Wybrane problemy psychologii stosowanej I

Natalia Dużmańska

WYBRANE PROBLEMY PSYCHOLOGII STOSOWANEJ WYKŁAD 1

2.10.2014

Egzamin – test jednokrotnego wyboru, 60 pytań. Literatura – zestaw artykułów w LTP (Piasecka). Tematy 1) Historia użyteczności psychologii. 2) Psychologia ekologiczna. 3) Psychologia kulturowa. 4) Etyka psychologa – praktyka i badacza. 5) Postmodernistyczne inspiracje w psychologii stosowanej. 6) Teorie systemowe w psychologii stosowanej. Jedna czy wiele psychologii? MODELE Naukowy Badacze, eksperymentatorzy.

Humanistyczny Oparty na wartościach; realizowany przez psychologów zainteresowanych wykorzystaniem wiedzy psychologicznej dla rozwiązywania problemów codziennego życia człowieka. Różnice (Kimble) podstawowe wartości naukowość humanizm źródła preferowanej wiedzy obiektywizm intuicjonizm ogólność praw nomotetyzm – prawa ogólne, twarda wiedza idiografizm – charakterystyczny dla osoby/grupy model postępowania; jednostkowe fakty Por. konflikt między paradygmatem (metateorią) pozytywistycznym (tradycyjny) a konstruktywistycznym (nowy). Hitt porównując podejście behawiorystyczne i fenomenologiczne w badaniach psychologicznych akcentuje następujące dychotomie założeń: 1) obserwowanie zachowania – studiowane świadomości; 2) przekonanie o obiektywności i przewidywalności doświadczeń – przekonanie o indywidualnym charakterze i nieracjonalności postępowania ludzi; 3) przekonanie o uniwersalności praw – subiektywna niepowtarzalność natury ludzkiej; 4) ograniczenie się wyłącznie do terminologii naukowej w opisie zachowań człowieka – terminologia naukowa nie wystarcza do poznania i zrozumienia drugiego człowieka. Beloff  nauki psychologiczne – zbiór mniej lub bardziej luźno powiązanych dyscyplin ze sowimi własnymi pojęciami, prawami i metodami badań.

1

Natalia Dużmańska Deese porównuje psychologię do zbioru bardzo różnych intelektualnie przedsięwzięć. Jedność psychologii jako dziedziny nauki pod znakiem zapytania. Westland – realnym zagrożeniem jest tendencja do prawie całkowitego separowania się poszczególnych dziedzin, których reprezentanci uważają swoje podejście za jedyne właściwe, naukowo uprawnione i spójne wobec tradycyjnie podejmowanych przez psychologię zagadnień. Rose – integracyjny model hierarchii opisów zachowania – od opisów fizykalistycznych po holistyczne ujęcie socjopsychologiczne, przy czym na każdym poziomie hierarchii terminologia oraz metody poznania są specyficzne i odrębne. Sęk – w psychologii istnieje wiele paradygmatów, ale można też mówić o jedności psychologii. Funkcjonuje łączność i komunikacja między poziomami myślenia psychologicznego. Łączenie wiedzy teoretycznej z metodologicznymi wymogami nauki, a przede wszystkim uwzględnianie zapotrzebowania społecznego w danym obszarze wiedzy. Rzeczywistość wewnętrzna czy zewnętrzna? Modele integracyjne 1) Podejście psychodynamiczne (G. Gabbard). Model biopsychologiczny. W diagnozie bierzemy pod uwagę predyspozycje genetyczne, wpływ uwarunkowań społecznych i rodzinnych oraz czynniki wewnątrzpsychiczne. 2) Podejście systemowe (D. M. Garner, P. E. Garfinkel). Wieloczynnikowy model. a) Czynniki predyspozycji: I. indywidualne; II. rodzinne; III. socjokulturowe. b) Czynniki wytrącające: I. stres; II. dieta; III. spadek wagi. c) Czynniki utrwalające: I. poznawcze i środowiskowe wzmocnienia. Koło hermeneutyczne

teoria

uogólnienia

doświadczenie

2

Natalia Dużmańska

WYKŁAD 2

9.10.2014

Podstawowe narzędzia pracy psychologa: a) osobowość (superwizje indywidualne lub grupowe, terapia własna); b) teorie (konferencje, literatura). Diagnoza – hipoteza, która jest dynamiczna. Bańka – charakter uniwersytecki studiów (nie zawodowy). Altman – edukacja winna opierać się na trzech filarach: 1) wiedza fundamentalna a) teorie; b) metodologia badań; c) wiedza interdyscyplinarna. 2) wiedza zawodowa a) kompetencje niezbędne do realizacji roli; b) wiedza kontekstualna. 3) wiedza społecznie responsywna a) wiedza lokalna. Zawód psycholog: a) pracownik nauki, teoretyk. Badania oparte o eksperyment laboratoryjny, techniki obserwacyjne, ścisły pomiar badanych zmiennych. b) pracownik nauki stosowanej. Badania oparte o eksperyment naturalny, techniki psychometryczne – samoopisowe, projekcyjne, jakościowe, interpretacja danych. c) praktyk. Wykonywanie usług psychologicznych. Certyfikaty, towarzystwa psychologiczne. W Polsce nie ma jednego nadrzędnego ośrodka (Polskie Towarzystwo Psychologiczne uważane za najważniejsze). Obraz społeczny psychologa. Etyka zawodu psychologa Zawód psychologa to zawód zaufania publicznego: a) b) c) d)

uzyskiwanie od klienta informacji dotyczących prywatnych, intymnych spraw; tajemnica zawodowa; kierowanie się w relacjach z klientem zasadami etyki zawodowej; posiadanie specjalistycznego wykształcenia, przygotowującego do wykonywania tego zawodu.

Normy etyczne: a) absolutne 3

Natalia Dużmańska  zakaz wykorzystywania;  zakaz powodowania nieuzasadnionego cierpienia. b) kontrowersyjne  dobroczynność;  autonomia;  sprawiedliwość. Prawdo do wiedzy, prawo do niewiedzy. Prawda o pochodzeniu, tajemnice rodziców, zdrada? Przepisy prawa a rola psychologa.

WYKŁAD 3

16.10.2014

Kiedyś – psychologia stosowana = psychologia kliniczna. Psychologia kliniczna – dziedzina psychologii stosowanej, która posiada odrębny od innych działów psychologii obszar badań i praktyki. Obszar ten stanowią zaburzenia psychiczne (zdrowia i zachowania), oraz ich: a) b) c) d) e)

uwarunkowania; etiologia; diagnoza; terapia i rehabilitacja; zapobieganie (profilaktyka i promocja zdrowia).

Psychologia stosowana 1909 – zadania stosowania psychologii w dziedzinach: a) b) c) d) e)

wychowanie; medycyna (najwcześniej); sztuka; ekonomia; prawo.

Lightmer Witmer – ojciec psychologii klinicznej. 1896 – pierwsza klinika psychologiczna na Uniwersytecie Pensylwańskim (pomoc dzieciom z zaburzeniami mowy). Pismo Klinika psychologiczna; psychologia kliniczna jako nowy zawód „pomagający”. Od tej pory psychologowie kliniczni pracowali w instytucjach psychiatrycznych (diagnoza psychologiczna). a) model psychometryczny (testy); b) model behawioralny (obserwacyjny). W psychologii klinicznej najważniejsze są opis i diagnoza poszczególnego przypadku. Dopiero w 1947 r. stworzono pierwszy program uniwersytecki tego przedmiotu (w USA). Polska. Okres pionierski (1928-1939) Psychotechnika – jak osiągnąć sprawność, skuteczność, samodzielność działania, ekonomiczne parametry działania przy małym wysiłku, niskich kosztach, w krótkim czasie, bezpieczeństwo działania. 4

Natalia Dużmańska Zapomniano o procesach emocjonalno-motywacyjnych (krytyka psychotechniki). Okres współczesny I. Rozwój orientacji opiekuńczej i interwencyjnej. Wiodąca rola psychologii klinicznej. II. Krytyka psychotechniki, rozwój psychologii pracy, zawodoznawstwa, poradnictwa zawodowego. Klasyczne specjalizacje psychologii stosowanej (lata 50.-80.): a) wychowawcza; b) pracy; c) kliniczna; a), b), c)  powiązane d) defektologiczna (rehabilitacji). Psychologia kliniczna obejmuje elementy: a) b) c) d) e) f)

biopsychologii; psychologii poznawczej; psychologii rozwojowej; psychologii osobowości; psychologii społecznej; psychologii patologicznej (psychopatologii; największy procent wiedzy psychologa klinicznego); g) psychoterapii. Poglądy na przyczyny zaburzeń psychicznych w perspektywie historycznej 1) Era sił nadprzyrodzonych (prehistoria, starożytność, średniowiecze). 2) Era choroby organicznej (XIX w.): a) teoria bakteryjna (odkrycie związku paraliżu postępującego z kiłą – Krafft-Ebing); b) teoria uszkodzenia układu nerwowego przez czynniki endogenne (Kraeppelin, Dementia praecox; tendencja do uogólnień – szukano takich przyczyn do wszystkich chorób). 3) Podejście biopsychospołeczne Mechanizmy biologiczne, procesy psychologiczne, wpływy społeczne. Metody badania w psychologii klinicznej a) obserwacja; b) wywiad psychologiczny (!); c) wywiad standaryzowany (!); d) testy wypełniane przez obserwatora w formie kwestionariuszy (do standaryzowanej oceny stanu klinicznego); e) testy uzdolnień pozwalające przewidywać, co jednostka będzie zdolna wykonywać w przyszłości, jeśli będzie miała odpowiednie warunki kształcenia i motywacje; f) testy inteligencji (bardzo ogólnych zdolności poznawczych); g) testy osobowości (wymiary, cechy); h) metody projekcyjne (informacje o badanym podane w sposób pośredni, hipoteza). Najważniejszy kontakt indywidualny z pacjentem (też parą, grupą). 5

Natalia Dużmańska

Zagadnienie normy a) nienormalność; b) anormalność; c) choroba psychiczna; d) choroba umysłowa; e) zaburzenia psychiczne. Względność normy a) płeć; b) wiek; c) kontekst; d) kompetencje; e) kultura. Antoni Kępiński – ilość objawów, a nie ich jakość świadczy o zaburzeniu psychicznym („słyszę głosy” vs. „wydaje mi się, że słyszę głosy”). Wskaźniki zaburzeń a) cierpienie, lęk (subiektywne!); b) nieprzystosowanie/działania, które szkodzą własnym celom i/lub kolidują z celami i potrzebami otoczenia; c) irracjonalność/zachowanie niezrozumiałe dla innych; d) nieprzewidywalność lub zmienność w tych samych sytuacjach, utrata kontroli; e) niekonwencjonalność i rzadkość statystyczna, zachowania sprzeczne ze społecznymi standardami tego, co moralne i społecznie pożądane; f) tworzenie poczucia zagrożenia lub poważnej frustracji i dyskomfortu. Patologiczne funkcjonowanie psychiczne Zakłócenie procesów emocjonalnych, behawioralnych lub myślowych, prowadzące do cierpienia psychicznego i/lub ograniczenia zdolności jednostki do osiągania własnych celów. Klasyfikacje zaburzeń psychicznych DSM, ICD-10. Jednolity zestaw terminów, rozumienie etiologii, planowość leczenia. Główne typy zaburzeń psychicznych: a) b) c) d) e)

powstające w dzieciństwie i adolescencji; organiczne; psychosomatyczne; seksualne; uzależnienia.

Psychopatologia – obszar badań psychologii, których celem jest zrozumienie indywidualnej patologii funkcjonowania umysłu, nastroju i zachowania. Co czwarta wizyta u lekarza – psycholog! Koszty indywidualne, rodzinne, społeczne. Modele psychopatologii 1) medyczne 6

Natalia Dużmańska a) systemy klasyfikacji; b) fizyczne podłoże zaburzeń; c) zorientowanie na patologię organiczną; d) przyczyny chorób w deficytach struktur mózgu lub funkcjonowania neurobiologicznego. 2) psychologiczne a) źródła zaburzeń i mechanizmy podtrzymujące tkwią w funkcjonowaniu psychologicznym; b) procesy poznawcze, uczenia się, emocjonalne, motywacyjne; c) czynniki rodzinne, społeczne, kulturowe. Klasyfikacja psychopatologii a) zaburzenia osobowości (narcystyczne, antyspołeczne, borderline); b) dysocjacyjne (zakłócenie integracji tożsamości, pamięci, świadomości; rozszczepienie osobowości); c) lękowe (lęk bezprzedmiotowy, paniczny, fobie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne); d) afektywne (epizodyczne zaburzenia nastroju, psychoza dwubiegunowa manakalnodepresyjna, depresja jednobiegunowa); e) schizofreniczne (dezintegracja osobowości, percepcja zniekształcona, emocje stępiałe, myśli i mowa dziwaczna, typ zdezorientowany, katatoniczny, paranoidalny). Nowe spojrzenie na psychopatologię, zaburzenia zdrowia i zachowania: oddzielenie choroby od osoby (eksternalizacja objawów)  „osoba, u której zdiagnozowano X”.

WYKŁAD 4 23.10.2014 Ogólna teoria systemów. Perspektywa systemowa w psychologii stosowanej Cały świat złożony jest z systemów hierarchicznie ułożonych, pozostających ze sobą w ciągłej interakcji. Myślenie systemowe było obecne od Arystotelesa, który zdefiniował pojęcie systemu. Jednak nie było ono tak powszechnie stosowane jak teraz, w dobie internetu, globalnej wioski. Ludwig von Bertalanffy (1901-1972). Austriacki biolog i filozof, stworzył podstawy ogólnej teorii systemów. Rozpoczął pracę nad tą teorią w latach 20. XX w. Przedstawił ją po raz pierwszy publicznie w 1937 w Chicago. Początkowo teoria systemów opisywała działanie maszyn, ale potem w jego koncepcji pojawiły się również istoty żywe. 1954 – powstaje Society for General Systems Theory. Teoria rozwija się szybko i wkracza we wszystkie dziedziny nauki. 1948 – wprowadzenie terminu cybernetyka do nauki (Wiener). Cybernetyka zajmuje się naukowym badaniem procesów systemowych, takich jak: regulacja, gromadzenie i przetwarzanie informacji, adaptacja, samoorganizacja, autoreprodukcja, zachowania strategiczne. Ogólna teoria systemów bada strukturę systemów, cybernetyka natomiast – ich funkcjami. Charakterystyka systemu Arystoteles – całość nie jest tym samym, co suma jej części. System to złożona część, jest to uporządkowana kompozycja elementów, tworząca spójną całość. Elementy systemu wraz z zachodzącymi między nimi relacjami – struktura systemu. Podział na podsystemy. Granice. Wymiana materii, energii, informacji z otoczeniem (fragment rzeczywistości, 7

Natalia Dużmańska która nie jest systemem, a z którym wchodzi w relacje). Tendencja do zachowania stałości – homeostazy (Cannon). Tendencja do zmiany. Samoregulacja przez sprzężenie zwrotne dodatnie i ujemne. Zasady funkcjonowania systemu: 1) ekwifinalność – wychodząc z różnych źródeł można uzyskać te same rezultaty; 2) ekwipotencjalność – podobne przyczyny mogą powodować różne skutki. Wniosek  nie istnieją proste zależności między przyczyną a skutkiem. Dwa rodzaje systemów: 1) otwarte – zachodzi wymiana z otoczeniem. Negentropia – podtrzymanie uporządkowania. 2) zamknięte – brak wymiany z otoczeniem. Entropia – dezorganizacja. Teoria systemów biologicznych Maturana i Varella. Teoria systemów społecznych Luhmann. Bateson – angielski antropolog, badacz społeczny, językoznawca. Opracował teorię podwójnego wiązania (double-bind). Autor pojęcia epistemologia rodzinna. Każda rodzina wytwarza swoją własną tożsamość. Obserwował interakcje między ludźmi i powiązał te obserwacje z wiedzą systemową. Wyróżnił dwa wzory zachowań: symetryczne (rywalizacja) i komplementarne (dwie osoby: dominująca i submisyjna; jeśli się usztywni, to prędzej czy później taka relacja stanie się zaburzona). Oba typy zachowań mogą eskalować i niszczyć system. Systemy cechuje tendencja do przetrwania (stałość/zmiana). Paul Dell – wprowadził pojęcie koherencji. Zgodna współzależność w funkcjonowaniu (dopasowanie), dzięki której wszystkie aspekty systemu pasują do siebie. System nie poddaje się sterowaniu z zewnątrz, ale reaguje na informację, która może być impulsem do zmiany. Zmiana jest wygenerowana przez sam system. Rodzina jest systemem psychospołecznym, żywym, otwartym, złożonym z jednostek o uwarunkowaniach biologicznych, które pozostają ze sobą w ciągłej interakcji. W rodzinie zachodzi samoregulacja (reaguje na zmiany wewnętrzne i zewnętrzne). W rodzinie funkcjonalnej tendencje do zmiany i zachowania stałości pozostają w równowadze. Zmiana w rodzinie działa jak w kalejdoskopie – przesunięcie jednego elementu powoduje zmianę całego układu. Minuchin – granice określają stopień przepływu informacji i komunikację. Rodzaje granic: a) sztywne (nieprzepuszczalne); b) elastyczne (przepuszczalne); c) zatarte (rozmyte). Systemowa interpretacja objawu: Objaw służy zachowaniu równowagi rodzinnej. Przykład rodziny G. Objaw opóźnia separację dorosłego dziecka, ratuje rodziców przed pustym gniazdem, rodzice wzmacniają objaw. Zmiana I rzędu (stopnia)  uporządkowanie struktury systemu, co zwiększa jego spójność i integrację – pozbycie się objawu. Zmiana II rzędu  wypracowanie nowych wzorów zachowań, mechanizmy rozwiązywania problemów. 8

Natalia Dużmańska

Myślenie systemowe nie dostarcza gotowych recept, stwarza warunki do poruszania się w sferze praktyki, do jej interpretowania, do lepszego zrozumienia.

WYKŁAD 5

30.10.2014

„Dziecko swoimi objawami przyprowadza swoją rodzinę na terapię” – Maurizio Andolfi. Dziecko jako konsultant. IP – identyfikowany pacjent. Identyfikacji dokonuje rodzina  wyznacza osobę, która ma objawy, sugeruje, że w rodzinie dzieje się coś złego. Kontekst zgłoszenia się na terapię Rodzina została skierowana na konsultacje przez psychologa, który prowadził badania w przedszkolu, do którego chodziła Marta. Okazało się, że ma ona bardzo poważne lęki (bała się zasnąć, zostać sama w pokoju/w przedszkolu), które coraz bardziej narastały. Traktowanie objawu z szacunkiem i delikatnością. Twórcze poszukiwanie z rodziną symbolicznego znaczenia objawu. Gdyby lęk umiał mówić, to co by nam powiedział? Trzeba zrozumieć znaczenie objawu (Andolfi). Można też stosować rysowanie jako metodę pracy z objawem. Lęk jako sygnał alarmowy niepokoju u każdego członka rodziny. Jeżeli dziecko ma jakieś objawy, to nie jest to całkiem oddzielone od emocjonalności całej rodzinie. Ergo: zakładamy, że w rodzinie jest wysoki poziom lęku. W myśleniu systemowym interesuje nas tylko to, czy hipoteza jest użyteczna, czy nie (nie to, czy zostanie potwierdzona, czy jej zaprzeczymy). Andersen – hipoteza jest użyteczna dla rodziny wtedy, kiedy jest wystarczająco niezwykła. Jeśli jest zwyczajna i nie wnosi nic nowego, to nie wywrze wpływu. Jeśli jest zbyt niezwykła, to nie zostanie przyjęta. Samo to, że rodzina zastanawia się nad hipotezą jest ważne – prowadzi do wniosku, że rodzina faktycznie w pewien sposób utożsamia się z hipotezą. Paradoksalnie objaw bardzo często zmniejsza napięcie w rodzinie, bo cała rodzina się na nim koncentruje – przeniesienie uwagi, dziecko asymiluje stres przez pokazywanie objawu – reguluje napięcie w rodzinie. Kiedy rodzice mówili o konflikcie między sobą, Marta stawała między rodzicami a terapeutą, zmieniała temat, chciała wyjść do toalety. Dziecko opiekuje się rodzicami – „rodzicielskie dziecko” (Minuchin). Technika rysunkowa  polecenie, żeby narysować rodzinę. Celem terapii było to, żeby Marta zaniechała opieki nad rodzicami. Oddanie rodziców i objawu pod opiekę terapeutów. Kolejnym celem było „pozwolenie dziecku na ponowne zostanie dzieckiem” oraz pomoc rodzinie w odszukaniu poczucia kompetencji i zdrowia. Kryzys autorytetu wg Haima Omera. Praca z adolescentami Dawny autorytet: dystans, kontrola, tajemnica, siła Brak autorytetu  problem bezradności, bezsilności i niepewności u rodziców, co przekłada się na zagubienie i problemy z funkcjonowaniu u dzieci. Dzieci bezradnych rodziców źle radzą sobie z przeciwnościami, nie umieją kontrolować swojej impulsywności, mają niską tolerancję na frustrację, stosują przemoc, prezentują skłonność do zachowań ryzykownych. Nowy autorytet? Trzeba dokonać redefinicji roli rodzicielskiej. Nowy model autorytetu  obecność, kontrola siebie, przejrzystość, opór bez przemocy. 9

Natalia Dużmańska Cele terapii rodzicielskiej: a) stworzenie przymierza z rodzicami, żeby poczuli się pewnie i bezpiecznie; b) znalezienie takiego rodzaju opisu, który nikogo nie obwinia za to, co się dzieje; c) podtrzymywanie relacji z dzieckiem. Na co należy zwracać uwagę podczas pracy z rodziną z adolescentem? 1) Jak rodzice rozwiązali swój kryzys adolescencyjny? 2) Jaka jest pozycja matki i ojca w ich rodzinach pochodzenia? 3) Jaka jest relacje między rodzeństwami w rodzinach pochodzenia? Tolman? Dzieci są wychowywane w różne sposoby zgodnie z kolejnością urodzenia.

WYKŁAD 6

6.11.2014 Perspektywa ekologiczna w psychologii stosowanej

Praca ze środowiskiem, z całym kontekstem. Wykorzystywana w interwencji kryzysowej. Inaczej: psychologia środowiskowa, ekologia behawioralna, ekologia społeczna. Ekologia (od oikos – dom, siedziba, wioska, miejsce do życia). Haeckel, 1866. Nauka o wzajemnych zależnościach między organizmami a otoczeniem. Psychologia ekologiczna Zrozumienie wzajemnych psychospołecznych zależności między ludźmi a ich środowiskiem społecznym. Naturalne całości społeczne i ich wielokierunkowe wzajemne sprzężone zależności. Relacje wspólnotowe i wymiany W rodzinach i grupach dynamiczna równowaga między dwoma typami relacji. Wspólnotowe – długotrwałe, bezinteresowne, „każdemu według potrzeb” lub „każdemu po równo”. Rodzina. Wymiany – łatwiej można rozwiązać, nastawione na wzajemność, zysk dzielony w zależności od wkładów, pilnuje się równowagi w świadczonych „usługach”. Relacje formalne. Ekologiczny model środowiskowy Bronfenbrennera Teoria systemów ekologicznych – zachowanie jednostki jest powiązane z czynnikami wewnętrznymi jej organizmu (neurony, mięśnie, hormony), jak i z zewnętrznymi, czyli kontekstem. Kontekst zachowania jet środowiskiem ekologicznym. Wpływ transakcyjny (dwukierunkowy) człowiek – środowisko. 1) Mikrosystem – rodzina, szkoła, kościół itd. 2) Mezosystem – tworzą związki między systemami, np. relacje między dzieckiem a nauczycielem. 3) Egzosystem – czynniki społeczne, które mogą wpływać na jednostkę, choć nie styka się ona z nimi bezpośrednio, np. urzędy, instytucje. 4) Makrosystem – kultura i subkultura, w której wychowuje się człowiek, np. wartości, postawy, sztuka.

10

Natalia Dużmańska

Interwencja i prewencja w środowisku Kryzys – ostry, przejściowy stan zaburzenia równowagi psychicznej. Zagrożony sens życia, system wartości, koncepcja własnej osoby, poczucie zaufania, poczucie bezpieczeństwa. Skutkiem braku natychmiastowej pomocy mogą być negatywne, nieprzystosowawcze rozwiązania, bo osoba sama nie umiała poradzić sobie z traumą, załamała się jej równowaga psychiczna. Często prowadzi to do dezintegracji, patologizacji zachowania. Interwencja kryzysowa – warunki/kierunki: a) natychmiastowość działań; b) interwencja w środowisku (żeby pomoc była długotrwała); c) ochrona i wzmocnienie; Dzieje się to przez utrzymanie kontaktu z osobą, której się pomaga. Stan osoby, której pomaga interwent: rozpacz uniemożliwia tej osobie ocenę sytuacji, myśli ona kanałowo. Różne rozwiązania, względna dyrektywność. Ważne jest, żeby przekazywać od samego początku, że rozpacz nie jest stanem permanentnym. d) rekonstrukcja więzi. Kolejne kroki w interwencji: 1) usunięcie bezpośredniego zagrożenia życia; 2) pozwolenie na ekspresję emocji (zachęcanie do tego, żeby osoba poszkodowana opowiadała o swoich przeżyciach wielokrotnie); 3) zmotywowanie do podjęcia terapii. Pomaga się: poszkodowanym, rodzinom ofiar, członom ekip ratowniczych. Wywiad kryzysowy Bardzo często jest prowadzony przez kilka osób: dają sobie wzajemne wsparcie, wiele perspektyw spojrzenia na sytuację, większe wsparcie dla osoby poszkodowanej. Procedury są niezwykle ważne, bo uspokajają emocje! Interwent jest aktywny. 1. Przedstawienie osób uczestniczących w wywiadzie. 2. Podsumowanie dotychczasowych informacji na temat zdarzenia. 3. Prośba o przedstawienie problemów przez klienta (dodanie czegoś, jego punkt widzenia; tu zaczynamy wprowadzać powtarzalność opowiadania o zdarzeniu). 4. Dokonanie gradacji problemów (co jest dla klienta najważniejsze?). 5. Poznanie kontekstu zdarzenia sprzed zdarzenia. 6. Omówienie dotychczasowych prób radzenia sobie z kryzysem. 7. Poznanie kontekstu rodzinnego klienta. 8. Poznanie kontekstu społecznego klienta. 9. Dokonanie oceny stanu psychicznego klienta.

11

Natalia Dużmańska Problemy ważne i łatwe do zmiany Identyfikacja przeszkód i zasobów wspierających zmianę. Terapia sieci Efekt sieciowy – powiększenie liczby użytkowników/uczestników działania ma wpływ na nowych i dotychczasowych użytkowników/uczestników (przeciwny do efektu piramidy – napływ nowych ma wpływ tylko na „górę”). Speck, Attneave. Połączenie terapii grupowej, rodzinnej i interwencji kryzysowej. Wywodzi się z kultur plemiennych (cała wioska zbierała się i radziła nad problemem). Procedura. Kryzys  włączenie terapeutów (robią wywiad środowiskowy – próba zbadania, jakie więzi były kiedyś wokół osoby, która głosiła się o pomoc; kto mógłby podjąć się roli pomocnika)  zaproszenie do domu wszystkich znaczących osób (jak wpierający mogliby pomóc, jak osoba potrzebująca mogłaby się odwdzięczyć? – żeby osoba potrzebująca nie wyrobiła w sobie postawy roszczeniowej, wprowadzenie elementu wymiany; wzmacnianie się poprzez dawanie). Oczekiwane rezultaty: a) odtworzenie więzi, b) wsparcie; c) praktyczne rozwiązania. Wtedy, gdy inne formy pomocy zawiodły. Rodzina bezradna – opis przypadku Wiele instytucji zawiodło w próbach pomocy. Rodzina bardzo wyizolowana, dwóch synów – ze starszym były problemy. Rodzina skierowana do terapii rodzin z powodu agresywnych zachowań (szczególnie do matki) starszego syna, jego niechęci do nauki, wagarów, zagrożenia brakiem promocji do następnej klasy. Kwestionariusz oparcia społecznego 1. Od kogo możesz w każdej chwili otrzymać pomoc? 2. Z kim chętnie współdziałasz? 3. Kto skłonny jest zadać sobie trud, żeby pomóc Ci w większych kłopotach? 4. Kto ciągle wtrąca się do Twoich spraw? 5. Kto ma dla Ciebie czas, kiedy chce Ci się płakać? 6. Kto często wywołuje u Ciebie nieprzyjemne uczucia? 7. Komu możesz całkowicie zaufać? 8. Kto wywołuje u Ciebie lęk i zmusza do wyrzutów sumienia? 9. Z kim czujesz się rzeczywiście dobrze? 10. Przez kogo czujesz się często wykorzystywany? Po wypełnieniu tego kwestionariusza odbyło się spotkanie zgodnie z terapią sieci. Do rodziny byli dopuszczeni: wychowawczyni chłopca, sprzedawczyni ze sklepu – znajoma, sąsiad – znajomy ojca, wolontariusz z projektu „starszy brat”. 1) Naświetlenie sytuacji z różnych punktów widzenia. 2) Co każda osoba może zaoferować? 3) Ustalenie kolejnego spotkania, kto mógłby przejąć odpowiedzialność za jego organizację? Formy pracy dla interwentów. Konsultacje wokół problemu – spotkania wszystkich, którzy biorą udział w pomocy w danym przypadku. Konsultacje systemowe – rodzina i osoby zaangażowane w problem. Konsultacje środowiskowe – odbywają się w miejscu, w którym klienci żyją. 12

Natalia Dużmańska

WYKŁAD 7

13.11.2014 Psychologia kulturowa

Badania organizacji, grup – w nich psychologia kulturowa ma największe zastosowanie. Kultura nie jest jedynie dziedzictwem etnicznym czy rasowym, ale może odnosić się też do wieku, płci, wykształcenia czy statusu socjoekonomicznego. We współczesnym świecie zróżnicowanie kulturowe jest faktem. Jest ważną siłą oddziałującą na ludzi. Każda grupa ludzi wytwarza swoją własną kulturę. Sztompka – delikatna tkanka społeczna, w której zakodowana jest tożsamość grupy to kultura. Psychologia kulturowa Zajmuje się zachowaniami, sposobami rozwiązywania problemów i sposobami poznania, które stają się normatywne i przyjęte przez określoną populację.

Czym jest kultura? Trompenaars – wspólne przekonania, sposoby odczytywania informacji, definiowania sytuacji. 7 wymiarów. Wymiary kultury narodowe i regionalne a) Stosunek do innych ludzi, obejmujący następujące kryteria sposobu działania:  zasady a stosunki międzyludzkie (uniwersalizm – partykularyzm);  jednostka a grupa (indywidualizm – kolektywizm);  zakres okazywania uczuć (powściągliwość – emocjonalność);  sposób widzenia świata (wycinkowość – całościowość);  sposób zdobywania pozycji (osiąganie statusu – przypisywanie statusu). b) Stosunek do czasu: orientacja na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, sekwencyjność – synchroniczność, w tym także znaczenie punktualności. c) Stosunek do otoczenia – otwartość, wewnątrzsterowność – zewnątrzsterowność w podejmowaniu decyzji, poglądy na przyrodę, postawy ekologiczne. Hofstede – wspólne zaprogramowanie umysłu: wzorce myślenia, odczuwania i zachowania. 4 wymiary. Badania w krajach socjalistycznych Związku Radzieckiego. Badania wśród pracowników firm IBM. Użycie triangulacji metodologicznej – wywiady z losowo wybranymi pracownikami, potem konstruowanie kwestionariuszy i objęcie takimi badaniami ilościowymi wszystkich pracowników firmy. Odwołując się do badań antropologicznych (Mead, Benedict) Hofstede doszedł do wniosku, że ludzie na całym świecie mają do rozwiązania te same problemy, ale rozwiązują je na różne sposoby. Te najważniejsze problemy można sformułować w czterech punktach: 1) stosunek wobec władzy (mały/duży dystans władzy); 2) ekspresja emocji (tolerancja/niepewność); 3) relacja między jednostką a społecznością (kolektywizm/indywidualizm); 4) męskość/kobiecość (wartości, role).

13

Natalia Dużmańska Badając kulturę należy założyć, że nie jest się w stanie zbadać wszystkiego, trzeba wybrać sobie pewne obszary kultury, które jesteśmy w stanie opisać i zbadać. Hofstede wybrał ww. problemy. Zaprogramowanie kulturowe rozpoczyna się w rodzinie, potem w szkole/pracy uczymy się tzw. praktyk. Hofstede stworzył typy rodzin, które mają przewagę w różnych społecznościach. Cztery wymiary kultury. Rodzina jako źródło zaprogramowania umysłowego Mały dystans władzy Duży dystans władzy szybkie usamodzielnianie bezwarunkowe posłuszeństwo zachęta do uczenia się na błędach zniechęcanie do samodzielności zgoda na wyrażanie sprzeciwu uległość wobec starszych podstawowa cnota: autonomia podstawowa cnota: szacunek szybkie zaczynanie pracy zawodowej silna zależność Zaprogramowanie umysłowe odbywa się m.in. przez bajki, przysłowia Tolerancja niepewności Unikanie niepewności dopuszczanie wątpliwości i sprzeczności jasno sprecyzowane zasady margines na interpretację dużo przepisów i regulaminów swoboda w ubiorze, uczesaniu i mówieniu kierowanie się uprzedzeniami traktowanie takie samo niezależnie od wyglądu sztywność i ostrożność inne = ciekawe inne = niebezpieczne Pierwsze, czego dowiadujemy się w życiu to to, co jest bezpieczne, a co nie; co jest brudne, a co jest czyste. Zaprogramowanie ma też związek z tym, jak niemowlęta są kąpane przez rodziców. Kolektywizm silne poczucie przynależności do grupy rodziny wielopokoleniowe nie używa się słowa „nie” wstyd jako metoda wychowawcza (utrata twarzy) opinia jednostki jest mało ważna

Indywidualizm trenowanie w konfrontacji rodziny nuklearne godne reagowanie na krytykę brak własnego zdania to słabość jednostkowa odpowiedzialność, wina

Kobiecość wzmacnianie pokory i uległości hamowanie ambicji uczenie zaspokajania potrzeb innych wsparcie i zrozumienie bohaterami bajek opowiadanych w takich rodzinach są „śmieszni nieudacznicy”

Męskość pobudzanie ambicji zagrzewanie do rywalizacji i konkurowania walka o swoje bohaterowie to np. Batman, Rambo

Dynamiczna teoria zderzenia społecznego – Lehman, Chiu, Schaller System zachowań, norm i sposobów poznania. Samotność dla człowieka jest niebezpieczna. Zderzenie społeczne towarzyszy każdemu aktowi komunikacji. Ludzie, którzy żyją blisko siebie często komunikują się ze sobą, konfrontują swoje postawy i poglądy. Jednak jednostki różnią się między sobą siłą oddziaływania, stąd tylko niektóre zachowania i sposoby poznania stają się normatywne. W obrębie określonej populacji działają dwa przeciwstawne mechanizmy: 1) podtrzymujący różnorodność kulturową poprzez ochranianie mniejszości (słabszych jednostek) przed wpływem większości; 14

Natalia Dużmańska 2) mechanizm zmniejszający tę różnorodność poprzez presję społeczną podporządkowującą mniejszość większości. Żeby grupa przetrwała, powinna być zachowana dynamiczna równowaga. Perspektywa socjologiczna: ludzie rozwijają tendencję do przyjmowania wierzeń, przekonań, norm obowiązujących w grupie, ponieważ dzięki temu podtrzymują relacje społeczne i utrzymują wspólnotę. Perspektywa psychologiczna: kultura powstaje z ludzkiej potrzeby wiedzy, pewności i przewidywalności oraz potrzeby weryfikacji tej wiedzy, odkrywania nowych rzeczy. Wspólne rozwiązania zaspokajają tę potrzebę. Perspektywa egzystencjalna: kultura pełni rolę bufora w przeżywanym lęku egzystencjalnym, związanym ze świadomością śmiertelności. Człowiek przyjmuje wartości i normy, żeby być akceptowanym i wartościowym członkiem społeczeństwa. Zapewnia mu to symboliczną nieśmiertelność w pamięci innych osób oraz następnych pokoleń. Kultura a style przywództwa (Bjorn Bjerke) W efekcie kultura staje się własnością całej grupy, nie poszczególnych jednostek i nie możemy przed nią uciec. W przemożny sposób wpływa na nasze zachowanie, a jednocześnie daje nam punkt odniesienia, tożsamość, pozycję społeczną i światopogląd. Kultura może być źródłem zarówno satysfakcji, jak i frustracji. Style przywództwa: 1) Amerykański lider biznesu – przewidujący manager. Chciał sprawdzić, ile pozostało w nich pioniera. 2) Arabski lider biznesu – łaskawy autokrata. Chciał sprawdzić, ile pozostało w nich Beduina. 3) Chiński lider biznesu – paternalista o dobrych koneksjach. Chciał sprawdzić, ile pozostało w nich Mandaryna. 4) Japoński lider biznesu – opiekun oferujący wsparcie i partycypacje. Chciał sprawdzić, ile pozostało w nich samuraja. 5) Skandynawski lider biznesu – negocjator o otwartym umyśle. Chciał sprawdzić, ile pozostało w nich Wikinga. Proces akulturacji – proces zmian kulturowych, zachodzący w następstwie długotrwałej i bezczasowej konfrontacji odmiennych systemów kulturowych, prowadzący do stopniowych zmian w jednym lub wszystkich wchodzących w interakcję systemach. 1) Akulturacja konieczna – dotyczy wstępnego etapu przystosowania, jest wymuszona przez właściwości nowego środowiska. W początkowym okresie opiera się na imitowaniu zachowań. 2) Akulturacja wskazana – jest korzystna dla lepszej adaptacji w nowym środowisku. Obejmuje poznanie idiomów i wyrazów slangowych, pewnych zwyczajów w pracy, których wypada przestrzegać itd. 3) Akulturacja pełna – obejmuje akceptację i przyjęcie przez jednostkę nowych norm i wartości, samo-identyfikację z kulturą. W pracy psychologicznej 15

Natalia Dużmańska Perspektywa wielokulturowa polega na wystrzeganiu się sztywnych, stereotypowych uogólnień oraz na wrażliwym na kontekst kulturowy podejściu do klientów, rodzin, grup.

Terapeuci kompetentni kulturowo – Pedersen Uwzględniają obecność filtrów kulturowych, które działają w każdej relacji terapeutycznej. Nie zakładają istnienia jednej właściwej teorii, która miałaby zastosowanie do wszystkich problemów i przypadków. Są wyczuleni na poszukiwanie swoich ukrytych teorii osobowości, inteligencji i ukrytych systemów wartości, wierzeń i przekonań. Trzy kroki do uzyskania kompetencji. Na czym polega relatywizm kulturowy? Uniwersalne wskazania do terapii i pomocy: a) subiektywnie odczuwane cierpienie; b) istniejący objaw blokuje rozwój; c) przemoc i krzywdzenie seksualne.

WYKŁAD 8 20.11.2014 Inspiracje postmodernistyczne w psychologii stosowanej Paradygmat – ogólny sposób widzenia świata, decydujący o tym, jaki rodzaj pracy naukowej powinien być podejmowany i jakie wyniki są akceptowane w danym miejscu i danej epoce (Kuhn). Postmodernizm – jest znaczącym współczesnym prądem filozoficznym, kulturalnym, etycznym, estetycznym. Opozycyjny w stosunku do modernizmu. Modernizm – racjonalizm, planowość, ciągłość, jednoznaczność. Postmodernizm – wieloznaczność, wielorodność, epizodyczność, przygodność. Życiowa podróż i kariera przestały być repliką i repetycją wzorów uformowanych przez poprzednie pokolenia, a stały się indywidualnym poszukiwaniem własnej drogi, obfitującym w częste próby, błędy i zagubienia. Została zerwana ciągłość i więź z tradycją, z wartościami rodziców. Zygmunt Bauman w eseju Ponowoczesne wzory osobiste przedstawił typologię wzorców spacerowicza, włóczęgi, turysty i gracza, które przeciwstawia modernistycznemu modelowi planowania życia. W skali makrospołecznej tradycyjne wartości i systemu zdewaluowały się, a nawet w wersji wypaczonej prowadziły do totalitaryzmu i przemocy. Równość, zróżnicowanie, tolerancja – postmodernizm. Należy żyć i dać żyć innym, odmienność jest sprawą prywatną, nie należy nikogo zbawiać ani nawracać. Państwo patronackie przeżyło się już. Dwa nurty, które odnoszą się do natury poznania i odrzucają ideę obiektywnego opisu rzeczywistości.

16

Natalia Dużmańska 1) Konstruktywizm – ograniczenia percepcji wobec tego, co na zewnątrz; każde spostrzeżenie podlega filtracji przez indywidualny system nerwowy (biologia). Odniesienie do percepcji. 2) Konstrukcjonizm społeczny – nikt z nas nie widzi obiektywnej rzeczywistości, tworzymy konstrukty poprzez stosowany język. Odniesienie do języka. Modernista: mówię o tym, co jest. Konstruktywista: mówię o tym, co widzę. Konstrukcjonista społeczny – nic nie istnieje, zanim ja tego nie nazwę. Implikacje metodologiczne Paradygmat interpretatywny (postmodernistyczny) zakłada: a) b) c) d)

brak stabilności; względność rzeczywistości; rzeczywistość społeczna jest tworem intersubiektywnym uczestników; nauka jest zbiorem gier językowych (Wittgenstein) opartym o pojęcia skonstruowane przez używających języka;

Opis i zrozumienie zjawisk społecznych Metafora – figura stylistyczna, polegająca na odniesieniu jakiegoś zjawiska do innego, dzięki czemu rzeczywistość złożona, niekonkretna, pełna paradoksów, staje się prostsza, jaśniejsza, bliższa. Jest ona instrumentem metodologicznym. Metody jakościowe a) antropologiczne nastawienie badacza; b) obserwacja: uczestnicząca (badacz obecny i aktywnie uczestniczący w życiu grupy, którą bada), „bycie cieniem” (badacz towarzyszy osobie, którą bada, przez jakiś czas nieustannie); c) wywiad standaryzowany (przygotowane pytania, powinien być przeprowadzony w formie rozmowy), antropologiczny (psycholog zadaje tylko jedno pytanie otwierające; cel: podążanie za tym, co mówi osoba badana); d) analiza dokumentów, tekstów; e) opracowanie materiału badawczego (transkrypcja – przepisanie, interpretacja, pisanie własnej narracji, teoria ugruntowana – Konecki – metoda badania i analizowania materiału jakościowego); f) triangulacja metodologiczna – można łączyć oba typy badań: najpierw ilościowe, potem jakościowe.

Implikacje terapeutyczne Kenneth Gergen – epistemologia konstruktywistyczna. Każda jednostka tworzy konstrukt swoich osobistych poglądów i interpretacji tego, co doświadcza wspólnie z innymi. Wielki przypływ – odchodzenie od koncentracji na problemie i od poszukiwania obiektywności i neutralności. Udzie konstruują wspólnie swoją rzeczywistość w miarę tego, jak w niej żyją. Współpraca z klientem, aby pomóc mu: a) w zbadaniu i ponownej diagnozie założeń, które budują na temat swojego życia; b) w tworzeniu lepszych historii o sobie i rodzinie. Postawa terapeuty: niewiedza, podążanie za wskazówkami rozwijającymi zaciekawienie. 17

Natalia Dużmańska

Gianfranco Cecchin – mówi o zaciekawieniu, które jest niezwykle ważne w kontakcie z klientami. Działamy w relacji. Stan zaciekawienia/wynajdywania różnorakich perspektyw zachowania, interpretacji relacji, zdarzenia. Estetyczna perspektywa, poszukiwanie wzoru, dopełniające się różnorodne opisy. Zaciekawienie jest przeciwstawne znudzeniu, objawom psychosomatycznym. Jeśli tracimy to zaciekawienie, to jest to sygnał, że nie rozmawia się o prawdziwych trudnościach. Rolą terapeuty jest zapraszanie do tworzenia nowych opisów, snucia historii o sobie czy rodzinie. ma też zadawać pytania podważających system przekonań klientów, członków rodziny i terapeutów. Terapeuta nie jest kontrolerem społecznym. Ludzie są ze sobą po to, żeby nadawać sens swoim relacjom. Gra, walka (trzeba ją zdekonstruować) jest przeciwstawiona refleksji. Terapeuci wraz z rodziną konstruują opis. Terapeuta nie jest tym, kto wie! Harlene Anderson – terapia to lingwistyczny proces rozpuszczania problemów przez rozmowę współtworzącą historie, które otwierają nowe możliwości. Lynn Hofman – problemy to historie, które ludzie zgodzili się opowiadać samym sobie. Terapia: zrozumienie tego, co się dzieje i wymyślenie z klientami działań odmiennych od tych dotychczas stosowanych, które przestały być skuteczne. Steve de Shazer – metafora zamka i kluczy. Klienci mają klucze – problemy, a w terapii sprawdzamy, który klucz pasuje do zamka. Terapia: a) b) c) d)

Jak rodzina radziła sobie z problemem? Co pomagało, co było nieskuteczne? Co terapeuci powinni wiedzieć o rodzinie, żeby lepiej pomagać? „Jesteście kimś więcej niż osobami z problemami.”

Tom Andersen – zespół odzwierciedlający = terapia = proces wzajemnego słuchania (nazbyt, za mało lub wystarczająco niezwykle – takie powinno być to, co mówi terapeuta). Michael White – terapia narracyjna: a) opisy rzadkie – tworzone przez zewnętrznych obserwatorów – etykiety; b) opisy gęste – wewnętrzne, starannie opowiedziane całościowe historie. Dekonstrukcja, eksternalizacja. Terapie narracyjne – przywracanie autorstwa, tworzenie alternatywnych narracji, wielowersyjność. Osoba przychodzi z etykietą. Trzeba oddzielić etykietę od osoby. Podkreślanie indywidualności. METAFORA ZAGUBIONEGO KONIA WTF. Jak koń się zagubi, to w końcu sam, instynktownie, znajdzie drogę do swojej stajni. Trzeba iść za nim i nakierowywać go na tę drogę jeśli się rozproszy. Osoba pomagająca ma sprawić, że rozproszenie nie będzie trwało zbyt długo i nie zdekoncentruje osoby całkowicie.

WYKŁAD 9

27.11.2014 Teoretyczne podstawy pracy z ciałem 18

Natalia Dużmańska

5.02 16:30 egzamin Somatoterapia – w procesie leczenie uwzględnia proces ciała, czyli doznania cielesne, świadomość, ekspresję i ruch. Ciało jest osią procesu terapeutycznego: a) praca z ciałem; b) psychoterapia ciała; c) somatoterapia. Stosowanie tych technik wymaga dużej uważności i ostrożności, bo łatwo można przekroczyć czyjeś osobiste granice. Trzeba powiedzieć, jaki jest cel tych technik, jakie czynności będą wykonywane, konieczna jest też świadoma zgoda. Somatyczne kierunki psychoterapeutyczne rozwinęły się we wszystkich podejściach psychologicznych. Zakładają one jedność zjawisk psychicznych i fizycznych, stąd celem interwencji jest zarówno psychika, jak i ciało. Psychologia Gestalt jest silnie związana z pracą z ciałem. Poprzez ciało oddziałujemy na psychikę. 10 funkcji ciała: 1) ruch; 2) postawa; 3) napięcie/rozluźnienie; 4) głos; 5) oddech; 6) dotyk; 7) słuch (muzykoterapia); 8) wzrok (uświadomić sobie, na co się patrzy); 9) świadomość (relaksacja, hipnoza); 10) emocje. Wilhelm Reich (uczeń Freuda; drugim uczniem Freuda zajmującym się pracą z ciałem był Ferenczi) – twórca integracyjnej psychoterapii somatycznej. Każda osoba ma swój odrębny sposób reakcji cielesnej w sytuacjach trudnych i zagrażających. Ta odrębna forma obrony przed cierpieniem, wielokrotnie powtarzana wytwarza tzw. zbroję charakteru. Pulsacja – przywrócenie naturalnej pulsacji jest celem terapii. Na poziomie ciała zbroja ma postać obręczy napiętych mięśni, które z czasem twardnieją i utrudniają swobodny przepływ energii w ciele. Obręcze mogą się lokować w 7 miejscach: 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

wokół oczu; wokół ust; w gardle; w karku; w pasie; w dole brzucha; wokół narządów płciowych.

W procesie terapii owa zbroja utrzymuje dystans z terapeutą i blokuje zmianę. Wspomnienia trudnych sytuacji przywoływane podczas sesji generują emocje i reakcje cielesne identyczne do rzeczywistych.

19

Natalia Dużmańska Reich był przekonany, że dopóki terapeucie nie uda się usunąć zbroi cielesnej, nie uzyska uwolnienie od cierpienia psychicznego pacjenta. Opracował techniki somatyczne wykorzystujące oddychanie i ruch do ekspresji emocji i dotyk ręki terapeuty do rozluźniania napiętych mięśni, których celem jest uwalnianie swobodnego przepływu energii w ciele. Metody stosowane przez Reicha były czasami bardzo bolesne dla pacjentów. Lowen – najpierw był pacjentem Reicha, a potem sam został terapeutą. Twórca bioenergetyki. Ujmuje funkcjonowanie człowieka w kategoriach ciała i energii. Zakłada, że źródłem cierpienia i dysfunkcji psychicznych jest tłumienie uczuć, przejawiające się chronicznymi napięciami mięśniowymi. Napięcia te blokują przepływ energii i doprowadzają do postawania struktury charakteru. Składnikami struktury stają się: zniekształcony obraz siebie i świata, schematy odczuwania i zachowania oraz wzorce radzenia sobie (trzymania się). Struktura charakteru kształtuje się od wczesnego dzieciństwa wytwarzając specyficzne dla jednostki nawyki cielesne odcinania bólu, rozpaczy i lęku. Nagrodą jest pozyskiwanie poczucia bezpieczeństwa, akceptacji otoczenia. Z biegiem lat sylwetka człowieka wyraża jego psychikę. Diagnoza polega na poznaniu struktury charakteru. Terapia poprzez dotyk, nacisk, oddychanie w specjalnych pozycjach. Prowadzi do uruchamiania zalegających w ciele emocji, uwolnienie energii, a w konsekwencji do uzyskania plastycznych, twórczych sposobów przystosowania. Perls – najpierw pacjent Lowena, potem stworzył terapię Gestalt. Powstrzymywanie się od ekspresji nazywał retrofleksją, która pełni ważną funkcję ochronną w sytuacjach niebezpiecznych. Kluczowe było doświadczanie swojego ciała (świadomość ciała) i odbieranie wrażeń z otoczenia, a opór mięśniowy rozumiał jako funkcję ego, odrzuconą i nieświadomą część Ja. W procesie terapii Gestalt istotna jest świadomość własnego Ja cielesnego prowadząca do uzyskania samoregulacji i dobrego kontaktu z otoczeniem. Podniesienie świadomości ciała jest celem terapii. Sandor Ferenczi – twórca terapii aktywnej. Do psychoanalizy dołączył duch, inscenizację, ekspresję cielesną, a potem dotyk dłoni psychoterapeuty. Metodę, w której terapeuta poprzez prosty kontakt dłoni uzyskiwał rodzaj reakcji regresywnej u pacjenta Ferenczi nazwał neokatharsis. Meyer – somatoanaliza. Integruje trzy równoległe aspekty życia jednostki: psychiczny, somatyczny i społeczny. Pozycje Modele życia Główne potrzeby indywidualna  przestrzeń twórcza  szczęścia para  więź uczuciowa  miłości grupa  dynamika społeczna  przynależności (afiliacji) Jednostka może zaspokoić te trzy potrzeby, ale pod warunkiem trzech reguł: 1) indywidualnie człowiek może uzyskać poczucie zadowolenia pod warunkiem przyznania sobie prawa do odmienności. 2) w parze reguła współpracy z partnerem/partnerką; 3) w grupie reguła akceptacji odmienności innych. Źródłem powstawania zaburzeń jest przeżyty przez pacjenta silny lub chroniczny szok, stres, który wyparty do podświadomości zostaje w ciele. Metafora śmietnika. 20

Natalia Dużmańska Niedyrektywna praca z ciałem uruchamia emocje, harmonizuje i wykorzystuje naturalną dążność człowieka do równowagi. Terapeuta ma być faclitatorem – ma ułatwiać, podążać za pacjentem, bardzo uważnie go słuchać i obserwować. Ma ułatwić uwalnianie się od negatywnych emocji. Poprzez pracę z ciałem ujawniają się negatywne emocje ze wspomnień. Praca indywidualna z pacjentem – psychosomatoanaliza, praca grupowa – socjosomatoanaliza, proces pacjenta w jego środowisku – ekosomatoanaliza. Sesja socjosomatoanalizy przechodzi przez te trzy fazy. Techniki motoryczno-napięciowe (ruchowe, relaksacyjne), zmysłowe (masaż, dotyk), emocjonalne (wizualizacja, art-terapia). Właściwa obecność (presence juste): a) całkowita otwartość; b) świadomość przeżyć wewnętrznych; c) świadomość otoczenia; d) całkowita obecność fizyczna, umysłowa, zmysłowa, emocjonalna, duchowa. Nie jest to stan chroniczny; dąży się do niego w procesie terapii. Uzyskanie tego stanu ma oczyszczać. Integracyjny model głównych stanów świadomości (Kokoszka) Metabolizm informacyjny to zdolność odbierania sygnałów z otoczenia i reagowania na nie. Kępiński uważa, że obok metabolizmu energetycznego jest to warunek przeżycia i rozwoju jednostki.

Każdy człowiek ma swój naturalny rytm włączania odmiennych stanów świadomości. Gdy człowiek jest „przebodźcowany” (przeciążony informacjami), reguluje stymulację informacjami i uruchamia mechanizmy ochronne metabolizmu informacyjnego (należą do OSŚ): 1) naturalna redukcja bodźców  zapatrzenie, przyjmowanie rozluźnionej pozycji ciała, opieranie głowy, przymykanie oczu; 2) kulturowe mechanizmy ochronne  planowanie przerw, sport, podróże stosowanie technik relaksacyjnych. Przeciążenie jest źródłem różnych zaburzeń. Odmienne stany świadomości mogą być wywołane czynnikami: a) fizjologicznymi – niedotlenienie, hipoglikemia, odwodnienie, hiperwentylacja, deprywacja snu (każdy ma różną odporność na te czynniki); b) psychologicznymi – stres, deprywacja sensoryczna, koncentracja uwagi na jakimś monotonnym bodźcu, np. metronom, głos, muzyka, przeżycia estetyczne, wizualizacja; c) farmakologicznymi – leki, środki psychoaktywne, alkohol. 21

Natalia Dużmańska W OSŚ obserwuje się przewagę aktywności półkuli podporządkowanej (u praworęcznych – lewa), dominację odbioru bodźców interoceptywnych, wysoką spontaniczną aktywność wyobraźni, pasywną postawę umysłu, przewagę kontemplacji nad działaniem, ujawnienie przeżyć intrapsychicznych. Może wystąpić zmiana myślenia, zniekształcenie percepcji własnego ciała, zaburzenia poczucia czasu, utrata kontroli poczucia realności, zmiana ekspresji emocjonalnej, zniekształcenia spostrzegania i nadsugestywność (wykorzystywana jest ona w procesie hipnozy). Benson definiuje reakcję relaksacyjną jako naturalny, wrodzony mechanizm ochronny przeciwny szkodliwym lub stresującym bodźcom, przeciwstawny do reakcji walki lub ucieczki. Pomiędzy napięciem psychicznym, wegetatywnym układem nerwowym i napięciem mięśniowym istnieje ścisły związek poprzez drogi piramidowe i pozapiramidowe. Można uzyskać rozluźnienie psychiczne i wpływać na narządu wewnętrzne kierowane przez WUN poprzez regulowanie tonusu mięśniowego (Grochmal). Stąd mówimy o istnieniu psychosomatyki. Psychosomatyka w diagnozie i leczeniu stosuje techniki pracy z ciałem, regulujące tonus mięśniowy. Teoria hipnozy łączy koncepcję relaksacji i odrębnych stanów świadomości. Społeczna teoria hipnozy (Aleksandrowicz) Zachowanie osoby hipnotyzowanej i hipnoterapeuty jest szczególnym rodzajem interakcji społecznej. W trakcie zabiegu hipnozy hipnoterapeuta koncentruje uwagę pacjenta, jednocześnie intensywnie się na nim koncentrując. Pacjent nie zwraca uwagi na żadne inne bodźce poza punktem wzrokowej koncentracji i głosem hipnoterapeuty. Jest to metoda leczenia. Intensywna koncentracja powoduje oszołomienie pacjenta, zwiększa się podatność na sugestię. Sugestia jest to bodziec wywołujący reakcję bez świadomości, że bodziec zaistniał. Hipnoza jest repliką związku zależnościowego. Podatność na hipnozę jest ściśle związana z gotowością lub lękiem wchodzenia w relacje. Zabieg zaczyna się od koncentracji uwagi pacjenta i koncentracji hipnoterapeuty na pacjencie. Pacjent ma się skoncentrować na głosie terapeuty i jakimś punkcie wzrokowym. Następuje oszołomienie z powodu intensywnej koncentracji, zwiększa się podatność na sugestię – jest to odmienny stan świadomości, pojawia się nadsugestywność. Wchodzenie w relację hipnotyczną jest leczące dla pacjenta, który przeżywa lęk przed nawiązaniem relacji. Podczas zabiegu ważna jest odpowiedzialność za słowo. Interakcja musi być klarowna i czysta. Przed zabiegiem należy uzgodnić z pacjentem wszelkie szczegóły dotyczące sugestii – to, co zostanie powiedziane. Hipnoterapeuta nie daje sugestii amnezji posthipnotycznej, pacjent powinien mieć kontrolę nad wszystkim, co dzieje się podczas zabiegu. Kluczowy czynnik leczący w somatoterapii wynika z relacji z terapeutą. Przeciwskazania: a) zaburzenia świadomości; b) nasilenie lęku w pozycji horyzontalnej; c) brak zgody. Praca terapeuty nad sobą: własna somatoterapia, szkolenia, superwizje.

WYKŁAD 10

4.12.2014 Coaching 22

Natalia Dużmańska

To dziedzina nauki i praktyki, której efektem ma być umożliwienie odkrywania, aktualizowania, rozwijania i korzystania z własnego potencjału gdy człowiek funkcjonuje zdrowo, ale chce coś zmienić. Założenie, że potencjał istnieje w człowieku, i że klient ma do niego świadomy dostęp. Coach nie musi być ekspertem w branży swojego klienta. Psychologia, socjologia, antropologia, nauki o zarządzaniu, rozwoju organizacji i przywództwie – z tych dziedzin wiedza jest konieczna w coachingu. Teorie, do których odwołuje się coaching: uczenia się, rozwoju, zmiany, inteligencji emocjonalnej, społecznej, systemowe. Zakres specjalistycznych umiejętności Ustanawianie podstaw – zrozumienie zasad etycznych i standardów i wykorzystywanie ich we wszystkich sytuacjach coachingowych, stworzenie układu coachingowego (proces i relacja). Współtworzenie relacji – tworzenie bezpiecznego, wspomagającego środowiska z obustronnym szacunkiem i zaufaniem, stworzenie stylu otwartego, spontanicznego, elastycznego, pewnego. Nie jest to relacja mentora z uczniem, powinna być równoległa. Techniki facylitacyjne (ułatwiające pracę z potencjałem). Coach jest modelem dla klienta. Efektywna komunikacja – aktywne słuchanie, czyli zdolność do skupienia się na tym, co mówi i czego nie mówi klient, zadawanie wpływowych pytań (nawiązują do tego, czego klient nie mówi), które odkrywają coś nowego dla klienta. Ułatwianie uczenia się i osiągania rezultatów – tworzenie świadomości przez interpretacje, projektowanie działań, planowanie i ustalanie celów, zarządzanie rozwojem i odpowiedzialnością. Specyfika w odróżnieniu od innych metod wsparcia (treningu, doradztwa, psychoterapii, mentoringu) Coaching oferowany jest osobom, które są dobrze przystosowane do życia w swoim otoczeniu, ale mają potencjał, ambicję czy potrzebę, by zmienić/ulepszyć swoje życie osobiste, zawodowe, społeczne czy rodzinne. Poszukują oni pomocy w zdefiniowaniu zmian, jakie chciałby wprowadzić w swoim życiu oraz celu, z którym się w pełni identyfikują, i który jest zgodny z ich właściwościami i/lub oczekują wsparcia w realizacji tego celu. Klient jest źródłem zasobów – posiada wiedzę, możliwości, doświadczenie, które pozwolą mu znaleźć najbardziej właściwe dla siebie rozwiązanie konkretnej sytuacji. Tylko on wie, co go motywuje, jaka jest jego obecna sytuacja, które z działań są dla niego realne do podjęcia, i to on poniesie wszystkie konsekwencje swoich działań bądź ich braku. Zadając odpowiednie pytania, stawiający wyzwania i udzielając wsparcia, coach inspiruje i sprawia, że klient zaczyna korzystać z własnych zasobów. Coaching wyzwala indywidualny potencjał do realizacji śmiałych działań, zachęca do aktywności i wiary w osiągnięcie wielkich celów. Zadanie coacha polega na zadawaniu takich pytań i używaniu takich narzędzi, które poprowadzą klienta do nierozważanych wcześniej obszarów i pozwolą mu zobaczyć sytuację i siebie z innej perspektywy. Celem coachingu jest zmiana i działanie – coaching jest nieefektywny w przypadku pracy z osobami, które deklarują gotowość do refleksji, bez potrzeby wprowadzania konkretnych zmian, jak i z osobami, które wykazują wolę zmiany, ale bez konieczności podejmowania prowadzącej do niej działań. Sesje coachingowe są krótkie, ale regularne. Nastawienie na przyszłość – coaching bazuje na wizji przyszłości, która często nie jest kontynuacją przeszłości, ale nowym spojrzeniem na własne życie, cele, możliwości i pragnienia. 23

Natalia Dużmańska

Angielskie słowo coach pochodzi od francuskiego coche, które z kolei wzięło początek od nazwy węgierskiego miasteczka Kócs, gdzie w XVI wieku skonstruowano pierwszy wóz konny. Wkrótce osoby, które zajmowały się przewożeniem ludzi zaczęły określać swoje zajęcie jako coaching. WTF. W późniejszym okresie zaczęto używać tego słowa na pracę nauczycieli, którzy przygotowywali dzieci i młodzież do egzaminów. Coaching był przez wiele lat najbardziej obecny w świecie sportu – trener sportowy, coach – pojawił się pod koniec XIX wieku, gdy studenci amerykańskich uczelni zaczęli korzystać z pomocy trenerów. W 1974 roku ukazała się książka Toma Gallweya, The Inner Game of Tennis, dzięki której coaching z obszaru sportu został włączony do biznesu. Na podstawie prześledzenia życiorysów znanych trenerów sportowych autor sformułował pogląd, że najbardziej pomocne w rozwoju nie jest dawanie rad i instruowanie, ale zadawanie takich pytań, które pomogą klientowi skorzystać z jego własnego doświadczenia i potencjału. Myśl ta została przeniesiona najpierw na grunt biznesu, a później również do pracy z indywidualnymi klientami nad ich osobistym rozwojem. Znaczącą pozycją w rozwoju coachingy była również książka sir Johna Whitmore’a, Coaching for Performance (1992), która pomogła przeniknąć coachingowi do Europy. Od tego czasu datuje się również powstawanie pierwszych szkół coachingu, szkoleń z tego obszaru oraz coraz prężniej działających coachów. Główne obszary, na których obecna jest idea coachingu: Europa, Stany Zjednoczone. Rodzaje coachingu 1) Coaching osobisty – proces zorientowany na rozwiązania i rezultaty, w którym coach wspiera rozwój indywidualnego klienta w obszarze związanym z doświadczeniem życiowym, pracą, uczeniem indywidualnym i wzrostem osobistym. 2) Coaching wyższej kadry managerskiej – proces skierowany do wyższej kadry zarządzającej, w którym od coacha oczekuje się eksplorowanie zarówno wątków związanych z biznesem jak i rozwojem osobistym, które mają doprowadzić do poprawy indywidualnego funkcjonowania klienta. 3) Coaching biznesu/korporacyjny – ma często dwa rozumienia: a) jako coaching biznesu dotyczy wsparcia osób prowadzących lub zakładających własną działalność gospodarczą w początkach jej funkcjonowania; b) jako coaching biznesowy/korporacyjny ma na celu wsparcie pracowników różnych szczebli organizacji w osiąganiu celów indywidualnych/zespołowych firmy tak, żeby podnieść efektywność operacyjną danej organizacji. Indywidualne lub grupowe. 4) Coaching specjalizacyjny/niszowy – to zbiorcza nazwa wszystkich tych rodzajów coachingu, które wywodzą się z coachingu osobistego, ale skierowane są bądź do ludzi o bardzo wąskich, sprecyzowanych potrzebach (rozwój ścieżki kariery, radzenie sobie ze stresem, dbanie o zdrowie i aktywność fizyczną) bądź do osób należących do określonych grup, a co za tym idzie posiadających potrzeby związane z tą przynależnością (kadra naukowa, młodzież, chrześcijanie, sportowcy). 5) Coaching grupowy – cele tego rodzaju coachingu są zbliżona do coachingu indywidualnego, jednak w tym przypadku coach pracuje z zespołem, wspierając go w osiągnięciu wspólnego celu, rzadziej z grupą niezależnych osób, stwarzając warunki, w których mogą prowadzić coaching dla siebie nawzajem. 6) Coaching psychologiczny – może być rozumiany jako systematyczne wdrożenie nauk o zachowaniu w celu poprawy doświadczanego życia osobistego, zawodowego czy dobrostanu

24

Natalia Dużmańska jednostek, grup lub organizacji, które nie wykazują klinicznych zaburzeń w funkcjonowaniu oraz nie znajdują się w stanie ostrego stresu (Grant). Ścieżki edukacji W 2008 w Polsce istniały 33 programy szkoleniowe, w tym 22 prowadzone przez firmy szkoleniowe, a 11 w postaci studiów podyplomowych na wyższych uczelniach. Profesjonalne stowarzyszenia Mają na celu: a) b) c) d)

kreowanie eksperckiego środowiska; wymianę doświadczeń; tworzenie profesjonalnych standardów świadczonych usług; utrzymanie wysokiej jakości usług.

International Coach Federation, European Mentoring & Coaching Council Procedury akredytacyjne ICF 1) Stopień ACC (Associate Certified Coach) – 60 godzin szkolenia, 100 udokumentowanych godzin sesji z minimum 8 klientami, 10 godzin z mentorem, referencje od dwóch coachów, zdanie egzaminu. W Polsce – 25 osób, na świecie ok. 3 000. 2) Stopień PCC (Proffesional Certified Coach) – 120 godzin szkoleń, 750 godzin praktyki z 25 klientami, 2 referencje, trzyczęściowy egzamin. W Polsce dwie osoby, na świecie 1250. 3) Stopień MCC (Master Certified Coach) – 200 godzin szkoleń, 2500 godzin praktyki z 35 klientami, 3 referencje, egzamin na poziomie mistrzowskim. W Poslce jedna osoba, na świecie 750. W Polsce Komisja Coachingu przy Polskiej Izbie Firm Szkoleniowych. Polskie Stowarzyszenie Coachingu. Izba Coachingu – status izby gospodarczej w celu reprezentowania interesów coachów. Rozwój klubów coachingowych.

WYKŁAD 11 Zarządzanie projektem – zespołami zadaniowymi

11.12.2014

Zarządzanie to forma praktycznej działalności związanej z procesem podejmowania decyzji dotyczących najbardziej efektywnego wykorzystywania zasobów rzeczowych, kapitałowych i ludzkich, w celu realizacji założonych zadań zapewniających stały rozwój firmy. (W celu realizacji jakiejś misji). Składowe procesu zarządzania – czego dotyczą decyzje: a) b) c) d)

planowanie – proces niezbędny; organizowanie – próba połączenia różnych dziedzin; zatrudnianie – dobór pracowników, najbardziej kompetentny do tej roli jest psycholog; kierowanie – potrzebna jest osoba, która sprawuje funkcję kierowniczą; psycholog odpowiada na pytanie, jakie style przywództwa są najskuteczniejsze; 25

Natalia Dużmańska e) motywowanie – obszar tylko dla psychologów; f) kontrolowanie – obszar bardziej dla zarządców, ekonomistów niż psychologów; kontroluje się nie tylko ludzi, ale też proces. Projekt w rozumieniu zarządzania to przedsięwzięcie, które ma początek i koniec. Jest to proces zaplanowany i kontrolowany, ma doprowadzić do pozytywnego skutku i tworzy nową jakość. Zarządzanie projektem to zbiór procedur postępowania, wykonanie których mają doprowadzić do pozytywnej zmiany. Projektem nie jest np. obsługa klientów w agencji ubezpieczeniowej czy przelot samolotem na trasie z X do Y. Projektem jest: a) b) c) d)

reorganizacja biura agencji ubezpieczeniowej; zorganizowanie koncertu; przeprowadzenie szkolenia lub konferencji; przygotowanie pracy magisterskiej itd.

Techniki zarządzania projektem 1) sporządzenie harmonogramu: a) podział projektu na zadania; b) oszacowanie czasu; c) oszacowanie zasobów. 2) organizacja: a) kierowanie; b) szkolenie; c) podejmowanie decyzji; d) uzyskiwanie zamierzonych efektów. 3) koordynacja: a) zapewnienie efektywnego połączenia poszczególnych części projektu. 4) monitorowanie i kontrola: a) wprowadzenie koniecznych zmian; b) bieżące nadzorowanie – zależy od tego, jak zarządcy spostrzegają ludzi i ich stosunek do pracy  teoria X i Y McGregora, są ludzie, którzy uważają, że ludzie niechętnie pracują, traktują pracę jako zło konieczne i jeżeli mogą nie pracować lub pracować nieefektywnie, to tak robią; druga grupa – uważają, że ludzie lubią pracę i traktują ją jako sposób rozwoju. Firmy, które funkcjonują na zasadzie zespołów zadaniowych – podejmują się realizacji różnych projektów. Strategie projektowe a) ogólne wytyczne wynikające z polityki organizacji, np. dbałość o jakość; b) ustalenie obowiązujących procedur, np. forma i sposób nanoszenia poprawek; c) podstawowe zasady, np. częstotliwość spotkań, czas trwania spotkań; d) komunikacja, np. sposoby przekazywania danych. Fazy realizacji projektu 1) Planowanie wstępne: 26

Natalia Dużmańska a) sporządzenie konspektu projektu – treść, temat; b) skład zespołu projektowego; c) ustalenie zasobów i kompetencji członków zespołu; d) sprawdzenie możliwości wykonania (czym dysponujemy od strony technicznej). 2) Przygotowanie planu szczegółowego: a) opracowanie procedur projektowych; b) harmonogram zadań; c) zasoby. 3) Wdrożenie planu (implementacja); a) monitorowanie; b) sterowanie; c) przegląd etapowy; d) modyfikacja (ewentualna); e) sprawozdanie. 4) Przegląd podwykonawczy: a) zakończenie projektu; b) sprawozdanie końcowe; c) ocena wykonania – także finansowa; d) ocena wykonawców; e) wykaz zmian i uzupełnień; f) wskazówki na przyszłość. Podejmowanie decyzji w procesie zarządzania projektem Podejmowanie decyzji oznacza dokonanie wyboru jakiegoś działania lub powstrzymania się od działania jako sposobu ustosunkowania się do jakiegoś problemu. Podjęcie decyzji jest początkiem i/lun zapowiedzią pojawienia się jakiegoś nowego stanu rzeczy. Podział decyzji zarządczych: a) decyzje społeczne – dotyczą bezpośrednio ludzi, np. powierzenie komuś jakiegoś stanowiska; b) decyzje ekonomiczne – dotyczą zasobów materialnych lub kapitałowych, np. zakup określonych materiałów. Podział ten ma także uzasadnieni88e z punktu widzenia procesów psychicznych i neuronalnych mechanizmów zaangażowanych w podejmowanie decyzji. W podejmowaniu decyzji społecznych istotną rolę odgrywają emocje i uczucia, które nie grają roli w decyzjach ekonomicznych. Wykazały to badania z pacjentami w trwałym uszkodzeniem brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej. Nie potrafią oni odpowiednio wykorzystywać emocji i uczuć przy podejmowaniu decyzji społecznych (np. moralnych) mimo, że normalnie funkcjonują pod względem intelektualnym – inteligencja, pamięć, uwaga, język i percepcja nie są zaburzone. Kora ta jest najwyższym ośrodkiem mózgowym kontrolującym emocje i stanowi łącznik pomiędzy obszarami mózgu, które zawiadują emocjami i uczuciami a tymi, które kontrolują zachowanie. Osiem podstawowych kroków w podejmowaniu decyzji: 1) ustalenie celów; 2) klasyfikacja celów pod względem ważności – ustalenie priorytetów; 3) zestawienie istotnych alternatyw (opcji); 4) szacowanie (ocena) alternatyw z punktu widzenia rozpatrywanych celów (celu); 27

Natalia Dużmańska 5) wybór jednej z alternatyw jako decyzja wstępna; 6) szacowanie niesprzyjających okoliczności i następstw rozpatrywanej decyzji wstępnej, np. ocena ryzyka; 7) akceptacja (lub nie) wstępnej decyzji – decyzja właściwa; 8) kontrolowanie przebiegu realizacji i efektów decyzji właściwej.

Decyzje ryzykowne Pomiar ryzyka. Miarą ryzyka jest wielkość możliwej straty i wielkość prawdopodobieństwa poniesienia tej straty. Zdecydowana większość decyzji ma charakter ryzykowny.

WYKŁAD 12 Zarządzanie projektem – zespołami zadaniowymi

18.12.2014

Kiedy podejmować ryzyko? Zasada maksymalizacji oczekiwanej użyteczności: wybieraj działania o najwyższej spodziewanej użyteczności. Skłonność do podejmowania decyzji ryzykownych jest cechą indywidualną. Nie ma żadnych racjonalnych przesłanek pozwalających ustalić jaki poziom ryzyka jest właściwy. Decyzja jest sprawą indywidualną. Elementarne błędy przy podejmowaniu działań ryzykownych 1) Błąd ogólnego wrażenia – podejmujemy decyzję kierując się ogólnym przekonaniem, jakimś wrażeniem. 2) Koncentracja wyłącznie na zyskach – nie odnosimy się do możliwych strat. 3) Koncentracja wyłącznie na stratach. 4) Błąd ignorowania szans – popełniają ludzie cechujący się sztywnym, autokratycznym umysłem. Nie dostrzegają oni rozmaitych szans, jakie mogą się pojawić. Tacy ludzie nie lubią podejmować decyzji ryzykownych. 5) Błąd myślenia życzeniowego. Teoria perspektywy Kahnemana i Tversky’ego Podejmując decyzje wybieramy jakiś punkt odniesienia i możliwe konsekwencje wyboru (podjęcia decyzji) określamy jako zyski lub straty w stosunku do owego punktu. Literatura 1. Burton C., Michael N., Zarządzanie projektem 2. Chrościński Z, Zarządzanie projektem – zespołami zadaniowymi 3. Belbin R. M., Twoja rola w zespole

Decyzje ekonomiczne i społeczne z perspektywy pogranicza neuronauki oraz nauk o zarządzaniu

28

Natalia Dużmańska Neuronauki – interdyscyplinarna gałąź nauki, które celem jest poszukiwanie wyjaśnienia funkcjonowania poznawczego, emocjonalnego i społecznego ludzi w oparciu o prawidłowości funkcjonowania mózgu. a) Metody badania funkcjonowania i obrazowania mózgu. b) Rozwój interdyscyplinarny  neuroekonomia, neuromarketing, neurozarządzanie. Zarządzanie – podejmowanie różnorodnych, praktycznych decyzji, dzięki którym możliwy jest stały rozwój organizacji i doskonalenie sposobu pełnienia jej społecznych misji. Decyzje a) społeczne – istotną przesłanką jest aspekt ludzki, społeczny; b) ekonomiczne – aspekt materialny; Przesłanki podejmowania decyzji: a) przedmiotowe (obiektywne) – np. możliwości wytwórcze, dostępne środki finansowe; b) podmiotowe (subiektywne) – np. umiejętności analityczne, kreatywność. Procesy podejmowania decyzji Podejmowanie decyzji to początkowy (pierwszy) etap działań ukierunkowanych na osiągnięcie określonego celu. Wnika (jest uwarunkowany) z: a) oceny wartości – też korzyści; takich, jakie pojawią się po zrealizowaniu działań; b) oceny prawdopodobieństwa osiągnięcia tych korzyści. Specyfika decyzji ekonomicznych Gry ekonomiczne – osoby badane podejmują rozmaite decyzje ekonomiczne lub decyzje moralne o skutkach ekonomicznych. Konflikt decyzyjny – wybór pomiędzy moralnością a skutecznością (rozumianą między innymi jako osiąganie korzyści). Można też go rozumieć szerzej, jako jakikolwiek konflikt związany z podjęciem jakiejś decyzji. Gra „ultimatum” stawia przed badanym konieczność dokonania wyboru pomiędzy zgodą na nieuczciwą propozycję (implikacje moralne) wiążącą się z korzyściami ekonomicznymi, a odrzuceniem tej propozycji (straty materialne). Czasowe zablokowanie prawej grzbietowo-bocznej kory przedczołowej powoduje „zablokowanie” moralności, czyli skutkuje podejmowaniem decyzji utylitarnych, związanych z pozyskiwaniem korzyści ekonomicznych. Osoby z uszkodzeniem brzuszno-przyśrodkowej kory przedczołowej są zdecydowanie bardziej skłonni do odrzucania nieuczciwych ofert. Układ nagrody i kary Strukturą mózgową zaangażowaną w przeżywanie nagrody i kary jest kora zakrętu obręczy (CC). Wzrost wysokości nagrody – aktywność przedniej i tylnej części CC. Wzrost wysokości straty (przegranej) – aktywność środkowej i tylnej części CC. Integracja informacji o zyskach i stratach – aktywność grzbietowej części CC. Wysokie, niespodziewane straty – aktywność jądra migdałowatego. Antycypacja zysków i strat

29

Natalia Dużmańska Podejmujemy decyzje dlatego, że oczekujemy uzyskania nagrody. Podejmujemy też decyzje, których celem jest uniknięcie kary. Nie podejmujemy decyzji, które mogłyby powodować pojawienie się kary. Hipotezy Niemożność podjęcia decyzji obserwowana u niektórych osób może być wynikiem hiperaktywności ośrodków mózgowych związanych z antycypacją kary. Decyzyjne trudności mogą wnikać też z osłabienia aktywności tych struktur mózgowych, które są odpowiedzialne za antycypację i/lub doświadczenie nagrody. Podejmowanie decyzji o wysokim ryzyku może być uwarunkowane nadmierną aktywnością ośrodków antycypacji nagrody – błąd w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych polegający na podejmowaniu nadmiernego ryzyka (risk-seeking mistake) jest poprzedzony wzrostem aktywności jądra półleżącego odpowiedzialnego za antycypowanie nagrody. Awersja do podejmowania ryzyka (risk-aversion mistake) jest skorelowana ze wzrostem aktywności przedniej części kory wyspy. Specyfika decyzji społecznych Teoria umysłu – jest to zestaw wyobrażeń dotyczących tego, jak zachowują się ludzie oraz wyciąganie wniosków o stanie umysłu innych osób. Podczas gier ekonomicznych z innych człowiekiem obserwowano wzrost zaangażowania przyśrodkowej kory przedczołowej. Podczas gier z komputerem obszar ten nie wskazywał wzrostu aktywności u badanych, ponieważ wobec przedmiotów nieożywionych nie stosujemy teorii umysłu. Specyfika: a) zaufanie lub ufność (okoliczność wpływająca na zrealizowanie decyzji); Informacja z pierwszej ręki – doświadczenia własne. Informacja z drugiej ręki. Gra pt. Dylemat więźnia. Kooperacja vs. suwerenność – gdy kooperujemy, wzrost aktywności neuronów jądra migdałowatego, kory wyspy oraz jądra półleżącego i przedniej kory orbitalnej (antycypacja i przeżywanie nagród). Rywalizacja vs. suwerenność – twarze oceniane jako mniej sympatyczne i atrakcyjne fizycznie. b) zdolność do empatii (ważna zmienna decyzyjna związana z przewidywaniem). Hormony a zaufanie Oksytocyna – neuroaktywny hormon odpowiedzialny między innymi za opiekuńczość i przywiązanie matki do dzieci, jest istotnym czynnikiem wpływającym na relacje społeczne, w tym także na zaufanie wobec innych. Empatia Zdolność jednostki do współodczuwania różnorodnych stanów emocjonalnych innych ludzi.

WYKŁAD 13

8.01.2015 Psychologia pracy – wybrane zagadnienia

Psychologia pracy – inne określenia:

30

Natalia Dużmańska a) b) c) d)

psychologia organizacji; psychologia zarządzania; psychologia organizacji i zarządzania; psychologia biznesu.

Zakres psychologii pacy i psychologii organizacji Psychologia pracy – bada aktywność zawodową indywidualnych wykonawców. Stawia sobie za cel badanie i rozwiązywanie zadań praktycznych, związanych z pracą i działalnością zawodową człowieka. Psychologia organizacji – zajmuje się pracą w zespołach ludzkich. Analizuje funkcje i procesy wpływające na klimat psychologiczny i społeczny wewnątrz środowiska, w którym realizowane są procesy pracy. Koncentruje się na systemie zachowań organizacyjnych warunkujących osiąganie przez jednostki i grupy celów związanych z pracą. Te dwa nurty w psychologii zazębiają się i uzupełniają. Klasyczne i współczesne tendencje i dziedziny psychologii pracy Tendencje klasyczne: a) model przystosowania człowieka do pracy – początek epoki przemysłowej; b) model stosunków międzyludzkich – lata 30. XX wieku; c) model przystosowania pracy do człowieka – psychologia inżynieryjna i ergonomia. Tendencje współczesne: a) unifikacja i globalizacja sposobów produkcji, rynków pracy oraz systemów organizacyjnych – ujmowanie pracy w aspekcie psychicznym, biologicznym, fizycznym, ekonomicznym i kulturowym; b) ujęcie transakcyjne – zakłada interakcję między człowiekiem i środowiskiem pracy. Klasyczne i współczesne tendencje i dziedziny psychologii pracy 1) Dziedziny tradycyjne Psychologia człowieka pracującego: a) b) c) d) e) f) g) h)

poradnictwo zawodowe; zatrudnianie; szkolenie; ocena pracowników; motywacja; zespoły; komunikacja; zmiany organizacyjne.

Psychologia warunków pracy: a) psychologia ekologiczna; b) fizyczne aspekty pracy; c) psychologia inżynieryjna – ergonomia; d) klimat organizacyjny – jakość życia. 2) Dziedziny współczesne 31

Natalia Dużmańska Psychologia systemów socjotechnicznych – funkcjonowanie człowieka w złożonych systemach technicznych i społecznych celem optymalizacji jakości życia i jakości pracy. Psychologia robotyzacji i systemów informatycznych: a) sztuczna inteligencja; b) teoria gier, c) podejmowanie decyzji; d) rozwiązywanie problemów. Rodzina vs. praca – też przedmiot badań. Podstawowe obszary psychologii organizacji i zarządzania a) rekrutacja i selekcja pracowników; b) ocena wykonywania działań; c) warunki pracy, właściwości miejsca pracy; d) szkolenie i doskonalenie personelu. Relacja między motywacją a satysfakcją Pierwsze podejście: żeby człowiek miał satysfakcję z tego, co robi (nie wypalał się zawodowo), musi najpierw mieć motywację. Satysfakcja wychodzi z motywacji, wymaga jej. Drugie podejście: motywacja i satysfakcja to to samo. Trzecie podejście: motywacja to coś zupełnie innego niż satysfakcja. Klasyczne teorie motywacji pracowników a) teoria płacy Taylora – człowiek musi się dostosować do maszyny, stanowiska; b) teoria Mayo – ważne są w pracy stosunki międzyludzkie; c) teoria McGregora – dwuczynnikowa; w pracy jest ważne i wzmocnienie negatywne, i pozytywne; d) teoria Herzberga – w pracy jest ważne i wzmocnienie negatywne, i pozytywne. Teoria płacy Taylor Człowiek jest leniwy i musi mieć środki przymusu. Później modyfikacja i próba traktowania pracownika jako partnera. Proponuje dwa środki motywowania: perswazja i zachęta. Jedynym czynnikiem, który motywuje człowieka do pracy, jest pieniądz. Formy perswazji: a) emocjonalna (efekt szybki, ale krótkotrwały); b) racjonalna (efekty odległe, ale długotrwałe); c) oddziaływująca na sferę duchową. Formy zachęty (według Taylora minimalne pozytywne skutki w kwestii skuteczności pracownika): a) informowanie; b) doradzanie. Pieniądz jako najskuteczniejszy motyw. Człowiek to homo economicus. Podniesienie wynagrodzenia prowadzi do wzrostu wydajności pracy. Wzrost wydajności pracy prowadzi do redukcji pracowników, wówczas czynnikiem motywacyjnym jest posiadanie pracy. Trzy kroki motywowania:

32

Natalia Dużmańska Bodziec (czynnik ekonomiczny, np. presja, premia)  reakcja (motywowanie do pracy, zaangażowanie)  wynik (pracownik zmotywowany do pracy, efektywność). Teoria Mayo Efekt Hawthorne – zafałszowanie wyników eksperymentu, polegające na tym, że to wyłącznie sama świadomość udziału w badaniu powoduje zmianę zachowania jego uczestników. Badania nad oświetleniem stanowiska pracy. Prawa Mayo. Zasady norm grupowych (normy te tworzą sami pracownicy): a) ochrona przed wewnętrzną niedyskrecją; b) ochrona przed zewnętrzną ingerencją. W grupie istnieje pewien system wartości. Cztery wartości: 1) 2) 3) 4)

nie powinieneś wyprodukować zbyt wiele; nie powinieneś wyprodukować zbyt mało; nie powinieneś mówić przełożonemu czegoś, co przyniesie szkodę koledze; nie powinieneś próbować utrzymywać dystansu lub zachowywać się oficjalnie (zwłaszcza wtedy, kiedy awansujesz).

Silny nacisk na czynnik ludzki, relacje interpersonalne. Teoria dwuczynnikowa Herzberga1 Wyróżnia dwie grupy czynników motywacji: a) wewnętrzne (motywacji):  osiągnięcia;  uznanie;  praca sama w sobie;  odpowiedzialność;  rozwój. b) zewnętrzne (higieny):  styl kierowania (nadzór);  warunki pracy;  stosunki interpersonalne;  płaca i bezpieczeństwo firmy;  polityka firmy. Teoria XY McGregora Ludzie są indywidualistami. Mają róże dyspozycje i żyją w różnych środowiskach społecznych. Czasami należy użyć kija, czasami marchewki. Różne czynniki motywacyjne czy nagrody dla różnych ludzi. Stosowanie wzmocnień powinno być urozmaicone. Nie zawsze dobra jest nagroda, czasami należy użyć kary. Trzeba umiejętnie wybrać, kiedy użyć jakiego systemu wzmocnień. Teoria X Człowiek nie lubi pracy i w miarę możliwości będzie jej unikał. Człowieka trzeba zmuszać lub przekupywać, by podjął należyte wysiłki. Człowiekiem trzeba kierować, gdyż nie przyjmuje odpowiedzialności, raczej jej unika. Człowiek jest motywowany przez pieniądze, obawę o

1

Jego opis byłby przepyszny, ale niestety brakło na to czasu.

33

Natalia Dużmańska bezpieczeństwo. Ludzie na ogół nie są twórczy – nie dotyczy to jedynie obchodzenia zasad zarządzania. Teoria Y Praca jest niezbędna dla rozwoju psychologicznego człowieka. Człowiek chce się interesować pracą i w odpowiednich warunkach może się nią cieszyć. Człowiek sam się kieruje w stronę akceptowanych celów. W odpowiednich warunkach człowiek poszukuje odpowiedzialności i przyjmuje są. Dyscyplina wewnętrzna jest bardziej skuteczna i może być bardziej surowa niż dyscyplina zewnętrzna. W odpowiednich warunkach człowiek jest motywowany pragnieniem zrealizowania swojego potencjału. Twórczość i pomysłowość są zjawiskiem powszechnym i na ogół są niedostatecznie wykorzystywane.

WYKŁAD 14

15.01.2015 Psychologia pracy – wybrane zagadnienia

Współczesne koncepcje motywacji pracowników 1) Model przeciwstawnych procesów Landy’ego 2) Motywacja osiągnięć Dweck i Mayher 3) Motywacja osiągnięć Elliot i Church 4) Teoria samodeterminacji Ryan i Deci Model przeciwstawnych procesów Landy’ego Inspiracja – teoria wkładów. Stałe, sukcesywnie wzrastające wkłady nie prowadzą do wzrostu motywacji i satysfakcji, zaś przerwanie stałego nagradzania prowadzi do negatywnych emocji. Odwrócenie celów. Stawianie coraz to wyższych celów pracownikom wywołuje u nich opór. Sukcesywne stawianie celów prowadzi do przyzwyczajenia do nich. W efekcie końcowym powinno to prowadzić do wzrostu motywacji. Motywacja osiągnięć w badaniach Dweck i Mayher Kryterium zróżnicowania motywacji są cele, jakie jednostka chce osiągnąć. Dwa cele są najbardziej modelowe: a) orientacja na wykonanie zadania – preferowanie zadań łatwych; po napotkaniu trudności rezygnacja z wykonywanego zadania. W sytuacji niepowodzenia wycofywanie się; b) orientacja na osiągnięcie mistrzostwa (sprawnościowa) – pokazanie innym, że jest się najlepszym w wykonaniu danego zadania, a w najgorszym przypadku – nie gorszym niż pozostali uczestnicy wykonywanego zadania. Może być to też chęć do tego, żeby stawać się 34

Natalia Dużmańska lepszym od samego siebie. Nie ma charakteru rywalizacji. Pomimo porażek i niepowodzeń wysoka wytrwałość w wykonywaniu zadań. Preferowanie zadań o średnim stopniu trudności. Ciągłe doskonalenie siebie poprzez samopotwierdzanie swoich umiejętności. Podnoszenie swoich kwalifikacji i umiejętności. Motywacja osiągnięć w koncepcji Elliot i Church Inspiracją dla nich była teoria Dweck i Maygher. Wpływ również tendencja sukcesu i tendencja porażki (prawdopodobieństwo) z koncepcji Atkinsona. Orientacja wykonaniowa jest bardziej złożona. Tendencja sukcesu i tendencja porażki.

Dweck

orientacja wykonaniowa

orientacja sprawnościowa Pozytywna orientacja wykonaniowa a) wyższy poziom wykonania od innych; b) nastawienie rywalizacyjne; c) unikanie niepowodzeń; d) stawianie sobie wysokich celów; e) pokazywanie innym, że jest się lepszym; f) nastawienie egoistyczne do innych.

Atkinson tendencja do unikania tendencja do unikania porażki sukcesu negatywna orientacja pozytywna orientacja wykonaniowa wykonaniowa orientacja sprawnościowa

Negatywna orientacja wykonaniowa a) podejmowanie zadań łatwych; b) obsesyjny strach przed porażką i niepowodzeniem; c) towarzyskość. Teoria samodeterminacji Ryana i Deci Kontinuum motywacji: amotywacja  motwyacja zewnętrzna  motywacja wewnętrzna Skala motywacji autonomicznej: brak motywacji  motywacja sterowana  umiarkowanie sterowana motywacja  umiarkowanie autonomiczna motywacja  autonomiczna motywacja  właściwa motywacja autonomiczna. Motywacja zewnętrzna: a) zewnętrzne regulacje (kary i nagrody); b) nieuświadamiane regulacje (nabywane na drodze introjekcji) – podejmowanie działań np. ze względu na prestiż, chęć zyskania uznania w oczach innych osób; c) zidentyfikowane regulacje (człowiek się z nimi utożsamia); d) zintegrowane regulacje (w pełni połączone z normami przejawianymi przez człowieka).  potrzeby autonomii, kompetencji, więzi.

Bezrobocie i jego skutki psychologiczne dla człowieka

35

Natalia Dużmańska Historia problemu bezrobocia Problem ten istnieje już od starożytności. Wyraźnie pojawił się wraz z rewolucją przemysłową oraz swobodnym dostępem rąk do pracy na kontynencie Europy i Ameryki Północnej. 1890 – pojawiają się pojęcia unemployment i Arbeitlosigkeit oraz instytucje pomocy bezrobotnym. Psychologiczna definicja bezrobocia To wielowymiarowe źródło negatywnych odczuć i nastrojów oraz pogorszenia się całokształtu sytuacji życiowej. Sam proces powrotu do równowagi opisywany jest jako wieloetapowy: między szokiem a depresją. Osoby, które utraciły pracę miały i mają poczucie krzywdy i rozczarowania, narasta poczucie braku perspektyw, rozczarowanie do reform i reformatorów.

WYKŁAD 15

22.01.2015 Psychologia pracy – wybrane zagadnienia

Fazy bezrobocia w ujęciu psychologii 1) Antycypacja bezrobocia – pobudzenie, zmiany nastroju, labilność emocjonalna. 2) Szok po utracie pracy – poczucie klęski, krzywdy, upokorzenie, lęk przed przyszłością, przygnębienie. 3) Wchodzenie w sytuację bezrobocia i optymizm – efekt urlopu, traktowanie sytuacji jako przejściowej, aktywność, wiara w sukces. 4) Pesymizm i rezygnacja – negatywne reakcje emocjonalne, problemy zdrowotne i finansowe. 5) Fatalizm i apatia, dopasowanie do sytuacji – poczucie beznadziejności, dążenie do izolacji społecznej, reedukacja oczekiwań życiowych, zainteresowań. Teoria Jahody Praca zapewnia człowiekowi: a) potrzeby jawne – środki do życia; b) potrzeby utajone – czynniki organizacyjno-społeczne. Modele bezrobocia Bezrobocie pozbawia osobę produktów ubocznych typowych dla zatrudnienia takich jak: a) b) c) d) e)

struktura czasu; kontakt z innymi na zewnątrz własnej rodziny; bycie częścią (fragmentem) realizacji celów innych ludzi, organizacji oraz celów osobistych; realizacji własnej tożsamości (statusu społecznego); możliwości działania.

W stanie bezrobocia, pomimo czasu wolnego, osoby nie są zdolne osiągać tych rezultatów, chyba że dysponują alternatywnymi sposobami ich osiągania. Bezrobocie niszczy zarówno utajone (psychologiczne) jak i oczywiste (ekonomiczne) zasoby. W wyjątkowych sytuacjach, gdy jednostki nie realizują się w pracy, społecznie bezrobocie jest traktowane jako wyzwolenie się. Teoria deprywacyjnej roli utraty dochodów (Fryer)

36

Natalia Dużmańska Ograniczony dostęp do świadczeń utajonych ma drugorzędną rolę w wyjaśnieniu negatywnych skutków bezrobocia. To utrata korzyści jawnych (dochodu), a nie utajonych (w przeciwieństwie do Jahody) jest głównym negatywnym skutkiem bezrobocia. Dwa czynniki są centralne w wyjaśnianiu negatywnych psychologicznych kosztów bezrobocia dla większości ludzi: a) bezrobotny ma większe trudności niż osoba zatrudniona w układaniu planów na przyszłość; b) bezrobocie na ogół skutkuje ubóstwem. Brak dochodów jest także głównym czynnikiem pogorszenia zdrowia psychicznego. Model witaminowy Warra Środowisko pracy dostarcza jednostce dziewięciu czynników, które wpływają na jej zdrowie psychiczne. Każdy z czynników jest powiązany z jakąś potrzebą ludzką i to one decydują o zachowaniach człowieka w pracy. Dwa rodzaje czynników (witamin): a) AD (additional decrement) – szkodliwy nadmiar; b) CE (constant effect) – stały efekt. Ludzki organizm reaguje negatywnie na wysoki poziom witaminy AD. Wysokie dawki witaminy CE nie powodują niekorzystnych skutków. Czynniki środowiskowe i odpowiadające im cechy osobowe Czynnik środowiskowy możliwość sprawowania kontroli możliwość wykorzystania umiejętności

AD AD

cele narzucone z zewnątrz różnorodność przejrzystość środowiska

AD AD AD

Cecha osobowościowa silna potrzeba rozwoju, duży potencjał silna potrzeba rozwoju, niewykorzystane umiejętności silna potrzeba rozwoju, silna potrzeba osiągnięć silna potrzeba rozwoju silna potrzeba rozwoju, przekonanie o zewnętrznej kontroli silne pragnienie posiadania pieniędzy silna potrzeba fizycznego bezpieczeństwa silna potrzeba kontaktów społecznych

dostępność środków finansowych CE fizyczne bezpieczeństwo CE możliwość nawiązywania i utrzymywania AD kontaktów międzyludzkich wysoki status społeczny silne pragnienie poważania społecznego CE Odkrycie, że warto pytać pracowników o to, jak dużo chcieliby zarabiać (oszczędność).

37

Natalia Dużmańska

Lęk przed utratą pracy Zjawisko badane w Australii, dotyka zarówno ludzi z wysokim, jak i z niskim wykształceniem. W obecnych czasach kariera zawodowa w ciągu całego życia nie będzie związana z jednym miejscem zatrudnienia. Lęk o utratę pracy. U osób zatrudnionych: a) oczekiwanie kontynuowania pracy w danym zawodzie i w określonej sytuacji (Davy); b) zainteresowanie posiadaniem w przyszłości stałego zatrudnienia (van Vuuren, Klandermans); c) percepcja potencjalnego zagrożenia dla ciągłości aktualnie wykonywanej pracy (Heaney); d) subiektywnie postrzegane prawdopodobieństwo (stopniowej) mimowolnej utraty pracy – np. gdy zakład pracy zostanie zamknięty (Sverke). Ta obawa jest bardzo zbliżona do pierwszej fazy bezrobocia (pobudzenie, zmiany nastroju, labilność emocjonalna). Są jednak ważne różnice: w bezrobociu po utracie pracy następuje silne, gwałtowne załamanie, ale później dochodzi do poprawy – wiele osób wychodzi z fazy trzeciej bezrobocia. Efekt job insecurity jest inny: najpierw gwałtowne załamanie, szok i pierwszy etap dostrzegania zagrożenia, a potem poprawa po szoku, a na koniec – stopniowe staczanie się, chroniczny spadek samopoczucia. Globalizacja 1) Ekspansja technologii IC, wymiany wiedzy. 2) Wysoki poziom wymiany transgranicznej: towarów, usług, osób. 3) Deregulacja i prywatyzacja przemysłu, które kreują wzrost konkurencji. 4) Wahania ekonomiczne na jednym rynku, które wpływają na inne rynki. Prowadzi to do: a) szybszych transakcji rynkowych (1); b) wzrostu wskaźnika innowacyjności, zmian gospodarczych i społecznych (2, 3); c) niestabilnych i nieprzewidywalnych rynków (4). Końcowym elementem tego zjawiska jest rosnąca niepewność pracodawców, co prowadzi do większej elastyczności zatrudnienia. Uwarunkowania lęku Charakterystyki indywidualne (wiek, płeć, cechy osobowości itd.). Czynniki obiektywne – sytuacja pracy. Czynniki organizacyjne i społeczne (wsparcie społeczne, informacja, turbulencje itd.). Niepewność pracy a zdrowie fizyczne i psychiczne Pogorszenie zdrowia fizycznego. Nadciśnienie tętnicze, trzeba częściej korzystać z pomocy medycznej. Rośnie częstotliwość specyficznych chorób serca. Lęk, depresja, obniżenie jakości życia Niepewność pracy a postawy i zachowania organizacyjne Spada satysfakcja z pracy, zaangażowanie w pracę, zaangażowanie w organizację, zaufanie do kierownictwa. Rośnie chęć odejścia z pracy. Spada poziom wykonania, mniej zachowań bezpiecznych w pracy. Ilość opuszczonych dni w pracy rośnie. Niepewność w pracy a życie społeczne 38

Natalia Dużmańska Konflikt między pracą a rodziną. Zaburzenia w związkach rodzinnych/partnerskich. Postawy dzieci wobec pracy zawodowej stają się negatywne. Wyniki osiągane przez dzieci w szkole również spadają. Niepewność w pracy ma pośredni związek z popularnością partii o skrajnych poglądach. Wzrost niepewności dla pracodawców (pracodawcy konkurują wprowadzając elastyczność zatrudnienia)  filtrowanie instytucjonalne  wzrost niepewności dla mniejszości, młodzieży, słabo oraz wysoko wykształconych kobiet, słabo oraz wysoko wykształconych mężczyzn.

39