Wojdowicz A. 2015 - Niepokorne 02. Klara

Agnieszka Wojdowicz Niepokorne Tom 2 Klara

ROK 1896

Prolog

Rozruchy w Macedonii! Powstanie na Krecie! Eksplozja prochu w Pięciokościołach!!! Piskliwe nawoływania gazeciarza niosły się ulicą Sławkowską aż na Planty, którymi szła Klara. Z nieba lał się popołudniowy skwar i tylko rozłożyste niczym gigantyczne parasole korony kasztanowców dawały jaki taki chłód. W alejkach było pustawo, choć tu i ówdzie na kamiennych ławkach porozsiadały się nianie i bony. Klara westchnęła z rezygnacją, bo lato w Krakowie oznaczało wyludnione parki i ogródki kawiarniane oraz specyficzny zapaszek przepełnionych rynsztoków i stert niesprzątniętych śmieci. Na szczęście już jutro wyjeżdżała porannym pociągiem do Lwowa, do babci i cioci Adeli. – Strajk w cygarfabryce! Cygarniczki [1] porzuciły pracę! Strajk...!!! Gazeciarz był tuż-tuż. Miał minę cwaniaczka, bo spryt w jego profesji był nieodzowny. Sprzedając gazety, łamał prawo; na obszarze c.k. monarchii obowiązywał bowiem zakaz kolportażu ulicznego. Co więcej, policja krakowska niechętnie przymykała oczy na tak jawną zuchwałość i zapełniała podobnymi andrusami ciasne cele śródmiejskiego posterunku Pod Telegrafem. – Strajk w cygarfabryce!!! Kupi panna gazetę?

Klara wcisnęła gazeciarzowi monetę, a kiedy uchylił czapki i pognał alejką w kierunku Collegium Novum, usiadła na ławce i przerzuciła strony „Czasu” w poszukiwaniu artykułu o buncie w fabryce cygar. Stwierdziła zawiedziona, że była to zaledwie notka traktująca rzecz skrótowo i powierzchownie, więc zdecydowanym gestem złożyła gazetę. Choć od początku lipca Kraków paraliżowały strajki budowniczych, kamieniarzy i malarzy, ten jej zdaniem zasługiwał na szczególną uwagę, bo w cygarfabryce zatrudniano głównie kobiety, a w Krakowie nigdy dotąd nie doszło do buntu robotnic. Upewniła się, czy legitymacja reporterki lwowskiego „Steru”, młodego, lecz prężnego pisma kobiecego, tkwi w przegródce torebki. Otrzymała ją pocztą wkrótce po wyjeździe Elizy i Judyty do Otwocka. Jeszcze nie miała okazji dokumentu użyć, jednak dzięki niemu po raz pierwszy poczuła oddech zawodowego dziennikarstwa. Mimo skromnego dorobku miała ogromny zapał i głębokie przeświadczenie, że wkrótce zdobędzie mocną pozycję w profesji bądź co bądź zdominowanej przez mężczyzn. Tego dnia planowała pożegnalne odwiedziny u rodziców, lecz stwierdziwszy, że podobna szansa może się nie powtórzyć, rozmyśliła się. Jeśli „Czas” napomyka lakonicznie o zbuntowanych robotnicach, ona zbada sytuację na miejscu i napisze rzetelny artykuł. Poderwawszy się z ławki, zamiast na Krowoderską ruszyła ku Dolnym Młynom, gdzie znajdowała się Rządowa Fabryka Cygar i Papierosów, a po drodze obmyślała plan działania. W pierwszej kolejności rozmówi się z robotnicami, lecz dobrze by było zachować bezstronność, pozna więc też stanowisko dyrekcji, inżynierów i obsługi technicznej. Intuicja podpowiadała jej, by pociągnąć za język stróżów i strażników, bo tacy zazwyczaj wiedzieli najlepiej, co w trawie piszczy. Piętrowe zabudowania fabryczne dostrzegła już z Garbarskiej, gdy szła wzdłuż kościoła i klasztoru karmelitów, a na Rajskiej, na wysokości koszar Franciszka Józefa, poczuła woń tytoniu. Tu okolica nabrała charakteru przedmieścia, a to za sprawą parterowych domków o stromych dachach i otwartych na oścież drzwiach oraz oknach. Rząd nieporuszonych więdnących jarzębin oddzielał chodnik od wybrukowanej ulicy. Powietrze, gęste od upału, stało martwe. Cisza byłaby absolutna, gdyby od strony Dolnych Młynów nie dobiegał hałas. Klara dotarła do szerokiej bramy fabrycznej i upewniła się, że w środku wrze. Wyjęła legitymację, po czym skierowała się do budki strażniczej, gdzie zwykle rewidowano robotnice kończące zmianę. W niedużym kwadratowym pomieszczeniu dwóch umundurowanych strażników wyglądało przez uchylone okno na plac fabryczny, zajęty przez mrowie rozsierdzonych kobiet. – Jestem z prasy – oświadczyła pewnie. – Moja redakcja oczekuje wiarygodnej relacji z buntu robotnic. Starszy ze strażników, wąsacz o mięsistym nosie, sceptycznie pokręcił głową. – Przecie prasa już była! Lepiej niech się panna stąd zabiera, ino migiem, bo tylko patrzeć policji.

Jeszcze się pannie stanie krzywda, jak dojdzie do przepychanek. Klara podsunęła mu przed oczy legitymację. – Ale ja z gazety! Z ociąganiem obejrzał dokument. – No, faktycznie – przyznał, oddając go dziewczynie. – Ale wpuścić panny i tak nie wpuścimy, bo żadnej gazety ze Lwowa nie ma na liście. Bóg jeden wie, co by panna o nas powypisywała. Bez przepustki nie da rady. – A gdzie wydają przepustki? – W kancelarii dyrekcji. – Wiecie, że to jawne pogwałcenie wolności prasy?! Że to dyskryminacja?! Nie omieszkam opisać, jak się stąd odesłało z kwitkiem reporterkę znanej gazety! Obaj patrzyli na nią z góry. Na melonik, bardziej odpowiedni dla mężczyzny, na letni beżowy kostium, jasną bluzkę i krawat z wpiętą w jedwab perłową szpilką. Był to ubiór typowy dla kobiet wyemancypowanych i niezamężnych. W Berlinie, gdzie przed dwoma laty studiowała literaturę, nikogo nie dziwił, ale w filisterskim i zapóźnionym cywilizacyjnie Krakowie budził śmiech i niewybredne żarty. Nagle od strony ulicy otwarto drzwi, strażnicy wyprężyli się, jakby stawali na baczność. – A! Dzięki Bogu jest pan inżynier! – rzucił starszy. – Dyrekcja prosi w te pędy do siebie! Babom od upałów odjęło rozum, trza było wezwać mundurowych, a pan dyrektor telegrafował do samego Wiednia. Pewno kogoś przyślą, bo my tu nie poradzim! – Spokojnie, panie Macieju. O co poszło? – Ano pan inżynier po urlopie, to nie w temacie – podchwycił młodszy strażnik. – Ale jakoś pan na moje oko nie wypoczął. Klara stała z boku. Inżynier sprawiał korzystne wrażenie, mimo że istotnie nie wyglądał na letnika po wywczasach. Bez śladu opalenizny, o regularnych, dziwnie ściągniętych rysach twarzy, w jasnym garniturze, którego stan świadczył o pośpiechu lub o wrodzonej niedbałości właściciela, przypominał nieco Maurycego, choć był zapewne starszy. Dziewczyna wyciągnęła po męsku dłoń. – Panie inżynierze, Klara Stojnowska, reprezentuję prasę. Na łamach mojej gazety pragnę

przedstawić konflikt między dyrekcją fabryki a robotnicami. – Panna nie ma przepustki – wtrącił starszy strażnik. – Z jakiej jest pani gazety? – spytał inżynier. – Z lwowskiego „Steru”, oto moja legitymacja. Czy w tej sytuacji przepustka rzeczywiście jest konieczna? Zanim ją zdobędę, zanim zatelegrafuję do redakcji, stracę mnóstwo czasu. Inżynier zerknął na dokument i otworzył drzwi na plac fabryczny. – Legitymacja w zupełności wystarczy – odparł. – Może pani wejść ze mną. – Dziękuję. Byłabym też zobowiązana za kilka słów wyjaśnień. – W tym pani nie pomogę, bo sam nic nie wiem, mogę się tylko domyślać. Sprowadziliśmy z Wiednia maszyny do produkcji tańszych niż dotychczas papierosów i wczoraj pod okiem mechanika miało się odbyć próbne uruchomienie, ale do rozruchu nie doszło, bo wybuchł strajk. Sądzę, że sprawa jest poważna, inaczej nie ściągnięto by mnie do pracy na parę dni przed końcem urlopu. Przystanęli tuż za drzwiami. Wydawało się, że plac aż wibruje okrzykami wiecujących cygarniczek. Było ich kilka setek; tłoczyły się jedna obok drugiej, w chustkach szczelnie zakrywających włosy, w szaroburych kaftanach, workowatych spódnicach, młode i stare, wyniszczone pracą ponad siły w niezdrowych wyziewach z obrabianego w fabrycznych halach tytoniu. Klara widywała je dotąd z rzadka, głównie na ulicach miasta po zmianie, sporadycznie w Czytelni dla Kobiet, i już wcześniej dostrzegła przekrwienie oczu oraz nienaturalne zażółcenie skóry. Nad tłumem unosił się smród machorki i potu, więc w odruchu odrazy dziewczyna przycisnęła do twarzy dłoń obleczoną w śnieżnobiałą rękawiczkę. Na drugim końcu placu, z podwyższenia skleconego ze skrzynek, przemawiała jakaś kobieta, lecz prócz pojedynczych słów reszta ginęła we wrzawie. – Nic tu pani nie zdziała – powiedział inżynier. – Proponuję, by udała się pani ze mną do gmachu głównego, stamtąd da się przejść do maszynowni i magazynów tytoniu.

– Zostanę na placu. Spróbuję wybadać robotnice. – Nie lepiej kogoś z dyrekcji? – Najpierw poznam racje kobiet. – Pani wola. Gdyby co, wystarczy mnie znaleźć, skieruję panią do właściwych osób. Jerzy Plater – przedstawił się i odszedł. Przeciskała się do przemawiającej. W końcu dotarła tak blisko, że słyszała wyraźnie każdą frazę, jednak w tym momencie mowa dobiegła końca, a wiec przeradzał się spontanicznie w regularny atak na fabrykę. Uzbrojone w kamienie i cegły cygarniczki wyładowywały złość na oknach. Uderzenia roztrzaskiwały szkło, kaleczyły drewno, aż zamieszanie dosięgło zenitu, Klara wycofała się więc w popłochu na tyły. – Panienka Klara?! Mateczko Przenajświętsza! A skąd tu panienka?! W taki sądny dzień?! To była Marysia Łuczakówna. Stojnowska zwróciła uwagę na tę młodziutką, niespełna dwudziestoletnią blondynkę podczas kursu kroju i szycia w Czytelni dla Kobiet. Zapamiętała ją, bo po zakończeniu zajęć rozmawiały jakiś czas w wypożyczalni książek. – Jak dobrze, że cię spotykam, Marysiu! – wykrzyknęła z ulgą. Marysia była robotnicą o krótkim stażu, cieszyła się jednak powszechną sympatią i znała dosłownie wszystkich, więc z pomocą innych kobiet wyjaśniła Klarze przyczyny buntu, potwierdzając w sporej części wersję inżyniera. Otóż fabryka zakupiła nowoczesne maszyny do produkcji papierosów drama. Plotka głosiła, że zastąpią w pracy część robotnic, doszłoby zatem do zwolnień. Co gorsza, sprzęt instalował Niemiec; to, iż nie rozumiał po polsku, tak rozsierdziło cygarniczki, że porzuciły stanowiska pracy. Miał je przecież przeszkolić do obsługi maszyn, a tymczasem one ni w ząb nie pojmowały jego szwargotliwych instrukcji. Po południu wejście do fabryki zabezpieczyła policja, skończyło się jednak na obserwacji rozwoju wypadków, nie mieszano się w wydarzenia. Wystraszone kobiety zaprzestały jednak batalii

o okna, zwłaszcza że przewidujący technicy wzmocnili je płytami. Szyby poszły w drobny mak, lecz robotnice nie zdołały zniszczyć sprzętu. Sytuację chwilowo opanowano. Cygarniczki wiecowały jakby spokojniej, skupiając całą energię na wyborze komitetu strajkowego, który zwrócił się następnie z żądaniami do głównego gmachu fabryki. Towarzysząca delegacji Klara była świadkiem, jak kategorycznie odmówiono kobietom widzenia z dyrekcją. Komitet strajkowy zostawił spis postulatów w kancelarii, lecz zanim odszedł, obiecano, że jeśli robotnice wrócą do pracy, nie dojdzie do zwolnień. Ponieważ jednak delegacja domagała się gwarancji dyrektorów, a życzeń tych nie spełniono, rokowania spełzły na niczym. Dochodził wieczór, gdy Klara, wyczerpana upałem i wyczekiwaniem w napięciu na rozstrzygnięcie konfliktu, opuściła teren fabryki. Zdążyła jeszcze nadać telegram z zapowiedzią artykułu, który potem w pokoiku na Kanoniczej pisała do północy. Rankiem stróż wysłał go z Poczty Głównej, bo sama niezwłocznie ruszyła na ulicę Dolnych Młynów.

***

Judyta skosztowała lemoniady pachnącej goździkami i lipowym miodem. Kostki cukru zagrzechotały o denko wysokiej szklanki, gdy odstawiła ją na stół obok talerzyka z plastrem arbuza, złocistymi cząstkami pomarańczy i garścią malin. Popołudnie było upalne, czas jak zwykle w pensjonacie Pohoreckich nigdzie się nie spieszył, za oknami przeszklonej werandy niebo przykuwało wzrok czystym lazurem. Korony wysokopiennych sosen drżały, poruszane wiatrem, a między krzewami tarniny i głogu tańczyły migotliwe cienie. – Czy dziś wieczorem dają koncert na dworcu? Może warto by posłuchać? Jeśli dopisze aura,

rzecz jasna, bo moim zdaniem ten nieznośny upał zwiastuje rychłe załamanie pogody. Nie zdziwiłabym się, gdyby jeszcze dziś przyszła burza. – Pani Skwierczyńska, warszawska aptekarzowa, wachlowała się chusteczką obrębioną cieniutką koronką. U nasady włosów i na czole, do którego raz po raz przykładała rąbek batystu, perliły się kropelki potu. Posapywała ciężko przez nos; gorący i parny lipiec zadawał katusze jej bujnemu, spowitemu w jedwabie ciału. – Koncert zapowiadają na jutro – odrzekła rejentowa Maciejewska. – Przed południem można by pospacerować nad rzeką, tam chłodniej. Bo też upały nie mają nad nami zmiłowania! Lato latem, ale że służy głównie młodym, to pewne. Nie ma czym oddychać. Judyta stłumiła ziewnięcie. Gorączkowo szukała pretekstu, by taktownie opuścić towarzystwo mieszkanek pensjonatu, dla których niedogodności pogodowe były ostatnio najważniejszym tematem rozmów. – Ciekawam, gdzie jest pani Janowiczowa? – zainteresowała się Skwierczyńska. – Z dziećmi na ciastkach, w cukierni – wyjaśniła Eliza. – A pani Kęcikowa przed chwilą wyszła do kaplicy. Wróci najpewniej w porze podwieczorku. Z obfitej piersi rejentowej wyrwało się westchnienie. – Jakaż ona pobożna! – powiedziała. – Pełna szlachetnego dostojeństwa! Podziwiam ją całym sercem, bo nie każdy z taką godnością znosi cierpienie i troski. – Jest cierpiąca? A na cóż to? – podchwyciła z ożywieniem Skwierczyńska, temat chorób bowiem uważała za szczególnie zajmujący. – Ależ na nic! Syna ma nicponia i nieroba! Majątek rodzinny przepuszcza w kasynach i jeden Bóg wie, gdzie jeszcze. Mają z nim państwo Kęcikowie krzyż pański, a to tacy porządni ludzie! Judytę mierziła paplanina kobiet, te niekończące się dyskusje o wychowywaniu dzieci i wnucząt, o przetworach na zimę i sposobach walki z molami lub niekompetencji i rozleniwieniu współczesnej służby. Gdy miała dość, wymawiała się migreną lub zmęczeniem, a czasem po prostu pogrążała

w myślach, w przeciwieństwie do Elizy, która sekundowała paniom, wyręczając matkę w obowiązkach gospodyni. Jednak pobyt w Otwocku najwyraźniej Judycie służył; zmiana miejsca i klimatu okazała się zbawienna dla jej zdrowia i samopoczucia. Bez trudu dostosowała się do rytmu dni, których sens stanowiły pożywne i obfite posiłki, długie spacery, niewyszukane rozrywki, a w niedziele – msze w pobliskiej kaplicy, kiedy pensjonat pustoszał i cichł, jakby zapadając w uśpienie, z nią jedną w środku. Dużo malowała. Przesiadywała w lesie albo nad rzeką, czasem sama, czasem z Elizą i Julką, młodszą siostrą przyjaciółki, robiąc szkice akwarelowe, które następnie dopracowywała w pokoju. Czytała więcej niż zwykle, korzystając do woli z biblioteczki Teresy Pohoreckiej. I tylko jałowe rozmowy o niczym nużyły ją śmiertelnie, dlatego dziwiła się nieustannie, że kwestia sposobu kiszenia ogórków i wywabiania plam na obrusach może być roztrząsana z taką pasją, z jaką ona niegdyś dyskutowała z Maurycym o sztuce. O Stojnowskim rozmyślała często, tęskniąc mocno za jego rozsądkiem, dystansem do spraw nieważnych, za prostolinijnością i niewymuszoną szczerością sądów. Posłuchałaby chętnie o Paryżu, pochwaliła się najnowszymi pracami, poprosiła o radę, bo im bardziej Maurycy był nieosiągalny, tym większą miała skłonność, by go idealizować. Nie brakło jej wiary w poprawę losu; choć nie minęły nocne koszmary i nie zdołała wyrzucić z pamięci Szymona oraz jego uczynków, jednak przynajmniej dopisywał jej apetyt. Kucharka Pohoreckich, jowialna i z sercem na dłoni, wypowiedziała wojnę chorobliwej wiotkości Judyty, będącej skutkiem, o czym Małgorzata nie mogła wiedzieć, wyniszczającego działania arszeniku. Smażyła, gotowała, piekła, patrząc z satysfakcją na znikające z talerzy przysmaki. Wszystko to sprawiło, że gdy Judyta wspominała minioną zimę, prześladowało ją dziwne wrażenie nierealności ówczesnych zdarzeń i z każdym letnim dniem utwierdzała się w przekonaniu, że więcej

nie wrócą.

***

Tym razem Klara bez przeszkód weszła na teren cygarfabryki. Policja uszanowała powagę legitymacji dziennikarskiej, także strażnicy nie oponowali, gdyż pamiętali ją z poprzedniego dnia. Na placu czuć było podniecenie. Robotnice, znużone kolejną dobą na rozgrzanym słońcem bruku, wyglądały niecierpliwie wiedeńskiego radcy Musila, który jako reprezentant właścicieli fabryki przybył aż z Wiednia, by rozpocząć pertraktacje. Pojawił się w towarzystwie dyrektora, inżyniera Platera i kilku specjalistów, lecz, podobnie jak monter maszyn, nie znał polskiego. Kiedy więc jeden z pracowników fabryki tłumaczył jego słowa, tłumem robotnic wstrząsał pomruk niezadowolenia. – A kto tam wie, co on naprawdę gada! – burknęła jedna tuż za plecami Klary, robiącej pospiesznie notatki. – Już oni nam to przełożą! Po ichniemu! – dorzuciła inna i wrzasnęła na całe gardło: – Po polsku! Po polsku! Po polsku!!! Wszystkie kobiety podchwyciły okrzyk; gdy wśród dyrekcji zapanowała konsternacja, głos zabrał inżynier Plater. – Nikt tu nie kłamie! – krzyknął. – Tłumacz oddaje wiernie intencje pana radcy! – To wasz tłumacz, nie nasz! – Dajcie swojego! – zaproponował dyrektor, ocierając kark chusteczką, bo upał dawał się we znaki, choć od strony Czarnej Wsi zbierały się ciemne chmury. – Ale! Jakbyśmy znały niemiecki!

– Tacyście cwani?! Specjalnie po obcemu szwargoczą! Potem powiedzą, że oni dobrze gadali, jeno my, głupie, nic nie pojęłyśmy! – Bo z Niemcami tak zawsze! Naobiecują, naobiecują, tylko dotrzymać nie ma komu! Gdy wydawało się, że spotkanie zakończy karczemna awantura, Klara wyciągnęła w górę rękę uzbrojoną w kopiowy ołówek. – Ja! Ja mogę tłumaczyć! Znam niemiecki! Na zarumienionym, okolonym faworytami obliczu dyrektora odmalowała się prawdziwa ulga, gdy przecisnąwszy się na czoło tłumu, sprawnie przekładała na polski mowę radcy. Nie pominęła niczego. Ani przyrzeczenia, że nie będzie zwolnień, najwyżej przeniesienia na nowe stanowiska pracy, ani gróźb, że gdyby strajk przeciągano, zamkną fabrykę z powodu ponoszonych strat. Do wieczora robotnice podjęły pracę, maszyny poszły w ruch, a radcę ugoszczono spóźnionym nieco obiadem w dyrektorskim domu. Natomiast Klara z notesem pełnym zapisków wyglądała w gabinecie inżyniera Platera końca gwałtownej burzy z piorunami, która zawisła nad miastem. Niecierpliwiła się niespodziewaną zwłoką, popijając kawę z prostej, białej filiżanki. – Skąd u pani taka biegłość w niemieckim? – spytał Plater. – Studiowałam w Berlinie. – I wróciła pani, żeby pracować w polskiej gazecie – stwierdził. – Nie zgadł pan. Przerwałam studia, nad czym ubolewam. – Jest pani pierwszą dziennikarką, z jaką miałem tu do czynienia. – Tu? – W Galicji. Ale w Szwajcarii, gdzie kończyłem studia, nie byłaby pani w tej roli tak egzotycznym zjawiskiem jak w Krakowie. Jeśli to nie tajemnica, co napisze pani o strajku? Klara usiadła na krześle, choć w jej ruchach widać było podenerwowanie. – Cóż. Napiszę prawdę. O obietnicach radcy Musila i o monterze Niemcu, który nie znając

polskiego, miał przeszkolić polskie robotnice. Wie pan, o galicyjskich absurdach. – A zatem to samo, co każda tutejsza gazeta. Zanim pani artykuł wydrukują w „Sterze”, „Czas” da identyczną ugrzecznioną relację. Po dwóch dniach nikt nie będzie pamiętał o strajku. Klara uniosła wzrok znad filiżanki. W ciemnoniebieskich oczach inżyniera prócz znużenia ujrzała powagę. Zawahała się. – W takim razie... napiszę o cygarniczkach. O robotnicach. – Co konkretnie? Zatoczyła ręką koło. – Jakie są, w jakich warunkach pracują. Domyślam się, że nie jest im łatwo. – Chciałaby pani to zobaczyć? Służę za przewodnika, burza jeszcze potrwa. Odstawiła filiżankę na biurko i pierwsza ruszyła ku drzwiom. – Czyta pan w moich myślach – odparła. – Chodźmy.

***

W otwockim pensjonacie żwawa krzątanina rozpoczynała się skoro świt. Zanim Judyta zdążyła wysunąć się z pościeli, do jej uszu dobiegły nieco stłumione dźwięki, więc zaczęła nasłuchiwać ich z przyjemnością, bo wiedziała z doświadczenia, jak przerażająca bywa cisza. I samotność. Tu byłoby o nie trudno. W drugim końcu pokoju spała Eliza, korytarzem, szurając nogami, raz po raz przechodził Franciszek, Małgorzata nuciła głośno, trzaskając drzwiczkami kuchennych kredensów. Z wolna parter przesiąkał cudownymi aromatami śniadania, a przez okna, wbrew złowróżbnym przepowiedniom aptekarzowej, niezmiennie zaglądało słońce. Żadnego gromobicia.

Żadnej zmiany pogody. Chyba że z powodu wizyty babci Elizy. Starsza pani niedawno zjechała, rozgościła się w sypialni od zachodniej strony, by brzask nie budził jej zbyt wcześnie, a jednak odtąd jej nieznoszący sprzeciwu głos górował co rano na parterze. Komenderowała synową i Franciszkiem, jakby przejęła rządy w domu. Może rzeczywiście przejęła. Elżbiety Orzechowskiej Judyta była ciekawa od dawna, choć zanim ujrzała ją po raz pierwszy, już wyrobiła sobie o niej zdanie. Wystarczyło posłuchać skarg Elizy, która bała się krewnej bardziej niż ognia. Babka, zagorzała przeciwniczka planowanych zaręczyn wnuczki z Austriakiem, najwyraźniej trwała przy swoim. Biednej Elizie zostały dwa miesiące, by ją udobruchać i przekonać do ukochanego, lecz zwierzyła się Judycie w sekrecie, że choćby miała dwa lata, i tak zabrakłoby jej czasu. Początkowo atmosfera wśród domowników była bardzo przyjazna. Starsza pani uśmiechała się do synowej i wnuczek z niegasnącą dobrocią, podobnie do Judyty, chociaż w tym przypadku trwało to dopóty, dopóki nie porozmawiały od serca. Na pytania o rodzinę i plany na przyszłość dziewczyna dała jasną, lecz szokującą odpowiedź. – Zerwałam kontakty z rodzicami i nie łudzę się, że za mną tęsknią – mówiła. – Córka malarka to cierń w oku, zwłaszcza zdaniem mamy. Wszelkimi sposobami usiłowała wydać mnie za mąż i nie przyjmowała do wiadomości, że w tej kwestii mam odmienne zdanie. Cóż. Trudno dyskutować z tak staroświeckimi poglądami i ze ślepym przywiązaniem do tradycji. Było coś niepokojącego w spojrzeniu i postawie staruszki, co prowokowało do podobnych deklaracji. Intuicja podpowiadała Judycie, że za jej pozorną serdecznością kryje się natura kostyczna, nieprzejednana, zrzędliwa, a nawet zdolna do zadawania okrucieństwa. Starsza pani nie skomentowała słów przyjaciółki wnuczki, lecz odtąd z właściwą sobie wyniosłością ignorowała jej obecność. Judyta nie zamierzała rozdzierać z tego powodu szat,

przeciwnie, z ulgą wymykała się z salonu, by letnie, wibrujące cykaniem świerszczy wieczory spędzać na werandzie. Żal jej było jedynie Elizy, więc żywiła nadzieję, że jej tupet nie stanie się argumentem w ewentualnym starciu między babką a wnuczką. Tego poranka Judytę wyrwało ze snu skrzypnięcie drzwi sypialni. W wąskim prześwicie ukazała się najpierw zmierzwiona czupryna Julki, a po chwili dziewczynka była już w pokoju. Bose stopy plaskały głośno o podłogę z desek. – Lizka, wstawaj! – wyszeptała, ściągając z siostry kołdrę. – Babcia prosi cię na śniadanie. Pędź do niej, bo gdera i postukuje laską, jakby była nie w sosie. Eliza westchnęła przeciągle. – Teraz mi się dostanie! – powiedziała do Judyty, kiedy Julka wypadła za drzwi. – Babcia nie zasypia gruszek w popiele. Wyobrażam sobie jej ton i gesty, gdy będzie mi przemawiała do rozumu. Zerwała się z łóżka. Pospiesznie włożyła suknię i buty, wyszczotkowała włosy, rozglądając się w popłochu za szpilkami do upięcia fryzury. Nieco uspokojona tą wymagającą precyzji czynnością, opuściła pokój. Wkrótce i Judyta poszła do kuchni na śniadanie. Małgorzata podsunęła jej świeżo zaparzoną kawę, grzanki, jajecznicę oraz solidną porcję placka z rabarbarem – na deser i by poprawić dziewczynie nastrój. W takich momentach wypytywała gościa o katedry i kościoły krakowskie, nie posiadając się ze zdumienia, że Judyta, choć izraelitka, może o nich mówić godzinami. Zapewne i tym razem ciągnęłaby ją za język, gdyby nie odgłosy kłótni Elżbiety Orzechowskiej z najstarszą wnuczką. – To ci dopiero! – mruczała Małgorzata, zatapiając wzrok w pomalowanym na niebiesko suficie. – Istne piekło! Krzyki nagle umilkły, mocno trzasnęły drzwi, zastukały obcasy pantofelków, by ucichnąć na werandzie. – Panienka Eliza schroniła się w ogrodzie – domyśliła się kucharka. – Widzi mi się, że nie po jej

myśli przebiegła rozmowa ze starszą panią, więc może by tak panna Judyta... – Już do niej biegnę! Pyszne śniadanko, Małgorzato. Eliza nie zeszła do ogrodu; przycupnęła na schodkach, oparta o rzeźbioną balustradę. Judyta siadła obok. – Posprzeczałyście się – stwierdziła. – Słyszałaś. Pewno cały pensjonat słyszał babcine groźby i połajanki. Także to, że mnie wydziedziczy, jeśli jej sprowadzę pod dach Austriaka. – Przecież go nie sprowadzisz. – Oświadczyłam, że zostaję w Krakowie na stałe i wtedy dała mi do wiwatu. Jestem potworem! Niewdzięcznicą i zdrajczynią! Za grosz we mnie patriotyzmu i lojalności wobec rodziny. Nie mogę kochać Antona, bo to tak, jakbym brała na sumienie śmierć dziadka i spalenie Pohorców! – Co więc zrobisz? – A jak sądzisz? We wrześniu wracam, do niego i na uniwersytet.

***

Kiedy w pokoju na Kanoniczej Klara analizowała zdarzenia dwóch minionych dni, gdy ubierała wrażenia w słowa, zorientowała się raptem, że początkowo strajk w cygarfabryce traktowała jak szansę na wybicie się gorącym tematem, lecz ostatecznie ujęła w artykule problemy zaskakująco ważkie. Inżynier Plater pokazał jej to wszystko, czego się zaledwie domyślała. Zaduch nigdy niewietrzonych fabrycznych hal. Hałdy cuchnącego tytoniu. Mroczne zakamarki, gdzie pakowano towar, oznaczano pudełka, układano w równe stosy, a każdy ruch, każde wyprostowanie pleców

wydawały się ponad siły wyniszczonych pracą cygarniczek. Rankiem artykuł był gotów. Włożyła zapisane równym pismem arkusze do koperty i zaadresowała ją, dziękując losowi, że jest córką profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego, studentką wydziału literatury i historii na Wyższych Kursach dla Kobiet i literatką, a nie robotnicą z cygarfabryki. Z poczuciem dobrze spełnionego obowiązku nadała list na poczcie i odebrała dwa, z Paryża oraz z Otwocka. Pewna, że wreszcie i dla niej zaczęły się wakacje, otworzyła pierwszy, od brata. Uspokojona tonem Maurycego, który z entuzjazmem opisywał paryską bohemę, starych i nowych znajomych, wynajęty pokój przerabiany w pośpiechu na pracownię, sięgnęła po kolejny, od Elizy. W Otwocku Stacyjnym jak zwykle w sezonie tętniło życie. Do pensjonatów i uzdrowisk zjechali kuracjusze, pogoda dopisywała, nie brakło atrakcji, okazji do zabawy, czasu na spacery i leniwe pogaduszki. Może więc Judyta doceni uroki lata z dala od rozgrzanego upałem miasta? Klara nie traciła nadziei. [1] Cygarniczkami nazywano kobiety pracujące w fabrykach tytoniowych. Było to określenie pogardliwe, takiej konotacji nabrało po wystawionej w 1875 r. operze Carmen G. Bizeta, a w Polsce po wydanej w 1911 r. powieści A. Gruszeckiego Cygarniczka (przyp. red.). Rozdział 1 Powroty Od rana wszystko się przeciągało. Śniadanie i pakowanie walizek, pożegnania z babcią oraz wujostwem (oprócz Marylki i Władzia, którzy odwozili kuzynkę na dworzec). W gruncie rzeczy Klara chętnie zostałaby we Lwowie dłużej, bo bawiła się wyśmienicie w towarzystwie ciotecznego rodzeństwa. Marylka Kruszelnicka wkroczyła właśnie w wiek, w którym na życie spogląda się poważniej, lecz ze świadomością jego korzystnych stron, a ponieważ jesienią rozpoczynała studia na Sorbonie, miała otwarty umysł i zainteresowania, o których warto było rozmawiać. Z Władziem, starszym od Marylki studentem Politechniki Lwowskiej, Klara miewała do czynienia rzadziej, ale

i on jej nie unikał, wdając się w pełne przekory i swoistych prowokacji dyskusje o wadach i zaletach emancypacji kobiet. Jednak Kraków czekał. Wielkimi krokami zbliżała się inauguracja zajęć w Baraneum, gdzie Klara miała rozpocząć drugi rok nauki, a poza tym właśnie kończyły się jej oszczędności i nawet to, że właśnie dostała honoraria za przekłady z niemieckiego oraz za artykuł do „Steru”, nie wpłynęło znacząco na jej sytuację. W pierwszej kolejności babcia Rajewska zaprosiła wnuczkę na ostatnią tego lata pogawędkę, bo przez dwa miesiące nie zdążyła się nią nacieszyć. W ciągu roku widywały się od wielkiego dzwonu, ale staruszka orientowała się doskonale w problemach wnuczki, gdyż cechował ją rzadki talent. Była najlepszą, najdyskretniejszą powierniczką zwierzeń, co Klara bez żenady wykorzystywała. Teraz nieugiętym, choć nieco drżącym głosem starsza pani przykazywała, aby po przyjeździe do Krakowa przynajmniej spróbowała porozumieć się z ojcem. Klara nie burzyła się i nie protestowała; babcię Zofię kochała nade wszystko, więc gotowa była złożyć każdą obietnicę. Nawet taką. Potem, także na osobności, rozmówiła się z gościem ciotka Adela. Jako młodsza siostra matki Klary czuła się w pewnym stopniu odpowiedzialna za dziewczynę. Udzieliła jej kilku życiowych rad, po czym prosiła o przekazanie pozdrowień rodzicom; była przy tym niemal kwintesencją serdeczności, a ponieważ Klara bardzo ją ceniła, nie odebrała moralizatorstwa życzliwej krewnej jak wścibstwa czy też wtrącania się w nie swoje sprawy. Klara dała się uwieść niepowtarzalnej atmosferze tego domu. Było swobodnie, przyjaźnie, często po prostu wesoło, a zatem inaczej niż na Krowoderskiej, gdzie mieszkała przez większą część życia. Babcia, mimo długoletniego wdowieństwa, zarażała pogodą ducha i wbrew przypadłościom związanym z wiekiem wygłaszała imponujące przenikliwością sądy. Wuj, człowiek powszechnie poważany, wzięty adwokat o ugruntowanej pozycji we lwowskiej palestrze, traktował Klarę niczym córkę, przyklaskiwał jej literackim aspiracjom, nie szczędził zachęty, by podejmowała nowe

wyzwania, udzielał rad, gdy go o to prosiła lub gdy sam uznawał, że warto. Ciotka, co wprawiało Klarę w nieustanne zakłopotanie, stawiała ją za wzór Marylce, chwaląc za konsekwencję i samodzielność. Było to tak różne od relacji Klary z rodzicami, tak mobilizowało do działania, że nic dziwnego, iż powrót do Krakowa jawił jej się w najczarniejszych barwach. Odprowadzana życzeniami szczęśliwej podróży, Klara opuściła gościnny dom kuzynostwa, jakby porzucała bezpieczną przystań. Władzio dźwigał jej ciężkie walizy, Marylka trzymała pod ramię. Z placu Akademickiego na dworzec było daleko, więc wuj zafundował całej trójce dorożkę, która już czekała przy bramie. Zanim do niej wsiedli, Klara z nostalgią ogarnęła spojrzeniem ulicę; wiatr szarpał żółknącymi liśćmi rosnących tu i tam drzew, a ona pomyślała, że nie zna równie pięknego i wietrznego miasta. Po drodze wyglądała przez okno. Rozpadało się, więc cytadela, fasada politechniki i Instytut Świętej Teresy skąpane były w deszczu, który nasilił się jeszcze, gdy drogą dojazdową zmierzali do dworca. Na miejscu Władzio znów pochwycił bagaż Klary, a dziewczyny, kryjąc się pod parasolami, pospieszyły do głównego wejścia. W środku kłębił się tłum. Poczekalnie drugiej i trzeciej klasy zapełniły się pasażerami, więc nie zwlekając, pobiegli na peron. Wkrótce nadjechał pociąg. Znaleźli oznaczoną na bilecie miejscówkę, Władzio wepchnął walizy na półki, po czym rodzeństwo zostawiło ją samą. Siedziała przy zaparowanym oknie, spodziewając się czterogodzinnej, monotonnej jazdy. Gdy pociąg ruszył, Klara wyjęła z podręcznej torby książkę i usiłowała skupić się na lekturze. Ponieważ wagon nie był całkiem zapełniony, co chwila pojawiali się nowi pasażerowie; wsiedli zapewne w ostatnim momencie i dopiero teraz szukali miejsc. Do dziewczyny również dosiadła się kobieta w czarnej sukni i błyszczącym dżetami kapeluszu. Pozdrowiwszy ją załamującym się głosem, wzdychała żałośnie, szarpiąc skraj batystowej chusteczki. Klara zerkała na nią dyskretnie. Cierpiący wyraz twarzy znacznie od niej starszej nieznajomej sprawił, że zamknęła książkę.

– Proszę nie mieć mi za złe, że pytam... – powiedziała ze współczuciem. – Czy pani coś dolega? Pasażerka osuszyła rąbkiem chusteczki kręcącą się w oku łzę. – Okradziono mnie na dworcu! – wyznała półgłosem. – Bogu dzięki, że wcześniej kupiłam bilet! Ograbił mnie do cna, bo zabrał portmonetkę! – Zgłosiła pani kradzież? – I owszem! Ale co z tego, kiedy go nie widziałam! Ba! Nawet nic nie poczułam! – Czyli złodziej nie ukradł pani dobrodziejce biletu? – wtrącił siedzący po drugiej stronie przejścia starszy jegomość z monoklem, zajęty dotąd studiowaniem reklam w najnowszym numerze „Kuriera Lwowskiego”. – Nie wypuszczałam go z rąk, jakbym miała przeczucie. Co ja teraz pocznę, doprawdy nie wiem! Jadę aż do Granicy, żeby się przesiąść na kolej do Poznania, a tu ani centa na bilet! Przecież nie pójdę na żebry! Co za wstyd! Jegomość pokręcił głową z ubolewaniem. – Trzeba było wracać tam, skąd pani jedzie i nie tarabanić się bez grosza w świat. Bo wiadomo powszechnie, jakie te nasze koleje niebezpieczne, a okazja kusi złodzieja. Musiała pani szanowna nieroztropnie... – Wybaczy pan! Trudno, żeby to była moja wina! – oburzyła się poszkodowana i pochyliła do Klary. – Gdybym znalazła hojnego darczyńcę, jakąś dobrą duszę, mogłabym wysiąść w Krakowie. Nadałabym telegram, żeby mąż wyjechał po mnie do Granicy, zamiast czekać w Poznaniu. A pani to do Krakowa może? – Tak, wracam z wakacji. – Rozumie pani rozpaczliwość mego położenia – szeptała gorączkowo nieznajoma. – Powiem otwarcie. Jest pani dla mnie ostatnią deską ratunku! Będę dozgonnie wdzięczna, jeśli mnie pani wspomoże! Klnę się na honor, że spłacę panią co do centa! Uratuje mnie kilkanaście koron, na

pocztę, fiakra i skromny posiłek w Krakowie. Ach, jakże się czerwienię, że okoliczności wymagają ode mnie... To wprost nie do wytrzymania! Ale mus to mus. Trzeba czasem zapomnieć o dumie. Zważywszy na skromną zawartość portmonetki, Klara w żaden sposób nie mogła pomóc, ale nagle przyszło jej do głowy rozwiązanie. Poderwała się z siedzenia. – Zróbmy zbiórkę! Szanowni państwo! – powiedziała donośnie. – Mamy tu w przedziale ofiarę kradzieży! – Ależ co pani robi! Proszę natychmiast przestać! – Poszkodowana szarpnęła Klarę za skraj sukni. – Organizuję pomoc... – I całemu światu, tylu obcym, obwieszcza pani moją hańbę?! Obdarzyłam panią zaufaniem! Panią! Nikogo innego! Pomyliłam się widać, bo miałam panią za kobietę o gorącym, współczującym sercu. Tymczasem ośmiesza mnie pani i upokarza, a moje nieszczęście stało się sprawą publiczną! Doprawdy wiele gotowa jestem znieść, ale nie to! – Przytknąwszy chusteczkę do ust, jakby tłumiła szloch, czmychnęła pospiesznie do drzwi i po chwili była w następnym wagonie. Klara opadła na siedzenie. – No coś takiego! – sapnęła. – Niechże się pani tym nie gryzie – odezwał się jegomość z monoklem. – Bóg mi świadkiem, że to oszustka! Czy to nie podejrzane, że jedzie do Granicy, a nie ma bagażu? Walizy też jej ukradli? Co do jednej?! I nie zauważyła kto ani kiedy? Niech pani nie daje wiary jej łzom, toż to artystka z kociego teatru! Szukała naiwnej i zapewne okpiłaby panią, gdyby... – Gdyby nie pomysł ze zbiórką – wtrącił inny pasażer, który nadszedł właśnie z głębi wagonu. – Z ust mi to pan wyjął! Czasy mamy takie, że ufność i odruchy serca nie popłacają. – Jegomość wrócił do przeglądania gazety. Klara uniosła wzrok. Napotkawszy znajomą twarz inżyniera Jerzego Platera z cygarfabryki, skinęła głową i uśmiechnęła się szeroko.

– To pan?! – Zdumiewający zbieg okoliczności. Uznałem, że wypada się przywitać i mam nadzieję, że się nie narzucam. – Skądże znowu! – Pozwoli pani, że się przysiądę? Pomyśleć, że gdyby nie ta aferzystka, nie zauważyłbym pani. Jak widać nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło. – Ja również pana nie widziałam! Skorzystam z okazji, żeby panu podziękować. Artykuł o strajkujących robotnicach bardzo spodobał się w redakcji, a przecież wszystko, czego dowiedziałam się o warunkach pracy w fabryce, pokazał mi pan. Los tych kobiet godzien jest pożałowania. – Zgadzam się, przecież obserwuję go na co dzień. – Ach! Zatem jest pan socjalistą! – W żadnym razie. Nie tylko socjaliści zdają sobie sprawę z ich położenia. Była pani we Lwowie? – Owszem, u krewnych. A pan? Znów na urlopie? – Nie zgadła pani. Również mam tam rodzinę, więc bywam dość systematycznie, raz lub dwa w miesiącu. Ale, ale... czy wie pani, że coś sobie przypomniałem? Ta kobieta, ta naciągaczka... Niedawno czytałem identyczną historię w „Czasie”, tam celują w sensacjach podobnego gatunku. Tamtą oszustkę pojmano na gorącym uczynku. Uprawiała złodziejski proceder z doskonałą znajomością rzeczy i psychiki ludzkiej; wyłudzała nie tylko korony, bo poruszeni jej nieszczęściami podróżni zdradzali adresy, zapraszali do siebie lub krewnych. Domyśla się pani, czym to się dla nich kończyło. – Jednak nie możemy mieć całkowitej pewności, że nasza pasażerka była nieuczciwa. – I dobrze. Pewność oznaczałaby niezbicie, że wywiodła panią w pole. – Zbeształ mnie pan, ale zasłużyłam. Dajmy już temu spokój, mam nauczkę na przyszłość i dobrze

ją zapamiętam. A więc był pan we Lwowie. Prawda, że nie ma takiego drugiego miasta? – Rozczaruję panią, mnie nie pociąga. Z ulgą wracam do Krakowa. – I tu się różnimy. Mnie Kraków nie zachwyca. Ale dobrze było mi też w Berlinie, na studiach. Może to zasługa ludzi, nie miejsc? Że mamy sentyment do takich, a nie innych? – Podobno w Berlinie studiuje wielu Polaków. – I Polek. Nie darzą nas tam sympatią, jednak atmosfery wśród polskich studentów nie da się porównać z niczym. Niestety, przechodziłam ostre zapalenie płuc, potem rodzice w obawie o moje zdrowie wysłali mnie do sanatorium. Spędziłam w Krynicy kilka długich, śmiertelnie nudnych miesięcy, a kiedy myślałam, że najgorsze mam za sobą i mogę wracać, ojciec posłał mnie na prowincję do ciotki. Studia przepadły. Ale proszę nie myśleć, że narzekam. Miałam szczęście, bo wyszłam z tego cało. – Jest pani optymistką. – Zazwyczaj. A pan nie? – Realistą, panno Klaro. Mogę się tak do pani zwracać? Należy pani do rzadkiej kategorii osób, które wydają się dobrymi znajomymi, choć miało się z nimi styczność przez mgnienie oka. Podejrzewam, że dlatego przyciąga pani oszustów. – Będę się od nich trzymała z daleka – obiecała żartem. Plater odwzajemnił uśmiech i usiadł wygodniej. – Pani kpi! – Bo tak łatwiej. Traktowanie serio spraw, na które nie mamy wpływu, uważam za absurd. – To pani życiowa dewiza? – Chciałabym, żeby nią była. Niestety, wciąż zbyt poważnie traktuję kwestie, z których powinnam się śmiać, bo tylko tego są warte. Czasem jednak zręcznie ukrywam tę słabość. – Udaje więc pani.

– Chciał pan powiedzieć, że kłamię? Niekiedy, dla dobra sprawy. Wobec siebie jestem jednak uczciwa. Oraz gdy wierzę w coś całym sercem. – To budujące. Spotkałem oto kobietę, dla której wierność przekonaniom jest ważniejsza niż konwenanse. Taka uczciwość musi wiele kosztować. – Bywa bolesna. A pan? Jaka jest pańska dewiza? Klara uświadomiła sobie, że rozmowa staje się zbyt osobista i że niepokojąco przypomina flirt. Nie wycofała się jednak, nie zmieniła nawet tonu, w którym od dłuższej chwili pobrzmiewała nutka prowokacji. – Mam zawód, który dostarcza mi tyle okazji, by zająć umysł czymś innym niż codzienne problemy, że jakoś sobie radzę. Trochę ze mnie wynalazca, trochę konstruktor, wie pani, miłośnik techniki. Wiek maszyn i elektryczności zobowiązuje. Świat zmienia oblicze z tak zawrotną prędkością jak nigdy wcześniej. Usiłuję nadążyć. – W jaki sposób? – Utrwalam chwile. Jestem zapalonym fotografem. To też znamienne, prawda? Im czas biegnie prędzej, tym rozpaczliwiej pragniemy go ujarzmić. Jeśli nie można inaczej, czemu nie tak? – Jest pan entuzjastą, a postęp traktuje jak remedium na zmienność losu. Tylko czy to lekarstwo skutkuje? – Często. O pewnych życiowych kwestiach nie da się zapomnieć i czasem metoda ta wystarcza na krótką metę. Mam jednak wrażenie, że właśnie odkryłem drugą. – Co takiego? – Nie domyśla się pani? Rozmowę z panią... Do Krakowa dojechali przed zapadnięciem zmroku. Inżynier wyniósł na peron bagaże swoje i Klary, potem znalazł dla niej wolnego fiakra. Żegnając się, wyraził nadzieję, że się jeszcze spotkają. Żywiła ją również; miał szerokie horyzonty, był więc fascynującym towarzyszem podróży

i zapewne nietuzinkowym człowiekiem. Klara zawsze kojarzyła postęp z kwestiami obyczajowymi i rozwojem społeczeństwa, rewolucję techniczną traktując marginalnie, jednak teraz spojrzała na nią oczami inżyniera. Nie zmarnowała tych czterech godzin jazdy, choć przez całą drogę książka leżała nietknięta.

***

Pokój na Kanoniczej był przygnębiająco pusty, bo Eliza nie wróciła jeszcze z wakacji w Otwocku. Klara przywitała się z właścicielami kamienicy i w pierwszej kolejności wypytała o finał sprawy o opiekę nad Ewunią Kociszewską, córką zmarłej lokatorki. Adwokat Wajnerów, specjalizujący się w podobnych przypadkach, w błyskawicznym tempie doprowadził do przyznania małżeństwu prawa do opieki tymczasowej nad dzieckiem. Nie odnaleziono żadnych krewnych dziewczynki, więc wszystkie znaki na niebie i ziemi wskazywały na to, że Ewunia zostanie u Wajnerów na stałe. Następnego dnia, mimo załamania pogody, Klara wybrała się do rodziców. Szła w strugach zimnego deszczu, chroniąc się pod parasolem szarpanym podmuchami wiatru. Przecięła na ukos Rynek, wietrzny i zalany wodą, lecz znacznie gorzej było na Plantach, kiedy poczuła chlupotanie deszczówki w przeciekających kaloszach. Czekał ją kolejny nieprzewidziany wydatek. W głębi ducha już dawno była przekonana, że powinna dysponować stałym funduszem. Ojciec płacił za studia Maurycego tylko do czasu, bo szybko uznał za stosowne dać synowi wolną rękę w zarządzaniu procentami od sumy, jaką uskładał dla niego w banku. Zagraniczne wojaże Maurycego finansowano zatem w ten sprytny sposób. A ona? Przecież i dla niej zapobiegliwy papcio trzymał od lat lokatę, którą w chwilach lepszego

nastroju nazywał posagiem. Gdy się boczył, mówił o krwawicy albo o zwyczajowej daninie składanej przez ojców córkom. Jej jednak nie pozwolił uszczknąć ni centa, choć niejednokrotnie go do tego przekonywała. O każdą koronę musiała błagać i owa zależność była nie tyle przykra, ile jej zdaniem stanowiła jawny dowód dyskryminacji. Widok rodzinnej kamienicy sprawił, że odkryła w sobie pokłady uporu i determinacji. Na wysokości wizytek, jeszcze zanim dotarła do pięknie zdobionych drzwi w najładniejszej w okolicy fasadzie, zdecydowała, że dziś zaprezentuje rodzicom jedno i drugie. Wpuściła ją pokojówka. Klarę śmieszyły owe pozory wielkopaństwa, bo pamiętała z berlińskich czasów, że w większości średniozamożnych niemieckich domów nie trzyma się służby, gdyż jej obowiązki z powodzeniem wykonują panie domu. Matka tymczasem zatrudniała dwie służące, a podczas świąt dodatkową kucharkę, choć jej córce brakło koron na nowe kalosze! Gdy Karolina wzięła ociekający wodą parasol, do przedpokoju weszła Celina Stojnowska. – Bój się Boga, dziewczyno! – Załamała ręce. – Trzeba było nająć fiakra! – Zbędna rozrzutność. Jak zwykle przychodzę po prośbie. Musimy się rozmówić, mamo, bo tak dalej być nie może. To krepujące dla mnie i dla was. Wie mama dobrze, że nie mam stałego źródła dochodów. Z gazety wyciągam grosze, z tłumaczeń również, a tu trzeba opłacić czesne za drugi rok w Baraneum i czynsz za mieszkanie, nie mówiąc o innych wydatkach. – Ty zawsze poruszasz takie kwestie w przedpokoju i przy służbie. – Upomnę się u ojca o procenty z posagu – ciągnęła Klara. Profesorowa znieruchomiała w progu salonu. – Czyżbyś... wychodziła za mąż?! – Niech Bóg broni. Ale gdyby tatko mi je wypłacił, nie zawracałabym wam nieustannie głowy. – Nie ma mowy. – Dlaczego? Przecież trzymanie koron w banku nie ma sensu, bo koronami trzeba obracać. A poza

tym jestem w potrzebie. – Dostaniesz na czynsz, jak zwykle zresztą, czesne ojciec też uregulował. Ale ten dziwaczny pomysł... Radzę ci dobrze, nie wspominaj o nim ojcu, tylko go rozsierdzisz. Klara krążyła nerwowo po salonie. Profesorowa zajęła miejsce na sofie i gestem poprosiła córkę, by przy niej usiadła. – Powiedz lepiej jak zdrowie babci. – Zdaje mi się, że niknie w oczach. Jest taka krucha! Szczęściem siły ducha jej nie brak, jakby dokuczało jej jedynie ciało. Uskarża się na reumatyzm i trochę na serce. Pozdrawiają mamę wszyscy i papę też. Jest w domu? – W gabinecie, ale dajże mu dziś spokój, pracuje od tygodni nad tym nowym podręcznikiem. Mam wrażenie, że ostatnio toleruje tylko Karolinę, i to pod warunkiem, że ta serwuje mu świeżą kawę. – Ale ja muszę! – Wykluczone. Że też Maurycy nie miewa podobnych pomysłów! – Bo dzięki hojności taty ma z czego żyć. Inaczej jak ja żebrałby o każdego centa. – Przesadzasz. Gdybym cię nie znała lepiej, uznałabym, że nie ma bardziej wyrachowanego, bardziej niewdzięcznego dziecka od ciebie. – Jednak nie będę tego odkładać. Klara wróciła do przedpokoju. Drzwi do gabinetu ojca były zamknięte, więc zapukała i je otworzyła. Profesor Stojnowski siedział za biurkiem w chmurze gęstego dymu z papierosów. Popielniczkę przepełniały niedopałki, opróżniona filiżanka ciemniała osadem z fusów po kawie, zmięte kulki papieru walały się po podłodze, między rozłożonymi tu i ówdzie woluminami, brulionami oraz stertami czasopism. Chociaż na komodzie lśnił czernią i złotem najnowszy model remingtona, profesor trzymał w ręku pióro.

Na manifestację uczuć wobec ojca Klara pozwalała sobie od święta, ale tym razem cmoknęła go w czoło, bo nie widzieli się od późnej wiosny. – Tu się nie da oddychać! Uchylę okno – mówiła, mocując się z ciężką zasłoną. – Nie można tyle palić! – Przyganiał kocioł garnkowi – odparł profesor. – Chce tata powiedzieć, że pali mniej niż ja?! – Chcę powiedzieć, że dawno cię u nas nie było. – Wróciłam wczoraj od Kruszelnickich, ma tata ukłony od wuja. – Od wuja, powiadasz? A nie przeszkadzały mu przypadkiem twoje wywrotowe poglądy? Czy może u nich starannie je ukrywasz? – Które z moich poglądów ma tata na myśli? Profesor wstał od biurka, splótł ręce za plecami. – Już ty wiesz najlepiej, które! Bo, moja panno, emancypacja to jedno, ale że z ciebie socjalistka, tego nie ścierpię! Otóż masz! Onegdaj w resursie podrzucono mi twoje piśmidło! Jakby to był przedni żart! Oświadczam ci, że mnie to nie bawi! – Nie jestem socjalistką – oświadczyła Klara. – Skądże to tacie przyszło do głowy? – A artykuł o robotnicach z fabryki cygar? I ten ton! Ten ton domagający się natychmiastowych zmian! – Myli się tata. Nie mam socjalistycznych poglądów. – Podpisałaś artykuł moim nazwiskiem! – To także moje nazwisko. Nie zamierzam przez całe życie udawać kogoś innego tylko z powodu uprzedzeń taty! – Ach. Zatem znów będziesz się spierać?! Znam tę twoją impertynencję jak zły szeląg! Pojawiasz się w domu raz na pół roku, a kiedy już jesteś, prowokujesz kłótnie. Jakby ci to sprawiało

przyjemność! Klara z trudem stłumiła wybuch gniewu. – Nie sprawiają mi przyjemności spory z tatą. Napisałam artykuły o strajku cygarniczek, o lwowskiej Czytelni dla Kobiet i o robotniczych kasach chorych, bo to są sprawy ważne. – Już cię tu kojarzą z socjalistami, a wiesz dobrze, jaką mają opinię w Krakowie. – Wśród konserwatystów, tato. Zapewniam, że nie znam ani jednego socjalisty i nie podzielam ich poglądów. Biorę po prostu każdy temat, jeśli tylko jest ciekawy. A co do wuja, muszę tatę rozczarować. Docenia to, co robię. Czytał moje artykuły i nie szczędził mi wskazówek, jak pisać lepiej. Bardzo bym chciała choć raz liczyć w tej kwestii na tatę. Profesor sięgnął do kamizelki, do zegarka z dewizką. Sprawdził godzinę, po czym zajął się porządkowaniem biurka. – Naturalnie, zjesz z nami obiad – powiedział, nie patrząc na córkę. Klara znała go na tyle, że wiedziała, co znaczy owo zachowanie. To był koniec dyskusji, na ten i każdy inny temat. – Właściwie nie jestem głodna – rzuciła sucho. – Może następnym razem. Ku zdziwieniu profesorowej poprosiła pokojówkę o parasol, pożegnała się zdawkowo i wyszła, rezygnując z wyjaśnień.

***

W dniu powrotu Elizy Klara jadła śniadanie w mleczarni Eweliny Dobrzyńskiej na Plantach, gdzie umówiła się z przyjaciółmi. Lilka Zgiertówna i Kazio Janowski czekali w ogródku, przy stoliku

skąpanym w cieniu kasztanowca. Pogoda się unormowała, zrobiło się rześko i dość wietrznie. – Wreszcie jesteś! – powiedziała Lilka. – Ależ nudno tu było bez ciebie! Zamówili kefiry, ciemny chleb, po porcji sernika i filiżance kawy, po czym omawiali plany na przyszłość. – Egzaminy mam wreszcie za sobą – oświadczył Kazio, który niedawno skończył medycynę. – I byłoby co świętować, gdybyś się wcześniej nie zapożyczył – dodała kwaśno Lilka. – Wielkie mi rzeczy. Wziąłem stypendium wojskowe, to je odpracuję. Będę na miejscu, bo w najgorszym razie skierują mnie do szpitala na Wawelu. Liluś, kochanie, to tylko parę lat. – Aż sześć. Mogą cię wysłać do Czech albo na Morawy, gdzieś na zapadłą prowincję. Takich jak ty jest wielu, nie dla wszystkich znajdzie się miejsce w krakowskich szpitalach. Skoszarują cię i będziemy się widywać od święta. – Martwisz się na zapas, nawet nie dostałem wezwania. Wiesz, jaka u Austriaków biurokracja, przecież każda sprawa trwa latami, bo gubią się w papierach. Nie zdziwiłbym się wcale, gdyby o mnie zapomnieli. – Oby – mruknęła sceptycznie Lilka. – Biorąc pod uwagę to, że skończyłam farmację, a nie mam perspektyw i szans na pracę, i tak jesteś w lepszym położeniu. I powiedzcie mi, moi drodzy, po co były te dwa lata wyrzeczeń? Dwa długie lata nad książkami, w laboratoriach i bibliotekach dały mi tyle, że niby coś umiem, ale zdaniem społeczeństwa jako farmaceutka jestem diabła warta. Modlę się w duchu, by jakiś krakowski właściciel składu aptecznego czy też drogerii aptecznej zlitował się nade mną i mnie zatrudnił. Dotychczas jednak wszędzie, gdzie byłam, odprawiano mnie z kwitkiem. – Niech cię pocieszy to, że kiedy skończę Baraneum, nie będzie mi łatwiej – oznajmiła Klara. – Za to nie dałbym głowy, bo już cię drukują, a gazet przyjmujących kobiety do redakcji z dnia na dzień przybywa. Klara parsknęła ironicznym śmiechem.

– Wiesz chyba coś, o czym ja nie mam pojęcia! – No co? Masz, przyniosłem specjalnie dla ciebie. – Kazio podał trzymaną dotąd na stole gazetę. – „Nowa Reforma”? Znam, ale nie czytuję. – A szkoda, bo słyszałem, że biorą na pniu niezamówione teksty. I że preferują autorki. – Pamiętam! To oni przed laty agitowali za kobietami na uniwersytecie! – zakrzyknęła Lilka. – Nakłaniali do otwarcia dla nas medycyny i farmacji. Wtedy wydawało mi się, że to zapowiedź rewolucji – westchnęła Klara. – Raczej ewolucji, naturalnej kolei rzeczy – stwierdziła Lilka. – Tylko czemu ona taka powolna? – Oznacza to jednak, że mój tatko stanowi niechlubny margines. Nic to. Nie tracę nadziei, że nie mylą się ci, którzy twierdzą, iż mądrość przychodzi z wiekiem. Znaczyłoby to ni mniej, ni więcej, że i on z czasem dojrzeje do zmian. – Jesteś niemożliwa! – żachnęła się Lilka. – Dzięki Bogu, że cię profesor nie słyszy. Nie miałam bardziej przerażającego wykładowcy. I bardziej ciętego na studentki również. Egzamin z zoologii zaliczam do najboleśniejszych życiowych doświadczeń. – Zdałaś przecież celująco – wtrącił Kazio. – Jakim kosztem?! Miałam wrażenie, że profesorowi zależy jedynie na tym, by udowodnić moją niewiedzę. Zresztą co mi przyszło z tych celujących not? Dyplomu nie dostałam. – A nie uznaliby ci studiów na jakiejś zagranicznej uczelni? – spytała Klara. – Jakim cudem? Przecież stąd nie chcą mi wydać żadnego zaświadczenia! Ani że chodziłam na zajęcia, ani że zdałam egzaminy! Byłam marną hospitantką! – Liluś, nie denerwuj się, kochanie, złością nic nie wskórasz. Dlatego uważam, że Klara powinna zajrzeć do „Nowej Reformy”. Dziewczyno, kuj żelazo, póki gorące. – Jeśli się upierasz... Najpierw jednak przeczytam ten numer od deski do deski, żebym wiedziała, na co mnie namawiasz.

***

Przed wieczorem Klara poszła na dworzec kolei żelaznej po Judytę i Elizę. Jeszcze zanim dostrzegła kłęby szarego dymu i usłyszała sapanie lokomotywy, przyłączył się do niej Anton Wiebracht. W pierwszej chwili go nie poznała, narzeczonego przyjaciółki bowiem widywała dotychczas w mundurze cesarsko-królewskiej żandarmerii wojskowej, a teraz nosił się po cywilnemu, bo od jesieni zaczynał służbę w krakowskiej policji kryminalnej. Wrócił niedawno z Wiednia, gdzie spędził część urlopu; nie było tajemnicą, że wyjazd ów nie służył odpoczynkowi, gdyż Anton, powziąwszy decyzję o wystąpieniu z wojska, miał poinformować o tym ojca. Przywitali się serdecznie. – Mundur jednak bardzo odmienia człowieka – powiedziała Klara. – Prawda – odparł. – Tylko że ja wkrótce włożę nowy. Pociąg zwalniał, wreszcie stanął. Z wagonów wysypał się tłum podróżnych, więc dopiero po dobrej chwili Klara wypatrzyła przyjaciółki. Ich szczęśliwy przyjazd, widok znajomych twarzy, nawet to, że Judyta sprawiała wrażenie zdrowszej, a Eliza śmiała się do Antona, dodało Klarze otuchy. Po raz pierwszy od powrotu ze Lwowa pomyślała, że ma w nich oparcie, zatem nagle nabrała pewności, że sobie poradzi. Rozdział 2 Kamyk pamięci Pomyśl, ile zyskałabyś na wyjeździe. Wprawdzie Wiedeń to nie Paryż, lecz zawsze metropolia, więc żyje się tam łatwiej i przyjemniej niż w Galicji. Zwiedziłabyś miasto, poznała świat, bo

przecież nic cię tu nie trzyma, a ja pomogłabym ci stanąć na nogi. – Mina Ebner miała imponujący talent do mówienia o sprawach niezwiązanych z pracą podczas pracy. Srebrny naparstek migał niczym iskra, gdy z godną podziwu zręcznością fastrygowała rękawy jedwabnej bluzki. – Nie znam dobrze niemieckiego. Od czasu, gdy się go uczyłam, minęły wieki i nic już nie pamiętam – wymawiała się Judyta. – Nie mam paszportu, a drugi raz nie dam się nakłonić do podróżowania z fałszywym. – Języka cię poduczę, obie z Katriną służymy pomocą. A paszport nie jest potrzebny i nie udawaj, że o tym nie wiesz. Wiedeń to nie Rosja, wystarczy zwykły dokument tożsamości. Odłożywszy ołówek, Judyta się wyprostowała, by z rozczarowaniem ogarnąć wzrokiem projekt batikowej tkaniny – zbyt krzykliwy jak na jej gust ornament z pawich piór. – Tu mi dobrze – westchnęła. – Wiesz, że w pracowni czuję się jak u siebie. Mina obrzuciła dziewczynę badawczym spojrzeniem zaskakująco jasnych oczu, ocienionych niemal białymi rzęsami. Pod wpływem wzburzenia i z powodu migoczącego światła lamp jej cera nabrała żółtawego odcienia; zwłaszcza piegi miały kolor jasnej miedzi. – Przyznaj, że chodzi o tego malarza. Judyta wzruszyła ramionami. – O malarza? – Brata panny Klary. Nie zaprzeczysz chyba, że na niego czekasz? Czekasz, wyglądasz wieści i daję głowę, że gdybym namawiała cię na wyjazd do Paryża, już kupowałabyś bilety i planowała podróż. – Mylisz się, on i ja to przeszłość. Widać nie było nam pisane. Aby ukryć, że skłamała, Judyta gorliwie pochyliła się nad arkuszem. List od Maurycego przyszedł na adres atelier jeszcze w miesiącu aw, więc mogła go otworzyć dopiero po powrocie z Otwocka. Zdziwiona trzepotaniem serca i gorącym rumieńcem na policzkach, czytała tekst wielokrotnie, bo

w pierwszej chwili pod wpływem wzruszenia nic z niego nie rozumiała. Przybrawszy ton życzliwego, pełnego troski przyjaciela, Maurycy pisał trochę o Paryżu, trochę o Krakowie, rezygnując ze wspomnień i aluzji do tego, co ich łączyło. Początkowo Judyta była mu za to wdzięczna, lecz gdy włożyła kartkę do koperty i położyła obok klucza do pracowni, ukłuło ją rozczarowanie. Odpisała w podobnym stylu i więcej nie dostała odpowiedzi, choć jej wyglądała. To też ją zabolało. W duchu przyznawała jednak, że nie mogła mieć pretensji do Maurycego, przecież nie on był winien ich rozstania. Mina odłożyła bluzkę. – Koniec na dziś, już późno – powiedziała. – Weź przynajmniej lekcje niemieckiego. Ręczę, że twoje batiki zrobiłyby w Wiedniu furorę, ale szczerze mówiąc, Katrinie także się przydasz. Wyjazd Miny był rzeczą postanowioną od dawna. Krakowska pracownia działała bez zarzutu, Katrina świetnie sprawdzała się w roli współwłaścicielki, klienteli z miesiąca na miesiąc przybywało, zakład zyskiwał coraz większą renomę i z powodzeniem konkurował z rodzimymi, oferującymi zachowawcze, klasyczne w formie wzory damskich strojów. Zamknęły pustą o tej porze pracownię, pożegnały się i Judyta, zmagając się z wiatrem, ruszyła Sławkowską w kierunku Rynku. Miasto pogrążało się w nocnym letargu, mrok rozpraszały mgliste światełka latarni gazowych, niebo, rozwibrowane spiętrzoną masą chmur, było niczym bezdenne otchłanie szeolu. Za oknami kamienic migotały słabe punkciki lamp, lecz witryny sklepów, magazynów mody, składów aptecznych i zakładów rzemieślniczych spowijały nieprzeniknione ciemności. Tylko z rzadka Judytę mijali przechodnie, jednak zajęta własnymi sprawami nie zauważała nikogo i nawet głośny tupot butów patrolu żandarmerii nie zdołał oderwać jej myśli od propozycji Miny. Oraz od Maurycego – bo zgodziłaby się na wyjazd, gdyby nie on. Nadal go kochała. Właściwie nigdy jej nie zobojętniał, nawet wtedy, gdy pogrążona w rozpaczy,

szalejąca z bólu, targnęła się na życie własne i nienarodzonego dziecka Szymona. Dzięki Najwyższemu, że lato z dala od Krakowa i miejsc, z którymi łączyła najgorsze wspomnienia, przywróciło jej jaką taką równowagę. Nabrała dystansu i wyciszyła się na tyle, by wrócić do codzienności, niemal wolna od paraliżującego strachu i koszmarów. Radziła sobie nadspodziewanie dobrze; malowała i projektowała tkaniny, z których szwaczki pań Ebner wyczarowywały szale oraz chusty, barwne, oszałamiające żywymi deseniami suknie, szerokie, połyskujące jedwabiście szarfy, skromniej zdobione narzutki, a także zwiewne, półprzezroczyste peniuary. Jednak w atelier Maurycego, w przytłaczającej ciszy uśpionego domu, ciszy samotnej nocy, osaczały ją wspomnienia. Przypadkowe obrazy, jakieś dawno już, choć zaledwie przed rokiem wypowiedziane słowa oraz twarze, które za dnia skrywała niepamięć. Najczęściej Szymona. Była już na ulicy Kopernika. Niedaleko zaturkotała dorożka, wiatr wzmagał się i słabł na przemian, lecz niebo przejaśniało, bo pomiędzy chmurami mieniła się tarcza księżyca. Judyta wyjęła klucz i otworzyła drzwi. Wysuwając z włosów szpilki podtrzymujące kapelusz, rozmyślała o rozpoczętym przed tygodniem obrazie, o późnej kolacji, którą zje jak zwykle sama, o nadchodzącym szabacie, a także o tym, że byłaby znacznie szczęśliwsza, gdyby to wszystko dzieliła z Maurycym.

***

Pod wpływem perswazji Miny Judyta wygospodarowała czas na naukę niemieckiego. Z mozołem przypominała sobie słówka wkuwane na pamięć w szkole powszechnej i twardo brzmiące frazy wyczytane niegdyś w książkach zadrukowanych gotycką czcionką. Przyjęła też pomoc Klary, a z Miną i jej córką starała się rozmawiać w ich ojczystym języku, choć wciąż bez przekonania; postanowiła

nawet zaopatrzyć się w słownik i w tym celu zaszła pewnego dnia do antykwariatu na Grodzkiej. Wnętrze niespodziewanie przywołało falę poruszających wspomnień, zapachy skóry, farby drukarskiej, papieru i terpentyny sprawiły, że na chwilę krótszą niż kilka uderzeń serca wróciła przeszłość – czas bezpowrotnie miniony. Rozglądała się niepewnie. Były tu sprzęty łudząco podobne do tych w firmie ojca, lśniące politurą, ciemniejsze niż mahoń, ustawione pod ścianami o barwie przydymionej bieli. Mimo wczesnej pory na kontuarze oraz przy półkach z idealnie równymi rzędami woluminów płonęły lampy naftowe, a na podpórkach i sztalugach wyeksponowano wystawione na sprzedaż akwarele, portrety, pastelowe landszafty oraz przyciągające bogatą paletą barw martwe natury. Uczucie déjŕ vu było tak wszechogarniające, że Judyta utkwiła wzrok w drzwiach do kantorka, jakby spodziewała się wbrew rozsądkowi ujrzeć w nich tate. Otrząsnęła się z wysiłkiem. Antykwariat należał do znanej krakowskiej rodziny, a wnętrze świadczyło jedynie o tym, że wszystkie tego rodzaju miejsca są w gruncie rzeczy podobne. Odetchnęła. W głębi dwaj dżentelmeni przeglądali książki, trochę bliżej damę z pieskiem na ręku obsługiwał uprzedzająco grzeczny sprzedawca i jego widok zbił ją ponownie z tropu. Był to Michel Szwarzman, wieloletni pracownik ojca. On także ją rozpoznał; skłonił się z uszanowaniem klientce, skierowawszy ją uprzednio do kasy, po czym szybkim krokiem podszedł do Judyty. – Panna Schraiberówna! – powiedział z ożywieniem. – Jakże się cieszę, że widzę panią w dobrym zdrowiu! Tak dawno nie miałem przyjemności! Ileż to minęło czasu? Rok? Tak, równo rok, odkąd przestała pani bywać w antykwariacie na Szerokiej. Judyta podała mu rękę. – Pani ojciec... O, to był wybitny człowiek! – ciągnął Szwarzman. – Bardzo pani współczuję. Ze świecą takiego nie uświadczy, bo jak mało kto znał nasze rzemiosło. Żałuję, że nie dane mi było przyjść na pogrzeb, ale sama pani rozumie, okoliczności były wyjątkowo niesprzyjające... Pani

krewniak nie dał mi wyboru, więc mimo żalu musiałem odejść. To taka niepowetowana strata! Ale zobaczy pani, że firma na tym ucierpi! Mąż pani Noemi może i ma nosa do interesów, lecz do książek to nie wystarczy. Trzeba je kochać, bo to nie lada jaki geszeft... Mówił i mówił, choć Judytę jego słowa przeszywały na wskroś. Brakło jej sił, by mu przerwać i spytać, jakim prawem zasypuje ją stekiem kłamstw. Zaschło jej w gardle, w oczach zapiekły łzy. Kłamał, bo przecież w tak strasznych, tak nieodwracalnie brzmiących zdaniach nie mogło być krztyny prawdy! Zachwiała się, jakby miała upaść. – Co pani...? Panno Judyto! Ależ... na Boga! Niechże pani spocznie... Tu, tu, proszę... Może wody? Trochę tu duszno... Pani taka blada. – Szwarzman podsunął jej krzesło. – Nie rozumiem... – wykrztusiła. – Czego? – Mój kuzyn... w antykwariacie tate?! – Mąż tej pani Noemi, co to mieszka na Józefa. Z miejsca zaprowadził swoje porządki, moje doświadczenie miał za nic. Przepracowałem tam piętnaście lat! Szmat życia, a jednak to dla pani krewniaka mało, choć miał prawo, bo on tam teraz pan. Judyta schwyciła go kurczowo za przedramię. Spojrzał na nią szczerze zdumiony. – Ale... dlaczego Aron... przejął... interes? Szwarzman sprawiał wrażenie wstrząśniętego. Zmieszany, jakby zawstydzony, zdjął okulary i zmęczonym gestem przetarł oczy. – To pani nie wie? – Powiedział pan... – Ojciec pani, a mój pryncypał, zmarł przed miesiącem. Zasłabł... tuż przed zamknięciem antykwariatu. Byłem bezradny. Wezwałem doktora, wie pani, tego z podwórza... Liebermana... Za późno. Panno Judyto! Jak to możliwe?! Tak mi przykro, że stałem się mimowolnie... Że dowiedziała

się pani ode mnie. Potrząsając głową, wbijała paznokcie w śliską tkaninę jego zarękawka, więc współczująco i delikatnie objął palcami zaciśniętą kurczowo dłoń. – Chciałbym pani pomóc... Zdaje się, że ojciec pani słabował... już jakiś czas. Nikł w oczach, jakby coś go gryzło, tak od środka. Judyta dźwignęła się z krzesła. Zapragnęła wyjść, natychmiast. – Dziękuję – powiedziała głucho. – Ależ za co? – zdziwił się Szwarzman. Na ulicy oślepiło ją światło. W którą stronę miała pójść? Stała niezdecydowana, nieprzytomna, w jakimś szokująco bolesnym odrętwieniu; coś w niej umarło, a jednocześnie serce, wciąż żywe i krwawiące z żalu, rozsadzało pierś. Niczym chmara ptaków opadły ją wyrzuty sumienia, bo brzemię winy było zbyt przytłaczające, aby mogła je udźwignąć. Nie miała usprawiedliwienia dla swych czynów. Najwyższy nie odebrał jej mowy, nie pozbawił daru widzenia, nie sprawił, że nagle ogłuchła, a przecież napiętnowała ojca milczeniem, zamknęła uszy na jego błagania, zapomniała drogi do domu. Od lat przysparzała mu trosk, narażając na wstyd i obmowy sąsiadów oraz krewnych, odpłacając niewdzięcznością za hojność i za te wszystkie próby zrozumienia, gdy wyciągał pomocną dłoń. Skupiona na niedorzecznej miłości i marzeniach, zawiodła go bardziej, niż mógł widocznie znieść. Najstarsza córka, nadzieja rodziców, którym Najwyższy poskąpił syna, wymknęła się z domu chyłkiem niczym złodziej, bo zaufała mężczyźnie. Jakże była godna pożałowania i jak naiwna! A przecież chowano ją w miłości, nie szczędząc pochwał, hołubiąc niczym skarb, jedyny i bezcenny. Nikt nie miał szczęśliwszego dzieciństwa... Judyta wstrzymała na chwilę oddech, bo lodowaty wiatr zmroził ją całą. Ulicą spieszyli obcy, a gdy nie ustąpiła w porę z drogi, ktoś syknął gniewnie. Nie mogła tu stać ani godzić się na

okrucieństwo, które ją spotkało. Pominięto ją, odmawiając prawa do żałoby, więc nie pomodliła się zgodnie z obyczajem, nie uroniła łzy, nie współczuła i nie podziękowała za współczucie. Byłaby pocieszycielką matki i siostry, gdyby tylko na to przystały. Ślepy, gwałtowny gniew Judyty był niczym wezbrana rzeka. Spojrzała w stronę Kazimierza, gdzie miała niegdyś dom i ukochanych bliskich; teraz nie znalazłby się nikt, kogo wzruszyłyby jej skargi i złorzeczenia. Wróci tam mimo wszystko. Ruszyła na południe, szła coraz szybciej i szybciej, niemalże biegła. Oto znajome kamienice, wąskie i krzywe uliczki, tandetne witryny szewców oraz krawców, pokryte błotem drzwi nędznych sklepików. Jeszcze Jakuba i Miodowa, po prawej synagoga, po lewej cmentarz i antykwariat, gdzie nad wejściem, zawieszony na ciężkich łańcuchach, chwieje się okazały szyld z wypisanym złotymi literami nazwiskiem Arona i namalowaną poniżej księgą. A po drugiej stronie ulicy rodzinna kamienica; Judyta weszła na podwórze, potem po schodach na piętro, by szarpnąć za klamkę, załomotać pięściami o drewno. – Otwórzcie! Bo się stąd nie ruszę!!! Gdzieś w górze zaskrzypiały zawiasy. Kroki skradały się krótką chwilę i ucichły, jakby ktoś przystanął w ukryciu, żeby podglądać widowisko. Jeszcze szczęknięcie klucza w zamku i wejście otworzyło się szeroko, ukazując odzianą w czerń Miriam Schraiber. – Od obcych ludzi dowiedziałam się o tate! – krzyknęła Judyta. Twarz matki ściągnął grymas. – A gdzieś się podziewała?! Gdzie mieszkasz i z kim?! Odeszłaś od nas sama, przecież nikt cię stąd nie wypędzał! Nie mam męża, a twoja siostra straciła ojca, bo martwił się tylko o ciebie! Mówił, że wrócisz, że zmądrzejesz i się opamiętasz! Wybaczyłby ci każdą zbrodnię, choć pojęcia nie mam czemu! Dawał ci więcej niż Esterce, a ty zajęta sobą i zachłanna, brałaś i wszystkiego było ci mało! Myślisz, że nie wiem, iż płacił za twoją naukę? I żebyś nie zdechła z głodu, kiedy cię rzucił ten

Heller! Do tego potrzebowałaś ojca i do niczego więcej, bo gdy błagał, abyś... – Upieraliście się na Jakuba, a ja go nie kochałam! To nie zbrodnia, nie było tu czego wybaczać! – Powinnaś być posłuszna! Tak zostałaś wychowana! Ojciec świata poza tobą nie widział, nieba by ci przychylił, a w zamian dostał czarną niewdzięczność. – Mame... – Córka Natana Schraibera podniosła na siebie rękę! – Słyszeliście?! – A coś ty myślała?! Że nie znajdzie się nikt życzliwy? Że nam o tym nie doniosą? Jakbyś nie wiedziała, że to zabije ojca! Oby Najwyższy odpuścił ci grzechy, oby zlitował się nad tobą, bo ja nie potrafię! Módl się o to gorąco, jeśli jeszcze umiesz się modlić, ale nas zostaw w spokoju! – Gdzie... jest pochowany? Miriam chwyciła za klamkę. – Tobie nic do tego. Nie przychodź tu, żeby robić sceny. Choć tak uszanuj pamięć ojca. Drzwi się zatrzasnęły, więc Judyta, mamrocząc coś bezładnie, zbiegła schodami na podwórze.

***

Za bramą rozciągał się Nowy Cmentarz; rzędy kamiennych macew były nieprzeliczone jak ziarnka piasku i jak one podobne. Objąwszy się ramionami, Judyta szła aleją, szeroką, chrzęszczącą żwirem i kamykami, która ciągnęła się po dom przedpogrzebowy i rozgałęziała się w alejki i w wąziutkie ścieżki. Wędrowała niespiesznie, aby nie przeoczyć tej jednej jedynej macewy. Odczytała każde imię, wyszeptała wszystkie epitafia, daty skojarzyła z porami roku, z deszczem, zawieją, mgłą

i śniegiem. Na czas poszukiwań zapomniała o gniewie, o męczącym zamęcie, który ponownie zawładnął jej duszą. Aż ujrzała macewę z płaczącego kamienia; była szara niczym popiół i wysoka, zwrócona ku Jerozolimie, ze złamanym drzewem na naczółku, z wypełnionym inskrypcją licem. Natan Schraiber pożegnał świat z końcem miesiąca elul, u schyłku lata, w porze opadania złotych liści i pierwszych nocnych przymrozków. Judyta osunęła się na kolana, opuszkami palców muskając wypukłe rzeźbienia steli. To był czas pożegnania z ojcem, spóźnionych przeprosin i błagań o przebaczenie. Wtedy przyszedł do niej, choć tylko we wspomnieniu. Miała sześć lat, może siedem, kiedy w antykwariacie usadowił ją na wysokim stołku przy kontuarze i z najwyższej półki przy wystawie zdjął księgę tak ogromną, że ugięłaby się pod jej ciężarem. Otworzył w miejscu zaznaczonym zakładką i przysunąwszy lampę naftową, nakazał czytać. Potrząsając burzą czarnych loków, wolno składała polskie słowa. – No patrzcie państwo, jaka zmyślna! – mruczał do siebie i do Szwarzmana. – Taka mała, a jak czyta! Przysłuchując się długo, niemal puchł z dumy, potem gładził jej kędzierzawą główkę i wręczał tabliczkę czekolady. – Biegnijże do babci Sary! Niech teraz ona posłucha. Niech się nacieszy. I Judyta, pod opieką Michela Szwarzmana, wyrostka w okrągłych okularach oraz ciemnej jarmułce, szła na ulicę Józefa, do babci. Judyta zapłakała cicho, bo teraz ujrzała pogrzeb tak piękny, jak wspaniały był żywot ojca. Obcy i przyjaciele przyłączali się do żałobników, bez żalu porzuciwszy obowiązki. Szli długo, dłużej, niż nakazywał obyczaj, aż po cmentarną bramę i po pierwsze macewy. Później zawracali w zadumie, rozdarłszy symbolicznie szaty, a lament zapamiętałych w rozpaczy kobiet porwał wiejący na północ wiatr... Jak to możliwe, że do niej nie dotarł?

Podźwignęła się z ziemi, gdy niebo przybrało barwę sadzy, i mimo głębokich cieni dostrzegła leżący na ścieżce kamyk, gładki, jakby wymyty deszczem, niebieskoszary, nakrapiany bielą. Schyliła się, chwilę ważyła w dłoni, lecz zamiast położyć na grobie ojca, zacisnęła na nim palce i zabrała ze sobą, bo nie mogła wziąć stąd nic więcej. Na wiele dni zaszyła się w pracowni, by leczyć zgryzoty wytężoną pracą, ale wspomnienia rzeczy przebrzmiałych i świata, który odszedł na zawsze, przesączały się przez zaryglowane drzwi i zatrzaśnięte okna. Tate w salonie i przed synagogą, w ciasnym kantorku antykwariatu, w mieszkaniu babci Sary... Gdy na jasnym arkuszu rozprowadzała złamane czernią barwy, powstawały obrazy w ciężkich kolorach ziemi. Linie się rwały, ginąc w smolistych, gęstych od farby plamach, a ona zwalczała pragnienie ucieczki, bo jak inaczej uwolnić się od domu, który od dawna nim nie był? Nie zabrałaby ze sobą nic, co przypominałoby minione, oprócz kamyka pamięci. Ale zostanie, bo czeka na Maurycego. Rozdział 3 Sufrażystka Klara zamknęła drzwi mieszkanka na Kanoniczej. Miała dziś rozpoczęcie zajęć na drugim roku kursu literatury i historii w Baraneum, lecz wcześniej zamierzała opłacić czynsz. Poprzedniego wieczoru, najwyraźniej z polecenia matki, zaszła do dziewczyny pokojówka rodziców, i – jak to bywało wielokrotnie – przekazała całą sumę. Klara nie miała wyjścia. Unoszenie się honorem byłoby śmieszne, bo pieniędzy potrzebowała na gwałt, a choć właściciele kamienicy nigdy nie naciskali, spóźniała się z opłatą i nie mogła bez rumieńca wstydu patrzeć im w oczy. U Wajnerów kucharka upiekła właśnie jabłeczniki z wypatrzonych na Rynku antonówek. Aromaty wanilii i cynamonu łaskotały w nozdrza. – Nie wejdzie pani na chwilę? – spytała pani Jadwiga. – Mąż zabrał Ewunię na spacer do parku

Krakowskiego, dziś cudna pogoda. Janeczka wyciągnęła z pieca placki, skosztuje pani, zanim wrócą, bo potem zostaną już tylko resztki. Wie pani, że mój mąż to łasuch. Bezpośredniość sąsiadki Klara przyjmowała jako rzecz naturalną i miłą, lecz tym razem odmówiła. – Rozumiem, rozumiem, nauka to rzecz święta. Na szczęśliwe czasy przypadła pani młodość, bo za mojej nie mieściło się w głowie, żeby panna z dobrego domu trwoniła czas na szkoły. – Ech, jaka to edukacja! Trochę tego, trochę tamtego, a tak w gruncie rzeczy nic, co by miało praktyczną wartość. – A ja nie ukończyłam nawet pensji! Za mąż wydano mnie tak wcześnie, że o świecie i życiu nie miałam za grosz pojęcia. Jak tak dalej pójdzie, naszą Ewunię czekają znacznie szersze perspektywy... Drogę na Karmelicką Klara pokonała w kwadrans. Ten nowy rok nauki nie pociągał jej tak jak miniony, bo wiedziała już, że program nauczania w Baraneum cechuje drażniąca przypadkowość, poziom wykładów i ćwiczeń jest nierówny, a w porównaniu ze studiami w Berlinie żenująco niski. Dzięki kursom jednak miała regularny kontakt z wykładowcami uczącymi na co dzień w najzacniejszych krakowskich uczelniach, choć niektórzy z nich traktowali zajęcia jak zło konieczne lub źródło dodatkowych dochodów. Inauguracja przebiegła w atmosferze uroczystej powagi; profesor Józef Rostafiński, dyrektor kursów, okrasił mowę powitalną żartobliwymi dykteryjkami z życia szkolnego kursantek i historii placówki, zaprezentował nowych wykładowców, życzył owocnej nauki, po czym zszedł z katedry, odstępując ją opiekunom wydziałów. Na koniec studentkom pierwszego roku wręczono indeksy, a wszystkim – plany zajęć. Klara przywitała się z koleżankami i z profesorem Anatolem Lewickim, znajomym ojca z uniwersytetu. Pamiętała go z proszonych kolacji, na których pojawił się parokrotnie u rodziców, a teraz był jej wykładowcą historii Polski. Z Baraneum wyszła już w południe i nie zwlekając, skierowała się do redakcji „Nowej Reformy”.

Siedziba gazety, którą od spotkania z Kaziem Janowskim czytywała regularnie, mieściła się niedaleko Barbakanu, na ulicy Świętego Jana, w narożnej trzypiętrowej kamienicy o pięknym, zdobionym renesansowymi płaskorzeźbami portalu. Wnętrze przypominało labirynt, krążyła więc zagubiona między administracją, gdzie przyjmowano reklamy i ogłoszenia, a pokojami redakcyjnymi i zamkniętym, pilnowanym przez podejrzliwego kancelistę gabinetem naczelnego. Ów kancelista, mężczyzna nieustępliwy i o fizjonomii cerbera, udzielił Klarze tak pokrętnych i niechętnych natrętom wskazówek, jak odnaleźć szefa, że zniecierpliwiona zajrzała na własną rękę do pierwszego z brzegu pokoju. Był ciasny, zagracony do granic przyzwoitości; spośród biurek, krzeseł, biblioteczek, stert papierów, rozsypanych wszędzie wycinków z prasy i różnej maści korespondencji wyłaniała się jednak postać jakiegoś redaktora, szpakowatego mężczyzny w wizytowym surducie. Klara wyłuszczyła, z czym przyszła. – Konopiński, naczelny – powiedział z widocznym roztargnieniem. – Widzi pani, jaki tu nieład, nic znaleźć nie można! Ale pani nie w tej sprawie... Jeśli chce pani dla nas pisać, wystarczy przesłać pocztą, co tam pani ma, poezję, prozę, zresztą mniejsza o to, bierzemy wszystko, o ile się nada – mówił już spokojniej, wolniej, niczym nauczyciel do ucznia. – Źle mnie pan zrozumiał. Interesują mnie felietony, reportaże, szeroko pojmowana publicystyka. Mam w dorobku artykuły społeczne w lwowskich gazetach, znam biegle niemiecki, mogłabym robić tłumaczenia. – Gdzie pani publikowała? – W „Sterze” i „Przedświcie”. – A co? – Ostatnio o strajku w fabryce cygar, kilkakrotnie o współczesnym feminizmie i ruchu emancypacyjnym, o kwestii dostępu kobiet do wyższych uczelni oraz pracy zawodowej. Zetknęłam

się z tymi zagadnieniami w Berlinie, podczas studiów. Tu kończę kursy Baranieckiego. – O, widzi pani, to nas ciekawi, sprawa szkolnictwa wyższego w Krakowie i studiujących kobiet jest ciągle na czasie. Za granicami Austro-Węgier kobiety kształcą się na każdym szczeblu i w niejednym zawodzie, u nas znajdują co najwyżej posadę wiejskiej nauczycielki, bez szans na awans i godne uposażenie. Ale po co ja to pani mówię, wie to pani lepiej ode mnie. Proszę mi wybaczyć te zapędy moralizatora, owa sprawa od dawna leży mi na sercu, bo znam bolączki nauczycieli szkół ludowych z doświadczenia. Dobrze, proponuję pani coś w tym stylu. Może na początek o studentkach Baraneum? – A gdybym w przyszłości sama znalazła temat? – Proszę bardzo, nie mówię nie. Wszystko w pani rękach.

***

Wieczorem Klara zdążyła do Czytelni dla Kobiet. Stowarzyszenie mieściło się na parterze kamienicy na Poselskiej, zajmowało pomieszczenia adaptowane na bibliotekę oraz salę prelekcyjną, gdzie dla członkiń i chętnych niezrzeszonych kobiet organizowano wykłady, pogadanki, wszelkiego rodzaju zajęcia edukacyjne służące pogłębianiu wiedzy i zdobywaniu cennych umiejętności praktycznych. Przypominało to klub; z podobnymi instytucjami Klara zetknęła się za granicą i miała do nich zaufanie, więc odkąd wróciła do domu, opłacała składkę członkowską i uczestniczyła w większości czytelnianych działań. Wysłuchała odczytu radcy prawnego na temat praw małżonków w świetle aktualnych kodeksów, a później, gdy zaproszono obecnych na raut, odnalazła Kazimierę Bujwidową. Poznała ją przed

rokiem. Młodą, zajętą kwestiami równouprawnienia działaczkę społeczną, dzielącą z powodzeniem czas między obowiązki rodzinne a pracę w czytelni i w prowadzonym przez męża, profesora Odona Bujwida, zakładzie szczepień. Dla Klary była niekwestionowanym autorytetem, dziewczyna ceniła ją za żelazną konsekwencję, prawdomówność i gotowość do nawet skrajnego radykalizmu. Profesorowa wygłaszała prelekcje, bywała na zagranicznych kongresach kobiecych, przyczyniła się do stworzenia w Krakowie pierwszego gimnazjum dla dziewcząt, a jednak najwięcej czasu i uwagi poświęcała rodzinie, zwłaszcza dzieciom. Usiadły z dala od gości, w wypożyczalni książek. – Ustaliłyśmy, że zbieracie podpisy w tę niedzielę, w parku Jordana – powiedziała Bujwidowa. Chodziło o petycję do Sejmu Krajowego w sprawie przyznania kobietom prawa do powszechnego i bez pośrednictwa mężczyzny głosowania, właściwie o wywalczenie prawa wyborczego. – Tam niedawno wybuchł pożar, ludzi będzie mniej niż zwykle – odparła Klara. – Tylko w razie niepogody. Jestem pewna, że przyjdą tłumy. Pójdziecie we trzy, z panną Lilką i tą nową, panną Izą, powinna ją pani znać przynajmniej z widzenia, bo też kończy Baraneum. No dobrze. Wybaczy pani, panno Klaro, ale spieszę się do domu, dzieci są od południa z opiekunką, a mąż wróci później ode mnie, zresztą jak pani wie, on do tego naszego drobiazgu nie ma głowy. Do zobaczenia.

***

Artykuł o studentkach Baraneum Klara skończyła przed końcem tygodnia. W redakcji „Nowej Reformy” zastała zamieszanie, bo właśnie skończyło się kolegium. Między pokojami krążyli dziennikarze, wszędzie unosiły się kłęby dymu tytoniowego, ktoś czegoś szukał,

stukały maszyny do pisania, trzaskały otwierane i zamykane drzwi, szeleścił papier, zapach świeżo parzonej kawy przesycał powietrze. Kazano jej czekać, aż naczelny będzie wolny, a tymczasem z jego gabinetu wyszedł dość młody, szczupły blondyn, który wydał się jej znajomy. Ależ tak, to Wyspiański! Dawniej widywała go często, gdyż jako przyjaciel brata, gimnazjalista, a potem student, bywał na Krowoderskiej systematycznie, choć na chudego podlotka, jakim wtedy była, nie zwracał najmniejszej uwagi. – Panna... Stojnowska? Siostra Maurycego! Jest pani... nie do poznania! – Postarzałam się – podsunęła żartobliwie. – Zabawne, bo ta przypadłość dotknęła nas oboje! Właśnie odebrałem pocztę z Paryża. Maurycy obrasta w piórka, paryżanin z niego pełną gębą, można mu tylko zazdrościć. – Tak pan uważa? Moim zdaniem nie ma czego. W listach do mnie entuzjazmowi Maurycego dorównuje tęsknota za Krakowem. Gotowa byłam się założyć, że wróci przed końcem lata, a jednak nie, coś go zatrzymało. – Wsiąka się w tę atmosferę, panno Klaro, z każdym dniem bardziej. Doszły mnie słuchy, że pozawierał nowe znajomości, zdaje się, że wśród polskich emigrantów. – Nic mi o tym nie wiadomo, ale nie byłoby to dziwne. Wie pan, jak łatwo zjednuje sobie ludzi. Rozmowę przerwał kancelista, bo Klarę prosił naczelny. – Musi mi pan wybaczyć, jestem umówiona. – Chętnie na panią zaczekam, mam tu jeszcze parę spraw. Weszła do gabinetu. Michał Konopiński rozmawiał przez telefon, więc tylko gestem wskazał jej krzesło, zanim odwiesił słuchawkę. – Napisałam – powiedziała. – Tak jak pan sobie życzył, o kursantkach u Baranieckiego. O otwartych wykładach, programie wieczorków artystycznych i tym podobnych rzeczach. Wziął od Klary zapisaną maczkiem kartkę.

– Znakomicie. Potraktujmy to jako próbkę pani umiejętności, a gdy tylko przeczytam, zdecyduję, czy i kiedy to puścimy. Tymczasem może jakaś notka? Coś informacyjnego, może krótkie sprawozdanie? Słyszała pani zapewne o kinematografie? W połowie listopada zapowiadają pokazy, proponuję zatem dwa nieduże artykuły, o kinematografii w ogóle, w jakimś lokalnym kontekście, a potem relację z pierwszego pokazu. Jak pani to widzi? – Intrygujące – odparła z uśmiechem. Omówili szczegóły, po czym zgodnie z umową zastała w kancelarii Wyspiańskiego, więc wyszli razem. – Co pana sprowadziło do redakcji? – spytała. – Proszę nie odpowiadać, jeśli to tajemnica. – Żadna. Układamy się z Konopińskim co do druku moich artykułów. A pani? Jest pani malarką? – Nie uważa pan, że jeden artysta w rodzinie to aż nadto? – Ach! Zapewne pani pisze! Stąd wizyta w redakcji. – Szukam gazety, która przygarnęłaby mnie na dłużej. Publikuję na razie w pismach kobiecych. – Mówiąc krótko, rozwija pani skrzydła. Chwalebne. O ile mnie pamięć nie zawodzi, studiowała pani za granicą? – Dawne czasy. Teraz kończę Baraneum. – Pewnie zna pani pannę Schraiberównę? Zapewne tak, bo to przyjaciółka Maurycego. Był nią żywo zainteresowany. – Judyta porzuciła szkołę i pracuje. Nie wiem, czy wypada mi o tym mówić... Pogubiła się i jakoś nie może... To nawet trudno określić. Ostatnio bardzo się zmieniła, ale wciąż maluje i projektuje tkaniny. Widuję ją dość często. – Niechże jej pani przekaże gorące pozdrowienia i życzenia wytrwałości. Nigdy nie wątpiłem w jej talent. Doradzałem pannie Judycie zagranicę, terminowanie w uznanej pracowni, bo powinna doskonalić technikę pod okiem fachowca najwyższej klasy, z doświadczeniem w nauczaniu.

– Obawiam się, że to niemożliwe. Utrzymuje się sama, więc nie porzuci pracy. – Rozumiem, ale to wielka szkoda. Przy franciszkanach Wyspiański skręcił w Poselską, ona w Grodzką. Idąc do składu z artykułami papierniczymi, rozmyślała o Maurycym. W jego wakacyjnych listach dominowała troska o Judytę. Wypytywał o nią niecierpliwie, błagając siostrę, by nie spuszczała ukochanej z oczu. Wierzyła wtedy w trwałość uczuć brata, a ponieważ widziała jego wzruszenie podczas pożegnania na dworcu, tym bardziej dziwił ją jego wyjazd. W listach wrześniowych zapał Maurycego jakby ostygł. Imię Judyty przewijało się wprawdzie między akapitami, lecz ich bohaterem stał się Paryż, gdyż Maurycy zachłysnął się nim ponownie. Chłonął niepowtarzalny klimat, dając się ponieść euforii i możliwościom oferowanym przez miasto. List październikowy był krótki; skreślony naprędce, ciemny od skreśleń, zawierał jedynie zdawkowe informacje. Maurycy cieszył się dobrym zdrowiem, pracy poświęcał się bez reszty, wiodło mu się niezgorzej, nie planował powrotu. Klara znała brata nie mniej niż siebie, więc wiedziała, że taka zwięzłość oznaczać mogła jedno. Coś gnębiło go na tyle, że nie radził sobie z sumieniem.

***

Październik niespodziewanie zatęsknił za latem. Krakowskie parki mieniły się złotem i purpurą, a promienie mocno grzejącego słońca panoszyły się w rozpłomienionym listowiu. Dlatego niedziele przypominały majówki, bo kto żyw, porzucał mury kamienic, aby pooddychać pachnącym jesienią powietrzem, wygrzać się i wyspacerować przed nadejściem zimy.

Nie inaczej było u Jordana. Główną aleją ciągnęły tłumy, w stojącym po lewej pawiloniku mleczarni Dobrzyńskiej panował wielki ścisk, na ławkach i w zacisznych zakątkach trwały radosne pikniki. Główny budynek świecił pustkami, bo hale sportowe zdewastował wrześniowy pożar, jednak na boiskach pod gołym niebem rozgrywano mecze piłki nożnej, nowej, lecz już popularnej gry zespołowej. Klara, Lilka Zgiertówna i Iza Odrzywolska spotkały się nieopodal mleczarni. Zaopatrzone w pióra oraz poliniowany papier przytwierdzony klamerkami do sztywnych podkładek, pełne zapału i wiary w słuszność idei praw wyborczych dla kobiet nie zważały na rozdokazywaną dzieciarnię, na rozpędzone wiklinowe sersa, na te wszystkie krykiety i palanty zajmujące uwagę obecnych bardziej niż ich petycja. Nagabywały i agitowały. Klara z entuzjazmem, Lilka rzeczowo, Iza z nieodłącznym rumieńcem zawstydzenia i skromnie spuszczonym wzrokiem. Odrywały dżentelmenów od lektury ilustrowanych pism, damom otoczonym wianuszkiem pociech tłumaczyły ich niezbywalne prawo do zabierania głosu w ważnych dla społeczeństwa i państwa kwestiach. Namawiały służące oraz nianie, obleczone w czerń wdowy, hoże panny na wydaniu, studentów i staruszki w koronkowych czepkach, przychylność biorąc za dobrą monetę, opryskliwą odmowę natomiast za szczyt małomiasteczkowego filisterstwa. Kiedy w okolicach altanki, gdzie koncertowała orkiestra dęta, natknęły się na trzy wiekowe damy, listę z nazwiskami zwolenników praw dla kobiet miały imponująco długą. – Zebrałyśmy setki podpisów! – mówiła Lilka. – To wspólna inicjatywa krakowskich i lwowskich Czytelni dla Kobiet. Korzystają panie z oferty czytelni na Poselskiej? Nie? Jak to możliwe! Zapraszam panie serdecznie na najbliższe seminaria, to niepowtarzalna okazja, by poszerzyć horyzonty, wymienić się poglądami z najświatlejszymi umysłami naszej epoki! W wypożyczalni książek znajdą panie postępową literaturę kobiecą, pisma europejskich emancypantek, angielskich

i amerykańskich sufrażystek. Damy sznurowały usta i bladły. Staromodne suknie z turniurami szeleściły głośno i jakby gniewnie. – Bezeceństwa! – wysyczała jedna, stuknąwszy parasolką. – Wstydu panny nie mają! Dłoń drugiej machnęła groźnie wyjętym z torebki wysłużonym tomem. – A to panny znają?! Biblia rozstrzyga ostatecznie, jakie prawa i obowiązki przystoją kobiecie! – Ależ drogie panie! – łagodziła Klara. – Zapewne i panie doświadczyły upokorzeń wynikających z dyskryminacji naszej płci. – Biblia niczego nie rozstrzyga – dodała Lilka. – Trudno się do niej stosować w naszych czasach. Ukryte za okularami oczy trzeciej damy ciskały gromy. – Precz z gorszącymi petycjami! – krzyknęła. – Precz z tym zbiorowym szaleństwem! Panny zagrażają odwiecznemu ładowi! Praw wam się zachciało! Dam ja wam prawo, jak wezwę porządkowego! – Żeby włóczyć się po parkach i publicznie nakłaniać do hańby! – zawodziła pierwsza. – Gorszycielki!!! – Co racja, to racja! – Korpulentny jegomość w meloniku i angielskim garniturze przyłączył się skwapliwie do kłótni. – Pana nie pytają! – zdenerwowała się Klara. – Toż to Sodoma i Gomora! Najgorsze zepsucie! – jęknęła dama w okularach. Jegomość w meloniku spurpurowiał z emocji. – Przyrodą i człowiekiem rządzą boskie prawa! Spisane w Biblii! Kobiecie należy się miejsce przy mężu! Posłuszeństwo mu winna, jak wcześniej ojcu czy bratu! Kodeks Napoleona też ustanowił to poddaństwo... – Kodeks Napoleona! – rozsierdziła się Lilka. – To przeżytek! Ramota! Kto go dziś traktuje poważnie! Prawo wymaga zmian! Trzeba je dostosować do potrzeb!

– Ba-nia-lu-ki! – Zasuszony staruszek w popielatym cylindrze i jedwabnym fularze gestykulował żywo laseczką. – Ba-nia-lu-ki! Wszystko, powiadam, wszystko jest w pracach zasłużonych przyrodników! Mózg kobiety mniejszy niż mężczyzny, to raz! Szkielet lżejszy, to dwa! Mięśni za przeproszeniem jak na lekarstwo, to trzy! Uczucia, moi państwo! Tylko uczucia są winne prób tej barbarzyńskiej rewolty! Więcej! Popieranie feminizmu jest zbrodnią przeciwko narodowi! A nawet przeciwko ludzkości! Władzy się pannom zachciało?! A rządźcie, rządźcie! Byleby nie poza kuchnią! – Takie młode, a tak zdeprawowane – westchnął pan w meloniku. – Aż żal serce ściska, bo szelmy niczego sobie... Wystraszona Iza chwyciła Lilkę za rękaw, gdy ta rzuciła się na mężczyznę z pięściami. Klara zastąpiła jej drogę i w parę chwil odciągnęła od zbiegowiska. – Ależ awantura! – wydyszała. – Wybiłabym mu z głowy te szelmy, gdybyście mnie nie powstrzymały. – Lilka poprawiła kapelusz, bo przechylił jej się na tył głowy. – Żeby nas spisał porządkowy! To by dopiero było, potem w czytelni najadłybyśmy się wstydu! – odparła Iza. To był finał zbierania podpisów. Klara, umówiona z Elizą, pospieszyła do mleczarni, gdzie przyjaciółka zajęła im stolik. Z ulgą opadła na krzesło. – Jak poszło? – usłyszała. – Lepiej nie pytaj. – Aż tak źle? Pociesz się więc, że stoję za tobą murem, pokaż tylko gdzie i już podpisuję. Rozdział 4 Duchy przeszłości Judytę opanowała dawna gorączkowość. Po zapadnięciu zmroku, gdy światełka szabasowych świec przyzywały obrazy straconego dzieciństwa, nękały ją również demony przeszłości. Walczyła z nimi,

tworząc. Pochłonięta batikowaniem, instynktownie sięgała po prastare ornamenty żydowskie: po tarcze Dawida, gołębice bielsze od śniegu, jelenie o porożu tak rozłożystym, jakby podtrzymywały niebo, po kiście dojrzałych winogron i palmowe drzewa. W tajemnicy przed światem tak właśnie celebrowała żałobę. Nie szukała pocieszenia, świadomie unikając sentymentalnych zwierzeń, bo Klara i Eliza, choć były jej bliskie, nie pojęłyby ogromu rozżalenia i strachu, z którymi znowu musiała się zmagać. Dzieliła je przepaść, a gdyby zapragnęła ukojenia, zwróciłaby się do Noemi, gdyż tylko kuzynka, wychowana w tej samej tradycji, pamiętająca ojca i babcię Sarę, byłaby zdolna przywrócić jej spokój. Zatęskniła za nią gorąco. Kiedy widziały się wiosną u Świętego Łazarza, Noemi była brzemienna i zapewne dlatego szpital ją przeraził. Dostrzegła nędzę tego miejsca, zabolała ją beznadzieja dogorywających w opuszczeniu ludzi, więc odeszła z kliniki w pośpiechu, nie obiecując, że jeszcze wróci. To właśnie Noemi znała ją najdłużej i jej Judyta gotowa była zaufać. Ulicę Józefa darzyła szczególnym sentymentem; w niedzielne południe, w chwili gdy z kościoła Bożego Ciała wysypali się wierni, weszła przez bramę na najpiękniejsze w tej części miasta podwórze, wspięła się po zewnętrznych schodach do mieszkania Noemi i zapukała. Wpuściła ją służąca, niemłoda i nieładna, w tradycyjnej peruce i skromnej czarnej sukni. Wzięła od gościa okrycie i prosiła czekać na panią, a dopiero po długiej chwili, unosząc dłonie w geście bezbrzeżnego zdumienia, z głębi mieszkania nadeszła kuzynka. – Judyta?! To naprawdę ty?! Uściskały się mocno. Skóra Noemi pachniała lawendą, policzki były miękkie niczym najszlachetniejszy aksamit. Obejmując plecy kuzynki, wprowadziła ją do salonu. – Dniem i nocą myślę o tobie! Czemu przychodzisz dopiero teraz?! Odkąd wyszłaś ze szpitala, zapadłaś się jak pod ziemię. Gdzieś była przez całe lato?! Sara śpi w pokoju obok, przyszła na świat

w miesiącu aw. Aron zabrał Michasia do antykwariatu, bo twój ojciec... – Mój ojciec umarł – powiedziała twardo Judyta. – A ja nie byłam na pogrzebie. – Myślisz, że cię nie szukałam? Aron pytał u urszulanek, sprawdzał na Gołębiej. To był ostatni adres, jaki znałam. Ani w szpitalu, ani w Baraneum nikt nic o tobie nie wiedział. Zamieściliśmy anons w niejednej gazecie. Zamilkła, bo służąca wniosła tacę z herbatą. – Mam do ciebie żal – podjęła, gdy drzwi się zamknęły. – Nie chciałam, byś została tak zupełnie sama, i myślałam, że jeśli nie wrócisz do domu, właśnie u mnie poszukasz pomocy. Czemu tego nie zrobiłaś? – To już bez znaczenia – odparła Judyta. – Opowiedz mi lepiej o tate. – Jak się dowiedziałaś? – Przypadkiem. – Chorował, tyle ci mogę powiedzieć. – Zwolniliście Szwarzmana. – O tym postanowił Aron. Nie znam się na zarządzaniu antykwariatem i nie uważam, bym musiała się znać. Wiesz, że wuj już dawno zdecydował, komu go przekaże, zbliżyli się nawet do siebie w ostatnich miesiącach. Aron pracuje teraz na swoim, więc nasza sytuacja, a bywało różnie, jest znacznie lepsza. Cioci wypłacamy rentę, takie było życzenie wujka. Zadbał o nią, zabezpieczył jej starość, dziękuję zatem Najwyższemu, że nikt nie został skrzywdzony. – Oprócz Michela Szwarzmana. – Ma przecież pracę. Och, nie krzyw się, wiem, że ma, nie wpędzisz mnie w poczucie winy. Aron dał mu uczciwą odprawę. Judyta przesunęła czubkiem palca po gładkiej krawędzi filiżanki. Noemi emanowała macierzyńskim ciepłem, chociaż w jej głosie dźwięczała twardsza nuta. Piękna i elegancka,

zachowywała uległość żony żyjącej w cieniu męża, mawiała przecież, że pragnie tyle, ile może mieć, nie mniej i nie więcej, a jednak w słowach kuzynki Judyta wychwyciła zastanawiającą niekonsekwencję. Jak na osobę, której sprawy antykwariatu miały być obojętne, zdumiewająco dobrze orientowała się w decyzjach podejmowanych przez męża. – Teraz, gdy zabrakło wuja, przydałabyś się w domu. Żałoba potrwa miesiące, ciocia z Esterką potrzebują wsparcia. I tobie byłoby łatwiej. – Byłam u mame, wini mnie za śmierć ojca. – Nie bierz sobie tego do serca. Nie pogodziła się jeszcze ze stratą, bo jest zbyt wielka i zbyt świeża. Pamiętaj, że rodzina jest najważniejsza, a jeśli to zaakceptujesz, unikniesz niejednego błędu. Gdybyś mnie wcześniej usłuchała, gdybyś wyszła za Jakuba Liskowicza, wszystko potoczyłoby się inaczej. – Ale nie byłabym szczęśliwsza. – To wie tylko Najwyższy. Ach! Muszę cię przeprosić, chyba słyszę Sarę! – Idź, idź, poczekam. Zaniepokojona Noemi zniknęła za drzwiami sąsiedniego pokoju; kwilenie niemowlęcia przypominało żałosne popiskiwanie, a choć szybko ucichło, nie wiedzieć czemu, dźwięk ten Judytę rozdrażnił. Przesunęła wzrokiem po salonie, po znajomych sprzętach i obrazach, jakichś dziecięcych drobiazgach, książkach Michasia, kolorowych grzechotkach Sary. Nad komodą z ciemnego drewna wisiał pejzażyk namalowany przez Sarę Bach w czasach, gdy poznała Jonatana, przyszłego męża, przedstawiający Wawel i połyskujący w słońcu leniwy nurt Wisły. Dziewczyna musnęła go palcami; był najdroższą jej sercu pamiątką, lecz mimo zachęty Noemi nie mogła się zdecydować, by go zabrać, gdyż nie znalazła dotąd miejsca, do którego pasowałby lepiej. Skrzypnęły drzwi, wróciła Noemi.

– Zasnęła – powiedziała półgłosem. – Całą noc popłakiwała, więc bałam się, że coś jej dolega, w tym wieku z niczego może się wykluć choroba. Wiesz, jak to u maleńkich dzieci. – Nie wiem. Skąd miałabym wiedzieć. Noemi zesztywniała. – Kochanie, wybacz! Jestem nietaktowna, nie chciałam przywoływać złych wspomnień, przecież wiem, co się stało... Lekarz mówił mi w szpitalu o tobie... O dziecku i o tym, że już nie będziesz mogła mieć więcej... Że też nie ugryzłam się w język! Judyta milczała, zdziwiona tym, że kuzynka mierzy ją własną miarą. – Musiałaś niewyobrażalnie cierpieć... – szepnęła Noemi. – Przestań. Nie pragnęłam tego dziecka, nie kochałam go i nie czułam, że jest moje. Od chwili, gdy pojęłam, że je noszę, nienawidziłam go na równi z jego ojcem, więc dziękuję Najwyższemu, bo choć raz się nade mną zlitował i mnie nim nie obarczył. Noemi pobladła. – Zamilcz! To bluźnierstwo! Nie mów takich rzeczy w moim domu! – Wiem, kochasz swoje dzieci, są dla ciebie solą życia, ale się oszukujesz, bo ty po prostu nie masz nic więcej. Zrezygnowałaś z siebie, uwiązując się przy Michasiu i Sarze. A co z twoimi marzeniami? Ja nie skażę się na podobne więzienie. – Jesteś egoistką. – Przekonaj mnie więc, że się mylę. I powiem ci więcej. Gdyby mi starczyło odwagi, wyszarpałabym pazurami to, co spłodził Szymon, wycięłabym nożem w chwili, gdy się we mnie zagnieździło! Wstrząśnięta Noemi przycisnęła dłoń do złorzeczących ust dziewczyny. – Dość! Ani słowa więcej, bo mi tu ściągniesz nieszczęście! Jak możesz wierzyć w takie okropności?! Gdyby twoje dziecko przyszło na świat, pokochałabyś je bardziej niż siebie. Bardziej

niż wszystko inne, niż tę twoją sztukę! Ale ty ciągle uciekasz! Pogódź się z wyrokami Najwyższego, on jeden wie, co dla ciebie najlepsze. – Czas na mnie, Noemi. Kuzynka westchnęła i pieszczotliwym gestem przesunęła dłoń po ramieniu Judyty. – Trzeba ci więcej pokory. Obyś tam, dokąd zmierzasz, znalazła ukojenie. Judyta obróciła wzrok na obraz Sary Bach. – Chcesz go zabrać? – spytała Noemi. – Wiesz, że nie mam nic przeciwko temu. Zdjęła pejzażyk ze ściany i wyszła do kuchni, by pojawić się wkrótce z cienkim prostokątnym pakunkiem związanym kawałkiem szpagatu. – Niech ci nas przypomina. Pamiętaj, że choć się nie rozumiemy, nigdy nie odwrócę się od ciebie. Judyta uścisnęła ciepłe dłonie kuzynki; kobiety były niczym ogień i woda, a mimo to podczas sporów i kłótni z Noemi Judyta na nowo uczyła się siebie.

***

W bramie Judytę mijała młodziutka rudowłosa panienka w zgrabnym czarnym płaszczyku, z owiniętą jasnym papierem paczuszką, zapewne ciastek. – Judka?! To była Esterka, starsza, poważniejsza, po kobiecemu ładna, jakby przestała już być dzieckiem. Smukła niczym łania, o zmysłowo wykrojonych ustach, oczach rozmigotanych refleksami światła, miała spojrzenie babci Sary, czujne i spostrzegawcze. Judytę ogarnęło zakłopotanie, bo o czym miałyby rozmawiać? Minął rok, Esterka wydoroślała,

a one nigdy dotąd nie mówiły poważnie. Dawniej przerzucały się złośliwościami; obie celowały w docinkach, ciętym językiem dorównując matce. Teraz zachowanie siostry cechował zadziwiający spokój. Ile musiało się zdarzyć, by zaszły w niej takie zmiany? – Byłaś u Noemi – powiedziała Esterka. – Zbywała mnie zawsze, gdy się o ciebie pytałam. Twierdziła, że nic o tobie nie wie. – Bo nie wiedziała. – Nie wierzę, wy zawsze kryłyście jedna drugą. Między nami nigdy tak nie było. – Daj spokój. Byłaś dzieckiem. Esterka przesunęła nieśmiałym gestem po kołnierzu płaszcza Judyty. – Nie byłam, to ty mnie tak traktowałaś. Powiedz... Czy to prawda, co o tobie gadają? Kiedy obraziłaś Liskowiczów, ktoś rozpuszczał plotki... Pewnie Liskowiczowa... – umilkła. – No, wyduśże to wreszcie. – Że bierzesz sobie kochanków. – Nie. To kłamstwa. – Wiedziałam! Przekonywałam mame... Ona wszystko odchorowywała, bała się, że przez ciebie i ja nie wyjdę za mąż. Chyba niepotrzebnie, już dwa razy była u mnie swatka. – A ile ty masz lat?! Nie jesteś za młoda?! – Prawie szesnaście. Zdaniem mamy to piękny wiek na zamążpójście. – Zdaniem mamy! – prychnęła Judyta. – A twoim? – Zrobię to, co ona uzna za stosowne. W domu teraz pusto i smutno, ale gdy minie czas żałoby, mame zdecyduje... Esterka była przeciwieństwem Judyty. Uległość górowała u niej nawet nad młodzieńczą świeżością urody, dobre wychowanie i szacunek dla obyczaju musiały napawać matkę dumą. Ta córka dawała jej zapewne pocieszenie i nadzieję na rychłe wnuki, lecz w układnej, miłej panience

nie było cienia pełnej życia i werwy dziewczyny, z którą Judyta rozstała się przed rokiem. – Chcesz więc szybko wyjść za mąż – powiedziała. – Tate już nie ma, ciebie też, żyjemy we dwie z mame. Antykwariatem rządzi Aron, Michel odszedł. W domu przesiadują sąsiadki i tylko czasem zajrzy Noemi, ale ona ma dzieci. Mogłabyś wrócić... – Nigdy. – Podobno... byłaś u nas? – Nie przygnała mnie tęsknota, jeśli o to pytasz. I nie przyjęto mnie życzliwie. – Nie było mnie wtedy w domu, bo uczę się na kursach szycia. Tate zezwolił, chociaż mame... Pewnie się domyślasz. Zamilkły. Judyta walczyła ze łzami, gdyż już tęskniła za siostrą, choć wciąż stały w bramie. – Muszę iść – oświadczyła. – Już? Nie powiesz mi, gdzie cię szukać? Noemi opowiadała, że chorowałaś wiosną. Tęskniłam za tobą. I tęsknię, więc może byśmy... Judyta odeszła pierwsza. Zanim dotarła do skrzyżowania z ulicą Nową, dwukrotnie obejrzała się na siostrę. Esterka stała nieporuszona, więc ściskało się jej serce na widok młodej, niedoświadczonej dziewczyny, która już teraz godziła się, by jej losem kierowali inni.

***

Przed Zaduszkami ruch w pracowni był tak duży, że Mina nabrała wątpliwości, czy to na pewno dobra pora na wyjazd, zdecydowała jednak, że zaufa córce. W jedno popołudnie spakowała walizy,

posłała sprawdzonego posłańca po bilet na poranny pociąg, pożegnała się z pracownią i pracownicami oraz z miastem, do którego czuła żywe przywiązanie. Następnego dnia fiakier zawiózł ją na dworzec kolei żelaznej. Tymczasem na Sławkowskiej klientek przybywało z minuty na minutę. Zrobiło się tłoczno i gwarno, bo panie witały się hałaśliwie z przyjaciółkami, wdając się w radosne, pełne podniecenia pogawędki, wypytując o nowe modele sukien i komentując żurnale. Judyta pobierała miary i asystowała przy poprawkach, na poczekaniu doradzała rodzaje tkanin, desenie oraz twarzowe zestawienia kolorów. Ten w gruncie rzeczy próżny świat krakowskich elegantek działał na nią kojąco i tylko jedna myśl nie dawała jej spokoju. Praca dla Miny była rzemiosłem tak dalekim od prawdziwej sztuki, od tego, o czym jeszcze niedawno marzyła, że czuła czasem rozczarowanie. Tłumiła je na tyle, na ile mogła. Nie lubiła powrotów do atelier. Pora opadania liści i gęstych mgieł nastrajała ją nieprzychylnie do świata, bo przypominała o żałobie, a mimo to miała w zwyczaju pokonywać drogę z pracowni do domu pieszo. Niczym na jej batikach, w mdłych światełkach latarni Kraków się wykoślawiał, tracił pion i proporcje, więc obserwowała go bacznie: otulone pomroką Sukiennice, zarysy kościoła Świętego Wojciecha, a na Kopernika – szpitale, które uświadamiały jej niezmiennie, jak kruchy jest ład, który wypracowała, i jak niewiele trzeba, by się rozpadł. Tego wieczoru z ciemności okalających Szpital Świętego Ludwika wyłoniły się trzy milczące postacie, urszulanki w skromnych płaszczach i w czepkach, pod którymi skrywały włosy. Najniższa, o nienaturalnie koślawej sylwetce i kołyszącym chodzie, przystanęła, gdy ciemne cienie mniszek skinęły Judycie głowami. – Czemu nas nie odwiedzasz? – spytała Angela. Wyrzut był łagodny, pełen wyrozumiałości, więc tym bardziej zapiekł. Kiedy Judyta obiecała, że przyjdzie, urszulanki odeszły w ciszy, w jakimś nieludzkim milczeniu, za którym kryło się więcej niż

tylko pobożność. Rozczarowanie doczesnym światem, dojmująca samotność.

***

Judyta dotrzymała słowa już następnego poranka. Zboczyła na Starowiślną, a ponieważ bramę zgromadzenia zastała zamkniętą, zakołatała i poprosiła furtiankę o widzenie z Angelą, dziwiąc się, że mimo przemienności pór roku, odwiecznego cyklu natury – tu nic się nie zmieniało. Wzdłuż dziedzińca rosły karłowate jabłonki, plątanina dzikich róż zasłaniała przejście do kaplicy i tylko tynk na budynkach poszarzał bardziej, podkreślając nietrwałość tego, co stworzyła ludzka ręka. Nie zmieniła się też Angela, szczuplutka, o dziewczęcej, pozbawionej wdzięku twarzy, zawstydzona ułomnością, o której nauczyła się jednak rozmawiać. Zaprowadziła gościa do kaplicy. W środku panował ziąb, w lichtarzach migotały nieliczne świece i tylko z rzadka plamy drżącego światła rozjaśniały szaroczarne cienie. Judyta szła pierwsza, a jej serce biło jak oszalałe, bo oto zobaczyła polichromię, nad którą pracowały i przy której pomagał Maurycy. Po raz pierwszy widziała ją ukończoną. Mimo półmroku wszystko było zaskakująco wyraźne: soczysta zieleń, królewskie purpury, głębokie jak morze błękity, przepyszne fiolety. – Nie mogłoby być piękniej... – Siostra Julia godnie cię zastępowała. Usiadły na ławce i szeptały. – Wyglądasz lepiej niż wiosną – powiedziała urszulanka. – Jak zwykle bardziej troszczysz się o innych niż o siebie. – Troska ludzi mi niepotrzebna, bo zgromadzenie chroni mnie przed światem. Jestem za to

nieskończenie wdzięczna. – Nie doceniasz siebie, to mniszki powinny dziękować twemu Bogu, że cię tu sprowadził. – Matka przełożona... jest zdumiewająco wyrozumiała. – Przypisujesz jej zbyt wiele zalet. Angela gwałtownie potrząsnęła głową. – Przeciwnie, wiesz, jak mało łączy mnie z domem. Tu jest mi najlepiej. Nie mamy wpływu na nasz los, Judyto, choćbyśmy bardzo chcieli. Latem... umarła moja matka. To doświadczenie śmierci... odchodziła w potwornych męczarniach... upewniło mnie, że nie ma czego żałować, bo ostatecznie Bóg przeznaczył nas do tego samego. Judyta ujęła drżące dłonie Angeli, gdyż nie znalazła słów, by ukoić jej przygnębienie. Dlatego mówiła o sobie. Nie skarżyła się; rozpamiętując przeszłość, oddzielała sprawy nieistotne od ważnych, jakby porządkowała chaos. Rozstały się przy bramie, bez obietnic, że wkrótce się zobaczą. Uścisnęły się tylko mocno i szczerze, po czym każda ruszyła w swoją stronę.

***

W miesiącu kislew Judytę odwiedziła Klara. Wręczyła przyjaciółce bukiecik chryzantem, zdjęła płaszcz i kapelusz, przejrzała się mimochodem w dużym lustrze i przygładziwszy jasne włosy, zapaliła cygaretkę. – Pogoda pod psem – mówiła. – Z Rynku znikają kwiaciarki i tylko patrzeć, jak przy Sukiennicach zacznie się handel choinkami. Jeśli poczęstujesz mnie herbatą, dam ci coś do przeczytania.

Odebrałam wczoraj list od Maurycego. Wraca na Boże Narodzenie i dam głowę, że ze względu na ciebie. Pisze, że przygotował niespodziankę. No masz, czytaj. – Położyła na stole rozpieczętowaną kopertę. Dłonie Judyty zadrżały na uchu imbryka. – List jest do ciebie – powiedziała. – Maurycy mógłby sobie tego nie życzyć. – Nie ma tu żadnych sekretów. – Wspomniał o mnie? – Między wierszami... – Widzisz więc, że nie mogę. Zwolnię atelier, żeby miał gdzie mieszkać. – Właśnie pisał, byś nie zwalniała. Pracownia jest twoja, on zatrzyma się u rodziców. – Nie jestem pewna, dlaczego wraca. Do mnie nie pisał. – Jakbyś nie znała mężczyzn! Czekaj, może ci zobojętniał? – Rozstaliśmy się, Maurycy zaczął nowe życie. – Mam do niego zatelegrafować? Żeby nie przyjeżdżał? Judyta poczerwieniała. – Nie, to byłoby śmieszne. – Dobrze. Będzie, co ma być, a ty zrobisz, co zechcesz. Po wyjściu przyjaciółki Judyta usiadła przed zwierciadłem. Przyjazd Maurycego był wszystkim, czego pragnęła, powinna więc świętować i dziękować Najwyższemu! Skąd zatem ta gorzka myśl, że wreszcie i raz na zawsze wszystko się między nimi wyjaśni? Przesunęła palcami po czole, policzku i szyi. Miniony rok odcisnął na niej nieusuwalne piętno, bo widziała poszarzałą cerę, oczy bez blasku, matowe i wciąż zbyt krótkie włosy. Pomyślała, że utrata złudzeń bywa gorsza od starości, po czym batikowym szalem zasłoniła lustro. Rozdział 5

Obiad Pogoda nie dopisywała, zaczął się bowiem sezon słot i wichur. Choć tego dnia jeszcze nie padało, niebo było ciężkie, nabrzmiałe deszczem, a w powietrzu unosiła się wilgoć typowa dla końca października. Po zajęciach w Baraneum Klara wybrała się do cygarfabryki na spotkanie z inżynierem Platerem. Nie była umówiona, uznała jednak, że jest jedynym spośród jej znajomych, który mógłby mieć choćby jakie takie pojęcie o kinematografie, zanim więc przystąpi do pisania artykułu o wynalazku braci Lumičre, poradzi się go jako fachowca. Znajomy strażnik rozpoznał ją natychmiast i zapewne dlatego potraktował uprzejmie. – Inżyniera nie ma – powiedział. – Wziął wolne. Jak panna przyjdzie w przyszłym tygodniu, to go panna zastanie. – Bardzo mi pilno – odparła. – Nie wie pan przypadkiem, gdzie go znajdę? – Niby wiem, ale rozumie panna, obowiązuje mnie dyskrecja. – Życie mi pan uratuje! Inżynier nie będzie miał pretensji, już ja się o to postaram! – Pan Plater mieszka w Wesołej, ale w domu to on bywa gościem. Wszyscy tu wiedzą, że całymi dniami przesiaduje w warsztacie na Krupniczej, tyle że nie chce, aby mu z byle powodu truć głowę. – Podał Klarze adres i tylko prosił, by przekazała inżynierowi ukłony. Ulica Krupnicza zaczynała się nieopodal fabryki, tuż za mostkiem na Rudawie, i jak cała okolica przypominała prowincję. Niska drewniana zabudowa wywierała ponure wrażenie, a wynędzniałe pojedyncze drzewa i dziurawe chodniki przy wyboistych, gliniasto-piaszczystych drogach podkreślały brzydotę miejsca. Na przecięciu z Loretańską wznosiła się jedyna w pobliżu kamienica i to na jej tyłach miał się znajdować warsztat Platera. Klara minęła ją, po czym przeszła przez podwórze do parterowego murowanego budynku z nielicznymi okienkami pod płaskim dachem. Oprócz zwykłych drzwi można się było dostać do środka bardzo szerokim, otwartym teraz na oścież dwuskrzydłowym wejściem.

Klara domyśliła się, że jest u celu. Pomieszczenie o rozmiarach średniej hali fabrycznej oświetlały połyskujące stalowo lampy. Pośrodku, przysłonięte częściowo brezentem, stały dwa powozy mechaniczne, w głębi zaś po prawej, przy ustawionym na wysokim cokole mechanizmie zbudowanym z tłoków, przekładni i kół zębatych, Klara zobaczyła trzy postacie w granatowych kombinezonach, kobietę i dwóch mężczyzn. – Szukam inżyniera Platera! – powiedziała głośno. Najwyższy z obecnych odwrócił się gwałtownie. – Co za niespodzianka! Jak mnie pani znalazła? Przepraszam, że się nie przywitam, cały jestem w smarze! – Skierowano mnie z fabryki. Nie gniewa się pan, że go tu nachodzę? Nie chcę pana odrywać od pracy, ale zbieram materiały o kinematografie do nowego artykułu i przydałyby mi się wskazówki kogoś, kto orientuje się w tym lepiej niż ja. Nie wiem tylko, czy dobrze trafiłam... Niski mężczyzna o kasztanowatych, kręconych włosach i wypielęgnowanych wąsach sięgnął po ciemny od smug ręcznik, po czym starannie, niemal z namaszczeniem wycierał ręce. – Lepiej niż dobrze – powiedział, podając ręcznik kobiecie, filigranowej, śniadoskórej brunetce. Męski strój kontrastował z jej fizyczną kruchością i oryginalną, przyciągającą wzrok urodą. – Widzi pani? Moi współpracownicy rozwiali pani wątpliwości. Proszę pozwolić, że zaprezentuję. Panna Basia Szeptycka i mój brat Tadeusz. Jeśli da mi pani chwilę, za moment będę do pani dyspozycji – oświadczył Plater i wyszedł pospiesznie z warsztatu. Klara z zaciekawieniem rozglądała się po pomieszczeniu, po narzędziach, opartych o ściany kołach zapasowych, rozmontowanych na mniej lub więcej części przedmiotach niewiadomego przeznaczenia. – Co pani myśli o pojazdach automatycznych? – spytał Tadeusz. – Prawdę powiedziawszy, nie miałam z nimi dotąd do czynienia. Raz czy dwa widziałam za

granicą, ale nie w Krakowie. – Do czasu. Wkrótce i u nas zdobędą popularność, to po prostu nieuniknione. Tramwaje konne i fiakry są przeżytkiem, a mechanizacja transportu publicznego zmieni oblicze świata. – Sądzi pan, że dojrzeliśmy do takich zmian? – Jest pani niedowiarkiem – domyśliła się Basia. – Nie ma nic łatwiejszego i przyjemniejszego niż kierowanie automobilem, szczególnie że kobiety radzą sobie z tym tak dobrze jak mężczyźni. Nie słyszała pani zapewne o Bercie Benz? Przejechała jako pierwsza ponadstukilometrową trasę tricyklem zbudowanym w fabryce jej męża! – Pani także jest inżynierem? – Przypadła mi tu rola siły pomocniczej. Skończyłam Wydział Fizyki i Nauk Przyrodniczych w Genewie. – Siły pomocniczej, ale niezbędnej i niezawodnej, kochanie... – wtrącił kurtuazyjnie Tadeusz. Kiedy wrócił Jerzy Plater, odświeżony, bo zmienił strój roboczy na dzienny jednorzędowy surdut i płaszcz, pożegnali się z Basią i Tadeuszem, po czym poszli ku Plantom, gdyż postanowili połączyć przyjemne z pożytecznym i napić się kawy. – Skąd pomysł artykułu o kinematografie? – spytał Plater. – Jakaś nowa pasja? – Rozczaruje się pan, gdy przyznam, że mi go przydzielono? Sama nie miałabym odwagi pisać na podobny temat, w kwestiach dotyczących techniki jestem absolutną dyletantką. Mam nadzieję na współpracę z „Nową Reformą”, biorę więc, co dają. – A „Ster”? – Nie rezygnuję, ale to pismo o niewielkim zasięgu, choć bliskie mojemu sercu. Prasa codzienna, co oczywiste, ma rzesze czytelników i wymaga od dziennikarza większej elastyczności. Szli wolno i w takim stopniu pochłonięci rozmową, że zanim się spostrzegli, minęli plac Szczepański z prowizorycznymi straganami, wózkami i chłopskimi furmankami, z resztkami

zwiezionych ze wsi warzyw i owoców. Jeszcze postój dorożek i już byli przy Rynku. Stacjonarną mleczarnię Dobrzyńskiej znaleźli za Grand Hotelem na parterze kamieniczki; wchodziło się najpierw do sklepu z produktami mleczarskimi, kefirami oraz licznymi rodzajami kwaśnego i słodkiego mleka, a potem do typowo kawiarnianej sali dla gości. Miejsce było przytulne, choć hałaśliwe, bo w porze obiadu schodziły się tu całe rodziny. Zamówili po serniku krakowskim i kawie, po czym Klara wyjęła notes i pióro. – Kinematograf jest w zasadzie niezwykle prostym urządzeniem – powiedział Plater. – Chodzi o takie sfotografowanie ruchu, aby uchwycić każdą jego fazę. Niech pani sobie wyobrazi lecącego ptaka. Gdybyśmy zrobili mu kilkanaście zdjęć w przeciągu sekundy, na każdej kolejnej kliszy widzielibyśmy go w innej pozycji, z innym rozłożeniem skrzydeł. Jeśli weźmiemy pod uwagę czynnik dodatkowy, czyli złudzenie optyczne, wszystko stanie się jasne. Czy pani wie, że ludzkie oko odbiera wrażenia w nieskończenie krótkim czasie?! Ale obraz nie od razu zaciera się na siatkówce, znika dopiero w jednej dziesiątej sekundy, dlatego pojedyncze fazy ruchu widzimy całościowo, jako ruch płynny. I tu dochodzimy do sedna. Nasza siatkówka reaguje podobnie do płyty fotograficznej. – Czym więc jest kinematograf? – Rodzajem ciemni optycznej... Plater mówił z pasją i zaangażowaniem człowieka, który nie tylko docenia geniusz myśli ludzkiej, idei, jaka została wcielona w życie; był praktykiem, więc we wszystkim doszukiwał się wymiernych korzyści. Klara słuchała go z przyjemnością, bo uświadomiła sobie nagle, że nieczęsto ma okazję rozmawiać z kimś tak pociągającym, choć jednocześnie tak od niej odmiennym. – Przed kinematografem świetlana przyszłość – ciągnął inżynier. – Ma nieograniczone możliwości zastosowania. Pozwoli dokumentować historię, zwycięstwa i porażki ludzkości, odkrycia oraz tragiczne katastrofy. – Rozumiem. Podróże w egzotyczne miejsca, obyczaje, obrzędy.

– Nie tylko! A astronomia? Przemysł i polityka? To, panno Klaro, nic innego jak wiek dwudziesty! – Był pan na pokazie kinematografu? – Za granicą. Wstrząsające wrażenia, trudno je wyrzucić z pamięci, z przyjemnością obejrzę pokaz krakowski. Gdyby szukała pani towarzysza, znajdzie go pani we mnie. Byli więc umówieni na kolejne spotkanie. Klara obiecała też, że zanim odda artykuł naczelnemu, pozwoli przeczytać go Platerowi. – Powinnam się panu jakoś zrewanżować – stwierdziła na koniec. – Cała przyjemność po mojej stronie. Pani ciekawość świata, nawet trzeźwość spostrzeżeń, połączone ze zdolnością do impulsywnych odruchów serca, zwykłej dobroci... To dla mnie odmiana. Takie cechy przywracają nadzieję. Zarumieniła się zdziwiona komplementami. Brzmiały górnolotnie, ale były miłe. – Ach! Więc jestem dla pana nadzieją i odmianą? A po czym? – Zaśmiała się zmieszana. – Po kim, panno Klaro. Proszę, to moja wizytówka. Może mnie pani zawsze znaleźć pod tymi adresami. Klara oderwała skrawek kartki z reporterskiego notesu i skreśliła kilka słów. – Mieszkam na Kanoniczej, z koleżanką. – Niech pani pomyśli o bilecikach wizytowych, dziennikarzom są nieodzowne – powiedział, przyjmując z uśmiechem karteluszek.

***

– Klaro, to na pewno Anton, otwórz, bo nie jestem jeszcze gotowa. – Eliza skończyła upinać włosy

i teraz wybierała kolczyki. Klara oderwała się od książki. To istotnie był Wiebracht, wpuściła go więc do środka i zaproponowała herbatę. Podziękował, zdjął płaszcz i usiadłszy koło biurka w jedynym wolnym fotelu, obserwował szykującą się do wyjścia Elizę. – A pani nie idzie na groby? – spytał, gdy Klara przyniosła z kuchni imbryk i filiżanki. – Idę – odrzekła bez entuzjazmu. – Czeka mnie też świąteczny obiad. To taki coroczny rytuał, w każde Zaduszki rodzice goszczą krewnych, tym razem ze strony taty. Najchętniej zostałabym w domu, bo ostatnio wszystkie nasze spotkania kończą scysje. – Nie prowokuj go, wiesz, że nie znosi, gdy spierasz się z nim przy świadkach – poradziła Eliza. – I bez świadków również. Ale nie mogę zawieść mamy, bo rodzice byliby tylko we dwoje, beze mnie i Maurycego. Ach! A co by na to powiedziała szanowna rodzinka? – zakpiła. Wiebracht milczał taktownie, mimo że na równi z Elizą orientował się w domowych niesnaskach Klary. – My idziemy na krótko, Anton wieczorem ma służbę. Odwiedzimy grób jego matki i wracamy – zapowiedziała Eliza. Kiedy wyszli, Klara przy filiżance herbaty retuszowała jakiś czas artykuł o kinematografie. Herbata była taka sobie, zapewne dlatego, że tania jak barszcz, natomiast tekst wydał się dziewczynie niezgorszy. Jednak wybiegła z domu za późno, żeby zdążyć na umówioną godzinę. Dzień był chłodny i mglisty, powietrze przesiąkło dżdżem, więc na cmentarz Rakowicki dotarła zmarznięta i bez humoru. Z rodzicami spotkała się przy bramie nekropolii; nie uszło jej uwagi surowe spojrzenie ojca oraz pełne wyrzutu matki. To były wyjątkowo smutne Zaduszki, choć tylko częściowo nastrój ów wynikał z zadumy i refleksji, jakie towarzyszą zazwyczaj odwiedzającym groby bliskich. Melancholię Klary potęgowała jesienna szaruga, nieobecność Maurycego i irracjonalne przeczucie, że świąteczny obiad

zakończy spektakularna klapa. Z roztargnieniem witała znajomych i koleżanki z pensji oraz z Baraneum, lecz zamiast wspominać zmarłych, rozmyślała o sprawach jak najbardziej doczesnych. Widok zamężnych, ustatkowanych rówieśniczek sprawił, że nie mogła uwolnić się od przekonania, iż w gruncie rzeczy wszystkim kobietom pisany jest podobny los i że ją też on czeka. Będzie nieszczęśliwą żoną niekochanego męża, panią mniej lub bardziej zamożnego domu, matką rezygnującą ze swych potrzeb na rzecz dzieci, znużoną monotonią i codziennością, a nawet bezradną w obliczu przeciwności życia. Choć teraz jest świadoma zniewolenia kobiety, nie może mieć pewności, czy i jej ono nie dotknie. Przemiana Klary następowała stopniowo. Po maturze Maurycego, gdy przyjęto go w poczet studentów Szkoły Sztuk Pięknych, zrozumiała ze zgrozą, że choćby talentem przewyższała brata, z powodu jej płci w żadnej wyższej uczelni krakowskiej nie ma dla niej miejsca. Ten zakrawający na jawną niesprawiedliwość fakt zabolał ją i sprowokował do pierwszego w życiu świadomego buntu, bo wprawdzie ukończyła pensję, ale uznała, że nie naukę. Ojciec oponował; przecież Klarze szkoły wyższe niepotrzebne, wkrótce znajdzie się jej zaradnego, ustosunkowanego męża i dziewczyna spełni się w macierzyństwie. Ugiął się dopiero pod presją matki i Maurycego, godząc się na zagraniczne studia. Wybór szkół pozostawiał jednak wiele do życzenia, ponieważ Klara nie miała – bo mieć nie mogła – matury. To skazało ją na konkretne wydziały na tych nielicznych uniwersytetach, na których akceptowano świadectwo ukończenia pensji, w sumie dość podrzędnego szczebla edukacji. Wielokrotnie zastanawiała się nad przyczynami rozdźwięku między nią a ojcem, gdyż początkowo nic tego nie zapowiadało. Jako pensjonarka była cichą, skromną, dobrze ułożoną panienką: niepytana milczała, uczyła się przeważnie wzorowo i ubierała tak nijako, że rodzina ojca stawiała ją za przykład wszystkim młodym pannom. Jednak Berlin odmienił Klarę. Otworzył oczy na nieskończone możliwości, uświadamiając jednocześnie naukowe i obyczajowe zapóźnienie Galicji. Dziewczyna zmężniała, nabrała pewności siebie, a jej postawa, czyli nowoczesne pojmowanie roli i obowiązków

kobiety, wykrystalizowała się ostatecznie. Ironiczna wobec mieszczańskiej moralności, bigoterii i wszelkich przejawów dyskryminacji, walczyła odtąd, choć nie zawsze skutecznie i z rozsądkiem, o prawo do życia wolnego od przesądów oraz ograniczeń. Nie liczyła się z nikim i z niczym. Kiedy więc po zaledwie roku choroba wymusiła jej powrót do Krakowa, pogrążyła się w autentycznej rozpaczy. Konsekwencją studiów w Berlinie była zatem jej emancypacja oraz drobne przyzwyczajenia, kłócące się z przeciętnym pojmowaniem obyczajności: palone otwarcie papierosy, suknia bez tradycyjnego gorsetu, krócej, niż nakazywała moda, obcięte włosy oraz – co wymagało znacznie więcej odwagi – bezpretensjonalna szczerość. Niezależnie bowiem od okoliczności pragnęła być wierna sobie i nie sprzeniewierzyć się temu, w co głęboko wierzyła, choć postępowanie takie oraz wygłaszanie niepopularnych opinii sprowadzało na nią nieustanne kłopoty.

***

Za oknami salonu profesorostwa Stojnowskich zaczęło zmierzchać, kiedy w jadalnym serwowano świąteczny obiad. Nakryty na dziesięć osób stół przybrano gałązkami tui, wyjęto porcelanową zastawę, wyszorowane do połysku srebrne sztućce oraz ciężkie karafki z grubo rżniętego szkła. Lniane serwetki, wykrochmalone i odprasowane, skropione olejkiem różanym, uformowano w wymyślne rozety i ułożono przy talerzach. W kuchni uwijała się zatrudniona na okoliczność świąt kucharka wspierana przez pokojówkę. Celina Stojnowska zabawiała rozmową panie, profesor konwersował z jedynym panem, Klarze przypadło w obowiązku dotrzymać towarzystwa niewiele od niej młodszym kuzyneczkom.

Były to rodzone siostry. Najstarsza, Wacława, nazywana pieszczotliwie Wacią, przekroczyła właśnie dwudziesty rok życia i uchodziła za piękność, ani jednak nienaganną figurą, ani wytwornymi manierami i biegłą znajomością francuskiego nie imponowała Klarze, gdyż każda próba rozmowy na temat różny od jej rychłego zamążpójścia kończyła się w martwym punkcie. Wacia od ponad roku była szczęśliwą narzeczoną, żyła oczekiwaniem ślubu i przygotowaniami wyprawy. Młodsze panny, Marynia i Ludka, mimo że piętnastolatki, podzielały nadzieje i pasje starszej, uczestnicząc z zapałem w lekcjach tańca i savoir-vivre’u, szlifując francuski u rodowitej paryżanki, a także grę na fortepianie z zatrudnionym przez rodziców nauczycielem muzyki. Wkrótce i one będą więc gotowe do zamęścia, a do tego czasu naśladowały we wszystkim zaręczoną siostrę. Wreszcie profesorowa Stojnowska zaprosiła gości do stołu. Poderwali się ochoczo z wyściełanych krzeseł i kanap, wszak pora była późna, a świeże powietrze sprawiło, że wszystkim dopisywał apetyt. Profesor prowadził do stołu dwie siostry, Karolową Owsińską i Andrzejową Piotrowską, trzecią powierzając Klarze. Kazia Stojnowska była jej ulubioną ciotką, bo jako jedyna miała odwagę występować w nieustannej opozycji wobec brata, szydząc z jego drobnomieszczańskich nawyków. Poświęciła się edukowaniu chłopskich dzieci i nigdy nie wyszła za mąż, choć to akurat było ponoć konsekwencją jakiejś tragicznie smutnej afery miłosnej oraz nagłej śmierci ukochanego. Niestety, czas obszedł się z nią po macoszemu. Klara widziała Kazię na fotografiach z wczesnej młodości i nie rozpoznawała tej ładnej, radośnie uśmiechniętej panny w kobiecie zgorzkniałej i zaniedbanej. Ale kochała ją gorąco i dla niej gotowa była ścierpieć zaduszkowy ceremoniał. Celinie Stojnowskiej przypadło towarzystwo Karola Owsińskiego, zażywnego jegomościa o rzedniejącej czuprynie i wydatnym brzuchu, którego dostojna powaga licowała z piastowanym stanowiskiem dyrektora i właściciela szanowanej firmy ubezpieczeniowej, o czym nie dawał zapomnieć powinowatym, nakłaniając ich przy byle okazji do zabezpieczenia mienia od gradobicia,

pożaru czy nagłej powodzi. Klarę nudził śmiertelnie. Zajęto wyznaczone uprzednio miejsca, profesorowa życzyła smacznego, poszły w ruch sztućce. Stół uginał się od kulinarnych wspaniałości, po które sięgano z ożywieniem, by zaspokoić pierwszy głód. Wkrótce nastrój sztucznej powagi prysł; nie sprzyjały mu widocznie paszteciki ze szparagami podane do rosołu orleańskiego z groszkiem ani pieczeń wołowa przybrana krążkami zrumienionej cebulki. Zwłaszcza jednak legumina polana gęstym sosem śmietankowym rozruszała dostojne towarzystwo. – Wyprawa Waci już na finiszu – oznajmiła ciotka Karolowa. – Płótna korczyńskie, ręcznie tkane. Bielizna stołowa z adamaszku. Suknia ślubna zamówiona na Szewskiej, w pracowni Olimpii Witskiej, według modnego wzoru, Wacia wybrała angielski. Chwalić Boga, jej we wszystkim wybornie, cieniutka w talii niczym osa, więc i gorsetu nie potrzeba, ale naturalnie będzie, z atłasu i koronki. – Ależ, mamo... – szepnęła spłoniona Wacia. Ciotka Kazia przełknęła kęs pieczeni. – Niedawno czytałam o pannie, co skonała w męczarniach... – Kaziu! – obruszyła się ciotka Karolowa. – Cóż ty nam tu znowu panienki straszysz! – Skonała w męczarniach – ciągnęła niezrażona Kazia – bo sypiała w gorsecie z żelaza. Myślała biedulka, że ją raz na zawsze wysmukli! Próżność, ot co! Gorset prowadzi do kalectwa, a czasem do tragicznego końca. – Zgadzam się, bo gorset to przeżytek – wtrąciła Klara. – Ja go już dawno nie noszę. Wacia pokraśniała. – Jak to tak... bez gorsetu? – spytała. – Świat nie stoi w miejscu, zmienia się nieustannie, żeby ludziom było lżej i przyjemniej, a strój kobiety wciąż niczym spiżowa zbroja – podsumowała Kazia.

Wuj Owsiński otarł serwetką lśniące tłuszczem usta. – A wy nic, tylko postęp i postęp! – mruknął. – Oby wam nie stanął kością w gardle. W radzie miejskiej na ten przykład usiłują przeforsować ustawę o wodociągach. A ja się pytam, po co to komu i kogo na to stać? Przecież nie właścicieli kamienic! Koszta byłyby gigantyczne, a zysk? No, trudno przewidzieć, czy to się w ogóle opłaci. Zresztą Bogiem a prawdą postęp to brat rodzony katastrofy. Weźmy chociażby kolej żelazną... – Karolku drogi... – wtrąciła Kazia. – A cóż ty możesz wiedzieć o kolei? Z Krakowa nie wyściubiasz nosa, nawet za rogatki najmujesz fiakra. – Ale czytuję prasę, a tam nic tylko katastrofy i katastrofy! Będzie tydzień, jak w Piotrkowie zderzyły się pociągi towarowe. – Więc co? Postulujesz likwidację kolei żelaznej? – śmiała się Kazia. – Zaraz postuluję... – zmitygował się wuj. – Kiedy to i tak nic przy pojazdach mechanicznych. W „Tygodniku Ilustrowanym” rozpisują się o nich jak o ósmym cudzie świata, już się ponoć na nich ścigają! – powiedziała ciotka Andrzejowa. – Widziałam podobne w Krakowie – oświadczyła Klara. – Lepiej się, Klaruniu, nie zbliżaj do podobnych machin – poradziła ciotka Karolowa i raptem dodała: – A kiedy ty się, dziecko, wybierasz za mąż? – Niechże mama da Klarze spokój... – poprosiła błagalnie Wacia. – A czemu to? Wśród swoich jesteśmy. Klara mogłaby być mężatką od dobrych kilku lat. – Uczę się, ciociu, kończę Baraneum. – Ale studia rzuciłaś? – upewniła się ciotka. – No i dobrze, bo to i daleko od rodziców, i drogo, i nie wiadomo, co tam młodej pannie nakładliby do głowy. Pewno nie to, co wypada. – Studia nikomu nie zawadzą – odezwała się Kazia. – Im się więcej wie i umie, tym łatwiej w życiu.

– Waci studia niepotrzebne. Narzeczonego ma z przyszłością – orzekł z wyższością wuj Karol. – Byle jej ten narzeczony nie puścił kantem – mruknęła Klara. – A cóż to za pomysły?! – oburzyła się ciotka Karolowa. – Klaro, kochanie, zważaj na słowa – upomniała profesorowa Stojnowska, zgromiwszy córkę wzrokiem. – Może ją też zdradzić i rzucić dla innej albo zginąć pod kołami dorożki – ciągnęła głośno Klara. – Co wtedy pocznie biedna Wacia? Bez zawodu i pieniędzy, bo drogi małżonek wszystko przepuścił w karty?! – Ależ to brednie! – uniosła się ciotka Karolowa. – Naprawdę, ciociu? Znałam jedną, co to jej mąż najpierw trafił do więzienia, a potem się zabił. Zostawił ją z córeczką oraz masą długów na pamiątkę. – Klaro, mityguj się, Waci nic takiego nie grozi – rzekła surowiej profesorowa. – Ale gdyby? Na diabła ta ślubna wyprawa, te płótna i aksamity? Przecież z tego Wacia nie utrzyma rodziny! Powinna się uczyć, żeby potem pracować i zarobić na siebie, kiedy mąż okaże się gamoniem! Powinna świadomie uczestniczyć w życiu społeczności! Sięgać wyżej! Bo tak dłużej być nie może! – Prawda – powiedział dobitnie profesor Stojnowski. – Tak dłużej być nie może! W jadalnym ucichło. – Tata... zgadza się ze mną? Od kiedy? Profesor odstawił kieliszek. – Zagalopowałaś się, Klaro. Przeproś Wacię i gości. Natychmiast. Nigdy nie wiesz, kiedy przestać. Ani co wolno, a czego nie wypada. – A tata swoje! Na świecie przyznano nam już prawa, których tata ciągle kobietom odmawia. Słyszał tata o Nowej Zelandii? O prawach wyborczych i dostępie do wszelkich studiów? Wstydzę

się, że mam takiego ojca! Ten zaściankowy konserwatyzm... – Miejcie na względzie obecność gości! – błagała profesorowa. Profesor zignorował protest żony. – Jeśli taka z ciebie wolnomyślicielka – oświadczył zimno – i jeżeli szczerze wierzysz w to, co mówisz i, jak twierdzisz, wstydzisz się własnego ojca, żyj zgodnie z przekonaniami. Odtąd będziesz się utrzymywała sama. Łatwo wygłaszać te banialuki, gdy ma się na podorędziu oszczędności ojca. Ale koniec z tym, zapracuj na siebie i zobacz, jak to przyjemnie, bo nie masz pojęcia, czego się domagasz! Rozsierdzona Klara wstała gwałtownie od stołu. – Proszę bardzo! Tak właśnie zrobię! Bez pożegnania opuściła towarzystwo, dolewając tym oliwy do ognia. Dopiero zimne powietrze i mżawka otrzeźwiły ją na tyle, że jęknęła zrozpaczona, gdyż przeholowała, tym razem i ona widziała to jasno. W domu poskarżyła się Elizie, jakby szukała usprawiedliwienia dla swoich gaf i niewybaczalnych afrontów. – Żebyś ich słyszała! Brednia brednię poganiała, nie mogłam się więc powstrzymać, znasz mnie przecież. Muszę zatem znaleźć pracę. Ostatecznie będę uczyła po domach, wezmę więcej tłumaczeń. Ale widzisz, najgorsze jest jednak to, że ojciec ma rację. Drwię z Waci, a sama nie jestem inna. – Dajże spokój, ty się uczysz. – I owszem, historii i literatury, będę z tego miała korzyść jak się patrzy – kpiła Klara. – Niektórzy daliby wszystko, żeby być na twoim miejscu i uczyć się tego co ty. – Są tacy, ale wiesz co? Mimo wszystko może wyjdzie mi ta awantura na dobre? Żałuję tylko obiadu, bo teraz miną wieki, zanim będę miała okazję zjeść podobny. Rozdział 6

Kinematograf Tuż po Zaduszkach Klara pokazała Platerowi wstępny tekst o kinematografie; przeczytał go w gabinecie fabrycznym, zasugerował kilka zmian, po czym umówili się na pierwszy pokaz wynalazku braci Lumičre. Kiedy zaniosła gotowy artykuł do redakcji „Nowej Reformy”, redaktor Konopiński obiecał puścić go w najbliższym numerze i zaproponował nowy, tym razem o krakowskim szkolnictwie. Przystała na to z ochotą, zwłaszcza że pochwaliwszy jej poprzednie artykuły, stwierdził, że dużo sobie obiecuje po ich współpracy. Na tym się jednak kończyły dobre wieści. Ultimatum postawione przez ojca uzależniło jej byt od tego, czy znajdzie pracę, z której da się opłacić czynsz i bez wsparcia rodziców przetrwać kolejne miesiące. Już teraz liczyła się z każdym centem, oszczędzała, na czym mogła, żałując wcześniejszej rozrzutności: posiłków w mleczarniach Dobrzyńskiej, przejażdżek fiakrem, kupowanych w antykwariatach książek i w trafikach gazet. Ograniczyła nawet cygaretki do najtańszych marek i jadała w domu, co było znacznie tańsze od stołowania się na mieście. Przedpołudnia mijały Klarze w Baraneum, popołudnia w Bibliotece Jagiellońskiej, wieczory w Czytelni dla Kobiet i właśnie tu profesorowa Bujwidowa zaproponowała jej płatne zajęcie u znajomej poszukującej nauczycielki języka niemieckiego. Radziła udać się natychmiast na Szewską, aby nikt jej nie ubiegł. Państwo Bojarscy zajmowali całe piętro kamienicy, której architektoniczne detale sięgały czasów renesansu. Pani domu, osoba dystyngowana i dociekliwa, nie zażądała wprawdzie referencji na piśmie, uznając poręczenie profesorowej za wystarczające, lecz przeprowadziła długą rozmowę wstępną i dopiero po tym, jak uznała, że Klara przeszła ją pomyślnie, zaprezentowała uczennice – dwunastoletnie bliźniaczki. Odtąd dziewczyna miała im poświęcać dwa popołudnia w tygodniu. Niestety i tak – po raz pierwszy, odkąd wynajęła mieszkanie – zabrakło jej na czynsz. Kiedy zdecydowała, że poprosi o odroczenie terminu, aby na korepetycjach zarobić brakującą kwotę, zastała u Wajnerów matkę. Przywitały się chłodno, niemal oficjalnie, po czym Klarę zaproszono do

salonu. Pani Jadwiga zaproponowała dziewczynie herbatę, a Janeczka przyniosła dodatkowe nakrycie. Cecylia Stojnowska, jak gdyby nigdy nic, ciągnęła przerwaną rozmowę. – A jednak, droga pani Jadwisiu, w ciągu zaledwie trzydziestu lat aż tyle się u nas zmieniło! Mimo że Wawel wciąż w rękach Austriaków, mamy poczucie, że jesteśmy u siebie. Trudno to porównywać z codziennością rodaków za kordonem. – W więzieniach Franciszka Józefa wciąż cierpią Polacy, niewola to niewola, pani profesorowo. – Prawda, lecz przyzna pani, że w Galicji społeczeństwu nie odbiera się nadziei. Nie wiem jak pani, ale zgadzam się z konserwatystami, że z Austriakami możliwe jest porozumienie. A Rosjanie? Prusacy? Rusyfikacja i germanizacja to rzeczy powszechnie znane i nie do wyobrażenia straszne. Mój mąż opowiadał na przykład, że z Petersburga przyszedł do Warszawy ukaz, aby wydawanym tam książkom nadawać dwa tytuły, polski i rosyjski, i oba drukować na okładkach! Urzędnicy carscy nazywają to ułatwieniami dla cenzorów, ale nie da się ukryć, że działania te są bezprawne, bo język polski wielokrotnie na mocy wyroków sądu uznany został za miejscowy, w przeciwieństwie do rosyjskiego. – Moskale celują w łamaniu prawa. Mają też zadziwiającą skłonność do interpretowania jego zapisów na swoją korzyść. Klara siedziała jak na szpilkach i piła w milczeniu herbatę, zachodząc w głowę, co oznacza wizyta matki. Wkrótce profesorowa podziękowała za poczęstunek. – Klaro, musimy pomówić, chodźmy do ciebie – oświadczyła oschle. Taki ton w ustach Celiny Stojnowskiej był rzadkością. Klara pamiętała go głównie z dzieciństwa, bo matka uciekała się do niego w chwilach, gdy jednemu z dzieci wyznaczała w imieniu męża surową karę. Na ironię zakrawało to, że wtedy głównie Maurycemu. Na górze profesorowa rozejrzała się po skromnie urządzonym wnętrzu.

– Przytulnie tu macie – stwierdziła i usiadłszy na krześle, poprosiła o to samo córkę. – Nie wiem już, jak z tobą postępować. Czekałam, aż przejdzie ci złość, i przyznaję, sama także musiałam odtajać. Czy od Zaduszek dotarło do ciebie, na jakie naraziłaś nas przykrości? Domyślasz się zapewne, jaką się stałaś sensacją i jak komentowano twoje zachowanie, gdy skończył się ten feralny obiad? Nieustannie kłócisz się z ojcem, trudno, widać taką macie naturę, że jedno drugiemu nie ustępuje, ale w takim dniu? W obecności ciotek?! To woda na młyn ich plotkarskim naturom! Piękne wystawiłaś nam świadectwo! – Przecież je mama słyszała! Ta ciasnota horyzontów byłaby może zabawna, gdyby nie... – Klaro. Odwracasz kota ogonem. Nie chodzi o nie, tylko o ciebie. – Nie mogę znieść, że chcecie, abym była jak Wacia. – Gdyby to była prawda, ojciec nie puściłby cię na studia, nie łożył na twoją edukację, nie dał zgody, byś się wyprowadziła z domu. Nie doceniasz go i tego, że dał ci taki kredyt zaufania, o jakim może tylko marzyć większość twoich rówieśniczek. – Lekceważy mnie albo drwi. I strofuje jak dziecko. – Ty odpłacasz mu tym samym. Brak ci dyplomacji, kochanie. Wiesz przecież, jak go drażnią te twoje teorie, a mimo to wygłaszasz je niczym dogmaty, z którymi nie ma dyskusji. Doprawdy nie wiem, do czego zmierzasz. Chyba nie do ostatecznego zerwania? – Wystarczyłoby, żeby traktował mnie serio. – I potraktował, choć raz dopięłaś swego. Masz pojęcie, co to dla ciebie oznacza? Klara sięgnęła po cygaretki i mimo drżenia rąk, zapaliła jedną. – Cóż – powiedziała ironicznie. – Rozpieszczona profesorska córka posmakuje prawdziwego życia. – I z tego kpisz? To cię bawi? Co chcesz udowodnić ojcu? Że sobie poradzisz? Zapewne, choć obawiam się, że ta lekcja może być zbyt bolesna. Ale to wina twojej nieustępliwej natury.

Wolałabym, żebyś miała charakter Maurycego. Dlaczego on tak dobrze rozumie się z ojcem? Klara się skrzywiła. – Wiem, brak mi jego klasy. Taktu i talentu również. – Mylisz się, kochanie. Powściągnij temperament i czasem ugryź się w język. Zdobądź się na kompromis, a osiągniesz więcej mniejszym kosztem. – Jakby mama nie wiedziała, że to, co nas dużo kosztuje, ma większą wartość. Profesorowa wstała z krzesła. – Potrzebujesz pieniędzy? – W żadnym razie ich od mamy nie przyjmę. – Oferuję ci pożyczkę. Klara wzruszyła ramionami. – Nie, dziękuję. – Gdybyś zmieniła zdanie, zwróć się bezpośrednio do mnie. Nie mogę pomagać ci w takim stopniu jak ojciec, ale zrobię, co będzie możliwe. I przychodź do nas. Ojcu minie w końcu złość, przekonasz się, że ci wybaczy i zapomni, przecież cię kocha. Jest rozczarowany, zażenowany, ale gdybyś nie była mu droga, nie ścierałby się z tobą za każdym razem, gdy ma inne zdanie. To właśnie oznacza, że mu na tobie zależy. – Nie będę mu wchodziła w drogę. – Mnie również? Profesorowa zamilkła. Stała nieruchomo na środku pokoju ze wzrokiem utkwionym w córce. Nagle podeszła do Klary, wyjęła z jej ręki cygaretkę i zdusiła w popielniczce. – Za dużo tytoniu. Pamiętasz zalecenia lekarzy? Nie dbasz o siebie, palisz za sobą mosty i odnoszę wrażenie, że masz do nas żal o Maurycego. – Zawsze traktowaliście go inaczej, bo pozwalaliście mu na więcej. On jeździ po świecie i kto

wie, co naprawdę robi, a ja... ja tu ugrzęzłam. – Ach, ty mu zazdrościsz! Ale przecież gdyby nie choroba... Na to nic nie można było poradzić, to nie wina ojca. – Wiem. – Uczysz się mimo wszystko. Baraneum masz opłacone do końca roku. – Baraneum! Mamo! Baraneum nijak się ma do studiów! – Profesor Lewicki twierdzi, że jesteś zdolna i pilna. Chwalił cię bardzo przed ojcem. Nie, jednak w ogóle cię nie pojmuję. Czy wiesz, czego chcesz? Na czym ci tak naprawdę zależy? Powinnaś posmakować biedy, doceniłabyś to, co bez wysiłku dostałaś. I nie porównuj się więcej z Maurycym. On jest mężczyzną. – W tym sęk, mamo, że zdaniem taty ja zaledwie kobietą.

***

Problemy finansowe Klary zostały doraźnie rozwiązane. – Trzeba było mówić wcześniej – oświadczyła Eliza. – Mama przysłała mi na czynsz za dwa miesiące z góry, pożyczę ci, oddasz, jak zarobisz. Nie protestuj, kiedy znajdę się w potrzebie, w pierwszej kolejności zwrócę się do ciebie, żebyś mogła się odwdzięczyć. – Ty możesz liczyć na Antona. – Nie przyjęłabym od niego złamanego centa. – Przecież planujecie ślub. – Jednak nie jest jeszcze moim mężem. Zresztą po studiach zamierzam pracować, bo nie po to się

uczę, aby żyć na jego łasce. – Lilka po farmacji od miesięcy nie znalazła pracy. – Tak? To założę skład apteczny. Wyglądało na to, że na pytania przyjaciółki Eliza miała gotowe odpowiedzi, jednak i jej nie było łatwo. O ile matka, choć pod pewnymi warunkami, zaakceptowała austriackiego narzeczonego, o tyle babki nic nie zdołało przekonać. Starsza pani uznała zresztą, że klamka zapadła, i przestała odzywać się do wnuczki, łożyła jedynie na jej studia, bo się do tego zobowiązała. – Składów aptecznych w Krakowie jak grzybów po deszczu – ciągnęła sceptycznie Klara. – Mój zaopatrywałabym w towary dla kobiet. I zatrudniłabym farmaceutki, taka sensacja przyciągnęłaby klientelę. – Sprytnie, byłoby to wielką atrakcją.

***

Pierwszy pokaz kinematografu odbywał się w sobotnie popołudnie w Teatrze Miejskim. Zapadała listopadowa szarówka, gdy Klara zmierzała pod pomnik Aleksandra Fredry na spotkanie z Jerzym Platerem. Wypatrzyła go mimo napływającego z różnych stron tłumu, w towarzystwie Tadeusza i Basi Szeptyckiej. Ponieważ bilety już kupili, weszli do iluminowanego elektrycznością gmachu, zostawili okrycia w szatni i poszli na widownię skąpaną w świetle reflektorów. Na kurtynie zamontowano imponujących rozmiarów biały ekran, a wokół ustawionego w połowie sali kinematografu krzątała się obsługa techniczna. Ciemnowłosy mężczyzna o orlim nosie wydawał po francusku krótkie

komendy; był to Eugčne Dupont, przedstawiciel firmy Lumičre, objeżdżający Europę z pokazami

wynalazku, dla którego poszukiwał nowych rynków zbytu. Klara, Basia i bracia Platerowie zajęli miejsca w pierwszych rzędach. – Jak pani artykuł o kinematografii? – zapytał szeptem Jerzy. – Przyjęty do druku, ukazał się w piątkowym wydaniu. Na poniedziałek żądają drugiego, o dzisiejszym pokazie. – Jest więc pani jutro zajęta! Żałuję, bo zamierzałem zaprosić panią na jazdę próbną naszym automobilem. – Teraz pogoda jeszcze znośna – wtrąciła Basia. – Gdyby spadł śnieg, musielibyśmy czekać do wiosny. – Panno Klaro – powiedział Jerzy. – Spędzimy w warsztacie całe niedzielne popołudnie, więc gdyby jednak znalazła pani chwilę, na pewno nas tam pani zastanie. Pogasły kryształowe żyrandole i na scenę w mocnym blasku reflektora wyszedł dyrektor Tadeusz Pawlikowski. – Wiedzą państwo zapewne – powiedział donośnie – że nasz teatr, choć świątynia sztuki, nie stroni od cieszących się popularnością wśród mas rozrywek. Wynalazek, którego działanie za chwilę państwu zaprezentujemy, objechał już pół Europy i tylko dotąd nie trafił na ziemie polskie. Są państwo świadkami epokowego wydarzenia! Możliwe, że kinematograf stanie się wkrótce tak nieodzowny w naszym życiu jak kolej żelazna, a odbywane dzięki niemu podróże okażą się równie pasjonujące, choć dużo dalsze... Przemówienie nagrodzono brawami. Zapowiedziano tytuł pierwszego ruchomego obrazu, zgasły reflektory i w sali zapadła całkowita ciemność. Zdumiona widownia zaszemrała, lecz raptem ucichła, bo oto ekran ożył. Wrażenie podglądania autentycznych scen było szokująco realne mimo czarnobiałych zdjęć i braku jakichkolwiek dźwięków. Każdy kolejny obraz, choć krótki, bo zaledwie minutowy, dostarczał niepowtarzalnych wzruszeń. Place miejskie tętniły życiem, ulicami spieszyli

ludzie, pędziły tramwaje konne i omnibusy, dorożki oraz zaprzężone w konie wiejskie furmanki, a tym wszystkim kierowali policjanci w ciemnych mundurach. To więcej niż fotografie czy obrazy w fotoplastykonach. Nawet więcej niż teatr. Przejęta Klara oderwała wzrok od ekranu i mimo mroku spojrzała na siedzącego obok Jerzego. Na jego twarz pocętkowaną cieniami rzucanymi przez drgający szarościami ekran, na oczy, ciemnoniebieskie, choć teraz niemal czarne, na smugę zarostu nad górną wargą. Był na wyciągnięcie ręki i wpatrywał się w nią tak jak ona w niego. Nagle serce zabiło jej mocniej, bo poczuła muśnięcie... Dłoń Jerzego na chwilę ujęła jej palce, zacisnęła się lekko. Zapłonęły reflektory, znak przerwy technicznej. Plater nachylił się ku Klarze. – Jak pani ocenia pokaz? – Budzi... niezapomniane wrażenia. – Prawda? Jestem też przekonany, że pojazdy mechaniczne uwiodłyby panią w co najmniej równym stopniu. Nie ma pani pojęcia, ile nieporównywalnych z niczym wrażeń dostarcza podróżowanie taką machiną. Sprawiłaby mi pani wielką radość, gdyby mimo wszystko znalazła czas jutro po południu. Klara skinęła głową, bo znów otuliły ją ciemności i szmery oczekiwania. Ekran zamigotał. Dłoń Jerzego była ciepła, bardzo pewna, palce splatały się i rozplatały z jej palcami... Przed oczami dziewczyny rozpostarło się raptem morze z pasem jasnej plaży i wąskim drewnianym pomostem. Grupa chłopców, nie zważając na grzywiaste fale, brała kąpiel, zapewne śmiejąc się i krzycząc wniebogłosy, ona jednak słyszała jedynie swój oddech i dziwnie mocne uderzenia serca. Pokaz skończył się tak szybko, że gdy wyszli z teatru, jeszcze nie zdążyło się całkiem ściemnić. Całą czwórką ruszyli na Rynek. – Mieszkam z ciotką, a Tadeusz wynajmuje samodzielne mieszkanko – opowiadała Basia. – Po ślubie przeniesiemy się do Lwowa. Tadzio ma sentyment do rodzinnego miasta, z Jerzym sprawa

wygląda gorzej. Klara się zaśmiała. – Pamiętam! Pan Jerzy nie lubi Lwowa. – Widać ma powód – zaskakująco poważnie wtrąciła Basia. – Miasto jak miasto. Dajmy spokój przeszłości – odezwał się Jerzy. – To dla ciebie przeszłość? – zdziwiła się panna Szeptycka, choć jej głos tym razem brzmiał łagodniej. – Nie powiedziałabym. Klara wyczuła, że dobry nastrój prysł. Coś, o czym nie miała pojęcia, a co wspomnieli zaledwie mimochodem, jakby zmroziło powietrze. Na Franciszkańskiej Basia i Tadeusz pożegnali się, więc już tylko we dwoje ruszyli na Kanoniczą. To był niespieszny spacer. Słowa padały jedynie z rzadka i jakby od niechcenia, lecz im zdawało się to odpowiadać. Szli obok siebie, oddaleni o pół szerokości chodnika, zasłuchani w milczenie wymowniejsze niż niejedna rozmowa. Przystanęli przy bramie kamienicy. Padło „do jutra” i „do zobaczenia”, zdawkowe i konwencjonalne. Odkąd opuścili teatr, Jerzy był zamyślony, nawet nie wziął Klary pod ramię, a przecież była pewna, że tego dnia coś się między nimi zaczęło. I że on też to wiedział.

***

W niedzielę od pierwszego brzasku, jeszcze przy lampie naftowej, Klara kończyła artykuł, dzięki czemu przed południem był gotów. Potem długo i starannie szykowała się do wyjścia. – Chodź ze mną – zaproponowała ślęczącej nad podręcznikiem anatomii Elizie. – Będziemy się

świetnie bawić. Jerzy jest... – Zapewne wyjątkowy? – Ty to powiedziałaś. Ale szkoda, żebyś tu siedziała sama, kiedy Anton ma służbę. Odkąd przeszedł do policji, widujesz go chyba rzadziej, niż kiedy był wojskowym. – Przypuszczam raczej, że przewidziałaś dla mnie rolę przyzwoitki – śmiała się Eliza. – Idź i mną się nie przejmuj, automobile w ogóle mnie nie ciekawią. Klara naprawdę uważała Jerzego za niezwykłego mężczyznę. Choć brakło jej doświadczenia, imponował wiedzą i szerokimi zainteresowaniami, a gdy porównywała go do swoich dotychczasowych miłostek, tym bardziej zyskiwał. Jako pensjonarka raz czy dwa zadurzyła się bez wzajemności w rówieśnikach Maurycego, młodzieńcach hałaśliwych i ku jej rozpaczy odpornych na jej wdzięki, natomiast na studiach obdarzyła uczuciem kolegę z wydziału prawa. On niestety widział w niej jedynie kompana do dyskusji i szybko wyznał, że w miasteczku, z którego pochodzi, zostawił narzeczoną. Dlatego Klara do perfekcji opanowała sztukę odkochiwania się; przychodziło jej to równie łatwo, jak nietrafione lokowanie uczuć. O Jerzym myślała jednak poważniej, w nim mogłaby się zakochać na zabój. W warsztacie zastała Basię i braci Platerów. Przywitali ją entuzjastycznie, a Jerzy od razu pokazał automobil. – I co pani na to? – spytał. – Prawda, że arcydzieło? Pojawiła się pani w idealnym momencie, właśnie skończyliśmy przygotowania. To replika trójkołowca Benza. Widzi pani? Ma silnik z tyłu. Dziś to anachronizm, powszechnie konstruuje się już pojazdy z silnikami montowanymi z przodu, ale i na to przyjdzie pora, bo taki też mamy w planach. Trójkołowiec stał na środku hali i tym razem Klara widziała go w całej okazałości. Dość wysoki, o podwójnym siedzeniu z oparciem i dużych, cienkich niczym koła bicykli kołach tylnych oraz z wyglądającym na sterowne i zwrotne małym kołem przednim.

Tadeusz okrążył pojazd. – Hałasuje jak diabli – powiedział – ale ma sporą moc. – Zrezygnowaliśmy z silnika naftowego, chociaż pracowałby bezszmerowo, ale tu by się nie sprawdził. Byłby za słaby – dodała Basia. Klara niewiele rozumiała z ich fachowych wyjaśnień; nazwy brzmiały obco, praw fizyki i mechaniki nigdy nie poznała w takim stopniu, by móc swobodnie o nich rozmawiać, więc kiedy Tadeusz zarzucił ją informacjami o rodzajach zawieszenia, hamulcu ręcznym, podwoziu z rur stalowych i poziomym kole zamachowym, mogła jedynie pochwalić lekkość konstrukcji. – Oryginał wyciąga szesnaście kilometrów na godzinę, ale nasz, po udoskonaleniu silnika, aż dwadzieścia – oświadczył Jerzy. – No to jak? Koła w ruch? Szeroką dwuskrzydłową bramą Platerowie wypchnęli automobil z warsztatu. – Panno Klaro, będzie pani honorową pasażerką – powiedział Jerzy, a Tadeusz podał jej rękę i pomógł wsiąść. Basia z narzeczonym przeszli do koła zamachowego, Jerzy zajął miejsce kierującego, silnik zaskoczył, terkocząc głośno i pojazd potoczył się po żwirze. Wrażenia były szokująco pozytywne. Maszyna płynnie brała zakręty, kreśląc ósemki na niedużym placu. Wprawdzie hałas uniemożliwiał swobodną rozmowę, ale w plenerze z wysokości siedzenia widoki byłyby prawdopodobnie oszałamiające. – Proszę trzymać się oparcia! – krzyknął Jerzy z dłońmi na drążku sterowniczym i na hamulcu ręcznym, kiedy ona pilnowała, by wiatr nie porwał jej kapelusza. – Chce pani? Wyjedziemy na ulicę! – A można? – Czemu nie? Obok kamienicy jest w sam raz szeroko. Niemal pustą Krupniczą automobil sunął znacznie szybciej, choć droga okazała się wyboista, więc przyjemność z jazdy zmalała. Wśród nielicznych przechodniów pojazd wzbudził niesłychaną sensację, zwłaszcza gdy doszło do awarii, bo obluzowały się łańcuchy na tylnych kołach.

Kiedy Platerowie obwieścili koniec testów, Basia przygotowała dla wszystkich herbatę, którą pili w hangarze z kubków, stojąc lub siedząc, jak kto wolał. Rozmawiali o szwankującej amortyzacji i zbyt szybko kończącym się paliwie, wymuszającym nieplanowane przerwy w prowadzeniu automobilu. Klara, czy to pod wpływem silnych wzruszeń, czy też z nadmiaru świeżego powietrza, piła gorący płyn małymi łyczkami w całkowitym milczeniu.

***

Jerzy odprowadził Klarę wieczorem. Kiedy podał jej ramię, wsparła się na nim z jakąś nową ufnością, jakby skruszały między nimi ostatnie lody, chociaż znajomość wciąż była świeża. – Jest pani dziwnie zamyślona – powiedział. – Jakby nieobecna. – Raczej oczarowana i przejęta. – Widzi pani? Nie myliłem się, mówiąc, że tak pani zareaguje. Wiosną planujemy dłuższą przejażdżkę za miasto, dopracujemy tylko parę szczegółów. Uśmiechnęła się, przytulając mocniej do jego boku. – Pamiętam, amortyzację. Znów umilkli. Było ciemno i bezludnie, choć gdzieś w oddali pobłyskiwały światełka latarni, znak, że zbliżali się do Starego Miasta. – Właściwie... w ogóle pana nie znam – rzekła z wahaniem. – A mnie się zdaje, że wiem o pani wszystko. – Tak? A co konkretnie? – Studiuje pani i pisze. Ma pani mocny charakter i jak już chyba wspominałem, imponującą

gotowość do poznawania świata. Jest pani odważna oraz bezkompromisowa, bez zastanowienia podejmuje pani wyzwania i ciągle wygląda nowych. Lubię w pani wszystko. Także tę pani popędliwość i otwartość. I prowokującą fryzurę. To był żart. Gra dla podtrzymania konwersacji, a jednak Klara słuchała jak urzeczona. – Czego chciałaby się pani dowiedzieć o mnie? Nie podchwyciła jego lekkiego tonu. – Dobrze, pomyślmy zatem. Ma pani do czynienia z człowiekiem nieco od pani starszym, wykształconym idealistą i konstruktorem... – Nie to miałam na myśli. Szli już Plantami. Między drzewami rozsnuwała się mgiełka, szeleściły opadłe z gałęzi liście pobielałe od szadzi. Klara przystanęła na chwilę. – Chyba... zostawiłam w warsztacie rękawiczki, zdjęłam je, gdy piłam herbatę i gdzieś odłożyłam. Nawet nie pamiętam gdzie. – Chce pani wrócić? – Nie, odbiorę następnym razem. Czuła się niezręcznie i trochę zawiedziona, bo spodziewała się, że jej o sobie opowie. Pragnęła poznać go lepiej, dotrzeć do jakiejś głębszej, ukrytej przed innymi prawdy, żeby zrozumieć, dlaczego tak bardzo zajmował jej myśli i budził tyle gwałtownych, choć sprzecznych uczuć. – Znowu pani umilkła. Milczenie z panią sprawia mi osobliwą przyjemność, ale czy nie uważa pani, że to strata czasu? Klara usiłowała mimo mroku zajrzeć mu w oczy. – Jest pan dla mnie zagadką – wyznała. – W obecności Basi i pańskiego brata widzę szczególnie jasno, jak wiele was łączy. Te niedomówienia, ukrywane przede mną fakty, o których nawet nie

musicie wspominać, bo rozumiecie się w lot... Te wspólne zainteresowania i pasje... Miałam nadzieję, że mi to pan wyjaśni. Bo wiem, kim pan jest, ale jakim człowiekiem... niekoniecznie. Zatrzymał się i ujął jej dłonie. – Zmarzła pani. Dam pani moje rękawiczki. – Nie, dziękuję. Wołałabym usłyszeć odpowiedź. – Czasem lepiej nie wiedzieć wszystkiego. Boję się, że gdyby znała pani prawdę o mnie, jak Basia i Tadeusz, straciłbym bezpowrotnie w pani oczach. – W ich jakoś pan nie stracił. – Znają mnie od zawsze, a to wszystko zmienia. – Nie ma pan racji. Czuję się... zmieszana i obca, gdy czynicie aluzje do jakiejś przeszłości, o której nie mam pojęcia. – Nie zdarza się to chyba aż tak często? – Uśmiechnął się i uniósł jej dłonie do ust, by je pocałować. – W gruncie rzeczy jednak żaden ze mnie ideał, a pani i tak wkrótce wszystkiego się dowie. Teraz chciałbym tylko, aby myślała pani o mnie jak o dobrym przyjacielu. – Ależ tak o panu myślę. – I poprzestańmy na razie na tym. Kiedy wrócę ze Lwowa... – Wyjeżdża pan? – Za tydzień. Kiedy więc wrócę, proszę spodziewać się mej wizyty. – Czyli... zobaczymy się jeszcze – stwierdziła. – Musi pani odebrać rękawiczki, ale i bez nich nic by mnie od tego nie odwiodło. Rozdział 7 Niespodzianka Zanim wybrzmiała jesień, w Krakowie na dobre zagościła zima. Miesiąc tewet nastał tak mroźny, jakby miasto skuły syberyjskie mrozy i może istotnie tak było, bo przejmująco lodowaty wiatr dął od

wschodu. W atelier Judyty panował ziąb. Piec kaflowy zapchał się i dymił, szyby wychodzących na podwórze okien zamarzały od środka, w ściany wgryzła się wilgoć, a mdląca woń stęchlizny stłumiła nawet zapachy farb. Jednak wydawało się, że dziewczynie niedogodności te szczególnie nie dokuczają. Odkąd poznała datę przyjazdu Maurycego (tydzień przed Bożym Narodzeniem, popołudniowym pociągiem), to jemu poświęcała pierwszą myśl, gdy rankiem zrywała się z zimnej pościeli, i ostatnią, tuż przed zaśnięciem, kiedy dawała się ponieść marzeniom o minionej zimie. Z lekko przymglonymi scenami z pamiętnego sylwestra, ze smakiem pocałunków ukochanego i wspomnieniem odurzenia jego niespodziewaną miłością splatały się doznania znacznie świeższe, te z początku lata, gdy żegnali się w pociągu. Teraz więc ona wyjdzie po Maurycego na dworzec i wyzna, jak się za nim stęskniła. Bo obecna zima przyniosła jej niezachwianą pewność, że kocha go nawet mocniej niż przed rokiem i jest gotowa znacznie dłużej na niego czekać. Jednak z jakichś niejasnych dla niej samych powodów trzymała uczucia w sekrecie... Kiedy Klara wspominała brata, ona, choć żądna wieści, milkła. Pracowała bez wytchnienia, jakby pragnęła się zatracić, a przecież chodziło o to, by dni, dłużące się okropnie, wypełnić od świtu do nocy. By przyspieszyć czas, bo zdawało się, że zamiast płynąć, ugrzązł w miejscu. Dostrzegła to Katrina i rozumiejąc po swojemu, złożyła na karb wątpliwości wywołanych niedoszłym wyjazdem do Wiednia. Podczas jednej z przerw obiadowych, gdy szwaczki wyszły na miasto, obie wybrały się do mieszkania Katriny na piętrze. Po posiłku na przykrytym haftowaną serwetką stole pojawiły się filiżanki, a w pokoju rozszedł się esencjonalny aromat kawy, podczas gdy one pochłonięte były rozmową. – Wiesz, że moja niania pochodziła z Krakowa? – wyznała po niemiecku panna Ebner, bo mimo wszystko nie zarzuciły konwersacji w jej ojczystym języku. – Przyjechała do Wiednia za chlebem,

mimo że znała tylko polski i nie miała dokąd pójść. Mama przyjęła ją, bo jej pożałowała. Gdyby nie ona, pewnie by panna Tekla skończyła na ulicy. Niania mówiła do mnie po polsku. Ale najdziwniejsze w niej było to, że choć uciekła z Krakowa przed biedą, choć mówiła o nim różnie, nam zaszczepiła sentyment do tego miasta. Wiem, że trudno z niego wyjechać. Ma w sobie coś takiego... Nie, nie umiem nawet tego nazwać. Ale moim zdaniem ty się tu zmarnujesz. Ono nie ma ci nic do zaoferowania, nic, co godne by było twej wyobraźni i talentu. Nie można było odmówić Katrinie racji, lecz Judyta pokręciła w milczeniu głową. – No tak, zbywasz mnie i robisz uniki, więc niech będzie po twojemu. Dziwi mnie tylko, że tak chętnie przystajesz na to zamknięcie w pracowni. Że zamiast poszukiwać, tworzyć, zajmować się sztuką, poznawać podobnych do siebie ludzi, przychodzisz tu codziennie rano, bierzesz miary, pomagasz mi w buchalterii, a kiedy trzeba, sprzątasz albo parzysz klientkom herbatę. To nie dla ciebie. Trwonisz tu czas. – Panna Ebner wypiła ostatni łyk kawy. – Ale dość tego. Zejdźmy na dół, bo za moment mamy przymiarki.

***

W dzień powrotu Maurycego Judyta przedpołudnie spędziła w pracowni, lecz z wybiciem godziny drugiej wybiegła na ulicę. W pośpiechu zapinała guziki zimowego płaszcza, naciągała irchowe rękawiczki, uśmiechając się do siebie, bo nocą śnieg oprószył chodniki i dachy i miasto skrzyło się w promieniach słońca na wskroś przenikających popielate chmury. Na dworzec kolei żelaznej podjechała fiakrem. Wmieszała się w tłum i mimo ciasnoty, mimo tych wszystkich kufrów, skrzyń, toreb i waliz, niespokojnie przemierzała peron. Jeszcze minuty do

przyjazdu pociągu, więc zaraz go zobaczy, on ją także. Dziś starała się wyglądać szczególnie pięknie. Kiedy przejrzała się rankiem w lustrze, zobaczyła, jak błyszczą jej oczy. Jak spąsowiały usta, poróżowiały policzki, jak nieskalaną czernią lśnią włosy. Dawno już nie czuła się kochana, dawno nie kochała tak gorąco. Skąd brała tę niezachwianą pewność, że z Maurycym wszystko nabierze sensu? Gwizd lokomotywy przywrócił Judytę do rzeczywistości. Spowity dymem parowóz sunął wzdłuż peronu, zwalniał, aż nareszcie z wagonów wysypało się mrowie nieznajomych ludzi. Zobaczyła go natychmiast. Przyspieszyła kroku, dziękując Najwyższemu za to, co się stało, bo znów miała go przy sobie. On jej jednak nie widział. Podał rękę starszej kobiecie, pomagając wysiąść z wagonu, a po chwili młodej, która z wdziękiem i uśmiechem przyjęła tę dłoń. Wsparła się na niej i choć już stanęła na peronie, wciąż trzymała lekko, gdy Maurycy objął ją wpół i coś wyszeptał. Mówili ze sobą, aż numerowy wyniósł bagaże. Kiedy we troje ruszyli ku wyjściu, Judyta odwróciła się gwałtownie, bo mógłby ją rozpoznać. Przeszli obok, a ona jakby wrosła w ziemię. Potem, kiedy peron opustoszał, stała tak ciągle, w zapadającym zmroku, na siarczystym mrozie, a choć zaczął sypać śnieg, coraz gęstszy i gęstszy, bo pojedyncze płatki niczym białe ćmy osiadały na jej płaszczu i kapeluszu, stała jak wryta, niewrażliwa na zimno i wilgoć. – Panienko? Uniosła zmęczony wzrok na bagażowego. W ciepłym płaszczu z pagonami i czapce o lśniącym daszku wyglądał jak wojskowy. – Czeka panienka na kogoś? Lepiej pod dachem, w poczekalni, bo tu zawieja. Następny pociąg zapowiadają dopiero przed północą. Wolno, jakby z wysiłkiem skinęła głową. – Racja. Już sobie idę.

***

Rozpaczała. Przeklinała siebie i Najwyższego, bo znów wywiódł ją w pole. Obiecał szczęście i miłość, przywiódł ukochanego, choć wcześniej pozwolił mu odejść na kraj świata, który ku jej utrapieniu stworzył! I w chwili, gdy gotowa była uwierzyć w odmianę losu, kiedy pozwoliła sobie na radość i nadzieję, jednym gestem odebrał wszystko. Niemal słyszała szyderczy chichot, gdy się nią bawił! Teraz Judyta kocha i czeka, a teraz płacze. Niechże roni łzy, póki ich nie zabraknie... W atelier Maurycego rozlegał się więc szloch. Brzmiało w nim rozgoryczenie i bolesna świadomość porzucenia, żal za straconą, zmarnowaną miłością górował nad strachem przed osamotnieniem. Ukochany opuścił ją już dawno, czemu więc żadne przeczucie, żadna trzeźwa myśl nie przygotowały jej na taki jego powrót? Winiła też siebie, a kiedy zabrakło jej złorzeczeń, winiła Szymona. Wtargnął w jej życie wtedy, gdy dzieliły ją chwile od jedynej i prawdziwszej niż inne miłości, zawiązał świat, kierowany jakby ręką Najwyższego, w którego przecież nie wierzył. Porzuciła ukochanego przez uczynki Szymona, który naznaczył ją przecież palącym dotykiem i dzieckiem. Jak przez mgłę wspominała twarz towarzyszki Maurycego. Młoda i piękna, zdawała się karą za błędy Judyty, za wszystkie grzechy, których ciężar gniótł jej sumienie, za nieopatrznie wypowiedziane słowa. Musiała znowu znaleźć siłę i cel, zapomnieć o Maurycym i wyrzucić z pamięci Szymona. Dotrwała do świtu, choć łzy nie przyniosły ulgi. Niczym w półśnie zagrzała wrzątek, przygotowała balię, ręcznik, mydło i gąbkę, i rozstawiwszy parawan, szorowała skórę, aż szczypała i piekła, kipiąc od waru, którym polewała ciało. Było to niczym oczyszczenie, choć Judyta nie poczuła się

szczęśliwsza. Niech będzie Wiedeń! Tylko ucieczka sprawi, że zdławi w zarodku szaleństwo, którego przedsmak poczuła tej nocy. Wyjedzie więc, nie opowiadając się nikomu, bez pożegnania i żalu, że tyle za sobą zostawia, a gdy będzie daleko, znajdzie dość determinacji, by po raz kolejny zacząć wszystko od nowa.

***

Judyta oprzytomniała na tyle, by jeszcze tego samego dnia wyjść z atelier. Zmierzała prosto do Katriny, przecież wyjeżdżała, musiała zakończyć stare sprawy, by rozpocząć nowe. Uroczysta atmosfera nadchodzącego Bożego Narodzenia, ckliwe melodie kolęd, nawet zapachy choinek i pieczonych kasztanów drażniły ją, uświadamiając jasno, jak obce bywa to przeklęte miasto. Była jeszcze na Kopernika, gdy straciła dech, jakby w serce wbił się kolec i zatamował dopływ tlenu. Zobaczyła ich chwilę wcześniej i nie uwierzyła. A więc Najwyższy wciąż miał coś w zanadrzu? – Judyta! Co za traf, niewiele brakowało, byśmy się minęli, a my przecież do ciebie! – ze sztucznym ożywieniem powiedziała Klara. Obok siostry stał elegancki, boleśnie obcy Maurycy, a u jego boku – kobieta z dworca kolei żelaznej. – Zamierzaliśmy złożyć pani uszanowanie – wyjaśnił grzecznie. – Właśnie wróciłem na jakiś czas z Paryża. Proszę się nie obawiać, nie przyszedłem, żeby dopominać się o atelier, tak jak pisałem, należy do pani. Czy pozwoli pani, Judyto, że jej przedstawię moją narzeczoną? Michalina

Radziejowska. Opowiadałem jej o pani batikach i tak bardzo pragnęła panią poznać, że nie zwlekając, ruszyliśmy do pracowni, a pani... Pani wyszła nam na spotkanie! – Marzę o obejrzeniu pani prac! – podchwyciła Michalina. – Zapewne odciągniemy panią od obowiązków, zaskoczyliśmy panią, ale gdyby poświęciła nam pani to popołudnie, byłabym niewymownie wdzięczna. Wyglądała zjawiskowo: z włosami w kolorze starego złota, oczami o barwie fiołków, cerą gładką, porcelanową, muśniętą różowym pudrem. Budziła zapewne sympatię, bo głos miała dźwięczny i miły, a uśmiech... Judyta wstrzymała oddech. Ten uśmiech łamał jej serce. – Pracuję u pań Ebner – usłyszała swój suchy, wyzuty z uczuć głos. – Może je pani zobaczyć choćby zaraz. Powinna krzyczeć! Miała okazję, by robić Maurycemu wyrzuty albo by nie bacząc na narzeczoną, wyznać, jak ją rozczarował, a zamiast tego szła cicha i milkliwa. Jak pogodzona z losem. – Powiedz mi, co ty na to? – szepnęła Klara, gdy zostały w tyle. – Nawet o niej nie pisnął. Przyjechali ze starą ciotką i tak naprawdę jeszcze nie są po słowie, chociaż słyszysz, jak o niej mówi. Zamartwiałam się o ciebie. Odwodziłam od tego szalonego pomysłu odwiedzin, ale ona nie słuchała. Ty go już nie kochasz, prawda? Mówiłaś, że nie... Popatrz, co z niego zrobiła, taki jest sztywny i oficjalny. A ona? Córka polskiego emigranta, poznali się w galerii na Montmartrze, twierdzą oboje, że to jakaś romantyczna historia. Planują szybki ślub. Każde słowo Klary było niczym dotyk rozpalonego żelaza. Tuż za Sukiennicami, blisko ulicy Świętego Jana, Maurycy się odwrócił. – Moja narzeczona pragnie uwiecznić to spotkanie. Czy zgodzi się pani, panno Judyto, abyśmy wstąpili do pracowni fotograficznej? Jest tuż-tuż, na samym rogu. – Wkrótce wracamy do Paryża – wyjaśniła Michalina. – Każdą więc chwilę pragnę wykorzystać w pełni. Czas mamy zaplanowany co do minuty i tylko dziś daliśmy sobie z Maurycym odrobinę

swobody. To taki wspaniałomyślny gest z jego strony, że godzi się na fotografowanie, wszak tego nie znosi! Ale... pani nie ma nic przeciwko? – Nie bywam fotografowana, zresztą to zazwyczaj ja portretuję. – Ależ wiem! Jest pani malarką – podchwyciła z entuzjazmem panna Radziejowska. – Niestety, nie mogę tego powiedzieć o sobie. Mam jakie takie pojęcie o sztuce, a Maurycy przepada za dyskusjami o malarstwie, wypada więc, bym dotrzymywała mu kroku, lecz moim szkicom daleko do perfekcji. Wierzę jednak głęboko, że można być dobrą żoną, idealną towarzyszką życia malarza, samej nie malując. Na okazałym szyldzie zakładu fotograficznego widniało nazwisko Ignacego Kriegera. Weszli do środka, do sporego przedsionka, gdzie przywitała ich kobieta w ciemnej sukni, z upiętą wokół głowy koroną siwiejących włosów. Dojrzały wiek złagodził jej rysy, lecz spojrzeniu dodał przenikliwości i powagi. Spytali o właściciela. – Przykro mi, brata nie ma – oświadczyła. – Wyszedł z samego rana na miasto. Czasem robi tak podczas dobrej pogody, a dziś fotografuje na Plantach. Nasza pracownia specjalizuje się w zdjęciach zabytków. – Pan Ignacy zatem dziś już nie wróci? – spytała z rozczarowaniem Michalina. – Pan Ignacy? To nieporozumienie, zakład prowadzi mój brat, Natan. Po śmierci taty nie zmieniliśmy szyldu i nadal sygnujemy fotografie jego imieniem. Ale ja również mogę państwu służyć – zaproponowała i przedstawiła się: – Amalia Krieger. Fotografowanie okazało się procesem żmudnym i nieciekawym, a dla Judyty stało się kolejną torturą. Ustawianie aparatu, wybór odpowiedniego tła, nienaturalne zastygnięcie w bezruchu i potem w nowej konfiguracji, bo na jednym zdjęciu nie poprzestali, było nużące i trwało zbyt długo. Wreszcie Maurycy umówił się na odbiór portretów swoich, narzeczonej oraz Klary, Judyta natomiast

podała adres, by zdjęcia przysłano do atelier. Gdy dotarli do pracowni na Sławkowską, po przepłakanej nocy i gorzkim poranku Judyta leciała z nóg, przekazała więc gości Katrinie i zanim się spostrzegli, zajęci podziwianiem jej prac i modeli sukien, wymknęła się na ulicę. Kolejnych godzin w towarzystwie Maurycego i jego narzeczonej już by nie zniosła. W ciągu następnych dni pakowała bagaże, kupowała bilety, słała telegramy do Miny, a kiedy nadszedł dzień wyjazdu do Wiednia i fiakier wnosił jej walizy do dorożki, zaszła jeszcze do stróżówki, by zostawić klucz. Przygotowała także pieniądze, dług, który zaciągnęła u Maurycego, gdy przejęła po nim atelier. – Ależ panienko, pan Stojnowski wszystko uregulował – zaprotestował stróż. – Niechże mi pan nie odmawia! On musi to dostać, zapewne wkrótce tu zajdzie. – No, jeśli tak... Ale i ja mam coś dla panienki. Posłaniec dostarczył wczoraj wieczorem, zanim wróciła panienka z miasta. – Dał jej kopertę z emblematem pracowni Kriegera. W dorożce oglądała fotografie Klary, panny Michasi wspartej na ramieniu narzeczonego, ich wszystkich razem. Znalazła też swój portret. Stała samotnie z otwartą książką w dłoniach, z chmurnym obliczem, nieszczęśliwa i porzucona. Przedarła zdjęcie, a potem pozostałe; darła na ćwiartki i na strzępki, aż zniknęły sportretowane twarze, sztucznie wystudiowane gesty. Skrawki wrzuciła do koperty, którą cisnęła na siedzenie, gdy wysiadała z dorożki. W pociągu zajęła miejsce przy oknie i ignorując zaciekawienie pasażerów, zapatrzyła się w szybę. Oto na dobre przekreśliła przeszłość.

***

Kiedy później Judyta wspominała podróż do Wiednia, pamiętała głównie widoki. Jazda pociągiem pospiesznym trwała od wczesnego poranka do późnego wieczoru, była uciążliwa i tak męcząca, że dziewczyna raz po raz zapadała w drzemkę, a gdy się budziła, jedyną rozrywkę stanowiły zmieniające się pejzaże, to płaskie, białe od pryzm śniegu, to znów górzyste. Tylko dworce wszędzie wyglądały podobnie, na prowincji nieduże, w miastach okazałe, zawsze w słonecznych barwach cesarstwa. Na miejsce dojechała po zmroku. Pociąg dudnił i posapywał na moście na Dunaju, po czym zatrzymał się na Dworcu Północnym. Judyta wyszła na peron, gdzie porwał ją wielojęzyczny tłum, więc w zamieszaniu rozglądała się za Miną, a ponieważ nigdzie jej nie było, postawiła walizki, gotowa czekać. Gdy ludzi przybywało i wzmagał się rozgardiasz, zniecierpliwiona pochwyciła bagaże i ruszyła ku schodom. W ciasnocie, w otoczeniu obcych, dotarła do hali odpraw. Tu odłączyła się od wartkiego ludzkiego strumienia i wypatrzywszy pod ścianami ławkę, przepchnęła się do niej. Siedzenie było miękkie i wygodne, lecz przytłaczało ją mrowie ludzi i niespodziewany przepych miejsca: kolumny podtrzymujące sufit, naścienne freski, rzeźby z marmuru i kryształowe żyrandole. Upłynął kwadrans, a Mina nie nadeszła, Judyta skierowała się więc ku wyjściu na miasto. W położeniu stacji kolejowej orientowała się w niewielkim stopniu; leżała przy Nordbahnhof Strasse, gdzie powinna wziąć dorożkę, kilka dostrzegła nawet po drugiej stronie ulicy, lecz zanim tam dobrnęła, brodząc w mokrym śniegu, postój opustoszał, bo ubiegli ją szybsi przyjezdni. Bezradnie zatrzymała się na chodniku. Było zimno, choć dość jasno dzięki latarniom. Ulicą, szeroką niczym aleja, podążały wynajęte fiakry i dwukonne powozy, na drewnianych wózkach tragarze taszczyli skrzynie i kufry podróżne, nieopodal jazgotała sfora bezdomnych psów, trochę dalej skrzypiały koła chłopskiej furmanki. Miasto kipiało życiem mimo późnej pory, jakby noc była tu

naturalnym przedłużeniem dnia. Wyjęła z kieszeni płaszcza karteczkę z adresem Miny i zwróciła się o pomoc do ubogiej kobiety okutanej w wełnianą chustę. – Entschuldigung Sie, bitte... – powiedziała niepewnie. – Wo befindet sich... Gumpendorfer Strasse? – Gumpendorfer Strasse... – Nieznajoma tłumaczyła coś szczegółowo, lecz niewyraźnie, bo w regionalnej odmianie niemczyzny, po czym odeszła, a zrozpaczona Judyta ruszyła przed siebie. Ulica opadała stopniowo aż do mostu, więc dziewczyna zrozumiała, że trafiła nad Dunaj. Zawróciła i po jakimś czasie dotarła do gigantycznego skrzyżowania; u wylotu szerszej z ulic stały rozgrzane do czerwoności koksowniki, a ponieważ dygotała z zimna i zdenerwowania, przystanęła przy jednym, gdzie podrostek w podszytym wiatrem paltocie i dzianinowym szaliku piekł kasztany. – Was kostet... das? – spytała. – Zwanzig Heller. – Poproszę – mruknęła. – Hm... Bitte sehr. Młodzieniec z szerokim uśmiechem podał papierową torebkę z porcją parujących kasztanów w środku. – A panienka to skąd? – spytał najczystszą polszczyzną. – Pewno od Krakowa? Z wieczornego pociągu? Judyta odetchnęła z ulgą na dźwięk ojczystej mowy. – Od Krakowa. Szukam domu przyjaciółki, pytałam o drogę, ale mówią tu jakimś dialektem. – Pewno uraczyli panienkę tym ichnim wiedeńskim. Wieneriszem. Niech się panienka nie martwi, ja tu już od paru lat, a też go ni w ząb nie pojmuję, choć przecie szprecham nie gorzej niźli oni. Z Bielska żem tu przyjechał, za chlebem. Jak wszyscy. Judycie kamień spadł z serca.

– Muszę na Gumpendorfer Strasse. Daleko to stąd? – Zależy. Pieszo to by się panienka zmachała, bo trza dojść do starówki przez Praterstrasse, a potem minąć operę. To w szóstej dzielnicy. Lepiej niech panienka najmie dorożkę. – Kiedy nie mogę złapać wolnej. Machnął ręką w głąb ulicy. – Tamoj mają postój. Na Hauptallee. Gorzej bywa pod dworcem, jak jaki pociąg przyjedzie. Tyle tu narodu co dzień zjeżdża, aż strach, gdzie się te ludziska podzieją. A panienka też za zarobkiem? Judyta wzruszyła ramionami. – Za zarobkiem i nie za zarobkiem – odparła wymijająco. – To gdzie te dorożki? – Będzie ze trzysta kroków, za dnia widać jak na dłoni. – Dziękuję. Teraz walizki ciążyły podwójnie, mróz, choć nieduży, przenikał Judytę do szpiku kości, ale doczłapała do kolumny powozów. Podała fiakrowi adres, po czym zapadła się w wygodnym, oświetlonym ściennymi latarenkami wnętrzu. Pojazd ruszył, a ona, półprzytomna ze zmęczenia, zerkała przez szybki na rozmigotaną światełkami stolicę cesarstwa. Słyszała gwar przechodniów, odległe takty skocznej muzyki, stukot końskich kopyt na bruku i po raz pierwszy zrozumiała, że to już nie swojski, znajomy od zawsze Kraków. Gdy dotarła na miejsce, z mozołem wspinała się po schodach czteropiętrowej kamienicy, gdzie na drugim piętrze miała mieszkać Mina. Znalazła drzwi z nazwiskami Miny i jej siostry na tabliczce, więc nacisnęła elektryczny dzwonek. Otworzyła kobieta w skromnej ciemnobrązowej sukni. – Słucham? – spytała. – Pani do kogo? Mówiła tak wyraźnie, że Judyta rozumiała sens każdej frazy. – Nazywam się Judyta Schraiber. Czy... zastałam Minę? Twarz kobiety rozjaśnił uśmiech.

– Dopiero co wróciła z dworca! Odchodzi od zmysłów, bo się panie minęły. Proszę, proszę do środka. Mino! Mino! Jest twoja zguba! To musiała być Emma, starsza siostra Miny, gdyż przypominała ją jasną, piegowatą cerą, niebieskimi oczami, włosami barwy srebra i słomy, a przede wszystkim krępą sylwetką i twarzą w kształcie serca. Z głębi mieszkania dobiegło trzaśnięcie, a w przedpokoju stanęła Mina. – Jesteś! – wykrzyknęła, chwytając gościa w objęcia. – Czekałam, krążyłam w kółko, rozpytywałam i nic. Bałam się, że się rozmyśliłaś! Judyta oddała okrycie służącej, po czym pozwoliła się zaprowadzić do salonu. Urządzony w stylu biedermeier, z wyraźnym naciskiem na prostotę i wygodę, był kwintesencją mieszczańskiego gustu. Jasne kolory obić mebli harmonizowały z brązowymi zasłonami w oknach, seledynowo-białą tapetą oraz stonowanymi deseniami dywanów. Łagodne łuki stołu, sekretarzyka, komód i serwantek podkreślały intymność przytulnego wnętrza, a fortepian, czarny i lśniący, z rozłożonymi na podstawce nutami, stanowił jego największą ozdobę. Mina sprawiała wrażenie przejętej i rozradowanej. Wysłuchawszy z uwagą wrażeń Judyty z podróży, zaprosiła do jadalnego na posiłek. – Rosa, nasza pokojówka, zaniosła już bagaże na górę – powiedziała. – Niedawno zwolniła się mansarda, więc trzymałam ją dla ciebie z nadzieją, że jednak przyjedziesz. Będziesz niezależna, a Emma nie zedrze z ciebie za czynsz, odliczymy ci go zresztą z tygodniówki. Nie martw się tym w ogóle, kamienica należy do niej. Później okazało się, że znajdująca się na ostatnim piętrze mansarda to spory pokój z wykuszem, urządzony przytulnie i gotów do zamieszkania. Było tu wszystko, czego Judyta potrzebowała: pojemna szafa, stół na tyle duży, by mogła na nim pracować, wąziutka biblioteczka, komoda i kilka pustych półek przy kąciku toaletowym. Łóżko o metalowej ramie przykrywała haftowana narzuta,

a w wysokich oknach wisiały zazdrostki. – Prawda, że ładnie? Rozgość się i zbieraj siły, bo od jutra zabieramy się do pracy. Dobrej nocy – oświadczyła na koniec Mina i wyszła. Judyta dobrą chwilę stała na środku pokoju. Obok stołu ustawiono walizki, w uchylonej szafie wisiał płaszcz, w dzbanie do mycia czekała ciepła woda, na wieszaku – świeże czyste ręczniki. Na parapecie w szklanym wazonie pąsowiał bukiecik róż, których aromat przesycał powietrze w każdym zakamarku pokoju. A jednak nawet te róże zimą nie mogły sprawić, aby czuła się szczęśliwsza i jak w domu.

***

Zbudziło ją światło. Judyta odrzuciła kołdrę i bosymi stopami dotknęła podłogi. Była ciepła! Na palcach podeszła do okna; słońce stało już w zenicie, a w dole rozpościerała się ulica. Na parterze kamienicy naprzeciwko mieściły się sklepy, kawiarnia i apteka o połyskujących lakierem szyldach, chodnikiem spieszyli przechodnie, wielobarwny, gęsty tłum, jakiego nigdy nie widziała w Krakowie. Rozległo się pukanie, więc opatuliwszy się pledem, otworzyła. Za progiem Rosa trzymała spory emaliowany dzban. – Długo panienka spała, pukałam już parę razy – oznajmiła wesoło. – Moja pani prosi na śniadanie. Była ładną piegowatą brunetką; obcisły gorsecik i fartuszek na marszczonej spódnicy dodawały jej zadziorności, jakiejś niespożytej energii dziewczyny zadowolonej z życia; przelawszy wodę z dzbana do miski, dygnęła i wyszła.

Wkrótce i Judyta zeszła na dół, gdzie czekała Mina, a w jadalnym pachniało kawą, pieczywem, konfiturami i owsianką. Później razem udały się na parter do pracowni. Na wprost wyjścia na podwórze znajdowały się drzwi do wąskiego korytarzyka wiodącego do kantorka, małego i ciasnego, bez dostępu światła dziennego. – To królestwo Emmy – powiedziała Mina. Dalej był duży widny pokój z ogromnym stołem pośrodku. Blat zarzucono papierowymi formami rękawów, karczków oraz innych części damskiej garderoby, między nimi stały pudełeczka z kawałkami białej i kolorowej kredy oraz przyborniki, w których kryły się miarki krawieckie, nożyce, igielniki i szpilki. Pod ścianami rozstawiono manekiny w gotowych już sukniach, bluzkach oraz spódnicach, a przy samym oknie – drugi stół, dla Judyty. W podobnej do krakowskiej szwalni hałasowały maszyny do szycia, zagłuszając całkowicie przyciszone i rzadkie komentarze szwaczek oraz hafciarek w schludnych ciemnych sukniach z białymi mankietami; na widok Miny oderwały się od pracy, by przywitać ją chórem. Salonik dla klientek urządzono meblami z bielonego drewna i zwierciadłami w złoconych ramach, poczekalnię natomiast stolikami, na których leżała prasa. Wkrótce Judyta przystąpiła do pracy. Wyjaśniła Annie, korpulentnej pannie z dołeczkami w policzkach, zasady wykonywania batiku, po czym wspólnie na szybko przygotowały zaimprowizowane nieskomplikowane wzory, które Judyta pokryła woskiem, by nauczyć kobietę, jak farbować tkaniny. Zajęła się też nowymi projektami; rozrysowała na kartonach kwiatowe kompozycje, pomalowała pastelami, a następnie przycięła jedwab. – Zapewniam panią, że moje przyjaciółki niebawem tu zajrzą – usłyszała od jednej z klientek. – Ma pani w dłoniach magię.

***

Nocą za oknem mansardy prószył śnieg, w dole turkotały dorożki, a Judyta pisała listy. Do Klary i Elizy z przeprosinami, że wyjechała bez słowa, do Noemi, bo za nią niezmiennie tęskniła, i do Maurycego, aby podziękować mu za użyczenie atelier i życzyć szczęścia. Wszystkie skropiła łzami. Po północy zgasiła lampę. Śnieg przestał sypać, chmury się rozproszyły, odsłaniając spowity poświatą sierp księżyca. Był identyczny jak nad Krakowem, więc choć odległy, to przecież drogi i znany. Tylko on wyglądał tu swojsko i tylko jemu mogłaby się skarżyć. Rozdział 8 Ogród botaniczny Z początkiem grudnia do kamienicy Wajnerów wprowadził się nowy lokator. Zajął mieszkanie po tragicznie zmarłej matce Ewuni Kociszewskiej, w sąsiedztwie Klary i Elizy, więc widywały go odtąd często. Zwłaszcza Klara miała szczęście do przypadkowych spotkań z panem Teodorem Żabskim. Po raz pierwszy ujrzała jego tykowatą postać, gdy wczesnym przedpołudniem wychodziła na zajęcia do Baraneum, bo minęli się na schodach. Żabski musiał być dżentelmenem co się zowie, gdyż ukłonił się grzecznie, podkręcając wąsa. Wywierał jednak wrażenie dość komiczne. O ponadprzeciętnym wzroście, w cylindrze, z monoklem, w nieskazitelnie białych rękawiczkach, lśniących lakierkach, z laseczką o srebrnej główce w dłoni wyglądał niczym zapóźniony gość balu sylwestrowego, choć w rzeczywistości pracował w Drukarni Narodowej. Klara poznała go osobiście podczas niedzielnego obiadu u Jadwigi Wajnerowej, na który zaproszono ją i Elizę. Nie było w tej gościnności właścicielki kamienicy nic niezwykłego. Panny z mansardy darzyła sympatią, znała je już od roku, zapraszała zatem przy lada okazji, zwłaszcza że jej i mężowi dokuczała samotność. Bez rodziny w pobliżu (córka, od lat mężatka, wyprowadziła się do

Lwowa i z różnych powodów u rodziców bywała jedynie od święta) lgnęli do ludzi. Było po daniu głównym, a choć nie przebrzmiało jeszcze wspomnienie delikatnego łososia w sosie holenderskim i zupy purée ze świeżych pomidorów z pasztecikami, Janeczka już serwowała krem z palonych migdałów i owoce, później kawę oraz domowego wyrobu likierek. Na koniec na przykryty obrusem stół wjechały wypieki, a więc tort prowansalski oraz jabłka zapiekane w czerwonym winie. Humory wszystkim dopisywały, najbardziej zaś Żabskiemu, którego tubalny głos górował nad pozostałymi. Okazało się, że mimo przyziemnej profesji jest miłośnikiem literatury i uważa się za uzdolnionego poetę. – Nie chwaląc się, faktycznie mam do tego dryg – mówił. – Sam nie wiem, skąd u mnie ta łatwość przelewania myśli i uczuć na papier. Onegdaj opublikowali mój poemat w „Głosie Narodu”, nawet naczelny pogratulował mi talentu, wróżąc piękną przyszłość i trwałe miejsce w pamięci potomnych. Likierek pierwsza klasa, szanowna pani Jadwigo... Więc... Co to ja chciałem...? Aha, łatwość tworzenia... To chyba zrozumiałby tylko artysta z prawdziwego zdarzenia, szanowni państwo, taki choćby Julek Słowacki. Albo... hmm... Kazio Tetmajer. Klarze pan Żabski wydał się nieszkodliwym dziwakiem o gołębim sercu. – Może by pan Teodor zabawił nas próbką, nawet skromniutką, owej twórczości? Chętnie posłuchamy – poprosiła gospodyni. – No, drogi panie Teodorze, jeśli prosi moja małżonka, nie wypada odmawiać – dodał Izydor Wajner. Pociągła twarz Żabskiego wyrażała błogość, choć kręcił głową. – W niedzielę i w porze poobiedniej daję muzom wychodne, ale że tu z nami siedzi Ewunia... – Przymknął powieki, jakby w oczekiwaniu na wenę, szarpnął wypomadowanego wąsa, po czym świdrując dziewczynkę bacznym wzrokiem, rzekł: – Cóż to takiego? Pierwsza litera, obiecanka – drugie,

Całe imię męskie i wcale niedługie. Nosił je mąż wielki, sto lat, jak się rodził W Zaosiu na Litwie, a do szkół chodził W Nowogródku. Oczy wszystkich zwróciły się ku Ewuni. – No, kochaneczko? – zachęcił wychowanicę pan Izydor. – Uczyliśmy się o tym poecie, pamiętasz? Ewa spuściła głowę, jakby zawstydzona, że znalazła się w centrum zainteresowania tylu dorosłych. – Skonfundowało się biedactwo – powiedziała pani Jadwiga. – Adam, Ewuniu, Adam. Ten, co o Świtezi pisał, czytałyśmy przecież ballady pana Mickiewicza. Dziewczynka pokraśniała. – A teraz coś łatwiejszego! – pospieszył z nową zagadką pan Teodor. Wzniósł rękę w geście namysłu, zmrużył prawe oko i wyrecytował: Pierwsze trzecie gryzą futra, Drugie trzecie, tyle wiecie, Że całych życie bez jutra, Więc nie chwytajcie ich, dzieci! Ewunia milczała z zaciśniętymi ustami i spojrzeniem utkwionym w talerzu. – Oj, nieśmiała panienka jak rzadko – ocenił pan Teodor. – Zagadka może niedoskonała, rymy nietęgie, ale takiej dużej dziewczynce nie powinna sprawić trudności. Pani Wajnerowa zaniepokoiła się o wychowankę, objęła ją więc ramieniem. – Nie przejmuj się, dziecino – pocieszyła małą. – W twoim wieku też nie miałam głowy do zgadywanek, bo niby łatwe, ale czasem tak w nich wszystko zagmatwane, że i najtęższy umysł nie da rady.

– Ależ Ewunia to już duża panienka! Ile ty masz lat, dziewczynko? Osiem? Dziewięć? Moim zdaniem, a mam rękę do dzieci i wiem, o czym mówię, zgadywanki dla ciebie jak znalazł. – Panie Teodorze – mitygowała gościa Wajnerowa. – Dajmy Ewuni spokój. Ona przy obcych zawsze cichutka niczym myszka, ale to najdroższe, najukochańsze dziecko. Ewuniu, możesz odejść od stołu i niech Janeczka poda ci deser w pokoju, nie będziemy cię niepotrzebnie niepokoić. Dziewczynka podziękowała, dygnęła i wyszła. – Nieszczęśliwe dziecko – westchnęła pani Jadwiga. – Hołubimy ją jak własną, ptasiego mleka jej nie brak, ale zawsze taka smutna, jakby sama została na świecie. Mąż zabiera ją na spacery, do menażerii w parku Krakowskim, na rekreację do Jordana, na pokazy na Błoniach, wszystko po to, żeby ją rozbawić i pocieszyć, tylko że biedulka tęskni. Niby matki nie wspomina, już o nią nie pyta, bośmy jej prawdę wyznali o jej losie, ale w głębi serduszka... Dziecko to dziecko, powinno mieć rodziców. Aż żal patrzeć, jak się trapi. Bogiem a prawdą, to my dla niej obcy, choć dobro Ewuni jak nic innego leży nam na sercu. – Cierpliwości – powiedziała Eliza. – Kiedyś przywyknie do nowego domu i do państwa również. – Taką też żywimy nadzieję – odrzekł pan Izydor. – Najważniejsze jednak, iż dano nam pewność, że zostanie z nami. Zdaniem adwokata, z końcem stycznia, jeśli nie zajdą niespodziewane komplikacje, przejdzie ostatecznie pod naszą kuratelę. Oboje z żoną odetchniemy, bo nie umielibyśmy jej oddać obcym. – No, ale dość o tym – weselszym tonem podchwyciła pani Jadwiga. – Panno Klaro, panno Elizo, proszę częstować się tortem, udał się Janeczce jak nigdy. Klara zerkała dyskretnie na Teodora Żabskiego. Odkąd wyszła Ewunia, był milczący, może pod wpływem wyrzutów sumienia, że nagabywaniem i podchwytliwymi pytaniami wystraszył dziewczynkę, a może wzruszyła go jej przejmująca historia. Poczuła do niego sympatię; był z niego oryginał i samochwała, ale żadnego z tych grzeszków nie zaliczyłaby do śmiertelnych.

***

Klara wciąż zaciskała pasa, mimo zajęć z bliźniaczkami Bojarskimi oraz zleceń z „Nowej Reformy”. Spłaciła wprawdzie dług Elizie i zarobiła na grudniowy czynsz, zamartwiała się jednak o nadchodzące miesiące, gdyż zbliżały się święta i część lekcji niemieckiego miała przepaść. Co gorsza, na Wigilię wybierała się do rodziców, bo nie wybaczyliby jej, gdyby Boże Narodzenie spędziła poza domem. Pierwsze po feralnym zaduszkowym obiedzie spotkanie w rodzinnym gronie mogła zakończyć kolejna katastrofa i tylko wyczekiwany przez wszystkich powrót Maurycego miał szansę załagodzić konflikt między Klarą a ojcem, choć zapewne tylko na czas świąt. Na razie jednak pisała artykuł do działu porad w „Sterze”. Od jakiegoś czasu pismo publikowało serię krótkich, lecz treściwych tekstów dydaktycznych traktujących o prostych, chociaż użytecznych umiejętnościach, które powinna posiadać każda miejska oraz wiejska gospodyni. Doradzano więc, jak hodować drób, zbierać, przechowywać i suszyć warzywa, rozmnażać sadzonki roślin, jakie kończyć kursy oraz namawiano, by usprawnić funkcjonowanie gospodarstw zastosowaniem najnowszych wynalazków technicznych. Klara pracowała nad poradnikiem na temat zielarstwa, a ponieważ zagadnienie to było jej obce, zwróciła się do profesora Józefa Rostafińskiego, dyrektora Baraneum i wykładowcy botaniki na uniwersytecie, z prośbą o wskazówki. Rostafiński, znawca i badacz zielnika, autor niejednej publikacji o roślinności typowej dla polskich gór, zaprosił ją do gabinetu w ogrodzie botanicznym, gdyż od lat nim kierował. By uniknąć spóźnienia, dziewczyna zwolniła się z ostatnich zajęć w Baraneum. Z Karmelickiej na Kopernika był szmat drogi, a jej brakło koron na fiakra, czekała ją zatem piesza przeprawa przez

pokryte zamarzniętym deszczem ulice. W ciągu jednej nocy Kraków przemienił się w ślizgawkę i łatwiej by było jeździć po mieście na łyżwach lub w saniach. Chociaż nastało południe i przebłyskiwało słońce, chodniki nadal ścinał lód, bo tylko gdzieniegdzie stopił się w małe kałuże. Zmierzała ku Plantom, a choć ostrożnie stawiała nogi, już po kilkunastu krokach straciła równowagę i mimo rozpaczliwych prób ratowania się z opresji, upadła. Podnosiła się z wysiłkiem, rozcierając drobne otarcie na nadgarstku, gdy nieoczekiwanie otrzymała pomoc. Zawdzięczała ją mocnym dłoniom Jerzego Platera. – Choć raz zjawiłem się w porę – powiedział. – Nie byłem pewien, kiedy kończy pani wykłady, więc czekam tu już dobrą godzinę. Przyniosłem rękawiczki, te zostawione w warsztacie. Proszę, oto one. Oddałbym wcześniej, ale dopiero dziś mam wolne. Pomyślałem, że to dobra sposobność, żeby panią zobaczyć. Nie widzieliśmy się... – Dwa tygodnie i pięć dni – podsunęła i poczerwieniała. Ten czas dłużył się Klarze niczym lata. Były chwile, gdy myślała, że o niej zapomniał, więc obietnicę, iż się jeszcze spotkają, traktowała jak zdawkowe, nic nieznaczące pożegnanie, do którego nie powinna przywiązywać wagi. Czasem też miewała złe przeczucia, bo brak wieści mógł oznaczać wszystko. Ale znacznie częściej tłumaczyła sobie, że są zaledwie przyjaciółmi, co Jerzy mocno podkreślił podczas ostatniego pożegnania. Tęskniła jednak, liczyła doby i godziny. Gdyby czuł do niej coś więcej niż przyjaźń, wypomniałaby mu teraz, że w ciągu tych dwóch tygodni i pięciu dni nie przyszedł ani razu. Zmieszała się pod jego spojrzeniem i by to ukryć, schowała rękawiczki w torebce. – Miałem nadzieję namówić panią na herbatę. – Spieszę się, może innym razem – odrzekła z żalem. – Pozwoli więc pani, że ją odprowadzę? Przyda się pani moje ramię, aura nie sprzyja dziś spacerowaniu. Dokąd się pani wybiera?

– Idę do botanicznego. – Idzie pani?! Pieszo?! Panno Klaro, proszę mi powiedzieć, jakie ma pani szanse dotrzeć tam przed północą? Proponuję fiakra i niech się dorożkarz martwi o lód na ulicach. Widzę, że zamierza pani zaprotestować, ale nie przyjmuję tego do wiadomości. Przy Plantach zatrzymał jednokonkę, a kiedy wsiedli do powozu, wypytał o przyczyny dość nietypowej jak na porę roku wyprawy. – A zatem kolejny artykuł, przecież to oczywiste. Jako dziennikarka jest pani niestrudzona, zima i lód nie są pani straszne, pokona pani każdą przeszkodę – powiedział wesoło. – Tryska pan humorem – zauważyła. – Spotkania z panią zawsze poprawiają mi nastrój. – Mówi pan tak dlatego, że mnie jeszcze nie zna. Mam paskudny charakter, często przebieram miarę, bywam małostkowa i uparta. Panu się dotąd upiekło, bo trzymałam się w ryzach, ale wkrótce pozna pan prawdę. Rozmawiali jak ludzie darzący się zaufaniem i sympatią, więc zakłopotanie Klary minęło bez śladu. Jak Plater sięgnęła po lżejszy ton. – Dlaczego botaniczny? – spytał. – Koniec z bataliami o prawa kobiet? – Wręcz przeciwnie. Artykuł będzie prospołeczny, propagujący ziołolecznictwo i uprawę kwiatów. Proszę nie patrzeć na mnie z aż takim niedowierzaniem, to jak najbardziej użyteczne i bliskie kobietom. Profesor Rostafiński zgodził się przybliżyć mi temat, a przy okazji obejrzę hodowlę storczyków i zajrzę do palmiarni, bo dawno tam nie byłam. Widzi pan, w pisaniu najciekawsze jest to, że ciągle się czegoś uczę. Nawet pan sobie nie wyobraża, jak mi tego brakowało po powrocie z Berlina. Miałam wrażenie, że czas przecieka mi przez palce, a ja, zamiast coś z tym zrobić, zająć się czymś ważnym, co nadałoby życiu sens, trwonię go i rozmieniam na drobne. Czemu więc nie pisać o zielarstwie albo o pańskich automobilach? To znacznie lepsze niż

nuda w Baraneum. Kiedy fiakier przystanął przed wejściem do ogrodu botanicznego, Klara spodziewała się pożegnania, tymczasem inżynier pomógł jej wysiąść i zaproponował, że poczeka w palmiarni. Chętnie na to przystała, przeszli więc wzdłuż ogrodzenia do kasy biletowej, a potem wkroczyli na alejkę wiodącą do stylowego pałacyku. Było ślisko, lecz zjawiskowo pięknie. Lód, z którym zmagało się tego dnia miasto, otulił szklistymi kokonami gałązki drzew i krzewów. Na rabatach i klombach leżał zmarznięty śnieg i mienił się w promieniach słońca jak oprószony diamentowym pyłem. Naprzeciwko pałacyku, po obu stronach ciągnącej się w głąb ogrodu ścieżki, rozkrzewiały się dwa ośnieżone derenie, a nieco dalej, za szklarniami, wznosiła się palmiarnia, imponująca rozmachem konstrukcja z żelaza i szkła. Rostafiński zarezerwował dla Klary pół godziny i już się jej zapewne spodziewał, więc skinąwszy ręką Jerzemu, szerokimi schodami weszła do pałacyku. Czuła się lekko i pewnie; pytania do profesora przygotowała zawczasu, natomiast perspektywa ponownego spotkania z Jerzym była tym bardziej kusząca, że niespodziewana.

***

Profesor Rostafiński przyjął Klarę niczym dobrą znajomą, zaproponował filiżankę chińskiej herbaty i poprosił kancelistkę, by im nie przeszkadzano. Udzielił wyczerpujących odpowiedzi, okraszając je anegdotkami, podarował rozmówczyni Zielnik czarodziejski, to jest zbiór przesądów o roślinach z autografem i zaprosił do zwiedzania ogrodu latem, bo tylko wtedy można docenić w pełni bogactwo gatunków hodowanych tu roślin oraz ich niepowtarzalne piękno. Pożegnali się, a Klara skierowała

się do palmiarni. W środku było parno i niesamowicie cicho. Powietrze pachniało wilgotną, spulchnioną ziemią, jakby przed chwilą zroszoną życiodajnym deszczem. Coś zatrzepotało między gęstwiną świeżej, obmytej wodą zieleni, poruszyło się ciężkie, mięsiste listowie, po czym wszystko zastygło w upale. Klara rozpięła płaszcz. Jerzy siedział na ławce tuż przy wyjściu. Zdjął wcześniej wierzchnie okrycie i rękawiczki; leżały złożone obok, gdy na jej widok wstał. – Poczekał pan. Myślałam, że zabraknie panu cierpliwości – powiedziała. – Moja rozmowa z profesorem trwała dłużej, niż przewidywałam. Nie ma tu nikogo? – Jesteśmy sami. – Palmiarnia, pewnie się pan ze mną zgodzi, to prawdziwa dżungla, choć zaledwie namiastka dzikiej natury. Wąską alejką podążali niespiesznie w głąb, kiedy nagle słońce przebiło się przez szklany sufit, załamało na żelaznych spojeniach, rozświetliło zieleń pióropuszy i wachlarzy gęstych paproci. – Dlaczego... pan milczał... tak długo? – spytała. – Dwa tygodnie i pięć dni? – Uśmiechnął się i pomógł jej zdjąć płaszcz, po czym przewiesił go sobie przez ramię. – Zdradziłam się... – Że czekała pani, aż znów się pojawię? – Aż dotrzyma pan słowa, że się spotkamy. Ma pan to w zwyczaju? Dotrzymywać obietnic? – Zazwyczaj. Weszli między kakaowce o żółtych, pękatych owocach i zwieszających się nad nimi wiotkich gałązkach z podłużnymi liśćmi. Raptem w tej plątaninie zmysłowych barw rozkwitła purpura, przywiany jakimś nadnaturalnym sposobem kwiat o sercowatych płatkach i bladoróżowym wnętrzu chwiał się niczym motyl, który zaraz poderwie się do lotu. Ale już wiądł bez łodygi i korzenia;

czerwień miejscami wyblakła jak wypłukana deszczówką. Klara przeciągnęła dłonią po czole. Kropelki potu zostały na opuszkach palców i gdyby ich teraz posmakowała, byłyby słone. – Gdzie spędzi pani święta? – To dziwne, prawda? Jesteśmy niczym w raju, wystarczy zmrużyć oczy, żeby nie widzieć szkła, tylko zieleń i zieleń, a na zewnątrz – zima, święta. Pyta pan, gdzie je spędzę? Może raczej z kim? Z rodzicami i bratem, jak co roku. Maurycy wraca z Paryża, to poprawi atmosferę. Jest oczkiem w głowie taty, który zapewne nie może się go już doczekać. – A pani? Czyim jest oczkiem w głowie? Uśmiechnęła się słabo. – Ja jestem córką marnotrawną. Znów ten dźwięk. Trzepot – jakby skrzydła zagarniały nie tylko powietrze. Jakby obijały się o liście, uderzając o nie zbyt mocno. – Czy to ptak? – zapytała. Jerzy wziął ją pod ramię. – Tam dalej, widzi pani? Jaskrawozielony, więc wtapia się w tło. Dlaczego tak się pani nazwała? Córką marnotrawną? – Nie spełniam oczekiwań. Nie jestem taka, jak mnie sobie wymyślili, dlatego rozczarowuję, zwłaszcza ojca. – A mimo to chce z nim pani spędzić święta. Szelest skrzydeł się nasilił – gorączkowy, rozpaczliwy; wreszcie ptak uwolnił się i frunął ku górze, ku niebu, którego nie było. – Są tu inne? Czy jest sam? – spytała Klara. – Nie zauważyłem żadnego więcej. Jakiś zabłąkany...

– A pańskie święta? Będzie pan w Krakowie z bratem? – Nie, wyjeżdżam. – Niech zgadnę. Do Lwowa? Może mi pan to wyjaśnić? Nie ukrywa pan niechęci, gdy o nim mowa, a przecież nieustannie pan tam wraca. – Czasem nie ma się wyboru, to kwestia zobowiązań. – Wnioskuję, że są przykre. – Od pewnego czasu zaledwie uciążliwe. Klara przytuliła się mocniej do jego ramienia. – Mogę tylko współczuć. Nie wyjawi mi pan nic więcej? – To nic takiego. Nic, czym warto by się trapić. Zresztą pani to nie dotyczy. – Ach. W takim razie przepraszam za wścibstwo, bo pytam pana o prywatne sprawy – powiedziała z urazą. – Chodzi zapewne o ową przeszłość znaną panu, Tadeuszowi i Basi. Ale kiedy mnie pan zbywa, daje mi pan do zrozumienia, że pańskie deklaracje przyjaźni to zaledwie słowa. Mam nawet wrażenie, że moja obecność jest panu niemiła, gdy... – Gdyby była, nie przyjechałbym tu dziś z panią. – Moim zdaniem znaczy to tylko tyle, że jest pan dobrze wychowany. Pomógł mi pan i... Gestem szybkim i niespodziewanym położył na jej ustach dłoń. Miał przyjemnie miękką skórę, pachniała słodko, niemal odurzająco... Klara przymknęła powieki. Nie, to aromaty kwiatów, są ich przecież w palmiarni krocie. Usłyszała szelest, bo coś osunęło się na ścieżkę, ścieląc się pod ich nogami. Otworzyła oczy. To był jej płaszcz. Jerzy ujął ją za ramiona i obrócił ku sobie. Patrzyła na niego, jakby widziała po raz pierwszy. Czarne włosy poprzetykane na skroniach połyskującym srebrem. Oczy, zazwyczaj niebieskie, teraz pociemniałe. Wargi... Wolno pociągnął ją ku sobie, więc wstrzymała oddech. Dłonie Jerzego znów spoczęły na jej

twarzy, kiedy pochylił się nad nią z uśmiechem. – Oddychaj. To tylko ja. Wczepiła się w jego rękawy, bo całował jej usta. Szybko i niecierpliwie, jakby mimo spokoju jego głosu trawiła go gorączka czy też głód, który wreszcie mógł zaspokoić. Czuła to samo; nieznane dotąd pragnienie, by być jak najbliżej. Najsubtelniejsze muśnięcie odbierało jej siły, uniesienie rąk, poruszenie głową, rozchylenie warg – to przekraczało możliwości ciała, które nie chciało słuchać. A jednak sunęła palcami po pulsującej skórze jego skroni i rozchyliła usta... W tej chwili Plater znieruchomiał. Odsunął Klarę nieco od siebie, patrząc gdzieś ponad jej głową. – Ogrodnik – szepnął, uwalniając ją z objęć. Obejrzała się; od strony wyjścia zbliżał się starszy mężczyzna w uniformie pracownika ogrodu. Mijając ich, pozdrowił uprzejmie, po czym zniknął wśród palm i tylko chrzęst piasku na ścieżce świadczył o jego obecności. – Chciałaś zobaczyć storczyki, podobno to rzadka kolekcja. Chyba że wolisz wracać – powiedział Jerzy. Jeszcze nie doszła do siebie, a on mówił tak chłodno i obojętnie, jakby nic się przed chwilą nie stało. Ale patrzył na nią z uśmiechem w oczach, więc może pocałunki pod drzewem kakaowca i jego wytrąciły z równowagi? Schyliła się po płaszcz i go podniosła. – Chcę, żebyś mi wytłumaczył, jak mam rozumieć... Co się kryje za twoim postępowaniem ze mną. Tym razem uśmiechnął się naprawdę; ponieważ wciąż stali dostatecznie blisko, wyciągnął dłoń do jej policzka. Przytuliła do niej twarz, a choć pieszczota była boleśnie krótka, wróciło wrażenie odurzenia i szczęścia. Jerzy objął ją i poprowadził do ławki przy wyjściu. – Koniecznie teraz? – spytał.

– Ach, więc twoim zdaniem nie ma o czym mówić. To dla ciebie było... nic. Roześmiał się głośno. – To?! Na Boga, Klaro! To znaczy dla mnie więcej niż wszystko inne, ale czy nie uważasz, że pośpiech i jednoznaczne deklaracje... że to przedwczesne? Była zawiedziona i natychmiast to dostrzegł. – Co chcesz usłyszeć? Że się w tobie zakochałem? Czy to nie oczywiste? To dobre, mocne uczucie i daje poczucie bezpieczeństwa. Doznała ulgi; jakby wielki głaz zsunął się z jej serca i wreszcie mogła bez wysiłku nabrać tchu. A jednak słowa Jerzego nieco ją rozczarowały. – Tak kochają racjonaliści? – zapytała. – Ja myślę, że w miłości nie chodzi o równowagę ani tym bardziej o poczucie bezpieczeństwa. – A o co? – O to, by się zapomnieć, zatracić bez reszty. Żeby balansować na granicy szaleństwa. – Szaleństwo nie popłaca. – Pozbawiasz mnie złudzeń. – Jakoś ci nie wierzę. Klara złożyła płaszcz, otrzepawszy go z kurzu. – Dobrze – oświadczyła. – Jeżeli to wszystko i nic więcej od ciebie nie usłyszę, chodźmy obejrzeć storczyki. Spędzili razem popołudnie, a kiedy odwiózł ją po zmierzchu, tuląc w dorożce na pożegnanie, upewniła się, że on również pragnie zatracić się w miłości, choć z jakiegoś powodu niechętnie się do tego przyznaje.

***

Tuż przed Bożym Narodzeniem przyjeżdżał Maurycy, ale Klara nie wyszła po niego na dworzec, bo po Baraneum ćwiczyła z panienkami Bojarskimi niemieckie koniugacje. Na Krowoderskiej pojawiła się dopiero wieczorem. Maurycy rzeczywiście był, nie spodziewała się jednak, że towarzyszy mu przyszła narzeczona, panna Michalina Radziejowska, a także ciotka dziewczyny, występująca w jednoznacznej roli przyzwoitki. Panie dysponowały pokojem w Hotelu Europejskim, gdzie prosto z dworca przewieziono ich bagaże, lecz nawet tam nie zajechały. Chociaż dokuczało im zmęczenie po podróży, zjawiły się z Maurycym u profesorostwa, gdyż jeszcze tego samego dnia młodzieniec pragnął zaprezentować pannę. Sytuacja była co najmniej niezręczna, bo niezapowiedziana, niezgodna z przyjętym obyczajem wizyta wprawiła domowników w konsternację i tylko przytomności umysłu oraz dobrej woli profesorowej zawdzięczali wszyscy, że wkrótce zapomniano o owym nietakcie. Stojnowska zarządziła kolację i zajęła się serdecznie gośćmi. Klara miała do brata żal, że nie wyznał jej zawczasu prawdy. Dziwiła ją też jego nowa miłość, bo stanowiła zaprzeczenie wszystkiego, czego Maurycy – jak się jej zdawało – oczekiwał od kobiet. Wprawdzie panna Michasia miała urodę bogini, lecz jej przesadna słodycz w połączeniu z anielską łagodnością charakteru i skłonnością do denerwującej szczebiotliwości musiały prędzej czy później zacząć drażnić. Wpatrzona w Maurycego niczym w obraz, panna była jednak stęsknioną za nieznaną ojczyzną przodków patriotką i tym z miejsca zaskarbiła sobie przyjaźń profesorowej, a po dłuższej chwili także profesora. Klara nie mogła pojąć, jakim sposobem ta kobieta bez wyrazu w tak krótkim czasie usidliła brata. Barwniejszą osobowością okazała się ciotka panny, Urszula Radziejowska, zasuszona na wiór

stara panna o mentalności dzierlatki. Teatralnemu trzepotowi wyblakłych rzęs towarzyszył nieustanny chichocik, a kokieteryjne minki i powłóczyste spojrzenia sugerowały rozkojarzenie i infantylność, Maurycemu jednak i profesorostwu najwyraźniej to nie przeszkadzało. Kolacja była męcząca pod każdym względem. Klara wysłuchała długiej i barwnej historii zacnego rodu Radziejowskich, potomków posłów na Sejm Czteroletni, żołnierzy Kościuszki i dwóch innych rewolucji narodowych, uczestniczyła, acz bez entuzjazmu, w ożywionej wymianie zdań na temat perspektyw młodych artystów w Krakowie, wyraziła opinię o miejscowych domach handlowych, a na koniec dała się omotać Michasi. Panna słyszała już o batikach miejscowej malarki Judyty Schraiber i zapragnęła kupić matce szal, koniecznie w odcieniach szarości i bieli, dlatego błagała przyszłą szwagierkę, by ta poznała ją z przyjaciółką. Klara opierała się, jak mogła, lecz ostatecznie ustąpiła pod naciskiem znaczącego spojrzenia brata. Spotkanie się odbyło. Judyta wyglądała na przemęczoną i może nawet nieszczęśliwą, więc Klarze otworzyły się oczy. Widywała już to drżenie warg i uciekający w bok wzrok przyjaciółki, pękało jej więc serce, bo to przecież ona podsycała nadzieje Judyty na wzajemność brata. Powinna ją pocieszyć i przeprosić oraz pokazać, że stoi po jej stronie, lecz gdy zdobyła się, by to uczynić, było za późno. Judyta wyjechała do Wiednia. Rozdział 9 Architekci i malarze Judytę Wiedeń rozczarował. Widywała go z rzadka, gdy wychodziła po sprawunki; zapuszczała się wtedy w uliczki szóstej dzielnicy, aby na pobliskich targach kupować owoce, których brak odczuwała boleśnie w menu serwowanym w kuchni Miny. Wracała szybko, zmęczona obcością miejsc oraz ludzi, rozdrażniona tłokiem, wszechobecnym hałasem oraz językiem brzmiącym niczym pocieranie kamieniem o kamień. Nie o tym marzyła, uciekając przed Maurycym z Krakowa, i świadomość pomyłki tym bardziej podsycała jej żal.

W głębi duszy wiedziała jednak, że chodziło właśnie o Maurycego. Choć od wyjazdu minęły dwa miesiące i z wolna pojawiały się wokół oznaki schyłku zimy, śniła o nim co noc, jakby dla niej i dla jej serca czas przestał płynąć. A przecież wcale go nie znała! Wymyśliła Maurycego, który ją kochał i tylko czekał, by do niej wrócić, kiedy w rzeczywistości zapomniał o niej szybciej, niż ona wyrzucała z pamięci miniony poranek. W chwilach, gdy górę brał rozsądek, gdy myślała jaśniej, uświadamiała sobie z bólem, jak krótki był czas ich miłości. Pod koniec miesiąca adar nadeszły listy od przyjaciółek i Maurycego. Eliza donosiła o planowanym latem przyjeździe do Wiednia; Anton miał jej pokazać miasto, ale przede wszystkim zaprezentować narzeczoną rodzinie. Natomiast Maurycy pisał tonem letnim, choć niepozbawionym sympatii. Zachęcał do malowania, polecał miejsca, które koniecznie powinna zwiedzić, i tak jak ona jemu – życzył szczęścia. Judyta nie mogła żywić złudzeń, to było ostateczne pożegnanie. Odtąd pracowała jak szalona. Miesiąc nisan przyniósł zapach wiosny, ocieplił powietrze, stopił resztki śniegu, wydłużając stopniowo dzień. Klientki Miny zamawiały suknie z materiałów zwiewnych i cienkich, z dodatkami z koronki i tiulu, w odcieniach bieli, beżu, błękitów oraz różu. Batikowe szale wzbudzały zachwyt, zwłaszcza odkąd wykończeniami zajęła się rudowłosa Mizie Moll, hafciarka o szczególnym talencie i niespotykanej wrażliwości na zestawienia kolorów. – To dzielna dziewczyna – mówiła o niej Mina. – Żydówka z Leopoldstadt, z tej części nad samym Dunajem, gdzie mieszka biedota. Jej matka od lat cierpi na suchoty, a ojciec, zwykły handełes, co to sprzedaje po domach guziki i igły, nie wyżywiłby sześciorga dzieci, gdyby nie pomoc najstarszej córki. Ponieważ Mizie opiekowała się rodzeństwem i matką, czasami zabierała pracę do domu. Z namaszczeniem składała w kostkę kupony przefarbowanego jedwabiu, owijała następnie w jasny papier i przewiązywała wstążką. Znikała na dzień lub dwa, po czym pojawiała się z gotowymi szalami o mereżkowych brzegach, tak równych i delikatnych, że budziły okrzyki niedowierzania.

Tylko raz nie wykonała pracy w terminie. Tego dnia nie przyszła do pracowni, chociaż czekano na batiki, po które po południu miała się zgłosić stała klientka. Mizie była dotychczas wzorem sumienności, zaniepokojona Mina posłała więc do niej Annę, a Judyta, zmęczona zamknięciem w czterech ścianach, spragniona słońca i powietrza, miała jej towarzyszyć. W okolicach Café Sperl złapały jednokonkę. – Ostatnio Mizie zasnęła przy maszynie – mówiła po drodze Anna. – Frau Mina zwróciła jej dyskretnie uwagę, ale i tak wszystkie to widziałyśmy; nie obyło się później bez złośliwości i dogryzania. Jechały na wschód. Minęły pierwszą dzielnicę z jej strzelistymi katedrami i kamieniczkami o bogato rzeźbionych fasadach, po czym pojazd przemierzał uliczki wąskie i mroczne, gdzie obok nędznych czynszówek wznosiły się wiekowe synagogi i skromne chrześcijańskie świątyńki. Kiedy po lewej ciągnął się osnuty mgiełką świeżej zieleni park Augarten, dorożka skręciła nagle w prawo, w plątaninę zaułków ciągnących się aż po Dworzec Północny, i stanęła, a one wysiadły. Kamienica wyglądała jak sąsiednie. Łuszczący się tynk, przeżarte rdzą balustrady balkonów, deski zamiast niektórych szyb oraz drzwi z odpryskami farby świadczyły niezbicie o niskim statusie mieszkańców i nie inaczej było w środku. – Czym tu tak cuchnie? – spytała szeptem Judyta, bo w nozdrza uderzył ją smród zgnilizny. – Biedą – odrzekła Anna, po czym zapukała do pierwszych z brzegu drzwi. Uchyliły się nieznacznie, jakby niechętnie, i ukazała się Mizie. Dziewczyna nerwowo wygładziła zagniecenie na brudnoszarym fartuchu, którego troczki dwukrotnie opasywały jej wąską kibić. Miała podwinięte do łokci rękawy i resztki piany na zaczerwienionych dłoniach. – Wpuścisz nas? – odezwała się Anna. – My od Frau Miny. Mizie odsunęła się z ociąganiem, rumieniąc się aż po cebulki włosów. Wnętrze było nędzne, zagracone, ciemnawe mimo palącej się na stole lampy naftowej. Pośrodku podłogi stała balia pełna

mydlin i namoczonej bielizny, obok żelazny piecyk, w którym nie płonął ogień. W głębi, w gąszczu przypadkowych sprzętów coś się poruszyło; na tandetnym drewnianym fotelu siedziała kobieta, wychudzone nieludzko ciało zakrywał częściowo bury koc, czarne oczy gorzały, oddech, głośny i urywany, dobywał się z głębi chorych płuc. Mizie przełknęła głośno ślinę, bo dostrzegła przerażone spojrzenie Judyty. – Mame niedomaga – wyjaśniła. – Nie przyszłaś do pracy, a panna Flöge ma dziś odebrać szale – powiedziała z wyrzutem Anna. – Posłałam przez Icka z samego rana. – Nie przyniósł. Mizie przycisnęła dłonie do brzucha, jakby przeszył ją skurcz. – Nie? Niemożliwe. Przecież sama zapakowałam i przykazałam mu... Mamie dziś gorzej, musiałam z nią zostać, rodzeństwo z Idą odesłałam do sąsiadki, żeby miała spokój, żeby choć trochę ciszy... – tłumaczyła. – Icek najął się do roboty, wróci dopiero nocą, zapytam, jak przyjdzie... On... nie jest zły... Pewno mu coś wypadło albo zapomniał... – Drobna dłoń Mizie zatoczyła krąg i znów płasko przylgnęła do brzucha. – Powiemy Frau Minie – rzuciła uspokajająco Anna. Pożegnały się i wyszły. Na ulicy Judyta zaczerpnęła tchu. – Opchnął na targu albo przepił – orzekła Anna. – Icek przepuszcza wszystko, co zarobi. Znika na całe dnie, a kiedy wraca, śmierdzi od niego jak z gorzelni. Zresztą oni tu wszyscy klepią biedę, dzieciaki to sama skóra i kości, i tylko Ida ma jakieś perspektywy. – Ida? – Młodsza od Mizie i Icka, zaręczona z kupcem, zamożnym, ale starszym chyba nawet od ich ojca. Pewno dlatego połaszczył się na pannę bez posagu. – Skąd ty to wiesz?

Anna wzruszyła ramionami. – Wiem. To żadna tajemnica. Ruszyły w stronę kanału Dunaju. Zbliżał się zmierzch, świecące dotąd mocno słońce wyblakło jakby przesłonięte półprzezroczystą mgiełką i w oknach zapalały się nikłe płomyczki świeczek oraz małych lampek naftowych. – Ja tu zaraz mieszkam – powiedziała Anna. – Przekaż Frau Minie, że Mizie dziś nie przyjdzie. Szale przepadły, to pewne. Panna Flöge będzie niepocieszona, bardzo na nie liczyła. Trafisz do domu sama? Judyta skinęła głową i się rozstały. Powinna złapać dorożkę albo wsiąść do omnibusu, ale myśl o powrocie do pracowni była jej niemal wstrętna. Dusiła się wśród zajętych sobą szwaczek, pozbawionych ambicji prostych dziewcząt z biedniejszych dzielnic Wiednia, bo dzieliło je wszystko: marzenia, aspiracje, oczekiwania od życia, pragnienia. Potrzebowała przestrzeni i tego, by znów poczuć się wolną, gotową na nowe wyzwania, na nieznane. Spojrzała w stronę pierwszej dzielnicy. Na starym mieście niczym miniaturowe gwiazdy jarzyły się gazowe latarnie, iglice kościelnych wież ginęły w mroczniejącym niebie, niższe od nich domy przyciągały wzrok subtelnymi, pastelowymi fasadami, więc urzeczona, pod wpływem nagłego impulsu, zmieniła plan. Ulica, wybrukowana i szeroka, musiała prowadzić do serca starówki. Gwar, postukiwania obcasów, skrzypnięcia kół i turkot tworzyły muzyczne tło dla wędrującej przed siebie dziewczyny, mijanej przez żołnierzy w jaskrawych mundurach, przekupniów z koszami na plecach, obwieszonych sznurówkami domokrążców, tragarzy z wózkami z drewna. Ruch, kolory, faktury, zapachy – właśnie do tego tęskniła. Oto katedra o wieżach i wieżyczkach tak misternych jak mereżki Mizie, z ostro zakończonymi portalami, o błyszczących witrażami oknach i barwie przywodzącej na myśl kamyk pamięci, który

przywiozła z Krakowa. A dalej, kiedy skręciła w prawo i w lewo, kościół o ścianach niczym z najgładszej kości słoniowej, przysadzisty, z mocno osadzoną w gruncie niską wieżą. Jeszcze wille, do których wiodły pozatrzaskiwane metalowe bramy, ogrody z drzewami pochylonymi pod ciężarem prastarych konarów, pomniki niczym łuki triumfalne, parki i skwery. Szła długo na północ, trochę na wschód, a wreszcie dopadło ją znużenie. Wokół pociemniało, ucichło, więc kiedy rozejrzała się w poszukiwaniu dorożki, zobaczyła jedynie podejrzane uliczki i niskie zaniedbane domy. Była to mniej cywilizowana część miasta, gdzie życie toczyło się swoistym rytmem i rządziło prawami odmiennymi niż cesarsko-królewski Wiedeń. Kiedy niedaleko rozległy się pijackie nawoływania, a po chwili krzyki i złorzeczenia, przystanęła. Strach podpowiadał jej, by zawrócić, lecz wtedy z naprzeciwka, z gęstej, nieprzejrzanej ciemności, wynurzyła się postać, która zmierzała wprost ku niej. Mężczyzna zataczał się, sapiąc; spod zapiętego krzywo krótkiego paltotu wystawały poły surduta, czarny melonik zsunął się na ucho. – A ty tak, kochaneczko... samiuteńka? – wybełkotał, stanąwszy w rozkroku. – No to ja ci, rybeńko, służę ramieniem... Chodź tu do mnie... Chodźże, przecież stać starego Lanza, żeby kupić całusa... Koron mam całą kieszeń... No! Nie stójże jak słup! Stary Lanz wyściska, wycałuje... Puściła się biegiem między domy, żeby tylko nie przejść obok niego. Męski głos cichł z wolna, a gdy wypadła na uliczkę równoległą do poprzedniej, został zupełnie w tyle. Odetchnęła, bo tu gdzieniegdzie świeciły latarnie. Uspokoiła oddech w chwili, gdy na parterze dwupiętrowej kamienicy, pod jarmarcznym szyldem szynku z hukiem otworzyły się drzwi. Pojawili się żołdacy, lecz takich mundurów nie znała z Krakowa. Jeden ciągnął opierającą się chichoczącą pannę w jaskrawoczerwonej sukni, inny wywrzaskiwał sprośną piosenkę, a gdy zobaczył Judytę, ze śmiechem zaczął na nią gwizdać. Raptem męska dłoń krzepko schwyciła ją za ramię. – Niech ich pani zignoruje – usłyszała. – Proszę powiedzieć, dokąd pani idzie, odprowadzę panią.

Nie widziała, skąd nadszedł, ale stał tak blisko, że miała pewność, iż jest trzeźwy. Nie mogła też przyjrzeć się dobrze twarzy ocienionej rondem kapelusza. – Niechże mnie pan puści! – wysyczała, oswobadzając rękę. – Jest pani bezpieczna. Chyba że nie przeszkadzają pani te zaczepki, może jest pani jedną z tych... Faktycznie nie wiem, z kim mam przyjemność. – Jedną z tych?! – Spittelberg nie jest miejscem dla dam. – Za kogo mnie pan bierze?! Jak pan śmie?! – Proszę nie krzyczeć, przecież nie chciałem pani obrazić. Widzi pani? Stracili zainteresowanie pani osobą, jak tylko zaczęliśmy rozmawiać. Nie jest pani z Wiednia, ma pani zabawny akcent. Przyjechała pani... – Z daleka. Żegnam pana – rzuciła, usiłując go wyminąć, ale znów poczuła dłoń na ramieniu. – Pomogę pani, proszę się nie lękać. Jeżeli zgubiła pani drogę, wystarczy... – Niechże mi pan da spokój – powiedziała zimno. – Bo wezwę pomoc! – Obawiam się, że nikt się tym nie przejmie. Mierzyli się wzrokiem. Teraz widziała jego twarz odrobinę wyraźniej, lecz wyostrzone blaskiem latarni rysy nie wzbudzały ani zaufania, ani tym bardziej sympatii. – Dobrze, przedstawię się pani... – Proszę pana... – Głos Judyty drżał z irytacji. – Jest pan natrętny i źle wychowany. Towarzystwo pana jest mi niemiłe i dziwię się, że pan to z uporem ignoruje. Uchylił kapelusza. – Rozumiem. Proszę iść do końca ulicy, dalej jest Mariahilfer Strasse, tam nic pani nie grozi. Żegnam panią. Judyta skinęła nieznacznie głową i tym razem bez przeszkód dotarła do skrzyżowania z ruchliwą

aleją handlową, gdzie trotuarem przelewały się tłumy, a w aptecznych i kawiarnianych oknach jaśniały światła. Zatrzymała pierwszą wolną dorożkę, która dowiozła ją pod sam dom. Była już noc, gdy słaniając się ze zmęczenia, wdrapała się na poddasze. Mizie pojawiła się w pracowni następnego poranka. Mina poprosiła ją do kantorka i łagodnie napomniała, odwołując się do jej poczucia odpowiedzialności oraz lojalności wobec pracodawczyń. Przypomniała, że renoma firmy jest rzeczą świętą, a opinia klientek, o którą zabiegała latami, gwarantuje im wszystkim pracę, więc nie można tego lekceważyć, niedopuszczalna jest niepunktualność lub, co gorsza, niewywiązywanie się z zamówień. Dziewczyna wróciła do szwalni z zaczerwienionymi oczami, usiadła na stałym miejscu i zajęła się haftem. Koła maszyn do szycia turkotały monotonnie, zgrzytały nożyce i szeleściły materiały, lecz żadna z pracownic Miny nie pozwoliła sobie na choćby słówko komentarza. Jednak Judycie żal było Mizie, więc gdy znalazła się z Miną sam na sam w przymierzalni, nie mogła pominąć milczeniem ostatnich zdarzeń. – Ona bardzo się stara i niczemu nie jest winna – oświadczyła. – Nic jej nie będzie – odrzekła Mina. – Szwaczki nie dałyby jej żyć, gdyby się jej upiekło. Zresztą chodzi tu o pracownię, następnym razem pomyśli więc dziesięć razy, zanim poprosi o pomoc Icka. Mamy szczęście, że panna Flöge wybaczyła nam tę nierzetelność, chociaż w zamian musiałam dać jej słowo, że namówię cię na wycieczkę. Milli jest zauroczona twoimi pracami i pragnie poznać cię bliżej, a ja uważam, że wyjdzie ci to na dobre. Trudno nie zauważyć, że żyjesz tu jak w więzieniu. Pora wyjść do ludzi, moja droga. Omówicie szczegóły, gdy Milli znowu nas odwiedzi.

***

– Zabieram panią do Landtmanna – oznajmiła Milli Flöge, zaprosiwszy Judytę na filiżankę kawy. – Musi mi pani o sobie opowiedzieć, bo zamierzam się z panią zaprzyjaźnić i przedstawić ją moim znajomym. Miała urodę typowej wiedenki, okrągłą twarz o jasnej cerze i rude włosy oraz zaokrągloną figurę przy słusznym wzroście, a mimo to potrafiła czarować wdziękiem i szykiem, jak choćby dziś, w zjawiskowej koronkowej sukni i kapeluszu ozdobionym kompozycją z margerytek. Jakby na przekór prawdziwie wiosennej aurze do kawiarni pojechały dorożką. Wysiadły przy Uniwersytecie Wiedeńskim, minęły zatłoczony studentami dziedziniec, po czym weszły do Café Landtmann, do utrzymanej w żółto-brązowej tonacji sali dla pań. Miejsce było wytworne, dyskretne, rozświetlone wiszącymi na ścianach kryształowymi lustrami, tworzącymi iluzję pomieszczenia o dużo większej powierzchni; jasna boazeria wyciszała je i czyniła przytulnym. Milli zasugerowała stolik przy oknie. – Lubię Landtmanna – powiedziała. – Jest popularny, ale nie przyciąga wszystkich. Widzi pani tamtą brunetkę? W kapeluszu z popielatymi piórami? To gwiazda tutejszej sceny operowej. A tam w rogu? Aktoreczki Teatru Miejskiego. Bywają tu głównie artyści, bardzo barwne i oryginalne towarzystwo. Złożyły zamówienie. Kiedy na kruchej i cieniutkiej niczym papier porcelanie przyniesiono im po kawałku tortu Mozarta, a w filiżankach o wielkości naparstków kawę, Milli przeszła do rzeczy. – Wiedeń to od dawna mekka filistrów, ściągają tu z całej Europy – oświadczyła z uśmiechem. – Prawdziwe indywidualności wybijają się z trudem, bo życiem i sztuką rządzą skostniali akademicy i konserwatyści, ale to się wkrótce zmieni. Pani, panno Judyto, mogłaby na tym skorzystać. Jest pani niczym rajski ptak, musi pani tylko rozwinąć skrzydła i pokazać, co jest warta naprawdę, a ja mogłabym to ułatwić. Nie ukrywam, że i mnie byłoby to na rękę. Po pierwsze, Minę uważam za

przyjaciółkę, a jej pani los leży na sercu. Po drugie, znajomość z malarką o tak wyjątkowej wrażliwości i wyobraźni będzie także nie lada atrakcją dla mych przyjaciół. Za tydzień, jeśli tylko dopisze pogoda, wybieramy się na majówkę do parku Schönbrunn, to nasz doroczny zwyczaj. Pozna pani fascynujących ludzi, artystów podobnych do pani. Brat mego zmarłego szwagra jest malarzem i nie omieszkam go nakłonić, by nam towarzyszył. Ma kontakty w tutejszym artystycznym światku, mógłby pomóc pani stanąć na nogi. Judyta upiła łyk aromatycznej, słodkiej niczym syrop kawy. – To brzmi jak zapowiedź czegoś nowego – powiedziała ostrożnie. – I owszem! Proszę przygotować się na moc wrażeń, odtąd nie będzie pani narzekać na nudę.

***

Tego poranka Judytę zbudził dzwon. Zerwała się z łóżka i otworzyła szeroko okno. Niedziela zapowiadała się jak marzenie, bo do pokoju wpadło pachnące wiosną powietrze, a na niebie o połysku porcelany tylko tu i tam bielały obłoki. Ulica była pustawa, lecz wkrótce na chodniki wylegną przechodnie. Planowana wycieczka do pałacu Schönbrunn cieszyła ją bardziej niż niegdyś chanukowe podarki, zatem więcej uwagi niż zazwyczaj poświęciła wyborowi stroju. Powiewna suknia z białego szyfonu uwydatniła połyskliwą czerń włosów, które poprzedniego wieczoru wypłukała w odwarze z czarnego bzu, bladoniebieski żakiet podkreślał szczupłą talię, twarzowy kapelusz miał chronić cerę przed słońcem. Potem spakowała pled, a do kosza z żółtej wikliny, nakrytego kraciastą serwetą, włożyła butelkę nalewki z porzeczek, papierowe rożki pełne kandyzowanych owoców, strudel

posypany tłuczonymi orzechami i winogrona. Panna Flöge pojawiła się u Miny tuż po śniadaniu. W jasnej bluzce i zielonej spódnicy z klinów zachwycała niewymuszoną prostotą ubioru, naturalnym i bezpośrednim obejściem oraz szczerym uśmiechem dziewczyny zakochanej w rozkoszach życia. Ponagliwszy Judytę, bo na dole czekał wynajęty powóz, nakazała dorożkarzowi upchnąć kosz z prowiantem w bagażowym schowku, a gdy zeszły przed kamienicę, zaprezentowała resztę towarzystwa. – Paulina, moja siostra – powiedziała. – I przyjaciel rodziny, Gustav Klimt. Paulina od pierwszej chwili przyjaźnie okazywała Judycie zainteresowanie, natomiast Klimt odzywał się z rzadka, cedząc od czasu do czasu krótkie frazy. Wywierał osobliwe wrażenie; rudobrody i kędzierzawy, w białym letnim surducie i identycznego koloru czapce z daszkiem nasuwał na myśl wilka morskiego, lecz w żadnym razie wziętego malarza. Ruszyli na południe. – Wytrzęsie nas za wszystkie czasy – stwierdziła Paulina, gładząc tkaninę spódnicy w kwiatowy rzucik. Klimt siadł wygodniej i oparł swobodnie rękę na złożonej budzie powozu. – Nic z tych rzeczy – oświadczył. – Zamówiłem porcelanową jazdę. Podróż urozmaicały opowieści o kamienicach, willach i prywatnych pałacykach ukrytych w kipiących zielenią ogrodach, a ponieważ dorożkarz omijał zręcznie wyboje, dbając o płynność jazdy, Judyta miała wrażenie, że istotnie przewożą niezwykle kruchą porcelanę. Sporo przed pałacem cesarskim skręcili, by zajechać do parku od strony Meidling. Wysiedli przy bramie, umówili się z dorożkarzem na powrót, po czym z koszami i pledami powędrowali spacerowym krokiem ku gęstwinie soczystej zieleni. Wkrótce z naprzeciwka wyszli im na spotkanie dwaj mężczyźni, którym Milli pomachała ręką. – Kolo Moser, rewelacyjny malarz – wyjaśniła. – I Max Henneberg, architekt. Uff. No to jesteśmy

w komplecie. Była duszą towarzystwa; przedstawiła Judycie nowo przybyłych i natychmiast poleciła im przejąć kosze, prowadząc jednocześnie wszystkich ku wzniesieniu, gdzie znajdowała się imponująca rozmachem i zdobieniami glorieta. W niedługim czasie wspięli się na szmaragdowe wzgórze Schönbrunn, skąd roztaczał się widok na kępy drzew i zagajniki, oczka wodne, fontanny oraz baseny. Architektura i przyroda tworzyły tu współgrającą całość, harmonizującą z ukształtowaniem terenu oraz znajdującym się w oddali i niedostępnym dla zwiedzających pałacem cesarskim. Kiedy wybrali miejsce odpoczynku, nieco poniżej gloriety, panie rozpakowały przekąski, panowie odkorkowali butelki, brzęk szkła stłumiły przekomarzania i śmiechy. Judyta skosztowała słodkawego reńskiego i z kieliszkiem w dłoni sunęła wzrokiem po sielskim pejzażu oraz jasnej plamie siedziby Habsburgów. – Patrzy pani na fontannę Neptuna? – spytał Moser, jakby domyślał się, co zaprzątnęło jej uwagę. – Bogini Tetyda błaga o przychylność dla Achillesa, który wyruszył pod Troję. Kolo, bo tak się do niego zwracała Milli, miał ujmujący, choć nieco kpiarski uśmiech franta i zaciekawione spojrzenie artysty. Był też przystojny, ciemnowłosy, o wypielęgnowanych podkręconych wąsach, które mimochodem gładził. – Rzecz jasna Achilles jest stracony, bo przepowiednie i los muszą się wypełnić, ale pani zapewne doskonale zna ów mit – dodał Henneberg. Max, blondyn o niebieskich oczach i ściętej w szpic bródce, stanowił przeciwieństwo Mosera. Chociaż wyglądał na młodszego, cechowała go większa stanowczość wyczuwalna w gestykulacji oraz modulacji głosu. Ów głos nie wiedzieć czemu drażnił Judytę, bo odnosiła irracjonalne wrażenie, że ma do czynienia z bufonem, a ponieważ Henneberg nasunął jej nagle niejasne wspomnienie czegoś przykrego, o czym ledwie zdołała zapomnieć, zżymała się w duchu, że otwarcie szuka jej

towarzystwa i że przyłączył się do rozmowy. Skinęła jednak leniwie głową i uśmiechnęła się uprzejmie. Pomyślała, że dużo bardziej odpowiada jej pogawędka z Milli, ta jednak zniknęła w jednej z bocznych alejek z Klimtem, gdyż nie ukrywała, że łączy ich głębsza zażyłość, co najmniej przyjaźń. – Milli opowiadała nam, że jest pani malarką z Krakowa. Doskonale zna pani nasz język. Gdyby nie akcent, nigdy bym się nie domyślił, że jest pani Polką. Użyte przez Henneberga sformułowanie zaniepokoiło Judytę. – Bardzo pan łaskaw – odrzekła – ale brak mi swobody. I słów. – W parku znajdzie pani inspirację, on niezmiennie zachwyca artystów, bo tyle tu nastrojowych zakątków, miejsc o niepowtarzalnym klimacie. Moim zdaniem najwięcej uroku mają najmniej uczęszczane alejki. Tu niedaleko na przykład jest moja ulubiona, typowo francuska w stylu, z drzewami obrośniętymi bluszczem, którego pnącza łączą się w górze w rodzaj naturalnego dachu. A nieopodal można podziwiać równie piękne ruiny Kartaginy – powiedział Moser. Max podniósł się z pledu i wyciągnął do Judyty rękę. – Ma pani ochotę na spacer? – spytał. – Zejdziemy ze wzgórza, a ja z radością odegram rolę przewodnika. Kolo tymczasem dotrzyma towarzystwa Paulinie, póki Milli i Gustav nie wrócą. Przyjęła jego rękę, choć wino uderzyło jej do głowy, bo dopiero po fakcie stwierdziła, że delektowanie się reńskim na nasłonecznionym stoku świadczy o daleko posuniętej nierozwadze. Jakiś czas szli ścieżką wiodącą między gęsto rosnące drzewa, a gdy zanurzyli się w ich cieniu, poczuli pieszczotliwe muśnięcia wiatru. – Od dawna jest pani w Wiedniu? – usłyszała. – Kilka miesięcy. – Jak się pani podobają wiedeńczycy? – Bardzo, jeśli tylko udaje im się powściągnąć nadmierną ciekawość.

– To tylko niewinne pytania, próba, być może rzeczywiście niezbyt zręczna, podtrzymania kulejącej konwersacji. Ale może być pani szczera, nie urazi mnie pani krytyką. – Proszę bardzo, sam pan jest sobie winien. Są otwarci, lecz konserwatywni, przyjacielscy i pełni uprzedzeń, pobożni oraz zepsuci do szpiku kości. Krótko mówiąc: pełni kontrastów. Proszę nie brać sobie tego do serca, podobnie myślę o moich rodakach. Dokąd idziemy? – Do ruin Kartaginy. – Nie są oczywiście autentyczne? – Nie są, ale zapewniam, że nadrabiają dekoracyjnością. W przedłużającym się milczeniu dotarli do celu, do murów oraz łuków triumfalnych stylizowanych na ruiny antycznej świątyni i otaczających wypełniony szaroniebieską wodą basen, gdzie między opadłymi z drzew liśćmi migotały refleksy światła. Pośrodku wznosiła się grupa wyrzeźbionych w kamieniu postaci. – To bogowie Dunaju i Enns – wyjaśnił Henneberg. – Nie sądzi pan, że to zabawne? Co boga Dunaju może łączyć z Kartaginą? – zakpiła. – W istocie, jest romantycznie i dekoracyjnie. Dokąd teraz? – Do fontanny Najady. Proszę spojrzeć, stąd już ją pani zobaczy. Weszli w alejkę biegnącą wzdłuż wysokich, przyciętych zręcznie ścian z żywopłotu o nieprzeliczonych odcieniach zieleni. – Zapewne tęskni pani za domem? – A powinnam? – Więc nie? Właściwie... jest tu wielu pani rodaków, ostatnimi czasy głównie w ratuszu i jego okolicach. Proszę nie posądzać mnie o uszczypliwość, nie jestem przeciwnikiem premiera Badeniego, choć zdaniem niektórych jego los zostanie wkrótce przesądzony. Pomysł ustaw językowych, dość karkołomny, można jak najbardziej usprawiedliwić, osobiście uważam, że tu

Badeni ma rację, ale podzielił wiedeńczyków i skłócił... – Zabawia mnie pan nowinkami ze świata wielkiej polityki. Nie boi się pan, że mnie tym znudzi? – Hmm... Mówmy zatem o sztuce. – A może o panu? Jest pan architektem, tak? Czym się pan obecnie zajmuje? – Odnawiam ratusz, na prowincji. Tu niedaleko, na Hietzingu, mam pracownię, a drugą, mniejszą, na spółkę z kolegą, na Spittelbergu. Zna pani Spittelberg? To najbardziej podejrzane i niebezpieczne zaułki Wiednia, ale atelier da się wynająć za bezcen. Chyba bawił się jej kosztem, bo wyczuła kpinę, jakby zamierzoną prowokację, przyspieszyła więc kroku, by czym prędzej znaleźć się przy fontannie Najady, idealnie okrągłym oczku wodnym, z którego biła ku górze szemrząca cicho woda. – Wracajmy – oświadczyła nagle. – Już? A rosarium i zwierzyniec? – zadrwił Max. – Proszę sobie ze mnie nie żartować. Nie pojmuję przyczyn tego tonu. – Ach, rozstroiłem panią! Rozumiem, że straciłem w pani oczach, bo przewodnik ze mnie mierny. Albo, co prawdopodobne, trudno sprostać pani wymaganiom. Jest pani intrygującą, ale pełną sprzeczności kobietą, panno Judyto, a czasem, kiedy daje się pani ponieść emocjom, traci pani zdrowy rozsądek i mylnie ocenia sytuację. Taka nieprzystępność kojarzy mi się z różą. Jest niewątpliwie piękna, urzeka szkarłatem i odurzającą wonią, lecz biada temu, kto zlekceważy jej kolce. – Jest pan irytujący! Nie wiem, skąd takie banalne wnioski, przecież mnie pan nie zna! – A nasze spotkanie na Spittelbergu? – Słucham?! – Przypominam się pani od co najmniej godziny. Judyta poczerwieniała z gniewu. Rozejrzała się, jakby szukała drogi odwrotu, choć tak naprawdę

sprawdzała tylko, ilu postronnych świadków ma ta krępująca rozmowa. – Na litość boską! Zamierza pani czmychnąć? Przecież nie jestem potworem, ma pani do czynienia z cywilizowanym, kulturalnym człowiekiem. Nie rozumiem po prostu przyczyny pani niechęci. Ofiarowałem się z pomocą, co więcej, byłem gotów bronić pani czci. Może z panią należy się obchodzić w rękawiczkach?! Ale park publiczny to nie Spittelberg i nie da się ukryć, że dziś okoliczności są inne. Jest środek dnia i oboje wiemy, z kim mamy do czynienia, można by się nawet pokusić o stwierdzenie, że łączą nas wspólni znajomi. Nie musi być pani niemiła. – To pan jest niemiły! Nie rozpoznałam pana i chyba trudno się temu dziwić. Wtedy nie widziałam pana wyraźnie, bo było ciemno. Na Spittelbergu znalazłam się przypadkiem, po prostu słabo znam miasto, a pan mnie zaczepił i nie był pan pierwszym natrętem, sądziłam więc, że mam do czynienia z kolejnym nagabywaczem. Nie zamierzam zresztą pana przepraszać ani tym bardziej się tłumaczyć, bo nie widzę powodu, a jeśli nie odpowiada panu moja nieprzystępność, wróćmy do pozostałych osobno. Odwróciła się i nie oglądając się na Maxa, ruszyła w stronę ruin Kartaginy. Został zapewne przy fontannie, bo nie słyszała jego kroków, i nieco ją to rozczarowało. Pomyślała nawet, że mężczyźni wszędzie są tacy sami, prędzej czy później ją zostawiają.

***

Towarzystwo zebrało się ponownie późnym popołudniem, kiedy zapasy prowiantu były na wyczerpaniu. Klimt nadal nie odstępował Milli, Moser zabawiał Paulinę, Henneberg milczał znacząco i trzymał się z dala od Judyty. Po namyśle ustalili wspólnie, że zejdą do Ogrodu

Tyrolskiego na kawę, bo będzie to idealne ukoronowanie wycieczki. W Tivoli Café wolnych stolików było jak na lekarstwo, zajęli więc jedyny, jaki został, obok hałaśliwej rodziny z trójką umorusanych lodami chłopców w poplamionych trawą ubraniach. Panie wymieniły uwagi o menu, panowie przeglądali gazety wybrane spośród prasy przygotowanej w specjalnych stojakach, komentując od niechcenia artykuły poświęcone polityce i sztuce. Henneberg nawiązał do nowoczesnej architektury Barcelony, Klimt, nagle ożywiony, grzmiał na historyzm w malarstwie, Kolo Moser zaś, ze względu na Judytę, wspomniał o holenderskich batikach inspirowanych sztuką ludową Indonezji. – Pani podobno stosuje tę technikę – powiedział. – Była pani na Jawie? – Niestety, choć bardzo bym chciała. Batikowania nauczyła mnie przyjaciółka. – Zna pani inspirowane batikiem malarstwo Holendra Jana Tooropa? – Ze wstydem przyznaję, że nawet o nim nie słyszałam. – Nieprzeciętny talent, radzę zapoznać się z jego twórczością. Swoją drogą, muszę koniecznie obejrzeć pani prace. Mogę spytać, z czego czerpie pani natchnienie? – Ze wszystkiego, choć głównie ze świata fauny i flory. Odtwarzam także scenki rodzajowe, to po prostu impresje. Zapraszam pana w wolnej chwili do pracowni, chętnie je panu pokażę. Sączyli kawę, rozprawiając jakiś czas o batikach Judyty i nawet milkliwy Klimt wyraził chęć, by je zobaczyć, po czym kurtuazyjnie zaproponował dziewczynie zwiedzenie swojej pracowni. Rozstali się przed nastaniem wieczoru, kiedy przy zamówionej dorożce Moser i Henneberg pożegnali towarzystwo, które wracało do miasta. Judyta zaliczyła miniony dzień do udanych. Przyznała też w duchu, że Koloman Moser jest niezwykle interesującym malarzem, Klimt oryginałem z budzącą respekt osobowością i tylko Max Henneberg doprowadzał ją do irytacji.

***

Poniedziałek w pracowni zaczęło się trzęsienie ziemi. Szwaczki otoczyły rozszlochaną Mizie, która urywanym głosem opowiadała o zniknięciu młodszej siostry Idy. Wyszła przed dwoma dniami na targ i przepadła, a choć rodzina i narzeczony szukali jej w całym mieście, zginął po niej wszelki ślad. W tej sytuacji pojawienie się beztroskiej panny Flöge z bukiecikiem bratków wpiętym w kołnierz narzutki wydało się zgrzytem. Milli poleciła Judycie spakować co piękniejsze batiki i ubrać się wizytowo, przypomniała bowiem o zaproszeniu Klimta. W drodze na Josefstädter Strasse w ósmej dzielnicy nie zamykały się jej usta. – Kolo współpracuje czasem z Pauliną – mówiła. – Ona ma swoją pracownię krawiecką, więc projektuje dla niej tkaniny. Podobnie Gustav. – Jesteście zaręczeni? – Wielkie nieba! Ja z Gustavem?! Musiałabym oszaleć, żeby przyjąć jego oświadczyny, gdyby się na nie kiedykolwiek zdobył. Zdradziłby mnie z pierwszą lepszą modelką i pewnie nawet by tego przede mną nie ukrył. Przyjaźnimy się, mamy wspólne upodobania, myślę nawet, że owszem, darzymy się uczuciem nieodległym od miłości. Ja uwielbiam jego sztukę, on... Bogiem a prawdą nie wiem, dlaczego ceni moje towarzystwo. To brat zmarłego męża mojej drugiej siostry oraz przyjaciel mego brata. Nawet gdybym usychała z miłości, gdyby raniły mnie jego flirty z klientkami i mniej wyszukane podboje, nie zamierzam go ograniczać ani tym bardziej siebie. Wreszcie były na miejscu. Za żelazną furtką rozciągał się na wpół zdziczały ogród, pod krzakiem łopianu przycupnął czarno-biały kot, przed parterowym domem w niebieskim kitlu do ziemi stał... grecki bożek Pan. Widok ów nasunął Judycie wspomnienie przedziwnych opowieści babci Sary

i raptem jej serce zabiło żywiej.

***

Wieczorem po powrocie do pracowni Judyta nie mogła znaleźć sobie miejsca, bo obrazy i wrażenia z pracowni na Josefstädter Strasse były zbyt silne i wciąż pobudzały wyobraźnię. Wspominała nieprzeniknioną minę Klimta, gdy oglądał jej prace, ale głównie to, co wyszło spod jego pędzla: faktury i barwy, wśród których królowało złoto. Ujrzała je w kontraście z czernią i czerwienią, porowate i migoczące, jakby każdemu płatkowi przypisano niepowtarzalny odcień. Zakochała się w nim bez reszty. Było twarzowe, nęciło połyskiem, obiecywało luksus, postanowiła więc, że w jej batikach będzie go odtąd więcej. Klimt rzeczywiście przypomniał Pana. Niepokoił zmysły pierwotnym urokiem bożka o grubych, wyzutych z urody rysach twarzy oraz swobodną szatą koloru indygo, naśladującą odcieniem burzowe niebo. Splątane ścieżki i przerośnięte krzewy w jego ogrodzie miały urok nieskalanego zakątka i im także – na równi z bizantyjską sztuką artysty – nie potrafiła się oprzeć. Rozdział 10 Biały mazur W Czytelni dla Kobiet na Poselskiej dobiegał końca wykład o współczesnych odmianach anarchizmu oraz jego osiemnastowiecznej tradycji. Prelegentka przypomniała zebranym cele rewolucji francuskiej i zgrabnie podsumowała wywód, po czym przyjęła od wdzięcznych słuchaczek gorące podziękowania, bukiet kwiatów i zaproszenie na rozmowy w kuluarach. Klarze towarzyszyła Lilka Zgiertówna, dziwnie rozkojarzona i ponura, czego przyczyny objaśniła zaraz po tym, jak wstały

z miejsc. – Znalazłam pracę – oświadczyła. – Skąd więc ta mina? Narzekałaś, że biedujesz i pożyczasz pieniądze od obcych, wreszcie będziesz niezależna i staniesz na nogi. Mogę ci tylko pogratulować. Gdzie cię zatrudnią? – Znajoma farmaceutka otwiera z początkiem marca zakład wyrobu i sprzedaży kefiru. Nie przeczę, że praca spadła mi jak z nieba, to nie pierwsze lepsze zajęcie, firma ma poparcie uniwersyteckiego Zakładu Higieny, co gwarantuje rozwój i klientelę. Kefiry będą dietetyczne, o najwyższej jakości, zdrowsze nawet niż w renomowanych uzdrowiskach. Właściwie nie mogłabym trafić lepiej, ale powołali Kazia na lekarza wojskowego i w tych dniach wyjeżdża na zapadłą czeską prowincję. Przeczuwałam, że do tego dojdzie, mówiłam, żeby nie brał stypendium, bo to gorsze niż cyrograf, ale oczywiście nie posłuchał. Dlatego teraz sytuacja ma się następująco: ja zostaję w Krakowie, a on na lata wyjeżdża w świat. Powiedz mi więc, moja droga, jaki sens ma takie słomiane narzeczeństwo? Żadnego, zwłaszcza że ani on nie wyłga się od służby, ani ja nie pojadę za nim, bo na pracę czekałam miesiącami i byłabym szalona, gdybym jej nie przyjęła. Ale nie jest mi łatwo pogodzić się z nieuniknionym rozstaniem. Pomyśl, co za ironia losu! Kiedy on będzie leczył austriackich żołdaków, ja dietetycznym kefirem odchudzę tutejsze panny. – Dobrze, żartuj z tego, jeśli tak ci łatwiej. – Daj spokój, żarty mi nie w głowie, nastrój mam pod psem. Czytelnia z wolna pustoszała. Lilka czekała jeszcze na Kazia kończącego o tej porze dyżur w pogotowiu ratunkowym, Klara spodziewała się Jerzego, a ponieważ od ostatniego spotkania minęły tygodnie, wyglądała go niecierpliwie. Święta i Nowy Rok spędzili osobno, ona w Krakowie, a on we Lwowie, natomiast styczeń przynosił coraz to nowe komplikacje i zobowiązania, więc ciągle im było nie po drodze. Nie zważając na to, kochała go z każdym dniem mocniej. Pierwszy pojawił się Kazio; ponarzekał chwilę na los lekarza wojskowego, zależnego od

kaprysów i humorów jakiegoś austriackiego majorzyny safanduły, po czym na pocieszenie zabrał narzeczoną na spektakl do Teatru Miejskiego, bo jak stwierdził, miną lata, zanim znów wspólnie przyjdzie im oglądać Zapolską. W drzwiach minęli się z Platerem. Klara i Jerzy wyszli z czytelni jako ostatni. Choć do szpery było jeszcze daleko, tu i ówdzie rozlegały się skrzypnięcia zatrzaskiwanych bram. Trzymał lekki mróz, śnieg stopił się przed paroma dniami i tylko nieprzeniknione ciemności stanowiły widomy dowód tego, że nad miastem zalegają chmury. Szli pod rękę, a ponieważ byli jedynymi przechodniami, postukiwanie botków Klary zwielokrotniało słabe echo. – W lutym planujemy wieczorek taneczny na rzecz uboższych studentek Baraneum. Robimy zaproszenia, bilety wstępu, karnety i kotyliony, jak zawsze. Będę zajęta przygotowaniami, bo pomagam paniom z komitetu organizacyjnego, więc znów brak mi będzie czasu i pewnie nie będziemy się widywali. Dlatego pomyślałam, że gdybyś zechciał ze mną pójść na ten bal, odrobilibyśmy wszystkie te dni z nawiązką – powiedziała. Mocniej przycisnął jej ramię. – Klaro, kochana Klaro... – odparł żartobliwie. – Oho, zacząłeś, jakbyś pisał list. Kochana Klaro, bardzo mi przykro, ale będę zajęty, obowiązki wzywają mnie do Lwowa. Albo: kochana Klaro, żałuję, że muszę odmówić, bo nie wypada, żeby to panna zapraszała na bal kawalera. – Przecież nie odmówiłem. Jeśli to dla ciebie ważne... – Prawie się nie widujemy – przypomniała z wyrzutem. – Wiem, mieliśmy niczego nie przyspieszać, ani to twoja, ani moja wina, że absorbują nas inne sprawy, ale może przynajmniej ten jeden raz postarajmy się bardziej. – Chciałaś powiedzieć, żebym ten jeden raz to ja postarał się bardziej – odrzekł. – Musisz

zrozumieć, że jeżeli nawet coś pochłania mnie w większym stopniu niż ty, to nie daje mi to żadnej radości. Mam jednak zobowiązania, jak chyba każdy, i nie zawsze mogę swobodnie dysponować swoją osobą. Ale zobaczysz, że wkrótce wszystko się zmieni, a jeśli nie pojawią się jakieś nagłe przeszkody, z przyjemnością zabiorę cię na wieczorek tańcujący i postaram się... – Przeszkody? Jakie przeszkody? Kolejny wypad do Lwowa? – Klara nie zdołała ukryć rozdrażnienia. Jerzy milczał. – Wyjaśnij mi wreszcie, co cię tam tak ciągnie? Jakie zobowiązania są ważniejsze ode mnie? – Żałuję, że jeszcze nie mogę. – Jeszcze? A kiedy będziesz mógł?! – Kochanie – powiedział spokojnie. – Daję ci słowo, że to nie potrwa długo. Zamiast zarzucać mnie pretensjami, powiedz lepiej, jak ci minęły święta i z kim spędziłaś Nowy Rok. Nie spierajmy się o kwestie, o których nie masz pojęcia, bo na razie nie może się to zmienić. – Nie spierajmy się? – zaczęła gniewnie, ale ją uciszył. Poczuła na ustach jego dłoń, jak w ogrodzie botanicznym, lecz tym razem poufały gest Jerzego wydał się jej lekceważący i zamiast sprawić przyjemność, oburzył. – Nie traktuj mnie, jakbym była dzieckiem! Zbywasz mnie zawsze, gdy przyznaję, że mam dość niedomówień i tajemnic, i to tym bardziej wydaje mi się podejrzane. Może ty mnie wcale nie kochasz? Może jest ktoś inny, a mną się tylko bawisz, bo trafiła się taka niedoświadczona gąska... – Klaro, dość. Mówisz nonsensy, nie ma nikogo innego. – Dość?! – rzuciła ostro. – Nie znoszę takiego tonu! Jakbym słyszała ojca, on także ma zwyczaj sięgać... – Uspokój się – przerwał – i posłuchaj. Stali na placu Świętej Magdaleny. Klara dygotała ze wzburzenia.

– Mam ci opowiedzieć o świętach? – syknęła. – Przecież mi nie zdradzisz, jak minęły twoje! Zostawiła go bez pożegnania. Pobiegła przez plac, potem ulicą, nie obejrzawszy się ani razu za siebie. Nie chciała takiej miłości i w gruncie rzeczy nie wiedziała, czy kocha takiego Jerzego, przecież z powodu jego milczenia gubiła się w domysłach. Choć było jeszcze przed szperą, bramę zatrzaśnięto, więc niecierpliwie szarpnęła drut, żeby wezwać stróża. Czekała na tyle długo, że gdyby Jerzy za nią szedł, właśnie stanąłby przy niej i ją przeprosił. Weszła do kamienicy; wspinając się po schodach, połykała łzy, bo ani za nią nie poszedł, ani jej nie zawołał.

***

Z nadejściem lutego zbliżały się zaręczyny Maurycego z panną Michasią. Ciężar przygotowań spadł na narzeczonego, lecz część obowiązków przejęła Celina Stojnowska, zwłaszcza że jej małżonek, zajęty wykładami i pracą nad podręcznikiem dla studentów, w niczym nie mógł pomóc. Od Klary oczekiwano taktownego milczenia podczas uroczystego obiadu oraz nienagannej prezencji, dlatego na Kanoniczej pojawiła się profesorowa i mimo protestów z namysłem przejrzała garderobę córki. Widocznie nie znalazła tego, czego szukała, bo ignorując jej plany i zapewnienia, że ma się w co ubrać, zabrała ją na zakupy. W renomowanym magazynie Aleksandry Łuszczyńskiej zamówiły suknie z jasnego jedwabiu, na Floriańskiej paryskie kapelusze, w domu towarowym Angelusa rękawiczki i wachlarze, w składzie drogeryjnym puszki pudru salonowego dla blondynek. Za wszystko hojną ręką płaciła matka, nie zważając na oburzenie Klary; zaręczyny wymagały

eleganckiej oprawy i gruntownych przygotowań. Potem wstąpiły do magazynu Antoniego Hawełki. Obiad musiał być pod każdym względem bez zarzutu, wystawny i smaczny, profesorowa wybrała więc produkty najwyższej jakości, które posłańcy mieli dostarczyć pod wskazany adres. Kiedy pakowano pasztety strasburskie, łososie i ostrygi z Ostendy, a także owoce kandyzowane oraz skrzynkę świeżych, naradzała się chwilę z Klarą nad doborem trunków. Ostatecznie po wina dalmatyńskie i florenckie wybrały się na Karmelicką do składu Konstantego Jelskiego. Wbrew pozorom Klarze ten powrót do spraw codziennych i banalnych wyszedł na dobre. Po scysji i nagłym rozstaniu z Jerzym biła się z myślami, a kiedy wbrew jej pragnieniom nie przyszedł, by błagać o przebaczenie, z wysiłkiem zwalczała myśl, żeby go odszukać i przeprosić. Powstrzymała ją duma oraz głębokie przeświadczenie, że nie jest niczemu winna, choć intuicja mówiła jej, iż dyplomacją uzyskałaby więcej niż wyrzutami i kłótnią. Wracając ze sprawunków, natknęła się w bramie kamienicy na Izydora Wajnera; przywitał zaprzyjaźnioną lokatorkę bez typowej dla niego wylewności, jakby mocno czymś zafrasowany. Zatrzymali się na klatce schodowej na chwilę poufnej rozmowy. – Żona odchodzi od zmysłów! – oznajmił cicho. – Niechże sobie pani wyobrazi, że przed dwoma dniami zaszedł do nas pan Żabski. Przyjęliśmy go serdecznie i ugościliśmy, małżonka wypytała o zdrowie, bo skarżył się ostatnio... Ale mniejsza z tym. Dziwnie nerwowy był pan Teodor, później jakby nieobecny, pogrążony w myślach, ale jakoś tak po kwadransie zaczął indagować o naszą Ewunię i jej nieżyjących rodziców. O ojca zwłaszcza, którego znaliśmy czas jakiś, a ja widziałem w nim przyjaciela i pokrewną duszę, bośmy hołdowali podobnym upodobaniom, wie pani, miał żyłkę łowiecką. I tak od słowa do słowa, od wspominki do wspominki, aż tu nagle jakby grom padł z jasnego nieba! Wyszło na jaw... Nie, nawet pani nie podejrzewa, jakie spadło na nas nieszczęście! Małżonka moja dotąd łzy roni, ale tak w skrytości, żeby Ewunia nie widziała. Okazało się, że Żabski

jest jej krewnym! Wujem naszej kruszynki! No, tegośmy się po nim nie spodziewali! Przyjęliśmy go pod nasz dach w dobrej wierze, a tymczasem on wprowadził się do nas nie bez kozery. Zamierza dochodzić praw do nieszczęsnego dziecka, bo twierdzi, że jako przyrodni brat jej ojca i jedyny żyjący powinowaty ma moralny obowiązek zatroszczyć się o los sieroty! A ja się pytam, gdzie był, kiedy jej matkę zżerały suchoty?! Kiedy Kociszewskiego oskarżono i znieważano?! Jego żądania na dniach trafią do sądu. – Czemu dopiero teraz upomina się o Ewę? – W tym rzecz, panno Klaro! Toż my od roku szukamy jej krewnych! Zarzeka się, że nie znał losu Kociszewskiej, a z bratem widział się przed laty. To, panno Klaro, szyte grubymi nićmi, ale o co by mu mogło chodzić, trudno orzec. Że dziecko chce wychować, to mu się chwali, tylko że on kawaler, mieszka, sama pani wie najlepiej, kątem i w ciasnej klitce. Ewunia potrzebuje czułej kobiecej ręki. A poza wszystkim ona tego Żabskiego nie zna, przerazi się biedactwo, kiedy się dowie, że nam ją zabierze. – Trzeba by sprawdzić Żabskiego, wybadać, co to za figura – podpowiedziała Klara. – Niby pracownik drukarni, niby poeta, a jednak... dziwny. Co na to adwokat? – Śledzi każdy jego krok. Wkrótce wszystko się rozstrzygnie, boję się jednak, że nie po naszej myśli. Widzi pani, panno Klaro, jak niczego nie można być pewnym? Rozeszli się przy drzwiach mieszkania Wajnerów. Pan Izydor pożegnał się, a Klara wspinała się na poddasze, rozmyślając o Ewuni Kociszewskiej. Niejednokrotnie była świadkiem bezinteresownego przywiązania Wajnerów do małej oraz serdecznej pomocy małżonków jej biednej matce, natomiast Żabskiego znała od niedawna. Mogła tylko żywić nadzieję, że tę zawikłaną sprawę da się rozwiązać jak najkorzystniej dla dziecka.

***

W przeddzień zaręczyn brata Klara wstąpiła do rodziców, aby w panieńskim pokoju zostawić odebraną na tę okoliczność suknię, w magazynie bowiem do ostatniej chwili pracowano nad poprawkami. Zastała służącą oraz Maurycego, który sposobił się do wyjścia na dworzec kolei żelaznej po przyszłego teścia. Pociąg pospieszny przyjeżdżał późnym popołudniem, zdążyli więc w salonie wypić po filiżance herbaty. Klara w milczeniu obserwowała brata. – Jesteś pewien, że to właściwe? – spytała, zapaliwszy cygaretkę. – Czy co jest właściwe? – To całe narzeczeństwo z panną Michaliną. – Myślisz, że się waham? – A nie? Powinieneś więc. Jak długo się znacie? Jeszcze do niedawna kochałeś Judytę, pamiętam, jak za nią szalałeś i co o niej mówiłeś, a teraz nagle zaręczyny z inną. Pojmujesz chyba, że ślub to krok nieodwołalny? Że zamknie ci drogę odwrotu, gdybyś zrozumiał, że odbył się zbyt nagle? – Jeszcze się nie żenię. – Michasia przebąkuje o rychłym zamążpójściu, ponoć nie zamierzacie z tym zwlekać. Jak mogłeś tak szybko się w niej zakochać? Bo kochasz ją chyba? – Mierzysz mnie swoją miarą, siostrzyczko. Co cię tak dziwi? Że się ustatkuję i założę rodzinę? W przeciwieństwie do ciebie w tak istotnych kwestiach jestem tradycjonalistą, a Michasia będzie doskonałą żoną. – I mówi to zakochany mężczyzna! A więc nie szukałeś uczucia, tylko żony! To coś nowego! Jakby mi ktoś odmienił brata, bo przez lata sądziłam, że mierzi cię filisterski zwyczaj zawierania

małżeństwa z powodów innych niż miłość. Byłabym zobowiązana, gdybyś zaspokoił moją ciekawość i wytłumaczył jak najjaśniej, co takiego ma Michasia, czego brakuje Judycie? Maurycy wzruszył ramionami. Bawił się srebrną łyżeczką do herbaty, po czym odłożył ją na serwetkę. – Rozumiem twoją ironię, znalazłaś się z mojej winy między młotem a kowadłem, ale cię uspokoję. Ani Judyta nie żywi do mnie pretensji, ani tym bardziej ja do niej. Nie przeczę, że jeszcze niedawno myśl o innej kobiecie była mi wstrętna. Twoja przyjaciółka ma niezaprzeczalny urok i wiesz doskonale, jak byłem do niej przywiązany. Ale to trwało krótko, krócej nawet niż moja znajomość z Michasią. Jeszcze latem, kiedy widzieliśmy się na dworcu, liczyłem na porozumienie. Na to, że gdy mnie zobaczy i zamienimy słowo, znów zwróci uczucia ku mnie. Nic z tych rzeczy, kochana siostro, pożegnaliśmy się pięknie i ostatecznie. Tak przecież bywa. – Maurycy zdobył się na uśmiech. – Poza wszystkim uważam, że roztrząsanie tego tuż przed zaręczynami jest co najmniej niestosowne. – Znasz mnie, lubię wiedzieć, na czym stoję, a pojęcie niestosowności bywa względne. Nie mogę ci wybaczyć, że trzymałeś w tajemnicy Michasię. – A ty zwierzasz mi się ze wszystkiego? Klara zdusiła cygaretkę i stanowczym gestem rozwiała unoszącą się w powietrzu smużkę dymu. – Milczysz? Czego więc spodziewasz się po mnie? – powiedział Maurycy. – Chciałem uniknąć sensacji. – Faktycznie, to był doskonały sposób, by jej nie wzbudzić. Nie zauważyłeś miny mamy ani spojrzenia taty? – Nie przesadzaj, Michasia z miejsca podbiła ich serca. – Kochają cię, więc darują ci każdy nietakt. Odkąd pamiętam, patrzą przez palce na twoje... – No, tu już przeholowałaś... – przerwał ostro.

– Czekaj. A może ty się chcesz żenić... dla pieniędzy? Maurycy parsknął śmiechem. – Jesteś rozbrajająca! Nie, siostrzyczko, nie zaręczam się z powodu posagu. – Nie widzisz poza Michasią świata – zakpiła. – Nie mógłbym ująć tego lepiej. – Poza Judytą też nie widziałeś. – Dajże mi spokój z Judytą! Gdyby chciała, nosiłbym ją na rękach, ale coś odmieniło jej uczucia. To już nie jest kobieta, którą kochałem. – Rozmówiłeś się z nią? – Pisywaliśmy listy. Nie było tego dużo, ale wystarczyło, żebym się upewnił, że jej zobojętniałem. A mnie nie zależało na przyjaźni. – Jak to się mawia w podobnych razach? Przeskoczyłeś z kwiatka na kwiatek, zręcznie i bez oglądania się za siebie. – Nie bądź złośliwa. – Nazywam rzeczy po imieniu. – Nazywaj, jak chcesz. – W głosie Maurycego zabrzmiało zniecierpliwienie. – Kochałem Judytę i mam do niej sentyment, dlatego pomysł Michasi, aby obejrzeć batiki, nie był najszczęśliwszy, nie było mi tego dnia łatwo. Ale Michasia jest urocza, stała w uczuciach, zdecydowana na małżeństwo, daje mi pewność stabilnego jutra, a to bardzo dużo. Potrzebuję tego, by malować. Klara pobladła. Deklaracja Maurycego zabrzmiała niepokojąco znajomo, przecież niedawno Jerzy złożył podobną. – Jeśli zależy ci tylko na tym, popełniasz błąd – powiedziała cicho. – Obym była złym prorokiem, bo nie wróżę ci szczęśliwego narzeczeństwa ani rychłego ślubu. Czy ona wie o Judycie? – Domyśla się... zapewne.

– Bo ty jej niczego nie wyznałeś? Maurycy wstał gwałtownie od stołu. – Masz fatalne wyczucie czasu, wybrałaś najgorszy moment na podobną rozmowę. Bądź łaskawa nie wygłaszać przy Michasi wątpliwości co do trwałości mych uczuć. – Za kogo mnie masz? – żachnęła się Klara. – Bacz na słowa podczas jutrzejszego obiadu, nie prowokuj ojca i powstrzymaj się od... agitacji. – Agitacji?! – Wiesz, co mam na myśli. – Gdybyś zaręczał się z Judytą, taka prośba nie przyszłaby ci do głowy. – A jednak przy Michasi i moim przyszłym teściu licz się ze słowami. – Jeśli ci na tym zależy. Maurycy spiorunował ją wzrokiem. – Założę się, że gdy przyjdzie pora na ciebie i sprowadzisz na rodzinne salony jakiegoś brodatego akademika albo anarchistę, będzie ci zależało, byśmy przyjęli go serdecznie. Klara skrzywiła się przesadnie. – Nie gustuję w anarchistach i nie pociąga mnie instytucja małżeństwa. – Teraz niemal co druga prawi podobne androny. – Ale nie twoja idealna narzeczona, tak? Przyznaj, że dlatego cię pociąga, taka słodka i krucha kobietka... – Pora na mnie – przerwał. – Nie spóźnij się jutro i weź sobie do serca to, o co cię prosiłem. – Jakżeby nie, przecież wzięłam.

***

Tuż po zaręczynach Maurycy z Michasią, ciotką oraz ojcem narzeczonej wyjechał do Paryża. Nadchodził koniec karnawału, a z nim zaplanowany na sobotę wieczorek tańcujący w Hotelu Saskim. Ponieważ cel był szlachetny, Klara włączyła się w przygotowania, dekorując salę balową, klejąc kotyliony, rozstawiając wazony pełne ciętych kwiatów i wieszając papierowe girlandy. Efekt przeszedł najśmielsze oczekiwania; posadzki i żyrandole lśniły niczym zwierciadła, powietrze przesycała subtelna woń fiołków, podest dla orkiestry oddzielono od parkietu dla tancerzy balustradą z drewna i jedwabnych sznurów. Jakby z przekory Klara swojej toalecie poświęciła znacznie mniej uwagi, bo w gruncie rzeczy uważała mieszczańskie rozrywki za tandetne i zbędne, widząc w nich jedynie blichtr i targowisko próżności. Uróżowane panny i wypomadowani młodzieńcy budzili w niej śmiech przywiązaniem do sztucznych form towarzyskich, wybrała więc skromną suknię w kolorze morskiego błękitu, zbyt ciemną jak na tę okazję, długie za łokieć rękawiczki i pantofelki o podwyższonym obcasie. Obcięte na pazia włosy dzięki prostej sztuczce z papilotami skręciła w łagodne fale, a policzki musnęła pudrem. Wychodząc z domu, obiecywała Elizie powrót przed północą. W hotelu było jeszcze pustawo. Szykowne i przejęte misją panie z komitetu organizacyjnego krzątały się w saloniku przylegającym do sali balowej, nieliczne kursantki Baraneum wskazywały drogę do szatni lub w foyer sprawdzały bilety wstępu, orkiestra smyczkowa stroiła instrumenty, wodzirej we fraku z rozetką kotyliona na piersi ustalał coś półgłosem z dyrygentem. Z wolna napływali pierwsi goście: studenci z biletami po złotym reńskim, słuchaczki Wyższych Kursów dla Kobiet oraz ich kuzynki i przyjaciółki. Orkiestra zagrała tusz, nie obyło się bez oracji oraz szumnych podziękowań, po czym rozległy się miarowe dźwięki pierwszego walca. Panny chłodziły rozpłomienione twarze japońskimi wachlarzami, panowie podkręcali wąsa, panie

z komitetu gorąco zachęcały do włączenia się w zabawę. Wreszcie z powagą i niejakim zmieszaniem pary ruszyły do tańca, a ponieważ muzyka zagłuszała nieśmiałe próby nawiązania konwersacji, więc walcowano w milczeniu, dbając o właściwą postawę i przyjemny wyraz twarzy. Klarę poproszono do kontredansa i ku swemu zdziwieniu bawiła się szampańsko. Karnecik miała pełny, bo panowie nadskakiwali pannom, wodzirej tryskał dowcipem i szalonymi pomysłami, a ponieważ tańczyła świetnie dzięki lekcjom, do których w przeszłości zmuszała ją matka, wszelkie promenady, przeplatanki, łańcuchy oraz mosty szły jej jak z płatka. Rozgrzana dusznym powietrzem i tanecznymi figurami schładzała się więc lemoniadą w nieco cichszym saloniku z przekąskami. Właśnie wtedy przy drzwiach ujrzała Jerzego. Zamarła ze szklanką przy ustach, śledząc z nagłym przestrachem, jak przeciskał się między stołami ze szklanymi karafkami aromatycznego ponczu oraz piramidami tartinek. Przywitał się oficjalnie, po czym poprosił ją do tańca. – Przykro mi – odparła. – Nie mam już miejsca w karnecie. Wodzirej zapowiedział kadryla, odstawiła więc szklankę i ruszyła do sali balowej, by przyjąć ramię studenta filozofii, którego imię uleciało jej z głowy zaraz po tym, jak je zapisała. Czy to z powodu zdenerwowania obecnością Jerzego, czy też nagłego znużenia, poprosiła wkrótce, by tancerz odprowadził ją do krzesła. Więcej Platera nie widziała, a jednak wyczuła instynktownie, że przyszedł tu ze względu na nią i że kolejne spotkanie jest nieuniknione. To byłoby ponad jej siły, więc choć bal trwał w najlepsze, wymknęła się cichaczem i porwawszy z szatni płaszcz oraz kapelusz, wyszła na ulicę, ścigana cichnącymi taktami ognistej muzyki. Miasto już spało. Za dnia świeciło słońce, lecz teraz trzymał mróz i sypał drobniutki śnieżek. Owionęło ją zimne powietrze, zadrżała więc i ruszyła czym prędzej ku Kanoniczej. Jeszcze przed Rynkiem usłyszała wołanie. Choć rozpoznała głos, nie przystanęła, nawet za siebie

nie spojrzała, a mimo to wkrótce Plater zastąpił jej drogę. – Zaprosiłaś mnie na bal i uciekasz? Zatrzymała się; miał rozpięty płaszcz i był bez kapelusza. – Zaprosiłam, zanim zrozumiałam, z kim mam do czynienia. – Z kim, jeśli łaska? – Z idealną kopią mego ojca! I wszystkich ograniczonych, zadufanych, protekcjonalnych, lekceważących kobiety bałwanów! Nie cierpię, kiedy daje mi się do zrozumienia, jakie jest ze mnie straszne dziecko! Mam prawo wiedzieć... – Istotnie – przerwał, podchodząc bliżej. – Masz prawo wiedzieć. – Dobrze, że tym razem się zgadzamy. Ujął jej dłoń. – Nie okłamuję cię i nie mam na sumieniu zbrodni. Nie lekceważę, nie uważam za dziecko i chociaż nie znam twego ojca, nie sądzę, byśmy byli podobni. Kieruje mną zdrowy rozsądek. I troska. – Znowu! Jakbym słyszała ojca. – Nonsens – odrzekł, po czym przyciągnął ją do siebie. Otoczył ramionami i mimo że była mu niechętna, pocałował. Ustami muskał jej zaciśnięte gniewnie wargi, aż westchnęła i oddała pieszczotę. Tęskniła za tym wrażeniem nieważkości, utraty władzy nad ciałem i zmysłami. Za dłońmi splecionymi na jej plecach oraz za ciepłem oddechu, który topił lód w sercu i osiadłe na rzęsach płatki śniegu. Pragnęła wyznań miłości, tych zawsze było jej mało. – Nikt się nie liczy oprócz ciebie – wyznał, obsypując pocałunkami jej poróżowiałe na mrozie policzki. Odsunął ją nieco od siebie i zajrzał w oczy. – Już dobrze, prawda? Wracamy? Nie wiedziała, czemu wierzyć: szczerości jego słów czy może podszeptom intuicji, która ostrzegała, choć słabo, że wykorzystywał jej skłonność ku niemu, karmił ogólnikami i choć

przyznawał rację, nie udzielał żadnych odpowiedzi. – Wracamy? – powtórzył z naciskiem. Pomyślała, że choć jej nie uspokoił, bo nie wyzbyła się podejrzeń, ten jeden raz mu zaufa. Niebo przecięła zwiastująca burzę błyskawica, a kiedy ujął ją za rękę i poszli w stronę hotelu, powietrzem wstrząsnął grzmot. W oknach sali balowej migotały jednak światła, przez uchylone drzwi przesączała się muzyka i wyglądało na to, że miną długie godziny, zanim wodzirej zaprosi wszystkich do białego mazura. Rozdział 11 Korso Judyto, przesyłka do ciebie. Chodź do poczekalni – powiedziała Emma. Dziewczyna spodziewała się paczki od Klary, bo przed niespełna miesiącem poprosiła ją o kilka polskich książek, a tymczasem posłaniec przyniósł bukiet róż. – Od kogo to? – spytała zaskoczona. – Na bileciku ma panna wszystko czarno na białym. – Posłaniec podsunął do podpisu pokwitowanie, wyjął spomiędzy gęstwiny liści i łodyżek elegancką kremową kopertę, po czym wręczył ją Judycie i wyszedł. Róże były ciemnopurpurowe i tak ogromne, że kiedy zanurzyła twarz w rozsiewających upajający aromat płatkach, poczuła całą sobą subtelnie aksamitny dotyk. Trzymając je tak, by się nie pokłuć, otworzyła liścik; zawierał cztery długie zdania, a niżej zamaszysty podpis. Rozczarowana włożyła karteczkę do koperty i poszła do przymierzalni, gdzie pracowała tego dnia z Miną. Pani Ebner nie zdołała powstrzymać okrzyku zachwytu. – Cudowny bukiet! Od kogo? – Od Maxa Henneberga, z przeprosinami. – Od Henneberga? To ten architekt poznany w Schönbrunnie? Wiesz, że bywają u nas jego siostry?

Czasem zamawiają suknie wizytowe, zdaje mi się też, że kiedyś widziałam i jego, przyszedł z tą młodszą, sympatyczniejszą. Hennebergowie, moja droga, są ustosunkowani oraz zamożni, cieszą się szacunkiem i należą do miejscowej socjety. Za co tak pięknie przeprasza? – Przyznaje, że był nietaktowny i że zachował się wobec mnie jak gbur. – Nietaktowny? Obraził cię na wycieczce? Nie wspominałaś. – Nie mówiłam, bo to bez znaczenia. Nie wzbudził mojej przychylności, jest aroganckim, zarozumiałym typem. Nie zależy mi ani na jego przeprosinach, ani tym bardziej na kwiatach i bilecikach, bo nie zamierzam kontynuować tej znajomości. – Judyta wachlowała się kopertą; nagle odłożyła róże na stół, przedarła kartonik i wrzuciła skrawki do kryształowej popielniczki. Mina z dziwnym uśmiechem pokręciła głową. – Faktycznie, musi mieć sporo na sumieniu, skoro tak się na niego boczysz. – I owszem. Te kwiaty to kolejna impertynencja, założę się, że nieprzypadkowo wybrał właśnie takie, z najdłuższymi kolcami. – Pochwyciła bukiet i bez wahania wrzuciła do kosza na ścinki. – Daj spokój, to dziecinne, szkoda tych róż. – Znam mężczyzn pokroju Henneberga, miewałam już z podobnymi do czynienia. Jest bezczelny, pewny siebie, protekcjonalny i nikt taki nie będzie ze mnie kpił. – Prosi przecież o wybaczenie. – Mina z westchnieniem podniosła się z krzesła. – W takim razie wstawię je do wody i dam dziewczętom do szwalni. – Rób, jak uważasz. Ostatecznie wazon z różami stanął na okiennym parapecie, niedaleko maszyny Mizie, lecz kiedy Judyta przyłapała ją na wpatrywaniu się w kwiaty, przestawiła go na jej stół. – Możesz je zabrać do domu – powiedziała wspaniałomyślnie. Mizie skinęła z wdzięcznością głową. – Zaniosę mamie – odrzekła. – Zawsze o tej porze chodziła z Idą na Prater na kwiatowe korso, ale

w tym roku jest zbyt chora, a Ida... Idy wciąż nie ma. O zaginionej siostrze Mizie krążyły od jakiegoś czasu fantastyczne opowieści przekazywane z ust do ust przez rozplotkowane szwaczki. Szeptały o porwaniu i handlarzach żywym towarem, o statkach wywożących ubogie Żydówki do brazylijskich lupanarów. Mizie traktowała owe rewelacje z przejęciem i powagą, reagując cichym płaczem lub w najlepszym razie słabym protestem. – Korso, powiadasz? – podchwyciła Mina. – Ależ to przednia myśl, przecież to zaraz, parada kwiatowa i pokazy cyklistów! Mizie, zabieram cię ze sobą i nie waż się wykręcać, bo nie przyjmę tego do wiadomości. Przekonała także Judytę i Annę, która objęła ze współczuciem szczuplutkie ramiona panny Moll. – Obiecaj, że przestaniesz się zamartwiać – powiedziała. – Bądź dobrej myśli, Idzie na pewno nic nie jest. Wkrótce do was wróci cała i zdrowa, zapewne prędzej, niż się spodziewasz. Tymczasem Judyta błądziła myślami wokół Krakowa. O tej porze, pod koniec miesiąca siwan, na Błoniach cyklistów było zatrzęsienie, a korso kwiatowe widywała raz do roku, późną wiosną; przybrane girlandami pojazdy sunęły ulicami Starego Miasta aż do parku Krakowskiego, gdzie w drugiej połowie dnia trwały kwesty i loterie fantowe. Nie mogła sobie wyobrazić, by wiedeńska parada zdołała to przebić.

***

Wiosna była w pełni, więc korso i inne rozrywki Prateru przyciągnęły tego słonecznego popołudnia nieprzebrane tłumy. Ciągłym strumieniem nadjeżdżały dorożki, landa oraz landolety, wynajęte i prywatne, którymi przybywała bogata burżuazja i arystokracja. Pieszo docierali mniej zamożni

mieszczanie, rzemieślnicy, a także żołnierze w towarzystwie fertycznych służących. Atrakcji było co niemiara. Oprócz huśtawek, karuzel i gigantycznego diabelskiego młyna, który stał tu od niedawna, wabiły jarmarcznymi barwami wejścia do gabinetów osobliwości oraz tuneli strachu. W teatrzykach marionetek, obleganych przez dzieciarnię z watą cukrową w lepkich paluszkach, pokazywano mrożące krew w żyłach i tamujące dech opowieści braci Grimmów, a tuż obok, w bocznej alejce, cyrkowe sztuczki. Wszystko to stanowiło oszałamiający różnorodnością spektakl; muzyka, nieustanny ruch i zapachy przyrządzanych na przenośnych piecykach potraw urzekały bardziej niż targi pod Sukiennicami. Judyta, Mina, Anna i Mizie skierowały się najpierw do niedalekiej cukierni, kiedy jednak dotarły na miejsce, okazało się, że do środka nie wciśnie się szpilki, podobnie jak w pobliskiej palarni kawy. Rozczarowane czekały na początek parady w cieniu drzew, jeszcze przed trybunami, na których gromadzili się honorowi goście i widzowie. Cykliści niespiesznie zmierzali na miejsce zbiórki, klucząc na umajonych różnobarwnymi kwiatami rowerach między mrowiem rozbawionych ludzi. Znudzone oczekiwaniem spacerowały aleją, przystając niekiedy przy kataryniarzach i skrzypkach wygrywających ku uciesze gawiedzi skoczne piosenki ludowe albo klasyczne walce. Ujrzały też magika; wirująca w powietrzu peleryna i wykonujący salta melonik niezmiennie budziły westchnienia gapiów i gromkie brawa. Tu właśnie Mina zatrzymała się na pogawędkę z przypadkiem napotkaną znajomą, a Mizie i Anna przepchnęły się bliżej sztukmistrza i Judyta została sama. Wypatrzyła pustą ławeczkę w chwili, gdy aleję przemierzały kilkuosobowe grupy cyklistek, i usiadła zadowolona, że miejsce jest nieco na uboczu. Tymczasem od formującego się z wolna peletonu odłączyła się złotowłosa dziewczyna z rowerem, prowadząc go wprost ku drzewu rosnącemu nieopodal ławki. Oparła go o pień, po czym z westchnieniem ulgi opadła przy Judycie. – Ależ ścisk! – sapnęła, patrząc na nią otwarcie. – Daję słowo, że się nie spodziewałam, przecież

dziś środa! W jej spojrzeniu, gestach, nawet w sposobie zdejmowania rękawiczek znać było ponadprzeciętną śmiałość. Nie dało się nie zauważyć jej smukłej sylwetki oraz zdrowej cery, lecz przede wszystkim bliskiego najnowszym trendom ubioru cyklistki, zamiast bowiem spódnicy nosiła bufiaste spodnie, wcięty w pasie jednorzędowy żakiecik cechowały nieproporcjonalnie szerokie klapy, a płaski, ozdobiony stokrotkami kapelusik ze słomki sprawił, że całość miała lekki, przyjemny dla oka charakter. – Czy bierze pani udział w paradzie? – ciągnęła niezrażona milczeniem Judyty. – Nie? Należy pani zatem do tych szczęśliwców, którzy schroniwszy się w cieniu, mogą podziwiać nas z oddali. To też ma swój urok. Ja natomiast czekam na kwiaty do przystrojenia roweru. Wybrała pani moją ulubioną ławeczkę, bywam tu regularnie z rodziną. Doskonały stąd widok, nieprawdaż? – Nie myli się pani, niemal na cały Prater. Ja jestem tu po raz pierwszy – odrzekła Judyta uprzejmie; bezpośredniość nieznajomej z jakiegoś powodu wzbudzała sympatię. – Och, jest pani cudzoziemką? Ale oto i moje lilie! Poderwała się żywo z ławki, machając rękami, bo od Praterstrasse biegli dwaj mniej więcej sześcioletni chłopcy, za nimi truchtem podążała kobieta, a na końcu, z wiklinowym koszykiem wypełnionym po brzegi białymi kwiatami – mężczyzna. Typowa wiedeńska rodzina; razem spędziła tu zapewne niejedno beztroskie popołudnie. Raptem Judyta oblała się pąsem, w mężczyźnie bowiem, choć nie od razu, rozpoznała Maxa Henneberga, a ponieważ nie przypuszczała, że jest żonaty, gdyż nic na to nie wskazywało, zmieszanie jej było tym większe. Przypomniała sobie ciśnięty do kosza bukiet róż; to, że przysłał liścik i kwiaty, wydało jej się niesmaczne, i pomyślała z przekąsem, iż należy on widocznie do tej kategorii mężczyzn, którzy środy spędzają z żoną i dziećmi, natomiast niedziele w wąskim gronie zaufanych przyjaciół.

Wszystko to sprawiło, że gotowa była oddalić się dyskretnie, ale i ona została rozpoznana. Max przyspieszył i minąwszy zdyszaną małżonkę, szedł teraz wprost do niej, już z oddali witając się uchyleniem kapelusza. – Cóż za zrządzenie losu! Czyżby to panna Judyta? Bez entuzjazmu skinęła głową. – Pozwoli pani, że jej zaprezentuję moje siostry – ciągnął. – Greta, matka tych dwóch urwisów, i Kristina. Ale panie chyba już się poznały? – Jest więc pani przyjaciółką Maxa! – podchwyciła Kristina. – Musi pani koniecznie obejrzeć mój rower! Max kupił go w porozumieniu z papą na urodziny, sprowadził aż z Nowego Jorku. Jest idealny do jazdy w spódnicy, bo, proszę tylko spojrzeć, na łańcuchu i tylnym kole ma osłonkę. – Rzeczywiście – przyznała lakonicznie Judyta. – Czyli zna się pani na rowerach? To model ze stalową ramą i nowoczesnym hamulcem, ma nawet trąbkę, a tu, z przodu, lampkę. – Nie jestem cyklistką – powiedziała Judyta. – Nie? W takim razie chętnie udzielę pani lekcji, bo proszę sobie wyobrazić... – Dajże wreszcie spokój pannie Judycie! – Henneberg ze śmiechem strofował siostrę. – Nie ociągaj się, zaczyna się parada. Za pomocą wstążek i cieniutkich drucików przytwierdzili lilie do ramy oraz kierownicy i wkrótce Kristina dołączyła do peletonu cyklistów. Greta chwyciła dzieci za ręce, aby podejść do trybun. – Zapraszamy z nami – powiedziała uprzejmie do Judyty. – Niestety, czekam na przyjaciółki. – Jeśli na panią Ebner – wtrącił Max – obawiam się, że się panie minęły. Widziałem ją u wylotu Praterstrasse. Panno Judyto, proszę nam nie odmawiać, bo i tak nie zostawimy pani samej. – Przepuści pani okazję, aby z bliska obejrzeć korso? – zdziwiła się Greta.

– Niech się pani nie obawia, z nami nic pani nie grozi. Może być pani pewna, że z mojej strony również – powiedział Max. Obrzuciła go prowokującym spojrzeniem. – Właściwie... chętnie się do państwa przyłączę. Ruszyli ku trybunom i wkrótce wmieszali się w widownię. Zatrzymali się blisko alei, którą podążał malowniczy peleton, lecz w ścisku i rozgardiaszu, wśród wiwatującego tłumu zobaczyć można było niewiele, więc Judyta stanęła na palcach. Na czele jechała para cyklistów; ona w sięgającej kolan białej spódnicy i bluzce przepasanej zieloną szarfą, on w pumpach i jednorzędowej marynarce. Dalej podążali konni ułani w śnieżnobiałych mundurach, czerwonych czakach i z lancami, gimnastycy w biało-żółtych kostiumach, a także Indianie uzbrojeni w tomahawki, rzecz jasna również na rowerach. Na końcu wjechały powozy z grupkami artystów upozowanych w alegoryczne scenki i tonące w wieńcach automobile. – Nic nie widzę! – zawołał nagle jeden z siostrzeńców Maxa. Greta pełnymi ramionami usiłowała zagarnąć rozbrykane potomstwo; pochylając się nieustannie do dzieci, muskając kołnierzyki marynarskich bluz i gładząc czule czoła, zdaniem Judyty przypominała nadopiekuńczą kwokę. – Max, podejdź z nimi bliżej, bo mnie już braknie sił – poprosiła. Henneberg puścił oko do siostrzeńców i wziął obu za ręce. – A pani? – zwrócił się do Judyty. – Mam wyborny widok – skłamała. – Proszę się nie krępować, dla dzieci to rzeczywiście jeszcze za daleko. Gdy odszedł, tylko przez chwilę dotrzymywała towarzystwa Grecie, bo zaraz pożegnała się i odeszła.

***

Judyta szła aleją ku Praterstrasse; z każdą chwilą ludzi było tu mniej, jakby wszyscy oglądali paradę i tylko u wylotu ulicy zebrało się zbiegowisko. Okazało się, że bohaterką zajścia była Mizie, która, nie bacząc na otaczających ją wianuszkiem obcych, strofowała młodziutką dziewczynę. Ta nie pozostawała jej dłużna i na każdą pretensję odpowiadała z nawiązką. Nieco dalej stała Anna. – Po prostu uciekłaś z domu! – krzyknęła Mizie. – Odchodziłam od zmysłów, tate i mame szaleją z rozpaczy, a ty jak gdyby nigdy nic paradujesz po Praterze! A co z twoim narzeczonym?! Wiesz, co on na to powie?! – Ładny mi narzeczony! A wydajże się za niego sama, jak go tak żałujesz! Bo ja go nie chcę! – Przecież go przyjęłaś! Wzięłaś pierścionek, a jak cię obsypywał podarkami, też nie kręciłaś nosem! – Bo tate gadał mi o nim i gadał! To wstrętny, śliniący się staruch i ja się nim brzydzę! Wolę mieszkać pod mostem, niż przehandlować się za jego korony! – Gdzieś się na tak długo ukryła? Mame odchodziła od zmysłów! W domu nic, tylko Ida i Ida! Że taka dobra i piękna, takie miała dobre serce! Jak ja im teraz spojrzę w oczy?! – Mizie załamała ręce; raptem rozejrzała się przytomniej, a ponieważ wciąż były w centrum zainteresowania gapiów, szarpnęła ramię siostry i odciągnęła ją na bok. Judyta podeszła do Anny. – Dzięki Bogu Ida się znalazła – powiedziała. – Napijmy się czegoś, zaschło mi w gardle, jakbym to ja się z nimi kłóciła. Tu zaraz jest cukiernia, powinny być miejsca, bo wszyscy są na paradzie.

Stolik dostały przy wejściu. Zamówiły mocną kawę i pogrążyły się w przyciszonej rozmowie, kiedy trzasnęły drzwi, po czym weszła Greta, siostra Henneberga, w towarzystwie kobiety w kostiumie koloru burgunda. Zajęta nią nie zauważyła Judyty. – Nie mam pojęcia – mówiła głośno i z ubolewaniem – skąd u niego ta gorsząca skłonność do panien owego pokroju. Jakby w Wiedniu nie było lepszych! Nie pierwszy to już raz, powinnam więc przymknąć oczy jak rodzice, a jednak mnie to razi. Pomyśl, to przybłęda z Galicji! Bez ogłady i zapewne pochodzenia, bo zdaje się, że jest szwaczką u Miny Ebnerowej, tej z Gumpendorfer Strasse. Swoją drogą nigdy więcej nie zamówię u niej sukni, spaliłabym się ze wstydu, gdybym musiała się przyznawać do takiej znajomej. Ale poza wszystkim, droga Christo, to Żydówka, a wiesz, jaką one mają opinię. – Jesteś pewna? – Widać gołym okiem. Jakby ich było mało w Leopoldstadt, to ostatnimi czasy istna plaga, ale na szczęście burmistrz obiecuje zrobić z tym porządek. Max jest zbyt ekstrawagancki i egalitarny jak na mój gust. Wolałabym, by ostrożniej dobierał kochanki. – Zaszło to więc aż tak daleko? – zdziwiła się Christa, gdy usiadły przy stoliku pośrodku cukierni. – Mężczyźni w jego wieku z zastanawiającą łatwością podbijają serduszka takich panien, z wiadomych zresztą względów. Są... chętne, rozumiesz mnie chyba, bo liczą na intratne zamążpójście, to jedyny sposób na zdobycie pozycji i bogatego męża. Judyta zamarła. Głosy kobiet docierały jakby z oddali, a przecież słyszała każde słowo, te wszystkie uszczypliwości i pomówienia. Gniew sprawił, że mieniła się na twarzy. – Znasz je? – wyszeptała Anna, a Judyta pomyślała, że musiała domyślić się, o kim rozprawia siostra Maxa. – Nie – odparła. – Ale dopijmy kawę i wyjdźmy na powietrze, bo tu nieznośnie duszno. Wieczorem Prater pustoszał. W alei turkotały dorożki, przybrane bukietami prywatne powozy

ciągnęły za sobą mdłą woń więdnących kwiatów. Wzbudziło to w Judycie odrazę, spodziewała się zresztą, że jeden z nich mógł należeć do Henneberga lub jego siostry, wcielenia macierzyńskiej troski, lecz także ograniczonej, nietolerancyjnej mieszczki. Miała do czynienia z podobnymi w Krakowie, więc pomyślała z irytacją, że w Wiedniu pod tym względem wcale nie jest lepiej.

***

Kilka dni później do pracowni Miny przyszedł niespodziewanie Max Henneberg. W typowym dla sportsmenów stroju norfolk wyglądał, jakby wyruszał na wycieczkę w plener. Emma wywołała Judytę do poczekalni, a ta przyjęła gościa z ostentacyjnym chłodem. – Żałuję, że nie mieliśmy okazji wyjaśnić nieporozumień, jakie położyły się cieniem na naszej znajomości. Tak szybko odeszła pani podczas parady, a była to doskonała okazja, by zakopać topór wojenny – mówił. – Zgadzam się z panią, że mamy za sobą pechowy początek, choć wtedy na Spittelbergu kierowały mną szczere pobudki. Widocznie jednak w pani oczach wyglądało to inaczej. Przyznaję, byłem zbyt obcesowy, nawet grubiański, daję zatem słowo, że się to nie powtórzy. Dziś nie ma pani powodu, by się mnie obawiać. – Sądzi pan, że się go boję? – zdziwiła się Judyta. – Nie, prawda? To znakomicie, bo przybyłem tu dziś z misją od siostry. Zaskarbiła sobie pani jej sympatię i błaga panią o przyjaźń. Proszę sobie wyobrazić, że musiałem jej obiecać wspólny wypad do opery. Co pani na to? Wprawdzie obowiązki wzywają mnie do Baden, prace renowacyjne ratusza wymagają mojej obecności, ale to pod Wiedniem, w każdej chwili mogę być z powrotem. – Którą z pańskich sióstr ma pan na myśli?

– Kristinę, choć Greta również... – Przykro mi. Moim zdaniem to fatalny pomysł. – Ależ dlaczego? Panno Judyto, odnoszę wrażenie, że jeszcze mi pani nie wybaczyła. – Moje towarzystwo, a tym bardziej przyjaźń, nie są odpowiednie dla żadnej z pana sióstr. – Nie rozumiem. – Jestem Żydówką. Nie przeszkadza panu moje pochodzenie? – A powinno? – Nie wiem, pytam o to pana. – Czy ktoś... zasugerował coś pani? – A Greta, pańska starsza siostra, nie będzie miała obiekcji, gdy zabierze mnie pan do opery? Albo gdy pokażę się publicznie z Kristiną? – Panno Judyto, niechże się pani wyraża jasno. Coś mi pani zarzuca? Przecież jak Kristina chciałbym, aby została pani moją przyjaciółką. – Czyżby? A może to tylko eufemizm? – Eufemizm? Judyta cofnęła się do drzwi. – Nikim dla pana nie będę, słyszy pan? Ani znajomą, ani przyjaciółką, ani tym bardziej kochanką, gdyby brał pan taką ewentualność pod uwagę – oznajmiła. – Drażni mnie pan, od pierwszej chwili naszej znajomości daję to panu do zrozumienia. Poza tym miałam szczęście poznać pańskie siostry i dowiedzieć się, co naprawdę myślą... o przybłędach z Galicji. Moja osoba nie spodobałaby się pana bliskim, a gdyby poznał mnie pan lepiej, przyznałby im pan rację. Uniknijmy zatem przykrości i niepotrzebnych rozczarowań, kończąc to wszystko teraz. Życzę owocnego pobytu w Baden i żegnam. Odeszła, zanim zdołał znaleźć odpowiedź. Nagle turkot maszyn w szwalni wydał jej się szczególnie uciążliwy, więc wymówiła się migreną i zabrała pracę do pokoju na poddaszu.

Kierowana ciekawością oraz wyrzutami sumienia, podeszła do okna. Przez mgnienie oka myślała, że w dole, w cieniu aptecznej markizy, widzi Maxa, było to jednak złudzenie, rozłożyła zatem na

stole arkusze papieru, pastele oraz ołówki, przyznając z ociąganiem, iż potraktowała go niegodziwie. Prawdopodobnie przesadziła, bo choć nie wzbudzał jej sympatii, nie czuła doń nienawiści i gdyby nie podsłuchana rozmowa, zapewne byłaby dlań grzeczniejsza. Wkrótce sumienie przycichło, a Judyta podziękowała Najwyższemu, bo uchronił ją przed przykrościami, których musiałaby doświadczyć, przyjąwszy przyjaźń rodzeństwa Hennebergów. Rozdział 12 Marianna Od wieczorku tańcującego w Hotelu Saskim Jerzy poświęcał Klarze znacznie więcej czasu niż dotychczas, a wyjazdy do Lwowa, jeśli nawet były, pomijał milczeniem, uzbroiła się więc w cierpliwość i czekała na wyjaśnienia z pozoru spokojna, ufna, choć w rzeczywistości pełna obaw. To, co przed nią ukrywał, a domyślała się, że nie jest szczery, nabierało z wolna charakteru mrocznej tajemnicy, i Klara myślała niekiedy, że wolałaby jej nie poznać. Chociaż widywali się popołudniami, Klara zaniedbała część obowiązków, bo po raz pierwszy w życiu dała się porwać uczuciom, zwłaszcza że z dnia na dzień zyskiwały na intensywności i odcieniach. Rzadziej bywała na Poselskiej w Czytelni dla Kobiet, wymówiła się od zbierania podpisów pod protestem przeciw niesprawiedliwemu traktowaniu kobiet zatrudnionych w dużych instytucjach przy buchalterii, a pozbawionych – z racji płci – prawa do awansu, sporadycznie odwiedzała Wajnerów i nie widywała matki. Nie nękały jej wyrzuty sumienia; mimo że poświęciła dla miłości znacznie więcej, niż było warto – jak dotąd sądziła – czuła się szczęśliwa, spełniona, a pocałunki ukochanego skutecznie tłumiły podejrzenia i lęki. Od Jerzego wymagała niewiele. Kiedy chłodny, deszczowy marzec czynił niemożliwymi spacery w parku Krakowskim lub na Plantach, zaszywali się w przytulnych cukierenkach lub w mleczarni Eweliny Dobrzyńskiej. Nieczęsto bywali naprawdę sami; skazani na nieustanną obecność innych ludzi, okazywali miłość powściągliwie i zgodnie z konwenansami; tylko schadzki w pustym

warsztacie Jerzego dawały im poczucie intymności, uwalniając od wścibskich spojrzeń przygodnych podglądaczy. Klara przyjmowała z zachwytem bezwarunkową akceptację ukochanego. Wciągał ją w niekończące się rozmowy, zmuszając niejako do wyjawiania najskrytszych myśli, do dzielenia się opiniami tak ostro krytykowanymi w domu. Spierali się więc i godzili w dyskusjach o świecie oraz sprawach, które uważała wcześniej za nieistotne i dzięki temu zyskiwała pewność, że oszołomienie miłością jest w jej przypadku stanem fascynacji znacznie głębszej – bo intelektualnej. Dlatego odtąd dzieliła czas na ten przed Jerzym i po balu w Hotelu Saskim. Nie zarzuciła jednak pisania. Gdy artykuły wymagały zwiedzenia wystawy lub obejrzenia pokazu, przekonywała Platera do wspólnych wyjść, choć przystawał na to bez entuzjazmu, a w kwietniu, równie chłodnym jak marzec, namówiła go nawet na nową sztukę Bałuckiego w Teatrze Miejskim. Właśnie wtedy odwiedziła ją matka. Zdjąwszy płaszcz, usiadła na podsuniętym krześle, lecz zaraz wstała, by zacząć nerwowo przemierzać pokój. Jak zwykle elegancka, imponująca urodą kobiety dojrzałej i zadbanej, nie panowała tego dnia nad uczuciami. W końcu podeszła do okna i wyjrzawszy mimochodem na dziedziniec, odwróciła się do córki. Jej wzrok padł na biurko, na popielniczkę pełną niedopałków. – Za dużo palisz – oceniła i odchrząknęła ze zmieszaniem. – Sprawa, z którą przyszłam, jest krępująca, ale ojciec domagał się, bym interweniowała, nie zwlekając, nie mam zatem wyboru, choć waham się, jak zacząć. Musisz wiedzieć, że tolerowałam twoje wybory i prowokujący styl bycia, bo w przeciwieństwie do twojego ojca łatwiej godzę się ze zmianami i z tym, że dziś swoboda obyczajowa staje się normą. – Swoboda obyczajowa, mamo, to mit. Współczesne kobiety żyją w więzieniach... – To nie pora na te twoje slogany – przerwała Stojnowska. – Poza tym nie mam pojęcia, o jakie więzienia ci chodzi.

– Oczywiście stworzone przez mężczyzn. – Hm. Właśnie o nich musimy pomówić. O mężczyznach. A właściwie... o jednym. Tym, z którym widziano cię onegdaj w teatrze. Klaro, tu się wszyscy znają, mieszkasz w Krakowie od zawsze i wiesz, że to, co wykracza poza przyjęte normy, wzbudza niezdrową sensację. Uznaliśmy z ojcem, że twoje zachowanie znowu pozostawia wiele do życzenia. – Z powodu? – Wyjaśnij mi, kim jest pan, z którym widują cię ostatnio nasi znajomi. W teatrze wypatrzyła cię ciotka, ale byłaś nim tak zajęta, tak w niego wpatrzona, że się z nią nawet nie przywitałaś, choć siedziałyście ponoć w sąsiednich rzędach! – Którą z moich licznych ciotek ma mama na myśli? – Owsińską. Była zniesmaczona twoim brakiem kultury, powinnaś ją przeprosić. Nie chodzi jednak o to, kto cię widział, a kto nie, bo to ty się zapominasz! – Ależ mamo! – Nie wypada prowadzać się z mężczyzną, jeśli nie został przedstawiony rodzicom i nie jest oficjalnym narzeczonym. Musisz teraz z tego wybrnąć, więc proszę, byś zaprezentowała go ojcu. Wiesz, jak ceni takie gesty, udobruchasz go, a jeżeli twój znajomy zyska jego przychylność, będzie się mógł starać o twoją. Klara parsknęła śmiechem. – Po pierwsze, on już zdobył moją przychylność i zdanie papy nie ma tu nic do rzeczy. Po drugie, nie widzę powodu, aby go komukolwiek przedstawiać. Znamy się od niedawna i żadne z nas nie myśli na razie o tym, co będzie dalej. – O czym więc myślicie? – spytała zimno profesorowa. – Nie jestem Maurycym, mamo. Nie zamierzam natychmiast wychodzić za mąż. Cały ten szum z prezentacjami, zaręczynami i wyprawą jest mi wstrętny. Nie zależy mi na tym. Zależy mi na Jerzym.

– Ale to nie do przyjęcia. – Dlaczego? Liczy się tylko to, że jestem szczęśliwa. – Nie zamierzam słuchać podobnych bredni. Bardzo cię proszę, nie afiszuj się z tym panem. Oczekujemy jego wizyty, uprzedź nas tylko wcześniej, by nie powtórzyła się sytuacja z panną Michasią i Maurycym. – Nawet mu o tym nie wspomnę – odparła hardo Klara. – A jednak domagamy się kategorycznie... – Mamo, to na nic. Nie przyprowadzę go do was ani dziś, ani w najbliższym czasie, bo pragnę jego miłości i niczego więcej. Jeśli spodziewacie się, że wzorem kuzyneczki Waci dam się przymusić do ślubu tylko dlatego, że tak wypada, to czeka was rozczarowanie. Chcę czegoś więcej. Porozumienia, wspólnych pasji, wzajemnego szacunku i zaufania. Nie widzi mama, że wy z tatą nie macie o tym pojęcia? Żyjecie jakby w dwóch światach, mama w salonie, on w gabinecie. – Nie tobie nas osądzać! – syknęła profesorowa. Z zaciętymi ustami, silnie pobladła, zdjęła z wieszaka płaszcz, włożyła go pospiesznie i wyszła. Tymczasem Klara czuła niesmak, bo choć przy matce przybrała ton graniczący z lekceważeniem, nie zamierzała jej obrazić czy też oceniać tak jednoznacznie życia, jakie od lat prowadziła.

***

Następnego wieczoru Klara i Eliza wybrały się do Wajnerów na wczesną kolację. Stół był już nakryty, gospodarze z Ewunią usposobieni życzliwie, Janeczka dwoiła się i troiła, by nadążyć z donoszeniem potraw, bo nie wypadało, aby goście czekali na kolejne danie. A jednak Klara

wyczuwała nowe dla tego życzliwego ludziom domu napięcie i podejrzewała, że wszyscy tu nadrabiają miną. Dopiero gdy Ewa skończyła deser i odprawiono ją z pokoju, pani Jadwiga zwierzyła się pannom z trosk. – Pan Żabski przedstawił w sądzie poświadczenie pokrewieństwa z Ewą – powiedziała przyciszonym głosem. – Odkąd najął adwokata, nieustannie nas nachodzi, żądając widzenia z dzieckiem, a my nie możemy odmawiać, bo to krewny, choć zgodnie z poleceniami prawników ona jeszcze o niczym nie wie. Ale wkrótce sąd nakaże nam wyznać prawdę, a potem ją nam odbiorą. – Żabski nie w ciemię bity – równie cicho dodał pan Izydor. – Próbuje zaprzyjaźnić się z Ewunią, choć ona jest nieufna i niechętna. – Zaprzyjaźnić się? – podchwyciła Wajnerowa. – On ją za naszymi plecami przekabaca! – Nie możemy mu odmówić praw do dziecka – ciągnął pan Izydor. – Ewa jest jego bratanicą, a dla sądu to rzecz pierwszej wagi i nie ma znaczenia, że są sobie obcy, bo Żabski latami nie kontaktował się z bratową. – Widać ruszyło go sumienie, choć późno – dodała Wajnerowa. – Chce ją wychowywać? – spytała Eliza. – Ano chce – odrzekł Wajner. – Nie mogę w to uwierzyć – stwierdziła Klara. – Gdyby umiał jej zapewnić godne warunki, ale on nic swojego nie ma, nawet mieszkania. A kto się zajmie małą, kiedy wyjdzie do pracy? – Wyśle ją do freblówki – wyjaśniła Wajnerowa. – A wieczorami? Rzadko wraca do domu wcześnie, a musiałby przecież zmienić tryb życia. Samotne wychowywanie dziecka, w dodatku sieroty po przejściach, wymaga poświęcenia i odwagi, on natomiast ma kawalerskie przyzwyczajenia, a w głowie mrzonki o pisaniu poematów – powiedziała Eliza. – Cóż począć. Adwokat prześwietlił przeszłość Żabskiego i nie znalazł nic podejrzanego,

człowiek z niego czysty niczym łza – dorzuciła Wajnerowa. – Może zresztą jesteśmy uprzedzeni, bo przemawia przez nas gorycz? Ale to dlatego, że pokochaliśmy Ewę, wniosła światło do naszego domu. Wajnerowie potrzebowali pociechy i dobrego słowa, więc Klara z Elizą pozwoliły się im wyżalić, wyraziły współczucie, podtrzymywały na duchu, a jednak po powrocie na poddasze przyznały, że Ewunia jest dla nich stracona.

***

Po kwietniowych roztopach Rudawa wystąpiła z brzegów. Ulicami spływały jeszcze strugi wody, gdy raptem sypnęło śniegiem, a potem nadeszła fala przymrozków. Kałuże przemieniły się w lodowiska, w których niczym w zwierciadłach przeglądało się niebo zaciągnięte chmurami jak z ołowiu. Klarze szaleństwa przedwiośnia nie doskwierały, choć właśnie wtedy uświadomiła sobie zaniedbania wynikające z romansu z Jerzym. Z gorliwością neofitki zajęła się pracą w czytelni, spędzając tam tyle godzin, ile wcześniej poświęcała ukochanemu. Czas był gorący, bo oprócz cyklu lekcji deklamacji dla pań trwały zajęcia o nowoczesnych metodach wychowywania dzieci, a także wykłady i odczyty Józefa Kotarbińskiego. Klara przyjmowała zapisy, sprzedawała bilety, organizowała rauty, dawała ogłoszenia w prasie i dopiero potem spotykała się z Jerzym. Tuż przed Niedzielą Palmową na jednej z czytelnianych prelekcji wypatrzyła Basię Szeptycką. Nie widziały się od jesieni, więc gdy sala opustoszała, zaprosiła ją na herbatę. Okazało się, że łączyły je podobne doświadczenia i cele. Jako córka profesora Politechniki

Lwowskiej Basia boleśnie odczuła to, że jej ambicje i marzenia nie wzbudziły entuzjazmu rodziny ani znajomych, a jednak ukończyła studia na renomowanej zagranicznej uczelni. Powrót do domu zgotował jej ciąg przykrych rozczarowań, bo długo nie mogła znaleźć zatrudnienia, a kiedy wreszcie miała na nie widoki, tylko w niewielkim stopniu odpowiadało jej aspiracjom i wykształceniu. – Uważasz pewnie, że nauczanie w gimnazjum żeńskim to nie katastrofa – powiedziała – bo mogłam skończyć na zapadłej prowincji w szkółce ludowej. A jednak bardziej pociąga mnie praca naukowa. Składałam podanie o asystenturę, tu i we Lwowie, ale je odrzucono. Zgadnij dlaczego? Bo jestem kobietą! Tylko w warsztacie Platerów czuję się na swoim miejscu, reszta to marna namiastka. Hipokryzja współczesnego społeczeństwa sięga szczytów głupoty. Niby zgadzają się wszyscy, że kobiety muszą wyjść do ludzi i pracować na swój byt, ale granicę między tym, co dopuszczalne, a tym, co nie przystoi, zaznacza się wyraźniej niż kiedykolwiek wcześniej. Kto protestuje najgłośniej, gdy kobieta ma odwagę ją przekraczać? Rzecz jasna, mężczyźni, bo żal im naszych delikatnych rączek. Naprawdę jednak kieruje nimi strach; rośnie im konkurencja i mogliby na tym stracić. Najbardziej drażni mnie jednak ciasnota poglądów, zaściankowość i lęk przed nieznanym. Klara przypomniała sobie ciotkę Kazię, nauczycielkę w podkrakowskiej szkole ludowej, coraz bardziej zgnębioną i przybitą życiem wśród ludzi, którzy byli jej obcy. – Narzeka na samotność – opowiadała. – Na stosunek chłopów do nauki dzieci, na nędzę swoją i ich, a dawniej była idealistką gotową naprawiać świat. – Zobaczysz, że skończymy jak nasze matki – westchnęła Basia. – Ja wyjdę za Tadzia, osiądziemy we Lwowie, poprowadzę mu dom, a on będzie robił karierę. Cóż, mogło być gorzej, i tak uważam się za szczęściarę, bo mam narzeczonego, który chce mnie taką, jaka jestem. Wbrew pozorom znalezienie podobnego mężczyzny graniczy z cudem. – Jerzy przypomina w tym Tadeusza – dodała Klara. Basia przytaknęła.

– Dlatego uważam, że Marianna jest w czepku urodzona. – Marianna? – Jego żona. Ach, bo ty chyba nie wiesz, że jest żonaty. Jerzy rzadko o niej wspomina, ale nie miej mu tego za złe, bo niewielu jego krakowskich znajomych słyszało o istnieniu Marianny. Klarze zrobiło się gorąco. Niezręcznym ruchem przesunęła szklankę z herbatą, niemal ją przewracając. To, co czuła, wymykało się racjonalnym klasyfikacjom; wściekłość i upokorzenie sprawiły, że zamierał jej głos. – Czy... ona jest w Krakowie? – Ależ nie, teraz choruje, Jerzy umieścił ją w prywatnym domu zdrowia we Lwowie. – Co... jej jest? – Przeszła załamanie nerwowe. – Basia dopiła herbatę. – Chodźmy już, dobrze? Moja ciotka nie wybacza spóźnień, a dziś obiecałam, że wrócę przed szperą. Sprzątnęły szklanki, Klara pozamykała drzwi, oddała stróżowi klucz, po czym wyszły na ulicę, na lodowatą mżawkę. Wilgotne powietrze wisiało nad miastem niczym brudna zasłona. – Skąd wiesz o Mariannie? – podjęła wątek Klara. – Może nie powinnam o niej wspominać, choć to żaden sekret. W dzieciństwie byliśmy sąsiadami, cała nasza czwórka, chowaliśmy się w tej samej kamienicy. Marianna była najmłodsza, Jerzy najstarszy, ja trzymałam się z Tadziem. Jerzy zawsze czuł się za nas odpowiedzialny, ale najbardziej za nią, bo była taka... eteryczna. Słabowita. Jej ojciec, całkiem przyzwoity okulista, wysyłał ją do sanatoriów, konsultował się ze specjalistami, bo już wtedy miewała skłonności do melancholii, stany przygnębienia przeplatały się z momentami pobudzenia i nienaturalnej euforii. Początkowo było to chwilowe i przechodziło, później choroba się nasilała, chociaż najgorzej było po śmierci Kasi. – Kasi? – Ich córki. Zmarła i wtedy to się stało. Marianna się załamała. No, ale dość na tym, więcej i tak

nie mogę zdradzić. Powiem ci tylko, że oni kiedyś za sobą przepadali i wierzę, że wyjdą z tego cało, bo takie uczucie mimo wszystko nie mija. Stały na ulicy, Klara ze schyloną głową, by kapelusz osłonił jej ściągniętą twarz. Dopiero gdy Basia odeszła, rozłożyła parasol, chroniąc się przed zacinającym deszczem. Szła, zaciskając zęby, by stłumić dobywający się z gardła szloch, skupiona na bólu, który palił ją od środka. Zawsze unikała łez; były oznaką słabości, a ona zaliczała siebie do kobiet silnych i zdecydowanych. Wmawiała sobie, że sentymentalizm oraz nadmierna czułostkowość są sprzeczne z jej racjonalną naturą, więc bez wysiłku puszczała w niepamięć drobne niepowodzenia, przejmując się nimi krótko albo nawet wcale. Z czasem wypracowała nawet niezawodne antidotum: humor na zmianę z ironią. Tym razem jednak nie poskutkują. W Jerzym widziała pokrewną duszę, człowieka o intrygującej osobowości, czasem chimerycznego i nieprzewidywalnego, lecz ciałem i sercem należącego do niej. Los potraktował ją perfidnie, kpiąc z pozy zagorzałej przeciwniczki małżeństwa, bo zakochała się w żonatym mężczyźnie i pozwoliła, by ją wykorzystał. Teraz wszystko w postępowaniu Jerzego stało się jasne: wyjazdy do Lwowa, jakieś niecierpiące zwłoki sprawy do załatwienia, niechęć do mówienia o sobie i do wspomnień z przeszłości. Patrzyła na to przez palce, mogła zatem mieć pretensje do siebie, gdyż zamiast domagać się wyjaśnień, przystała – choć nieświadomie – na rolę tej drugiej. Niekłopotliwej kochanki. Zanim dotarła do domu, postanowiła z nim zerwać. Umówieni byli na następne popołudnie, bo chociaż Jerzy piątek spędzał w warsztacie, prosił, by czekała nań w mieszkanku na Kanoniczej. Przybita i złamana wspinała się schodami na poddasze; zdawało się jej, że traci gwałtownie siły, jakby wraz z końcem miłości uchodziło z niej życie. Z ironią pomyślała o ojcu; oceniał ją właściwie, kpiąc z braku doświadczenia i żałosnej nieznajomości świata. W mieszkaniu zaskoczył ją półmrok. Pokój pochłaniały cienie, bo Eliza przestawiła jedyną lampę

na komódkę tuż przy łóżku, by móc czytać. Jasne włosy związała w gruby warkocz i teraz jego koniec oplatała w zamyśleniu wokół palca, lecz na widok Klary zamknęła książkę, a brwi uniosła w bezbrzeżnym zdumieniu. – Stało się coś... – stwierdziła. – Wyglądasz... strasznie. Poczekaj, zaparzę ci herbaty. Krzątała się w kuchni, gdy Klara zdjęła okrycie i drżącymi rękami zmagała się niezdarnie ze szpilkami wpiętymi w kapelusz. Pragnęła, by ten wieczór nie różnił się od innych. Przygotowałaby kolację, rozmyślając jak zawsze o Jerzym, a później zasnęłaby z przekonaniem, że dzięki jego miłości spotkało ją wielkie szczęście. Siadła przy biurku. Kiedy nadeszła Eliza, niosąc na tacce dwa pełne naparu kubki, pozwoliła się przytulić, lecz po chwili oswobodziła się stanowczo. – Zmyj mi głowę – powiedziała z płaczem – kiedy się znowu zakocham.

***

Po nieprzespanej nocy Klarę opanował niespodziewanie lęk. Raptem zrozumiała, że nie chce zobaczyć się z Jerzym, bo jak nikt inny umiał tłumaczyć wszelkie swe postępki, mógłby ją więc do siebie przekonać. Uczepiła się jedynie myśli, że zerwanie jest koniecznością. Kiedy dowiedziała się o istnieniu chorej i zdradzanej Marianny, choćby obcej i dość odległej, zdała sobie sprawę z tego, że rany po rozstaniu zagoją się szybciej, zwłaszcza że nie godziła się na rolę pocieszycielki bolejącego z powodu rodzinnych tragedii małżonka. Czułaby się winna, przykładając rękę do cierpienia kobiety i tak przecież doświadczonej przez los. Postępowanie Jerzego budziło jej wewnętrzny sprzeciw i niesmak oraz niejasne przeczucie, że nie mogłaby przymykać oczu na jego bezwzględność wobec

żony. Tym razem wierzyła, że uratuje ją Kraków. Miała lekcje w Baraneum, zobowiązania wobec czytelni, korepetycje z pannami Bojarskimi, artykuły dla „Steru” i „Nowej Reformy” oraz wierną, oddaną przyjaciółkę. Dla Jerzego nie było tu miejsca. Lęk jednak nie mijał. Nagła myśl, by ukryć się na jakiś czas przed Platerem, nabrać dystansu i przygotować się do rozstrzygającej rozmowy, opanowała ją bardziej niż pragnienie, żeby wszystko, czego się o nim dowiedziała, okazało się stekiem pomówień. – Jadę do ciotki – oświadczyła Elizie, wyciągając z szafy walizkę. Zaciąwszy usta, zmagała się z zatrzaśniętym zamkiem, by potem ciskać do środka przypadkowe części garderoby. Ciotka Kazia z Woli Duchackiej mieszkała kątem w odnajętej od niezamożnej chłopki stancji i ostatnio wielokrotnie ją do siebie zapraszała. Tam Klara odnajdzie spokój, nabierze sił oraz odwagi, by spojrzeć Jerzemu w oczy i się z nim rozstać. – W Baraneum nie opuściłam dotąd choćby dnia, więc tych kilka teraz będzie bez znaczenia, a korepetycje odwołam listownie. Wielkanoc spędzę na wsi. Eliza spoglądała na przyjaciółkę z niedowierzaniem. Nie znała tej nietypowej dla Klary gorączkowości podszytej strachem. – Uciekasz – domyśliła się. – Uciekam. Wystarczy, że on tu dziś wejdzie, a ja jak pierwsza naiwna dam się pocałować i przeprosić, i we wszystkim zmienię zdanie. Za grosz mu nie ufam, ale nie ufam też sobie. – Jerzy tu więc przyjdzie? – Kiedy się pojawi, wymyśl jakąś wymówkę albo nie otwieraj drzwi. Błagam, nie zdradź mu niczego. – Klaro. Tak nie można, tak się po prostu nie da – zaczęła łagodnie Eliza. – Dobrze więc, możesz mu nakłamać, że wyjechałam nagle na święta. Widzisz? To nawet nie byłoby kłamstwo.

– Nie odkładaj tego – z delikatnym naciskiem powiedziała Eliza. – Umęczysz się tylko, a i tak niczego nie unikniesz. – Potrzebuję czasu. – Boisz się, tak? – Mówiłam. Przecież wciąż go kocham. Wybaczę mu kłamstwa i tę nieszczęsną Mariannę, jeżeli mnie o to poprosi. – Mnie się to wydaje dziecinne. – Tak? Pamiętasz Antona? Nie sądzisz, że rewelacje o chorej żonie biją na głowę twoje rodzinne tajemnice? – Ale tak się nie godzi, powiedz mu... – Powiem, kiedy będę na to gotowa. O poranku obarczona walizką Klara wyszła na zamgloną ulicę. Wstąpiła na pocztę, później wynajęła fiakra, a ponieważ dzień był handlowy i przedświąteczny, patrzyła na budzące się miasto, na spieszących się ludzi, na fiakry i furmanki z nowym dla siebie zdumieniem, że choćby jej zawalił się cały świat, wszystko wokół potoczy się niezmienionym rytmem. Dorożka przejechała po moście na Wiśle, potem minęła granice Krakowa i wreszcie dotarła do Podgórza, do niewysokich domów o łamanych dachach, zajazdów o tandetnych szyldach, składów używanych mebli i tańszych od krakowskich aptek. Na Rynku Podgórskim trwał targ, kiedy Klara wmieszała się w tłum w poszukiwaniu chłopskiej fury, która powiozłaby ją prosto do ciotki. Rozdział 13 Ciotka Kazia Około południa zmarznięta i przemoczona Klara dotarła do Woli Duchackiej. W drodze rozpadał się deszcz, a porywisty wiatr zawiewał tak lodowatym powietrzem, jakby kwiecień ustąpił miejsca grudniowi. Koła furmanki rozchlapywały kałuże, ślizgały się na kamieniach, zapadały w zalanych

deszczówką koleinach, więc trzymała się kurczowo siedzenia, modląc się gorąco, by fura nie ugrzęzła w błocie. Uczynny chłop, gospodarz duchacki, nie zważając na obecność dziewczyny, klął na czym świat stoi i poganiał żywo gniadosza. Dotychczas Klara była u ciotki dwukrotnie, po raz ostatni podczas rekonwalescencji po zapaleniu płuc, dla zdrowego jedzenia, ciszy i spokoju oraz widoków cieszących oczy. Kazia Stojnowska już piątą wiosnę pracowała w tutejszej szkółce ludowej, a miejscowe władze wynajmowały dla niej pokój na samym końcu wsi w chacie Doroty Kuligowej. Furmanka mijała gospodarskie zabudowania, dwie karczmy, dwa dwory, stary oraz nowszy, wybudowany na niewielkim wzniesieniu, z kwiatowo-warzywnym ogrodem z tyłu i ze stawami: rybnymi oraz krajobrazowym, gdzie na malowniczej wysepce okoliczne ziemiaństwo spotykało się na cyklicznych koncertach muzycznych. Wreszcie przystanęli przy ogrodzeniu z porośniętych szarym mchem sztachet, Klara podziękowała za podwózkę i wysiadła. Wokół było zielono, wiosennie. Źdźbła trawy i listki brzóz lśniły wodą, tuż nad przesyconą wilgocią ziemią unosiła się półprzezroczysta mgiełka. W zagrodzie było pusto; pośrodku podwórza wznosiła się drewniana studnia z żurawiem i ustawionymi dookoła poidłami dla ptactwa i krów, pobielana, kryta słomą chata stała nieco dalej, a w głębi, ukryty częściowo za gruszami i wiśniami, jaśniał jednoizbowy budyneczek, również biały i pod strzechą. Tu mieściła się szkoła. Klara przecięła podwórze, po czym zapukała do drzwi. Ponieważ nikt nie otwierał, weszła bez zaproszenia do ciemnej sieni, skąd kilka par drzwi wiodło do izb Kuligowej oraz pokoju ciotki. Wtedy pojawiła się gospodyni, wdowa po byłym wójcie, Januarym Kuligu. – Ależ... to panienka Klara! – wykrzyknęła, założywszy ręce na zapasce. – To się panna Kazimiera uraduje, jak się dowie! Jest teraz w szkole, bo nie wraca do izby wcześniej niż pod wieczór. Zostawi tu panienka bagaż i idzie się witać. A to ci niespodzianka! W sam raz na Niedzielę Palmową! Klara wróciła na podwórze. Okna szkoły były ciemne, tylko w jednym dostrzegła słabiutki

płomyczek podręcznej lampki naftowej, ustawionej na nauczycielskim stole. Pamiętała tę izbę właśnie taką. W kątach zalegały cienie, na pociągniętych wapnem ścianach osiadła sadza i grzyb, środek zajmowały ławki, drewniane i bez oparć, więc twarde, niewygodne, bez uczniowskich pulpitów. Jeszcze podczas poprzedniej wizyty ciotka skarżyła się na Okręgową Radę Szkolną, która wstrzymała ich zakup, lecz jak widać dotąd w tej kwestii nic się nie dało zrobić. Kazia Stojnowska pracowała przy biurku, wpisując coś do sporawego brulionu, ale na widok bratanicy wstała z ożywieniem. – Prędzej spodziewałabym się śmierci niż ciebie! – powiedziała i uściskała Klarę. – Rzadko ktoś do mnie przyjeżdża, czasem aż ckni mi się do miasta. Siadaj tu, przy mnie. Albo nie, chodźmy na stancję, bo w szkole chłodno, w piecu już nie palę, wiosna przecież przyszła, a na wszystkim trzeba oszczędzać. – Mówiła szybko, głosem gardłowym, patrząc na bratanicę przez szkła okrągłych okularów. Wyglądała schludnie i surowo; siwiejące przedwcześnie włosy zwinęła w węzeł, na ramiona narzuciła wełnianą chustę, prosta w kroju suknia pozbawiona była ozdób i ekstrawagancji. – Przyjmie mnie ciocia na jakiś czas? – spytała Klara. – Jeśli niestraszne ci spartańskie warunki w chacie Kuligowej, mieszkaj sobie u mnie, ile dusza zapragnie. – Tydzień albo dwa. Jeśli ciocia pozwoli, może spędzę tu Wielkanoc. Kazia zamknęła brulion, skręciła knot lampy, aż zgasła, po czym wyszły przed szkołę. – Zjesz coś, ale potem zostawię cię samą. Wieczorem douczam małego Jaroniów, bo on za dnia pilnuje rodzeństwa. Z czytaniem idzie mu coraz lepiej, jednak pisać nie nauczy się szybko. Klarę nieustannie zdumiewała myśl o niegdyś młodej i ładnej dziewczynie z zamożnego domu, której pozycja i wykształcenie nie predestynowały do pracy nauczycielki w szkole ludowej. Jako siostra wykładowcy na uniwersytecie Kazia mogłaby przebierać w posadach guwernantki lub zatrudnić się na renomowanej pensji, a tymczasem tułała się od lat od szkoły do szkoły, zgodnie

z przydziałami, na które nie miała wpływu, skazana na oddalenie od rodziny i towarzyską izolację. Zdaniem Klary nieszczęśliwa młodzieńcza miłość nie była dostatecznym usprawiedliwieniem takiego poświęcenia. – Milkliwa jesteś – rzekła ciotka, gdy znalazły się w sieni. – I pewnie zmęczona. Kuligowa odsmaży ci zaraz leniwe z obiadu. Wpuściła bratanicę na stancję, a sama wyszła. Klara rozebrała się, przestawiła walizkę pod okno i usiadła na przykrytej kilimem ławie, splatając dłonie na kolanach. Pokój ciotki zapadł jej w pamięć, a jednak teraz była nim rozczarowana. Zamiast szafy ustawiono dwie skrzynie, ręcznie malowane, ale niepraktyczne, bo nie nadawały się do przechowywania miejskich sukien. Stół, krzesła, kredensik z drzwiczkami o nieprzezroczystych szybkach, półki z książkami, miska w metalowym stojaku i dzban z wodą wydały się Klarze tandetne i liche, bo nawet mieszkanko na Kanoniczej oferowało więcej. Zamyśliła się, nieco zmieszana owymi spostrzeżeniami, i spojrzała przez okno. Wciąż mżyło, lecz widok na oblepione pąkami drzewka wiśni chwytał za serce. Ciotka wróciła w towarzystwie Kuligowej niosącej talerz z solidną porcją leniwych i kubek gorącego mleka. – Nagotowałam jak dla armii, jakbym przeczuwała, że z Krakowa zjedzie gość – powiedziała gospodyni i ustawiła wszystko na stole. – Jak panienka popróbuje leniwych, zaraz zrobi się cieplej. – Obiad dziś niczym świąteczny, taki smaczny – pochwaliła Kazia. – A panienka Klara na długo? Bo jak tak, to obiady muszą być bogatsze, panienka taka mizerniutka. – Zostanę do Wielkanocy – odparła Klara. – I dziękować Bogu. Im więcej ludzi w chacie, tym łacniej świętować Zmartwychwstanie – stwierdziła Kuligowa na odchodnym. Klara usiadła do stołu, a Kazia zajęła miejsce naprzeciwko. – Musisz się zaraz przebrać, boś chyba przemokła. Taka dziś niepogoda, że strach pomyśleć, jakie

będą święta – oceniła. – Jedz, kochana, i opowiadaj, co cię sprowadza. Pospierałaś się z ojcem i żeby mu dopiec, odwiedziłaś starą ciotkę czy może trochę się za mną stęskniłaś? – Nie pokłóciłam się z tatą – odparła Klara. – Przyjechałam, bo już dawno obiecywałam odwiedziny. – A Baraneum? Macie chyba zajęcia do samych świąt? Opuszczasz przed końcem kursów i egzaminami? – Nadrobię po powrocie. – Zapewne. Wybacz, że tak prosto z mostu, lecz muszę cię zapytać, co zamierzasz później, po Baraneum? Klara westchnęła. – Okaże się, ciociu. – Niewątpliwie. Domyślam się, że nie masz konkretnych planów, ale nie zwlekaj z tym za długo, bo życie nie poczeka. Klara dokończyła obiad w milczeniu. Kiedy Kuligowa sprzątnęła nakrycia, a ciotka wróciła do szkoły, odkręciła lampkę naftową, by się rozpakować i oczyścić ubłoconą podczas podróży garderobę. Na zewnątrz zmierzchało, a ona sięgnęła po jedną z książek ciotki, ponieważ jednak lektura dotyczyła nauczania, odłożyła ją i stojąc przy oknie, zapatrzyła się na kwitnące drzewa. Wieś miała ją uspokoić, pozwolić na rozsądniejszą niż w mieście ocenę zdarzeń, tymczasem od przyjazdu ani razu nie pomyślała o Jerzym. Wydał jej się odległy, nierealny, właściwie obcy z tą całą masą sekretów i tajemnic, które poznała dzięki Basi. Gdyby teraz przed nią stanął, umiałaby bez wahania i żalu zakończyć romans i znajomość. Jednak spotkanie z ciotką wzbudziło nowy niepokój. Pytania o plany na przyszłość uświadomiły Klarze, że wkrótce, jak Eliza i Lilka, będzie skazana na poszukiwanie posady, a kiedy przyjaciółka wyprowadzi się do męża – także mieszkania na miarę jej kieszeni. Dotąd nie przejmowała się tym

zanadto, choć niekiedy w rozmowach z dziewczętami pozwalała sobie na uwagi, które mogły stwarzać pozór, że jest inaczej. Klarę ogarnęło znużenie i chętnie zdrzemnęłaby się do powrotu ciotki, raptem jednak z podwórza dobiegły krzyki. Wyjrzała przez okno; mimo półmroku wypatrzyła sylwetki mężczyzny i kobiety, a ponieważ rozpoznała głos ciotki, rzuciła się do sieni, gdzie niemalże zderzyła się z równie przejętą Kuligową. Obie wypadły na podwórze. Przed szkołą żylasty, ubrany z krakowska chłop wymachiwał pięścią w stronę Kazi, której twarz pociemniała z gniewu. Drugą rękę zaciskał na ramieniu jasnowłosego podrostka, choć chłopak wyrywał się na wszelkie sposoby. – Dzieciakowi mąci cholera w głowie! Niedoczekanie, żeby mi go przyuczać do nieróbstwa! – grzmiał chłop. – Pozwoliliście, żebym go uczyła! – odparła ciotka. – Ale teraz nie pozwalam i biorę go do chałupy, niech pomaga matce, bo z tego ślęczenia przy lampie nic miglancowi nie przyjdzie! Niech nauczycielka pilnuje swego nosa i nie bałamuci mi Staszka. – W takim razie poskarżę się wójtowi, żeście przyszli pijani po chłopaka i się odgrażali! – A bo mi tam wójt straszny! Jak tu zimą zjechali agitować socjaliści, pierwszy poskoczyłem do nich z widłami, to słabej babie też dam radę. Staszek, do chałupy w te pędy! Do roboty, bo krasula muczy, niewydojona jeszcze, a matka i bez tego nie wie, w co najpierw włożyć ręce. – Pociągnął syna przez podwórze do furtki i wkrótce zniknęli kobietom z oczu. Kuligowa podparła się pod boki, a jej okrągłe niczym bochen chleba oblicze pałało oburzeniem. – Dostałoby się Jaroniowi, gdyby żył mój stary! – powiedziała. – Pokazałby łachmycie, gdzie raki zimują. Odkąd robi na kolei, co wieczór wraca wczorajszy, bo przepija dniówkę po dniówce. Musiał go ktoś zbuntować w karczmie. Ciemny on i oleju już nie nabierze, chyba że jak przyjdzie pisać listy

do brata, co zeszłej wiosny pojechał do Ameryki. Sam nie czyta i nie pisze, a jakby Staszek uczył się z dzieciakami, toby mu listy układał. Klara poczuła na policzkach chłodną wilgoć; zadrżała z zimna i zatupała, aby się rozgrzać, bo wybiegła bez okrycia. – Widzisz zatem, moja droga – powiedziała do niej ciotka – jakie tu mamy porządki. *** W Niedzielę Palmową niespodziewanie zaświeciło słońce, więc Kazia od rana wietrzyła stancję. Wpuszczając do środka pachnące ziemią powietrze oraz ptasi świergot, opowiadała nieprzerwanie o życiu i pracy na wsi, jakby od dawna brakowało jej słuchacza. Utyskiwała na los chłopskich dzieci zaganianych do pracy na pastwiskach i polach, bo kiedy pasały kozy i krowy albo niańczyły młodsze rodzeństwo, ławki szkolne świeciły pustkami. Nieco weselej wspominała miejscowe chrzciny i weseliska, gdyż niekiedy i ją zapraszano, aż przerwali jej przebierańcy, usmoleni sadzą koniarze, biegający od chaty do chaty w wywróconych na nice kożuchach i wysokich czapkach z papieru. Stukotem drewnianych młotków stawiali domowników na nogi, więc wpuszczano ich do izb, gdzie domagając się fantów, pletli trzy po trzy. Rejwach był z tego nie lada. Po południu ciotka namówiła Klarę na spacer. Poszły między pola starą, mniej uczęszczaną drogą, w cieniu rosnących wzdłuż pobocza kasztanowców. – Zostajesz u mnie na święta – stwierdziła z namysłem Kazia. – Nie myśl, że cię osądzam, raczej nie zawsze rozumiem. Kiedy jechałaś na studia, spodziewałam się, że dojrzejesz i wrócisz odmieniona, bo znajdziesz sobie coś wartego wysiłku, czemu nie patrząc na niewygody, poświęcisz się bez reszty. Tymczasem rozmieniasz się na drobne. Trochę piszesz, trochę się uczysz, lecz ciągle tak, jakbyś nie była pewna, do czego zmierzasz. Nie potępiam cię, ale tym się różnimy. Klara milczała, unikając spojrzenia ciotki. – Twoje czytelnie, kursy, artykuliki mają się nijak do tego, jaki naprawdę jest świat. Przeżyj choć

miesiąc na wsi, poużeraj się z zabobonami i głupotą, poucz w nieogrzewanej zimą izbie, bez książek i kajetów, chyba że kupisz je dzieciakom sama, choć i tobie się nie przelewa, powykłócaj się z pijanicą, co pół dnia marnotrawi w karczmie, a poznasz smak życia. – Nie jestem rozpieszczoną pannicą – mruknęła Klara. – Bawisz się w życie, bo nikt ci nie powiedział i sama dotąd też nie dostrzegłaś, że życie to nie zabawa. – Nieprawda, wiem, czego chcę. Przecież ciocia nie robi tego wszystkiego dla jakiejś ważnej idei. – A to dobre! Wyjaśnij mi więc, kochanie, co mnie tu trzyma? Bo chyba nie bieda, choroby, harówka od świtu do zmierzchu i dziurawe niczym sito kamasze, gdy nie stać mnie na nowe? Klara wzruszyła ramionami. – Słyszałam, że z powodu... nieszczęśliwego uczucia. – Czy naprawdę wierzysz – przerwała ze śmiechem ciotka – że pokutowałabym przez tyle lat za to, co nie było moją winą? Ta przebrzmiała historyjka nie ma nic do rzeczy i wcale nie była tak tragiczna, jak ci mówiono. Czasem tak się los plecie, że ludziom nie jest po drodze i lepiej im bez siebie niż ze sobą. Utrata miłości nie jest warta gestów, o jakie mnie posądzasz. Jestem tu, bo tego chcę. Coś jednak udaje mi się zrobić dla ludzi, dla tej wsi, więc i dla siebie. – Urodziła się ciocia za późno – powiedziała Klara. – Dziś takie hasła straciły na popularności i nikt już nie wymaga, żeby się aż tak poświęcać. – Nie chodzi o to, czego od nas wymagają inni – przerwała niecierpliwie ciotka. – Czego zatem ciocia ode mnie żąda? Mam się zakopać na wsi i uczyć chłopskie dzieci? – Mogłabyś, gdyby cię to pociągało, ale z twego tonu wnoszę, że to nie dla ciebie. Znajdź sobie cokolwiek i gdy uznasz za konieczne, nie bój się o to zawalczyć. Nie myśl o ludzkim osądzie, traktuj siebie z należytą powagą. – Przecież tak właśnie robię.

– Nie, kochana. Trwonisz czas na drobiazgi. Kłócisz się, buntujesz, lecz takie to przypadkowe, jakbyś szła tam, dokąd popchnie cię wiatr. Klarę spacer zaczął nużyć. Przystanęła i ogarnęła wzrokiem pola. Już się mocno zieleniły, trawa wokół falowała, mieniła się odcieniami, jaśniała w promieniach przedzierającego się przez obłoki słońca. – Zależy mi na pisaniu – powiedziała z uporem dziecka. – Ale czy ci to wystarcza? – Tak. A oprócz tego wierzę... – Wiem, w co wierzysz. Słuchałam o tym przy świątecznych stołach i na rodzinnych zjazdach. Nie zauważyłaś, że ośmieszasz w gruncie rzeczy ważne sprawy? Tak ważne, że wykłócanie się o nie z ojcem między pierwszym a drugim daniem wygląda niepoważnie? – Robię naprawdę dużo. – Robisz zapewne mnóstwo, ale stać cię na więcej. Dlatego spytałam, co zamierzasz po Baraneum. Chcesz być guwernantką? Kancelistką? Planujesz zamążpójście zgodnie z wolą ojca? Wbrew pozorom nie uważam, abyś miała rację, zapierając się, że mąż ci niepotrzebny. A tak swoją drogą przeraziłaś biedną Wacię, kiedy przepowiedziałaś przy wszystkich, co ją spotka po ślubie. – Przestrzegałam tylko. – Ty? Masz w owych kwestiach choćby krztynę doświadczenia? Klara poczerwieniała; pomyślała o Jerzym i o tym, jak była naiwna, wierząc w zapewnienia, że jest jedyną kobietą w jego życiu. – Umiem patrzeć i słuchać, a widziałam niejedno – odrzekła. – Póki sama nie doświadczysz miłości, małżeństwa i wszystkiego, co się z tym wiąże, nie wygłaszaj takich opinii. Wiesz, że matka zamartwia się o ciebie, bo widujesz się z kimś za jej plecami? Bądź ostrożna i nie traktuj jej niczym wroga, życzy ci przecież jak najlepiej. No, ale dość

na tym, więcej już pewnie nie odwiedzisz starej ciotki, bo dopiekłam ci do żywego. Nie miej mi tego za złe, mówiłam w dobrej wierze.

***

Klara wróciła do Krakowa w Wielki Piątek. Pobyt na wsi nie był taki, jak się spodziewała, bo zarzuty ciotki dokuczyły jej bardziej niż wszystko, co kiedykolwiek słyszała od ojca. Jednak z jedną sprawą uporała się ostatecznie. Nie zamierzała trwonić czasu na miłość bez perspektyw i choć Jerzy wciąż był jej drogi, nie pogodziła się z tym, że nie miał odwagi zdobyć się na szczerość. Że skazał ją na odgrywanie dwuznacznej roli, do której zawsze – mimo całego swego obyczajowego liberalizmu – czuła wstręt. Na Kanoniczej przywitała ją Eliza. – Plater bywał codziennie – oznajmiła z wyrzutem. – Jestem przeświadczona, że coś podejrzewa i że nie uwierzył w ani jedno moje słowo. Nie będę dłużej odprawiać go w twoim imieniu, rozmów się więc z nim niezwłocznie. Jednak tego dnia zamiast Jerzego odwiedziła dziewczyny Jadwiga Wajnerowa. Przyniosła upieczony przez Janeczkę mazurek z lukrem i konfiturą morelową, lecz mimo ciepłego uśmiechu, jakim je powitała, widać było, że jest wzburzona. – Żabski był u nas wczoraj – zaczęła, podziękowawszy Klarze za filiżankę kawy. – Wyobraźcie sobie, moje drogie, że wyszło szydło z worka, bo zażądał pieniędzy za zrzeczenie się prawa do opieki nad Ewą! Ten łotr, ten szubrawiec wycenił naszą dziewczynkę niczym korzec owsa! Wyrzuciłam go za drzwi, mąż o mało nie dostał apopleksji, a teraz ja odchodzę od zmysłów, on zaś

chodzi jak struty, bo kto wie, co Żabskiemu przyjdzie jeszcze do głowy! A jeśli będzie się mścił? Bośmy go potraktowali z góry, a on ponoć przyszedł w dobrej wierze! Tak ze szczerego serca! Serce to ten łajdak może i ma, ale to pewne, że po niewłaściwej stronie. Ja się nawet zastanawiam, czy to nie podpada pod jakiś paragraf! – Adwokat państwa będzie wiedział – powiedziała Klara. – Ale nie mamy świadków, więc frant może się wykpić! – To na pewno wbrew prawu – orzekła Eliza. – Mąż gotów wyrzucić go z kamienicy na bruk, prosiłam jednak, by się wstrzymał, żeby nie prowokować awantur. Niczego nie uradziły; Eliza obiecała jedynie, że spyta o radę Antona i tym zapewnieniem uspokoiła nieco poruszoną sąsiadkę.

***

W Wielką Sobotę Kraków witał święta dostojnym biciem dzwonów. Chociaż wróciły chłody i silne ulewy, celebrowano Wielkanoc kwestami, uroczystymi sumami, rezurekcją, święceniem wody i ognia, pielgrzymkami do grobów bożych oraz procesjami, z których najznaczniejsza odbywała się wieczorem na dziedzińcu zamku na Wawelu z asystą honorowego batalionu cesarsko-królewskiej piechoty. Właśnie o tej porze, tuż po wyjściu Elizy na spotkanie z Antonem, na Kanoniczej pojawił się Plater. – Widziałem się z Basią – powiedział, stojąc na środku pokoju, z kapeluszem w ręku,

w przemoczonym deszczem płaszczu. – Rozumiem, że twój nagły wyjazd był... karą. Sprawiał wrażenie zakłopotanego. Klara nie poprosiła, by usiadł, i od chwili, gdy go wpuściła, zachowywała rezerwę, choć wzbudzał jej współczucie. I ciągle miłość. – Nie – odparła. – Musiałam oswoić się z tym, co usłyszałam. – Wiem. Znasz prawdę o mnie i Mariannie. – Szkoda, że nie od ciebie. – Miałem swoje powody. Ale teraz wysłuchaj, proszę, mojej wersji zdarzeń. – Wątpię, czy mogę mieć pewność, że tym razem nie skłamiesz. – Nie zamierzam się wybielać. – Bo to chyba nie byłoby możliwe. Jesteś żonaty i masz zobowiązania wobec innej, w dodatku chorej kobiety. Jerzy zrobił krok ku Klarze, lecz powstrzymała go stanowczym ruchem ręki. – Zrozum, że nas chroniłem, a zwłaszcza ciebie. – Twierdziłeś, że nie ma nikogo oprócz mnie. – Przecież nie ma. I nie myśl, że było mi łatwo, drżałem nieustannie, że przypadek, zbieg okoliczności albo moja nieostrożność ujawnią... Ale gdybym miał powtórnie zdecydować, czy ci wyjawić prawdę, uczyniłbym podobnie. Pomyśl, ile dzięki temu przeżyliśmy... – Uroczych chwil? – dokończyła z ironią. – Nie kpij z tego. Bardzo żałuję, że dowiedziałaś się o Mariannie nie ode mnie i tak wcześnie. Klara gwałtownie uniosła dłonie do skroni. Gest świadczył o bezradności i wzburzeniu, bo z każdą chwilą trudniej jej było zachować spokój. – Żałujesz zatem, że kłamstwo wyszło na jaw, ale nie tego, że kłamałeś?! Co ty sobie o mnie myślisz? Znów bierzesz mnie za... – Za kobietę – przerwał – która przynajmniej spróbuje mnie zrozumieć. I postawi się w mojej

sytuacji. Tym razem nie zaprotestowała, gdy odłożywszy kapelusz na biurko, zbliżył się do niej. Ujął dłonie dziewczyny, a ona nie znalazła siły, by mu je wyrwać. – Wysłuchaj mnie do końca – powiedział cicho. – Wiesz już, że Marianna choruje. To nie jest dolegliwość tymczasowa, jej stan pogarszał się od tak dawna, że nie jestem nawet pewien, czy kiedykolwiek była zdrowa. Młody i zaślepiony miłością, wierzyłem, że zdziałam cuda, zwłaszcza że i ona mnie kochała. Ale choroba nie minęła, a ja zmuszony byłem umieścić ją w domu zdrowia, tam ma opiekę najlepszą z możliwych. Nie myśl, że zdecydowałem o tym pochopnie, radziłem się niejednego lekarza, także jej ojciec... On również zgodził się, że to jedyne wyjście. – Proszę, oszczędź mi szczegółów. – Była nieprzewidywalna i niebezpieczna. – Rozumiem. Marianna przebywa w zamknięciu, a ty uznałeś, że jesteś wolny. Jakby umarła. To bardzo wygodne, bo jedną decyzją pozbyłeś się kłopotu. Postąpiłeś jak typowy współczesny mężczyzna, a ponieważ masz po swojej stronie prawo, możesz bezkarnie urządzać sobie życie na nowo. Powiedz, czy gdybym zachorowała jak Marianna, też odizolowałbyś mnie od świata? Porzucił dla innej? – Nie wiesz, o czym mówisz. Ona mnie znienawidziła, oskarżała o wszelkie nieszczęścia. Dwukrotnie podnosiła na siebie rękę, a potem, gdy szał mijał, popadała w apatię, jakieś dziwne odrętwienie. Milczała dniami i nocami albo męczyła mnie urojeniami i zazdrością. To było piekło. Długo liczyłem na poprawę, lekarz Marianny zapewniał mnie wtedy, że cierpliwością... Że jest nadzieja i z czasem wszystko się ułoży. Ale śmierć Kasi... Choćbym nie wiem jak się starał, nic już nie mogę zrobić. Zresztą... moje uczucie wygasło, przecież nie można kochać szaleństwa. Nie będę rozpamiętywał przeszłości i nie mam wyrzutów sumienia, bo zrobiłem więcej, niż w podobnych okolicznościach można. Rozwód jest formalnością. Wystarczy, by minęły trzy lata od chwili

umieszczenia chorej w szpitalu. – Chorej? – powtórzyła, dziwiąc się w duchu, że Jerzy mówi o Mariannie tak bezosobowo i że wciąż trzyma jej dłonie. – Ona jest niepoczytalna. Prawo reguluje podobne przypadki, będę wolny przed upływem roku. – A jeżeli nastąpi poprawa? – Tego nie można przewidzieć. Jednak dla mnie to już bez znaczenia. – Czemu więc do niej jeździsz? – Obiecałem jej ojcu, że nie zostanie sama. Myśleliśmy obaj, że dzięki regularnym kontaktom z rodziną szybciej odzyska równowagę. – Ale ty się właśnie poddałeś. – Bo jej nie kocham. Jednak rozumiem, że ciebie rozczarowałem. Liczyłem się z tym, nie mówiąc ci wszystkiego. – Nie zdziwię cię więc, gdy powiem, że to koniec. Wyrwała mu dłonie i cofnęła się aż pod wychodzące na dziedziniec okno. – Klaro... – Żadna kobieta nie chce być tą drugą ani nawet pierwszą, gdy istnieje druga, ale tu nawet nie o to chodzi. Czekałabym na ciebie cierpliwie, bo nie zależy mi na małżeństwie ani tym bardziej na ludzkiej opinii... Tylko że ci nie ufam. Nie wierzyłabym w żadne twoje słowo, a szczególnie w zapewnienia miłości, bo byle przeszkoda, pierwsza lepsza życiowa niedogodność, wystawiają ją na zbyt ciężką próbę. – Przecież mnie kochasz. – To nie argument. Choćbym umierała z miłości, nie chcę takiego uczucia. Nie jestem kolejną Marianną, którą trzeba za wszelką cenę chronić, bo nie dorosła do życia. Nie widzisz we mnie kobiety, lecz dziecko. Albo głupiutką kobietkę, z którą spędza się miło czas i flirtuje, ale nie ma się

dla niej przynajmniej tyle szacunku, by podzielić się prawdą, zwłaszcza niełatwą. Widzisz? W końcu dowiedziałam się, jakim jesteś człowiekiem, żałuję tylko, że tak mnie to zabolało. Zakończmy już to, bo ja, w przeciwieństwie do ciebie, staram się być słowna, a obiecałam sobie, że jeśli przyjdziesz, będzie to nasze ostatnie spotkanie. Z wahaniem sięgnął po kapelusz; na blacie biurka został ślad wilgoci. – Może... dajmy sobie czas – powiedział. – Nasz czas właśnie minął. Kiedy wyszedł, znów stanęła przy oknie. Spojrzała w dół, na lśniący deszczówką dziedziniec, i przez krótką chwilę widziała Jerzego. Zniknął, zanim zwalczyła pokusę, żeby za nim pobiec i błagać, aby do niej wrócił, podeszła więc szybko do drzwi i jednym ruchem przekręciła klucz. Rozdział 14 Cyklistki Judyta z wolna zadomowiła się w Wiedniu, dzieląc czas między pracę i drobne przyjemności urozmaicające dość monotonną codzienność. Były to spotkania z Milli Flöge, niezbyt częste, lecz systematyczne, stanowiące stały punkt w jej tygodniowym rozkładzie zajęć, oraz wyprawy na Naschmarkt. W każdy piątek o świcie, sama lub w towarzystwie Rosy, wędrowała na targ, a im było bliżej lata, tym bardziej ją zachwycał, przesycony barwami i zapachami, którym nie mogła się oprzeć. Tego poranka, po nocnej burzy z piorunami, wybrała się tam po kwiaty. Z chodników i bruku deszcz spłukał kurz, więc gdzieniegdzie lśniły wilgocią, niebo przybrało odcień lapis-lazuli, a fasady kamienic, rozświetlone padającymi ukośnie promieniami słońca, pyszniły się żółcią, ceglaną czerwienią, srebrzystymi szarościami i bladym różem. Tu i ówdzie z trzaskiem otwierały się okna, bo wietrzono biura, duszne wnętrza pracowni krawieckich i kapeluszniczych, urzędów, a także prywatnych mieszkań.

Myślała o listach z Krakowa. Eliza potwierdziła przyjazd z Antonem do Wiednia, natomiast Klara napomknęła o planowanym ślubie Maurycego oraz o nieszczęśliwie ulokowanym uczuciu, co nadało jej relacji tak do niej niepodobny melancholijny ton, że Judyta odpisała natychmiast, by ją pocieszyć i podtrzymać na duchu. Sądziła, że przeszłość nareszcie jej zobojętniała. Tych kilka miesięcy oddalenia wystarczyło, by nabrała dystansu, więc pozwalała sobie na ostrożny optymizm. Tylko w sennych koszmarach, burzących z trudem wypracowany spokój, wspomnienia powracały ze zdwojoną siłą. Śniła o rodzinnym antykwariacie i ojcu pogrążonym w rozmowach z Michelem oraz o Esterce. Siostra wpatrywała się w nią z wyrzutem i powagą nielicującą z jej młodym wiekiem, po czym odwracała się wolno, by się oddalić. Były też bolesne, męczące sny o Maurycym i o Szymonie. Doskwierało jej oddalenie od Kazimierza, tradycji i religii, w których ją wychowano, tym większą wagę przywiązywała więc do celebracji świąt i zwyczajowych obrzędów. W piątkowe wieczory zapalała świece, rozpoczynając szabat modlitwą i rytualnymi gestami wpojonymi jej przez dom. Czasem, gdy tęskniła rozpaczliwiej, przygotowywała pamiętane z dzieciństwa potrawy albo wspominała przeżyte w rodzinnym gronie szczęśliwe chwile – gdy żyła babcia. Ale oto Naschmarkt i nieprzeliczone mrowie sprzedających: rumiane chłopki w kolorowych kaftanach oraz długich płóciennych fartuchach narzuconych na suto namarszczone spódnice, ogorzali chłopi przy wiklinowych koszach, dzbanach z pomarańczowej glinki, skrzynkach i parcianych workach. Judyta przeciskała się między kupującymi w stronę wysokiego zegara; jego biało-czarna tarcza wznosiła się nad morzem ludzkich głów, nad białymi wyspami ogromnych parasoli chroniących towary przed palącym wiosennym słońcem, i wyznaczała początek targu z kwiatami. Jeszcze zanim zostawiła w tyle stragany z warzywami, owocami i pieczywem, dobiegła ją woń lawendy. W oddali zamajaczyła barokowa kopuła kościoła Świętego Karola Boromeusza, a ona syciła oczy purpurą, błękitami, zielenią i fioletem floksów, astrów, cynii, lewkonii, nasturcji... Oraz

róż, których liście i stulone pączki utrwalała szybkimi ruchami na papierze, nie bacząc na ciekawskie spojrzenia przekupniów. Potem kupi bukiety dla Miny i na poddasze. – Panna Schraiber? Judyta z ociąganiem oderwała wzrok od szkicownika. Blondynka o okrągłej, budzącej życzliwość twarzy i w kostiumie z jasnozielonej piki oraz w słomkowym kapeluszu kogoś jej przypominała. – Nie poznaje mnie pani? Kristina! Kristina Henneberg! Chyba jakiś dobry duch sprowadził tu panią, bo pewnie nawet pani nie podejrzewa, jak mi zależało na ponownym spotkaniu. Błagałam Maxa, by przekazał pani moje pozdrowienia, ale on ciągle w rozjazdach, ten ratusz w Baden to prawdziwe utrapienie. Nie ma go całymi tygodniami, chociaż dał słowo, że zaprosi panią do opery, byśmy mogły poznać się lepiej. Wiem, że widziałyśmy się dosłownie chwilę i że pani mnie nie zna, a jednak mam wrażenie, że byłybyśmy przyjaciółkami, gdyby sprzyjały nam okoliczności. Jest tu pani sama? – Tak, przyszłam po kwiaty. – Ale zamiast tego pani rysuje! Wiem od Maxa, że jest pani malarką i że przyjechała pani z Galicji do Miny Ebner. Ubóstwiam jej pracownię, ma niepowtarzalny styl, a hafty od niej biją na głowę wyroby francuskich rękodzielniczek. Słyszałam też, że projektuje pani tkaniny, Milli Flöge nie może się ich nachwalić. Zna pani Milli, prawda? – Owszem, widujemy się przy różnych okazjach. – Tak też mówiła. Mam nadzieję obejrzeć pani prace, te słynne szale z jedwabiu, o których wspominała Milli. Ale co pani na to, żebyśmy się wkrótce spotkały? Byłoby to spełnienie moich najskrytszych marzeń. Pragnę przekonać panią do wycieczek rowerowych, jestem ich niestrudzoną orędowniczką i namawiam każdego do rekreacji na powietrzu. Jedynie Grety nie udało mi się dotąd przekonać do owej rozrywki, ale nic dziwnego, mamy inny gust i zupełnie odmienne potrzeby. Powinnam mówić o tym szeptem, bo gdzieś tu jest, zgubiłam ją przy ogórkach. Prawdopodobnie

jeszcze targuje się o cenę, skąpa jest niczym Szkot. A więc, droga panno Judyto, jesteśmy umówione, nieprawdaż? Judyta śmiała się już jawnie i nawet imię Grety nie popsuło wrażenia, jakie wywierała na niej panna Henneberg. Kristina wyglądała młodzieńczo, zamożnie; wychowywana zapewne w kochającym domu, rozpieszczana przez rodziców i brata, zdołała zachować naturalność, o którą trudno było w świecie konwenansów i obyczajowych zakazów. – Obawiam się, że nie sprostam pani oczekiwaniom. O rowerach i cyklistach wiem tyle, ile usłyszałam od pani podczas naszego pierwszego spotkania. – Chyba mi pani nie odmawia?! Proszę się o nic nie martwić, ja wszystkim się zajmę, mam doświadczenie, udzieliłam niejednej lekcji jazdy na rowerze. Zdziwi się pani, jakie to łatwe i przyjemne. – Trzymam panią za słowo – odparła Judyta. – A zatem proponuję najbliższą niedzielę w samo południe na Praterze. Albo nie, unikniemy tłumów, jeśli wybierzemy Augarten. Zna pani ten park? Urokliwy i znacznie bardziej zaciszny niż aleje Prateru, więc idealny dla cyklistów... Dopiero gdy się rozstały, Judytę opadły wątpliwości, Kristina bowiem była siostrą Grety i Maxa, a przecież jedno nie znosiło jej, drugiego nie cierpiała ona. Jednak panna Henneberg ujęła ją szczerością i prostolinijnością, niespotykaną autentycznością emocji oraz żywą mimiką; młodzieńcza popędliwość tylko dodawała jej uroku. Uznała więc, że lekcja z nią może być ciekawym i miłym doświadczeniem.

***

Jeszcze tego samego dnia podczas przerwy obiadowej Mina poprosiła Judytę o chwilę rozmowy. – Słyszałaś o domu towarowym Gerngrossa? Tym na Mariahilfer Strasse? – spytała, układając bukiety z kupionych na targu kwiatów. Rosa przynosiła wazony, a potem ustawiała w salonie – na fortepianie ogromny, z żółtymi różami, na żardinierach malutkie, z białymi miniaturowymi różyczkami. – Ogłosili doroczny konkurs na projekt sukni wieczorowej i zdaniem moim oraz Emmy udział w takim przedsięwzięciu byłby dla nas reklamą, a dla ciebie, gdybyś zechciała nam pomóc, szansą, aby zaistnieć. Batik jest na tyle rzadki, że warto by pokusić się o suknię, w której nawiązałybyśmy do twoich wzorów. Mogłabyś też zaprojektować dodatki. Nie uważasz, że szal stanowiłby idealne dopełnienie sukni? Judyta wielokrotnie widziała imponujący gmach domu towarowego Alfreda Abrahama Gerngrossa, bo z daleka rzucał się w oczy. Gigantyczny i czteropiętrowy, o fasadzie koloru kości słoniowej, lśniących czystością szerokich oknach i witrynach ze starannymi, kuszącymi różnorodnością towarów wystawami. Pomysł spodobał się jej na tyle, że jeszcze przed wieczorem Emma zabrała ją na spotkanie objaśniające regulamin konkursu. Z siostrą Miny Judyta miewała do czynienia rzadko i wiedziała o niej niewiele. Życie Emmy płynęło głównie w pracowni oraz w mieszkaniu na drugim piętrze, bo oprócz niedzielnych mszy w katedrze Świętego Szczepana rzadko opuszczała dom. Była panną, co w jej wieku wróżyło dożywotnie staropanieństwo. Pracowita, systematyczna, godna zaufania, stawiająca obowiązki ponad przyjemnościami, pochodziła gdzieś spod Alp, skąd przyjechała przed laty z Miną; stamtąd także sprowadziły Rosę, która dopiero u nich nabrała ogłady i miejskiego sznytu. Mina i Emma dzieciństwo wspominały rzadko, bo nie było szczęśliwe ani beztroskie. Dopiero łut szczęścia, nagły i niespodziewany spadek po stryju, zmarłym bezpotomnie wiedeńskim kupcu, odmienił ich los. Założyły więc rodzinny interes; Mina ze zwykłej szwaczki stała się właścicielką

pracowni szanowanej w dzielnicy handlowej, Emma zyskała kapitał i kamienicę, w której niezwłocznie zamieszkały. Życie prywatne Emmy, zwłaszcza jej przeszłość i lata młodzieńcze, okrywała tajemnica. O ile Mina wspominała niekiedy krótkotrwałe małżeństwo przerwane przedwczesną śmiercią męża, o tyle jej siostra, choć uprzejma, a dla Judyty serdeczna, unikała podobnych zwierzeń. Wydawała się pogodzona z losem kobiety samotnej, co sugerował także jej strój. Choć nie była brzydka, preferowała suknie w odcieniach ziemi i jak na współwłaścicielkę pracowni krawieckiej o zdumiewająco niemodnym kroju. Nie uznawała też biżuterii, ograniczając się do srebrnego monokla oraz zegarka noszonego na ręku. – Jesteśmy umówione z Frau Brühl – powiedziała i dodała z uśmiechem zadowolenia: – Dotarłyśmy w porę. Przed Gerngrossem parkował sznur dorożek i prywatnych powozów; ruch na ulicy nasilał się z każdą chwilą, ponieważ godzina była popołudniowa, idealna na wypad po zakupy. Judyta z Emmą weszły do środka, po czym mimo ścisku i zamieszania schodami o kutych żelaznych poręczach wspięły się na piętro. Z góry parter nasuwał na myśl teatr z charakterystycznym dla niego entourage’em: rekwizytami, scenografią i aktorami. Judyta prześliznęła się spojrzeniem po wystawionych na sprzedaż sukniach nęcących szlachetnymi tkaninami, nowoczesną linią, subtelnymi dodatkami oraz elegancją wykończeń i uświadomiła sobie boleśnie skromność swego ubioru oraz wymagania, jakie zostaną prawdopodobnie postawione projektom na konkurs. Emma rozglądała się chwilę, zanim podeszła do kobiety w granatowej sukni pracownicy Gerngrossa, a ta poprowadziła je do kierowniczki działu konfekcji damskiej. Szły więc wśród niezliczonych stoisk, lawirując między manekinami w toaletach prosto z Paryża i Berlina, sprzedawczyniami doradzającymi rozmiary rękawiczek, szerokość pasków, wzory kapeluszy i kolory parasolek z maszynowej koronki – a Judycie brakło tchu, gdyż bogactwo towarów przerastało

wszystko, co widywała w krakowskich domach towarowych i magazynach. Frau Brühl zastały przy stoisku z tkaninami, gdzie na sięgających sufitu półkach oraz na szerokich ladach piętrzyły się piramidy ułożone z bel materiałów gładkich i wzorzystych, cieniutkich oraz grubszych niż na pledy, matowych lub połyskliwych niczym polerowana miedź. Welury, szyfony, satyny, jedwabie, żakardy i tiule sąsiadowały tu z koronką klockową i obszyciami z piór, z żabotami, taśmami rypsowymi oraz sznurkowym haftem, wreszcie z gazą i mieniącą się srebrzyście lamą. – Droga panna Emma! – wykrzyknęła serdecznie. – Jakże się cieszę, że się panie zdecydowały. Już jestem do pań dyspozycji. Czujnym wzrokiem ogarnęła uwijające się niczym w ukropie sprzedawczynie, po czym poprosiła gości do kancelarii. – Termin upływa z końcem września – tłumaczyła. – Do połowy października nastąpi rozstrzygnięcie, ponieważ preferujemy modele do zimowej kolekcji. Wystawimy je oczywiście później na sprzedaż, bo takie będą warunki kontraktów dla zwycięzców. Omówiła zasady konkursu, zainkasowała wpisowe i wystawiła pokwitowanie, po czym życzyła powodzenia i pożegnawszy się, wróciła do pracy. Podekscytowane projektem Judyta z Miną poświęciły wieczór na stworzenie wstępnego zamysłu sukni. Rozrysowały formy rękawów, karczków, pleców i spódnic, dyskutowały o kształtach dekoltów oraz długościach mankietów, gdy na stole, obok arkuszy papieru, pokruszonych kawałków kredy i ołówków wymieszanych z pastelami, stygła zapomniana kawa. – Rękawy bufiaste i usztywnione, wąskie od łokcia do nadgarstka... – mówiła jakby do siebie Mina. – Moim zdaniem takie wyszły z mody. Niech będą zwiewne, cięte z ukosa i półprzezroczyste. Z tiulu? – podchwyciła Judyta. – Albo z koronki. – Postawiłabym na koraliki. Haft koralikowy cieszy się wzięciem, a Mizie wyczaruje nam

misterne cudeńka, można by dać gęsto na spódnicę... Judyta założyła ołówek za ucho. – Poproszę ją, zobaczymy, co powie. – Dziś wyszła wcześniej, wybierała się do siostry. – Do Idy? – Owszem. Odnalezienie się Idy wywołało w pracowni sensację, ale większe zainteresowanie wzbudziło to, że zaręczona przez ojca z bogobojnym, choć wiekowym żydowskim kupcem dziewczyna uciekła z domu dla ubogiego studenta medycyny. Szwaczki szemrały z podnieceniem i szczyptą złośliwości, że zlekceważyła wolę rodziców zapewne nie po to, by pobierać lekcje medycyny. Choć była to historia miłosna pośledniego sortu, omawiano ją z wypiekami na twarzy, rzecz jasna w tajemnicy przed Mizie i pracodawczyniami. Judycie natomiast przypomniała jej karkołomną ucieczkę do Szymona, więc mimo że życzyła Idzie szczęścia, jako jedyna jej współczuła.

***

Niedziela była słoneczna i upalna. Judyta w lekkim beżowym kostiumie z bawełnianej piki, idealnym do rekreacji na świeżym powietrzu, czekała na Kristinę Henneberg tuż przy bramie do parku Augarten, spoglądając z nadzieją i tęsknotą na obsadzone lipami i jesionami wyżwirowane alejki, dające zapewne tak pożądany w południowych godzinach cień. Zdyszana i zarumieniona Kristina pojawiła się na rowerze i w stroju rasowej cyklistki. – Nie spóźniłam się, prawda? Niech sobie pani wyobrazi, że w ostatnim momencie moja droga

mama wpadła na błogosławioną myśl, by puścić mnie z domu pod okiem służącej. Doprawdy, te jej mieszczańskie przesądy przyprawiają mnie niekiedy o solidny ból głowy! Co ja bym poczęła z tą nieszczęsną Elzą! – powiedziała, zatrzymawszy przed Judytą połyskujący w mocnym świetle dnia pojazd. – Obiecałam pani naukę jazdy, ale w przyszłości niech się pani zaopatrzy w pumpy. Będzie poręczniej. – Wątpię, czy znajdzie pani we mnie materiał na cyklistkę – śmiała się Judyta. – Podejrzewam, że mam naturę piechura, dlatego proponuję spacer. – Wykluczone! Zapomniała pani o planach wycieczki rowerowej? Przeszły w jesionową alejkę, po czym panna Henneberg omówiła budowę roweru, z wdziękiem ignorując rozbawione spojrzenia obecnych przy tym wiedeńczyków, bo choć cykliści wpisali się na stałe w miejski pejzaż, nadal wywoływali sensację, zwłaszcza kobiety w zbyt śmiałych, graniczących z nieobyczajnością strojach. – To tylko na początku wydaje się trudne – mówiła. – Proszę trzymać mocno kierownicę i przełożyć nogę przez ramę. Jest odpowiednio nisko, bo to damski model, przystosowany do jazdy w spódnicy. Prawa stopa na pedale... Tak. Teraz siodełko. Niech się pani podeprze lewą nogą i odepchnie od ziemi... W duchu Judyta klęła na czym świat stoi. Pot zalewał jej oczy, bluzka pod żakietem kleiła się do ciała, fiszbiny gorsetu wbijały się w skórę, a kapelusz z czekoladowej słomki nieustannie zsuwał się na tył głowy. Zagryzając usta, odtworzyła w końcu punkt po punkcie instrukcje Kristiny i tym razem tak zsynchronizowała ruchy, że rower raptownie ruszył. W tej samej chwili poczuła dreszcz emocji i strachu; serce podchodziło jej do gardła, bo w iście zawrotnym tempie zbliżał się koniec alejki, a ona nie umiała się zatrzymać! Nagły poryw suchego wiatru zerwał jej z głowy kapelusz w chwili, gdy przed rozpędzonym rowerem wyrosła zatopiona w rozmowie para. Judytę sparaliżował nagły atak paniki. Nie mogła sobie przypomnieć, co Kristina

mówiła o sygnałach ostrzegawczych, więc tylko krzyknęła. Nadaremnie. Para, odwrócona do niej plecami, szła krokiem spacerowym, niespiesznym, lecz ona nie zdołała jej wyminąć. Pojazd wpadł z impetem na mężczyznę, który przewrócił się na żwir. Tuż obok z okrzykiem zdumienia upadła kobieta. Spódnica Judyty wplątała się w szprychy; kiedy rower runął na ziemię, prawą kostkę dziewczyny przeszył ostry ból. – Nic pani nie jest?! Panno Judyto, na litość boską, proszę się nie ruszać, już pomagam pani wstać! – krzyczała Kristina. – Może trzeba lekarza? To moja wina, tak mi przykro, że panią namówiłam! Max, kogo by tu zawołać? Doktora Georga? Mieszka w pobliżu... Judyta jęknęła mimowolnie; kostka wyglądała na nadwerężoną, ale z pomocą Kristiny i Maxa, który pojawił się nie wiedzieć skąd, dźwignęła się na nogi. – A państwo?! – Kristina rzuciła się na pomoc poturbowanym. – Z całego serca błagam o wybaczenie, to ja zawiniłam, nie panna Judyta! Para gramoliła się z ziemi, wydawało się jednak, że poza drobnymi uszkodzeniami garderoby i powierzchownymi otarciami dłoni nikt nie ucierpiał poważnie. – Mogła nas pani zabić na tej diabelskiej machinie! Powinien obowiązywać zakaz rowerów i cyklistów w miejscach publicznych! – warknął mężczyzna poszkodowany w kraksie. Tymczasem Max doprowadził utykającą Judytę do najbliższej ławki, gdzie wkrótce dołączyła do nich Kristina. – Poszli – mruknęła. – Miałyśmy szczęście, że skończyło się tylko na tym! Max, pędź po doktora Georga, a ja poczekam z panną Judytą. – Nic mi nie jest – zaprotestowała Judyta, demonstrując wyprostowaną postawę. – Kostka już mi nie dokucza. – Jest pani pewna? Doktor to przyjaciel rodziny, zajmie się panią fachowo i troskliwie... – przekonywał Max.

– Dziękuję – przerwała i dodała jakby z wyrzutem: – Miał pan być w Baden. – Wróciłem wczoraj. Rodzice wysłali mnie za Kristiną, bo wymknęła się z domu, a sama pani widzi, że jest w gorącej wodzie kąpana, trzeba na nią uważać. – Dajże spokój, Max! Ale panią, panno Judyto, przepraszam stokrotnie. Za krótko ćwiczyłyśmy i nie ma pani jeszcze doświadczenia. Teraz zabierzemy panią do nas i zaprosimy kochanego doktora Georga, by panią zbadał. Judyta miała dość. Jej kostium był w opłakanym stanie; zszargany dół spódnicy znaczyły pręgi kurzu, odpadł guzik spinający poły żakietu, które odsłoniły przepoconą bluzkę, a kapelusz gdzieś zniknął i nigdzie nie mogła go znaleźć. Nie zwracając uwagi na bolącą kostkę, ruszyła ku wyjściu z parku. – Niechże pani zaczeka! Sprowadzę dorożkę – powiedział Max. – Zapewniam, że dam sobie radę. Kristino, pożegnajmy się już. Jak pani widzi, cyklistką jestem fatalną i żadne lekcje tego nie zmienią. – Panno Judyto, pani ma do mnie żal... – Ależ nie. Nikt mnie nie zmuszał, bym wsiadła na rower. – Namawiałam panią... – Panno Kristino, jestem dorosła i zazwyczaj wiem, co robię. – Mówi pani takim tonem... – Mimo to odprowadzimy panią na postój dorożek – postanowił Max i podniósł z ziemi rower siostry. Kiedy przekroczyli bramę, Kristina szła ze skruszoną miną winowajczyni, Judyta zacięła się w milczeniu, a Henneberg bez litości strofował siostrę. Raz jeden zwrócił się do Judyty, jednak z jakiegoś powodu zmienił ton na pełen rezerwy, jakby przypomniał sobie przebieg ich ostatniej rozmowy. Potem znaleźli fiakra i pożegnali się chłodno, rezygnując z zapewnień, że muszą się

wkrótce spotkać. Rozdział 15 Socjaliści Tegoroczna wiosna była tak zimna, że absorbowała uwagę krakowian w znacznie większym stopniu niż tocząca się w Europie wojna, bo choć pierwsze strony gazet donosiły niezmiennie o konflikcie między Grecją i Turcją, to zaraz potem rozpisywano się z przejęciem o nietypowych dla końca kwietnia śnieżycach i długotrwałych ulewach, o miejscowych podtopieniach oraz nocnych przymrozkach ścinających pąki na wpół rozkwitłych drzew. Wróżono biedny rok i drożyznę, a nad Krakowem zawisło widmo powodzi. Właśnie w tym czasie doszło do oficjalnych zaręczyn Elizy i Antona. Wbrew mieszczańskim obyczajom młodzi zrezygnowali z przesadnej wystawności i przyjętego w takich okolicznościach ceremoniału, zwłaszcza że na skromnej kolacji u Jadwigi i Izydora Wajnerów, którzy użyczyli narzeczonym gościny, nie pojawił się nikt z bliższych czy też dalszych krewnych. Teresa Pohorecka wymówiła się początkiem sezonu i przyjazdem pierwszych letników, Elżbieta Orzechowska zignorowała zaproszenie wnuczki, a Georg von Wiebracht spodziewał się spotkać syna z panną Pohorecką w Wiedniu. Dlatego Klara zaliczyła owe zaręczyny do najprzyjemniejszych ze wszystkich, na jakich kiedykolwiek była. Jednak sama znalazła się na rozdrożu. Rozstanie z Jerzym skazało ją raptownie na zdumiewająco boleśnie odczuwaną pustkę, którą gorliwie zapełniała pracą. Ponieważ zbliżały się egzaminy końcowe w Baraneum, uczyła się pilniej niż dotychczas, pisała także więcej, chwytając się każdego tematu, jaki proponował naczelny „Nowej Reformy”. – Panno Klaro – powiedział pewnego razu. – Pani przecież sympatyzuje z socjalistami, pisała pani o strajku w fabryce cygar, a u mnie sami demokraci, wszyscy się wymawiają, kiedy o nich chodzi. Może by tak pani? Na pierwszego maja zapowiedziano w mieście demonstrację socjalistów. Opisze

to pani? Wystarczy kilka zdań, krótko i zwięźle, bo tak czy owak trzeba o tym napomknąć choćby z dziennikarskiego obowiązku. – To zabawne, że podejrzewa mnie pan o socjalistyczne ciągoty – odrzekła Klara. – Nie jestem socjalistką i nigdy z socjalistami nie miałam do czynienia. Wiem o nich tyle, ile wyczytuję w gazetach. – Ale to nic nie szkodzi, to nawet lepiej – upierał się Konopiński. – Bo wie pani, odkąd Daszyńskiego obrali posłem, tak zupełnie nie da się ich ignorować. Od czasu, gdy w marcowych wyborach Ignacy Daszyński zyskał miejsce w parlamencie, a partia socjalno-demokratyczna weszła na stałe do życia politycznego Austro-Wegier, prasa częściej niż zwykle pochylała się nad ekscesami i burdami wywołanymi przez socjalistów, a niechęć do nich rosła z każdym nowym artykułem o nakłanianiu do strajków i agitacji wśród galicyjskiego chłopstwa. Klarze wszystko to było obojętne; ostatecznie zgodziła się jednak, bo szalę przeważyła małostkowa myśl, jak bardzo podobnym artykułem dopiecze ojcu.

***

W przeddzień manifestacji socjalistów na Kanoniczej pojawił się Anton. Przyszedł po południu i zaledwie na chwilę, bo wieczorem rozpoczynał służbę, Eliza podała mu więc wczesną kolację, a potem filiżankę mocnej kawy. Ostatnimi czasy, zwłaszcza po zaręczynach, wizyty takie nie należały do rzadkości, ale bywały krótkie z powodu obowiązków Antona i licznych zajęć Elizy na uniwersytecie. Oboje robili jednak co w ich mocy, by mimo to widywać się choćby w przelocie. Na wieść o temacie nowego artykułu Klary Anton spoważniał, choć przed chwilą opowiadał

lekkim tonem o planowanym na początek lata wyjeździe z Elizą do Wiednia. – Mówi się – zaczął z wahaniem – że policja polityczna, a wywiad na pewno, wyślą jutro do parku Krakowskiego niejednego agenta. Kryminalnej nic do tego, tyle że socjaliści mają jak najgorszą opinię i trudno przewidzieć, jak przebiegnie manifestacja. Może do niczego nie dojdzie, ale za to nie dam głowy, więc radzę uważać. Jest pani przekonana, że sprawa warta jest ryzyka? – Zdaniem pana coś mi grozi? – nieco prowokacyjnie odparła Klara. – To możliwe. – Jeśli będą tam agenci, manifestanci nie poważą się chyba... Sądzisz, że dojdzie do zamieszek? – spytała Eliza. – Agentów wysyła się w podobne miejsca po cywilnemu – odrzekł Anton. – I nie po to, by pilnowali porządku albo gwarantowali zgromadzeniu bezpieczeństwo. Mają reagować w razie nieprzewidzianych zajść. – Jak reagować? – dociekała Klara. – Aresztować winnych rozruchów. – Nie byłoby roztropniej po prostu do nich nie dopuścić? Nie uważa pan, że na dłuższą metę takie metody nie zdają egzaminu? Można by uniknąć awantur. – W jaki sposób? – zdziwił się sceptycznie Anton. – Ciebie także wysyłają... w podobne miejsca? – zapytała Eliza. – Nie w przypadkach spraw politycznych. Teraz zresztą ślęczę nad raportami, więc nie masz się czym martwić, kochanie. Podobne rozmowy zdarzały się sporadycznie i Klara znała tego przyczyny, bo Eliza nie kryła przed nią niczego, co dotyczyło narzeczonego. Anton miał w zwyczaju zachowywać dla siebie to, co mogłoby niepotrzebnie zaniepokoić ukochaną i sprawić, że drżałaby o jego życie, a oprócz tego, o czym raz czy dwa wspomniał mimochodem, zobowiązany był do zachowywania kwestii istotnych

dla prowadzonych przez policję śledztw w tajemnicy. Eliza godziła się na to bez protestów, choć lęk o Antona towarzyszył jej stale. Wieczorem do pokoju dziewcząt zapukał Izydor Wajner, gdyż tego dnia lokatorzy uiszczali czynsz. – Panno Klaro, pani ma już wszystko uregulowane – oświadczył. – Jeszcze przed południem profesorowa złożyła żonie wizytę, potem czekała długo na panią, ale tu wciąż było zamknięte. Opłaciła za maj. – Jak to opłaciła?! – rozgniewała się Klara. – Nic mi o tym nie wiadomo i nie umawiałam się z mamą... – Umilkła pod karcącym wzrokiem Elizy. – To już panie wyjaśnicie między sobą, może zaszło jakieś nieporozumienie. Powinna pani się cieszyć, że rodzice tak się o nią troszczą i chcą pomagać. I choćby ze względu na nich na pani miejscu nie poszedłbym na tę jutrzejszą manifestację. Niechże pani da temu spokój! Odkąd Klara zdradziła sąsiadom temat nowego artykułu, oboje ją przekonywali, by w tym dniu została w domu. – Proszę się nie martwić, strach ma wielkie oczy, a socjaliści to tacy sami ludzie jak pan czy ja – odparła. – Banda krzykaczy i darmozjadów, panno Klaro. To pewne, że nic dobrego pani z tego nie przyjdzie, bo i policji przyślą zapewne bez liku i jak zwykle dojdzie do awantury. Niech mi pani wyjaśni, dlaczego inni piszą o pogodzie i sztuce, a pani jak zawsze z grubej rury. Daję słowo, że bezpieczniejsza od socjalistów epidemia tyfusu, a tego Daszyńskiego wyklęli we wszystkich kościołach. Zrobili z pani kozła ofiarnego. – Anton też ją przestrzegł – dodała Eliza. – Przylgnie do ciebie łatka socjalistki. – Nie zaprzedaję socjalistom duszy – zniecierpliwiła się Klara. – Pozwoli mi pani przynajmniej sobie towarzyszyć? – zaproponował Wajner. – To zupełnie niepotrzebne! Zapewniam pana, że nic złego się nie stanie.

– Pani to kubek w kubek jak moja córka. Ona też nic od nas nie chce, nie przyjeżdża, chociaż Lwów nie koniec świata. Ale po co ja pannom głowę truję, taka to już kolej rzeczy, że dzieci wyfruwają z gniazda i idą w swoją stronę. Tyle że ckni się za nimi coraz bardziej. Z żoną dziękujemy losowi za Ewunię. Zeszło więc na Żabskiego i próby wyłudzenia pieniędzy. Pan Izydor sposępniał, poprawił nerwowo fular. – Zdaniem adwokata bez świadków nie ma co myśleć o ukaraniu franta, bo szantaż należy udowodnić. Ma więc nad nami przewagę, w żaden sposób nie możemy wskazać świadków przekupstwa. – A gdyby go sprowokować? – podchwyciła Eliza. – Przy obcych będzie się pilnował, ale moglibyśmy tak to zorganizować, aby nie miał pojęcia, że słucha go ktoś więcej niż tylko państwo. Roztrząsali pomysł do nocy, aż pan Izydor, podniesiony nieco na duchu, pożegnał się i wyszedł. Elizę jednak nadal niepokoiła perspektywa udziału Klary w manifestacji socjalistów. – Zastanów się dobrze – powiedziała. – Anton nie żartował, gdy radził, byś zrezygnowała. Wpakujesz się w tarapaty, a i ojciec ci tego nie daruje. Po co ci teraz kłopoty, masz zaraz egzaminy. – Kłopoty? – Klara zapaliła cygaretkę. – Mylisz mnie z Judytą. – Z nikim cię nie mylę i nie żartuj sobie ze mnie, to wszystko z troski o ciebie. – Doceniam ją, ale oboje z Antonem przesadzacie. Powiedz mi lepiej, kiedy wyjeżdżasz do Wiednia? – Zaraz po sesji. Wyobrażam sobie minę Anette, kiedy mnie zobaczy. Najchętniej zostałabym w Krakowie, bo nie będzie to przyjemna wizyta, ale robię to dla Antona. Jestem pewna, że gdybym mogła przedstawić go babci, pojechałby ze mną do samej Warszawy i zniósłby jej humory bez mrugnięcia okiem, więc nie wymawiam się i nie narzekam. Ze ślubem poczekamy do przyszłego roku, kiedy skończę dwadzieścia cztery lata, a wtedy żadne z nas nikomu nie będzie się musiało tłumaczyć.

Ten Wiedeń śni mi się po nocach, ale co tam. Bywałam w gorszej opresji. A poza tym zobaczę Judytę. Nawet gdy w słowach Elizy pojawiały się „jeśli” lub „chyba”, brzmiały niczym pewniki, jakby miłość do Antona rozstrzygała wszelkie wątpliwości, porządkując życiowy zamęt i ustalając priorytety. Inaczej było w przypadku Klary; uczucie do Jerzego przyniosło jej rozczarowanie oraz niepokojące przeświadczenie, że życie nie daje pewników ani żadnych oczywistych prawd, na których można by polegać.

***

Maj przyniósł wiosnę w pełnym rozkwicie, jakby natura nadrabiała zapóźnienie po szaleństwach kwietnia. Przy dźwiękach marszów granych przez orkiestry wojskowe oraz dzwoniących co jakiś czas dzwonów, wzywających na trwające od szarego świtu nabożeństwa, Klara dotarła na Karmelicką. Stąd do parku Krakowskiego, miejsca zgromadzenia socjalistów, było już niedaleko. Pomyślała, że gdyby nawet nie znała drogi, tego dnia trafiłaby do parku bez trudu, bo wyznaczały ją krzykliwe plakaty i rozsypane na bruku ulotki. A kiedy dotarła do parkowej bramy, dostrzegła czerwone koszule i krawatki socjalistów zmierzających na kolarską arenę, gdzie ustawiono trybuny dla mówców. Tłum gęstniał, okazało się jednak, że to z powodu zaplanowanych na ten dzień festynów oraz zabawy ludowej. Otwarto bufety serwujące świeże owoce, kanapki, andruty i schłodzoną lemoniadę; sprzedawców baloników i cukrowej waty oblegała rozkrzyczana dzieciarnia z guwernantkami i nianiami, a na parkowym stawie w wypożyczonych łódkach wiosłowali zapaleni sportowcy.

Klara szła śladem czerwieni, po czym by nie przyciągać uwagi, stanęła na uboczu, jednak dość blisko hałaśliwej i pewnej siebie grupki młodzieńców w studenckich czapkach oraz z karmazynowymi rozetami w klapach znoszonych surdutów. Wyjęła notesik i pióro, kiedy zaczęto przemawiać z trybuny. – Ej! A panna to z policji? – usłyszała. – Niechże panna podejdzie i pokaże, co na nas gryzmoli! – Pewno spisuje nazwiska dla tych, co urzędują Pod Telegrafem! Zaczepki studentów przybierały na sile, więc Klara zamknęła ostentacyjnie notes. – Jestem z prasy – powiedziała. – Nie zapisuję żadnych nazwisk, bo tu nikogo nie znam. – A! Panna nieobeznana z tematem! Nie ma to jak rzetelność współczesnych dziennikarzy! Raptem z grupki rozochoconych studentów wyszła szatynka o dużych szarych oczach i jasnej karnacji. Na śnieżnobiałej bluzce nosiła szeroki czerwony krawat. – Klara?! Poznajesz mnie? Iza Odrzywolska! Nie widziałyśmy się... Czekaj, chyba od jesieni, odkąd zbierałyśmy podpisy pod petycją do sejmu? – Podała rękę na powitanie. – To twoi znajomi? – spytała Klara. – Wybacz im żarty. Dla jakiej gazety piszesz? – Dla „Nowej Reformy”. Jakoś... mijamy się w Baraneum. – Mamy zajęcia o różnej porze – przyznała Iza. – Poza tym nie widać mnie, bo przygotowuję prace na lipcową wystawę. Kilka portretów. – Ach, masz więc szansę na nagrodę – domyśliła się Klara, gdyż na wystawę końcową typowano najzdolniejsze słuchaczki kursu artystycznego. – Niewielką. – Iza odmachnęła ręką studentowi, który przywołał ją gestem. – Przyłącz się do nas, oni tylko sprawiają takie wrażenie... – Od kiedy trzymasz z socjalistami?

– Czy to ważne? No chodźże, ze mną nic ci nie grozi. Poznam cię z nimi i po krzyku. Z mównicy przemawiał starszy szpakowaty mężczyzna w jasnym garniturze, potem wybierano przewodniczących zgromadzenia i znowu wygłaszano mowy, lecz teraz udzielono Klarze stosownych wyjaśnień, dzięki czemu kajecik zapełniał się notatkami. Iza zaprezentowała Pawła Grossmana, ciemnowłosego studenta filozofii, oraz swego brata. Andrzej Odrzywolski, niewysoki szatyn o szarych jak u siostry oczach, kończył właśnie medycynę. Manifestacja skończyła się w południe i Klara rozstała się z Izą oraz jej znajomymi przy parkowej bramie. Byli sympatyczni i całkiem zwyczajni, więc kiedy później pisała artykuł, śmiała się w duchu, bo nie miała pojęcia, dlaczego drży przed nimi całe miasto.

***

Notkę o manifestacji zaniosła do redakcji w poniedziałek, jak tylko uporała się z wykładami w Baraneum oraz z harmonogramem wykładów o ekonomii społecznej w czytelni na Poselskiej. Naczelny przyjął ją niezwłocznie. Od razu pogrążył się w lekturze, gdy Klara paliła cygaretkę i nie spuszczała zeń czujnego wzroku. Twarz Konopińskiego z wolna tężała. – Tego się nie spodziewałem! – wybuchnął raptem. – Co mi tu pani przyniosła?! Klara zdusiła papierosa w popielniczce. – Nie rozumiem... Artykuł, obiektywny i niedługi. – Obiektywny?! Co my tu mamy... Że hasła prospołeczne, pokojowe zgromadzenie? Charyzmatyczni przywódcy? I o tych studentach... Przecież to czystej wody agitacja! Oczekuję od

pani dziennikarskiej rzetelności oraz prawdy! Nie przyszło pani do głowy, że owi manifestanci, zwłaszcza robotnicy, nie byli tego dnia w pracy? Mimo soboty? Wie pani, jakie to straty dla fabryk i dla nich samych, bo nikt im za ten dzień nie zapłaci? A poza wszystkim po co komu podobne manifestacje? W Europie już je zarzucono! Zdaniem pani to idealizm? Bo moim awanturnictwo i wichrzycielstwo! A studenci, panno Klaro, mają się uczyć, nie siać ferment! – Sądziłam, że „Nowa Reforma” sprzyja socjalizmowi. – To się pani pomyliła! Jeśli chce pani drukować podobne brednie, proszę się zatrudnić na Szewskiej w „Naprzód”, to zaledwie parę przecznic stąd! Klara poczerwieniała z oburzenia i wstała z krzesła. – Dobrze więc. Na kiedy mam poprawić? – Sam to zrobię, obawiam się, że pani sobie z tym nie poradzi. Klara wypadła z redakcji upokorzona i wściekła – jak po najgorszej scysji z ojcem. Zapadał letni zmrok, latarnie migotały słabiutko, a ona z zaciśniętymi gniewnie ustami zmierzała na Rynek. Potraktowano ją podle, z wyższością, co zawsze budziło w niej złość i sprzeciw, a przecież napisała artykuł, jak umiała najlepiej. Nie stosowała socjalistycznej retoryki, bo nie znała jej ani z prasy, ani z okolicznościowych ulotek. Przy Sukiennicach przystanęła. Szewska była tuż-tuż, wystarczyło skręcić w uliczkę przy pałacu Pod Baranami, mogłaby na gorąco zajrzeć do ostatnich numerów „Naprzód”, zapewne w redakcji kupi je za bezcen. Jakiś czas krążyła między podwórzami obskurnych kamienic, aż wreszcie niemal w całkowitych ciemnościach, potykając się na bruku i kawałkach pokruszonych cegieł, odkryła rdzewiejącą furtkę, potem niewielkie podwórko z właściwą klatką schodową i drzwi z napisem „Naprzód” na metalowej tabliczce. Znalazła się w niedużym prostokątnym pokoju, urządzonym ascetycznie, bo głównym meblem okazał się stojący pośrodku stół oświetlony płomieniem dużej lampy naftowej. Wokół siedzieli

czterej mężczyźni w ubraniach świadczących jednoznacznie o robotniczych profesjach i takim właśnie pochodzeniu. Przywitała się słabym głosem, bo nagle uświadomiła sobie absurdalność sytuacji i to, z kim ma do czynienia, po czym równie niepewnie spytała o gazetę. – Wychodzi co czwartek – odparł najmłodszy, czarnowłosy, wręczając jej numer z minionego tygodnia. – Może by panna zaprenumerowała? Zgodziła się; ze strachu zgodziłaby się zapewne i na to, by kupić od nich Wawel z przyległościami. – A broszury? – spytał. – Gdyby miała panna ochotę... Wzięła broszury, a potem plik drukowanych czerwoną farbą ulotek, po czym wyszła i dopiero za drzwiami odetchnęła swobodnie.

***

Po aferze z socjalistami Klara znalazła sposobność, by rozmówić się z matką. Choć się jej nie przelewało, radziła sobie nadspodziewanie dobrze. Na czynsz miała odłożone pieniądze z korepetycji i nie widziała powodu, by przystawać na pomoc udzielaną za jej plecami. Wybrała ranek, aby nie zastać ojca. Profesorowa przyjęła ją w salonie i nie dając dojść do słowa, skrytykowała nadmierną szczupłość, poleciła służącej przygotować gościowi pożywne śniadanie, po czym poskarżyła się na Maurycego. – Nie pisze – powiedziała. – Od marca nie przyszedł ani jeden list. Wiem, że jest dorosły, zajęty narzeczoną i pracą, ale nigdy dotąd nie zaniedbywał nas w takim stopniu. Mam jak najgorsze przeczucia i myślałam nawet, żeby przez kogoś, kto jedzie do Paryża, podpytać o wieści, ale nikogo

takiego nie znalazłam. Zawsze czuję, gdy wam się nie układa. Kiedyś, tuż przed twoją chorobą, cierpiałam na migreny, teraz męczą mnie nocne koszmary. – Maurycemu dobrze się wiedzie, mamo. – Zapewne. Cóż, może jestem przeczulona. – Chciałabym prosić mamę... – Brakuje ci zapewne na życie? Dobrze, że przyszłaś z tym do mnie, ojciec... Klara poderwała się z sofy. – Ależ mamo! Nie brak mi ani na mieszkanie, ani na życie i bardzo proszę, by mama nigdy już za mnie nie rozliczała się z Wajnerami! Byłam zażenowana, gdy pan Izydor oświadczył, że nie muszę płacić! Ciężko pracuję i mam oszczędności. – Dziecko. A ileż ty możesz zarobić?! – Tyle, ile mi potrzeba. – Niedawno domagałaś się wypłaty procentów i nagle taka zmiana? Chyba... nie pozwalasz, by cię utrzymywał... ów znajomy z teatru? Klara poczerwieniała. – Ów znajomy z teatru... to była pomyłka. Już go nie widuję. – To chwała Bogu. Ojcu spadnie kamień z serca, a ja... – Mamo. Nie mówmy teraz o moich znajomych. Proszę, oddaję mamie dług. Nie życzę sobie więcej podobnej pomocy. – Rzuciła się do torebki i z portmonetki wyjęła banknoty, po czym położyła je na stole. – Dobrze, niechaj będzie po twojemu. – Głos matki ciął chłodem. – Zarabiaj i spłacaj długi sama. Oboje z Maurycym postępujecie podobnie. A teraz, moja droga, zmuszona jestem cię przeprosić, bo przypomniałam sobie o terminie odbioru kapelusza. Karolina za chwilę poda ci śniadanie. Wybacz, że zjesz je sama.

***

Czerwiec mijał Klarze pod znakiem sukcesów i porażek. Przebrnęła szczęśliwie przez egzaminy końcowe w Baraneum i czekała na wręczenie dyplomów, lecz w tym samym czasie „Nowa Reforma” zerwała z nią współpracę. Artykuł o manifestacji socjalistów ukazał się w zmienionej formie, podpisany przez naczelnego, a ją odtąd grzecznie, choć stanowczo, odprawiano z kwitkiem. Wreszcie jednoznacznie podziękowano, sugerując ponownie zmianę redakcji na bliższą jej poglądom. W „Naprzód” bywała Klara tylko po odbiór prenumeraty, którą potem razem z Elizą trzymały w zamkniętej komódce, aby pan Izydor nie dowiedział się, że czytują wywrotowe gazety, bo uważano powszechnie, iż to w złym guście. Tylko raz została tam dłużej – z powodu obecności Andrzeja Odrzywolskiego i Pawła Grossmana. Rozpoznali ją natychmiast, a Odrzywolski potraktował napastliwie. – Ładny artykuł pani wysmażyła o manifestacji, nie ma co. Jak to tam było? Że robotnicy chodzą na pasku kilku wybitnych jednostek? Że demonstracje już spowszedniały? Klara wzruszyła ramionami. – Rozczaruję pana. To nie ja. Naczelny odrzucił tekst i napisał go sam. Przyszłam po nowy numer gazety – dorzuciła, zwracając się do Pawła. – Czytuje pani „Naprzód”? – spytał zdziwiony. – Żeby wyrobić sobie zdanie o was. – Jak pani idzie? – Nieźle. Macie agresywny styl, a to odstrasza ludzi. Co gorsza, prowokujecie i obrażacie. I ta

koszmarna czerwień – aż bije po oczach. Poza tym właściwie zgadzam się z wami. Byłam w fabryce cygar, znam warunki pracy robotnic. Jesteście za ośmiogodzinnym dniem pracy i powszechnym prawem wyborczym, to świetnie się składa, bo ja również. Odrzywolski poprosił, by usiadła, i na maszynce spirytusowej nastawił wodę. – Napije się pani z nami herbaty – powiedział. – A co pani myśli o kwestii niepodległości Polski? Popiera pani lojalistów? – Nie we wszystkim. Za to wy podlegacie socjalistom austriackim, a oni są organizacją międzynarodową i otwarcie negują dążenia państw zrzeszonych w Austro-Węgrzech do niepodległości. Tego nie mogę zaakceptować. – Nie jest pani aż tak niezorientowana, jak nam pani jeszcze niedawno wmawiała – ocenił Grossman. – Ale myli się pani, mówimy o niepodległości, choć może nie tak głośno jak o innych sprawach. – Moim zdaniem za mało i za cicho – wtrącił Odrzywolski, niosąc zaparzoną w kubkach herbatę. – Wybaczy pani, ale nie mamy cukru. – Ty, Andrzej, zawsze swoje. – A pewnie! Macie tu austriacką armię, co ulica to koszary, co zaułek żandarm, a paktujecie z zaborcą. Tak wam błogo pod cesarskimi rządami, tak wam imponuje blichtr wiedeńskiego dworu, że puściliście już w niepamięć rok czterdziesty szósty. – Pan nie jest z Krakowa – domyśliła się Klara. – Z Kongresówki. – Dlatego nie rozumie pan tego miasta. To nie Warszawa, mamy tu wolność i autonomię. – Żartuje pani, prawda? Nie macie pojęcia, czym jest wolność, jeśli zgodziliście się ją przehandlować za garść swobód. Pozwolili wam Austriacy mówić i pisać po polsku, zaprosili do parlamentu, a wy, wdzięczni za okruchy z cesarskiego stołu, kłaniacie się im w pas.

– Ten pana Daszyński też jest w parlamencie. – Mój? Jest pani w błędzie. Przywiozłem mój socjalizm z Warszawy. – Nie widzę różnicy – powiedziała Klara. – W Krakowie chadza się na manifestacje jak na festyn, u nas zsyłają za to na Syberię. Klara poczuła się nieswojo, wstała więc, by się pożegnać. – Ma pan rację, tego argumentu nie przebiję. – Odprowadzę panią, bo już ciemno – powiedział Odrzywolski. – Paweł tu wszystko zamknie. – Jeśli pan chce. Mieszkam niedaleko. – Zdziwiłbym się, gdyby było inaczej, tu wszędzie jest blisko. – Mówi pan jak moja przyjaciółka, też z Kongresówki. Wyszli wprost w objęcia ciepłej nocy, pod kopułę czerniejącego nieba, i skierowali się ku Plantom. – Rozumiem, że przyjechał pan do nas na studia? – Niekoniecznie, ale rzeczywiście kończę wydział lekarski. Słyszała pani o kilińszczakach? Nie? Przed trzema laty obchodziliśmy w Warszawie rocznicę wybuchu insurekcji kościuszkowskiej, poszliśmy zatem z kolegami do katedry Świętego Jana na okolicznościową mszę. Z kościoła ruszyła manifestacja, najpierw pod dom Kilińskiego, potem na Miodową pod pałac Igelströma. Wie pani, kim był? Rosyjskim generałem. Zanim tam dotarliśmy, już czekała na nas policja. A później było jak zawsze: aresztowania, błyskawiczne procesy, zsyłki. – Wywieziono pana?! – Do guberni tambowskiej, w głąb Rosji. Proszę się tak nie przerażać, przecież przeżyłem. Przedarłem się, jak zresztą wielu, do Galicji, bo tu u ciotki mieszkała Iza. W Warszawie miałem tylko ojca. Wasz uniwersytet przyjął nas z otwartymi ramionami, uznano nam warszawskie studia i nawet przymknięto oko na mój socjalizm.

– Nie może pan wrócić do Kongresówki. A ojciec pana? – Zmarł, kiedy już byłem w Krakowie, Iza sama pojechała na pogrzeb. – Dlaczego został pan socjalistą? – spytała po chwili milczenia. – Zapewne z tego powodu, dla którego pani jest wojującą sufrażystką. Iza mi opowiadała. – Przesadziła, nie aż tak wojującą, jak się to może wydawać z boku. – Ach, więc nie lubi się pani angażować? Spojrzała na niego ze zdziwieniem. – Skąd taka myśl? Angażuję się, czasem za bardzo. – Słyszałem. Chodzicie na wykłady i redagujecie petycje. – A to źle? – Uważam, że za mało... Stali długo przy bramie przed kamienicą Klary, tocząc przyciszoną rozmowę. Dopiero na dźwięk kroków stróża dziewczyna pożegnała się i czym prędzej wbiegła na górę, zdumiona, jak mocno bije jej serce. Rozdział 16 Cela Pod Telegrafem Tuż przed Bożym Ciałem w gmachu Wyższych Kursów dla Kobiet na Karmelickiej odbyło się uroczyste rozdanie dyplomów tegorocznym absolwentkom kursu literackiego, przyrodniczego i artystycznego. Dokument Klary był eleganckim blankietem opatrzonym stosownymi pieczęciami, podpisem dyrektora Józefa Rostafińskiego oraz kolejnym numerem i zaświadczał pomyślne zdanie egzaminów, a także ukończenie wydziału literackiego. Uroczystość uświetniły przemówienia wykładowców, podziękowania wzruszonych kursantek, życzenia dalszych sukcesów i łzy rozstających się przyjaciółek, bo koniec nauki dla wielu z nich był kresem pobytu w Krakowie. Klara nie rozpaczała i nie czuła wzruszenia, ponieważ ukończenie Baraneum niczego w jej życiu

nie zmieniało, a dyplom nie miał żadnej praktycznej wartości. Przed wyjściem zamieniła więc tylko kilka słów z Izą Odrzywolską, już bez czerwonego krawata, za to w skromnej jak na okoliczności sukni, która sprawiła, że znów – jak minionej jesieni – robiła wrażenie panny nieśmiałej i cichej. Namawiała Klarę na wieczorne spotkanie w parku Krakowskim. – W teatrze letnim – mówiła – grają nowe przedstawienie. Będzie Andrzej i sporo moich znajomych. Zobaczysz, że nie pożałujesz. Ze względu na niewyszukany repertuar krakowskie teatrzyki letnie nigdy nie pociągały Klary, gdyż wystawiano w nich błahe komedyjki przeznaczone dla niewyrobionego artystycznie tłumu lub jarmarczne wodewile, w których tandeta rywalizowała z frywolnością i złym smakiem. Ze względu na rodzeństwo Odrzywolskich przyjęła jednak zaproszenie; darzyła oboje sympatią i dla nich gotowa była znieść nawet kulejące dramaturgicznie sztuczydło. Umówiły się z Izą późnym popołudniem przy wejściu do parku. Powrót na Kanoniczą uświadomił jej znowu, w jak podobnej sytuacji znalazły się z Elizą. Przyjaciółka uczyła się do ostatniego egzaminu, dzielącego ją od ukończenia farmacji. – Znów wysłałam podanie do ministerstwa – powiedziała, zatrzaskując podręcznik zoologii. – Nie chce mi się już liczyć, ile razy odrzucili prośbę o zgodę na mój egzamin magisterski. Pewnie będzie tak i tym razem, skoro nawet petycje do Sejmu Krajowego nic nie wskórały. Nie przyznają mi uprawnień zwyczajnej słuchaczki studium, jeżeli wcześniej uczynili mnie z łaski hospitantką. Ale się uparłam, bo wierzę, że zasada, by wchodzić oknem tam, gdzie nie wpuszczają drzwiami, czasem bywa skuteczna. Może w Ministerstwie Wyznań i Oświecenia spojrzą na mnie łaskawiej, gdy zapukam po raz setny? Pomyśl, jaka to niesprawiedliwość. Kończę studia jak każdy student, a nie dostanę nawet potwierdzenia frekwencji! – Zupełnie jak Lilka – odrzekła Klara. – W dodatku przede mną egzamin u twego ojca. Ta koszmarna zoologia! Z żadnego przedmiotu nie

kułam tyle, co na zajęcia z profesorem Stojnowskim, ale i tak nie mam pewności, czy mnie na czymś nie zagnie... Ale to dopiero za parę dni. A potem pakowanie. Nie wiem zupełnie, co zabrać do tego Wiednia. Przed wieczorem Klara wyszła na przedstawienie. Dni były teraz najdłuższe w roku, parne i gorące, słońce prażyło od wczesnych godzin rannych aż po zmierzch. Nocami nad miastem przetaczały się gwałtowne burze, lecz przynosiły zaledwie chwilową ochłodę; dziś także na horyzoncie z wolna zbierały się chmury. Klucząc uliczkami, dotarła do Czarnych Młynów i fabryki tytoniu, a choć od rozstania z Jerzym minęły miesiące, widok ten przywołał wspomnienia, z których nie od razu się otrząsnęła. Plater nie dawał znaku życia, nie próbował jej do siebie przekonać, nie zasypywał listami – jakby przestała dla niego istnieć. Rozumiała, że tak było najlepiej, tego się przecież domagała, a jednak w głębi serca niekiedy pragnęła, aby o nią walczył, zabiegał o względy, przepraszał i błagał o wybaczenie. Cieniste alejki parku Krakowskiego mimo późnej godziny dawały wytchnienie licznym spacerującym, choć atmosfera była senna, jakby natura zastygła w oczekiwaniu na ożywczy deszcz, a ludzie, znużeni upałami, oszczędzali siły, by zmagać się z nimi przez następne dni lata. Iza wyglądała Klary w ustalonym miejscu. Widać ją było z daleka z powodu ciemnoczerwonej spódnicy oraz krawatki o nieco ciemniejszym odcieniu z wpiętą w jedwab srebrną szpilką. Kupiły bilety i weszły do dość prowizorycznego budynku teatru. Miejsca stojące na parterze były już zajęte, część krzeseł i ławek również. – To przebój? – zapytała Klara, kiedy siadały w jednym z pierwszych rzędów. – Kusiciele ludu? Pierwsze słyszę. Widownia wydawała się zdumiewająco zróżnicowana. Oprócz usadowionego w głównej części sali drobnomieszczaństwa oraz przedstawicieli krakowskich sfer urzędniczych na galeriach, tu i ówdzie widać było umundurowanych policjantów, natomiast tył parteru zajmował proletariat,

szokująca liczebnością grupa robotników, wśród których stali Andrzej Odrzywolski i Paweł Grossman. Zagrała ustawiona przy scenie orkiestra wojskowa i sala przycichła, lecz gdy podniesiono kurtynę, rozległy się gromkie oklaski oraz pojedyncze gwizdy. Pojawili się aktorzy; już pierwsze kwestie uświadomiły Klarze, z czym ma do czynienia: sztuka była co najmniej marna. – Na coś ty mnie namówiła? – szepnęła z pretensją do Izy. – Cii – odrzekła panna Odrzywolska. – Nie przeszkadzaj, to dopiero początek. Jednak historia demoralizowania ciemnych chłopów przez zepsutych, choć cwanych socjalistów nużyła Klarę śmiertelnie. Dialogi raziły rozwlekłością, akcja się rwała, jakby niewprawny autor nie umiał z przypadkowych scenek sklecić spójnej opowieści. Klara dotrwała do końca aktu z mocnym postanowieniem, że wyjdzie w antrakcie, ale gdy kurtyna opadła, pojawił się Andrzej z Pawłem. Iza jakby się przygarbiła. – Tyle są warte twoje obietnice! – powiedział Odrzywolski do siostry. – Miałaś się nie ruszać z domu, tłumaczyłem przecież. – Trzeba mi było o niczym nie wspominać! – odparła Iza hardo. – Bardzo cię proszę, zabierz pannę Klarę i wyjdźcie, zanim do czegoś dojdzie! – Prawda, to nie jest miejsce dla kobiet – dorzucił Grossman. – A to ciekawe, na widowni siedzi niejedna – zdziwiła się Klara. – Jakoś nikt ich nie wyprasza. Sztuka jest szmirą, autor to grafoman, ale... – Nie ma pani pojęcia, o co tu chodzi. Wyjdźcie, zanim będzie za późno! – zażądał Andrzej. – Ty zawsze przesadzasz! – odparła Iza. – Nie po to wydawałam korony na bilet, żeby przepuścić finał! Znów rozległ się wojskowy marsz; orkiestra zagłuszyła rozmowy i szuranie krzeseł, przerwa dobiegła końca. Iza pociągnęła Klarę na miejsca.

– Wyjaśnisz mi, o co chodzi? – zapytała Klara. – Bo właściwie miałam straszną ochotę wyjść. – O nic. Mówiłam, że Andrzej jak zwykle przesadza. Kolejny akt był gorszy od pierwszego, więc Klara przestała śledzić rozwijającą się w ślimaczym tempie akcję, raz po raz tłumiąc ziewanie, chociaż Iza nie odrywała wzroku od sceny. Bomba wybuchła przed drugim antraktem. Z jakiegoś powodu od strony miejsc stojących dobiegły gwizdy i okrzyki domagające się przerwania przedstawienia. W tym samym momencie przód sali zawołał o spokój, z galerii zaś zażądano interwencji policji. Zdezorientowani aktorzy zamarli w pół słowa, a ponieważ tumult rósł, bo okrzykom towarzyszył tupot, wymknęli się w popłochu ze sceny. Nagle zagrała orkiestra, marsza jednak przerwano po kilku taktach, gdyż ktoś ze środka sali pochwycił krzesło i cisnął nim ku tyłowi. – Idziemy! – szepnęła Klara. – To się nie może dobrze skończyć! Iza chwyciła ją kurczowo za rękę. – Zaraz, nic się jeszcze nie stało, a poza tym bez Andrzeja nie wyjdę. Publiczność poderwała się z miejsc, opuszczając w panice galerie i numerowane krzesła. Przerażone panie dostawały spazmów, panowie rozpychali się łokciami, ktoś się potknął, ktoś inny zemdlał i zamieszanie sięgło zenitu. Wtedy wkroczyła policja, przystępując energicznie do aresztowań. Wyłapywano maruderów oraz prowodyrów zajścia, a ponieważ Klara z Izą wciąż były nieopodal sceny, bo wyjście blokował wzburzony tłum, zagarnięto je jako jedne z pierwszych. – Jakim prawem?! – krzyknęła Iza. – Jesteśmy niewinne! Mundurowy spojrzał znacząco na jej czerwony krawat.

***

Około północy aresztowanych odstawiono na Kanoniczą na posterunek Pod Telegrafem, potem do rana sprawdzano i spisywano zeznania oraz tożsamość. Wyjaśnienia Klary, że w teatrze znalazła się przypadkiem, przyjmowano z fałszywym ubolewaniem, a jej żądania natychmiastowego uwolnienia puszczano konsekwentnie mimo uszu. Nad ranem trafiła do celi, gdzie spotkała resztę osadzonych: rodzeństwo Odrzywolskich, Pawła Grossmana i kilku mężczyzn, których nie znała nawet z widzenia. Oszołomiona i zmęczona długą nocą, przesiedziała poranek na twardej drewnianej ławie, nieopodal zakratowanego okna, przez które przesączały się bladawe smużki słonecznego światła. W sąsiednich celach zaczął się ruch, pobrzmiewały przyciszone rozmowy pospolitych złodziejaszków, notorycznych włóczęgów oraz panienek lekkich obyczajów. Iza przycupnęła obok. – Dziś Boże Ciało – szepnęła. – Szybko więc nas nie puszczą – powiedział Andrzej. – Byle ojciec się dowiedział – mruknął Paweł. – Wyciągnie nas, jak zawsze. Radził sobie i w gorszych sprawach, a to tylko udział w burdzie, niepolityczny paragraf. – Mówiłem, żebyście wyszły. Szczęście w nieszczęściu, że obyło się bez bójki – ciągnął Andrzej. – Ale i to mogło się zdarzyć. – Gazety nie zostawią na nas suchej nitki. Ale pani, panno Klaro, ma potężnego pecha, przecież z pani żadna socjalistka! Sama pani widzi, jaką mamy gorliwą policję, niewinnego wsadzają do celi z kryminalistami – orzekł Paweł. Potem wyjaśnili, że przedstawienie było prowokacją i nie przez przypadek w teatrze znalazła się policja.

– „Czas” rozpisywał się o tej miernocie, że to prawdziwy obraz krakowskiego socjalizmu i Bóg wie, jakie odkrycie artystyczne, a wszystko pewnie po to, by nas przyciągnąć na spektakl – oświadczył z przekonaniem Andrzej. W południe otwarto celę. Policyjny strażnik wywołał Klarę, po czym zaprowadził do izby ze stołem oraz dwoma krzesłami pośrodku. Tu właśnie zastała ojca; jasny kapelusz położył na drewnianym blacie, o który oparł też białą laseczkę z ciemną, rzeźbioną główką. – Doigrałaś się – powiedział po chwili wymownego milczenia. – Spodziewałem się, że skończysz z wywrotowcami za pan brat i w podobnym miejscu. Mało ci było feminizmu i emancypacji? Nie wystarczało obrażanie krewnych nonsensownymi deklaracjami? To koniec żartów, moja panno. Podpiszesz, co ci podsuną, i wychodzimy. Wracasz na Krowoderską i nie waż się protestować, bo to bezcelowe, w świetle prawa jesteś niepełnoletnia i tylko ja o tobie decyduję. Koniec z ekstrawagancjami. Z mieszkaniem nie wiadomo z kim i nie wiadomo gdzie, z podejrzanymi romansami i artykulikami dla podrzędnych piśmideł. Będziesz wzorem dobrego wychowania i ręczę ci, że jeśli jeszcze raz przyniesiesz mi wstyd, zamknę cię na klucz w pokoju, dopóki nie otrzeźwiejesz! – Nic nie zrobiłam – odparła Klara. – Tak? Czemu więc policja już o świcie zerwała nas na nogi?! Wiesz, co przeżyła twoja matka, kiedy powiadomiono ją uprzejmie, że ma córkę w kryminale?! Dość ociągania, wychodzimy. Klara założyła ręce na piersi. – Nie pójdę bez pozostałych. – Ależ pójdziesz, bo nikt cię nie pyta o zdanie! – Nie wyprowadzi mnie tata siłą. Jestem niewinna, żadne z nas nic nie zrobiło, a na pewno nie Iza. Nie mogę jej tu zostawić. I nie ma mowy o powrocie do domu. Profesor cofnął się pod zakratowane okno i w geście bezradnego zdumienia rozłożył ręce.

– Skąd ci się to wzięło?! Nie pojmuję tego dziecinnego buntu. Wychowywaliśmy cię jak najstaranniej, wpajaliśmy szacunek dla obyczajów i prawa, a ty? Marnujesz młodość na żałośnie niepoważne prowokacje, jakbyś robiła nam na przekór. I kłamiesz. Świadomość tego, jak często mijasz się z prawdą, wydaje się szczególnie bolesna. – Nigdy tacie nie skłamałam. – Mówiłaś, że nie jesteś socjalistką. Klara czuła obezwładniające zmęczenie rozmową, która do niczego nie prowadziła. – Bo nią nie jestem. – Twierdziłaś też, że nie znasz żadnego socjalisty. – Mam różnych znajomych. – Zbyt wielu, ale to da się ukrócić. No już, wracamy do domu. Powinnaś mi podziękować, że zgodziłem się za ciebie poręczyć. – Profesor sięgnął po kapelusz i laskę. Klara nawet nie drgnęła. Nie podniosła także głosu, kiedy spokojnie i rzeczowo odmówiła. – Nie jestem lepsza od tych w celi – powiedziała. – Zostanę, aż i ich uwolnią. Stojnowski poczerwieniał. – A pomyślałaś choć przez chwilę, jak twoja postawa i twój bezmyślny upór wpłyną na opinię o naszej rodzinie?! Na moją karierę i towarzyską pozycję matki?! Narażasz nas oboje na przykrości! Na ostracyzm, który może zakończyć... – Tato – przerwała Klara. – To na nic, bo postanowiłam i nie zmienię zdania. – I mówisz to tak beznamiętnie?! – Dziękuję tacie za pomoc, ale jej nie przyjmę. – Cóż. – Stojnowski podszedł do drzwi. – Nie pozostaje mi zatem nic innego, jak tylko ci zakomunikować, że odtąd nie mam córki. Gnij w tej celi do woli, jeśli w tym szemranym towarzystwie jest ci lepiej niż w domu i jeżeli wichrzyciele są ci bliżsi niż ja i matka.

Wychodząc, zostawił uchylone drzwi, ale Klara już obróciła się ku oknu. Przez brudnawą szybę przeciskało się dzienne światło, załamując się na wmurowanej w niszę rdzewiejącej kracie. Z oddali dochodziły rytmiczne uderzenia kościelnych dzwonów i przeciągłe, jękliwe śpiewy procesji, a ona nie mogła uwolnić się od myśli, że przypadek wepchnął ją na drogę, z której czym prędzej powinna zawrócić. Pociągała ją jednak bardziej niż wszystko, czemu dotychczas gotowa się była poświęcić.

***

Dzięki interwencji Franciszka Grossmana, ojca Pawła, aresztanci opuścili cele następnego ranka. Adwokat budził zaufanie niewzruszonym spokojem i kompetencją; nie skomentował zarzutów ani samego zajścia, nie prosił nawet o stosowne wyjaśnienia, choć w stosunku do syna okazywał chłodny dystans. Nie ukrywał również, że procesu, mimo symbolicznych zapewne kar i tylko ku przestrodze, nie da się uniknąć. – Zasądzą wam po kilka dni aresztu za udział w zamieszkach – oświadczył Andrzejowi i Pawłowi. – Paniom dobę w celi uznają za wystarczająco dotkliwą karę. Podejrzewam, że przed końcem lipca wszystko się wyjaśni, więc pora uzbroić się w cierpliwość. Z posterunku Pod Telegrafem Klara miała do domu dwa kroki. Pożegnała się przed bramą kamienicy, po czym weszła na górę, wprost w objęcia tonącej we łzach Elizy. – Odchodziłam od zmysłów! – wykrzyknęła. – Gdzieś się podziewała tak długo? Trzeba mi było dać znać, przecież nie wiedziałam, gdzie mam cię szukać! Potem, gdy przyjaciółka zdobyła się na pobieżne wyjaśnienia, Eliza wybiegła na egzamin z zoologii i w pokoju zapanowała cisza. Klarę dopadło obezwładniające wyczerpanie, nie zdejmując

więc sukni ani butów, dygocząc z nagłego zimna, skuliła się na zaścielonym łóżku. Drżenie nie mijało, jakby znużone ciało dziewczyny trawiła rosnąca gorączka, lecz mimo to w końcu zasnęła. Chwilę przedtem zdążyła pomyśleć, że nigdy jeszcze nie doświadczyła tak jawnej niesprawiedliwości.

***

Tuż po egzaminie z zoologii Eliza wyjechała do Wiednia, a zaraz potem sąd orzekł, że uczestnicy zajścia w parku Krakowskim mają się poddać karze sześciu dni kozy. Zgodnie z przewidywaniami adwokata Klarze i Izie zaliczono dobę w celi Pod Telegrafem i tak ukręcono łeb sprawie. Okazało się również, że jeszcze w Boże Ciało, gdy Klarę trzymano w więzieniu, Anton pomógł państwu Wajnerom zdemaskować Teodora Żabskiego. Poproszony na obiad powinowaty Ewuni Kociszewskiej rozwodził się w jadalnym o miłości do osieroconego dziecka oraz o nieprzewidzianych kłopotach finansowych, nieświadom obecności Wiebrachta w salonie. Wyznawszy, że dla dobra bratanicy gotów jest wycofać roszczenia w zamian za niewielką gratyfikację, przyznał, że trafi ona dzięki temu w ręce ludzi co prawda obcych, ale wielkiego serca. To wystarczyło, by postawić mu zarzut szantażu i kupczenia nieletnią, za co kodeks c.k. monarchii przewidywał wieloletni areszt. Tymczasem Klara ponosiła nieprzewidziane konsekwencje doby w celi Pod Telegrafem, gdyż afera z socjalistami w tle zatrzasnęła przed nią drzwi mieszkania państwa Bojarskich, gdzie wymówiono jej z dnia na dzień lekcje z bliźniaczkami. Znalezienie nowych uczennic graniczyłoby teraz z cudem. Sensacyjne relacje z procesu obiegły cały Kraków, a nazwiska skazanych

napiętnowała krakowska i lwowska prasa, więc pomówienia o sympatyzowanie z wichrzycielami przylgnęły do Klary bardziej niż wcześniejsze oskarżenia o emancypację i skrajny feminizm. Przerażona perspektywą bezrobocia, rozważała wyjazd do Lwowa. Z Odrzywolskimi spotykała się nadspodziewanie często. Jeszcze na początku lipca wybrała się do Domu Nauczycielek na Karmelicką na wystawę prac absolwentek kursu malarstwa. Czekali na nią na parterze gmachu, razem weszli do jednej z dwóch sal wystawowych. Ekspozycja cieszyła się niesłabnącym powodzeniem, choć opinie zwiedzających bywały surowe i nie zawsze pochlebne. Zarzucano początkującym artystkom nadmierne przywiązanie do szczegółu, zbyt słabe kontrasty między światłem a cieniem, szablonowość i brak śmiałości tak obcej przecież kobiecej naturze. Klara znała owe opinie ze słyszenia, lecz zamiast obiektywizmu i rzetelnej oceny dopatrywała się w nich klasycznego mizoginizmu. – Jutro przyznają medale – powiedziała Iza, gdy przeszli do kolejnej sali. – Profesor Malczewski, Siedlecki i Wodzianowski. – Czeka cię zatem sława najzdolniejszej absolwentki Baraneum – oświadczyła żartem Klara. – Nie opędzisz się od wielbicieli. Mówili trochę o egzaminach Andrzeja oraz o procesie, po czym poszli na Planty, na krótki popołudniowy spacer. Kiedy usiedli na kamiennej ławeczce w cieniu potężnego kasztanowca, Odrzywolski wręczył Klarze złożony na pół i cienki niczym bibuła arkusik. – Co to? – spytała. – Przeczytaj – odparł. Uśmiechnęła się na poufałość Andrzeja, bo choć się na nią zgodziła, jeszcze do niej nie przywykła. – Imienne zaproszenie – wyjaśniła Iza. – Na najbliższe zebranie socjalistów. – Żartujesz? Rozdajecie zaproszenia?! – Ze względów bezpieczeństwa. Policja o niczym nie wie, bo dajemy tylko zaufanym ludziom. Ale

nikt cię nie przymusza, jeśli nie masz chęci, wyrzuć to do kosza – dodał Andrzej. Klara wpatrywała się chwilę w zapisany atramentem adres, po czym włożyła karteczkę do torebki. Rozdział 17 Wieża szaleńców Miesiąc tamuz przyniósł kapryśną, przeokropną pogodę i kolejną falę emigrantów ze Wschodu. Wiedeń jednak pustoszał, bo kto mógł, opuszczał go w pośpiechu, wybierając wakacje na prowincji, w modnych kurortach i alpejskich uzdrowiskach. Właśnie wtedy, tuż przed przyjazdem Elizy i Antona, Judytę odwiedziła panna Flöge w towarzystwie Kolomana Mosera. Wczesnym wieczorem, gdy zza okna salonu Miny dobiegały stłumione dźwięki ulicy, Milli usiadła przy fortepianie, przechodząc od niechcenia od jednej kompozycji Mozarta do innej. Moser oglądał batikowe tkaniny. Judyta rozłożyła na oparciu sofy kupony farbowanego jedwabiu, próbniki bez specjalnego przeznaczenia, znak poszukiwań oryginalnych ornamentów i połączeń kolorów, lecz zestawione obok siebie tworzyły tęczową, urzekającą deseniami kompozycję. Kolo z namysłem przesuwał między palcami szeroką szarfę jedwabną w odcieniach mlecznej bieli i srebrzystych szarości. Powierzchnia tkaniny opalizowała, zwłaszcza tam, gdzie w sposób zupełnie przypadkowy naniesiono motyw łątki. Pocięte misternymi sieciami pajęczych żyłek owadzie skrzydełka wtopiłyby się zapewne w tło, gdyby nie kapryśne, spiralne kontury. – Ta linia – powiedział Moser – tak zdecydowanie oddzielająca plamy barwne, taka wijąca się i miękka, to majstersztyk. Tkanina, panno Judyto, jest idealnym tworzywem dla artysty stawiającego na użytkowość, lecz zrywającego jednocześnie z estetycznymi schematami. Pani paleta barw, przebogata, wręcz szokująco zróżnicowana, jednak ewoluuje. Milli wstała od fortepianu. – Od kolorów krzykliwych i papuzich do pastelowych, jasnych i chłodnych – dodała. –

Przeczuwałam, że się tym zachwycisz. Spójrz na odcienie lila i na oliwkowy! A ten? Niczym skórka zielonych jabłek! Judyta podziękowała za komplementy i zaprosiła gości do stołu. Po chwili, wydawszy półgłosem polecenia pokojówce, dołączyła do nich Mina, częstując domowymi wypiekami i herbatą. – Ma pani zdumiewającą kolekcję tkanin – kontynuował Moser. – Proszę mi wierzyć, że właściwie oceniam ich wartość, bo widzę tu zręczność biegłego rzemieślnika i imponującą, właściwą artystom inwencję. Coraz częściej sięga pani po kolory natury, ale w pani wykonaniu... Cóż. Daję słowo, że nie widziałem dotąd niczego równie dobrego. Czy sądzi pani, że poradziłaby sobie z przygotowaniem prac na wystawę? Judyta uśmiechnęła się uprzejmie, choć jej serce zabiło żywiej. – Musiałabym zaniedbać nieco pracownię Miny. Obawiam się jednak, że to przekracza moje możliwości finansowe, takie przedsięwzięcie wymaga środków, odpowiedniego miejsca i reklamy. – Judyta jest fatalistką – powiedziała Mina. – Zanim podejmie decyzję, wynajdzie tysiące niedogodności i przeszkód. – Niepotrzebnie – odrzekł Moser. – Potrzebuje pani mecenasów i inwestorów, ale proponuję inne, znacznie łatwiejsze rozwiązanie. Niedawno zdecydowaliśmy o budowie gmachu wystawowego, rzecz jasna tu, w Wiedniu. Potrwa to zapewne około roku, może dłużej, lecz już teraz zamierzamy przeznaczyć go na prezentację nowej sztuki, a także ambitnego rzemiosła artystycznego. Pani batiki, panno Judyto, byłyby niewątpliwą ozdobą każdej wystawy, proszę więc rozważyć tę możliwość. Ma pani czas, zresztą pośpiech w sztuce nigdy nie jest wskazany. A nawet gdyby się okazało, że zorganizujemy wystawę wcześniej, jeszcze przed ukończeniem gmachu, w jakimś wynajętym do tego celu budynku, namawiałbym panią usilnie do udziału. – Kto buduje ów gmach? – zapytała Mina. – Oczywiście secesjoniści – odparła panna Flöge. – Wagner, Klimt i reszta.

– Byłaby to pierwsza wystawa moich prac – powiedziała Judyta. – Myśli pan, że temu podołam? Macie tu twórców znanych i doświadczonych, przy nich artysta początkujący, w dodatku kobieta, może wzbudzić niepotrzebne kontrowersje. – Kontrowersje, panno Judyto, są cichym sprzymierzeńcem sztuki, bo im głośniej się o niej mówi, im więcej wywołuje dyskusji i emocji, tym dla niej lepiej. Doświadczenie przychodzi z czasem i wcale nie jest gwarancją sukcesu. Poza tym podoba mi się myśl, że obecnością prac kobiety, zwłaszcza tak odbiegających od sztampy, utrzemy nosa zramolałym akademikom wiedeńskim. Propozycja Mosera wzbudziła w Judycie nadzieję na realizację marzeń sprzed ponad roku, gdy bez skrępowania snuła plany na przyszłość. Przypomniała sobie to nieporównywalne z niczym podniecenie, iskrę twórczego szaleństwa, towarzyszącego jej niegdyś – jeszcze w czasach studiów w Baraneum – podczas pracy. Całą sobą pragnęła doświadczyć tego powtórnie. Dano jej szansę znaleźć się w elitarnym gronie malarzy i twórców rzemiosła, więc tym bardziej kusiła ją myśl, by z niej skorzystać, nie bacząc na wątpliwości czy lęk przed krytyką. Mogłaby przygotować batikowe szale, stylizowane na japońskie wachlarze w barwach srebra i czerni, damskie torebki miniaturki z połyskliwego i cienkiego niczym tiul jedwabiu albo parawany łączące batik z najszlachetniejszym drewnem. Biorąc pod uwagę wystawę i projekt sukni na konkurs Gerngrossa, spodziewała się tytanicznej pracy, po raz pierwszy więc od przyjazdu do Wiednia czuła się naprawdę szczęśliwa.

***

Pobyt Elizy w Wiedniu Judyta traktowała niczym kolejny podarek losu; tak dawno nie rozmawiała po

polsku, tak spragniona była wieści o przyjaciołach, że w dniu wyznaczonym na spotkanie wszystko leciało jej z rąk. Mina zerkała na nią znad wykrawanej z szyfonu spódnicy wizytowej sukni, uśmiechając się z typowym dla niej zrozumieniem. – Zatrzymali się ponoć w letniej willi Wiebrachtów na Hietzingu – opowiadała podekscytowana dziewczyna. – To zaraz przy Schönbrunnie, prawda? Wiozą listy od Klary i siostry Angeli, bo Eliza zaszła do niej specjalnie na Starowiślną... Kiedy po skończonej pracy zamierzała wyjść z pracowni, by dojechać jednokonką na Prater, ku jej rozpaczy pojawili się niezapowiedziani goście. Kristina i Max Hennebergowie wywołali ją przez Emmę do poczekalni, więc mimo późnej godziny i rozdrażnienia ich obecnością wyszła na spotkanie. Jednak wspomnienie parku Augarten oraz znacznie żywsze zachowania Grety w cukierni zwarzyło jej odświętny nastrój. Nie mogła się nadziwić uporowi Kristiny i Maxa; niezależnie od okoliczności i od tego, jak ich traktowała, nieustannie byli gdzieś w pobliżu, choć starała się przecież usilnie zakończyć tę niefortunną znajomość. W poczekalni Max przeglądał od niechcenia gazetę, lecz gdy weszła, odłożył lekturę na stolik i się ukłonił. Jego siostra niecierpliwym krokiem przemierzała przestrzeń między wejściem a stojącą pod ścianą sofą. Na widok Judyty przystanęła z szelestem spódnicy. – Proszę nam wybaczyć to najście – oświadczyła. – Od wypadku w parku męczą mnie koszmary z panią w roli głównej! Śni mi się pani w tak okropnych opresjach, że dziś rano powiedziałam: dość! Bałam się, że upadek z roweru mógł mieć poważniejsze następstwa, niż się nam pani przyznała, namówiłam więc Maxa na odwiedziny; mimo że bronił się zaciekle, postawiłam na swoim. I oto jesteśmy! Wiem, że to wbrew przyjętym zwyczajom, ale przecież zupełnie się nie orientuję, w jakim dniu przyjmuje pani gości. – W jakim dniu? – wykrztusiła ze zdziwieniem Judyta. – Właśnie. Jednak rzeczą najważniejszą jest dla mnie pani samopoczucie. Jak się pani miewa?

– Dziękuję, wyśmienicie, nic mi nie dolega. – To prawdziwa ulga! – powiedziała panna Henneberg. – Istotnie, miała pani szczęście – dodał sucho Max. Zapadła kłopotliwa cisza; aby wybrnąć z niezręcznej sytuacji, Judyta uśmiechnęła się z ubolewaniem. – Niestety, muszę państwa przeprosić, spieszę się do przyjaciół. Dawno ich nie widziałam, przyjechali właśnie z Krakowa, więc rozumieją państwo, jak jestem podekscytowana i że nie mogę służyć dłużej moją osobą. – Moglibyśmy panią odprowadzić? Co ty na to, Max? – Widzisz przecież, że panna Judyta ma na popołudnie plany – odparł oficjalnie Henneberg. Judyta nie znosiła tego tonu: pełnego wyższości, choć wyzutego z emocji. Znała go już i doprowadzał ją do szewskiej pasji, prowokując do irracjonalnie przekornych zachowań. – To świetna myśl – przyznała. – Byłabym zobowiązana, gdyby pan Max sprowadził fiakra. Wspólna przejażdżka okazała się jednak towarzyskim niewypałem. Z powodu gorąca jechali odkrytą dorożką; Kristina mówiła dużo i z egzaltacją, z rzadka domagając się odpowiedzi lub przytakiwania, natomiast Henneberg wbijał wzrok w mijane kamienice lub w dłonie zaciśnięte na eleganckiej i zapewne kosztownej lasce. Judyta błądziła myślami z dala od nich; Eliza i Anton najpewniej już na nią czekali. Tuż za mostem na kanale Dunaju pojazd niespodziewanie stanął, gdyż od tego miejsca aż po Prater ciągnął się sznur dorożek całkowicie blokujących ulicę. – Cesarska parada strzelców – wyjaśnił Max. – Widocznie się przeciągnęła, choć stąd niewiele widać. – Jeśli tak – oświadczyła Judyta – pójdę dalej pieszo. – W żadnym razie nie puścimy pani samej! – zaprotestowała Kristina.

Wysiedli i by skrócić sobie drogę, skręcili w prawo, w wąziutkie uliczki dzielnicy Leopoldstadt. Jeszcze jakiś czas słychać było rżenie koni i głośne nawoływania dorożkarzy, lecz wkrótce wszystko ucichło. – Gdzie spodziewają się pani przyjaciele? – zapytał Max. – Przy diabelskim młynie. Nie sądziłam, że będzie tu taki tłok, przez to zamieszanie na pewno się spóźnię – odparła niecierpliwie Judyta. – Rzeczywiście, nieszczęśliwy zbieg okoliczności może pani pokrzyżować plany. Wspomniał jeszcze o paradzie jägrów przed cesarzem oraz o tym, jak to doroczne święto paraliżuje miasto. Strzelcy zjeżdżali z całego cesarstwa, także z Galicji, podstawiano więc dodatkowe pociągi i wykluczano z ruchu główne aleje Prateru. Judyta słuchała nieuważnie, zwłaszcza że gdzieś za nią rozległy się gwizdy i krzyki. Obejrzała się. Z zaułka biegnącego od strony kanału Dunaju wyłoniła się hałaśliwa grupa podrostków w sfatygowanych ubraniach miejskich uliczników i w wyświechtanych czapkach. Tuż przed nimi, popychany i lżony, szedł młodszy od prześladowców chłopiec w jarmułce i schludnym, ciemnym stroju. Protestował rozpaczliwie, gdy ten i ów obdzielał go kuksańcami albo podbiegał, by wyrwać przyciskaną do piersi książkę. Nagle cios, który mu wymierzono, był tak silny, że chłopiec potknął się i upadł na bruk. Judyta zawrzała gniewem. Wyswobodziła ramię z uścisku Kristiny i nie oglądając się na Hennebergów, ruszyła ku napastnikom, unosząc gestem groźby koronkową parasolkę. Tymczasem na głowę chłopca, na jego skurczone ciało, posypały się uderzenia pięści. Atak był gwałtowny, podszyty nienawiścią, podsycany okrzykami – jakby ulicznicy zagrzewali się do walki. – Zostawcie go! – wrzasnęła Judyta. – Zostawcie, bo popamiętacie! – A to co za jedna? – odszczeknął najwyższy, rudy i piegowaty. – Tu co zaułek to Żyd! Tyle że ta po naszemu gada! – zaśmiał się inny.

– Żydów u nas jak piasku w morzu! Wszędzie cuchnie tym ścierwem! – Trzeci splunął. Judycie pociemniało w oczach, gdy poczuła szarpnięcie. – Niechże się pani stąd nie rusza! Dam ja tym obszarpańcom! Henneberg ją minął, a Kristina objęła ramieniem. Choć napastnicy mieli przewagę, reakcja mężczyzny, eleganckiego i uzbrojonego w laskę, na moment zbiła ich z tropu. – Zmiatać stąd! – krzyknął Max. – Bo porachuję kości! Groźby nie odniosłyby zapewne skutku, gdyby od strony Praterstrasse nie pojawili się dwaj jägrzy w szaroniebieskich mundurach strzelców. Na widok zajścia przyspieszyli, po czym rzucili się biegiem, więc ulicznicy odskoczyli od ofiary, decydując się na ucieczkę. Judyta wyrwała się Kristinie. Wyprzedziwszy Maxa, dopadła do chłopca, przyklękła i ostrożnie objęła wstrząsane szlochem ramiona. – Już dobrze – wyszeptała. Miał twarz zalaną krwią. Był drobny, niepozorny i śmiertelnie wystraszony; odpychał ją poranionymi dłońmi, póki nie odezwała się w jidysz. – Ma rozciętą głowę. – Usłyszała Maxa, który przykucnął obok. – Trzeba z nim zaraz do szpitala. Podał siostrze laskę, po czym wziął malca na ręce. Judyta wyjęła z torebki chusteczkę i przyłożyła do rozcięcia na skroni chłopca, a Kristina wyjaśniła przebieg napaści jägrom. Nie zwlekając dłużej, puścili się w pogoń. Dopiero w dorożce, w drodze do szpitala, Judyta przypomniała sobie Elizę i Antona. W tym czasie malec tracił i odzyskiwał przytomność, a choć do niego mówiła, pytała o imię i rodziców, nie usłyszała z jego ust nic oprócz cichutkiego jęku. Dorożka zawróciła na Stare Miasto, kierując się ku dziewiątej dzielnicy i szpitalowi ogólnemu. Kiedy wreszcie stanęła przed bramą, Max zaniósł chłopca na dziedziniec, a potem do głównego gmachu, gdzie pobitym zajął się lekarz i skromnie, podobnie do zakonnicy ubrana pielęgniarka.

Judyta z Kristiną nie odstępowały Maxa; dopiero gdy zostały wyproszone z pokoju przyjęć, wycofały się na korytarz. Później Henneberg poprosił, by zaczekały na zewnątrz, on bowiem musiał dopełnić formalności i zostać w szpitalu do przybycia policji. Judyta z ulgą opuściła duszną, przesyconą karbolem poczekalnię, a ponieważ przywołała wspomnienie szpitala Świętego Łazarza, tylko kosztem ogromnego wysiłku pokonała nagłą słabość. Na dziedzińcu, w kawiarence z ogródkiem, wybrały stolik z widokiem na fasadę głównego szpitalnego gmachu, a także na nieco oddaloną kaplicę i synagogę. Kristina sączyła lemoniadę. – Pani przyjaciele nie doczekają się dziś pani – powiedziała. – Zrozumieją to – odparła Judyta. – Czasem zdumiewam się nieprzewidywalnością losu. Przerażeniem napawa mnie myśl, co by się stało, gdybyśmy nie wysiedli z dorożki, bo kto wie, jaki byłby finał bójki. Ale jestem przekonana, że mały będzie tu miał życzliwą opiekę. Judyta milczała, wpatrując się w skromny budynek synagogi, lecz nagle obróciła wzrok na Kristinę. – To żydowski chłopiec – powiedziała mocno. – Dlatego go pobili. Niestety, ostatnimi czasy nadspodziewanie często dochodzi do podobnych wypadków, prawdopodobnie z powodu milczącego poparcia burmistrza. Słyszała pani jego przemowę o Żydach w Wiedniu? O tym, że są wszędzie? W teatrze, operze, w parkach miejskich i na uniwersytecie? Od owego nieszczęsnego wystąpienia doktora Luegera niektórzy sądzą, że dano im przyzwolenie na przemoc, że tak się godzi i nawet wypada. – Kristina uśmiechnęła się ze smutkiem. – Jednak nie wszyscy dali się omamić retoryce burmistrza, a ja w takich razach mówię zawsze, że cesarz kocha każdego poddanego, bo taka jest polityka dworu.

– A pani brat? – Czyżby dała się pani wywieść w pole tej jego pozie cynika? On tylko sprawia wrażenie chłodnego, sama pani widziała, że stać go na odruchy serca. Nie przeczę, że ma skłonność do narzucania swego zdania, nie jest przecież ideałem, ale nie można go posądzać o antysemityzm, zwłaszcza że ma wśród Żydów wielu przyjaciół. – Dlaczego więc pani siostra jest nam tak bardzo niechętna? – Skąd pani wie o Grecie? – zdziwiła się Kristina. – Czyżby... zrobiła pani jakąś przykrość? Bo to do niej podobne. Greta jest naszą przyrodnią siostrą, a jej mąż, Karl, to bliski współpracownik burmistrza, choć prowadzi też rodzinne interesy. Na ironię zakrawa to, że ci, którzy tak ostro wypowiadają się o żydowskiej społeczności Wiednia, nie mają oporu, by sięgać po jej finansowe wsparcie. Każdy tu wie, że sprawy te nie są ani łatwe, ani tym bardziej oczywiste i mogą nas w przyszłości poróżnić. Ale w Galicji nie jest podobno inaczej, Max niedawno wspominał o rozruchach w polskich miejscowościach. U was także są tacy, którzy nienawidzą Żydów. Od strony bramy nadchodzili dwaj umundurowani policjanci, kierując się ku gmachowi szpitala. – Przejdźmy się – zaproponowała Kristina. – To zapewne jeszcze potrwa, dopiero zjawiła się policja. Słyszała pani o Narrenturm? O wieży szaleńców? Z jej powodu nie cierpię tego miejsca, ale skoro tu jesteśmy, pokażę ją pani. Poprowadziła Judytę na tyły szpitala; minęły kaplicę, synagogę, a potem kępy gęstej zieleni, aż wreszcie znalazły się przed niezgrabną i przysadzistą rotundą o ceglastoczerwonym dachu i jasnożółtych ścianach. Kristina przystanęła, biorąc Judytę pod ramię. – Dawniej był tu szpital dla obłąkanych. Nie leczono ich oczywiście, skazywano na nieludzkie tortury, eksperymentowano, także na dzieciach. Podobno planowano jego rozbiórkę, lecz z jakiegoś powodu wciąż stoi, choć wzbudza dreszcz grozy. Jeszcze niedawno byłam za tym, by zniknął

z powierzchni ziemi, ale im więcej wiem o ludziach i o tym, do czego są zdolni, tym mocniej wierzę, że musi tu trwać po wsze czasy. To żywy wyrzut sumienia, nieprawdaż? Świat balansuje nieustannie na granicy szaleństwa, panno Judyto, i oby wkrótce nie oszalał.

***

Kiedy Max wyszedł po złożeniu wyjaśnień przed funkcjonariuszami policji, Judyta z Kristiną wyczekiwały go nieopodal szpitalnej bramy. Zachodziło właśnie słońce, znacząc letnie niebo oranżem i purpurą. W ochładzającym się powietrzu czuć było słodkawą woń kwitnących na dziedzińcu lip. – Aszyk odzyskał przytomność – oświadczył Henneberg. – Znają już jego nazwisko i adres, policja powiadomiła rodziców, więc wkrótce powinni tu być. Nie zna słowa po niemiecku, bo niedawno przyjechali całą rodziną z Rosji, a ta banda czyhała na niego już od pewnego czasu. Zapewne upatrzyli go sobie, wietrząc łatwą i bezbronną ofiarę. Miejmy nadzieję, że nie umknęli pogoni. – Wykazał się pan przytomnością umysłu i... winnam panu podziękowania. Stanął pan w obronie chłopca, ale także mojej – powiedziała Judyta. Nagle spojrzała na niego innymi oczami i nie rozumiała, skąd się brały wcześniejsze uprzedzenia. Skąd podejrzenia o fałsz i bufonadę, jeśli miała przed sobą człowieka pozbawionego typowych dla jego klasy – a nawet rodziny – uprzedzeń i któremu nieobce były zachowania świadczące o najzwyklejszej w świecie dobroci. Żywiła do niego niechęć, bo dopatrywała się buty Szymona, nieustępliwości i pewności siebie, posądzając o świadomie nieszczere pobudki, o wyrachowanie połączone z budzącą gniew sztywnością obejścia. Jakże mało znała się na ludziach i jak często

popełniała podobne pomyłki! Kiedy po zapadnięciu zmroku wróciła fiakrem do domu, siedziała jakiś czas samotnie przy menorze, świętując szabat i miniony dzień. Światełka świec symbolizowały wszystko to, w co wierzyła i co było jej drogie, a szeptana modlitwa przyzywała wspomnienie porzuconego domu i tate pochylonego nad Torą. Usiany gwiazdami nieboskłon, najdoskonalsze z dzieł Najwyższego, pozwalał odsunąć w niepamięć słowa zarzucające jej obcość. Bo żyła przecież pod wspólnym niebem. Ranek przyniósł Judycie nową porcję szabatowej radości; zeszła na śniadanie z uśmiechem na ustach, nucąc z cicha zapamiętaną z dzieciństwa melodię. Przy zastawionym pieczywem, serami, konfiturami i owocami stole pobrzękiwało szkło, podzwaniały sztućce. – Nie wiem, jak ci to powiedzieć najoględniej – oznajmiła Mina, odkładając kromkę żytniego chleba. – Otóż... z samego rana, kiedy jeszcze spałaś, odebrałam dla ciebie kwiaty. Posłaniec przyniósł... róże, ale bilecik, wybacz, że zerknęłam, nie zostawia złudzeń. Są od Maxa Henneberga. Posłuchaj, kochanie. Rozumiem twoją niechęć, jest natrętny i może masz rację, gdy dajesz mu odczuć, że nie w smak ci jego awanse, ale jemu naprawdę nic nie można zarzucić. Ani jego rodzinie, bo to przyzwoici ludzie, choć rzeczywiście zamożni i ustosunkowani. Proszę cię, byś wzięła to pod rozwagę, zanim i ten bukiet wrzucisz do kosza albo podarujesz jakiejś szwaczce. Judyta upiła łyk kawy; była idealna, gorąca, z odrobiną śmietanki, delikatnie osłodzona. – Milczysz. – Mina z rezygnacją wróciła do smarowania pieczywa masłem. – Może dałaś mu niechcący... nadzieję? Nie wiem sama, co mam o tym myśleć, uważam jednak, że w takich razach najważniejsza jest uczciwość. Postępuj z nim jak należy, a jeżeli cię nęka, prześladuje swoim zainteresowaniem, stanowczo go odpraw. Zerwij... – Mino, kończyłam tę znajomość wielokrotnie. – I? – Nie moja wina, że on nie przyjął tego do wiadomości.

– Czy mi się zdaje, że ty... żartujesz? Judyta ułożyła na talerzyku plastry dojrzałego ananasa. – Gdzie jest ten bukiet? – W kuchni, Rosa wstawiła do wazonu. Nie niszcz go, niech w takim razie zostanie u mnie. Judyta wstała; na środku przykrytego serwetą kuchennego stołu w majolikowym naczyniu pąsowiały rozkwitłe róże. Zmysłowy aromat kwiatów połaskotał jej nozdrza. – Są cudowne – przyznała, wróciwszy do jadalnego. – Wiesz zapewne, że przysyłanie kwiatów niezamężnej kobiecie przez obcego mężczyznę jest w złym tonie? – I owszem, ale jego znasz. Więc? Co z nimi zrobisz? – Zaniosę na górę. – Nie wyrzucisz? – Są zbyt piękne. Mina zerknęła na Judytę podejrzliwie. – Co cię przekonało? – Cóż, ta pozycja Hennebergów, ta zamożność... – W głosie Judyty pobrzmiewał tajony śmiech. – Nie poznaję cię, jesteś dziś nie do wytrzymania. Mówisz poważnie czy może kpisz? – Jak najbardziej poważnie. Ależ Mino, to tylko kwiaty, do niczego mnie nie zobowiązują oprócz podziękowań. – I podziękujesz? – z nadzieją spytała Mina. – Zrobię to przy najbliższej okazji. Rozdział 18 W ruinach Wiedniem zawładnęły tropikalne upały, w kamienicach trwały uciążliwe remonty, pył i kurz wdzierały się w płuca przemykających ulicami nielicznych przechodniów. W Café Landtmann

panował jaki taki chłód, lecz sala dla pań świeciła pustkami, bo oprócz Judyty z Elizą i dwóch raczących się kawą elegantek nie było żywej duszy. Judyta odnotowywała mimochodem zmiany w wyglądzie przyjaciółki. Odkąd się widziały, minął niespełna rok, a Eliza była odmieniona staranną i twarzową fryzurą oraz modnym paryskim kapeluszem dobranym do koloru przewiewnej, bardzo pięknej sukni. Cera, nieznacznie zaróżowiona, choć nietknięta pudrem, przyciągała wzrok naturalną świeżością, jakby stan narzeczeństwa służył dziewczynie bardziej niż ślęczenie nad uniwersyteckimi skryptami. Skarżyła się jednak na brak perspektyw i dyskryminację studentek. – Po powrocie do Krakowa zaczynam pracę w jednej z tamtejszych drogerii – mówiła. – Do tego jednak nie potrzebowałam studiów, miałabym i wcześniej odpowiednie doświadczenie. Tymczasem więc postanowiłam kończyć kursy i czekać na decyzję ministerstwa. Zapisałam się na akuszerski, bo to pokrewne z medycyną i zapewnia praktykę w Świętym Łazarzu. Anton nie ma nic przeciwko temu, natomiast mama, a zwłaszcza babcia, choć zupełnie nie wiem, jakim sposobem się dowiedziały, protestują i wysłały mi list z przypomnieniem, że akuszerkami bywają kobiety z gminu. Korzyść z tego taka, że babcia odezwała się do mnie po raz pierwszy od roku. – Ty akuszerką? – zdziwiła się Judyta. – Muszę coś robić, bo oszaleję. Anton całymi dniami siedzi w pracy, żyjemy w biegu i trochę obok siebie, a ja predyspozycji na panią domu nie mam żadnych, więc chcę się uczyć, póki sprzyjają okoliczności. Ale nie myśl, że to jakaś tragedia, mogłoby być przecież gorzej. Powiedz mi lepiej, jak ci tutaj, tylko mów szczerą prawdę, bo obiecałam Klarze, że zdam jej szczegółową relację. A przede wszystkim: kiedy wracasz do Krakowa? Judyta pokręciła głową. – Ani myślę o powrocie. Nie mogę narzekać, Mina jest lojalną przyjaciółką i solidną pracodawczynią, otworzyły się przede mną nowe perspektywy, poznałam fascynujących ludzi i chyba

polubiłam to miasto. – A Maurycy? – Ma pannę Michasię. Jeszcze czuję żal, gdy o nim myślę; czasem tęsknię do tej naszej miłości, takiej naiwnej i w gruncie rzeczy ładnej, do dni, kiedy dzieliliśmy się wrażeniami i gdy tyle się od niego uczyłam, ale coraz częściej zdaje mi się, że to był zaledwie sen, bo na jawie takie rzeczy się nie zdarzają. Chyba że tobie. – Judyta gmerała widelczykiem w napoczętym kawałku strudla; wybierała z miękkiego ciasta rodzynki i układała na brzegu talerzyka geometryczny ornament. – A... Heller? – Wybacz, o nim nie będziemy rozmawiać. – Ciągle więc o nim nie zapomniałaś. – Tego... nie można chyba zapomnieć, chociaż bardzo się staram. Mam tu nowych przyjaciół i w ogóle w Wiedniu dużo się teraz dzieje. Wyobrażasz sobie, że ja, nieznana nikomu galicyjska Żydówka, szykuję prace na wystawę? Projekty sukni na konkurs? Kto traktowałby mnie w Krakowie na tyle poważnie, aby przyznać, że widzi mój potencjał i moje możliwości, chociaż nie mam szkół i jestem kobietą? – A miłość? – Myślisz, że bez niej nie będę szczęśliwa? – Judyta się skrzywiła. – Zachowuję ostrożność i więcej we mnie wyrachowania niż przed rokiem, bo nie jestem niewinnym i potulnym dziewczątkiem, a życie nauczyło mnie, by ufać tylko sobie. Ma to dobre strony. Dla mężczyzn, którzy mnie teraz otaczają, jestem bardziej człowiekiem niż materiałem na kochankę albo żonę. – Brzmi to cynicznie. Jakbyś straciła złudzenia. – Wierz mi, że da się z tym żyć. Za to tobie z miłością do twarzy. Eliza parsknęła śmiechem. – Powiedz to Anette, macosze Antona! Ta kobieta budzi we mnie sprzeciw, jakąś dziecinną

przekorę, a choć jest uprzedzająco grzeczna i gościnna, zawsze będę dla niej tylko panienką z apteki. – Przesadzasz, tu ostatnio w modzie egalitaryzm. A ojciec Antona? Eliza wzruszyła ramionami. – Uprzejmy i nieznośnie oficjalny. Zamieniliśmy ledwie kilka zdań, bo mówił głównie z Antonem, raz zamknęli się nawet w gabinecie na cały wieczór. Wiem, nie jestem im na rękę i próbują zatrzymać Antona w Wiedniu, a Anette widziałaby najchętniej na moim miejscu Biankę Wurster. – Kogo? – To jej najlepsza przyjaciółka. – I co na to Anton? – Śmieje się tylko ze mnie i moich obaw. Dziękuję jednak losowi, że jest z innej gliny niż jego ojciec. Wdał się zapewne w matkę... Kiedy Eliza i Anton wrócili do Krakowa, Mina również zdecydowała o wakacjach u córki, lecz wcześniej zakończyły z Judytą pracę nad projektem konkursowej sukni. Oprócz klasycznej linii i podkreślającego doskonałość kobiecej figury gorsetu, cechować się miała połączeniem perłowego jedwabiu i tiulu z batikiem. Właśnie batik podkreślał oryginalność pomysłu; chodziło o to, aby delikatne i stonowane kolorystycznie wstawki przysłoniły głęboko wycięty dekolt, a także by ożywiły dolną część spódnicy. Do tego szal, lecz nic ponadto, bo batik przyciągał wzrok i należało go stosować z umiarem. Potem Judyta obmyślała prace na ewentualną wystawę i choć dochodziły ją słuchy, że organizacja przedsięwzięcia secesjonistów trochę się odwlecze, wpadła na myśl, iż najlepsze będą parawany, gdyż pozwalały wyeksponować w pełni walory tkaniny ze względu na ich kształt i płaską, dość dużą powierzchnię. Wymagały drewnianego stelaża, dobranego odcieniem do barwy batiku, lecz na tyle skromnego, by go nie przyćmił. Tym powinien się zająć biegły w swym rzemiośle stolarz. Technikę batikowania zgłębiła w takim stopniu, że wyeliminowała przypadkowość form i barw.

Ze zdumiewającą sprawnością różnicowała grubość i kształty linii rysowanych woskiem, bo prowadzony jej pewną dłonią tjanting zostawiał na jedwabiu ślady ledwo zauważalne gołym okiem, cieniutkie niczym nitki babiego lata albo siateczki rozpiętych między źdźbłami trawy pajęczyn. Gust Judyty, typowe dla niej poczucie smaku oraz postrzeganie piękna wyszlachetniały i nabrały tym większego indywidualizmu, przejawiającego się kolorystyką bladą i przydymioną, kontrastowaną ze srebrem, czernią oraz złotem. Pochłonięta przygotowaniami Judyta znajdowała jednak czas na rozrywki proponowane przez niespożytą Milli Flöge. – Jedziemy do Baden – oznajmiła pewnego razu. – Wiesz chyba, że Max restauruje tam ratusz, biedaczysko spędza całe dnie nad deską kreślarską albo na rusztowaniach, pomyślałam więc, że moglibyśmy się z nim wybrać, bo to urokliwe miasteczko wśród lasów, z pejzażami niczym z baśni. Ty weźmiesz sztalugi, ja zaproszę kilka osób, a jeśli przyjdzie nam ochota, przenocujemy w miejscowym hotelu. Chociaż nie będzie to konieczne, bo Baden leży niedaleko Wiednia, a połączenie koleją jest znakomite. Ton Milli nie pozwalał na sprzeciw, Judyta postanowiła zatem potraktować wycieczkę jako okazję, by podziękować Hennebergowi za ostatni bukiet róż, od czasu bowiem napaści na żydowskiego chłopca nie nadarzyła się ku temu okazja. – Namówię Kristinę Henneberg – ciągnęła niestrudzona panna Flöge. – To urocze stworzenie, sama zobaczysz, jak szybko zaskarbia sobie sympatię i jaka jest przy tym naturalna. Rozwodziła się jakiś czas nad zaletami Kristiny, póki Judyta nie przerwała jej, mówiąc, że zna pannę Henneberg i nie ma nic przeciwko jej udziałowi w wyprawie.

***

– Panno Judyto, proszę podać sztalugi! A teraz rękę! Doskonale! Poszukajmy miejsc przy oknie, widoki zapierają dech, zwłaszcza tuż przed Baden. Zresztą nie uprzedzajmy faktów. Daję głowę, że się pani zakocha w pejzażach i w samym miasteczku. Proszę bardzo, tu mamy ławki jakby specjalnie dla nas! – mówił Kolo Moser, którego dobry humor udzielał się z wolna pozostałym uczestnikom wycieczki. Wyjechali z Wiednia o tak wczesnej porze, że upał nie zdążył dać im się we znaki. Pociąg ruszył z Dworca Południowego, a potem przystawał na urokliwych stacyjkach Meidling, Liesing oraz Mödling położonych wśród porośniętych lasami wzgórz i winnic – okolica słynęła z produkcji wyśmienitych win. Panowie od pierwszej chwili emablowali panie. Zaopatrzona w szkicowniki Kristina śmiała się zaraźliwie i tak głośno, że nieustannie przyciągała wzrok podróżnych, szczególnie na dworcu, kiedy czekali na pociąg nieopodal starszego dżentelmena w meloniku i dorównujących mu wiekiem matron w żałobnych sukniach z krepy. Jak zwykle elegancka Milli niosła kosz z prowiantem, który natychmiast pochwycił Moser i z typowym dla niego zawadiackim uśmiechem poniósł aż na dworzec. Natomiast Judyta wzięła sztalugi i pastele, gdyż obiecywano jej zjawiskowe pejzaże. Max bawił towarzystwo opowieściami o Baden; czarował elokwencją, uprzedzającą grzecznością, niewymuszoną elegancją, Judyta słuchała go więc z coraz większą sympatią. Podobnie jak Maurycy imponował znajomością sztuki współczesnej oraz talentem towarzyskim i trudno byłoby w nim znaleźć to wszystko, czego dopatrywała się dotąd. Z coraz większym przekonaniem obwiniała swoje wydumane uprzedzenia i wstydziła się teraz zachowania w Schönbrunnie oraz nieuprzejmych słów, które rzucała mu w twarz, intuicja bowiem podpowiadała jej teraz, że nie jest człowiekiem pokroju Szymona i z Maurycym również ma niewiele wspólnego.

Wysiedli na dwukondygnacyjnym dworcu w Baden i już tu, przez imponujące rozmiarami oszklone okna, można było podziwiać wijącą się w dole drogę wiodącą ku położonemu nieopodal miasteczku. Potem wynajętą dorożką jechali zadrzewioną aleją, aż znaleźli się między biedermeierowskimi kamieniczkami o jasnych fasadach i białych gzymsach. Mijali gustowne i zamożne wille, kościoły z dzwonnicami na wieżach górujących nad koronami dębów i kasztanowców, wybrukowane place przy tonących w morzu zieleni i kwiatów parkach, biało-złotą kolumnę morową, luksusowy Hotel Central, by dotrzeć do skromniejszych zabudowań i przedmieść. Dorożka zatrzymała się przy skromnym kościółku Świętej Heleny, za którym zieleniły się łąki i kępy drzew liściastych; stąd bity trakt wspinał się wprost do ruin zamku Rauhenstein, lecz wszyscy zgodnie uznali, że rozłożą się piknikiem nieco powyżej kościoła, gdyż już tu widoki kusiły pięknem i malowniczością. Na porośniętym trawą wzniesieniu obok skupiska szarych głazów znaleźli doskonałe miejsce, gdzie Milli i Kristina rozłożyły kraciaste koce, Judyta rozstawiła sztalugę, a Max z Moserem przynieśli z dorożki kosz z wiktuałami. Judyta oddychała pełną piersią. Od czasu niefortunnego pleneru w Bronowicach nie miała tak głębokiego poczucia bliskości z niezmienioną przez człowieka, bujną i jednocześnie zapierającą dech bogactwem barw naturą. Powietrze, balsamiczne i przyjemnie ciepłe, wibrowało odzywającymi się tu i ówdzie nawoływaniami nieznanych jej ptaków, niebo jaśniało słońcem, którego promienie prześlizgiwały się po źdźbłach trawy, listowiu rosnących niedaleko brzóz, po kamieniach i pachnącej próchnem ziemi, zmieniając odcienie kolorów, nasycając je lub rozświetlając. Gdy więc inni pogrążyli się w rozmowie, ogarnięta gorączkowym zapałem Judyta pracowała nad pierwszym szkicem. Wkrótce Milli rzuciła hasło spaceru, wszyscy więc powędrowali w kierunku zamczyska. Od tej strony widać było zaledwie jego górną część, imponującą basztę o zachowanych częściowo blankach. Im byli bliżej, tym las różnicował się bardziej, jakby tworzyła go mieszanka wszelkich

drzew liściastych: lip, kasztanowców, brzóz, grabów oraz wiekowych dębów. Szli w milczeniu urozmaicanym chrzęstem kamyczków i postukiwaniem dzięcioła. Wzniesione na skałach zamczysko z każdym krokiem ogromniało, aż w końcu rozpoznali ślady dawnej fosy,

odnaleźli prowadzące na dziedziniec łukowate kamienne bramy oraz nadkruszone mury, za którymi kryły się dawne zamkowe komnaty, teraz bez dachu i okien, porośnięte mchem, polnymi kwiatami, ziołami o słodko-cierpkim zapachu i pleniącą się wszędzie trawą. Nagle słoneczne światło nieco przygasło, ustępując miejsca cieniom i przenikliwemu chłodowi. Kiedy Kolo opowiadał historię zamku i okolicy, wnikając w szczegóły przetaczających się po tych ziemiach najazdów tureckich czy burzliwych losów grasujących tu niegdyś band rozbójników, Judyta zadarła głowę. Nad kikutami ścian błękitniało niebo, białoszare obłoki nadpływały leniwie wprost nad ruiny budowli. – Widzi pani te schody? – spytał Max. – Prowadzą na wieżę. Obok kasztanowca, którego szeroki pień wrastał niemal między chropowate kamienie muru, pogrążając wszystko w szarozielonym półcieniu, wiły się wąskie i wymyte deszczem kamienne stopnie. – Wejdziemy? – spytała. Dała się poprowadzić. Z każdym stąpnięciem głos Mosera cichł; ponieważ schody przypominały serpentynę, towarzystwo zniknęło Judycie z oczu, a ją wkrótce otoczyły masywne mury i niemal oślepiło mocne słoneczne światło. Tu także odmieniało ono barwy: brunatne kamienie połyskiwały miką i bielą, a wspinający się ku górze bluszcz, gęsty i szeleszczący liśćmi, przyciągał wzrok seledynami, migoczącymi szmaragdami oraz żółciami. Judyta całą sobą chłonęła otaczające ją piękno, poddawała się przejmującym wrażeniom zmysłowym, które bardzo pragnęła zapamiętać, by część z nich później, po powrocie, odtworzyć. – Czy pan też to czuje? – zwróciła się do Maxa. – Mam wrażenie, że mimo wysiłków nie można by dowiedzieć się o tym miejscu wszystkiego. Choć przeszłość zamku jest przecież znana, spowija go aura jakiejś nieuchwytnej tajemnicy. – Nie bardziej niż panią – odrzekł. – Mówi pani o sobie tak niewiele. Nie wspomina pani

o niczym, co zdarzyło się przed przyjazdem do Wiednia. Nie ma pani przeszłości? Judyta wsunęła dłoń pomiędzy liście bluszczu i jeden zbliżyła do twarzy. – Pachnie... jak pieprz – powiedziała, po czym popatrzyła na Maxa. – Czasem wygodniej jest zapomnieć o minionym albo zachować wszystko dla siebie. Moja przeszłość nie jest ani lepsza, ani tym bardziej gorsza, niż się panu może zdawać. Nie warto jej wspominać w takim dniu i w podobnie niezwykłych okolicznościach. – Nie ma pani racji. Jesteśmy przeszłością, bo ona nas ukształtowała. – Oby się pan mylił – odparła z zaskakującą powagą. – Moim zdaniem w dużo większym stopniu zależymy od tradycji, w jakiej nas wychowano. – A to nie to samo? – Nie. Nie lubię sięgać pamięcią do mojej przeszłości, ale tradycja jest częścią mnie. Bez niej nie byłabym sobą. – Judyta się uśmiechnęła. – Zejdźmy już, nie widzieliśmy jeszcze wszystkiego. – Jest pani mistrzynią uników i wykrętów, ale przynajmniej odnoszę wrażenie, że darzy mnie pani odrobiną sympatii, jakby była dla mnie nieco łaskawsza. Zakłopotana dziewczyna pokręciła głową. – Myli się pan. To nie odrobina i nie nieco. Dobrze, wyjawię panu przyczyny mojej niechęci. Przypominał mi pan kogoś, kogo usilnie pragnę zapomnieć, dostrzegłam w panu jego najgorsze cechy. Kpił pan ze mnie, obrażał, zachowując się z taką wyższością i pewnością siebie, że odpowiadałam pięknym za nadobne. Nie jestem niewolnicą konwenansów, ale od pierwszej chwili miałam wrażenie, że okoliczności naszego spotkania zaważyły na pańskiej opinii o mnie. Pamiętałam pańską obcesowość, nieustępliwość i dwuznaczne insynuacje. – Dwuznaczne insynuacje? – zdziwił się Max. – Gdybym uznał panią za kogoś pokroju mieszkańców tamtej okolicy, nie zaoferowałbym pomocy, bo nie byłaby potrzebna. – Ale późniejsze docinki... To było irytujące.

– Widzę, że nie owija pani w bawełnę. – Chciałby pan kłamstw? – Musi pani o to pytać? – Tak właśnie pomyślałam. Teraz jednak szanuję pana, bo mi pan zaimponował. Stanął pan w obronie Aszyka, choć przypuszczałam, że podziela pan poglądy starszej siostry. – Rozmawiała z panią? – zdumiał się Max. – O czym? Czyżby... panią obraziła? Judyta potrząsnęła głową. – Przypadkiem usłyszałam, co myśli o podobnych do mnie... artystkach. To bez znaczenia, bo zrozumiałam, że nie mogę postrzegać pana przez pryzmat jej słów, choćby nie wiem jak mocno mi dopiekły. Poza tym – dodała żartobliwie – polubiłam Kristinę. Okazywanie panu ostentacyjnej niechęci sprawiłoby jej zapewne przykrość, więc przyjaźń z nią oznacza także przyjaźń z panem. – Istotnie, zaskoczyła mnie pani tym wyznaniem. – Byłam dla pana straszna, aż dziw, że jeszcze pan ze mną rozmawia. A teraz zejdźmy do pozostałych. Opowieści o najazdach tureckich należy moim zdaniem dozować, aby nie znużyć słuchaczy, a podejrzewam, że pan Moser nie zawsze stosuje się do tej złotej zasady. Milli i Kristinie przyda się odsiecz. Kiedy później całą grupą z wolna wracali na miejsce pikniku, niebo zachmurzyło się, pociemniało i spadł ciepły deszcz, dotarłszy więc do głazów, pakowali w pośpiechu kosze, koce i sztalugi. Kolo sprowadził spod kościoła dorożkę, po czym ruszyli do miasta, choć pociąg do Wiednia odjeżdżał dopiero wieczorem. Deszcz jednak minął tak szybko, jak nagle się pojawił, zatrzymali się więc przy parku miejskim, gdzie według Maxa w kawiarni podawano wyborną kawę. Dopiero późną nocą Judyta znalazła się w swojej mansardzie, lecz mimo znużenia długo jeszcze paliła lampę, delektując się wspomnieniami beztroskiego, przepełnionego pozytywnymi wrażeniami dnia. Nie pamiętała podobnego; jakby Najwyższy na chwilę o niej zapomniał, pozwalając ten jeden

raz, by wszystko toczyło się niespiesznym rytmem, bez nagłych zwrotów i zawirowań, którymi miał w zwyczaju ją prześladować. Rozdział 19 Pierniki i bławatki Klara spędziła wakacje w Krakowie, chwytając się wszelkich płatnych zajęć. Szukała chętnych do współpracy tygodników dla pań, tłumaczeń z niemieckiego i mimo letniego sezonu – korepetycji z uczniami repetującymi rok. Szybko zrozumiała, że zła sława zwolenniczki socjalistów napiętnowała ją na znacznie dłużej, niż myślała początkowo, i teraz mocno dawała się we znaki, bo gdy kojarzono ją z wydarzeniami w teatrze letnim, natychmiast rezygnowano z jej usług. Zarabiała jednak na utrzymanie, dzięki czemu nie musiała się zapożyczać i cierpieć biedy. Trzykrotnie zaproszono ją na zamknięte zebranie socjalistów, gdzie zetknęła się po raz pierwszy z należącymi do partii socjalno-demokratycznej zecerami, murarzami, drukarzami, malarzami i innymi robotnikami, których zatrudniały nieliczne fabryczki krakowskie. Ale kiedy oni roztrząsali kwestie typowo społeczne, nierówność klasową i trudne warunki pracy przy nędznych dniówkach, ona – pod wpływem Andrzeja Odrzywolskiego – skłaniała się ku idei walki o niepodległość. Tworzyli wspólny front, ścierając się niejednokrotnie z pozostałymi. Najbardziej jednak lubiła późniejsze powroty do domu, gdy celowo nadkładali drogi, idąc z Andrzejem ku Plantom. Przychodziły jej wtedy do głowy szalone i nieprawdopodobne pomysły, dzieliła się więc nimi bez obawy, że oskarży ją o nieznajomość życia lub wyśmieje. Był niczym starszy brat i myślała niekiedy, że lgnie do niego, bo Maurycy nie dawał znaku życia, a odkąd zaręczył się z panną Michasią, wydawał jej się obcy. – Nie pragnąłbyś działać tak naprawdę? – pytała. – Wiesz, co mam na myśli. Nie zebrania, tę waszą społeczną agitację i politykę uprawianą przez przywódców, nie manifestacje i strajki, lecz to, co robicie w Kongresówce i za co cię zesłali. Powiedz, nie pragniesz odwetu? Zabrali ci kilka lat

życia i zakazali powrotu do domu. Moja przyjaciółka dwukrotnie przekroczyła granicę z fałszywym paszportem. To podobno nagminne, kiedy jest się w sytuacji podobnej do twojej. A jeśli tak, można być bezkarnym, ukrywać się pod inną tożsamością. – Bezkarnym? – zdziwił się. – Sądzisz, że to takie łatwe? Że policja będzie przymykać oczy, a celnicy nie zorientują się, kiedy po raz czwarty i piąty pokażesz się pod fałszywym nazwiskiem? Zresztą czemu miałoby to służyć? – Walce – odparła z przekonaniem. – Sam mi wmawiałeś, że odczyty i petycje to niepoważna zabawa, bo są sprawy ważniejsze. – Nie nazwałem ich zabawą. – Ale to miałeś na myśli. Szli wolno; był już sierpień, gorący i suchy. Drzewom na Plantach jakby zabrakło tchu, gdyż niektóre przedwcześnie pożółkły, choć od jesieni dzielił je jeszcze niejeden upalny dzień. Zapadł szeleszczący liśćmi, księżycowy zmierzch, bo szczeliny między przysłaniającymi niebo chmurami rozjaśniła srebrzysta poświata. Andrzej wziął Klarę pod rękę i nachylił się ku niej. – Wiesz, jak lśnią twoje włosy? Roześmiała się. – Nie kpij ze mnie – odparła. – Po pierwsze, mam kapelusz, a po drugie, zmieniasz temat. Poza tym, jeśli chcesz mnie obsypywać komplementami, postaraj się bardziej, nie jestem pensjonarką łasą na piękne słówka. – To nie są piękne słówka, tylko szczera prawda – obruszył się. – Mówże lepiej, co o tym wszystkim myślisz? Odrzywolski westchnął z rezygnacją. – Pociąga cię anarchia i tyle.

– Nie, ale uważam, że nie ma sensu domagać się powszechnych wyborów, jeśli głosuje się w niewoli. Trzeba zmienić hierarchię wartości. Wiedziała, że on także przepadał za ich teoretycznymi rozważaniami. Za wymianą zdań, która nie mogła do niczego prowadzić, lecz zbliżała ich do siebie, rodząc zdumiewające poczucie wspólnoty. Ostatnio Klara przestawała z Andrzejem częściej niż z Izą i wiedziała o nim coraz więcej. Wciąż nie zdał ostatnich egzaminów i nie skończył medycyny, choć zarzekał się, że to kwestia czasu. Wynajmował na spółkę z kolegą pokój na Pawiej i nawet raz tam była, gdy z Izą zaszły po niego w drodze na zebranie. Nie pracował, nie dorabiał jak niektórzy studenci, co tłumaczył zapisem po ojcu. I chyba się w niej durzył, ale nie miała pewności, zwłaszcza że unikała tego tematu niczym ognia. – We wrześniu jadę do Lwowa – powiedział nagle. – Na kongres socjalistów. – Nudy. A egzamin z anatomii? Miałeś chyba termin? Tobie wszystko wydaje się ważniejsze od studiów. – Przełożę, profesor na pewno się zgodzi, nigdy ponoć w takich razach nie odmawia. Mogłabyś i ty jechać – zaproponował ostrożnie. – Po co? Lwów mnie nie pociąga, zresztą nie znoszę tych wszystkich sprawozdań, przemówień, deklaracji i wspólnego odśpiewywania zaangażowanych pieśni. Ale Lwów nie pociągał Klary także z powodu Jerzego i wspomnień o nim. Odkąd się rozstali, nie widziała go ani razu, choć drżała nieustannie, że prędzej czy później to nastąpi. Kraków był zaledwie mieściną, jego życie skupiało się w uliczkach wokół Rynku, miałaby zatem szczęście, gdyby rozmijali się bez końca.

***

Tego dnia skończyła korepetycje w samo południe. Sierpniowe powietrze parzyło skórę, a ona była rozdrażniona nieuctwem uczennicy, wyczerpana długotrwałymi upałami, przybita sensacjami, które serwowały czytelnikom krakowskie gazety. Pożary, katastrofy kolejowe, samobójstwa, defraudacje oraz pogrzeby zaprzątały uwagę miejscowej prasy do znudzenia i tylko wizyta cara Mikołaja II w Warszawie zdolna była to przebić. Zamiast skręcić we Franciszkańską, poszła alejką, kryjąc się w cieniu drzew, choć i tak ocierała pot perlący się na czole. Planty przyciągnęły tego dnia spragnionych chłodu mieszczan, więc tu i ówdzie dało się dostrzec spacerujących lub siedzących na ławkach z książką albo gazetą. Mimo to było cicho i sennie. Nagle zobaczyła nadchodzących z naprzeciwka mężczyzn i od razu ich rozpoznała. Wyższy i ciemnowłosy, w jasnoszarych spodniach i kamizelce na białej koszuli podwinął rękawy do łokci, niższy zdjął kapelusz, by się nim wachlować. Zwolniła, czując wypływający na twarz mocny rumieniec i przyspieszające gwałtownie bicie serca, które aż tamowało oddech. Gdy się zbliżyli, Tadeusz Plater pozdrowił ją z uśmiechem, natomiast Jerzy skinął uprzejmie głową. I to wszystko. Przez chwilę słyszała oddalające się kroki, a jej tętno uspokajało się powoli. – Klaro! Poczekaj, Klaro! Zanim się odwróciła, Jerzy był już przy niej, więc tylko kątem oka dostrzegła malejącą sylwetkę Tadeusza. – Porozmawiajmy... – poprosił. – Miałem nadzieję, że zmienisz zdanie. Że przyjdziesz do mnie, kiedy przemyślisz... – Nie przyszłam – odparła głucho. – A to oznacza, że myślę tak samo. – Czemu jesteś taka zawzięta?! Nie wierzę, że nic dla ciebie nie znaczę, więc po co to upieranie

się przy swoim? Przecież ani tobie, ani mnie nie jest z tym dobrze. Jeżeli ci na tym zależy, przyznaję się do błędu, wszystko jest moją winą. Powinienem na początku wyznać ci prawdę, żebyś wiedziała, na co się decydujesz. Powinienem też okazać ci zaufanie, bo mimo niesprzyjających okoliczności znalazłabyś odwagę, żeby być ze mną. Domyślam się, co czułaś, gdy Basia, nieświadoma tego, co nas łączy, powiedziała ci o mojej żonie. Mogę tylko błagać o wyrozumiałość i wybaczenie. Trzymał ją już za ramiona, a ona pomyślała, że czekała właśnie na to, by pojął, dlaczego odrzuciła jego miłość. – A Marianna? – spytała nagle. – Twoja żona wie, że planujesz rozwód? – Zwlekam z tym, aż jej stan się poprawi. – Więc nie wie – stwierdziła. – Jakie to ma znaczenie dla nas? Kochanie, przypomnij sobie... – Nie. Puść mnie, bo ludzie patrzą. Nie jesteśmy sami. – Dajże spokój, znam cię, nie przejmujesz się nimi. – Nie przejmuję, ale zdejmij dłonie z moich ramion. Co powiedziałeś Tadeuszowi, że cię tu zostawił? – To jakiś egzamin? Po co te pytania? – Twój brat wie, kim dla ciebie byłam? – Nie mówiłem mu, ale teraz się dowie. Klaro, zlituj się, nie patrz na mnie niczym sędzia, bo mam wrażenie, że wszystko obracasz przeciwko mnie. Nie bądź dzieckiem, czasem trzeba zaryzykować i podjąć decyzję, która wywróci życie do góry nogami. Przecież stać cię na to. – Proszę, puść mnie. – Nie, dopóki nie dasz słowa, że mi wybaczyłaś. Ja obiecam w zamian lojalność i szczerość. Oraz że nie będziemy się ukrywać. Jeżeli zechcesz czekać do rozwodu... – Nic nie rozumiesz – rzekła. – Już cię nie chcę. Jeszcze nie zapomniałam, czasem o tobie myślę,

ale odkąd się rozeszliśmy, w moim życiu zaszły zmiany i nie ma w nim miejsca dla ciebie. Jerzy zdjął ręce od ramion Klary, więc się cofnęła. – Czytałem o tobie i socjalistach – odparł. – Jakaś nowa pasja? I co to ma wspólnego z nami? Nie angażujesz się chyba w podobne sprawy? – Angażuję. Nie mów o tym tonem ubolewania. – Wiesz, co myślę? Ty się, kochanie, boisz, więc wynajdujesz wymówki, ale żadna nie brzmi rozsądnie. Może nie umiałabyś być ze mną ani z nikim innym? – Dlaczego? Bo brak mi odwagi? Dojrzałości? Bo nie umiem zdobyć się na kompromis? – zakpiła, choć głos jej się łamał. – Nie chodzi o to, czego ci brak, lecz o to, czego masz w nadmiarze. – Tak? Więc czego? – Niezależności. Klara gwałtownie pokręciła głową. – Chodzi o coś zupełnie innego – oświadczyła. – Ktoś mi ostatnio mówił, że w życiu trzeba znaleźć coś ważnego, co stanie się sensem, a ja czuję, że to nie miłość do ciebie. Twierdził też, że czasem ludziom jest nie po drodze i choćby darzyli się najmocniejszym uczuciem, lepiej im bez siebie niż ze sobą. – Dziwnie pojmujesz miłość – powiedział gorzko. – Wiem, że się nie rozumiemy, więc choć nie jesteś mi obojętny, nie będziemy razem.

***

Eliza zamknęła drzwi i odstawiła ociekający deszczówką parasol, bo od dwóch dni w Krakowie nieprzerwanie padało, dzięki czemu miasto odzyskiwało z wolna kolory i zwykłe dla niego zapachy. – List z ministerstwa, z Wiednia – oświadczyła. Przetrząsała biurko w poszukiwaniu nożyka do papieru, po czym przecięła brzeg zawilgoconej urzędowej koperty. Niecierpliwie rozprostowała kartkę. – W sprawie egzaminu magisterskiego? – domyśliła się Klara. – Tak sądzę, ale odpowiedzieli po niemiecku, nic z tego nie rozumiem. – Daj, przetłumaczę. Eliza podała przyjaciółce pismo. – Jestem pewna, że odmawiają – mówiła jakby do siebie. – Mogliby pisać po polsku, mają tam chyba niejednego tłumacza, nawet im się nie chciało... – Rzeczywiście, odmówili – westchnęła Klara. – Bez podania przyczyny. Nie ma tu żadnych wyjaśnień, to zaledwie grzecznościowa formułka. Szkoda. Eliza usiadła przy biurku. – Wiesz? – powiedziała. – Brak mi już na to sił. Trudno, nie to nie, dość wydeptywania wciąż tych samych ścieżek. Mam pracę, gdzie nikt nie pyta o dyplom, bo liczy się doświadczenie i to, co umiem. Apteka to apteka, a stopień magistra farmacji i dyplom niech będą dla tych, których ministerstwo uważa za godnych. – Czyli dla panów? – podsunęła z uśmiechem Klara. – Zgadłaś. Tego samego wieczoru Klarę odwiedziła profesorowa Stojnowska. Wizyty nic nie zapowiadało, pora była nietypowa, a ponieważ ostatnim razem rozstały się w gniewie, tym bardziej dziewczyna się zdziwiła. – Zajmę ci chwilę – oświadczyła matka. – Nie myśl, że przyszłam spłacić twoje długi, nie

zamierzam wtrącać się w to, jak żyjesz, zakładam, że sobie radzisz. Jestem tu, bo rano dostałam telegram ze Lwowa. Babcia niedomaga, więc pomyślałam, że chciałabyś wiedzieć. Jadę tam jutro popołudniowym pociągiem, możesz mi towarzyszyć. Klara przemierzyła pokój, przyciskając palce do skroni. – Pojadę pojutrze, jak tylko odwołam zajęcia. – Jak uważasz. Zobaczymy się u Kruszelnickich, a gdybyś się obawiała spotkania z ojcem, uspokoję cię. Ma sympozjum i nie może wyjechać z Krakowa. Pożegnały się szorstko. Klara przywykła do podobnego tonu u ojca, ale nigdy wcześniej nie doświadczyła go w takim stopniu od matki, bo choć nieraz się spierały, tym razem wyglądało to znacznie poważniej.

***

Do Lwowa Klara dotarła bez przygód. Przed dworcem najęła fiakra, który zawiózł ją na plac Akademicki, gdzie w mieszkaniu krewnych zastała rodzinę w komplecie. Kiedy przywitała się z ciotką i wujem, gdy wyściskała Marylkę i Władzia, a matce skinęła głową, poprowadzono ją do babcinej sypialni. Już w progu poczuła duszącą woń lekarstw; zbliżyła się do szerokiego małżeńskiego łoża, przy którym na palisandrowej komódce ustawiono mniejsze i większe buteleczki z grubego szkła, brązowego i ciemnozielonego. – Babciu? Staruszka, przykryta pierzyną i cienkim kocem, wyglądała niezwykle krucho. Poruszyła się,

otworzyła oczy, a wychudzone, niemal przezroczyste ręce zatrzepotały w jakimś dziwnym drżeniu, po czym wyciągnęły się do dziewczyny, która usiadła na brzegu łóżka, objęła je i ucałowała. Wysuszona niczym pergamin skóra była szorstka, poszarzała, naznaczona niebieskofioletowymi liniami żył. – Chorowanie ma jednak zalety, boś mnie nareszcie odwiedziła. – Głos babci Rajewskiej przypominał tchnienie. – Mogłabyś zjeżdżać częściej. – Jak się babcia miewa? – Serce uwiera mnie kapkę. Sporo miało do udźwignięcia, więc nic dziwnego, że się buntuje. – Trzeba o siebie dbać – powiedziała Klara, nie odrywając spojrzenia od zapadniętych policzków i zmatowiałych oczu chorej. – Patrzysz na mnie i myślisz, jak się posunęłam. I ja to widzę, choć zdaje mi się, że zaledwie wczoraj byłam podobna do ciebie. No, idźże odpocząć po podróży, a ja się zdrzemnę. Przyjdź później, z wieczora, posłucham, co słychać pod Wawelem. Klara uściskała dłonie babci, po czym wyszła do salonu, gdzie zgromadziła się rodzina. Drzwi zamknięto szczelnie. Profesorowa Stojnowska, poważna i zafrasowana, stała przy balkonowym oknie, skąd roztaczał się widok na plac Akademicki i żółknące jesiennie drzewa. Młodsza od niej ciotka Adela, o łagodnych rysach blondynki i zaokrąglonej sylwetce, dyrygowała służącą, która rozstawiała na stole filiżanki z porcelany, imbryk z herbacianą esencją, a potem, z pomocą kucharki, srebrny samowar. Wuj Jan w ciemnym surducie i muszce oraz w binoklach gładził w zamyśleniu przyprószone siwizną wąsy, a obok, na wyściełanej sofie, w letnim kostiumie z kremowego kortu siedziała Marylka. Za nią, wsparty o ramiona siostry, stał Władzio. Zza okna dobiegał szum miasta, samowar syczał, szczęknęły talerzyki i filiżanki. – Choroba rozwinęła się nagle i postępuje gwałtownie – oznajmił wuj. – Zamówiliśmy konsylium trzech lekarzy i zgodzili się, że serce mamy długo nie wytrzyma. Poprawa jest chwilowa. – Przecież... babcia rozmawia – wtrąciła zmartwiała Klara.

– Kochanie – odezwała się łagodnie ciotka Adela. – Babcia ma swoje lata, to przecież ósmy krzyżyk. Bolejemy bardzo, ale musimy być gotowi na najgorsze. Mówiono nam, że nic się tu nie da przewidzieć. Dlatego posłaliśmy po was. Zapadła cisza. Klara wpatrywała się tępym wzrokiem w swoje dłonie, w skórę gładką i jasną, tak różną od babcinej. Bezradność, jakiej nie doświadczyła od dawna, wydała się jej gorsza od uczuć, które pamiętała z celi Pod Telegrafem. Otarła cisnącą się do oka łzę. Potem pito w milczeniu herbatę, dopóki Marylka, po roku na paryskiej Sorbonie, nie przyznała, że w czerwcu spotkała Maurycego. Nie miała od niego żadnych wieści, poza spostrzeżeniami, którymi teraz podzieliła się z krewnymi. – Dużo pracuje – mówiła – bo szykuje obrazy na wystawę, zdaje się na późną jesień. – A panna Michasia? Ją też widziałaś? – zapytała profesorowa. – Ślub wyznaczyli na marzec, a tu żadnych przygotowań. – Nie widziałam panny Michasi i dziwiłam się, że ani razu o niej nie wspomniał. Rozmawialiśmy głównie o domu. Takie tam wspominki. Wuj sięgnął do kieszonki surduta po cygaretki. – Młodzi są jeszcze, mają więc czas – mruknął, zapalając zapałkę. – A ty co teraz porabiasz? – zwrócił się do Klary. – Trzyma z socjalistami – ubiegła córkę profesorowa. – Odsiedziała dobę Pod Telegrafem, awanturuje się, ciągają ją po sądach. Pochwal się sama wujowi. – Coś słyszałem. Gdybyś, dziecko, była w potrzebie, możesz mnie zawsze prosić o pomoc, nie miewam wprawdzie do czynienia ze sprawami politycznymi, ale wiedziałbym przynajmniej, do kogo cię skierować. Klara skinęła z wdzięcznością głową. – To pewnie idziesz na tę jutrzejszą manifestację? Na placu Franciszkańskim? Pisali wczoraj

w „Kurierze Lwowskim”, że macie tu jakiś kongres – powiedział Władzio. Profesorowa wbiła w córkę ostrzegawcze spojrzenie. – Pamiętaj, dlaczego tu jesteś, nie wypada w takiej chwili... – Na placu Franciszkańskim? – przerwała niegrzecznie Klara. – Za karmelitami, tak? Pierwsze słyszę, chociaż wiedziałam o kongresie. Właściwie czemu nie, jeśli tylko nic nie stanie na przeszkodzie.

***

Następnego dnia stan babci nie poprawił się, ale i nie pogorszył. Klara zamieniła ze starszą panią zaledwie parę słów, bo chora szybko się męczyła i zapadała w krótkie drzemki, z których wybudzała się nagle, drżąca jakby z zimna, czegoś wystraszona i śmiertelnie pobladła. Domownicy, by nie zakłócać jej spokoju, ściszyli głosy, chodząc niemal na palcach, i tylko ciotka Adela zaglądała nieustannie do staruszki, aby podawać leki, poprawiać pościel, napoić herbatą. Klara na przekór profesorowej wybrała się na plac Franciszkański. Już po wyjściu biła się z myślami i zwalczała wyrzuty sumienia, bo powinna poświęcić ten czas babci, ale nie pierwszy raz dała się sprowokować mentorskiemu tonowi matki. Teraz syciła oczy miastem. Wsłuchała się w jego wielojęzyczny, nieco śpiewny gwar, zapatrzyła na przestronne place i szerokie aleje, tak różne od krakowskiej ciasnoty. Wybrała ulubioną trasę: szła Akademicką ku Staremu Miastu, potem odbiła na wschód w stronę placu Cłowego i Łyczakowskiej, by skręcić przy usytuowanym na wzniesieniu klasztorze karmelitów. Karmelicką dotarła na plac Franciszkański, choć nigdy jej nie zachwycał, bo od zachodu graniczył z burymi koszarami

Franciszka Józefa. Na miejscu było jednak pustawo; nic nie wskazywało na zgromadzenie, choć gdzieniegdzie stały nieliczne grupki mężczyzn, którzy z wolna się rozchodzili. Klara doszła aż do Kurkowej i tu przystanęła, rozglądając się z wahaniem, aż raptem na tle zieleni parku Strzeleckiego wypatrzyła znajomą sylwetkę. – Andrzej?! – krzyknęła, machając gwałtownie rękami. – Andrzej! Choć nie był sam, szybko pożegnał się z kolegami i wyszedł jej naprzeciw. – Przyjechałaś na kongres?! – zdziwił się, ale i ucieszył. – Ależ skąd! Babcia niedomaga, więc jestem parę dni u krewnych. Mówili mi o wiecu, czyżby już się skończył? Andrzej pokręcił głową. – Odwołany – odrzekł. – Polecenie tutejszego komisarza policji, ponoć z powodu nieparlamentarnego słownictwa socjalistów. Szukali pretekstu i znaleźli, bo sama widzisz, że to naciągane. Ale niepojęte, że i ty tu jesteś! – Patrzył na nią z jawnym zachwytem. Zaproponował spacer w parku, a kiedy się zgodziła, wziął ją pod rękę. – Co jest twojej babci? – spytał, czerwieniąc się nieco, jakby rozmowę na tematy inne niż socjalizm uznał za zbyt osobistą. – Ma słabe serce. Coraz słabsze... – odparła. – Mogę ci poświęcić godzinę i wracam, bo gryzie mnie sumienie, że wyszłam. Przeszli na drugą stronę ulicy; w dzień powszedni w parku zazwyczaj nie było wielu ludzi, ale gdy przekroczyli bramę, kierując się ku siedzibie Bractwa Kurkowego, okazało się, że tu i ówdzie widać szaroniebieskie mundury strzelców. Minęli pałacyk i żwirowaną alejką ruszyli w głąb, w cieniu drzew, których zieleń przełamywały wczesnojesienne ochry i migotliwe złoto. – Bywałam tu w dzieciństwie z rodzicami – powiedziała w zamyśleniu Klara. – Kiedy żył dziadek,

zjeżdżaliśmy całą rodziną do babci i przychodziliśmy do parku na spacer albo oglądać pokazy strzelców, bo Maurycy za tym przepadał. Tata kupował nam wielkie piernikowe serca, a mamie u ulicznego sprzedawcy bukiecik bławatków, wiosną było ich zatrzęsienie. Odtąd kojarzę to miejsce z bławatkami i korzennym smakiem lukrowanych pierników. Jak to już było dawno, jakby w innym życiu... Ale mów lepiej o kongresie. – Nie myliłaś się, sprawozdania, przemówienia, spory... – Nuda. Zaśmiali się, Andrzej mocniej przycisnął jej ramię. – W Warszawie wszystko miało inny wymiar – rzekł. – Jakby większy. Mierzi mnie to galicyjskie gadanie, dzielenie włosa na czworo i przelewanie z pustego w próżne. Odkąd tutejsi socjaliści mają posłów w parlamencie, to zwykła polityka, a mnie brak do niej serca. Zwłaszcza że się z nią nie zgadzam. – W czym na przykład? – Teraz? Z wetem dla ustaw językowych. Komuś chodzi zapewne o to, by zrobić na przekór Badeniemu i Kołu Polskiemu, nie znajduję innej przyczyny. Przyznaj sama: chciałabyś iść do krakowskiego urzędu, gdzie urzędnicy nie znaliby polskiego? I wszyscy mówiliby tylko po niemiecku? – Tak się składa, że po niemiecku mówię biegle. – Klara się uśmiechnęła. – Łapiesz mnie za słówka – odparł. – Dlaczego odmawiać podobnego prawa Czechom? To oczywiste, że urzędnicy muszą znać miejscowy język i nikt nie rozumie tego lepiej niż my z Kongresówki. Po co więc ta ostentacyjna manifestacja niechęci do rozwiązania, które ma sens? Im dłużej jestem w Galicji, tym mniej ją rozumiem. Taka właśnie jest polityka. – Tu do pewnych spraw przykłada się swoistą miarę. Choćby do patriotyzmu. W moim domu nieczęsto podejmowano podobne kwestie i nie pamiętam, żeby wpajano mi nienawiść do zaborcy. Za

to z zapałem celebrowano ważne rocznice, uroczystości i manifestacje patriotyczne. Oraz pogrzeby, zwłaszcza wielkich Polaków – aż do przesady. W gruncie rzeczy od czasu autonomii Kraków stracił na zadziorności, bo właściwie o co by tu jeszcze walczyć? – spytała retorycznie Klara. Właśnie stracili z oczu pałacyk strzelecki; wokół panowała cisza, jakby w alejkach, na drewnianych ławeczkach czy między drzewami nie było żywego ducha. Andrzej przystanął, więc ona również, zdziwiona, że obie jej dłonie znalazły się raptem w jego dużych, ciepłych rękach. Uniosła oczy i przerażona zauważyła miękki wyraz jego twarzy; chyba chciał się uśmiechnąć, bo zadrżały mu kąciki ust. Widziała go dziwnie wyraźnie, niemal ostro, i nagle tuż przy linii szczęki, na brodzie, dostrzegła cieniutką bliznę. – Słuchaj... – zaczął niepewnie. – Andrzej, no coś ty – wykrztusiła w popłochu. Odetchnął głęboko. – Byłbym szczęśliwy, gdybyś i ty mnie pokochała – powiedział. – Błagam cię, zamilcz. – Wiem – ciągnął coraz pewniej – teraz traktujesz mnie jak kolegę. Jak przyjaciela, to zresztą również dla mnie ważne, żebyś tak mnie widziała, ale może mogłabyś...? Popatrz, jak nam razem dobrze. Od pierwszej chwili czułem, że się porozumiemy. Czy nie... – Andrzej, nie kocham cię. Żałuję, bo jak nikt zasługujesz na miłość. – Ale nie na twoją? – spytał gorzko. – Nie rozumiesz. Po prostu... kocham kogoś innego. To nie ma przyszłości, on nie jest wolny, jednak ja z jakiegoś powodu nie mogę wyrzucić go z pamięci. Byłabym nieuczciwa, gdybym ci obiecała, że to się zmieni. Albo gdybym udawała, choćby w imię naszej przyjaźni. – Nie wiedziałem – wyznał po długiej chwili milczenia. – Bo się tym nie chwalę.

Pocałował jej dłonie i puścił je, chowając ręce za plecy. – Poczekam na ciebie. Zawsze możesz do mnie przyjść, ze wszystkim. A gdybyś zmieniła zdanie... Klara spuściła głowę. – Wracajmy już, dobrze? – poprosiła. – I nie mówmy o tym więcej. Poszła pierwsza; dogonił ją dopiero przy bramie i w ciszy odprowadził na plac Akademicki. – Wygłupiłem się – powiedział podczas pożegnania. – Nie, ale puśćmy to w niepamięć. Daj słowo, że zobaczymy się w Krakowie. Wbiegła na piętro, gdzie drzwi otworzyła pokojówka. Miała mocno zaczerwienione oczy. – Gdzie są wszyscy? – spytała Klara. – W salonie, panienko. – A ty... czemu płakałaś? – Oj, bo stało się nieszczęście! Starsza pani... dopiero co... umarła. Rozdział 20 Ulewa Zanim minął miesiąc tiszri, suknia na konkurs była gotowa i na manekinie ustawionym pośrodku przymierzalni prezentowała się znakomicie. Projekt łączył zręcznie pomysły Miny i Judyty, które zdecydowały zgodnie, że perłowy jedwab sprawdzi się najlepiej w zestawieniu ze stonowanym, półprzezroczystym batikiem, z którego zrobiły wstawki w zwiewnych, asymetrycznie ciętych rękawach oraz w dekolcie. Natomiast dolną część sukni zdobiły przypominające łezki koraliki, idealnie komponujące się z całością. Dopełnieniem był batikowy szal. Zestaw ów wyglądał bardzo szykownie, a jednocześnie wpisywał się doskonale w trendy cieszące się w Wiedniu największym powodzeniem, jednak batik stanowił nowinkę, której próżno by szukać w miejscowych pracowniach krawieckich oraz w domach mody. Tydzień przed rozstrzygnięciem konkursu suknia znalazła się na wystawie w domu towarowym

Alfreda Abrahama Gerngrossa, obok innych, kuszących ekskluzywnymi tkaninami i mistrzowskim krojem, a choć w konfrontacji z konkurentkami nieco zbladła, to przecież obie projektantki zasypywane były komplementami i wyrazami uznania. Ale Judyta większą wagę przywiązywała do wystawy secesjonistów. Zapadła decyzja o zorganizowaniu jej w marcu przyszłego roku, na kilka miesięcy przed planowanym zakończeniem budowy gmachu wystawowego Secesji Wiedeńskiej, co wiązało się z koniecznością wynajęcia sal w budynku zastępczym. W to gigantyczne przedsięwzięcie zaangażowany był Gustav Klimt i choć dziewczyna od pamiętnej wizyty w atelier na Josefstädter Strasse więcej go nie spotkała, Milli dbała o jej interesy niczym o własne. Dzięki jej wstawiennictwu oraz za sprawą Kolomana Mosera kwestia udziału batików Judyty w wystawie została przesądzona. Dlatego bez końca doskonaliła szkice parawanów, poszukując również oryginalnych zestawień barw. Bywały chwile, gdy z radością i nadzieją oddawała się marzeniom nie tylko o sukcesie wystawy, lecz także jej prac, choć miały stanowić zaledwie ułamek ekspozycji. Częściej jednak z tak bezlitosną surowością, z takim krytycyzmem oceniała swe artystyczne dokonania, że tylko perswazje Miny zdołały uchronić ją przed załamaniem nerwowym i skrajną rozpaczą. Tę chwiejność nastrojów potęgowało to, że Judyta nie była pewna, co naprawdę umie. Jako amatorka uczyła się metodą prób i błędów, nadrabiając żelazną dyscypliną, pracowitością, determinacją oraz zdumiewającą konsekwencją. Tylko wspomnienie życzliwości Wyspiańskiego, który szczerze zachęcał ją do pracy, a także przyjaźń profesora Siedleckiego w czasie, gdy studiowała w Baraneum, podtrzymywały ją na duchu i dodawały śmiałości. Wierzyła, że ich opiniom może ufać. U schyłku lata, jeszcze przed ogłoszeniem wyników konkursu Judyta rozpoczęła poszukiwania pracowni stolarskiej, która zrobiłaby stelaże parawanów. Trzy podłużne, prostokątne ramy, ozdobne zawiasy w kolorze starego złota i umocowany metodą tapicerską batik – do tego zmierzała. Drewno powinno być ciemne, o barwie wiśni lub palisandru, wypolerowane, pokryte politurą. Dziewczyna

wertowała prasę w poszukiwaniu ogłoszeń stolarzy, kręcąc nosem na ceny, jakość proponowanych materiałów albo na niedogodne położenie przedsiębiorstw znajdujących się przeważnie w odległych dzielnicach Wiednia. W końcu, rozdrażniona fiaskiem poszukiwań, poskarżyła się Milli, która natychmiast podsunęła rozwiązanie. Maxa Henneberga. – Jego profesja wymaga – mówiła – znajomości podobnych kontaktów, zobaczysz, że poleci ci konkretną firmę. Jestem też przekonana, że sprawisz mu radość, gdy przyjmiesz jego pomoc. Panna Flöge nie poprzestała na słowach. Sobie tylko znanym sposobem porozumiała się z Maxem, po czym pewnego dość ciepłego przedpołudnia oboje odwiedzili dziewczynę w pracowni. Judycie wizyta sprawiła przyjemność, bo tego dnia Gerngross ogłaszał zwycięzców konkursu i obie z Miną musiały zająć myśli czymś neutralnym. Kiedy Milli dotrzymywała towarzystwa pani Ebner, dziewczyna zgodziła się pokazać Hennebergowi szkice parawanów, a ponieważ pracowała nad nimi w pokoju na poddaszu, poszli tam na chwilę, która niespodziewanie znacznie się przedłużyła. Max sprawiał wrażenie szczerze zaskoczonego, kiedy na sztaludze ujrzał niedawno ukończony pejzaż i kilka różnej wielkości obrazów opartych o ściany mansardy. – Wiedziałem, że pani maluje, ale nie podejrzewałem, że jest w tym pani aż tak biegła! Dlaczego sięga pani po pastele? Czy farby olejne nie byłyby lepsze? – Do pasteli przekonał mnie nauczyciel, jeszcze w Krakowie – odparła. – Są malarskie i nie wymagają wielu zabiegów, bo przyznaję ze wstydem, że tylko tę technikę opanowałam w takim stopniu, by efekt mnie zadowalał. Zanim zajęli się projektami parawanów, Henneberg chciał obejrzeć tkaniny; rozpościerała więc szeleszczące jedwabie, opowiadając o farbkach, utrwalaniu barw i nanoszeniu konturów. Kiedy Max pochwalił precyzję i czystość kolorów, poczuła się pewniej, a wątpliwości, które spędzały jej sen z powiek, pierzchły.

Wreszcie pokazała kartony z rysunkami parawanów oraz powiększonych elementów dekoracyjnych przewidzianych na rogi ram; wybrała spośród arkuszy jeden, a potem przekonywała po raz kolejny siebie i po raz pierwszy jego do powziętych zamysłów. Max przyglądał się rysunkowi z bliska, trzymając go w dłoniach, na których ona, wbrew woli i pod wpływem jakiejś nagłej fascynacji, zatrzymała wzrok. Były po kobiecemu delikatne, szczupłe oraz eleganckie, co zdaniem Judyty świadczyło o wrażliwości, a także o artystycznych skłonnościach. Żachnęła się w duchu, gdy przyszło jej na myśl, że ich dotyk mógłby być niezwykle przyjemny. – Jeśli zależy pani na jakości wykonania – powiedział Max – znam rzetelnego stolarza. Pracował niegdyś w fabryce mego ojca, lecz od dłuższego czasu prowadzi własną firmę, mały zakład stolarski w pobliżu mojej pracowni na Hietzingu. Gdyby wyraziła pani chęć skorzystania z jego usług, a moim zdaniem lepszego fachowca ze świecą nie znajdzie, mogę panią do niego zawieźć. Judyta przyjęła ofertę z wdzięcznością, po czym umówili się na następny tydzień, by miała czas dokończyć projekty.

***

Tego samego dnia tuż przed zamknięciem pracowni Emma przyniosła wieści o werdykcie komisji konkursowej. Wyróżniono trzech projektantów, równie znanych co dom towarowy Gerngrossa, o ustalonej renomie oraz znacznie liczniejszej klienteli niż pracownia Miny. Wszystkie trzy kobiety czuły się zawiedzione. Jednak najgorsze miało dopiero nadejść. Oto w kolejnych dniach w prasie codziennej, a także w tygodnikach ilustrowanych, ukazywały się notki i artykuły oceniające wartości artystyczne

zgłoszonych projektów. Protekcjonalny, pouczający i uszczypliwy ton niektórych był w opinii Judyty niesprawiedliwy i krzywdzący, zwłaszcza że nie znała kryteriów, którymi kierowali się krytycy. Mina podzielała jej oburzenie. – O, proszę! – mówiła, kiedy podczas śniadania przeglądały prasę. – Znów przytyki i złośliwości, nie mogę czytać tych absurdów, zajrzyj może sama. Zniecierpliwiona treścią artykułów w milczeniu popijała kawę, gdy Judyta z Emmą szukały akapitów poświęconych ich sukni. Znalazły niewiele; były to oględne komentarze, w których sformułowania typu: „zasługuje na uwagę” oraz „przyciąga wzrok” wydawały się najbardziej pochlebne. Częściej jednak projekt pracowni Miny pomijano milczeniem lub oceniano z przesadną surowością. – Posłuchajcie, jak sobie przeczą – oznajmiła Emma. – Tu piszą o wtórności sukni i powielaniu modnych rozwiązań, a tu o zbytniej śmiałości, która nie przypadłaby do gustu ceniącym tradycję klientkom Gerngrossa. W „Wiener Journal” krytykują połączenie tkanin, które do siebie nie pasują, a w „Wiener Bilder” chwalą za harmonijne zestawienie barw i materiałów. Moim zdaniem żaden z tych gryzipiórków nie zna się na rzeczy. – Co nie znaczy, że nie znajdą czytelników – westchnęła Mina. – Zależało nam na reklamie, a zafundowałyśmy sobie... to! – Mamy wierne i stałe klientki – odparła Emma. – Dziwi mnie tylko, że nikt nie zwrócił uwagi na batik. Judyta podniosła głowę znad okładki „Wiener Caricaturen”, gdzie nad sporym pięcioszpaltowym tekstem satyryczny rysunek ukazywał kobietę usiłującą nawlec igłę. – Ależ zwrócił – oświadczyła. – Zdaniem Z.X. „(...) ta wykonana nieznaną techniką tkanina sama w sobie jest dekoracyjna, ale jej charakter gryzie się z krojem i przeznaczeniem sukni. Gust początkujących projektantek pozostawia wiele do życzenia, wiadomo bowiem nie od dziś, że

w tworzeniu mody przodują mężczyźni. Dość przywołać nagradzane na wystawach światowych projekty Charlesa Fredericka Wortha i Jacques’a Douceta”. Cóż. Jak widać panu Z.X. batik nie zaimponował – dodała, odłożywszy gazetę. – Dość tego, nie przeczytam ani jednego zdania więcej. Uznajmy sprawę za zamkniętą i dopijmy w spokoju kawę. Żal im było także Mizie. – Napracowała się przy hafcie, nigdy dotąd nie robiła równie skomplikowanego, efekt przerósł najśmielsze oczekiwania, a tymczasem nikt tego nie docenił – żaliła się Mina. Judyta rozumiała, dlaczego przyjaciółka wspomina pannę Moll. Mizie chodziła ostatnio jak struta, a w pracowni znów pojawiły się plotki o Idzie, która wróciła do domu, podobno porzucona wcześniej przez niewiernego studenta. Hańba dziewczyny była tym większa, że ktoś widział ją brzemienną, choć tę akurat pogłoskę kwitowano dwuznacznymi uśmieszkami. Spędzających płody pokątnych akuszerek w Leopoldstadt nie brakowało.

***

Nadeszły dni babiego lata. Parki i skwery przybrały żywe barwy jesieni i Judyta uznała, że o tej porze roku miasto urzeka urodą. Jeszcze nie było czuć zbliżających się chłodów, jeszcze zdarzały się ciepłe poranki i słoneczne wieczory, lecz dzień powoli niknął niczym kupon jedwabiu, od którego krawiec odcina metr po metrze, aż w końcu zostaje zaledwie skrawek, zbyt mały, by można z niego wykroić suknię. Na granicy lata i jesieni nadszedł Nowy Rok i Judyta celebrowała go z poszanowaniem tradycji: o świcie odmówiła modlitwy, jadła ryby i chleb maczany w miodzie, by rok był jak on słodki,

a w kuchni Miny upiekła jabłka, po czym częstowała domowników, życząc im szczęścia i przypominając o smutku, gdyż los każdego dawno został przesądzony. Właśnie wtedy szczególnie mocno odczuła tęsknotę za rodziną; była gotowa wybaczyć matce oschłość i surowość, wszystkie cierpkie słowa oraz bezlitosne postępki, zapragnęła przytulić Esterkę i nie wiedzieć czemu nachodziły ją myśli o maleńkiej Sarze, córeczce Noemi. Jeśli odziedziczyła po matce sarnie spojrzenie, złocistą skórę oraz gęste włosy, będzie zapewne piękna. Święta minęły, a Judyta wybrała się do warsztatu stolarskiego Rudolfa Hansena w sprawie parawanów. Do trzynastej dzielnicy dotarła szybko i wygodnie, bo koleją, po czym w wąziutkiej uliczce prostopadłej do alei głównej spotkała się z Maxem. Okolica miała letniskowy charakter i tę sezonowość widziało się już od dworca: kamieniczki były tu niskie i rzadkie, wille okazałe, zamożne, choć gwarne tylko latem, gdyż pustoszały z nadejściem zimy. Ulice przemierzały chłopskie fury zaopatrujące targi i mieszkańców w warzywa oraz owoce, a dorożki stanowiły tu prawdziwą rzadkość. Max czekał na nią przed niskim domkiem, zadbanym i solidnym, o krytym gontem dachu i prostej, lecz niepozbawionej uroku fasadzie. – Przyjemne miejsce – przyznała po powitaniu. – Przyjemne i przyjazne – odparł, po czym otworzył furtkę i przepuścił ją przodem. Weszli na podwórze, a potem na tę część posesji, gdzie znajdował się warsztat. Judyta spodziewała się zastać Hansena przy pracy, on tymczasem zrywał owoce z jabłoni rosnącej przy oknach stolarni. Okazał się mężczyzną w jesieni życia; siwe, krótko przycięte włosy, broda i imponujące bokobrody były wierną kopią fryzury i zarostu cesarza Franciszka Józefa. Hansen przyjął gości życzliwie. Maxa wypytał o zdrowie ojca, bo znał go osobiście, potem z wiklinowego kosza ustawionego pośrodku kępy żółknącej trawy poczęstował oboje jabłkami, aż wreszcie szerokim gestem zaprosił do warsztatu, do obszernej i jasnej izby, gdzie stały zrobione

z różnych odmian drewna komody, serwantki, bujane fotele, drzwi o mosiężnych gałkach, skrzynie z rzeźbionymi wiekami. Długo i z uwagą oglądał rysunki parawanów, a kiedy omówili szczegóły zamówienia i wysokość zapłaty, pożegnali się, choć wkrótce czekało ich ponowne spotkanie. Nastało popołudnie; niebo raptownie pociemniało, zerwał się wiatr, przynosząc mżawkę, a po niej ulewę, która przemieniła ulicę w usiane błotnistymi wysepkami jezioro. Wokół nie było żywego ducha i tylko środkiem toczyła się załadowana deskami furmanka. Judyta kryła się pod parasolką, lecz wzmagająca się wichura wywróciła ją na drugą stronę. W cienkich pantofelkach dziewczyny chlupotała deszczówka, płaszcz i spódnica zwilgotniały, włosy lepiły się do skóry, więc gdy Max zaoferował schronienie w znajdującej się nieopodal pracowni, podziękowała z ulgą. Deszcz przybierał na sile, kiedy dopadłszy do parterowego domu o oknach z ościeżnicami z ciemnego drewna, wbiegli do przedsionka. – Musi się pani rozgrzać, a ubranie wysuszymy – powiedział Max. – Ale najpierw przygotuję coś gorącego do picia. Za przedsionkiem znajdowała się pracownia; duże okna wychodziły na sad, w którym wiatr wzbijał chmary listowia. Max podsycił ogień w kaflowym piecu, spragniona ciepła Judyta przyłożyła więc dłonie do gładkich kafli, a gdy zniknął w kuchni, poczuła senne odrętwienie. Po dłuższej chwili przyniósł dwie szklanki ciemnoczerwonego ziołowego naparu. – Dodałem po naparstku rumu – wyjaśnił. – Szybciej się pani rozgrzeje. Nie mam dla pani suchej sukni, ale wystarczy, że owinie się pani kapą. Gdzieś tu są pantofle Kristiny, założę się, że nie będzie miała nic przeciwko temu, żebym ich pani użyczył. Za tamtymi drzwiami jest sypialnia, proszę się przebrać, a mną nie krępować i potraktować to jak zabawną przygodę. Weszli do dużego pokoju; z szafy ustawionej naprzeciwko szerokiego łoża Max wyjął żakardową, obszytą złotymi chwostami narzutę, po czym wycofał się dyskretnie, starannie zamykając drzwi. Zesztywniałymi z chłodu palcami Judyta rozpięła bluzkę, mankiety rękawów i zapięcie spódnicy, lecz

mimo że ścierpła z zimna skóra była szczególnie wrażliwa na ucisk fiszbin, została w gorsecie. Owinęła się ciasno narzutą i wróciła do pracowni, po czym na wieszaku przy piecu rozwiesiła przemoczoną suknię, a obok ustawiła buty. Potem Max zostawił ją samą, bo jego garderoba również była w złym stanie. Chwile samotności spędziła przy oknie, smakując miękką, przyjazną ciszę i wpatrując się w mroczny sad. Mleczne światło lamp ustawionych na komodach i stole rzucało na ściany głębokie cienie, deszcz szumiał kojąco, krople uderzały o szyby, rozpryskiwały się na zewnętrznych parapetach, a ją ogarnęło przemożne znużenie. Kiedy Henneberg wrócił, zastał Judytę na sofie. Drzemała zwinięta w kłębek, z głową wspartą na dłoniach. Powieki dziewczyny drżały delikatnie, oddech muskał ciemne loki, które wyschły i uwolnione od rozsypanych na stole szpilek, gęstą chmurą otoczyły twarz. Poruszyła się lekko; rąbek narzuty zsunął się z ramienia i odkrył skórę o złotobrązowej barwie karmelu. Max stał oczarowany. Przyszło mu na myśl, że nie zna słów, którymi mógłby opisać jej urodę, lecz wtedy pojawiły się najwłaściwsze. Miała usta niczym wstążeczki purpury, a skroń jak okrawek granatu i najchętniej wyznałby jej, że cała jest piękna, nieskazitelna.

***

Judyta budziła się wielokrotnie; gdy ocknęła się po raz ostatni, sądziła, że jest sama. W pracowni było ciemnawo, lampy mrugały słabym światłem, ciepła i miękka tkanina narzuty subtelnie przylegała do rozgrzanego ciała. Ukołysana ciszą znowu zamknęła oczy i nagle osaczył ją sen o oślepiającym słońcu, o duszących zapachach przejrzałych owoców oraz skoszonej trawy, o lipach ze złotymi liśćmi

w kształcie idealnych serc. Potem śniła o niebie. Błękit poczerniał, rozbłysnął zygzakami błyskawic, zawirował, opuszczając się ku ziemi. Było to odległe, zepchnięte w niepamięć wspomnienie, a jednak znała je lepiej niż samą siebie. A gdy spośród drzew wyłonił się cień, nie zdołała stłumić krzyku. Raptem w sposób typowy dla pokrętnej logiki snów znalazła się w mrocznym i chłodnym pokoju. Rozpoznała meble, prostokąt okna, płaszczyznę drewnianej podłogi, dławiącą woń bzu oraz tytoniu i przerażona, że jeszcze chwila, a ujrzy Szymona, wybiła się ze snu. Uniosła się na łokciu. To nie była pracownia na Gołębiej, co więcej – to nawet nie był Kraków i choć na pogrążonym w półcieniu fotelu ktoś siedział, a w powietrzu unosił się dym z cygara, wiedziała, że żadną miarą nie może to być Heller. W tym momencie Max odkręcił knot lampy stojącej na komodzie. – Coś się pani śniło, coś przykrego, ale nie śmiałem pani budzić. Proszę nie wstawać, chyba że wolałaby pani skorzystać z łóżka. To w sypialni jest wygodniejsze od sofy. – Nie, dziękuję, tu mi dobrze – odparła. – Jest środek nocy. Słyszy pani? Deszcz ustał. Judyta zacisnęła palce na chwostach narzuty. – Podejrzewała pani kiedykolwiek, że znajdziemy się w takiej sytuacji? Traktowała mnie pani z tak ostentacyjną wrogością, że był czas, iż unikałem pani jak ognia. – Teraz myślę o panu lepiej. – Zapewne sporo musiało się zmienić, bo o ile zdołałem poznać pani przekorną naturę, poszłaby pani mimo niepogody na dworzec. – I może tak powinnam zrobić, biedna Mina nie ma pojęcia, gdzie jestem. Jak jej to wyjaśnię? – A musi pani? – Wolałabym nie przysparzać jej trosk.

– Proponuję opowiedzieć zgrabną historyjkę. Oto niespodziewanie spotkała pani dawno niewidzianą przyjaciółkę. – To kiepskie tłumaczenie, niemal nikogo tu nie znam. – W takim razie nie ma pani wyjścia, wyzna pani prawdę. Judyta usiadła, podkulając nogi. – Ma pani ochotę na wino? Zamierzam otworzyć butelkę reńskiego, do świtu jeszcze pół nocy. – A pan nie śpi? – Jak pani uciąłem sobie drzemkę, to mi w zupełności wystarczy. Zgodziła się na wino i nie odrywała od niego wzroku, gdy przynosił kieliszki, a potem odkorkowywał butelkę. Nie był szczególnie przystojny, a czasem brakło mu swobody, lecz zyskiwał przy bliższym poznaniu i budził sympatię. Max zbliżył się do Judyty z kieliszkiem w trzeciej części napełnionym winem, a ona wyciągnęła dłoń z pełną świadomością tego, co zamierzała uczynić, pozwoliła bowiem, aby narzuta znów obnażyła jej ramię. Spojrzała mu pewnie w oczy, bo raptem zapragnęła zapomnienia i myśl o tym wydała się jej szczególnie ponętna. Po chwili wahania wyjął z jej dłoni kieliszek, by odstawić na podłogę. Zanim musnął ustami ciepłe ramię Judyty, pomyślał o jej zdumiewającej śmiałości oraz o tym, że nie ma pojęcia, dlaczego właśnie teraz tak otwarcie ofiarowuje mu siebie.

***

Kiedy Judyta się zbudziła, do sypialni wpadało przez okno mlecznobiałe światło brzasku. Leżała nieporuszona, nasłuchując równego oddechu Maxa; nadal był jej obcy i wciąż czuła do niego

zaledwie sympatię, a jednak przyznała w duchu, że można spędzić namiętną noc bez miłości. Rozdział 21 Max Świąteczne obiady w domu przy Albertinaplatz były tego rodzaju zobowiązaniami rodzinnymi, od których Max wolałby stronić, bo od jakiegoś czasu nie czerpał z nich przyjemności. Odkąd rozeszła się wieść o jego romansie z galicyjską Żydówką, atmosfera podczas cotygodniowych spotkań stała się nieznośnie męcząca i choć nikt oficjalnie nie poruszył tematu kłopotliwej kochanki, wszystkim wydawało się oczywiste, że to nieuniknione. Czas listopadowych słot i przenikliwych chłodów najwyraźniej sprzyjał gwałtownym konfrontacjom. Maxowi dokuczało przeczucie, że nastąpi to tej niedzieli. Z tego też powodu cieszyła go nieobecność Kristiny studiującej na zagranicznym uniwersytecie, gdyż wolał nie roztrząsać przy niej zawiłej kwestii związku z Judytą, zwłaszcza że dla niego młodsza siostra pozostawała niezmiennie małą dziewczynką. Bez wahania przychyliłby jej nieba, trzymał jednak konsekwentnie na dystans od sekretów kawalerskiej alkowy. Minął gmach opery, więc jeszcze Operngasse i będzie na miejscu, choć nie uniknie spóźnienia. Przeważnie bywał punktualny, lecz tym razem zasiedział się w pracowni, bo odkąd gościł Judytę na prawach domownika, zdarzało mu się tracić poczucie czasu. Oraz – zdaniem niektórych – głowę. Pogrążony w myślach o dziewczynie w niewielkim stopniu zwracał uwagę na otoczenie. Reprezentacyjność okolicy świadczyła o prestiżu i zamożności Hennebergów, głównie z powodu leżącego nieopodal Hofburga, ale rodzinna kamienica jego rodziców znajdowała się nieco dalej, na wprost pomnika Mozarta. Kiedy w dzieciństwie spoglądał z okna salonu na biegnącą w dole ulicę, widział jasną sylwetkę kompozytora i nieproporcjonalnie długi płaszcz – niczym szarfa lub wojenny sztandar. Drzwi mieszkania otworzyła pokojówka. Max oddał wierzchnie okrycie, kapelusz oraz laseczkę,

po czym skierował się do salonu, gdzie zebrała się już rodzina. Ojciec oderwał się od rozmowy z Karlem, mężem Grety, i przywitał syna, rezygnując z wymówek, co gorliwie nadrobiła matka. – Zaniedbujesz nas – oświadczyła z przyganą. – Wpadasz niczym po ogień i zapominasz, że my tu na ciebie czekamy, zawsze i o każdej porze. Pomyśl, jak opustoszał dom po wyjeździe Tiny. Gdyby nie wizyty Grety, gdyby nie jej kochane urwisy, byłoby tu ciszej niźli w grobie. – Dajże mu spokój, Henrietto, nie jest już młodzieniaszkiem, od dawna ma swoje życie – wtrącił ojciec i zwrócił się do Maxa: – Dostaliście ostatnio jakieś ciekawe zamówienia? – Nawet kilka. Wywiązaliśmy się nareszcie z kontraktu w Baden i możemy rozpocząć nowy projekt. Johann zdecydował się wprawdzie na parę pomniejszych zleceń, ale grunt, że zaczynamy współpracę z Fischerami. Wiosną w okolicach Josefplatz zaczniemy budować im willę, do tego czasu trzeba zapiąć wszystko na ostatni guzik. – Słyszałem to i owo o Fischerach. Mają ponoć nadzieję wprowadzić się do końca przyszłego roku. – Och, Ferdinandzie, dajże spokój! Wam dwóm tylko interesy w głowie – ubolewała matka. – Porozmawiacie w palarni, bo w jadalnym już nakryte i czas do stołu. Wbrew obawom Maxa obiad przebiegł w życzliwej, domowej atmosferze. Karl sprowadził rozmowę na temat zbliżającego się Bożego Narodzenia, które zdążyli zaplanować jeszcze przed podaniem deseru. Potem Greta uskarżała się na chroniczne przeziębienia dzieci; z uwagi na zdradliwą aurę dziś zostawiła je w domu z boną. Kiedy pokojówka wniosła tacę z kawą ze śmietanką dla pań, panowie przeszli do palarni na cygaro i brandy. Z salonu dobiegały dźwięki walców, które Henrietta Henneberg grała z wprawą wirtuoza, zapewne dlatego, że zgodnie z ustanowioną tuż po ślubie tradycją, czyniła tak w każdą niedzielę. W palarni, niewielkim, przypominającym gabinet pokoju, panowie zasiedli w fotelach tuż przy

okrągłym hebanowym stoliku, gdzie na intarsjowanym blacie wokół pękatej karafki stały kryształowe kieliszki, a w eleganckim pudełku leżały cygara obok zapałek. W milczeniu sięgnęli po tytoń. Odcinanie gilotynką końcówek, zapalanie, wreszcie zaciąganie się dymem miało znamiona rytuału, bez którego niedzielnego popołudnia nie zaliczyliby do udanych. – Cygara kupiłem w trafice za Świętym Szczepanem. – Karl zaczął typową rozmowę o niczym. – Sprowadzają je dopiero od miesiąca, a już wywołały sensację. Moim zdaniem smakują wybornie, to prawdziwa klasa. Starszy pan Henneberg napełnił w połowie kieliszek i chwilę ważył go w dłoni, delektując się aromatem alkoholu. – Fischerowie żenią najmłodszego syna z dziedziczką Bahrów – powiedział. – Podobno skończy się to spółką stulecia, bo gdy połączą firmy, handel drewnem znajdzie się głównie w ich rękach. Ceny podskoczą, a to źle wróży naszym fabrykom. Obawiam się nawet, że zmienią warunki kontraktów. – Znajdziecie mniejszych dostawców, ojcze – odparł Max. – Mniejszy znaczy droższy – stwierdził Karl. – Renegocjujcie ceny. – Max się uśmiechnął. – Nie muszę wam zresztą doradzać, nie jesteście przecież amatorami. Ferdinand pokiwał głową, strząsając do majolikowej popielniczki popiół z cygara. – Martwisz matkę – zwrócił się do syna. – Doszły ją słuchy o tobie i... tej kobiecie. – Greta wyraża się o niej bardzo niepochlebnie – wtrącił szybko Karl. – Wybacz szczerość. Greta nigdy nie wyraża się pochlebnie o innych kobietach – uciął Max. Ferdinand Henneberg zaciągnął się cygarem, mrużąc z zadowoleniem oczy. – Nie afiszuj się z nią – poradził. – Wiem, młodość musi się wyszumieć, ale ja w twoim wieku byłem już mężem i ojcem, dlatego uważam, że to dobry moment na założenie rodziny. Rozejrzyj się,

panny z szanowanych domów i odpowiednio sytuowane masz na wyciągnięcie ręki. – Gretę dotknęły te plotki, niemalże rozchorowała się z upokorzenia – dodał Karl. – Oczywiście przesadza, ale obawiam się, że ona nie da ci spokoju. Zanim tu przyszliśmy wyznała mi, że zamierza się z tobą rozmówić. Swoją drogą, kochany szwagrze, Żydówka to dyskusyjny wybór. Zdradź nam przynajmniej, kim jest. – Przyjechała z Krakowa – odparł niechętnie Max. – Ma tu krewnych? – Nie, pracuje u Miny Ebner. – U Miny Ebner? Nie znam – zdziwił się Karl. – Twoja żona zamawia u niej suknie. – Bój się Boga, Max! Chyba nie powiesz, że związałeś się ze szwaczką?! – oburzył się Karl. – Jest malarką. – Mam nadzieję – odezwał się Ferdinand Henneberg – że nie traktujesz jej nazbyt serio. Pojmuję, co cię w niej pociąga, jest ponoć niebrzydka i z tych... bezpruderyjnych, byłoby jednak lepiej, gdybyś trzymał ją od naszego domu na dystans. Zwłaszcza od Tiny. – Wśród studentów w Szwajcarii, ojcze, taki styl życia jest zapewne normą – odrzekł kpiąco Max. – Nie uchronisz jej przed tym. Trzeba było zatrzymać ją tutaj. – Trzeba było, bo Kristina jest podatna na wpływy. Oszczędź jednak matce przykrości i zerwij tę niestosowną znajomość. – Nie w najbliższym czasie – stwierdził ze spokojem Max. – Nie masz nic przeciwko plotkom? O tobie i tej dziewczynie rozprawia się już na salonach. Matka tego nie zniesie. – To chwilowa sensacja, w sam raz dla hipokrytów. – Nie popełnisz chyba szaleństwa i się z nią nie ożenisz? – spytał Karl.

Max się roześmiał. – Gdybym mógł! Niestety, jest zagorzałą przeciwniczką małżeństwa. – Na nasze szczęście – mruknął Ferdinand Henneberg. Ta wymiana zdań dała Maxowi sporo do myślenia. Uświadomiła mu mianowicie, że gdyby Judyta w przyszłości zmieniła zdanie i przyjęła jego oświadczyny, napotkaliby stanowczy sprzeciw ze strony jego rodziny.

***

– Max, poświęć mi chwilkę. Zgodnie z zapowiedzią Karla tuż przed wyjściem z domu rodziców Greta domagała się rozmowy z przyrodnim bratem, dając mu do zrozumienia, że zależy jej na poufności. Przeszli do jej dawnego panieńskiego pokoju, w którym od lat nikt nie mieszkał. Chociaż lśnił schludnością, brakowało mu wyrazistego charakteru, jednak wystarczyłoby parę osobistych drobiazgów, by to zmienić. Greta była zmieszana. Nie usiadła na sofie przy podłużnym stoliku herbacianym, lecz nie miała nic przeciwko temu, by Max zajął miejsce, nalegała nawet, by spoczął, jakby rozmowa mogła się przeciągnąć. – Wiesz, kochany – zaczęła nerwowo – jak cię poważam... – Oj! – zaśmiał się Max. – Taki wstęp wróży poważne kłopoty! – Nie kpij. Długo myślałam, czy wypada, bym wtrącała się w twoje sprawy, doszłam jednak do wniosku, że nie mam wyjścia, bo jeśli postępowanie jednego z członków rodziny uderza w dobre imię pozostałych, trzeba zareagować. Nie zrozum mnie źle. Uznaję twoje prawo do decydowania

o sobie i o tym, jak swobodne prowadzisz życie. Max usiadł wygodniej, złączył dłonie na kolanach. – Rozumiem. Zamierzasz wygłosić umoralniającą pogadankę. – Zamierzam przemówić ci do rozumu. Choćby z racji mego wieku, bo jestem od ciebie starsza. – O trzy lata zaledwie. – Jestem także mężatką i matką dzieci, które mogą odczuć już w niedalekiej przyszłości skutki postępowania ich wuja. – Gretchen, nie rób ze mnie potwora. Greta potrząsnęła gniewnie głową. – Zakończ tę znajomość, Max. Czy wiesz, w jaki sposób dowiedziałam się o was? Otóż moja najlepsza przyjaciółka, Sofie, znasz ją przecież, widziała was w operze. – Owszem, przed tygodniem wybraliśmy się na Tannhäusera. Polecam ci spektakl, Judyta była oczarowana. – A więc jednak! Nie wiesz tylko, w jakim świetle przedstawiła ją Sofie. – Prawdopodobnie naplotła ci bzdur. – Spytała mnie, kim ona dla ciebie jest, bo nie mieściło jej się w głowie, że mógłbyś pokazać się publicznie... z metresą! – Gretchen, twoje indagacje nie mają sensu. Przed chwilą Karl wypytywał mnie o Judytę, po powrocie do domu na pewno zda ci szczegółową relację. Jednak choćbyś nasłała na mnie całą rodzinę, nie zamierzam się tłumaczyć. – W takim razie, jeśli upierasz się utrzymywać bliskie stosunki z tą osobą, zachowuj na litość boską dyskrecję! Pokazując się z taką kobietą u boku, narażasz się na potępienie, a w konsekwencji nas również. Wiem, takie miłostki uchodzą mężczyznom płazem. Mało tego! Niektórzy sądzą, że wam wypada to, co nie wypada damom, ale jeżeli sądzisz, że nie przyniesie to uszczerbku naszej rodzinie,

jesteś w błędzie. Prędzej czy później ktoś ci tę przygodę wypomni. A poza wszystkim: co ty o niej wiesz? O ile się orientuję, a usiłowałam tu i tam zasięgnąć języka, to osóbka o niejasnej przeszłości. Zważ, że nie wiadomo dokładnie, kto ona i skąd tak naprawdę się wzięła. Ani z niej artystka, ani krawcowa, coś tam podobno maluje, trochę rysuje i szyje, ale nikt nic pewnego o niej nie wie. Bezdyskusyjne jest jedynie to, że nie ma grosza przy duszy i że jej pochodzenie oraz maniery pozostawiają wiele do życzenia. Jesteś pewien, że nie czyha na twoje pieniądze? Albo pieniądze papy? Nie pozwól, by wykorzystała twoją słabość do niej w tak perfidny sposób! Greta stała na tle okna, zasłoniętego częściowo ciężkimi bordowymi kotarami. Usta, dość ładnie wykrojone, zacisnęła w tak surowym grymasie, że nad górną wargą zarysowały się drobne pionowe zmarszczki. Nie spuszczała z Maxa spojrzenia bezlitosnego sędziego, jakby liczyła na to, że młodszy brat ugnie się pod presją rodziny oraz pod wpływem siły jej wzroku. Że tu i teraz przysięgnie, iż rozstanie się z kobietą, do której ona od pierwszej chwili żywiła głęboką niechęć. – To wszystko? – spytał krótko Max. Nie zmieniając wyrazu twarzy, skinęła głową. – Dobrze. W takim razie wróćmy do salonu. Zdumiona uniosła mocno zarysowane brwi. – Miejże litość, Max! – rzuciła. – Zignorujesz zdanie papy, Karla, nawet mamy, której delikatność i wrażliwość nie pozwalają na prowadzenie podobnej konwersacji, choć i ona w głębi duszy cierpi z powodu twoich postępków? Przecież nie wprowadzisz tej panny na salony i nie przedstawisz jej rodzicom, bo to wywołałoby skandal! – Jestem pewien, że Kristina nie podziela twojego zdania. – I co z tego? Od małego znosiła do domu bezdomne szczenięta, jakieś zapchlone koty, bo taka już jest! Każda przybłęda, każde chodzące nieszczęście zawsze podbijało jej naiwne serce! Przysięgam ci, że dla tej twojej „artystki” nie ma tu miejsca! – Pod wpływem wzburzenia głos Grety przeszedł

w górne, nieprzyjemnie fałszywe rejestry. – Nikt ci się nie każe z nią zaprzyjaźniać – odrzekł chłodno Max. – Nie musisz darzyć jej sympatią i możesz, nie mam nic przeciwko temu, unikać jej towarzystwa. Ale nie odpowiada mi ton, po który sięgasz, gdy o niej mówisz! – Praw mi teraz dyrdymały o filistrach, o wyższości artystów nad zwykłymi zjadaczami chleba! O wolnej miłości i anachronizmach zacofanej obyczajowo burżuazji! Z artystami masz do czynienia częściej niż ja, ale nie znaczy to, że nic o nich nie wiem. Jeśli ta twoja Żydóweczka jest do nich podobna, szybko się tobą znudzi i w tym pokładam nadzieję! Greta skinęła głową i opuściła pokój. Słyszał postukiwanie jej pantofelków o posadzkę, potem krzątaninę podczas pożegnania, gdy z Karlem wychodzili pospiesznie do domu. Nie wyjrzał do nich; zapewne poczytali sobie jego zachowanie za afront, Grecie nie trzeba było zresztą wiele, by jakiś czas dąsać się na brata. Dopiero przeprosiny sprawiały, że znów zachowywała się przyjaźnie. Tym razem jednak nie zamierzał się kajać i nie uważał, by miał na sumieniu więcej niż inni. Kiedy w mieszkaniu zapadła cisza, do pokoju zajrzała matka. – Jeszcze tu siedzisz? – spytała. – Chodź do salonu, każę podać świeżą kawę. – Pora na mnie – odparł sucho, wstając, bo udawanie niezmąconego spokoju wymagało odeń coraz większego wysiłku. – Ach tak. Więc... wracasz do niej. – I ty też, mamo? Tak, wracam do niej i nie wymagaj, żebym ci się z tego spowiadał! – Nie unoś się, stwierdziłam tylko fakt. W przeciwieństwie do pasierbicy Henrietta Henneberg uśmiechała się wyrozumiale. W kącikach jej jasnych oczu pojawiły się kurze łapki, dodając uroku dość surowym rysom twarzy. Nagle westchnęła i spojrzała na syna jak dawniej, gdy nie umiał ukryć psoty, nad którą ubolewała, choć w głębi serca natychmiast wybaczała mu młodzieńcze wybryki.

– Podobno jest piękna – powiedziała z namysłem. – Kristina poddała się jej urokowi, chociaż ja uważam, że powinna być bardziej rozważna. Obyś wiedział, co czynisz i nie stracił kontroli nad sytuacją, bo z mojego punktu widzenia jest co najmniej niezręczna. Liczę, że będziesz ostrożny i roztropny. A teraz, zamiast przelewać z pustego w próżne, zapraszam cię na filiżankę kawy. Obiecuję, że nie wspomnę więcej o tej dziewczynie, tylko zostań ze mną i ojcem jeszcze chwilę, widujemy cię ostatnio tak rzadko. Wizyta przeciągnęła się do zapadnięcia zmroku. W drodze powrotnej Max zdecydował się na pociąg, do którego dotarł dorożką najętą w okolicy Hofburga. W zacisznym wnętrzu, chroniącym podróżnego przed podmuchami lodowatego wiatru, rozpamiętywał słowa siostry, szwagra i ojca, bo choć starał się przy nich zachowywać zimną krew, z powodu Judyty nie mógł ich zignorować. Zabawne, że jej na opinii Hennebergów nie zależało ani trochę. Była niezależna, a ich romans trwał dotąd głównie dlatego, że Max przystał na twarde warunki dziewczyny, na niepisaną umowę zawartą pierwszego wspólnego poranka. Zamiast romantycznych wyznań miłości lub przynajmniej uroczego zawstydzenia minioną nocą, Judyta przybrała pozę kobiety pozbawionej złudzeń i tylko lekko zaintrygowanej rozwojem sytuacji. Oświadczyła bez ogródek, czego od niego oczekuje. – Żadnych pytań o przeszłość ani scen zazdrości o to, co było kiedyś. Nie licz na zwierzenia, chyba że sama nabiorę na nie ochoty. Potraktujmy nasz romans właściwie: jak przelotną, choć niepozbawioną swoistego uroku miłostkę. Nie obiecuj mi niczego, bo ja nie mam zamiaru traktować nas zbyt poważnie. Bądźmy wobec siebie szczerzy i jeżeli jedno zechce odejść, drugie się z tym pogodzi, zresztą prędzej czy później będziemy mieli siebie dość, przesyt jest nieunikniony, niech więc nasze rozstanie nie zmieni się w koszmar, który rzuci cień na to, co nastąpi potem... Pamiętał chwilę, gdy wygłaszała tę tyradę. Zaczął się nowy dzień, po nocnym deszczu nie zostało śladu, choć w sadzie za domem ulewa ogołociła drzewa z pożółkłych liści, które, połyskując wilgocią, zaścieliły zbrązowiałą trawę. Judyta, półleżąc na sofie, okryta miękką dzianiną chusty

wydobytej z przepastnych głębin sypialnianej szafy (jeden Bóg wie, skąd ta chusta wzięła się w pracowni, Max nie miał o tym pojęcia), spoglądała na niego z uśmiechem kobiety znającej życie na tyle, by nie karmić się mrzonkami. Wbrew temu, co o niej myślał i co do niej czuł, nasunęła mu na myśl portret widziany przed laty w Paryżu. Ukazywał nagą kurtyzanę; jej skóra mieniła się mleczną bladością, barwa zmierzwionych włosów kontrastowała z bielą pościeli, którą zasłano łoże. I choć urodą Judyta znacznie ją przewyższała, w spojrzeniu obu kobiet dostrzegł identyczne uczucia: osamotnienie połączone ze starannie skrywaną desperacją. Potem, kiedy wyrecytowała powyższe warunki i przyzwoliła, by ją tulił i całował, błądziła chyba myślami z dala od niego i dopiero gdy z jej stopy zsunął się japoński pantofelek Kristiny, stukając sucho o drewnianą podłogę, drgnęła jak zbudzona ze snu. Spojrzała na niego życzliwie, lecz bez głębszych emocji. W owej chwili zrozumiał, że głupotą byłoby liczyć na miłość tej dziwnej kobiety.

***

Kiedy Max dotarł do pracowni na Hietzingu, która od jakiegoś czasu zastępowała mu dom, zwłaszcza że w drugiej rezydował ostatnio Johann z tą swoją zielonooką Haną, w oknach płonęły lampy, lecz już w przedsionku zorientował się, że Judyta zamierza na noc jechać do siebie i zaledwie minuty dzielą ich od rozstania. Wyczuł też jej podminowanie, choć rankiem była dlań dość łaskawa. – Jesteś nareszcie – powiedziała, wkładając płaszcz. Zerknęła na niego tylko przelotnie, bo więcej uwagi poświęciła odbiciu swej sylwetki w lustrze. – Miałaś zostać do poniedziałku.

– Zmieniłam zdanie. Popracuję wieczorem nad obrazem i do pracowni Miny pójdę z samego rana. Ostatnio zdarzyły mi się spóźnienia, przez ciebie, mój drogi, więc bądź wyrozumiały. Poza tym, kiedy tak znikasz... – Wiesz, gdzie byłem. – Kiedy tak znikasz – powtórzyła z naciskiem – ja się nudzę. – Możesz malować u mnie. Parsknęła śmiechem. – Nie zamierzam się tu wprowadzać ani zwozić rzeczy z mansardy, jakbym wiła gniazdko. Nie mam do ciebie żalu ani pretensji i nie każę ci zrywać z rodziną, odwiedzaj ich do woli, tylko uprzedzaj mnie wcześniej, że masz to w planach. – Wiedziałaś o obiedzie u rodziców. – Miał trwać mgnienie oka, to twoje słowa. – Matka poprosiła, żebym został dłużej. – A ty nie mogłeś odmówić. Rozumiem, przecież nie konkuruję z twoją matką. Tylko że kiedy ty spędzałeś niedzielę z rodziną, ja marnowałam tu czas. – Przesadzasz, do marca jeszcze szmat czasu. Zdążysz... – Max – przerwała mu niecierpliwie, odrywając oczy od naciągniętej na dłoń rękawiczki. – Ja nie przesadzam. W tej chwili nawet nie żartuję. – Wiem, praca jest najważniejsza – rzucił kpiąco. – Nie udawaj, że cię to rani. Jeśli chcesz, wpadnę w tygodniu. Zbliżyła się doń lekkim krokiem i ustami musnęła jego policzek. Pocałunek był zdawkowy, myśli Judyty musiały krążyć wokół poddasza na Gumpendorfer Strasse, jednak Max ujął jej łokieć i stanowczym gestem przyciągnął. – Przestań – powiedziała, zręcznie wysuwając się z jego objęć. – Nie dziś.

Mimo wszystko udało mu się zamknąć jej dłoń w swojej. – Zostań – poprosił. Westchnęła, na chwilę zerknęła na ich splecione palce. – Nie – odparła łagodniej. – Nie zostanę. Nie chciała, by odprowadził ją na postój dorożek, na tyle znała okolicę, że dawała sobie radę sama. Czasami podejrzewał, że nie jest jej do niczego potrzebny, bo poza chwilami namiętnych uniesień właściwie głównie się spierali. Nie zgadzali się w wielu kwestiach, nie godzili na kompromisy, czasami rozstawali jak dziś – niczym obojętni sobie ludzie. Ona nie udawała nawet miłości; choć nazywała go „ukochanym” i „drogim”, słowa te były puste, bez przypisanej im zwyczajowo konotacji. Max mógłby zerwać łączącą ich umowę i zażądać więcej, ale wtedy, był o tym przekonany, rzuciłaby go bez mrugnięcia okiem, bez żalu i zapewne bez wyjaśnień. Kiedy się zamyślała, patrząc w przestrzeń, podejrzewał, że wracała do zdarzeń, które ją taką uczyniły, a gdy zasypiała wyczerpana miłością, słyszał jej przyspieszony oddech, tłumiony przez ściśnięte gardło krzyk, szelest pościeli, na której zaciskała spotniałe dłonie, choć wypierała się tego z rana. Dlatego nie rezygnował z Judyty. Mimo tajemnic i rezerwy oraz absurdalnej umowy, którą mu narzuciła, zamierzał uzbroić się w cierpliwość i czekać. Biorąc pod uwagę trudne początki ich znajomości i to, gdzie znajdowali się teraz, łudził się nadzieją, że prędzej czy później zdoła ją do siebie przekonać.

***

Odkąd Max związał się z Judytą, w pracowni na Spittelbergu bywał sporadycznie, lecz Johann Berg, jego wspólnik, nie miał nic przeciwko temu. Za dnia przesiadywał nad zamówionymi przez klientów projektami, noce poświęcał Hanie. Była Czeszką spod Brna i przyjechała do Wiednia na służbę, ale z powodu zwracającej uwagę urody szybko zajęła się pozowaniem malarzom. Max odwiedził oboje przed Bożym Narodzeniem. Nie przyszedł z towarzyską wizytą, wraz z Johannem kończyli projekt willi, sprawę komplikowało jednak to, że o ile Berg był tradycjonalistą, o tyle Max skłaniał się ku nowym stylom. Pogodzenie tak różnych stanowisk zdawało się niemożliwe i choć wypracowali kompromis, stało się oczywiste, że wkrótce drogi ich muszą się rozejść. Nie wpłynęło to na pogorszenie relacji między wspólnikami, gdyż przyjaźń łączyła ich od tak dawna, że niezależnie od okoliczności wydawała się trwalsza niż granit. Znali się od dzieciństwa, razem studiowali, a Johann należał do ludzi o nieprzemijającej pogodzie ducha i w każdej zaskakującej wolcie losu dostrzegał tylko pozytywne strony. W pracowni mimo przedpołudnia paliły się lampy, bo dzień był pochmurny, a pociemniałe niebo zwiastowało śnieg. Johann pracował przy desce kreślarskiej, lecz jego niezobowiązujący strój i obecność pogrążonej we śnie Hany świadczyły dobitnie o tym, że dzień dopiero się dla niego zaczął. Max zdjął płaszcz, rzucił na blat stołu kapelusz i rozcierając zmarznięte dłonie, przywitał się z przyjacielem. Choć starał się zachowywać cicho, Johann podszedł do śpiącej i delikatnie potrząsnął jej ramieniem. – Hanuś, wstań i zrób nam, maleńka, kawę. Hana wysunęła drobne stopy spod koca i zanim Max zdołał odwrócić wzrok, ukazała się w swobodnym negliżu. Przeciągnęła się leniwie, uśmiechnęła z sympatią do gościa i nasunąwszy bambosze o purpurowych pomponikach, otuliła ramiona jedwabnym szlafroczkiem. Obdarowała Johanna soczystym całusem, przystanęła na chwilę przed lustrem ściennym, żeby zręcznymi ruchami

upiąć włosy, po czym zniknęła za zasłonką oddzielającą pracownię od prowizorycznej kuchni. Na dobrodusznym obliczu Johanna malowała się bezgraniczna błogość. – Widziałeś kiedy taką talię? – mruknął. Obecność przyjaciela nie speszyła go, tak jak nie zawstydziła Hany, która przywykła do ścigających ją spojrzeń obcych mężczyzn zaraz po tym, jak zrozumiała, że niezniszczone licznymi porodami ciało jest w cenie. A choć za pozowanie płacono grosze, był to uczciwy zarobek, więc bez wstydu mogła patrzeć ludziom w oczy. Johann poczęstował Maxa papierosem, zapiął guziki rozchełstanej na piersi koszuli i rozparł się wygodnie w fotelu ustawionym na wprost łóżka. Taki mieli zwyczaj – przed rozpoczęciem pracy omawiali wszelkie inne sprawy, choć ostatnio głównie prywatne. Max przeglądał rozłożone na stole arkusze. – Jeszcze nie skończyłem – powiedział Johann. – Spójrz na rzut piętra. Nie wiem, czy zaakceptują taki rozstaw okien. – Czemu nie? Jest zgodny z planami. – Chcesz im to ze mną pokazać? Jutro umówiłem się z Fischerem. – Jutro nie mogę. – Tak myślałem, znowu ona. Tak jej do siebie nie przywiążesz, miłość to miłość, a praca... – To praca. Akurat z tym rozróżnieniem Judyta nie ma najmniejszego problemu. – Za to ty masz. Wolałbym, żebyśmy poszli do Fischerów razem, ostatecznie to nie tylko mój projekt. – Jak chcesz. – Max wzruszył ramionami. – Właśnie chcę. Nie widzisz, że w tym waszym dziwnym związku jest wszystko oprócz miłości? Nie obraź się, że nie podzielam twojego zachwytu dla niej. Jest w niej coś pociągającego, w pierwszej chwili budzi ciekawość, ale na krótko. Popatrz na nią moimi oczami, takich jak ona

znajdziesz na kopy, i ładniejszych nawet. – Nie wiesz, o czym mówisz – żachnął się Max. – Oburzaj się, oburzaj. Chcesz? Hana podsunie ci jakąś koleżankę, te Czeszki są palce lizać. Max uśmiechnął się z rezerwą. – Wiesz dobrze, że nie tego szukam. Johann zgasił papierosa na drewnianym oparciu fotela. – Hana? – spytał, mrugnąwszy porozumiewawczo do przyjaciela, po czym rzucił znacznie głośniej w stronę zasłony: – Maleńka! To gdzie ta nasza kawa? Rozdział 22 Andrzej Ani słoneczna jesień, ani mglista, przesycona wilgocią zima nie zdołały zatrzeć wspomnień chwili, gdy Klara, nie spodziewając się najgorszego, wróciła do pogrążonego w żałobie domu na placu Akademickim. Podczas ceremonii na Cmentarzu Łyczakowskim oskarżała się o egoizm typowy dla głupiej młodości, bo pochłonęły ją sprawy, które z perspektywy nieuchronnej śmierci i wieczności były zaledwie cieniem i złudną iluzją. Z ich winy nie pożegnała się z babcią i nie wyznała jej wszystkiego, co przygniatało serce, ani nie złożyła obietnic, by ich potem dotrzymać. Nagłe odejście babci sprawiło, że częściej zastanawiała się nad sobą. Składała się z paradoksów, bo choć bardziej niż kiedykolwiek świadoma była pragnień i marzeń, intensywnie smakowała codzienność i tylko bała się, do czego ją to zawiedzie. Z jakiegoś powodu chciała wciąż więcej i więcej, a dopiero czas tuż przed Bożym Narodzeniem sprawił, że owa dziwna gorączka i stan męczącego rozchwiania nieco osłabły. Wtedy wrócił Maurycy. Nic tego nie wróżyło, zwłaszcza że nie był nawet na pogrzebie babci. Przyszedł po prostu pewnego dnia na Kanoniczą, a zdumiona Klara rzuciła się bratu na szyję. Potem zakrzątnęła się przy samowarze, zerkając na niego spod oka, podała herbatę i usiadła, gdy on krążył

nerwowo po pokoju. Wyglądał niespokojnie przez okno, na chybił trafił wyciągał z biblioteczki książki, kartkował w roztargnieniu i odkładał, wreszcie sięgnął po jaskrawoczerwoną ulotkę, która leżała na stercie gazet, a jednak i ona nie przyciągnęła na dłużej jego uwagi. – Masz wieści o Judycie? – spytał, biorąc oprawioną w ramkę fotografię sprzed roku. Stali na niej we trójkę: on, Klara i Judyta. – Pisujemy dość regularnie – odrzekła. – Jak twoje przygotowania do ślubu? Maurycy odstawił ramkę i zwrócił się otwarcie do siostry. – Odwołałem. – Przełożyliście ceremonię? – zdziwiła się. – Dlaczego? Ze względu na żałobę? – Zerwałem zaręczyny. Usiadł przy stole i przysunął filiżankę z czarną herbatą. – Zaczynam podejrzewać, że oszalałeś. – Szaleństwem byłoby to małżeństwo, sama mnie o tym przekonywałaś. Nie myliłaś się, to byłby błąd, ale nie chcę o tym rozmawiać. Zatrzymałem się u rodziców, póki nie postanowię, co dalej. – Twoje atelier dawno wynajęte. – Nie twierdzę, że zostaję w Krakowie. Judyta nadal w Wiedniu? Herbata stygła, za oknem sypnęło śniegiem, a Klara poczuła irracjonalną panikę. – Zostaw Judytę w spokoju, nie mieszaj jej znów w głowie – powiedziała. – Kocham ją. – To mi dopiero rewelacja! Wiesz, czemu uciekła z Krakowa? Z twojej winy. Obnosiłeś się z panną Michasią jak myśliwy z trofeum. Byłeś bez serca, więc pogódź się teraz, że nie cofniesz czasu. Czekała na ciebie przed rokiem, ale nie liczyłabym na to, że wciąż czeka. Maurycy poruszył się niespokojnie. – Poznała kogoś?

– Nie mam pojęcia, ale wystarczy, że nie wspomina o tobie i że nie jest jej tam źle. Ma mnóstwo pracy, wkrótce daje prace na wystawę, byłbyś okrutny, gdybyś znowu... – Przesadzasz. Nie jest przecież dzieckiem, a ja nie zamierzam jej skrzywdzić. – Łatwo ją złamać. Gdybyś poznał ją tak jak ja, wiedziałbyś, ile ją kosztuje spokój. Mam do ciebie żal, braciszku, bo z niej zrezygnowałeś, i podejrzewam czasem, że kochasz tylko wtedy, gdy nie wymaga to wysiłku. Maurycy poczerwieniał, zerwał się z krzesła i znów nerwowo przemierzał pokój. – Zostawiłem ją, przyznaję, ale ona też jest temu winna. Sądziłem naiwnie, że to idealne rozwiązanie, ale nie było, wybacz więc, iż do tej pewności dochodziłem okrężną drogą. Nie mam monopolu na nieomylność, wiem jedynie, że Judyta była mi najdroższa. Poproszę ją o wybaczenie, chociaż nie mam złudzeń, że zawiodłem zaufanie i zdradziłem... Zdecydowałem sprawdzić, czy mnie przyjmie. – Nie waż się tego robić! – powiedziała ostro Klara. – Porozmawiamy, kiedy i ty się zakochasz. – Odprawi cię z kwitkiem, ja bym odprawiła. – Dziękuję zatem losowi, że ona to nie ty. Jesteś nieczuła, siostrzyczko, i zawzięta, więc z taką bezwzględnością, z taką surowością sądów całe życie będziesz sama. Nie ma ludzi bez skazy, a ja pomyliłem się i żałuję. Czego chcesz więcej? Klara milczała. Słowa brata, choć miały być tylko obroną, wstrząsnęły nią bardziej, niżby chciała; nie umiała przecież wybaczać i bezlitośnie sądziła innych. Pomyślała o Jerzym. Był niczym Maurycy, gdy przepraszał i domagał się wybaczenia. – Trudno – westchnęła. – Ostrzegłam cię, a co zrobisz, to już twoja sprawa. Ale nie gniewaj się na mnie i zostań jeszcze trochę, ty przynajmniej ze mną rozmawiasz. Wrócił do stołu, założył nogę na nogę, skosztował herbaty.

– Słyszałem, że nie bywasz u rodziców. Z kim spędzisz Wigilię? – Z Elizą i Antonem. Nie patrz tak na mnie, dawno cię tu nie było, u mnie też zaszły zmiany. – Zauważyłem. Czytujesz broszury socjalistów, a ojciec mówił, że zamknęli cię za zakłócanie porządku. Jesteś pewna, że o to ci chodzi? – Chcę robić coś ważnego. – Feminizm już nie wystarczy? – Jedno drugiemu nie szkodzi. Każdy zasługuje na wolność, a mnie ostatnio otworzyły się oczy na różne odmiany zniewolenia. – Nie czuję się zniewolony – oświadczył Maurycy. – W takim razie zapomniałeś, że jesteś Polakiem. Spojrzał na nią uważniej. – O czym my teraz mówimy? Na pewno o socjalizmie? Z kim ty przestajesz, siostrzyczko, bo ktoś cię chyba odmienił? – Nikt. Myślę samodzielnie, chociaż ty w to wątpisz. – Pilnuj się, bo wpakujesz się w tarapaty i nawet wuj Kruszelnicki cię nie wybroni. – Tak, to cały ty! Twoja skłonność do przesadnej ostrożności powinna być przysłowiowa! – żachnęła się Klara. – Chodzi mi tylko o to, że masz zwyczaj przebierać miarę. – Naprawdę? A mnie niektórzy wmawiają, że nie umiem się angażować. Maurycy wstał i nim sięgnął po płaszcz, pocałował ją w czoło. – Wesołych świąt, Klaro. W całym tym bałaganie najlepsze jest to, że mogłem cię zobaczyć. *** Kraków przybrał świąteczną szatę. Pod Sukiennicami zapachniało świerczyną, magazyny, domy towarowe oraz składy kusiły bożonarodzeniowymi wystawami, lecz atmosfera oczekiwania na

Gwiazdkę nie udzieliła się Klarze. Dotąd kojarzyła ją z rodziną i domem na Krowoderskiej, nawet podczas studiów wracała na ten niezwykły czas do Krakowa, a teraz nagle miała spędzić Wigilię z przyjaciółmi. Nie uległa jednak żalowi i zaskakującej melancholii, wmawiając sobie, że pojawienie się przy wigilijnym stole marnotrawnej córki odebrano by jak zamierzoną prowokację. Już w środę, przed powrotem Elizy z apteki, Anton przytaszczył świerk i ustawił przy oknie, a potem ustrajał go z Klarą rajskimi jabłuszkami, orzechami o pozłacanych łupinkach, pierniczkami i ręcznie klejonymi girlandami z papierowych łańcuchów. – Drzewko w domu ubierałam podobnie – powiedziała Klara. – Domyślam się, że nie jest pani łatwo – odrzekł Anton. – Święta z dala od rodziny zawsze budzą wspomnienia i smutek. – Pan do tego przywykł, dla mnie taki stan rzeczy to nowość. – Myli się pani. Przyzwyczajenie i rutyna nie mają tu nic do rzeczy, a im lepiej pamięta się prawdziwie rodzinne święta, tym trudniej pogodzić się z faktem, że należą do przeszłości. Ostatnimi czasy zrozumiałem jednak, że najważniejsze jest to, co przed nami, zamiast więc oglądać się wstecz, cieszę się na Wigilię z Elizą. Obecność najbliższej, najukochańszej osoby rekompensuje z nawiązką oddalenie od rodziny. – W pana przypadku od ojca. – Mnie również coraz trudniej się z nim porozumieć – wyznał Anton. – Rozumiem zatem pani upór, choć uważam, że warto podejmować wciąż nowe próby, zachowując przy tym wierność sobie i swym przekonaniom. Ale nie mnie panią pouczać ani pani doradzać, bo w gruncie rzeczy mam wszystko, czego pragnąłem, i nie mogę narzekać. Wiem, że Eliza również tęskni do matki i siostry, namawiałem ją nawet na wyjazd do Otwocka, ale ona, tak jak pani, trzyma się tego, co postanowiła. – Tak, nie brak jej zdecydowania – stwierdziła Klara. – Zapewniam, że zaliczy pani te święta do udanych. Będzie pani w gronie życzliwych ludzi, a dla

Elizy jest pani niczym siostra. To przecież istota świąt, by mieć przy sobie tych, których się kocha, chociaż nie zawsze może to być rodzina – mówił Anton, zapalając choinkowe świeczki, zatem kiedy pojawiła się Eliza, na poddaszu czuć było słodkawy zapach topiącego się wosku. Klara widziała serdeczne powitanie narzeczonych, nie uszły jej uwagi spojrzenia, nieprzypadkowe dotknięcia oraz gesty świadczące o uczuciu i coraz głębszej zażyłości. Z przyjaźni dla obojga cieszyła się ich szczęściem, a jednak właśnie ono uświadomiło jej, w jak żałosnym znalazła się położeniu. Wbrew rozsądkowi i właściwie wbrew woli nachodziły ją wspomnienia wczesnej wiosny i miłości do Jerzego, bo choć sądziła, że przyblakły, szczere słowa Antona przywołały je i ożywiły. Jeszcze tego wieczoru zwierzyła się przyjaciółce. – Pogódź się więc z nim – poradziła Eliza. – Święta są wymarzoną porą, by wybaczać i puszczać w niepamięć błędy innych. Pierwsza wyciągnij do niego rękę, nie czekaj na przypadkowe spotkanie. Wierz mi, to nic strasznego, przecież to ja przyjechałam do Antona po tym, jak go odprawiłam. To było w stylu Elizy. Narzeczony stanowił dla niej swoisty punkt odniesienia we wszelkich życiowych kwestiach. Powoływała się na niego nieustannie, jakby zrósł się z nią niczym pień solidnego drzewa z oplatającym go bluszczem. Jakby był niezbywalną częścią jej życia lub jego warunkiem. Ich zbliżający się ślub (pod koniec marca następnego roku) brała za taki sam pewnik jak to, że kochają się równie mocno. Z entuzjazmem rozprawiała o czekających ją zmianach: o planowanym wynajęciu mieszkania i wspólnym życiu z człowiekiem, poza którym nie widziała świata, oraz o tym, jak pogodzić nowe obowiązki z pracą. Sugestię, by rozmówić się z Jerzym, Klara potraktowała nadspodziewanie poważnie, mimo że w duchu kpiła bez litości z niekonsekwencji, którą mogłaby obdzielić niejedną kobietę. W przeddzień Wigilii ugięła się pod naporem nietypowej dla niej nostalgii i przed argumentami, którymi ni stąd, ni zowąd przekonywała samą siebie do zgody z Jerzym. Plater nie był właściwie gorszy od innych; wystarczyło przypomnieć postępki Maurycego, a przecież brata kochała nade wszystko i wiele

mogłaby mu wybaczyć. Spodziewała się zastać Jerzego w fabryce, więc najętym fiakrem jechała ku Czarnym Młynom aż od Starego Miasta, dziwiąc się, że świat jakby pojaśniał. Jeszcze przed tygodniem było pochmurno, wilgotno i mglisto niczym jesienią, dziś przez białe obłoki przezierało słońce, a powietrze, za sprawą mrozu, miało przejrzystość szkła. W stróżówce przy bramie fabrycznej doznała zawodu. – Będzie już parę dni, jak pan inżynier wziął urlop – oświadczył znajomy strażnik. – Może panienka zajrzeć do warsztatu, ale na mój nos pan Plater jest w domu. Przecie to zaraz święta. Klara wróciła do fiakra i rękami drżącymi ze wzruszenia szukała w torebce wizytówki Jerzego, bo pamiętała jedynie, że mieszkał gdzieś w Wesołej. Jechała potem na tyle długo, by nieco ochłonąć, wydawało się jej, że spotkanie po tak długim niewidzeniu zakrawa na cud. Wysiadła na Kolejowej, tuż za kasynem oficerskim, i od razu znalazła właściwy dom, dwupiętrowy, o spadzistym dachu. Trzymając dłoń na mocno bijącym sercu, weszła na podwórze, potem klatką schodową na pierwsze piętro, gdzie odnalazła tabliczkę z nazwiskiem Jerzego. Zapukała; usłyszała ruch i przekręcanie klucza w zamku. Kiedy w drzwiach stanęła Basia Szeptycka, Klara cofnęła się zdumiona. – Ja do Jerzego – powiedziała niepewnie. – Chyba... nie pomyliłam adresu? – Nie pomyliłaś, ale jego nie ma, czekamy z Tadziem, aż wróci. – Kiedy będzie? Basia zmarszczyła brwi. – Wybacz, ale czy to pilne? Nie jest to najlepsza pora na wizytę. – Muszę się z nim zobaczyć – nalegała Klara. – Rozumiem, tylko że naprawdę... No dobrze, wyznam ci prawdę, chociaż to jego sprawy i nie powinnam wtajemniczać obcych. Jerzy odbiera teścia i Mariannę, mówiłam ci o jego żonie, prawda?

Zaraz tu będą, bo sprowadził ją na święta. Domyślasz się, że to ważne i dotyczy rodziny, więc byłoby zręczniej, gdybyś wstąpiła w przyszłym tygodniu. Jerzy zapewne nie odmówi ci pomocy. – Pojechał... po żonę? – Na dworzec. Czy... ty się dobrze czujesz? Zbladłaś tak okropnie. – Nic, nic... – Klara odwróciła się i schodami zbiegła na podwórze. Już na dole zabrakło jej tchu, coś gwałtownie zakłuło ją w płucach, przywarła więc plecami do zimnego tynku, przyciskając do piersi dygoczące dłonie. Nagle uległa panice. Nie będzie stać tu dłużej, bo Jerzy mógłby wrócić, a przecież nie umiałaby spojrzeć mu w oczy ani wytłumaczyć, dlaczego w końcu do niego przyszła. Rzuciła się więc do furtki i wypadła na ulicę. W zasięgu wzroku ciągnęły się oprószone śniegiem Planty; nie myśląc długo, przebiegła przez ulicę i weszła w alejkę, po czym spacerowała gorączkowym krokiem. Była niczym zazdrosna żona śledząca poczynania niewiernego męża, a jednak za wszelką cenę musiała mieć pewność... Nie czekała długo, gdyż wkrótce przed dom zajechała dorożka. Ujrzała starszego, brodatego mężczyznę oraz Jerzego, który opiekuńczym gestem objął towarzyszącą mu kobietę. Z daleka nie widziała jej wyraźnie, a jednak nie miała złudzeń; chorobliwa bladość i zwracające uwagę wychudzenie pozwalały rozpoznać w niej Mariannę. Kiedy zniknęli jej z oczu, pomyślała z ironią, że jest to chwila jej triumfu. Wszystko, czego się obawiała, zdarzyło się niczym w najgorszym koszmarze, jakby miała moc wypowiadania samospełniających się przepowiedni. A mimo to siebie również obarczała winą. Zapewne nie mylił się Maurycy, gdy mówił, że uporem skazuje się na samotność i porzucenie. Szła Plantami, wyłamując palce pod wpływem gniewu. Los zakpił z niej okrutnie; odebrał nadzieję na odwzajemnioną miłość. Nasilający się mróz i rozgoryczenie sprawiły, że ocierała łzy. Nie znosiła płakać. Nie godziła się na porażki i nie chciała być teraz sama.

Osuszyła oczy chusteczką. Planty skręcały lekko w lewo, natomiast po prawej ujrzała wlot ulicy Pawiej. Niedaleko mieszkał Andrzej, a ona potrzebowała obecności życzliwego przyjaciela, który nie oczekując niczego w zamian, po prostu by jej wysłuchał. Nie zastanawiając się długo, zeszła z alejki. Mijała zaniedbane czynszówki, pojedyncze, odarte z liści drzewa i kiedy znalazła właściwy adres, przystanęła z wahaniem. To był szalony i okrutny pomysł, powinna zawrócić. Nagle go zobaczyła, bo wyszedł na podwórze. – Klara?! – zdumiał się i przyspieszył kroku. – Idę po drzewko pod Sukiennice, obiecałem Izie i ciotce. Przyjdziesz wieczorem na spotkanie z czeladnikami piekarskimi? Strajkują i chleb można kupić tylko... Słuchaj, tobie chyba coś jest. Cała dygoczesz. Po co przyszłaś? Coś się stało, tak? Czemu nic nie mówisz? Wiesz co? Do diabła z drzewkiem, wejdź do mnie, to się ogrzejesz. Michał wyjechał na święta, jestem zatem sam. Pokręciła głową, lecz wziął ją za rękę i pociągnął do drzwi. – Przecież cię tu nie zostawię – powiedział.

***

Pokój był chłodny i ciemny, o jednym niedużym oknie, więc Andrzej zapalił lampę naftową i postawiwszy ją na stole, powiesił na wieszaku przy drzwiach ich okrycia. – Rozgość się – poprosił. – Nastawię wodę. Zdjęła kapelusz, myśląc gorączkowo o tym, dlaczego do niego przyszła. Czemu nie wróciła do domu, by poskarżyć się Elizie, jak to ostatnio czyniła? Poczuła, że ręce opadają jej bezsilnie i kapelusz wysuwa się z palców na podłogę. Nie mogłaby teraz mówić z Elizą ani tym bardziej

z Antonem. – Powiedz w końcu... Ktoś ci coś zrobił? – dopytywał się Andrzej. Pokręciła głową. – Nie. Podszedł do niej szybko i dłonią uniósł podbródek. – Płakałaś – odgadł. – Przez... niego? – Przytul mnie – odparła. – Nie pytaj o nic, tylko przytul. Wyciągnęła ręce; przywarła doń rozpaczliwie, zaglądając mu w oczy. Były szarozielone i skupione na niej z taką uwagą, jak nigdy nie patrzył Plater. Choć serce Klary szamotało się niczym ranny ptak, nagle, pod wpływem impulsu, zdumiona, co właściwie robi, pocałowała go mocno w usta, a kiedy poczuła, że znieruchomiał i wstrzymał oddech, pocałowała znowu. – Czekaj... – mruknął. Nie słuchała, jakby zyskała niespodziewaną pewność, że tego właśnie pragnie. Otoczyła dłońmi jego szyję, splotła palce na karku, całując zaborczo, zachłannie. – Co robisz...? – spytał. – Mówiłeś, że na mnie poczekasz. – Mówiłem. I co z tego? – To, że chcę, abyś mnie kochał.

***

Klara westchnęła z głębi piersi; łóżko było wąskie i niewygodne, koc szorstki, a jednak to, na co się

poważyła, raz na zawsze rozdzieliło ją z Jerzym. Jakby pękł niewidzialny sznur, który dotąd ich wiązał. – Powiesz teraz, co się stało? Andrzej był obok. Nie dotykał jej, a przecież miała zaskakującą świadomość istnienia jego ciała – poprzez zapach i wspomnienie smaku. – Nic – odrzekła, sięgając kciukiem ku bliźnie na brodzie, którą dostrzegła jesienią. – Skąd ją masz? Czy to... pamiątka po zsyłce? – Nie patrz na mnie jak na bohatera – powiedział ze śmiechem. – Spadłem z drzewa, kiedy byłem dzieckiem. Cofnęła dłoń. – Wcale tak na ciebie nie patrzę. – Czemu płakałaś? – Nie wiesz, że kobiety czasem płaczą bez przyczyny? – Zapewne, ale nie ty. – Mówisz tak, bo mnie nie znasz. Przyciągnął ją do siebie i pocałował. – Poznam, jestem na najlepszej drodze. Był żywym człowiekiem, nie iluzją ani wytworem wyobraźni czy też niespełnionym marzeniem, przekonywała więc siebie, że łatwo go pokocha.

***

W łóżku zgrzytnęły sprężyny, gdy Klara uniosła się na dłoniach. Szybkim ruchem podciągnęła pod brodę koc, bo nagość nagle zaczęła jej przeszkadzać. Spojrzała na Andrzeja; wydawał się pogrążony we śnie, chociaż twarz ginęła w cieniu, bo oczy zakrywało ramię. Brzask wsączał się przez okno smużką szarego światła i przedmioty, po nocnej bezcielesności, przyjmowały konkretne, znajome formy. Klara się rozejrzała. Raz już widziała ten pokój, ale dopiero teraz każdym zmysłem doświadczała jego nędzy. Ściany, dawniej zapewne białe, dziś żółtawe, jakby okopcone. Odrapana metalowa rama łóżka i okno z czterech prostokątnych szybek ze skrawkiem burej tkaniny zamiast zasłony. W żelaznej kozie zgasło już po północy, ale zajęci sobą, zignorowali to, więc teraz, dygocząc z zimna, wysunęła się z pościeli. Podniosła z podłogi halkę i dziękując Bogu, że przestała się katować gorsetem, włożyła ją pospiesznie na zziębnięte ciało. Znalazłszy zapałki, zgnieciony papier i pocięte na szczapy drewno, otworzyła drzwiczki pieca, aby rozpalić ogień. – Czekaj, ja to zrobię – dobiegło od strony łóżka. Pokręciła głową. – Nie trzeba. Czekała, aż zapłonie ogień i raptem, po raz pierwszy, odkąd tu przyszła, poczuła rumieniec wstydu, bo Andrzej, oparty o metalową ramę, z rękami pod głową, nie odrywał od niej wzroku. – Wracaj pod koc – powiedział. – Potrwa, zanim zrobi się cieplej. – Napiłabym się herbaty, a ty? – spytała. – Zaparzę. – Chodź tu, sam się tym zajmę. Kiedy się ubierał, okręciła się kocem, kuląc się w opustoszałym łóżku. Andrzej nastawił wodę na maszynce spirytusowej, gdy teraz ona ścigała każdy jego ruch bacznym spojrzeniem. – Miałeś zanieść choinkę Izie – przypomniała. – Prawda! Na śmierć zapomniałem.

– Spędzisz z nią Wigilię? – Jak co roku. Woda w garnuszku szumiała cicho; Andrzej wyjął z kredensu dwa kubki i sypnął do środka herbacianych listków. Podchwycił jej rozbawiony wzrok. – Parzę kiepską herbatę – mruknął. – Nikt nie jest doskonały. Przyniósł jej do łóżka gorący kubek, sam usiadł na brzegu. – Wyjdę później po pieczywo, pewno zgłodniałaś. – Jak wilk! Ale w piekarniach mogą być pustki, jeśli ciągle strajkują. – Coś znajdę. Herbata była gorzka; susz opadł grubą warstwą na dno brunatnego naparu. – Rzeczywiście – przyznała. – Nie masz pojęcia o parzeniu herbaty. – Posłuchaj – powiedział z wahaniem. – Wczoraj... nie wiedziałaś chyba, co robisz, ale dziś... Gdybyś mnie kochała, wszystko byłoby prostsze, tylko że nie kochasz. Nie zaprzeczaj, wiem, co mówię. Nie mogę pojąć, dlaczego się zgodziłaś... na to. – Zatoczył ręką krąg, pokazując pokój. – Wiele nas łączy – odparła. – Zależy mi na tobie, na twojej przyjaźni. – To za mało. – Nam wystarczy – oznajmiła i dodała z mocą: – Nie mam nikogo oprócz ciebie. Jestem pewna, że wszystko się ułoży. Rozdział 23 Akuszerka Tego zimowego popołudnia Judyta skończyła pracę przed zamknięciem pracowni, gdyż wybierała się do Maxa, choć od rana czuła się nie najlepiej. Zważywszy jednak na ogrom pracy u Miny oraz sypiący nieustannie śnieg na zmianę z marznącym deszczem, nie było w tym nic szczególnie

niepokojącego. Zamówiony fiakier czekał przed bramą kamienicy; Max miał zwyczaj dbać o jej wygodę i dostrzegała w tym szczególny urok, bo o nic nie musiała się troszczyć, jakby przyjmował na swe barki wszelkie niedogodności codziennego życia. Podejrzewała, że wierzył, iż mają przed sobą przyszłość, lecz jej zdaniem nie mieli. Wtuliła się w aksamit oświetlonego latarenkami wnętrza pojazdu. W podbitej popielatym futerkiem etoli, na którą wydała sporą część oszczędności, w toczku koloru rękawiczek i w sukni, która wyszła spod igieł szwaczek Miny, czuła się niczym bombonierka – elegancko opakowana, ale jakby pusta w środku. Romans z Maxem był błędem. Gdyby zdobyła się na uczciwość wobec w gruncie rzeczy przyzwoitego człowieka, nie dopuściłaby, aby sprawy zaszły tak daleko, gdyż oboje płacili zbyt wysoką cenę. Nie miała złudzeń co do opinii rodziny Maxa o jego żydowskiej kochance, a chociaż nie czyniła mu w związku z tym wyrzutów, starannie ukrywała rozdrażnienie i zdenerwowanie. Pojazd ostro zahamował. Aby nie upaść, Judyta chwyciła się brzegu siedzenia i wtedy poczuła zawrót głowy. Zacisnęła powieki, oddychając głębiej. Żyła zbyt intensywnie, rozdarta między pracownią Miny i atelier Maxa, stąd ta kłopotliwa niedyspozycja. Uznała, że pora z tym skończyć. Fiakier ruszył wolno, a ona zmusiła się, by otworzyć oczy. Przez boczną szybkę spojrzała na miasto, przesłonięte wirującymi płatkami śniegu. Rozmyślała o tym, że Henneberg okazał się ujmującym towarzyszem wyjść do teatru i opery, fascynującym przewodnikiem w galeriach sztuki i że dzięki niemu poznawała Wiedeń artystów oraz socjety. Właściwie lubiła go bardziej, niż się przed sobą przyznawała. Ale nie była naiwna, więc od jakiegoś czasu po płomiennych romansach i krótkich miłostkach spodziewała się jedynie gorzkich rozczarowań. Te, których doświadczyła w przeszłości, nauczyły ją, by nie angażować się bardziej, niż to absolutnie konieczne, i by zachować daleko idącą ostrożność, a w chwili najbardziej dla niej dogodnej – po prostu się wycofać.

Nie byli sobie przeznaczeni, w czym utwierdzały ją potępiające spojrzenia Emmy, gdy wracała do kamienicy o wczesnym poranku, półsłówka i dyskretne aluzje Miny, odkąd jej oświadczyła, że znajomość nie zmierza ku małżeństwu, wreszcie szepty i chichoty szwaczek, milknące zbyt nagle, kiedy pojawiała się w szwalni. Nie bolały jej zanadto, a jednak mówiła sobie, że nie warto ich znosić, jeśli w grę nie wchodzi prawdziwa miłość. Pojazd zaparkował przed pracownią Maxa. Okna tonęły w ciemnościach, co oznaczało, że tym razem przyjechała przed nim, otworzyła więc drzwi kluczem, który zostawiał dla niej pod donicą z przemarzniętym geranium. Zapaliła lampy, by skąpany w mlecznym świetle pokój zyskał na przytulności, przebrała się w szafirowy szlafroczek z muślinu o wygodnych kimonowych rękawach i jakiś czas czytała przysłaną przez Elizę książkę. Była jedną z niewielu prywatnych rzeczy, które tu trzymała. Gdy zegar szafkowy wybił porę kolacji, usłyszała skrzypnięcie wejściowych drzwi, lecz ku jej zdumieniu z przedsionka rozległo się pukanie i do pokoju weszła Greta. Siostra Maxa przywitała się chłodno, po czym ze swobodą stałego gościa zdjęła futrzaną pelerynę, odsłaniając suknię w modną kratę, która za bardzo eksponowała jej zaokrągloną figurę. Judyta odłożyła książkę. Sytuacja była zabawnie niezręczna. – Max wkrótce będzie – zakomunikowała oficjalnym tonem. Greta przystanęła na środku pokoju, od niechcenia lustrując wnętrze, aż utkwiła wzrok w Judycie. – Właściwie przyszłam do pani – odrzekła, splatając dłonie na brzuchu. – Byłabym niewymownie wdzięczna, gdyby zachowała pani dla siebie to, co mam jej do powiedzenia, zwłaszcza że kieruje mną troska o dobro brata. Rozumie pani zapewne, że rodzinę niepokoi jego lekkomyślne postępowanie, Max bowiem z właściwą sobie nonszalancją skazuje siebie, a także panią, na towarzyskie reperkusje. Co gorsza, dotkną one prawdopodobnie wszystkich Hennebergów. Jednakże dotąd cieszyliśmy się szacunkiem oraz sympatią i tego typu... historie nam nie przystoją.

– Historie? – zdziwiła się Judyta. – Niechże pani nie gra naiwnej. Zauważyła pani zapewne, że Max to uroczy lekkoduch, nie przejmuje się więc reputacją ani nie zamartwia o to, co powie o was świat. Taka dalekowzroczność jest domeną kobiet. A ponieważ ten... romans nie ma przyszłości, bo, proszę mnie właściwie zrozumieć, dzieli was przepaść, choćby pani pochodzenie i wyznawana religia, należy go niezwłocznie przerwać. Przemowa potwierdzała obawy Judyty, ale jednak w ustach Grety brzmiała niczym obelga. – Nie zna mnie pani. Nie ma pani pojęcia, czego się boję i na czym mi zależy – odparła sucho. – Myli się pani. Aferzystek pani pokroju, polujących na zamożnego męża, jest w Wiedniu bez liku. Wszystkie jesteście podobne: panny bez posagu i koneksji, domorosłe artystki wyznające nową religię, czyli miłość bez zobowiązań, choć rzecz jasna do czasu. Postępowanie pani wpisuje się przecież w ów schemat. Czy orientuje się pani w sytuacji materialnej Maxa? Judyta wzruszyła ramionami. – Nie ciekawią mnie jego finanse. – A szkoda. Nie przypuszcza pani chyba, że początkujący architekt byłby w stanie bez wsparcia ojca utrzymać aż dwie pracownie. – Drugą zajmuje Johann Berg. Greta uśmiechnęła się z ubolewaniem. – I sądzi pani, że za nią płaci? Jakaż pani głupiutka! Max czerpie z zasobów rodziny, a prędzej czy później przejmie interesy ojca. – O co więc mnie pani oskarża? Że pragnę jego majątku? – Max nie potrzebuje kochanki – powiedziała dobitnie Greta. – Potrzebna mu żona, którą bez wstydu dla rodziny wprowadzi do towarzystwa, bo jej prowadzenie się będzie bez skazy! Żona z posagiem, wywodząca się z rodu co najmniej równego nam pozycją. Żona, słyszy pani?! Romans

z panią go zrujnuje. – A pani do tego nie dopuści. – To mój jedyny brat i kocham go dłużej niż pani. Po śmierci matki, gdy ojciec ożenił się powtórnie, Max i Kristina wypełnili dojmującą pustkę po niej. Zawsze się nimi opiekowałam i nie pozwolę pani ich zniszczyć. Zwłaszcza Maxa. – Jest wolny – powiedziała lekko Judyta. – Do niczego go nie przymuszam. – Tym bardziej proszę skończyć tę niestosowność. – Z tym radzę zwrócić się do brata. Greta zacięła usta. – To pani ostatnie słowo? Jako Żydówka zapewne zdaje sobie pani sprawę, że... – Znam pani stosunek do mojej nacji – przerwała ostro Judyta. – Wkracza pani na grząski grunt, więc radzę z dobrego serca, skończmy tę bezowocną dyskusję. – On wkrótce panią porzuci. – Zdziwi się pani, kiedy powiem, że oboje wkalkulowaliśmy w ten związek rozstanie. Kiedy Greta wyszła, Judyta opadła bez sił na sofę. Brakło jej tchu, czoło miała mokre od potu, czuła nieznośne gorąco, jakby ktoś oblał ją stągwią wrzątku. Zerwała się na równe nogi, lecz znów zawirowało jej w głowie, uniosła więc dłonie do oczu i odczekała chwilę, zanim zrobiła krok. Działo się z nią coś niepojętego, a choć wizyta bardzo ją wzburzyła, dziwiła się, że aż do tego stopnia. Kołatanie serca stopniowo ustawało. Judyta z ulgą wciągnęła powietrze w płuca i nagle ogarnęła ją fala mdłości. Rozejrzała się w popłochu po pracowni; skurcze żołądka nasilały się, w ustach pojawił się gorzki posmak, rzuciła się zatem do przedsionka i mimo mrozu szarpnęła drzwi prowadzące na zewnątrz. Lodowate powietrze przeszyło ją na wskroś, kiedy ciałem wstrząsnęły dreszcze. Zgięła się wpół i zwymiotowała żółcią.

Potem kaszlała długo, wsparta plecami o ścianę domu. Upewniwszy się, że atak minął, wróciła do pokoju, znalazła szklankę i napiła się wody. Czuła się jak na początku ciężkiej choroby, a jednak pamiętała ów stan aż za dobrze, bo przysięgła sobie jeszcze w Krakowie, że nie dopuści, by wróciło kiedykolwiek to uczucie rozpadania i bezradności. Gdyby miała odrobinę zdrowego rozsądku, przewidziałaby, że może stać się to ponownie; że równo dwa lata po historii z Szymonem znów będzie brzemienna. Przemierzała gorączkowo pokój z nadzieją, że się myli, bo lekarze u Świętego Łazarza zapewniali ją, iż więcej nie będzie mieć dzieci. Zrzucała niedyspozycję na karb zdradliwej pogody, oszukiwała się nadchodzącym przeziębieniem, a kiedy ze zmoczonej chusteczki zrobiła kompres i usiadłszy na sofie, przyłożyła do czoła, liczyła miesiące oraz dni, szydząc w duchu z bezmyślności, gdyż teraz słono za nią zapłaci. Myśl o dziecku, które przypuszczalnie nosiła, paraliżowała jej wolę i napawała lękiem bardziej chyba niż w Krakowie. Mógł to być jednak kolejny okrutny żart Najwyższego, który wymierzał jej sprawiedliwość za wszystkie bluźnierstwa i minione grzechy. Nagle zapragnęła uciec jak najdalej; porzuciłaby pracownię Miny oraz Maxa, aby żyć spokojnie, jakby nic się nie stało lub jakby prześladował ją senny koszmar, jakaś nielogiczna reminiscencja. Poderwała się z sofy w tym samym momencie, gdy ktoś otworzył zewnętrzne drzwi. To był Max, lecz teraz nie mogła nań patrzeć; ogarnięta wstrętem, niemal nienawiścią, ruszyła do sypialni, by się przebrać. Wszedł tam po chwili za nią. – Co robisz? – spytał. Choć czuła się coraz bardziej chora, w milczeniu wkładała suknię, świadomie rezygnując z gorsetu, bo na myśl o ciasnych sznurówkach zbierało się jej na torsje. – Co robisz? – powtórzył ciszej. – Wracam do domu.

– Nocą? W taką niepogodę? – Pogoda nie ma tu nic do rzeczy. – A co ma? To, że się spóźniłem? Nie mogę ciągle zostawiać Johanna samego z robotą. Mówiłem ci... Milczała wymownie, zmagając się z guziczkami przy sukni, potem w pracowni pozbierała rozrzucone drobiazgi i wyszła do przedpokoju. – Nie myśl, że cię tak puszczę – mówił Max. – To jakieś szaleństwo, wyjaśnij mi, o co masz do mnie pretensję. – O nic – warknęła, unikając jego wzroku. – Poczekaj w takim razie do rana. – Byłam tu stanowczo za długo. – Dobrze, pozwól więc, że sprowadzę fiakra. Judyta miała już na sobie etolę. Tę skandalicznie drogą etolę, którą kupiła chyba tylko po to, by mu się podobać. – Nie – odpowiedziała zimno. – Znam drogę. – Wiem, że znasz. Kochanie, widzę, że masz do mnie żal. O co? – Nie mam żalu, w każdym razie nie do ciebie. Przyjechałam tu dziś, by to zakończyć. – I czekałaś na mnie... tak ubrana? To się nie trzyma kupy, choć raz zdobądź się na prawdę. – Prawda jest taka, że cię nie kocham i że cię nie chcę, bo to od początku był błąd. Pamiętasz naszą umowę? Nie zatrzymasz mnie, nie masz takiego prawa. Bała się, że zagrodzi jej drzwi, lecz pozwolił, by wyszła, i nie poszedł za nią. Sypał śnieg, więc już po kilku krokach zrozumiała, że postąpiła jak obłąkana, a jednak brnęła po kostki w mokrej bieli. Wokół było cicho i pusto, na tym postanowiła się skupić, odsuwając w niepamięć to, czego się domyślała.

***

Miesiąc przed wystawą secesjonistów parawany Judyty zostały ukończone. Ostatecznie przeznaczyła na ekspozycję trzy, połączenie rzetelnego rzemiosła z nowoczesną w formie i wyrazie sztuką. Z uporem ignorowała wysiłki Maxa, który wszelkimi sposobami dążył do wyjaśnienia zagadki jej odejścia. Odsyłała go, bo dla niej rozstanie było nieodwołalne i pragnęła jak najszybciej zapomnieć. Ukrywała też swój stan, lecz dolegliwości ciąży z dnia na dzień atakowały ją ze zdwojoną siłą i tylko samozaparciu oraz szczęśliwym zbiegom okoliczności zawdzięczała to, że nikt jej nie przyłapał, gdy męczyły ją torsje albo gdy opadała z sił. Nietypowe zachowanie Judyty nie uszło jednak uwagi pracodawczyń, chociaż rozumiały je po swojemu. – Odpocznij – przekonywała Mina. – Zachowujesz się tak, jakby śmierć deptała ci po piętach, a to tylko wystawa. – Nie przejmuję się wystawą. – Ton dziewczyny graniczył z opryskliwością. – Więc czym? Maxem? Pogódź się z nim, a o siebie dbaj bardziej. Jeśli potrzebujesz wytchnienia od pracy, nie wahaj się o to poprosić. Propozycja ta ratowała dziewczynę przed upokorzeniem i wstydem, bo jeszcze chwila, a jej tajemnica ujrzałaby światło dzienne. Wzięła zatem kilka dni wolnego, by zaszyć się w swoim pokoju i odtąd go nie opuszczała, a kiedy Rosa przynosiła posiłki, odsyłała je często nietknięte z powodu prześladujących ją mdłości i ze strachu, że przybierze na wadze. W samotności rozpacz podpowiadała jej szalone rozwiązania. Mogłaby jak w Krakowie zdobyć

arszenik lub ściskać się gorsetem tak mocno, by płód obumarł w jej łonie. Wyobrażała sobie upadek ze schodów albo scenę, kiedy wpada pod koła dorożki. Im było bliżej wiosny, tym czuła się gorzej, aż pewnego ranka uznała, że dłużej tego nie zniesie. Nie pragnęła dziecka, bo zniewoliłoby ją do końca życia, odbierając swobodę i poczucie, że świat ciągle należy do niej. Potrzebowała znającej się na rzeczy akuszerki, dyskretnej i skutecznej, trudniącej się ratowaniem podobnych do niej panien w opresji, lecz o takich kobietach mówiono zawsze szeptem. Plotkowały o nich kucharki i służące, a kiedy były naprawdę w potrzebie, udawały się po ratunek do najbiedniejszych dzielnic lub przeglądały dwuznacznie brzmiące anonse w codziennych gazetach. Przypomniała sobie pogłoski o Idzie, nieszczęsnej siostrze Mizie. Szwaczki szemrały przecież jesienią o uwiedzionej i porzuconej dziewczynie, która podobno w taki sposób pozbyła się wstydliwego kłopotu. Judyta, rozgorączkowana i na wpół przytomna, wyczekała dnia, gdy panna Moll wychodziła z pracowni sama, i wciągnęła ją w bramę kamienicy na chwilę rozmowy. Mówiła o cierpiącej przyjaciółce, która na gwałt szuka pomocy. – Niektórzy twierdzą, że znasz kogoś odpowiedniego – szeptała błagalnie. – Ja jestem tu obca i nic nie mogę biedaczce doradzić. Na piegowatych policzkach Mizie rozlał się purpurowy rumieniec, kiedy zmieszana przestępowała z nogi na nogę. – Kto panience naopowiadał...? – odrzekła niewyraźnie. – Skąd miałabym wiedzieć takie rzeczy? – Z powodu Idy. Była chyba przy nadziei... i już nie jest. Mizie cofnęła się, przykładając dłonie do ust. – To nieprawda, przecież nie mogłabym... Ani ona... – Ale wróciła do domu, tak? – drążyła Judyta. – Ten student rzucił ją chyba? – Jakże panienka może?! Ida jest bogobojną i uczciwą dziewczyną! Judyta chwyciła kurczowo ramię panny Moll.

– Nie łżyj, przecież szwaczki szemrały o tym i o owym... – Niech panienka nie naciska, bo to na nic. Odeszła szybko, jakby uciekała; Judyta odprowadziła ją wzrokiem pełnym beznadziejnej rozpaczy, po czym wróciła do siebie i nie zdejmując płaszcza, rzuciła się na łóżko. Aby zdusić szloch, zagryzła zęby na dłoni zaciśniętej w pięść. Myślała o przekleństwie wypowiedzianym niegdyś u Noemi, że byłaby gotowa gołymi rękami wyszarpnąć z siebie płód albo wyciąć go nożem, gdyby się w niej zagnieździł. Oto Najwyższy wystawił ją na próbę. Zbudziła się zesztywniała sporo po wschodzie słońca, z goryczą w ustach i w sercu. Zorientowała się, że noc spędziła w dziennym ubraniu, zdjęła je więc, przelała z dzbana wodę do miski i spryskała twarz. Zwróci się do Miny. Wyzna jej prawdę i poprosi o radę, choć nie miała pojęcia, jak z nią o tym rozmawiać. Wtedy to dostrzegła; na podłodze tuż przy drzwiach, złożony na pół i tak mały, że mogłaby ukryć go w dłoni, leżał wsunięty widocznie przez szparę płaski karteluszek. Judyta wytarła wilgotne dłonie i się schyliła. Karteczka zawierała nazwisko i adres, a choć koślawe, niewprawne pismo nie zdradzało nadawcy, poczuła gwałtowną ulgę i falę gorącej wdzięczności dla Mizie.

***

Ernestyna Novak mieszkała na Spittelbergu, co Judyta skwitowała gorzkim uśmiechem, bo jej życie zatoczyło koło; tam się wszystko zaczęło i tam też się skończy. Wyszła z domu dość późno, tuż przed zamknięciem pracowni Miny, bo znów nie czuła się dobrze. Z każdym dniem bardziej traciła siły, jakby to, co w niej żyło, wyciskało z niej ostatnie soki. Wspominała opowieści babci Sary

o dybukach, które zawładnąwszy ludzkim ciałem, zabawiały się nim do woli, i wbrew rozsądkowi gotowa była wierzyć, że padła ofiarą jednego z nich. Szła pieszo, nie panując nad drżeniem. Ostatnio nieustannie miała dreszcze i nie wiedziała tylko, czy rodzi je strach, czy też z powodu ciąży marznie bardziej niż zwykle. Po zapadnięciu ciemności, kiedy wzmagający się wiatr wzbijał ku niebu chmury sypkiego śniegu, kluczyła wśród obcych, tak samotna i pokonana, jakby znów Najwyższy ją opuścił. Skręciła w lewo, w słabo oświetlony zaułek i już była na Spittelbergu. Potem na oślep szukała właściwej ulicy. W końcu zobaczyła czynszówkę o odrapanym tynku i ciemnych oknach. Weszła do środka i skierowawszy się do sutereny, zaczęła schodzić do pomieszczeń piwnicznych. Sunęła dłonią po chropowatej poręczy schodów, drugą zatykając nozdrza, gdyż smród uryny i zjełczałego tłuszczu odbierał jej dech. Na dole znalazła drzwi, a choć wokół panował półmrok, dostrzegła nędzę tego miejsca: ściany z cienkich, nieheblowanych desek i zagrzybione plamy wilgoci. Kiedy zapukała, z głębi sutereny dobiegło szuranie, potem zgrzytnął skobel i w prześwicie pojawiła się wychudzona twarz, a po chwili, gdy drzwi uchyliły się bardziej, koścista dłoń ściskająca podręczną lampkę naftową. Oczy, przezroczyste niczym woda, połyskujące podejrzliwością, spoczęły na dziewczynie wrogo. – Czego? – Głos był starczy i chrapliwy. Judyta się cofnęła, zapewne pomyliła adres, to nie mogło być przecież tu. – Frau Novak? – spytała. Kobieta kiwnęła głową. – Czy jest pani... Czy zajmuje się pani... – Judyta nieświadomym gestem przycisnęła dłonie do brzucha. Stara ponownie przytaknęła głową i odsunęła się od drzwi, robiąc przejście. Ale Judyta jakby zapuściła korzenie, bo nogi odmówiły jej posłuszeństwa. Przełknęła ślinę; tak

więc miałoby się to odbyć i w tym ohydnym miejscu? – Wchodzi panna? – Akuszerka się niecierpliwiła. Judyta odwróciła się gwałtownie, bo coś w niej zaprotestowało, jakby wrzasnęło z głębin trzewi. Może Najwyższy sprawił, że usłyszała głos dziecka? Wbiegła schodami na górę i wypadła na mroczną ulicę. Przyciskając dłonie do pulsującego brzucha, zdolna była myśleć tylko o jednym. Że nie może tego zrobić.

***

W porze zatrzaskiwania bram wysiadła z fiakra przed pracownią na Hietzingu. Pomiędzy drzewami okalającego dom sadu wirowały płatki śniegu, a ona bez pukania weszła do przedsionka i otworzyła drzwi do pokoju. Max pochylał się nad wysuniętą na środek deską kreślarską, w palcach lewej dłoni trzymając żarzącego się papierosa. Zamknęła drzwi, a on się wyprostował. Dostrzegła w jego oczach radość i zdumienie, gdy wygładziwszy nerwowym ruchem fałdę na płaszczu, podeszła bliżej. – Będę miała dziecko – powiedziała szybko, lecz wyraźnie. – Twoje. Sądziłam, że nie muszę się pilnować, bo nie mogę zajść w ciążę, ale się stało. Nie wiem, co zrobisz z tą wiedzą, jednak ja postąpię jak należy. Urodzę je, mimo że nie jestem pewna... Nie jestem pewna, czy mam dość sił, by przechodzić przez to bez ciebie. Rozdział 24 Wystawa

Kochanie, nie bądź dziecinna. Zamierzam obejrzeć dziś wystawę i nie licz na to, że pójdę sam. Pracowałaś jak szalona, zasługujesz na odrobinę przyjemności, a to, zapewniam cię, będzie przyjemne. Pili kawę. Na stoliku przysuniętym do okna pracowni, przez które wpadały smugi porannego światła, stały resztki śniadania. Judyta w niezobowiązującej batikowej sukni, luźnej i wygodnej, bez męczącego w jej stanie gorsetu, z włosami związanymi wstążką, wyglądała świeżo i ponętnie. Max zerkał na nią znad „Wiener Zeitung”, w końcu złożył gazetę i odłożył na puste krzesło. Był ubrany wizytowo, ale choć spoglądał mimochodem na zegarek, nie przerywał rozmowy. – Wypadałoby się pokazać, a poza tym zapowiada się piękny dzień, idealny na spacer. Chyba że nie czujesz się na siłach, lecz jeśli tak, wezwę doktora. – Nic mi nie jest, mam po prostu tremę. – Byłaś tam przecież podczas przygotowań ekspozycji. – To nie to samo. – Dlatego w południe zobaczymy się w holu wystawowym. Niestety, nie zdołałem przełożyć spotkania z ojcem, obiecuję jednak, że przyjdę na czas. Judyta westchnęła z rezygnacją. – Dobrze, będę to miała za sobą. Dopił kawę i przygotowywał się do wyjścia. Wodziła za nim wzrokiem, a kiedy to dostrzegł, skinęła mu głową. – Czego chce ojciec? – Nie przejmuj się – odparł. – Nie chodzi o ciebie. – Tak sądzisz? Twoi rodzice mnie nie znoszą, a teraz, gdy tu mieszkam... I ta ostentacyjna wrogość Grety... – Wyjdź za mnie, a zamkniemy im usta. Choćby dla dobra dziecka warto to rozważyć.

– Swoboda wyjdzie nam na dobre – odparła zniecierpliwiona. – Poza tym nie ma mowy o małżeństwie, bo musiałabym zmienić wyznanie, znasz prawo. – To zwykła formalność. Nikt ci nie każe przestać wierzyć w twego Boga. – Nie mogę. Przez pamięć ojca i babci. – Przynajmniej się nad tym zastanów. Wyszedł, a ona pomyślała, że jest im razem zaskakująco dobrze. Była pewna jego uczuć, wypracowywali z wolna umiejętność zawierania kompromisów, a choć jedno kochało bardziej niż drugie, przywiązywała się do niego z każdym dniem bardziej. Czuła się lepiej, bo niemal ustały dolegliwości ciąży, a niezachwiany spokój Maxa sprawiał, że nie lękała się przyszłości. Nadal zdarzały się gorsze chwile, jednak właściwie pogodziła się z istnieniem dziecka. Przeciągnęła się leniwie; wystawa secesjonistów cieszyła się zasłużonym powodzeniem, zapowiadało się, że odniesie sukces finansowy, a pierwsze recenzje były nadspodziewanie przychylne. Milli, która zajrzała tu przed dwoma dniami, wspomniała o propozycjach kupna wystawianych dzieł i dodała tajemniczo, że ktoś pytał o jej batiki. Wstała od stołu, by usiąść przy toaletce z różanego drewna. Kiedy zdecydowali z Maxem, że wyprowadzi się z poddasza w kamienicy Emmy, wzbogacali urządzoną po męsku pracownię o niezbędne w tej sytuacji sprzęty. Toaletka, mebel czysto kobiecy, stała się szybko symbolem ich statusu oraz znakiem ustępstw Judyty i jej zgody na to, że przynależy do domu oraz mężczyzny. Jednak obrazek babci Sary, pejzażyk z Wawelem i Wisłą, nadal trzymała w walizce, jakby nie miała pewności, czy znalazła dla niego miejsce. Sięgnęła z wahaniem po rozpieczętowany list od Klary, by po raz tysięczny przeczytać ustęp o Maurycym. Był w Krakowie, malował, wiodło mu się przyzwoicie, choć zaręczyny z panną Michasią zostały zerwane. Odłożyła kartkę i spojrzała z uwagą na odbicie w zwierciadle. Tę twarz znała w najdrobniejszych szczegółach. Wciąż gładkie czoło sugerowało brak większych zmartwień,

a w ciemnych oczach odbijał się blask wiosennego słońca. Podobała się sobie i w jakimś stopniu czuła się spełniona, a jednak wspomnieniu Maurycego towarzyszyło zawsze bolesne ukłucie żalu. Rzuciła się do szafy; wybierze suknię z podniesionym stanem, idealną dla jej nowej sylwetki. Potem toaleta i fryzura... Gotowa do wyjścia z domu, spojrzała mimochodem w lustro. Półdługi płaszczyk tuszował zręcznie ciążę, przybrany wstążkami śliwkowy kapelusz pasował do misternego haftu na sukni. Max lubił ją właśnie taką, zadbaną, elegancką i zadowoloną z życia. Zamykając drzwi na klucz, pomyślała, że dawała mu mniej, niż wypadało, bo hojna bywała jedynie w drobiazgach.

***

Klara po raz ostatni przebiegła wzrokiem po biurku, łóżku, toaletce, półotwartej szafie i półkach, na których stały książki Elizy. Spakowała wszystko. Choć spędziła na Kanoniczej ponad dwa lata, cały jej dobytek dało się upchnąć w dwóch walizkach i jednej torbie podręcznej, zajmujących teraz środek pokoju. Było marcowe przedpołudnie. Wkrótce pojawi się Eliza, przyjdzie też Andrzej, by pomóc przewieźć rzeczy. Klara usiadła przy uprzątniętym biurku, w zamyśleniu sięgnęła do torebki po zapałki i cygaretkę. Jeszcze chwilę będzie sama, w spokoju i skupieniu pożegna się z tym domem. Było jej tu nadspodziewanie wygodnie i dobrze. Tam, dokąd się przeprowadza, nie ma kaflowego pieca, balkonu z widokiem na czeremchy ani czystych, jasnych ścian. Tam jest Andrzej. Wahała się, czy postępuje właściwie, lecz nie z powodu nieobyczajności, o którą ją oskarżano, bo

nie wzięli ślubu i nic nie zapowiadało, że coś się w tej mierze zmieni. Walczyła z wątpliwościami i obawą, czy sprosta codzienności, w której najważniejszym czynnikiem będzie odtąd mężczyzna, zwłaszcza że czuła do niego niewiele więcej niż przed trzema miesiącami, w pamiętną grudniową noc. A jednak łączyło ich tyle, że podjęła ryzyko. Oprócz tego za parę dni zostałaby bez dachu nad głową. Ślub Elizy był kwestią tygodnia, już teraz przyszli państwo Wiebrachtowie mieli na oku mieszkanie, do którego zamierzali się wprowadzić po skromnej ceremonii u karmelitów. Klary nie byłoby stać na płacenie całego czynszu za mansardę, a ponieważ współlokator Andrzeja zrezygnował z najmu, wszystko układało się po jej myśli. Wieść o planach Klary rozniosła się lotem błyskawicy, docierając również na Krowoderską. Z tego powodu wzburzona profesorowa Stojnowska pojawiła się u córki w porze śniadania, domagając się jej powrotu do domu. – Zszargasz sobie reputację! Wiesz, kto mi oznajmił twe zamiary? Pokojówka, bo dowiedziała się od kucharki Wajnerów! Sama więc widzisz, do czego doszło! Otóż plotkuje o tobie służba! Chcesz żyć z mężczyzną, który nie jest twym mężem? A czy on wie, że jesteś niepełnoletnia?![2] – Moja pełnoletność to kwestia miesięcy, a poza tym nie powstrzymacie mnie, bo i w jaki sposób? Profesorowa krążyła po pokoju, załamując ręce. – To cię naznaczy do końca życia i napiętnuje nasz dom! – Daliście mi z ojcem swobodę. Utrzymuję się sama i żyję, jak chcę, a Andrzej jest wartościowym człowiekiem i nie mogłabym trafić lepiej. – Nie kpij ze mnie, nie ścierpię podobnego tonu. Nie zamierzam wdawać się w słowne potyczki, uprzedzam jedynie, że po takim skandalu nie będzie powrotu. Klara wzruszyła ramionami. – Powrotu? Dokąd? Na Krowoderską? Wolałabym umrzeć, mamo. – Maurycy nigdy nie powiedziałby czegoś takiego!

– Rzeczywiście, nie zaprzeczy mama jednak, że nie jest zupełnie bez skazy. – To, co przystoi jemu, jest niewskazane dla młodej panny, ale ty masz w nosie ludzki osąd. – Nie jestem już pensjonarką, mamo. Nie spokornieję i nie dam się stłamsić ojcu, choćbym przymierała głodem. Na tym stanęło; profesorowa, jak zwykle w gniewie, opuściła mieszkanie córki. Klara przysunęła popielniczkę i strząsnąwszy popiół z cygaretki, sprawdziła godzinę na zegarze ustawionym na komodzie. Cyferblat był idealnym kołem, wskazówki połyskiwały fałszywym złotem, dolna część przypominała klepsydrę. Wypatrzyły go z Elizą na pchlim targu i kupiły na spółkę wkrótce po tym, jak tu zamieszkały, lecz teraz Klara podarowała go wspaniałomyślnie przyjaciółce. Nie pasował do skromnego pokoju na Pawiej ani do jej nowego życia. Usłyszała pukanie. Andrzej zdjął kapelusz i odłożył go na stół. – Jestem – powiedział. – Śnieg topi się na potęgę, straszna chlapa. Spakowana? – Jak widzisz. Obiecałam poczekać na Elizę, poszła tylko na pocztę. Zdjął płaszcz i powiesił przy drzwiach, po czym z niepewną miną przeczesał palcami włosy. – U mnie nie ma takich luksusów jak tu u was. Odłożywszy cygaretkę na popielniczkę, podeszła do niego i szybko pocałowała. Usta miał chłodne, zaciśnięte. – Czemu to robisz? – spytał, trzymając ją za ramiona. – Czemu cię całuję? – Dlaczego się przeprowadzasz, wyjść za mnie przecież nie chcesz. – Po co, kiedy mogę z tobą zamieszkać. – To nie to samo. Nie myślisz o konsekwencjach? Nie pilnujemy się zanadto, więc ślub... Klara odsunęła się nieco. – Nie. Jeśli ci to spędza sen z powiek, nie jestem przy nadziei, są zresztą sposoby, by temu

zapobiec. Powinieneś wiedzieć o tym więcej niż ja. – Czasem mnie przerażasz. – Niepotrzebnie, bo biorę życie takim, jakie jest. Nie uważasz, że za późno na podobną rozmowę? Ach, czyżby to z powodu Izy i twojej ciotki? Boisz się...? – Daj spokój. Nie zwykłem tłumaczyć się siostrze z tego, jak i z kim żyję. – Przez chwilę w to zwątpiłam. Była zbyt oschła, zbyt złośliwa, kiedy więc w progu stanęła Eliza, a ona nie zdążyła go przeprosić, obiecała sobie, że jeszcze dziś mu to jakoś wynagrodzi. – Spójrzcie, co dostałam! – Eliza powiewała rozpieczętowaną kopertą. – Zgodzili się! Mogę zdawać egzaminy magisterskie choćby jutro! Podała przyjaciółce dokument; nadano go z uniwersytetu, mimo że powoływano się w nim na reskrypt Ministra Wyznań i Oświecenia sprzed miesiąca. Klara wczytała się w tekst zawiadomienia. – Musisz zdać trzy egzaminy – powiedziała. – Z fizyki, chemii i botaniki. – Zaznaczają tu wyraźnie, że dyplom nie da ci uprawnień do pracy na terenie Austro-Węgier, więc zakaz dotyczy również Galicji. – Nie zamierzam truć sobie tym głowy, zniosą go prędzej czy później, bo przecież nie ma sensu. Ale ty... jesteś gotowa? Już jedziecie? – Jak tylko wezwę fiakra – odparł Andrzej i wyszedł. – Masz tu mój klucz – odezwała się Klara. – Z Wajnerami już się pożegnałam. – Ten twój Andrzej... Sprawia wrażenie dobrego człowieka, dbaj o niego. – Ciekawe. Nie uważasz, że powinno być na odwrót? – Ty dasz sobie radę. Nie znam nikogo, kto radziłby sobie równie dobrze. Klara nie była pewna, czy podobają jej się słowa przyjaciółki; żeby się czymś zająć, opróżniła

popielniczkę i wcisnęła ją do kieszonki walizki. – Kiedy podejdziesz do egzaminów? – spytała. – Podejrzewam, że podobne pisma dostały wszystkie studentki z mojego roku, więc pewnie uczelnia wyznaczy wspólny termin. – Popatrz. Jednak masz, czego chciałaś. – Mam. I myślę, że ty też będziesz kiedyś miała.

***

Przed gmachem Wiedeńskiego Stowarzyszenia Ogrodniczego Judyta znalazła się przed południem. W czteroskrzydłowych drzwiach głównego wejścia tłoczyli się rozentuzjazmowani wchodzący i wychodzący, pochłonięci rozmowami o tym, co widzieli albo co spodziewali się zobaczyć. Weszła do środka i przystanęła na moment z boku, na wprost ściany, na której wisiały plakaty zaprojektowane przez Klimta. Jednorodne stylistycznie, o charakterystycznej czcionce oraz kolorystyce utrzymanej w odcieniach zieleni i brązu, stanowiły doskonałą realizację zasad nowej sztuki i bezsprzecznie przyciągały wzrok. Mijało południe. Raptem poczuła uderzenie gorąca, duszną woń potu i perfum, a ponieważ wrażenie było więcej niż przykre, nie czekając na Maxa, wysupłała pięćdziesiąt koron i kupiła bilet. Kiedy uznała, że spóźni się jak zwykle, przeszła do pierwszej sali, by znaleźć się pośród obrazów, rzeźb, mebli, bibelotów i morza zieleni, bo wszędzie, na podłodze oraz na żardinierach, stały rośliny doniczkowe. Dała się urzec rzeźbom Rodina, obrazom Böcklina i Klimta, podziwiała porcelanę kopenhaską,

cynowe płaskorzeźby, srebra stołowe, meble, a gdy ze wzruszeniem wypatrzyła prace Wyspiańskiego, portrety pędzla Mehoffera, pejzaże zimowe Chełmońskiego oraz parę krakowskich akwarel Fałata, zrozumiała, jak ogromnym wyróżnieniem była obecność w tym miejscu jej skromnych batików. Wśród zwiedzających słyszała turystów z całego świata, lecz to dźwięk polskiej mowy sprawił, że jej serce zabiło żywiej. Przystanęła; nieznajomy mężczyzna przyglądał się badawczo akwafortom Emila Orlika, po czym zapisywał coś szybko w notesie, od czasu do czasu kierując zwięzłe uwagi do towarzyszącej mu kobiety. – Dosyć to oryginalne i nie tak gładkie jak reszta – mówił. – Ale moim zdaniem, choć ta secesja jeszcze młoda, już się starzeje. – Oświetlenie podłe, szczególnie tam, gdzie powiesili naszych – odparła z grymasem dama. – Chrystus Wyczółkowskiego ginie zupełnie. I gdzie go dali? W holu przy kasie, w najciemniejszym kącie! Niby nas tu zapraszają, niby lubią, a tak naprawdę nie chcą i nie cenią... Judyta poszła dalej. Za szóstą salą był korytarzyk, w którym wystawiono jej parawany, zatrzymała się jednak przy obrazach Ludwika Marholda i Antona Nowaka, by po długiej chwili zwłoki spojrzeć wreszcie na swoje dzieło. Górne i boczne oświetlenie sprawiło, że drewno miało szlachetny połysk, a barwy tkaniny niespotykaną wyrazistość konturów. Stała przejęta. – Wspaniałe, prawda? – usłyszała głos mówiący po polsku. – Rzadka w Europie technika, idealne zestawienie rzemiosła i sztuki. Tu wszystko harmonijnie współgra, a precyzja wykonania zasługuje na gromkie brawa. Znajomość właściwości tkaniny, operowanie plamą barwną i linią są bez zarzutu. Zabrakło jej tchu, jakby wokół zgęstniało powietrze. Odwróciła się wolno, próbując przywołać spokój. – Maurycy – powiedziała beznamiętnie. – Co za spotkanie. Co tu robisz?

– Czekam na ciebie już trzeci dzień – odparł z uśmiechem. – Czekasz... na mnie? Dlaczego? – Klara powiedziała mi o wystawie, chciałem więc ją zobaczyć. I rzecz jasna ciebie. Cieszę się, że się tu odnalazłaś. Nie spuszczała z niego wzroku. Wyglądał jak dawniej, ani starzej, ani młodziej, niczym podczas ich wspólnej zimy. – Miałam szczęście. Poznałam właściwych ludzi – odrzekła. – Pięknie wyglądasz. Dostałaś mój ostatni list? – Już tak dawno, że nie pamiętam, co w nim pisałeś. – Nic ważnego. Zależało mi tylko, abyś myślała o mnie jak o przyjacielu. Judycie zawirowało w głowie, przeprosiła zatem Maurycego i usiadła na ustawionej nieopodal wąskiej sofie. Niezwłocznie przysiadł się do niej, by zaglądać w oczy jak niegdyś, podczas spacerów na Plantach. – Nie myślisz o Krakowie i o powrocie? – spytał z taką poufałością, jakby nigdy nic ich nie rozdzieliło. – Nie wrócę do Krakowa – oświadczyła. – Podobno zerwałeś zaręczyny. To przykre. Pochylił się ku niej. – Zbyt wiele nas różniło. I... coraz bardziej tęskniłem. Idiota ze mnie i skończony osioł, bo z nikim nie było mi jak z tobą. Tęskniłem do naszych... – Przestań. – Czemu? Zacznijmy od nowa, tak po prostu. Od teraz. Pamiętasz noc sylwestrową? – Sporo mnie kosztowało, by o niej zapomnieć. – Zlikwiduję pracownię w Paryżu i przyjadę do Wiednia. Mogę malować gdziekolwiek. Zerwała się z sofy, unosząc dłonie do skroni.

– Muszę stąd wyjść. – Dobrze, chodźmy na zewnątrz. – Nie! – podniosła głos. – Zostaw mnie! Nie trzeba było przyjeżdżać! Uciekłam z Krakowa przed tobą! Bo wcześniej czekałam, nie marne trzy dni, czekałam miesiącami. I przyjechałeś, tyle że nie do mnie. Twój czas minął, Maurycy. Teraz jest Wiedeń. – Nie mam nic przeciwko temu miastu. – Nie rozumiesz. Zamilkła; w uszach jej huczało, przed oczami wirowały ciemne płatki, gdy raptem oplotło ją czyjeś ramię. To Max. – Kochanie? Dlaczego nie poczekałaś w holu? – zapytał. – Czy mi się zdaje, że jesteś wzburzona? Przywarła do jego boku, uśmiechnęła się ciepło i z wdzięcznością. – Nie, już dobrze. – A... pan? – Spotkałam dawnego znajomego z Krakowa. Pozwól, to brat Klary, mówiłam ci przecież o niej. – Miło mi poznać. – Max wyciągnął rękę na powitanie. – Maurycy jest malarzem. Przyjacielem Wyspiańskiego – tłumaczyła. – Tego, u którego pobierałaś lekcje rysunku. Pamiętam. Rozmawiali po niemiecku i to sprawiło, że poczuła się pewniej, jakby odcięła się od przeszłości, a wszystko wróciło na właściwe miejsce. – Może przyjdzie pan do nas na kolację? – spytał Max. – Przyjaciele Judyty są moimi przyjaciółmi. Gdzie się pan zatrzymał? – U znajomego – odparł szybko Maurycy. Max spojrzał uważniej na pobladłą twarz Judyty. – Chyba źle się czujesz, wyglądasz niepokojąco.

– To wina powietrza. Okropnie tu duszno, powinni otworzyć okna. – Jednak poproszę na jutro doktora Georga, niechże cię porządnie przebada. Odetchnęła swobodniej, bo każde jego słowo było niczym łyk ożywczej wody. – Max jest przewrażliwiony na punkcie mego zdrowia – powiedziała do Maurycego. – Nadal nie doszłaś do siebie? – spytał niepewnie Stojnowski. – Po ostatniej... chorobie? – Ależ nie! – zaprotestowała. – Wyzdrowiałam. Naprawdę wyzdrowiałam. Stał sztywno wyprostowany, z dłońmi na rondzie kapelusza. – Wybacz, Maurycy, musimy już iść – oświadczyła. – Mój narzeczony zaproponował kolację w naszym domu. To cudowny pomysł, wprawdzie marna ze mnie gospodyni, ale wino mamy rewelacyjne. Max zna się na nim jak mało kto. Stojnowski pokręcił wolno głową. – Niestety, już zaplanowałem wieczór. – Szkoda. Niezmiernie rzadko mam okazję spotkać krakowskich znajomych Judyty – powiedział Max. – Mam nadzieję, że się jeszcze spotkamy. Pożegnali się z Maurycym i odeszli w stronę holu. Max wciąż obejmował dziewczynę ramieniem. – Na pewno nic ci nie jest? – To chwilowa niedyspozycja – odrzekła ze zniecierpliwieniem. – Wyjdźmy stąd, wszystko już widziałam. – Żałuję, że beze mnie. – Spóźniłeś się, ale to dla ciebie typowe. – Ojciec zatrzymał mnie dłużej. Masz ochotę na coś do picia? Jakaś kawa? – zaproponował. – Jedźmy do domu. – Czy w kwestii naszego ewentualnego małżeństwa zmieniłaś może od rana zdanie? – zapytał, gdy prowadził ją holem.

– Skąd ten pomysł? – Nazwałaś mnie narzeczonym. Judyta uśmiechnęła się blado. – Jakoś musiałam cię nazwać. – Ach tak. Przed gmachem wystawowym Max wziął dorożkę, pomógł jej wsiąść do środka i zatrzasnął drzwiczki. – Ten twój znajomy... Maurycy... Odniosłem wrażenie, że nie jesteś mu obojętna – powiedział. Przymknęła oczy, bo pojazd zakołysał się łagodnie. – To bez znaczenia. – Mówił o jakiejś chorobie. Byłaś chora? Poważnie? – spytał. – Przed dwoma laty... zatrułam się arszenikiem. – Przypadkiem? Milczała, unikając jego wzroku. – Czy to nie dziwne, że on wie o tobie więcej niż mężczyzna, któremu urodzisz dziecko? – Dla Maurycego to żadna pociecha. Max zbliżył twarz do jej twarzy. Poczuła muśnięcie ust na czole, potem na policzkach i wzdrygnęła się, jakby jej ciałem wstrząsnął dreszcz. – Obiecaj, że w końcu wyznasz mi wszystko – poprosił. – Prędzej czy później to nieuniknione. – I że za mnie wyjdziesz. Odwróciła od niego głowę, by po chwili spojrzeć mu jednak w oczy. – Nie. I nie proś mnie o to więcej – odrzekła. – Ale... zostanę z tobą.

***

Egzaminy magisterskie przypadły na połowę lipca. Eliza zdała wszystkie z najwyższą notą, więc na świadectwie, wystawionym na mężowskie nazwisko, potwierdzono ukończenie przez nią Studium Farmaceutycznego na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Jagiellońskiego, podkreślając powagę i prawomocność dokumentu stosownymi pieczęciami. Uroczystość rozdania dyplomów odbyła się po kilku dniach w sali Dziekanatu Medycznego, bez zadęcia i zamieszania, choć w obecności dziekana Wydziału Filozofii i tych profesorów, którzy nie wyjechali na wakacje. Eliza była poruszona, a gdy dano jej do podpisu rotę ślubowania, czuła, że drżą jej ręce. – Oto dyplom magistra farmacji – powiedział dziekan, wręczając dziewczynie blaszany futeralik z miejscem na woskową pieczęć uniwersytetu oraz z tkwiącym w środku zwiniętym w rulon pergaminem. To było wszystko. Przed gmachem czekał Anton, więc nie zważając na to, że mężatce wypada zachowywać się statecznie, rzuciła się mężowi w ramiona. – Mam! – wykrzyknęła, a potem wyjęła z futerału pergamin. – Nos Decanus et facultas medica in antiquissima celeberrima Universitate Jagellonica Cracoviensi – czytała – omnibus et singulis notum facimus, Dominam Eliza von Wiebracht... Przerwała, bo pocałował ją mocno.

* Wg Kodeksu cywilnego austriackiego ( Allgemeines Bürgerlisches Gesetzbuch) z 1811 roku małoletni, którzy nie ukończyli dwudziestego czwartego roku życia, nie mogli zawrzeć związku małżeńskiego bez zgody ojca.

Podziękowania

Za pomoc w dotarciu do źródeł o opisywanych w Niepokorne. Klara czasach i miejscach dziękuję pani Barbarze Witak z Miejskiej Biblioteki Publicznej w Józefowie. Jak zawsze mogłam liczyć na wsparcie i pamięć, na książki biblioteczne oraz domowe zbiory, za co jestem ogromnie wdzięczna.

Dziękuję również pani Annie Królak, koleżance z pracy i bibliotekarce. Dzięki Tobie, Aniu, miałam dostęp do przepięknych fotografii dawnego Krakowa z atelier Ignacego Kriegera oraz do fotografii Lwowa – dla mnie bezcennych. W kwestiach historycznych i obyczajowych bezsprzecznym autorytetem jest dla mnie Magdalena Frąckiewicz-Wiśnioch, historyczka i moja wieloletnia przyjaciółka. Madziu, Twoja cierpliwość nie ma granic, a gotowość do udzielania odpowiedzi na najdziwniejsze nawet pytania nieustannie mnie zaskakuje.

Klarę dedykuję mojej najmłodszej siostrze. Asiu, wiesz, że piszę dzięki Tobie.