Denys Catanzaro - Motywacje i emocje (2003) (skan)

Denys A. deCatanzaro

•Motywacje i emocje W ujęciu ewolucyjnym, fizjologicznym, rozwojowym i społecznym

Tłumaczył Aleksander Wojciechowski

Zysk i S-ka W ydaw nictw o

Tytuł oryginału Motivation and Emotion Evolutionary, Physiological, Developmental, and Social Perspectives

Copyright © 1999 by Prentice Hall, Inc. All rights reserved Published by arrangement with the original publisher, Prentice Hall, Inc., a Pearson Education Company Copyright © 2003 for the Polish translation by Zysk i S-ka Wydawnictwo s.j., Poznań Na okładce reprodukcja obrazu Mariusza Korbańskiego Redakcja merytoryczna wydania polskiego prof. dr hab. Lilia Hryniewiecka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Redaktor wydania polskiego Aldona Zysk

Wydanie I

ISBN 83-7298-146-9

Zysk i S-ka Wydawnictwo ul. Wielka 10, 61-774 Poznań tel. (0-61) 853 27 51, 853 27 67, fax 852 63 26 Dział handlowy, tel./fax (0-61) 855 06 90 [email protected] www.zysk.com.pl Drukarnia Narodowa S.A. Kraków, ul. Marszałka J. Piłsudskiego 19 Druk z dostarczonych diapozytywów

Dla Elspeth, Grahama, Rachel i Tony'ego

Spis treści

Przedmowa

13

Rozdział I

Historia i przegląd

17

Zakres niniejszej pracy 18; Zanim zrodziły się poglądy naukowe 19; Pierwsze poglądy naukowe 23; Fizjologia 24; Ewolucja 26; Psycholo­ gia eksperymentalna, psychiatria i etologia 27; Genetyka zachowań, socjobiologia i psychologia ewolucji 33; Neurologia i endokrynologia 35; Perspektywa kulturowa 38; Metody naukowe 40 Rozdział 2

Ewolucja motywacji i emocji

44

Ewolucję łatwo dostrzec w powszechnych obserwacjach 45 Ewolucja motywacji 49 Imperatywy przetrwania i reprodukcji 49; Współzawodnictwo 5 1; Egoizm i altruizm 53; Maksymalizacja ogólnej sprawności: Ostatecz­ ny czynnik motywujący 55; Ewolucja kulturowa 59 Ewolucja stanów emocjonalnych 62 Rozdział 3

Genetyka, uczenie się i rozwój

67

Zachowania wrodzone a zachowania wyuczone 68 Zachowania stereotypiczne wynikające z charakterystyki gatunku 70; Proste mechanizmy uczenia się 73; Złożone procesy uczenia się, po­ znanie i kultura 78 Perspektywa genetyki zachowań 80 Badania nad zwierzętami 80; Badania nad ludźmi 86 Interakcje zachodzące w trakcie rozwoju 90

8

Spis treści

Rozdział 4

Zarys perspektywy fizjologicznej

97

Ogólny opis struktur i osiągnięć ewolucyjnych 98 Budowa układu nerwowego człowieka 98; Osiągnięcia ewolucyjne widoczne w strukturze układu nerwowego 1 0 1 ; Komórki układu ner­ wowego 106 Struktury o największym znaczeniu dla motywacji i emocji 108 Autonomiczny układ nerwowy 108; Układ siatkowaty aktywujący 1 1 1 ; Obwodowy układ wydzielania dokrewnego 1 1 1 ; Podwzgórze i przysadka mózgowa 11 4 ; Układ komorowy 1 1 7 ; Układ limbiczny 119 ; Przekaźniki synaptyczne 1 2 1 ; Szyszynka 126 ; Wzajemne oddzia­ ływanie substancji chemicznych 126 Rozdział 5

Pragnienie, głód i wydalanie

128

Pragnienie 128 Pragnienie pozakomórkowe i komórkowe 129; Przyswajanie płynów do posiłku 1 3 1 ; Zaprzestanie przyswajania płynów 13 2 Głód i sytość 13 3 Motywacja, od głodówki do sytości 13 3 ; Biesiadowanie, post i ogólny metabolizm 13 5 ; Mechanizmy mózgowe 236; Mechanizmy glukosta­ tyczne 139; Czynniki lipostatyczne 140; Obwodowe czynniki sytości 142; Inne czynniki fizjologiczne 146; Woń 146; Czynniki psycholo­ giczne 14 7 Określone apetyty 150 Smak słodkości 150; Apetyt na sód 1 5 1 ; Inne wrodzone apetyty? 15 3 ; Unikanie substancji toksycznych 154; Apetyty nabyte 156; Uzależnie­ nie jako apetyt nabyty 158; Dzisiejsze skutki upodobań żywieniowych 163 Wydalanie i obrzydzenie 164 Oddawanie moczu i defekacja 164; Wymioty 166; Obrzydzenie 166 Rozdział 6

Ból, lęk i ukojenie

169

170 Motywowanie za pomocą bólu 170; Psychiczne zróżnicowanie bólu 17 2 ; Struktury nerwowe a ból 175; Modulacja odczuwania bólu za po­ mocą substancji chemicznych 179 Termoregulacja 18 1 Reakcje autonomiczne 182; Reakcje behawioralne 183 Ból

Spis treści

Lęk 184 Lęki bezwarunkowe 185; Wrodzone reakcje na niebezpieczeństwo 189; Lęki warunkowe 191; Fizjologia lęku 194; Język gestów a lęk 197; Przekaz społeczny i feromony 199; Pierwszy rzut oka na zjawisko nie­ pokoju 200; Odwaga 201 Rozdział 7

Rozmnażanie

204

Strategie rozrodcze a ewolucja 204 Ogólne różnice płciowe u ssaków 205; Osiągnięcia adaptacyjne właś­ ciwe danemu gatunkowi oraz tworzenie związków 207; Strategie roz­ rodcze u człowieka 212 Neuroendokrynologiczne podstawy zachowań seksualnych 216 Osobniki męskie 216; Osobniki żeńskie 221; Zróżnicowanie płciowe mózgu 227 Orientacja seksualna 228 Czynniki psychogenne 230; Czynniki neuroendokrynologiczne 232; Genetyka a ewolucja 236 Menstruacja, ciąża i karmienie 238 Cykl menstruacyjny a zmiany emocjonalne 239; Ciąża 240; Poród 243; Karmienie 245 Rozdział 8

Pobudzenie i stres

247

S tre s i GAS 247 Adaptacja krótkoterminowa 249 Pobudzenie 249; Fizjologia układu obwodowego w stanach pobudze­ nia i silnego stresu 252; Czy mechanizmy autonomiczne różnią się od siebie w zależności od rodzaju emocji? 255; Mechanizmy odprężenia, spoczynek i sen 257; Znudzenie 259; Zaskoczenie 261; Poszukiwanie silnych wrażeń 262; Nieprzystosowawcze nadmierne pobudzenie 263 Przystosowania długoterminowe 265 Układ przysadkowo-korowonadnerczowy 266; Ograniczenie rozro­ du 270; Wpływ emocji i chronicznego stresu na kondycję zdrowotną 272; Posunięcie w latach, starzenie się i ograniczenia działań samoza­ chowawczych 277 Zespół stresu pourazowego 280

9

10

Spis treści

Rozdział 9

Gniezw, nienawiść i agresja

285

Formy grożenia i agresji 285; Dominacja i podporządkowanie 288; Gniew ludzki i jego oznaki 292; Różnice płciowe i podstawy neuroen­ dokrynologiczne 292; Zmiany endokrynologiczne wynikające ze sta­ tusu społecznego 295; Neurologiczne podstawy agresji 298; Frustracja a rozdrażnienie 300; Rola procesów uczenia się w okazywaniu agresji 30 1; Zabójstwo 302; Dzieciobójstwo i nadużycia względem dzieci 305; Wojna, ewolucja człowieka i motywacja żołnierzy 308 Rozdział 10

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

311

Prezentacja stanów afektywnych 3 12 Wyrazy twarzy 3 12 ; Głos 3 15 ; Śmiech 3 15 ; Płacz 318 ; Postawy ciała i aktywacja behawioralna 320 Stany afektywne 3 2 1 Strategie pewności siebie i sukcesu 322; Żałoba 323; Depresja, ból psy­ chiczny, zahamowanie i przegrupowanie 325; Uczenie się i działania poznawcze w depresji 328; Fizjologia depresji 3 3 1; SAD 335 Zachowania zagrażające życiu 337 Samobójstwo 337; Próby samobójcze 342; Samookaleczenie 345; Ewo­ lucyjne ograniczenia działań samozachowawczych 346 Rozdział 11

Miłość i przywiązanie

349

Relacje rodzic-dziecko 350 Przywiązanie niemowlęcia do matki 350; Więź matki z niemowlęciem 352; Więź ojca z dziećmi 354; Jakość przywiązania a rozwój emocjo­ nalny 356; Więzy i konflikty rodzinne 359 Relacje miedzy rodzeństwem i rówieśnikami 360 Relacje między rodzeństwem 360; Przyjaźń i tworzenie grup 362; Rozmaitości 364 Więzi partnerskie 365 Korzenie ewolucyjne 365; Miłość romantyczna a miłość towarzyska 366; Zazdrość seksualna 370 Rozdział 12

Motywacja do nauki

372

Zacięcie badawcze i ciekawość 372; Zabawa 374; Przyzwyczajanie, wyczulanie i klasyczne warunkowanie emocji 376; Wzmocnienie

Spis treści

i kara 378; Neurologiczne podstawy wzmocnienia i zahamowania 38 1; Wzmocnienie warunkowe i cele nabyte 383; Kontrola wewnętrz­ na i zewnętrzna 385; Zarażanie, naśladownictwo, uczenie się pośred­ nie i kultura 387; Zachęta a wzmocnienie u zwierząt inteligentnych 389; Edukacja, rozwój poznawczy i osiągnięcia 391 Rozdział 13

Konflikty motywacyjne

393

Dążenie ku-unikanie 393; Wielokrotne dążenie ku-unikanie, zmar­ twienie i niepokój 394; Zahamowania korowe i uwydatnianie emocji 395; Zwłoka w gratyfikacji 397; Mechanizmy obronne i rozwiązania irracjonalne 399; Dysonans poznawczy 400; Racjonalne podejmowa­ nie decyzji 401; Hierarchia popędów 402; Podejmowanie ryzyka 404 Rozdział 14

Ja, rodzina i społeczność

411

Źródła emocji społecznych wyższego rzędu 4 1 1 Ewolucja egoizmu i altruizmu 4 11 ; Pradawne i nowoczesne środowis­ ko emocjonalne 414; Cywilizacja, prawo, religia i kultura 4 15 Wyrażanie emocji społecznych wyższego rzędu 4 17 Udzielanie się emocji i emocje doznawane pośrednio 417; Empatia 428; Aprobata i pogarda 420; Zażenowanie 421; Duma, wina i wstyd 423; Psychopatia 425 Osobowość i okoliczności 427

Bibliografia

429

II

Przedmowa

o skłoniło mnie do napisania tej książki? Jaka była moja moty­ wacja? Bez wątpienia niniejsza praca jest wypadkową wielu czynników zarówno osobistych, jak i zewnętrznych. Wolę uważać jednak, że najważniejszym z powodów było pragnienie rozpowszech­ nienia wiedzy, jakże ważnej dla wielu z nas, pozwalającej bowiem na głębsze zrozumienie własnej natury oraz na wgląd we wnętrze in­ nych ludzi, a ponadto poprawiającej zdolność przezwyciężania pro­ blemów i radzenia sobie z przeciwnościami losu. Ogrom zebranych informacji jest wynikiem napływu danych po­ chodzących z kilku różnych charakterystycznych dla drugiej połowy XX wieku dziedzin nauki. Dopiero zaczynamy doceniać ich wagę. Za­ istniała więc potrzeba zebrania i zsyntetyzowania wiedzy i idei pły­ nących z rozmaitych dyscyplin, do których zaliczają się: psychologia ogólna i rozwojowa, teoria ewolucji, neurologia, endokrynologia i an­ tropologia kulturowa. Uznałem, że nikt jeszcze tego nie dokonał. Okazało się to mamucim przedsięwzięciem. Prawdopodobnie po­ łowę tego tekstu stanowią wiadomości z fizjopsychologii (reszta obej­ muje badania nad percepcją, zachowaniami ruchowymi oraz elemen­ ty badań nad uczeniem się i poznaniem). Zawiera on również wnioski z nowoczesnego podejścia do teorii ewolucji i socjobiologii, a także antropologii kulturowej i psychologii rozwojowej. Wszystko to moż­ na uznać za pokaźną część nowoczesnej psychologii ogólnej. Nikt jednak nie jest w stanie na bieżąco zaznajamiać się z najnowszymi osiągnięciami we wszystkich tych dziedzinach, zatem z góry przepra­ szam, jeśli zdarzyło mi się coś przeoczyć. Przyznaję również, że biorąc pod uwagę ogromny postęp naukowy w każdej z tych dyscyplin, każ­ dy tego typu tekst pewnego dnia musi stracić na aktualności.

C

14

Przedmowa

Jestem przekonany, że zrozumienie ludzkich motywacji i emocji wymaga wspólnego potraktowania wielu różnych dziedzin nauki. Tradycyjne kierunki akademickie, z którymi mamy do czynienia, w sposób sztuczny podzieliły wiedzę ogólną. Żadne z nich nie są w stanie objąć wszystkich nowych danych uzyskanych w ostatnich czasach przez naukowców różnych dyscyplin. W niniejszej książce na przekór wszelkim granicom starałem się kierować zasadami eklekty­ zmu i łączyć wszystkie dostępne mi informacje. Jeśliby uznać ten tekst za tendencyjny, to rzeczywiście faworyzuje on biologię, wychodząc z założenia, że psychologia i organizacja spo­ łeczna jest udziałem istot biologicznych. Jestem przekonany, że ujęcie motywacji i emocji w perspektywie ewolucyjnej, psychologicznej i eko­ logicznej okaże się na tyle oczywiste, że nie będzie wymagało dodat­ kowych wyjaśnień. Niemniej jednak nie należy lekceważyć wpływów kulturowych, procesów poznawczych, analiz na poziomie socjopsychologicznym i innych aspektów życia ludzkiego. Główną zasadą tej pracy jest wyjście od podstaw biologicznych, gdyż to one konstruują zachowanie wszystkich zwierząt mające na celu ocalenie życia i roz­ ród. Dopiero w kolejnych rozdziałach będziemy stopniowo przy­ glądać się czysto ludzkim emocjom i motywacjom wyższego rzędu. Myśli i informacje zawarte w tej książce są efektem wytężonej pra­ cy tysięcy naukowców, których nazwiska w większości wymieniłem w bibliografii. Zatem na wstępie należy przede wszystkim podzięko­ wać tym, których prace zacytowałem, a także niezliczonej liczbie tych, którzy przyczynili się do kształtowania ich idei. Znaczny wysiłek w powstanie tej pracy włożyła również moja żona, Jennifer deCatanzaro. Krytycznym okiem sprawdzała wszyst­ kie części. Pomogła mi również w zebraniu literatury, owocem jej pra­ cy są znaczne fragmenty rozdziałów 8, 10, 11, 13 i 14. Była również autorką pierwszych wersji tekstów na temat nudy, poszukiwania wrażeń, śmiechu, zabawy, ryzyka związanego z urodzeniem dziecka oraz poczucia zażenowania. Wspierała mnie w pracy i była pełna wy­ rozumiałości dla mojego obsesyjnego podejścia do tego dzieła, po­ dobnie zresztą zachowały się moje dzieci, którym niniejszą książkę dedykuję. Miałem również wielkie szczęście do asystentów, którzy bez wy­ jątku okazali się w pełni kompetentni. Urszula Kosecka umiejętnie na­

Przedrnoioa

rysowała odręcznie elementy rycin do rozdziałów 4, 7 i 8. Miriam Hansen użyła wyjątkowego zmysłu bibliofila w wyszukiwaniu najak­ tualniejszych publikacji z różnych dziedzin, korzystałem z nich głów­ nie w drugiej części książki. Neena Prasad wiernie asystowała mi podczas szperania po bibliotekach, a razem z Miriam pomagała przy korekcie tekstu. Koniecznie należy również podziękować ponad tysiącu studen­ tów psychologii 3M3 (Motywacje i emocje) McMaster University. Ich zdanie pogłębiło moją wiedzę w tej dziedzinie i poprawiło moje zdol­ ności komunikacyjne. Kilku z nich uświadomiło mi fakt istnienia ważnych obszarów badawczych. Kilku wypowiadało się na temat po­ przednich wersji tekstu, zwłaszcza pierwszych siedmiu rozdziałów. Wielu podjęło studia, kiedy nie dysponowaliśmy jeszcze podręczni­ kiem, i zachęcało mnie do napisania go, by zniwelować tę niedogod­ ność. I. Eibl-Eibesfeldt, P. Ekman, T. Field, S. Chevalier-Skolnikoff, J. DeFries, K. Lagerspetz, J.E. Steiner i A. Tellegen wielkodusznie pozwolili mi na reprodukcję materiałów chronionych ich prawami autorskimi. Dużo miejsca poświęcam profesorom, którzy mieli na mnie naj­ większy wpływ, mniej więcej dwadzieścia lat temu, gdy rozpoczy­ nała się moja kariera. Bruce Pappas kierował moimi studiami licen­ cjackimi w zakresie motywacji i emocji, wskazując mi drogę do biopsychologii. Często podkreślam, jak wiele nowych informacji poja­ wiło się od tamtego czasu. Brock Fenton był specjalistą od zachowań zwierząt i socjobiologii; uwielbiałem uczęszczać na jego wykłady z ewolucji i słuchać krytyk pod adresem psychologów z tamtego okresu. Hymie Anisman to skarbnica dobrych rad, których potrzebo­ wałem w swoich pierwszych badaniach, i źródło wiedzy z zakresu neurologii, neurochemii, a także na temat myszy, oraz wzór tego, jak silna może być motywacja działań naukowca. Boris Gorzałka życzli­ wie wspierał moje badania do doktoratu i nauczył mnie wszystkiego o hormonach i procesach chemicznych zachodzących w mózgu oraz o zachowaniach rozrodczych. Głębia wykładów Johna Pinela z bio­ psychologii i jego entuzjazm zachęciły mnie do rozpoczęcia pracy ba­ dawczej i dydaktycznej. Muszę również podziękować kilku osobom z wydawnictwa Prentice Hall. Zwłaszcza Ralphowi Courtneyowi i Pete'owi Janzowowi za

15

16

Przedmozm

propozycję napisania tej książki, Billowi Webberowi i Jennifer Gilliland za dodawanie otuchy w ostatniej fazie powstawania tekstu oraz Alison Gnerre za znakomite zredagowanie go i za nadzór w trakcie druku. Na słowa podziękowania zasługują także Ilene Kalish, Tamsen Adams, Anita Castro i wielu innych, którzy przyczynili się do po­ wstania tego dzieła, a których nazwisk nigdy nie poznałem. Wszyscy odnosiliście się do mnie z życzliwością i służyliście wsparciem, co przyczyniło się do tego, że niniejsza książka jest publikacją na najwyż­ szym poziomie. Prentice Hall zasięgnęło opinii kilku moich kolegów uczących motywacji i emocji na innych uczelniach na temat pierwot­ nego zarysu tego dzieła. Czterech z nich (Randy D. Fisher, University of Central Florida; Dianę K. Gjerde, Western Washington University; Norman G. Gordon, Eastem Michigan University; Jaak Panksepp, Bowling Green State University) szczegółowo komentowało pierwszą wersję książki. Wartość ich sugestii okazała się nieoceniona. Denys A. deCatanzaro

R ozd ział

Historia i przegląd

ażdy z nas posiada subiektywny obraz motywacji i emocji. Ludzie dają wyraz swoim stanom wewnętrznym, które określamy mianem uczuć, nastrojów i emocji. Niektóre z nich zmie­ niają się z minuty na minutę, inne mają trwalszy charakter. Rodzą się one z przemyśleń i doświadczeń, a kierując konkretnym dzia­ łaniem, kształtują nasze życie. Możemy poczuć głód i pragnienie, apetyt na określoną potrawę lub potrzebę wypróżnienia się. Wszystko to sprawia, że gotujemy, poszukujemy pożywienia, uprawiamy rośliny lub pracujemy zarobkowo, gdyż pieniądze po­ zwalają na zakup żywności. Czasem jest nam zbyt ciepło, innym razem zbyt zimno, odczuwamy zmęczenie lub wyeksploatowanie organizmu, co skłania nas do wysiłku na rzecz sprawienia, by na­ sze mieszkanie stawało się wygodniejsze. Często wydłużamy czas pracy, co samo z siebie nie jest sytuacją zbyt komfortową, lecz na dłuższą metę przynosi zamierzone korzyści. Zdarza się, że czuje­ my silny pociąg do niektórych osób, drugich wręcz nie cierpimy, czego efektem jest dążenie lub unikanie kontaktu z nimi, przy czym pierwsza z sytuacji stanowić może potencjalne podłoże roz­ rodu, a druga w skrajnych przypadkach może doprowadzić do ujawnienia zachowań agresywnych. Słowa uznania lub krytyki z ust innych ludzi mogą poprawić lub zepsuć czyjś nastrój i spowo­ dować zmianę jego działania. Emocje i popędy są ze sobą nierozerwalnie związane. Motywacja, ogólnie rzecz biorąc, odnosi się do impulsów wywołujących za­ chowanie mające na celu zmianę lub utrzymanie określonego trybu życia poprzez dążenie do przetrwania, rozwoju, rozrodu, awansu społecznego lub zmian w drobniejszych aspektach kontaktów z na­

K

18

Rozdział 1

turą i innymi ludźmi. Emocje zwykle określają wewnętrzne wraże­ nia jednostki, zasadniczo związane z doznaniami psychicznymi będącymi reakcją na konkretne wydarzenia. To rozróżnienie nie zawsze jest tak wyraźne, gdyż emocje często są odpowiedzią na postępy w dążeniu do celu i często motywują działanie. Motywacje jak i emocje mają wyraźne podłoże biologiczne, posiadają jednak także wymiar psychiczny i społeczny. Zatem oba te zagadnienia należy rozważać jednocześnie.

Zakres niniejszej pracy Książka omawia naukowe podejście do ludzkich motywacji i emocji. Bez wątpienia każdy z nas pragnie zrozumieć popędy i uczucia obserwowane u siebie i u innych ludzi. Mam zamiar wy­ kazać, że współczesne poglądy naukowe, w porównaniu z innymi perspektywami filozoficznymi, są najbardziej przekonujące, prak­ tyczne i spójne z logiką nowoczesnego człowieka. Zapoznamy się z pojęciami motywacji i emocji w kilku ujęciach naukowych, począwszy od perspektywy biologicznej, do której zalicza się teorie ewolucji i fizjologię, a na psychologicznej, społecz­ nej i kulturowej skończywszy. Pełen obraz daje dopiero analiza łącząca wszystkie te poziomy. Zostały one tutaj zintegrowane i wy­ ważone. Moim zdaniem wcale ze Sobą nie konkurują, lecz raczej objaśniają różne aspekty naszych popędów i emocji. W centrum zainteresowania większości z nas znajduje się czło­ wiek. Jednak często się zdarza, że wielu nowych rzeczy o sobie możemy się nauczyć, badając inne gatunki, zwłaszcza w zakresie nauk przyrodniczych. Nawet rośliny i mikroorganizmy dążą do przetrwania i rozmnażania się! Dużą wiedzę możemy czerpać z ob­ serwacji innych ssaków, ponieważ wiele podstawowych cech ludz­ kiej motywacji jest odzwierciedleniem adaptacji neuroendokrynologicznej i behawioralnej, które pojawiły się na długo przed powstaniem naszego gatunku. Korzenie niektórych emocji i towa­ rzyszącego im języka ciała dostrzeżemy u zwierząt naczelnych. Jednocześnie należy przyznać, że spośród innych gatunków wy­ różnia nas inteligencja, strategie uczenia się, elastyczność zachowa­

Historia i przegląd

nia i kultura. Rozważać będziemy wiele cech właściwych tylko człowiekowi, obserwowanych bezpośrednio w naszych popędach i emocjach, jak również pośrednio w wyższych procesach poznaw­ czych i kulturowych, które często walczą z emocjami o kontrolę nad naszym działaniem. Miniony wiek przyniósł ogromny postęp, jeśli chodzi o nauko­ wy sposób pojmowania motywacji i emocji, a największe znaczenie dla badań miało ostatnie kilka dziesięcioleci. Przyczyniły się do tego prace z różnych dziedzin. Teoria ewolucji i obserwacje zacho­ wań zwierząt odkrywały korzenie procesów motywacyjnych, źród­ ła emocji i języka ciała. Prowadzono również obszerne badania nad nerwowym i hormonalnym uwarunkowaniem emocji. Dziś możli­ we już jest rozpoznanie konkretnych procesów neurologicznych i biochemicznych stanowiących podłoże zróżnicowania popędów i nastrojów. Wiele nowych danych pochodzi również z badań psy­ chospołecznych i przekrojowo-kulturowych.

Zanim zrodziły się poglądy naukowe Od zarania dziejów ludzie dążyli do zrozumienia samych sie­ bie. Emocje kojarzą się ściśle z silnymi wewnętrznymi uczuciami. W wielu przypadkach, gdy pojawiają się silne przeżycia, obserwu­ jemy szybsze bicie serca i przyspieszony oddech. Strach na przy­ kład może nas paraliżować lub skłaniać do ucieczki. Gdy jesteśmy uradowani, rozsadza nas energia i stajemy się bardzo gadatliwi. Głód, chłód, podniecenie seksualne i wiele innych wrażeń odczu­ wamy jedynie wewnętrznie. Introspekcja lub wgląd we własne „ja" bezpośrednio dostarcza pewnych pomysłów na temat popę­ dów i emocji. Zdrowy rozsądek i większość systemów filozoficz­ nych zawsze miały wiele do powiedzenia na ich temat. Zdaniem antropologów, przedstawiciele wielu kultur nie po­ sługujących się pismem w czasach, gdy nie istniały jeszcze poglądy naukowe, pojmowali własne uczucia i motywację innych w kate­ goriach a n i m i z m u. Charakteryzuje się on przypisywaniem du­ szy ludziom, innym zwierzętom, a nawet roślinom, siłom natury i pojęciom abstrakcyjnym (McDougall, 1911; Tylor, 1871). Jednak

19

20

Rozdział 1

hipoteza, że wszystkie prymitywne ludy wyznawały poglądy animistyczne, spotkała się z ostrą krytyką, tak samo potraktowano również ogólnikowość samego pojęcia (Bohannan, 1963). Niemniej takie poglądy zaobserwowano w wielu kulturach, zwłaszcza w społecznościach afrykańskich i u Indian, zanim zaznaczyły się w nich wpływy kultur nowocześniejszych, i mogą one jeszcze funkcjonować w świadomości słabiej wykształconych jednostek re­ prezentujących te wspólnoty (Capps, 1976; Douglas, 1975). Oży­ wienie organizmów biologicznych i elementów natury wynika z posiadania przez nie duszy, podczas gdy obiekty, które się nie poruszają, są „nieożywione". W momencie śmierci opuszcza ona ciało, chociaż może pozostać we wspomnieniach tych, którzy nie umarli. Pozwala im to „widzieć" ducha zmarłego, tak jakby był „obecny" pomimo braku ciała. Jest to oczywiście powszechne poję­ cie istnienia „duchów". Sny, pamięć i rzeczywistość zmysłowa mieszają się ze sobą. Ludzie nie są w stanie precyzyjnie odróżnić wewnętrznych wrażeń emocjonalnych od otaczającej ich rzeczy­ wistości. Na przykład Roth (1915) donosił, że Indianie z Gujany do­ strzegali duchy w swoich odczuciach, snach, a także w buszu, gó­ rach, wodzie i na niebie. Nieśmiertelne duchy obleczone w ciało potrafiły „zmieniać skórę", unosząc się po śmierci do nieba. W mitologii greckiej bogów postrzegano jako władców lub przynajmniej odzwierciedlenie ludzkich emocji (Stassinopoulos, Beny, 1983). Ares był ucieleśnieniem agresji, wojny i sporów, lecz Atena broniła i chroniła wojownika w trakcie walki. Hades był bo­ giem śmierci, przynoszącym również depresję, lęk i zgryzotę. Hera reprezentowała zazdrość: gorzką, sfrustrowaną, wzburzoną i pełną urazy. Afrodyta to bogini piękna i miłości. Dionizos był bogiem muzyki, tańca, ekstazy i wina, wyzwalającym człowieka z więzów rozsądku i kontroli. Artemida była boginią dzikiej, niczym nieskrę­ powanej wolności. A Zeus to uosobienie porządku, zasad, przy­ tomności umysłu i planowania. Brak znajomości podstaw fizjologii może doprowadzić do błęd­ nej interpretacji wrażeń emocjonalnych, takich jak przyspieszone bicie serca. Starożytni uznawali już, że myśli i uczucia należy przy­ pisywać właśnie jemu, a nie duszy, częściej powoływali się na serce niż na mózg. W Księdze Rodzaju (6, 5-6) „Kiedy zaś Pan widział,

Historia i przegląd

że wielka jest niegodziwość ludzi na ziemi i że usposobienie ich jest wciąż zle, żałował, że stworzył ludzi na ziemi, i zasmucił się"1. Ten cytat opisuje tak samo emocje Boga jak i ludzi. Z Ewangelii św. Ma­ teusza (15,19) dowiadujemy się, że: „Z serca bowiem pochodzą złe myśli, zabójstwa, cudzołóstwa, czyny nierządne, kradzieże, fałszy­ we świadectwa, przekleństwa". Pozostałości idei animistycznych zaobserwować można jeszcze w dzisiejszej mowie potocznej. Kie­ dy wszystko idzie po naszej myśli, serce się raduje, kiedy napoty­ kamy różne przeciwności, duch gaśnie. Ekscytacja tłumu równa się ożywieniu. Wielu wierzy nadal, że dusza opuszcza ciało po śmier­ ci. Ludzie okrutni to ludzie bez serca, natomiast życzliwi mają do­ bre lub złote serce. Gdy doświadczymy złego traktowania ze stro­ ny człowieka o twardym sercu, nasze serce płacze lub nawet pęka. Slogan Barry'ego Goldwatera w kampanii prezydenckiej z 1964 roku brzmiał: „In your heart, you know he's right" (W skrytości serca wiecie, że to właściwy człowiek). W przeszłości niecodzienne motywacje i emocje często tłu­ maczono opętaniem przez złe duchy. W Ewangelii św. Marka (9,17-29) Chrystus spotyka chłopca, który miał „ducha niemego", „Ten [...] rzuca nim, a on wtedy się pieni, zgrzyta zębam i i drę­ tw ieje" i „często wrzucał go nawet w ogień i w wodę, żeby go zgubić". Chociaż udało się go w końcu wypędzić, poprzednie próby podejmowane przez uczniów Jezusa zawiodły, ponie­ waż „Ten rodzaj można wyrzucić tylko modlitwą [i postem ]". Oczywiście dzisiaj większość psychologów głuchotę, afazję i schizofrenię dziecka przypisałaby zaburzeniom czuciowym, neurologicznym i rozwojowym. Animistyczne poglądy i prak­ tykowanie egzorcyzmów w Europie przypadają na okres śre­ dniowiecza, a na kontynencie północnoamerykańskim za cza­ sów pierwszych kolonizatorów. Kierując się fragmentem Księgi W yjścia (22,18) mówiącym, że „Nie pozwolisz żyć cza­ row nicy", urządzano polowania na czarownice i torturowano je, zwłaszcza w okresie od XV do XVII wieku. W tedy już domi­

1 Cytaty biblijne zaczerpnięto z Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu, wyd. IV, Wydawnictwo Pallotinum, Poznań-Warszawa 1991 (przyp. tłum.).

21

22

Rozdział 1

nujące systemy religijne i filozoficzne uznawały racjonalizm i istnienie „wolnej w oli", to znaczy że człowiek m oże dowolnie kierować biegiem zdarzeń i że jest odpowiedzialny za swoje działanie, naw et gdy jest ono niemądre lub niemoralne. Zatem niezliczone rzesze ludzi były palone na stosie, topione, łamane kołem, po to by zniszczyć ciało zamieszkane przez szatana albo by spraw ić by stało się dla niego nieatrakcyjne, albo też by uka­ rać człowieka, który pozwolił mu się w sobie zagnieździć. Pogląd filozoficzny mówiący, że umysł człowieka należy od­ dzielić od biologii, jest wyznawany przez niektórych nawet do dzi­ siejszego dnia. Mimo że nauka zaczęła odkrywać mechanizmy działania ciała, wyższa inteligencja i subiektywne doświadczenia były nadal rozpatrywane z pominięciem tej wiedzy. Taki pogląd zawierały prace Kartezjusza (1596-1650), który usiłował pogodzić fizjologię ze sferą duchowości, powołując się na pogląd zwany d u a l i z m e m . Twierdził on, że ludzkie zachowanie jest wyni­ kiem złożonych interakcji zachodzących między umysłem a cia­ łem. Uważał, że z umysłu albo z ciała zrodzić się może zapał deter­ minujący poczynania człowieka. Utrzymywał, że głód i pożądanie powstaje w ciele, natomiast radość i gniew bierze się z umysłu. Nie­ mniej jednak nie porzucił poglądu traktującego umysł jako duszę zamieszkującą materialne ciało. Co ciekawe, nie bał się jednocze­ śnie głosić, że szyszynka, mały gruczoł umiejscowiony wewnątrz mózgu, stanowi obszar wzajemnego oddziaływania umysłu i du­ szy. Twierdził, że jej centralna lokalizacja i brak określonych wów­ czas funkcji sprawia, że taka jej rola jest bardzo prawdopodobna. Chociaż nowoczesna nauka nie potwierdza tego poglądu, wiemy dziś o wiele więcej na temat działania tego organu, to paradoksal­ nie należy uznać, że ma ona wpływ na nasz nastrój lub, jak mówi­ my potocznie, na „stan ducha". Nadal słyszy się pewne idee dualistyczne, często oparte na wie­ rzeniach religijnych. Istnieje także wiele współczesnych poglądów dotyczących materii, które wykraczają poza ramy nauki. W tekście tym zobaczymy, jak wraz z rozwojem analitycznego pojmowa­ nia rzeczywistości, coraz mniej aspektów naszych uczuć, popędów i emocji opiera się objaśnieniom za pomocą znanych faktów biolo­ gicznych i psychologiczno rozwojowych.

Historia i przegląd

Pierwsze poglądy naukowe Chcąc przyjrzeć się początkom dociekań naukowych, musimy cofnąć się w czasie o ponad 2000 lat do starożytnej Grecji i poznać poglądy, które aż do epoki renesansu pozostawały zupełnie niewy­ korzystane. Sokrates (ok. 470-399 p.n.e.) nauczał, że wiedza jest cnotą, kładąc nacisk na to, żeby poszukiwać definicji na drodze ra­ cjonalnych dyskusji. Jego uczeń, Platon (ok. 428-347 p.n.e.), założył Akademię w Atenach, którą często określa się mianem pierwszego uniwersytetu. Rozważano w niej problemy astronomiczne, mate­ matyczne, biologiczne, teorii politycznej i filozoficzne. Platon był przekonany, że wiedzę należy zdobywać i że prawdziwa wiedza musi być bezsporna i bezbłędna. Twierdził, że dusza ludzka składa się z trzech elementów: części racjonalnej, woli i zachcianek. Hipokrates (ok. 460-370 p.n.e.) wysunął pierwszą psychobiologiczną teorię motywacji i emocji. Postrzegał on mózg jako narząd ludzkie­ go intelektu, a choroby umysłowe i dziwne zachowanie jako fi­ zyczną patologię tego organu. Jego opisy obejmują trzy ogólne na­ stroje: manię, melancholię oraz zapalenie lub chorobę mózgu. Te i inne stany były wynikiem równoważenia się czterech „cieczy" (soków) we wnętrzu ciała: zalicza się do nich krew, czarną żółć (prawdopodobnie krew żylną), żółć i flegmę (śluz). Na przykład człowieka ociężałego uznawano za flegmatyka, u melancholika do­ minowała czarna żółć, u osób zmiennych i kapryśnych krew, a wybuchowość ludzie zawdzięczali przewadze żółci. Chociaż trudno poprzeć tę koncepcję nowoczesnymi dowodami naukowymi, to jednak najważniejsze jej założenia korespondują z pewnym po­ glądem przedstawionym w tej książce. Uczniowi Platona, Arysto­ telesowi (ok. 384-322 p.n.e.), również należą się słowa uznania za położenie podwalin rozwoju nauki. Określił on reguły łańcuchów logicznych, które stały się fundamentem metody naukowej, przy czym największy nacisk kładł na biologię. Wielkie zasługi dla rozwoju nowoczesnej nauki mieli europej­ scy myśliciele doby renesansu. Bacon (1561-1626) wierzył, że „i de ma nic poniżej ani ponad nauką". Twierdził, że ludzki osąd i za­ chowanie są godnymi zbadania zjawiskami naturalnymi. Był zda­ nia, że filozofowie greccy zbyt wiele czasu poświęcili na rozwa­

23

24

Rozdział 1

żania teoretyczne, a za mało na obserwacje. Hobbes (1588-1679) wyznawał poglądy mechanistyczne i naturalistyczne. Stosując za­ sady nauk fizycznych względem człowieka, próbował zbudować fundamenty naukowego podejścia do społeczeństwa. Zapropono­ wał mianowicie złożoną teorię ludzkich motywacji opartą na zasa­ dzie h e d o n i z m u . W gruncie rzeczy idea hedonizmu polega na tym, że zachowujemy się wyłącznie w taki sposób, by odczuwać przyjemność i unikać cierpienia. Hobbes rozwinął ją do rozmiarów nauki politycznej, twierdząc, że ludzie z natury lękają się siebie na­ wzajem i że współzawodnictwo pojawia się, gdy pragnienia jedne­ go człowieka kłócą się z pragnieniami innych. Locke (1632-1704) był twórcą szkoły e m p i r y z m u , dziś uznawanego za istotę na­ uki. Podkreślał zasadniczą rolę konkretnych informacji, które bez trudu można odbierać za pomocą pięciu zmysłów. W myśl tej zasa­ dy, cała wiedza opiera się na doświadczeniach sensorycznych jed­ nakowych dla nas wszystkich, a nie na domysłach intuicyjnych. Niemniej jednak Locke wykraczał poza tę podstawową bazę da­ nych i domniemywał, że umysł nowo narodzonego dziecka to czy­ sta, nie zapisana tablica, t a b u l a r a s a , i że cała wiedza i zacho­ wanie są nabywane na drodze doświadczenia.

Fizjologia Dziś wiemy już wiele o mechanizmach fizjologicznych stano­ wiących podłoże podstawowych popędów i emocji. Zwłaszcza w XX wieku osiągnięto ogromny postęp w tej dziedzinie. Pierwszych badań nad fizjologią zwierząt podjął się prawdo­ podobnie Herofilos z Aleksandrii (ok. 300 p.n.e.), który podob­ no wykonywał wiwisekcje na skazanych na śmierć przestępcach. Przez około 1900 następnych lat nie korzystano z jego osiągnięć. W XVI wieku Wesaliusz raz jeszcze opisał w szczegółach anatomię człowieka. Odkrycie przez Harveya w 1616 roku zasad krążenia krwi pchnęło naprzód rozwój nowoczesnej fizjologii zwierząt. W XVII wieku wynalezienie mikroskopu pozwoliło na opisanie przez van Leeuwenhoeka czerwonych krwinek i plemników, udo­ wodnienie przez Malpighiego istnienia naczyń włosowatych i opis

Historia i przegląd

histologii głównych narządów wewnętrznych, rozpoznanie przez Hooke'a komórek organicznych oraz opis pęcherzyków jajniko­ wych przez de Graafa. Wiek XVIII, poza wieloma innymi osiąg­ nięciami, przyniósł nowoczesną systematykę organizmów opra­ cowaną przez Linneusza. W wieku XIX do rozwoju tej nauki przyczynił się Bernard, opisując metabolizm węglowodanów i au­ tonomiczny układ nerwowy oraz wyrażając pogląd, że ciało dąży do zachowania wewnętrznej równowagi, h o m e o s t a z y . Pomię­ dzy wieloma innymi godnymi odnotowania osiągnięciami tego stulecia znajdują się opisy układu nerwowego dokonane przez Bella, Magendiego, Flourensa. Cannon (1915) pierwszy dokonał objaśnienia zmian w obrębie organizmu wywołanych przez powszednie emocje. Opisał korę nadnerczy i adrenalinę, w sytuacjach niebezpieczeństwa i przy­ pływu emocji działające wraz ze współczulną częścią a u t o n o ­ m i c z n e g o u k ł a d u n e r w o w e g o . Dokonał ponadto rozpo­ znania niektórych mechanizmów uczucia głodu (Cannon, Washburn, 1912), chociaż wiemy już dzisiaj, że jego objaśnienia tego zjawiska nie były pełne. Rozwinął także pojęcie mechanizmów homeostazy (mechanizmów zachowania wewnętrznej równowagi) opisanych przez Bernarda. Odstępstwa od tego stanu miały moty­ wować organizm do działania. Jest to pogląd, który obowiązuje do dziś dnia w związku z mniej skomplikowanymi aspektami moty­ wacji. Jak się wkrótce przekonamy, druga połowa XX wieku przy­ niosła ogromne ilości nowych informacji, a przyczyniły się do tego niezliczone rzesze ludzi. Poznawanie fizjologii podsycało pogląd, że ciało ludzkie to przystosowujący się mechanizm. Stopniowo po­ zostawało coraz mniej spraw dotyczących funkcjonowania psy­ chicznego, których nie dałoby się wyjaśnić za pomocą fizjologii, co powoli podważało zaufanie do objaśnień opartych na pierwiastku „duchowym".

25

26

Rozdział 1

Ewolucja Ludzka naiwność i, nie da się ukryć, zarozumiałość, uznała kie­ dyś Ziemię za centrum wszechświata i obiekt potężniejszy od Słońca i gwiazd. Człowiek postawił siebie ponad całą przyrodą, ustępując miejsca jedynie Bogu. Astronomia formalna, rozwinięta przez Kopernika i Galileusza, zburzyła dawny obraz wszechświa­ ta, podczas gdy fizjologia ukazała, jak niewiele różnimy się od in­ nych zwierząt. Komórki ludzkie i zwierzęce są tak do siebie podob­ ne jak komórki kota i myszy. Ogólne rozmieszczenie naszych narządów wewnętrznych jest w gruncie rzeczy takie samo jak u każdego innego ssaka. Podobnie jak inne organizmy staramy się przeżyć i rozmnażamy się, a na podstawowym poziomie kierują nami te same potrzeby biologiczne. Rozwój naszego ciała, tak samo jak w przypadku innych organizmów, uwarunkowany jest przez DNA. A nawet rozkład układu nerwowego i układu wydzielania dokrewnego jest w dużym stopniu podobny. Sprecyzowanie przez Darwina (1859) teorii ewolucji umiejsco­ wiło człowieka w świecie zwierząt. Bazując na pracy innych bio­ logów, zaproponował pogląd pozostający do tej pory trzonem nowoczesnych nauk biologicznych. Dostrzegł pewne wzorce powtarzające się na przestrzeni wielu pokoleń i u wielu gatunków i zauważył, że poszczególne osobniki wykazują zróżnicowanie cech. Większość z nich jest dziedziczona i może być przekazywana przez matkę i ojca synowi i córce. W obrębie każdego pokolenia szanse na rozmnożenie się ma tylko część osobników. Taki rozród może być skorelowany ze zróżnicowaniem osobników, ponieważ niektóre z nich łatwiej dokonują adaptacji niż inne. W związku z tym częstotliwość występowania określonych cech w obrębie ga­ tunku może na przestrzeni kilku pokoleń ulec zmianie w wyniku dostosowywania się do zmiennych warunków środowiska, które on zamieszkuje. Rozwój oddzielonych populacji jednego gatunku może się toczyć w różnych kierunkach, prowadząc w końcu do po­ wstania odrębnych gatunków. Prace Darwina (1872) stanowiły również podstawy nowoczes­ nego sposobu pojmowania ludzkich emocji. Wykazał on podobień­ stwo pomiędzy językiem ciała człowieka i innych ssaków. Emocje

Historia i przegląd

to, w jego opinii, raczej wynik adaptacji ewolucyjnej niż uczenia się. Współczesne dowody badawcze pozwalają na podtrzymanie, a nawet rozwinięcie tego poglądu. W dalszej części książki omówi­ my skuloną sylwetkę obserwowaną u ludzi, którym się nie po­ wiodło, wynikającą z depresji lub niskiej pozycji społecznej i po­ równamy ją z wyprostowaną postawą, uśmiechem i śmiechem będącymi oznakami szczęścia i powodzenia. Przyjrzymy się ste­ reotypowym wyrazom twarzy towarzyszącym zdziwieniu, lęko­ wi, złości i obrzydzeniu. W gruncie rzeczy podstawowe emocje można potraktować jako prymitywne instynkty, jako przystoso­ wanie do potencjalnych sytuacji środowiskowych i społecznych, z którymi mieli do czynienia nasi przodkowie spośród ssaków na­ czelnych i ludzcy praojcowie. Rozważymy kwestię, czy prymityw­ ne popędy i emocje kreują zdolność reagowania na różnego rodza­ ju przeżycia ukształtowaną przez dziedzictwo ewolucyjne, choć nie zawsze są użyteczne w dzisiejszych czasach.

Psychologia eksperymentalna, psychiatria i etologia Williama Jamesa (1890) uważa się za jednego z twórców nowo­ czesnej psychologii eksperymentalnej. Korzystając z pracy empirystów, fizjologów i teoretyków ewolucji, wyznaczył drogę nowo­ czesnej psychologii. Uważał, że psychologia jest daleko w tyle za naukami fizycznymi, przede wszystkim z tego względu, że trudno jest zajmować się własną naturą w sposób obiektywny. Twierdził, że w tym celu należy korzystać z najbardziej rygorystycznych me­ tod badawczych. Oznaczało to podejście empiryczne i konkretne, oparte na precyzyjnych definicjach, pomiarach i kwantyfikacji oraz systematycznym gromadzeniu danych i prowadzeniu ekspery­ mentów. Uważał, że sceptycznie należy odnosić się do przekazów innych ludzi, a zanim uznamy cokolwiek za wiedzę, musimy za­ sięgnąć opinii postronnych obserwatorów. Podawał w wątpliwość popularny pogląd, że motywy ludzkiego działania wynikają z ra­ cjonalnej inteligencji, a zwierzęta kierują się wrodzonym zachowa­ niem. Sugerował natomiast, że ludzie nie są tak rozsądni, jakimi

27

28

Rozdział 1

chcieliby siebie widzieć, i w zasadzie dysponują bogatszym zesta­ wem instynktów niż inne stworzenia. Większość z nich, według Ja­ mesa, stanowiło to, co potocznie zwiemy emocjami. Wysunął pogląd, który później został nazwany teorią wrażeń emocjonal­ nych Jamesa-Langego. Głosiła ona przede wszystkim, że zmiany fizjologiczne zachodzą w trakcie działania emocji i ich subiek­ tywne doświadczanie wiąże się z wewnętrznym odczuwaniem tych zmian. Na przykład w momencie przeżywania silnych emocji serce zaczyna bić szybciej, skraca się oddech, pojawiają się skurcze żołądka i czujemy mrowienie na skórze. Punktem wyjścia innej niezależnie rozwijającej się gałęzi psy­ chologii była raczej perspektywa kliniczna niż eksperymentalna. Reprezentujący ją Freud (1915) postrzegał motywację ludzką w ka­ tegoriach instynktownych popędów. Podobnie jak James odrzucił on pogląd, że istota ludzka postępuje całkowicie racjonalnie, suge­ rując, że rozsądek to tylko fasada, a prawdziwe motywy zachowa­ nia często pozostają nieświadome. Freud stwierdził, że instynk­ towne popędy wywołują nieprzerwany przyrost energii, który zakłóca stabilność układu nerwowego. Zakładał, że energia psy­ chiczna lub libido narasta tak długo, aż znajdzie gdzieś ujście, tak jak dzieje się z wodą w układach hydraulicznych. Według Freuda ludzie nauczyli się osiągać pewne cele, które umożliwiają rozłado­ wanie energii. Ujście energii psychicznej przez działanie uważane było za najprzyjemniejsze. Prace Freuda wnosiły wiele nowego, jednak krytykowane były przez psychologów eksperymentalnych jako niewystarczająco empiryczne i manipulujące hipotetycznymi i niemożliwymi do sprawdzenia ideami. Baza danych, na której się one opierały, nie była zbyt duża; powoływały się na niewielką licz­ bę studiów przypadku. W XX wieku zachowanie ludzi i zwierząt poddano ogromnej ilości badań systematycznymi metodami eksperymentalnymi. Pod­ czas laboratoryjnych obserwacji najważniejsze rozważania teore­ tyczne dotyczyły wysiłków mających na celu odkrycie „praw" rządzących uczeniem się i motywacjami. Jednym z filarów tego obszaru badań było zademonstrowanie przez Pawłowa (1927) od­ ruchów warunkowych polegających na tym, że jeśli początkowo obojętny bodziec skojarzymy z wydarzeniem, które w naturalny

Historia i przegląd

sposób wywołuje daną reakcję, to może on stać się czynnikiem wy­ zwalającym to samo zachowanie, na przykład dźwięk dzwonka inoże powodować wydzielanie się śliny u psów, jeśli wcześniej dzwonienie towarzyszyło podawaniu im jedzenia. Drugim punk­ tem oparcia tej teorii był eksperyment Thorndike'a (1911) demon­ strujący tendencję kotów do powtarzania zachowań, które pozwo­ liły im wydostać się ze skrzynek problemowych. Twierdził, że zachowanie „zagnieżdża się", jeśli jego wynik jest stale zadowa­ lający i zostaje „wyplenione", gdy prowadzi do negatywnych skut­ ków. Łączy się to w gruncie rzeczy z sytuacjami potocznie zwany­ mi nagrodą i karą. Późniejsi psychologowie, tacy jak Tolman, Guthrie, Hull i Spence, obserwując zwierzęta, głównie szczury radzące sobie z różnymi problemami i labiryntami, zastanawiali się nad pojęciami instynk­ tu, popędu, nagrody i zachęty (zob. Bolles, 1967; Nevin, Reynolds, 1973). Zwłaszcza Hullowi (1951) udało się rozwinąć szczegółową teorię objaśniającą uczenie się i motywacje. Motywacje były po­ strzegane poprzez pryzmat p o p ę d u zakotwiczonego w fizjo­ logicznych potrzebach organizmu. Stymulowano go najczęściej przez kilka godzin, pozbawiając badany obiekt pożywienia. Hull uznał, że zmiany zachowania następują na drodze w z m o c n i e n i a, które pojawia się, gdy reakcja organizmu w niedługim czasie owocuje redukcją istniejącego popędu lub nagrodą. Uważał, że wzmocnienie powoduje wzrost częstotliwości występowania reak­ cji, która je poprzedzała. Według niego często powtarzane zacho­ wanie może się przemienić w n a w y k, a ten czasami może się stać niezależnym popędem. Z tej samej ogólnej szkoły wywodzą się pewni radykalni behawioryści, którzy dążyli do odrzucenia języka zdroworozsądkowe­ go i jego nienaukowego bagażu. Starając się jak najlepiej dostoso­ wać do reguł badań naukowych i empiryzmu, doszli do punktu, w którym odrzucili wiele pojęć dotyczących motywacji i emocji. Następnie na powrót je uznawano. Pierwszym najbardziej znanym radykalnym behawiorystą był Watson (1930), który twierdził, że nie wolno już mówić o instynkcie, a zamiast tego musimy uznać, że ogół zachowań ludzkich ukształtowany jest poprzez zależności środowiskowe. Poniekąd był to powrót do koncepcji tabula rasa

29

30

Rozdział 1

zawartej w słynnym cytacie (Watson 1930, s. 104): „Mogę zagwa­ rantować, że z tuzina zdrowych, dobrze ukształtowanych nie­ mowląt, w mym własnym określonym środowisku, w którym miałbym jej wychowywać, wybiorę losowo jedno i wyuczę na spec­ jalistę w jakiejkolwiek dziedzinie, jaka mi przyjdzie do głowy". Później w podobny sposób Skinner (1953) twierdził, że należy po­ zbyć się pojęć motywacji i emocji w celu oczyszczenia tej dziedziny z nienaukowych i nieprecyzyjnych terminów pochodzących z języ­ ka potocznego. Podobnie jak Locke i Watson siłę kształtowania prawie wszystkich zachowań przypisywał on środowisku. Podsta­ wowym pojęciem, którym się posługiwał, było wzmocnienie, wzrost częstotliwości występowania reakcji spowodowany działaniem wzmacniającego je bodźca. Twierdził, że podejście ba­ dawcze musi być empiryczne i ściśle opisowe i powinno się opierać tylko na dających się bezpośrednio zaobserwować bodźcach i reak­ cjach, bez potrzeby wglądu we wnętrze organizmu. Według niego nie powinno się mówić o „głodzie", lecz o niedoborze pożywienia. Uważał, że „popęd" nie istnieje, za to zachowaniem organizmu ste­ rują konsekwentnie poprzedzające je i następujące po nim bodźce. Głosił, że nastroje i emocje są pojęciami subiektywnymi i introspekcyjnymi nie mającymi znaczenia dla analiz naukowych. Natomiast należy się zająć wyłącznie obiektywnie wymiernymi bodźcami środowiskowymi oraz konkretnymi reakcjami i zacho­ waniami. Według Skinnera (1953, s. 160) „Emocje są doskonałym przykładem fikcyjnych przyczyn, którym przypisujemy zacho­ wanie". Inni teoretycy (np. Cofer, 1972; Bolles, 1967) byli zdania, że za­ sad działania ludzkiej motywacji nie da się objaśnić jedynie w ka­ tegoriach wzmocnienia. Uważali natomiast, że organizmy inteli­ gentne są w stanie uczyć się nowych reakcji, z góry przewidując nagrodę, której w rzeczywistości jeszcze nigdy nie doświadczyły. W myśl tradycyjnego postrzegania uczenia się poprzez wzmocnie­ nie organizm musi doświadczyć nagrody wynikającej z jego zacho­ wania, by mogła wzrosnąć częstotliwość jego występowania. Wię­ kszość badań potwierdzających ten pogląd była przeprowadzona na prymitywniejszych zwierzętach, takich jak szczury i gołębie. Uważa się, że p o b u d k a działa jedynie na inteligentniejsze i bar­

Historia i przegięci

dziej złożone organizmy, takie jak my sami. Ludzie inteligentni mogą prezentować nowe reakcje, gdyż są w stanie poprzez język, kulturę, obserwacje innych uczyć się, że pewne zachowania mogą prowadzić do nagrody. Jak się zatem okazuje, zachowanie może być umotywowane, a jego częstotliwość występowania może się zmieniać bez bezpośredniego doświadczania nagrody i kary. Po­ trzebna jest natomiast jego pewna reprezentacja poznawcza. Liczne doświadczenia przeprowadzone przez Bandurę (1977) wykazały, że jest to możliwe na drodze imitacji, modelowania i mechani­ zmów uczenia się społecznego. Wraz ze swoimi współpracownika­ mi często demonstrował, że zachowania człowieka zmieniają się jedynie pod wpływem obserwacji poczynań innych ludzi. Pod­ glądanie zachowań prezentowanych przez innych może podnosić częstotliwość występowania podobnych reakcji u obserwatorów. Zapał, z jakim wielu teoretyków XX wieku starało się odrzucić wszelkie konstrukty nienaukowe, sprawił, że zmalało znaczenie pojęć instynktu, wrodzonego zachowania i emocji (zob. Beach, 1955). Jednak tej zawężonej perspektywie coraz częściej przeciw­ stawiane były poglądy mające swe źródło w naukach biologicz­ nych, które pozwoliły na powstanie zupełnie innego sposobu po­ strzegania zachowań zwierząt (zob. Burghardt, 1973). Czyste teorie warunkowania nie wyjaśniały wielu jego aspektów i były często kwestionowane przez badaczy specjalizujących się w dziedzinie biologii. Etolodzy badający wiele różnych gatunków zwierząt w ich na­ turalnych środowiskach, zaproponowali zupełnie odmienny po­ gląd na ich zachowanie. Chociaż nie odrzucał całkowicie uczenia się, to akcentował znaczenie wrodzonych typowych dla danego ga­ tunku wzorców zachowań, które ewoluowały w myśl zasady natu­ ralnej selekcji. Tinbergen (1951) opisał, jak wiele form wrodzonych zachowań stereotypowych można wywołać za pomocą b o d ź ­ c ó w s y g n a ł o w y c h , układów lub wydarzeń spotykanych w środowisku, które miały biologiczne znaczenie dla osobników danego gatunku w trakcie naturalnej selekcji. Na przykład samiec ciemika reaguje stereotypową agresją na czerwone plamki innych samców. Te znaki na ich ciele pojawiają się w okresie tarła, a agre­ sywne zachowanie można wywołać, podstawiając prymitywne

31

n

Rozdział 1

modele ryb z takimi właśnie plamkami. Lorenz (1950) stworzył po­ jęcie u t r w a l o n e g o w z o r c a z a c h o w a n i a (fixed action pat­ tern, FAP), który jest stereotypowym wrodzonym wzorcem zacho­ wania ukształtowanym raczej przez dobór naturalny, a nie przez warunkowanie. Według niego zachowanie apetencyjne (appetitive behavior) to poszukiwanie sytuacji, w której FAP może dojść do głosu, a jego ujawnienie będzie stanowiło nagrodę. Im dłuższy okres od ostatniej reakcji, tym łatwiej ją ponownie wyzwolić. Po­ dobnie jak Freud, Lorenz dostrzegał tu analogię z narastaniem ciś­ nienia hydraulicznego. Możliwe jest istnienie „aktywności jało­ wej", podczas której dochodzi do wyzwolenia FAP pomimo braku bodźca. Zdaniem Lorenza za intensywność działania odpowie­ dzialne są dwa niezależne czynniki, skuteczność bodźca i poziom motywacji wewnętrznej. Nawet niektórzy zwolennicy zasad Skinnera w końcu zaczęli twierdzić, że tradycyjna teoria uczenia się nie była w stanie w spo­ sób zadowalający objaśnić motywacji zachowania. Breland i Breland (1961) tresujący zwierzęta do występów w reklamach i innych przedsięwzięciach komercyjnych donieśli, że kilkukrotnie próbo­ wali przyuczyć je, stosując się ściśle do zasad warunkowania, tylko po to, żeby odkryć, że przeszkadzać im w tym będą zachowania in­ stynktowne i stereotypowe. Także z kilku innych źródeł pojawiać się zaczęły przykłady sprzeczne z konwencjonalnymi „prawami" uczenia się (zob. Flinde, Stevenson-Hinde, 1973; Seligman, Hager, 1972 i rozdział 3 niniejszej książki). Na przykład Garcia i in. (1966) wykazał, że zwierzęta uczą się unikać trucizn sposobami niespój­ nymi z tradycyjnymi regułami warunkowania. Shettleworth (1973) odkrył, że chomiki regularnie oporządzają się bez względu na to, czy dostają za to nagrodę, czy też nie. Bolles (1970) zaobserwował, że zwierzęta nie potrafią samowolnie nauczyć się zachowań po­ zwalających unikać nieprzyjemnych bodźców, takich jak porażenie prądem, natomiast mają silne predyspozycje do tego, by uciekać, zamierać w bezruchu lub walczyć, co Bolles nazwał o k r e ś l o ­ ny m i dla d a n eg o g a tu n k u r e a k c ja m i o b r o n n y m i (species-specific defense reactions). Wygląda więc na to, że w latach siedemdziesiątych XX wieku wielu naukowców doszło do wnios­ ku, że te „prawa" zbytnio upraszczają problem uczenia się i że

Historia i przegląd

niektóre zachowania lepiej objaśniać w kategoriach doboru natu­ ralnego. Powszechne się stało myślenie, że czynniki biologiczne w różny sposób ograniczają ten proces. A to z kolei sprawiło, że po­ jęcie instynktu i zachowań wrodzonych wróciło do łask.

Genetyka zachowań, socjobiologia i psychologia ewolucji Powodem uznania nowo wyodrębnionego pola badań była chęć połączenia w jedną całość wiedzy z dziedziny genetyki z wiedzą o zachowaniu człowieka i innych zwierząt. Historyczne korzenie tego podejścia naukowego znaleźć można w pracy Galtona (1865), ale jego rozwój jest zasługą Fullera i Thompsona (1960). Widoczne różnice indywidualne zwierząt wynikają z istnienia wielu cech, za­ równo morfologicznych, jak i behawioralnych. Zrozumienie zjawi­ ska dziedziczenia, będące wynikiem prac Mendla (1866), wykorzy­ stywano zasadniczo do obserwacji różnic fizycznych, takich jak rozmiar, kształt i ubarwienie danego organizmu. Dopiero od nie­ dawna badacze zaczęli się interesować relacjami pomiędzy gene­ tyką a zachowaniem. Dziś mamy już wiele dowodów na to, że mo­ tywacje i emocje są po części wynikiem konfiguracji genetycznej, a zatem można je dziedziczyć po rodzicach. Istnieją dowody na to, że pewne aspekty osobowości, temperamentu i inteligenci są w pewnym stopniu spuścizną genetyczną. O wielu z tych odkryć można przeczytać w pracy Plomina i in. (1990). Ta zmiana koncepcji psychologii motywacji i emocji nabrała większego rozpędu po ukazaniu się książki Wilsona (1975) zaty­ tułowanej Socjobiologia. Zawiera ona pełny przegląd biologicznych badań nad zachowaniami społecznymi różnych gatunków, po­ cząwszy od wodnych zwierząt skupionych w koloniach i owadów żyjących w społecznościach, a skończywszy na bardziej złożonych organizmach, łącznie z ssakami społecznymi i ludźmi. Książka ma charakter empiryczny i w gruncie rzeczy podsumowuje szeroki wachlarz badań prowadzonych w duchu darwinizmu i tradycji etologicznej. Głównym problemem zaprzątającym głowy naukow­ ców reprezentujących to podejście jest wyjaśnienie równowagi

31

14

Rozdział 1

pomiędzy motywacją egoistyczną a altruistyczną, obserwowaną w różnych aspektach zachowań zwierząt. Dzieło Wilsona od razu przykuło uwagę wielu badaczy, również socjologów. Niektórzy z nich przyjęli je z niechęcią, inni zgodzili się z prezentowaną per­ spektywą. Wprawdzie autor niewiele miejsca poświęcił ludziom, ale tam gdzie to czynił, umieszczał nas pomiędzy innymi naczelny­ mi i ssakami. Jego praca eksponuje regularność wzorców zacho­ wań społecznych wynikającą z przystosowania do wymagań śro­ dowiska. W rzeczywistości idea, że ludzkie emocje i wzorce społeczne mogą mieć rodowód ewolucyjny, nie była aż tak radykalna, a pre­ cyzyjnie opisywały to na przykład prace Darwina (1872) i Jamesa (1890). To, że reakcje niektórych socjologów były niezbyt przychyl­ ne można wyjaśnić faktem, że tradycyjne struktury akademickie oddzielały ich domenę od nauk przyrodniczych. Mieli oni w owym czasie niewielką wiedzę z dziedziny biologii i pojmowali wszystkie zjawiska, w ogóle do niej się nie odwołując. Wyjątek stanowiły pewne obszary psychologii, ale jak już się przekonaliśmy, one rów­ nież miały przed sobą jeszcze długą drogę rozwoju. Badacze tkwiący w tradycji socjobiologicznej wspólnie stworzy­ li teorię dotyczącą ogólnej motywacji organizmów. Twierdzili, że dobór naturalny działa na pojedyncze osobniki w taki sposób, by umożliwić im maksymalną reprezentację własnych genów w na­ stępnych pokoleniach. Jest to idea m a k s y m a l i z a c j i o g ó l ­ n e j s p r a w n o ś c i (inclusive fitness maximization)*. Uznano, że organizmy starają się dożyć wieku rozrodczego, konkurują między sobą w celu rozmnożenia się, zatem maksymalnie zwiększają swo­ ją kondycję biologiczną i szanse pojawienia się ich genów w na­ stępnych pokoleniach. Uważa się również, że cechuje je jedno­ cześnie nepotyzm z racji wspólnego pochodzenia, to znaczy że * Pojęcie „fitness" jest od czasów Darwina podstawowym pojęciem biologicz­ nym. Polskim odpowiednikiem jest termin „wartość przystosowawcza" (zob. Edward O. Wilson, Socjobiologia, tłum. M. Siemiński, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2000). W niniejszej książce pozostawiamy tłumaczenie fitness jako spraw­ ność w celu zachowania przejrzystości dalszego tekstu (zob. rozdz. 2 podrozdz. Maksymalizacja ogólnej sprawności: Ostateczny czynnik motywujący) (przyp. A.Z.).

Historia i przegląd

sprzyjają rozrodowi swych krewnych, którzy posiadają podobny garnitur genów. Niektóre z tych poglądów zostały rozwinięte przez Hamiltona (1964), który jest autorem najczęściej cytowanych wypowiedzi na temat tego, jak naturalna selekcja oddziałuje na ce­ chy warunkujące dobro biologicznych krewniaków. Dziś psychologia ewolucyjna (termin użyty kiedyś przez Jame­ sa 1890) znów cieszy się dużym zainteresowaniem. Wiedza psy­ chologiczna jest stale rozszerzana o informacje z dziedziny biologii ewolucyjnej i ekologii, znosząc wyznaczone wcześniej sztuczne granice. W dalszych częściach tej książki zauważymy, że większość podstawowych ludzkich popędów i emocji postrzegana jest jako przystosowanie do warunków ekologicznych występujących w czasach przodków, między innymi do ówczesnych struktur społecznych. Perspektywa ta pomaga objaśnić wrażenie głodu, bólu, lęku oraz wyjątkowe ograniczenia tych samozachowawczych popędów. Zdecydowanie odnosi się również do motywacji repro­ dukcyjnej. Pomaga objaśnić różne strategie zabiegania o względy innych osobników, kojarzenia się w pary i opieki nad potom­ stwem, a nawet to, dlaczego niektóre jednostki dobrowolnie rezy­ gnują z rozmnażania się. Pojawiło się także wiele nowych idei do­ tyczących wpływu mechanizmów doboru naturalnego na inne aspekty motywacji i emocji, między innymi na zazdrość, przemoc, stres, depresję i samobójstwo.

Neurologia i endokrynologia Wiek XX to czas szybkiego mnożenia się danych na temat fizjo­ logicznych mechanizmów leżących u podstaw motywacji i emocji. Nowoczesne badania umożliwiają postęp w odkrywaniu nowych czynników warunkujących różne ich aspekty. Odkryciom często towarzyszą porównania z innymi gatunkami, ponieważ podstawo­ we popędy i struktury neuroendokrynologiczne są wspólne dla wszystkich ssaków. Ujęcie fizjologiczne w innym świetle przedsta­ wiło ponadto problemy ewolucyjne i rozwojowe, gdyż pozwoliło na identyfikację wrodzonych mechanizmów na poziomie funkcjo­ nowania organizmu.

35

36

Rozdział 1

Istnieją głęboko zakorzenione w ludziach i innych zwierzętach mechanizmy układu nerwowego i hormonalnego umożliwiające występowanie reakcji samozachowawczych. Na przykład na od­ czucie pragnienia wpływ mają nerki, kora nadnerczy i podwzgó­ rze. Za odczuwanie głodu odpowiada wiele czynników, miedzy innymi poziom glukozy we krwi, ruchy przewodu żołądkowo-jelitowego, poziom aktywności i stresu, mechanizmy węchowe oraz podwzgórze mózgowe. Odczuwanie bólu polega na prze­ syłaniu informacji przez nerwy czuciowe do wzgórza poprzez rdzeń kręgowy, lecz wpływ na nie może mieć również doświad­ czenie, kontekst i hormony. Podstaw lęku należy dopatrywać się w działaniu układu współczulnego, kory nadnerczy oraz pod­ wzgórza i ciała migdałowatego w mózgu. Motywacją rozrodczą rządzą również mechanizmy fizjologicz­ ne. Różnice hormonalne pomiędzy osobnikami męskimi a żeński­ mi dostrzec można we wzorcach funkcjonowania podwzgórza, przysadki mózgowej oraz jajników i jąder. Model żeński charakte­ ryzuje się obiegiem estrogenów i progesteronu, natomiast męski mniej skomplikowanym działaniem androgenów. W podwzgórzu znajdują się obszary, które odróżniają obie płcie i odgrywają istotną rolę w kształtowaniu popędów seksualnych. W okresie ciąży i karmienia piersią w ciele kobiety zachodzą ogromne zmiany hormonalne, które nie pozostają bez wpływu na motywacje i emo­ cje. Dane z nowych badań wskazują na pewne przyczyny, dla któ­ rych jednostki obu płci różnią się pod względem orientacji seksual­ nej i siły motywacji rozrodczej. Procesy motywacyjne zmieniają się na przestrzeni życia, począwszy od rozwoju młodzieńczego, przez wiek rozrodczy, do okresu postreprodukcyjnego. Na ich zmianę wpływ mają również inne okoliczności. Będziemy świadkami tego, w jaki sposób części autonomiczne­ go układu nerwowego uaktywniają się podczas silnego wewnętrz­ nego przeżycia zwanego emocjami. Część współczułna rozbudza emocje, takie jak lęk, gniew i rozradowanie; natomiast część przywspółczulna działa hamująco i wprowadza w stan spoczynku. Nadnercze (a właściwie jego część zwana rdzeniem nadnerczy) podczas intensywnych emocji działa w połączeniu z układem współczulnym. W długotrwałym stresie inna część ( k o r a , ze­

Historia i przegląd

wnętrzna warstwa tego gruczołu) pomaga nam radzić sobie z tym stanem, regulując procesy chemiczne mózgu i reszty ciała, czyli metabolizm. Procesy chemiczne mózgu i ciała zmieniają się pod wpływem stresu psychicznego. Organizm może zmienić kierunek jego działania, odsuwając go od procesów wegetatywnych, ograni­ czając nasze zachcianki i popędy rozrodcze na rzecz czynności obronnych, zaostrzenia czujności i wzrostu energii mięśni. Nato­ miast w sytuacji spokoju może odwrócić te procesy. W trakcie odczuwania głodu, pragnienia, lęku, agresji i moty­ wacji rozrodczej silnie dają o sobie znać podwzgórze i układ limbiczny mózgu. Struktury te stanowią obszar wzajemnego oddziały­ wania z układami chemicznymi, zarówno jako układ hormonalny, w którego skład wchodzą: przysadka mózgowa, nadnercza, gru­ czoły płciowe, szyszynka i inne, jak również jako neurochemiczne układy mózgu. Chemiczne właściwości krwi, płynu mózgowo-rdzeniowego i wiele niewielkich połączeń synaptycznych pomię­ dzy neuronami w mózgu mogą oddziaływać na nasze motywacje i nastroje. Reagują one ponadto na dietę, stan zdrowia oraz sytuację psychiczną i społeczną. Takie związki, jak serotonina, melatonina, noradrenalia i endorfiny odgrywają istotną rolę w kształtowaniu naszych nastrojów i motywacji. Emocje, na przykład szczęście i smutek, mają swoje stereotypowe podstawy w neurochemii i układzie limbicznym mózgu. Wygląda więc na to, że istnieje moż­ liwość dziedziczenia tych stanów emocjonalnych, nie negując przy tym znaczenia okoliczności psychospołecznych. Chemiczna kom­ pozycja mózgu zmienia się gwałtownie pod wpływem naszych przeżyć. Przebyliśmy długą drogę od prostej psychologii bodźca-reakcji, która charakteryzowała teorię uczenia się z pierwszej połowy XX wieku, i w myśl której organizm utożsamiano z czarną skrzynką pomiędzy bodźcem a reakcją. Fizjolodzy natychmiast zaczęli wyja­ śniać tajemnicę czarnych skrzynek. Wiele z odkrytych procesów rzuciło nowe światło na pojęcia popędu, instynktu i emocji. Zoba­ czymy, jak do motywacji i emocji w sposób szczególny odnosi się starszy pod względem ewolucyjnym układ hormonalny lub ner­ wowy. Jako ludzie pod tym względem mamy wiele wspólnego z innymi ssakami. Te starsze układy są ważniejsze w procesie

17

38

Rozdział 1

poznawania motywacji i emocji niż ludzka kora mózgowa, którą uważa się za ośrodek zaawansowanych form uczenia się, poznania i inteligencji. Niemniej jednak w książce tej musimy rozważnie podchodzić do naszej unikalnej ludzkiej inteligencji. A to dlatego, że motywacja stworzeń inteligentnych i dojrzałych może mieć źródło zarówno w procesach poznawczych wyższego rzędu, jak również w prymitywnych sygnałach podkorowych. Nowocześni ludzie często mają do czynienia z konfliktem impulsów racjonal­ nych i emocjonalnych. Najnowsze badania neurologiczne przynoszą ogromny postęp. Tam, gdzie do niedawna mieliśmy jedynie wyobrażenia dotyczące procesów zachodzących w mózgu, dziś możemy uzyskać obraz funkcjonowania konkretnych jego obszarów w reakcji na specy­ ficzne wydarzenia psychiczne. Pozwalają na to takie technologie jak tomografia emisji pozytronu (PET) i rezonans magnetyczny (RM). Do opisu zmian molekularnych w mózgu, które towarzyszą zachowaniu zwierząt poddawanych badaniom, opracowano nowe techniki histologiczne, wykorzystujące białka markerowe, na przy­ kład c - f o s. Inżynieria genetyczna wykorzystująca zwierzęta labo­ ratoryjne pozwala ponownie przyjrzeć się genetycznemu podłożu procesów fizjologicznych i zachowania. Takie tempo rozwoju tech­ nologicznego oznacza, że opis neurologicznych podstaw popędów i emocji, jakiego możemy dokonać dziś w tej książce, z pewnością już niedługo zastąpiony będzie nowocześniejszymi opisami.

Perspektywa kulturowa Jedną ze słabych stron psychologii XX wieku było zbytnie sku­ pianie się na zjawiskach właściwych danej kulturze i badaniu naj­ wygodniejszego obiektu, jakim jest student amerykańskiego colle­ g e ^ . Zdaniem Burghardta (1973, s. 324) „większość psycho­ logów koncentruje się tylko na kilku typach zachowania i bada bar­ dzo ograniczoną liczbę organizmów, najczęściej są to dobrze udo­ mowiony biały szczur i biały student drugiego roku college'u". Wpływ etologii zaznaczył się rozszerzeniem obszaru naszych po­ szukiwań i włączeniem w zakres badań większej liczby gatunków

Historia i przegląd

i form zachowania. Psychologia przekrojowo-kulturowa, antro­ pologia i psychobiologia, wespół z globalizacją przedsięwzięć na­ ukowych, obiecują zwiększenie różnorodności badanych przed­ miotów. Należy w pełni uznać unikalność intelektu naszego gatunku. Jesteśmy organizmami społecznymi, których kultura nie jest sta­ tyczna. Nasze przystosowanie zmienia się znacznie nawet w ciągu naszego życia i bez wątpienia ulega transformacji pod wpływem przemian technologicznych i społecznych, jakie zaszły w przeciągu ostatniego stulecia. W większości jest to wynik „ewolucji kultu­ rowej", która wykorzystuje elastyczność, jaką dają nam jedyne w swoim rodzaju zdolności uczenia się i inteligencja poznawcza, komunikowane za pomocą języka i naśladownictwa. Często dys­ kwalifikujemy prymitywne emocje na rzecz wyższego rozumo­ wania, przez co nierzadko stajemy w konflikcie z samym sobą. Gdybyśmy działali pod wpływem każdego wzburzenia emocjo­ nalnego, takiego jak strach lub podniecenie seksualne, nasze zacho­ wanie niejednokrotnie mogłoby wpędzić nas w poważne kłopoty. W nowoczesnym społeczeństwie intensywnie uczymy się hamo­ wać wiele impulsów emocjonalnych. W późniejszych rozdziałach rozważymy znaczenie tej umiejętności dla cywilizacji i dojdziemy do wniosku, że lepiej pojmować nasze emocje, jako przystosowanie do wcześniej panujących warunków, nie zawsze odpowiadających obecnej sytuacji. Nie wszystkie kultury jednakowo traktują ludzkie popędy i emocje. Większość językoznawców i osób dwujęzycznych jest świadoma wielu nieprzetłumaczalnych subtelnych niuansów języ­ kowych. Na przykład wszyscy angielskojęzyczni wiedzą, co to znaczy być „znudzonym" (ang. bored) i niekoniecznie muszą być „poirytowani" (ang. annoyed), kiedy są znudzeni, podczas gdy francuskie słowo e n n u y ć oznacza człowieka znudzonego lub poirytowanego, w zależności od kontekstu. Chociaż określenia podstawowych popędów i emocji, takich jak głód, pragnienie, lęk, gniew, radość lub smutek, spotyka się we wszystkich językach świata, całe kultury różnią się nieco od siebie w sposobie opisy­ wania szczegółów tych odczuć. W miejscowym dialekcie mogą pojawić się nowe terminy, takie jak z e s t r e s o w a n y (ang.

39

40

Rozdział 1

stressed-out) lub z a w i e s z o n y (ang. hung-up) określające subtel­ ne odmiany nastrojów, których nie potrafił wyrazić język konwen­ cjonalny, należy jednak zaznaczyć, że są one bez wątpienia mało precyzyjne. Niemniej jednak niektóre z najważniejszych rozważanych przez nas doniesień wskazują na to, że pomimo tych niuansów języko­ wych i kulturowych pewne podstawowe cechy języka ciała i wyra­ zów twarzy pozostają takie same w każdej kulturze. Mamy dowo­ dy na to, że grymas lub szeroki uśmiech ma w gruncie rzeczy to samo znaczenie w Stanach Zjednoczonych, w Japonii, Europie, a nawet w Nowej Gwinei. Różni przedstawiciele wielu kultur bezbłędnie odczytają strach wyrysowany na twarzy innego czło­ wieka. Z drugiej jednak strony, wskazać możemy na wiele gestów właściwych tylko jednej kulturze. Poprzez staranne porównania możemy, korzystając z tego typu danych przekrojowo-kulturowych, próbować wyjaśnić fundamentalne aspekty ludzkiej natury, uzyskując w ten sposób lepsze pojęcie na temat wariantów czynni­ ków kształtujących motywacje i emocje.

Metody naukowe Postęp naukowy polegał na odrzucaniu poglądów wcześniej­ szych systemów filozoficznych, a następnie odbudowywaniu wie­ dzy przy wykorzystaniu precyzyjniej określonych metod. Słusz­ ność niektórych założeń filozofii nauki można zakwestionować, na przykład ogromny nacisk na empiryzm. Z drugiej jednak strony, uzasadniać go może fakt, że lepiej sprzyja on jednomyślności niż bardziej subiektywne podejścia alternatywne. Polegamy bowiem na obserwacjach, które można unaocznić każdemu rozumnemu obserwatorowi. Ludzie z reguły zgadzają się z konkretnymi, da­ jącymi się bezpośrednio zauważyć wydarzeniami, częściej nato­ miast sprzeciwiają się uznaniu stwierdzeń abstrakcyjnych umożli­ wiających szeroką ich interpretację. Z reguły z łatwością osiągają pełen konsensus, na przykład w takich sprawach jak to, że słońce jest widoczne lub co do ilości osób w konkretnym małym pomiesz­ czeniu. Mniej skłonni są natomiast zgodzić się z tym, że pogoda jest

Historia i przegląd

przepiękna, lub z tym, że inne osoby znajdujące się w pokoju są za­ niepokojone. Doświadczenie pokazało, że możemy opierać się na konkret­ nych obserwacjach, względem których cechuje nas jednomyśl­ ność. Pomiary i wyliczenia pozwalają na precyzyjne określanie wielkości. Zamiast ustawiania w szeregu trzech mężczyzn od naj­ mniejszego do największego w oparciu o nasze wrażenie, możemy zmierzyć ich wzrost, wagę i określić rozmiary ich ciał z dużą do­ kładnością. Bardziej złożone pojęcia i zjawiska abstrakcyjne mo­ żemy potraktować w ten sam sposób, pod warunkiem jednak, że da się je sprowadzić do poziomu konkretnych obserwacji. Oznacza to posługiwanie się d e f i n i c j a m i o p e r a c y j n y m i ; definicja­ mi w kategoriach konkretnych kroków podejmowanych w celu zmierzenia danego zjawiska. Na przykład niepokój jest dość nieja­ snym i abstrakcyjnym terminem. Możecie się do niego odnosić w inny sposób niż ja, ponieważ moje doświadczenia dotyczące tego stanu mogą być poniekąd odmienne od waszych. W związku z tym nie jesteśmy w stanie w pełni porozumiewać się przy użyciu tego terminu bez wprowadzenia dokładniejszej definicji. Może jed­ nak znajdzie się jakaś recepta na to, żeby sprowadzić to zjawisko do poziomu konkretnych, wymiernych obserwacji. Na przykład za wskaźniki fizjologiczne można uznać dającą się zmierzyć prędkość bicia serca, ciśnienie krwi, poziom hormonów nadnerczowych, ob­ fitość pocenia się lub niespokojne ruchy. Podobnie też zmierzyć i określić można konkretne werbalne stwierdzenia wyrażające lęk lub próby unikania pewnych sytuacji czy przedmiotów, a nawet wypowiedzi na temat nieuchronnego fatum. Możemy w końcu określić wskaźnik niepokoju, który mógłby być opublikowany i używany na całym świecie, pozwalając na standaryzację i bardziej precyzyjną komunikację na jego temat. Jest to lepsze niż sytuacja, w której każdy obserwator opiera się jedynie na własnych subiek­ tywnych wrażeniach. W każdym nowoczesnym języku, na przykład w angielskim, aż roi się od terminów abstrakcyjnych, nieprecyzyjnych, pozwala­ jących na dowolność interpretacji, zwłaszcza jeśli chodzi o słownic­ two dotyczące ludzkich motywacji i emocji. Gdybyśmy ograniczyli się jedynie do tych pojęć, nasza komunikacja nie byłaby w żaden

41

42

Rozdział 1

sposób zakłócona, natomiast z pewnością byłaby w dużym stopniu nieprecyzyjna. Szczęście niekoniecznie oznacza to samo dla mnie, co dla was. Moje spostrzeżenia towarzyszące własnemu lub cudze­ mu zażenowaniu mogą się niewiele różnić od waszych, lecz nie są do końca takie same, a być może ktoś z was w ogóle nie posiada żadnych subiektywnych doświadczeń związanych z tym odczu­ ciem. Nie ma takiej możliwości, bym bezpośrednio odczuwał to, co wy identyfikujecie jako ból, cierpienie, radość lub wyrzuty sumie­ nia. Mogę wysłuchać, jak opowiadacie o tych stanach i w jakiś spo­ sób odnieść je do własnych przeżyć. Możemy poniekąd porozu­ mieć się na ich temat, lecz komunikacja ta z naukowego punktu widzenia jest nieadekwatna. W tej książce słowa pochodzące z mowy potocznej i odnoszące się do podstawowych i uniwersalnych popędów lub emocji poja­ wiają się w tytułach rozdziałów łub podrozdziałów, gdyż przeko­ nany jestem, że ogólne znaczenie większości z nich można uzasad­ nić naukowo. Poznamy dowody na to, że da się zdefiniować ludzkie reakcje na większość stanów emocjonalnych. Jednak poza tytułami, podczas omawiania szczegółów, unikać będziemy używania wyra­ żeń z języka potocznego, zastępując je precyzyjnymi i konkretnymi opisami charakteryzującymi się wyższą wartością dla dyskursu na­ ukowego. Nowoczesna nauka stworzyła uporządkowane metody docho­ dzenia do wniosków polegające na stawianiu hipotez, które na­ stępnie są weryfikowane na drodze systematycznych obserwacji i ostrożnie prowadzonych eksperymentów. Na podstawie konkret­ nych danych hipoteza zostaje albo obroniona, albo obalona. Naj­ ważniejsza jest publikacja danych, gdyż pozwala ona na dogłębne sprawdzenie wyników przez innych ludzi na całym świecie. Do za­ dań naukowca należy, poprzez dokładny opis metod i pomiarów, przedstawić jasną formulę dla innych, którzy chcieliby dokonać takich samych obserwacji. Sceptyczne podejście do wszystkich sen­ sacyjnych nowych odkryć może się okazać stosowne i konstruk­ tywne. Opublikowane dane mogą obronić się bądź przepaść z kre­ tesem podczas dociekliwych prób powtórzenia badań przez innych naukowców. Historia nauki jest pełna teorii i koncepcji, które na­ stępnie zostały odrzucone lub przedefiniowane. Nie istnieją żadne

Historia i przegląd

niekwestionowane autorytety naukowe, a wnikliwość dociekań na polu międzynarodowym niejednokrotnie ujawniła niedosko­ nałości postulatów wygłaszanych przez wielkie postaci świata na­ uki, od Arystotelesa do Freuda. Inaczej rzeczy się miały, jeśli cho­ dzi o roznoszenie się wieści, zanim zrodziły się pierwsze poglądy naukowe, gdyż często polegały one na przepowiedniach. Słowa przywódców uznanych za jednostki mądrzejsze, od Konfucjusza do Mojżesza, gromadziły rzesze zwolenników, którzy uważali je za nieomylne. Wielu mistrzów wypowiadało się na temat podstawo­ wych przyczyn powstania wszechświata i tego, w jaki sposób lu­ dzie powinni być motywowani oraz które emocje i zachowania są właściwe. Bez względu na to, co my jako jednostki dziś myślimy o ich nauce, wiemy, że ówczesnym sposobom pozyskiwania infor­ macji daleko było do metod naukowych. Nowoczesne podejścia nie pozwalają na przyjmowanie poglądów tylko dlatego, że wypo­ wiedziane zostały przez wybitną postać, a każda teoria rodzi się lub zostaje obalona jedynie na podstawie rzeczowych dowodów. Prawdziwa wartość nauki wyraża się tym, że podnosi ona po­ ziom naszego pojmowania natury. Wiadomo powszechnie, że dzi­ siejsze czasy przyniosły bezprecedensowy postęp w rozwoju wie­ dzy i technologii. Z pełnym przekonaniem twierdzę, że uważna lektura następnych rozdziałów przekona was także o tym, że per­ spektywa naukowa pozwala na głębszy wgląd w problemy ludz­ kich motywacji i emocji niż jakiekolwiek podejście alternatywne. Podsumowując, chciałbym powiedzieć, że jedyną właściwą per­ spektywą rozważań na temat motywacji i emocji byłoby ujęcie eklektyczne, wykorzystujące informacje pochodzące z różnych dzie­ dzin. Historia rozwoju idei ukazuje wyraźnie, że teorie rozwijające się na bardzo wąskim polu działania, bez odpowiedniego porozu­ mienia z innymi dziedzinami, szybko straciły na aktualności. Inte­ grując całkowicie różne dyscypliny, musimy dokładnie analizować wszystkie dane, w trosce o to, by dorównywały one najwyższym standardom naukowym. Moim zamiarem jest podjęcie wysiłku skonsolidowania nowoczesnych perspektyw naukowych dotyczą­ cych motywacji i emocji, przy założeniu, że różne poziomy analizy pasują do siebie i nawzajem się uzupełniają.

41

R o zd ział 2

Ewolucja motywacji i emocji

W

pierwszej kolejności zajmijmy się najszerszą z perspek­ tyw. Ujęcie ewolucyjne daje nam ogólną teorię istoty mo­ tywacji i wskazuje na to, jakie miejsce zajmują w niej konkr emocje. Sama idea nie jest nowa i wcale nie wywodzi się z prac Ka­ rola Darwina. Prawdopodobnie niewielu z nas odważyłoby się kwestionować fakt, że z biegiem czasu zaobserwować można roz­ wój życia na Ziemi oraz zmiany na lepsze lub gorsze. Lecz zanim Darwin nie opisał mechanizmów doboru naturalnego, różnice po­ jawiające się z pokolenia na pokolenia i rozwój gatunków nie były pojmowane w należyty sposób. Zdolność człowieka do obserwowania natury była zawsze ogra­ niczona, chociażby przez to, że jego życie nie jest zbyt długie. Nie sposób dostrzec zmian w procesach życiowych zachodzących na przestrzeni tysięcy, a nawet milionów lat. Rozwój zachodnich po­ glądów na temat ludzkiego zachowania przez cały czas utrudniała konkurencyjna idea błyskawicznego aktu stworzenia mająca swe źródło w dosłownej interpretacji biblijnych opowieści z Księgi Ro­ dzaju. Jednak myśl, że ludzie są spokrewnieni z innymi formami życia i że życie w ogóle może mieć wspólne korzenie, istniała także przed Darwinem (zob. Eiseley, 1958). Jego prace, poprzez opis me­ chanizmu doboru naturalnego, jedynie sformalizowały sposób pojmowania ewolucji. Przedstawiały bowiem koncepcję życia, któ­ ra do dziś jest powszechnie przyjmowana w społeczności naukow­ ców jako podstawa nauk biologicznych. Spektakularne sukcesy na polu objaśnienia całej istoty życia (lub zasad rządzących wszechświatem) na dłuższą metę mogą się okazać dość pretensjonalne. Nikt w końcu nie zna całej prawdy

Ewolucja motywacji i emocji

i w związku z tym musimy kontynuować badania. Jeśli chodzi o początki życia na Ziemi, to mamy do czynienia z konkurencyjny­ mi koncepcjami na temat tego, czy ewolucja miała przebieg stop­ niowy czy skokowy, i na temat wielu innych szczegółów. Mimo to ogólny mechanizm zmian ewolucyjnych opisany przez Darwina przetrwał w świadomości naukowców przez prawie półtora wie­ ku. Dziś o powstawaniu życia na Ziemi i o tym, jak ewolucja ukształtowała naturę człowieka, wiemy więcej niż kiedykolwiek. Darwin opisał proces stopniowych zmian charakterystyki da­ nego gatunku. Poszczególne osobniki różnią się pod względem dziedziczonych cech, a rozmnaża się tylko wycinek każdej z gene­ racji. Gatunki różnią się między sobą, gdyż istnieją rozmaite bariery ograniczające możliwość ich krzyżowania się; także charakterysty­ ki osobnych podgrup zaczynają od siebie odbiegać, co spowodowa­ ne jest reakcją na dryf i ekologiczną odrębnością. Przystosowanie na poziomie cech fizjologicznych i typów zachowania ewoluuje na przestrzeni wielu pokoleń celem podporządkowania się wymo­ gom otoczenia naturalnego. Darwin nie znał zasad dziedziczenia, bazował jedynie na przeczuciu, że ono istnieje. Dziś, począwszy od pionierskich prac Mendla oraz za sprawą nowoczesnych badań molekularnych i genetyki populacji, wiemy o wiele więcej na ten temat. A wiedza ta, wyjaśniając mechanizmy dziedziczności, po­ zwoliła na pełniejsze zrozumienie zasad naturalnej selekcji.

Ewolucję łatwo dostrzec w powszechnych obserwacjach Poszczególne osoby różnią się od siebie pod względem wielu cech. Jest to równie oczywiste jak występowanie podobieństw w obrębie rodziny. Chociaż nawet bliscy krewni nie są zupełnie jednakowi, niektóre cechy można potraktować jako wspólne. Wie­ le z nich przechodzi z rodziców na dzieci, jednak nie bezwarunko­ wo; pamiętajmy, że każdy osobnik jest unikatową rekombinacją genów. Zróżnicowanie osobników i podobieństwo „rodzinne" nie­ trudno zaobserwować również u gatunków udomowionych. Nowoczesna genetyka dostarcza mnóstwa dowodów na to, że

45

46

Rozdział 2

zachowanie odrębności i dziedziczność są głównymi regułami rzą­ dzącymi reprodukcją roślin i zwierząt. Wszystkie żywe istoty rozmnażają się w liczbie przekraczającej ilość potrzebną tylko do zastąpienia osobników żyjących. Aby roz­ miary populacji pozostawały stałe, wystarczyłoby, gdyby dwoje rodziców wydawało na świat tylko dwoje potomstwa. U niektó­ rych owadów obserwujemy skrajne odejście od tej zasady, gdyż jedna para potrafi złożyć tysiące jaj. Gdyby ta ilość nie była kontro­ lowana przez inne czynniki, Ziemię błyskawicznie zasiedliłyby muchy domowe. Para myszy domowych także wydaje na świat więcej potomstwa niż potrzebne do ich zastąpienia. Samica może w jednym miocie mieć od sześciu do dwunastu młodych, a w ciągu całego życia może się kocić ponad dziesięć razy. W związku z tym myszy również posiadają potencjał gwałtownego wzrostu ich po­ pulacji. My, ludzie, jesteśmy o wiele skromniejsi, jeśli chodzi o roz­ ród, zwłaszcza w dzisiejszych czasach. Chociaż, przy braku środ­ ków kontroli urodzeń, para zdrowych ludzi może mieć od sześciu do dziesięciu dzieci. Niemniej jednak w wielu sytuacjach i u wielu gatunków liczba osobników jest stała lub cykliczna. Nie wszystkie dożywają wieku rozrodczego. Większość much i myszy staje się ofiarami drapieżni­ ków, chorób, głodu lub innych niekorzystnych warunków środo­ wiska. Przetrwa i znajdzie potrzebne do rozrodu źródła pożywie­ nia i schronienie tylko niewielka ich część. Oczywiście w obrębie gatunku niektóre osobniki rozmnażają się częściej niż inne. U ludzi jest to łatwo dostrzegalne, gdyż jedni mają dużo dzieci, a inni wca­ le. U niektórych gatunków, nie wyłączając z nich człowieka, jest to efekt walki o ograniczone źródła pożywienia i schronienie. Niektóre cechy genetyczne, którymi różnią się osobniki, mają wpływ na to, czy organizmy rozmnażają się, czy też nie. Natura obfituje w przykłady prawdopodobnych wyników selekcji. Mu­ chy, które pozostają czujne na zbliżające się obiekty i gotowe do szybkiej ucieczki, prawdopodobnie nie zostaną trafione packą lub końskim ogonem, jak ich powolniejsze kuzynki. Istotnie, poten­ cjalna ofiara, która skutecznie się ukrywa bądź ucieka, może prze­ żyć następny dzień, natomiast powolna i rzucająca się w oczy zwykle ginie. Szybsze i bardziej przebiegłe drapieżniki z większą

Ewolucja motywacji i emocji

łatwością łapią zdobycz. Wyższa inteligencja człowieka pozwala na skuteczniejsze opanowanie rzucającego wyzwanie otoczenia. Zatem nie wszystkie osobniki dożyją wieku rozrodczego, a nawet, jeśli im się to uda, to nie zawsze znajdą siły i warunki niezbędne do rozmnażania, co po części jest wynikiem ich cech indywidual­ nych. Rzeczywistym kluczem do naturalnej selekcji jest reprodukcja. Każda cecha indywidualna sprzyjająca reprodukcji potencjalnie ulega powieleniu w następnych pokoleniach. Chociaż przeżycie jest warunkiem koniecznym, to jednak niewystarczającym. Repro­ dukcja wymaga również przystępnego partnera, zasobów poży­ wienia koniecznych do utrzymania płodności i wyżywienia po­ tomstwa oraz dobrego miejsca gniazdowania by ochronić je od zjawisk niepożądanych. Częstotliwość występowania niektórych cech w obrębie gatun­ ku może się zmieniać na przestrzeni jednego pokolenia, zwłaszcza w okresie przejściowym, szczególnie gdy w grę wchodzą naciski ze strony środowiska. Sedno doboru naturalnego stanowi r o z ­ m n a ż a n i e r ó ż n i c u j ą c e . Wyobraźmy sobie populację ciem z ich indywidualnymi różnicami genetycznymi, z których jedna wpływa na stopień ich zainteresowania żarówkami elektryczny­ mi. Przyjmijmy, że ludzie do oświetlenia zewnętrznego zaczęli używać bardzo mocno nagrzewających się żarówek. Zatem nagle pojawia się nowy nacisk selekcyjny ze strony środowiska zamiesz­ kiwanego przez te owady. Jeśli każda z ciem lecących do światła zginie, te, które tak bardzo się nim nie interesują będą w korzyst­ niejszej sytuacji. Unikające gorącej iluminacji osobniki przeżyją i zapewne będą dalej się rozmnażać. Zatem liczba ciem charaktery­ zujących się pędem do lampy w następnym pokoleniu spadnie. A w kilku następnych generacjach wszystkie geny warunkujące lot do światła zostaną całkowicie wyplenione. Nastąpi okres przej­ ściowy w motywacji tego gatunku. Za sprawą dziedziczenia gene­ tycznego i naturalnej selekcji zanikowi ulegnie fototropizm, a za­ korzeni się lęk przed gorącym źródłem światła. U wielu gatunków zaobserwować można walkę o partnera. Nadaje to ewolucji jeszcze inny wymiar nazywany d o b o r e m p ł c i o w y m . Wybór dokonywany przez partnera jednej płci

47

48

Rozdział 2

określa, który z osobników płci przeciwnej będzie brać udział w rozrodzie, czyli, które cechy będą przekazane następnym poko­ leniom. Partnerzy uznani za atrakcyjnych mają szansę na rozród. „Atrakcyjność" może po części odzwierciedlać dobry stan zdro­ wia, cechy adaptacyjne, które można przekazać potomstwu, oraz posiadanie zasobów, takich jak pożywienie i miejsce gniazdowa­ nia. Jednak dobór seksualny może również prowadzić do po­ niekąd przypadkowych rezultatów. Wiele cech dymorficzych lub tych, które pozwalają na rozróżnienie płci w obrębie gatunku, jest wynikiem doboru płciowego na przestrzeni pokoleń. Natura pod­ suwa masę przykładów, na przykład pióra samca pawia, czerwo­ ne plamki u samca czerwonoskrzydłego kosa i poroże u samców zwierząt trawożemych. U ludzi można zauważyć zarost na twa­ rzach mężczyzn i względny brak owłosienia twarzy u kobiet oraz różnice w wysokości głosu. Nieznane są jednak przyczyny adapta­ cyjne, dla których te cechy muszą odróżniać mężczyzn od kobiet. Na przestrzeni wielu pokoleń mężczyźni musieli na partnerki wy­ bierać raczej kobiety z jak najmniejszą ilością owłosienia na twarzy i wyższym głosem, a kobiety mężczyzn z bujniejszym zarostem i wydających niższe dźwięki. Dające się zaobserwować cechy organizmów ( f e n o t y p ) uwa­ runkowane są strukturą genetyczną organizmu (g e n o t y p) i są dziedziczone. Oczywiście niemożliwe jest dziedziczenie wszyst­ kich cech, a większość fenotypów jest efektem działania zarówno genów, jak i środowiska. Cechy wyuczone, nabyte w trakcie roz­ woju w wyniku doświadczenia, nie są związane wyłącznie z gena­ mi, a częstotliwość ich występowania w obrębie pokolenia w naj­ mniejszym stopniu nie zależy od działania doboru naturalnego. Jego efekt widzimy wtedy, gdy fenotypy mają podstawę gene­ tyczną oraz wpływ na zdolność przeżycia i rozrodu. Interesująca nas kwestia brzmi zatem następująco: Czy cechy związane z motywacjami i emocjami mają wystarczające podsta­ wy genetyczne, by działały na nie mechanizmy doboru naturalne­ go? Jak się przekonamy w następnych rozdziałach, odpowiedź brzmi: Zdecydowanie tak, choć istnieją pewne zastrzeżenia. W roz­ dziale 3 bezpośrednio podejmiemy ten problem i rozważymy dziedziczenie motywacji i emocji w ujęciu naukowym. Podejście

Ewolucja motywacji i emocji

to wskazuje na kilka aspektów wzajemnej interakcji pomiędzy ce­ chami genetycznymi i środowiskowymi w trakcie rozwoju jed­ nostki.

EWOLUCJA MOTYWACJI Imperatywy przetrwania i reprodukcji Dwa główne aspekty motywacji dotyczą wszystkich form życia roślin, mikroorganizmów i zwierząt. W myśl fundamentalnych za­ sad doboru naturalnego, wszystkie organizmy dążą do zacho­ wania życia i wydania potomstwa. Logika jest w zasadzie prosta i ilustruje, jak naturalna i niechybiona jest darwinowska teoria ewolucji. W zasadzie każdy organizm musi posiadać środki pozwa­ lające mu utrzymać się przy życiu. Inaczej szybko by zginął. Roz­ ważmy hipotetyczny przypadek prymitywnych organizmów po­ siadających dużą różnorodność indywidualnych zachowań. Za­ łóżmy, że niektóre z nich są zaprogramowane tak, by poszukiwać pożywienia i unikać bólu, natomiast pozostałe lekceważą te pod­ stawowe zadania i zachowują się w sposób bardziej przypadko­ wy. Oczywiście te, które dbają o pożywienie i stronią od niebez­ pieczeństw, uchowają się, w przeciwieństwie do tych, które tego nie robią. Z czasem życie, które żyje, stanie się życiem, które sku­ tecznie stara się żyć. Motywacji przetrwania sprzyja bezpośred­ nio dobór naturalny, ponieważ wszystko inne dąży do samouni­ cestwienia. Sytuacja jest jednak trochę bardziej skomplikowana, ponieważ nie do końca jest tak, że organizmy charakteryzują się chęcią utrzy­ mania przy życiu. Za sprawą złożonych przyczyn, które wynikają poniekąd z zużycia ciała, przypadkowej śmierci i konkurenci mię­ dzy jednostkami, wieczny żywot nie ulegał ewolucji. Problemem tym zajęła się reprodukcja. Poszczególne jednostki niszczeją, ule­ gają wypadkom, padają ofiarą drapieżników i umierają. Organi­ zmom nieśmiertelnym prawdopodobnie nie żyłoby się dobrze. Po­ przez rozród i różnicowanie wybrane organizmy mogą wydawać

49

50

Rozdział 2

na świat nowsze i lepsze modele, które następnie będą żywić się niegdysiejszym wiecznym żywotem bądź zabierać jego pożywie­ nie i miejsca lęgowe. Kwestia śmierci wpływa na motywacje i emo­ cje w wieloraki sposób (zob. rozdziały 8, 10 i 13). Rozród stanowi sposób na przezwyciężenie śmiertelności. Organizmy pozostawiają kopie własnego materiału genetycznego w świeżej, żywotnej i gotowej do przekazania dalej formie. Orga­ nizmy rozmnażające się płciowo oddają w postaci potomstwa nowe kombinacje własnych genów, które mogą być gorsze, ale również mogą się okazać lepsze od materiału rodziców. Różno­ rodność genetyczna stanowi ochronę przed zmieniającym się śro­ dowiskiem i konkurencją ze strony innych organizmów. Materiał genetyczny gatunku przekazuje tylko najbardziej uda­ ny wycinek każdego pokolenia, taki, który przeżyje i będzie się rozmnażał. Jednostki dążące do reprodukcji, fizjologicznie i beha­ wioralnie nastawione na wydawanie zdrowego potomstwa, znacznie częściej się go dochowują niż te, które lekceważą tę moty­ wację i zachowują się przypadkowo. Rozród stanowi całą esencję doboru naturalnego, ponieważ określa strukturę genetyczną na­ stępnego pokolenia. Istnieją zatem silne i bezpośrednie selektywne czynniki nacisku wymuszające: (1) dożycie przynajmniej wieku rozrodczego i (2) sam rozród. Dotyczy to każdego organizmu, za­ równo roślin, jak i zwierząt, ludzi i innych stworzeń i objaśnia pod­ stawy motywacji. Wszystkie organizmy posiadają mechanizmy samozachowaw­ cze i reprodukcyjne, które przenikają ich motywację. Wystarczy, gdy spojrzymy na samych siebie. Ludzki głód i pragnienie są sil­ nymi popędami sprawiającymi, że się odżywiamy i utrzymujemy przy życiu (zob. rozdział 5). Poszukujemy żywności i wody na wiele sposobów, począwszy od prostego łowiectwa i zbieractwa, skończywszy na rolnictwie i pracy za pieniądze wymieniane póź­ niej na żywność. Wystrzegamy się sytuacji zagrożenia życia. Uszko­ dzenie ciała powoduje ból; lękamy się go i unikamy, jeśli zdołamy go przewidzieć (zob. rozdział 6). Strzeżemy się chorób i jednocześ­ nie leczymy, gdy już do nich dojdzie. Dążymy do wygody, szuka­ my schronienia przed niekorzystnymi temperaturami i dyskom­ fortem, który zagraża naszemu dobru fizycznemu. Wszystkie

Ewolucja motyimcji i emocji

z tych motywacji bez wątpienia mają charakter samozachowaw­ czy. Motywacja rozrodcza jest równie wyraźnie widoczna u ludzi jak u zwierząt i roślin (zob. rozdział 7). Najdojrzalsze jednostki szukają towarzystwa pici przeciwnej i w sprzyjających okoliczno­ ściach mogą zostać nagrodzone za swą aktywność płciową. Po­ mijając kwestie nowoczesnych metod kontroli urodzeń, na ogół prowadzi to do ciąży. Kiedy dziecko się rodzi, zwykle jest karmio­ ne i ochraniane (zob. rozdział 11). Dobór naturalny działa bezpośrednio właśnie na tych szcze­ blach motywacji. Organizmy, które nie zdołają przeżyć lub roz­ mnożyć się, nie przekazują własnych cech dziedzicznych. Te, które starają się przeżyć i rozmnożyć przekazują te cechy, które dają im tę motywację. Zatem dobór naturalny ma dość bezpośredni związek z większością fundamentalnych cech motywacyjnych. Silnie sprzyja przeżyciu i rozrodowi. Istnieją również wyjątki, przypadki, w których organizmy nie dążą do przetrwania i repro­ dukcji. Te podstawowe popędy w niektórych okolicznościach mogą również napotkać pewne ograniczenia, kiedy korzystniej jest umrzeć i uniknąć rozrodu, co omówimy w późniejszych roz­ działach (zob. rozdziały 6, 7, 8 i 10). Teraz jednakże zajmijmy się ogólną tendencją dziedziczenia mechanizmów dających silną mo­ tywację do pozostania przy życiu i wydawania potomstwa.

Współzawodnictwo Wiele organizmów stworzyło różne sposoby sprostania pod­ stawowym wyzwaniom, jakimi są przeżycie i rozród. Jednak ilość dziedzicznych nisz jest ograniczona. Zakładając, że więk­ szość gatunków rozmnaża się w nadmiernej liczbie, zwykle nie wystarczy dla wszystkich osobników limitowanych źródeł poży­ wienia i miejsc gniazdowania. W związku z tym, mamy do czy­ nienia ze współzawodnictwem, zarówno wewnątrz, jak również pomiędzy gatunkami. Rywalizacja zaś przygotowuje grunt dla pojawienia się pewnych emocji społecznych, takich jak te, które kształtują strategie reprodukcyjne i agresywne zachowanie (zob. rozdział 9).

SI

52

Rozdział 2

Niektóre gatunki wydają potomstwo w zadziwiająco ogrom­ nych ilościach, inne są bardziej powściągliwe i reagują na naciski środowiska scharakteryzowane jako r-selekcja i K-selekcja (MacArthur, Wilson, 1967). Na jednym końcu kontinuum przedstawi­ ciele r-selekcji wydają na świat ogromne ilości potomstwa, lecz zwykle nie przejmują się przyszłym losem każdego z dzieci. Wiele owadów, ryb i niektóre ssaki, na przykład myszy i szczury, mają o wiele liczniejsze potomstwo niż wymaga tego konieczność za­ stąpienia rodziców. Jest to akt kompensacji skutków aktywności drapieżników, które zbierają obfite żniwo wśród przedstawicieli niektórych gatunków. Jednak większość osobników z każdego po­ kolenia nie padnie ofiarą innego zwierzęcia i rozmaitych katakli­ zmów, przez co nadal będzie brała udział w rozrodzie. Wynikiem tego może być przyspieszenie działania doboru naturalnego, co, pod warunkiem, że jego kierunek będzie stały, doprowadzi do ewolucyjnych zmian. Na drugim biegunie znajdują się przedsta­ wiciele K-selekcji, oni również rozmnażają się w nadmiernych iloś­ ciach, lecz więcej inwestują w mniejszą ilość potomstwa w każdym pokoleniu. Ludzie należą do gatunków uosabiających właśnie tę strategię. Każde z naszych dzieci darzone jest szczególną opieką. Jesteśmy pod tym względem skrajnym przypadkiem, gdyż nasze dzieci w zamierzchłych czasach wymagały nadzoru i były zależne od rodziców przynajmniej do piętnastego roku życia, a obecnie na­ wet dłużej. Rozmaite strategie są odzwierciedleniem różnic w zamieszki­ wanych przez poszczególne osobniki środowiskach, mimo to rzad­ ko który z nich nie ma do czynienia z konkurencją. Rywalizacja po­ między gatunkami może przybierać rozmaite formy, od otwartej walki o pożywienie i schronienie, przez pasożytnictwo, do drapieżnictwa. W związku z tym organizmy wykształcają mechani­ zmy przezwyciężania konkurencji, unikania drapieżników i sku­ tecznego zdobywania pożywienia. Gatunki różnią się między sobą pod względem usposobienia motywacyjnego do poszukiwania pokarmu, polowania i bronienia się przed innymi zwierzętami. Nierzadko spotykane jest również współzawodnictwo w obrębie jednego gatunku i przybiera ono wówczas charakterystyczne dla tegoż gatunku formy. Terytorializm i hierarchia dominacji zakła­

Ewolucja motywacji i emocji

dają podział źródeł pożywienia, obszarów gniazdowania i partne­ rów, a wokół nich tworzą się skłonności motywacyjne i emocjonalne kształtujące agresję, reakcje obronne i podział pozycji społecznych.

Egoizm i altruizm Z reguły myślimy, że narzędziem działania doboru naturalne­ go jest rozród różnicujący poszczególne osobniki. Pomiędzy biolo­ gami zajmującymi się ewolucją nadal toczą się dyskusje dotyczące poziomu, na którym dobór naturalny jest widoczny, od gatunku, przez grupę, jednostkę, aż do genu. Uznano w tej debacie, że pro­ blem ten ma znaczny wpływ na sposób pojmowania „egoizmu" i „altruizmu" w motywacji zachowań zwierząt. W ostatnim czasie osiągnięto pewne porozumienie co do tego, że najważniejszym aspektem, poza indywidualnym powodzeniem rozrodczym jed­ nostki, jest jej stosunek do krewnych i wpływ tych stosunków na następne pokolenia. Zachowania samolubne pojmowane są jako ochrona własnych perspektyw przetrwania i rozrodu przeciwstawionych możliwo­ ściom innych jednostek. Jednak struktura społeczna gatunku oraz dynamika pokrewieństwa genetycznego mogą spowodować poja­ wienie się społecznie ukierunkowanej motywacji. W końcu krewni posiadają podobny materiał genetyczny i ten sam cel rozrodczy. Tym celem jest replikacja wspólnego materiału genetycznego. Powinowactwo genetyczne może być określone przez w s p ó ł ­ c z y n n i k p o k r e w i e ń s t w a , który oznacza stopień wspól­ nych genów w parze krewnych (zob. tabela 2-1). Ten współczyn­ nik uwzględnia materiał genetyczny, który jest różny u różnych osobników danej populacji (wyłączywszy wiele genów, które są ustalone i wspólne dla przedstawicieli danego gatunku). Stopień podobieństwa genetycznego krewnych możemy określić na pod­ stawie wspólnego poiomka w ostatnim pokoleniu. Współczynnik pokrewieństwa zakłada, że każdy z rodziców może przekazać dziecku tylko połowę swoich chromosomów. Prawidłowo ludzie mają 46 chromosomów w 23 parach, w każdej parze po jednym od każdego rodzica. Rodzic przekazuje do komórki rozrodczej

53

54

Rozdział 2

(plemnika/jaja) tylko 23 chromosomy, będące nową rekombinacją materiału genetycznego z pełnego garnituru chromosomów. W momencie zapłodnienia każdy chromosom łączy się z odpowia­ dającym mu chromosomem z nowej rekombinacji chromosomów drugiego rodzica. W ten sposób powstaje możliwość występowa­ nia unikatowych zestawień u potomstwa. Wzajemne zainteresowanie genetyczne stanowi podstawę mo­ tywacji społecznej. Zachowania rodzicielskie mają oczywiście na celu rozpowszechnienie własnych genów. Są one powszechnie spotykane w naturze, ale u różnych gatunków mogą przybierać różne formy w zależności od przystosowań do szczególnych wy­ magań środowiska (zob. Clutton-Brock, 1991). Rodzice skutecznie opiekujący się potomstwem przekazują mu wszystkie cechy gene­ tyczne, które będą warunkować taki sam sposób sprawowania opieki rodzicielskiej w następnym pokoleniu. Rodzice zaniedbu­ jący dzieci ryzykują, że nic nie przekażą następnym pokoleniom. Podobnie pokrewieństwo genetyczne wyzwala zachowania ma­ jące na celu pomoc rodzinie. Opiekuńczy dziadkowie, ciocie i wuj­ kowie realizują własne cele genetyczne. N e p o t y z m , inaczej sprzyjanie bliskim, jest dobrze znany we wszystkich ludzkich kul­ turach, a jego ślady możemy napotkać także u innych gatunków. Hamilton (1964) wyjaśnił proces ewolucyjny znany pod nazwą d o b o r u k r e w n i a c z e g o . Dobór naturalny faworyzuje pe­ wien gen, gdy jego nosiciel czerpie korzyści z kopii tegoż genu ist­ niejącego u innego osobnika, który posiada go od ich wspólnego przodka. Nawet jednostka, która sama nie rozmnaża się, może wpływać na replikację własnych genów poprzez umożliwienie reprodukcji innym jednostkom, które je posiadają. Teoretycznie zachowanie „altruistyczne", z którego korzystają krewni, może ulegać ewolucji, jeśli zysk z powodzenia reprodukcyjnego benefi­ cjanta przewyższa stratę spowodowaną rezygnacją z rozrodu altruisty. Uważa się, że ten proces odbywający się na przestrzeni wielu pokoleń zrodził nepotyzm, a nawet może dopuszczać spora­ dyczne akty poświęcenia mające na celu pomoc krewnym. Rozważmy motywację pszczoły żądlącej wroga rodzinnej kolo­ nii, która umiera w wyniku wytrzewienia spowodowanego pozo­ stawieniem żądła w atakowanym obiekcie. Skutecznie oddaje

Ewolucja motyioacji i emocji

Tabela I-I. Współczynnik pokrewieństwa (r) określający stopień podobieństwa

dwojga krewnych (Galton, 1889; Hamilton, 1964; Wright, 1922). Wszystkie licz­ by, poza podanymi dla bliźniąt jednojajowych i stosunku rodzic-dziecko, są wartościami uśrednionymi i mogą niedokładnie określać pokrewieństwo kon­ kretnych par Pokrewieństwo

r

Bliźnięta jednojajowe

1,0

Rodzic-dziecko

0,5

Rodzeństwo

0,5

Rodzeństwo przyrodnie

0,25

Dziadek-dziecko

0,25

Stryj /ciotka-bratanek /siostrzenica

0,25

Kuzyn pierwszego stopnia

0,125

Kuzyn drugiego stopnia

0,0625

życie w obronie własnej wspólnoty, w której znajduje się mnóstwo kopii jej materiału genetycznego (zob. Wilson, 1971), Człowiek po­ święcający swoje życie dla rodziny w czasie wojny dokonuje po­ dobnego czynu. Takie skrajne akty działania dla dobra innych nie pasują do pojęcia jednostki egoistycznie promującej samą siebie; wytłumaczenie ewolucyjne wymaga raczej uwzględnienia idei do boru krewniaczego (zob. rozdziały 6 ,8 i 10, i zawarte w nich frag­ menty dotyczące służby wojskowej, ograniczeń instynktu samoza­ chowawczego oraz samobójstw).

Maksymalizacja ogólnej sprawności: Ostateczny czynnik motywujący Jesteśmy świadkiem tego, jak w środowiskach psychologów ewolucji i socjobiologów rodzi się nowa i ekscytująca koncepcja syntetyzująca wiedzę ogólną i mająca na celu objaśnienie moty­ wacji. Rozwija ona podstawowe pojęcia przeżycia, rozrodu i po­ krewieństwa, które omówiliśmy powyżej, ale też wskazuje na ważniejsze zasady tłumaczące subtelniejsze aspekty zachowania. W skrócie, teoria ta wskazuje na to, że jednostki zostały ukształto-

S5

56

Rozdział 2

wane przez dobór naturalny w taki sposób, by dążyć do maksyma­ lizacji reprezentacji ich genów w przyszłych pokoleniach (zob. sprawozdania ogólne, Barash, 1982; Krebs, Davies, 1991; Slater, Halliday, 1994; Wilson, 1975). Narzędziem doboru naturalnego jest rozmnażanie różnicujące poszczególne osobniki. Jednak posiadanie wspólnych genów przez wielu krewnych może oznaczać, że bezpośredni rozród nie jest jedynym sposobem przekazania ich dalszym pokoleniom. Za­ kładając, że jednostka może pośrednio przyczynić się do replikacji jej własnych genów, sprzyjając rozmnażaniu się jej krewnych, idea powodzenia rozrodczego nabiera głębszego sensu. Hamilton (1964) wysunął pojęcie ogólnej sprawności, która dotyczy nie tylko bez­ pośredniego sukcesu reprodukcyjnego danego osobnika, ale rów­ nież jego wkładu w replikacje genów za sprawą jego krewnych. Rozważmy sprawność ogólną z bardziej formalnego punktu widzenia. Indywidualna sprawność jednostki, w sensie czysto bio­ logicznym, często była definiowana ilością posiadanego potom­ stwa. Zauważmy, że to nie to samo co „sprawność fizyczna", która odnosi się raczej do stanu zdrowia niż do rozrodu, w wyrażeniu przetrwa najsprawniejszy sprawność ma jeszcze inne znaczenie (niestety, pokutuje tu brak precyzji tego określenia). Sprawność, w sensie sukcesu reprodukcyjnego, mierzy się ilością posiadanego potomstwa. Powodzenie rozrodcze mierzy się najczęściej w dru­ gim pokoleniu, ponieważ słabsze potomstwo może się rozmnażać słabiej niż mniejsza liczba sprawniejszych potomków. Ogólna sprawność to sukces reprodukcyjny danego osobnika plus wzrost (lub spadek) sukcesu rozrodczego krewnych, do którego się przy­ czynił, mierzony za pomocą współczynnika pokrewieństwa. Zachowania mające na celu zwiększenie reprezentacji włas­ nych genów w następnych pokoleniach powinny mieć przewagę ewolucyjną nad bardziej przypadkowymi reakcjami. Skoro istnieją geny tkwiące u podstaw zachowań maksymalizujących sprawność ogólną, to same dbają o to by pojawiły się w następnym pokoleniu. Takie działanie procesu ewolucji jest kwestią logicznej konieczno­ ści. Gen, który prowadzi do autoreplikacji, znajduje sposób, by się ujawnić w kolejnych generacjach; wszystkie inne na przestrzeni kilku pokoleń mogą zostać zatracone.

Ewolucja motywacji i emocji

Zatem uznaje się, że organizmy zostały tak ukształtowane przez dobór naturalny, by dążyć do maksymalizacji reprezentacji włas­ nych genów w przyszłości. Dążą do maksymalizacji i optymalizacji ogólnej sprawności. Składa się na to motywacja do przeżycia od­ zwierciedlona w zjawiskach głodu i pragnienia (zob. rozdział 5), unikaniu niebezpieczeństw, takich jak choroby i surowość środowi­ ska (zob. rozdział 6), ale również okolicznościowe odstępstwa od instynktu samozachowawczego (zob. rozdziały 8 i 10). Idea ta obej­ muje ponadto motywację rozrodczą ujawniającą się w zachowa­ niach płciowych, opiece nad młodymi i towarzyszących temu wielu emocjach, jak również jej ograniczenia (zob. rozdziały 7 i 11). Objaśnia także istotę zachowań agresywnych (zob. rozdział 9) oraz podsumowuje podstawy zachowań społecznych mających na celu dobro krewnych i wspólnoty (zob. rozdział 14). Uważa się, że ta wielokierunkowa teoria jest w stanie objaśnić „motywacje" zarów­ no roślin i mikroorganizmów, jak ludzi i innych zwierząt. Jak w przypadku większości uogólnień i tutaj istnieją czynniki ograniczające pojęcie maksymalizacji sprawności ogólnej. Nikt nie zaryzykowałby stwierdzenia, że człowiek w dzisiejszych czasach świadomie dąży do replikacji własnych genów. Dzieje się tak dlate­ go, że pozycję swoją podkreśliła tu nowoczesna kultura ucząca innej interpretacji ludzkich celów. Socjobiołodzy zaoponują, że nie musi­ my wcale być świadomi tego dążenia, musimy jedynie je wypełniać. Każdy z nas posiada geny wspólne dla naszego gatunku, ponie­ waż wszyscy mieliśmy jednych przodków, a także dlatego, że w każdym pokoleniu dochodzi do wymieszania materiału gene­ tycznego. Prawdą jest też, że większość genów dzielimy z szym­ pansami (King, Wilson, 1975). Wiele spośród genów jest ściśle określonych i niezmiennych, na przykład wspólna na podstawo­ wym poziomie budowa naszych ciał. Omówiony powyżej współ­ czynnik pokrewieństwa dotyczy jedynie wycinka zmiennych ge­ nów dzielonych z krewnymi, odziedziczonych od niedawnego wspólnego przodka. Wygląda więc na to, że samo dziedziczenie genetyczne nie jest wystarczającym warunkiem do pojawienia się altruizmu. Muszą zatem zadziałać mechanizmy ewolucji mające wpływ na związek genetyczny, tak samo jak dobór krewniaczy wpływa na wzajemne stosunki wewnątrz rodziny.

S7

58

Rozdział 2

Można poniekąd uznać, że to geny mają naturę „egoistyczną", ponieważ dobór naturalny faworyzuje te, które prowadzą do włas­ nej replikacji (Dawkins, 1978). Te, które warunkują chęć przeżycia, rozmnażania się i dbałość o krewnych, powielają się samoczynnie. Nie jest to zbiorowy „wysiłek" ze strony naszych genów prowa­ dzący do ich rozpowszechnienia. Wygląda raczej na to, że geny konkurencyjne pojawiają się na przestrzeni pokoleń nierówno­ miernie, a te, które prowadzą do własnej replikacji powinny się utrzymać. Reprezentowany przez jednostkę określony zestaw ge­ nów (genotyp) nie może przetrwać w takiej samej formie w następ­ nym pokoleniu, ponieważ rozród powoduje powstawanie nowych rekombinacji. Maksymalizacja sprawności ogólnej dostosowuje ograniczenia do wartości cech prowadzących do przeżycia, rozrodu i opieki nad krewnymi. Czasami jednostki dobrowolnie się poświęcają lub nawet popełniają samobójstwa (deCatanzaro, 1991b). Przeżycie w warunkach ograniczających rozród lub opiekę nad krewnymi nie przyczynia się zbytnio do przekazanie genów, czasami ogra­ nicza sprawność ogólną lub może być poświęcone w celu zwięk­ szenia możliwości jej osiągnięcia. Bywa, że jednostki rezygnują z reprodukcji. Rozród nie zawsze jest korzystny, zwłaszcza gdy brakuje środków i nie ma perspektyw na to, by możliwe było utrzymanie potomstwa, lepiej wówczas zaczekać z rozmnaża­ niem, aż przyjdą lepsze dni (Clutton-Brock, 1991). Czasami, mimo ogólnych tendencji do opiekowania się krewnymi, potomstwo jest zaniedbywane lub nawet mordowane; motywacja tych czynów ma silne korzenie ewolucyjne, które mogą być wyjaśnione na drodze rozważań nad ogólną sprawnością (Blaffer-Hrdy, 1979; Dały, Wil­ son, 1988). Byłoby niedorzecznością twierdzić, że jednostki, tak jak je wi­ dzimy, są zawsze na najlepszej drodze do adaptacji. Obecne geny są wynikiem pomyślnej reprodukcji i działania czynników środo­ wiskowych w poprzednich pokoleniach, lecz ich los w obecnym i w przyszłych pokoleniach to zupełnie inna sprawa. Niekoniecz­ nie wszystkie nowe rekombinacje funkcjonują w sposób optymal­ ny, a ponadto utrudniają to mutacje i zmiany środowiskowe. Obecne geny zostały dobrane pod kątem ich przystosowania do

Ewolucja motywacji i emocji

poprzednich warunków. Ich występowanie w obecnej generacji nie zawsze prowadzi do pomyślnej adaptacji do zmiennych warun­ ków i konkurencji. Na przykład występowanie szybszych i bar­ dziej spostrzegawczych drapieżników może przyczyniać się do podwyższenia wymagań zwierzętom, które nie chcą stać się ich ofiarami i poprawiają swoje zdolności unikania niebezpieczeństw, co znów wymaga od drapieżników poprawy umiejętności. Gdzie są zwycięzcy, tam muszą być i przegrani. Musimy uważać, by nie tworzyć tu „takich sobie bajeczek" (na­ zwa pochodzi od tytułu opowiadań dla dzieci Rudyarda Kiplinga just-So Stories), knując złożone spekulacje na temat źródeł sytuacji obecnie obserwowanych (na przykład skąd wzięła się u słonia trąba). Chociaż adaptacje zachowania zwierząt wynikają bezpo­ średnio z oczywistych nacisków ze strony środowiska, domyśla­ nie się po fakcie i objaśnianie długotrwałych i niemożliwych do prześledzenia procesów ewolucyjnych nie może zastępować solid­ nych danych naukowych.

Ewolucja kulturowa Zaawansowane pod względem rozwojowym ssaki na drodze ewolucji zdobyły ogólną zdolność uczenia się i przystosowywania bez potrzeby przechodzenia zmian genetycznych. Jest to wyraźnie widoczne u ludzi. Nasza elastyczność zachowania, inteligencja, język i kultura umożliwiają indywidualne modyfikacje behawio­ ralne, które pozwalają na szybką adaptację. Dziś istnieje już dość obszerna literatura na temat jednoczesnej ewolucji materiału gene­ tycznego i kultury człowieka (np. Alexander, 1979; Barków i in., 1992; Boyd, Richerson, 1985; Dobzhansky, 1963; Durham, 1991; Lumsden, Wilson, 1981). Zapoznajmy się z dodatkiem 2-1, w któ­ rym przedstawiono wyjątkową w świecie natury sytuację człowie­ ka, którą stworzyła ewolucja nowoczesnej kultury. Proces uczenia się umożliwia pojawienie się zmian behawioral­ nych bez potrzeby dokonywania modyfikacji genetycznych. Roz­ ważmy przykład opisany powyżej, ćmy posiadające instynkt fototropiczny i silnie nagrzewające się żarówki służące do oświetlenia

59

60

Rozdział 2

D odatek 2-1

Ewolucja kulturowa w kontekście biologicznym

Ludzkość wcale nie siedziała bezczynnie w ostatnich okresach jej rozwoju. Nasze związki z naturą zmieniły się za sprawą rolnic­ twa, cywilizacji i rewolucji w sposobach komunikowania się, transportu i technologii wytwórczej. Jak wiadomo prędkość zmian kulturowych i technologicznych w wieku dwudziestym była zdumiewająca i zmieniła nasze zdolności przystosowawcze w niespotykanym dotąd stopniu. Zdaniem antropologów i biologów ewolucyjnych jesteśmy ga­ tunkiem ssaka ziemnego, którego podstawową organizacją spo­ łeczną są grupy zbieraczy i myśliwych, ale w ostatnich tysiącle­ ciach obraliśmy kurs gwałtownych przemian (zob. Alexander, 1979; Bigelow, 1969; Flannery, 1972). W czasie ewolucji istot człe­ kokształtnych mieszkaliśmy w większości we współdziałających grupach krewniaczych, zbierając i polując. Pod wieloma względa­ mi taka adaptacja przypomina żyjące dziś społeczne zwierzęta mięsożerne i inne społeczne ssaki naczelne, takie jak, pawiany, szympansy i goryle. Rozwój rolnictwa, zwłaszcza w okresie ostat­ nich 10 000 lat, pozwolił na osiedlenie się w większych wioskach. Sprzyjała temu także zdolność posługiwania się narzędziami. Ję­ zyk pozwolił na przekaz informacji i szerzenie myśli technolo­ gicznej. Podział ról dał początek bardziej złożonej organizacji społecznej i efektywniejszemu wykorzystywaniu zasobów dla potrzeb rozwoju społeczności. Nasiliła się rywalizacja pomiędzy grupami, pojawiły się wojny, na co wpływ miały techniki wyrobu broni. W wyniku walki umacniały się pozycje większych i bar­ dziej zaawansowanych pod względem technologicznym grup. Rozwój cywilizacji w przeciągu ostatnich 5000 lat oznaczał również wzrost zagęszczenia ludności. Wymagało to wewnętrz­ nej spójności grupy, która nigdy wcześniej nie była taka ważna, i warunkowało rozwój bardziej złożonych systemów porządku politycznego i społecznego, nakładającego sankcje karne za aspo­ łeczne i niezdyscyplinowane zachowanie. Pismo i zdolność przemieszczania się wpłynęły na prędkość ogólnej wymiany in­ formacji. Wiek XX jeszcze bardziej przyspieszył podróż naszego gatun­ ku w nieznane (chociaż bardziej złożone i inteligentne) obszary relacji z naturą. Nowe środki transportu pozwoliły większości lu­ dzi przemieszczać się z prędkością wykraczającą poza granice na­ szej fizycznej wytrzymałości i dziś wielu podróżuje samolotami

Ewolucja motyumcji i emocji

odrzutowymi wszerz i wzdłuż naszego globu. Nowoczesne mia­ sta osiągnęły ogromne i niespotykane wcześniej rozmiary, za­ gęszczenie terenu wzrosło do niebywałych granic, a społeczność je zamieszkująca stanowi kosmopolityczną mieszankę ludzi o roz­ maitym materiale genetycznym i pochodzeniu kulturowym. Jed­ nocześnie członkowie rodziny mieszkają w coraz większych od­ ległościach od siebie. W niektórych krajach, jak na przykład Stany Zjednoczone, kontakty rodzinne ulegają redukcji, a nawet niektó­ re więzy między członkami najbliższej rodziny są osłabione. Lu­ dzie często znajdują się w morzu nieznanych im twarzy. Stopień organizacji politycznej osiągnął najwyższy pułap w historii, za­ równo na poziomie krajowym, jak i międzynarodowym. Zdolno­ ści zawodowe są dziś bardzo zróżnicowane i złożone. Coraz mniej spotykamy zajęć, które nie wymagają specjalnych kwalifikacji. Otaczają nas najróżniejsze owoce rozwoju technologicznego, takie jak samochody i samoloty, substancje chemiczne i leki, narzędzia, a nawet broń palna, na istnienie których ewolucja nie zdążyła nas przygotować. Dawno już minęły czasy wiosek myśliwsko-zbieraczych, gdzie jednostka mogła przeżyć całe swoje życie w sąsiedztwie krew­ nych i innych znanych osób, a jej kontakty z naturą były mniej skomplikowane i bardziej przewidywalne. Często wydaje się, że wyrwaliśmy się z kontekstu biologicznego, gdyż nasze przystoso­ wanie genetyczne nie nadąża za zmianami kulturowymi. O ile ży­ cie w obecnych czasach obfituje w różnego rodzaju wygody i jest o wiele bardziej stymulujące niż w przeszłości, o tyle niektórzy lu­ dzie mogą nie być przygotowani do tego, by sobie w nim skutecz­ nie radzić. Często mówi się, że nasze emocje są reliktem z okresów zbieracko-łowieckich. Prawdopodobnie nie było czasu na to, aby ewolucja predyspozycji emocjonalnych zdołała dotrzymać kroku gwałtownym zmianom kulturowym i technologicznym. Może na­ leżałoby przyjrzeć się stabilnym warunkom, w jakich żyli nasi przodkowie, żeby pojąć istotę ewolucyjnych korzeni ludzkich stanów emocjonalnych.*i

zewnętrznego. Hipotetycznie, gdyby owady te były inteligentne i posługiwały się językiem, mogłyby zmienić swoje postępowanie i uniknąć niebezpieczeństwa, dostawszy od innych sygnał ostrze­ gawczy. Kulturowy przekaz informacji doprowadziłby do bezpo­ średniej zmiany zachowania powodującej szybkie dostosowanie

61

62

Rozdział 2

do zmiennych warunków otoczenia. Obyłoby się bez doboru natu­ ralnego i modyfikacji genetycznych. Oczywiście, ćmy nie są do tego zdolne, ale ludzie tak. Wiele cech zachowań człowieka i innych bardziej rozwiniętych ssaków charakteryzuje się elastycznością, która nie do końca jest zrozumiała w kategoriach genetyki i ewolucji. Częstotliwość uży­ wania języka angielskiego, w przeciwieństwie, na przykład, do łaciny lub hiszpańskiego, nie znajduje wytłumaczenia w genetyce, ale raczej w procesie uczenia się. Małe dzieci z różnych zakątków świata z łatwością uczą się języka kultury, w której funkcjonują. Nieprawdą jest jednak, że materiał genetyczny nie ma żadnego znaczenia dla ogólnego przebiegu rozwoju języka (por. Chomsky, 1972). Wynik wzajemnego oddziaływania genów i kultury przy­ biera rozmaite formy i wartości. Zawsze możemy zapytać, w jakim stopniu genetyka i dziedziczność, w przeciwieństwie do uczenia się i kultury, przyczynia się do powstania danej cechy. Badaniami sprawdzającymi względny wkład natury i kultury zajmujemy się w rozdziale 3, natomiast podstawy neurologiczne opisane są w rozdziale 4.

EWOLUCJA STANÓW EMOCJONALNYCH Darwin (1872) przeprowadził kilka prac dotyczących stanów emocjonalnych. Rozpatrywał je w kategoriach konkretnych i ste­ reotypowych wyrazów twarzy i ułożeń ciała, a nie wrażeń we­ wnętrznych, które jest trudniej zgłębić. Oznaki emocji dostrzegał zarówno u zwierząt, zwłaszcza dużych ssaków, jak i u ludzi, co potwierdzało jego pogląd o ciągłości gatunków. Biorąc pod uwagę ewolucję człowieka, wyglądało na to, że nasi najbliżsi krewni, ssa­ ki naczelne, są podobni do ludzkich przodków i dostarczą wskazó­ wek na temat tego, skąd biorą się konkretne wyrazy twarzy i gesty. Darwin rozpoczął również badania nad przejawami emocji ry­ sujących się na twarzach dzieci, twierdząc, że ich mimika jest bar­ dziej wyrazista i mniej ukształtowana przez doświadczenie. Był również zwolennikiem porównania sposobów okazywania emocji przez przedstawicieli różnych kultur, sugerując, że ich analogicz-

Ewolucja motywacji i emocji

ność będzie spowodowana raczej dziedziczeniem niż uczeniem się. Chociaż uznawał ograniczoną rolę procesu uczenia się, twier­ dził, że emocje są instynktownymi wzorcami zachowania wyse­ lekcjonowanymi przez dobór naturalny i ukierunkowanymi na adaptację. Jak uważa Ekman (1973), poglądy Darwina były przez około sto lat lekceważone i poddawane naukowej krytyce. Początek XX wieku przyniósł zwrot ku środowiskowej interpretacji ludzkiego zachowania (zob. rozdział 1). Rozumowanie Darwina krytykowa­ no za jego antropomorfizm, gdyż opisywało emocje zwierząt po­ przez projekcję określeń zwykle rezerwowanych dla ludzi, między innymi a f e k t , l ę k i m i ł o ś ć . Bazował on także zbytnio na metodach anegdotycznych i historiach przypadków, rezygnując z bardziej precyzyjnych projektów, z których korzysta się w dzi­ siejszych pracach. Jednak później zebrane dowody coraz częściej potwierdzały ideę, że emocje stanowią wynik ewolucji prymityw­ nych skłonności do reagowania na sytuację w najbliższym oto­ czeniu i są trafniej objaśniane przez mechanizmy naturalnej selek­ cji niż mechanizmy uczenia się. Posiadamy obecnie bardzo dużo informacji potwierdzających główne założenia darwinowskiej teorii emocji, które będziemy omawiać w następnych częściach tej książki. Pochodzą one z róż­ nych źród -ł, między innymi przekrojowo-kulturowych i międzygatunkowych porównań wyrazów twarzy, wyrazów emocji w okresie rozwoju dziecięcego, badań genetyczno-behawioralnych oraz neurologicznych i endokrynologicznych podstaw emo­ cji u ludzi i zwierząt. Znaczna ich część ukazuje, że ludzkie wyrazy twarzy związane z podstawowymi stanami emocjonalnymi mają charakter uniwer­ salny dla wszystkich kultur. Wiele z tych badań przeprowadzo­ nych zostało przez Ekmana i jego współpracowników (zob. Ekman, 1973; Ekman i in., 1987). Ich metoda zakładała prezentację wystandaryzowanych obrazków przedstawiających twarze ludzi wyra­ żające określone emocje przedstawicielom różnych narodów świa­ ta i procentowym pomiarze przypadków, w których zaliczają je do konkretnych kategorii. Zgodność przedstawicieli różnych kultur co do znaczenia danego obrazu jest naprawdę imponująca. Dane te

63

64

Rozdział 2

uznano za dowód, że wiele z naszych najbardziej podstawowych wyrazów twarzy nie jest wyuczonych. Tą powszechną zgodność międzykulturową udało się jeszcze niejednokrotnie potwierdzić (zob. również Eibl-Eibesfeldt, 1989; Izard, 1971; 1991; Poyatos, 1988). Znaczenie tych danych było również przedmiotem dyskusji (por. Ekman, 1994; Izard, 1994; Russell, 1994), wykazano, że ist­ nieją pewne różnice kulturowe w niektórych aspektach emocji i wielu cechach języka ciała (Mesquita, Frijda, 1992), jednak posia­ damy niezbite dowody, że ekspresja większości podstawowych stanów emocjonalnych (między innymi lęku, złości, obrzydzenia, szczęścia, smutku i zdumienia) jest wspólna dla wszystkich kultur. Można by uznać, że to międzynarodowe środki przekazu do­ prowadziły do standaryzacji języka twarzy, lecz dowody temu przeczą. Zastanówmy się nad danymi zebranymi przez Ekmana i Friesena (1971). Naukowcy zajęli się przedstawicielami grupy językowej Fore, zamieszkującej górskie tereny Nowej Gwinei, w momencie, w którym wielu badanych miało znikomy kontakt z zewnętrznymi wpływami kulturowymi, ludność ta nie posługi­ wała się pismem, nie oglądała filmów, rozmawiała tylko w lokal­ nym języku i nigdy nie odwiedzała zachodnich osad ani stolicy. Gdy pokazano im zdjęcia Amerykanów wyrażające szczęście, smutek, gniew, obrzydzenie i lęk, większość, zarówno dzieci, jak i dorosłych, bezbłędnie określiła przedstawione stany emocjonal­ ne. Również Amerykanie zinterpretowali miny zaprezentowane przez przedstawicieli ludu Fore z Nowej Gwinei podobnie jak oni sami. Zatem prymitywny język ciała jest w stanie przenikać barie­ ry językowe i kulturowe. Inny zestaw dowodów dotyczących „wrodzoności" podstawo­ wych aspektów wyrazów twarzy pochodzi z badań nad niemow­ lętami i dziećmi (zob. Camras i in., 1991; Charlesworth, Kreutzer, 1973; Kellerman, 1983; Plutchik, 1983). Spójność międzykulturowa w tej materii stanowiła podwalinę przyszłych osiągnięć w zakresie standaryzacji terminologii i metodologii. U niemowląt widać wy­ raźnie grymasy i uśmiech. Właściwie pierwsze ich zachowanie jest stereotypiczną kombinacją oddychania, wokalizacji, wykrzywienia twarzy i rozładowania autonomicznego układu nerwowego, które nazywamy płaczem. Reakcje lękowe widać wyraźnie w odruchach

Ewolucja motywacji i emocji

zaskoczenia, a gdy pojawia się zdolność poruszania, w celu unik­ nięcia przepaści, ciemności i samotności. U niemowląt z wrodzoną ślepotą zaobserwować można wiele reakcji mimicznych podob­ nych do tych, które prezentują ludzie widzący; zwłaszcza uśmiech, którego nie mogły się nauczyć poprzez imitację wyrazów twarzy innych ludzi (Freedman, 1964; 1979). Dowody rozwojowe będą przytaczane podczas omawiania konkretnych procesów motywacyjnych i emocjonalnych. Ekspresja twarzy spokrewnionych z nami ssaków naczelnych rzeczywiście jest podobna do tej, jaką obserwuje się u ludzi, cho­ ciaż charakteryzują ją również pewne odróżniające i właściwe dla danego gatunku cechy. Chevalier-Skolnikoff (1973) dokonała po­ równania min prezentowanych przez lemury (stosunkowo prymi­ tywne naczelne), makaki (bardziej zaawansowane małpy Starego Świata), szympansy (nasi bliscy krewni) i ludzi. Porównania międzygatunkowe, wraz z kontekstem społeczno-behawioralnym, wykazały duże podobieństwo pomiędzy odpowiednim wyraża­ niem emocji, takich jak groźba, lęk i afekt. Badaczka doszła do wniosku, że forma, a także okoliczności ekspresji, wykazują pew­ ną ciągłość u naczelnych, zatem główna hipoteza darwinowska dotycząca podobieństwa wyrazów twarzy człowieka do innych naczelnych znalazła potwierdzenie. Podobieństwa te nie dotyczą jedynie dostrzegalnych form reakcji fizjonomicznej, istnieją rów­ nież podobieństwa w umięśnieniu i na poziomie fizjologicznym. Większość prymitywnych strunowców (ryby, gady i płazy) nie po­ siada umięśnienia twarzy, z wyjątkiem mięśni potrzebnych do otwierania i zamykania oczu, nosa i otworu gębowego, które mają nieliczne, jeśli w ogóle mają połączenia ze skórą. Ssaki mają dwie warstwy mięśni, między innymi warstwę powierzchniową w wie­ lu miejscach łączącą się ze skórą (Huber, 1931). Wśród naczelnych ruchliwość twarzy najlepiej widoczna jest u tych, które tworzą wspólnoty, tak jak małpy ze Starego Świata, i łączy się z komuni­ kacją, wokalizacją i zdolnościami wzrokowymi umożliwiającymi odczytywanie tych wyrażeń (Andrew, 1963; 1965). Ekspresje twarzy, towarzyszące im dźwięki i postawy ciała są zasadniczym elementem komunikacji naczelnych (Altman, 1968), a u ludzi roz­ budowana wokalizacja stała się podstawą języka.

65

66

Rozdział 2

Zatem korzenie wyrazów twarzy i emocji człowieka tkwią głęboko w ewolucji naczelnych, a nawet ssaków ogólnie. Nie ozna­ cza to, że bogate zróżnicowanie ludzkich gestów można objaśniać wyłącznie w kategoriach instynktu i ewolucji. Twierdzenie, że pro­ ces uczenia się nie ma tu nic do rzeczy, byłoby nie na miejscu. Mamy do czynienia również ze świadomą prezentacją takich za­ chowań, czego wielu aktorów musi się pracowicie wyuczyć, by później skutecznie używać. Istnieje ponadto wiele cech gestów, które są wyuczone i właściwe tylko danej kulturze (zob. Schneller, 1988; Sparhawk, 1981). Niemniej jednak dane omówione powyżej potwierdzą założenie, że wyrażanie emocji odzwierciedla prymi­ tywne formy adaptacji, która kształtuje motywację i pozwala na komunikację z innymi przedstawicielami gatunku. Wyrazy twa­ rzy i postawy ciała mogą stanowić prymitywny język, który wy­ wiera wpływ na innych. Nie jest nam to wcale obce, chociaż nie zawsze jesteśmy świadomi, jak silny ma to oddźwięk społeczny. Wiele informacji przekazujemy naszym bliskim i otoczeniu za po­ mocą języka niewerbalnego, który odzwierciedla nasze popędy i kształtuje motywację innych. Prymitywny język ciała może rów­ nież motywować działanie, na przykład matka zaopiekuje się dziec­ kiem ujawniającym zaniepokojenie, a przyjaciel postara się uspo­ koić kogoś, kto nie kryje zdenerwowania. Szerzej problemy te omówimy w dalszych częściach książki. Inna grupa niezbitych dowodów jest wynikiem badań nad pro­ cesami neuroendokrynologicznymi stanowiącymi podstawy mo­ tywacji i emocji. Począwszy od rozdziału 4, omawiać będziemy sposób, w jaki na emocje wpływają konkretne procesy obwodo­ wego i ośrodkowego układu nerwowego oraz stany neurochemiczne i hormonalne. Wiele emocji ma dość ściśle określone pod­ łoże nerwowe i chemiczne. Na przykład istnieją w dzisiejszych czasach narkotyki mogące wprawiać w sztuczny stan euforii (szczęścia) i dysforii (smutku), nawet gdy do ich wyrażania nie ma obiektywnych powodów ani w otoczeniu nie dzieje się nic, co mogłoby te stany wywoływać. Między innymi wskazuje to na działanie konkretnych systemów neurochemicznych warunkują­ cych szczęście i smutek. Fakty te potwierdzają założenie, że pod­ stawowe emocje opierają się na wrodzonych predyspozycjach.

R ozd ział 3

Genetyka, uczenie się i rozwój

elem tego rozdziału jest wnikliwe przyjrzenie się rolom, ja­ kie w przypadku motywacji i emocji odgrywają natura i czynniki wychowania. W jaśniejszym świetle przedstawi on zna­ czenie oraz wzajemne zależności pomiędzy ewolucją a kulturą. Spory na osi natura-wychowanie od dawna stanowiły rdzeń psychologii jako nauki, przypominając jednocześnie gniazdo szer­ szeni. Dzisiaj powszechnie uznaje się, że wszystkie zachowania powodowane są zarówno czynnikami zewnętrznymi, jak i wew­ nętrznymi. I tak faktycznie jest. Konkretne działania jakiejkolwiek jednostki stanowią bez wątpienia wypadkową cech wrodzonych i doświadczeń zebranych w trakcie rozwoju. Rozumowanie w ra­ mach konkretnych kategorii i klasyfikowanie zachowań jako albo instynktownych, albo wyuczonych jest rzecz jasna zbytnim uproszczeniem. To, czy cechy charakteru są wrodzone, czy wy­ kształcone w trakcie rozwoju, sprowadza dyskusję do uznania cze­ goś za czarne lub białe, co nie rozwiązuje problemu. Bardziej /.łożone rozważania zakładają istnienie rozmaitych form zależno­ ści pomiędzy wpływami dziedziczności i środowiska. Zmienia się jedynie jakość owych interakcji. Ogromne ilości dowodów od­ noszą się do mechanizmów zachowań dziedziczonych i wyuczo­ nych. Są one wynikiem zarówno badań terenowych, jak i ekspe­ rymentów laboratoryjnych na ludziach i innych ssakach, charak­ teryzujących się ciągłymi próbami zgłębienia wpływu genetyki na postępowanie jednostki.

C

68

Rozdział 3

ZACHOWANIA WRODZONE A ZACHOWANIA WYUCZONE Modyfikacje genetyczne widoczne w procesie ewolucji następują na przestrzeni pokoleń, a nie w ciągu cyklu życia jednego osobnika. Zmiany te pojawiają się, ponieważ cechy gatunku dostosowują się do przeobrażającego się środowiska naturalnego, a rozmnaża się je­ dynie najlepiej pasujący wycinek całego pokolenia. Skoro najlepsze efekty daje długotrwała adaptacja, to w bardzo skomplikowanym, ulegającym gwałtownym zmianom lub nieprzewidywalnym oto­ czeniu nie ma szans dostrzeżenia dobrych rezultatów. Zgodnie z tym, by móc poradzić sobie ze zmieniającymi się warunkami śro­ dowiskowymi, organizmy wykształcały mechanizmy adaptacyjne, które można by wykorzystać w jednym cyklu życia. Są to mechani­ zmy uczenia się pozwalające na skuteczny rozwój i zmianę zacho­ wań, tak by były one jak najbardziej pożądane. My, ludzie, potrafi­ my z nich korzystać w największym stopniu. Prymitywniejsze organizmy w większości polegają na utrwa­ lonych, stereotypicznych zachowaniach. Układy nerwowe bezstrunowców i prymitywnych strunowców (ryby, płazy, gady) są słabiej rozwinięte (zob. rozdział 4), zatem nie pozwalają na za­ awansowane uczenie się lub bardziej skomplikowane przetwarza­ nie informacji. Wyraźne zachowania stereotypiczne widzimy rów­ nież u ptaków i małych ssaków, takich jak myszy i szczury. Jednak zaobserwować u nich można także podstawowe mechanizmy uczenia się pozwalające na adaptację w różnych środowiskach. Bardziej zaawansowane ssaki wykształciły większą elastycz­ ność zachowań, powalającą na korzystanie z doświadczeń i mody­ fikację zachowania mającą na celu dokładniejsze dopasowanie do zmieniającego się otoczenia. Większe ssaki, usytuowane wyżej w łańcuchu pokarmowym i będące najczęściej drapieżnikami, po­ siadają najbardziej rozbudowany układ nerwowy w całym świecie natury. Mają ponadto najelastyczniejszy repertuar zachowań i reprezentują przede wszystkim K-selekcję (zob. rozdział 2), wkładając więcej wysiłku w wychowanie mniejszej ilości potom­ stwa. Znaczną część tych inwestycji stanowi trening. Na przykład małe lwięta są aktywnie uczone przez swoich rodziców, jak stać

Genetyka, uczenie się i rozwój

się prawdziwym drapieżnikiem w danych warunkach (Schalłer, 1972). Większe społeczne ssaki naczelne, takie jak makaki, pawia­ ny, szympansy i goryle, żyją we wspólnotach, w których obserwu­ je się znaczny przepływ informacji dotyczących środowiska (np. w Marler, 1965). Nie oznacza to jednak, że te zwierzęta całkowicie pozbawione są zachowań stereotypicznych. Mechanizmy uczenia się stanowią swego rodzaju przejście „na skróty" w procesie ewolucji, gdyż umożliwiają jednostce szybkie przystosowanie się bez konieczności zmian genetycznych. Zwie­ rzęta potrafiące w ciągu jednego cyklu życia modyfikować własne działania, gdy zmieniają się wymagania podyktowane przez śro­ dowisko, mają zdecydowaną przewagę nad tymi, których zacho­ wanie jest mniej elastyczne. Zatem, dobór naturalny przyczynił się do powstania mechanizmów uczenia się i zwiększenia elastyczno­ ści zachowania, zwłaszcza u ptaków i ssaków. W środowiskach zmiennych i wymagających zwierzęta uczące się szybciej będą prawdopodobnie wydawać na świat większą liczbę potomstwa niż te, które nie posiadają takiej umiejętności. Przyjrzyjmy się dwóm szopom praczom zmagającym się z innowacjami w zakresie zamknięć pojemników na śmieci. Jeden z nich ogranicza się do za­ chowań instynktownych, poszukując pożywienia za pomocą wę­ chu i postępując w sposób stereotypiczny. Jeśli pokrywa kosza na śmieci wymaga odkręcenia, drugi szop posiadający zdolność ucze­ nia się może posłużyć się metodą prób i błędów, zapamiętując i po­ wtarzając udane próby. Pierwszy z nich, rzecz jasna, zginie, a dru­ gi, dobrze odżywiony, będzie się rozmnażał. W rozważaniach pojęć zachowań instynktownych i wyuczo­ nych często możemy się spotkać z analogią do komputerowe­ go hard- i software'u. Hardware stanowi strukturę wrodzoną, ukształtowaną przez produkcję fizyczną i ograniczającą działanie urządzenia. Software przypomina uczenie się; można go zapro­ gramować, jest elastyczny i zmienny. Analogia ta nie oddaje jed­ nak całkowitej złożoności problemu obserwowanego u zwierząt. Ich „hardware" nie jest do końca określony; zmienia się pod wpływem wzrostu, odżywiania, procesów endokrynologicznych, dojrzewania i starzenia. Widoczne działanie materiału genetycz­ nego może zależeć od fazy rozwoju i środowiska, tak samo jak

69

70

Rozdział 3

adaptacja hormonalna związana jest z rozmnażaniem, stresem i starzeniem się. „Software" zwierzęcy oddziałuje wzajemnie z hardware'em na wiele skomplikowanych sposobów. Owszem, komputery można umotywować, gdy programista zleci im kon­ kretne zadanie, ale trudno ich działanie nazwać emocjonalnym.

Zachowania stereotypiczne wynikające z charakterystyki gatunku U zwierząt, również u człowieka, można wyraźnie zaobserwo­ wać prymitywne, wrodzone, niezamierzone reakcje, przybierające formę o d r u c h ó w . Z punktu widzenia fizjologii zalicza się do nich proste wrodzone zależności typu bodziec-reakcja. U człowie­ ka zauważymy między innymi odruch ssania u niemowląt, odruch kolanowy, mrużenie oczu, cofnięcie ręki od gorącej powierzchni. U pozostałych zwierząt widzimy sporo innych tego typu reakcji. U wielu ssaków nagły hałas wywołuje przerażenie objawiające się zmianą postawy oraz nastawieniem uszu i oczu w kierunku źródła dźwięku. Rola większości odruchów polega na zwiększeniu szans na przeżycie i są one w pełni wyjaśniane przez zjawisko doboru naturalnego. Odruchy mogą pojawiać się w złożonych zestawach. Gdy trzy­ manego „do góry nogami" kota spuścimy z wysokości jednej stopy (ok. 32 cm) (uprasza się o dokonywanie tego typu eksperymentów nad bardzo miękkim podłożem), zaobserwujemy niebywały wprost wyczyn adaptacyjny. Większość kotów potrafi się odwró­ cić, lądując bezpiecznie na wszystkich czterech łapach. Ten zestaw odruchów ma ogromne znaczenie dla przetrwania. Bardziej skomplikowane zespoły skoordynowanych działań ru­ chowych będących reakcją na określony bodziec są dobrze znane w zachowaniach zwierząt. W języku potocznym określamy je mia­ nem i n s t y n k t ó w . W rozdziale 1 wprowadziłem etołogiczne pojęcie u t r w a l o n y c h w z o r c ó w z a c h o w a n i a (FAP). Sta­ nowią one dość skomplikowane formy instynktownych zachowań i uznaje się je raczej za wynik doboru naturalnego niż procesu ucze­ nia się.

Genetyka, uczenie się i rozwój

Na przykład pielęgnacja sierści u pewnych gatunków doskonale pasuje do definicji FAP. Niektórzy z was na pewno widzieli takie zachowanie u kotów domowych, które rutynowo wylizują swoje futro, a gdy nie mogą bezpośrednio sięgnąć niektórych części ciała, liżą przednią łapę i pocierają nią trudno dostępne obszary. U wielu gatunków taki sposób utrzymania higieny nie wymaga zbytniego szkolenia. Shettleworth (1973) porównuje wrażliwość na rozmaite formy zachowania u chomika z procedurami warunkowania wy­ magającymi wzmocnienia (zob. poniżej). Chociaż częstotliwość po­ jawiania się samowolnych reakcji może zmieniać się w zależności od tego, czy zostaną one nagrodzone, zabiegi pielęgnacji futra były wykonywane regularnie bez względu na nagrodę. Innym przykładem jest budowa gniazd przez szczury, która odbywa się niezależnie od tego, czy miały one okazję się nauczyć tego typu zachowania, czy też nie. Eibl-Eibesfeldt (1961) hodował szczury, pozbawiając je możliwości manipulowania jakimikolwiek przedmiotami, nawet własnym ogonem. Następnie kojarzył je w pary i dostarczał im do klatek materiałów do budowy gniazda. Szczurze mamy konstruowały legowisko dla swych młodych w normalny sposób i zachowywały się zwyczajnie w momencie przenoszenia ich do niego. Istnieją również dowody neurofizjologiczne, które potwierdzają myśl, że niektóre formy zachowania, zwłaszcza związane z pier­ wotnymi emocjami, mają bezwarunkowe podstawy. Hess (1954) pierwszy przeprowadził wielokierunkowe badania nad wpływem elektrycznej stymulacji mózgu na zachowanie. Udało mu się uzys­ kać skoordynowaną sekwencję ruchów identyczną z zachowaniami naturalnymi jedynie za pomocą stymulacji konkretnych obszarów mózgu kota. Jednym z najbardziej wiarygodnych osiągniętych w ten sposób zestawów gestów była sekwencja „wściekłości", obejmująca syczenie i obnażanie zębów. Dało się również odtworzyć sekwencje obserwowane zwykle w związku z zasypianiem, tzn. wyszukiwa­ nie odpowiedniego miejsca, obracanie się dookoła służące zwykle moszczeniu sobie legowiska, zwijanie się w kłębek, zamykanie oczu i zapadanie w sen. Omawiając w dalszych rozdziałach związek po­ między konkretnymi zachowaniami emocjonalnymi a obszarami mózgu, przedstawimy więcej tego typu dowodów.

71

72

Rozdział 3

Moltz (1965) podaje cztery cechy często kojarzone z FAP: stereotypiczność, niezależność od bezpośredniej kontroli z zewnątrz, spontaniczność i niezależność od procesu uczenia się. S t e r e o t y p i c z n o ś ć odnosi się do stosunkowo utrwalonej natury reak­ cji. Uważa się, że FAP pojawia się u zwierząt w jednakowym porządku i w zasadzie nie obserwujemy różnic w obrębie jednego gatunku. Oczywiście nie wyklucza to subtelnego zróżnicowania zachowania osobnika w związku z jego wiekiem, zachowania róż­ nych osobników lub zachowania podgrup pewnej populacji. N i e ­ z a l e ż n o ś ć od b e z p o ś r e d n i e j k o n t r o l i z z e w n ą t r z oznacza, że do wywołania danej reakcji bodziec pochodzący z oto­ czenia nie zawsze jest niezbędny. Ta cecha jest mniej powszechna, ponieważ zwykle mamy do czynienia z konfiguracją czynników środowiskowych skłaniających do konkretnego zachowania (na­ zywamy je b o d ź c a m i s y g n a ł o w y m i i b o d ź c a m i w y ­ z w a l a j ą c y m i ) . Większość FAP-ów zależy od określonego stop­ nia stymulacji pochodzącej z otoczenia oraz związanego z nią sprzężenia zwrotnego. S p o n t a n i c z n o ś ć opisuje fakt, że zwierzęta reagują nie tylko na bezpośrednie bodźce, ale ich działaniem rządzą również czynniki wewnętrzne, takie jak dojrze­ wanie lub poziom hormonów. N i e z a l e ż n o ś ć o d i n d y w i ­ d u a l n e g o p r o c e s u u c z e n i a s i ę oznacza, że wiele instynk­ townych wzorców zachowań występuje, mimo że wcześniej nie było okazji do ich nauki. Lorenz (1950) opisał c z y n n o ś c i j a ł o w e (vacuum activities), FAP-y pojawiające się bez żadnego powodu, i wskazał również na to, że im dłuższy okres przerwy między nimi, tym słabszej wyma­ gają stymulacji. Na przykład koty domowe prezentują sekwencję podkradania się obserwowaną podczas polowania, mimo że nie istnieje żadna potencjalna ofiara. Samce indyka umieszczone w ko­ morach dźwiękoszczelnych nadal gulgoczą w stereotypiczny spo­ sób w regularnych odstępach czasu (Schleidt, 1965). Pojęcie FAP spotkało się z ostrą krytyką wielu badaczy, ponie­ waż nie wszystkie instynktowne zachowania można uznać za utrwalone (zob. Burghardt, 1973). Pomiędzy osobnikami i podgatunkami obserwujemy pewne zróżnicowanie, a nabyte do­ świadczenie w niektórych przypadkach może zmienić formę za­

Genetyka, uczenie się i rozwój

chowania. Jednym z pomysłów alternatywnych był m o d a l n y w z o r z e c d z i a ł a n i a (modal action pattern) (Barlow, 1968). Zakładał on pominięcie aspektu utrwalenia, zachowując jednocze­ śnie wiele cenniejszych wartości tego pojęcia. Słowem, nie na miej­ scu jest myślenie o wrodzonych formach działania w ściśle okreś­ lonych kategoriach. Podobnie jak w przypadku innych elementów natury, mamy tu do czynienia z ogromnym zróżnicowaniem i złożonością zachowań zwierząt, a indywidualne wzorce zacho­ wań różnych gatunków mogą mieć charakter unikalny.

Proste mechanizmy uczenia się Podstawowym procesem uczenia się spotykanym u większości stworzeń jest w a r u n k o w a n i e k l a s y c z n e . Pawłów (1927) wykazał, że bodziec wywołujący odruch może ulec zmianie. B o d ź c e m b e z w a r u n k o w y m (BB) jest każdy czynnik, który w naturalny sposób przyczynia się do powstania o d r u c h u b e z w a r u n k o w e g o (OB), elementu repertuaru wrodzonych zachowań gatunku. Jeżeli połączymy bodziec neutralny (spostrze­ gany, ale nie mający naturalnego wpływu na zachowanie) z kon­ kretnym bodźcem bezwarunkowym, ten początkowo obojętny czynnik stanie się bodźcem warunkowym (BW) zdolnym do sa­ modzielnego wyzwalania o d r u c h u w a r u n k o w e g o (OW). W jednym z klasycznych eksperymentów Pawłów zmienił czynnik powodujący ślinienie się psów (OB), które następuje na widok lub woń karmy (BB). Dzwonienie dzwonka w obecności psa nie ma wpływu na aktywność jego ślinianek. Pawłów regularnie dzwonił tuż przez podaniem czworonogom pożywienia. Z czasem sygnał dzwonka, nawet bez konieczności podawania karmy, zaczął wy­ woływać ślinienie. Dzwonek stał się BW dla OW, który przypomi­ nał OB. Warunkowanie klasyczne demonstrowano zarówno na najpry­ mitywniejszych organizmach, jak i w rozmaitych procesach na bardziej zawansowanych pod względem rozwojowym zwierzę­ tach, na przykład na dużych ssakach. Warunkowanie może zmie­ nić bodźce kontrolujące mruganie oka i tempo uderzeń serca

71

74

Rozdział 3

u człowieka. W wyniku tych samych procedur wiele innych odru­ chów zwierzęcych może zostać uwarunkowanych tak, aby poja­ wiały się pod wpływem bodźców pierwotnie neutralnych, chociaż OW może przybrać formy różne od OB (Terrace, 1973). Również reakcje emocjonalne są wywoływane przez określone bodźce. Na drodze warunkowania klasycznego mogą zostać uwa­ runkowane tak, że do ich wystąpienia przyczyniać się będą czyn­ niki o pierwotnie neutralnym charakterze. W a r u n k o w e r e a k ­ c j e e m o c j o n a l n e łatwo dostrzec w badaniach nad ssakami. Szczególnie widoczne są w reakcjach lęku i unikania. Jeśli za­ działamy bodźcem neutralnym, po którym nastąpi krótkie poraże­ nie elektryczne, to obecność tegoż bodźca po jakimś czasie spowo­ duje u szczurów zaniechanie działań mających na celu znalezienie pożywienia, choć nigdy wcześniej nie skojarzono tego bodźca z podawaniem karmy (Estes, Skinner, 1941; Hunt, Brady, 1955). Możliwe jest także klasyczne uwarunkowanie reakcji emocjonal­ nych człowieka. W szczególności dotyczy to reakcji lękowych. Początkowo neutralny bodziec może zacząć wywoływać lęk i nie­ pokój w wyniku jednorazowego warunkowania traumatycznego (Wolpe, 1958) lub poddawania serii mniejszych urazów (Eysenck, 1960; zob. również rozdziały 6 i 12). Inna forma uczenia się, obserwowana zasadniczo u zwierząt z le­ piej rozwiniętym układem nerwowym, polega na w a r u n k o ­ w a n i u i n s t r u m e n t a l n y m . Zakłada ono, że konsekwencje obecnego działania kształtują zachowania w przyszłości. Thomdike (1911) wykazał, że koty w sposób nawykowy powtarzają czynności, które skutecznie pozwoliły im wydostać się z zamkniętej skrzynki. Uznał, że dane zachowanie „pozostawia swe piętno" w psychice zwierzęcia, jeśli niejednokrotnie prowadzi do pożądanych rezulta­ tów, lub zostaje „wykorzenione", gdy wynik jest daleki od zadowa­ lającego. Te pojęcia w języku potocznym określa się mianem nagro­ dy i kary. Hull (1951), Skinner (1938) i wielu innych przyczyniło się do rozwoju wiedzy na temat tych procesów. Reakcje dające właści­ we efekty zostają wzmocnione i jednocześnie wzrasta częstotliwość ich występowania. Liczne eksperymenty nad zwierzętami laboratoryjnymi wyka­ zały, że w wyniku warunkowania instrumentalnego uczą się one

Genetyka, uczenie się i rozwój

zachowań, których nie posiadały dotychczas we własnym repertu­ arze reakcji (zob. Nevin, Reynolds 1973). Szczury wykształcają samowolne odruchy, takie jak naciskanie klawiszy, jeśli w wyniku tego działania otrzymują pożywienie. Gdy już raz takie działanie się pojawi, będzie się powtarzało tak długo, jak długo będzie przynajmniej co jakiś czas wzmacniane poprzez dostarczanie je­ dzenia. Sporadyczne wzmacnianie, zakładające, że nagroda nastę­ puje dopiero po kilkukrotnym pojawieniu się określonego dzia­ łania, może podtrzymywać wiele prostych reakcji. Konsekwentne nienagradzanie reakcji przez pewien czas doprowadzi do zmniej­ szenia częstotliwości jej występowania, zaprzestania lub w y g a ś ­ n i ę c i a . Może dojść również do zwiększenia liczby sytuacji po­ jawiania się reakcji, jeśli powoduje ona spadek ilości bodźców nie­ pożądanych, na przykład powstrzymuje porażenie elektryczne, proces ten nazywamy w z m o c n i e n i e m n e g a t y w n y m . Z drugiej jednak strony, reakcje w których następstwie mamy do czynienia z wydarzeniami przykrymi, mogą stawać się coraz rzad­ sze, znamy ten proces pod nazwą k a r y . Istnieje ogromna liczba dowodów na to, że w wyniku tych podstawowych procesów za­ chowanie wielu ssaków i ptaków zmienia się wraz z ich rozwojem. Uczenie się instrumentalne ma oczywiście wielkie znaczenie dla zjawiska adaptacji, ponieważ pozwala na elastyczność działania, w przeciwieństwie do zachowań stereotypowo „instynktownych" lub FAP-ów. Mechanizmy uczenia się omówimy w następnych rozdziałach, ponieważ stanowią one zasadniczy element moty­ wacji. W wyniku warunkowania instrumentalnego mogą powstać bardzo złożone łańcuchy reakcji. Zwierzęta cyrkowe, od niedźwie­ dzi, przez słonie, a skończywszy na orkach, trenuje się tak, by wy­ konywały całe sekwencje manewrów wywołane bodźcem dostar­ czonym przez tresera. Reakcje zostają uwarunkowane w kon­ tekście wskazówek. Sprawują one n a d z ó r n a d b o d ź c a m i . Konkretny bodziec wywołuje określoną reakcję, która z kolei pro­ wadzi do następnego bodźca będącego podstawą kolejnego za­ chowania, które powoduje zmianę bodźca itd. Wreszcie jedno z zachowań zostaje nagrodzone, na przykład rybą rzuconą foce po zakończeniu jej występu. Takie łańcuchy zachowań widzimy

75

76

Rozdział 3

również u ludzi, za każdym razem gdy sznurują buty i ścielą łóżka. Bodźce mogą uzyskać moc wzmacniania lub karania, mimo iż pierwotnie miały neutralne znaczenie. Wiele z tych, które moty­ wują działanie organizmów, na przykład pożywienie i woda dla głodnych i spragnionych zwierząt, mają władzę nad ich zachowa­ niem z przyczyn biologicznych. Określono je mianem w z m o c ­ n i e ń p i e r w o t n y c h . Możliwe jest, że nawet gdy pierwotnie nie miały żadnego wpływu na zachowanie, zaczynają je kształto­ wać. Zjawisko to nosi nazwę w z m o c n i e n i a w a r u n k o w e g o. Ilustrują to wyraźnie eksperymenty nad zwierzętami laborato­ ryjnymi (zob. Dinsmoor, 1983). W normalnych warunkach dźwięk lub błysk światła nie ma dla szczura żadnego znaczenia. Jednak, je­ żeli wielokrotnie skojarzy się takie bodźce z podawanym pożywie­ niem, można je później samodzielnie wykorzystać do motywowa­ nia działania zwierzęcia. W przypadku ludzi pieniądze i oceny szkolne noszą wiele znamion wzmocnienia warunkowego (zob. rozdział 12). Instrumentalnie uwarunkowane łańcuchy reakcji mogą przy­ pominać wrodzone zachowania stereotypowe (lub FAP). Bodziec sygnałowy lub bodziec wywołujący może, w wyniku wrodzonych procesów FAP, przypominać rozróżniające wskazówki obecne przy n a d z o r z e n a d b o d ź c a m i reakcji instrumentalnej. Zacho­ wanie instrumentalne (zachowanie warunkowane instrumental­ nie), będąc stale wzmacniane, może zacząć nosić znamiona stereotypowości. Złożone zależności pomiędzy procesami wrodzonymi i uczeniem się opisano w inny sposób. Klasycznym przykładem jest wykształcenie typowego dla gatunku wzorca śpiewu u wróbli, który zależy jednocześnie od przynależności do danej grupy pta­ ków i kulturowego przekazu dialektu męskich przedstawicieli konkretnej społeczności w krytycznym okresie rozwoju (Marler, Tamura 1964). Istnieją pewne limity uczenia się zwierząt wynikające z ograni­ czeń biologicznych. Breland i Breland (1961) tresowali zwierzęta w celu wykorzystania ich w reklamie i przedsięwzięciach komer­ cyjnych. Opisali kilka prób dokonania tego z uwzględnieniem ścisłych zasad warunkowania, po których okazało się, że istotną

Genetyka, uczenie się i rozwój

przeszkodą były niepożądane stereotypiczne zachowania pod­ opiecznych. Owych „niewłaściwych" sposobów postępowania nie udało się zmienić za pomocą praw rządzących procesem uczenia się. Na przykład szop miał wrzucać monety do świnki-skarbonki. Pierwszy problem polegał na tym, że zwierzę miało tendencję do pocierania monety, co nigdy nie zostało u niego wzmocnione. Chętnie wrzucał monetę do pojemnika, a następnie ją wyciągał, a gdy dano mu dwie monety, pocierał je o siebie. Zachowanie to nie zanikało pomimo braku wzmocnienia. Później Brelandowie próbowali wytresować świnię tak, żeby wrzucała monety do skar­ bonki. Początkowo chętnie wrzucała dolara do kasetki i wracała po następnego, z którym robiła dokładnie to samo. Jednak z cza­ sem czynności te stawały się coraz powolniejsze. Pomimo braku wzmocnienia Świnia gubiła pieniążek i tarła ryjem o ziemię lub ryła w niej, następnie podrzucała monetę w powietrze i ponownie ryła w ziemi. Brelandowie stwierdzili, że te i inne przypadki nie­ pożądanego zachowania, pomimo rygorystycznego przestrzega­ nia standardowych metod warunkowania, wykazują „wyraźnie całkowitą niepoprawność teorii warunkowania". Natomiast uzna­ li, że naturalne zachowanie szopów zakłada pocieranie i mycie przedmiotów związane z ich naturalnymi procedurami groma­ dzenia pożywienia, a rycie w ziemi jest naturalnym zachowaniem mającym na celu znalezienie przez świnie pożywienia. Z kilku źródeł (zob. Hinde, Stevenson-Hinde, 1973; Seligman, Hager, 1972) zaczęły napływać informacje o innych wyjątkach od konwencjonalnych „zasad" uczenia się. Na przykład Garda i in. (1966) wykazał, że zwierzęta uczące się unikać substancji trujących nie stosują się do przyjętych reguł warunkowania, ponieważ z wa­ runkowaniem mamy do czynienia zawsze wtedy, gdy bodziec i re­ akcja występują w krótkim odstępie czasu. Zwierzęta będą stale unikać konkretnej żywności, gdy w przeciągu godziny od spoży­ cia pojawi się choroba. Bolles (1970) odkrył, że nie będą w stanie nauczyć się żadnego wzorca zachowań w związku z nieprzyjem­ nym bodźcem, takim jak porażenie prądem elektrycznym. Mają za to predyspozycje do wykazywania zachowań ucieczki, zamierania w bezruchu lub walki, które nazwał r e a k c j a m i o b r o n n y m i t y p o w y m i d l a d a n e g o g a t u n k u . Zauważył też, że nie­

77

78

Rozdział 3

możliwe jest uwarunkowanie działania takiego jak przyciskanie klawiszy w celu umożliwienia ucieczki lub unikania nieprzyjem­ nych bodźców, gdyż nie jest ono zgodne z odruchami bezwarun­ kowymi, na przykład z ucieczką lub zastyganiem w bezruchu.

Złożone procesy uczenia się, poznanie i kultura Liczne dowody świadczą o tym, że ludzkie zachowanie jest po­ datne na zasady warunkowania instrumentalnego (zob. obszerna literatura na temat zmian zachowania, na przykład Craighead i in., 1981). Jednak nie można należycie zajmować się motywacją jedy­ nie w kategoriach wzmocnienia i kary. Organizmy inteligentne są w stanie nauczyć się nowych reakcji w związku z przewidywaną nagrodą, której w rzeczywistości jeszcze nigdy nie miały okazji do­ świadczyć. W prostym warunkowaniu instrumentalnym zmiany częstotliwości zachowania wymagają namacalności następstw. Ludzie mimo braku bezpośredniego doświadczenia konsekwencji ich poczynań często mogą dowiedzieć się o ewentualnym wzmoc­ nieniu i karze na drodze z a c h ę t y i z n i e c h ę c e n i a . Pojęcia te sugerują istnienie pewnej poznawczej reprezentacji potencjalnej, nie doświadczonej wcześniej nagrody lub kary. Poprzez język, kulturę i obserwacje uczymy się określonych form zachowania dających rozmaite rezultaty. Wnikliwość i inteligencja może umo­ żliwić nam zastosowanie nowych działań w oczekiwaniu na takie potencjalne efekty. Wiele bardziej rozwiniętych ssaków posiada możliwość ucze­ nia się na drodze obserwacji, bez potrzeby samodzielnego podej­ mowania działań. Na przykład Menzel (1973) wykazał, że szym­ pansy mogą bardzo szybko poznać lokalizację pożywienia na ogromnym obszarze poprzez obserwację przynęt prowadzących do tego miejsca. Liczne eksperymenty prowadzone przez Bandurę (1977) i innych wykazały, że zachowanie człowieka może ulec zmianie jedynie pod wpływem obserwacji działania innych ludzi. W wyniku u c z e n i a s i ę n i e b e z p o ś r e d n i e g o możliwe jest umotywowanie zachowania i zmiana jego częstotliwości bez potrzeby bezpośredniego doświadczenia nagrody lub kary. Inny­

Genetyka, uczenie się i rozwój

mi powszechnie używanymi pojęciami określającymi pokrewne zjawiska są: naśladownictwo, modelowanie i uczenie się społecz­ ne. Barndura i jego współpracownicy wykazali, że obserwacja reakcji prezentowanych przez innych ludzi może spowodować wzrost częstotliwości występowania tych samych reakcji u obser­ watorów. Ludzie są znani ze swej inteligencji, języka i kultury. Chociaż przedstawiciele innych gatunków potrafią rozwiązywać złożone problemy oraz posiadają prosty język i kulturę, pełnoprawnie uznajemy, że nasze możliwości w tych aspektach są znacznie wię­ ksze. Nie uczymy się jedynie na drodze przypadkowych prób i błędów lub wzmocnienia. Przekazujemy informacje za pomocą języka i obserwacji. Aktywnie pouczamy nasze dzieci, jak powin­ ny sobie radzić z nowoczesną rzeczywistością, jakże różną od tej, w której egzystowali nasi prymitywni przodkowie. Historia naj­ nowsza obfituje w zmiany technologiczne i społeczne oparte na kulturze. Stworzyliśmy wiele nowinek technicznych i form zacho­ wania, takich jak loty międzykontynentalne lub programowanie komputerowe. Świadomość naszej elastyczności i kultury może utwierdzać w przekonaniu, że jako racjonalnie myślące istoty ludzkie rady­ kalnie różnimy się od innych organizmów. Możemy nawet poku­ sić się o stwierdzenie, że inne zwierzęta polegają na instynkcie, podczas gdy ludzie są racjonalni, rodzą się jako tabula rasa, a cała ich wiedza płynie z doświadczenia (zob. poglądy filozoficzne omówione w rozdziale 1). Prawdą jest, że poznanie, wnikliwość, zaawansowane procesy korowe charakteryzują inteligentnych i postępujących racjonalnie ludzi dorosłych. Lecz równocześnie mnóstwo przykładów zawartych w tej książce udowodni, że człowiekiem nadal rządzą prymitywne impulsy emocjonalne będące pozostałościami po przodkach, w niektórych przypad­ kach głęboko zakorzenione w ewolucji ssaków, a nawet strunow­ ców. Zwłaszcza we współczesnych czasach procesy poznawcze, w kontekście nacisków społecznych, mogą stłumić lub zmienić kierunek działania impulsów emocjonalnych. Powrócimy jeszcze do tego tematu w następnych rozdziałach, chociaż wiele ważniej­ szych aspektów ludzkiej motywacji jest na tyle złożonych, że wy­

79

80

Rozdział

3

kracza poza obszar wiedzy, której dotyczy niniejsza książka. Zajmuje się nimi kilka innych dyscyplin społecznych i humanis­ tycznych.

PERSPEKTYWA GENETYKI ZACHOWAŃ Badacze dyscypliny noszącej miano genetyki zachowań pro­ wadzą systematyczne studia zaprojektowane tak, by pozwoliły ustalić, czy określone formy zachowania posiadają dziedziczne podstawy. W przypadku zwierząt możliwe jest przeprowadzenie wielokierunkowych eksperymentów opartych na sztucznym do­ borze oraz krzyżowaniu rodów genetycznych (lub kojarzeniu par w obrębie gatunku). Skupiając się na ludziach, musimy w więk­ szości polegać na metodach obserwacyjnych, badających natu­ ralną korelację cech zachowania i stopnia pokrewieństwa.

Badania nad zwierzętami Cechy motywacyjne i emocjonalne są od dawna przedmiotem sztucznego doboru zwierząt domowych, takich jak psy, konie owce i bydło (zob. dodatek 3-1). Ogól doświadczeń w tej dziedzi­ nie potwierdza duże znaczenie dziedziczności dla złożonych form zachowania. Ten ogólny wniosek został poparty przez wiele de­ monstracji selekcji mających na celu uzyskanie określonych cech i dokonywanych w sposób systematyczny podczas nowoczesnych eksperymentów laboratoryjnych. W większości tych badań for­ malnych wykorzystuje się myszy i szczury, gdyż ich krótki cykl pokoleniowy umożliwia chów selektywny. W przypadku euro­ pejskiej myszy domowej (Mus musculus), gatunku powszechnie hodowanego dla potrzeb prac laboratoryjnych, mamy już do czy­ nienia z tysiącami rodów (lub ras) różniących się zarówno pod względem zachowania, jak i cech fizycznych. Niektóre cechy motywacyjne podlegają prostym mendlowskim zasadom dziedziczenia genu. Od dawna gromadzi się myszy pre­ zentujące niezwykłe formy tańca. Spośród kilku z nich wyróżnia

Genetyka, uczenie się i rozwój

Dobór zwierząt domowych pod względem motywacji i emocji D odatek 3-1

Na przestrzeni tysięcy lat ludziom, pomimo braku formalnej wiedzy biologicznej, udało się wyhodować niebywałą różnorod­ ność udomowionych gatunków roślin i zwierząt. Darwin (1868) zauważył, że powstała za sprawą człowieka wielorakość form sta­ nowi potwierdzenie dziedziczności cech i znaczenia rozrodu róż­ nicującego. Jeżeli chodzi o właściwości fizyczne, to nie mamy co do tego żadnych wątpliwości (np. wzrost plonów kukurydzy, mnogość gatunków róż, różnorodność ras psów). Jednak o wiele ważniejszy dla nas jest dobór cech bezpośrednio odnoszących się do motywacji i emocji. Rasy psów, z których wszystkie pochodzą od jednego gatunku (od wilka), były powszechnie dobierane pod względem motywa­ cji i emocji. Ludziom zależało zarówno na ich pokojowym usposo­ bieniu, jak i walorach agresywno-obronnych. Spaniele cieszą się opinią stworzeń przyjaznych człowiekowi, kochających, subtel­ nych i lojalnych. Natomiast hodowla pitbulli jest obecnie zakaza­ na w wielu krajach ze względu na ich reputację opartą na przy­ padkach bezpodstawnych, pomyłkowych ataków ze strony tych czworonogów. Ludzie potrzebujący obrony preferują psy stróże; dobrze znamy takie rasy. Nie lada wyzwaniem byłoby doszu­ kiwanie się takich samych cech u ślicznych piesków maskotek (przyjrzyjmy się ludziom we francuskich pociągach i restaura­ cjach), których właściciele nierzadko traktują je z taką troskli­ wością, jaką inni rezerwują tylko dla małych dzieci. Nauczenie aportowania dobermana i chow-chowa przyniesie różny skutek, ale zabawa ta na pewno spodoba się labradorowi. Hodowcy owiec z pewnością nie wybiorą pitbulla lub pomeraniana, ale często za pomocnika w swej pracy mają collie lub innego owczar­ ka, zarówno ze względu na ich wygląd, jak i skłonności do wspól­ nego życia i chronienia trawożerców. Charty, posokowce i owczar­ ki niemieckie mają niebywałe zdolności tropienia za pomocą węchu. Jednak dlaczego miałyby one służyć swojemu panu będącemu przecież przedstawicielem innego gatunku? Każdy wytrawny tre­ ser posługuje się w swej pracy nagrodą lub niekiedy karą. Jednak doświadczenie historyczne i zbierane systematycznie dane (zob. Scott, Fuller, 1965) wskazują na to, że rasy psów różnią.się od in­ nych zwierząt pod względem zdolności do wykonywania pew-

81

82

Rozdział 3

nych obowiązków, a to za sprawą wzajemnego oddziaływania in­ formacji genetycznej i treningu. Podobnie ze szczególnym wskazaniem na motywacje i emocje przebiegała hodowla koni. Dziki ogier z pewnością niezbyt chęt­ nie ciągnąłby przez wiele godzin pług po polu rolnika, ale Clydesdale posiada do tego zarówno odpowiednią muskulaturę, jak i za­ cięcie. W przypadku wielu koni nagły głośny hałas sprawia, że wpadają w popłoch i skaczą, próbując zrzucić jeźdźca, przez co nie nadają się do wożenia dzieci. Jednak sztuczna selekcja doko­ nana przez człowieka doprowadziła do wyhodowania „bomboodpomych" kucyków. Podobnie na wyścigach nie warto byłoby postawić na Clydesdale'a, za to starannie dobrane cechy innych ras sprawiają, że te konie świetnie sobie radzą. Rozważmy stopień posłuszeństwa i motywacji potrzebny, by koń mógł brać udział w konkurencji ujeżdżania lub biegu terenowym. Czy kiedykol­ wiek udałoby się do tego przygotować konia dzikiego lub po­ ciągowego? Trening jest sprawą zasadniczą, ale zdrowy rozsądek i doświadczenie wskazuje na to, że informacja genetyczna też nie jest bez znaczenia. Dlatego nasienie koni świetnie wyszkolonych jest tak cenne. Również koty domowe są hodowane w ten sposób, aby w obec­ ności człowieka zachowywały się łagodnie. Prawdopodobnie do naszych czasów odbywało się to z pominięciem jakichkolwiek metod systematycznych. Po prostu karmiono i dawano schronie­ nie tym, które były najmniej agresywne. Niektóre koty zatraciły zupełnie zdolność polowania, za to gdy czują głód, miauczą i ocie­ rają się o nogi swego pana. Wiele z nich skutecznie nauczyło się też czystości. Nawet bydło i owce przystosowały się pod względem moty­ wacji i emocji do wymagań stawianych przez człowieka. Są z pew­ nością łagodniej usposobione niż ich dzicy przodkowie oraz bar­ dziej zdolne dostosować się do ograniczonych przestrzeni i za­ biegów pielęgnacyjnych wykonywanych przez ich właściciela. Dobór ssaków domowych dokonywany przez ludzi na prze­ strzeni wielu pokoleń wskazuje częściowo na genetyczne podsta­ wy emocji tych zwierząt i demonstruje znaczenie rozrodu różnicu­ jącego. Analogicznie zauważyć można, że naciski ze strony natury działające od milionów lat, do których zalicza się wszystko, po­ cząwszy od fizycznych warunków otoczenia, a skończywszy na współzawodnictwie ze strony innych organizmów, są czynnikiem kształtującym ogólny charakter motywacji i emocji ludzi i innych ssaków.

Genetyka, uczenie się i rozwój

81

się jeden mutant, Nijmegen waltzer (van Abeelen, van der Kroon, 1967), który biega po regularnym okręgu i potrząsa głową. Po skrzyżowaniu myszy tańczących i nietańczących „walca", wszyst­ kie 254 młode nie potrafiły tańczyć. Gdy jednak te skrzyżowano między sobą, uzyskano pokolenie składające się z 124 nietańczą­ cych i 47 tańczących myszy. Dane te wskazują na obecność jednego genu recesywnego. Chromosomy występują parami, w których każdy chromosom pochodzi od jednego z rodziców, a poszczególne cechy genetyczne zależą ogólnie rzecz biorąc od formy odpowia­ dających sobie alleli, zajmujących odpowiednie loci w obu chromo­ somach. Jedynymi myszami tańczącymi walca są te, które posia­ dały warunkujące to zachowanie allele na obydwu z nich (tzn. była to krzyżówka homozygotyczna). Gdy jednak takie myszy skojarzo­ no z normalnymi osobnikami, które miały normalny gen na obu chromosomach, wszystkie powstałe z tego kojarzenia młode miały jeden allel warunkujący taniec i drugi normalny (tzn. była to krzy­ żówka heterozygotyczna). W rezultacie nie miały one skłonności do takiego zachowania, ponieważ normalny gen dominował nad genem zmutowanym. Gdyby jednak grupę takich hybrydowych myszy skrzyżować między sobą, około jednej czwartej młodych by­ łaby homozygotyczna pod względem genu warunkującego taniec. O wiele częściej cechy warunkowane są przez wiełe genów, których ekspresja może zostać zmodulowana przez doświadcze­ nie rozwojowe. Stereotypowe zachowanie agresywne jest u myszy domowej widoczne. Ta cecha poddana wnikliwym badaniom (zob. Brain, Benton, 1983) występuje w wielu, lecz nie we wszystkich rodach, choć obserwuje się także indywidualne zróżnicowanie wśród ich przedstawicieli. Przede wszystkim agresję obserwuje się u osobników męskich i skierowana ona jest na inne samce. Samice są bardziej tolerancyjne względem siebie i zwykle walczą jedynie w obronie własnej lub swoich młodych. Zachowania agresywne są w dużej mierze stereotypiczne i mają przewidywalny przebieg. Składają się na nie: postawa bokserska, potrząsanie ogonem, pod­ gryzanie boków i tylnych części ciała, które można określić mia­ nem FAP. Nietrudno wykazać, że tego typu działanie nie jest wy­ uczone. Można wychować samca tak, by nie miał styczności ani możliwości obserwacji tego typu zachowania, pozbawiając go

84

Rozdział 3

wzmocnienia i innych form treningu. Jednak w okresie dorosłym samiec ten da pełen wyraz takiej postawie w ciągu minuty od prze­ kroczenia progu jego klatki przez innego osobnika płci męskiej. Jest więc niemożliwe, by to stosunkowo złożone zachowanie mog­ ło być wyuczone. Lagerspetz (1964) przeprowadził eksperyment sztucznego doboru myszy agresywnych i łagodnych. W ciągu zaledwie kilku pokoleń możliwe było wyhodowanie dwóch pomniejszych ras, z których jedna była bardziej wojowniczo nastawiona niż druga. Zasada jest prosta. Męskie osobniki z rodu rodziców poddano standardowym testom na poziom agresji, następnie do rozrodu wybrano dwie podgrupy: najmniej i najbardziej agresywne zwie­ rzęta. Samice spontanicznie wykazujące niewiele zachowań agre­ sywnych wybrano na podstawie poziomu agresji ich męskiego ro­ dzeństwa. Następnie badano ich męskie potomstwo i ponownie do rozrodu wybrano oddzielnie najbardziej i najmniej agresywne linie. Procedurę tę powtórzono siedmiokrotnie i w ten sposób stworzono dwa różne rody. Ebert i Hyde (1976), by wzmóc agresję, wybrali dzikie samice. W przeciwieństwie do większości samic tego gatunku, około 25 procent dzikich samic zwykle po kilku dniach izolacji walczy z intruzem. W wyniku selektywnego rozro­ du wykazujących i nie wykazujących tego typu reakcji, w ciągu czterech pokoleń udało się stworzyć wyraźnie różne pod wzglę­ dem poziomu agresji linie. Istnieje wiele innych badań wska­ zujących, że rody myszy laboratoryjnych różnią się stopniem agre­ sywności i że ich krzyżówki zachowują się w sposób, który można przewidzieć, traktując tę cechę jako uwarunkowaną genetycznie (Maxson i in., 1983). Pamiętajmy jednak, że agresja męskich osob­ ników zależy także od ich doświadczeń i jest wypadkową domina­ cji społecznej oraz czynników neuroendokrynologicznych (zob. rozdział 9). Na przykład te samce, które za każdym razem odnoszą zwycięstwo, są zwykle bardziej agresywne, a te, które ponoszą wię­ cej szkód i przegrywają pojedynki, z czasem unikają innych osob­ ników tej samej płci i zaprzestają inicjować walki (Brain, Benton, 1983; deCatanzaro, Ngan, 1983; Leshner, 1983). Sztuczny dobór genetyczny stosowano również w obserwa­ cjach zachowań eksploracyjnych i „emocjonalnych" laboratoryj­

Genetyka, uczenie się i rozwój

nych myszy i szczurów. Tego typu reakcje analizuje się na otwartej przestrzeni, którą jest obszerna platforma o stałych rozmiarach, zwykle obca zwierzęciu. Po wypuszczeniu niektóre myszy i szczu­ ry okazują się być bardziej śmiałe od innych i od razu zabierają się do badania nowego obszaru, podczas gdy pozostałe są bardziej nieufne oraz wykazują tendencje do zastygania w bezruchu i defe­ kacji. Pozostawianie odchodów często uznaje się za oznakę wrażli­ wości i „bojaźliwości", ponieważ skorelowane jest ono z brakiem zacięcia badawczego i kojarzone z ożywieniem emocjonalnym (zob. rozdział 6). Broadhurst (1975,1976), za pomocą chowu wsob­ nego, na podstawie tych stereotypowych form reakcji zdołał wyhodować dwie różne pod względem genetycznym rodziny szczurów, które odpowiednio wykazywały niski i wysoki poziom defekacji w testach na otwartej przestrzeni. W innych badaniach (DeFries i in., 1978) wyselekcjonowano 30 pokoleń myszy pod względem zachowań na otwartej przestrzeni i w okresie 10 lat ob­ serwowano ponad 14 000 zwierząt. Selekcji podlegały linie myszy o wysokiej aktywności, o niskiej aktywności i krzyżująca się loso­ wo grupa kontrolna. Po trzydziestu pokoleniach chowu selektyw­ nego grupa mało aktywna nie podejmowała prawie żadnych dzia­ łań na otwartej przestrzeni, podczas gdy grupa aktywna wciąż nie osiągnęła asymptoty, wykazując trzydziestokrotnie większą ak­ tywność niż myszy w grupie mniej aktywnej. Chociaż dobór za­ sadniczo dotyczył działań eksploracyjnych podejmowanych przez zwierzęta, współczynnik defekacji grupy mniej aktywnej był około siedmiokrotnie wyższy niż w drugiej grupie. Wskazuje to, że ak­ tywność i pozostawianie odchodów są warunkowane przez te same geny. Istnieje wiele innych przykładów na to, że rozród różnicujący ma wpływ na cechy motywacyjne i emocjonalne zwierząt labora­ toryjnych. Na przykład muszki owocówki były hodowane pod względem prędkości prowadzenia zalotów i kojarzenia się w pary (Manning, 1961). Kurczęta hodowano biorąc pod uwagę poziom agresji samców i zachowania prokreacyjne (Cook i in.,1972; Siegel, 1982). Szczury pod kątem wysokiej i niskiej skuteczności unikania nieprzyjemnych bodźców w skrzynce czółenkowej (Bignami, 1965). Myszy z uwzględnieniem takich cech, jak stopień preferencji alko­

85

86

Rozdział 3

holowych (Lindzey i in., 1971) i skłonności do budowania gniazd (Bult, Lynch, 1996).

Badania nad ludźmi Z przyczyn praktycznych, etycznych i prawnych nie jest możli­ we stosowanie kontrolowanego rozrodu selektywnego u ludzi! Jednak mniej bezpośrednie metody dowodzą tego, że ludzkie mo­ tywacje i emocje są dziedziczne. Historyczne korzenie tego typu przedsięwzięcia tkwią w pracy kuzyna Karola Darwina, Galtona (1965), który postanowi! zbadać możliwości dziedziczenia zdolno­ ści intelektualnych, a także innych cech. Przyglądał się zgodności cech rodzinnych i ich reprezentacji u różnych przedstawicieli jed­ nego rodu. W celu oddzielenia czynników genetycznych i środo­ wiskowych zaczął badać bliźnięta jedno- i dwujajowe. Współczesna genetyka zachowań wzbogaciła jego zamysły i zwróciła uwagę na liczne cechy charakterystyczne dla ludzi (Plomin i in., 1990). Teoretycznie bliźnięta jednojajowe (monozygotyczne, MZ) sta­ nowią swoją wzajemną kopię i dzielą jednakowe geny. Z drugiej strony, bliźnięta dwujajowe (dwuzygotyczne, DZ) wcale nie są do siebie podobne bardziej niż jakakolwiek inna para rodzeństwa. Podobnie jak każda niebliźniacza para braci i sióstr (zob. rozdział 2) DZ posiadają około 50 procent tych samych genów zmiennych w obrębie jednej populacji, natomiast MZ posiadają ich 100 pro­ cent. W związku z tym, że rodzice (i inne czynniki środowiskowe) nie traktują MZ i DZ w zasadniczo odmienny sposób, większe podobieństwo bliźniąt jednojajowych musi mieć podstawy gene­ tyczne. Zatem genetycy zachowań bardzo często posługują się porównaniem konkretnych cech bliźniąt MZ i DZ oraz proporca­ mi u par, w których dane cechy są identyczne. Fakt, że podobień­ stwo bliźniąt MZ jest większe niż w przypadku DZ świadczy, iż przedmiotem badań musi być ich struktura genetyczna. W obsza­ rze zainteresowań badawczych znajduje się również stopień zgod­ ności cech. Niski poziom zgodności u bliźniąt jedno- i dwujajowych mógłby świadczyć o dużej roli czynników środowiskowych w kształtowaniu zachowania. Bez wątpienia, jeśli cechy, zwłasz­

Genetyka, uczenie się i rozwój

cza bliźniąt MZ, różnią się znacznie, oznaczać to musi, że są one na tyle elastyczne, że poddają się wpływom czynników zewnętrz­ nych. Niestety, wyciągnięcie przejrzystych wniosków z tych porów­ nań jest poniekąd ograniczone. Może się okazać, że bliźnięta nie re­ prezentują ogółu populacji. Na przykład ich średni wiek ciążowy w momencie porodu jest nieco niższy niż w przypadku dzieci przychodzących na świat pojedynczo. Ponadto bliźnięta w każ­ dej fazie rozwoju muszą ze sobą konkurować. Dotyczy to walki o przestrzeń w łonie matki, mleko z jej piersi, uwagę rodziców, czy też o środki finansowe. Nie można więc zakładać, że bliźnięta jednojajowe są traktowane tak samo, jak dwujajowe. Na przykład wielu z nas widziało bliźnięta ubrane jednakowo. Bliźnięta monozygotyczne są zawsze tej samej płci, a z dwuzygotycznymi bywa różnie, więc w tego typu badaniach trzeba wziąć pod uwagę rów­ nież płeć. Niemniej nie wolno nam nie doceniać wartości danych zebranych przy pomocy tych badań, jeśli są one odpowiednio za­ kwalifikowane . Inna ważna metoda zakłada obserwację dzieci adoptowanych, zarówno pojedynczych, jak i bliźniąt, a następnie porównanie ich cech z rodzicami biologicznymi i adopcyjnymi. Teoretycznie, jeśli cecha jest uwarunkowana genetycznie, to korelacja z rodziną bio­ logiczną powinna być większa. Natomiast wyższa korelacja z ro­ dziną adopcyjną wskazywałaby na podstawy środowiskowe ce­ chy. Struktury genetycznej dostarczają dziecku rodzice naturalni, natomiast środowisko kreują ludzie je wychowujący. Zatem po­ winno udać się oddzielić wpływy natury od wpływów wychowa­ nia i uzyskać w ten sposób pewien obraz dziedziczności. Ta me­ toda również wymaga starannego nadzoru i posiada pewne ograniczenia, jeżeli chodzi o wnioski. Niezwykle ważny jest wiek dziecka, w którym nastąpiła adopcja. Jeśli nie stało się to bezpo­ średnio po porodzie, istnieje konieczność uwzględnienia ewentu­ alnych wpływów środowiskowych ze strony biologicznych rodzi­ ców oraz związanych z zerwaniem więzów emocjonalnych. Również czynniki środowiskowe w okresie prenatalnym mogą zniekształcać cechy mające teoretycznie genetyczne podstawy. Na przykład nawyki żywieniowe matki, stosowanie przez nią leków

87

88

Rozdział 3

i używek, wreszcie nawet jej emocje w okresie ciąży mogą odcisnąć swe piętno na rozwój dziecka. Innym powodem do zmartwień są socjoekonomiczne różnice pomiędzy ludźmi chcącymi oddać dziecko do adopcji a tymi, którzy gotowi są je przyjąć. Wiadomo powszechnie, że tymi pierwszymi są zwykle ubogie, młode, nieza­ mężne matki, natomiast na adopcje najczęściej decydują się starsze i zamożniejsze pary bezdzietne. W trakcie interpretacji wyni­ ków tego typu badań zaleca się szczegółowe rozważenie każdego z tych problemów. Takie obserwacje mogą się okazać nieocenione, pod warunkiem że zostały starannie przeprowadzone i odpowied­ nio określone. Znaczna ilość dowodów świadczy o tym, że różnice indywidu­ alne w zakresie cech osobowościowych, z których większość jest związana z motywacją i emocjami, mają po części podstawy gene­ tyczne. Tak jest na przykład z cechami uwidaczniającymi się w ta­ kich stanach emocjonalnych, jak dysforia lub depresja (zob. roz­ dział 10). Nikt oczywiście nie zaryzykuje stwierdzenia, że wpływy środowiskowe, takie jak czynniki stresujące, są bez znaczenia dla podatności na depresję. Jednak poszczególne jednostki w różny sposób odnoszą się do tych samych przypadków życiowych. Jedni reagują na nie depresją, podczas gdy inni walczą, zachowując po­ godne usposobienie pomimo działania silnych czynników nie­ korzystnych. Kilka badań nad dużymi grupami ludzi wskazuje na to, że skłonności do popadania w stany depresyjne, nie wyłączając depresji właściwej, czy to jednobiegunowej, czy dwubiegunowej, lub skłonności do samobójstw charakteryzują się wysoką zgodnoś­ cią rodzinną (zob. Lester, 1986; Nurnberger, Gershon, 1981; Rice i in., 1987; Rosenthal, 1970). Są również dowody na to, że do pew­ nego stopnia można zaobserwować rodzinną zgodność co do ta­ kich stanów, jak niepokój (Slater, Shields, 1969) i schizofrenia (Gottesman, Shields, 1982; Kety, 1976; 1987). Jakkolwiek tych stanów przyczyny są bardziej skomplikowane i ogromną rolę w ich odczu­ waniu odgrywają dotychczasowe przeżycia. Inna powszechnie badana cecha osobowości wyrażana jest w kategoriach ekstrawersji i introwersji, które według wielu teore­ tyków osobowości stanowią fundament towarzyskości, impulsywności i witalności. Można by się spierać, czy te walory pozo­

Genetyka, uczenie się i rozwój

stają niezmienne w całym okresie życia jednostki i są stałe bez względu na okoliczności lub czy te pojęcia są jedynym właściwym sposobem interpretacji różnic indywidualnych. Tak czy inaczej ba­ dania dostarczyły danych wskazujących na to, że cechy te są w znacznym stopniu uwarunkowane genetycznie. Ogólnie rzecz biorąc, współczynnik zgodności bliźniąt dwujajowych wynosi mniej niż połowę współczynnika zgodności bliźniąt jednojajowych (Henderson, 1982; Lykken, 1982). Badania nad bliźniętami wychowywanymi po adopcji razem i oddzielnie również podkreś­ lały wagę czynników genetycznych warunkujących te wymiary osobowości (Pederson i in., 1988). Jedno z ciekawszych w ostatnim okresie badań przeprowadzo­ no na University of Minnesota. Tellegen wraz z zespołem (1988) zwerbował do niego 44 pary bliźniąt jednojajowych, które krótko po porodzie zostały adoptowane przez różne rodziny. Badacze śledzili również rozwój grup bliźniąt jedno- i dwujajowych dora­ stających wspólnie. Ich praca łączyła zatem metodę obserwacji bliźniąt z metodą obserwacji dzieci adoptowanych, stając się przez to bardzo obrazową techniką. Mogłoby się wydawać, że, z powo­ du dłuższego okresu odmiennych doświadczeń, pomiędzy bliź­ niętami jednojajowymi wychowywanymi osobno i razem wystąpią znaczne różnice. (Pamiętajmy, że korelacja o wartości 1,0 oznacza całkowitą zgodność, natomiast wartość 0 świadczy o braku związ­ ku, a wartość ujemna oznacza zależność odwrotną). Dane uzyskane przez badaczy wskazują na duże podobieństwo cech osobowoś­ ciowych w parach posiadających jednakowe podstawy genetycz­ ne, a wychowywanych oddzielnie. W niektórych przypadkach korelacja jest tak wysoka, jak u bliźniąt jednojajowych wychowy­ wanych razem. Badacze doszli do wniosku, że skoro podobień­ stwo bliźniąt jednojajowych żyjących w innych środowiskach jest tak wyraźne, to dziedziczność ma ogromne znaczenie dla powsta­ wania konkretnych cech osobowościowych.

89

90

Rozdział 3

INTERAKCJE ZACHODZĄCE W TRAKCIE ROZWOJU Podsumowując to, co do tej pory zostało powiedziane, uznać należy, że dowody pochodzące z badań nad genetyką zachowania potwierdzają słuszność ewolucyjnej perspektywy rozważania emocji i motywacji opisanej w rozdziale 2. U ssaków nadal, mimo iż posiadają zdolności uczenia się, do głosu dochodzą także zacho­ wania wrodzone, a rozród selektywny może wpływać na często­ tliwość występowania cech motywacyjnych i emocjonalnych. U ludzi różnice indywidualne związane z emocjami i motywacja­ mi są również po części spowodowane uwarunkowaniami gene­ tycznymi, co ponownie potwierdza słuszność ewolucyjnego punk­ tu widzenia. W opinii autora nie powinno się podejmować prób precyzyjnego ujęcia ilościowego dziedziczności konkretnych cech angażujących motywacje i emocje. Raczej należy uwzględnić wiele skomplikowanych, mogących na nie wpłynąć, wzajemnych inter­ akcji zachodzących w różnych okresach życia jednostki. To odzie­ dziczone predyspozycje uzależnione od przebiegu dojrzewania i środowiska oraz rozmaite sposoby uczenia się i kultura wzajem­ nie na siebie oddziałują. Dzieci rodzą się wyposażone w wielką liczbę odruchów lub au­ tomatycznych reakcji fizycznych wyzwalanych mimowolnie przez konkretne bodźce (zob. Hofer, 1981). Wiele z nich przetrwa do wie­ ku dorosłego, na przykład odruch kolanowy, oddychanie, dreszcze, zamykanie powieki przed podmuchem lub zwężanie się źrenicy w jasnym świetle. Wiele innych zauważa się jedynie u noworod­ ków. Należą do nich: odruch poszukiwania czegoś do ssania, gdy potrze się policzek dziecka; sam odruch ssania po przystawieniu do piersi matki; odruch Moro, inaczej odruch przerażenia, w trakcie którego dziecko usłyszawszy hałas lub poczuwszy jakiś silny bo­ dziec fizyczny, odrzuca na boki nóżki i rączki i wygina w pałąk plecki; odruch Babińskiego, kiedy po podrażnieniu podeszwy stopy dziecko rozprostowuje paluszki, a następnie zaciska je z powrotem; zaciskanie dłoni, gdy dziecko owija paluszki wokół przedmiotu oraz kroczenie, podczas którego, gdy się je podniesie pionowo nad podłożem, dziecko wykonuje ruchy podobne do chodu.

Genetyka, uczenie się i rozzuój

Ludzie nie są również pozbawieni bardziej złożonych zacho­ wań, które można by sklasyfikować jako stereotypowe lub wro­ dzone. W wieku niemowlęcym obserwujemy mnóstwo takich przy­ kładów. Weźmy pod uwagę płacz. Prawie wszystkie dzieci płaczą natychmiast po urodzeniu. Na takie zachowanie składają się stereotypiczne dźwięki, skoordynowany oddech, zmiany w ułożeniu ciała i grymasy twarzy. W późniejszym okresie życia u wszystkich dzieci i wielu dorosłych tego typu zachowanie może zostać wy­ wołane przez stres i nieprzyjemne okoliczności. Noworodki nie mają okazji by nauczyć się tego typu reakcji. Czyż przekonywające odegranie sceny płaczu nie wymaga od aktora wielkiego kunsztu, a czy nie bywa też tak, że płaczemy mimo silnej chęci powstrzyma­ nia się? W przeciwieństwie do modelu warunkowania instrumen­ talnego, który sugerowałby, że dzieci płaczą, ponieważ to postępo­ wanie jest wzmacniane, dzieci, którym w stresujących dla nich momentach poświęca się więcej uwagi, w rzeczywistości płaczą mniej niż te, których płacz jest ignorowany (Ainsworth, 1972; Aldrich i in., 1946). Motywacja niemowląt zakłada próby stymulowania matki i in­ nych opiekunów do roztoczenia nad nimi opieki. Płacz ma na celu zwrócenie uwagi dorosłych, którzy z kolei zadbają o zaspokojenie potrzeb dziecka przez nakarmienie, zmianę pieluszki i ukołysa­ nie. Takie zachowania są prawdopodobnie głęboko zakorzenione w ewolucji. Silny niepokój obserwujemy także po oddzieleniu od matki nowo narodzonych szczurów (Hofer, Shair, 1978), kociąt (Seitz, 1959), szczeniąt (Scott, 1962) małpek (Seay i in., 1962) i dzieci (Bowlby, 1969; 1973). U większości ssaków młode reagują płaczem na odejście matki, w ten sposób stymulując ją do powrotu i na ogół po uspokojeniu przestają płakać. Jeśli dziecko posiada zdolność ruchu, będzie szukało bliskości i próbowało przyssać się do sutka. Oprócz lęku przed oddzieleniem od matki, wiele dzieci wyka­ zuje obawy przed obcymi, wyrażane grymasami twarzy, dźwię­ kiem (płaczem) i podjęciem działań ruchowych w kierunku matki lub opiekuna. Lęk przed separacją i przed obcymi osiąga charakte­ rystyczne nasilenie około ósmego miesiąca życia, chociaż mogą wystąpić pewne różnice indywidualne, w związku z czym niektó­ rzy eksperci kwestionują tę regułę (Ainsworth i in., 1978; Buechler,

91

92

Rozdział 3

Izard, 1983). Obawy obserwowane w okresie przedszkolnym mają inne źródła, zwykle należą do nich ciemność, osamotnienie, zwie­ rzęta i wyimaginowane stwory (Jersild, Holmes, 1935). Są one za­ zwyczaj konkretnie zwerbalizowane i u niektórych przedszkola­ ków urastają do rozmiarów fobii. Dziecięce koszmary są rzeczą normalną i powszechną. Wraz z wiekiem normalne i powszechne lęki zostają poszerzone o wiele różnych bodźców, między innymi o sytuacje społeczne. W rozdziale 6 omówimy niektóre z najpos­ politszych lęków, na przykład lęk wysokości, ciemności, lęk przed głęboką wodą, wężami i pająkami, które mają dziedziczne podsta­ wy ukształtowane na drodze ewolucji. Tym niemniej obawy takie jak lęk przed wężami ilustrują wzajemny wpływ wrodzonych pre­ dyspozycji i procesu uczenia się. Małe małpki obserwujące lękowo reagujących na węże dorosłych, szybko zaczynają zachowywać się podobnie. Natomiast nie boją się węży małpki obserwujące do­ rosłych reagujących lękowo na króliki (Cook, Mineka, 1989; zob. rozdział 6). Rozważmy również sprawę śmiechu, uśmiechu i grymasu. Jak wspomniano w rozdziale 2, podstawowe oznaki mimiki twarzy pojawiają się dość wcześnie w rozwoju niemowlęcia (Camras i in., 1991; Charlesworth, Kreutzer, 1973). Uśmiech obserwujemy za­ równo u widzących, jak i u niewidomych dzieci. Zwykle rozpro­ mieniają się ich twarze, gdy zajmują się nimi opiekunowie (Fraiberg, 1974; Freedman, 1964; 1974), chociaż dalszy rozwój dzieci niewidzących może być odmienny niż dzieci widzących, gdyż nie mogą dostrzec odwzajemnionego uśmiechu ze strony opiekunów (Fraiberg, 1974). U normalnych dzieci nie tylko takie prospołeczne zachowania pojawiają się stosunkowo szybko, dodatkowo wyka­ zują one też tendencje do interesowania się i reagowania na wyraz twarzy innych. Udowodniono, że w pierwszych pięciu dniach życia dziecko preferuje bodźce stanowiące wyraz twarzy innego czło­ wieka od bodźców o takim samym charakterze, ale wyrażonych (zakodowanych) w inny sposób (Fantz, 1963). W innych badaniach czteromiesięczne niemowlęta przez taki sam czas i z taką samą uwagą przyglądały się regularnym twarzom i twarzom, których elementy zostały poprzestawiane, ale w reakcji na te pierwsze dodatkowo się uśmiechały i zanotowano u nich znaczny spadek

Genetyka, uczenie się i rozwój

tętna (Kagan i in., 1966). Noworodki potrafią rozróżniać wyrazy twarzy dorosłych i naśladować je (Field i in., 1982). Jak się prze­ konamy w następnych rozdziałach, uporczywe patrzenie się i umiejętność rozpoznawania mimiki są podstawowymi elementa­ mi społecznej komunikacji niewerbalnej i charakteryzują wzajem­ ne oddziaływanie na siebie matki i dziecka. Po odstawieniu od piersi podstawowe czynności ludzkie zwią­ zane z jedzeniem odzwierciedlają zarówno procesy dziedzicz­ ne, jak i wyuczone. Żucia i połykania nie trzeba się uczyć, a wola jedzenia lub niejedzenia, jak wielu rodziców zapewne wie, pojawia się w dziecku spontanicznie, a nie za sprawą zachęty z zewnątrz. Podstawowe emocje związane z miłymi aromatami i przykrymi odo­ rami widać już u małych dzieci i znajdują one wyraz na ich twarzy, a także w upodobaniu lub obrzydzeniu w związku z pewnymi substancjami (Rosenstein, Oster, 1988; Steiner, 1973). Z drugiej jed­ nak strony, rodzice mogą zachęcać dzieci do jedzenia różnych przekąsek, których początkowo unikały. Ponadto maluchy często pakują do buzi substancje niejadalne (zachowanie znane jako „pica" — łaknienie spaczone), chociaż intensywnie próbuje się je do tego zniechęcić. Zatem to, co spożywają, musi być nadzorowa­ ne i ukierunkowywane (Wicks-Nelson, Israel, 1997). Wiadomo, że czynności higieniczne są również wynikiem wrodzonych umiejęt­ ności i czynnego treningu dotyczącego pory, miejsca, kontroli i hi­ gieny załatwiania potrzeb fizjologicznych. Dzieci wykazują szeroki wachlarz różnic wynikających z ich temperamentu, z których większość przetrwa przez cały okres rozwoju (Thomas, Chess, 1977), zgodnie z omawianymi powyżej danymi z genetyki zachowań. Podczas gdy niektóre małe dzieci są bardziej radosne i spokojne, inne często dręczą rodziców swym wzburzeniem i silnymi napadami gniewu. Wielu z nas widziało w supermarkecie maluchy uparcie odmawiające ruszenia się z miejsca, wrzeszczące w sposób niekontrolowany, czasami nawet tupiące lub uderzające pięściami o podłogę i zdecydowanie głuche na tłumaczenia matki. Istnieją znaczne różnice indywidualne po­ między dziećmi, jeżeli chodzi o ich ekscytacje i stabilność emocjo­ nalną lub tendencje do zmiany stanów emocjonalnych. Różnice dotyczące stałości można zauważyć także pomiędzy grupami

93

94

Rozdział

3

etnicznymi, jak wykazał to Freedman (1974; 1979), obserwując niemowlęta pochodzenia chińskiego, japońskiego, indiańskiego z plemienia Navaho i europejskiego. Mali Europejczycy byli naj­ bardziej aktywni i drażliwi, najtrudniej też było ich uspokoić. Zarówno niemowlęta chińskie, jak i Navaho były stosunkowo łagodnie usposobione. Natomiast dzieci japońskie reagowały ży­ wiołowo, ale łatwiej je było uciszyć niż dzieci białe. Rozwój motywacyjny i emocjonalny odbywa się w gęstej sieci wzajemnych oddziaływań ze strony rodziny, rówieśników, spo­ łeczności i środowiska. Harlow i Mears (1983) są zdania, że po­ wstanie emocji określanych mianem miłości, lęku czy złości u spo­ łecznie wychowywanych ssaków naczelnych, w tym również u ludzi, przebiega w tej samej kolejności. Niemniej jednak indywi­ dualny rozwój emocjonalny kształtowany jest przez więzy rodzin­ ne i rówieśnicze, które z kolei wzajemnie reagują z przejawami lęku i gniewu. Wiele odkryć z dziedziny psychologii wskazuje na to, że na dostosowanie emocjonalne w życiu głęboki wpływ ma ja­ kość przywiązania do matki, rodziny i rówieśników (np. w Bowlby, 1969; 1973; Harlow, 1958; 1965; Harlow, Harlow, 1969; Hofer, 1983; Wicks-Nelson, Israel, 1997). Z tego typu badań wynika, że długotrwale oddzielenie od matki i, chociaż w mniejszym stopniu, brak kontaktu z rówieśnikami komplikuje późniejsze życie uczu­ ciowe i proces tworzenia związków społecznych. U bardziej rozwiniętych ssaków, zwłaszcza drapieżników i na­ czelnych, w trakcie rozwoju obserwuje się aktywną zabawę i na­ ukę (Ewer, 1968). Dzieci we wszystkich kulturach chcą się bawić, często z rówieśnikami, a niektóre ich zabawy przypominają igrasz­ ki innych naczelnych. Jedną z wielu funkcji zabawy jest socjalizacja reakcji emocjonalnych (Buck, 1983). U społecznych ssaków naczel­ nych zabawa służy doświadczaniu zachowań afektywnych. W jej trakcie mogą się pojawić elementy dorosłego życia społecznego, między innymi zachowania seksualne, gesty agresywne i groźby oraz oznaki uległości (Harlow, 1971). Ludzie nauczają swoje dzieci na wiele sposobów, które mogą kształtować motywacje i emocje. Powszechnie korzystają z nagród i zachęty oraz kar i zniechęcenia, by wpłynąć na zachowanie roz­ wijających się dzieci. Dostarczają także modeli do naśladowania.

Genetyka, uczenie się i rozwój

W trakcie rozwoju może niejednokrotnie dochodzić do zawiesze­ nia, zmiany kierunku lub warunkowania reakcji emocjonalnych, takich jak uczucie, lęk i agresja. W dzieciństwie emocje wyraźnie dają o sobie znać, szczególnie w okresie niemowlęcym, ale z czasem są łagodzone poprzez zachowania racjonalne (King i in., 1989; Lapouse, Monk, 1959). Wiadomo powszechnie, że częstotliwość płaczu zwykle z wiekiem maleje, a napady gniewu ustają w okre­ sie średniego dzieciństwa. Istotnie, można z całą odpowiedzialno­ ścią powiedzieć, że wyznacznikiem ludzkiej „dojrzałości" jest za­ chowanie charakteryzujące się raczej działaniem poznawczym niż emocjonalnym. Zatem, o ile potrafimy przytoczyć wiele dowodów na istnienie wrodzonych fundamentów podstawowych emocji, takich jak in­ dywidualne różnice temperamentu, o tyle ich ekspresja może być kształtowana przez doświadczenie (Buck, 1983). W trwających osiemnaście do dwudziestu dwóch lat badaniach nad temperamen­ tem dzieci statystyczna korelacja wykazała znaczny związek po­ między „trudnym-łagodnym" temperamentem badanych w wie­ ku od trzech do pięciu lat a „trudnym-łagodnym" temperamen­ tem i dostosowaniem pod koniec badania (Thomas, Chess, 1982), chociaż badacze podkreślają wagę jakościowej analizy idiosynkratycznych czynników rozwojowych. Pomirr o wrodzonych i uniwersalnych pod względem kulturo­ wym wyrazów twarzy ludzie potrafią zastosować kontrolę nad ekspresją mimiczną, na przykład w sytuacji, gdy uśmiechają się do zdjęcia. Repertuar grymasów twarzy i innych gestów może zostać wzbogacony w procesie uczenia się społecznego (Ekman, Friesen, 1981). Możemy dziedziczyć predyspozycje do okazywania podsta­ wowych emocji, jednak ich konkretne oznaki są wydobywane pod wpływem okoliczności życiowych i kulturowo kształtowane. Samo dojrzewanie jest przyczyną powstawania silnej motywa­ cji i zmian emocjonalnych. W okresie dorastania popędy i emocje dają początek zalotom, łączeniu się w pary i tworzeniu związków. Wiek poreprodukcyjny przynosi innego typu przemiany. W dal­ szych rozdziałach omówimy wpływy odmiennych czynników, do których zalicza się stres, kondycję zdrowotną, warunki żywienio­ we, status społeczny oraz sukcesy i porażki. Na przykład sposób

95

96

Rozdział

3

działania gruczołów nadnerczy, w zależności od poziomu stresu, wpływa na funkcje mózgu i pośrednio na nasze emocje. W zależ­ ności od zbieranych doświadczeń, życie dorosłe charakteryzuje się tym, że daje człowiekowi pewność siebie, kompetencje i władzę lub frustracje, bezradność i depresję. Sytuacje życiowe potrafią zmieniać odcień emocji i kierować motywację na inne tory. Nawet proces starzenia się może mieć różny przebieg pod wpływem do­ znań emocjonalnych (np. Appel i in., 1983; Dembroski i in., 1983; Solomon, Amkraut, 1983). Podsumowując, rozwój człowieka jest złożonym procesem od­ krywania podstawowych popędów i emocji, modyfikowanych i wzbogacanych przez doświadczenie. Przedstawione tutaj do­ wody potwierdzają słuszność perspektywy ewolucyjnej opisanej w rozdziale 2. Niemniej jednak począwszy od okresu prenatalne­ go, zmienne środowiskowe wbudowują się w to, co dziedziczymy w genach, kształtując nasze emocje i motywacje.

R o zd ział 4

Zarys perspektywy fizjologicznej

ozdział ten stanowi dopełnienie wstępu i potrzebny jest, zanim zaczniemy się zagłębiać w konkretne systemy moty­ wami i emocji. Potwierdza on również myśl zaprezentowaną w p przednich częściach niniejszej książki, że podstawowe procesy motywacji i emocji mają charakter instynktowny. To znaczy opie­ rają się na pradawnych, mocno zakorzenionych mechanizmach, które łatwiej objaśnić za pomocą teorii ewolucji niż uczenia się. U ich podstaw tkwią struktury fizjologiczne i biochemiczne, do których należy przede wszystkim układ hormonalny i obszary układu nerwowego w głębi mózgu. Materiał zaprezentowany w tymże rozdziale opiera się na pra­ cach wielu neurologów, endokrynologów i fizjopsychologów. Bio­ rąc pod uwagę pionierski charakter tego tematu, a także chcąc za­ chować przejrzystość rozważań, w większości przypadków nie powołuję się bezpośrednio na konkretne źródła. W zamian zachę­ cam do zapoznania się z publikacjami z dziedziny neuroanatomii, neurochemii, endokrynologii i z tekstami prezentującymi wpływ tych nauk na sposób zachowywania się (Banich, 1997; Bear i in., 1996; Brown, 1994; Carlson, 1994; Cooper i in., 1991; Dodd, Role, 1991; Kalat, 1995; Kandel, 1991a; 1991b; Kandel i in., 1991; Kelly, Dodd, 1991; Kupfermann, 1991a; 1991b; Pinel, 1997; Role, Kelly, 1991; Rosenzweig i in., 1996; Schwartz, 1991; Willard, 1993).

R

98

R o zd zia ł 4

O G Ó L N Y O PIS S T R U K T U R I O S IĄ G N IĘ Ć E W O L U C Y JN Y C H B udow a u k ładu nerw ow ego człow ieka Na pierwszy rzut oka wygląda na to, że w naszych głowach mieszczą się przynajmniej trzy mózgi (lewa półkula mózgowa, pra­ wa półkula mózgowa i móżdżek). W rzeczywistości pod okazałymi zwojami kory mózgowej jest wiele innych ukrytych struktur. To właśnie owe wewnętrzne ośrodki zasługują na szczególną uwagę podczas badań nad motywacją i emocjami. Z równym zaintereso­ waniem traktować musimy także ogólną gospodarkę chemiczną mózgu, na którą wpływ ma sposób odżywiania i poziom hormo­ nów we krwi. Wyróżnia się dwie główne części układu nerwowego, chociaż są one od siebie całkowicie zależne. O ś r o d k o w y u k ł a d n e r ­ w o w y obejmuje mózg i rdzeń kręgowy (zob. rycina 4-1). Nato­ miast o b w o d o w y u k ł a d n e r w o w y składa się z licznych nerwów poza układem ośrodkowym. Ogólne omówienie zacznie­ my od nerwów obwodowych, stopniowo przesuwając się w górę struktur układu ośrodkowego. Przez ciało przebiega wiele nerwów. Łączą one mięśnie, na­ rządy zmysłu i niemalże wszystkie ważniejsze organy z ośrodko­ wym układem nerwowym. Ponadto istnieją także nieduże wiązki nerwów zwane z w o j a m i . Większość nerwów obwodowych łą­ czy się z rdzeniem kręgowym, chociaż 12 ich par, nerwy czaszko­ we, łączą się bezpośrednio z podstawą mózgu w miejscu stykania się z rdzeniem kręgowym, czyli z pniem mózgu. Niektóre z ner­ wów obwodowych przenoszą informacje z narządów zmysłów do ośrodkowego układu nerwowego (nerwy dośrodkowe), inne zaś w przeciwnym kierunku (nerwy odśrodkowe). Nieskomplikowane bodźce czuciowe zostają przetworzone bez­ pośrednio w rdzeniu kręgowym i odesłane do mięśni i narządów. Inne, przenoszone wzdłuż rdzenia, docierają w rozmaite obszary mózgu. W rdzeniu mieszczą się również powrotne kanały prze­ syłowe, przekazujące informacje z wyższych struktur do mięśni i narządów.

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

Kora mózgowa

Móżdżek

Most Rdzeń przedłużony Rdzeń kręgowy

Rycina 4-1 Lewy rzut ośrodkowego układu nerwowego człowieka, ukazujący lewą półkulę mózgową, móżdżek, pień mózgu (most i rdzeń przedłużony) oraz rdzeń kręgowy. Najistotniejsze struktury pozostają jednak ukryte pod fałdami kory mózgowej

99

100

Rozdział 4

Tuż ponad rdzeniem usytuowane jest t y ł o m ó z g o w i e . Mieszczą się w nim dwa elementy pnia mózgu, r d z e ń p r z e ­ d ł u ż o n y i m o s t . Również w tyłomózgowiu zlokalizowany jest m ó ż d ż e k . W rdzeniu przedłużonym mieści się kilka ośrod­ ków nerwowych regulujących podstawowe funkcje życiowe, takie jak bicie serca i oddychanie. Ośrodki zlokalizowane w moście łączą się z nerwami czaszkowymi i odpowiadają za przetwarzanie nieskomplikowanych bodźców zmysłowych i ogólną aktywację organizmu. Fascynującym narządem jest połączony z mostem móżdżek, niewielki organ, który dokonuje niezwykłego nieświa­ domego skomunikowania informacji sensorycznych i ruchowych, pozwalającego na skomplikowaną koordynację. Móżdżek nie ma jednak istotnego znaczenia dla badań nad motywacją i emocjami. Ś r ó d m ó z g o w i e jest obszarem pnia mózgu usytuowanym powyżej tyłomózgowia, zawierającym pokrywę i nakrywkę. Po­ krywa odpowiada za bodźce słuchowe i wzrokowe i prawdopo­ dobnie nie odgrywa istotnej roli, jeżeli chodzi o motywacje i emo­ cje. Nakrywka zawiera ośrodki nerwowe kontrolujące ruch gałki ocznej i stanowi element jednego z układów ruchowych orga­ nizmu. W skład p r z o d o m ó z g o w i a wchodzi wiele obszarów, które są niezwykle interesujące dla badaczy motywacji i emocji. Powyżej śródmózgowia znajduje się w z g ó r z e. Większość bodź­ ców nerwowych docierających do wyższych obszarów kory móz­ gowej kierowana jest właśnie tam za pośrednictwem odpowied­ nich elementów wzgórza. Mieści się w nim kilka ośrodków nerwo­ wych. Wiele z nich odbiera bodźce zmysłowe i przesyła je do kory. Inne bodźce kierowane są na ruchowe i pozostałe niezmysłowe ob­ szary kory. Poniżej wzgórza w podstawie mózgu mieści się p o d ­ w z g ó r z e , tuż ponad p r z y s a d k ą m ó z g o w ą (zob. rycina 4-2). Podwzgórze stanowi stosunkowo niewielką strukturę, lecz je­ żeli chodzi o motywacje i emocje, to nie ma ważniejszego niż ono organu (zob. poniżej). W skład przodomózgowia wchodzą również z w o j e p o d ­ stawy mózgu, układ li m b ic z ny i kora mózgowa. Zwoje podstawy mózgu to jądro ogoniaste i skorupa, twory te od­ powiadają przede wszystkim za czynności ruchowe. Układ lim-

Zarys perspektywy fizjologicznej

bieżny obejmuje hipokamp, jądro migdałowate, przegrodę, przedwzgórze, ciało suteczkowate, a ponadto podwzgórze i obszary kory mózgowej. Układ limbiczny ma decydujące znaczenie dla wielu przejawów emocji i motywacji (zob. poniżej). Na koniec po­ zostaje część mózgu najczęściej omawiana w psychologii, z której my, ludzie, jesteśmy szczególnie dumni, mianowicie kora mózgo­ wa. W zasadzie dzieli się ona na dwie półkule, prawą i lewą, po­ łączone wiązką włókien znanych pod nazwą spoidła wielkiego mózgu (ciało modzelowate). Rola, jaką odgrywa kora mózgowa, jeżeli chodzi o motywacje i emocje, jest bardzo złożona, zupełnie jak relacje pomiędzy racjonalnym myśleniem a emocjami.

Osiągnięcia ewolucyjne widoczne w strukturze układu nerwowego Najstarsza forma przekazu informacji w obrębie organizmów wykorzystuje związki chemiczne, a nie powiązania neurologiczne. Hormony działają zarówno na rośliny, jak i zwierzęta, i koordynują reakcje ustroju na proces dojrzewania lub zmiany środowiskowe. Przekazują, za pomocą krwi, informacje do komórek docelowych i kierują takimi zjawiskami, jak wzrost, rozród i zachowanie w sy­ tuacji stresu. Natomiast układ nerwowy przesyła informacje za po­ mocą impulsów elektrycznych, pozwalając organizmowi na szyb­ szą reakcję na bodźce zewnętrzne. Neuroprzekaźnictwo jest jednak zależne od hormonów, gdyż do porozumiewania się pomiędzy różnymi neuronami potrzebny jest przekaz chemiczny. Pierwsze kręgowce, takie jak prymitywne ryby, posiadały bar­ dzo uproszczone układy nerwowe, składające się z nerwów obwo­ dowych wiodących od narządów wewnętrznych i skóry do niewiel­ kiej części ośrodkowej. Część ta, zbudowana głównie z rdzenia kręgowego rozszerzającego się nieznacznie w przednim końcu, była podstawą mózgu. Nerwy biegnące do i od rdzenia kręgowego tworzyły odruchy adaptacyjne kontrolujące działalność narządów i łączące reakcje czuciowe i ruchowe. Współczesne kręgowce mają określony mózg, składający się z pnia mózgu (tyłomózgowie i śródmózgowie) oraz przodomóz-

101

102

R o zd zia ł 4

Lewa półkula mózgowa

Prawa półkula mózgowa

Przysadka mózgowa

Śródmózgowie

Most

Móżdżek

Rdzeń przedłużony Rdzeń kręgowy

Rycina 4-2 Widok mózgu od strony brzusznej (przednio-spodniej)

gowia. Przednie części pnia mózgu zawiadują czynnościami życio­ wymi, takimi jak rytm dnia i nocy, odżywianie i rozród. Te obszary są również często kojarzone z prymitywnymi zachowaniami cha­ rakterystycznymi dla danego gatunku. Poza reakcjami dotyko­ wymi, powonienie (zmysł chemiczny węchu) jest najstarszym zmysłem kręgowców. To przodomózgowie jest odpowiedzialne za dochodzące bodźce węchowe i ogólne pobudzenie i wysyła im­ pulsy uaktywniające niższe obszary mózgu. To ono przetwarza in­ formacje czuciowe i pozwala na dostosowanie zachowania do sytuacji nadchodzącego niebezpieczeństwa, bliskości źródeł poży­ wienia i innych zmian środowiskowych.

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

Taka organizacja odbieranych bodźców charakteryzuje ryby, płazy i gady, czyli organizmy, których struktura układu nerwowe­ go nie wykracza poza pień mózgu. Zarówno ptaki, jak i ssaki po­ siadają rozbudowane przodomózgowie, chociaż ewoluowały one w nieco innych kierunkach. Nastąpiło u nich rozszerzenie możli­ wości odbierania bodźców zmysłowych, zwłaszcza w zakresie modalności wzrokowej i słuchowej. Jednak w tym tekście zajmie­ my się przede wszystkim ssakami. Mózg ludzki jest przykładem mózgu ssaka, a podstawowe popędy i emocje człowieka są takie same jak u innych przedstawicieli naszej gromady (zob. rycina 4-3). U wielu ssaków prymitywnych, takich jak gryzonie, powonie­ nie jest bardzo silnym zmysłem, o czym świadczy znacznej wielko­ ści buławka węchowa. Starsze pod względem ewolucyjnym ob­ szary przodomózgowia obejmują układ limbiczny, który jest ściśle związany z emocjami i sytuacjami podniecenia. Obszar w głębi przodomózgowia, podwzgórze, ma znaczną kontrolę nad funkcja­ mi motywacyjnymi, do których zaliczamy sen, rozród, odżywianie i spożywanie płynów. Kora lub powierzchnia mózgu u słabiej roz­ winiętych ssaków jest gładka i nie wyróżnia się na niej obszarów funkcyjnych. U zwierząt lepiej rozwiniętych przodomózgowie jest mocno rozbudowane, nowa kora (neopalialna) dosłownie wyrasta z kory starszej (paleopalialna). Ten fakt zmusił korę dawną i związany z nią system limbiczny do stworzenia pierścienia wokół pnia mózgu. U wielu drapieżników i naczelnych obserwuje się zwięk­ szoną zdolność widzenia i słyszenia. U małp Starego Świata, małp człekokształtnych i ludzi także obszary przetwarzania informacji zbieranych przez pozostałe zmysły są dobrze rozwinięte. Te wyż­ sze ssaki naczelne posiadają wyspecjalizowane obszary kory, od­ powiadające za poszczególne zmysły i integrujące zbierane przez nie wiadomości (zob. rycina 4-4). Większa zdolność gromadzenia informacji pozwala wielu organizmom korzystać z wcześniejszych doświadczeń. Wyspecjalizowane obszary kory sprzyjają pojawia­ niu się reakcji ruchowych bardziej „dowolnych" niż te kontrolo­ wane przez niższe partie mózgu. Zaawansowane przetwarzanie informacji pozwala na koordynację bodźców czuciowych, ich gro­ madzenie i reakcje ruchowe.

103

104

R o zd zia ł 4

Nowa kora mózgowa Wzgórze

Szyszynka

Układ limbiczny (i zależne od niego struktury)

Przysadka mózgowa

Móżdżek Śródmózgowie

REKIN

Most

Rdzeń przedłużony

PRZODOMÓZGOWIE Nowa kora mózgowa Układ węchowo-limbiczny

ŻABA

Wzgórze ŚRÓDMÓZGOWIE Płat śródmózgowo-wzrokowy

M YSZ

TYŁOMÓZGOWIE Móżdżek Most i rdzeń przedłużony GRUCZOŁY

OWCA

Przysadka mózgowa Szyszynka

Rycina 4-J Przekrój strzałkowy przez mózg ludzki. Dokonano go tuż za płaszczyzną środkową, tj. za bruzdą rozdzielającą obie półkule mózgowe. Schemat struktur limbicznych został uproszczony. W celu zademonstrowa­ nia osiągnięć ewolucyjnych w budowie mózgu zamieszczono również rzuty układów nerwowych innych gatunków. Zauważcie, że podobieństwo struk­ tur prymitywniejszych kręgowców do bardziej rozwiniętych ssaków jest je­ dynie orientacyjne

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

Zasadnicza ruchowa Asocjacja przedczołowa

Przedruchowa

Zasadniczo somatyczno-ruchowa Tylno-ciemieniowa

Wzrokowa wyższego rzędu

Zasadnicza wzrokowa Asocjacja limbiczna Słuchowa wyższego rzędu

Asocjacja tylno-skroniowo-ciemieniowa

Rycina 4-4 Lewa półkula mózgowa człowieka, przedstawiająca specjalizację obszarów kontrolujących ważniejsze funkcje organizmu

Mózgi bardziej rozwiniętych ssaków zachowały również struk­ tury prymitywne, a nowsze zostały na nich tylko nadbudowane. Prostsze zachowania stereotypiczne mogą obejmować impulsy biegnące w górę i w dół, od nerwów rdzeniowych do niższych ob­ szarów przodomózgowia, i na tym poziome może również docho­ dzić do swego rodzaju warunkowania. Jednak znaczne zmiany zachowania i złożone sposoby uczenia się wymagają dopływu bo­ dźców do kory nowej. Bardziej rozwinięte ssaki to właśnie jej zawdzięczają swe bardziej zaawansowane zdolności. My, ludzie, możemy przypisać naszą inteligencję, elastyczność działania, po­ sługiwanie się językiem, predyspozycje poznawcze i kulturę jej silnie pofałdowanej powierzchni. Jednocześnie w naszych móz­ gach zachowały się mniej rozwinięte i starsze pod względem ewo­ lucyjnym struktury. Starsze obszary przodomózgowia nadal mają największe znaczenie dla naszych motywacji i emocji.

IOS

106

R o zd zia ł 4

K o m ó rk i układu nerw ow ego Oglądając pod mikroskopem ośrodkowy układ nerwowy, za­ uważymy, że zbudowany jest on z dwóch głównych typów kom­ órek: n e u r o n ó w i k o m ó r e k g l e j o w y c h . Neurony są kom­ órkami nerwowymi, które przenoszą informacje za pomocą impulsów elektrycznych. Komórki glejowe pełnią funkcję pomoc­ niczą, nadają neuronom kształt, zarządzają ich odżywianiem i usu­ wają zbędne produkty przemiany materii. Obwodowy układ ner­ wowy zbudowany jest z trzech typów komórek: n e u r o n ó w , komór ek s at el it ar nyc h i komór ek Schwanna. Komórek glejowych, przybierających różne formy, jest w zasa­ dzie więcej niż samych neuronów, przez które są otaczane i utrzy­ mywane w miejscu. Komórki glejowe transportują substancje potrzebne do odżywiania neuronów, pobierając je z naczyń wło­ sowatych układu krążenia. Usuwają ponadto zbędne produkty przemiany materii neuronów do układu krążenia oraz niszczą ich obumarłe ciała. Izolują jeden od drugiego, broniąc, by impulsy elektryczne nie mieszały się. W układzie obwodowym to komórki satelitarne pełnią funkcje strukturalne i metaboliczne komórek gle­ jowych. Natomiast komórki Schwanna produkują mielinę, która osłania aksony wielu neuronów i zwiększa prędkość transmisji in­ formacji, a ponadto sterują wzrostem, śmiercią i naprawą uszko­ dzeń nerwów obwodowych. Neurony dokonują w układzie nerwowym bezpośredniej trans­ misji informacji (zob. rycina 4-5). Mogą przybierać wiele kształtów i form, w zależności od roli, jaką pełnią. Zwykle składają się z czte­ rech części: (1) ciała komórkowego zawierającego jądro; (2) dendrytów, które jak drzewa, czasami bardzo rozgałęzione, wyrastają z ciała komórkowego; (3) aksonu (neurytu), który jest długą, cienką rurką przewodzącą impuls elektryczny od ciała komórko­ wego ku innym neuronom i (4) kolbek synaptycznych, które koń­ czą wielokrotne rozgałęzienia aksonu i uwalniają substancje che­ miczne, za pomocą których dochodzi do komunikacji z innymi neuronami. Przekaz informacji w obrębie neuronu odbywa się na zasadzie impulsu elektrycznego płynącego od dendrytów do kolbek synap-

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

Dendryty

Ciało komórki

Akson

Kolbka synaptyczna

Komórka postsynaptyczna

Kierunek przewodzenia inmulsów nerwowych

SYN APSA K olba synaptyczna

Akson

Przekaźnik

Pęcherzyki synaptyczne

Kom órka postsynaptyczna

R eceptor

Rycina 4-5 Schemat neuronu przedstawiający ważniejsze jego elementy i po­ łączenie synapsy z komórką postsynaptyczną. Przekaz informacji wewnątrz neuronu odbywa się na zasadzie impulsu elektrycznego, natomiast pomię­ dzy neuronami na zasadzie komunikacji chemicznej, przy użyciu prze­ kaźnika

tycznych, głównie wzdłuż aksonu. Potencjał elektryczny tworzy się poprzez nagromadzenie ładunków dodatnich i ujemnych po obu stronach błony komórkowej. Gwałtowne odwrócenie ładun­ ków, spowodowane zdolnością błony do przepuszczania jonów sodu (Na+) i potasu (K+), sprawia, że impuls płynie wzdłuż aksonu. Jest to p o t e n c j a ł c z y n n o ś c i o w y , który w ciągu kilku mili-

107

108

Rozdział 4

sekund przesyła impuls do kolbek synaptycznych aksonu, które z kolei mogą wówczas uwalniać substancje stymulujące następne neurony. Neurony komunikują się między sobą na drodze synaptycz­ nych reakcji chemicznych. Synapsa stanowi styk kolbki komórki presynaptycznej z błoną ciała lub dendrytu komórki postsynaptycznej. W powstałej na tym styku szczelinie zachodzi jedno­ kierunkowy przekaz chemiczny. Kolbki aksonu neuronu presynaptycznego uwalniają przekaźniki, które z kolei mają wpływ na wyzwolenie pobudzenia elektrycznego (potencjał czynnościowy) neuronu postsynaptycznego. W celu zrozumienia motywacji i emocji działania na poziomie komórki nie interesują nas bezpośrednio. Niemniej jednak neuroprzekaz chemiczny i przebieg reakcji na styku synaptycznym są bardzo istotne dla wyjaśnienia zjawisk będących przedmiotem na­ szych badań.

S T R U K T U R Y O N A JW IĘ K S Z Y M Z N A C Z E N IU D L A M O T Y W A C JI I E M O C JI A u to n o m iczn y u k ład n erw ow y Autonomiczny układ nerwowy (zob. rycina 4-6) jest głównym elementem układu obwodowego, unerwiającym wszystkie waż­ niejsze narządy organizmu i niektóre gruczoły. Uaktywnia się w większości stanów emocjonalnych i kształtuje subiektywne od­ czucia. Reakcje tego systemu mają charakter „mimowolny", zwy­ kle nie podlegają procesom świadomym, za to regulują procesy wegetatywne, od których zależy praca mięśni gładkich, mięśnia sercowego i gruczołów wydzielania dokrewnego. Mięśnie gładkie zlokalizowane są w skórze w okolicach mieszków włosowych, w naczyniach krwionośnych, w gałce ocznej, gdzie decydują o wielkości źrenicy i akomodacji soczewki, oraz w ścianach i zwie­ raczu jelit, pęcherzyku żółciowym i pęcherzu moczowym. Istnieją trzy zasadnicze elementy autonomicznego układu nerwowego. Dla nas najważniejszy jest podział na układ w s p ó ł c z u l n y

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

Oko

Nerw błędny

Gruczoły łzowe Ślinianki

Szyjny

Płuca Serce Wątroba

Piersiowy

Żołądek Trzustka RDZEŃ K R ĘG O W Y

Jelito cienkie Rdzeń nadnerczy

Lędźwiowy

Nerki Jelito grube Pień wspótczulny Pęcherz moczowy Krzyżowy

Narządy rozrodcze

Współczulny

Przywspółczulny

Rycina 4-6 Schemat autonomicznego układu nerwowego, z zaznaczeniem ośrodków współczulnych (linie ciągłe) i przywspółczulnych (linie przery­ wane) oraz główniejszych zależnych od nich organów

i p r z y w s p ó ł c z u l n y . Każdy z nich, odpowiednio, decyduje o tym, czy „kryć się/bić się" lub czy „spoczywać/spożywać", czyli o funkcjach antagonistycznych, związanych ściśle ze stanami po­ budzenia i relaksacji. Trzeci, ż o ł ą d k ó w o - j e l i t o w y układ ma mniejsze znaczenie dla zgłębiania motywacji i emocji. Element współczulny uaktywnia się natychmiast w stanach po­ budzenia, stresu i wielu silnych emocji. Uruchamia procesy kata-

109

110

Rozdział 4

boliczne, uwalniające z rezerw zgromadzoną energię. Przyczynia się do przyspieszenia przepływu krwi do mięśni szkieletowych, wydzielania epinefryny (adrenaliny) z kory nadnerczy (zob. po­ niżej) i ogranicza ukrwienie narządów trawiennych. Ciała komór­ kowe układu współczulnego zlokalizowane są w odcinkach pier­ siowym i lędźwiowym rdzenia kręgowego. Wychodzące z niego włókna tworzą zwoje współczulne. Łącząc się z jednakowymi two­ rami sąsiadującymi powyżej i poniżej, tworzą p i e ń w s p ó ł c z u l n y , kolumnę tkanki nerwowej równoległą do rdzenia. Wszystkie współczulne włókna nerwowe wchodzą w zwoje pnia, jednak nie wszystkie tworzą w nich synapsy. Niektóre przechodzą do innych, umiejscowionych pomiędzy organami wewnętrznymi, zwojów współczulnych, które z kolei wysyłają aksony do organów docelowych, takich jak jelita, żołądek i nerki. Wiele z włókien, które tworzą przyłączenia już w zwojach pnia, przechodzi bezpo­ średnio do takich narządów, jak serce, oskrzela, duże naczynia krwionośne lub obszary głowy. Inne włókna posiadające synapsy w zwojach pnia współczulnego wędrują do skóry, gruczołów po­ towych i mieszków włosowych za pośrednictwem nerwów rdze­ niowych. Przekaz w przyłączach zwojów współczulnych odbywa się przy wykorzystaniu substancji zwanej acetylocholiną, nato­ miast kolbki synaptyczne przy narządach docelowych zawierają noradrenalinę (zob. omówienie aspektów neurochemicznych po­ niżej). Uaktywnienie układu współczulnego stymuluje liczne od­ ruchy, których człowiek doświadcza w różnego rodzaju stanach pobudzenia: przyspieszenie pracy serca, oddechu, wzmożone po­ cenie się, rozszerzenie źrenicy, piloerekcja (jeżenie się włosków, inaczej „gęsia skórka"). Również część przywspółczulna układu autonomicznego uner­ wia większość głównych narządów, stymulując odruchy przeciw­ ne do wywoływanych przez element współczulny. Kojarzona jest z powrotem do stanu sprzed silnego pobudzenia i funkcjami przy­ wracającymi spokój i równowagę, głównie sprzyjającymi proce­ som wegetatywnym, takim jak trawienie. Przywraca czynności anaboliczne, zwiększające zasoby magazynowanej energii. Two­ rzy rozgałęzienia z odcinka szyjnego i krzyżowego, w głowie lub szyi i podstawie rdzenia po obu stronach układu współczulnego.

Zarys perspektywy fizjologicznej

Jeden z nerwów czaszkowych, nerw błędny, pełni funkcje autono­ miczne w klatce piersiowej i jamie brzusznej. Zwoje przywspółczulne mieszczą się w bezpośrednim sąsiedztwie narządów doce­ lowych i mają krótkie włókna zazwojowe. Neuroprzekaz zarówno w synapsach zwojowych, jak i zakończeniach nerwów zazwojowych układu przywspółczulnego odbywa się przy użyciu acetylo­ choliny.

Układ siatkowaty aktywujący T w ó r s i a t k o w a t y je st ogromną strukturą pnia mózgu składającą się licznych jąder i rozproszonej sieci neuronów z bar­ dzo skomplikowanym systemem połączeń. Obejmuje on właściwą korę pnia mózgu, od dolnej granicy rdzenia przedłużonego, przez most, do górnej granicy śródmózgowia, sięgając kory mózgowej, wzgórza i rdzenia kręgowego. Twór ten przypomina sieć neuro­ nów, zbyt skomplikowaną, by przedstawić ją na schemacie. Odbie­ ra informacje czuciowe różnymi drogami. Odgrywa rolę w stanie potocznie zwanym pobudzeniem, podczas snu i w sytuacji czuwa­ nia, i prawdopodobnie podczas selektywnego skupiania uwagi.

Obwodowy układ wydzielania dokrewnego Hormony są substancjami chemicznymi transportowanymi przez krew i wiele z nich ma duże znacznie dla motywacji i emocji. Istnieje kilka głównych grup hormonów. H o r m o n y s t e r o ­ i d o w e są małymi cząsteczkami za podstawę mającymi łańcuch boczny przy C-17 i, w zależności od formy, inne chemiczne grupy. Powstają zwykle z cholesterolu. Z łatwością przenikają do wszyst­ kich części ciała, zarówno do mózgu, jak i do płodu podczas ciąży. Na ogół rozpuszczają się w tłuszczach, działają przez długi czas i wydzielają się w wyniku czynności wątroby i nerek. H o r m o n y b i a ł k o w e mogą być p e p t y d a m i , sekwencjami aminokwa­ sów połączonych wiązaniami peptydowymi, lub m o n o a m i n am i mającymi za podstawę pojedynczy aminokwas, często roz­

III

112

R o zd zia ł 4

puszczalnymi w wodzie, działającymi i wydzielającymi się szybciej. Hormony białkowe często nie przedostają się przez coś, co znane jest pod nazwą bariera krew-mózg. Jest to zespół czynn­ ików kontrolujących przepuszczalność błon i działanie enzymów zapobiegających lub umożliwiających określony transport che­ miczny. Konkretne hormony oddziałują jedynie na te komórki or­ ganizmu, które posiadają specyficzne dla tych hormonów recepto­ ry. Steroidy przenikają do komórek i wiążą się z określonym receptorem, natomiast hormony białkowe działają na receptor w błonie komórki. Dwa n a d n e r c z a u ssaków znajdują się tuż nad każdą z ne­ rek (w kierunku głowy zwierzęcia). Te godne uwagi i złożone gru­ czoły mają zasadnicze znaczenie dla życia. Wpływają na funkcje życiowe związane z metabolizmem węglowodanów, tłuszczów, białek i minerałów. Co istotniejsze dla nas, odgrywają główną rolę w stanach emocjonalnych, takich jak lęk, gniew i podniecenie, oraz w sytuacjach motywacyjnych związanych ze stresem, rozrodem i agresją. Każde nadnercze składa się z dwóch gruczołów (zob. rycina 4-7). Wewnętrzny, r d z e ń n a d n e r c z y , jest przerośniętym zwojem współczulnego układu nerwowego. Warstwa otoczki ze­ wnętrznej, k o r a n a d n e r c z y , jest miejscem wydzielania stero­ idów, mającym wpływ na procesy metaboliczne. Rdzeń nadnerczy (nie mylić z rdzeniem przedłużonym) wy­ dziela bezpośrednio do krwi monoaminy zwane katecholaminami: epinefrynę (adrenalinę) i norepinefrynę (noradrenalinę). Jak powiemy za chwilę, katecholaminy produkowane są również w sy­ napsach, gdzie pełnią rolę przekaźników ośrodkowego i współ­ czulnego układu nerwowego. Uwalnianie ich przez rdzeń nadner­ czy następuje gwałtownie i w połączeniu z aktywacją współczul­ nego układu nerwowego. Katecholaminy nadnerczy zasadniczo spełniają swoje zadanie poza obrębem mózgu, wzmagając odru­ chy układu współczulnego. Jeszcze raz przypomnijmy znane nam subiektywne doznania spowodowane reakcją współczulno-nadnerczowo-rdzeniową: przyspieszona praca serca i podwyższone ciśnienie, przyspieszony oddech i wzmożone pocenie w ciągu kil­ ku sekund lub minut od klasycznej reakcji lękowej kryć się\bić się.

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

RDZEŃ Kłębuszki (aldosteron)

KO RA

(katecholaminy)

Pęczki (kortyzol)

Siateczki (androgcny)

Rycina 4-7 Gruczoł nadnerczy człowieka. Organizm ludzki posiada dwa nad­ nercza, po jednym nad każdą z nerek. Składają się one właściwie z dwóch gruczołów; środkowy lub rdzeniowy, w wyniku działania współczulnego układu nerwowego, wydziela do krwi katecholaminę, natomiast zewnętrz­ ny, inaczej, kora nadnerczy, wydziela rozmaite hormony steroidowe

Te doznania mogą być kojarzone przede wszystkim z lękiem lub poddenerwowaniem, lecz towarzyszą także innym nagłym sta­ nom emocjonalnym, takim jak gniew lub rozweselenie. Natomiast kora nadnerczy wpływa na procesy obserwowane na przestrzeni godzin, tygodni i miesięcy. W przeciwieństwie do rdzenia, nie odbiera ona informacji nerwowych ani nie jest uner­ wiona. Jest raczej stymulowana przez peptydy pochodzące z przy­ sadki (zob. poniżej), zwłaszcza ACTH (adrenokortykotropina). Ist­ nieje wiele różnych steroidów wydzielanych przez korę nadnerczy ssaków, między innymi aldosteron, wielkocząsteczkowy steroid biorący udział w metabolizmie składników mineralnych i gospo­ darce wodnej (przyczynia się do powstawania poczucia pragnie­ nia), a także glukokortykoidy (np. kortyzol, kortykosteron), które pełnią wiele funkcji, wpływając na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczów. Uwalnianie glukokortykoidów jest silnie koja­ rzone z długotrwałym stresem psychicznym. Kora nadnerczy może produkować to, co zwykle nazywamy hormonami płci, do których

113

114

R o zd zia ł 4

należą: progesteron i mnóstwo mniejszych steroidów, takich jak androgeny i estrogeny (np. testosteron, 17p-estradiol, androstenedion, DHEA). G r u c z o ł y p ł c i o w e ( j ą d r a u mężczyzn, j a j n i k i u ko­ biet) również wydzielają hormony płciowe. U dorosłych osobni­ ków męskich jądra produkują androgeny, zwłaszcza testosteron kształtujący fizjologię i zachowanie mężczyzny, i estrogeny. Wy­ twarzanie tego hormonu oraz innych androgenów odbywa się pod kontrolą przysadki i podwzgórza. Kastracja na ogół obniża moty­ wację i agresję osobnika męskiego, jednak zależy to także od ga­ tunku, wieku i doświadczenia. U dojrzałych osobników żeńskich estrogeny i progesteron wydzielane są w cyklach: rujowym u wię­ kszości ssaków i menstruacyjnym u bardziej rozwiniętych naczel­ nych, łącznie z człowiekiem. Jajeczkowanie odbywa się w zgodzie z czynnościami przedniej części przysadki i podwzgórza (zob. po­ niżej). Ogólnie rzecz biorąc, mimo pewnego zróżnicowania wi­ docznego pomiędzy gatunkami, poziom estrogenu wzrasta w fazie poprzedzającej jajeczkowanie, w połowie cyklu następuje gwał­ towny wzrost poziomu peptydu przysadkowego, hormonu luteinizującego (LH), po którym następuje jajeczkowanie i uwolnienie progesteronu, którego poziom spada przez resztę cyklu, o ile nie dojdzie do zapłodnienia. Ciąża powoduje utrzymanie wysokiego poziomu progesteronu i zahamowanie cyklu hormonalnego. Narządy obwodowe i obszary ośrodkowego układu nerwowe­ go posiadają receptory konkretnych steroidów. Rozmaite steroidy łączą się z obszarami układu limbicznego mózgu i wpływają na wiele aspektów motywacji i emocji. Jak się później przekonamy, zdarza się, że kora nadnerczy i gruczoły płciowe działają przeciw­ stawnie, co stanowi podstawy zmian motywacyjnych związanych ze stresem, reprodukcją, agresją i dominacją społeczną.

P o d w zgó rze i p rzysad k a m ózgow a Pora teraz omówić struktury dla motywacji i emocji najistot­ niejsze. P o d w z g ó r z e i p r z y s a d k a m ó z g o w a , miesz­ czące się wewnątrz podstawy mózgu, stanowią bramę łączącą

Z a r y s p e rsp ek ty w y fiz jo lo g ic z n e j

układ nerwowy z układem wydzielania dokrewnego i pozostają ze sobą w bliskim związku. Przysadka jest często zwana „gru­ czołem sterującym", ponieważ kontroluje działanie wielu innych funkcji wewnątrzwydzielniczych organizmu (część z nich właśnie omówiliśmy). Podwzgórze znajdujące się poniżej wzgórza składa się z licznych jąder, wiele z nich przedstawiono na rycinie 4-8. Przysadka ma dwa płaty: przedni i tylny. Część przednia wy­ dziela kilka hormonów peptydowych. Niektóre z nich bezpośred­ nio wpływają na inne gruczoły; na nadnercza, gruczoły płciowe i tarczycę. Płat tylny składa się z elementów podwzgórza. Ważniej­ sze hormony wydzielane przez przysadkę i ich podstawowe funk­ cje podsumowano w tabeli 4-1. Płat przedni zbudowany jest z tkanki gruczołowej i nie jest bez­ pośrednio unerwiony. Jednak wpływ na niego mają substancje chemiczne docierające przez drobną siateczkę naczyń włosowa-

Jądro przykomorowe

Jądro grzbietowo-przyśrodkowe

Blaszka końcowa mózgu

Jądro podwzgórzowe tylne

Jądro blaszki czworaczej

Ciało suteczkowate

Jądro nad skrzyżowaniem wzrokowym

Jądro brzuszno-przyśrodkowe

Jądro nadwzrokowe Skrzyżowanie nerwów wzrokowych Lejek

Część przednia przysadki

Jądro podwzgórzowe przednie Jądro łukowate

Część tylna przysadki

Rycina 4-8 Schemat podwzgórza i przysadki mózgowej. Jest to obszar wza­ jemnego oddziaływania układu nerwowego i układu wydzielania dokrew­ nego i stanowi prawdopodobnie najważniejszą z punktu widzenia motywa­ cji i emocji strukturę mózgu

115

116

R o zd zia ł 4

Tabela 4-1 Najważniejsze hormony wydzielane przez przysadkę mózgową, ob­ szary działania, podstawowe funkcje i czynniki podwzgórzowe sprawujące nad nimi kontrolę Hormon

Cel

Ogólne funkcje

Czynniki podwzgórzowe

ACTH

Kora nadnerczy

Stres

CRF

Endorfiny

Różnorodne

Stres, ból

CRF, MSH

LH

Żeńskie:

Owulacja (progesteron, testosteron)

GnRH

Piat pr ze dni

M ęskie:

jajniki jądra

FSH

Jajniki

Stymuluje rozwój pęcherzyka

GnRH

Prolaktyna

Sutki

Laktacja, zachowania rodzicielskie

PRF (+) Dopamina (-)

Hormon wzrostu

Różnorodne

Wzrost

GRH

TSH

Tarczyca

Produkcja hormonów tarczycy

TRH

Oksytocyna

Sutki, macica

Poród, laktacja, zachowania płciowe

Bezpośrednie

Wazopresyna

Nerki, naczynia krwionośne

Wchłanianie wody, zwężanie naczyń

Bezpośrednie

Piat tylny

tych, do których neurony podwzgórza wydzielają niewielkie ilości hormonów peptydowych. Z kolei przedni piat wydziela własne peptydy do ogólnego układu krążenia. Przeważająca ich część nie dociera do większości obszarów mózgu, gdyż ich główne miejsca docelowe znajdują się w innych obszarach organizmu. Gruczoły

Z

a ry s p e rsp ek ty w y fiz jo lo g icz n ej

obwodowe, takie jak nadnercza, jajniki, jądra i tarczyca, odbierają te peptydy i pod ich wpływem zmieniają swój sposób działania, wydzielając własne hormony, np. kortyzol lub testosteron. Stero­ idy nadnerczy i gruczołów płciowych posiadają swoje receptory w podwzgórzu i przysadce, co pozwala zachować równowagę wy­ dzielanych przez przysadkę hormonów. Na przykład CRF (hor­ mon podwzgórzowy wyzwalający kortykotropinę przysadkową) z podwzgórza stymuluje wydzielanie przysadkowego ACTH, kontrolującego produkcję kortyzolu przez nadnercza, a kortyzol docierający do podwzgórza i przysadki hamuje wypływ ACTH. U podstawy części przyśrodkowej podwzgórza i w okolicach trzeciej komory znajdują się małe neurony wydzielające substancje (czynniki wyzwalające), które przez lokalny układ krążenia prze­ dostają się do przedniego płata przysadki. Ponadto podwzgórze posiada również duże neurony neurosekrecyjne w jądrze przykomorowym i nadwzrokowym, które oddziałują bezpośrednio na płat tylny wydzielający hormony, oksytocynę i wazopresynę, do ogólnego układu krążenia. Pewne części podwzgórza łączą się również z autonomicznym układem nerwowym. W podwzgórzu mają swoje podstawy pierwotne popędy gło­ du, pragnienia i reprodukcji oraz czynniki regulujące ciepłotę ciała. Reprezentowane w nim są po części również emocje lęku i agresji u ssaków, w związku z innymi strukturami układu limbicznego, które omówimy szczegółowo w następnych rozdziałach. W odpowiedzi na wymagania behawioralne podwzgórze prze­ chodzi zmiany strukturalne i chemiczne, podobnie jak inne gru­ czoły, np. nadnercza i gruczoły płciowe. Komórki podwzgórza, które regulują pracę przysadki i gruczołów obwodowych, same pozostają pod ich wpływem.

U kład ko m oro w y Układ krążenia nie jest jedynym nośnikiem, za pomocą którego substancje chemiczne mogą docierać do komórek mózgowych i tworzonych przez nie struktur. U k ł a d k o m o r o w y (zob. ry­ cina 4-9) jest starym systemem spotykanym u wszystkich kręgów-

117

118

R o zdzia ł 4

ców, zawierającym płyn mózgowo-rdzeniowy. Pełni on rolę po­ duszki w centrum ośrodkowego układu nerwowego, lecz działa również jako środek transportu substancji chemicznych pomiędzy skupiskami neuronów. Wokół niego umiejscowione jest zarówno podwzgórze, jak i inne struktury układu limbicznego i pnia móz­ gu. Ponadto poprzez kanał środkowy ciągnie się wzdłuż rdzenia kręgowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy komory trzeciej i komór bocznych wzajemnie oddziałuje ze strukturami limbicznymi, umożliwiając chemiczną komunikację pomiędzy nimi. Obmywa on wiele obszarów mózgu mających ogromne znacze­ nie dla ludzkich emocji, a jego środowisko chemiczne jest bardzo dynamiczne. Podwzgórze posiada wiele komórek neurosekrecyjnych produkujących i wydzielających hormony peptydowe. Pojedyncze neurony, z których wiele przylega do układu komoro-

K om ory boczne

K om ora trzecia

Kom ora czw arta

K anał środkow y rdzenia kręgow ego

Rycina 4-9 Układ komór mózgowych. Pradawny układ, występujący u wszyst­ kich kręgowców, zawiera płyn mózgowo-rdzeniowy. U dołu przechodzi w kanał środkowy rdzenia kręgowego

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g ic z n e j

wego, wydziela więcej niż jeden peptyd. Peptydy te trafiają do lo­ kalnego układu krążenia lub do płynu mózgowo-rdzeniowego. Niektóre hormony przysadkowe także dostają się do tego płynu. Zmiany chemiczne układu komorowego mogą zatem osiągać ran­ gę potencjalnego mediatora nastrojów. Przekaz chemiczny pomię­ dzy neuronami, odbywający się za pośrednictwem układu krąże­ nia lub płynu mózgowo-rdzeniowego, ma wpływ na wyzwalanie impulsu elektrycznego i wydzielanie substancji chemicznych przez inne neurony. Zatem mamy tu do czynienia z intensywną komunikacją pomiędzy neuromodulującymi substancjami che­ micznymi, które możemy z powodzeniem podejrzewać o to, że kształtują chwilowe zmiany nastrojów.

U k ład lim biczny U k ł a d l i m b i c z n y jest złożoną częścią przodomózgowia o zasadniczym znaczeniu dla wielu stanów emocjonalnych (zob. rycina 4-10). Papez (1937) zaprezentował teorię emocji u bardziej rozwiniętych ssaków w kontekście znaczenia kory mózgowej, układu limbicznego i podwzgórza. Twierdził, że emocje mają wpływ na świadomość, a zatem na korę, a z kolei wyższe czynno­ ści poznawcze wpływają na emocje. Wygląda więc na to, że pod­ stawy stanów emocjonalnych muszą pozostawać w bezpośrednim związku z wyższymi funkcjami korowymi. Papez opisał obwód biegnący od ciała suteczkowatego, przez przednie jądro wzgórza, do dawnej kory mózgowej, następnie przez hipokamp, wracając sklepieniem do ciała suteczkowatego. Nowoczesne badania po­ twierdziły ten pogląd i rozszerzyły wiedzę na temat działania tego systemu. Układ limbiczny składa s i ę z p o d w z g ó r z a i wzajem­ nie z nim połączonych struktur, do których należą: p r z e g r o d a , j ą d r a m i g d a ł o w a t e , h i p o k a m p i niektóre przyległe ob­ szary kory mózgowej. W zasadzie jest to duża część starego przo­ domózgowia odrębna od kory nowej. Podwzgórze doskonale łączy się ze strukturami układu lim­ bicznego i dlatego uważa się je za element tego układu. W jego tyl­ nej części znajdują się ciała suteczkowate, które dają początek

119

120

R o zd zia ł 4

pęczkowi suteczkowo-wzgórzowemu, przechodzącemu przez przednią część wzgórza do zakrętu obręczy, starej, z ewolucyjnego punktu widzenia, części kory (kora dawna), podwiniętej pod środ­ kową linią kory nowej. Obustronne struktury hipokampa mają kształt rogu. Każda z nich odbiera informacje przez strukturę siateczkowatą z kory węchomózgowia (sąsiadujący obszar kory daw­ nej, który z kolei połączony jest z innymi obszarami kory). Zapew­ nia to łączność pomiędzy korą nową a układem łimbicznym. Hipokamp przesyła informacje przez podporę, czyli obszar kory, przez który przechodzą obustronne połączenia z różnymi częścia­ mi mózgu. Najważniejszy pęczek włókien, sklepienie, tworzy pę­ tlę komunikującą hipokamp z przednimi jądrami wzgórza, ciałami suteczkowatymi i podwzgórzem. Dwa ciała migdałowate składają się z wielu jąder wzajemnie połączonych z podwzgórzem, struk­ turami hipokampu, korą nową i wzgórzem. Każde odbiera infor-

Zakręt obręczy Przegroda Sklepienie

Buławka węchowa

Podwzgórze Ciało suteczkowate Jądro migdałowate

Hipokamp (Róg Ammona) Kora węchomózgowia

Wzgórze wzrokowe przednie Zakręt hipokampa

Rydna 4-10 Układ limbiczny człowieka. Ten — znajdujący się pod po­ wierzchnią starszych obszarów przodomózgowia — obszar ma zasadnicze znaczenie dla ludzkich emocji

Z a ry s p ersp ek ty w y fiz jo lo g ic z n e j

macje z układu węchowego. Główne projekcje ciał migdałowatych sięgają podwzgórza. Uszkodzenie tych struktur i stymulacja prą­ dem elektrycznym powodują reakcje autonomicznego układu ner­ wowego, zmiany reakcji socjoemocjonalnych i zaburzenia odży­ wiania (omówimy to później). Przegroda znajduje się w przedniej części starszego przodomózgowia limbicznego, wciśnięta pomię­ dzy dwie komory boczne. Chociaż korze nowej poświęcamy mniej uwagi niż innym ob­ szarom mózgu, nie należy jej ignorować. Czynności poznawcze wyższego rzędu pozostają pod wpływem emocji i na odwrót, mo­ tywacja i emocje są zależne od sposobu rozumowania. Pomiędzy korą nową i układem limbicznym istnieją wzajemne połączenia, które służą stałej komunikacji.

P rzek a źn ik i sy n a pty czn e Przekaz chemiczny na połączeniach neuronów jest tak samo istotny dla przewodzenia danego szlaku nerwowego, jak impuls elektryczny w samych komórkach. P r z e k a ź n i k i wydzielane są do szczeliny przez k o m ó r k ę p r e s y n a p t y c z n ą i mogą następnie być odebrane przez k o m ó r k ę p os t s y n a p t y c z n ą . Wzbudzenie impulsu w następnym neuronie może być zmienione, pozytywnie (efekt wzmacniający) lub negatywnie (efekt hamu­ jący), za sprawą odbioru przekaźnika przez receptory (zob. rycina 4-5). Ogólnie rzecz biorąc, substancje przekaźnikowe powstają w neuronie presynaptycznym i przechowywane są w pęcherzy­ kach synaptycznych, z których mogą być uwolnione i poddane działaniu enzymów wewnątrz komórki i w szczelinie synaptycz­ nej, dokonujących ich metabolizmu, rozbijając na substancje che­ micznie obojętne i zabierane przez układ krążenia. Większość przekaźników bazuje na aminokwasach, cząsteczkach tworzących białka wszystkich komórek. Od dawna za taki przekaźnik uważana jest a c e t y l o c h o l i ­ na. Jest ona jedyną substancją o takich właściwościach, mającą mały ciężar cząsteczkowy, która nie jest pochodną aminokwasów. Powstaje w neuronie w wyniku reakcji dostarczanej do neuronów

121

122

Rozdział 4

H

COOH

c

c

H

H

H

H

c

c

H

H

HO

H

C

C

H

H

HO

H

C

C

H

H

NH2

Tyrozyna HO

hydroksylaza tyrozyny

L-Dopa

dekarboksylaza (dopa)

Dopamina

NH2

HO

β -hydroksylaza dopam inow a

OH

Norepinefryna

NH2

HO

tran sferaza N -m etylofenyloetanoloam inow a

OH

Epinefryna HO

CH3 N H

OH

Rycina 4-11 Biosynteza katecholamin. Katecholaminy pełnią funkcję neuroprzekaźników w strukturach mózgu. Dwie z nich, epinefryna (adrenalina) i norepinefryna (noradrenalina), są również hormonami wydzielanymi do krwiobiegu przez nadnercza. Noradrenalina jest ponadto przekaźnikiem we współczulnym układzie nerwowym

przez krew choliny z acetylo-CoA. Acetylocholina jest przekaź­ nikiem, z którego korzystają neurony ruchowe rdzenia kręgowe­ go, wszystkie połączenia nerwów szkieletowych kręgowców, zazwojowe neurony autonomicznego układu nerwowego, a także zazwojowe synapsy układu przywspółczulnego. Działa również

Zarys perspektywy fizjologicznej

w licznych synapsach mózgowych, zwłaszcza na złączeniach jąder podstawy przodomózgowia (zwojów podstawy i przegrody) z licznymi odnogami sięgającymi obszarów kory i pewnych obsza­ rów węchowo-limbicznych i jąder pnia mózgu z rozmaitymi wy­ pustkami do rdzenia kręgowego, jądrami nerwów czaszkowych, wzgórza, zwojów podstawy mózgu i móżdżka. Istnieją dwie pod­ stawowe klasy receptorów acetylocholiny, muskarynowy i nikoty­ nowy. Takie k a t e c h o l a m i n y , jak dopamina, noradrenalina i adre­ nalina, również spełniają funkcje neuroprzekaźników. Powiedzie­ liśmy już o hormonalnych funkcjach katecholamin wydzielanych przez gruczoł nadnerczy, lecz tutaj mamy do czynienia z maleńki­ mi ich ilościami uwalnianymi przez pojedyncze neurony. Są one pochodnymi aminokwasu tyrozyny (zob. rycina 4-11). Tempo ich produkowania ogranicza przede wszystkim hydroksylaza tyrozynowa, enzym który jest obecny w każdej z komórek wydziela­ jących katecholaminy. Natomiast głównym enzymem rozbijają­ cym ten związek jest oksydaza monoaminowa (MAO) i o-metylotransferaza katecholowa (COMT). D o p a m i n a występuje w tysiącach synaps, zwłaszcza w struk­ turach podkorowych. W siatkówce i buławkach węchowych ist­ nieją krótkie neurony korzystające z tego przekaźnika. Niektóre komórki dopaminergiczne wychodzą z jąder łukowatego i przykomorowego podwzgórza do przysadki oraz z innych obszarów podwzgórza do przegrody. Długi system dopaminergiczny łączy obszary śródmózgowia ze zwojami podstawy mózgu, różnymi strukturami układu limbicznego (przegrodą, ciałem migdałowa­ tym) i korą dawną (zakrętem obręczy kory w obrębie węchomózgowia i płatem przedczołowym). Jest on odpowiedzialny za zachowania ruchowe, podniecenie i skupienie uwagi, koncentrację i prawdopodobnie za działania wzmacniające. Przekonamy się o tym w następnych rozdziałach. N o r e p i n e f r y n ę (noradrenalinę) znaleźć można w mniej­ szej liczbie neuronów. Korzystają z niej najczęściej te komórki, któ­ rych ciała umiejscowione są w jądrze pnia mózgu znanym jako miejsce sinawe. Choć jest ich niewiele, ich liczne rozgałęzienia się­ gają rozmaitych obszarów kory, układu limbicznego, móżdżka

123

124

Rozdział 4

Tryptofan

hydrolaza tryptofan ow a

5-hydroksytryptofan

d ek arb oh y laza 5-hydroksytryptofanowa

Serotonina (5-HT)

5-H TN -acetylaza (szyszynka)

N-acetyloserotonina

tran sferaza 5-hydroksyindolo-O -m etylow a (szyszynka)

Melatonina

Rycina 4-12 Biosynteza indoloamin. Serotonina stanowi jeden z neuroprzekaźników w mózgu. Melatonina jest hormonem wydzielanym przez szy­ szynkę i

i rdzenia kręgowego. Obwodowo norepinefryna jest również przekaźnikiem neuronów zazwojowych układu współczulnego oraz hormonem wydzielanym przez nadnercza. Jak powiemy w późniejszych rozdziałach, istnieją dowody na to, że spełnia ona ważną funkcję w powstawaniu pewnych aspektów pobudzenia

Zarys perspekłyiuy fizjologicznej

i nastroju, jak również stanowi bazę działania niektórych leków psychotropowych. A d r e n a l i n a postrzegana jest najczęściej jako hormon rdze­ nia nadnerczy, ale ostatnie badania wykazały, że występuje rów­ nież jako przekaźnik w obszarach przykomorowych i rozmaitych jądrach podwzgórza, w pniu mózgu i obszarach współczulnych rdzenia kręgowego. I n d o l o a m i n y są inną główną klasą monoamin działających jako przekaźniki. Są one pochodną tryptofanu (zob. rycina 4-12). Różne ich formy są powszechnie spotykane zarówno u roślin, jak i u zwierząt. Najlepszymi ich przykładami są serotonina i mela­ tonina. Melatonina jest produktem szyszynki, zajmiemy się nią w dalszej części rozdziału. S e r o t o n i n a (znana również jako 5-HT) występuje w wielu komórkach nie będących neuronami. W mózgu jest ona przekaźni­ kiem większej liczby komórek nerwowych niż wszystkie katecholaminy razem wzięte. Ciała neuronów serotonergicznych znaleźć można w i wokół jądra szwu pnia mózgu. Odgałęzienia tych ko­ mórek sięgają wielu miejsc mózgu i rdzenia kręgowego (podobnie jak odgałęzienia miejsca sinawego w przypadku norepinefryny). Jeden z najważniejszych zespołów odgałęzień przechodzi od pnia mózgu, przez twór zwany drogą przyśrodkową przodomózgowia, do struktur układu limbicznego i innych rejonów kory. Enzy­ mem ograniczającym prędkość produkcji serotoniny jest hydrolaza tryptofanowa. Serotonina jest metabolizowana przez MAO. Znana jest dobrze farmakodynamika tego przekaźnika i istnieją dowody na to, że odgrywa on istotną rolę w tworzeniu nastrojów człowieka. Istnieją jeszcze inne przekaźniki, aminokwasy lub ich pochod­ ne, których znaczenie dla stanów emocjonalnych i motywacji jest słabiej poznane. GABA, kwas y-aminomasłowy, jest pochodną glu­ taminianu i uważa się go za przekaźnik hamujący, występujący w dużych ilościach w ośrodkowym układzie nerwowym. Pod względem anatomicznym jest kojarzony z acetylocholiną, dopaminą i serotoniną, a rolę, jaką odgrywają neurony GABAergiczne bada się w wielu warunkach, z których najważniejszym jest lęk, chociaż z zebranych danych nie można na razie wyciągnąć żad­

125

116

Rozdział 4

nych wniosków. Uważa się, że glutaminian działa w mózgu jako przekaźnik pobudzający. Za przekaźnik uważa się także glicynę, powszechnie występującą w tkankach ssaków. Można się spotkać również z głosami, że jest nim asparaginian, ale jego znaczenie dla naszych badań nie zostało jeszcze określone.

Szyszynka S z y s z y n k a zajmuje centralne miejsce w mózgu, sąsiaduje z trzecią komorą i uwalnia indoleaminy, zwłaszcza melatoninę (zob. ryciny 4-3 i 4-12). Zbudowana jest raczej z tkanki gruczołowej niż nerwowej, ma dostęp do płynu mózgowo-rdzeniowego i jest unerwiona przez dawną gałąź autonomicznego układu nerwowe­ go. M e l a t o n i n a działa jako hormon, a nie neuroprzekaźnik. Produkowana jest na drodze biosyntezy, podobnie jak serotonina, lecz jej powstawanie jest o dwa etapy dłuższe. Melatonina i inne indoleaminy wydzielane są do krwi w wyniku reakcji na zmiany natężenia światła. Te same hormony, pośrednio lub bezpośrednio, dostają się także do płynu mózgowo-rdzeniowego. Najlepiej po­ znaną funkcją melatoniny jest regulacja rytmu dnia i nocy (rytmu dobowego) poprzez działanie na jądro nad skrzyżowaniem wzrokowym podwzgórza. Jest to rzecz zasadnicza dla cyklu biolo­ gicznego, a czasami dla rytmu rozrodczego. Sezonowe cykle roz­ rodcze niektórych ssaków mogą być sterowane przez melatoninę, ponieważ zmieniają się wraz z rocznymi cyklami nasłonecznienia. Możliwe, że reakcje szyszynki mają także znaczenie dla nastroju człowieka, gdyż z coraz większej liczby dowodów wynika, że samopoczucie człowieka jest zależne od sezonowej długości dnia.

Wzajemne oddziaływanie substancji chemicznych Działanie peptydów jest powszechnie kojarzone z neuronami monoaminergicznymi i GABAergicznymi. Często pełnią funkcję neuromodulatorów, zmieniając możliwość wzbudzania impulsów w całych grupach komórek nerwowych. Peptydy przysadki i pod­

Zarys perspektywy fizjologicznej

wzgórza przedostają się często do innych obszarów mózgu i płynu mózgowo-rdzeniowego. Jak już zostało powiedziane, hormony steroidowe z nadnerczy i gruczołów płciowych również docierają do mózgu, a ich receptory znajdują się w większości w układzie limbicznym. Tego typu modulacja chemiczna może wpływać na funkcje określonych grup komórek i potencjalnie przyczyniać się do powstawania rozmaitych nastrojów. Na skład chemiczny krwi wpływ ma nasze odżywianie, a przez to dostępność aminokwasów może mieć zasadnicze znaczenie dla przekazu synaptycznego. Liczne hormony peptydowe i enzymy uzależnione są od diety, tak samo jak steroidy zależne są od chole­ sterolu lub przekaz acetylocholinowy od choliny. Zatem po­ wszechne subiektywne wrażenie, że to co jemy, wpływa na nasz nastrój, nabiera naukowej treści. Niemniej jednak dostępność okre­ ślonych związków chemicznych w mózgu zależy nie tylko od ży­ wienia, lecz także od zarówno wzmacniających, jak i hamujących właściwości błony, rozpuszczalności tych związków w tłuszczu lub wodzie, zmian ukrwienia niektórych obszarów i aktywności mechanizmów przepuszczalności błony. Ten rozdział stanowi jedynie krótkie przedstawienie procesów, które w rzeczywistości są o wiele bardziej skomplikowane. Czytel­ nikom zalecałbym sięgnięcie po zacytowane wyżej publikacje i uczęszczanie na kursy neurologii lub psychofizjologii.

127

R ozd ział 5

Pragnienie, głód i wydalanie

opędy związane z poszukiwaniem pożywienia i wydala­ niem zbędnej materii mają zasadnicze znaczenie dla prze­ życia i z tego powodu są szczególnie faworyzowane przez dobór naturalny. Z osobistego doświadczenia wiemy, że pragnieniu, głodowi i potrzebie wypróżnienia towarzyszą silne wewnętrzne odczucia, nagła potrzeba, która szybko urasta do rangi priorytetu. Pragnienie i głód pojawiają się, mimo że wielu z nas żyje w dostat­ ku i nawet czasami cierpi z przejedzenia.

P

PRAGNIENIE Woda stanowi znakomitą większość naszego ciała, około trzech czwartych masy całkowitej, w zależności od wieku i ilości tkanki tłuszczowej. Bez czystej świeżej wody pitnej człowiek umiera w przeciągu jednego do dwóch dni. Z subiektywnym doznaniem pragnienia łączy się silne wewnętrzne odczucie. Bez względu na to, co jeszcze w danym momencie mamy na uwadze, może za wyjątkiem bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia, jeśli na­ prawdę cierpimy z powodu niedoboru wody, nic pod względem psychologicznym nie jest dla nas ważniejsze niż zaspokojenie tej potrzeby. Mimo że wielu z nas po prostu odkręca kran lub otwiera lodów­ kę, by zaspokoić pragnienie, istnieją suche rejony świata, gdzie świeża woda jest naprawdę rzadkością. W Afryce, na terenach Sa­ hary, niektórzy ludzie codziennie po kilka godzin maszerują do źródeł i przynoszą ją dla swej rodziny i żywego inwentarza.

Pragnienie, głód i wydalanie

W południowej Azji znajdują się osiedla miejskie, gdzie woda pit­ na jest bardzo zanieczyszczona, co przyczynia się do rozprzestrze­ niania się takich chorób, jak cholera. W dawnych czasach o ujęcia świeżej wody stoczono niezliczoną ilość bitew. Aby południowa Kalifornia stała się miejscem pozwalającym na osiedlenie się człowieka, potrzeba było masy pieniędzy i ogromnego wysiłku. Niedobór wody jest silnym czynnikiem motywującym dla każde­ go z gatunków zwierząt. W każdym organizmie obserwujemy stały cykl pobierania wo­ dy i jej wydalania. U ludzi taka wymiana dotyczy od dwóch do trzech litrów dziennie, oczywiście znacznie więcej w czasie upa­ łów z uwagi na pocenie. Najwięcej wody tracimy poprzez nerki produkujące mocz, mniejszej ilości pozbywamy się z kałem. Woda wydostaje się z organizmu również w wyniku pocenia się i oddy­ chania. Oczywiście wszystkie te straty uzupełniamy, pijąc. Utrzymywanie stałego poziomu wody w ciele jest zgodne z tra­ dycyjną motywacyjną ideą h o m e o s t a z y . Jak pamiętamy z roz­ działu 1, popędy homeostatyczne to takie, które w jakiś sposób służą przywróceniu równowagi fizjologicznej. Jeśli zostaje ona za­ chwiana, jak w przypadku niedoboru wody, wzrasta siła popędu i organizm postępuje w określony sposób tak długo, aż będzie od­ zyskana. Ilość pobieranej wody mniej więcej równa się ilości wy­ maganej do przywrócenia równowagi. Adolph (1939) stwierdził, że objętość wody wypitej przez odwodnione psy, przeliczona na procent wagi, wynosi tyle samo co deficyt wagi wywołany odwod­ nieniem.

Pragnienie pozdkomórkowe i komórkowe Z fizjologicznego punktu widzenia istnieją dwie formy prag­ nienia podlegające odrębnym, choć wzajemnie od siebie zależ­ nym, mechanizmom. W czasie niedoboru wody, jako pierwsze tra­ cimy płyny zmagazynowane poza komórkami naszego ciała, co w konsekwencji prowadzi do pozbywania się ich z samych komó­ rek, zwłaszcza w silnych stanach odwodnienia. Około dwóch trze­ cich wody w naszych organizmach mieści się w komórkach (płyn

129

130

Rozdział 5

wewnątrzkomórkowy), a jedna trzecia na zewnątrz (płyn pozakomórkowy), w tym jedna trzecia wody pozakomórkowej lub jedna dziesiąta ogółu jej objętości płynie naczyniami krwionośnymi. Kiedy zwierzę odczuwa pragnienie, zatrzymując sól, wydala wodę w wyniku oddychania, pocenia, oddawania moczu i kału. Spadek objętości wody w płynie pozakomórkowym powoduje ob­ niżenie ciśnienia krwi. Wówczas wzrasta stężenie soli, której po­ ziom w płynie pozakomórkowym jest z zasady odpowiedni do ilości wody. Zwiększona koncentracja soli powoduje wysysanie wody z komórki z powodu ciśnienia osmotycznego, ponieważ roztwory wodne soli fizycznie dążą do równowagi stężenia po obu stronach błony komórkowej. Pragnienie wywoływane utratą płynu pozakomórkowego roz­ poczyna się od spadku ciśnienia krwi. W sercu i nerkach mieszczą się receptory ciśnienia krwi (baroreceptory). Gdy słabnie przepływ krwi przez nerki, receptor powoduje uwolnienie z komórek nerko­ wych substancji zwanej reniną. Jest to enzym powodujący prze­ mianę angiotensynogenu z krwi w angiotensynę I, która z kolei przechodzi w angiotensynę II. Angiotensyna jest hormonem wy­ wołującym zwężenie naczyń, co kompensuje utratę wody, a także wpływa na gruczoł nadnerczy, dając mu sygnał do wydzielania aldosteronu, steroidu sprzyjającego reabsorpcji sodu w nerkach i za­ pobiegającego tym samym nadmiernemu oddawaniu moczu. Po­ nadto angiotensyna sprawia, że podwzgórze i tylny płat przysadki produkują więcej wazopresyny (znanej również jako hormon zmniejszający objętość moczu). Z kolei ona daje sygnał nerkom, by zwiększyły reabsorpcję wody. Angiotensyna podana dożylnie szczurom sprawia, że przyj­ mują więcej płynów (Fitzsimons, Simons, 1969). Ten sam efekt wy­ wołuje wstrzyknięta bezpośrednio do mózgu, prawdopodobnie poprzez działanie w strukturach przylegających do trzeciej ko­ mory (Epstein i in., 1970; Johnson, Cunningham, 1987). Pragnienie komórkowe (zwane także sodowym lub osmotycznym) następuje w wyniku utraty płynu wewnątrzkomórkowego. Jest to spowodowane utratą wody poza komórką; wzrost zawarto­ ści sodu na zewnątrz stwarza ciśnienie osmotyczne wysysające wodę z komórki w celu wyrównania stężenia po obu stronach

Pragnienie, głód i wydalanie

błony. Prowadzi to do odwodnienia, a w efekcie nawet do skurcze­ nia komórki. W pewnym klasycznym eksperymencie Gilman (1937) wstrzyknął nasycony roztwór solankowy, który miał więk­ sze stężenie chlorku sodu (soli kuchennej) niż normalny płyn orga­ niczny, do krwiobiegu psów. To zmusiło je do picia. Chociaż re­ ceptory osmotyczne rozmieszczone są w wielu częściach ciała, dowody wskazują na to, że najważniejsze dla poczucia pragnienia i odruchu picia mieszczą się w mózgu (zob. recenzja Grossmana, 1990). Wprowadzenie nasyconego roztworu solankowego bezpo­ średnio do podwzgórza sprawi, że zwierzę zacznie pić (Malmo, Mundl, 1975). Za miejsca zawierające receptory osmotyczne uwa­ ża się kilka różnych obszarów podwzgórza (np. Hatton, 1976; Johnson, Buggy, 1978). Boczne obszary podwzgórza mają poniekąd największe zna­ czenie. Uszkodzenie tkanki po obu stronach podwzgórza może spowodować niemalże całkowitą utratę zdolności picia (Blass, Epstein, 1971), jak również zaburzenia apetytu omówione poniżej. Z drugiej strony, elektryczna stymulacja tych struktur wywołuje u szczurów i kóz odruch picia (Andersson, 1955; Mogenson i in., 1971). Picie wywołane przez drażnienie prądem elektrycznym miało charakter natrętny i nie wygasało nawet w stosunku do sub­ stancji zwykle budzących odrazę, jak nasycona solanka lub nawet mocz. W poczuciu pragnienia istotną rolę odgrywają także inne ob­ szary układu limbicznego, lecz ich właściwego znaczenia jeszcze nie udało się określić. Na przykład uszkodzenie niektórych części przegrody może wywołać stan nadmiernego pragnienia, w któ­ rym zwierzęta piją nadmiernie i natrętnie (Harvey, Hunt, 1965).

Przyswajanie płynów do posiłku Przyswajanie przez ludzi płynów najczęściej łączy się z po­ siłkami. To samo dotyczy szczurów i wielu innych gatunków. Jest to picie posiłkowe. Spożywanie pokarmów zwykle burzy równo­ wagę pomiędzy zawartością soli i wody w organizmie, ponieważ część płynów musi przejść do przewodu trawiennego, by wspo

131

132

Rozdział 5

móc p ro ces trawienia, jak również z powodu zawartości soli w żywności. Dlatego też, by podtrzymać tę równowagę konieczne jest spożywanie płynów. Interesującym faktem jest to, że zwierzęta potrafią pić, przewidując taką potrzebę, na długo zanim minie czas potrzebny do uruchomienia mechanizmu pragnienia. LeMagnen i Tallon (1966) wykazali, że szczury pobierają taką ilość wody, jaka będzie im potrzebna do sprostania osmotycznym wymaganiom ich posiłku.

Zaprzestanie przyswajania płynów Dlaczego zwierzęta przerywają przyswajanie płynów? Jest to bardziej skomplikowany problem, niż moglibyśmy sobie wyobra­ żać. Wiadomo, że nie jest to jedynie brak lub wygaśnięcie sy­ gnałów inicjujących picie, ponieważ jest ono przerywane, zanim nastąpi uzupełnienie płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych. Chociaż trudno jest wypić zbyt dużo wody, ponieważ jej nadmiar jest po prostu wydalany, nawet woda może się okazać trucizną, gdy jest spożywana w nadmiarze. Istnieją więc mechanizmy zapo­ biegające takim sytuacjom. W przypadku ssaków odpowiedź na postawione wcześniej py­ tanie może zależeć od gatunku. Psy mają tendencje do picia ogromnych ilości wody bardzo szybko, szczury piją wolniej i naj­ częściej do posiłków, natomiast ludzie mogą prezentować obydwa wzorce, w zależności od indywidualnego stopnia pragnienia. Po dwudziestoczterogodzinnym okresie niedoboru wody pies wy­ pije brakującą objętość płynu w ciągu 2 do 3 minut. Natomiast człowiek w ciągu 5 do 10 minut uzupełni 75 procent deficytu, a resztę będzie sączył przez dalsze 30 do 45 minut (Rolls i in., 1980). Jednak w obydwu przypadkach picie jest przerywane, zanim mi­ nie czas potrzebny na odzyskanie normalnego poziomu płynów wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych. Uważa się, że za zaprzestanie spożywania płynów odpowie­ dzialny jest zwrotny impuls nerwowy z gardła i żołądka (zob. re­ cenzja Grossmana, 1990). Pies zaprzestanie pić, chociaż dopiero po wypiciu znacznie większej ilości, jeśli wszczepi mu się przetokę

Pragnienie, głód i wydalanie

przełykową (rurkę w przełyku) pozwalającą na wyciekanie wody zanim dotrze ona do żołądka (Towbin, 1949). Jednak, gdy zostanie wykonany wlew do żołądka szczura, przyjmowanie przez niego płynów przez pysk spada o 90 procent (Kissileff, 1973), wyniki róż­ nią się w zależności od metody infuzji. Najwcześniejsze badania wykazały, że rozstrzeń żołądka (przy użyciu balonu) hamuje spożywanie płynów przez psy (np. Adolph, 1950), jednak tego typu badania spotkały się z ostrą krytyką. Bliżej naszych czasów Maddison wraz z zespołem (1977,1980) wszczepił rurki do żołądka i dwunastnicy małych rezusów, z przekonaniem, że zostały one umieszczone dokładnie w układzie trawiennym. Odkrył, że gdy nie dopuszczono do gromadzenia się wody w żo­ łądku i dwunastnicy, zwierzęta piły nadmierne jej ilości. O ile obecność wody w dwunastnicy sprawiała wrażenie ugaszonego pragnienia, o tyle taka sama ilość solanki izotonicznej nie miała już takiego efektu. Zatem to nie tylko rozdęcie, ale również brak równowagi osmotycznej oraz absorpcja wody z dwunastnicy uru­ chamiają mechanizm zaspokojenia pragnienia. Nie zostało to jesz­ cze do końca zbadane. Przypuszcza się, że istotną rolę odgrywa również receptor osmotyczny wątroby.

GŁÓD I SYTOŚĆ Motywacja, od głodówki do sytości Żywność jest oczywiście głównym czynnikiem motywacyjnym. Dla wielu gatunków zdobywanie i konsumpcja żywności jest dzia­ łalnością zasadniczą, zwykle wymagającą poświęcenia więcej cza­ su i energii niż każde inne zachowanie. W warunkach laboratoryj­ nych pozbawienie żywności jest zmienną najczęściej stosowaną w celu motywowania zachowania, a zwierzęta z łatwością przy­ swajają sobie i utrwalają reakcje wzmacniane za pomocą jedzenia. Historia ludzkości pełna jest rozmaitych przykładów strategii zdo­ bywania pożywienia, które często wiązały się z walkami pomię­ dzy pojedynczymi osobami a nawet różnymi kulturami. Przez większą część trwania ewolucji człowieka najważniejszymi i naj­

III

134

Rozdział 5

bardziej czasochłonnymi zajęciami były myślistwo i zbieractwo. Pojawienie się rolnictwa i udomowienie zwierząt stanowiło wielki przełom, lecz pozyskiwanie pożywienia nadal pochłaniało więk­ szość wysiłków człowieka. Aż do początku XX wieku większa część ludności żyła z rolnictwa. Pomimo specjalizacji ról w dzisiej­ szych czasach znakomita część gospodarki obraca się wokół żyw­ ności, a poszczególne jednostki poświęcają znaczną część czasu i pieniędzy na kupno i przygotowanie posiłków. Ich spożywanie jest zwykle źródłem przyjemności i towarzyszy często ważniej­ szym uroczystościom społecznym. Prawdopodobnie przez większą część dziejów ludzkości i w za­ sadzie przez czas trwania ewolucji zwierząt brak pożywienia nie był rzeczą rzadką i stanowił ograniczenie dla działania i rozrostu populacji. W tym samym kontekście ewoluowały fizjologiczne me­ chanizmy homeostatyczne. Wiele z nich to procesy dawne, wyka­ zujące podobieństwa pomiędzy różnymi gatunkami ssaków, które zachowały się mimo zachodzących przez cały czas zmian. Dziś wiele osób cierpi z powodu problemów dotyczących jedzenia, co jest ewolucyjnie młodym zjawiskiem, takich jak nadmierne obja­ danie się, otyłość, niedostateczny poziom aktywności ruchowej dla zrównoważenia ilości przyswajanych kalorii, anoreksja i żyw ­ n ość chemicznie modyfikowana. W czasach głodu motywacja człowieka ulega znacznym zmia­ nom. Zapiski historyczne świadczą o tym, że niedobór pożywienia powodował migracje i wyzwalał agresję, zarówno u ludzi, jak i u innych gatunków. Zmiana miejsca osiedlenia była najłatwiej­ szym do udokumentowania zachowaniem, ale nie ulega wątpli­ wości, że brak pożywienia u niektórych osobników musiał prowa­ dzić do ożywienia i agresji. Na przykład Valunjkar (1966) po­ równał wzorce migracyjne dwóch indyjskich wiosek, podobnych pod względem struktur społecznych i kastowych, z których jedna stale borykała się z problemem niedoboru żywności, a druga po­ siadała dość obfite zapasy. Członkowie prawie połowy rodzin z wioski głodującej przenosili się z miejsca na miejsce, przede wszystkim w poszukiwaniu nowych możliwości pracy, natomiast w drugiej wiosce byli to członkowie mniej niż jednej czwartej rodzin, a przyczyną ich migracji były normalne zajęcia związane

Pragnienie, głód i wydalanie

z wypasem zwierząt. Kachhawaha (1992) badał wpływ lokalnych przypadków głodu w indyjskim Rajashtanie, w latach 1936 do 1938 i zauważył, że w samym roku 1938 z biedniejszych regionów emigrowało ponad 600 tysięcy osób. Policja z omawianych tere­ nów donosiła o wzroście przestępczości i niepokojach społecz­ nych. Mariam (1986) badał wiejskie obszary dotknięte klęską gło­ du w Etiopii w latach 1958 do 1977. Oszacował, że w tym okresie miejsce zamieszkania zmieniło ponad 2 miliony osób i że wiele zmarło właśnie w trakcie migracji. Chociaż zmiana miejsca osie­ dlenia niesie ze sobą pewne ryzyko, lęk przed nim jest zazwyczaj przezwyciężony przez wizje potencjalnego zysku ze znalezienia terytorium bogatszego w źródła pożywienia. Sytuacja krajów rozwiniętych zrodziła bezprecedensowe bo­ gactwo i różnorodność możliwości wyboru żywności. Technologie produkcyjne dały nam sztuczne dodatki do produktów spożyw­ czych, większą czystość wyrobów i duże ilości substancji, takich jak sól i cukier, które używamy w zależności od naszych natural­ nych apetytów. To wszystko w połączeniu z coraz częściej wybie­ ranym przez ludzi siedzącym trybem życia i obniżeniem aktywno­ ści ruchowej doprowadziło do także bezprecedensowegopoziomu otyłości w danych populacjach. Dla wielu ludzi w tej sytuacji natu­ ralne mechanizmy mogą nie być wystarczającymi do uzyskania optymalnej adaptacji (zob. dodatek 2-1).

Biesiadowanie, post i ogólny metabolizm Odżywianie się ma rzecz jasna liczne właściwości homeostatyczne. Wiele wysiłków naukowych miało na celu odkrycie fizjolo­ gicznych sygnałów określających początek g ł o d u , motywują­ cego poszukiwanie pożywienia i konsumpcję, oraz wywołujących uczucie s y t o ś c i , które powoduje zaprzestanie spożywania posiłku. Czynniki kontrolujące te dwa stany nie są wcale stronami tego samego medalu. Kierowanie zachowaniami żywieniowymi jest jednym z najbardziej skomplikowanych problemów podjętych w tym tekście. Wiele czynników wpływa na apetyt i uczucie syto­ ści, a mają one charakter zarówno fizjologiczny, jak i psycholo­

115

116

Rozdział 5

giczny. W procesie ewolucji musiało ulec zmianom kilka wzajem­ nie od siebie zależnych (i być może dziś już zbędnych) układów fizjologicznych, by móc kontrolować zachowania dotyczące odży­ wiania się. Z metabolicznego punktu widzenia wygląda na to, że każdy or­ ganizm przechodzi dwie fazy, fazę przyswajania i fazę postu. W szerszym ujęciu wiemy, że są one uzależnione od treści jelito­ wych, poziomu cukru we krwi, hormonów trzustkowych i aktyw­ ności autonomicznego układu nerwowego. Podczas spożywania posiłku trzustka wydziela insulinę, która pomaga przyswajać energię komórkom ciała. Energia przybiera formy pozwalające na jej magazynowanie, między innymi formę tłuszczów. Przyswaja­ niu energii sprzyja układ przywspółczulny i odpoczynek. Pomię­ dzy posiłkami, kiedy osobnik jest aktywny, wydzielany przez trzustkę glukagon powoduje uwolnienie zmagazynowanej energii i przetworzenie jej na glukozę, która przedostaje się do krwi. Utrzymanie fazy postu jest możliwe dzięki aktywności układu współczulnego i gruczołów nadnerczy. Ludzie zwykle nie jedzą podczas ciężkich ćwiczeń i pracy fi­ zycznej, a mimo to nie odczuwają głodu. Organizm jest przesta­ wiony wówczas na tryb spalania zmagazynowanych rezerw, uru­ chamiany przez działanie nadnerczy i układu współczulnego, w połączeniu z glukagonem pochodzącym z trzustki. Z drugiej jednak strony, podczas relaksacji i odpoczynku przynajmniej przez chwilę apetyt może rosnąć. Metabolizm organizmu funkcjonuje wówczas w trybie przyswajania kalorii, pod wpływem odruchów autonomicznych, które sprzyjają trawieniu, podczas gdy trzustka wydziela insulinę pomagającą dostarczyć energię do komórek.

Mechanizmy mózgowe Mózg również reguluje zachowania żywieniowe, podobnie jak motywację do poszukiwania pożywienia. Zwłaszcza podwzgórze ma swój wkład w kontrolę nad spożywaniem pokarmów. Pierw­ sze badania skupiały się nad dwoma konkretnymi obszarami. Hetherington i Ranson (1942) dowiedli, że uszkodzenie jądra

Pragnienie, głód i wydalanie

brzusznoprzyśrodkowego powoduje syndrom objadania się i chro­ niczną otyłość u szczurów. Anand i Brobeck (1951) donieśli, że obustronne uszkodzenie bocznych obszarów podwzgórza prowa­ dzi do niezdolności jedzenia. Elektryczna stymulacja tych samych obszarów daje efekt odwrotny: drażnienie jądra brzuszno-przyśrodkowego hamuje jedzenie, natomiast drażnienie boków pod­ wzgórza wywołuje je. Kiedyś uznano te ośrodki za „centrum kon­ troli" sytości i głodu, lecz dziś już wiemy, że było to zbyt duże uproszczenie. Niektóre neurony bocznych obszarów podwzgórza odgrywają tak samo ważną rolę w przyswajaniu jedzenia, jak i w przyswajaniu płynów (Bemardis, Bellinger, 1996). Wiadomo od pewnego czasu, że obustronne uszkodzenie tych ośrodków prowadzi do afagii, czyli niemożności połykania. Początkowo w takiej sytuacji szczury nie jedzą ani nie piją w ogóle i gdyby nie wmuszać w nie pożywie­ nia, zagłodziłyby się na śmierć. Z biegiem czasu, jeżeli mają dostęp do wody, zaczynają jeść suchą karmę. Jeszcze później zadowalają się tylko smakołykami i piją jedynie do posiłków. A zatem boczne obszary podwzgórza odgrywają zasadniczą rolę w procesach picia i jedzenia. Systemy przekaźników katecholaminergicznych i serotonergicznych odpowiadają za zespół niedojedzenia. Uszkodzenie jądra brzuszno-przyśrodkowego powoduje wzmo­ żenie spożywania pokarmów przez szczury. Hiperfagia trwa od czterech do dwunastu tygodni po uszkodzeniu i prowadzi do otyłości. Po tym okresie waga ciała ulega stabilizacji i motywacja dotycząca jedzenia może ulec zmianie. Otyłe zwierzę często nie­ chętnie stara się o pożywienie, zupełnie inaczej niż pozbawione go osobniki. Staje się ono bardziej wybredne, spożywając jedynie wy­ szukane produkty, a odrzucając te, które przez ludzi i inne szczury mogłyby być uznane za mniej smaczne. Jednak tendencje te mogą zależeć od wagi ciała zwierzęcia, ponieważ szczury z uszkodze­ niami jądra brzuszno-przyśrodkowego nie muszą być bardziej wybredne od zwierząt normalnych, jeśli ich waga była na wstępie ustabilizowana przez nadzorowaną dietę (Ferguson, Keesey, 1975). Również inne obszary mózgu mają wpływ na mechanizmy odżywiania się (Wyrwicka, 1988). Hamująca rola jądra brzuszno-

137

118

Rozdział 5

-przyśrodkowego może zostać sprowadzona do poziomu proce­ sów w nim zachodzących i nie jest to jedyna część mózgu reagująca na uszkodzenia lub stymulację. Uszkodzenie przegrody może spo­ wodować przejściowy okres nadmiernego objadania się, a uszko­ dzenie jąder migdałowatych może przyczynić się do długotrwa­ łego okresu objadania się i otyłości w takim samym stopniu, jak upośledzenie działania jądra brzuszno-przyśrodkowego. Nie­ sprawność obszarów dogłowowych podwzgórza i obszaru leżą­ cego z przodu blaszki czworaczej u kotów wywołuje afagię trwa­ jącą kilka dni. Stymulacja elektryczna wielu obszarów mózgu innych niż boczne regiony podwzgórza, takich jak jego część dogłowowa i jądro blaszki czworaczej, ciało suteczkowate, śródmózgowie, środkowy i tylny most, móżdżek i rdzeń przedłużony, może powodować spożywanie pokarmu. Stymulacja jąder mig­ dałowatych może zakłócać jedzenie. Ostatnie badania wskazują na to, że lokalne neuroprzekaźniki peptydowe w jądrze łukowatym, zwane neuropeptydami Y (NPY), odgrywają istotną rolę w regulacji równowagi energetycznej i że peptydy te wchodzą w reakcje z obecnym w układzie krążenia hormonem peptydowym o nazwie leptyna (Figlewicz i in., 1996; Rohner-Jeanrenaud i in., 1996; Tomaszuk i in., 1996; White, Martin, 1997). Neuropeptydy Y są spokrewnione pod względem chemicz­ nym z peptydami trzustkowymi. Ich synteza kojarzona jest z za­ chwianiem równowagi energetycznej, niedoborem insuliny i po­ hamowaniem od jedzenia. Wstrzyknięcie tego związku w okolice zakończeń neuronów w podwzgórzu wywołuje reakcje poszuki­ wania pożywienia. Niektóre dowody wskazują na to, że nadmier­ na aktywność neuropeptydów Y może przyczyniać się do powsta­ wania otyłości zwierząt laboratoryjnych. U szczurów, do których organizmów je wprowadzono, odwrotnie jak w przypadku solan­ ki, poziom insuliny wzrasta. Z tkanki tłuszczowej (zapasów tłusz­ czów ustroju) zostaje uwolniona leptyna. Następnie moduluje ona czynności neuropeptydów Y, tworząc swego rodzaju homeostatyczną pętlę zwrotną.

Pragnienie, głód i wydalanie

Mechanizmy glukostatyczne Od dawna panuje przekonanie, że poziom cukru we krwi ma zasadnicze znaczenie dla odczuwania głodu (Mayer, 1953). Gluko­ za jest głównym nośnikiem energii w organizmie. Wiele innych substancji odżywczych przekształcanych jest na drodze metaboliz­ mu w glukozę, która następnie transportowana jest do komórek ciała. Uważa się, że zarówno dostępność, jak i zużycie glukozy de­ cydują o sile potrzeby jedzenia. Powszechnie uznaje się dziś rolę, jaką odgrywa jej poziom w kształtowaniu apetytów. Rosnący głód i potrzeba spożywania pokarmów pojawia się, gdy spada ilość dostępnego dla komórek cukru. Część dowodów opiera się na dynamice insuliny i poziomie glukozy we krwi. Wstrzyknięcie insuliny, obniżającej stężenie tego cukru, prowadzi u normalnych zwierząt do nadmiernego objada­ nia się (MacKay i in., 1940). Jednak w nie leczonej cukrzycy, kiedy to trzustka nie wydziela insuliny, poziom glukozy jest wysoki, a mimo to chory odczuwa wzmożony głód. Paradoks ten tłumaczy się faktem, że z powodu braku insuliny glukoza nie jest w stanie przedostać się do komórek ciała, a skoro nie może się dostać do ich wnętrza, to nie może wywołać poczucia sytości. Lek 2-dezoksy-D-glukoza walczy z glukozą o receptory w komórkach, obniża­ jąc w ten sposób jej wychwytywanie i użytkowanie. Podanie tego leku prowadzi do wzrostu spożycia pokarmu przez zwierzęta (Smith, Epstein, 1969). Odnalezienie receptorów glukozy w mózgu, mające na celu wyjaśnienie roli cukru w kształtowaniu apetytu, wymagało ogrom­ nych wysiłków podejmowanych w wielu laboratoriach. Poziom glukozy we krwi kojarzony jest z aktywnością elektryczną obsza­ rów podwzgórza odpowiedzialnych za odżywianie się i poczucie sytości (Anand i in., 1962). Jednak mocniejsze dowody przema­ wiają za tym, że receptory te mieszczą się w wątrobie. Wstrzyknię­ cie glukozy do wątrobowej żyły wrotnej, łączącej jelita z wątrobą, może spowodować długotrwałe obniżenie apetytu u psa, nato­ miast jednakowy zastrzyk do żyły szyjnej w pobliżu mózgu nie wpływa w ten sposób na ilość spożywanego pokarmu (Russek, 1963). Niijima (1969) odkrył, że niski poziom glukozy wywołuje

139

140

Rozdział 5

uaktywnienie elektryczne neuronów biegnących od wątroby do mózgu. Schmitt (1973) zauważył, że wprowadzenie glukozy do wątrobowej żyły wrotnej wywołuje zmiany elektryczne w pod­ wzgórzu. Wygląda więc na to, że właśnie wątroba posiada recep­ tory czułe na stężenie cukrów we krwi i to ona, za pomocą po­ łączeń nerwowych, przekazuje informacje podwzgórzu. Wątroba odbiera informacje dotyczące zmian metabolicznych związanych z rodzajem pożywienia i może powiadamiać o nich mózg, chociaż dowody najsilniej przemawiają za istnieniem w niej receptorów glukozy (Langhans, 1996). Niektóre badania wykazały, że trwające zmiany w poziomie glukozy bezpośrednio łączą się z rozpoczęciem spożywania po­ siłku. Jako pierwsi wykazali to Louis-Sylvestre i LeMagnen (1980), którzy donieśli, że jego spadek był skorelowany z początkiem przyjmowania pokarmu. Campfield wraz zespołem (1985) także śledził stężenie glukozy, stale monitorowane przez komputer u swobodnie zachowujących się szczurów, i odkrył, że naturalny przejściowy jego spadek zwykle poprzedza początek posiłku. Całkiem niedawno odkrycia te potwierdzono u ludzi. Zarówno poczucie głodu, jak i prośby o jedzenie następowały po sponta­ nicznym, krótkim, przejściowym okresie obniżenia poziomu glu­ kozy we krwi, który był nieprzerwanie badany komputerowo (Campfield i in., 1996).

Czynniki lipostatyczne Nadal funkcjonuje stara idea, że zwierzęta na dłuższą metę dostosowują przyjmowanie pokarmów tak, aby utrzymać „punkt wyjściowy" wagi własnego ciała. To znaczy, że ilość tłuszczu lub tkanki tłuszczowej utrzymywana jest w stanie homeostazy wokół normalnego punktu. Zatem jedzenie rozpoczyna się, gdy owe za­ pasy kurczą się poniżej pewnego poziomu i kończy się, gdy ten po­ ziom przekroczą. Wygląda na to, że niektóre z dowodów potwierdzają tę ideę. Po kilkudniowym okresie wmuszania pokarmu zwierzęta redukują ilość przyjmowanego przez nie jedzenia, gdy już mogą spożywać je

Pragnienie, głód i wydalanie

w dowolnych ilościach, natomiast po okresie ograniczania dostępu do żywności ilość spożywanych produktów wzrasta i utrzymuje się aż do momentu odzyskania normalnej wagi ciała (Cohn, Joseph, 1962; Hoebel, Teitelbaum, 1966; Steffens, 1975). Na potwierdzenie tej hipotezy przywoływano często cytowane powyżej wyniki badań nad szczurami z uszkodzeniami jądra brzuszno-przyśrodkowego i bocznych obszarów podwzgórza. Istnieje przypuszczenie, że natu­ ralny „poziom wyjściowy" zwierząt może zostać zmniejszony przez tego typu zabiegi chirurgiczne (Keesey, Powley, 1975; Nisbett, 1972) oraz że podwzgórze jest czułe na zmiany stężenia metaboli­ tów pochodzących z rezerw tłuszczowych. Wygląda więc na to, że w długoterminowych okresach o poczu­ ciu głodu decyduje homeostaza zasobów tłuszczu (tkanki tłusz­ czowej) w organizmie. Jednak podejmowane w wielu laborato­ riach próby odnalezienia hipotetycznych „liporeceptorów" nie po­ wiodły się. Nie udało się ich odnaleźć, chociaż ich istnienie byłoby wskazane, jeśli poziom tłuszczu miałby kontrolować apetyt i po­ czucie sytości. Obecnie większość badaczy traktuje sprawę czyn­ ników lipostatycznych jako drugorzędną i nie do końca udoku­ mentowaną, być może istotną w przypadku długoterminowej re­ gulacji odczuć związanych z jedzeniem, ale na krótką metę raczej nie odgrywającą ważnej roli. Jednak niewykluczone, że tkanka tłuszczowa również przekazuje informacje zwrotne do podwzgó­ rza, a zaobserwować to można w przypadku działania leptyny peptydowej, która zmienia działanie neuropeptydów Y, omówio­ nych powyżej (zob. Rohner-Jeanrenaud i in., 1996). Wielkość tkanki tłuszczowej jednostki określona jest genetycz­ nie, po części przez różnice indywidualne w prędkości przemiany materii i poziomie aktywności fizycznej. Zapasy te pozostają rów­ nież pod wpływem ogromnej liczby zmiennych rozwojowych. Jednym z istotnych czynników może być wybór matki, czy karmić piersią, czy butelką (zob. dodatek 5-1). Współczynnik otyłości w dzisiejszych czasach jest o wiele wyższy niż we wcześniejszych okresach, zwłaszcza w Ameryce Północnej, co wskazuje na to, że odpowiedzialne za to czynniki są niezależne od genetyki. Po­ nadto wielkość tkanki tłuszczowej ulega dynamicznym zmianom, a przyczyniają się do tego nawyki żywieniowe, wymagania środo­

141

142

Rozdział 5

wiskowe oraz świadome utrzymywanie diety i ćwiczenia fizyczne. Zdrowy rozsądek wskazywałby na to, że ludzie wykonujący zawo­ dy wymagające dużego wysiłku fizycznego (rolnicy, cieśle bu­ dowlani), mają mniejsze kłopoty z nadmiarem tłuszczu niż ci, którzy prowadzą siedzący tryb pracy, na przykład sekretarki i pro­ gramiści komputerowi. Wiadomo ponadto powszechnie, że nawy­ ki związane z ćwiczeniami i wypoczynkiem wpływają na poziom tkanki tłuszczowej, metabolizm i sprawność fizyczną. Przewlekła otyłość może sama się powiększać, jeśli człowiek staje się zbyt ciężki, by biegać, a nawet chodzenie przyprawia o ból stawów. Ilość tłuszczu w organizmie jednostki zależy także od diety. Za­ równo u szczurów, jak i u ludzi zestawy wysokotłuszczowe sprzy­ jają przyrostowi wagi bardziej niż zestawy bogate w węglowoda­ ny. Dzieje się tak z powodu podwyższonego przyswajania kalorii lub bardziej skutecznego metabolizmu substancji tłuszczowych. Warwick (1996) zasugerował, że diety wysokotłuszczowe pro­ wadzą do hiperfagii, ponieważ ich stosowanie powoduje słabsze uczucie sytości w przeliczeniu na jedną kalorię, a w efekcie zwięk­ szone przyswajanie kalorii.

Obwodowe czynniki sytości Bez wątpienia istotną rolę w odczuwaniu głodu i sytości odgry­ wa także sam przewód pokarmowy. Pierwsze wysiłki odkrycia tego mechanizmu podjęli Cannon i Washbum (1912). Zwrócili uwagę na coś, co jest powszechnie znane każdemu z ludzi, miano­ wicie, że bóle żołądka pojawiają się, gdy jest on pusty. Badanemu polecono połknąć balonik połączony z rurką, przez którą mógł być częściowo napompowany po to, by móc obliczyć liczbę skurczów żołądka. Było ich więcej, kiedy pacjent deklarował, że jest głodny. Nie ulega wątpliwości, że pusty żołądek od razu kojarzy się z głodem, a pełny z sytością, jednak wiemy dziś, że proces przyj­ mowania pożywienia regulowany jest także przez wiele innych czynników. W myśl przeglądu dokonanego przez Smitha (1996) bodźce wywoływane przez pokarm biegną z jamy ustnej i przewo­ du pokarmowego włóknami do sieci mieszczących się w mózgu,

Pragnienie, głód i wydalanie

odpowiedzialnych za jedzenie. Informacje te pochodzą z rozleg­ łego pola czuciowego rozciągającego się od czubka języka do koń­ ca jelita cienkiego. Na pewno mamy do czynienia z czynnikami działającymi za­ nim pokarm dotrze do żołądka. Klasyczny eksperyment zakłada wyposażenie zwierzęcia w urządzenia, tak aby to co połyka na­ tychmiast opuszczało jego organizm, na przykład w sondę odpro­ wadzającą pokarm z przełyku (Janowitz, Grossman, 1949). Wbrew przypuszczeniom nie będzie ono jadło w nieskończoność. Wpraw­ dzie skonsumuje więcej pokarmu niż zwykle, ale potem przestanie jeść. Jednak w przypadkach powtarzania eksperymentów, szczury zaczynają jeść coraz więcej w takiej sytuacji „pozorowanego kar­ mienia" (Mook i in., 1983). Rzeczywiście, dowody świadczą o tym, że uczucie sytości może być częściowo warunkowane przez do­ świadczenie. Weingarten i Kulikovsky (1989) wykazali, że wzrost konsumpcji za każdym powtórzeniem próby z pozornym przyj­ mowaniem pokarmu jest swego rodzaju zjawiskiem uczenia się, gdyż szczury uczą się kojarzyć wyczuwane cechy pożywienia z ich właściwościami po połknięciu. Kiedy wstrzyknie się płynny pokarm do żołądka szczura, zwie­ rzę będzie jadło mniej (Berkun i in., 1952), co wskazuje na to, że mamy do czynienia z pewnymi czynnikami sytości działającymi w żołądku, a także w niższych częściach przewodu pokarmowego. Dużo uwagi poświęcono faktowi, że informacje o niektórych aspektach sytości mogą przekazywać hormony jelitowe. Najwięk­ szym zainteresowaniem cieszyła się cholecystokinina (CCK). Kie­ dy pokarm dociera do jelit, zostaje ona uwolniona do krwiobiegu. Wstrzyknięcie jej do organizmu powoduje zahamowanie zacho­ wań żywieniowych, w tym jedzenia pozorowanego (podczas któ­ rego pokarm jest usuwany zanim dotrze do żołądka) (Smith, Gibbs, 1994). Omówiony efekt wstrzyknięcia tej substancji może być warunkowany przez wiele czynników. Możliwe, że cholecy­ stokinina jest rzeczywiście hormonem sytości i wprowadzenie jej do organizmu może odzwierciedlać prawdziwy proces fizjologicz­ ny. Z drugiej jednak strony, możemy mieć do czynienia z nieokre­ ślonym działaniem tego hormonu, istnieje na przykład możliwość, że przyprawi on zwierzę o mdłości.

141

144

Rozdział 5

D odatek

S-l Karmienie piersią i butelką

Ewolucja przystosowała noworodki ssaków do tego, by mogły być karmione bezpośrednio przez ich matki. W przypadku ludzi w niektórych kulturach dzieci są karmione w ten sposób aż do wieku dwóch do czterech lat. Inne matki w dzisiejszych czasach wolały zaniechać tej praktyki na rzecz karmienia butelką przy użyciu sztucznych mieszanek. Często preparaty te sporządzane są na bazie mleka krowiego, które różni się pod względem składu chemicznego od mleka ludzkiego, chociaż najnowsze tego typu produkty są wciąż udoskonalane. Matka karmiąca piersią dostarcza dziecku mleko w harmonii z jego potrzebami. Dziecko, żeby je otrzymać, musi niekiedy się napracować. Z drugiej zaś strony, butelka dostarcza mleko przy niewielkim wysiłku ponoszonym przez jedzącego w ilościach mogących przekraczać jego zapotrzebowanie. Dowody wskazują na to, że sztuczne karmienie może zakłócić naturalne regulacje ży­ wieniowe i że jego konsekwencje na kształtowanie się tkanki tłuszczowej mogą być odczuwane przez całe życie. Shukla wraz z zespołem (1972) badał niemowlęta, u których zauważono nad­ wagę i stwierdził, że bardzo często występowała ona u tych, które dość szybko odstawiono od piersi, a rzadziej u tych, które długo z nią się nie rozstawały. Brook wraz z zespołem (1972) wskazuje na to, że mamy do czynienia z okresem szczególnej wrażliwości w powstawaniu komórek tłuszczowych niemowlęcia od około trzydziestego tygodnia ciąży do mniej więcej pierwszego roku ży­ cia, w którym określona zostaje ich liczba na resztę życia. Adebonojo (1975) badał ludzkie komórki tłuszczowe w kulturach tkan­ kowych w związku z wiekiem dawcy i zauważył, że u niemowląt rozmnażają się one o wiele szybciej niż u dzieci starszych. Faust wraz z zespołem (1980), manipulując procesem żywienia we wczesnym okresie życia szczurów, odkrył, że sposób odżywiania ma wtedy zasadniczy wpływ na masę tłuszczową i komórki tłuszczowe. Sumując te dane, można uznać, że przekarmienie na etapie rozwoju niemowlęcia ma trwały wpływ na liczbę komórek, a późniejsza dieta lub aktywność fizyczna może jedynie kształto­ wać ich rozmiary, ale nie ilość. Wygląda więc na to, że niektóre karmione butelką niemowlęta bywają przekarmione i liczba ich komórek tłuszczowych pozostaje przez resztę życia zbyt duża, a zatem mają większe skłonności do otyłości. Karmienie piersią ma również wiele innych zalet w porówna­

Pragnienie, głód i wydalanie

niu z karmieniem butelką. Niektóre z najnowszych badań wska­ zują na to, że nie jest ono bez znaczenia dla ludzkiej inteligencji. Lucas wraz z zespołem (1992) odkrył, że wcześniaki, które były karmione mlekiem z piersi, znacznie lepiej radziły sobie później z testami inteligencji niż te, które były karmione odżywkami. Nie jest łatwo to zbadać, a na tych danych trudno opierać jakiekol­ wiek wnioski, ponieważ dzieci nie zostały losowo przypisane do grup różniących się sposobem żywienia. Jednak, gdy statystycz­ nej kontroli poddano czynniki socjoekonomiczne i inne, trendy przemawiające na korzyść karmienia piersią nie zanikły. Jedną z możliwości wyjaśnienia jest to, że optymalny rozwój neurolo­ giczny zależy od substancji odżywczych, zwłaszcza od długołańcuchowych kwasów tłuszczowych, a te znajdują się w mleku matki.

Wiele sygnałów obwodowego odczuwania sytości może docie­ rać do mózgu przez nerw błędny. Ma on przywspółczulny wpływ na trawienie, pracę trzustki i wiele innych funkcji autonomicznych (zob. rycina 4-6). Odcięcie tego nerwu może zapobiec otyłości spowodowanej uszkodzeniem jądra brzuszno-przyśrodkowego (Powley, Opsahl, 1974). Po posiłku wątrobowe sensory glukozy wysyłają tym nerwem sygnały do mózgu (Niijima, 1969; Schmitt, 1973). Schwartz i Moran (1996) badali rolę sygnałów doprowadzo­ nych przez nerw błędny w kształtowaniu informacji zwrotnej ha­ mującej spożywanie pokarmu przez szczury i odkryli kilka osob­ nych grup włókien, wykazując, że substancje odżywcze w jednym odcinku przewodu pokarmowego mogą wpływać na sygnały ner­ wowe z innego odcinka. Za regulację czynności związanych z przyjmowaniem pokarmu odpowiadają także hormony trzustkowe, insulina i glukagon. Glukagon kojarzony jest z sytością po jedzeniu (Geary, 1990). Podanie go zaraz na początku posiłku redukuje ilość spożywanego pokar­ mu, zarówno u ludzi, jak i u zwierząt. Glukagon wpływa na po­ czucie sytości za pośrednictwem wątroby (Langhans, 1996). Insuli­ na działa w obrębie mózgu i wygląda na to, że ma wpływ na zmniejszenie ilości przyjmowanego pożywienia (Woods i in., 1996). Insulina zewnątrzpochodna ma taką samą funkcję, prawdo­ podobnie działa za pomocą tych samych mechanizmów kontroli.

I4S

146

Rozdział 5

Inne czynniki fizjologiczne Podwyższona temperatura organizmu od dawna uważana jest za stan hamujący spożywanie pokarmów (Brobeck, 1948). Jedzenie może powodować niewielki wzrost, a pozbawienie pożywienia spadek ciepłoty ciała, a niektórzy ludzie zauważają, że ich apetyt jest mniejszy w czasie upałów. Podgrzanie podwzgórza u kozy może ograniczyć przyjmowanie pokarmu, jeśli różnica temperatur jest duża, lecz musielibyśmy mieć do czynienia z temperaturami wyższymi niż te, których doświadczamy w naturze i które nie mieszczą się w normalnym zakresie (Andersson, Larsson, 1961; Grossman, Rechtschaffen, 1967). Apetyt mógłby być zależny od temperatury, ale tylko w ekstremalnych warunkach. Chorzy ludzie doświadczają złego samopoczucia, zmęczenia i słabnie ich zainteresowanie zwykłymi czynnościami, między in­ nymi piciem i jedzeniem. Może to być wynikiem wpływu interleukin na przyjmowanie pokarmu, prawdopodobnie działających w jądrze brzuszno-przyśrodkowym (Kent i in., 1996). Apetyt mogą kształtować także substancje biorące udział w reakcjach immuno­ logicznych. Jego osłabienie kojarzy się zarówno z naturalnym wy­ dzielaniem, jak i sztucznym podaniem związków biochemicznych związanym z różnego rodzaju stanami zapalnymi i chorobami (Waingarten, 1996). Zdrowy rozsądek wskazywałby na to, że apetyt i poczucie syto­ ści zależą od ściśle określonych substancji odżywczych. Zajmiemy się tym zagadnieniem poniżej. Niektóre dowody świadczą o tym, że makrosubstancje odżywcze, takie jak proteiny, węglowodany i tłuszcze, mogą mieć inny wpływ na mechanizmy sytości, ale by to dokładnie określić, potrzeba jeszcze wielu badań (Reid, Hetherington, 1997; Warwick, 1996).

Woń Woń pożywienia może pobudzać nasz apetyt i zachęcać nas do jedzenia, mimo że nasza uwaga skierowana jest na coś innego, a nawet wtedy, gdy nasz głód jest w pełni zaspokojony. Wielu

Pragnienie, głód i wydalanie

z tych, którzy stosują dietę, doświadczyło nagłej pokusy nara­ stającej pod wpływem powiewu od piekarnika pełnego ciasteczek lub od mięsa z rusztu i ściekającego na węgle tłuszczu. Podobno niektóre restauracje wypompowują na zewnątrz zapachy kuchen­ ne, po to by zachęcić ludzi do wstąpienia i zakupienia potrawy. Ta­ kie aromaty stymulują wydzielanie śliny i soków trawiennych. Za­ pachy potraw ulubionych lub spożywanych często mogą wywierać silniejszy wpływ. Badania, którym poddano Francu­ zów, wykazały, że widok i zapach typowego francuskiego śniada­ nia powodował czterokrotnie większe wydzielanie soków trzust­ kowych niż widok befsztyku (Sarles i in., 1968). Pacjenci, którzy muszą być odżywiani przez sondę dostarczającą pokarm prosto do żołądka, doświadczają słabszej potrzeby przyjmowania po­ karmu, jeżeli nie odczuwają jego zapachu lub smaku (Bykov, Gantt, 1957). Powonienie jest prymitywnym zmysłem, kierującym zwierzęta ku naturalnym źródłom pożywienia. Buławka węchowa posiada wiele połączeń z układem limbicznym, a zatem z naszymi emocjami (zob. rozdział 4). Rzadko pozostajemy obojętni na reakcje emocjo­ nalne związane z węchem. Lubimy i często jesteśmy nęceni przez wiele zapachów, wielu również nie znosimy i dlatego od nich stronimy.

Czynniki psychologiczne Na zachowania związane z odżywianiem wpływ mają liczne czynniki psychologiczne. Wiele osób przyzwyczajonych jest do spożywania posiłków o określonej porze dnia, co uwydatnia rolę warunkowania. Czasami wystarczy tylko świadomość, że zbliża się południe i rutynowo szykują się do wyjścia na lunch. Więk­ szość z nas wie, jak woń przygotowanych potraw może przeszka­ dzać w dokończeniu innych czynności i pobudzać pragnienie je­ dzenia. Apetyt większości ludzi, nawet po zjedzeniu sycącego posiłku, może zostać pobudzony przez widok, powiedzmy, cu­ kierków czekoladowych, babki cytrynowej, orzechów pistacjo­ wych, ciasteczek maślanych, białej czekolady... A jeśli pociekła

147

148

Rozdział 5

wam w tej chwili ślinka, świadczy to o tym, że nawet same słowa wystarczą. Oczywiście słowa mogą również powodować niesmak, na przykład gdy komuś, kto objadł się cukierkami, powiemy, że coś jest „słodko-mdłe" (zob. poniżej). Samo pożywienie pobudza mechanizmy fizjologiczne kojarzo­ ne z głodem i jedzeniem. W klasycznym eksperymencie Pawłowa (1927) z psami, karma powodowała ślinienie się zwierząt nawet w przypadku braku warunkowania. Tego typu reakcje na widok i zapach pożywienia, a także wydzielanie innych substancji, są do­ brze znane u wielu gatunków, nie wyłączając ludzi. Czynniki społeczne, a także przyjemny smak i nawyk, mogą znacznie wpływać na zachowania związane z jedzeniem. Są one ograniczane i inicjowane przez wydarzenia społeczne prawie we wszystkich kulturach. Święta łączą się zwykle z ucztami wydawa­ nymi publicznie. Wówczas wiele rodzin i wspólnot gromadzi się wokół stołu. Istnieją eksperymenty potwierdzające, że obecność innych osób sprzyja przyjmowaniu pokarmu. Na przykład Berry wraz z zespołem (1985) odkrył, że ludzie zjadają więcej lodów, kie­ dy jest możliwość wyboru smaków, i jeszcze więcej, gdy spoży­ wają je w grupie, a nie samotnie. Przyjmowanie pokarmów jest procesem nagradzanym (zob. Berridge, 1996), bezpośrednio dotyczącym struktur i układów neurochemicznych mózgu, które dostarczają przyjemność i wzmoc­ nienia. Ilość spożywanych produktów może w większym stopniu zależeć od zapachu i smaku niż od ich wartości odżywczych. Tak samo jest u szczurów. Te, wobec których zastosowano bardzo smaczną dietę, jadły więcej niż te, którym podano produkty o obo­ jętnym smaku, ale za to o pełnej wartości odżywczej (Sclafani, 1976). Kiedy podsunięto im różnego rodzaju produkty powszech­ nie spożywane przez ludzi, takie jak: czekolada mleczna, ciastecz­ ka czekoladowe, ser, masło orzechowe i salami, stały się otyłe w porównaniu ze szczurami, które miały dostęp tylko do zwyk­ łego „szczurzego" jedzenia. Bez wątpienia eksperyment ten mówi nam wiele o coraz powszechniej występujących dziś przypadkach otyłości u ludzi. W myśl słynnego spostrzeżenia Schachtera (1975) na ludzi otyłych silniej oddziałują czynniki zewnętrzne, takie jak widok

Pragnienie, głód i wydalanie

lub woń potraw, niż wewnętrzne, typu: poziom cukru we krwi lub pustość żołądka. Jego zdaniem tacy ludzie przypominają tro­ chę szczury z uszkodzonym brzuszno-przyśrodkowym jądrem podwzgórza, wybredne i mniej wrażliwe na wewnątrzustrojowe sygnały sytości, które u normalnych zwierząt i ludzi powodują zaprzestanie spożywania pokarmów. Poparł te stwierdzenia do­ wodami eksperymentalnymi. Otyli ludzie są bardziej kapryśni. Gdy poda im się mlecznego shake'a o gorzkim smaku, wypiją go mniej niż ludzie zdrowi, natomiast, jeśli napój będzie miał swój właściwy smak, wypiją dużo więcej. Zjedzą mniej orzechów niż ludzie o normalnej wadze, jeśli będą one w łupinach, ale jeśli będą łuskane, pochłoną ich dużo więcej. Po jednakowej wielkości po­ siłku, otyły człowiek zje więcej krakersów niż człowiek szczupły. Chociaż po okresie niedoboru pożywienia ludzie o normalnej wa­ dze zjedzą więcej krakersów niż otyli. Jednak Rodin (1981) nada­ remnie próbował ponownie przeanalizować kolejne badania i do­ szedł do wniosku, że osoby z nadwagą niekoniecznie muszą być wrażliwsze na bodźce zewnętrzne. Również wielu ludzi z wagą w granicach normy reguluje ilość spożywanych pokarmów pod wpływem tych czynników. Procesy świadome, wynikające z funkcji kory mózgowej, mogą również wpływać na zachowania związane z żywieniem. Wiado­ mo powszechnie, że wiele osób stara się utrzymać planowaną kon­ trolę nad własną dietą. W dzisiejszych czasach mamy dostęp do ogromnej ilości informacji na temat odżywiania, nie pozostających bez znaczenia dla stanu wiedzy jednostki i dla podejmowanych przez nią decyzji. Naturalnie, w sytuacji dostępu do wyśmienitych potraw i przy chęci zrzucenia wagi, wiedza ta stawia człowieka w sytuacji wewnętrznego konfliktu pomiędzy wyższymi procesa­ mi poznawczymi a prymitywniejszymi impulsami fizjologicznymi (zob. rozdział 13).

149

ISO

Rozdział 5

OKREŚLONE APETYTY Smak słodkości Jest rzeczą jasną, że wiele osób uwielbia słodycze. Większość z nas może to zaobserwować u siebie, każdy rodzic wie, że dzieci łakną i często są nagradzane cukierkami, a pobieżne przejrzenie dokumen­ tów sprzedaży małych sklepików spożywczych potwierdzi, że słody­ cze powszechnie zastępują przekąski. Chociaż rafinacja cukru jest stosunkowo nowym osiągnięciem, upodobanie do łakoci spotkać można we wszystkich kulturach i na pewno jest o wiele starsze od upowszechnienia tej technologii (Jerome, 1977; Pfaffmann, 1977). Zamiłowanie do słodyczy da się wyraźnie zauważyć nawet u noworodków. Istotnie, w wielu kulturach, miedzy innymi w Ameryce Południowej i Środkowej, Polinezji oraz w południo­ wej i południowo-wschodniej Azji praktykuje się podawanie im słodkich roztworów (Jerome, 1977), uznając, że dzieci je lubią, i ufając, że zwiększają one szanse ich przeżycia. Noworodki wolą spożywać roztwory cukru niż czystą wodę, a nawet chętniej je piją niż przeznaczone dla nich odżywki (Desor i in., 1977). Upodobanie to trwa przez wszystkie stadia rozwoju i widoczne jest nawet w wieku dorosłym. Co ciekawe, ludzie preferują jedynie łagodnie słodkie roztwory i mogą odrzucać takie, w których stężenie cu­ krów jest bardzo duże, chociaż istnieją znaczne różnice indywi­ dualne w poziomie preferowanej słodyczy. Język bezpośrednio odbiera tylko kilka smaków, a słodycz jest jednym z nich. Istnienie receptorów słodyczy na tym poziomie świadczy o tym, że reakcja na nią jest wrodzona. Tego typu upodobanie charakteryzuje również wiele innych gatunków (Pfaffmann, 1977). Wiadomo powszechnie, że zauwa­ żyć je można u psów, koni, myszy, szczurów i u wielu innych zwierząt udomowionych. W przeprowadzonych doświadczeniach szczury i małpki robią wiele, żeby otrzymać płyny zawierające sacharozę, glukozę, fruktozę lub laktozę. Zauważono także, że skunksy, szopy i niedźwiedzie często przetrząsają odpadki wy­ rzucane przez ludzi w poszukiwaniu słodyczy. Być może, nie nale­ ży upodobania do słodyczy uogólniać na wszystkie kręgowce lub

Pragnienie, głód i wydalanie

nawet na ssaki, ale wiele z nich nie pogardzi słodyczami. Wiemy wszyscy, a zwłaszcza biwakowicze, w jakim stopniu cukier przy­ ciąga owady, takie jak mrówki, pszczoły i osy. Steiner (1973; 1977) przeprowadził fascynujące obserwacje ilu­ strujące wyraz twarzy noworodka w reakcji na substancje che­ miczne zawarte w pożywieniu. Od pierwszych godzin życia poza organizmem matki miny niemowląt mają charakter stereotypiczny i komunikatywny. Smaki, takie jak słodki, kwaśny i gorzki, wy­ woływały reakcje twarzy wyraźnie różniące się od siebie i odmien­ ne od wywoływanych przez substancję kontrolną, którą była woda destylowana. Według Steinera (1977, s. 174-175): „Bodziec słodki prowadzi do prawdziwego odprężenia widocznego na twarzy, przypominającego wyraz »zadowolenia«. Tej minie często towa­ rzyszy lekki uśmiech oraz niemal zawsze wzmożone lizanie górnej wargi i odruch ssania... Bodziec kwaśny prowadzi do zaciśnięcia warg w sposób znany jako »darwinowskie zaciskanie ust«, mo­ gące mieć charakter ciągły lub nawrotowy. Towarzyszą mu lub po nim występują marszczenie nosa i mruganie oczu". Zatem w pierwszych dniach życia widzimy oznaki przyjemno­ ści lub unikania bodźca smakowego. Świadczy to o tym, że reakcje na podstawowe smaki i towarzyszące im wyrazy twarzy są wro­ dzone. Część z najbardziej znaczących danych zebranych przez Steinera dotyczy noworodków z wrodzonym bezmózgowiem, to znaczy takich, które nie posiadają struktur przodomózgowia, co jest wadą spowodowaną małogłowiem lub wodogłowiem. Dzieci te zachowują się tak samo jak dzieci normalne. Świadczy to o tym, że reakcje smakowo-twarzowe są bardzo prymitywne i sterowane przez mechanizmy pnia mózgu.

Apetyt na sód Jeżeli osobiście nie jesteście przekonani, że ludzie łakną słonych potraw, łatwo możecie to zauważyć, przyglądając się zawartości soli w potrawach powszechnie konsumowanych w tak zwanych fast foodach. Podobnie jak w przypadku słodyczy reakcje na słoność zaczynają się już na języku.

151

152

Rozdział 5

Wiele innych ssaków posiada wrodzony apetyt na sól. Ż yw ­ ność bydła i wielu kręgowców może nie zawierać jej w wystar­ czających ilościach, a wtedy zwierzęta te chętnie będą korzystać ze specjalnych lizawek. Z drugiej zaś strony, drapieżniki mają sodu raczej pod dostatkiem, natomiast gatunki wszystkożeme plasują się na drugiej pozycji, jeśli chodzi o zawartość tej substancji w po­ żywieniu (zob. Denton, 1982; Grossman, 1990). Szczury laborato­ ryjne, podobnie jak wielu ludzi, wolą spożywać słone produkty, nawet gdy nie istnieje fizjologiczne zapotrzebowanie na sól. Jak to już zostało powiedziane przy okazji omawiania pragnie­ nia, istnieje delikatny stan równowagi pomiędzy solą i wodą w or­ ganizmie, a popęd związany z pragnieniem uruchamiany jest, gdy ten stan zostaje zachwiany. Sól (NaCl) lub jej składnik, jon sodowy (Na+), odgrywają istotną rolę w utrzymaniu objętości krwi, regu­ lacji poziomu płynów w obszarach wewnątrz- i zewnątrzkomórkowych oraz w metabolizmie samych komórek, nie wyłączając neuronów. Zasolenie naszej krwi wynosi zwykle tyle samo co za­ solenie wody morskiej (około 0,9 procent). W wyniku pocenia się, oddawania moczu, ślinienia i wydalania wciąż dochodzi do utraty sodu. Gdy mamy do czynienia z dużym spadkiem jego zawartości w organizmie, uruchamiany zostaje opi­ sany przy okazji omawiania pragnienia układ renina-angiotensyna i nadnercza zaczynają wydzielać aldosteron. Obniża on ilość sodu wydalanego w moczu, ślinie i pocie. Jego znaczenie obserwu­ je się w przypadku usunięcia obu nadnerczy. U szczurów, które przeszły tego typu operację, wzrasta ilość spożywanej soli (Nachman, 1962), a zastąpienie czystej wody solanką do picia zwiększa długość ich życia (deCatanzaro, Gorzałka, 1980). W sytuacji poważnego lub długotrwałego pozbawienia źródeł sodu szczury laboratoryjne piją bardzo nasycone roztwory soli, któ­ rych w normalnych warunkach by nie tknęły. Brak dostępu do sodu motywuje najróżniejsze formy działania, które mogą być nagrodzone porcją soli (Krieckhaus, Wolfe, 1968). Sony smak odgrywa ważną rolę w osłabieniu apetytu na ten składnik potraw, ponieważ samo dostarczenie soli do żołądka nie zawsze odnosi taki skutek. Na pod­ stawie wszystkich tych dowodów uznano powszechnie, że głód soli, a zwłaszcza sodu, jest wrodzony (zob. przegląd Grossmana, 1990).

Pragnienie, głód i wydalanie

Inne wrodzone apetyty? Oczywiście jest wiele więcej substancji odżywczych o zasadni­ czym znaczeniu dla naszego zdrowia. Zalicza się do nich 20 ami­ nokwasów, będących składnikami protein, pewne ważne kwasy tłuszczowe oraz mnóstwo witamin i minerałów. Można by sobie wyobrazić, że istnieją konkretne apetyty zmuszające nas do poszu­ kiwania tych substancji i że są one tak samo zaprogramowane jak łaknienie słodyczy lub sodu. Jednak nie do końca wiadomo, czy rzeczywiście mamy do czynienia z innymi wrodzonymi mechani­ zmami niż pragnienie cukru i soli. Nie ulega wątpliwości, że na poziomie różnic indywidualnych ludzie posiadają wiele silnych pragnień dotyczących konkretnych potraw. Do rozmiarów anegdoty urastają i, istotnie, są stale obser­ wowane konkretne apetyty pojawiające się w czasie ciąży, w okre­ ślonej fazie rozwoju, w której wymagania w stosunku do substan­ cji koniecznych do wzrostu są największe. Konkretne pragnienia rodzą się często spontanicznie, jak na przykład nagła ochota na po­ trawy z chińskiej kuchni lub czekoladę. Ale jaką drogą toczyła się ewolucja ludzi pochodzenia, dajmy na to, europejskiego, by wy­ kształcił się u nich smak na chińskie przyprawy lub fasolkę pier­ wotnie rosnącą tylko w Afryce Zachodniej, skoro zaczęły one wy­ stępować w kulturze zachodniej dopiero od niedawna? Trudno byłoby wyjaśnić taką sytuację, polegając jedynie na teorii doboru naturalnego. Selekcja pokarmu jest sprawą zasadniczą, jeśli chodzi o dobry stan zdrowia. Niektóre ze zwierząt, na przykład niedźwiadki koala lub pandy wielkie, jedzą niewiele. Te i inne gatunki roślinożerców posiadają specjalnie przystosowane receptory smakowe i przewody jelitowe, aby wydobyć jak najwięcej treści żywienio­ wych z ograniczonej liczby źródeł. Mięsożerne, między innymi koty domowe, również mają mniej zmartwień niż my, ponieważ samo mięso dostarcza najróżniejszych składników odżywczych odpowiadających zapotrzebowaniu fizjologicznemu. Zasadniczo rzecz biorąc, drapieżniki budują swoje ciało z materiałów pobra­ nych z innego zwierzęcia. Przed stworzeniami wszystkożernymi, takimi jak ludzie, stoi wyzwanie wyważenia diety poprzez dobór

153

154

R azi tziul 5

i porcjowanie spożywanych pokarmów w sposób optymalny dla zdrowia. Przy ogromnej możliwości wyboru, istotne jest posiada­ nie mechanizmów zapewniających dobór właściwych produktów we właściwych ilościach. A zatem, czy istnieją inne wrodzone apetyty? Zjawisko łaknie­ nia różnych potraw przyczyniło się do postawienia tego intere­ sującego pytania. Można by spekulować, że rosnący apetyt w cza­ sie ciąży ma wymiar adaptacyjny w kontekście odżywiania płodu i że w tym przypadku widać bezpośrednie działanie doboru natu­ ralnego. Choć nie jesteśmy w stanie udzielić wszystkich odpowie­ dzi, to natura prawdopodobnie rozwiązała ten problem, nie korzy­ stając z żadnych silnych popędów, inaczej niż w przypadku soli i cukru. Bardzo trudno znaleźć absolutne dowody na istnienie in­ nych wrodzonych apetytów. Mimo że z łatwością odczuwamy słodkość i słoność, nie potrafimy w ten sam sposób doświadczać wielu innych niezwykle istotnych składników odżywczych, a jak się później przekonamy, nasze reakcje na woń są dość skompli­ kowane. Natura raczej rozwiązała ten problem w inny sposób. Prawdopodobnie uaktywniają się tu pewne mechanizmy uczenia się. Może posiadamy wynikające z doboru naturalnego predyspo­ zycje, by uczyć się szybko, które produkty pogarszają nasze samo­ poczucie, a które sprawiają, że stajemy się zdrowsi.

Unikanie substancji toksycznych Nie ma wątpliwości, że uczymy się unikać substancji, które przyprawiają nas o złe samopoczucie. Wielu ludzi zna to zjawisko aż za dobrze z własnych doświadczeń z tequilą, skorupiakami, ta­ nim winem itd. Zaraz po skojarzeniu złego samopoczucia z jakimś produktem spożywczym może pojawić się wstręt do niego. Czasa­ mi ten mechanizm może pełnić funkcję adaptacyjną. Sprawi, że za­ czniemy powstrzymywać się od picia dobrego wina dlatego, że zdarzyło nam się trafić kiedyś na napój zepsuty. Nawet myśl o je­ dzeniu może przywołać wspomnienia choroby, a następnie nie­ możliwe okaże się przezwyciężenie takiej awersji w przyszłości, nawet na oficjalnym proszonym obiedzie, podczas którego ocze-

Pragnienie, głód i wydalanie

kuje się przestrzegania pewnych reguł zachowania. W przypadku, gdy ludzie są uczuleni na niektóre produkty, będzie to bez wątpie­ nia charakter adaptacyjny, a przecież w substancjach organicznych aż roi się od toksyn. Zwykle lepiej zachować ostrożność, niż potem żałować. Szczury są stworzeniami wszystkożernymi, podobnie jak my. Garcia wraz z zespołem (1955; 1966) wykazał, że bardzo szybko uczą się kojarzyć nowy smak z objawami choroby. Dzieje się tak nawet, gdy smak nie ma przyczynowego związku z ową chorobą. Napromieniowanie lub zastrzyk z chlorku litu wywołuje stan złe­ go samopoczucia. Szczur nie wymiotuje, ale jego ruchy ulegają spowolnieniu i wygląda on tak, jak wyglądałby chory człowiek. Kiedy promieniowanie lub zastrzyk połączy się z nowym sma­ kiem, na przykład sacharyny, szczury zaczynają unikać tej sub­ stancji, uczą się kojarzyć smak z chorobą zwykle po jednym takim doświadczeniu. Garcia odkrył, że szczury uczą się unikać nowych produktów, nawet gdy choroba pojawia się z godzinnym opóźnieniem pomię­ dzy poczuciem smaku a jej objawami. Jedynie bodźce smakowe, a nie słuchowe lub wzrokowe, pozwalają na uwarunkowanie i skojarzenie ze stanem chorobowym z tak dużym opóźnieniem. Cechy uwarunkowanej awersji do jedzenia początkowo zaniepo­ koiły i sprawiły wiele kłopotów teoretykom uczenia się, ponieważ większość uwarunkowań u zwierząt wymagało bezpośredniego skojarzenia reakcji i konsekwencji. Jednak to, że wyjątkowe proce­ sy uczenia ulegały ewolucji w celu unikania toksyn, na pierwszym miejscu stawiając przyjmowanie posiłków w celach odżywczych i niebezpieczeństw, jakie stanowią dla wielu organizmów truci­ zny, nie jest wcale pozbawione sensu. Niewykluczone, że w przy­ padku jedzenia mamy do czynienia z unikalnymi mechanizmami uczenia się. Jeden ze sposobów obrony przed truciznami zaprezentowany jest w zjawisku zwanym n e o f o b i ą ż y w i e n i o w ą . Zwierzęta unikają substancji, których wcześniej nie jadły. W przypadku lu­ dzi, od kiedy upowszechniło się spożywanie stałych pokarmów, rodzice obserwują to zjawisko u swoich dzieci, które z reguły jedzą nie drażniące obojętne produkty i z niepokojem podchodzą do

155

156

Rozdział 5

nowych pokarmów o złożonym smaku. Takie zachowanie można też zaobserwować w warunkach eksperymentalnych u zwierząt laboratoryjnych (Rozin, Kalat, 1971). Niemniej jednak motywacja prowadząca do unikania substan­ cji trujących nakłada się lub zostaje zagłuszona przez sytuacje nie­ doboru pokarmu. Mariam (1986) donosi, że w Etiopii, w okresie głodu na obszarach wiejskich w latach 1958-1977, ludzie jedli pro­ dukty, o których wiedzieli, że mogą być trujące, na przykład ziar­ no zarażone sporyszem i gatunek groszku Lathyres satwus, o któ­ rym wiadomo, że paraliżuje układ nerwowy.

Apetyty nabyte Rozin (1989; zob. również Rozin, Kalat, 1971) przedstawia zna­ komity przegląd sytuacji, w których pojawia się nabyte unikanie i upodobanie konkretnych potraw. Zwraca uwagę na to, że przy pomocy uwarunkowanej awersji i uwarunkowanego upodobania można wyjaśnić, dlaczego zwierzęta uczą się dostosowywać do diety dostarczającej konieczne substancje odżywcze. Zasadniczo chodzi o to, że uczymy się unikać pokarmów, po których czujemy się źle, i poszukiwać takich, które dają nam zdrowie i dobre samo­ poczucie. Istnieje mnóstwo dowodów eksperymentalnych, które to po­ twierdzają. Na przykład Rozin (1968) manipulował poziomem wi­ taminy BI (tiamina) w pokarmie podawanym szczurom. Nic nie po­ twierdza tego, że mogłyby one czuć jej zapach lub smak, ani żeby z wrodzoną zdolnością były w stanie jej poszukiwać, nie będąc tego nauczone. Początkowo, gdy ich dieta została pozbawiona tej wita­ miny, jadły w normalny dla siebie sposób. Z czasem jednak przyj­ mowały mniej pokarmów i coraz bardziej cierpiały z powodu jej niedoboru. W końcu zaczęły rozlewać jedzenie tak, jak postępują z truciznami. Kiedy przedstawiono im inną dietę, bogatą w tiaminę, natychmiast się na nią przerzuciły i unikały poprzedniego pożywie­ nia, nie wykazując oznak neofobii żywieniowej. Rozin doniósł ponadto, że szczury szybko powrócą do starej diety, która ma pełną wartość odżywczą, jeśli pozbawi się je wita­

Pragnienie, głód i wydalanie

miny w drugim zestawie dietetycznym. Jeżeli zaprowadzi im się zdrową dietę A i zastąpi później nową dietą B, pozbawioną zasad­ niczego składnika odżywczego, to w przypadku wolnego wyboru wybiorą dietę A. Ponadto, jeśli brak im zasadniczego składnika odżywczego, mogą wykształcić uwarunkowane upodobanie do nowej diety, kiedy zaprezentuje się im jej smak przy jednoczesnym wstrzyknięciu do organizmów brakującej substancji. Galef (1977; 1985) wykazał, że wzorce żywieniowe u szczurów są przekazywane przez dorosłe osobniki odstawionym od karmie­ nia młodym. Mają one tendencje do naśladowania upodobań do­ rosłych, w których bliskości przebywają. Dostrzegając wiele wska­ zówek, takich jak zawartość różnych substancji w mleku matki, obecność dorosłych w pobliżu określonych pokarmów i pozo­ stałości chemiczne wyczuwalne na przykład w oddechu, uczą się, co jest bezpieczne, a co nie. Na tej podstawie można by uznać, że nawet szczury posiadają „kulturę" przekazywaną z pokolenia na pokolenie, jeśli chodzi o pożywienie. Aż do wieku około dwóch lat ludzkie dziecko ma tendencję do wkładania wszystkiego do ust, zjawisko to znane jest pod nazwą łaknienia spaczonego (Wicks-Nelson, Israel, 1997). Wpływ na nie mają procesy uczenia się, ponieważ normalne dzieci będące pod należytą opieką rodzicielską uczą się, że nie należy wkładać do buzi mydła, natomiast dzieci niedorozwinięte umysłowo lub zaniedby­ wane nadal wykazują takie zachowanie w późniejszych latach życia. Większość wczesnych nauk dotyczy tego, czego nie należy jeść (zob. Birch, 1989). Jeśli po zjedzeniu początkowo obojętnych w swym działaniu pokarmów pojawia się złe samopoczucie, na przykład wymioty, skurcze lub zaburzenia oddychania, to wy­ stąpi awersja warunkowa do tego smaku. Może to nastąpić już po jednym negatywnym doświadczeniu, nawet gdy wiadomo, że ten konkretny produkt nie spowodował problemów. Modelowa­ nie zachowań przez rodziców, oferowanie żywności i informacje zwrotne płynące z jedzenia z pewnością są również bardzo istotne w kształtowaniu indywidualnych apetytów. Pomiędzy kulturami, a nawet wewnątrz kultur pomiędzy poszczególnymi jednostka mi, obserwuje się ogromne zróżnicowanie upodobań żywieniu wych.

157

158

Rozdział 5

Birch (1989) doszedł do wniosku, że dla małych dzieci kilku­ krotny kontakt jest najważniejszym czynnikiem sprawiającym, że nowa potrawa zostanie polubiona. Oczywiście rodzaj potrawy, z którą się ono styka, zależy od rodziny oraz nawyków i reguł kul­ turowych. Rozin twierdził, że elementem pozwalającym najlepiej przewidzieć preferencje żywieniowe człowieka jest kultura lub grupa etniczna oraz że siły społeczne są najsilniej działającymi czynnikami w ich określaniu, zwłaszcza gdy dziecko dostrzega, że obiekt ma duże znaczenie dla szanowanych przez nie ludzi. Syste­ matyczne badania nad rolą wpływów społecznych na kształtowa­ nie upodobań dzieci potwierdzają tę teorię. Rozin (1989) zauważył również, że ludzie są wyjątkowi pod względem darzenia silnym upodobaniem niesmacznych substancji, takich jak drażniące przyprawy, kawa, tytoń i inne gorzkie i „moc­ ne" produkty. Chili jest bardzo łubiane w wielu kulturach i Rozin wykazał, że niechęć wobec wrażenia pieczenia ust, jakie ono wy­ wołuje, słabnie w wieku od pięciu do ośmiu lat. Dzieje się tak zasad­ niczo za sprawą nacisków społecznych i naśladowania dorosłych.

Uzależnienie jako apetyt nabyty Produkty spożywcze są bardzo złożone pod względem che­ micznym, ponieważ substancje organiczne charakteryzują się ol­ brzymim zróżnicowaniem biochemicznych procesów ich powsta­ wania. Granica pomiędzy żywnością a używką nie zawsze jest tak wyraźna, jak przedstawiają to w dzisiejszych czasach media. Wie­ le, jeśli nie wszystkie używki są pochodzenia roślinnego, podobnie jak większość produktów spożywczych. Codziennie spożywane produkty, takie jak sery, wino, czekolada, gałka muszkatołowa, korzeń lukrecji, banany i herbata, zawierają niemało związków or­ ganicznych, o których wiadomo, że mają właściwości psychotro­ powe. Związki te wpływają na procesy chemiczne mózgu i po rafi­ nacji mogłyby być uznane za narkotyki. Uzależnienia są złożonymi zjawiskami, dającymi początek mo­ tywacji nabytej, na którą wpływ mają czynniki psychologiczne, społeczne i biochemiczne (zob. Peele, 1985). Jak powszechnie wia­

Pragnienie, głód i wydalanie

domo, uzależnienie od pewnych substancji, takich jak heroina lub nikotyna, może wyzwalać silne stany motywacyjne, często do tego stopnia, że zagłuszają one bardziej adaptacyjne potrzeby. Wiado­ mo również, że używki wymuszają na konsumentach działania, które mogą zagrażać ich życiu. Są to sztuczne stany motywacyjne, których celem jest wprowadzenie substancji chemicznych do orga­ nizmu, dlatego można je uznać za apetyty nabyte. Po pierwsze zauważmy w kategoriach ewolucyjnych, że rafino­ wane narkotyki są nowym zjawiskiem. Niektóre z substancji naj­ silniej uzależniających, jak heroinę lub kokainę, otrzymuje się w wyniku sztucznych procesów chemicznych wymagających uży­ cia nowoczesnej technologii. Używanie łagodniejszych substancji, jak kannabina, peyotl lub opium, ma dłuższą historię, ponieważ uzyskuje się je bezpośrednio z nie przetworzonych roślin. Wiele najniebezpieczniejszych substancji stanowi rafinowane związki chemiczne nie występujące w naturze. Dobór naturalny nie mógł nas przygotować do reagowania na nienaturalne mieszanki che­ miczne. Nie powinno więc być zaskoczeniem, że w związku z nimi pojawiają się zachowania nieprzystosowawcze (zob. omówienie opóźnienia ewolucyjnego w dodatku 2-1). Alkohol (etanol) można uznać zarówno za produkt spożywczy, jak i za użvwkę. Pod względem biochemicznym blisko mu do cuk­ ru, natomiast w procesie metabolicznym małe jego dawki prze­ twarzane są w porcje energii. W większych ilościach ogranicza me­ tabolizm wewnątrzkomórkowy ośrodkowego układu nerwowego i, jak wiadomo, może odblokować emocje i zahamowania społecz­ ne wielu ludzi. Prawdopodobnie wynika to z faktu, że wyższe funkcje kory mózgowej ograniczają prymitywniejsze funkcje niż­ szych partii przodomózgowia. Jest to związek pomiędzy czynno­ ściami poznawczymi a emocjami, który omówimy w rozdziale 13. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że dla wielu częste spożywa­ nie alkoholu może przerodzić się w nawyk. Wiele używek, na które ludzie nabierają apetytu, działa bezpo­ średnio na neuroprzekaźniki i inne naturalne układy biochemiczne (zob. Cooper i in., 1991). Jak powiemy w późniejszych rozdziałach, istnieją niezbite dowody na to, że owe układy mają bezpośredni wpływ na emocje. Heroina i inne leki makowcowe oddziałują na

159

160

Rozdział 5

receptory endorfin i enkefalin, będących naturalnymi substancjami wykorzystywanymi w uśmierzaniu bólu (zob. rozdziały 4 i 6). Nikotyna wpływa na funkcjonowanie pewnej podgrupy recepto­ rów acetylocholiny, znanych jako receptory nikotyny, występu­ jących w zwojach nerwowych układu autonomicznego, nerwach przywspółczulnych i obszarach ośrodkowego układu nerwowego. Kiedy palacze mówią, że palenie ich odpręża i stymuluje, być może dzieje się tak za sprawą odruchów autonomicznych związanych z przywspółczulnym układem nerwowym. Kokaina pobudza sy­ napsy katecholaminergiczne. Wiele innych używek, z których lu­ dzie korzystają w celach rekreacyjnych, wywołuje sztuczną euforię w wyniku oddziaływania na monoaminy, takie jak serotonina i norepinefryna. Jak powiemy w rozdziale 10, w warunkach naturalnych te związki są odpowiedzialne za odczuwanie szczęścia i smutku. Widzimy więc, że wiele używek, na które ludzie mają apetyt, zmienia nastroje poprzez reakcje, w które wchodzą z naturalnymi układami biochemicznymi kształtującymi nasze emocje i popędy. Nagroda za ich początkowe stosowanie może wynikać bezpo­ średnio z uśmierzenia bólu lub z euforii i relaksacji, które są sztucznie indukowane, gdy te substancje przedostają się do natural­ nych mechanizmów stanowiących podstawy kształtowania emo­ cji. Po wielokrotnym użyciu następuje fizjologiczna adaptacja wy­ nikająca z dostosowania układów biochemicznych do obecności tych związków. Owa tolerancja jest po części związana ze wzro­ stem wydajności mechanizmów wydalniczych w wyniku dzia­ łania enzymów wątroby, mózgu i innych. A skoro używki są sku­ teczniej wydalane, to aby uzyskać taki sam efekt emocjonalny, jaki obserwowało się początkowo, trzeba je przyjmować w większych ilościach. Niemniej jednak główną rolę w nabywaniu i podtrzymywaniu zachowań uzależnienia odgrywają mechanizmy uczenia się i po­ znania (zob. Marlatt, Donovan, 1981; Peele, 1985). Obserwujemy tu między innymi takie czynniki, jak naśladowanie i indukcja spo­ łeczna, mechanizmy wzmocnienia oraz poznawcze oczekiwania związane z konkretną używką. By poddać się biochemicznym wpływom takich substancji, jak nikotyna, kokaina lub heroina, trzeba ich spróbować. Tylko niewielka część ludzi to robi, a dzieje

Pragnienie, głód i wydalanie

się tak dlatego, że jest wystawiona na ich działanie za sprawą mo­ delowania, oczekiwań poznawczych i nacisków ze strony rówie­ śników. Gdy raz się spróbuje, pozostaje się pod pewnym wpływem używki na emocje. Po pierwszych próbach następują kolejne próby przyjmowania używki, gdyż odczuwalne są skutki jej działania, takie jak złagodzenie bólu, odprężenie, euforia. Następnie jej uży­ wanie może przybrać charakter nawykowy za sprawą wzmacnia­ jących właściwości tych sztucznie wywołanych nastrojów i zmian motywacyjnych. Teoria ta podobna jest do omówionego wyżej modelu nabywania określonych apetytów, w którym skutki sma­ kowe pierwszego sięgnięcia po nowy pokarm kształtują następne wybory. Po dłuższym czasie, uzależnienie od używki może wzrastać, co jest skutkiem tego, że organizm przyzwyczaił się pod względem fizjologicznym do jej obecności i jej brak wywołuje stany awersyjne, prowadzące do złego samopoczucia, głodu narkotycznego i objawów wycofania. Pojawia się odchylenie od nabytego stanu homeostazy, co w efekcie motywuje do jej odzyskania. Nie ma wątpliwości, że warunkowanie odgrywa zasadniczą rolę w kształtowaniu tolerancji i uzależnienia od narkotyku. Jeżeli organizm wielokrotnie w określonych sytuacjach poddawany jest działaniu takich substancji, jak morfina, to okoliczności te przej­ mują kontrolę na odruchami fizjologicznymi i zachowaniami związanymi z tą używką (zob. MacRae i in., 1987; Siegel i in., 1987). Tego typu sytuacja zaprezentowana w oderwaniu od narkotyku, może właściwie wywołać reakcję odwrotną do tych, jakie są przez niego indukowane, warunkową reakcję antycypacyjną. Na przy­ kład szczury, którym wielokrotnie podawano morfinę (obniżającą wrażliwość na ból) w kontekście określonych bodźców, umiesz­ czone w tej samej sytuacji z pominięciem podania substancji stają się nadwrażliwe na czynniki zewnętrzne. Na głód konkretnego narkotyku wpływ mogą mieć obecne wa­ runki społeczne i mieszkaniowe. Wykazali to w swoich ekspery­ mentach Alexander, Beyerstein, Hadaway i Coambs (Alexander i in., 1981; Hadaway i in., 1979). Badacze porównali samodzielne pobieranie morfiny przez szczury mieszkające w indywidualnych,

161

162

Rozdział 5

izolowanych miejscach oraz w koloniach, w większych i bardziej stymulujących środowiskach. Szczury są stworzeniami społeczny­ mi i odosobnienie jest dla nich czynnikiem stresującym. Tradycyj­ ne pojedyncze klatki laboratoryjne nie oferują prawie żadnej stymulacji ani możliwości działania. Natomiast badacze stworzyli coś, co nazwali szczurzym parkiem, środowisko wzbogacone, zajmujące większą przestrzeń, dające szansę wzajemnych kontak­ tów i wyposażone w wiele przyrządów, którymi można manipulo­ wać. W obu przypadkach, oprócz butelek z wodą pitną, zwierzęta miały również stały dostęp do roztworu morfiny, który był cały czas nadzorowany. Wyniki wykazały niezbicie, że szczury izolo­ wane w pozbawionych stymulacji otoczeniach pobierały o wiele więcej morfiny niż osobniki ze szczurzego parku. Późniejsze bada­ nia tych naukowców wykazały, że za ten efekt odpowiedzialne było połączenie przestrzeni i stymulacji społecznej. To nie przypadek, że spożycie alkoholu wzrasta w czasie stre­ su, że używki rozweselające i znieczulające stosowane są przez ubogich i zdesperowanych i że po nikotynę sięgają ludzie znaj­ dujący się w ciągłym napięciu. Sztuczne apetyty na konkretne sub­ stancje chemiczne mogą być nabyte ze względu na ich biochemicz­ ny wpływ na emocje i popędy, który w interakcji z procesami społecznymi i warunkującymi nosi sztuczne znamiona nagrody. Apetyty te zakładają krótkotrwałą gratyfikację (zob. rozdziały 12 i 13). Jak powszechnie wiadomo, skutkiem ciągłego przyjmowa­ nia kilku środków przez dłuższy okres mogą być zaburzenia adap­ tacyjne. I nie zawsze są one wynikiem bezpośredniego działania substancji. Na przykład to raczej dym, a nie nikotyna powoduje schorzenia układu oddychania, a niektóre niekorzystane dla zdrowia skutki zażywania heroiny należałoby przypisać towa­ rzyszącemu mu stylowi życia i problemom higienicznym, a nie sa­ mej substancji. Samodzielne przyjmowanie specyficznych substancji chemicz­ nych przybiera rozmaite formy, od świadomej i nieświadomej władzy nad spożywanymi produktami, przez kuracje ziołowe i farmaceutyczne, do eksperymentów z używkami i uzależnienia. Granice te nie zawsze są wyraźne i w wielu przypadkach potrzeba

Pragnienie, głód i wydalanie

jeszcze intensywnych badań. Wiele jest jeszcze aspektów przyjmo­ wania produktów spożywczych i używek, które wykraczają poza zakres problematyki niniejszego tekstu.

Dzisiejsze skutki upodobań żywieniowych Według Galefa (1996, s. 70) „Nasze hedonistyczne reakcje na stymulację smakową i towarzysząca im motywacja do poszukiwa­ nia określonych smaków prawdopodobnie była bardzo użyteczna w środowisku, w jakim żyli nasi przodkowie, najpewniej niełatwo było w nim napotkać cukry, tłuszcz i sól, toteż specjalna moty­ wacja do znajdywania tych substancji miała walor adaptacyjny. Jednak, gdy nasz system motywacyjny, przystosowany do życia w środowisku, w którym materiały treściwe pod względem kalo­ rycznym i bogate w sód były rzadkością, zetknął się z ogromnymi ilościami tych substancji dostarczanymi przez rolnictwo prze­ mysłowe, nasze reakcje hedonistyczne podniosły ilość spożywa­ nych produktów słodkich, słonych i tłustych na szkodliwy po­ ziom". Rozważmy na przykład, jak przebiegała ewolucja apetytu na słodycze. W warunkach panujących przez większość rozwoju ewo­ lucyjnego ssaków, kiedy niewiele było artykułów mających słodki smak, typu owoce lub miód, ta skłonność żywieniowa mogła być korzystna. Przynajmniej podczas konsumpcji naturalnych sub­ stancji organicznych słodycz dostarcza taniej pod względem meta­ bolicznym energii, gwałtownie podnosząc poziom cukru we krwi przy niewielkim wysiłku trawiennym. Jednak w sytuacji korzysta­ nia z nowoczesnych technologii rafinowania cukru rodzi się wiele obaw dotyczących problemów dentystycznych, braku równowagi dietetycznej, otyłości i cukrzycy. Dopiero co omówiony temat konsumpcji używek jest równie niepokojący. Wiele pokarmów zawiera łagodne substancje psy­ chotropowe. To, że ludzie tak bardzo cenią przyprawy mogące zawierać różne związki biochemiczne o potencjalnym działaniu farmakologicznym, było wyraźnie widoczne w epoce wielkich od­

161

164

Rozdział

5

kryć. Żeglarze, tacy jak Kolumb lub Magellan, podejmowali ol­ brzymie ryzyko, próbując zdobyć te korzenie, a przynajmniej chcąc się wzbogacić na ich sprzedaży. Substancje organiczne, takie jak opium czy liście koki, których używ a się od stuleci, są łagodne w działaniu w porównaniu z heroiną i czystą kokainą, otrzymywa­ nymi w wyniku nowoczesnej obróbki chemicznej. W rozdziale 2 (zob. dodatek 2-1) omówione zostało zjawisko nienadążania za tempem biologicznej adaptacji wobec postępu technologicznego i trudno o lepszą ilustrację tego problemu.

WYDALANIE I OBRZYDZENIE Zajmijmy się teraz końcowymi etapami procesu trawienia. Bez wątpienia, za potrzeby związane z wydalaniem odpowiedzialne są bardzo silne popędy biologiczne. Działająca wówczas moty­ wacja jest oparta na bezpośrednim dyskomforcie fizycznym, ustę­ pującym natychmiast po należytym opróżnieniu układu trawien­ nego. Mechanizmy wydalania w takiej czy innej formie spotyka się w każdym organizmie, ponieważ w wyniku metabolizmu po­ wstają zbędne produkty przemiany materii, które należy usunąć z ustroju. Wydalanie nie ogranicza się jedynie do oddawania mo­ czu i kału. Zbędne produkty usuwane są również w wyniku oddy­ chania, pocenia się i wymiotowania.

Oddawanie moczu i defekacja Potrzeba oddawania moczu i kału jest, rzecz jasna, bardzo pry­ mitywnym popędem spotykanym u wszystkich ssaków, u których te dwa procesy są rozdzielone (u innych kręgowców zwykłe łączą się w jeden proces). Podobnie jak inne prymitywne potrzeby, stoją one ponad pozostałymi motywami działania w hierarchii pierw­ szeństwa wyznawanej przez jednostkę, gdy pęcherz moczowy jest pełny, a jelita gotowe do wypróżnienia. W przeciwieństwie do mechanizmów odżywiania procesy wy­ dalania nie były poddawane tak intensywnym badaniom z psy-

Pragnienie, głód i wydalanie

chobiologicznego punktu widzenia. Nie działo się tak oczywiście dlatego, że są to nieistotne stany popędowe, a pewnie raczej dlate­ go, że z oczywistych względów niesmaczna natura tych proble­ mów sprawiała, iż były one mniej atrakcyjne dla badaczy. W większości czynnikiem rozpoczynającym te procesy jest fi­ zyczny ucisk pełnego pęcherza i/lu b jelit. Odruchy autonomiczne do pewnego stopnia potrafią kontrolować wydalanie. Pęcherz pozostaje pod działaniem nerwów współczulnych i przywspółczulnych, a zatem można nim sterować za pomocą leków zmienia­ jących działanie takich neurotransmitterów, jak noradrenalina i acetylocholina. Duże znaczenie dla przepływu moczu ma aktyw­ ność hormonu o nazwie wazopresyna. Wiadomo, że w sytuacjach silnego stresu i emocji może do­ chodzić do bezwiednego moczenia i defekacji. Nietrudno to zaob­ serwować u gryzoni laboratoryjnych. Studenci w pracowniach psychobiologicznych szybko przekonują się o tym, że chwycenie w rękę myszy lub szczura kończy się oddaniem moczu lub kału na człowieka. Właśnie ta reakcja użyta została jako wskaźnik „po­ budzenia emocjonalnego" szczurów, którym pozwolono na pe­ netrację otwartych przestrzeni (Broadhurst, 1975). Nieświadome wypróżnianie zaobserwowano również u ludzi znajdujących się w sytuacjach silnego stresu. Jest ono szczególnie widoczne u ma­ łych dzieci, ale zjawisko to odnotowano również u żołnierzy prze­ bywających na polu bitwy. Rodzice (i właściciele psów) wiedzą, że dzieci nie nabywają w naturalny sposób kontroli nad tymi funkcjami organizmu i że uzyskanie jej wymaga wysiłku dydaktycznego i instruktażu ze strony opiekunów (zob. np. Wicks-Nelson, Israel, 1997). Dzieci zwykle szybciej opanowują sygnały z pełnych jelit niż całkowitą kontrolę nad uciskiem pęcherza. Ta z kolei szybciej działa w okre­ sach dziennych niż nocnych. Spora część dzieci miewa czasami problemy z utrzymaniem moczu, podobnie jak starsi ludzie. Cho­ ciaż wiele czynników odpowiada za nietrzymanie moczu i kału, do najważniejszych z nich należą błędy w treningu czystości i stres psychiczny.

I6S

166

Rozdział 5

Wymioty Organizm posiada ponadto wrodzone mechanizmy usuwania toksyn z górnych partii przewodu pokarmowego. Jak wiadomo, wymioty mogą pojawić się w wyniku choroby, zatrucia pokarmo­ wego lub z przyczyn psychicznych. Są one powiązane z obfitym wydzielaniem wazopresyny przez tylny płat przysadki mózgowej. Towarzyszyć im może również aktywność obszaru mózgu znane­ go pod nazwą pola najdalszego ( a r e a p o s t r e m a ) , który jest bardziej wrażliwy na substancje chemiczne znajdujące się we krwi i o którym mówi się, że jest słabiej chroniony przez mechanizmy bariery krew-mózg (Ganong, 1973). U małych dzieci wymioty są dość powszechne i uznawane za normalne. Często też zdarzają się starszym, a poza wieloma inny­ mi wywołującymi je czynnikami odnotowuje się niepokój (Wicks-Nelson, Israel, 1997). Do ich wystąpienia mogą przyczyniać się: zwyczajna sytuacja konfliktowa, pobudzenie emocjonalne i zmia­ ny w rozkładzie dnia, a także choroba i nadmierny wysiłek fi­ zyczny.

Obrzydzenie Zdegustowanie (obrzydzenie) w sensie dosłownym oznacza wypchnięcie z przewodu pokarmowego. Często używa się tego terminu również w sensie figuratywnym, w odniesieniu do nie­ pożądanego zachowania lub pewnych niesmacznych sytuacji. Obrzydzenie jest powszechnie postrzegane jako prymitywny i powszechny rodzaj emocji. Wiąże się ze stereotypicznym wyra­ zem twarzy (zob. rozdział 2), we wszystkich kulturach odczyty­ wanym jednakowo. Jak już zaznaczono powyżej, Steiner (1977) rozpoznał wrodzone reakcje obrzydzenia w dużej grupie nowo­ rodków, będące odpowiedzią na umieszczenie na ich języku gorz­ kiej substancji. Stereotypiczne zachowania wynikające z działania tego bodźca opisał w sposób następujący: „Pobudzenie gorzkim płynem prowadzi do typowego łukowatego ułożenia ust, z pod­ niesioną górną wargą, zwężonymi kącikami i spłaszczonym języ­

Pragnienie, głód i wydalanie

kiem wyciągniętym do przodu [...] Po tym zwykle następuje plucie lub ruchy znamionujące wymioty" (Steiner, 1977, s. 175). Nietrudno zrozumieć, dlaczego takie wrodzone reakcje na nie­ miłe smaki ulegają ewolucji. Bez wątpienia usuwanie z ust nie­ zdrowych produktów pełni u ludzi i wielu innych zwierząt funk­ cje adaptacyjne. Wcześniej omówiliśmy, w jaki sposób aromaty mogą nam spra­ wiać przyjemność lub nawet nęcić. Wiemy z własnych doświad­ czeń, że wiele innych zapachów może napawać nas obrzydzeniem lub wręcz odrzucać. Większość ludzi reaguje tak na wonie towa­ rzyszące chorobie, śmierci, wydalaniu, pewnym toksycznym bak­ teriom i formom rozkładu organicznego. Większość osób reaguje na nie zupełnym zdegustowaniem. Układ limbiczny łączy się bez­ pośrednio z buławkami węchowymi (zob. rozdział 4). Odwieczny związek pomiędzy wonią a stanami emocjonalnymi jest bardzo ścisły. Istotnie, ewolucja mechanizmów węchowych zaczęła się bardzo wcześnie i są one głównymi czynnikami kierującymi za­ chowaniem wielu gatunków kręgowców. Mimo że jako ludzie mamy słabo rozwinięty zmysł powonienia, pozostały nam silne emocjonalne reakcje na różnego rodzaju wonie. Zaobserwować możemy u siebie przychylność i niechęć do pewnych zapachów; rzadziej jesteśmy na nie obojętni. Wrażliwość na woń ma wyraźny charakter adaptacyjny. Przy­ kry zapach unoszący się z obumarłych organizmów odrzuca każ­ dego, kto go poczuje. Rozkładające się ciała zawierają mnóstwo bakterii, z których pewne grupy wywołują u żyjących stany choro­ bowe. Wiadomo, że zapachy te powodują związki chemiczne o na­ zwach putrescyna i kadaweryna. Nawet szczury natychmiast grzebią zdechłe i rozkładające się osobniki i tak samo postępują z przedmiotami pokrytymi substancjami kojarzonymi ze śmiercią (Pinel i in., 1981). Również kał wielu zwierząt, zwłaszcza ludzi i in­ nych mięsożerców, wywołuje reakcje obrzydzenia. Długotrwałe przebywanie w pobliżu obumarłych organizmów, ekskrementów i śmiertelnych bakterii jest bardzo niezdrowe. Wie­ le zwierząt, między innymi koty domowe i psy, posiada instynkt omijania własnych odchodów, oddawania ich z dala. od źródeł pożywienia i miejsca schronienia i nierzadko ich zakopywania.

167

168

Rozdział 5

Nie jest to zjawisko uniwersalne dla wszystkich ssaków, ponieważ szczury, myszy i króliki znane są z tego, że nawet zjadają własne nieczystości. Jednak, zwłaszcza wśród mięsożerców, których eks­ krementy uznawane są przez ludzi jako bardzo cuchnące, unika­ nie kontaktu z fekaliami ma charakter silnie adaptacyjny. Zatem w kontekście ewolucyjnym nietrudno wyjaśnić tego rodzaju in­ stynkt. Prawdopodobieństwo, że zwierzęta unikające materii tru­ jących i bakteryjnych przetrwają i będą w stanie się rozmnażać, jest o wiele wyższe niż w przypadku zwierząt, które tego nie robią. Z drugiej jednak strony Rozin (1989) twierdzi, że zdolność do reagowania na fekalia i proces gnilny obrzydzeniem nie jest ani wrodzona, ani uwarunkowana, a tylko przekazywana dzieciom przez rodziców. Nie jest niczym nowym, że dzieci biorą w ręce, a nawet rozmazują własny kał i że w wielu przypadkach rodzice muszą je poinstruować w zakresie podstawowych zachowań hi­ gienicznych. Jak się obserwuje u ludzi i u wielu zwierząt domo­ wych, takich jak koty i psy, możemy w tej sprawie mieć do czynie­ nia z bardzo dużym zróżnicowaniem indywidualnym. Istnieją przesłanki skłaniające do uznania faktu, że w utrzymywaniu hi­ gieny zasadnicze znaczenie mają zarówno dziedziczność, jak i tre­ ning.

Rozdział 6

Ból, lęk i ukojenie

odziennie na życie wszystkich zwierząt, także człowieka w dzisiejszych czasach, czyha mnóstwo niebezpieczeństw. Wrogo nastawione otoczenie samo w sobie stanowi zagrożenie. Czasami może się okazać, że jest zbyt gorąco, innym razem zbyt zimno, zbyt sucho, zbyt wietrznie. Istnieją bezdenne przepaście i rwące potoki. Wokoło żyje mnóstwo drapieżników, drobno­ ustrojów chorobotwórczych, a także konkurentów, którzy bez wa­ hania zabijają, by przejąć czyjąś własność. Chociaż jako nowocze­ śni ludzie dążymy do podwyższenia komfortu i bezpieczeństwa życia oraz do zwalczenia chorób i innych zagrożeń, to eliminując dawne czynniki ryzyka, jednocześnie tworzymy wiele nowych: sa­ mochody, samoloty, broń palną, głowice atomowe, narkotyki i toksyczne chemikalia. Jak już zostało to powiedziane w części poświęconej ewolucji w rozdziale 2 oraz zilustrowane zachowaniami związanymi z od­ żywianiem w rozdziale 5, działania samozachowawcze są podsta­ wowym aspektem motywacji. Instynkt samozachowawczy ma bez wątpienia wymiar adaptacyjny w niemalże wszystkich sytuacjach, jednak, jak się o tym przekonamy w rozdziale 8 i 10, istnieją pewne jego ograniczenia. Jednym ze sposobów radzenia sobie z niebezpieczeństwami jest po prostu trzymanie się od nich z daleka, o ile to tylko moż­ liwe, a kiedy już mamy z nimi do czynienia, ratunkiem jest uciecz­ ka i znalezienie schronienia. Mniej więcej w ten sposób postę­ pują wszystkie organizmy, jak zresztą świadczą o tym osiągnięcia doboru naturalnego. Zachowanie obronne może przybierać formę u c i e c z k i, co oznacza, że osobnik odbierający nieprzyjemny bo­

C

170

Rozdział 6

dziec oddala się od niego. Może również przyjąć postawę u n i k a n i a, kiedy to nie dochodzi do kontaktu z przykrym bodźcem, po­ nieważ jednostka przewiduje jego istnienie i zawczasu go omija. Ból i lęk skłaniają nas do unikania i uciekania przed fizycznym zagrożeniem. Nasze zdolności postrzegania i sprawność ruchowa zostały tak dostosowane, aby umożliwić nam wykrycie, uniknięcie i ucieczkę w razie pojawienia się niebezpieczeństwa. Niemniej jed­ nak nagminne uciekanie i unikanie zagrożeń prowadziłoby do częstego marnowania okazji do zysku i straty energii. Zdobycie dostępu do źródeł pożywienia i partnera wymaga niekiedy podję­ cia ryzyka. Można przyjąć, że podejmujemy je, już wstając rano z łóżka, gdybyśmy jednak tego nie robili, nie zyskalibyśmy zu­ pełnie nic.

BÓL Motywowanie za pomocą bólu Chociaż ból jest wielce nieprzyjemny i zwykle uważany za nie­ pożądany, ma w gruncie rzeczy charakter adaptacyjny ze względu na sposoby, jakimi może motywować nasze działanie. Pełni on przynajmniej dwie funkcje. Po pierwsze, zniechęca do kroków po­ tencjalnie prowadzących do samounicestwienia. Po drugie, może spowalniać nasze zachowanie, zmuszając do odpoczynku i rege­ neracji sił, wskazanej po doznanym uszkodzeniu ciała. Istnieje kilka sposobów, dzięki którym ból skłania nas do uciecz­ ki lub unikania sytuacji potencjalnie szkodliwych. Najprostszym jest pojawienie się działań odruchowych. Jeśli przyłożysz rękę do gorącej blachy na piecu, natychmiast gwałtownie ją cofniesz, z po­ minięciem świadomych rozważań nad tym czynem, ponieważ po­ między odczuciem bólu i reakcją polegającą na cofnięciu ręki za­ działał prymitywny odruch. W nieco bardziej złożony sposób ból łączy się z mechanizmami hamującymi. Wiele form kary zakłada wykorzystanie bolesnej sty­ mulacji. Zastosowanie porażenia elektrycznego towarzyszącego zachowaniu szczura może spowodować późniejszy spadek często-

Ból, lęk i ukojenie

tliwości występowania tegoż zachowania. Czy to się nam podoba, czy też nie, wielu rodziców stosuje bolesną stymulację w stosunku do własnych dzieci w celu obniżenia częstotliwości występowania zachowań niepożądanych, czasami dając lanie za to, że były nie­ grzeczne. Proces warunkowania zakładający użycie nieprzyjem­ nego bodźca formalnie nosi nazwę k a r y lub w z m o c n i e n i a n e g a t y w n e g o . Kara polega na stosowaniu bolesnego bodźca natychmiast po reakcji w celu zmniejszenia częstotliwości jej wy­ stępowania. Wzmocnienie negatywne polega zaś na wyelimino­ waniu nieprzyjemnego bodźca, tak aby zwiększyć częstotliwości występowania pożądanych reakcji. Na przykład po odkryciu, że zanurzenie sparzonej ręki w zimnej wodzie lub posmarowanie jej odpowiednim balsamem łagodzi ból, rośnie prawdopodobień­ stwo, że przy okazji następnych poparzeń skuteczna reakcji zosta­ nie powtórzona. Istnieją różne sposoby, jakimi ból motywuje unikanie i ucieczkę. Z reguły są one banalne i często rutynowo zmieniają zachowanie człowieka. Może się zdarzyć, że pewnego zimowego dnia zdecydu­ jecie się pozostać w domu lub latem nie jechać nad jezioro, ponie­ waż temperatura powietrza lub wody jest zbyt niska. Niektórzy lu­ dzie rezygnują z wizyt u dentysty, ponieważ nie znoszą bólu. Nie zakłada się pewnych modeli butów lub łyżew, ponieważ obcierają stopy. Wstajemy z krzesła, by wykonać kilka ćwiczeń rozciąga­ jących lub, jeśli to możliwe, wychodzimy z pracy wcześniej, gdy bolą nas plecy od długotrwałego pochylania się nad biurkiem. Uni­ kamy gimnastyki, mimo że niejednokrotnie słyszeliśmy o tym, jak bardzo jest ona pożyteczna dla naszej kondycji zdrowotnej, tylko dlatego, że powoduje chwilowy dyskomfort. Z drugiej jednak stro­ ny, w obliczu nieuniknionych bólów stawów pojawiających się wraz z procesem starzenia, możemy nauczyć się i nawykowo wyko­ nywać złożone zestawy ćwiczeń, które w przyszłości złagodzą lub zapobiegną ich występowaniu. Procesy poznawcze mogą spowodować, że nie będziemy anga­ żować się w pewne formy zachowania, przewidując ich bolesny skutek. Jest to jedna z głównych płaszczyzn, na której dochodzi do połączenia bólu i lęku. Lęk bardzo często okazuje się być lękiem przed bólem, którego właściwie jeszcze się nie doświadczyło. Jego

171

172

R o z d z ia ł 6

wizja może spowodować, że człowiek zacznie się bać na przykład wkroczenia na pole bitwy lub braku możliwości wyjścia z pło­ nącego budynku. Inny sposób, w jaki ból motywuje nas do określonego zachowa­ nia, zakłada konieczność odzyskiwania sił po doznaniu uszczerb­ ku na ciele. Gdy do tego doszło, działanie adaptacyjne polega na zaprzestaniu wszelkiej aktywności i odpoczynku. Zezwala on na fizjologiczne skierowanie zapasów zgromadzonych w organizmie w miejsce uszkodzenia. Z metabolicznego punktu widzenia, nie­ przerwanie pracy i ruchu w sytuacji, w której rana musi się zagoić, jest działaniem niepożądanym. Jeżeli doszło do jakichkolwiek uszkodzeń ciała, zarówno zdrowy rozsądek, jak i standardowe praktyki medyczne zalecają odpoczynek w łóżku. Zwykle lepiej nie forsować złamanej nogi do czasu, aż się zrośnie, ponieważ gdy postąpimy inaczej, chodzenie, bez wątpienia, okaże się bolesne. Przewlekły ból może zmienić motywacje kogoś, kto mógłby poku­ sić się o intensywne działania pomimo odniesionych ran, może do­ prowadzić do ponownego przeanalizowania priorytetów i zanie­ chania pracy aż do czasu, gdy nastąpi dostateczna poprawa stanu zdrowia. Natychmiastowy ostry ból może ukarać chorego, który spróbuje wstać z łóżka zbyt szybko.

Psychiczne zróżnicowanie bólu Jednym z najważniejszych faktów dotyczących bólu jest to, że odczucia psychiczne są przyczyną ogromnego zróżnicowania w sile jego odczuwania. Zdarza się, że ludzie z rozległymi obraże­ niami nie skarżą się zbytnio, natomiast uwaga tych, którzy doznali niewielkiego skaleczenia, całkowicie pochłonięta jest przez cier­ pienie. Dzieje się tak, mimo że, jak opisano poniżej, w organizmie istnieje „wbudowany konstrukcyjnie układ sterowania" — wro­ dzone mechanizmy neurologiczne, które przekazują informacje o uszkodzeniach do mózgu. Ten problem stał się głównym punk­ tem zainteresowań badaczy bólu, motywując ich do zgłębienia za­ równo struktur fizjologicznych, jak i psychicznych. Ból nie zawsze pełni funkcję adaptacyjną i w stanie stresu lub

Ból, lęk i ukojenie

szoku, pomimo poważnych obrażeń, możemy w ogóle go nie od­ czuwać. Wyobraźcie sobie, że znajdujecie się na polu bitwy, na zie­ mi niczyjej, pomiędzy dwiema wrogimi armiami. Jeśli doznacie uszkodzenia ciała, powiedzmy pocisk roztrzaska wam nogę, mo­ żecie albo w miejscu zwijać się z bólu, albo ruszyć w poszukiwaniu bezpiecznego schronienia. Unieruchamiający ból nie ma właści­ wości adaptacyjnych, jeśli zmusza do pozostania na niebezpiecz­ nym polu i ryzykowania bycia trafionym po raz kolejny, co pogor­ szy stan zdrowia, a nawet przyprawi o śmierć. Lepiej zignorować obrażenia i znaleźć schronienie. Podobnie w przypadku, gdy wasz samochód wypadnie z trasy i rozbije się w wyniku dachowania, doznajecie ciężkiego uszkodzenia ciała, nie tracicie jednak przy­ tomności, gdyż słyszycie i czujecie wyciekające ze zbiornika pali­ wo, najlepiej byłoby wówczas nie zwracać uwagi na przenikliwy ból i skupić się na znalezieniu sposobu wydostania się z pojazdu. Spekulacje na temat podobnych scenariuszy pomogły badaczom do pewnego stopnia wyjaśnić istnienie takiego zróżnicowania w sposobach postrzegania bólu. Zwykle towarzyszy on wszystkim obrażeniom, lecz niekiedy, mimo rozległego okaleczenia, jest nie­ odczuwalny. Chociaż większość z nas wzdryga się na myśl o poważnych ra­ nach wyniesionych z pola bitwy, wyobrażając sobie, że są one przy­ czyną rozdzierającego bólu, to rzeczywiste subiektywne doświad­ czenia mogą być mniej dotkliwe, niż tego oczekujemy. W doniesie­ niach z pola bitwy poważnie ranni żołnierze przyznają, że nie cierpieli zbyt mocno (Beecher, 1956). Podobnie, ofiary kontuzji sportowych nie odczuwają zbyt silnych bólów, zwłaszcza gdy sku­ piają się na grze (Wall, 1979). Także w sytuacji, gdy nowotwór wy­ niszcza organizm pacjenta, Greenwald wraz z zespołem (1987) od­ krył słabą zależność pomiędzy intensywnością odczuć a stadium rozwoju raka. Z drugiej jednak strony, pomimo braku uszkodzeń tkanek, pacjenci przyznają się do odczuwania bólu, najczęściej na od­ działach psychiatrycznych (Chaturvedi, 1987). Wygląda na to, że, poza siłą stymulacji i stopniem uszkodzenia organów, na inten­ sywność cierpienia wpływ ma wiele innych czynników. Reakcje psychiczne dwóch osób z porównywalnymi obrażeniami mogą

171

174

Rozdział 6

być skrajnie różne. Odczuwanie bólu ma bez wątpienia wymiar subiektywny. Jest to jeden z głównych problemów w badaniach nad bólem. Ściśle rzecz ujmując, nie istnieje żadna metoda, dzięki której obiek­ tywnie można by ocenić stopień odczuć jednostki. Prawie zawsze polegamy na przekazie płynącym z ust cierpiącego. Sposób, w jaki ból oddziałuje na uwagę człowieka, może w dużym stopniu zale­ żeć od kontekstu. Ponadto odczuwanie bólu i tolerancja wobec nie­ go to dwa różne czynniki; człowiek może odczuwać ból, ale to, czy będzie w stanie go wytrzymać, nie podejmując ucieczki, to całkiem inna sprawa. Zdolność znoszenia cierpienia charakteryzuje się du­ żym zróżnicowaniem pomiędzy poszczególnymi osobami i także może zależeć od rodzaju sytuacji, w jakiej go doświadczają. Wiele kobiet przyznaje się do odczuwania bólu podczas poro­ du, chociaż może to być także czas ogromnej radości. Podniecenie towarzyszące ujrzeniu nowo narodzonego dziecka często pomaga w przezwyciężeniu cierpienia. Niektóre matki domagają się poda­ nia środków znieczulających; inne wytrzymują ból bez dodatko­ wych leków. Niewielka mniejszość może postrzegać ból jako prze­ ciwwskazanie do rodzenia dzieci, ale liczne kobiety podejmują się tego całkiem chętnie. Samo istnienie bólu w kontekście porodu jest interesującym, z punktu widzenia ewolucji, zjawiskiem. Dlaczego procesowi podwyższającemu sprawność biologiczną towarzyszy cierpienie? Z fizjologicznego punktu widzenia ból jest uzasadnio­ ny, ponieważ podczas porodu dochodzi do nadwerężenia i uszko­ dzenia tkanek. Niejednokrotnie podejmowano próby zdefiniowania zmiennych mających wpływ na sposób odczuwania bólu poprzez stosowanie standardowego bolesnego bodźca wobec grupy badanych i po­ miar ich reakcji. Niektóre z prac wykazały pewne zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi wspólnotami etnicznymi i kulturowy­ mi (Morse, Morse, 1988; Bates i in., 1993), ale wyniki te są znie­ kształcone przez etniczno-kulturową odmienność poglądów, wie­ rzeń i stanu psychicznego obserwowanych ludzi. Inne badania ujawniły na przykład, że kobiety oceniają szkodliwy bodziec ciepl­ ny jako intensywniejszy niż mężczyźni (Feine i in., 1991). Chociaż ludzie znajdujący się w depresji skarżą się częściej niż inni na ból

Ból, lęk i ukojenie

wewnętrzny, są oni mniej wrażliwi na bodźce pochodzące z zewnątrz (Lautenbacher i in., 1994). Wrażliwość może zmniej­ szać się wraz z wiekiem i doświadczeniem; na przykład kobieta, która rodziła kilkakrotnie, może być wytrzymalsza niż ta, która jeszcze nie ma dzieci (Hapidou, deCatanzaro, 1992). Jedną z idei mogących pomóc w ogarnięciu większości zebra­ nych w tych badaniach danych jest hipoteza poziomu adaptacji. Według niej ludzie w sposób subiektywny oceniają intensywność nowego bolesnego doświadczenia w kontekście poprzednich bole­ snych przeżyć (Rollman, 1979). Zatem standardowy nieprzyjemny bodziec może być odczuwany jako bardzo bolesny przez kogoś, kto nigdy wcześniej nie cierpiał, choć ten sam bodziec jest traktowany jako średnio intensywny przez kogoś, kto wcześniej doznał roz­ ległych obrażeń. W pewnych dawnych kulturach, wytrzymałość na ból była czynnie trenowana i mile widziana. W społecznościach wojsko­ wych, takich jak antyczna Sparta, była to wielce ceniona cecha. Praktyki ascetyczne, zakładające wyrzeczenie się przyjemności i wytrzymywanie cierpienia, kojarzą się z wieloma religiami świa­ ta. Niekiedy przybierały one skrajne formy, jak w przypadku trzy­ nastowiecznych biczowników europejskich biegających po ulicach miast, smagających się batem zachęcając do tego innych. Ruch bi­ czowników ożywił się w okresie epidemii dżumy w XIV wieku, kiedy to podróżowali w zorganizowanych grupach, głosząc abstynencję od przyjemności, poddając swe ciała torturom i biczowaniu na pamiątkę cierpień Chrystusa. W okresie od VII do XII wieku zwolennicy kierunku mistycznego w islamie, zwanego sufizmem, jednakowo stosowali ascetyczne praktyki, nauczając, że przez abs­ tynencję, cierpliwość i ubóstwo można zgłębić wiedzę o Bogu i na co dzień nosili ubrania wykonane z bardzo szorstkich materiałów.

Struktury nerwowe a ból Pomimo ogromnego zróżnicowania w postrzeganiu bólu wyni­ kającego ze zmiennych psychicznych jego odczuwanie jest rów­ nież uwarunkowane biologiczne. Chcąc zapoznać się z dokładny­

175

176

Rozti/.iiil b

mi przeglądami prac na temat fizjologii bólu, sięgnijcie po teksty, klórych redaktorami są Wall z zespołem (1994), Fields (1987) lub lessell i Kelly (1991). Przede wszystkim mamy do czynienia z wol­ nymi zakończeniami nerwowymi na powierzchni ciała, działa­ jącymi jako receptory, które wysyłają informacje do rdzenia kręgo­ wego, gdzie łączą się z drogami prowadzącymi wprost do śródmózgowia i wzgórza, przykuwając świadomą uwagę mózgu. Receptory bólu ( n o c y c e p t o r y ) s ą niezbyt skomplikowany­ mi, specyficznymi drogami czucia filtrującymi informacje. Więk­ szość z nich to po prostu wolne zakończenia nerwowe. Reagują na uszkodzenia mechaniczne, bodźce termiczne (gorąco i zimno) i na rozmaite bodźce chemiczne wywoływane uszkodzeniem tka­ nek. Wolne zakończenia nerwowe zlokalizowane są w rozmaitych miejscach, między innymi w skórze, osłonkach otaczających mięś­ nie, organach wewnętrznych, błonach otaczających kości, rogówce oka i miazdze zęba. Nocyceptory nie są rozmieszczone w organi­ zmie równomiernie; na przykład nie ma ich prawie wcale w mózgu. Istnieją dwa typy włókien nerwowych przekazujących infor­ macje o bólu z obszarów obwodowych. Rozróżnia się je pod względem subiektywnego wrażenia bólu. G r u b e związane są z nocyceptorami mechanicznymi i termicznymi. Posiadają osłonkę mielinową, tłustą substancję, która pokrywa niektóre neuryty, znacznie przyspieszając przekaz informacji. Zatem przekaz w tych włóknach jest bardzo szybki i przewodzi ostre, przenikliwe wraże­ nia czuciowe. Włókna c i e n k i e przekazują informacje o wiele wolniej, ponieważ nie posiadają osłonki mielinowej. Łączą się one z nocyceptorami uruchamianymi przez rozmaite bodźce mecha­ niczne, chemiczne i cieplne. Uważa się, że są odpowiedzialne za tępe, długotrwałe wrażenia bólowe. Z subiektywnego punktu widzenia rozróżnienie pomiędzy ty­ mi dwoma rodzajami bólu jest dla wielu ludzi oczywiste. Ostry i przenikliwy ból jest odczuwany natychmiast po doznaniu nag­ łego urazu, na przykład przy przytłuczeniu palca młotkiem lub uderzeniu się w palec u nogi. Taka natychmiastowa reakcja może ustępować następnie bólowi trwałemu. Powolny ból może być od­ czuwany przez kilka dni, na przykład po oparzeniu, skaleczeniu, przeciążeniu mięśni lub ściśnięciu dysku kręgowego.

Ból, lęk i ukojenie

Włókna czuciowe łączą się z rdzeniem kręgowym w rogach grzbietowych, mieszczących się po obydwu jego stronach, tworząc tam synapsy. Neurony postsynaptyczne wznoszą się następnie w kierunku mózgu którąkolwiek z dróg. Trzy najważniejsze z nich to drogi: rdzeniowo-wzgórzowa, rdzeniowo-siateczkowata i rdzeniowo-śródmózgowa. Innymi słowy, prowadzą one przez rdzeń kręgowy odpowiednio do: wzgórza, układu siateczkowatego pnia mózgu i śródmózgowia (zob. rozdział 4). Istnieją również dwie inne ścieżki przewodzenia bólu prowadzące przez rdzeń kręgowy do jąder zlokalizowanych w odcinku szyjnym i rdzeniu przedłu­ żonym. Dotarłszy do jądra rdzeniowo-szyjnego, biegną do śród­ mózgowia i wzgórza. Zatem informacje o bólu docierają do struktur mózgu odpowie­ dzialnych za ogólne pobudzenie, łącznie ze strukturą siateczkowatą pnia mózgu i śródmózgowia, oraz do struktur kojarzonych z uwagą selektywną, w których istotną rolę, jak się często uważa, ma odgrywać wzgórze. Wzgórze jest obszarem mózgu o największym znaczeniu dla odbioru i przetwarzania różnego rodzaju informacji sensorycz­ nych, także bólu. Droga rdzeniowo-wzgórzowa jest najważniej­ szym i najlepiej zbadanym szlakiem przekazywania o nim wiado­ mości. Przyśrodkowe i boczne obszary wzgórza z niej właśnie czerpią informacje. Droga rdzeniowo-siateczkowata również nie dociera bezpośrednio do wzgórza, rzutuje jedynie z tworu siatecz­ kowatego na jego przyśrodkowe struktury. Następnie wzgórze przekazuje informacje w wiele miejsc na korze mózgowej, między innymi obszarom limbicznym i somatosensorycznym. Prawdopo­ dobnie to tu i w ten sposób ból łączy się z reakcjami emocjonalny­ mi i świadomością. Uszkodzenie drogi rdzeniowo-wzgórzowej może się przyczynić do znacznego obniżenia zdolności odczuwa­ nia bólu. Natomiast jej elektryczna stymulacja wywołuje nieprzy­ jemne wrażenie. Określone uszkodzenia wzgórza blokują zdol­ ność odczuwania bólu, natomiast uszkodzenie innych może jej nie upośledzać, ale za to badany obojętnie do niego się odnosi, mó­ wiąc, że nie czuje bólu. Z drugiej jednak strony stymulacja elek­ tryczna wzgórza nie powoduje wrażenia bólu. Droga rdzeniowo-śródmózgowa dochodzi do śródmózgowia,

177

178

Rozdział 6

podobnie jak projekcje odcinka rdzeniowo-szyjnego. Łączy się tu­ taj z tworem siateczkowatym śródmózgowia i obszarem wokół układu komorowego znanym jako okołowodociągowa istota szara, która ma z kolei połączenia z podwzgórzem i umożliwia prze­ syłanie informacji w obu kierunkach, zatem zapewnia także kon­ takt z układem limbicznym. Zakładano, że to, co się dzieje w rdzeniu kręgowym, pomoże wytłumaczyć, dlaczego innego rodzaju stymulacja, na przykład przeżycia psychiczne, może mieć wpływ na sposób postrzegania bólu. Jest to klasyczna teoria bramkowa. Przypomnijmy sobie, że neurony przewodzące informacje o bólu tworzą synapsy w rogach grzbietowych rdzenia kręgowego. Na tym obszarze działają inne neurony, zwane neuronami wstawkowymi, które posiadają po­ łączenia synaptyczne z neuronami przekazującymi informacje do wzgórza i śródmózgowia. Neurony wstawkowe mogą mieć dzia­ łanie hamujące, zapobiegające przekazaniu informacji do mózgu. Oznacza to, że przekaz informacji bólowych do mózgu może nie następować automatycznie po ich dotarciu do rdzenia kręgowego. Mechanizm ten, który jako pierwsi odkryli Melzack i Wall (1965), pozwolił na unowocześnienie metod leczenia bólu, ale nie jest już uważany za jedyny sposób modulowania jego odbioru. Także mechanizmy mózgowe pozwalają na zmianę reakcji czuciowej. Bezpośrednia stymulacja elektryczna może wywołać analgezję (zniesienie czucia bólu). W szczególności dotyczy to ob­ szarów mózgu otaczających trzecią i czwartą komorę oraz okołowodociągową istotę szarą. Pobudzenie elektryczne powoduje głę­ boką analgezję, zarówno u pacjentów klinicznych, jak i u zwierząt eksperymentalnych. Nie redukuje ona przy tym reakcji na inne bo­ dźce dotykowe, a jedynie wrażenie bólu. Istnieją ponadto drogi zstępujące z mózgu do rdzenia kręgowego, które odgrywają rolę w wywołaniu efektu analgetycznego w przy­ padku stymulacji centralnej. Odkryto, że opisane wyżej pobudzanie elektryczne ma wpływ na.neurony nocyceptywne w rogach grzbie­ towych rdzenia kręgowego. Zatem to, co się dzieje w mózgu, zwłaszcza w okolicach komór pnia mózgu, może przekazywać w dół rdzenia kręgowego informacje, które stłumią odczuwanie bólu.

Ból, lęk i ukojenie

Modulacja odczuwania bólu za pomocą substancji chemicznych Za zróżnicowanie odczuć związanych z bólem w dużym stop­ niu odpowiadają zmiany neurochemiczne. Zwłaszcza w okresie stresu uwalniane zostają związki chemiczne mogące osłabić wraż­ liwość na ból. Od dawna wiadomo, że takie właściwości mają opioidy. Morfi­ na, heroina i inne środki otrzymywane z maku lekarskiego przy­ noszą ulgę w bólu. Morfina, od dawien dawna była używana do tego celu; podawano ją żołnierzom rannym w czasie wojny i nadal jest powszechnie stosowana w lecznictwie szpitalnym. Jednak trudno sobie wyobrazić, w jaki sposób ewolucja człowieka dopro­ wadziła do tego, że jest on podatny na działanie związków che­ micznych zawartych w maku. Zlokalizowanie konkretnych recep­ torów opioidów sprawiło, że zaczęto dociekać, z jakimi związkami wchodzą one w interakcję. W efekcie doprowadziło to do odkrycia endorfin. Jeśli szczurom w konkretne obszary mózgu wstrzyknie się nie­ wielką dawkę leku makowcowego, uda się zaobserwować u nich obniżenie wrażliwości na bolesną stymulację. Przyjąć zatem moż­ na, że środki te powodują analgezję raczej poprzez uaktywnienie mechanizmów mózgu, a nie układu obwodowego. Obszary ośrod­ kowego układu nerwowego, które najskuteczniej reagują na po­ danie morfiny, to te same, które powodują analgezję podczas sty­ mulacji elektrycznej, czyli okołowodociągowa istota szara wokół trzeciej i czwartej komory i wodociągu mózgowego. Wygląda więc na to, że leki makowcowe osłabiają zdolność odczuwania bólu po­ przez uaktywnienie zstępujących dróg modulujących siłę jego od­ bioru. W latach siedemdziesiątych XX wieku nastąpił przełom, który doprowadził do zrozumienia naturalnych chemicznych podstaw modulacji uczucia bólu. Odkryto, że leki makowcowe działają, wiążąc się z określonymi receptorami, oraz że w mózgu znajdują się związki peptydowe o podobnej funkcji. Wiemy, że istnieją dwie klasy naturalnych związków chemicznych występujących w mózgu. Są to małe cząsteczki peptydowe, znane jako e n k e f a-

179

180

Rozdział 6

Wzgórze

Śródmózgowie Endorfiny

Twór siateczkowaty

Włókno C (cienkie)

Włókno Aδ (grube)

Wycinek rdzenia kręgowego

Rycina 6-1 Podstawowe drogi nerwowe pozwalające na odczuwanie lub osłabiające odczuwanie bólu. Przedstawiono podkorowe obszary mózgu, a także przekrój przez rdzeń kręgowy (bez zachowania skali). Schemat uka­ zuje główne drogi dopływu informacji bólowych, biegnące z rdzenia krę­ gowego do mózgu. Drogi zstępujące wiążą się z działaniem substancji chemicznych, takich jak endorfiny i enkefaliny, które mogą tłumić intensyw­ ność bólu

l i n y , składające się z sekwencji tylko pięciu aminokwasów, oraz większe, e n d o r f i n y , między innymi P-endorfina i dynorfina. Enkefaliny (leucyna i metionina) i dynorfina znajdują się w isto­ cie okołowodociągowej i rogach grzbietowych rdzenia kręgowe­ go, czyli tam, gdzie mogą mieć największe znaczenie dla hamowa­ nia czucia bólu. Rozmieszczenie P-endorfiny jest zróżnicowane. Jest ona właściwie hormonem produkowanym przez przedni płat przysadki i części podwzgórza rzutujące na otoczenie systemu

Ból, lęk i u k o jen ie

komorowego (zob. rozdział 4). P-endorfina ma wspólnego prekur­ sora z ACTH i obie te substancje mogą być wydzielane w sytua­ cjach stresowych. Istnieją przynajmniej trzy typy receptorów odpowiadających endorfinom i enkefalinom: receptory m u, d elta i kap p a. Enkefaliny oddziałują na typy m u i d elta, podczas gdy dynorfina na receptor k a p p a . Rozmieszczone są one w całym ośrodkowym układzie ner­ wowym, a enkefaliny i endorfiny mogą być do nich dostarczone drogami systemu komorowego, przynosząc różne efekty, między innymi zmniejszenie odczuwanego bólu. Morfina silnie oddziałuje na receptory typu m u , mieszczące się w istocie okołowodociągowej i rogach grzbietowych rdzenia kręgowego. Potoczenie uważa się zatem, że zstępujące drogi nerwowe, endorfiny i enkefaliny mogą ograniczać czucie bólu, zwłaszcza w warunkach stresu. Mechanizmy te pełnią funkcje adaptacyjne, pomagając zwierzętom radzić sobie w niebezpiecznych sytua­ cjach, w których potrzeba działać i w których zahamowanie lub za­ niechanie działania wywołane przez ból mogłoby okazać się nie­ korzystne. Wygląda więc na to, że najnowsze dowody pomogły nam wyjaśnić owo niebywałe zróżnicowanie dotyczące intensyw­ ności odczuwania bólu i odpowiedzieć, dlaczego rozległe obraże­ nia nie zawsze warunkują agonię, jak wielu mogłoby oczekiwać. Podsumowanie znanych mechanizmów fizjologicznych postrze­ gania bólu przedstawiono na rycinie 6-1.

T E R M O R E G U L A C JA Poświęćmy teraz chwilę innej formie motywacji, po części zwią­ zanej z bólem, chociaż posiadającej odrębne cechy. Jest to popęd do poszukiwania dogodniejszych warunków w reakcji na zbyt wysoką lub zbyt niską temperaturę otoczenia. Środowiska zamieszkiwane przez większość zwierząt charak­ teryzują się znacznymi wahaniami temperatur dnia i nocy, a także poszczególnych pór roku. Jednak ciepłokrwiste ssaki w wyniku ewolucji wykształciły zdolność utrzymywania względnie stałej ciepłoty ciała. Zastanówcie się, jak wielkie wyzwanie stoi przed

181

182

Rozdział 6

niedźwiedziami polarnymi, które przez większość roku mają do czynienia z bardzo niskimi temperaturami i z trudnością radzą so­ bie w połowie lipca, gdy mrozy łagodnieją, lub przed bizonami („buffalo") żyjącymi na Wielkich Równinach, które doświadczają srogich zim i upalnych okresów letnich. Oczywiście, my, ludzie, również dostosowaliśmy się do skrajnych warunków, począwszy od Eskimosów zamieszkujących obszary arktyczne, a skończyw­ szy na Beduinach z Sahary. Problemem termoregulacji zajmujemy się dlatego, że zbyt wy­ soka lub niska temperatura jest przyczyną dyskomfortu i stanowi zagrożenie życia. Ciepłota komórek ciała ludzkiego zwykle wyno­ si około 37-38°C; przekroczenie głębokiej ciepłoty ciała powyżej 44°C jest śmiertelne, podobnie jak obniżenie do mniej niż 25°C. Działanie wysokich lub niskich temperatur sprawia ból. Odczuwa się go zarówno, gdy dotkniemy rozgrzanego pieca, jak i gdy zanu­ rzymy stopy w lodowatej wodzie. Niektóre receptory ciała odbie­ rające informacje o wysokiej lub niskiej temperaturze są tożsame z receptorami innych rodzajów bólu. Działanie skrajnych tempera­ tur może być jednak bardziej rozległe, dotyczyć większych obsza­ rów ciała i być bardziej rozłożone w czasie. Istnieją dwa mechanizmy, dzięki którym zwierzęta dostoso­ wują się do zróżnicowanych temperatur, są to: reakcje autono­ miczne i reakcje behawioralne. Pierwsze obejmują odruchy, takie jak dreszcze i dyszenie, drugie mogą przybierać rozmaite formy.

Reakcje autonomiczne Jesteśmy wyposażeni w odruchy pozwalające kontrolować temperaturę ciała, a najważniejszym organem regulującym ich działanie jest podwzgórze (zob. Arancibia i in., 1996; Mogenson, 1977). Większość dowodów świadczy o tym, że wraz z obszarami leżącymi z przodu blaszki czworaczej podwzgórze posiada neuro­ ny czułe na zmiany temperatury oraz że łączy ono te bezpośrednie informacje z tymi, które przekazują receptory termiczne znaj­ dujące się w skórze. Odruchy regulujące ciepłotę ciała kontrolowa­ ne są przez wydzielanie hormonów przysadkowych, odpowie-

Ból, lęk i ukojenie

dzialnych za metabolizm energetyczny i produkcję ciepła. W wa­ runkach niskich temperatur wzrasta ilość wydzielanych hormo­ nów tarczycowych. Następuje rozładowanie współczulnego ukła­ du nerwowego, pojawiają się dreszcze i piloerekcja (jeżenie się włosków), naczynia krwionośne ulegają przewężeniu w celu ogra­ niczenia emisji ciepła. W czasie panowania wysokich temperatur spada tempo reakcji metabolicznych, naczynia krwionośne rozsze­ rzają się, transportując nadmiar ciepła na powierzchnię skóry, zwiększa się pocenie i parowanie, pojawia się uczucie pragnienia i wzmożona wentylacja organizmu (dyszenie).

Reakcje behawioralne Podobnie jak pragnienie, termoregulacja doskonale pasuje do definicji popędów homeostatycznych. Stan popędu uruchamia się w momencie zachwiania normalnie panującej równowagi w sy­ tuacji, gdy jest zbyt gorąco lub zbyt zimno. Rozpoczynają się wów­ czas działania, które trwają do momentu odzyskania stanu równo­ wagi. Oczywiście dotyczy to także ludzi. Przebywając na powietrzu w mroźny zimowy dzień bez odpowiedniego ubrania, czujemy, że jest nam zimno i podejmujemy różne kroki, by odmienić naszą nie­ korzystną sytuację. W palącym letnim słońcu, zwłaszcza zbyt gru­ bo ubrani, również odczuwamy dyskomfort i próbujemy uchronić się przed upałem. Z własnego doświadczenia wiemy, że te popędy mogą być bardzo silne, opanowują naszą świadomość i urastają szybko do rangi priorytetu, gdy warunki są bardzo uciążliwe. W końcu, z nadmiaru ciepła lub zimna można umrzeć. Niewykluczone, że i tym razem podwzgórze odgrywa istotną rolę w uruchamianiu autonomicznych reakcji termoregulacji i łą­ czeniu ich z opisanymi powyżej działaniami autonomicznymi. Mimo to Mogenson twierdzi, że aktywność behawioralna i aktyw­ ność autonomiczna są rozdzielne i uruchamiane przez różne syg­ nały termiczne oraz że posiadają inne podstawy neurologiczne. Reakcje behawioralne prawdopodobnie wywoływane są przez dyskomfort termiczny odczuwany przez skórę i wynikają z działa­ nia kory mózgowej, układu limbicznego, a także podwzgórza.

183

184

Rozdział 6

W takich sytuacjach podejmuje się wiele różnych działań, od doboru odpowiedniej odzieży, przez regulację zaworów przy grzejnikach, otwieranie lub zamykanie okna, poszukiwanie schro­ nienia i/lu b chowanie się do budynków, zanurzanie się w chłod­ nym jeziorze lub basenie, rąbanie drewna i rozpalanie ognia, po zakup ubrań, piecyków domowych, klimatyzacji i materiałów izo­ lacyjnych. W czasach pionierów zasiedlających Amerykę Północną utrzymanie ciepła przez zimę było jednym z głównych zadań, od którego zależało życie wielu ludzi. Dla nas, nagich zwierząt, za­ chowanie temperatury ciała zawsze wiązało się z ogromnym wy­ siłkiem. U innych zwierząt również można zaobserwować przewidy­ walne reakcje na nadmiar lub niedobór ciepła (Bligh, 1973). Wiele z nich poszukuje cienia lub chowa się do nor, gdy temperatury są zbyt wysokie, inne zanurzają się w jeziorach lub strumieniach. Słonie używają swych trąb do spryskiwania powierzchni ciała wodą. Zwierzęta żyjące w grupie przylegają do siebie w celu za­ chowania ciepła. Możliwe jest też dostosowanie poziomu aktyw­ ności do temperatury otoczenia, na przykład ograniczenie ruchów, gdy jest zbyt gorąco, ponieważ podwyższają one ciepłotę ciała.

LĘK Lęk to pradawny i prymitywny przejaw emocji. Niektórzy ba­ dacze wolą nie używać tego terminu, ponieważ wskazuje on na wewnętrzny stan postrzegany subiektywnie, za to częściej mówią o zachowaniach obronnych. Obecnie jednak Boissy (1996) stwier­ dza, że należałoby przywrócić pojęcie „lęk" i „lękliwość", ponie­ waż obserwuje się trwałe różnice indywidualne w sposobie ujaw­ niania tych cech, a pomiary fizjologiczne potwierdzają terminy dotyczące stanów wewnętrznych. Bez względu na to, jakiego terminu użyjemy, rzeczywiste lub pozorne nieprzyjemne bodźce silnie motywują zachowanie. O ile ból jest reakcją na zaistniałe uszkodzenie ciała, o tyle lęk z reguły dotyczy oczekiwania lub unikania mogących się dopiero pojawić obrażeń. Wiele przyczyn lęku może sprawiać ból, kiedy ich

Ból, lęk i ukojenie

w końcu doświadczymy. Uważa się, że lęk dotyczy w większości zjawiska unikania, natomiast od bólu szukamy ucieczki. Większość organizmów robi wszystko, co w ich mocy, by pozo­ stać z dala o przewidywanych niebezpieczeństw. Najczęściej ob­ serwuje się działania lokomocyjne, czyli ucieczkę jak najdalej od zagrożenia. Nawet wiele bezkręgowców, jak na przykład mrówki lub pająki, ucieka. Przekonać się o tym może nawet dziecko pró­ bujące się nimi pobawić (chciałoby się, żeby muchy i komary bały się nas tak samo). Wśród ssaków reakcje lękowe można zaobser­ wować u wielu gatunków, ale najwyraźniej u tych, które padają ofiarą drapieżników, zwłaszcza u roślinożerców: królików, jeleni, owiec i antylop. Owce i króliki uciekają od razu, gdy dotrze do nich jakikolwiek obcy im bodziec, ale trudno wywołać tego typu reakcje u lwów czy tygrysów, stojących na szczycie łańcucha po­ karmowego. Lęk ma oczywiście silne działanie adaptacyjne, pod warunkiem że jest wywoływany przez obiektywne, a nie wyimaginowane za­ grożenie. Zapobiega uleganiu potencjalnie niebezpiecznym zjawi­ skom. Każde zwierzę jest zaledwie o krok od śmierci. Jedna błędna decyzja i koniec. W świecie natury pełnym niebezpieczeństw nikt nie da mu drugiej szansy.

Lęki bezwarunkowe Gray (1979) dzieli bodźce lękowe na pięć kategorii. Istnieją za­ grożenia wynikające z historii ewolucji gatunku; bodźce, które są przerażające, po prostu dlatego, że są wyraziste i nowe; bodźce, o których zwierzę dowiaduje się, że są niebezpieczne; bodźce, któ­ re są przerażające, ponieważ są bardzo intensywne i rozmaite bodźce, które pojawiają się w trakcie życia społecznego. Wygląda więc na to, że czynniki wywołujące lęk są wypadkową cech wro­ dzonych i doświadczenia. Od dawna podejrzewano, że istnieją genetyczne podstawy lęku (zob. Boissy, 1996, Gray, 1987; Rachman, 1978; Rachman, Seligman, 1976; Seligman, 1971; Valentine, 1930). Wielu badaczy twier­ dzi, że niektóre lęki są zbyt powszechnie spotykane, by można

185

186

Rozdział 6

je było przypisać jedynie doświadczeniu, i że musiały zostać wykształcone na drodze rozwoju ewolucyjnego. Należą do nich: lęk przed wężami, lęk wysokości, lęk przed głęboką, nieznaną wodą, pająkami, wielkimi drapieżnikami, oddzieleniem, ciemnoś­ cią (u gatunków wiodących dzienny tryb życia) i samotnością (n gatunków społecznych). W każdym z wymienionych przypad­ ków gotowe reakcje prowadzące do unikania takich sytuacji mają wyraźnie charakter adaptacyjny, ponieważ wszystkie z tych bodź­ ców stanowią często powracające zagrożenie dla wielu gatunków ssaków. Wśród ludzi takie lęki wiążą się raczej z warunkami prymityw­ nymi niż z nowoczesnym środowiskiem miejskim. Seligman (1971) twierdził, że wiele ludzkich fobii zostało raczej „przygotowanych" na drodze ewolucji niż uwarunkowanych przez doświadczenie. Wywoływane są one bowiem przez skończony i określony zestaw bodźców, natomiast uwarunkowanie mogłoby dotyczyć ich nie­ ograniczonej liczby. Fobie są bardziej odporne na wygaszanie za pomocą procedur warunkowania lub rozumowania poznawcze­ go, niż zakładają to modele uczenia się. Mineka wraz z zespołem przeprowadził wśród rezusów szcze­ gółowe badania nad nabywaniem lęku przed wężami (Cook, Mi­ neka, 1989; Mineka i in., 1984; Mineka, Cook, 1986). Ukazały one, że wyraźnie duże znaczenie w tym przypadku mają obserwacyjne i społeczne procesy uczenia się, ale również wiele wskazuje na przygotowanie ewolucyjne. Młode małpy, których rodzice wyka­ zywali lęk przez wężami, same go nie posiadały. Jednak szybko nabywały silnych i trwałych obaw, obserwując, jak ich rodzice za­ chowują się lękliwie w obecności prawdziwych i sztucznych (za­ bawki, atrapy) węży. W pewnym ciągu eksperymentów badacze sfilmowali małpy reagujące lękliwie i zmontowali film tak, że wyglądało na to, iż zachowanie było reakcją na bodziec związany z tym lękiem, na przykład na widok zabawkowego węża lub kro­ kodyla, lub na bodziec z nim nie związany, na przykład na kwiaty lub zabawkowego królika. Małpy oglądające ten film szybko przy­ swajały sobie reakcje lękowe w obecności znaczącego bodźca, lecz nie wtedy, kiedy był on zupełnie obojętny. Dane te wskazują, że lęk nie jest jednakowo kojarzony z dowolnie wybranym bodźcem,

Ból, lęk i ukojenie

ale że najłatwiej jest łączony z bodźcem reprezentującym w historii ewolucji gatunku znaczne zagrożenie. Taki lęk był oczywiście na wagę przetrwania, biorąc pod uwagę ogromną ilość jadowitych węży, zwłaszcza w środowiskach przod­ ków danego gatunku. Niektórzy z czytelników mogli zaobserwo­ wać taką reakcję, na przykład poruszając przed kotem wężem od odkurzacza. Wiele kotów wykrzywi grzbiet, zasyczy, zjeży się, wysunie pazury i zaatakuje ten nieszkodliwy przedmiot. Prawie każde zwierzę ziemne, gdy napotka przepaść, wycofa się. Tego typu zahamowanie może się pojawić mimo braku wcześ­ niejszych nieprzyjemnych doświadczeń ze stromymi zboczami. Gibson i Walk (1960) przeprowadzili eksperymenty na dzieciach około szóstego miesiąca życia, które zaledwie zaczęły raczkować. Już od pierwszego razu wykazywały one naturalny odruch unika­ nia spadzistych powierzchni. Zachęcane przez matki do wejścia na podwyższoną platformę robiły to ochoczo. Jednak, gdy taka sama platforma wykonana była z przezroczystego szkła, kategorycznie odmawiały. Lęk wysokości jest powszechnie spotykanym zjawiskiem u lu­ dzi w różnym wieku, lecz nie jest to w żadnym wypadku cecha uniwersalna, zatem można ją odwarunkować. Wiele osób przy­ znaje się do silnego subiektywnego lęku, przebywając na przykład na balkonie. Oczywiście nie dla każdego wrażenie to jest tak samo silne, a pewna wprawa pozwala na złagodzenie tych odczuć po­ przez wielokrotne doświadczanie bezpieczeństwa przebywania na takim balkonie. Niektórzy przezwyciężają tę słabość do tego stopnia, że decydują się na skoki ze spadochronem lub na linie bungee. Niemniej jednak odczuwając lęk, mogą doznawać uczucia rozweselenia (zob. rozdział 8). Godne uwagi jest to, jak niektórzy potrafią pokonać wrodzony strach, korzystając z wyższych poten­ cjałów poznawczych, by się upewnić, że dana czynność w rzeczy­ wistości nie jest niebezpieczna, chociaż na prymitywnym pozio­ mie postrzegania jawiła się jako śmiertelnie ryzykowna. Wielu z nas ma przykre doświadczenia z nowszymi osiągnię­ ciami techniki, takimi jak samochody czy gniazdko elektryczne. Na chodniku miejskim też może być bardzo niebezpiecznie, a mimo to mało jest ludzi, którzy boją się wyjść z domu. Wiele współczesnych

187

188

Rozdział 6

lęków można z łatwością wytłumaczyć uwarunkowaniami prze­ niesionymi ze środowisk zamieszkiwanych przez naszych przod­ ków, ale nie w kontekście dzisiejszych obiektywnych zagrożeń. Nietrudno prześledzić, jak działanie doboru naturalnego mog­ ło spowodować pojawienie się prymitywnych lęków. Wiele natu­ ralnych zagrożeń nie pozwala zadziałać mechanizmom uczenia się. Prawdopodobnie dawni przodkowie ssaków, którym nie uda­ ło się uniknąć przepaści, węży, drapieżników i innych często spo­ tykanych niebezpieczeństw, najczęściej umierali, zanim zdołali dochować się potomstwa. W pewnym momencie musiała nastąpić mutacja powodująca pojawienie się zdolności unikania tych za­ grożeń, z dużą korzyścią dla tych, którzy posiadali odpowiednie geny. Na przestrzeni pokoleń jednostkom posiadającym naturalne lęki udawało się przeżyć i rozmnożyć, natomiast osobniki pozba­ wione tych lęków ginęły. Godne uwagi jest również to, jak niewiele lęków wykazujemy wobec obiektywnych zagrożeń, z którymi mamy do czynienia w nowoczesnych czasach. Zastanówmy się nad wszystkimi nieadaptacyjnymi działaniami, które wielu z nas podejmuje w kon­ takcie z osiągnięciami nowoczesnej technologii, takimi jak broń palna, samochody, narkotyki. Po prostu za mało upłynęło jeszcze czasu, żeby zadziałały mechanizmy ewolucji i przygotowały nas do w pełni adaptacyjnych zachowań w kontekście tych zagrożeń. Jeszcze raz musimy stwierdzić znaczne opóźnienie ewolucji biolo­ gicznej w stosunku do przemian kulturowych (zob. dodatek 2-1). Lęk może być tak starannie zaplanowany przez naturę, że poja­ wi się nawet pomimo braku obiektywnego zagrożenia. Literatura kliniczna opisuje wiele przypadków „ataku paniki", przerażenia nie mającego żadnych podstaw, na ogół pojawiającego się na krót­ ko przed trzydziestym rokiem życia (Kandel, 1991c). Takie napady charakteryzują się krótkimi, powtarzającymi się, nieoczekiwany­ mi i spontanicznymi okresami intensywnej, zwiększonej aktywno­ ści wspólczulnego układu nerwowego. Klasyczne objawy pobu­ dzenia obejmują przyspieszone bicie serca, skrócenie oddechu, zawroty głowy, drgawki i poznawcze wrażenie nieuniknionej śmier­ ci lub oznak szaleństwa. Oczywiście, takie wrażenie poznawcze na niewiele się zda i może tylko pogarszać sytuację, zwłaszcza jeśli

Ból, lęk i ukojenie

osoba nie potrafi uświadomić sobie, że to, co się dzieje naprawdę, jest tylko odruchem przygotowanym wieki temu przez ewolucję na wypadek zetknięcia z prawdziwym zagrożeniem.

Wrodzone reakcje na niebezpieczeństwo Jak już wspomnieliśmy w rozdziale 3, Bolles (1970) dokładnie prześledził literaturę dotyczącą eksperymentów, w których treno­ wano zwierzęta laboratoryjne, by unikały lub uciekały przed nie­ przyjemnymi bodźcami, na przykład przed porażeniem elektrycz­ nym. Stwierdził, że to, co zwierzęta robią w tych sytuacjach, jest mało elastyczne. Nie są one zdolne do przyswojenia wielu kon­ kretnych reakcji, nawet przy zastosowaniu najlepszych „praw" uczenia się. Bardzo łatwo nauczyć szczura, żeby uciekał przed nie­ bezpieczeństwem, ale niezwykle trudno wpoić mu, żeby naciskał przycisk w celu jego uniknięcia. Szczury, jak wiele innych ssaków, mają predyspozycje do wykazywania określonych reakcji, takich jak uciekanie, zamieranie w bezruchu lub walka, które Bolles nazy­ wa r e a k c j a m i o b r o n n y m i w ł a ś c i w y m i d l a d a n e g o gatunku. Ucieczka ratuje oczywiście przed wieloma niebezpieczeństwa­ mi. Jak powszechnie wiadomo, zwierzęta roślinożerne zlokalizo­ wane przez drapieżniki zwykle postępują w ten sposób. Może nie zawsze to wystarcza, na przykład gdy napastnik puszcza się w po­ goń, ale zdecydowanie zwiększa prawdopodobieństwo przeżycia. Kiedy samica pawiana goniona jest przez dominującego samca „zwykle ucieka, cały czas skrzecząc [...] po drodze może oddawać kał i mocz" (Hall, DeVore, 1965, s. 101). Z drugiej strony czasem w trakcie ucieczki zwierzę może być lepiej widoczne dla drapież­ nika. W pewnych warunkach właściwiej jest pozostać w bezruchu, by ruch nie przyciągał uwagi. Podobnie zachowują się jelenie oświetlone nagle przez reflektory samochodu, jednak to ryzykow­ ne zachowanie pociągnęło już za sobą wiele ofiar. Oczywiście, samochód nie jest bodźcem naturalnym i reakcja jelenia może wy­ kazywać brak przystosowania. Jednak w naturalnym środowisku leśnym zamarcie w bezruchu często obniża skuteczność polo­

189

190

Rozdział 6

wania drapieżników, takich jak ludzie, którzy polegają na zmyśle wzroku, poszukując swych ofiar. Unieruchomienie jest doskonale udokumentowaną reakcją ssaków na bodziec łękowy (zob. Boissy, Bouissou, 1995). Walka może być również jedyną nadzieją osaczo­ nego zwierzęcia (zob. rozdział 9); w ostatniej bitwie nie ma nic do stracenia, a istnieje możliwość, że opór zniechęci napastnika. Zaobserwować można również inne właściwe danemu gatun­ kowi reakcje obronne. Na przykład wiadomo, że szczury zakopują przedmioty, które są potencjalnym zagrożeniem, między innymi urządzenia, które mogą porazić prądem elektrycznym (Pinel, Treit, 1978), trujące pożywienie (Wilkie i in., 1979) oraz ciała martwych osobników tego samego gatunku (Pinel i in., 1981). Innym przy­ kładem jest tendencja do oddawania moczu i kału w sytuacji lęko­ wej (zob. rozdział 5). Często wskazywano na to, że może to czynić ofiarę mniej apetyczną dla drapieżnika. Wiele zwierząt społecz­ nych, takich jak roślinożercy, krzyczy w trakcie działania bodźca lękowego (np. Boissy, Bouissou, 1995). Pocenie się, zwłaszcza dłoni (kończyn przednich) i stóp (kończyn tylnych), może popra­ wiać przyczepność zwierzęcia w trakcie ucieczki lub ułatwiać wspinaczkę (Adelman i in., 1975), może ponadto sprawiać, że skó­ ra będzie bardziej odporna na skaleczenia (Wilcott, 1966). Archer (1979) sugeruje, że wpływ stymulacji lękowej na zacho­ wanie może zależeć od emocjonalnej intensywności reakcji. Gdy jest ona niewielka, sprzyja w zasadzie normalnej aktywności zwie­ rzęcia, na przykład spożywaniu pokarmu. Średni poziom inten­ sywności lęku może upośledzać normalne funkcjonowanie (odży­ wianie, penetrację terenu, aktywność seksualną lub agresję). Kiedy lęk jest bardzo intensywny, zakłóca bądź całkowicie uniemożliwia normalne zachowanie. Jeśli niemożliwa jest bezpośrednia reakcja na bodziec lękowy, pojawia się aktywność przemieszczona. Na przykład u świń zaobserwowano, że, gdy podawanie pokarmu jest połączone z bolesną stymulacją, zaczynają podgryzać łańcu­ chy (Dantzer, Mormede, 1981). Zakłócenie normalnego funkcjonowania adaptacyjnego jest wyraźnie udokumentowane w literaturze klinicznej dotyczącej lęku i niepokoju. Może ono przybierać różne formy (Paul, Bern­ stein, 1973). Załamaniu ulegają złożone reakcje, na przykład z po­

Ból, lęk i ukojenie

wodu niepokoju towarzyszącego publicznym przemówieniom, poddawaniu się różnego rodzaju testom, lub obecnego podczas wzajemnych kontaktów z płcią przeciwną. Może się pojawić uni­ kanie normalnych czynności adaptacyjnych, na przykład wagary w celu uniknięcia niepokoju związanego z klasówką, zerwanie znajomości w celu uniknięcia niepokoju związanego z życiem płciowym lub zaniechanie spacerów po lesie umożliwiające unik­ nięcie lęków przed wężami lub niedźwiedziami. Zachowania nieadaptacyjne mogą być wyuczone i podtrzymywane po to, by łago­ dzić lub unikać reakcji niewłaściwych, takich jak natręctwo, obsesja lub amnezja, pozwalających wystrzegać się doświadczania bodźców lękowych.

Lęki warunkowe Niektóre lęki mogą być wrodzone, inne nabyte, albo zobojęt­ nione. W przypadku reakcji lękowych mamy do czynienia z wy­ jątkowymi mechanizmami uczenia się, ponieważ reakcja unikania ulega przyswojeniu lub wstrzymaniu w sposób całkiem nie przy­ pominający innych form warunkowania. Eksperymenty prowadzone na zwierzętach obrazują istnienie unikalnych właściwości warunkowania nieprzyjemnych bodźców (zob. przegląd Bolles, 1970; Fantino, 1973). Skoro wymagana reak­ cja należy do repertuaru naturalnych mechanizmów obronnych gatunku, takich jak ucieczka w bezpieczne miejsce, często można zaobserwować uczenie się polegające na jednej próbie. Z drugiej jednak strony, jak już wiemy, jeżeli można się nauczyć reakcji, któ­ re do tego repertuaru nie należą, to jest to bardzo długi proces. Rolę, jaką odgrywa ów naturalny repertuar, ilustrują badania Fan­ tino i jego zespołu (1966). Odkrył on, że jeśli szczury mają się na­ uczyć naciskania przycisku w celu uniknięcia porażenia prądem, będzie to o wiele łatwiejsze, gdy już za pierwszym razem będzie się od nich wymagało, by pobiegły do przycisku. Raz nabyta reakcja unikania pozostaje silnie utrwalona. Zwie­ rzęta stale uciekają od błysku światła, który został raz skojarzony z porażeniem elektrycznym, nawet przez tysiąc prób, chociaż

191

192

Rozdział 6

bodziec elektryczny został zupełnie wyłączony. Oczywiście mogą się nigdy nie dowiedzieć, że sygnałowi świetlnemu nie towarzy­ szy już rażenie prądem, ponieważ nigdy nie pozostaną na miejscu, by to sprawdzić. Często wskazywano na to, że ludzkie fobie mają taki sam charakter. Dobór naturalny popełnił błąd, jeśli chodzi o ostrożność, selekcjonując zwierzęta tak, aby unikanie stało się ich cechą, mimo że niektóre z nich trapić będą nieadaptacyjne fobie (w myśl zasady „Przezorny, zawsze ubezpieczony"). Jeśli uda ci się ujść z życiem przy pierwszym zetknięciu z niebezpiecznym bodźcem, za drugim razem możesz nie mieć już tyle szczęścia. Ludzkie lęki równie szybko ulegają uwarunkowaniu. Mogą je wywoływać pojedyncze przeżycia traumatyczne. Wolpe (1958) opisuje przypadek kobiety, która udała się do dentysty i dostała drgawek po tym, jak lekarz wstrzykując środek znieczulający miej­ scowo, przypadkowo trafił w żyłę, a nie w otaczającą ząb tkankę. Chociaż kobieta ta odzyskała pełną sprawność, a na drugi dzień udała się do fryzjera, to kiedy usiadła na fotelu, doznała silnego ataku lęku. Wolpe interpretuje to w kategoriach klasycznego wa­ runkowania, fotel u fryzjera wywołuje reakcję warunkową po­ przez podobieństwo do fotela dentystycznego. Istnieją przypadki osób, u których pojawiają się silne fobie dotyczące samochodów w wyniku przeżycia poważnego wypadku drogowego (Comelius, 1996). Serie mniej traumatycznych wydarzeń również mogą wywołać u ludzi lęk warunkowy (zob. Eysenck, 1960). Na przykład listo­ nosz chodzący od drzwi do drzwi może niejednokrotnie zostać wystraszony przez psa, nie będąc nigdy ugryzionym. Niemniej jednak za sprawą powtarzającego się doświadczenia lęk przed nie­ bezpiecznym psem może ograniczać zdolność wykonywania jego zawodu. Psychologia kliniczna, rzecz jasna, od dawna zajmuje się fobia­ mi. Cierpiący na długotrwałe, irracjonalne, pozbawione obiektyw­ nych przyczyn, silne lęki poddawani są terapii. Zakłada się często, że związane z fobią unikanie jest utrwalane, gdyż cierpiący na nią ludzie nie mają kontaktu z przedmiotami, których się obawiają, a przez to nie mają okazji przekonać się, że właściwie są one całkiem bezpieczne. Na przykład ktoś, kto się boi wody, nigdy nie

Ból, lęk i ukojenie

nauczy się pływać, ponieważ nie skonfrontuje swojego lęku i nie nabędzie tej umiejętności. Istnieje kilka udokumentowanych tera­ pii fobii opartych na odwarunkowaniu (zob. Redd i in., 1979). Me­ toda systematycznego zobojętniania Wolpe'a (1958) zakłada ciągłe kojarzenie głębokiej relaksacji fizjologicznej z coraz intensywniej­ szym działaniem bodźca lękowego. Odprężenie zaczyna być łą­ czone z pierwotnie lękowym bodźcem na zasadach warunkowa­ nia klasycznego. Inne metody polegają na bezpośrednim kontak­ cie z pierwotnie unikanym przedmiotem, albo przez spokojne oswajanie z wykorzystaniem modelu, albo w sposób nagły, gdy pacjent zostaje zaskoczony intensywnym działaniem bodźca lęko­ wego (co nie zawsze przynosi pożądane efekty!). Różnego rodzaju lęki to składowa część charakterystyki dzieci i od dawna są one przedmiotem badań. Jak wspomnieliśmy już w rozdziale 3, maluchy oddzielone od matki zdradzają widoczne oznaki silnego zaniepokojenia (Bowlby, 1969; 1973). Ponadto wiele małych dzieci wykazuje lęk przed obcymi, przejawiający się w wy­ razie twarzy, głosie (płaczu) i aktywności ruchowej skierowanej ku matce lub opiekunowi. Obawy przed oddzieleniem od matki i przed obcymi osiągają największe nasilenie około ósmego mie­ siąca życia, chociaż obserwuje się pewne różnice indywidualne, będące przedmiotem dyskusji ekspertów zajmujących się tym te­ matem (Ainsworth i in., 1978; Buechler, Izard, 1983). Powszechne lęki towarzyszące wiekowi przedszkolnemu mają wiele obiektów, zwykle dotyczą ciemności, samotności, zwierząt, wyimaginowa­ nych stworzeń (Jersild, Holmes, 1935). Są one zwykle zwerbalizo­ wane i mogą przyjmować charakter fobii. Koszmary są zjawiskiem normalnym i powszechnym zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Chociaż nie można jedynie na podstawie pici określać indywidual­ nego zachowania, to dziewczynki są średnio nieco bardziej bojaźliwe niż chłopcy, tendencja ta jest szczególnie widoczna w okresie niemowlęcym (Kagan, 1971). Wraz z wiekiem normalne i po­ wszechne lęki ulegają rozszerzeniu i zaczynają obejmować wiele różnych bodźców, łącznie z bardziej obiektywnymi niebezpie­ czeństwami, takimi jak samochody, choroby i sytuacje społeczne. Ogólnie rzecz biorąc, wraz z wiekiem poziom lękliwości ulega obniżeniu (Ollendick i in., 1989).

193

194

Rozdział 6

Wyższe procesy postrzegania i procesy myślowe mogą kierować takimi emocjami, jak lęk (zob. rozdział 8). Na obecność jadowitego węża nie reagujemy jedynie odruchowo. Inna będzie zapewne reak­ cja na węża odkrytego w pościeli łóżka, a inna na tego, który znajdu­ je się za szybą w ogrodzie zoologicznym. Matka może nie odczuwać lęku z powodu tego, że jej dziecko znajduje się poza zasięgiem wzroku; inaczej jednak zareaguje, jeśli wie, że zostawiła je z opie­ kunką, a inaczej, jeśli w nie wyjaśniony sposób znikło jej z oczu.

Fizjologia lęku Lękowi na ogół towarzyszy uaktywnienie współczulnego ukła­ du nerwowego i wydzielanie katecholamin z rdzenia nadnerczy (zob. rozdziały 4 i 8). Zwykłe uruchamia to odruchy powodujące przyspieszenie funkcji sercowo-oddechowych i wzrost intensyw­ ności pocenia się. Bardziej skrajne odruchy towarzyszą silnemu lę­ kowi. Zalicza się do nich zamieranie w bezruchu, jeżenie się włos­ ków i samoczynne wydalanie. Działanie rdzenia nadnerczy i ukła­ du współczulnego obserwuje się w sytuacjach lękowych i w czasie reakcji obronnych, chbciaż zauważyć je można również w innych stanach emocjonalnych. Oddziaływaniu bodźców nieprzyjemnych towarzyszą również liczne zmiany chemiczne zachodzące w mózgu. Należą do nich zmiany dynamiki funkcjonowania neuroprzekaźników katecholaminowych, noradrenaliny i dopaminy (zob. przegląd Anismana, 1975). Kilka linii dowodowych wskazuje na to, że działanie nie­ przyjemnych bodźców powoduje wzrost wydzielania i syntezy substancji katecholaminowych, pełniących funkcję przekaźnikowe w podkorowych obszarach mózgu. Możliwa jest stymulacja elektryczna pewnych obszarów móz­ gu i uzyskanie w ten sposób objawów lęku, a przynajmniej pobu­ dzenie układu współczulnego. Clemente i Chase (1973) donoszą, że drażnienie grzbietowych partii podwzgórza powoduje odruch ucieczki i towarzyszące mu przyspieszenie oddechu, rozszerzenie źrenic, oddawanie moczu i kału. Zaobserwowano go u wielu ga­ tunków ssaków. W niektórych przypadkach tego typu pobudzenie

Ból, lęk i ukojenie

może wywołać zarówno odruch ataku, jak i ucieczki, co jest uza­ sadnione w sytuacji, gdy najlepszą formą obrony jest opór i walka (zob. rozdział 9). Stymulacja elektryczna grzbietowych obszarów okołowodociągowej istoty szarej i środkowych obszarów podwzgórza może przemienić spokojne i łagodne stworzenie w zwierzę o zacięciu obronnym. Sandner wraz z zespołem (1993) stosował różne rodza­ je drażnienia elektrycznego i chemicznego tych dwóch miejsc w mózgu u niczym nie skrępowanych szczurów. Następnie przy użyciu protein o odczynie odpornościowym c-f o s, techniki, która pozwala na znakowanie mózgu pod względem zmian cząsteczko­ wych towarzyszących obecnemu zachowaniu, monitorował ich re­ akcje i czynności mózgu. Bez względu na typ stymulacji udało się wyróżnić stereotypiczne zespoły struktur ulegające uaktywnieniu podczas reakcji lękowych, zalicza się do nich: jądro migdałowate, podwzgórze, okolowodociągową istotę szarą i inne. Jądra migdałowate odgrywają istotną rolę w reakcjach obron­ nych i lękowych. Musimy pamiętać, że ośrodki te (po obu stronach płatów skroniowych, zob. rozdział 4) są dość złożonymi struktura­ mi, z których kążdy składa się z kilku jąder. Egger i Flynn (1963) badali wpływ stymulacji elektrycznej na określone obszary jąder migdałowatych u kotów. Drażnienie niektórych obszarów bocz­ nych wywoływało reakcje obronne, natomiast drażnienie pozo­ stałych hamowało je. Kilka z tych punktów odpowiada za wy­ ostrzenie czujności i uwagi (Ursin, Kaada, 1960), można więc założyć, że pomagają przygotować jednostkę na wypadek za­ grożenia. Podanie hormonu podwzgórzowego (CRF) wyzwalającego kortykotropinę przysadkową może przynieść wielorakie efekty fiz­ jologiczne podobne do tych, jakie wywołuje stres, co jest spójne z działaniem tego peptydu na osi podwzgórzowo-przysadkowo-korowonadnerczowej (Schulkin i in., 1994). Dowody sugerują dy­ namiczne działanie lokalnych źródeł CRF w jądrach migdało­ watych. Lee wraz z zespołem (1994) wskazuje na to, że kortykosteron uaktywnia ten hormon w centralnym jądrze ciał migdałowa­ tych, powiększając potencjał wywołania przez niego reakcji zamie­ rania w bezruchu. Corodimas wraz z zespołem (1994) donosi, że

195

196

Rozdział 6

centralne jądro ciała migdałowatego u szczurów ma zasadnicze znaczenie dla nabywania i ujawniania warunkowych reakcji lęko­ wych. Kortykosteron pełni funkcję regulującą, odkryto bowiem, że nasila odruch zamierania w bezruchu wywołany przez bodziec dźwiękowy. Ostatnie prace badawcze prowadzone na ludziach potwier­ dziły istotne znaczenie jąder migdałowatych w reakcjach lękowych, a działanie tych struktur może odgrywać dużą rolę w pewnych formach psychopatologii (Schulkin i in., 1994). Ciała migdałowate pełnią ważną rolę nie tylko w samym odczuwaniu lęku, ale rów­ nież w odczytywaniu strachu w wyrazie twarzy innych ludzi. Osoby z uszkodzeniami tych struktur (na przykład w wyniku le­ czenia poważnych form epilepsji) wykazują częściową niezdol­ ność rozpoznawania nastrojów lękowych u innych (Adolphs i in., 1994). U tych pacjentów występują również przypadki upośledze­ nia uwarunkowania reakcji autonomicznych na bodźce wzrokowe i dźwiękowe (Bechara i in., 1995). W innych badaniach (Morris i in., 1996) wykorzystano tomografię emisji pozy tronu (tomografia komputerowa, PET) do zobrazowania aktywności neurologicznej określonych obszarów mózgu u zdrowych ludzi reagujących na wyrazy twarzy przedstawiające zadowolenie i lęk. Odkryto wzmożone działanie lewego ciała migdałowatego na wyraz lęku. Jego aktywność zwiększała się wraz ze wzrostem intensywności wyrażanego lęku, natomiast w przypadku wyrazów szczęścia była niewielka, a nawet coraz mniejsza, gdy wzrastało zadowolenie wyrażane na twarzy. U podstaw reakcji lękowych tkwić może również działanie in­ nych peptydów mózgowych, nie tylko hormonu podwzgórzowego wyzwalającego kortykotropinę przysadkową. W atakach pa­ niki obserwuje się aktywność fragmentów cholecystokininy (CCK) (Bradwejn, 1993). Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 5, CCK jest rodziną peptydów znajdujących się w przewodzie żołądkowo-jelitowym ssaków. Nowsze dowody świadczą o tym, że fragmenty CCK znajdują się także w mózgu i pełnią funkcje neuromodulatorów, często łączonych z dopaminową siecią nerwową. Kiedy do mózgu ochotników wstrzyknięto 4-aminokwasową cząsteczkę CCK (CCKj), wywołała ona klasyczne objawy podrażnienia

Ból, lęk i ukojenie

współczulnego układu nerwowego i subiektywne wrażenie oba­ wy i lęku u badanych. Dotyczyło to zarówno pacjentów z zaburze­ niami lękowymi połączonymi z atakami paniki, jak i zdrowych ochotników. Pacjenci stawiali znak równości między atakiem in­ dukowanym a spontanicznym. Zdrowi nie wiedzieli, czy zastrzyk zawierał CCK4, czy placebo, na które nie występuje żadna z wyżej wymienionych reakcji. Na reakcje lękowe i obronne wpływ mogą mieć także układy hormonalne inne niż te, które są bezpośrednio związane ze stresem. Szczególne znaczenie mają w tym przypadku sterydy gruczołów płciowych. Wśród roślinożerców, do których również zalicza się człowieka, obserwowane są różnice płciowe w częstotli­ wości występowania zachowań lękowych, które zwykle przewa­ żają u płci żeńskiej. Kiedy samice bydła (Boissy, Bouissou, 1994) lub owiec (Vandenheede, Bouissou, 1993) otrzymały zastrzyk z te­ stosteronu, wykazywały w testach standardowych mniejszą ilość reakcji lękowych niż te, które otrzymały zastrzyki kontrolne.

Język gestów a lęk Aż do dzisiejszego dnia prawdopodobnie nikt nie dokonał bar­ dziej wyrazistego opisu wyrazów twarzy człowieka przestraszo­ nego niż Darwin. Oto tylko fragment takiego opisu (Darwin, 1987, s. 305-309): Lęk jest często poprzedzony stanem zaskoczenia i jest tak dalece po­ dobny do tego stanu, że obydwa powodują natychmiastowe pobu­ dzenie zmysłów wzroku i słuchu. W obu przypadkach oczy i usta pozostają szeroko otwarte, a brwi uniesione. Przestraszony czło­ wiek w pierwszej chwili staje bez ruchu jak posąg i wstrzymuje od­ dech lub przykuca, jak gdyby instynktownie szukał możliwości ucieczki [...] Serce zaczyna bić szybciej i gwałtowniej, aż dochodzi do palpitacji i zaczyna ono uderzać o żebra [...] Skóra natychmiast staje się blada, jakby miał za chwilę zemdleć [...] Taką zagadkową reakcję skóry widzimy doskonale, gdy poczucie lęku jest bardzo sil­ ne i gdy cała pokrywa się potem. Owo pocenie się jest nawet bar­ dziej dostrzegalne, ponieważ jej powierzchnia staje się chłodna

197

198

Rozdział 6

i stąd bierze się pojęcie zimnego potu [...] Także włosy na skórze się podnoszą i obserwuje się drżenie mięśni powierzchniowych. Desta­ bilizacji akcji serca towarzyszy przyspieszenie oddechu. Działanie ślinianek jest dalekie od pożądanego; odczuwa się suchość ust, często są one otwierane i zamykane. Zauważyłem również, w sta­ nie niezbyt mocnego lęku, tendencje do ziewania. Jednym z najbar­ dziej widocznych objawów jest drżenie wszystkich mięśni ciała, co często zaczyna się od drżenia warg [...] Z chwilą, gdy lęk przeradza się w śmiertelne przerażenie, zaobserwować można różnorodne reakcje, tak samo jak w przypadku działania wszystkich gwałtow­ nych emocji. Serce bije w szalonym tempie, lub w ogóle nie może pracować i dochodzi do omdlenia; występuje śmiertelna bladość, oddech jest utrudniony, nozdrza szeroko rozchylone [...] oczy po­ zostają otwarte i wytrzeszczone, a wzrok utkwiony w obiekt powo­ dujący przerażenie albo niestrudzenie wędrujący z boku na bok. [...] Źrenice są niebywale rozszerzone. Wszystkie mięśnie ulegają zesztywnieniu lub zaczynają drżeć. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 2 i 3, wyrazy twarzy towa­ rzyszące stanom lękowym odczytywane są jednakowo we wszyst­ kich kulturach. Oczywiście fotografie modeli użyte w badaniach przekrojowo-kulturowych stanowią zaledwie namiastkę reakcji opisanych przez Darwina, których nawet najbardziej utalentowa­ ny aktor nie jest w stanie odtworzyć. Całkowite pobudzenie ukła­ du autonomicznego i konwulsje ciała można obserwować jedynie w przypadku rzeczywistych przeżyć. W sytuacji lękowej obserwuje się również zmianę głosu czło­ wieka. W niezwykle przerażających momentach ujawnia się natu­ ralna tendencja do głośnego krzyczenia lub, jak kto woli, wrzasku, co również nie uszło uwadze Darwina. Reakcja ta ma prawdo­ podobnie głębokie korzenie ewolucyjne, ponieważ wiele zwierząt w sytuacji bezpośredniego zagrożenia krzyczy, wrzeszczy lub piszczy. W łagodniejszych stanach lęk może mieć wpływ na mowę. Zwykle powoduje podniesienie przeciętnego tonu i zwiększenie zróżnicowania jego wysokości (zob. przegląd Kappas i in., 1991; Scherer, 1986). W wyniku zadziałania nieskomplikowanych odru­ chów układu współczulnego może wystąpić suchość w ustach i gardle, przyspieszenie oddechu i drżenie mięśni.

Ból, lęk i ukojenie

Przekaz społeczny i feromony U gatunków społecznych wyobraźnia może prowadzić do pro­ wokacji lub wyuczenia reakcji lękowych. Wielu z nas widziało za­ pewne, jak stado ptaków lub zwierząt roślinożernych przekazuje sobie nawzajem sygnał alarmowy i zbiorowo rzuca się do ucieczki. Ruch i krzyk jednego członka może spowodować, że cala grupa odleci lub rozbiegnie się za sprawą chociażby najmniejszego nie­ pokojącego zdarzenia. Zwierzęta społeczne mogą czasami rozprzestrzenić informację o potencjalnym zagrożeniu i nawet osobniki bez doświadczenia i nie posiadające własnych obserwacji wykazują odruch unikania. Washburn i Hamburg (1965) opisują, jak pewien parazytolog ze swego samochodu zastrzelił dwie małpy ze stada pawianów. Za­ nim to nastąpiło, pojazdy mechaniczne mogły z łatwością do nich podjeżdżać na nieduże odległości. Jednak nawet osiem miesięcy później grupa ta unikała samochodów i nie można było się w ten sposób do nich zbliżyć. Osobniki, które nie widziały tego zdarze­ nia, zachowywały się tak samo, jak te, które były jego świadkami. Niewątpliwie przekaz społeczny, do którego zalicza się zarów­ no naśladownictwo, jak i wyobrażenie, jako pośrednia forma ucze­ nia się jest głównym sposobem szerzenia lęku wśród ludzi. Nieraz wykazywano, że ludzie nabywają reakcji lękowych, jedynie obser­ wując innych prezentujących lęk w związku z określonym bodź­ cem (Bandura, 1969; 1977). A zatem lęk może być przekazany dziecku przez matkę. Na tej samej zasadzie lęk rozprzestrzenia się w całej kulturze, czego byliśmy świadkami w przypadku informa­ cji o AIDS lub chorobie szalonych krów. Wiele badań nad innymi ssakami dowiodło, że istnieją zapachy wydzielane właśnie w trakcie wydarzeń budzących lęk. Owe wo­ nie mogą wywołać reakcję unikania u innych przedstawicieli tego samego gatunku. Myszy unikają obszarów, na których inne osob­ niki doświadczyły działania bodźców nieprzyjemnych (Carr i in., 1970; Jones, Noweli, 1974). Podobną awersję wywołaną zapachem moczu zestresowanego zwierzęcia Boissy (1996) zaobserwował u bydła (komunikacja bezpośrednia).

199

200

Rozdział 6

Pierwszy rzut oka na zjawisko niepokoju Niepokojem szczegółowo zajmiemy się w rozdziale 8, w związ­ ku z pobudzeniem i stresem, a także w rozdziale 13, podczas oma­ wiania konfliktu pomiędzy popędami a emocjami. Terminy n i ep o k ó j i l ę k często stosuje się zamiennie, jednak ten pierwszy jest mniej konkretny niż drugi. Niepokój zawiera element poznaw­ czy. Może obejmować wzmożone i długotrwałe czynności myś­ lowe na temat rzeczywistych lub potencjalnych doświadczeń, a także może mieć bardziej rozproszony charakter, związany z wieloma rzeczami, a jedocześnie z niczym konkretnie. Podobnie jak wiele innych pojęć abstrakcyjnych, „niepokój" w ustach róż­ nych osób, w różnych kontekstach, nie zawsze znaczy to samo. Biorąc pod uwagę fakt, że w świecie czyha na nas wiele niebez­ pieczeństw oraz że zachodzi potrzeba planowania działań i roz­ woju strategii, odrobina lęku z pewnością może się przyczyniać do zwiększenia kreatywności. A skoro z m a r t w i e n i e i n i e p o k ó j sprzyjają konstruktywnemu rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji, bez wątpienia mają one charakter adapta­ cyjny. W większości przypadków podczas badania tych stanów emocjonalnych dominuje perspektywa kliniczna, koncentrująca się na problemach w zachowaniu i ich redukcji. Musimy pamiętać o tym, że cele psychologii klinicznej i psychiatrii są mniej obiek­ tywne niż perspektywy innych nauk. Ich zadaniem jest poszuki­ wanie możliwości rozwiązania problemu i zmiana zachowania człowieka, a nie jedynie opis i wyjaśnienie danego zjawiska. Cho­ ciaż bez wątpienia możemy mieć do czynienia z przypadkami, w których niepokój nie jest adaptacyjny, prawdopodobnie żadne­ go złożonego problemu nie da się rozwiązać bez szczegółowego zastanowienia, a nawet podenerwowania się nim. Nieskomplikowane stany lękowe u ssaków objawiają się reak­ cjami autonomicznego układu nerwowego. Również złożony stan niepokoju u człowieka często rozgrywa się w obrębie tego sys­ temu, chociaż w takim przypadku istotne są także aspekty po­ znawcze. O niepokoju wiele dowiadujemy się z terapii wykorzystujących leki powszechnie używane do jego zwalczania. Należą do nich

Ból, lęk i ukojenie

benzodiazepiny i barbiturany (zob. Cooper i in., 1991). W dzisiej­ szych czasach najczęściej używa się tych pierwszych, a najlepiej znanym ich przykładem jest valium. Ustalono, że leki te oddzia­ łują na pewne receptory GABA, przede wszystkim stymulując receptory GABA a (Tallman, Gallagher, 1985). Jak już to zostało powiedziane w rozdziale 4, GABA jest głównym neuroprzekaźnikiem hamującym, powszechnie występującym w ośrodkowym układzie nerwowym, między innymi w korze mózgowej. Z reguły nie kojarzy się bezpośrednio GABA z układami współczulnym lub przywspółczulnym, chociaż w niektórych przypadkach łączy się z monoaminami mózgu. Niewykluczone, że działanie leków GABAergicznych w stanie zaniepokojenia polega jedynie na wyłączeniu wyższych procesów myślowych.

Odwaga Historia człowieka zarejestrowana jest w ogromnej ilości doku­ mentów świadczących o ludzkich lękach i aktach odwagi, ponie­ waż bardzo często angażowaliśmy się w wojny lub inne działania sprowadzające na reprezentantów naszego gatunku różne niebez­ pieczeństwa. Rachman (1978) posiada pokaźne zbiory wyników badań nad funkcjonowaniem człowieka w obliczu wojny. Przedstawiał mię­ dzy innymi, jak przewidywano masową histerię, gdy okazało się, że na pewno nastąpi bombardowanie cywilnych celów w Londy­ nie w czasie II wojny światowej. Jak się okazało, histeria nie wystąpiła. W zamian, chociaż powszechnie widać było oznaki lęku, zarówno w przekazach słownych, jak i pomiarach fizjolo­ gicznych towarzyszących pobudzeniu współczulnego układu ner­ wowego, większość ludzi nadal wykonywała swoje normalne czynności i przyjmowała fakt nalotów ze spokojem. Przypadki załamania nerwowego w sytuacjach nocnego bombardowania za­ obserwowano u niewielkiej grupy londyńczyków. Rachman dokonał ponadto przeglądu badań prowadzonych na załogach samolotów, które miały do czynienia z niecodziennym zagrożeniem w czasie bitwy o Anglię lub w trakcie lotów nad tery-

201

2 02

Rozdział 6

torium nieprzyjaciela. Piloci startowali z lotniska, wiedząc dosko­ nale, że wielu bądź większość z nich może zginąć. Rachman za­ uważył, że ten początkowy lęk pierwotnie rzutował na ich pracę, na przykład uniemożliwiał właściwe wykonywanie obowiązków, lecz z czasem, gdy zdobywali więcej podobnego typu doświad­ czeń, taki rodzaj lęku słabł, natomiast jego miejsce zajmował lęk przed fizycznym zagrożeniem. Niemniej jednak ci, którzy widzie­ li, jak giną członkowie ich załóg lub rówieśnicy, bądź ci, którzy sami przeżyli katastrofy i poważne obrażenia, byli na ogół nadal zdolni wykonywać loty i wypełniać swoje zadania. Od żołnierzy często wymaga się wzięcia udziału w operacjach, w których mogą zginąć, a mimo to potrafią oni umotywować swo­ je działanie. Rachman znalazł dowody na to, że w tych przypad­ kach istnieją znaczne różnice indywidualne pomiędzy ich reakcja­ mi. Wiele osób przyznaje się do lęku, często silnego, ale niektórzy twierdzą, że ten rodzaj emocji jest im obcy. Chociaż lęk jest po­ wszechną reakcją i na ogół uznaną za normalną wśród żołnierzy, większość z nich potrafi ją opanować i wypełniać swoje obowiązki. Kultura wojskowa traktuje tchórzostwo jako podporządkowanie się lękowi w obliczu niebezpieczeństwa, niemożliwe do przezwy­ ciężenia w sposób poznawczy ani przez treningi panowania nad sobą. Często odróżnia się tego typu bojaźliwość od prawdziwego załamania emocjonalnego, takiego jak na przykład szok wywołany wybuchem pocisku, który może trwać, mimo że rzeczywiste za­ grożenie minęło. Odwaga jest źródłem pochwał i wielkiego szacunku, natomiast tchórzostwo bywa wyśmiewane i pogardzane w różnych warun­ kach, zarówno w stanie wojny, jak i pokoju. Stąd też zachowania lękowe spotykają się z tak powszechną kontrolą społeczną, która stanowi kolejny poziom motywacji (zob. rozdziały 13 i 14). Bohate­ rowie, jeśli przeżyją własne akty odwagi, otrzymują pochwały i wymierne nagrody, a gdy nie udaje im się utrzymać przy życiu, podobne nagrody społeczne przysługują ich rodzinom. Na wa­ leczność w okresie wojny składa się jeszcze jeden niezwykle adap­ tacyjny element, mianowicie motywacja do obrony własnej rodzi­ ny i wspólnoty. Jest to jedno z najważniejszych ograniczeń popędu samozachowawczego. Ale badaniem tych złożonych problemów

Ból, lęk i ukojenie

altruizmu, ograniczeń instynktu zachowawczego i wielu pozio­ mów motywacji zajmiemy się w późniejszych rozdziałach. W sytuacjach, gdy śmierć jest nieunikniona i pewna, lęk wcale nie musi być wyrażany w taki sposób, w jaki moglibyśmy sobie to wyobrażać. Istnieje wiele opisów spokojnego zachowania w takich okolicznościach. Na przykład ostatnia zarejestrowana informacja od załóg samolotów świadomych nieuniknionej katastrofy wska­ zuje na zachowanie pełnego spokoju (zob. Barlay, 1990; Forman, 1990). W jednym z przypadków, gdy turecki DC-10 spadał dzio­ bem w dół, by rozbić się pod Paryżem, ostatni zapis z czarnej skrzynki świadczy o tym, że wszyscy na pokładzie wspólnie gwiz­ dali melodię z popularnej reklamy telewizyjnej. Lęk, podobnie jak ból, może mieć charakter adaptacyjny, i ujaw­ niając się, może w sposób konstruktywny motywować ludzkie działanie. Dzieje się tak, gdy chroni od możliwego do uniknięcia, obiektywnego zagrożenia. Jednakże wtedy, gdy niebezpieczeń­ stwo jest nieuniknione lub gdy istnieją obiektywne powody, by stawić mu czoło, ten rodzaj emocji jest niepożądany i zwykle nie daje o sobie znać.

203

R ozd ział 7

Rozmnażanie

onieważ wspólną cechą wszystkich organizmów jest ich śmiertelność, to by zachować ciągłość istnienia, muszą się rozmnażać. Towarzysząca temu procesowi konkurencyjność, wraz z jej wieloma wadami i nielicznymi sukcesami, definiuje ewolucję, która nie jest niczym innym, jak różnicującym rozpo­ wszechnianiem genów na przestrzeni pokoleń. Rozród jest zasadniczym aspektem motywacji każdego gatun­ ku, zarówno roślin, jak i zwierząt. Niemniej motywacja ta może się pojawić dopiero, gdy organizm zdoła dożyć wieku dorosłego. Jak już to zostało powiedziane w rozdziale 2, dobór naturalny ma bez­ pośredni i silny wpływ na motywację rozrodczą. Oczywiście cechy charakteryzujące nowe pokolenie to te same, które pozwoliły na przeżycie i rozród poprzedniej generacji. Przekazania swoich genów dokonają tylko te osobniki, które zdołają przetrwać i roz­ mnożyć się. A geny sprzyjające motywacji rozrodczej bezpośred­ nio działają tak, aby tworzyć własne kopie.

P

STRATEGIE ROZRODCZE A EWOLUCJA Rozmnażanie się to proces, z którym nierozerwalnie wiąże się zjawisko konkurencji u wszystkich gatunków, nie wyłączając z nich również człowieka. Jak pamiętamy z rozdziału 2, stale ob­ serwuje się tendencję do nadprodukcji liczby osobników. Jednak źródła pożywienia i przestrzeń życiowa są ograniczone. Wycho­ wanie potomstwa wymaga czasu, energii, potencjału i nierzadko szczęścia. Z różnych przyczyn, począwszy od dziedzictwa gene-

Rozmnażanie

tycznego i kondycji zdrowotnej, a na dostępności jedzenia i miejsc schronienia skończywszy, nie wszystkie osobniki mają możliwości, by przeżyć i rozmnażać się. Na przestrzeni pokoleń zróżnicowanie jednostek, jeżeli chodzi o powodzenie rozrodcze w obrębie gatun­ ku, oraz zróżnicowanie całych gatunków pod tym samym wzglę­ dem jest motorem działania procesu ewolucji. Konkurencję w obrębie jednej płci obserwuje się w walce o part­ nera płci przeciwnej. Jest to zjawisko doboru płciowego (zob. roz­ dział 2). Poprzez decyzję, z kim tworzyć parę, osobniki żeńskie po części decydują, którym z samców umożliwią reprodukcję, a osob­ niki męskie wybierają, które z samic będą miały tę możliwość. Zja­ wisko to przyspiesza proces ewolucji, gdyż nie jest on wówczas za­ leżny jedynie od nacisków naturalnych. Na przykład, gdyby sami­ ce wybierały jedynie samców dużych i silnych, to rozmiary i cechy fizyczne osobników męskich na przestrzeni kilku pokoleń na pew­ no uległyby zmianom.

Ogólne różnice płciowe u ssaków Wiele najważniejszych spraw dotyczących zachowań i fizjolo­ gii rozrodu człowieka jest podobnych do tych, jakie obserwujemy u innych ssaków. Podstawowe cechy ich procesu rozmnażania ewoluowały, na długo zanim doszło do wykształcenia naszego ga­ tunku. Nim zajmiemy się osiągnięciami adaptacyjnymi typowymi tylko dla człowieka, możemy poznać ogólną charakterystykę mo­ tywacji rozrodczej, poprzez przyjrzenie się innym zwierzętom. Ssaki są biologicznie tak skonstruowane, że obserwuje się asy­ metrie ról osobników męskich i żeńskich, jeżeli chodzi o ich wkład w rozród. Skutki tego zauważamy w strategiach rozrodczych i psy­ chologii, chociaż natura tych różnic zależy od gatunku i jego cha­ rakterystyki społecznej. Produkcja komórek płciowych jest inna u osobników żeńskich niż u męskich, co ma związek z podstawowymi różnicami w prze­ biegu ich cyklu życia. Odpowiednio, pierwsze wytwarzają stosun­ kowo niewielką ilość jaj, liczoną w dziesiątkach tysięcy u ludzi. Po­ wstają one już w życiu prenatalnym, lecz dopiero gdy osobnik

205

206

Rozdział 7

żeński osiągnie dojrzałość, są gotowe do rozrodu. Co miesiąc kilka jaj może dojrzewać i opuszczać jajnik w połowie cyklu menstrua­ cyjnego. Za sprawą menopauzy kobieta traci płodność, ale nawet wcześniej, w wieku średnim, z każdym miesiącem wzrasta praw­ dopodobieństwo, że jajo może być uszkodzone. Męskie komórki płciowe, plemniki, są o wiele mniejsze i występują w o wiele więk­ szych ilościach. Powstają one stale w okresie dorosłości. Ich pro­ dukcja odbywa się na bieżąco i trwa kilka miesięcy, ale miliardy z nich są w każdej chwili gotowe do ejakulacji. Mimo że ilość pro­ dukowanych komórek może wraz z wiekiem spadać, wiele osob­ ników męskich zachowuje płodność nawet w wieku starczym i nie obserwuje się u nich odpowiednika żeńskiej menopauzy. U ssaków samice doświadczają o wiele więcej obciążeń związa­ nych z rozrodem niż samce. Noszą w swoim ciele nie narodzone młode, co wymaga zadbania o poczynienie dużych zapasów fizjo­ logicznych. Wraz ze wzrostem płodu pojawia się coraz większa potrzeba dobrego odżywiania i wypoczynku, do czego niezbędne są spore zmiany psychologiczne i behawioralne. Sam poród jest niebezpiecznym procesem (zob. rozdział 13). Wiadomo powszech­ nie, że znaczna część kobiet cierpi z powodu zagrażających życiu komplikacji ciążowych lub umiera w trakcie porodu, zdarza się to czasami nawet mimo zaawansowanej pod względem technicznym opieki medycznej (zob. Llewellyn-Jones, 1974). Psychiczne i fizycz­ ne obciążenia nie kończą się w momencie przyjścia dziecka na świat. Karmienie piersią powoduje kurczenie się zapasów zgroma­ dzonych w ciele matki, a pomijając nawet samo karmienie, opieka nad potomstwem bardziej zaawansowanych w rozwoju ssaków stawia mnóstwo wymagań natury fizycznej i psychicznej. Udział osobników męskich w całym tym procesie, z racji samej budowy biologicznej, jest o wiele mniejszy. W rzeczywistości u wielu ssaków ich rola kończy się wraz z końcem aktu płciowego. W zasadzie samiec może odejść tuż po unasiennieniu samicy, dla której długi i ciężki proces dopiero się rozpoczyna. Zatem obie płci różnią się wyraźnie, jeżeli chodzi o ryzyko związane z aktem płcio­ wym. Osobniki żeńskie i męskie różnią się także pod względem pewności swojego rodzicielstwa (zob. Dały, Wilson, 1983). Pierw­

Rozmnażanie

sze nie mają wątpliwości, że ich potomstwo nosi ich materiał ge­ netyczny. Natomiast pewność ojcostwa lub jej brak jest ważnym elementem kształtującym psychikę męskiego osobnika. Jeśli wia­ domo, że potomstwo jest jego, zaangażowanie jest uzasadnione w myśl maksymalizacji ogólnej sprawności (zob. rozdział 2). Z drugiej jednak strony poniesienie nakładów na opiekę potom­ stwa, którego rodzicem jest inny samiec, byłoby działaniem nieadaptacyjnym w sensie stricte biologicznym. W związku z tym wiele ssaków płci męskiej pilnuje partnerki, dbając w ten sposób o własną przyszłość reprodukcyjną i koszty, jakie mogą ponieść. Zróżnicowanie powodzenia rozrodczego jest o wiele większe wśród osobników męskich niż żeńskich, chociaż jego stopień zale­ ży także od gatunku. Samicy o wiele łatwiej niż samcowi znaleźć skłonnego do reprodukcji partnera. Chociaż ilość wydawanego przez nią potomstwa jest ograniczona przez cykl życia, czas i ener­ gię potrzebne do donoszenia ciąży, wykarmienia młodych i odzy­ skania płodności po każdym okresie rozrodczym, to koszty roz­ mnażania z reguły sprawiają, że jest ona o wiele bardziej ostrożna, jeżeli chodzi o odbywanie aktów płciowych niż samiec. Osobnik płci męskiej nie ma takich zahamowań i teoretycznie jest zdolny do tego, by unasienniać jedną samicę po drugiej, jeśli tylko miałby do nich dostęp i wyrażałyby na to zgodę. Największym utrudnieniem dla niego jest obecność osobników konkurencyjnych. I w tym mo­ mencie rozpoczyna się rywalizacja (zob. rozdział 9).

Osiągnięcia adaptacyjne właściwe danemu gatunkowi oraz tworzenie związków Mimo uniwersalnego charakteru podstaw różnic płciowych do­ tyczących motywacji i wynikających z biologii ssaków, błędem byłoby uogólniać je na wszystkie gatunki, a już na pewno nie nale­ żałoby budować na nich stereotypu człowieka. Struktury społecz­ ne i strategie rozrodcze wykazują istotne zróżnicowanie pomiędzy gatunkami (zob. np. Clutton-Brock, 1991; Wilson, 1975). Wzajem­ ne stosunki pomiędzy osobnikami obu płci mogą mieć różnorodny charakter. Ogromnemu zróżnicowaniu jakościowemu ulega też

207

208

Rozdział 7

Tabela 7-1 G łów ne form y zw iązków pom iędzy osobnikam i m ęskim i i żeńskim i Rozw iązłość

N iczym nie ograniczone akty płciow e

M onogam ia

Jeden osobnik m ęski zw iązany z jednym osobnikiem żeńskim

M onogam ia seryjna

Zw iązek m onogam iczny ograniczający się do konkretnego okresu (np. jednego sezonu), następnie dochodzi do zm iany partnera

Poligam ia Poliginia

W ielość zw iązków zarów no sam ców , jak i sam ic N iektóre sam ce utrzym ują zw iązki z w ięcej niż jed ną sam icą

Poliandria

N iektóre sam ice utrzym ują zw iązki z w ięcej niż jed nym sam cem

sposób sprawowania opieki rodzicielskiej. Wiele gatunków płodzi potomstwo tylko w określonych sezonach, a ich przedstawiciele kojarzą się w pary tylko w tym czasie, natomiast inne pozostają aktywne płciowo przez okrągły rok. Definicje głównych form związków przedstawiono w tabeli 7-1. U wielu gatunków osobniki rzadko lub w ogóle nie tworzą par. Na przykład szczury i myszy domowe wiodą dość rozwiązły tryb życia. W licznych badaniach laboratoryjnych zauważono, że sam­ ce i samice bezkrytycznie odbywały akty z którymkolwiek z do­ stępnych osobników płci przeciwnej. Szczury angażowały się na­ wet w akty grupowe (McClintock, 1984). U myszy nie zaobserwo­ wano prawie wcale zalotów; osobnik męski aktywnie śledził jakąkolwiek zgodną samicę, obwąchując jej tylne części ciała, na­ stępnie spontanicznie podejmował próby odbycia z nią aktu płcio­ wego, co za pierwszym razem trwa od 10 do 30 minut (deCatanzaro, Gorzałka, 1979). U innych ssaków obserwuje się związki poligamiczne i monogamiczne różniące się długością trwania i przybierające różne for­ my. Monogamia jest o wiele powszechniejsza u ptaków niż u ssa­ ków, a jeśli już występuje, ściśle wiąże się ze współpracą obojga rodziców podczas późniejszej opieki nad potomstwem (Clutton-

Rozmnażanie

-Brock, 1991; Lack, 1968; Orians, 1969). Do gatunków monogamicznych zalicza się niektóre drapieżniki, takie jak lisy i kojoty, oraz ludzi. Większość ssaków jest jednak poliginiczna. Poliginia występuje tam, gdzie mamy do czynienia z dużą kon­ kurencją i hierarchią dominacji dorosłych samców, ponieważ nie­ które z nich rozmnażają się z większym powodzeniem, podczas gdy inne z tego procesu zostają wykluczone. U płetwonogich, du­ żych ssaków wodnych, na przykład fok i lwów morskich, jest ona bardzo daleko posunięta. Pojedynczy samiec słonia morskiego może skupiać w swoim haremie dziesiątki samic (LeBoeuf, 1974). Większość samców nigdy nie będzie reproduktorami, natomiast niewielka grupa jest nimi z dużym powodzeniem. Wśród jeleni kilku samców w stadzie dokonuje wszystkich aktów płciowych, podczas gdy reszta biernie, lecz z uwagą, się temu przygląda (A. Brelurut, przekaz osobisty, zob. Brelurut i in., 1990). Przypadek pawianów również ilustruje związek pomiędzy hie­ rarchią dominacji osobników męskich a sukcesem rozrodczym (zob. Hall, DeVore, 1965). W typowej grupie jest kilku dorosłych samców, dwu- lub trzykrotnie więcej samic oraz młode osobniki obu pici w mniej więcej równej liczbie. Nierówna ilość dorosłych zwierząt świadczy o tym, że niektóre samce muszą być na stałe wykluczane z grupy społecznej. Samce dominujące mają dostęp do samic przede wszystkim w okresie r u i, w stanie fizjologicznym i behawioralnym związanym z jajeczkowaniem i wrażliwością seksualną, w tym czasie także pilnują partnerki. Kopulację inicjują zarówno osobniki męskie, jak i żeńskie. Samice najczęściej zbliżają się do samca dominującego, który czasami ignoruje partnerki niż­ szej klasy. Samce z niższego szczebla w hierarchii rzadziej odby­ wają akty płciowe i czynią to zwykle poza okresem rui. Ponieważ liczba rodzących się osobników męskich i żeńskich jest na ogół równa, poliginia oznacza, że część samców zostaje wy­ kluczona ze związków z samicami. U gatunków takich jak goryle większość zwierząt żyje w małych grupach. Stosunek liczby osob­ ników jednej płci do drugiej wśród młodych wynosi mniej więcej 1:1, jednak wśród dorosłych spotyka się więcej samic niż samców, którzy oprócz tego ustalają hierarchię dominacji. Można zatem czasami natknąć się na samotne osobniki płci męskiej (Schaller,

209

210

Rozdział

7

1965). Żyją one na peryferiach grup społecznych lub w zupełnym odosobnieniu, jeśli zostały całkowicie usunięte z grupy. U innych gatunków tworzących małe społeczności obowiązują odrębne hierarchie dominacji dla każdej z płci. Na przykład u wil­ ków tylko dominujący samiec i dominująca samica mogą rozmna­ żać się przez kilka sezonów, podczas gdy płodzenie potomstwa przez osobniki podległe zostaje zawieszone (Fentress i in., 1987). Podobnie też u małpiatek obserwuje się hierarchię dominacji u obu płci, a rozród samic z niższego szczebla zostaje zahamowany za pomocą środków behawioralnych i fizjologicznych (Abbott, 1984). Zdaniem Ewera (1968) wzorce zalotów u ssaków nie są ściśle ustalone; zależą od względnego stanu gotowości seksualnej w mo­ mencie spotkania potencjalnych partnerów. Mogą się wydłużać, gdy samiec znajduje samicę, która jeszcze nie jest wrażliwa płcio­ wo. Mogą stać się również domeną jednej ze stron, gdy to osobnik męski czyni wszelkie zabiegi o względy unikającej go potencjalnej partnerki. Rzadziej zdarza się, żeby to gotowa samica spotkała samca, zanim on osiągnie wymagany poziom motywacji płciowej, chociaż Ewer twierdzi, że nie są to sytuacje wyjątkowe. W takich przypadkach samica dokonuje prezentacji mającej na celu wzrost podniecenia u partnera. U ssaków ogromną rolę w trakcie zalotów i aktu płciowego odgrywają bodźce węchowe, feromony (Vandenbergh, 1988). Szympansy, często zwane naszymi najbliższymi krewnymi, żyją w dynamicznie rozwijających się i płynnych grupach. Charak­ teryzują się większą współpracą i mniejszym dążeniem do stwo­ rzenia hierarchii dominacji niż obserwujemy u innych naczelnych. Ich akt płciowy w niewielkim stopniu przypomina związek po­ między samcem a samicą, jaki zachodzi u większości (jeśli nie u wszystkich) ludzi. Goodall (1965) opisuje, w jaki sposób akt może być inicjowany przez obydwie płcie. Jeśli rozpoczyna go sa­ mica, przykuca wówczas przed samcem i spogląda w tył, gest ten często jest przez niego ignorowany. Kiedy inicjatorem staje się sa­ miec, buja się wtedy żwawo przed samicą na gałęziach w postawie wyprostowanej i z nastroszoną sierścią. W niektórych przypad­ kach samica wrzeszczy, widząc zbliżającego się w ten sposób part­ nera. Goodall zauważa, że szympansy wiodą raczej rozwiązły tryb

Rozmnażanie

życia, gdyż zaobserwował osobniki żeńskie kopulujące z różnymi partnerami w krótkich odstępach, co zostało również potwierdzo­ ne przez innych badaczy (np. Reynolds, Reynolds, 1965). Bonobo są rzadkim gatunkiem, nazwano je kiedyś szympansa­ mi karłowatymi. Są one aktywne płciowo przez całe życie, po­ cząwszy od wieku młodzieńczego, i mogą odbywać kilka aktów płciowych dziennie, czyli częściej niż potrzeba do zapłodnienia (Blount, 1990; Wrangham, 1993). Przybierają przy tym w trakcie stosunku najróżniejsze pozycje, spotykany jest również układ twarzą w twarz preferowany przez większość ludzi. Biorą udział zarówno w aktach heteroseksualnych, jak i homoseksualnych. Po­ nadto można u nich zauważyć akty masturbacji i seks oralny. Po­ dobnie jak u szympansów pojawia się tutaj problem niepewności ojcostwa. Uważa się, że seksualność w przypadku tych zwierząt przyjęła role inne niż tylko związane z rozrodem, stanowi między innymi element komunikacji społecznej i związku pomiędzy sami­ cami. Stopień i forma zaangażowania samca w opiekę nad młodymi również zmienia się zasadniczo w zależności od gatunku (zob. Clutton-Brock, 1991). U wielu zwierząt zaraz po kopulacji samiec opuszcza partnerkę i cały ciężar opieki spada na matkę. U stosun­ kowo rozwiązłych gatunków, takich jak myszy i szczury, w ogóle nie mamy do czynienia z opieką ojcowską. W warunkach laborato­ ryjnych, jeśli osobniki męskie i żeńskie trzymane są razem, zacho­ wanie samca zależy od przekonania o własnym ojcostwie. Jeśli samca myszy skojarzy się z samicą i zmusi do stałego przebywania z nici, będzie on spokojnie znosił obecność potomstwa, gdy się uro­ dzi, a nawet okaże swoją pomoc w jego wychowaniu. Z drugiej jednak strony, gdy umieści się go w jednym pomieszczeniu z sa­ micą i młodymi, których ojcem był inny samiec, bardzo prawdopo­ dobne jest, że zabije cały miot (Labov, 1980). Niektóre ssaki, zwłaszcza społeczne roślinożerne, mają w c z e ś n i e d o j r z e w a j ą c e potomstwo, które staje na włas­ nych nogach niemalże zaraz po porodzie, zdolne do tego, by podążać za stadem i dawać sobie radę o własnych siłach. W nie­ wielkim stopniu obserwuje się opiekę matki i prawie całkowity brak zaangażowania ojca. Poza spożywaniem mleka matki młode

Zll

212

Rozdział 7

osobniki roślinożerne mają tendencje do tego, by paść się same, i nie czekają, aż rodzice dostarczą im pożywienie. U ssaków w ym a g a j ą c y c h o p i e k i młode są w momencie urodzenia całko­ wicie nieporadne, wymagają zaangażowania rodziców, by mogły przeżyć. U wielu drapieżników i naczelnych obserwujemy, jak starsze osobniki instruują swoje potomstwo, przekazując im umie­ jętności niezbędne do opanowania sztuki przetrwania. Wśród tych gatunków istotną rolę mogą odgrywać samce. Dzieci człowieka zdecydowanie wymagają opieki, ponieważ nie są w stanie przeżyć o własnych siłach nawet jeszcze kilka lat od narodzenia. U ssaków, które żyją w spójnych grupach społecznych, gdzie zwykle kilka osobników męskich towarzyszy większej liczbie sa­ mic, przez co pewność ojcostwa jest bardzo duża, niektóre samce biorą udział w wychowaniu potomstwa. Mogą one przede wszyst­ kim bronić młode. Na przykład w grupach pawianów większe samce spieszą bronić całe stado, stają pomiędzy nim a drapieżni­ kiem, na przykład takim jak lew (Hall, DeVore, 1965). Samce mogą również zajmować się młodymi, które już nie wymagają karmie­ nia, gdy ich matki zajęte są opieką nad młodszym potomstwem.

Strategie rozrodcze u człowieka Człowiek nie ulega stereotypii. Zarówno wewnątrz, jak i po­ między różnymi kulturami obserwuje się ogromne zróżnicowanie form związków damsko-męskich i sposobu sprawowania opieki rodzicielskiej. We współczesnych kulturach można z łatwością znaleźć wszystkie wzorce przedstawione w tabeli 7-1, chociaż nie występują one z tą samą częstotliwością. Istnieją silne, wierne związki monogamiczne, inne utrzymują kontakty z osobami z ze­ wnątrz, poliginiczni mężczyźni, poliandryczne kobiety oraz jed­ nostki reprezentujące monogamię seryjną. Istnieją homoseksualiś­ ci (zarówno monogamiczni, jak i rozwiąźli), lesbijki oraz osoby o tendencjach biseksualnych. Są też jednostki aseksualne, mizoginiczne, androginiczne i hermafrodyci. Niektórzy mężczyźni niewiele zajmują się swoimi dziećmi, za to inni poświęcają się im bez reszty. Często spotyka się matki poświęcające się swoim dzie-

Rozmnażanie

dom, ale są również takie, które porzucają lub znęcają się nad nimi. Rzetelne uwzględnienie wszystkich tych form zachowania sta­ nowi nie lada wyzwanie. Bez wątpienia, największe znaczenie dla nich mają wzorce kulturowe i strategie uczenia się. Dominująca kultura zachodnia i tradycje wschodnie aktywnie sprzyjają szerze­ niu monogamii, natomiast kultury islamskie i zachodnioafrykańskie dopuszczają poliginię. Mimo to wielu indywidualnych różnic motywacyjnych nie sposób wyjaśnić jedynie oddziaływaniem kul­ tury. Sam akt płciowy jest niezwykle ryzykowną grą odbywającą się w aurze wielu emocji, zarówno złożonych, jak i zupełnie prymityw­ nych. Potencjalne zyski z pomyślnego związku są ogromne. Nowe, zdrowe dzieci wychowane w urozmaiconym i stabilnym środowi­ sku są niebywałym sukcesem biologicznym (zob. rozdziały 2 i 11). Można by też doszukiwać się innych społecznych i emocjonalnych korzyści dla pary, czerpanych ze szczęśliwego związku. Z drugiej jednak strony koszty aktu płciowego mogą być przytłaczające. Cho­ roby przenoszone drogą płciową mogą prowadzić do zgonu lub do utraty płodności. Niepomyślny związek może pociągać za sobą ogromne koszty zarówno dla mężczyzny, jak i dla kobiety, zwłasz­ cza gdy jednostka bardzo się w niego angażowała. Kontakty między mężczyzną a kobietą mają bardzo złożony i idiosynkratyczny charakter. Zaloty mogą trwać bardzo długo, w niektórych przypadkach intymny związek rodzi się po wielu la­ tach platonicznej przyjaźni. Z drugiej jednak strony niektóre pary tworzą związek płciowy zaraz przy pierwszym spotkaniu. Eibl-Eibesfeldt (1989) zwrócił uwagę na to, że ludzie posiadają uni­ kalną zdolność zakochiwania się i że tego zjawiska, jak również ludzkich zalotów, nie należy badać w ujęciu naukowym. Powró­ cimy do tego w rozdziale 11. Kultury ludzkie często miały charakter poliginiczny, co zna­ czyło, że jeden mężczyzna wiązał się z więcej niż jedną kobietą. W jednym z często cytowanych opracowań Murdock (1967) wska­ zał na to, że ta forma związku cechowała ponad 80 procent wspól­ not kulturowych. Jednak jest to ujęcie większościowe; nie uwzględ­ nia stosunkowych wielkości tych populacji i zróżnicowania indywi­

213

214

Rozdział

7

dualnych zachowań ich członków. Eibl-Eibesfeldt (1989) doniósł, że nawet w społecznościach sklasyfikowanych jako poliginiczne tylko mała grupa bardziej zamożnych mężczyzn posiadała więcej niż jedną żonę, natomiast małżeństwa monogamiczne były dwuipół­ krotnie częściej spotykane niż poliginiczne. Symons (1979) zauważył, że ludzie są z natury małomówni, je­ śli chodzi o ich własne związki intymne, natomiast bardzo ciekaw­ scy, jeśli chodzi o innych. Twierdził, że strategie przyjmowane przez kobiety i mężczyzn różnią się między sobą w kontekście przedstawionych powyżej ogólnych wzorców dotyczących ssaków. Opisał kobiety jako jednostki poszukujące bezpiecznego związku i niezbyt zainteresowane przygodnymi aktami płciowymi. Za to mężczyźni, według Symonsa, dążą do maksymalizacji liczby związków w celu uskutecznienia reprodukcji i stąd interesuje ich różnorodność kontaktów płciowych. Buss (1989) dostarczył dowodów empirycznych na potwierdze­ nie poglądu o dymorfizmie psychologii aktu płciowego. W wielu kulturach mężczyźni i kobiety różnią się pod względem kryte­ riów, którymi kierują się przy doborze partnera. Kobiety bardziej niż mężczyźni skupiają się na cechach, które świadczą o posiada­ niu przez partnera środków i wierności w ich udostępnianiu. Męż­ czyźni częściej niż kobiety zwracają uwagę na wygląd fizyczny, zwłaszcza na przymioty związane z płodnością, takie jak młodość i dobra kondycja zdrowotna. Bardzo zależy im na wierności seksu­ alnej, w celu uniknięcia inwestowania w nie swoje dzieci. Feingold (1992) dokonał przeglądu licznych badań nad doborem partnera przez ludzi i wnioski, jakie wyciągnął, przypominały wnioski Bussa, otóż mężczyźni i kobiety kierują się innymi kryteriami. Odkry­ cia te są spójne z teorią mówiącą, iż o doborze decyduje, jak już wcześniej powiedzieliśmy, fakt że kobiety i mężczyźni w różnym stopniu inwestują w swoje potomstwo (zob. także Trivers, 1972). Kobiety skupiają swoją uwagę na partnerach, którzy posiadają środki pozwalające na rozród i są gotowi się nimi dzielić; mężczy­ źni skupiają się na płodności i wierności partnerki. Człowiek jest jedynym gatunkiem ssaka, u którego jajeczkowanie u osobnika żeńskiego jest całkowicie ukryte przed innymi, przed partnerem, a nawet przed nim samym (Short, 1994). Ponie­

Rozmnażanie

waż zawsze może dojść do kopulacji, większość aktów płciowych odbywa się, gdy kobieta jest niezdolna do poczęcia. W odróż­ nieniu od innych gatunków akty te mogą mieć miejsce przez okrągły rok, chociaż w niektórych kulturach obserwujemy słabe związane z porą roku trendy płodności (Lam, Miron, 1994; Surbey i in., 1986). Często wskazuje się na to, że stała zdolność do odbywa­ nia stosunków i ukryta owulacja są osiągnięciami adaptacyjnymi sprzyjającymi zacieśnianiu związku. Ludzie doprowadzili do tego, że rozwój młodych osobników jest najdłuższy i najbardziej skomplikowany w całym świecie na­ tury. Umiejętności współczesnego dorosłego człowieka są bardzo złożone, zatem w dzieciństwie musi zapoznać się z ogromną ilo­ ścią instrukcji. Pomimo ogólnych różnic płciowych w strategiach rozrodu oraz w doborze partnera wielu mężczyzn we wszystkich kulturach inwestuje naprawdę bardzo dużo w swoje potomstwo. W dzisiejszych czasach dzieci z rozbitych rodzin często są po­ krzywdzone (Hetherington, 1989; Wallerstein, 1991). Przejście dro­ gi do pomyślności w okresie dorosłym, osiągnięcia zabezpieczenia ekonomicznego i do skutecznego rozrodu wymaga kompetentnej opieki rodzicielskiej i edukacji szkolnej. Współczesne kultury spra­ wiły, że okres dojrzałości został sztucznie opóźniony, a powstałą w ten sposób lukę wypełnia okres dojrzewania. Ludzie są zachęca­ ni do tego, by odłożyć rozród i niezależność na kilka lat po pokwitaniu. Dzieje się tak, mimo że dojrzałość fizjologiczna jest osiągana we wcześniejszym wieku, zadziałać więc muszą „silne społeczne, kulturowe i religijne naciski, by zawiesić te rodzące się seksualno­ ści" (Short, 1994, s. 418). Raz jeszcze obserwujemy rozdźwięk pomiędzy ewolucją biolo­ giczną a rozwojem nowoczesnej kultury (zob. dodatek 2-1). Ma on również inny wymiar, na przykład powstawanie nowych techno­ logii regulacji poczęć, które jeszcze bardziej oddzielają aktywność seksualną od jej biologicznego „przeznaczenia". Pierwotnie kopu­ lacja nieuchronnie prowadziła do ciąży, bez względu na to, czy to­ warzyszyła jej świadoma decyzja o posiadaniu dzieci. Dziś płodze­ nie potomstwa jest świadome, kontrolowane raczej przez procesy lub decyzje rodzące się w korze mózgowej niż przez prymitywne wrodzone procesy neuroendokrynologiczne.

215

216

Rozdział

7

NEUROENDOKRYNOLOGICZNE PODSTAWY ZACHOWAŃ SEKSUALNYCH Zachowanie seksualne stanowi najważniejszy punkt motywacji dorosłych ssaków. W przeciwieństwie do innych wspomnianych już form motywacji, aktywność ta nie ma natury homeostatycznej. Dokonanie aktu płciowego nie przywraca równowagi organizmu tak, jak termoregulacja, spożycie płynów i pokarmów lub nawet uniknięcie bólu. Niemniej jednak aktywność seksualna „jest inten­ cjonalna (lub celowa), intensywna, trwała i okresowa, a w pew­ nych okolicznościach może przyjmować nadrzędną rolę, u m o ż li­ wiając innym korzystanie z motywacji« tegoż zwierzęcia" (Gorzal­ ka, Mogenson, 1977, s. 151). Masters i Johnson (1966) szczegółowo opisali reakcje seksualne człowieka. Odruch seksualny jako taki dzieli się na cztery fazy; złożoną grę aktywności układu przywspółczulnego i współczulnego. W trakcie wstępnego podniecenia wzrasta przepływ krwi i napięcie mięśni wokół organów płciowych. Podniecenie osiąga najwyższy próg i utrzymuje się na stałym poziomie podczas aktu płciowego. Orgazm pojawia się wraz z serią rytmicznych skur­ czów mięśni miedniczych i towarzyszy mu subiektywne uczucie przyjemności, a w przypadku mężczyzn następuje również ejakulacja. Następnym etapem jest rozwiązanie, okres spoczynku. Ludzkie zachowania seksualne najczęściej nie mają na celu rozro­ du. Prawie wszyscy mężczyźni i wiele (jeśli nie większość) kobiet masturbuje się. Wielu ludzi preferuje seks oralny równie często jak spółkowanie. Chociaż większość dorosłych jest przede wszystkim heteroseksualna, istnieje wiele różnorodnych indywidualnych form zainteresowań seksualnych.

Osobniki męskie Jakość zachowań seksualnych osobników męskich u ssaków jest bardzo zróżnicowana. Na ogół na akt składają się trzy ele­ menty: pokrywanie, wprowadzenie i wytrysk (ejakulacja). Po­ krywanie stanowi ułożenie się na samicy w taki sposób, by moż­

Rozmnażanie

liwa była kopulacja. Wprowadzenie to moment umieszczenia członka w stanie erekcji w pochwie samicy i wykonanie serii ru­ chów biodrowych. Ejakulacja jest odruchem pojawiającym się w kulminacyjnym momencie aktu płciowego, zwykle łączy się z wytryskiem nasienia. Zdolność wprowadzenia członka może wymagać pomocy samicy, zwłaszcza u zwierząt, u których wy­ stępuje zjawisko rui. Długość trwania stosunku zależy od gatun­ ku, chociaż nawet w jego obrębie zaobserwować można pewne różnice indywidualne. Niekiedy samce dokonują kilkukrotnego krycia i wprowadzenia, zanim dojdzie do ejakulacji, innym ra­ zem jest to tylko jedno, długie wprowadzenie. Erekcja i wytrysk to prymitywne odruchy rdzeniowe. Przecię­ cie rdzenia kręgowego u psa, powodujące oddzielenie go od móz­ gu, nie ma wpływu na wywołanie tych odruchów w niezmienionej formie (Hart, 1967). Również mężczyźni z porażeniem kończyn dolnych są zdolni do tego typu reakcji (Money, 1961). Erekcję ob­ serwuje się także u osobników młodych, nawet u dzieci. U mężczyzn gruczołami płciowymi są jądra (zob. rycina 7-1). Po osiągnięciu dojrzałości wydzielają rozmaite steroidy, przede wszystkim androgeny, z których najbardziej znanym jest testoste­ ron. Produkują również znaczne ilości estrogenów, zwykle uzna­ wanych za hormony żeńskie, które jednak pod względem chemicz­ nym są bardzo podobne do androgenów. Wiadomo powszechnie, że androgeny odpowiadają za męską fizjologię i zachowanie. Ich produkcję kontrolują przysadka mózgowa i podwzgórze (zob. rozdział 4). Przysadka, za sprawą GnRH (hormon podwzgórzowy kontrolujący uwalnianie gonadotropin), wydziela hormon luteinizujący (LH), stymulujący produkcję testosteronu w jądrach. Testo­ steron działa na rozmaite obszary ciała, między innymi na mózg, gdzie w sposób wybiórczy wpływa na różne obszary układu limbicznego. Poprzez mechanizm zwrotny oddziałuje również na przysadkę i podwzgórze, regulując późniejszą produkcję LH i za­ pobiegając nadprodukcji testosteronu. Istnieje okresowe zróżnicowanie poziomu testosteronu u wielu ssaków, zwłaszcza u tych, które rozmnażają się w określonych po­ rach roku (Lincoln, 1981). Sezonowe wahania poziomu tego hor­ monu oraz ilości nasienia, w zależności od szerokości geograficz-

217

218

Rozdział 7

Przewodniki odprowadzające

Główka

Sieć

NAJĄDRZE Ciałko

Ogonek Przegroda

Kanaliki nasienne

Nasieniowód

Rycina 7-1 Ludzkie jądro, źródło męskich hormonów

nej i klimatu, mogą wystąpić nawet u człowieka (Levine, 1994). Poza tym wzorzec wydzielania tego hormonu u mężczyzn nie ma charakteru cyklicznego, a przynajmniej nie w takim samym stop­ niu, jak ruja u samic i cykl menstruacyjny u kobiet (zob. poniżej). A jednak u wielu mężczyzn obserwuje się cykl dobowy. Ogólnie rzecz biorąc, najwyższy poziom testosteronu odnotowuje się rano, potem przez cały dzień jest obserwowany spadek, chociaż może to zależeć od indywidualnych cech mężczyzny i od pory roku (Reinberg i in., 1975). Takie krótkoterminowe zróżnicowanie prawdopo­ dobnie nie wpływa na gotowość do stosunku, ponieważ wbrew popularnemu, a błędnemu poglądowi testosteron w sposób bez­ pośredni nie reguluje popędu. To raczej ogólny poziom testo­ steronu, utrzymujący się przez dłuższy okres, świadczy o pełni męskości, a o chwilowych reakcjach seksualnych decydują inne czynniki nerwowe i zmienne sytuacyjne.

R o z m n a ż a n ie

Kastracja zwykle obniża motywację płciową osobnika męskie­ go, chociaż jakość i długość tego procesu może zależeć od gatunku, wieku i doświadczenia osobnika. U gryzoni pierwsza zanika ejakulacja, następnie czynności wprowadzenia, aż wreszcie samce re­ zygnują nawet z prób krycia (Whalen i in., 1961). U drapieżników, takich jak domowe psy i koty, niektóre samce, zwłaszcza te ze spo­ rym doświadczeniem, mogą utrzymywać jeszcze długo odruchy seksualne, przez miesiące, a nawet lata po kastracji (Beach, 1970). U ssaków naczelnych zachowania seksualne mogą przetrwać na­ wet dłużej. Wśród wykastrowanych rezusów 100 procent dokonu­ je krycia, 60 procent wprowadza członek do pochwy, a u 30 pro­ cent dochodzi do ejakulacji po trzech latach od dokonania zabiegu (Phoenix, 1974). Posiadamy też wyniki badań nad ludźmi; dotyczą one przestępców wykastrowanych na podstawie wyroku sądu w krajach, gdzie istnieje takie prawo. Zwykle kastracja zapobie­ gała dalszym gwałtom i molestowaniu seksualnemu dzieci, cho­ ciaż nie we wszystkich przypadkach, ponadto niektóre badania budzą zastrzeżenia natury metodologicznej (zob. Heim, Hursch, 1979; Stiirup, 1968). Oczywiście, kwestia tego, czy należy stosować ten zabieg w celu leczenia seryjnych przestępców seksualnych, daje początek dyskusjom nad względami etycznymi, które wy­ kraczają poza zakres rozważań naukowych. Zatem, o ile kastracja na ogól eliminuje męskie zachowania sek­ sualne, o tyle w niektórych przypadkach nie do końca. Dzieje się tak z reguły za sprawą gruczołów nadnerczy, które również są w stanie produkować znaczne ilości androgenów, zatem zabieg ten nie eliminuje źródeł steroidów płciowych. W każdym przy­ padku podawanie uzupełniających dawek testosteronu lub innych androgenów może przywrócić normalne reakcje seksualne wykas­ trowanym mężczyznom (deCatanzaro, 1987a; Whalen i in., 1961). Zanim jednak na powrót osiągną oni dawną sprawność, potrzeba kilku dni, a nawet tygodni terapii przy użyciu tego hormonu. Sprawność seksualna osobników męskich zwykle rośnie wraz z doświadczeniem. U szczurów po kilku próbach zwiększa się skuteczność samców; coraz większy jest odsetek zwierząt doko­ nujących krycia i skraca się poprzedzający go okres wyczekiwania (Rabedeau, Whalen, 1959). Szympansy nie posiadające żadnego

219

220

Rozdział 7

doświadczenia nie są w stanie kopulować skutecznie za pierw­ szym razem (zob. Goodall, 1965). Chociaż brak nam systematycz­ nych wyników badań dotyczących ludzi, istnieją powody by po­ dejrzewać to samo, ponieważ w doniesieniach klinicznych poja­ wiają się obawy przed „impotencją miesiąca miodowego" oraz przedwczesnym wytryskiem w pierwszych stadiach tworzenia się nowego związku (Masters, Johnson, 1970). Zasadniczą rolę w sytuacji podniecenia mężczyzny i w ogóle w zachowaniach rozrodczych ssaków odgrywają feromony lub określone substancje chemiczne wydzielane przez poszczególne osobniki (Vandenbergh, 1988). Samce wielu gatunków jako wstęp­ ny etap krycia traktują obwąchiwanie okolic narządów płciowych samic. Samice również mogą obwąchiwać strefy organów samca. Dowody wskazują na to, że u szczurów zarówno osobniki męskie, jak i żeńskie wydzielają substancje zapachowe działające na płeć przeciwną jak wabik (Bronson, Caroom, 1971). Uważa się, że męs­ kie feromony stymulują jajeczkowanie i przyspieszają dojrzewanie płciowe kobiet (Vandenbergh, 1967) . Z wyników obserwacji wywnioskować można również, że re­ akcje seksualne mężczyzny podlegają pewnym obszarom pod­ wzgórza, zwłaszcza jądru blaszki czworaczej. Jego elektryczna stymulacja u samców szczura może ułatwić zachowanie kopula­ cyjne (Malsbury, 1971). Zmiany elektryczne odnotowano również w neuronach w przyśrodkowym rejonie blaszki czworaczej pod­ czas aktu płciowego u rezusów (Oomura i in., 1983). W zasadzie dowody wskazują, że ta część podwzgórza odpowiada za kontrolę zachowań seksualnych rozmaitych ssaków i innych kręgowców (Kelly, Pfaff, 1978). U wielu gatunków uszkodzenie jądra blaszki czworaczej może uniemożliwić reakcje płciowe i spowodować gromadzenie się w nim testosteronu. Później omówimy dowody świadczące o tym, że obszar ten ma zasadnicze znaczenie dla mę­ skiego charakteru mózgu. Jądra migdałowate i przylegające do nich rejony kory mózgo­ wej mogą także odpowiadać za zachowanie seksualne osobnika męskiego. W klasycznych badaniach Kliiver i Bucy (1937) odkryli, że rezusy z rozległymi uszkodzeniami płatów skroniowych, a wraz z nimi jąder migdałowatych i hipokampa, wykazywały hipersek-

Rozmnażanie

sualność. U kotów efekt ten zależy od indywidualnego osobnika i obszaru uszkodzenia, może to być sąsiadujący (gruszkowaty) ob­ szar kory mózgowej (Green i in., 1957). Uszkodzenie kory gruszkowatej zmienia obiekt aktywności seksualnej; kocury z takim uszko­ dzeniem pokrywały siebie nawzajem, martwe przedmioty, a na­ wet przedstawicieli innego gatunku, z oczywistych względów etycznych nie wolno nam manipulować w ten sposób mózgiem ludzkim, zatem nie dysponujemy zbyt wieloma danymi na temat zachowania człowieka w takiej sytuacji. Niemniej jednak istnieje opis przypadku hiperseksualności u mężczyzny z obustronnym uszkodzeniem płatów skroniowych (Terzian, Ore, 1955). Zachowania seksualne mężczyzn wynikają ze wzajemnego od­ działywania odruchów współczulnych i przywspółczulnych, przy jednoczesnym wpływie reakcji chemicznych zachodzących w móz­ gu. Badania nad zwierzętami dowiodły, że niewielki stres może wzmacniać podniecenie, podczas gdy silna sytuacja stresowa raczej całkowicie je hamuje. Również łagodna stymulacja bólowa może pobudzać aktywność seksualną osobników męskich (Caggiula, Eibergen, 1969). Wstrzyknięty bezpośrednio do mózgu przysadkowy hormon stresu, ACTH, pobudza erekcję i ejakulację (Bertolini i in., 1975). Środki pobudzające w małych dawkach również sprzyjają podnieceniu, ale w dużych ilościach mają odwrotny skutek. Uważa się, że główną rolę w pobudzeniu odgrywa neuroprzekaźnik katecholaminowy, dopamina. Małe dawki narkotyków stymulujących aktywność dopaminy w mózgu, takich jak amfetamina i apomorfina, mogą sprzyjać pobudzeniu płciowemu samców ssaków (deCatanzaro, Griffiths, 1996; Gessa, Tagliamonte, 1975; Hull i in., 1986; Soulairac i Soulairac, 1975). Jednak te same środki podane w nie­ wielkich ilościach mogą przyspieszać ejakulację, a ich większe daw­ ki mogą osłabiać podniecenie lub całkowicie je uniemożliwiać.

Osobniki żeńskie Pośród ssaków płci żeńskiej obserwuje się cykliczne zmiany w wydzielaniu hormonów przez jajniki. W wielu przypadkach to­ warzyszą im zmiany behawioralne, chociaż ich stopień i forma

221

222

R o zd zia ł 7

może być różna w zależności od gatunku. U większości ssaków mamy do czynienia z c y k l e m r u j o w y m . Natomiast u gatun­ ków naczelnych, oczywiście także u człowieka, na koniec cyklu, je­ śli nie nastąpi zapłodnienie, pojawia się krwawienie maciczne, miesiączka, i taki cykl nazywamy m e n s t r u a c y j n y m . W układzie żeńskim u ssaków obserwujemy działanie stero­ idów pochodzących z jajników (zob. rycina 7-2), współgrających z hormonami peptydowymi wydzielanymi przez przysadkę móz­ gową. W okresie dorosłości jajniki cyklicznie (cykl rujowy lub menstruacyjny) wydzielają określone ilości estrogenów i progeste­ ronu. Zmiany czynności jajników występują w powiązaniu z ak­ tywnością przedniego płata przysadki. Hormony luteinizujący oraz folikulotropowy są gonadotropinami przysadkowymi; na ich wydzielanie wpływ ma pochodzące z podwzgórza GnRH zawarte w krwi (zob. rozdział 4). Obserwuje się również wzajemną kontro­ lę poziomów steroidów z jajników oraz peptydów przysadko­ wych. Ogólnie u ssaków, z niewielkimi różnicami w zależności od gatunku, ilość estrogenu i hormonu folikulotropowego wzrasta w okresie poprzedzającym jajeczkowanie. Następnie dochodzi do drastycznego wzrostu poziomu peptydowego hormonu luteinizującego, co prowadzi do owulacji i uwolnienia progesteronu, któ­ rego poziom obniża się pod koniec cyklu, jeśli nie dojdzie do zapłodnienia. Jeżeli osobnik pici żeńskiej nie zajdzie w ciążę, cykl kończy się i rozpoczyna od nowa, a u kobiet i samic innych naczel­ nych pojawia się krwawienie. Jeśli dojdzie do zapłodnienia, cykl hormonalny zatrzymuje się, a progesteron pozostaje na wysokim poziomie. Wpływ hormonów przysadkowo-gonadowych na motywację rozrodczą może być różny i zależy od gatunku. Jest on bezpośred­ ni u prymitywniejszych ssaków, takich jak myszy i szczury, u których poziom estrogenów i progesteronu od razu motywuje zachowania seksualne ograniczające się tylko do wycinku cyklu rujowego. U ludzi, u których aktywność seksualna może się poja­ wiać przez cały czas trwania cyklu menstruacyjnego, związek ten nie ma tak bezpośredniego charakteru. W przypadku wielu ssaków samica jest wrażliwa płciowo tylko w okolicach okresu jajeczkowania. Momentowi temu towarzyszą

R o zm n a ża n ie

Jajo Ciałko żółte Ciałko białawe

Krezka ja jn ik a

D ojrzały pęcherzyk

Rdzeń

N abłonek listew ek płciow ych

Pęcherzyk jajnik ow y rdzenny Kom órki warstwy ziarnistej pęcherzyka

Rycina 7-2 Ludzki jajnik, źródło hormonów żeńskich

zmiany zachodzące w pochwie i macicy. U szczurów, których za­ chowania seksualne zostały zbadane lepiej niż innych gatunków, istnieje bliski związek pomiędzy wrażliwością płciową a fazą cyklu rujowego. W zasadzie zachowania płciowe są ściśle kontrolowane przez hormony wydzielane przez jajniki. Mniej więcej co cztery dni samica szczura naturalnie przechodzi ruję. W tym czasie jest wrażli­ wa na zabiegi samców i przybiera postawę noszącą znamiona lordozy w chwili dokonywania przez nich krycia. Postawa ta polega na wygięciu grzbietu sprzyjającym wprowadzeniu członka i ejakulacji (zob. Pfaff, 1980). W innych fazach cyklu samica odrzuca krycie przez samca, nie przyjmuje odpowiedniej postawy i unika kontaktu z nim. Jednak w trakcie rui może aktywnie przyciągać uwagę sam­ ców, zachowuje się „prowokacyjnie", rzuca się, podskakuje, strzyże uszami, co ma na celu zachęcenia do kopulacji. Jeśli samicy szczura usunie się jajniki, przestanie ona być wra­ żliwa seksualnie. Wiadomo jednak, że terapia hormonalna na

223

224

Rozdział 7

nowo wyzwala zachowania płciowe. Recepta zakłada zastrzyki z estrogenu przez kilka dni oraz zastrzyk z progesteronu mniej więcej sześć godzin przed dopuszczeniem do samca. W takich wa­ runkach samica zwykle prezentuje pełną wrażliwość seksualną. Terapia ta zasadniczo naśladuje naturalne cykliczne zmiany po­ ziomu hormonów steroidowych. Jest powszechnie uznane, że wiele dorosłych samic innych ssa­ ków prezentuje okresowe zmiany zachowania. Kiedy pojawia się cieczka, mogą aktywnie poszukiwać uwagi samców i prowoko­ wać zachowania seksualne. Wielu z was może zaobserwować to, na przykład u kotów domowych. Zmiany motywacyjne w popę­ dzie kotek mogą być dość znaczne. Zwykle spokojne samice mogą nieprzerwanie skomleć i dążyć do wyjścia na zewnątrz, mimo że mogłyby odpoczywać wewnątrz. Osobniki żeńskie wielu ssaków obwieszczają swoją wrażliwość płciową. U naczelnych jajniki niekoniecznie muszą odgrywać tak istotną rolę w kontrolowaniu reakcji seksualnych jak gruczoły nadnerczy. Usunięcie jajników lub menopauza nie musi nawet wpływać na zainteresowania seksualne kobiet. Everitt wraz z zespołem (1972) doszedł do wniosku, że androgeny kory nadnerczy w większym stopniu regulują gotowość płciową rezusów niż hormony z jaj­ ników. U kobiet, którym operacyjnie usunięto gruczoły nadner­ czy, zauważono znaczny spadek zainteresowania aktywnością seksualną (Waxenberg i in., 1959). Obrazuje to zupełnie odwrotny skutek niż u gryzoni; usunięcie nadnerczy samicom szczura pod­ wyższa ich wrażliwość płciową (deCatanzaro, 1987b). W przypadku większości naczelnych, nie wyłączając człowieka, związek pomiędzy cyklicznymi zmianami poziomu hormonów wy­ dzielanych przez jajniki a zachowaniami seksualnymi jest o wiele słabszy niż u wielu innych ssaków. Jak wiadomo, kobiety są zdolne do reakcji płciowych w jakimkolwiek momencie cyklu menstruacyj­ nego, chociaż u niektórych obserwuje się swego rodzaju upodoba­ nia dotyczące tego, kiedy mają ochotę na współżycie, a kiedy nie. Gotowość do odbywania aktów płciowych w trakcie całego cyklu obserwuje się również na przykład u rezusów (Rowell, 1963). Skuteczny stosunek płciowy, czyli taki, który prowadzi do za­ płodnienia i ciąży, wymaga nie tylko wprowadzenia nasienia do

Rozmnażanie

pochwy. Jak się okazuje, wymaga silnej stymulacji osobnika żeń­ skiego przetransportowanie go do dojrzałego jaja, znajdującego się w jajowodzie. To być może dlatego akty płciowe ssaków są często o wiele dłuższe niż mogłoby się wydawać, że to konieczne, i u wielu gatunków trwają nawet kilka godzin. U myszy i szczurów dłuższe stosunki są skuteczniejsze; krótkie zespolenia rzadziej prowadzą do ciąży niż takie, które polegają na kilkukrotnym wprowadzeniu członka (Adler, Toner, 1986; de Catanzaro, 1991a). Szyjka macicy u wielu ssaków stanowi istotną przeszkodę do zapłodnienia, która może zostać mechanicznie i/lu b hormonalnie otwarta w trakcie przedłużonego stosunku. Ponadto podczas aktywności płciowej u samic ssaków dochodzi do wielu zmian hormonalnych, między innymi do uwolnienia hormonu luteinizującego, prolaktyny i oksy­ tocyny (Komisaruk, Steinman, 1986). Podobnie jak w przypadku in­ nych ssaków, również u gatunku ludzkiego poziom oksytocyny w czasie stosunku wzrasta (Fox, Knaggs, 1969). Oksytocyna, jak wiadomo, powoduje skurcze macicy, które umożliwiają transport nasienia. W związku z tym dążenie do osiągania orgazmu przez ko­ biety może mieć właściwie duże znaczenie adaptacyjne. Uznano, że podwzgórze, a także mechanizmy obwodowe i me­ chanizmy podstawy mózgu odgrywają główną rolę w kształtowa­ niu reakcji płciowych osobników żeńskich. Najdokładniejszą ana­ lizę przeprowadził Pfaff (1980), który dogłębnie badał rolę struk­ tur fizjologicznych w wyzwoleniu odruchu lordozy u samic szczu­ ra. Ustalił, że brzuszno-przyśrodkowa część podwzgórza (którą zapewne pamiętacie z rozdziału 5, wspomnianą w związku z za­ chowaniami żywieniowymi) jest szczególnie ważna dla reakcji płciowych. Jądro blaszki czworaczej również wywiera pewien wpływ na wydzielanie hormonu luteinizującego i może ograni­ czać wrażliwość seksualną. Podobne hamujące działanie może mieć przegroda (Nance i in., 1975). Rozległe uszkodzenia jej bocznych obszarów powodują wzrost gotowości płciowej, podczas gdy stymulacja tego miejsca może ją zmniejszać, przynajmniej u szczurów laboratoryjnych. Może to być spowodowane wzajemnymi połączeniami z mecha­ nizmami węchowymi, ponieważ zapach samca jest jednym z bodź­ ców stymulujących reakcje seksualne samicy.

125

226

Rozdział 7

Monoaminy mózgowe również nie pozostają bez wpływu na re­ akcje seksulne samic, przynajmniej u ssaków badanych w labora­ toriach. Substancje stanowiące neuroprzekaźniki, dopamiana i semtonina (zob. rozdział 4), mogą ograniczać wrażliwość samicy, jak to wykazano w badaniach nad farmakologiczną stymulacją synaps dopaminergicznych i serotonergicznych u samic gryzoni (Carter, Davis, 1977; Everitt i in., 1975; O'Connor, Feder, 1983). Jak już wspomnieliśmy, wiele ssaków reprezentuje sezonowe wzorce rozrodcze. Niektóre badania wskazują na działanie mela­ toniny, która, podobnie jak serotonina, jest indoleaminą. Wydzie­ lana jest przez gruczoł przysadki w okresach braku światła. Jej po­ ziom jest szczególnie wysoki w strefach umiarkowanych i północ­ nych w czasie późnej jesieni i zimy ze względu na krótki okres na­ świetlenia. Dowody wskazują na to, że melatonina może osłabiać funkcjonowanie dróg rozrodczych i zachowania seksualne niektó­ rych ssaków (deCatanzaro, Stein, 1984; Glass, Lynch, 1981). A co z zapachem? Wspomnieliśmy powyżej, że feromony mę­ skie są odpowiedzialne za stymulację jajeczkowania (Whitten, 1956) i przyspieszają okres dojrzewania u samic niektórych gatun­ ków (Vandenbergh, 1967). Czy ma to jakieś znaczenie dla ludzi? Dane zebrane przez McClintocka (1971; 1983) wskazują na to, że zdecydowanie tak. Kiedy kobiety mieszkają razem, jak na przy­ kład w akademikach uniwersyteckich, ich miesiączki wykazują tendencje do synchronizacji. Ponadto na cykle menstruacyjne wpływ mają także kontakty społeczne z mężczyznami u tych ko­ biet, które często się z nimi stykają, cykle ulegają skróceniu. Po­ dobny skutek odkryli również inni badacze (Veith i in., 1983), którzy donoszą, że u kobiet, które spędzają z mężczyzną przy­ najmniej dwie noce w okresie czterdziestu dni, widać znaczne przyspieszenie jajeczkowania niż u tych, które spędzają jedną noc lub wcale nie przebywają z mężczyznami. Istnieje zatem powód, by przyjąć, że feromony rozrodcze działają na ludzi tak samo jak na inne ssaki. Chociaż problem ten nie został jeszcze rozwiązany, trwa dyskusja nad tym, czy andestrol, pochodny androgenu, działa jako ludzki feromon męski (Benton, Watell, 1986; Gustavson i in., 1987).

Rozmnażanie

Zróżnicowanie płciowe mózgu Wiadomo od dawna, że mózg ma zdolność różnicowania się w dwóch kierunkach pod względem płci, chociaż już w okresie prenatalnym następuje rozróżnienie zasadniczych jego struktur. Ustalono większość głównych etapów rozwoju prenatalnego, w których rozchodzą się drogi rozwoju formy męskiej i żeńskiej (zob. Kelly, 1991). Na początku życia embrionalnego pojawiają się zawiązki gruczołów płciowych, odpowiednich do zapisu płci w chromosomach, a to z kolei wpływa na czynniki mózgowe okre­ ślające, czy jednostka będzie osobnikiem męskim, czy żeńskim w budowie ciała i zachowaniu. W okresie rozwoju płodowego u samców następuje wzrost poziomu testosteronu, powodującego określenie męskiej budowy podwzgórza, którą później obserwuje się przez całe życie. Osobnik męski posiada chromosomy XY, natomiast żeński XX. Krótkie ramię chromosomu Y zawiera gen znany jako czynnik warunkujący powstawanie jąder (TDF, łestes determining factor). Współdziałając z licznymi genami, uruchamia on ciąg wydarzeń prowadzących do powstania osobnika męskiego. We wczesnym okresie życia embrionalnego przyczynia się do specjalizacji gru­ czołów płciowych, z których potencjalnie mogły powstać zarówno jądra, jak i jajniki. Nadaje on ponadto męski kształt zewnętrznym narządom płciowym. Krótko po tym, jak pojawią się genitalia, pod koniec ciąży, określona zostaje płeć mózgu. Pozostaje on w nie zmienionej formie żeńskiej lub zostaje zmaskulinizowany przez testosteron i inne androgeny. Zwykle (choć nie zawsze) pochodzą one z jąder embrionu, zatem płeć jest spójna z budową genitalną. Najważniejszą częścią mózgu jest blaszka czworacza podwzgó­ rza, o której wspomnieliśmy wcześniej ze względu na zasadniczy wpływ na aktywność seksualną mężczyzny i podrzędny wpływ na aktywność kobiet. W obrębie blaszki czworaczej znajduje się obszar zwany jądrem dymorfizmu płciowego, o którym wiadomo, że u osobników męskich jest o wiele większe niż u żeńskich, za­ równo pośród wielu ssaków, jak i ludzi (np. w Górski i in., 1978; Swaab, Fliers, 1985). Naturalny wzrost poziomu testosteronu to­ warzyszący rozwojowi embrionu męskiego sprawia, że ten obszar

227

228

Rozdział 7

podwzgórza się rozrasta i odpowiada za męski styl życia. W przy­ padku braku wzrostu poziomu tego hormonu w okresie płodo­ wym obserwujemy gonadotropowy cykliczny schemat żeński. Widzimy zatem, że hormony działające w życiu płodowym na­ rzucają stały, właściwy dla płci wzorzec rozwoju układu nerwo­ wego. Pod uwagę należy brać nie tylko normalny przybór testoste­ ronu w embrionie męskim. Różnica w obrębie blaszki czworaczej może być spowodowana gospodarką hormonalną zarówno dziec­ ka, jak i matki. Steroidy matki — małe cząsteczki — mogą prze­ nikać przez łożysko (zob. Weisz, Ward, 1980). Prawdopodobnie gruczoły płciowe matki produkują znaczne ilości androgenów (zob. poniżej omówienie problemu orientacji seksualnej oraz roz­ dział 8). U zwierząt laboratoryjnych dymorficzne zachowania sek­ sualne potomstwa płci męskiej i żeńskiej mogą być wynikiem działania hormonów matki oraz rodzeństwa, których krew prze­ dostaje się do embrionu w macicy (Clark i in., 1993; vom Saal, Bronson, 1980). Możliwe jest zatem, że płeć mózgu i dorosłe zacho­ wanie będzie nieco odmienne, niż wskazywałaby na to forma narządów płciowych. W krytycznym okresie okołoporodowym inne niesteroidowe związki mogą zmaskulinizować mózg (zob. Kelly, 1991). Takimi substancjami są syntetyczny steroid DES, okryty złą sławą (i obec­ nie zakazany) pestycyd DDT, zanieczyszczenia środowiska oraz leki, na przykład barbiturany. Oczywiście budzi to obawy społecz­ ne co do działania leków, toksyn środowiskowych i zanieczysz­ czeń pożywienia mogących zmienić naturalną dymorficzną fizjo­ logię płciową i zachowanie osobników. Zakres tego problemu nie jest jak na razie jasno określony.

ORIENTACJA SEKSUALNA Jak powszechnie wiadomo, nie wszyscy na partnerów poszu­ kują dojrzałych przedstawicieli płci przeciwnej. Zwłaszcza męski homoseksualizm nie jest rzadki. Kilka sondaży wykazało, że znacz­ na grupa osób (chociaż cały czas będąca w mniejszości) prezentuje odmienne zainteresowanie lub zachowanie seksualne. Homosek-

Rozmnażanie

sualizm nie jest zjawiskiem nowym, które można by wyjaśnić po­ stępem ewolucji kulturowej. Jego ślady znajdujemy w wielu wąt­ kach historycznych, na przykład w czasach cywilizacji antycznych lub w antropologicznych badaniach nad słabiej rozwiniętymi kul­ turami (Ford, Beach, 1951; Money, Ehrhardt, 1972). W niektórych społecznościach homoseksualizm męski jest nawet faworyzowany, zwłaszcza w okresie wczesnej dorosłości, zanim powstaną hetero­ seksualne związki małżeńskie. Ponadto takie zachowania odnoto­ wano również u innych gatunków ssaków. Ford i Beach (1951) do­ konali przeglądu ogromnej ilości potwierdzających to dokumen­ tów, wskazując, że osobniki męskie czasem zachowują się jak żeń­ skie, a żeńskie jak męskie. Wykazali przy tym, że jest to zjawisko dość powszechnie spotykane u naczelnych. Homoseksualizm do­ tyczy zarówno mężczyzn, jak i kobiet, chociaż badania wskazują na to, że częściej spotykany jest u mężczyzn. Z tego powodu więcej badań dotyczy homoseksualistów (czyli gejów) niż lesbijek. Główne pytanie odnośnie motywacji stawiane w związku z ho­ moseksualizmem odwołuje się do problemów ewolucyjnych przedstawionych w rozdziale 2. Zakładając, że mechanizmy rozro­ du ewoluowały poprzez pojawiające się na przestrzeni pokoleń geny, jak to się dzieje, że obiektem popędów seksualnych mogą być osobniki tej samej płci, skoro nie służą wówczas „celom", do których wyspecjalizowała je ewolucja? Jasne jest, że dobór natu­ ralny w sposób bezpośredni faworyzuje zachowania rozrodcze. Logika podpowiada, że aktywność seksualna ewoluuje, ponieważ te osobniki, które się rozmnażają, przekazują motywacyjne i emo­ cjonalne tendencje do takiego zachowania, natomiast te, które się nie rozmnażają, nie mogą nic przekazać. W myśl tego rozumowania popędy rozrodcze powinny być precyzyjnie dobrane pod względem okazywania ich jedynie wobec obiektów służących celom rozrodczym. Jednak przypadki homo­ seksualizmu pojawiają się zbyt często, by można było je uznać je­ dynie za aberrację. Co więcej niektóre jednostki nie tylko wykazują zainteresowanie własną płcią, ale w zasadzie odczuwają awersję do płci przeciwnej (Freund i in., 1973). Zatem bez względu na to, jakie są nasze osobiste odczucia wobec tego problemu,, mamy do rozwiązania niebłahą naukową łamigłówkę.

229

230

Rozdział 7

Czynniki psychogenne Od dłuższego czasu eksperci objaśniali zjawisko homoseksuali­ zm u w kategoriach czynników psychospołecznych. Pierwsze teo­ rie w ujęciu psychoanalitycznym wskazywały, że za nietypowość orientacji płciowej odpowiedzialne są wzajemne stosunki z ojcem i matką w okresie wczesnego rozwoju. Psychoanalitycy (zob. Bieber i in., 1962) jako źródło męskiego homoseksualizmu wskazywa­ li dalekie relacje z ojcem przy nazbyt bliskim kontakcie z matką. Dziś już niewielu badaczy powołuje się na tę hipotezę, a dane nie­ gdyś uważane za jej potwierdzenie, są dziś powszechnie krytyko­ wane. Nawet dystans dzielący ojca z homoseksualnym synem może być zarówno wynikiem, jak i przyczyną orientacji młodego mężczyzny. Nowocześniejsze próby objaśnienia tego zjawiska mają całkiem inny charakter. By ukazać znaczenie, jakie ma wychowanie dla orientami płcio­ wej, najczęściej przywołuje się historię pewnego przypadku. Mo­ ney i Ehrhardt (1972) opisali sytuację dwóch bliźniaków, z których jeden przeszedł w dzieciństwie operację usunięcia penisa. Po nara­ dzie rodzice i lekarze zdecydowali, by wychowywać dziecko jako dziewczynkę i przeprowadzić operację korekty narządów ze­ wnętrznych. Przypadek ten został nagłośniony, wskazując na ela­ styczność zmiany tożsamości. Mówiło się, że dziecko wychowy­ wane na chłopca miało cechy męskie i postrzegało siebie jako chłopca, natomiast, „dziewczynka" miała wyraźnie cechy żeńskie i uważała siebie za dziewczynkę. Jednak nowsze doniesienia (Dia­ mond, Sigmundson, 1997) przedstawiają obserwacje całkowicie podważające pierwotny wniosek. W rzeczywistości dziecko to miało wiele problemów, jeśli chodzi o tożsamość płci, na przykład wolało stać podczas siusiania i było niechętnie akceptowane jako dziewczynka przez rówieśników. Jako nastolatek, dowiedziawszy się, że pod względem struktury chromosomowej jest chłopcem, po przejściu operacji przywracającej płeć męską odczuł ulgę i żył dalej jako mężczyzna, wykazywał zainteresowanie kobietami, aż w koń­ cu się ożenił. Historia tego przypadku jest dziś często przedstawia­ na jako dowód potwierdzający istotę wydarzeń z okresu życia pre­ natalnego na kształtowanie się tożsamości seksualnej. Gdy jako

Rozmnażanie

dorosłego pytano go, dlaczego w dzieciństwie nie zaakceptował tożsamości dziewczynki. Jego odpowiedź była prosta: „Czyniąc to czuł się niedobrze. Chciał sprawić przyjemność rodzicom i uspo­ koić lekarzy, więc często ulegał ich decyzjom. Jednakże konflikt między jego i ich uczuciami był zbyt wyniszczający dla umysłu i mógł doprowadzić do samobójstwa, gdyby dalej to kontynuo­ wał" (Diamond, Sigmundson, 1997, s. 301). Wielu badaczy próbując wyjaśnić orientację seksualną, wskazuje na mechanizmy uczenia się, zwłaszcza w okresie dojrzewania. W la­ tach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, gdy dominujące miejsce w psychologii zajęła teoria warunkowania, odmienność orientacji przypisywano gratyfikacji płciowej towarzyszącej nietypowym bodźcom. Wielu badaczy wskazywało na istotną rolę warunkowa­ nia poprzez masturbację w rozwoju niekonwencjonalnych skłon­ ności (np. Evans, 1968; Marquis, 1970; McGuire i in., 1965). Polega ona na tym, że konkretne bodźce są stale kojarzone z młodzieńczy­ mi fantazjami seksualnymi w czasie masturbacji. Proces ten postrze­ gano jako jedną z klasycznych sytuacji warunkowania. Jeśli gra­ tyfikacja, zwłaszcza przyjemność ejakulacji, kojarzona jest stale z bodźcem niekonwencjonalnym, to z czasem bodziec ten może wywoływać podniecenie. Do takich bodźców, w przypadku homo­ seksualizmu, mogą należeć przedstawiciele tej samej płci, w przy­ padku pedofilii — dzieci, a w przypadku fetyszyzmu inne nie­ zwykłe przedmioty, jak na przykład skórzane torebki. Uważano zatem, że jeśli człowiek podczas masturbacji fantazjuje na temat kobiet w czarnych koronkach, nieletnich lub przedstawicieli tej samej płci, może zafiksować się na tych bodźcach jako na źródle gratyfikacji, a następnie poszukiwać ich w rzeczywistym świecie. Uważano również, że homoseksualizm może być podobnie wzmacniany w okresie dojrzewania poprzez niejednokrotną gratyfikację w bezpośrednim kontakcie z osobnikami tej samej płci. W skrócie, orientacja seksualna miała się rozwijać u dorastających dzieci eksperymentujących podczas seksualnej zabawy z osobni­ kami tej samej płci i znajdujących w tym gratyfikację. Uważano, że w wyniku procesu warunkowania kierowała ona stopniowo po­ żądanie na przedstawicieli tej samej płci i homoseksualizm stawał się nawykiem. Jednocześnie przypadek odrzucenia ze strony płci

231

212

Rozdział 7

przeciwnej może wzmocnić ten proces. Uznano, że negatywne do­ świadczenia w interakcji z płcią przeciwną, na przykład odrzuce­ nie zaproszenia na randkę może wywołać niepokój dotyczący za­ chowań heteroseksualnych, stopniowo wzmacniając orientację ho­ moseksualną. Dysponujemy bogatą literaturą dotyczącą teorii społecznego uczenia się w związku z orientacją seksualną (zob. przeglądy: Barlow, Abel, 1981; Redd i in., 1979). Założenia, że skłonności te są wy­ nikiem warunkowania klasycznego, stały się podstawą projektów terapeutycznych mających na celu zmianę orientacji niektórych lu­ dzi. Homoseksualiści chcący stać się heteroseksualistami byli pod­ dawaniu terapii łączącej nieprzyjemne bodźce z obrazami nagich mężczyzn i o wiele przyjemniejszymi towarzyszącymi obrazom nagich kobiet, a także wykonywali wiele ćwiczeń mających popra­ wić ich umiejętności społeczne w kontaktach z płcią przeciwną. Stanowiące problem natury społecznej dewiacje, takie jak pedofi­ lia, były leczone w podobny sposób, jednak w wielu przypadkach nie przyniosło to pozytywnych skutków (np. Marshall, 1974).

Czynniki neuroendokrynologiczne Eksperymentując na gryzoniach laboratoryjnych, potrafimy sprawić, by osobniki męskie zachowywały się jak żeńskie i na od­ wrót. Wynika to z istnienia omówionego powyżej okresu podwyż­ szonej wrażliwości na maskulinizację mózgu. Pominąwszy płeć chromosomową lub nawet morfologiczną, u dorosłych ssaków la­ boratoryjnych możliwe jest wywołanie pełni zachowań męskich lub żeńskich za pomocą odpowiedniej kombinacji steroidów, a tak­ że przy wykorzystaniu zmian poziomu steroidów w okresie prena­ talnym (oraz w okresie okołoporodowym, na przykład u szczu­ rów, u których okres krytyczny przeciąga się od końcowego etapu rozwoju prenatalnego jeszcze na kilka pierwszych dni po poro­ dzie). Tego typu zabiegi podsumowano w tabeli 7-2. Pamiętajmy, że, jak już wcześniej zaznaczono, rodzaj gruczo­ łów płciowych, męskich albo żeńskich, zostaje określony już we wczesnym okresie rozwoju płodu. O płci mózgu, jeżeli chodzi

Rozmnażanie

233

o funkcjonowanie podwzgórza i przysadki, decyduje ostatni etap rozwoju płodowego (a u niektórych ssaków również pierwsze dni po porodzie). Okres krytyczny dla maskulinizacji jądra dymorfiz­ mu płciowego blaszki czworaczej (zob. powyżej) nie jest jawny, ale ma stały wpływ na zachowanie charakterystyczne dla płci (zob. Gorzałka, Mogenson, 1977; Kelly, 1991; Quadagno i in., 1977; Whalen i in., 1971). Jeżeli samca szczura bezpośrednio po urodzeniu podda się zabiegowi kastracji lub działaniu substancji blokujących maskulinizację podwzgórza, efekt tych zabiegów będzie miał cha­ rakter trwały. Taki szczur będzie wykazywał mniej męskich cech, aczkolwiek nie stanie się samicą, mimo że podawano mu również hormony żeńskie. Jeśli będzie dostawać estrogen i progesteron w czasie odpowiadającym naturalnemu cyklowi rujowemu, to za­ uważymy u niego w pełni żeńskie reakcje łącznie z opisaną powy­ żej lordozą. Natomiast, gdy samica w krytycznym okresie pre­ natalnym otrzyma jednorazowo dużą dawkę testosteronu, to jej mózg przez całe życie będzie silniej reagował na testosteron. Jeśli i później będzie miała aplikowane dawki tego hormonu, wystąpią u niej reakcje męskie, takie jak krycie lub właściwa samcom agresja (zob. rozdział 9). Tabela 7-2 Podsumowanie zależności hormonalnych zachowania dorosłych osobników

męskich i żeńskich u gryzoni laboratoryjnych, przedstawiające sytuacje dające przej­ rzyste wyniki. Pełna prezentacja zachowania męskiego wymaga podniesienia poziomu testosteronu w okresie okołoporodowym i jego stałej obecności w krwiobiegu w okre­ sie dorosłym. Pełna prezentacja zachowań żeńskich wymaga braku testosteronu w okresie okołoporodowym, a także obecności estrogenu i progesteronu w krwiobiegu w okresie dorosłym. Możliwe jest, by każda z płci prezentowała każdy z wzorców

Osobnik męski

Okres okołoporodowy

Okres dorosły

Zachowanie osobnika dorosłego

Brak ingerencji

Brak ingerencji

Męskie Aseksualne

Kastracja Osobnik żeński

Kastracja

Estrogen i progesteron

Żeńskie

Brak ingerencji

Brak ingerencji (estrogen i progesteron)

Żeńskie

Brak ingerencji

Wycięcie jajników

Aseksualne

Testosteron

Testosteron

Męskie

234

Rozdział

7

Zatem możliwe jest wywołanie u zwierzęcia zachowania typo­ wego dla przedstawicieli płci przeciwnej jedynie za sprawą maskulinizacji mózgu lub spowodowania, by zachował żeński cha­ rakter w krytycznym okołoporodowym okresie rozwoju jądra dy­ morfizmu płciowego blaszki czworaczej, a następnie poddania działaniu odpowiednich hormonów w okresie dorosłości. Mo­ żemy spowodować, żeby samce zachowywały się jak samice i na odwrót. Sytuacja ta dała początek spekulacjom, czy homoseksual­ ne zachowania ludzi można wyjaśnić działaniem niewłaściwych hormonów w okresie życia płodowego (uważa się, że u nas okres podwyższonej wrażliwości, jeśli chodzi o zmianę charakteru jądra dymorfizmu płciowego blaszki czworaczej, występuje w trakcie rozwoju prenatalnego). Jest to niezwykle interesująca kwestia, po­ nieważ wiadomo, że steroidy matki mogą przenikać do organizmu płodu. W literaturze opisującej eksperymenty nad zwierzętami czytamy, że stres matki pod koniec ciąży może osłabić męski, a wzmocnić żeński charakter młodych płci męskiej poprzez ogra­ niczenie wzrostu poziomu testosteronu dostrzeganego zwykle w okresie okołoporodowym u samców (Ward, 1972). Money i Ehrhardt (1972) poinformowali o badaniach nad roz­ wojem dziewcząt, których matki w okresie ciąży doświadczyły nienaturalnego zachwiania poziomu hormonów. Niektóre z tych dziewcząt były obciążone wrodzonym rozrostem kory nadnerczy, który powoduje wydzielanie nienaturalnych ilości androgenów. Matkom innych dziewcząt podawano syntetyczne steroidy, progestyny, w celu zapobieżenia przedwczesnemu porodowi, a później odkryto, że leki te mogły mieć wpływ na stężenie androgenów. Zatem w obydwu sytuacjach rozwijający się mózg dziewczynek został poddany działaniu nienaturalnego poziomu tych hormo­ nów w okresie krytycznym dla ustalenia charakteru podwzgórza. Money i Ehrhardt zauważyli, że nie stały się one lesbijkami w swo­ jej orientacji płciowej, ale w orientacji społecznej były „chłopczyca­ mi ", preferując chłopców jako partnerów zabawy i mniej delikatne formy rozrywki charakterystyczne raczej dla płci przeciwnej. Póź­ niej inne badania potwierdziły, że wrodzony rozrost nadnerczy miał wpływ na rozwój psychospołeczny (np. Helleday i in., 1993; Kuhnle i in., 1993), chociaż fizyczne problemy wynikające z tej

Rozmnażanie

wady dodatkowo komplikują sytuację, gdyż może zachodzić ko­ nieczność przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego na gruczołach płciowych lub podawania leków w celu usunięcia nieprawidłowo­ ści metabolicznych. Przynajmniej w jednym z badań (Hines, Kaufman, 1994) potwierdzono, że dziewczęta cierpiące na wrodzony przerost nadnerczy wykazują nieco bardziej męskie zainteresowa­ nia w dzieciństwie, odzwierciedlone przede wszystkim w doborze towarzyszy zabawy. Meyer-Bahlburg wraz z innymi (1995) badał wpływ działania syntetycznego estrogenu dwuetylostylbestrołu (DES) w okresie płodowym na przyszłą orientację seksualną kobiet. Hormonu tego, zanim został w 1971 roku zakazany ze względu na jego szkodliwe skutki uboczne, używało się powszechnie w ratowaniu zagro­ żonych ciąż. Dorosłe kobiety, których matkom podawano DES, porównano z grupą kontrolną. Skłonności seksualne oceniano na podstawie wywiadu. We wszystkich próbach kobiety poddawane w życiu płodowym wpływom tego hormonu, częściej klasyfiko­ wano jako jednostki biseksualne lub homoseksualne, niż miało to miejsce pośród kobiet z grupy kontrolnej. Od pewnego czasu obserwuje się wzmożone wysiłki w celu od­ krycia różnic hormonalnych pomiędzy mężczyznami homo- i hete­ roseksualnymi. Znaleziono ich jednak niewiele. W szczególności nie istnieją żadne znaczące różnice w poziomie testosteronu i innych dymorficznych steroidów (zob. przegląd Byne, Parsons, 1993). Jed­ nak Domer i jego współpracownicy (1975) donieśli, że reakcja przy­ sadki na wstrzyknięcie estrogenów była inna u mężczyzn heteroi homoseksualnych, przy czym ci drudzy prezentowali zachowania podobne do tych, jakie obserwowano wcześniej u kobiet. W ostatnich latach pojawiały się doniesienia wskazujące na różnice w fizjologii mózgu u mężczyzn o odmiennych skłonnoś­ ciach seksualnych. LeVay (1991) zwrócił uwagę na odmienną bu­ dowę podwzgórza, zwłaszcza w jednej z czterech grup komórek przedniej części tej struktury. Autopsja wykazała, że u mężczyzn heteroseksualnych jest ona większa. W innych badaniach Allen i Górski (1992) zauważyli, że wielkość przedniego spoidła mózgu ludzkiego, części wiązek włókien łączących półkule mózgowe, o której wiadomo, że jest inna u kobiet i u mężczyzn, u mężczyzn

235

236

Rozdział 7

homo- i heteroseksualnych również była różna. Badacze wskazali, że może to być przyczyną odmienności w funkcjonowaniu po­ znawczym. Takie różnice w zakresie umiejętności percepcyjno-poznawczych znaleźli również McCormick i Witelson (1991). Badacze ci prześledzili wyniki testów poziomu zdolności przestrzennych, które z reguły są lepsze u mężczyzn (biorąc pod uwagę średnie całej populacji) i wyniki płynności wyrażania się, która jest lepiej rozwinięta u kobiet. Wzorzec umiejętności poznawczych u męż­ czyzn homo- i heteroseksualnych był inny, przy czym homo­ seksualiści posiadali słabszą orientację przestrzenną w porówna­ niu z płynnością mowy. Ich umiejętności poznawcze nieznacznie różniły się od umiejętności kobiet. Autorzy uznali te odkrycia za spójne z neurobiologicznymi podstawami homoseksualizmu. Przyznać należy, że powyższe informacje są dość intrygujące, ale nadal nie znamy przyczyn pojawiania się zachowań homosek­ sualnych. Ogromna ilość współcześnie prowadzonych badań zo­ stała zaprojektowana tak, by dogłębniej badać rolę, jaką odgrywa maskulinizacja i feminizacja mózgu w okresie prenatalnym na za­ chowania dymorficzne i z pewnością za kilka lat, gdy te badania się zakończą, będziemy bliżsi jasnej odpowiedzi.

Genetyka a ewolucja Ostatnie prace wskazują na to, że męski homoseksualizm może mieć podłoże genetyczne. Bailey i Pillard (1991) przeprowadzili badania nad zgodnością homoseksualizmu u bliźniąt i braćmi od­ danymi do adopcji. Identyfikowali w tym celu jednostki o takiej orientacji z bliźniętami jedno- i dwujajowymi oraz z braćmi odda­ nymi do adopcji. Z krewnych, których skłonności udało się okre­ ślić, 52 procent bliźniąt jednojajowych i 22 procent dwujajowych oraz 11 procent braci oddanych do adopcji okazało się homo­ seksualistami. Pewne interesujące dowody wskazują na to, że genetyczne uwarunkowania orientacji homoseksualnej mężczyzny mogą zo­ stać przekazane przez matkę, a nie przez ojca. Hamer z zespołem

Rozmnażanie

(1993) badał rodziny 114 homoseksualistów i odkrył podwyższo­ ny wskaźnik skłonności do własnej płci u wujków i kuzynów płci męskiej ze strony matki, a nie u ojców lub ich krewnych. Przeba­ dał sekwencje DNA w chromosomie X w czterdziestu rodzinach, w których bracia okazali się homoseksualistami i odkrył fragment, który miałby zawierać jeden lub więcej genów warunkujących ho­ moseksualizm mężczyzny. Genetyczne próby wyjaśnienia tego zjawiska i częstotliwość jego występowania, bez względu na stopień dziedziczenia, podnoszą kilka dość niesamowitych z punktu widzenia ewolucji kwestii (zob. Savin-Williams, 1987; Weinrich, 1987; Wilson, 1978). Problem jest mianowicie następujący, dlaczego dobór naturalny toleruje za­ chowania nierozrodcze, podczas gdy właściwy rozród potrzebuje seksualności heteroseksualnej i stanowi zasadniczy sposób roz­ powszechniania genów? Wyjaśnienie niektórych praktyk homo­ seksualnych nie jest trudne; jeśli jednostka jest biseksualna lub gdy mimo wszystko bierze udział w aktach reprodukcyjnych, do któ­ rych zachęca kulturowo przyjęta uniwersalna instytucja małżeń­ stwa, może spłodzić wystarczającą ilość potomstwa i przekazać własne geny następnym pokoleniom. Natomiast zachowania wy­ łącznie homoseksualne, gdy osoba odrzuca reprodukcyjną możli­ wość kontaktu z płcią przeciwną, stanowią problem ewolucyjny. Jedna z idei zakłada, że homoseksualizm mógłby być produktem ubocznym poliginii. Zakładając, że w przeszłości (zwłaszcza w trak­ cie ewolucji naczelnych i innych ssaków), niektóre samce zmonopo­ lizowały dostęp do samic, inne zostały pozbawione takiego kon­ taktu. Zatem skoro nie miały możliwości udziału w aktach repro­ dukcyjnych, angażowały się w zachowania nierozrodcze, które mogłyby być tolerowane przez dobór naturalny. Zakłada się rów­ nież, że pewną rolę mógłby odgrywać tutaj także dobór krewniaczy (zob. rozdział 2), ponieważ osobniki homoseksualne mogłyby po­ móc w wychowaniu krewnych (siostrzenic i bratanków), pośrednio przyczyniając się do promocji własnych genów. Biologiczne podstawy homoseksualizmu przyciągają obecnie dużą uwagę, po części za sprawą niezadowolenia z dowodów będących owocem wcześniejszych teorii psychospołecznych. Nie­ mniej jednak niektórzy badacze nie są do końca przekonani co do

237

238

Rozdział 7

tego, że odpowiedź znajduje się po stronie biologii. Byne i Parsons (1993) twierdzą, że dowody na biologiczne podstawy homoseksu­ alizmu nie są jeszcze ostateczne, tak samo jak nie ma nieodwołal­ nych dowodów potwierdzających teorie psychospołeczne. Bem (1996) opowiada się za rozwojową teorią orientacji seksualnej, kry­ tykując i jednocześnie próbując dopasować odpowiednie perspek­ tywy biologiczne. Twierdzi, że niektóre zmienne, między innymi geny, działanie hormonów w okresie prenatalnym, gospodarka neurochemiczna mózgu, jako takie nie kodują orientacji seksual­ nej. Jednak wpływają na temperament dziecka, określając jego skłonności do właściwych lub niewłaściwych dla danej płci działań i towarzyszy zabawy. Bem wysuwa teorię, że to prowadzi do sytuacji, w której dzieci czują się jednakowe lub inne od rówie­ śników tej samej płci, pobudzone przez odmienność od nich po­ strzegają jedną z płci jako egzotyczną, co może przekształcić się w aktywność erotyczną w przeżyciach wieku dorosłego. W każdym bądź razie musimy uznać, że na dzień dzisiejszy nie możemy podać wszystkich odpowiedzi i musimy poczekać na wy­ niki trwających i planowanych w przyszłości badań. Choć bez przekonania, rozsądek podpowiada, żeby przyjąć, że rozwój nie­ rozrodczej orientacji seksualnej jest dziełem wielu czynników, złożoną wypadkową struktury biologicznej i doświadczenia, w sposób idiosynkratyczny zależną od danej jednostki.

MENSTRUACJA, CIĄŻA I KARMIENIE Wiadomo, że rozród ma o wiele więcej wymiarów niż tylko ak­ tywność seksualną, przede wszystkim dochowanie się potom­ stwa. Na tym etapie omówimy fundamentalne neurohormonalne aspekty menstruacji, ciąży i wychowywania potomstwa. Nato­ miast w następnych rozdziałach powrócimy do innych istotnych cech życia uczuciowego i opieki nad dziećmi.

Rozmnażanie

Cykl menstruacyjny a zmiany emocjonalne Powszechnie uważa się, że w trakcie trwania cyklu miesiączko­ wego dochodzi do wahania stanów emocjonalnych kobiety. Przede wszystkim faza bezpośrednio poprzedzająca menstruację wiąże się ze zmianami nastrojów, co powszechnie zostało nazwane ze­ społem napięcia przedmiesiączkowego (PMS). Czy PMS znajduje potwierdzenie w dowodach naukowych, a może jest to jedynie mit kulturowy? Z fizjologicznego punktu widzenia, istotnie, przedmiesiączkowa faza cyklu wiąże się z wieloma zmianami. Drastycznie spada poziom progesteronu i macica przygotowuje się do krwawienia, do złuszczenia się warstwy komórek przygotowanych na ewen­ tualność dąży. Wiemy, że metabolizm progesteronu następuje w mózgu, między innymi w rejonie blaszki czworaczej, central­ nych obszarach podwzgórza i innych partiach układu limbicznego oraz w korze mózgowej (np. Sarrieau i in., 1986; Shughrue i in., 1991). Istnieją dowody na to, że inne steroidy również mają wpływ na gospodarkę chemiczną mózgu, co może się wiązać ze zmianą naszych nastrojów (źob. rozdział 4 i 8), Wynika więc z tego, że nie­ wykluczone jest działanie hormonalnych mechanizmów zmian emocjonalnych wynikających z wystąpienia zespołu napięcia przedmiesiączkowego, choć jak na razie tego nie dowiedziono (zob. przegląd Floody, 1983). Chęć kontaktów seksualnych i częstotliwość przeżywania orga­ zmu nie są równomiernie rozłożone na wszystkie fazy cyklu men­ struacyjnego, ale podobnie jak u innych gatunków nie jest to jed­ nak wynik zmian poziomu hormonów płciowych (Udry, Morris, 1968). Również w przypadku wielu innych parametrów obserwuje się zmiany na przestrzeni cyklu. Wrażliwość na ból wzrasta w fa­ zie lutealnej lub w drugiej połowie cyklu, po jajeczkowaniu, lecz jeszcze przed menstruacją (Hapidou, deCatanzaro, 1988). Reakcje na stres podobnie ulegają zmianom. Zauważono, że w okresie przedmiesiączkowym kobiety wykazują większe rozdrażnienie i złość w reakcji na prowokacje (Van Goozen i in., 1996). Faza przedmiesiączkowa może powodować, że będą one bardziej wra­ żliwe na przykre doświadczenia życiowe. Badanie nad 82 student­

239

R o zdzia ł 7

kami przeprowadzone na przestrzeni czterdziestu dni dowiodło, że doświadczały one pozytywnych nastrojów w środkowej (owulacyjnej) fazie cyklu i stosunkowo negatywnych w tygodniu po­ przedzającym i w pierwszych dniach krwawienia (Rossi, Rossi, 1980). Kobiety stosujące pigułki antykoncepcyjne, które przez to nie odczuwały zmiany poziomu estrogenu i progesteronu, nie do­ świadczały również wahań nastroju. W jednym z obszernych badań epidemiologicznych (Ramcharan i in., 1992) poddano systematycznej obserwacji grupę kilku ty­ sięcy kobiet z Calgary w prowincji Alberta. Jeśli w fazie przedmiesiączkowej u dużej grupy pojawić się mogą łagodniejsze stany, to poważnych negatywnych zmian nastroju doświadczała tylko niewielka grupa badanych, około 1 procentu. Do grupy najwięk­ szego ryzyka należały kobiety pomiędzy dwudziestym szóstym a trzydziestym piątym rokiem życia, które w ciągu ostatniego roku przeszły silnie stresujące zmiany życiowe. Istnieje ponadto wiele badań nad częstotliwością występowa­ nia aktów agresji ze strony kobiet w związku z przebiegiem cyklu (zob. przegląd Floody, 1983). Zasadniczo wiele z tych prac wska­ zuje na to, że takie zachowania najpowszechniej pojawiają się w fa­ zie przedmiesiączkowej. Zwykle jest to bardzo kontrowersyjny obszar badań, a najstarsze z nich budzą wiele zastrzeżeń natury metodologicznej. Z pewnością niesprawiedliwością byłoby two­ rzenie na ich podstawie stereotypów kobiet lub próba prognozo­ wania zachowań na podstawie tak uogólnionych statystyk.

C iąża Ciąża jest jedynym w swoim rodzaju okresem w życiu kobiety, któremu towarzyszyć mogą zmiany nastrojów i motywacji. Z fizjo­ logicznego punkty widzenia ze stanem tym wiąże się seria zmian hormonalnych w następstwie zapłodnienia jaja (lub jaj). Na rycinie 7-3 przedstawiono schemat dróg rodnych kobiety. Wiadomo, że wczesne fazy ciąży u ssaków, w tym również u lu­ dzi, to okres największej wrażliwości (zob. deCatanzaro, McNiven, 1992). Dane dotyczące wielu gatunków wskazują na to, że różne

R o z m n a ż a n ie

formy stresu fizjologicznego i psychicznego mogą przerwać ten wrażliwy proces i zakończyć ciążę w jej najwcześniejszej fazie. U gryzoni laboratoryjnych i zwierząt hodowlanych poronienie mogą wywołać następujące bodźce: nadmiar ciepła lub zimna, ograniczenia fizyczne, obecność drapieżników, zmiany społeczne, chwytanie przez człowieka. Nawet pozostawienie kotnej myszy w obecności samca nie będącego tym, który dokonał zapłodnienia, może spowodować przerwanie ciąży (Bruce, 1959; deCatanzaro i in„ 1996). Zapłodnienie następuje w jajowodach. W następnych dniach jajo wędruje w kierunku macicy, gdzie zwykle dochodzi do jego zagnieżdżenia. Proces przywierania do ścianek macicy nosi nazwę implantacji. Stanowi to początek jednej z głównych fizjologicznych inwestycji matki w okresie ciąży. Nie ma wątpliwości, że proces ten jest wrażliwy na stres emocjonalny, który powoduje zachwia­ nie równowagi estrogenu i progesteronu, mającej zasadnicze zna­ czenie dla przeżycia jaj. Wiemy, że u ludzi okres podwyższonej wrażliwości trwa dłużej niż do momentu implantacji. Poronienie u znacznej liczby kobiet

Jajowód

Jajnik Macica

Szyjka macicy

Rycina 7-3 Schemat dróg rodnych kobiety, przedstawiający macicę z dwoma od­ chodzącymi od niej jajowodami, z których każdy prowadzi do jednego z dwóch jajników

241

141

Rozdział 7

dotyczy pierwszego trymestru (Llewellyn-Jones, 1974). Prawdo­ podobnie ma to wiele przyczyn, takich jak nieprawidłowości chro­ mosomowe i inne ograniczenia żywotności płodu oraz ogólny stan zdrowia matki, które nie mają nic wspólnego z psychologią i emo­ cjami. Jednak od dawna funkcjonuje podejrzenie, że emocje rodzi­ cielki nie są bez znaczenia. Oczywiście nie można przeprowadzić eksperymentów, które by tego dowiodły. Jednak pomimo wielu zastrzeżeń natury metodologicznej, niektóre korelacyjne badania nad kobietami wskazują na to, że niepokój i różnego rodzaju czyn­ niki stresujące wiążą się z problemami dotyczącymi ciąży, do których należy samoczynne poronienie, uszkodzenia podczas po­ rodu oraz inne komplikacje (Istvan, 1986; Levin, DeFrank, 1988). Oczywiście reakcje emocjonalne na ciążę w dużej mierze zależą od kontekstu społecznego i psychologicznego. Dla wielu kobiet, ich partnerów i rodzin sytuacja ta jest powodem do radości. W myśl lo­ giki zaprezentowanej w rozdziale 2, jest to naturalne zachowanie, ponieważ rozród jest pierwszorzędowym popędem, a spłodzenie nowego dziecka go zaspokaja. Wiele par silnie pragnie dziecka i wiele z nich osiąga ten cel dopiero po kilku miesiącach lub latach starań. Z drugiej strony, ciąża nieraz może okazać się niechciana. Mogą nie sprzyjać jej okoliczności, jak na przykład w sytuajci, gdy matka jest bardzo młoda i nie jest mężatką lub jest uboga i obarczo­ na już wieloma obowiązkami związanymi z opieką nad innymi dziećmi. Wychowanie potomstwa wymaga dużych nakładów, a całe przedsięwzięcie najłatwiej doprowadzić do końca przy dobrym za­ bezpieczeniu finansowym i w spokojnej atmosferze. Jak wiadomo, wiele matek jest silnie zaniepokojonych niechcianą ciążą i dąży do przerwania jej na drodze aborcji. Jak zatem widzimy, nie można mówić o ujednoliconych reakcjach na ciążę. Stanowi temu towarzyszą drastyczne zmiany poziomów żeń­ skich hormonów, na przykład stężenie progesteronu zatrzymuje się na wysokim poziomie i cykl miesięczny ulega zahamowaniu. Wydzielanie oksytocyny i prolaktyny przez przysadkę mózgową może również ulec zmianie. Ponadto pojawiają się zmiany fizycz­ ne, na przykład mdłości poranne we wczesnych stadiach ciąży, oraz rosnące potrzeby metaboliczne rozwijającego się płodu. Po­ wyższe zmiany mogą mieć wpływ na nastrój kobiety. Bez wątpię-

Rozmnażanie

nia kształtować będą jej apetyt (zob. rozdział 5), co Wynika bezpo­ średnio z wymagań żywieniowych towarzyszących szybkiemu wzrostowi płodu. Ciąża może również powodować zmęczenie, gdyż wszystkie metaboliczne zapasy zostają wykorzystane na roz­ wój płodu. Istnieją ponadto inne oczywiste zmiany psychiczne mające wpływ na nastrój. Zalicza się do nich wiele rzeczy. Fakt ciąży nale­ ży ogłosić (lub może się sam ujawnić poprzez zmiany fizyczne w wyglądzie kobiety) i odebrać reakcje małżonka, dzieci, rodziny, przyjaciół i współpracowników. Zachodzi potrzeba zmiany nie­ których zwyczajowych czynności, na przykład rezygnacja z jazdy na nartach i na rowerze lub pewnych rodzajów pracy. Pojawić się mogą obawy przed bólem porodu, niepokój o zdrowie i zabezpie­ czenie finansowe dziecka. Jak zatem widzimy, z ciążą wiąże się wiele emocji, których poziom może się zmieniać.

Poród Poród jest dramatycznym i traumatycznym przeżyciem, zaró­ wno ze względów fizjologicznych, jak i psychicznych. W końcu jednak pomimo towarzyszącego mu nieuchronnie stresu i bólu, zwykle wywołuje euforię. Jeśli wszystko przebiega bez proble­ mów, narodziny zdrowego dziecka są źródłem ogromnej radości dla całej rodziny. Z ewolucyjnego punktu widzenia (zob. rozdział 2 i 10) nie ma w tym nic dziwnego, ponieważ pojawienie się po­ tomka stanowi biologiczny „sukces" i daje możliwość przekazania genów następnym pokoleniom. Jeśli dziecko jest upragnione, mat­ ka i maluch są zdrowi, a widoki na jego wychowanie korzystne, to nic innego nie może przysporzyć większej radości niż narodziny. Niestety, nie zawsze tak bywa. Część kobiet boryka się z pew­ nymi komplikacjami i groźbą utraty własnego zdrowia. Tam, gdzie nie docierały osiągnięcia nowoczesnej medycyny, a czasami mimo należytej opieki, znaczna część kobiet traciła i traci życie w wyniku porodu (Llewellyn-Jones, 1974). Mogą wystąpić rozmaite kompli­ kacje, między innymi spora utrata krwi, uciążliwości i ból porodu pośladkowego lub nieoczekiwanie poród przedwczesny bądź

243

244

Rozdział 7

spóźniony. W dzisiejszych czasach konieczność przeprowadzenia cesarskiego cięcia może spowodować rozczarowanie kobiety, któ­ ra nastawiła się na poród naturalny. Ponadto u nowo narodzonego dziecka mogą wystąpić nieprze­ widziane wady. Może urodzić się ono martwe, wówczas rodzice oczekujący z wielką radością nagle pogrążą się w głębokim żalu. Może przyjść na świat przedwcześnie, dużo prędzej niż się spo­ dziewano. Chociaż niekoniecznie jest to zły znak, to stanowi to czynnik ryzyka. Jak wiele innych zaburzeń u noworodków, przed­ wczesny poród może spowodować, że rodzice będą zaniepokojeni i rozstrojeni emocjonalnie, ponieważ efekt końcowy pozostaje nie­ znany, a to, że chcąc się widzieć ze swoim nowo narodzonym dzieckiem, muszą odwiedzać szpital, zaniedbując inne obowiązki, przyćmiewa radość, którą odczuwaliby w sytuacji, gdyby dziecko urodziło się bez komplikacji. Dzieci przychodzą na świat z poważ­ nymi zaburzeniami genetycznymi, takimi jak zespól Downa i inne nieprawidłowości wywierające wpływ na inteligencję i zdrowie. Istnieją także poważne wady wrodzone, między innymi bezmózgowie i wodogłowie. Mogą się także pojawić inne nieprawidłowo­ ści, takie jak rozszczep podniebienia, rzucające się w oczy znamio­ na wrodzone, nieokreślone narządy rozrodcze. Ze smutkiem mu­ szę stwierdzić, że to dopiero kilka punktów z długiej listy pro­ blemów mogących wystąpić u nowo narodzonego dziecka. Jeśli wystąpią jakieś nieprawidłowości i/lu b zagrożenia dla zdrowia, rodzice muszą uporać się nie tylko z własnym niepoko­ jem, rozczarowaniem i żalem, muszą się liczyć również z przerwa­ mi w pracy, obciążeniami finansowymi, jeśli przyjdzie im opłacać pomoc medyczną, i innymi problemami społecznymi, które w tej sytuacji mogą się pojawić. Zwykle przyjaciele i znajomi zadają dwa pytania: „Chłopiec czy dziewczynka?" i „Ile waży?". Jeśli matka i maluch są zdrowi, rodzice odpowiadają z dumą i radością. Jeśli jednak dziecko jest hermafrodytą lub urodziło się w szóstym miesiącu ciąży i walczy o życie, ważąc zaledwie jeden kilogram (2,2 funta), odpowiedzi na te pytania nie są łatwe. Bezpośrednio po porodzie nie obserwuje się u kobiet większych problemów emocjonalnych, często przyznają się do uczucia ulgi i radości. Jednak w 10 do 15 procentach przypadków mamy do

Rozmnażanie

czynienia z depresją poporodową (O'Hara, 1987). Omówiliśmy już niektóre problemy mogące w sposób zrozumiały przyczyniać się do wystąpienia negatywnych nastrojów po porodzie. W pewnych przypadkach jednak obserwuje się depresję mimo braku widocz­ nych powodów. Oczywiście, stan ten może mieć osobiste przyczy­ ny, do których badacze i klinicyści obserwujący dany przypadek nie mogą dotrzeć. Na przykład napięta sytuacja między małżonka­ mi, problemy finansowe związane z nowymi obowiązkami, prze­ rwy w pracy, brak wypoczynku, noce nieprzespane z powodu płaczu dziecka sprawiają, że pojawienie się dziecka znacznie zmie­ nia dotychczasowy rozkład dnia. W momencie porodu dochodzi do znacznych przemian hormo­ nalnych, co nie pozostaje bez wpływu na samopoczucie. Poziom progesteronu, który w czasie ciąży był wyjątkowo wysoki, nagle opada. Zmienia się ponadto poziom oksytocyny i wrażliwość jej receptorów, co w efekcie prowadzi do stopniowego wzrostu po­ ziomu prolaktyny przygotowującej matkę do karmienia. Wszyst­ ko to może mieć wpływ na reakcje chemiczne zachodzące w mó­ zgu odpowiedzialne za kształtowanie nastrojów. Ponadto bolesne przeżycia związane z porodem powodują zmiany w poziomie ho­ rmonów nadnerczowych, pojawia się również wrażenie wyczer­ pania spowodowane utratą krwi, brakiem snu i rzeczywistym podekscytowaniem. W rozdziałach 8 i 10 bardziej szczegółowo zaj­ miemy się problem stresu, stanów afektywnych i zmian neurohor­ monalnych.

Karmienie Oczywiście matki ssaków karmią swoje dzieci bezpośrednio piersią. W dzisiejszych czasach ludzie mają możliwość robienia tego w sposób sztuczny, za pomocą odżywki i butelki, chociaż ostatnio obserwuje się powrót do metody naturalnej, która w świe­ tle ostatnich badań jest o wiele korzystniejsza (zob. dodatek 5-1). W naturalnych warunkach, w jakich żyli nasi przodkowie, co od­ zwierciedlają badania antropologiczne w kulturach słabiej rozwi­ niętych pod względem technologicznym, kobiety karmiły (kar­

245

24 6

Rozdział 7

mią) swe dzieci nawet przez okres trzech lat, traktując to jako natu­ ralną metodę kontroli urodzeń i wydłużenie odstępów pomiędzy kolejnymi ciążami (Eibl-Eibesfeldt, 1989). Wiele kobiet w czasie karmienia ma zaburzony cykl miesiączkowy, ponieważ zakłóca ono pulsacyjne wydzielanie GnRH z podwzgórza i hormonu luteinizującego (LH) z przedniego płata przysadki (McNeilly i in., 1994). Dysponujemy obszerną literaturą na temat ewolucyjnego roz­ woju zachowań rodzicielskich u ssaków (zob. Clutton-Brock, 1991). Istnieje również dużo badań dotyczących przejawów macie­ rzyńskich zachowań u ssaków laboratoryjnych (np. Bridges, 1984; Fleming i in., 1989; Orpen, Fleming, 1987; Siegel, 1986). W gruncie rzeczy eksperymenty na szczurach wykazują, że zachowania ma­ cierzyńskie samic są wynikiem złożonej interakcji pomiędzy ich hormonami a doświadczeniami z młodymi. Pierworódki, gdy tyl­ ko urodzą, prezentują cały wachlarz zachowań. Budują gniazdo, znoszą do niego swoje potomstwo i, mimo że nie miały możliwości się tego nauczyć, układają się tak, by umożliwić dzieciom dostęp do pokarmu. Hormony samic wyczulają zmysł powonienia na zapachy związane z młodymi (Fleming i in., 1989). Oczywiście o czynnikach fizjologicznych i doświadczeniach mających wpływ na wrażliwość macierzyńską u ludzi wiemy o wiele mniej, ponie­ waż musimy ograniczyć się jedynie do metod obserwacyjnych. Po­ wrócimy do tego problemu w rozdziale 11. Opieka nad młodymi u wielu ssaków, także u ludzi, nie jest oczywistym następstwem porodu. Dzieciobójstwo obserwuje się u wielu gatunków zwierzęcych (zob. Blaffer-Hrdy, 1979) i w wielu społecznościach ludzkich (Eibl-Eibesfeldt, 1989), ale problemem tym zajmiemy się jeszcze w rozdziale 9.

R o zd ział 8

Pobudzenie i stres

asze ciała i psychika dostosowują się do stawianych nam wymagań w niespecyficzny sposób. Gdy wymagania za­ czynają nas przerastać, zwykle zwiększamy tempo działania. Ich obniżenie sprawia, że się rozluźniamy i zwalniamy bieg. Okolicz­ ności, w jakich się w danej chwili znajdujemy, mogą wymuszać na nas krótko- i długoterminowe zmiany w poziomie aktywności. W niniejszym rozdziale zobaczymy, w jaki sposób stres i relaksacja wpływają na nasze organizmy i gospodarkę chemiczną mózgu oraz w jaki sposób mogą radykalnie zmienić motywacje i nastrój jednostki. Konieczność radzenia sobie z problemami wywołuje szereg za­ chodzących równocześnie adaptacyjnych zmian psychologicz­ nych i neuroendokrynologicznych. Jesteśmy wyposażeni w me­ chanizmy pozwalające na dostosowanie się do nacisków chwilo­ wych oraz długotrwałych. Mogą one kształtować nastrój i moty­ wacje, modyfikując emocje i hierarchię dążeń jednostki. Ich ewolu­ cja dokonywała się dawno temu, na co wskazuje podobieństwo do mechanizmów działających u innych zwierząt. Innymi słowy, adaptacje te określamy mianem pobudzenia i stresu. Współczesna nauka wskazuje na to, że mogą one mieć wiele wymiarów.

N

Stres i GAS Specjalne uznanie należy się Cannonowi (1915) i Selye'emu (1936) za opisanie ogólnych mechanizmów tkwiących u podstaw stresu. Selye określił trójfazowy proces nazwany ogólnym ze­

248

R o zdzia ł 8

społem adaptacyjnym (generał adaptation syndrome, GAS). Obejmu­ je on reakcje na przeróżne wydarzenia, począwszy od problemów psychicznych, a na chorobach fizycznych skończywszy, które uru­ chamiają zestaw reakcji hormonalnych kierujących wykorzysty­ waniem zasobów organizmu. Pierwszym z określonych przez Selyego etapów jest r e a k c j a p o g o t o w i a lub r e a kc j a a l a r ­ m o w a . Pojawia się ona w obliczu bezpośredniego bodźca, zwia­ stującego zwłaszcza zagrożenie, i polega na pobudzeniu współczulnego układu nerwowego i wydzielaniu katecholamin z rdze­ nia nadnerczy (zob. rozdział 4 i 6). Wyzwoleniu się spod silnego stresu lub spoczynkowi towarzyszą odruchy przywspółczulne, które są przeciwne do reakcji stresowych. Drugi etap GAS jest od­ powiedzią na chroniczny stres, z którym trzeba się zmagać przez kilka dni, tygodni, a nawet miesięcy. Selye etap ten określił jako s t a d i u m o d p o r n o ś c i . W chronicznym stresie istotniejsze jest raczej działanie kory niż rdzenia nadnerczy. Faza trzecia to s t a d i u m w y c z e r p a n i a . Intensywny stres nie może trwać w nieskończoność, nie pociągając za sobą poważnych skutków dla funkcjonowania organizmów. W końcu, jeśli stres jest zbyt silny, by organizm mógł sobie z nim poradzić, nastąpi jego niewydol­ ność, choroba i wreszcie śmierć. Chociaż opis dokonany przez Selye'ego nadal cieszy się sporym uznaniem, dziś wiemy o wiele więcej o jakości reakcji na stres krótko- i długotrwały. Zdefiniowanie s t r e s u jest niekiedy dość trudne. Większość ludzi wie, co to słowo oznacza, lecz na subiektywnych odczuciach nie można budować twierdzeń naukowych. Selye (1956, 1973) określił stres jako psychofizjologiczny skutek jakiegokolwiek zda­ rzenia przewyższającego zdolność organizmu do radzenia sobie z nim, wywołujący stereotypowe reakcje endokrynologiczne na nieprzyjemny bodziec. O ile większość z tych bodźców jest rzeczy­ wiście dokuczliwa, o tyle Selye uznał, że pozytywny czynnik afektywny prowadzący do rozbawienia też może wywoływać stres. Wygrana na loterii może zatem być uznana za s t r e s o r, ponie­ waż pociąga za sobą zasadnicze zmiany w życiu człowieka. Stresorami można określić również bodźce, które prowadzą do za­ chwiania stanu homeostazy i wymagają dostosowania lub adaptacji (Hinkle, 1977). Definicja ta jest oczywiście bardzo obszerna i mało

Pobudzenie i stres

konkretna, obejmuje praktycznie każdą znaczącą zmianę w życiu. Z operacyjnego punktu widzenia, stosując się do logiki Selye'ego, stres można by zdefiniować w kategoriach wymiernych reakcji fizjologicznych, a stresory jako bodźce wywołujące te reakcje. Zwyczajne uogólnienia są trudne do uchwycenia. Stres u jednej osoby może się okazać stanem spoczynku u innej. Podczas gdy dla jednych sama perspektywa wystąpienia przed tłumem ludzi jest traumatycznym doświadczeniem, inni uwielbiają pojawiać się w świetle reflektorów. Jedni mają lęk wysokości, inni dla przyjem­ ności wspinają się po górach lub skaczą ze spadochronem. O ile większość studentów nienawidzi matematyki, o tyle są i tacy, któ­ rzy pragną się kształcić w tej dziedzinie. Niemniej jednak u więk­ szości zdrowych ludzi niektóre rzeczy w sposób obiektywny wy­ wołują stres. Bez wątpienia niewielu jest takich, którzy dążyliby do tego, by zachorować lub by ktoś przez nich kochany zmarł, by ich poniżano, by żyć w ubóstwie lub wyzbyć się podstawowych wygód. A jeśli nawet by tak było, rzadko kto sam sobie zadaje ból, popełnia samobójstwo, zabija członków rodziny, naśmiewa się z siebie, skazuje się na ubóstwo lub na własne życzenie zaczyna nocować ną ulicy. Wielu ludzi czerpie siłę z pracy i odczuwa nudę oraz doświad­ cza złego samopoczucia, kiedy nie ma zajęcia lub gdy poziom pod­ ekscytowania jest zbyt niski. Zasadniczą cechą działania silnego bodźca jest to, czy jednostka jest w stanie sobie z nim poradzić. Może to stanowić różnicę pomiędzy pomyślną adaptacją w stadium odporności a załamaniem fizycznym i psychicznym w stadium wyczerpania.

ADAPTACJA KRÓTKOTERMINOWA Pobudzenie Termin p o b u d z e n i e dla większości z nas jest zrozumiały i ma wiele wspólnego z ogólnym stanem motywacji. Chociaż poję­ cie to często było używane w psychologii, jest ono dość niejas­ ne i abstrakcyjne. Odnosi się do wielu procesów decydujących

249

250

Rozdział 8

o uaktywnieniu, czujności, zachowaniach ruchowych i stanach gotowości. Nakłada się poniekąd na pojęcie silnego stresu. Z fizjo­ logicznego punktu widzenia, dotyczy pobudzenia układu auto­ nomicznego, zmian hormonalnych, mechanizmów działających w podstawie mózgu i reakcji kory mózgowej. Wielu teoretyków uważało, że sprawność ludzkiego działania ma związek z pobudzeniem i ogólną aktywacją, jednak nie jest to zwykła funkcja linearna. Ma ona raczej wykres rosnąco-malejący (Berlyne, 1967; Duffy, 1962; Hebb, 1955; Lindsley, 1957; zob. rów­ nież rycina 8-1). Jak z niego wynika, zbyt małe pobudzenie daje słabe wyniki, najlepsze są osiągane, gdy utrzymuje się ono na umiarkowanym poziomie, natomiast nadmierna stymulacja koli­ duje z zachowaniem adaptacyjnym. Chociaż idea ta była często krytykowana za to, że jest zbyt ogólnikowa i za mało konkretna (Neiss, 1988), ogromna liczba obserwacji w ramach psychologii ogólnej potwierdza ten model. Postawcie się w sytuacji studentów, którzy muszą przyswoić sobie nowy materiał. Bez wystarczającego pobudzenia (nawet stra­ chu przed oceną), możecie zlekceważyć zadanie, a w konsekwencji nie zaliczyć danego przedmiotu. Umiarkowane pobudzenie praw­ dopodobnie sprawi, że zabierzecie się do pracy w stopniu pozwa­ lającym na przygotowanie się do egzaminu. Jednak niektórzy by­ wają zbytnio pobudzeni i wystraszeni, by móc się skupić i wiercą się na miejscu, zamiast skoncentrować się na zadaniu, doświad­ czając blokady umysłowej. (Mam nadzieję, że ten tekst nauczy was wystarczająco dużo na temat emocji, byście mogli się sami kontro­ lować i pozytywnie skanalizować zasoby energii, unikając nad­ miernego zaniepokojenia). Jak zauważa Neiss (1988, s. 359): „Optymalne wyniki uzyskuje się prawdopodobnie w stanie, w którym napięcie jest niskie, a in­ tensywność [wysiłku] wysoka. Trudność zawsze polega na tym, że te dwa czynniki są ze sobą pozytywnie skorelowane. Jednak kore­ lacja ta ma różną siłę u różnych ludzi. Istotnie, cechą charakte­ rystyczną wybitnych muzyków, tancerzy, sportowców jest ich zdolność utrzymywania wysokiej intensywności działania, przy jednoczesnym pozostawaniu w stanie »wyluzowania«. Inni tego nie potrafią i w momentach wymagających znacznej aktywności

Pobudzenie i stres

ruchowej doświadczają lęku, który pozbawia ich sił — albo w ogóle stronią od takich sytuacji". Pojęcie pobudzenia i znaczenia funkcji rosnąco-malejącej spot­ kało się z ostrą krytyką. Nie wszyscy badacze zajmujący się proble­ mem motywacji używają terminu p o b u d z e n i e . Neiss (1988) twierdzi, że to obecnie używane pojęcie odnosi się do powszech­ nych sprzeczności w fizjologicznych elementach wielu stanów emocjonalnych, takich jak gniew, podekscytowanie, seksualność, lęk, wstyd, smutek. Twierdzi on, że w czystej formie nie można dla celów badawczych wywołać tego stanu ani przypisać mu charak­ teru przyczynowego. Sugeruje natomiast, że konkretne sytuacje emocjonalne i momenty uaktywnienia mają własne określone ce­ chy. Neiss uważa, że wykres funkcji rosnąco-malejącej obrazujący stosunek pobudzenia do wyników działania ma raczej charakter opisowy, a nie objaśniający, i być może ilustruje prawdziwą postać rzeczy, chociaż w prymitywny sposób. Z drugiej strony Anderson (1991) biorąc pod uwagę założenia Neissa, godzi się, że taki wy­ kres może mieć tylko opisowe zastosowanie, ale jednocześnie twierdzi, że zbyt wiele aspektów psychologicznych pasuje do tego modelu, by odrzucić taki sposób przedstawiania tego zjawiska.

Rycina 8-1 Klasyczny wykres hipotetycznej funkcji przestawiającej stosunek skuteczności działania do poziomu pobudzenia

151

252

Rozdział 8

Fizjologia układu obwodowego w stanach pobudzenia i silnego stresu Opisy reakcji pogotowia pojawiają się w kilku miejscach tej książki, zwłaszcza w rozdziałach 4 i 6. Można zatem powrócić do rycin 4-6 i 4-7. Współczulna część układu obwodowego uruchamia się natychmiast w sytuacjach nagłego kryzysu wymagającego bez­ pośredniej reakcji. Jej odruchy mają wpływ na wszystkie narządy organizmu. Sprzyjają procesom katabolicznym, które wydatkują zmagazynowaną energię. Zwiększają dopływ krwi do mięśni szkie­ letowych, redukując ukrwienie organów trawiennych, co umożli­ wia wykonywanie szybszych ruchów. W reakcji alarmowej rdzeń nadnerczy wydziela do krwiobiegu noradrenalinę i adrenalinę, wzmacniając odruchy współczulne. Niektóre z nich są nam wszyst­ kim znane i omówiliśmy je już w poprzednich rozdziałach. Klasycz­ nymi objawami współczulnego pobudzenia autonomicznego są: przyspieszona akcja serca i oddechu, pocenie się, rozszerzenie źre­ nic, jeżenie się włosków. Reakcje te szybko mobilizują organizm do odpowiedzi na pojawienie się nagłej potrzeby lub zagrożenia. Współczesne dowody, w większości wynikające z badań nad zwierzętami, ujawniają działanie mechanizmów i układów che­ micznych mózgu przechodzących zmiany w sytuacji pobudzenia i silnego stresu. W podstawie mózgu funkcjonuje wiele układów uaktywniających się w sytuacji pobudzenia. Siateczkowaty układ pobudzający (zob. rozdział 4) stanowi złożoną sieć neuronów w podstawie mózgu sięgającą jego wyższych struktur. Dociera do niego wiele informacji odbieranych za pomocą zmysłów. Na przy­ kład niektóre włókna bólowe (rozdział 6) dochodzą do tej struktu­ ry, co pomaga zrozumieć pobudzający charakter bodźców bólo­ wych. Wypustki układu siateczkowego sięgają struktur przodomózgowia, przez co dochodzi do ogólnego pobudzenia tej części mózgu. Prawdopodobnie przesyła ona informacje w innych kie­ runkach, inicjując stan gotowości w drogach zstępujących. Dynamicznym zmianom, które towarzyszą pobudzeniu i reakcji na różne silne stresory, ulegają także neuroprzekaźniki monoaminowe. Przypomnijmy sobie, że układy monoaminowe, zwłasz­ cza noradrenaliny i serotoniny, są silnie skoncentrowane w pod­

Pobudzenie i stres

stawie mózgu i jej wypustkach sięgających przodomózgowia (zob. rozdział 4). Katecholaminy zasadniczo działają w połączeniu ze współczulnym układem nerwowym i bezpośrednio ujawniane są podczas ogólnego pobudzenia (Anisman, 1975; Modigh, 1973; Welch, Welch, 1971). W trakcie silnej stymulacji stresowej na ogół dochodzi do wzmożenia syntezy i wydzielania dopaminy i norad­ renaliny. W sytuacji, kiedy stres nie słabnie, może dojść do związa­ nego z wyczerpaniem zmniejszenia stężenia tych katecholamin na­ wet poniżej normalnego poziomu. Substancje stymulujące, takie jak amfetamina, kokaina i metylofenidaty (Ritalin), w sposób sztuczny uruchamiają mechanizmy aktywacji i pobudzenia u zwierząt i ludzi. Wiadomo, że wpływają na aktywność układów katecholaminergicznych mózgu (Cooper i in., 1991). Ta i wiele innych linii badawczych wskazuje na to, że ośrodkowe systemy neuroprzekaźników katecholaminowych mają wiele wspólnego ze stanami pobudzenia, czujności i koncen­ tracji umysłowej. Zwykle substancje te wywołują bezsenność, stan gotowości, uaktywnienia, a nawet poruszenia. Jednak ich wpływ na zachowanie nie ma charakteru jednostajnego, lecz malejący. Rycina 8-1 obrazuje ich działanie. Na przykład wpływ amfetaminy na czynności ruchowe szczurów przedstawia taką właśnie zale­ żność efektu od wielkości dawki (Snyder i in., 1972). Podobnie umiarkowane ilości amfetaminy mogą wywoływać pobudzenie płciowe myszy, jednak dawki większe całkowicie uniemożliwiają takie zachowanie (deCatanzaro, Griffiths, 1996). Oprócz zmian w układzie współczulnym i katecholaminergicznym w trakcie działania silnego stresu dochodzi do wydzielania peptydów podwzgórzowych i przysadkowych. Od dawna wia­ domo, że dzieje się tak z ACTH. Znane jest jej działanie na korę nadnerczy, która natychmiast zaczyna wydzielać steroidy, na przykład kortyzol. Zwykle jednak uważa się, że steroidy te mają powolne działanie fizjologiczne i behawioralne i kojarzy się je po­ wszechnie z długotrwałym stresem (zob. poniżej). Chociaż sama ACTH może mieć krótkotrwałe działanie, przedostaje się także do płynu mózgowo-rdzeniowego, skąd może mieć natychmiastowy wpływ na kształtowanie nastroju lub aktywności (zob, Dunn, Gispen, 1977). Co ciekawe, ACTH, poprzez układ komorowy, może

253

254

Rozdział 8

ponadto wywoływać reakcje przeciągania się, oporządzania i zie­ wania, które u pewnych gatunków pojawiają się czasem w umiar­ kowanie stresujących sytuacjach społecznych (zob. Baenninger, 1987; Provine, 1986). CRF z podwzgórza, poprzez miejscowe zapasy krwi, wywołuje wydzielanie ACTH, ale może także być wydzielany lokalnie w podwzgórzu i innych obszarach, wywołując również inne efek­ ty (Kupfermann, 1991a; Lenz i in., 1987). Podczas silnego pobudze­ nia dochodzi ponadto do wydzielania endorfin i enkefalin. Jak już wcześniej zauważyliśmy (zob. rozdział 4 i 6), substancje te mają zdolność łagodzenia odczucia bólu i zmieniania nastroju. Potwier­ dza to fakt, że silny stres wywołuje naturalne stany analgezji (Mousa i in., 1981; Urca i in., 1985). U ssaków doświadczających stresu zauważono także wzrost poziomu innych hormonów przy­ sadkowych (Lang i in., 1983), choć ich funkcja nie została do końca poznana. Zatem połączenie pobudzenia współczulnego układu nerwowe­ go i jego wszystkich odruchów powoduje wydzielanie hormonów katecholaminowych z rdzenia nadnerczy, a hormony podwzgórzowe i przysadkowe tworzą silny system aktywizujący organizm. Te zmiany prowadzą do stanu gotowości umysłowej, czuciowej i mięś­ niowej, pozwalającego na szybkie działanie i radzenie sobie w sytu­ acji nagłej potrzeby. Cały ten zestaw układów charakteryzuje się dużym dynamizmem u wszystkich z nas, uruchamia się, gdy jeste­ śmy aktywni, a jego działanie słabnie, gdy odpoczywamy. Jak wielu pijących kawę doskonale wie, kofeina ma również ogólnie pobudzający wpływ na funkcjonowanie ośrodkowego układu nerwowego. Literatura naukowa potwierdza to założenie, chociaż akcentuje, że działanie kofeiny zależy od rodzaju osobo­ wości i pory dnia (np. Revelle i in., 1980). Kofeina i jej podobne substancje chemiczne znajdują się również w kakao, herbacie i in­ nych napojach i mogą mieć właściwości uzależniające. Powszech­ nie wiadomo, że wiele osób korzysta z nich często, by dopomóc so­ bie w porannym rozbudzeniu. Fizjologiczny mechanizm działania kofeiny nie jest zależny od katecholamin, natomiast powoduje zmiany naczyniowe w układzie nerwowym i zwiększa ciśnienie krwi.

Pobudzenie i stres

Czy mechanizmy autonomiczne różnią się od siebie w zależności od rodzaju emocji? W obrębie pojęcia ogólnego pobudzenia Cannon (1915) podkre­ ślał powszechne autonomiczne cechy różnego rodzaju emocji. Nie­ którzy teoretycy (np. Mandler, 1975; Schachter, Singer, 1962) po­ dobnie wskazywali na to, że emocjom często towarzyszy pobudze­ nie autonomiczne i że zmieniają się wówczas różne czynniki po­ znawcze i percepcyjne. Schachter i Singer (1962) wstrzykiwali hor­ mon nadnerczowy, epinefrynę (adrenalinę), badanym ludziom (stymuluje ona aktywację układu współczulnego). Zauważyli, że w ten sposób nie wywołują żadnego konkretnego stanu emocjo­ nalnego, natomiast jego oznaki zależały jedynie od kontekstu percepcyjnego i społecznego. Badani interpretowali i określali swój stan w zależności od okoliczności, w jakich się znajdowali. Jednym ze sposobów manipulowania nimi było przedstawienie im mode­ lowego zachowania towarzyszącego konkretnym emocjom, takim jak euforia lub gniew. Badani mieli tendencję do interpretowania swojego stanu tak samo, jak robił to model. Z drugiej jednak strony niektóre klasyczne dowody wskazują na to, że epinefryna i norepinefryna mogą pełnić różne funkcje oraz że rozmaite emocje mogą wywoływać różne wzorce autono­ micznego pobudzenia. Funkenstein (1955) badał wpływ substancji pod nazwą mecholyl, która stymulowała odruchy przywspółczulne. Wypróbowywał jej działanie na pacjentach zakładu psychia­ trycznego, mających różnego rodzaju problemy natury emocjo­ nalnej. Kiedy mecholyl podawano „wylęknionym" pacjentom psychotycznym, wywoływał on taki spadek ciśnienia krwi, jaki u zdrowych ludzi powoduje aplikowanie mecholylu wraz z epinefryną. Kiedy podawano go „rozgniewanym" pacjentom psycho­ tycznym, spadek ciśnienia był taki jak u ludzi zdrowych, gdy za­ aplikuje się im mecholyl z norepinefryną. Doszedł więc do wnio­ sku, że epinefryna wyraźnie łączy się z lękiem, a norepinefryna z gniewem. Zacytował ponadto wcześniejszą pracę mówiącą o tym, że gatunki drapieżne, na przykład lwy, mają wyższy po­ ziom norepinefryny, natomiast mniej agresywne, takie jak króliki, wyższy poziom epinefryny.

lii

256

Rozdział 8

Nowsze prace Frankenhaeuser (1975) rzucają jednak cień na wnioski Funkensteina. Mierzyła ona zawartość metabolitów epinefryny i norepinefryny w moczu wydalanym w różnych stanach emocjonalnych i zauważyła, że wydzielanie norepinefryny wyma­ gało wyższego stanu pobudzenia, ale równocześnie zaobserwo­ wała, że obie substancje wydzielane były w różnorodnych stanach emocjonalnych. Nie zauważyła ponadto różnicy w objawach emo­ cjonalnych wywołanych u ludzi sztuczną infuzją norepinefryny i epinefryny. Niestety, potencjalnie różne role dwóch głównych katecholamin nadnerczowych nie przykuły uwagi współczesnych badaczy. Poszczególnym emocjom towarzyszyć mogą także inne różnice w pobudzeniu autonomicznym. W klasycznym eksperymencie Ax (1953) pokrył ciała badanych elektrodami i przewodami rzekomo mierzącymi nadciśnienie. Potem bez ostrzeżenia raził ich niewiel­ kim napięciem. Kiedy badany skarżył się na to, eksperymentator wchodził do pokoju, ze zdziwieniem naciskał klawisz, który po­ wodował iskrzenie sprzętu w pobliżu pacjenta i wykrzykiwał, że w systemie nastąpiło zwarcie. Naturalnie wywoływało to u bada­ nego lęk! W innych przypadkach wysyłał do pokoju człowieka z obsługi technicznej, który upokarzał znajdujących się tam ludzi, co prawdopodobnie budziło w nich gniew. O ile takie procedury nie mogłyby zostać wykorzystane w dzisiejszych badaniach z przyczyn etycznych, o tyle ich wyniki są bardzo cenne. Wartości siedmiu zmiennych fizjologicznych, takich jak tempo bicia serca i oddechu, temperatura powierzchni twarzy i rąk, przewodnictwo skóry i zintegrowany potencjał mięśniowy podczas działania bodźców „lękowych" i „gniewu", były całkiem inne. Zupełnie niedawno, z wykorzystaniem mniej kontrowersyj­ nych procedur, Ekman z zespołem (1983) również odkrył różne autonomiczne reakcje występujące w związku z sześcioma stana­ mi emocjonalnymi: gniewem, lękiem, smutkiem, szczęściem, za­ skoczeniem i zdegustowaniem. Sytuacje te wywoływano, prosząc badanych o przypomnienie sobie pewnych przeżyć lub przedsta­ wiając im wyrazy twarzy charakterystyczne dla danych emocji. Badacze odnotowali przyspieszenie akcji serca w stanie gniewu, lęku i smutku, ale nie zauważyli różnic w pozostałych stanach.

Pobudzenie i stres

W czasie gniewu odkryli ponadto znaczny wzrost temperatury skóry palców, niezauważalny w trakcie działania innych emocji. Natomiast w okresie smutku zauważono większy niż w innych sytuacjach spadek oporności elektrycznej skóry. Widzimy zatem, że konkretne stany emocjonalne mają inny wymiar, jeśli chodzi o stopień aktywności układu autonomiczne­ go. O wiele mniej wiemy o związanych z nimi mechanizmami mózgu, ponieważ są mniej dostępne. Jednak w kilku fragmentach tej książki przedstawimy wynikające z badań nad zwierzętami, z wykorzystaniem nowoczesnych możliwości diagnozowania móz­ gu ludzkiego i technik farmakologicznych, dowody działania właś­ ciwych danym stanom emocjonalnym systemów limbicznych, ko­ rowych, a także neurochemicznych.

Mechanizmy odprężenia, spoczynek i sen Zaraz po okresie stosunkowo intensywnego pobudzenia lub w następstwie silnego stresu albo reakcji alarmowej dochodzi do odprężenia przywspółczulnego, mającego na celu przywrócenie homeostazy przez okresowe przełączenie organizmu na tryb we­ getatywny. Następuje wyhamowanie odruchów współczulnych (często o wiele wolniej niż zostały one wywołane) i odzyskanie sta­ nu sprzed momentu zadziałania stresu. Wszelkie reakcje ciała sprzyjają odżywianiu, magazynowaniu energii, wzrostowi, zdo­ bywaniu odporności, naprawie uszkodzeń i wydalaniu zbędnych produktów przemiany materii z komórek, narządów i całego orga­ nizmu. Zasadniczo odruchy układu przywspółczulnego powo­ dują przepływ zasobów do organów wewnętrznych, a odpływ od mózgu i mięśni. Układ przywspółczulny unerwia większość głównych narzą­ dów organizmu (zob. rozdział 4), stymulując odruchy przeciwne do tych, które wywołuje część współczulna i uaktywniając się wol­ niej niż ona. Reakcje układu przywspółczulnego mogą się poja­ wiać stopniowo i w dużej mierze niezależnie od siebie. Odzyska­ nie formy po okresie silnego podniecenia i przywrócenie kondycji może nie nastąpić tak szybko, jak gwałtowna i nagła reakcja obron­

2S7

258

Rozdział 8

na układu współczulnego. Acetylocholina jest neuroprzekaźnikiem kojarzonym głównie z układem przywspółczulnym. Pełni również funkcję przekaźnika w mózgu (zob. rozdział 4) i, jak wia­ domo z wielu badań nad zwierzętami, odgrywa szczególną rolę w sytuacjach odprężenia przychodzącego po okresie działania różnych krótkotrwałych stresorów (Anisman, 1975). Wszyscy wiemy, że istnieje coś takiego jak dzienny cykl aktyw­ ności ściśle związany z cyklem nasłonecznienia. Jako organizmy dzienne, których najsilniejszym zmysłem jest wzrok, ludzie przy­ stosowali się do działania w świetle, a do snu w ciemności. Niemal wszyscy śpimy w nocy i wstajemy rano, ale oczywiście w cyklach aktywności mogą się pojawić różnice indywidualne, zwłaszcza przy wykorzystaniu sztucznego światła lub w sytuacji specyficz­ nych wymagań zawodowych zakładających nieregularny poziom stymulacji. Sen jest bez wątpienia przywspółczulną fazą naszego cyklu aktywności. Na cykl dwudziestoczterogodzinny nakładają się także cykle hormonalne. Ciemność powoduje wydzielanie melatoniny przez gruczoł przysadki (Cassone i in., 1993; Reiter, 1983; Trentini i in., 1979). Chociaż nadal brak niezbitych dowodów, od dawna podej­ rzewa się, że hormon ten odpowiada za zapadanie w sen. W konte­ kście pewnych substancji steroidowych również obserwujemy wy­ raźne cykle dobowe. Na przykład poziom kortyzolu (zob. poniżej) jest najwyższy zwykle w godzinach bezpośrednio poprzedzających przebudzenie, a najniższy wieczorem. Poziom męskiego testostero­ nu kształtuje się według podobnego wzorca (Reinberg i in., 1975). Jak wszyscy wiemy z własnego doświadczenia, pragnienie wy­ poczynku i snu może bez wątpienia motywować zachowanie, kie­ dy nadarza się bezpośrednia okazja zaspokojenia tego popędu. Wiele ludzi dąży do tego, by wypoczywać także w ciągu dnia. Jeśli pozostawaliśmy w stanie czujności lub aktywności przez pół lub dwie trzecie doby, z reguły pragniemy wypocząć i jesteśmy moty­ wowani do tego, żeby znaleźć sobie jakieś relaksujące zajęcie lub wygodne łóżko. Im dłużej jesteśmy pozbawieni snu, tym silniej działa ten popęd. Z drugiej jednak strony niewielu jest takich, któ­ rzy chcieliby stale wypoczywać, co zresztą wyraźnie ilustrują ba­ dania Herona (1957).

Pobudzenie i stres

Znudzenie Rozważania na temat znudzenia jako czynnika motywującego działanie są dość trudne ze względu na to, że brak między psycho­ logami zgody, jeśli chodzi o określenie, co dokładnie ten termin oznacza. Smith (1981) dokonał przeglądu wczesnych badań nad znudzeniem i prób wyjaśnienia tego zjawiska w kategoriach fizjo­ logicznych. Pierwsi badacze postrzegali je jako synonim mono­ tonii wywoływanej przez „nieodpowiednie dostosowanie odru­ chów krążeniowych do nudnego zadania" (McDowell, Wells, 1927). Psychologowie zajmowali się głównie praktycznym znacze­ niem znudzenia industrialnego lub związanego z pracą. Barmack (1937) określił je jako tendencję do powrotu do stanu snu lub sen­ ności (jego badanymi byli studenci uniwersytetu) wywołaną nie­ właściwą motywacją. Jego badania dowiodły, że amfetaminy ła­ godzą poczucie znudzenia. Inni psychologowie, zwłaszcza w latach sześćdziesiątych, zdefiniowali je w kategoriach wzrostu i spadku pobudzenia, odczuć nieprzyjemnych i przymusu, które wywołują sprzeczne stany motywacyjne. Jednak nie przeprowadzono zbyt wielu badań empirycznych potwierdzających tę hipotezę. Jednym z wyjątków były prowadzone przez Herona (1957) ba­ dania nad deprywacją sensoryczną. Płacił on studentom, by pod­ dali się niedoborowi bodźców zmysłowych przez tak długo, jak to tylko możliwe. Badani mieli leżeć w łóżku, z przerwami jedynie na jedzenie i wypróżnienie. Dźwięki, które mogły do nich docierać były zagłuszane, wykorzystanie wzroku ograniczone przez spe­ cjalne maski, a dotyk minimalizowany za pomocą bawełnianych rękawiczek. Z biegiem czasu badani przyznawali, że nie są w sta­ nie myśleć, że ich umysły wędrują w sposób niekontrolowany lub po prostu się wyłączają oraz że doświadczają silnych halucynacji. W testach przeprowadzonych po dwunastu, dwudziestu czterech i czterdziestu ośmiu godzinach deprywacji sensorycznej okazało się, że działania umysłowe wymagane podczas wykonywania za­ dań standardowych, takich jak proste przykłady arytmetyczne, były utrudnione. Pod względem emocjonalnym badani wykazy­ wali podenerwowanie i zwykle żądali wyłączenia ich z ekspery­ mentu po kilku dniach, mimo kuszących korzyści finansowych.

119

260

Rozdział 8

Nowsze badania podejmowano w celu sprawdzenia niektórych zmian fizjologicznych towarzyszących znudzeniu wywołanemu przez zadanie polegające na pozostawaniu w stanie czuwania (Bailey i in., 1976). Zadanie polegało na przykład na stałym obser­ wowaniu ekranu w celu zauważenia rzadko pojawiających się nie­ zwykłych zjawisk. Z biegiem czasu u badanych zaobserwowano wzrost podenerwowania i spadek czujności. Towarzyszył temu spadek akcji serca i ciśnienia krwi. Braby wraz z zespołem (1993) wymagał od badanych, by obserwowali sfilmowany panel in­ strumentów sterowniczych samolotu i również odnotował subiek­ tywne skargi na niedobór zajęcia skorelowane ze spowolnieniem akcji serca. Oczywiście, takie badania i cały problem ograniczenia czujności wywołanego przez znudzenie są bardzo istotne ze wzglę­ dów praktycznych, na przykład jeśli chodzi o pilotów i kon­ trolerów lotów, którzy przez długie godziny wykonują mono­ tonną pracę, od czasu do czasu tylko ożywiają się w sytuacji jakie­ goś poważniejszego kryzysu (zob. Beaty, 1991). Farmer i Sundberg (1986) opracowali skalę podatności na znu­ dzenie. Używa się jej w eksperymentach socjologicznych mających na celu określenie oraz badania jednostek i grup. Na przykład Watt i Vodanovich (1992) odkryli znaczą korelację pomiędzy po­ datnością a impulsywnością. Vodanovich i Kass (1990) użyli jej do badania różnic wiekowych i płciowych obserwowanych w związku z tym problemem. Zauważyli, że mężczyźni wykazują silniejszą potrzebę stymulacji zewnętrznej niż kobiety oraz że lu­ dzie starsi są mniej podatni na znudzenie. Sundberg wraz z ze­ społem (1991) zastosował tę skalę w badaniach nad studentami z Australii, Hongkongu, Libanu i Stanów Zjednoczonych. Okazało się, że najbardziej podatni na znudzenie są Libańczycy, na drugim miejscu znaleźli się obywatele Hongkongu. We wszystkich kultu­ rach mężczyźni wykazywali większą podatność niż kobiety. Takie uogólnienia oczywiście nie dotyczą poszczególnych jednostek i rzetelność tych pomiarów w rzeczywistych sytuacjach życiowych nie jest do końca określona.

Pobudzenie i stres

Zaskoczenie Stan zaskoczenia przez wielu badaczy postrzegany był po­ czątkowo jako uniwersalny pod względem kulturowym stan emo­ cjonalny (np. Ekman i in., 1987; Izard, 1991; Panksepp, 1982; Plutchik, 1994). Zasadniczo zaskoczenie pojawia się, gdy sytuacja oka­ zuje się inna niż oczekiwano. Oczekiwanie zaś można definiować jako swego rodzaju poznawczo-percepcyjną wizję toczących się w otoczeniu jednostki wydarzeń. Jednostka, na podstawie do­ świadczeń i wiedzy ogólnej, oczekuje pewnych zależności pomię­ dzy wydarzeniami. Na przykład wszyscy spodziewamy się, że wieczorem zapadnie ciemność a rano zrobi się jasno, lecz kiedy lu­ dzie pierwotni po raz pierwszy zobaczyli całkowite zaćmienie słońca, byli zaskoczeni, że w środku dnia zabrakło światła słonecz­ nego. Na poziomie zdrowego rozsądku większość z nas dobrze ro­ zumie pojęcie oczekiwania i zaskoczenia. Zaskoczenie jest reakcją na nagłą nieoczekiwaną informację i towarzyszy jej stereotypowy wyraz twarzy. Bez wątpienia wiąże się także z mechanizmem „pobudzenia", który już omówiliśmy. Zwykle mamy do czynienia z uniesieniem brwi, szerokim otwar­ ciem oczu, jak gdyby przygotowującym do przyjęcia następnej in­ formacji wzrokowej. Może też mieć miejsce nieznaczne nastawie­ nie uszu, chociaż ten odruch lepiej jest widoczny u psów i kotów niż u ludzi. To zachowanie z kolei wprowadza nas w stan gotowo­ ści do przyjęcia kolejnych informacji dźwiękowych. Rozchyleniu ulegają także usta, co można odebrać jako przygotowanie do zwię­ kszenia wentylacji płuc, typowego zachowania w reakcji na silny stres. Nagłe, nieoczekiwane wydarzenia mogą, zarówno u ludzi, jak i u zwierząt, uruchamiać proste odruchy zwane przestrachem. Obserwuje się je zwłaszcza u niemowląt i znane są pod nazwą od­ ruchu Moro, podczas którego niemowlę odrzuca na boki rączki, a plecy wygina w łuk w wyniku działania nagłego bodźca dźwię­ kowego lub fizycznego (Hofer, 1981). U pozostałych gatunków opisano wiele innych reakcji; na przykład niektóre pawiany nie­ spodziewanie napotkawszy węża, natychmiast odskakują (Hall, DeYore, 1965).

261

262

Rozdział 8

Poszukiwanie silnych wrażeń Mimo że większość osób na ogół unika stresu, są też ludzie, któ­ rzy wręcz go poszukują. Takie zachowanie czasami niesie ze sobą duże ryzyko i oczywiście w takim przypadku obserwuje się wiele znacznych różnic indywidualnych. O ile nie dysponujemy zbyt wieloma badaniami empirycznymi dotyczącymi znudzenia i jego podstaw fizjologicznych, o tyle możemy mieć dostęp do licznych eksperymentów poświęconych zjawisku poszukiwania mocnych wrażeń. Berlyne (1967) postulował, że stany afektywne, podobnie jak ludzkie działanie, zobrazować można za pomocą wykresu rosnąco-malejącej funkcji pobudzenia i stymulacji przedstawionej na ryci­ nie 8-1. Sugerował, że niski poziom pobudzenia lub znudzenia daje negatywne efekty, umiarkowany sprawia przyjemność, a wy­ soki powoduje napięcie i stres. W myśl tej zasady zauważył, że lu­ dzie posiadają motywację do unikania znudzenia poprzez szuka­ nie bodźców środowiskowych, nawet jeśli wiąże się to z pewnym ryzykiem. Zuckerman z zespołem (1964) opracował skalę poszukiwania wrażeń. Jej czynnikami są: podatność na znudzenie, poszukiwa­ nie „dreszczyka" i przygody, poszukiwanie nowych doświadczeń oraz brak zahamowań. Zuckerman wskazał na znaczne różnice indywidualne tej cechy osobowościowej, zakładając, że jest ona uwarunkowana genetycznie. Później Zuckerman (1984) badał ten­ dencję do poszukiwania wrażeń, korzystając z modeli zwierzęcych i podejścia porównawczego. Zauważył na przykład różnicę w po­ ziomie aktywności na otwartej przestrzeni różnych rodów myszy (zob. rozdział 3) i interpretował to w kategoriach procesów neurochemicznych zachodzących w mózgu oraz zjawiska poszukiwania wrażeń. Wyniki wstępnych badań przeprowadzonych wśród lu­ dzi łączyły norepinefryny i pokrewne enzymy, zwłaszcza monoaminoksydazę (MAO), ze zjawiskiem poszukiwania wrażeń (zob. rozdział 10 i dyskusję na temat wpływu monoamin na nastrój). Zuckerman opracował model łączący nastrój, aktywność, towarzyskość z aktywnością ośrodkowych neuroprzekaźników katecholaminowych, neuroregulatorów i innych czynników warunku­

Pobudzenie i stres

jących równowagę i stabilizację układu pobudzenia poprzez pętle zwrotne. W modelu tym nowa sytuacja (z wyjątkiem stanu za­ grożenia) stanowi nagrodę poprzez aktywację neuronów noradrenergicznych. Większość ludzi dość niechętnie będzie wyskakiwać z samolo­ tu, nawet ze spadochronem, podczas gdy niektórzy podejmują ta­ kie ryzyko tylko dla zabawy, a czasami po to, by zrobić wrażenie na innych. Fizjologiczne i psychologiczne aspekty skoków spado­ chronowych dla sportu były przedmiotem systematycznych ba­ dań (Fenz, Epstein, 1967; Fenz, Jones, 1972). Tak, jak można się było spodziewać, nowicjusze wykazywali silniejsze niż doświad­ czeni skoczkowie oznaki pobudzenia autonomicznego, objawia­ jącego się przyspieszeniem akcji serca i oddechu oraz przewodnic­ twa skórnego. Te klasyczne reakcje współczulnego układu nerwo­ wego obserwuje się od początku dnia, w którym ma się odbyć skok, i narastają stopniowo, gdy spadochroniarz dojeżdża na lot­ nisko, wsiada do samolotu, osiąga pułap, a największe ich wartości odnotowuje się tuż przed samym skokiem. U doświadczonego skoczka dostrzegamy słabsze reakcje współczulne, a ich najwięk­ sze wartości obserwujemy wcześniej, zwykle tuż po starcie. U no­ wicjuszy, którzy radzą sobie lepiej, wzorzec pobudzenia bardziej przypomina ten, który widzimy u wytrawnych spadochroniarzy, i jest nieco słabszy w samym momencie skoku. Subiektywny po­ ziom lęku przed oczekiwanym skokiem jest również inny u po­ czątkujących niż u doświadczonych skoczków; ci pierwsi boją się tuż przed skokiem, drudzy przez poprzedzającą skok noc i w mo­ mencie dotarcia na lotnisko, lecz o wiele mniej w czasie lotu i sa­ mego skoku.

Nieprzystosowawcze nadmierne pobudzenie Istnieje kilka objawów nadmiernego pobudzenia skutkującego spadkiem wyników działania, przedstawionym na rycinie 8-1. Wiele tego typu problemów opisano w literaturze klinicznej po­ święconej lękom (zob. Paul, Berstein, 1973; Redd i in., 1979). W sta­ nie silnego zaniepokojenia może dojść do zakłóceń normalnych re-

263

264

Rozdział 8

akcji adaptacyjnych. Lęk może u niektórych wywoływać nieko­ rzystne, przeciwne od oczekiwanych zachowania. Między innymi może wpływać na wyniki sesji egzaminacyjnej, powodzenie w róż­ nych konkurencjach sportowych, występ muzyczny, publiczną przemowę, a nawet zachowania seksualne. Taki stan potocznie na­ zywa się „trzęsiączką". Precyzyjniej, chodzi o nadmierne pobu­ dzenie układu współczulnego i katecholaminergicznego. Jego efektem może być drżenie uniemożliwiające wykonanie określo­ nych sekwencji ruchowych podczas pokazów sportowych lub blo­ kujące głos w trakcie przemawiania lub śpiewania. Zaniepokoje­ nie przeszkadza w koncentracji i nie pozwala się skupić na sku­ tecznym działaniu. Może ponadto wywoływać pocenie, czerwie­ nienie i negatywny wyraz twarzy, które kłócą się z opanowanym i stosownym sposobem zachowania, oczekiwanym podczas wy­ stąpień publicznych. Przed ważnym wydarzeniem pojawić się mogą bezsenność lub zaburzenia apetytu, które dla pewnych ludzi stanowią przeszkodę w uzyskaniu optymalnych wyników (cho­ ciaż, bez wątpienia, niewielkie zaburzenia snu i apetytu są dość powszechnym zjawiskiem i wielu ludzi występujących przed pu­ blicznością twierdzi, że nie stanowią one zbyt wielkiego proble­ mu). Nadmierne pobudzenie układu współczulnego może być tak poważne i wiązać się z nieracjonalnym i nieopanowanym lękiem, że przyjmie formę ataku paniki (zob. rozdział 6). Lęk przed występem może doprowadzić ponadto do nieadaptacyjnego unikania, kiedy to jednostka odmawia (potocznie „tchó­ rzy") pojawienia się przed publicznością tuż przed zaplanowa­ nym wydarzeniem. Można to zaobserwować na przykład u stu­ dentów mających dokonać ustnej prezentacji lub u artystów w ostatniej chwili odwołujących występ w celu uniknięcia tremy. Oczywiście, nie robi to najlepszego wrażenia na oczekującej pub­ liczności. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 6, nadmierne unika­ nie wynika z niezdolności poznania obiektu lęku, co uniemożliwia realizację działania, które w rzeczywistości jest o wiele bezpiecz­ niejsze, niż się wydaje. Już po raz drugi zajmujemy się problemem niepokoju. W roz­ dziale 6 omawialiśmy go, rozszerzając temat lęku o nieco bardziej złożone aspekty poznawcze. Przyjrzymy mu się po raz trzeci

Pobudzenie i stres

w rozdziale 13, przy okazji omawiania sytuacji podejmowania de­ cyzji i ryzyka. Niepokój, jako nieprecyzyjne i abstrakcyjne pojęcie, pojawiał się w wielu różnych kontekstach psychologicznych i cho­ ciaż często postulowano jego odrzucenie (Sarbin, 1968), rozmaici badacze poszukiwali operacyjnych definicji tego konceptu w kate­ goriach komponentów fizjologicznych, behawioralnych i poznaw­ czych (np. Gray, 1982; Redd i in., 1979). Chociaż wiedza na temat tego mało znanego faktu może nie po­ móc tym, którzy aktualnie doświadczają stanu zaniepokojenia, najgorszym następstwem skrajnego lęku lub pobudzenia jest zgon w wyniku samoczynnego ataku serca (zob. przegląd: Hughes, Lynch, 1978; Richter, 1957). Na temat ludzi, którzy zmarli w sytua­ cji silnego pobudzenia emocjonalnego, krąży wiele anegdot. Na szczęście zdarza się to bardzo rzadko. Pobudzenie musi się okazać niezmiernie silne, a ludzie ci muszą być na nie bardzo podatni. Ze­ spół nagłej śmierci był przedmiotem systematycznych badań labo­ ratoryjnych. Na przykład u szczurów zmuszonych nagle do pły­ wania mógł nastąpić zgon, mimo że na ogół nie toną i posiadają doskonałe zdolności pływackie (Binik i in., 1977).

PRZYSTOSOWANIA DŁUGOTERMINOWE Selye (1936, 1956) wykazał istnienie stereotypicznych reakcji endokrynologicznych na rozmaite zmiany c h r o n i c z n e , do któ­ rych zalicza gię zmiany fizjologiczne, takie jak operacja chirurgicz­ na lub znieczulenie, zmiany środowiskowe, takie jak nadmierny chłód oraz sytuacje psychologiczne, na przykład konflikt społecz­ ny. Takie bodźce określone zostały jako s t r e s o r y , a wynikiem ich działania na organizm jest s t r e s. O ile ogólne reakcje neuroendokrynologiczne na ich przewlekłe działanie są już dobrze znane, o tyle wiemy również, że istnieje jakościowe zróżnicowanie reakcji stresowych, zależne od charakteru osobnika i istoty czynnika je wywołującego.

265

Rozdział 8

Układ przysadkowo-korowonadnerczowy Długotrwały stres powoduje zmiany w poziomie steroidów, co nie pozostaje bez wpływu na gospodarkę neurochemiczną, która często pomaga nam radzić sobie z problemami. Tymczasowo ha­ mują one czynności trawienne, rozrodcze, ograniczają odporność i rozwój, sprzyjając aktywności mięśni i pozostawaniu w stanie go­ towości. Budzące emocje wydarzenia psychiczne rzutują na układ limbiczny i podwzgórze. Sytuacje stresowe, w pierwszej fazie dzia­ łania układu przysadkowo-korowonadnerczowego, powodują wy­ dzielanie z podwzgórza małych ilości CRF. Lokalne zasoby krwi transportują go do przysadki, uruchamiając wydzielanie ACTH. ACTH jak już powiedzieliśmy, może samodzielnie wywoływać konkretne skutki, ale najlepiej znana jest jako czynnik stymulujący produkcję i uwalnianie hormonów przez korę nadnerczy. Należą do nich takie kortykosteroidy, jak kortyzol i kortykosteron. Docie­ rają one do wszystkich części organizmu, również do podwzgórza i przysadki, gdzie w reakcji zwrotnej mogą zahamować dalsze wy­ dzielanie ACTH, przez co nie dochodzi do nadczynności tego sys­ temu. Kortykosteroidy wpływają także na rdzeń nadnerczy, zwię­ kszając jej zdolność do produkcji norepinefryny. Kortykosteroidy powodują liczne zmiany w gospodarce che­ micznej organizmu. Mają wpływ na metabolizm węglowodanów, protein i tłuszczów. Osłabiają reakcje zapalne i odpornościowe, zmniejszając odpowiedź organizmu na infekcje i uszkodzenia. Tłumią procesy rozrodcze zarówno u osobników męskich, jak i żeń­ skich nawet do tego stopnia, że zatrzymują produkcję plemników i zakłócają cykl miesięczny lub rujowy. Mogą nawet zastopować wzrost. Eliminacja procesów, które z natury mają charakter adap­ tacyjny, jest ceną płaconą za możliwość radzenia sobie ze stresem. Są one na chwilę zahamowane, rezerwy w miarę potrzeb płyną do mózgu i mięśni, uwalniając energię potrzebną do przezwyciężenia kryzysu. Zasadniczo organizm kanalizuje zapasy tak, by poradzić sobie z pierwotnym stresem. Zwykle przynosi to skutek przysto­ sowawczy, ponieważ zawieszenie długoterminowych planów wzrostu, reprodukcji i tworzenia odporności jest chwilowe, a kosz-

P o b u d z e n ie i stres

Rycina 8-1 Wycinek głównych ścieżek powstawania biosyntetycznych steroidów kory nadnerczy. Mozę ona produkować

rozmaite steroidy płciowe, a także glukokortykosteroidy, na przykład kortyzol, i kortykoidy minerałowe, na przykład

267

aldosteron

268

Rozdział 8

ty ponoszone w zamian za korzystanie ze zwiększonej energii i czujności, które pomagają jednostce poradzić sobie z bezpośred­ nim problemem, są niewielkie. Kora nadnerczy wydziela liczne steroidy, których równowaga ma zasadnicze znaczenie dla gospodarki chemicznej mózgu i dla nastroju. Rycina 8-2 przedstawia główne procesy biosyntezy za­ chodzące w tych gruczołach. Oprócz produkcji aldosteronu (omó­ wionego w rozdziale 5 w związku z rolą, jaką odgrywa w sytuacji pragnienia i metabolizmu sodu) oraz kortykosteroidów kora nadnerczy ma zdolność produkowania wielu hormonów płcio­ wych, takich jak progesteron, testosteron, androstenedion, DHEA, 17p-estradiol i innych. Kortyzol u ludzi jest hormonem najsilniej kojarzonym z prze­ wlekłym stresem. Jego poziom podnosi się w różnych trudnych sytuacjach psychicznych, szczególnie w warunkach, które jednost­ ce nie są znane, przerażające, oraz w stanie niepewności i oczeki­ wania na nieprzyjemne wydarzenia (Fredrikson, i in., 1985; Kirschbaum, Hellhammer, 1989). Na przykład poziom kortyzolu wzrasta u członków załóg samolotów (Leedy, Wilson, 1985) i u lu­ dzi cierpiących na fobie (np. Nesse i in., 1985). Jego stężenie może być wyznacznikiem ogólnego poziomu stresu, jest wyższe na przykład u dzieci mieszkających z ojczymami niż u mieszkających z biologicznymi ojcami (Flinn, England, 1991). Jestem pewien, że jest również wyższy u studentów w trakcie sesji egzaminacyjnej. Steroidy docierają do najrozmaitszych zakątków ciała, przedo­ stając się również do mózgu. Jako małe cząsteczki przenikają przez barierę krew-mózg (zob. rozdział 4). Chociaż krążą swobodnie po całym mózgowiu, ich receptory skoncentrowane są na określo­ nych jego obszarach. Istnieją wyspecjalizowane komórki z odpo­ wiednimi wewnątrzkomórkowymi receptorami steroidów. Są one zgrupowane w tych miejscach, które w sposób szczególny wiążą się z motywacją i emocjami, czyli w podwzgórzu i układzie limbicznym. Kortyzol i kortykosteron posiadają swoje receptory w podwzgórzu i przysadce, a także w obszarach limbicznych, ta­ kich jak hipokamp, jądra migdałowate i przegroda (deKloet i in., 1990; Sarrieau i in., 1986; Seckl i in., 1991). Receptory steroidów płci (estrogen, testosteron) mieszczą się w części podwzgórza, w jądrze

Pobudzenie i stres

przyśrodkowym i jądrze blaszki czworaczej, ale także w obszarach limbicznych, tj. przegrodzie i jądrach migdałowatych (Pfaff, 1980; Simerly i in., 1990). Pamiętajmy, że steroidy są na ogół cząsteczka­ mi rozpuszczającymi się w tłuszczach, przez co ich metabolizm i wydalenie jest wolniejsze. W związku z tym ich działanie jest długotrwale (dni, tygodnie, miesiące), zatem i wpływ na ogólną organizację motywacji i zachowania ma charakter chroniczny. Steroidy mogą modulować funkcjonowanie gospodarki che­ micznej mózgu, co z kolei ma wpływ na emocje i motywacje. Kortykosteroidy w sposób naturalny hamują działanie monoaminoksydazy (MAO) (Parvez, Parvez, 1973; Rastogi, Singhal, 1978). Przypomnijmy, że jest ona enzymem rozkładającym neurotransmittery monoaminowe mózgu (serotoninę, norepinefrynę i dopaminę). Zatem hormony takie jak kortyzol mogą poprawiać dzia­ łanie tych neuroprzekaźników, hamując funkcje MAO. Jak wyja­ śnimy w rozdziale 10, ograniczenie jej wpływu może skutkować podwyższeniem naszych stanów afektywnych, to znaczy sprawić, że staniemy się nieco szczęśliwsi przez to, że przekaźniki mono­ aminowe będą mogły docierać do swoich receptorów. Jednak wy­ sokość poziomu kortyzolu nie ma linearnego przełożenia na nasz nastrój, to znaczy, że jego wzrost powyżej pewnego punktu może dawać efekt odwrotny (inny przykład wykresu funkcji rosnąco-malejącej). W zasadzie chronicznie podwyższony poziom korty­ zolu wiąże się ze stanem depresji psychicznej, co omówimy bar­ dziej szczegółowo w rozdziale 10. Istnieją również inne zmiany neurochemiczne związane z róż­ nymi stopniami natężenia stresu, które pasują do takiego wykresu (Anisman, 1975; Welch, Welch, 1969; 1971). Na umiarkowanym poziomie chronicznego stresu lub wymagań ze strony środowiska, z którymi organizmy są w stanie sobie poradzić, następuje wzrost syntezy i obrót metaboliczny katecholamin mózgowych, norepinefryny i dopaminy, a być może także serotoniny. Jednak u zwierząt będących w stadium wyczerpania lub nie mogących sprostać sta­ wianym im wymaganiom, obserwuje się ubytek tych monoamin. Znaczy to, że ich poziom i aktywność zostają zredukowane poniżej normalnego stanu, prawdopodobnie dlatego, że mechanizmy ich produkcji i wydzielania ulegają po prostu wyeksploatowaniu.

269

R o zd zia ł 8

Sytuację taką obserwujemy na przykład u myszy laboratoryjnych, które kilkukrotnie przegrały w walce lub poddawane były wstrzą­ som elektrycznym. Spójne z tym profilem jest także oddziaływanie hormonu ACTH na mózg. Jak już wcześniej zaznaczyliśmy, ACTH w płynie móz­ gowo-rdzeniowym wspomaga pracę katecholamin (Dunn, Gispen, 1977). Androgen nadnerczowy DHEA stale przyciąga uwagę na­ ukowców ze względu na wpływ, jaki wywiera na kondycję zdro­ wotną i nastrój (Kalimi i in., 1994). Jest on jednym z wielu hor­ monów produkowanych przez gruczoł nadnerczy, które pozostają jedynie częściowo pod wpływem ACTH, a ich funkcjonowanie jest także wynikiem bliżej nieznanych czynników. DHEA może osłabić działanie hormonów stresowych, takich jak kortyzol, a także odwrócić bądź zmodyfikować ich wpływ. Nadal toczą się badania nad tym, w jaki sposób oddziałuje on na nastrój i metabo­ lizm, zatem za wcześnie jest wyciągać wnioski co do jego funkcji. Rycina 8-3 przedstawia układy uaktywniające się zarówno w stresie krótko-, jak i długotrwałym. Widzimy wiele wzajemnych oddziaływań pomiędzy autonomicznym systemem nerwowym, podwzgórzem i przysadką, gruczołami nadnerczy i ośrodkowymi mechanizmami mózgu, zwłaszcza tymi, które wykorzystują katecholaminy. Ich uaktywnienie obserwujemy w procesach pobu­ dzenia krótko- i długotrwałego, które z kolei wpływają na poziom naszych motywacji i emocji.

O gran iczenie rozrodu To nie przypadek, że steroidy pośredniczą zarówno w repro­ dukcji (poprzez gruczoły płciowe), jak i w stanach stresu (poprzez korę nadnerczy). Stres ma negatywy wpływ na wiele aspektów rozrodu. Calhoun (1949) demonstruje to w jednym z klasycznych doświadczeń. W bardzo małym pomieszczeniu wyłożono szczu­ rom nieograniczone zapasy pożywienia i obserwowano, jak kształ­ tować się będzie ich populacja. Początkowo nastąpił gwałtowny rozrost, aż niemalże całe pomieszczenie zapełniło się szczurami.

P o b u d z en ie i stres

Katecholaminy układu ośrodkowego, Układ limbiczny Komory i płyn mózgowo-rdzeniowy

PODWZGÓRZE

ACTH CRF PRZYSADKA

ACTH Kortyzol, kortykosteron

Narządy obwodowe

Androgeny, estrogeny Współczulny układ nerwowy

Aldosteron NADNERCZA

Epinefryna, norepinefryna

Rycina 8-3 Schemat układów uruchamianych w warunkach stresu. Główne mechanizmy krótkoterminowego działania obejmują aktywację współczulnego układu nerwowego, który natychmiast pobudza wiele odruchów, łącznie z wydzielaniem katecholamin przez gruczoły nadnerczy, i powoduje uaktywnienie ich w mózgu. Pierwsza część reakcji długoterminowej pojawia się również w wyniku bezpośredniego działania stresu. Wydzielanie przez podwzgórze CRF do lokalnego krwiobiegu powoduje uwalnianie ACTH z przysadki mózgowej do głównego systemu krwionośnego i płynu mózgo­ wo-rdzeniowego. Reakcją kory nadnerczy jest wydzielanie steroidów, takich jak kortyzol i hormony płciowe, które dostają się do układu krążenia i docie­ rając do wszystkich narządów ciała i układu limbicznego mózgu, prowadzą do adaptacji długoterminowej

Następnie, mimo że zapasy żywności były niespożyte, liczba osobników ustabilizowała się, ponieważ zaczęło brakować innych warunków potrzebnych do rozmnażania.

271

272

Rozdział 8

Czynności rozrodcze obu płci są bardzo wrażliwe na stres, cho­ ciaż u osobników żeńskich jest to bardziej widoczne. Płodność sa­ mic zostaje zahamowana. Na przykład u niektórych studentek ob­ serwuje się tymczasowe zakłócenia cyklu miesiączkowego pod­ czas sesji egzaminacyjnej. Okres pojawia się wcześniej lub się spóźnia, w każdym razie nie jest regularny (Dalton, 1968). Więk­ szość kobiet więzionych w niemieckich obozach koncentracyj­ nych, funkcjonujących zatem w wyjątkowo okrutnych warunkach, w ogóle przestała miesiączkować podczas niewoli, ale wróciła do normalnych cykli po odzyskaniu wolności (Matussek, 1975). Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 7, równie wrażliwy na stres jest okres ciąży. Najtrudniejsze są pierwsze dni zaraz po zapłodnieniu, kiedy jajo może się zagnieździć w macicy lub zginąć (deCatanzaro, MacNiven, 1992). U wielu ssaków najwcześniejszy etap ciąży jest bardzo podatny na stres psychiczny, towarzyszący zbyt wysokiej lub zbyt niskiej temperaturze, ograniczeniom fizycznym, zmia­ nom środowiskowym i społecznym, niedoborowi pożywienia lub brakowi schronienia przed drapieżnikami. Widać to wyraźnie u gryzoni laboratoryjnych i udomowionych roślinożerców, takich jak owce i bydło, i prawdopodobnie podobny efekt można zaob­ serwować u kobiet. Oczywiście, w sytuacji bardzo silnego stresu najlepiej jest poronić ciążę, ponieważ młode w takich warunkach miałoby nikłe szanse*na przeżycie. Wskaźnik niedonoszenia ciąży w pierwszym trymestrze jest dość duży. Prawdopodobnie wpływ na to ma wiele czynników, chociaż jedną z przyczyn na pewno jest stres matki (por. Istvan, 1986; Levin, DeFrank,1988, Llewellyn-Jones, 1974).

Wpływ emocji i chronicznego stresu na kondycję zdrowotną Osiągnięcie celu często wiąże się z ciężką pracą i stresem. Bez wątpienia wielu ludzi radzi sobie z tym dobrze, ponieważ chętnie przestawiają się na tryb dużego wysiłku, który pod względem hormonalnym i neurochemicznym odpowiada określonemu przez Selye'ego stadium odporności. Jeśli towarzyszą temu fazy wlaści-

Pobudzenie i stres

wego wypoczynku i relaksacji, prawdopodobnie ciężka praca i umiarkowany stan przewlekłego stresu nie są szkodliwe. Ponad­ to efekty wysiłku i zadowolenie z wielu uzyskanych korzyści czę­ sto przewyższają poniesione koszty. Niemniej jednak niektóre przejawy długotrwałego stresu, zwłaszcza nieustannego, nie kon­ trolowanego, przynoszącego rozgoryczenie, mogą odcisnąć swoje piętno na stanie zdrowia i samopoczuciu. Nie ulega kwestii, że wiele problemów zdrowotnych jest skore­ lowane z przewlekłym stresem. Dysponujemy ogromną ilością do­ wodów na to, że schorzenia sercowo-naczyniowe wiążą się z na­ gromadzeniem problemów życiowych i psychicznych (Byrne, 1987; Glass, 1977). Rzeczywiście, podatność na chorobę wieńcową łączy się z zachowaniem typu A, stanowiącym zespół cech, do któ­ rych zalicza się pośpiech i niecierpliwość, współzawodnictwo i ambicję, dążenie do celu, słabą zdolność znoszenia frustracji, wrogość i agresję oraz silne zaangażowanie w pracę (Friedman, Rosenman, 1974). Eksperymenty przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że chroniczny i nie kontrolowany stres przyspiesza owrzodzenie żołądka; szczury, które potrafią przewidzieć lub kontrolować porażenie prądem, mają mniej wrzodów niż te, które otrzymują tyle samo wstrząsów, ale nie są w stanie ich przewi­ dzieć ani się przed nimi ustrzec (Weiss, 1971). Rozrost guzów no­ wotworowych u myszy również jest szybszy w warunkach chro­ nicznego stresu (Sklar, Anisman, 1980). Ponadto gorsze prognozy zdrowotne, takie jak rak piersi u ludzi, są skorelowane ze stresem społecznym, brakiem wsparcia, zmęczeniem i depresją psychiczną (Levy i in., 1987). Rozmaite formy psychopatologii są również po części wynikiem stresujących przeżyć. Udowodniono wpływ ta­ kich doświadczeń na spory zakres problemów dzieci i dorosłych, począwszy od zachowań psychotycznych, poprzez problemy psy­ chofizjologiczne, a na zaburzeniach afektywnych skończywszy (zob. Davison, Neale, 1996; Wicks-Nelson, Israel, 1997). W rozdzia­ le 10 omówimy, jak stan depresji psychicznej często przyczynia się do wystąpienia problemów z radzeniem sobie i jest skorelowany z poziomem kortyzolu. Warto zaznaczyć, że wiele życiowych stresorów osłabia kondy­ cję zdrowotną i skraca życie jednostki oraz że negatywne emocje

2 73

274

Rozdział 8

zmniejszają odporność na choroby (Miller, 1988; Solomon, 1987; Solomon, Amkraut, 1983). Ważnym aspektem może okazać się tu­ taj wsparcie społeczne ze strony rodziny i przyjaciół (Berkman, 1984; Cobb, 1976; Dimsdale i in., 1979; Kapłan i in., 1977). Można je zdefiniować jako subiektywne poczucie jednostki, że ktoś o nią dba, kocha, docenia i że jest ona członkiem układu wzajemnych zobowiązań (Cobb, 1976). Chociaż postęp niektórych chorób jest prawdopodobnie niezależny od sieci wsparcia społecznego, istnieje wiele dowodów na to, że prognozy w obliczu poważnego schorzenia lub uszkodzenia ciała dla osób, które mają liczne kon­ takty społeczne z dobrymi przyjaciółmi i krewnymi, są często lep­ sze niż tych, które nie utrzymują takich kontaktów. Zatem praw­ dziwe może się okazać stwierdzenie, że „Przyjaźń to dobre lekar­ stwo". Dobrym przykładem są dane zebrane podczas dziewięciolet­ nich badań nad strukturą kontaktów społecznych a umieralnością w hrabstwie Alameda, w Kalifornii (Berkman, Syme, 1979). Loso­ wo wybrana próbka 6928 dorosłych wypełniła w 1965 roku ankie­ tę, na podstawie której oceniono więzi rodzinne i przyjacielskie tych osób. W wyniku badań okazało się, że w następnych latach prawdopodobieństwo zgonu ludzi, którzy nie utrzymywali kon­ taktów społecznych było wyższe niż u tych, którzy mogli cieszyć się wsparciem społecznym. Skojarzenie to było pod względem sta­ tystycznym niezależne od stanu zdrowia na początku badań, sta­ tusu socjoekonomicznego, praktyk związanych ze stanem zdro­ wia, takich jak palenie tytoniu, spożywanie alkoholu, aktywność fizyczna. W innej pracy (Blazer, 1982) podobnie zauważono, że w grupie starszych ludzi z Karoliny Północnej, osoby z większym wsparciem społecznym żyły dłużej niż te, którym takiego wspar­ cia brakowało, co było zupełnie niezależne od zmiennych demo­ graficznych i społeczno-ekonomicznych. Oczywiście, takie kore­ lacje, nawet przy należytej kontroli statystycznej czynników, które potencjalnie mogłyby zniekształcić wyniki, nie obrazują absolut­ nego związku przyczynowego pomiędzy wsparciem a długo­ wiecznością. Inne dane, potwierdzające niezbicie związek przyczynowy, po­ chodzą z badań ekonomicznych będących częścią Tecumseh Com-

Pohiulzenie i stres

rnunity Health Study (House i in., 1982). Kontakty i aktywność społeczną określono podczas wywiadu i badań medycznych w la­ tach 1967-1969, a umieralność w następnych dziewięciu do dwu­ nastu latach obserwowano na grupie 2754 dorosłych mężczyzn i kobiet (na początku badani byli w wieku od trzydziestu pięciu do sześćdziesięciu dziewięciu lat). Ocena związków społecznych wy­ różniała izolację, małżeństwo, kontakty z przyjaciółmi, krewnymi i wspólnotą. Po opracowaniu statystycznym pod względem wieku i czynników ryzyka zgonu dane wykazały, że w okresie badania prawdopodobieństwo śmierci mężczyzn zaangażowanych spo­ łecznie było znacznie mniejsze. Trend ten obserwowano bez względu na wiek, zawód i stan zdrowia. Podobnie sytuacja się miała, jeżeli chodziło o zaangażowanie społeczne i umieralność kobiet, ale nie była to zależność tak wyraźna, gdy wzięto pod uwa­ gę wiek i inne czynniki ryzyka. Żałoba również może powodować wzrost prawdopodobień­ stwa zgonu. W podaniach ludowych wiele jest historii mówiących o tym, że ktoś umarł zaraz po stracie ukochanego małżonka. Na potwierdzenie tego mamy także dowody naukowe. Parkes wraz zespołem (1969) badał 4486 pięćdziesięciopięcioletnich i starszych wdowców przez okres dziewięciu lat od momentu śmierci ich żon w 1957 roku. Z całej grupy w ciągu sześciu miesięcy od zgonu małżonka zmarło ich 213, czyli o 40 procent więcej niż żonatych mężczyzn w tym samym wieku. Najczęstszą przyczyną śmierci była w ich przypadku zakrzepica i inne schorzenia serca. Ponadto Helsing z zespołem (1.981; 1982) przeprowadził badania epidemio­ logiczne 4032 osób w wieku powyżej osiemnastego roku życia, które owdowiały pomiędzy rokiem 1963 a 1974 w hrabstwie Washington, w stanie Meryland, i jednakowej grupy osób pozo­ stających w związkach małżeńskich dobranych odpowiednio pod względem rasy, płci, wieku i miejsca zamieszkania. Współczynnik umieralności w latach ryzyka był taki sam u kobiet owdowiałych i nadal zamężnych, ale był znacznie wyższy dla wdowców niż u żonatych mężczyzn, nawet po uwzględnieniu zmiennych demo­ graficznych, socjoekonomicznych i typu zachowania. Śmiertelność wdowców, którzy ponownie się ożenili, była niższa niż. tych, któ­ rzy pozostali samotni. Życie w samotności było w szczególny

175

276

Rozdział 8

sposób skorelowane ze współczynnikiem zgonów. Przypadki śmierci w wyniku chorób zakaźnych, wypadków i samobójstw były u wdowców częstsze, niżby się można było spodziewać, nato­ miast u wdów częstotliwość zgonu wynikającego z marskości wątroby również była wyższa od oczekiwanej. Chociaż w sytuacji wypadku lub samobójstwa (zob. rozdział 10) bez wątpienia uwzględnić należy typ zachowania, a marskość wątroby często bywa wynikiem spożywania alkoholu, to trudno mówić o zgonach spowodowanych schorzeniami serca i chorobami zakaźnymi bez uwzględnienia zmian neuroendokrynologicznych wywołanych stanami emocjonalnymi. Innym niezwykle interesującym odkryciem jest to, że moment zgonu może zostać odsunięty przez pozytywne czynniki socjo­ emocjonalne aż do nastąpienia wydarzenia o dużym znaczeniu dla danej jednostki. Phillips i King (1988) przyjrzeli się przypadkom śmierci w różnych społecznościach zamieszkujących Kalifornię, tuż przed i tuż po żydowskim święcie Paschy w latach od 1966 do 1984. W grupie Żydów zauważyli o wiele mniej, niż się spodzie­ wali, zgonów w tygodniu poprzedzającym uroczystości i znacznie więcej w poświątecznym tygodniu. Dotyczyło to wyłącznie do­ rosłych ludzi pochodzenia żydowskiego, nie zaś czarnych, Azja­ tów i żydowskich dzieci. Phillips i Smith (1990) w podobny sposób prześledzili przypadki zgonów w różnych kulturach zamiesz­ kujących Kalifornię w okolicach chińskiego święta, Harvest Moon Festival (Festiwal Miesiąca Żniw). Umieralność wśród ludzi po­ chodzenia chińskiego kultywujących tę tradycję spadała o 35,1 procent w czasie poprzedzającym festiwal i wzrosła w tygodniu następnym o podobną wartość (34,6 procent). Do przyczyn zgo­ nów operujących według tego wzorca należały na pierwszym miejscu choroby serca, a następnie nowotwory złośliwe. Tego typu trendów nie obserwowano w grupach kontrolnych o innych ko­ rzeniach etnicznych. Autorzy sugerują, że śmierć „bierze sobie urlop” i powraca dopiero po wydarzeniu o sym bolicznym znacze­ niu dla danego człowieka! Natomiast na początku życia, w rozwoju noworodkowym, za­ uważa się, że chorowite dzieci mogą prawidłowo się rozwijać, jeśli są regularnie odwiedzane przez członków ich rodzin (Brown i in.,

Pobmieuie i stres

1991; Fanaroff i in., 1972; Zeskind, łacino, 1984). Leczenie szpitalne dzieci z niedowagą urodzeniową często prowadzi do nienatura­ nego rozdzielenia matki i dziecka. Chociaż dowody nie wykazuje) ścisłego związku pomiędzy odwiedzinami i współczynnikiem przeżycia, a mechanizmy przyczynowe bardzo trudno określić, istnieją przesłanki wskazujące na to, że im więcej wizyt matki, tym lepszy rezultat rozwojowy dziecka.

Posunięcie w latach, starzenie się i ograniczenia działań samozachowawczych Wiadomo, że stres nie jest bez znaczenia dla zjawiska starzenia się i śmierci. Prowadzi to do głębszych dyskusji nad tym, dlaczego, z punktu widzenia ewolucji, posuwamy się w latach i umieramy. Jest to normalna kolej rzeczy, że w późnym okresie dorosłości na­ sze ciała powoli ulegają degeneracji i starzeniu, bez względu na to, jak silnie temu zaprzeczamy lub z tym walczymy. To, że staramy radzie sobie ze starością, podczas gdy służące temu mechanizmy uległy zużyciu, może powodować następne sytuacje stresowe. Jedna z teorii starzenia się mówi, że po prostu dochodzi do zużycia organizmu. Zupełnie jak ze starym samochodem, wraz z wiekiem rozpadamy się na wszystkie strony. Taką przyczynę starzenia przedstawił Comfort (1964) i, mimo że nie jest to zbyt komfortowa perspektywa, degeneracja i śmierć czeka nas wszyst­ kich. Inną ideę głosili Fisher (1950), Medawar (1957), Williams (1957) i Hamilton (1966). Ci biologowie ewolucyjni zauważyli, że de­ generacja w sposób nieunikniony rozpoczyna się w wieku poreprodukcyjnym, ponieważ, by przejść do następnego pokolenia, geny potrzebują jedynie stworzyć własne kopie, a dzieje się tak, kiedy jednostka przeżyje i rozmnoży się. Po okresie rozrodczym dobór naturalny ma mniejszy (jeśli w ogóle ma) wpływ na to, co się z nimi dzieje, zatem ich najlepsza forma może ulec pogorszeniu. Na większą uwagę zasługuje pojęcie wartości rozrodczej, stwo­ rzone przez Fishera (1950). Innymi słowy, jest to prawdopodobień­ stwo rozrodu powyżej określonego wieku. Wartość tę można obli-

277

Rozdział 8

3

W artość rozrodcza

278

2

1

10

20

30

40

50

Wiek w latach

Rycina 8-4 Typowy wykres wartości reprodukcyjnej (zob. deCatanzaro, 199lb; kisher, 1950; Hamilton, 1966), reprezentujący potencja! rozrodczy w określonym wieku, czyli dla części każdej grupy pokoleniowej (kohorty) dożywającej wieku rozrodczego i biorącej w przyszłości udział w rozmna­ żaniu. Wartość rozrodcza wzrasta w okresie dorastania, będąc funkcją śmiertelności, najwyższą wartość uzyskuje z chwilą osiągnięcia dorosłości, a następnie gwałtownie opada

czyć za pomocą matematycznego testu zgodności, to znaczy pro­ porcji jakiejkolwiek grupy pokoleniowej (kohorty) (np. wszystkich ludzi urodzonych w roku 1968), którzy dożyli określonego wieku i brali udział w rozrodzie (zob. rycina 8-4). Na przykład zasta­ nówmy się nad średnią liczbą potomstwa, jaką w całym swoim ży­ ciu wydadzą wszystkie dzieci, które dziś mają sześć miesięcy. Po­ nieważ niektóre z nich nie dożyją wieku dorosłego, będzie to mniej niż średnia liczba potomstwa ludzi, którzy mają dziś dwadzieścia cztery lata, gdyż oni już przeżyli dzieciństwo i stoją na progu wie­ ku rozrodczego. Weźmy także pod uwagę czterdziestolatków, z których większość wydala już na świat potomstwo, ale nie ma to znaczenia dla tej statystyki. Liczba przyszłych dzieci średnio jest o wiele niższa dla czterdziestolatków niż dla dwudziesto-

1’ohiiil cnie i stres

czterolatków (zwłaszcza kobiet). Powyżej pięćdziesiątego roku życia wartość rozrodcza dla kobiet, z powodu menopauzy, jest równa zeru (chociaż nowoczesna technologia jest w stanie zmie­ niać bieg wydarzeń), a w przypadku mężczyzn też wykazuje ten­ dencję spadkową. Wartość rozrodcza, jak się przekonamy w późniejszych roz­ działach, jest bardzo istotna dla wielu aspektów motywacji spo­ łecznej. Na razie odnieśmy ją do działań samozachowawczych i starzenia się. Medawar (1957), Williams (1957) i Hamilton (1966) postawili wniosek, że każdy gen jest częściej reprezentowany w młodym wieku niż w starszym po prostu dlatego, że śmiertel­ ność danej kohorty wiekowej (np. wszystkich ludzi dziś urodzo­ nych) ulega z upływem czasu kumulacji. Zatem znaczenie genów w młodym wieku jest o wiele istotniejsze niż w latach później­ szych. Z biegiem czasu, zwłaszcza w wieku poreprodukcyjnym, geny nie mają wpływu na własną reprezentację w innych pokole­ niach. Wychodzi więc na to, że geny o charakterze zdrowotnym w wieku młodszym, a degeneracyjnym w latach późniejszych, mogą przechodzić z pokolenia na pokolenie. Losowy dobór genów przynosi słabsze wyniki działań samozachowawczych, warunkuje proces starzenia się i w końcu powoduje zgon. Motywacje i emocje, a także funkcjonowanie fizjologiczne, w okresie poreprodukcyjnym mogą ulegać zmianom. Niektóre z tych zmian wynikają z. pogorszenia się stanu zdrowia. Inne zmia­ ny spowodowane są dorastaniem dzieci, postępami w pracy. Teo­ ria starzenia się wskazuje także na przyczyny biologiczne, do cze­ go wrócimy w następnych rozdziałach. Wiek może odwrócić uwa­ gę od reprodukcji, skierować ją na wysiłki służące zapewnianiu dobra rodzinie, a nie sobie samemu. Może przynieś także pogo­ dzenie się z wizją nieuniknionej śmierci. Sprawę ograniczeń działań samozachowawczych należy oma­ wiać w świetle nowoczesnej teorii maksymalizacji ogólnej spraw­ ności (deCatanzaro, 1991 b). U gatunków wysoko rozwiniętych społecznie, jak my sami, u których wychowanie dzieci wymaga wielkich nakładów ponoszonych przez długie lata, przeżycie jed­ nostki jest często bardzo ważne nie tylko do czasu spełnienia funk­ cji rozrodczych, ale jeszcze przez długi okres poreprodukcyjny,

7/9

280

Rozdział 8

dopóty, dopóki potrzebna jest krewnym. Dobór naturalny toleruje życie osobników w tym okresie, jeśli mają oni wpływ na swoich krewnych. Teoretycznie, genetycznie uwarunkowanych działań samozachowawczych oczekuje się od jednostek, tak aby korzystać z nich mogli bliscy członkowie ich rodzin. Zastanówmy się jednak nad kombinacją niskiej wartości rozrodczej i braku kontaktu z krewnymi lub, co gorsza, poczucia nieprzydatności krewnym. W teorii ewolucji są to momenty, w których pojawić się mogą ogra­ niczenia działań samozachowawczych (zob. deCatanzaro, 1981a; 1991b; 1995). Chociaż wielu ludzi chciałoby żyć wiecznie, przeciwstawiając się ostatecznemu przeznaczeniu, wiadomo, że jest to niemożliwe. W skali ewolucyjnej nasze życie jest bardzo krótkie i być może ist­ nieją w nim ważniejsze cele przewyższające samolubne przetrwa­ nie. Powrócimy do tego tematu w rozdziale 10, próbując zrozu­ mieć, dlaczego niektórzy ludzie czasem rezygnują z walki o życie, a nawet dążą do śmierci.

ZESPÓŁ STRESU POURAZOWEGO Silny stres może wywoływać długotrwałe zmiany w stanie emocjonalnym jednostki. Czasami odczuwane są one jeszcze dłu­ go po zakończeniu stesorów. Jednak, tak samo jak w przypadku silnego stresu, ich wpływ na konkretne jednostki jest bardzo zróż­ nicowany. Zaburzenie pourazowe (post-traumatic stress disorder, PTSD) po raz pierwszy rozpoznano i zbadano u żołnierzy, którzy doznali traumatycznych przeżyć, głównie w okopach na frontach I wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych zainteresowanie tym problemem osłabło, ale wybuch II wojny światowej sprawił, że ze zwiększoną uwagą zaczęto przyglądać się temu, co działo się z weteranami pierwszego konfliktu. Wynikiem tych dociekań były rozległe badania Kardinera (1941) dokumentujące symptomy za­ obserwowane u żołnierzy, których doświadczenia całkowicie po­ zbawiły zdolności działania. Opisał on dwie fazy stresu pourazo­ wego: fazę ostrą, następująca bezpośrednio po traumatycznym

Pobudzenie i stres

przeżyciu, i fazę stabilną, pojawiającą się od dwóch tygodni do sześciu miesięcy później i trwającą w niektórych przypadkach przez wiele lat. Do ostrych objawów zalicza się szok, przerażenie, delirium, paraliż, zaburzenia sensoryczne, a nawet śpiączkę. Kardiner opisał ponadto takie symptomy, jak urojenia i paranoja, które skategoryzował jako schizofrenię. Objawy, takie jak drażliwość, depresja, zmienność nastrojów, fobie i wrażliwość na dźwię­ ki, umieścił w jednej grupie pod nazwą „przeniesienia". Opisał wiele studiów przypadków weteranów cierpiących na zaburzenia układu autonomicznego, takie jak pocenie się, bóle głowy, mimo­ wolne oddawanie moczu. U innych odkrył zaburzenia sensomotoryczne, na przykład głuchotę, zaburzenia mowy i zawężenie pola widzenia. Chociaż sporządził dokładną dokumentację objawów i studiów przypadków, do jego psychoanalitycznych interpretacji podchodzi się dzisiaj dość sceptycznie. Bliższe nam badania nad wywołanym przez wojnę zespołem stresu pourazowego przeprowadzono na amerykańskich wetera­ nach wojny wietnamskiej. Zaobserwowano u nich wiele z sym­ ptomów opisanych przez Kardinera (Weathers i in., 1995). Istot­ nym odkryciem było również to, że u większości z nich oprócz PTSD wykryto także inne zaburzenia, takie jak alkoholizm, uzależ­ nienie od narkotyków, aspołeczne nastawienie i depresja (Sierles i in., 1983). W warunkach wojennych doznania traumatyczne nie dotyczą wyłącznie żołnierzy. Współczesne badania koncentrowały się tak­ że na tych, którzy przeżyli obozy koncentracyjne, tortury i zmu­ szeni byli do uchodźstwa. W latach 1958-1962 Matussek (1975) prowadził wnikliwe obserwacje zdolności przystosowawczych, problemów zdrowotnych i psychicznych ofiar niemieckich obo­ zów koncentracyjnych. Jego metody różniły się od innych tym, że nie ograniczał się do przeglądania kart zdrowia badanych, lecz do­ datkowo odnajdywał i przeprowadzał wywiady z tymi, którzy przeżyli. Niestety, doszedł do wniosku, że „zdrowych psychicz­ nie" było wśród nich bardzo mało. Ofiary przedstawiały szerokie spektrum dolegliwości fizycznych i psychicznych, obserwowa­ nych jeszcze wiele lat po wyzwoleniu, i trudno było statystycznie określić jeden znaczący syndrom. Ogromna część z nich cierpiała

281

282

Rozdział 8

na schorzenia somatyczne, które można by umieścić w kategoriach zaburzeń wewnętrznych lub ginekologicznych. Najpowszechniej­ szymi problemami psychicznymi były: chroniczny stan ogólnego wyczerpania, nieufność, paranoja i izolacja społeczna. Wielu z by­ łych więźniów obozów przyznało się do poczucia rezygnacji i rozpaczy, apatii i zmienności nastrojów, agresji i podrażnienia. Odkryto związek pomiędzy stopniem zaburzenia psychicznego a zdolnością pomyślnej integracji ze społeczeństwem. Wszyscy dawni więźniowie mieli problemy w życiu społecznym. Jedną z najpowszechniejszych i specyficznych dolegliwości u wszystkich cierpiący na PTSD jest zaburzenie snu. W badaniach nad ofiarami tortur w Iranie, Iraku, Palestynie i Afganistanie użyto polisomnografii do zbadania przebiegu snu (Astrom i in., 1989). U wszystkich badanych zaobserwowano odstępstwa od normy określonej na podstawie obserwacji dobranej pod względem wie­ ku i płci grupy kontrolnej. Ogólny czas snu był u nich krótszy, a ponadto częściej wybudzali się z fazy marzeń sennych (REM). Wyniki te prawdopodobnie wyjaśniają często pojawiające się ko­ szmary senne i ogólne wyczerpanie u większości ludzi, którzy mieli traumatyczne doświadczenia. Podobnie badania nad tymi, którzy przeżyli obozy koncentracyjne, natarcie obcych wojsk i ka­ tastrofy morskie, potwierdzają dłuższe niż zwykle okresy zapada­ nia w sen i wstępowania w fazę REM oraz o wiele częstsze mo­ menty „przebudzenia" i „ruchy" w czasie snu (Hefez i in., 1987). Ostatnio badania zaczęły dotyczyć syndromu stresu pourazo­ wego w populacji nie dotkniętej kataklizmem wojny. Podstawo­ wym czynnikiem przyczyniającym się do powstania PTSD w spo­ łeczeństwie amerykańskim okazały się brutalne przestępstwa (Breslau i in., 1991). Resnick wraz z zespołem (1993) ocenił, że współczynnik występowania tego zaburzenia w reprezentatywnej dla narodu grupie 4008 kobiet wynosi 12,3 procent. Ponadto, aż 30 procent ofiar napadów na tle seksualnym i 40 procent ofiar okrut­ nych przestępstw spełnia te kryteria diagnostyczne. Inne badania świadczą, że obiekty brutalnych przestępstw wykazują wyższy współczynnik uzależnienia od środków odurzających, depresji i zaburzeń czynności płciowych w przypadku ofiar gwałtów (zob. Hanson i in., 1995). Wiele prac próbujących połączyć fakt bycia

Pobudzenie i stres

obiektem brutalnego przestępstwa ze stanem zdrowia emocjonal­ nego jednostki spotkało się z silną krytyką z powodu niewłaści­ wych technik doboru badanych, licznych mylących zmiennych i kłopotów z ustaleniem, czy problemy ze zdrowiem psychicznym były wynikiem konkretnego incydentu, czy może występowały już wcześniej (Hanson i in., 1995). Niektóre szacunki mówią o około 2 milionach rodzin amery­ kańskich co roku doświadczających naturalnych lub technologicz­ nych kataklizmów, takich jak pożar, powódź, huragan, zawalenie się budynków lub wypadki komunikacyjne (Green, Solomon, 1995). Natychmiastowe reakcje mogą przybierać rozmaite formy, od zdziwienia, przez zakłopotanie, do poczucia bezradności i gnie­ wu. Zwykle ustępują one po kilku miesiącach, a tylko w niewielu przypadkach odciskają się na dłużej w psychice. Rzadko posiada­ my dane sprzed katastrofy, zatem badania wpływu polegają jedy­ nie na porównaniu z danymi odpowiedniej grupy kontrolnej. W jednym z badań Shore wraz z zespołem (1986) porównał 500 osób, które przeżyły wybuch wulkanu na Górze Świętej Heleny, z grupą kontrolną, i odnotował u nich wyższy wskaźnik depresji, niepokoju i PTSD. Wśród ludzi, których dotknęła śmierć bliskich lub poważna strata mienia, współczynnik PTSD dla kobiet wynosi 21, a dla mężczyzn 11 procent. W przypadku katastrof technolo­ gicznych Green wraz z zespołem (1990) przebadał osoby, które przeżyły przerwanie tamy rzecznej, co pociągnęło za sobą 125 ofiar. Oni również zauważyli, że w porównaniu z grupą kontrolną poziom depresji, lęku i PTSD był o wiele wyższy. U wielu ofiar bardziej powszechnych wypadków także obser­ wuje się oznaki wystąpienia zaburzeń psychicznych, włącznie z PTSD (Scotti i in., 1995). Najczęstszymi przyczynami nie zagra­ żających życiu wypadków, jak wynika z kartotek szpitalnych izb przyjęć, są upadki i kolizje drogowe. Ich skutki psychiczne mogą być różne, od zupełnego braku urazu do bardzo poważnych, nie wykluczając PTSD. Inne diagnozy opisują ataki paniki, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne, fobie oraz nadużywanie środków odu­ rzających. W badaniach nad ofiarami wypadków drogowych Goldberg i Gara (1990) zauważyli u 43,6 procent depresję, a u 14,5 procent pełne objawy zespołu stresu pourazowego. Inne badania

283

284

Rozdział 8

poddane analizie przez Scottiego i jego zespół (1995) wskazywały, że zakres PTSD sięga od 46 do 65 procent ludzi. * Stres i pobudzenie, jak widzimy, są złożonymi procesami mo­ gącymi mieć zarówno wymiar krótko-, jak i długotrwały. Wiele z tematów tego rozdziału poruszymy ponownie w dyskusjach dotyczących agresji (rozdział 9) i zachowań afektywnych (roz­ dział 10).

Rozdział 9

Gniew, nienawiść i agresja

złowiek, podobnie jak przedstawiciele innych gatunków, musi dzielić się ograniczonymi zasobami materialnymi z innymi jednostkami i grupami. Popyt na rozmaite dobra zwykle przewyższa podaż, a to za sprawą stałej tendencji do nadliczbowe­ go rozmnażania wielu gatunków (zob. rozdział 2), co w sposób na­ turalny sprawia, że konflikt pomiędzy osobnikami jest nieuniknio­ ny. Ze statusem społecznym i przydziałem dóbr wiąże się kilka zjawisk motywacyjnych i emocjonalnych, zarówno na poziomie subiektywnie postrzeganej pewności siebie, jak i zachowań obron­ nych. Innymi słowy, stany emocjonalne i popędy w sytuacjach za­ grożenia i spoczynku, a także agresji i obrony, przybierać mogą różne formy.

C

Formy grożenia i agresji W badaniach nad zachowaniem zwierząt obserwuje się wyraź­ ną różnicę pomiędzy poczuciem zagrożenia a agresją. Konflikty dotyczące podziału zasobów niekoniecznie muszą uwidaczniać się w wyraźnej walce, służą do tego również gesty groźby i ła­ godności. Bezpośrednia walka wiąże się ze sporymi kosztami, po­ noszonymi jednakowo przez zwycięzców i przegranych. W wa­ runkach naturalnych nie istnieją szpitale, antybiotyki ani pielę­ gniarki, nawet w najmniejsze zadrapanie może się wdać zakaże­ nie, które doprowadzi do śmierci. Podjęcie otwartej walki jest zatem dość ryzykowne nawet w sytuacji pewnej wygranej. W związku z tym większość konfliktów pomiędzy osobnikami po­

28 6

Rozdział 9

zostaje na poziomie gestów, przybierania określonych postaw i wydawania dźwięków określających, które ze zwierząt ma domi­ nującą pozycję i dostęp do zasobów, a które musi się podpo­ rządkować i odejść. Agresorzy i ci, którzy pragną bronić własnego terytorium przed intruzami, zwykle pierwsi okazują gesty groźby, a do ataku przy­ stępują dopiero, gdy same gesty nie wystarczą. Grzechotniki dźwiękiem grzechotki znajdującej się na ogonie dają innym zwie­ rzętom ostrzeżenie i szansę uniknięcia ukąszenia. Większość do­ mowych psów szczeka głośno i nieprzerwanie oraz warczy, obna­ żając swoje kły, ale ugryzie lub zaatakuje tylko jeśli będzie do tego sprowokowana (a niekiedy nawet do tego się nie posuną, gdy ktoś rozpozna, że był to z ich strony jedynie blef). Zwierzęta wielu ga­ tunków (zob. Ewer, 1968) w momencie ataku przybierają postawy, w których wydają się o wiele większe, na przykład za sprawą piloerekcji (jeżenie sierści), dającej wrażenie większych rozmiarów. Niektóre groźnie patrzą, ryczą lub wydają jeszcze inne dźwięki, udają, że rzucają się na przeciwnika, ale po chwili się zatrzymują. Z drugiej strony zwierzęta ustępujące mogą po prostu uciec i pozostawić terytorium agresorowi lub, gdy dzielą z nim wspólny obszar, ponieważ są reprezentantami tej samej grupy społecznej, mogą prezentować gesty uległości. Do nich zalicza się na ogół za­ chowania minimalizujące rozmiary ciała, na przykład przykucanie. Z łatwością dostrzec je można u psów domowych, zacho­ wujących się tak przed swoim panem. U naczelnych za gesty łagodności, zarówno względem samców, jak i samic, uznaje się żeńskie zachowania seksualne, takie jak prezentacja zadnich części ciała. Tego typu postępowanie zostało nabyte na drodze ewolucji, wykorzystywane w celu uspokojenia dominującego samca, praw­ dopodobnie dlatego, że pobudzanie seksualne nie idzie zazwyczaj w parze z agresją. Jednak czasami dochodzi również do jawnej a g r e s j i . Termin ten może mieć wiele znaczeń zarówno w języku potocznym, jak i naukowym. Moyer (1968) omówił siedem różnych przejawów agresji, w zależności od obiektu i sytuacji ją wywołującej: 1. Agresja drapieżnicza, do której niemal zawsze dochodzi po­ między gatunkami, mająca na celu zdobywanie pożywienia;

Gniew, nienawiść i agresja

2. Agresja między samcami, związana z hierarchią dominacji i rozdziałem pożywienia, innych dóbr i partnerek; 3. Agresja terytorialna, do której również zwykle dochodzi mię­ dzy samcami i która, podobnie jak w punkcie 2., może polegać na oznaczeniu terytorium wydzielanymi zapachami i innymi sposo­ bami określania jego fizycznych granic; 4. Agresja obronna i wywołana lękiem, mogąca w ostatnim mo­ mencie wystąpić u ofiary padającej łupem drapieżnika; 5. Agresja matczyna, u karmiących samic w obronie młodych; 6. Agresja nerwowa, wywołana przez frustrację i cierpienie; 7. Agresja instrumentalna, bardziej beznamiętna, wyuczona lub rozwinięta na drodze warunkowania, będąca skutkiem nagrody. Różne formy agresji są wyraźnie motywowane różnymi czyn­ nikami i chociaż niektóre nawzajem się na siebie nakładają, to z przyczyn naukowych muszą być omawiane osobno. Zajmiemy się tutaj przede wszystkim oznakami groźby i agresji u różnych gatunków. Ludzie z perspektywy historycznej są dra­ pieżnikami, ale również ofiarami innych drapieżników. Moty­ wacja do polowania w celu zdobycia pożywienia jest oczywista i wiąże się z problemami omówionymi w rozdziale 5. Nie ma za­ tem potrzeby rozwodzić się teraz na ten temat, z wyjątkiem pod­ kreślenia faktu, że u niektórych ludzi, zwłaszcza u mężczyzn, ob­ serwujemy polowanie dla sportu w sytuacji, gdy nie potrzebują w ten sposób zaspokajać swojego głodu. Ponadto, jak się później przekonamy, agresja drapieżnicza różni się znacznie pod wzglę­ dem procesów neurochemicznych od agresji dominacji i od tej, do której dochodzi pomiędzy samcami. Motywacje obronne omówi­ liśmy w rozdziale 6. Bez wątpienia pragniemy uchronić się przed drapieżnikami, bez względu na to, czy są to mikroorganizmy wy­ wołujące u nas choroby, kąsające owady, duże ssaki drapieżne, z którymi od czasu do czasu mamy do czynienia, czy też konku­ rujący z nami ludzie. U wszystkich gatunków obserwujemy, że agresja bezpośrednio oddziałuje wzajemnie z lękiem w momencie podejmowania decyzji, czy zostać i walczyć, czy uciekać, i w ten sposób określa pozycję dominacji i uległości. Po raz kolejny przyjrzymy się innym gatunkom ssaków oraz

287

Z88

Rozdział 9

nam samym, ponieważ wiadomo, że korzenie ludzkiego gniewu i agresji tkwią głęboko w procesie ewolucji, chociaż przekonamy się również, że nowoczesny rozwój człowieka doprowadził do intere­ sujących adaptacji. Etolodzy opisali gesty groźby i łagodności kore­ spondujące z agresywnymi i lękowymi reakcjami wielu gatunków.

Dominacja i podporządkowanie Pojęcie d o m i n a c j i od dawna pojawia się w badaniach nad zachowaniem zwierząt (zob. Bernstein, 1981). Używano go do opi­ sywania różnorodnych opartych na współzawodnictwie inter­ akcji, takich jak grożenie i agresja związane z poczuciem własnego terytorium, zwłaszcza u zwierząt zamieszkujących na wspólnym obszarze, w jednej grupie społecznej, a zatem wynikających rów­ nież z podziału dóbr i partnerek. U wielu gatunków zaobserwo­ wano, że niektóre osobniki otrzymują więcej niż inne, poruszają się swobodniej i prezentują mniej reakcji lękowych lub reakcji uni­ kania w porównaniu z pozostałymi członkami danej grupy. Status ten uzyskują i utrzymują albo poprzez zachowania agresywne i porażkę, albo poprzez grożenie i postawę uległości. Często obser­ wuje się, że hierarcha dominacji, zwłaszcza u osobników męskich, wiąże się ze zróżnicowaniem dostępu do partnerek, a zatem odno­ si się również do sukcesu rozrodczego. Dysponujemy obszerną literaturą przedstawiającą przykłady zachowań zwierzęcych; omówimy tylko kilka przypadków ssaków, a następnie zajmiemy się człowiekiem. Zachowania, których celem ma być określenie dominacji, wi­ doczne są przede wszystkim u samców, chociaż można je również zauważyć, w łagodniejszej formie, u samic. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 7, u większości ssaków powodzenie reprodukcyjne osobników męskich jest o wiele bardziej zróżnicowane niż w przypadku osobników żeńskich. Zależy ono od stopnia poliginii samców, w której pewne samce cieszą się sporym powodzeniem, a inne są w ogóle wykluczone z udziału w rozrodzie. Ten fakt stano­ wi podstawę dla silnej rywalizacji pomiędzy osobnikami i trakto­ wany jest jako ewolucyjny fundament agresji, do której dochodzi

Gniew, nienawiść i agresja

pomiędzy samcami. Niektóre z nich rozmnażają się, pozostałe nie, gdyż, żeby mieć w rozrodzie swój udział, trzeba pokonać rywali. Zatem na przestrzeni pokoleń samce, które są agresywne i domi­ nujące, przekazują swoje geny dalej, podczas gdy geny tych, które są mniej agresywne i nie radzą sobie z konkurencją, nie mają re­ prezentacji w następnych generacjach. Jak z tego wynika, przy­ najmniej u innych niż człowiek gatunków mamy do czynienia z silną presją ewolucyjną, faworyzującą u samców tendencje agre­ sywne. Jednym z najlepszych przykładów są słonie morskie, u których agresja między samcami ściśle określa sukces rozrodczy (LeBoeuf, 1974), który jest udziałem jedynie kilku największych samców, skupiających wokół siebie haremy samic i podejmujących usilne starania, by wykluczyć rywali i utrzymać swoją dominującą po­ zycję. Inne osobniki męskie nie dostają nic. Jest to źródłem silnej presji ewolucyjnej, sprzyjającej replikacji wszelkich przymiotów gwarantujących sukces rozrodczy i eliminacji wszelkich cech nie­ korzystnych. Zauważono, że wśród pawianów istnieje hierarchia dominacji samców, która określa pomyślność rozrodu, lecz, jak twierdzą Hall i DeVore (1965, s. 55), jej definicja nie jest jednoznaczna: „Domina­ cja jest złożonym pojęciem, ocenianym na podstawie obserwacji częstotliwości i jakości kilku typów zachowania w różnych sytua­ cjach, w odniesieniu zarówno do innych zwierząt, jak i do zjawisk zewnętrznych". Hall i DeVore opublikowali dane wskazujące na to, że zwierzęta posiadające najwyższą pozycję w grupie mają naj­ większy dostęp do samic w czasie pełnej rui, to im okazywane są oznaczające uległość żeńskie gesty seksualne. „Prezentacji" przed nimi najczęściej dokonują samice, ale bywa, że zaobserwować mo­ żna je także u młodych i u innych samców. Osobniki dominujące najczęściej spośród wszystkich członków grupy zachowują się agresywnie. Groźba prezentowana za pomocą mimiki zakłada wpatrywanie się, któremu czasami towarzyszą szybkie skinienia głowy. W czasie agresywnych starć obserwuje się ponadto zgrzy­ tanie zębami i pokazywanie ich w trakcie ziewania. Zauważyć można czasami także silne potrząsanie gałęziami drzew i wokalizacje opisane jako chrząkanie i głośne ryczenie. Z drugiej strony

289

290

Rozdział 9

podporządkowane lub wylęknione zwierzęta pokazują „grymas lęku", charakteryzujący się wciąganiem warg obnażającym zęby, które pozostają jednak zwarte, podczas gdy uszy przylegają do głowy. Rzadko obserwuje się ten grymas u dorosłych samców. Najczęściej podporządkowane zwierzęta piszcząc, uciekają, nato­ miast dominujące ruszają w pogoń. Często trudno zdefiniować pomiędzy ludźmi dominację spo­ łeczną, a w życiu nowoczesnych cywilizacji może ona nie mieć zupełnie nic wspólnego z agresją. Łatwiej zapewne określić dominację w obrębie wspólnot zbieracko-łowieckich niż w złożonych współczesnych społeczeństwach. W małych grupach, takich jak gang uliczny, nietrudno dopatrzyć się hierarchii, a dużą rolę od­ grywa tu nadal agresja. W niewielkim przedsiębiorstwie wiadomo dokładnie, kto jest szefem, ale raczej nie można tu mówić o agresji (w sensie brutalności). Dominacja może zależeć również od chwi­ lowej sytuacji, szef wydziału niekoniecznie musi być szefem wy­ działowej drużyny baseballu. W przypadku większych organizacji i społeczności można ogólnie powiedzieć, że czynniki socjoekono­ miczne i łańcuchy poleceń stanowią swego rodzaju hierarchię. Jed­ nak, jeśli chodzi o wspinanie się po szczeblach drabiny, to nie może tu być mowy o brutalnej agresji, ani nawet o różnych for­ mach groźby, gdyż są one bezskuteczne, nielegalne i obwarowane sankcjami społecznymi (jeśli zostały określone). Wśród ludzi wyrazy gniewu pełnią funkcje groźby, chociaż jawna agresja zwykle nie jest wprowadzaną w życie groźbą. Z wy­ jątkiem mniej cywilizowanych przedstawicieli naszego gatunku, takich jak członkowie gangów ulicznych lub więźniowie, okazy­ wanie gniewu nie jest wstępem do brutalnych zachowań. W rela­ cjach międzyludzkich, jeśli zachodzi taka potrzeba, istnieje mnó­ stwo innych sposobów spełniania gróźb. Na przykład możemy po­ zbawić nieuprzejmego sprzedawcę pracy lub możemy zakończyć przyjaźń, jeśli druga strona zaczyna jej nadużywać. W większości rodzin często obserwuje się okresowe manifestacje gniewu i cho­ ciaż niektórzy rodzice stosują kary cielesne, inni korygują nie­ właściwe zachowania swych dzieci w bardziej wyszukany sposób, odbierają im niektóre przywileje, jeśli groźby nie skutkują. W cy­ wilizowanych środowiskach zezwala się na wyrażenia podener­

Gniew, nienawiść i agresja

wowania, rozdrażnienia, a nawet gniewu, w połączeniu ze słowną prezentacją własnej skargi. Ci, którzy sprawują władzę w różnego rodzaju instytucjach, często dysponują innymi mechanizmami wykonywania gróźb, dotyczących na przykład zwolnienia z pra­ cy, degradacji, cofnięcia przywilejów lub zawstydzenia podwład­ nego.

Gniew ludzki i jego oznaki W przypadku ludzi bezpośrednie wyrazy gniewu bez wątpienia pełnią funkcję gestów groźby i mają na celu zmianę postępowania innych. Cywilizowani dorośli wiele mogą osiągnąć, posługując się jedynie słowami, chociaż na ich twarzach i w języku ciała widać tak­ że bardziej prymitywne środki ekspresji. Wygląda na to, że fizyczne oznaki gniewu są wrodzone i jedna­ kowe we wszystkich kulturach, a ich obraz na przestrzeni lat nie uległ zmianom. Darwin (1872, s. 156) opisał, że w czasie ich trwa­ nia „trochę przyspieszona jest akcja serca, silniejsze zaczerwienie­ nie twarzy, oczy stają się jasne [...] płatki nozdrzy nieco rozchylone, umożliwiając swobodne wdychanie powietrza [...] usta są prze­ ważnie zaciśnięte, a brwi niemal zawsze zmarszczone". Przed­ stawił on ponadto (s. 257) postawę zagniewanej osoby „jako goto­ wej do ataku [...] z wysoko uniesioną głową, wysuniętą do przodu klatką piersiową, a stopami silnie opartymi o ziemię". Następnie przedstawił pozycję oraz ruchy rąk i ramion, chociaż twierdził, że są to jedyne aspekty postawy, które mogą się zmieniać w zależno­ ści od kultury: „Europejczycy często zaciskają pieści". W bardziej współczesnych opisach Izard (1991) wskazał na to, że gniew wywołuje jednakowe ruchy mięśni u dzieci i u dorosłych. Skóra na czole jest naciągnięta przez mięśnie obniżające brwi, które są ściągnęte w dół i do środka, układając się w kształt lejka nad grzbietem nosa. Obniżenie ich sprawia wrażenie zwężenia oczu. Izard zasugerował także, że wraz z wiekiem uczymy się mo­ dyfikować gniewny wyraz twarzy, szczególnie jeśli chodzi o układ ust, które u dzieci tworzą kształt kwadratu lub prostokąta, a u do­ rosłych są ściśle zamknięte, a szczęki zaciśnięte.

291

292

Rozdział 9

Argyle i Cook (1976) opisali rolę wzroku w wyrażaniu domina­ cji i w przypadku agresywnych konfrontacji u różnych gatunków. Takie zachowanie obserwujemy również u rozgniewanych ludzi, u których można zaobserwować „nienawistne spojrzenie". Argyle i Cook stwierdzilii, że stanowi ono jawne pogwałcenie tabu zabra­ niającego przyglądać się obcym w miejscach publicznych. W chwilach gniewu zmieniać się może także charakter głosu, a rodzaj tej zmiany zależy od tego, czy jest to „silny", czy „słaby" gniew (zob. Kappas i in., 1991). W sytuacji poirytowania lub nie­ zbyt silnego gniewu obserwuje się wzrost średniego tonu i energii wypowiedzi z tendencją do spadku, czyli obniżenia tonu, pod ko­ niec zdania. W stanie wściekłości lub intensywnego gniewu zasa­ da może być podobna jak w przypadku słabszego rozdrażnienia, obserwuje się mocniejsze wahania tonu, wskazujące na pobudze­ nie współczulnego układu nerwowego. Również podporządkowanie jest wyrażane na wiele sposobów, od ustnych prób obrony, przez uległość w zachowaniu, do okre­ ślonych gestów. Może ono mieć cechy lękliwości, które omówili­ śmy w rozdziale 6. Jako gest uległości traktowany jest, między in­ nymi, uśmiech (Freedman, 1979; zob. rozdział 10).

Różnice płciowe i podstawy neuroendokrynologiczne Mężczyźni od zawsze byli bardziej agresywni niż kobiety. Wia­ domo powszechnie, że w wielu kulturach to raczej mężczyźni idą na wojnę, popełniają morderstwa lub wdają się w bójki w barze. Niemniej jednak nie można na tej podstawie tworzyć stereotypów żadnej z płci. Istnieje wielu mężczyzn o nienagannych manierach i wiele kobiet dopuszczających się fizycznej brutalności. Podobnie w najrozmaitszych kulturach dostrzegamy różnice pomiędzy dziewczynkami i chłopcami, jeżeli chodzi o średni udział w zabawach polegających na przepychankach i szamotani­ nach (DiPietro, 1981; Hines, Kaufman, 1994; Mazur, 1983). Za takie uważa się zwykle brutalne, aktywne zabawy na powietrzu. Pole­ gają one często na fizycznym zaczepianiu, uderzaniu i popychaniu

Gniezo, nienawiść i agresja

innego dziecka, bez zamiaru zrobienia mu krzywdy, ataku na kon­ kretne przedmioty, na przykład piłkę, oraz walce dla zabawy, w czasie której dochodzi do bezpośredniego kontaktu. Dotyczy to zwykle chłopców, ale podobnie jak w przypadku innych różni­ cujących płcie zachowań, zdarzają się wyjątki. Tego rodzaju bru­ talne zabawy pomiędzy chłopcami obserwuje się także u młodych samców innych gatunków. Ogólne różnice płciowe w poziomie agresji dostrzegane są u wielu ssaków i, jak udowodniono, odpowiedzialne za ten fakt jest działanie testosteronu w okresie okołoporodowym i wysoki jego poziom w wieku dorosłym. Wiadomo powszechnie, że kocu­ ry są o wiele bardziej agresywne i „niecywilizowane" niż samce wykastrowane. Te drugie są świetnymi zwierzętami domowymi, natomiast kocury wyruszają w długie trasy w poszukiwaniu part­ nerki, oznaczają miejsca wydzielanym przez siebie nieprzyjem­ nym zapachem i często walczą z innymi samcami. Podobnie wielu będących w temacie ludzi wolałoby mieć do czynienia z wołem niż z bykiem, albo z wałachem niż z ogierem. U myszy i szczurów związek pomiędzy androgenami a pozio­ mem agresji został dobrze rozpoznany (zob. dodatek 9-1; także rozdział 3). Zwłaszcza u myszy wyjątkowo wyraźnie widać dy­ morfizm płciowy w zachowaniach agresywnych, które samce pre­ zentują względem innych osobników tej samej płci. Istotnie, są one ściśle zależne od androgenów, jak to opisano w rozdziale 7 w związku z seksualnością, a kształtuje je zarówno działanie tych hormonów na mózg w okołoporodowym okresie podwyższonej wrażliwości, jak i ich krążenie w krwiobiegu w wieku dorosłym (zob. Brain, Benton, 1983; Quadagno i in., 1977). Kastracja może zli­ kwidować agresję, do której dochodzi między samcami, natomiast wstrzyknięcie testosteronu może ją przywrócić. Za pomocą za­ strzyków z testosteronu w krytycznym okresie okołoporodowym i następnych zastrzyków w okresie dorosłości, można sprawić, by samice okazywały agresję właściwą osobnikom męskim. Pomimo usilnych prób odkrycia ewentualnych zależności po­ między poziomem testosteronu a poziomem agresji do końca nie wiadomo, czy istnieje taki związek (Albert i in., 1993; Archer, 1991). Jednostki różniące się pod względem częstotliwości zacho­

293

294

Rozdział 9

wań agresywnych nie zawsze różnią się też pod względem stęże­ nia tego androgenu. Kilka badań polegało na obserwacji więźniów skazanych za brutalne napady i porównywało ich poziom testoste­ ronu z osadzonymi nie wykazującymi brutalnych zachowań lub z ludźmi spoza zakładu karnego. Jednak prace te nie pozwoliły na wyciągnięcie konkretnych wniosków. Agresja u chłopców nie za­ wsze ulega nasileniu w okresie dorastania, kiedy dochodzi u nich do znacznego wzrostu poziomu testosteronu. Badania nad kastracją mężczyzn, którzy dopuścili się przestępstw seksualnych, wskazują na osłabienie ich zachowań seksualnych i zaprzestanie popełniania przez nich czynów karalnych, ale wpływ takiego za­ biegu na późniejsze oznaki agresji nie został rozpoznany (zob. Heim, Hursch, 1979; Sturup, 1968). Albert wraz z zespołem (1993), dokonawszy wnikliwej analizy danych, sugeruje, że w przeciwień­ stwie do sytuacji obserwowanej u ssaków nienaczelnych, u któ­ rych testosteron odgrywa pewną rolę w kształtowaniu agresji, u ludzi, a nawet u innych naczelnych, zależność pomiędzy jej po­ ziomem a tym hormonem raczej nie istnieje. Niemniej jednak więcej mężczyzn niż kobiet prezentuje zacho­ wania agresywne i nie wszyscy badacze chcą się zgodzić z tym, że testosteron nie ma tu nic do rzeczy. Pewne doniesienia (Van Goozen i in., 1995) wskazują na to, że agresję warunkują wspólne dla obu płci steroidy płciowe. Transseksualistów dobrowolnie pobie­ rających hormony płci przeciwnej poddano badaniom przed i po kuracji. Podanie androgenów transseksualistom K /M spowodo­ wało, że częściej przyznawały się do aktów agresji w wypełnianych przez nie ankietach, natomiast podanie hormonów jajnikowych transseksualistom M /K wywołało u nich spadek poziomu gniewu i agresji. Oczywiście nie ustalono, w jaki sposób można by wyko­ rzystać te wyniki w życiu codziennym ani czy oczekiwania tych osób nie miały wpływu na kształtowanie ich odpowiedzi.

Gniew, nienawiść i agresja

Zmiany endokrynologiczne wynikające ze statusu społecznego U gatunków słabiej rozwiniętych, jak myszy, osiągnięcie domi­ nującej pozycji w stosunkach między samcami ma ogromny wpływ na późniejszą inicjatywę w zachowaniu i prowadzi do zmian fizjo­ logicznych. Pod względem zachowania myszy, które wcześniej wyszły zwycięsko z konfrontacji z innym samcem, są bardziej sta­ nowcze i o wiele częściej podejmują się ataku na inne samce niż zwierzęta podporządkowane (zob. Brain, Benton, 1983). O wiele częściej też, w sytuacji gotowości samice inicjują stosunki płciowe niż samce podporządkowane (deCatanzaro, Ngan, 1983). Podobne zjawisko zauważono u myszy leśnych, dominujący samiec odby­ wa więcej stosunków niż mniej agresywny konkurent (Dewsbury, 1981). Częste bycie obiektem agresji i przegrana prowadzą u my­ szy do znacznego spadku poziomu hormonu luteinizującego (LH) w osoczu i przysadce (Eleftheriou, Church, 1967), co powoduje ob­ niżenie aktywności gruczołów płciowych. U myszy podporząd­ kowanych dochodzi do uaktywnienia nadnerczy, co jest spójne z ideą, że są one bardziej zestresowane (Benton i in., 1978, Leshner, 1983). Nawet gospodarka chemiczna mózgu zostaje zmieniona. Katecholaminy w czasie konfrontacji są również bardziej aktywne, a w wyniku przegranej ich ilość zostaje poważnie uszczuplona (Welch, Welch, 1969; 1971). Badania nad rezusami ilustrują dość interesującą zależność po­ między poziomem testosteronu a dominacją społeczną (Bernstein i in., 1983). Poziom testosteronu u tego gatunku charakteryzuje się dużą dynamiką. Jego zmiany związane są z godami, a także podle­ gają rytmowi dnia i nocy, najwyższe stężenie osiągane jest tuż przed świtem, w ciągu dnia spada, wzrastając ponownie wieczo­ rem. Obecność samicy, zwłaszcza w okresie rui, ma znaczny wpływ na poziom testosteronu u samców. Po prostu przebywanie w jej pobliżu podnosi poziom tego hormonu, bez względu na to, czy zwierzęta zaczną okazywać zachowania seksualne, czy też nie. Jednak najważniejszą cechą poziomu testosteronu u rezusów jest jego zależność od statusu społecznego. Porażka ma równie sil­ ny wpływ na jego stężenie jak pobudzenie płciowe, ale działa

29S

296

Rozdział 9

D odatek 9-1

Współzawodnictwo samców myszy domowej

Najdokładniej zbadaną formą agresji jest zachowanie obser­ wowane u pospolitych europejskich myszy domowych (Mus musculuś), udomowionych zwierząt, z których w warunkach la­ boratoryjnych udało się wyhodować kilka odrębnych pod wzglę­ dem genetycznym linii rodowych. W rozdziale 3 opisaliśmy, jak do tego rodzaju zachowania może dochodzić mimo braku moż­ liwości nauczenia się go, i wiemy dziś, że jest ono uwarunkowane genetycznie. U samców obserwuje się silną walkę o powodzenie rozrodcze i istnieją podstawy, by uznać, że zachowania agresywne ulegały ewolucji, ponieważ bardziej agresywne myszy cieszyły się więk­ szym sukcesem reprodukcyjnym niż osobniki nieagresywne. Kil­ ka badań wskazuje na to, że temu sukcesowi sprzyja obecność go­ towych do współżycia samic. Jeżeli samcom umożliwi się krótkie zbliżenie z samicą, to, gdy następnie umieści się je w gronie in­ nych samców, stają się one o wiele bardziej agresywne niż te, które takiego kontaktu nie miały (deCatanzaro, 1981b). Kontakt z samicą wzmacnia agresję samca. W sumie, najlepszym sposo­ bem na wywołanie morderczej agresji jest umieszczenie dwóch samców w jednym pomieszczeniu, a obok samicę, do której żaden z nich nie ma dostępu, gdyż oddzielona jest drucianą kratą. W ta­ kich okolicznościach, po okresie nie dłuższym niż dwa dni, jeden z samców zwykle zostaje znaleziony martwy. Wiadomo dokładnie, że agresja rodząca się między osobnika­ mi męskimi zależna jest od androgenów, gdyż wykastrowane samce nie wykazują tendencji do walki (Brain, Benton, 1983). Te, które dominują w walce, zyskują zupełnie inny profil psycholo­ giczny niż te, które wielokrotnie przegrywają lub ulegają silniej­ szym. U osobników uległych obserwuje się wzrost aktywności nadnerczy i spadek czynności jąder, męskie płciowe gruczoły po­ mocnicze są mniejsze, a obrót metaboliczny katecholamin w mó­ zgu może być wyższy niż u zwierząt hodowanych osobno lub do­ minujących w starciu. Samce dominujące i uległe różnią się pod względem zachowania. Pierwsze są bardziej stanowcze, skłonne inicjować zachowania agresywne i częściej odbywają stosunki z samicami (deCatanzaro, Gorzałka, 1979). Samce podczas stosunku, po wytrysku składają w pochwie sa­ micy duży czop nasieniowy, który koaguluje i twardnieje, utrud­ niając zapłodnienie przez innego samca. Zatem w wyniku ewo­

Gniezu, nienawiść i agresja

lucji wykształcił się mechanizm zapobiegający konkurencji ze strony innych osobników nawet po skończonym stosunku. Może to jednak jeszcze nie być koniec współzawodnictwa pomiędzy samcami, ponieważ nawet kotne samice są często celem innych samców chcących zablokować ciążę. Tak zwany efekt Bruce'a (Bruce 1959; deCatanzaro i in., 1996) sprawia, że samce inne niż ten, który doprowadził do zapłodnienia, rozsiewają feromony w wielu przypadkach mogące przerwać ciążę poprzez zabloko­ wanie implantacji zapłodnionego jaja. Kiedy dokona się ta samo­ czynna aborcja, obecność nowego samca wprawia samicę ponow­ nie w stan rui, a przez to może ona szybko spodziewać się tym razem jego potomstwa. Jeśli te wszystkie mechanizmy nie zdołałyby powstrzymać ciąży, do której doszło za sprawą innych samców, osobnik męski może zabić młode, gdy napotka samicę wydającą na świat potom­ stwo, którego nie jest ojcem (Gandelman, 1983; Labov, 1980). Ta­ kie zachowanie jest również uzależnione od działania androgenów i można mu zapobiec poprzez kastrację oraz wywołać ponownie poprzez podanie testosteronu. Co bardzo prawdopo­ dobne, samica w takim przypadku szybko powróci do stanu rui, zatem ten samiec, który zabił cały miot, ma szanse na spłodzenie potomstwa. Oczywiście samica nie zgadza się na dzieciobójstwo bez walki; konieczność obrony młodych jest jedną z sytuacji, w których z pewnością ją podejmie (Svare, Mann, 1983). Obserwujemy zatem u tego gatunku brutalną walkę o korzyści rozrodcze poprzez aktywne starania o pokonanie innych samców w różnych fazach procesu reprodukcyjnego.

w przeciwnym kierunku. W kilku systematycznych badaniach, przy których współpracowali Rosę, Bernstein i Gordon (zob. Bern­ stein, 1983), poziom testosteronu zmierzono u małp w stabilnej he­ teroseksualnej grupie i porównano go z poziomem w grupie o wy­ raźnej strukturze dominacji, a następnie w grupie powstałej z wy­ mieszania na potrzeby eksperymentu osobników z różnych koloni małp. U samców zabranych z własnej grupy i umieszczonych w społeczności, którą stanowiły tylko przedstawiciele tej samej płci i w której zostały od razu pokonane, nastąpił dramatyczny spadek poziomu tego hormonu. Małpa dołączająca do zhierarchi­ zowanej grupy musi przyjąć najniższą pozycję. Jeśli samca wpro­

297

2 98

Rozdział 9

wadzi się do grupy mieszanej, to zostanie on tak samo pokonany i efekt przegranej będzie o wiele silniejszy niż pozytywny wpływ obecności samic. Widać więc, że poziom społeczny ma wpływ na poziom androgenów. Zmiany hormonalne mogą z kolei odgrywać pewną rolę w inicjowaniu zachowań społecznych, tak jak w wyni­ ku porażki podporządkowane samce stają się bardziej nieśmiałe wobec samic i innych samców. Niektóre dane wskazują na to, że również poziom ludzkich androgenów reaguje, przynajmniej na krótką metę, na warunki społeczne oraz sukcesy i porażki. Poziom testosteronu w płynie surowiczym wzrasta po wygranym meczu tenisowym, zwłaszcza gdy jednostka była z siebie zadowolona (Booth i in., 1989). Poziom kortyzolu nie zależy od wygranej bądź przegranej, jest natomiast niższy u bardziej kompetentnych i doświadczonych graczy. W in­ nych badaniach (Elias, 1981) okazało się, że konkurencje walki (np. zapasy) mają taki sam wpływ na poziom testosteronu. U męż­ czyzn kończących studia medyczne zauważono podwyższony po­ ziom tego hormonu w ciągu kilku dni po otrzymaniu dyplomu le­ karza (Mazur, Lamb, 1980). Z drugiej jednak strony u rekrutów szkolących się na oficerów zaobserwowano znaczny spadek testo­ steronu w porównaniu z grupą kontrolną, co prawdopodobnie spowodowane było stresem, przebywaniem w grupie mężczyzn i podporządkowaniem się poleceniom zwierzchników w czasie treningu (Kreuz i in., 1972). Zatem stres może obniżyć, a pozytyw­ ny nastrój i sukces podwyższyć u mężczyzn poziom androgenów.

Neurologiczne podstawy agresji Hess (1954) pierwszy zbadał wpływ stymulacji elektrycznej mózgu na zachowanie. Poprzez drażnienie określonych obszarów mózgu był w stanie wywołać skoordynowane, identyczne z natu­ ralnymi sekwencje ruchów. Jedną z najbardziej wiarygodnych jest sekwencja „wściekłości", obejmująca syczenie i obnażanie zębów. Delgado (1969) prowadził eksperymenty, w których drażnienie niższych ośrodków mózgu u makaków i szympansów swobodnie poruszających się we własnej grupie społecznej doprowadziło do

Gniew, nienawiść i agresja

okazania przez nie tak zwanego „fałszywego gniewu". Były to re­ akcje czysto ruchowe, chociaż wyglądały jak gniew, to nie były kie­ rowane na innych członków grupy. Flynn wraz zespołem (1970) rozróżnił dwie formy stereotypicznych wzorców działań agresywnych u kotów. Pierwsza, atak afektywny, ma bardziej dramatyczny charakter. Obejmuje postawę „kota z Halloween", z grzbietem wygiętym w łuk, zjeżoną sierścią, rozszerzonymi źrenicami i obnażonymi zębami. Często towarzy­ szy jej wrzask i jest wstępem do ataku pazurami. Ta reakcja wściekłości często jest obserwowana podczas walki kocurów. Dru­ ga forma, atak cichego kąsania, jest zupełnie inna, ma bardziej dra­ pieżny charakter, nie towarzyszy jej okazywanie emocji. Może obejmować poszukiwanie, podchody, bezszelestne rzucanie się na obiekt, co wiele osób obserwuje u swoich kotów domowych po­ lujących na myszy lub ptaki. Stymulacją elektryczną mózgu moż­ na wywołać jedną lub drugą formę ataku, w zależności od roz­ mieszczenia elektrod. Panksepp (1971) w podobny sposób uzyskał dwie formy ataku u szczura. Atak afektywny, częściej spowodo­ wany jest stymulacją środkowych części podwzgórza, natomiast ciche kąsanie drażnieniem bocznych jego partii. Oczywiście nie można przeprowadzić tego rodzaju doświad­ czeń na ludziach, ale posiadamy dane wynikające ze swego rodza­ ju „naturalnych eksperymentów" na tych, których dotknęły różne nieszczęścia typu guz mózgu lub nabyte uszkodzenia niektórych jego obszarów, albo na pacjentach, którzy przeszli zabiegi chirur­ giczne w celu usunięcia nowotworów lub cierpią na przypadki sil­ nej epilepsji. Albert wraz z współpracownikami (1993) dokonał przeglądu tych danych i porównał je z raportami wynikającymi z badań nad zwierzętami. Przypadki guza w środkowych obsza­ rach podwzgórza wywoływały u ludzi skrajnie agresywne reakcje, między innymi wściekłość w sytuacji działania bodźca, który wię­ kszość z nas uznałaby jedynie za lekko irytujący. Wiadomo po­ wszechnie, że uszkodzenie przegrody u szczurów wywołuje reak­ cje wściekłości obronnej; istnieją studia ludzkich przypadków gu­ zów zlokalizowanych w przegrodzie, które również prowadzą do intensyfikacji zachowań obronnych, objawiających się nawet wy­ buchami gniewu i brutalnym postępowaniem. Jądra migdało-

199

300

Rozdział 9

watę i sąsiadujące płaty skroniowe także odgrywają pewną rolę w modulowaniu stanów agresji. Kilka raportów badawczych łączy napady skroniowo-migdałowate z wybuchami brutalności i mo­ żna je porównać z danymi pochodzącymi z badań nad innymi ga­ tunkami ssaków. Ciała migdałowate stanowią ponadto organ re­ gulujący równowagę pomiędzy lękiem i agresją (zob. rozdział 6).

Frustracja a rozdrażnienie F r u s t r a c j a jest terminem określającym nastrój ogarniający jednostkę, która nie otrzymuje oczekiwanej gratyfikacji. Jest oso­ biście znana każdemu z nas i najczęściej postrzegana jako coś nie­ przyjemnego. Wynika z rozdźwięku pomiędzy nadziejami a rze­ czywistością, gdy wysiłek nie przynosi spodziewanej nagrody. Z naukowego punktu widzenia frustrację można określić jako uak­ tywnienie zachowania pojawiającego się, gdy jednostka nie zosta­ nie nagrodzona za swoją reakcję (zob. Amsel, 1992). Zwykle są po­ wody, by oczekiwać nagrody, na przykład dlatego, że już wcześ­ niej za tę samą czynność spotykało nas coś miłego. Nawet u innych gatunków brak zależnego od reakcji wzmocnienia w sytuacji, w której zawsze ono przychodziło, powoduje widoczne uaktyw­ nienie zachowania. Klasyczna teoria utrzymuje, że frustracja prowadzi do agresji (Dollard i in., 1939). Założenie jest następujące: jednostka, która nie otrzyma gratyfikacji, może impulsywnie odreagować to, przeja­ wiając agresję. Pokrewną zasadą jest to, że doświadczenie dzia­ łania nieprzyjemnego bodźca może sprzyjać zachowaniom agre­ sywnym (Berkowitz, 1974). Uważa się, że prawdopodobieństwo takiej reakcji wzrasta wraz z pojawieniem się przykrego bodźca. To zjawisko Moyer (1968) nazywa agresją irytacyjną. Oczywiście dysponujemy danymi z badań nad zwierzętami, z których wynika, że działanie nieprzyjemnego bodźca sprzyja agresywnym reakcjom (zob. Conner i in., 1983). Liczne ekspery­ menty wykazują, że gdy stopy postawionych obok siebie samców szczurów zostaną podrażnione impulsem elektrycznym, ni stąd, ni zowąd zwierzęta zaczynają między sobą walczyć. Takie dzia-

Gnieiu, nienawiść i agresja

łanie zaobserwowano również u kilku innych gatunków. Zatem odczuwanie bolesnych bodźców może bez wątpienia zwiększać prawdopodobieństwo zachowań agresywnych.

Rola procesów uczenia się w okazywaniu agresji Oprócz wielu biologicznych czynników wywołujących zacho­ wania agresywne dysponujemy dowodami na to, że na ich okazy­ wanie wpływ mają także mechanizmy społecznego uczenia się. W serń klasycznych badań Bandura wraz z zespołem (zob. Bandu­ ra, 1977) wykazał, że uczenie się poprzez obserwację kształtuje reak­ cje agresywne u dzieci w kontrolowanych warunkach laboratoryj­ nych. Przedszkolaki umieszczone zostały w wystandaryzowanych sytuacjach, podczas których mogły obserwować inne dzieci bawią­ ce się nadmuchiwanymi lalkami. Dzieci modele obchodziły się z za­ bawkami spokojnie albo biły je w agresywny sposób. Mali obserwa­ torzy następnie sami zostali wpuszczeni do pokoju z lalkami. Ci, którzy obserwowali spokojną zabawę, sami podobnie łagodnie ob­ chodzili się z lalkami, natomiast ci, którzy obserwowali brutalne za­ chowanie, postępowali równie brutalnie. Taki sam efekt uzyskano, kiedy dzieci obserwowały sfilmowane sytuacje. Zatem dzieci naśla­ dują agresywną zabawę, gdy widzą, że inni zachowują się w ten sam sposób. Często mówi się o tym, że rodzice, którzy stosują kary cielesne, dają dzieciom przykład do naśladowania. Oczywiście, posiadamy wyniki badań potwierdzających, że istnieje korelacja pomiędzy agresją rodzącą się u dzieci i rodzinnymi wzorcami zachowań agresywnych. Znęcanie się nad słabszymi i agresja aspołeczna naj­ częściej występują u dzieci, zwykle chłopców, które często obser­ wowały zachowania agresywne we własnym domu (Patterson i in., 1989), oraz u tych, którzy w poprzednich pokoleniach mieli krewnych postępujących w taki sposób (Huesmann i in., 1984). Te oraz wiele innych współczesnych badań wywołało społeczne i po­ lityczne obawy dotyczące ilości brutalnych scen oglądanych przez dzieci w telewizji.

301

Rozdział 9

Zabójstwo Akty morderstwa są typowym przykładem motywacji do wy­ rządzenia krzywdy innym. Jak dobrze wiadomo i w wielu przepi­ sach prawnych zaznaczono, rozróżnia się zabójstwo impulsywne popełnione w afekcie i spokojnie wykalkulowane zabójstwo z premedytacją. Okoliczności morderstwa mogą być różnorakie, będące tematem licznych fikcyjnych powieści, a także rzeczywistych dra­ matów. Na rycinie 9-1 przedstawiono statystyki z 1991 roku dotyczące ofiar zabójstw w Stanach Zjednoczonych, z uwzględnieniem wie­ ku i płci. Może zechcecie zajrzeć również do rozdziału 13, gdzie te same dane przedstawione są w kontekście informacji z Kana­ dy i Meksyku, w porównaniu z liczbami dotyczącymi zgonów w wyniku wypadków, samobójstw i chorób zakaźnych, zebrany­ mi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Kilka spraw ja­ sno wynika z tych wykresów. We wszystkich krajach, pomijając znaczne różnice w ogólnej ilości zabójstw, wyraźnie najczęściej

Liczba ofiar zabójstw na 100 000 mieszkańców- 1991

302

40 Mężczyźni Kobiety

35 30 25 20 15

10 5

0 0

1-4

5-14

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65-74

75+

Rozpiętość wieku

Rycina 9-1 Ofiary przestępstw popełnionych w Stanach Zjednoczonych w roku 1991, z uwzględnieniem wieku i płci

Gniew, nienawiść i agresja

ich ofiarami są mężczyźni. We wszystkich grupach wiekowych jest podobnie, z wyjątkiem okresu wczesnego dzieciństwa, gdzie wskaźniki dotyczące obu płci są niemal takie same. Jest to wiek stosunkowo wysokiego ryzyka, chociaż nie ma porównania z bar­ dzo wysokim współczynnikiem zabójstw młodych mężczyzn, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i Meksyku. W Meksyku do­ rośli płci męskiej w każdym wieku muszą się liczyć z dość dużym niebezpieczeństwem zabójstwa; co ciekawe dotyczy to także star­ szych kobiet. W kategoriach teorii motywacji nietrudno zrozumieć zabijanie tych, którzy przeszkadzają w dostępie do zasobów materialnych lub partnerów, nawet gdy jest to zabronione przez prawo, a przez większość z nas uważane za wstrętne, nieetyczne i niedopuszczal­ ne. Jeśli jednostka ma w jakiś sposób skorzystać z popełnienia za­ bójstwa i oczekuje, że uniknie wykrycia oraz wymiaru sprawiedli­ wości, a ofiara nie jest jej krewnym, to akt ten jest spójny z psycho­ logią aktu samozachowawczego. Podobnie jak w przypadku decyzji dotyczących innych poten­ cjalnych działań, również w tej sytuacji można dokonać porów­ nania zysków i strat, z jakimi jednostka będzie miała do czynienia (zob. rozdziały 2 i 13). Zabicie w samoobronie jest nie tylko racjonalne, ale i ogólnie usprawiedliwione przez prawo. Natomiast za­ bicie dla korzyści może mieć wiele różnych form, które nie są tak łatwo wybaczane przez społeczeństwo jak morderstwo w celu zagarnięcia mienia lub wyeliminowanie osoby, która może obcią­ żyć nas przed sądem, albo zabicie rywala, z którym mógłby się związać nasz partner. Do wielu przypadków zabójstw dochodzi w obrębie rodziny, co oczywiście rodzi kwestię: dlaczego zabija się tych, którzy noszą takie same geny jak ja, których należałoby kochać? Dały i Wilson (1988) zajęli się dogłębnie tym problemem. Między innymi prze­ analizowali stosunek zabójstw do pokrewieństwa na próbce z De­ troit z roku 1972. Z 508 „bliskich przypadków", gdzie relacje za­ bójcy i ofiary były znane, 243 (47,8 procent) stanowili niespokrewnieni znajomi, 138 (27,2 procent) obcy, a 127 (25,0 procent) krewni. Jednak po bliższej analizie okazało się, że w tych 127 sytuacjach, gdzie zabójcami byli krewni, były tylko 32 przypadki rzeczywis­

303

Rozdział 9

tego pokrewieństwa (bliskości genetycznej). W pozostałych 95 przypadkach 80 dotyczyło małżonków (36 kobiet zabitych przez mężów i 44 mężczyzn zabitych przez żony), 10 teściów, a 5 powi­ nowactwa przyrodniego. Zatem tylko w niewielkiej części (6,3 procent ogółu zabójstw) były to osoby spokrewnione genetycznie. Z tych 32 ofiar 8 było dziećmi zabójców, 11 ich rodzicami, 9 braćmi, 1 siostrą, 1 kuzynem i 2 bratankami. Klasycznej analizy zabójstw w Afryce dokonał Bohannan (1960). Wraz ze współpracownikami opisał kilka plemion z różnych częś­ ci kontynentu. Opierał się na dokładnych rejestrach prowadzo­ nych przez administrację kolonialną na początku i w połowie XX wieku. Ogromnej większości zabójstw dokonali mężczyźni, a ich ofiarami zwykle byli reprezentanci tej samej płci, oczywiście poza kilkoma wyjątkami. Na przykład w raporcie dotyczącym plemie­ nia Tiv ze środkowych obszarów Nigerii Bohannan napisał (s. 35-36), że „kobiety są rzadziej uwikłane w morderstwo, niż ma to miejsce w krajach europejskich, liczba zabójstw dokonanych przez więcej niż jedną osobę jest bardzo niska, a liczba »spraw nieroz­ w iązanych znikoma". Przynajmniej dla administracji kolonialnej motywy były zwykle jasne. We wszystkich analizowanych ple­ mionach były one rozmaite. Niektóre ofiary były złodziejami (lub za takich je uznawano), niektóre żonami, z którymi dochodziło do kłótni (niewielu mężczyzn było zabitych przez żony), a niektóre braćmi. Ponieważ w tych czasach Afrykanie rzadko mieli dostęp do broni palnej, do większości morderstw dochodziło w wyniku pchnięcia nożem lub pobicia. Bohannan (1960, s. 242-246) przeprowadził także interesującą analizę przypadków zabicia członków rodziny. Oczywiście, krew­ ni są zawsze bliżsi niż obcy i niektóre dane mogą odzwierciedlać fakt, że są to ludzie, z którymi zabójca miał do czynienia. Wiele ofiar, które uznawano za krewnych, w myśl terminologii antropo­ logicznej było jedynie powinowatymi, związanymi przez małżeń­ stwo, a nie pokrewieństwo i wspólnych przodków. Z ogólnej licz­ by 197 przypadków zabójstw „krewnych" w sześciu plemionach 60,4 procent w rzeczywistości dotyczyło powinowatych. Gdy do­ chodziło do zabójstwa prawdziwych genetycznych krewnych, około połowę ofiar (48,7 procent) stanowili przedstawiciele (star­

Gniew, nienawiść i agresja

szego) pokolenia przodków, a resztę reprezentanci tego samego pokolenia (35,9 procent) lub pokolenia potomków (15,4 procent). Gdy zabitymi byli powinowaci, w 82,4 procentach byli to przedsta­ wiciele tego samego pokolenia, najczęściej żony zabójców, a rza­ dziej przedstawiciele pokolenia przodków (13,4 procent) i potom­ ków (4,2 procent). Nowoczesna technologia poniekąd ułatwiła popełnianie mor­ derstw, przynajmniej na poziomie emocjonalnym. Zmaganie się z innym człowiekiem w celu zasztyletowania lub pobicia niesie ze sobą konieczność patrzenia na jego konanie i ryzyko, że ofiara za­ cznie działać w obronie własnej. W pewnym momencie reakcja ofiary może wywołać u sprawcy poczucie odrazy i doprowadzić do zaniechania dalszego postępowania. Natomiast trucizny i broń palna ułatwiają sprawę; wystarczy jedynie pociągnąć za spust lub okrasić posiłek odpowiednimi związkami chemicznymi. W takich sytuacjach sprawca może być o wiele słabszy od ofiary i nie musi obserwować konsekwencji swego czynu. Może to ułatwić bardziej afektywne zabójstwa, jeszcze raz ilustrując opóźnienie ewolucyjne omówione w dodatku 2-1, polegające na tym, że nowoczesne zmiany technologiczne i kulturowe postępują tak szybko, że nasze emocje i impulsy czasami mają charakter nieprzystosowawczy i wykraczają poza kontekst historyczny.

Dzieciobójstwo i nadużycia względem dzieci Dały i Wilson (1988) przeanalizowali zjawisko dzieciobójstwa w rodzinach ludzkich. W przeglądzie danych etnograficznych, na podstawie przekrojowo-kulturowych obserwacji 35 społeczności, wyliczyli 122 okoliczności, w których do niego doszło. W 20 przy­ padkach przyczynami dzieciobójstwa były wątpliwości dotyczące ojcostwa; 15 dzieci było wynikiem cudzołóstwa, w 3 sytuacjach oj­ cowie biologiczni pochodzili spoza plemienia, a w 2 sytuacjach nowy mąż domagał się uśmiercenia dzieci z poprzedniego związ­ ku. W 21 innych okolicznościach powodem zabójstwa było poważ­ ne zdeformowanie lub choroba dziecka. Przyczyny następnych 56 sytuacji sklasyfikowano jako słabe perspektywy wychowania

305

306

Rozdział 9

potomstwa, takie jak urodzenie się bliźniąt, zbyt duża liczba ro­ dzeństwa, brak wsparcia ze strony mężczyzny, niezamężność matki, jej śmierć lub trudne warunki materialne. W pozostałych 15 sytuacjach występowały różne inne okoliczności, na przykład żeń­ ska płeć dziecka, zapłodnienie kazirodcze i mord rytualny. Dały i Wilson (1988) dokonali ponadto analizy współczesnych kanadyjskich danych dotyczących dzieciobójstwa i nadużyć wzglę­ dem potomstwa. Ryzyko śmierci z ręki matki lub ojca było więk­ sze, kiedy dziecko było bardzo małe. Trend ten dotyczy wyraźniej matek, które popełniają znacznie więcej aktów zabójstwa nowo­ rodków niż ojcowie. U ojców spadek częstotliwości takiego postę­ powania wraz z wiekiem miał bardziej stopniowy charakter. Dały i Wilson wskazują na to, że niepewność ojcostwa może być jedną z przyczyn popełnianego przez nich dzieciobójstwa; jak się okazu­ je wiele jest sytuacji zabicia dziecka przez „ojca", który wie lub po­ dejrzewa, że zostało ono spłodzone przez innego mężczyznę. Ana­ liza wyszczególniła przypadki nadużyć względem dzieci potwier­ dzające takie założenie. Dane ze Stanów Zjednoczonych i Kanady wyraźnie wskazują na to, że współczynnik takich nadużyć na jed­ nego mieszkańca jest wyższy w przypadku dzieci mieszkających z jednym rodzicem i macochą lub ojczymem niż dzieci miesz­ kających z obojgiem naturalnych rodziców. Według Frodiego (1985) nadużycia mogą wynikać z cech sa­ mych dzieci i wiązać się z takimi czynnikami, jak niska waga urodzeniowa, które mogą sprawiać, że dziecko będzie mniej atrakcyj­ ne dla rodziców. Agresja może być wyzwalana zwłaszcza przez przykry i nieustanny płacz dziecka. W niektórych przypadkach zwykłe funkcje płaczu, takie jak przywołanie opiekuna i sprawie­ nie, by się zajął maleństwem, wywołują impulsywną agresję ze strony rodziców. Znęcanie się nad dzieckiem i dzieciobójstwo mają również aspekty typowe dla konkretnych kultur. W Japonii, gdzie kary cie­ lesne wymierza się dość rzadko, częstotliwość nadużyć lub zanie­ dbania dzieci jest niska w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi (Wagatsuma, 1981). Jest to spójne także z niskim współczynnikiem brutalnych przestępstw i zabójstw w tym kraju, co po części wy­ nika z bliskich związków z dalekimi członkami rodziny. Nieco

Gniew, nienawiść i agresja

częstsze są natomiast przypadki porzucania lub mordowania dzie­ ci w Japonii, w większości dokonywane przez biologiczne matki. Za to w Nowej Gwinei powszechne są praktyki traktowania dzieci w sposób, który w rozwiniętych krajach uchodziłby za niedopusz­ czalny, charakteryzujący się „dzieciobójstwem, obrzędami inicja­ cyjnymi, sprzedażą dzieci innym małżeństwom bądź przeznacza­ niem ich na ofiarę, zmuszaniem do stosunków homoseksualnych, by wymienió tylko najbardziej drastyczne przykłady" (Langness, 1981, s. 14). Jedną z częstych praktyk w Nowej Gwinei jest odcina­ nie małym dziewczynkom części palca podczas ceremonii żałob­ nych. Eibl-Eibesfeldt (1989), rozpatrując problem w szerokiej per­ spektywie przekrojowo-kulturowej, potwierdza, że dzieciobójstwo dokonywane przez matki jest często spotykane w wielu kulturach, na ogół krótko po urodzeniu, zanim jeszcze zdąży pojawić się mię­ dzy nimi a dziećmi przywiązanie. Zachowanie to ma silne korze­ nie ewolucyjne, jest dostrzegane u wielu innych gatunków w wa­ runkach przypominających okoliczności takiego postępowania u ludzi (Blaffer-Hrdy, 1979). Obserwuje się je u wielu ssaków i naj­ częściej pojawia się tuż po porodzie, zwłaszcza jeśli noworodek jest niedorozwinięty, lub gdy matka znajduje się w stanie stresu albo brakuje jej środków koniecznych do dobrego wychowania dziecka. Osobniki płci męskiej dokonują dzieciobójstwa najczę­ ściej, gdy nie są ich ojcami. Zjawisko to zostało prawdopodobnie najdokładniej zaobserwowane u myszy laboratoryjnych, u których samice sporadycznie zabijają część lub cały miot, a samce zabijają młode, których nie są ojcami (Gandelman, 1983; Labov, 1980; zob. dodatek 9-1). Dysponujemy także etologicznymi opisami innych ssaków (Blaffer-Hrdy, 1979). W jednym z klasycznych przykładów dzieciobójstwo pojawia się u lwów, które pokonując inne samce, przejmują ich samice i zabijają kocięta będące potomstwem wyeli­ minowanych samców, a to sprawia, że samice szybko odzyskują gotowość płciową, ponieważ przestają karmić (Schaller, 1972). W związku z tym wielu ekspertów twierdzi, że za dziecio­ bójstwem stoi pradawna logika ewolucyjna, która czasami wypły­ wa na powierzchnię w zachowaniu współczesnych ludzi, mimo zakazów określanych przez kodeksy prawne i etyczne. Chociaż

307

108

Rozdział 9

w ogromnej większości okoliczności samice opiekują się i ży­ wiołowo bronią swoje młode, to czasami może nastąpić przerwa­ nie tego typu zachowania, jeśli okaże się, że okoliczności nie sprzy­ jają wychowaniu potomstwa. Z drugiej strony samce mogą stano­ wić zagrożenie dla cudzych dzieci, zwłaszcza że ich eliminacja sprzyja rozpowszechnieniu własnych genów.

Wojna, ewolucja człowieka i motywacja żołnierzy Jedną z najbardziej unikalnych cech naszego gatunku jest to, że współzawodniczymy na poziomie grup ludzkich. Polega to na wzajemnych aktach przemocy i działaniach wojennych. Wśród zwierząt osiągnęliśmy pozycję na szczycie łańcucha pokarmowe­ go i nikt nam zbytnio w tym nie przeszkadzał (z wyjątkiem pa­ sożytujących na nas mikroorganizmów chorobotwórczych). Naj­ większe zagrożenie czeka nas ze strony przedstawicieli naszego własnego gatunku. Na przestrzeni tysiącleci organizowaliśmy ata­ ki i obronę na poziomie poszczególnych grup. Istnieją dowody na to, że zmiany profilu naszych motywacji i emocji ukształtowane zostały przede wszystkim przez te fakty. Niektóre dowody świadczą o tym, że wojenne zacięcie od da­ wien dawna cechowało rodzaj ludzki. Mimo że trudno stanowczo określić zakres wpływu zjawiska wojny na ewolucję człowieka, ist­ nieją poważne dowody wskazujące na to, że od niepamiętnych cza­ sów tkwi ona w naszej naturze (Durham, 1976; Roper, 1969; Vayda, 1974). Znaleziono szczątki szkieletów sprzed setek tysięcy lat, które świadczą o tym, że nasi przodkowie ginęli od kamiennych narzędzi myśliwskich, a pradawne malowidła ścienne w jaskiniach przedsta­ wiają sceny bitew. Wiadomo, że słabiej rozwinięte pod względem technologicznym społeczności indiańskie i afrykańskie obserwowa­ ne od XVII do XX wieku toczyły między sobą wojny. Chociaż wielu z nas brzydzi się wojną, a zwłaszcza jej przeja­ wami we współczesnej historii, należy uznać za prawdziwe stwier­ dzenie, że jest ona integralną częścią naszej ewolucji. Bigelow (1969; 1972) opisał konflikty międzygrupowe jako jedną z głów­ nych sił napędzających proces kształtowania naszego gatunku.

Gniew, nienawiść i agresja

Wskazał również na to, że paradoksalnie sprzyjały one rozwojowi współpracy wewnątrz grupy, ponieważ spójna społeczność miała większe szanse na zwycięstwo niż grupa rozdrobniona. Przyjmijmy, że nasi przodkowie prawdopodobnie od milionów lat żyli w małych, liczących od 50 do 150 osób gromadach zbieracko-łowieckich (zob. dodatek 2-1), w których większość tworzą­ cych je ludzi była ze sobą silnie spokrewniona. Z biegiem czasu oraz w wyniku zaawansowania rolnictwa i innych technologii w ciągu ostatnich 10 tysięcy lat (zob. Flannery, 1972) zaczęliśmy żyć w większych grupach i w większym zagęszczeniu. Bigelow (1969; 1972) stwierdził, że spowodowało to wzrost zapotrzebowa­ nia na zorganizowanie współpracy wewnątrz grupy i altruizm. Zasugerował także, że skoro społeczności różnią się między sobą pod względem rozmiarów i stanu zaawansowania technologicz­ nego i kulturowego, to te większe, lepiej rozwinięte i bardziej spój­ ne wykazują tendencję do wypierania mniejszych, słabiej rozwi­ niętych i mniej spójnych. Przyczynia się do tego po części rozwój technologiczny, ponieważ nowocześniejsza broń zwycięża broń prymitywniejszą, oraz rozmiar grupy, ponieważ większe dyspo­ nują potężniejszą siłą niż mniejsze. Zasadniczą rolę, zdaniem Bigelowa, odgrywa także spójność grupy, ponieważ pozwala ona zaw­ sze na lepszą koordynację wysiłków niż w grupie rozdrobnionej o podobnej wielkości. W związku z tym uważał on, że współpraca wewnątrzgrupowa ewoluowała w ścisłym związku z konfliktem pomiędzy pewnymi grupami. Nie ma wątpliwości co do tego, że demograficzny profil ludz­ kości w najnowszej historii, począwszy od okresu kolonialnego aż do zakończenia wojen światowych w XX wieku, ulegał dynamicz­ nym zmianom. W obrębie grupy istnieje silna tendencja do elimi­ nowania motywacji aspołecznych. Systemy prawne i moralne po­ jawiły się wraz z rozwojem cywilizacji (Bigelow, 1969; Flannery, 1972) i miały na celu zniechęcanie i karanie jednostek, które nie przejawiały chęci do współpracy, jednocześnie nagradzając te, które wykazywały prospołeczne zacięcie (zob. rozdział 14). Przy okazji, jak to możliwe, że ludzie (prawie zawsze mężczyź­ ni) posiadają motywację do ryzykowania własnego życia i pójścia na wojnę? Problemem tym zajął się Durham (1976). Istnieją przy­

310

Rozdział 9

najmniej dwa powody, po pierwsze przemawia przez nich chęć obrony, po drugie, cóż, nie da się ukryć — chęć ataku. Z perspektywy obrony podejmowanie ryzyka śmierci łatwiej zrozumieć w kontekście maksymalizacji ogólnej sprawności (zob. rozdział 2), gdy życie zamieniane jest na potencjalne bezpieczeń­ stwo krewnych. Śmierć poniesiona w obronie rodziny może być wynagrodzona przez fakt, że bliscy posiadają kopie genów obrońcy, a prawdopodobnie często nawet więcej kopii niż on sam. Jednost­ ka poświęcająca życie, by ocalić trójkę swoich dzieci, zachowuje się bez wątpienia w sposób adaptacyjny, ponieważ w potomstwie po­ zostaje w przybliżeniu półtora raza więcej genów niż w niej samej. Z punktu widzenia nowoczesnej teorii ewolucji (zob. rozdział 2 i 10) oddanie życia z korzyścią dla własnej rodziny, w której, w po­ równaniu z jednym człowiekiem, istnieje jeszcze większa repre­ zentacja genów, nie jest pozbawione sensu. Drugi powód, historyczny, jest następujący. Pójście na bitwę również ma sens, chociaż w nieco bardziej samolubnym ujęciu. Ist­ nieje prawdopodobieństwo, że zwycięstwo pociągnie za sobą ofia­ ry, które doprowadzą do wzrostu ogólnej sprawności. Pokonując drugą grupę, mężczyźni mogą, jak to już zresztą bywało, zdobyć dobra i zyskać dostęp do kobiet, czyli ryzykowanie życiem dopro­ wadza do maksymalizacji ogólnej sprawności. Chagnon (1968) opisał sposób prowadzenia działań wojennych przez przedpiśmienny, prymitywny pod względem technologicznym lud za­ mieszkujący tereny Amazonii, zwany Yanomamó. Zwykle grupy mężczyzn urządzały najazd na rywalizującą wieś. Celem tych ata­ ków było zabicie jednego lub dwóch członków tamtej społeczności i, jeśli to możliwe, ucieczka zanim atakujący doznają jakichkolwiek strat. Oczywiście mogło to spowodować najazdy odwetowe, otwarty konflikt pomiędzy grupami oraz okres cyklicznie powra­ cających działań wojennych pomiędzy wioskami. Często po zabi­ ciu mężczyzn dochodziło w odwecie do porwania kobiet, a czasa­ mi podejmowano się najazdu jedynie w celu ich pojmania. Następ­ nie dokonywano na takiej kobiecie zbiorowego gwałtu, by w koń­ cu oddać jednemu mężczyźnie za żonę. Według Chagnona, Yano­ mamó uważali walkę o kobiety za podstawowy powód do prowa­ dzenia wojny.

R o zd ział 10

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

adość i smutek mają niejedno oblicze. Cały zakres zacho­ wania, jaki obejmują, nazywamy a f e k t e m . W potocznym języku posiadamy wiele określeń przyjemnego nastroju kojarzone­ go z satysfakcją, są to: szczęście, radość, błogość, euforia, rozrado­ wanie, zadowolenie, wesołość, ukontentowanie, bycie w podnios­ łym nastroju, w dobrym humorze. Inne wiążą się z niezadowole­ niem, na przykład: smutek, przykrość, nieszczęście, żal, melancho­ lia, chandra, depresja, bycie w dołku, bycie przygnębionym lub zniechęconym. Określenia te niosą ze sobą rozmaite odcienie zna­ czenia w zależności od stopnia i jakości nastroju, jednakże każde­ mu z nich brakuje naukowej precyzji. Nasze stany afektywne przy­ bierają krótko- i długotrwałe formy. Zwykle wynikają z reakcji na ważne wydarzenia życiowe i mogą oddziaływać na strategie ra­ dzenia sobie i nasze stosunki społeczne. Zdrowy rozsądek i mnóstwo dowodów badawczych podpo­ wiada, że stany afektywne charakteryzują się wrażliwością na ważniejsze wydarzenia życiowe, a w szczególności na nasze próby adaptacji społecznej. Potoczne określenia „wzlot" i „upadek" są analogiczne z odnoszeniem sukcesu i porażki. Sukces adaptacyjny podnosi nasz stan afektywny, wielka porażka go obniża. Wydarze­ nia wywołujące te uniesienia i depresje mają wyraźnie znaczenie biologiczne i społeczne. Odzwierciedlają więc istotę nastroju w ujęciu funkcjonalnym i ewolucyjnym. Zastanówmy się nad niezawodnymi bodźcami wywołującymi silne stany afektywne. Narodziny zdrowego, chcianego dziecka często są źródłem ogromnej radości rodziny i oznaczają oczywiś­ cie znaczną poprawę sprawności biologicznej (zob. rozdział 2).

R

312

Rozdział 10

Śmierć umiłowanego, młodego, zdrowego członka rodziny z re­ guły wywołuje silne poczucie żalu i stanowi, bez wątpienia, utratę sprawności biologicznej. Wydarzenia sprzyjające dobrobytowi i podnoszące poziom komfortu zwykle poprawiają nasz nastrój, a prowadzące do utraty dóbr i komfortu zwykle go pogarszają. W sytuacji zalotów i łączenia się w pary młodzi ludzie reagują wielką radością na zawarcie pomyślnego, nowego związku, a de­ presją na odrzucenie albo zerwanie ze strony umiłowanej osoby. Do poprawy nastroju przyczynia się wieść o tym, że zyskaliśmy wymarzoną posadę, pozycję społeczną, pieniądze, natomiast infor­ macja o zwolnieniu, utracie statusu lub stracie pieniędzy może wprawiać w depresję. Ludzie reagują poprawą nastroju na po­ chwały i pozytywną uwagę społeczną, a jego znacznym pogorsze­ niem na krytycyzm, oczernienie lub odrzucenie społeczne. Niniejszy rozdział przedstawia dowody na to, że stany afektyw­ ne są zwykle reakcjami na ważne wydarzenia, do których należą zmiany aktywności, kierunku motywacji i zachowania społecznego.

PREZENTACJA STANÓW AFEKTYWNYCH Wyrazy twarzy Stan afektywny może być „wypisany na naszej twarzy". Jak wszyscy doskonale wiemy, wyrazy twarzy, takie jak uśmiech lub marszczenie brwi, określają nasze usposobienie. Jednych z naj­ wcześniejszych opisów naukowych dokonali Duchenne (1862) i Darwin (1872), a od początku lat siedemdziesiątych XX wieku przeprowadzono w tej sprawie wiele badań. Uśmiech, według Darwina (1872, s. 213), polega na „uniesieniu górnej wargi, podciągnięciu do góry policzków. Pod oczami two­ rzą się w ten sposób zmarszczki [...] gdy subtelny uśmieszek zmie­ nia się w szeroki uśmiech [...] zmarszczki pod dolną powieką i pod oczami stają się wyraźniejsze i uniesione". Nadmienia on również, że zmarszczeniu ulega także skóra na grzbiecie nosa, a oczy stają się jasne i błyszczące. Istnieją oczywiście liczne warian­ ty uśmiechu i ruchu warg. Wiele z nich zauważył Seaford (1978)

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

i przypisał im określone funkcje. Oprócz klasycznych uśmiechów z zadartymi kącikami ust istnieją uśmiechy, w czasie których do­ chodzi do zaciśnięcia ust i języka. Seaford podjął się próby stwo­ rzenia taksonomii form uśmiechu, wskazując zgodność niektórych jego aspektów u wszystkich ludzi. Jak już wspomnieliśmy w rozdziale 2, zebrane dowody świadczą o tym, że uśmiechanie się w przyjemnych sytuacjach jest wrodzone i pod względem kulturowym uniwersalne. Freedman (1979) i Izard (1991) dokonali przeglądu literatury potwierdzającej te poglądy. Obydwaj wskazali na to, że uśmiech pojawia się odruchowo w pierwszych godzinach, a w większości przypadków w pierw­ szych dniach po urodzeniu. Około piątego tygodnia życia uśmiech może być wywoływany za pomocą licznych bodźców, z których najpewniejszy jest widok ludzkiej twarzy. Około czwartego lub piątego miesiąca dziecko zaczyna rozpoznawać twarze i uśmiecha się tylko do niektórych z nich, zwykle do tych, które są mu dobrze znane. Jak powiedzieliśmy w rozdziale 3, uśmiech pojawia się już w najwcześniejszych stadiach rozwoju zarówno u dzieci widzących, jak i u niewidomych, zwłaszcza w odpowiedzi na działania pielę­ gnacyjne podejmowane przez opiekunów (Fraiberg, 1974; Freed­ man, 1964). Freedman odkrył, że uśmiechy częściej dostrzega się u kobiet niż u mężczyzn i różnice te pojawiają się już w dzieciń­ stwie, omówił ponadto zróżnicowanie etniczne pod względem czę­ stotliwości prezentowania uśmiechu. Freedman wskazał na to, że uśmiech ma wiele znaczeń, występuje jako gest uspokojenia i za­ pewnienia: „Nie mam zamiaru robić ci krzywdy" oraz jako wyraz jedności międzyludzkiej. Ekman i Friesen (1982) rozróżnili uśmiech „odczuwany, fał­ szywy i nieszczęśliwy" . O d c z u w a n y łub s z c z e r y polega na mimowolnym działaniu mięśni głównych jarzmowych podciąga­ jących do góry kąciki ust. Dzieje się to z równoczesnym działaniem mięśni okrężnoocznych, otaczających gałki oczne, których skurcze powodują zmarszczki rozchodzące się promieniście od zewnętrz­ nych kącików oczu. Podnoszą się policzki, a szczeliny oczu się za­ wężają. Ten uśmiech prawdziwego zadowolenia często nazywany jest uśmiechem Duchenne'a. Podczas f a ł s z y w e g o u ś m i e ­ c h u nie obserwuje się uniesionych policzków ani zmarszczek

313

314

Rozdział 10

w okolicach oczu, w u ś m i e c h u n i e s z c z ę ś c i a z łatwością zaobserwować można cechy twarzy towarzyszące negatywnym stanom afektywnym. Ekman i Friesen wskazali, że uśmiech szcze­ ry różni się od innych, które mogą być zamierzone, bardziej grzeczne i służyć ukrywaniu prawdziwego uczucia. Tylko szczery uśmiech obejmuje działanie mięśni okrężnych. Formy uśmiechu mogą różnić się ponadto czasem wymaganym do ich pojawienia się i wygaśnięcia. Fox i Davidson (1988) zauważyli, że już dziesięciomiesięczne dzieci prezentują szczery uśmiech Duchenne'a w reakcji na zbliża­ nie się matki, podczas gdy obecność innych wywołuje odmienne formy uśmiechu. W pomiarach elektroencefalograficznych aktyw­ ności półkul mózgowych tylko szczery uśmiech łączył się z akty­ wacją płata lewego przedniego, wskazującą na pozytywny stan afektywny. Eibl-Eibesfeldt (1989) ocenił, że gwałtowny ruch brwi często ob­ serwowany podczas uśmiechu, połączyć można z pozytywnym traktowaniem lub przywitaniem. Jest to krótkie strzelenie brwiami w górę. Stwierdził, że można je spotkać w wielu kulturach. Z dru­ giej strony zmarszczenie brwi kojarzy się z niezadowoleniem. Jego przejawami jest podniesienie wewnętrznych końców brwi i ściąg­ nięcie w dół kącików ust. Darwin (1872, s. 188) wskazał, że dzia­ łanie mięśni „przyciąga brwi do siebie, ich wewnętrzne końce marszczą się, tworząc fałdę lub guzek". Na czole formują się bruz­ dy. W międzyczasie, w niższych partiach twarzy, skurcze mięśni „ściągają w dół i na zewnątrz kąciki ust, a także inne zewnętrzne części górnej wargi, a nawet w pewnym stopniu płatki nozdrzy. Kiedy usta są zamknięte i następuje działanie tych mięśni, spoidło lub linia złączenia obu warg tworzy krzywą, której wklęsłość skie­ rowana jest w dół, a same wargi wystają nieco do przodu, zwłasz­ cza dolna" (Darwin, 1872, s. 201-202). Knapp (1980) w podobny sposób wskazał, że wyraz smutku na twarzy charakteryzuje się podciągnięciem w górę wewnętrznych końców brwi, skóra pod nimi tworzy trójkąt, natomiast wewnętrz­ ne kąciki górnych powiek są uniesione, a kąciki ust opuszczone w dół albo obserwuje się drżenie warg. Izard (1991) twierdził, że wyraz smutku i marszczenie brwi są często bardziej przelotne niż

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

uczucie, które może się utrzymywać dłużej, oraz że starsze dzieci i dorośli czasami podejmują próby powstrzymania takich wyra­ zów twarzy.

Głos Brzmienie głosu również zdradza stan afektywny danej osoby (zob. Kappas i in., 1991; Scherer, 1986). Język mówiony ma po­ niekąd charakter śpiewu, nie jest monotonny i posiada wiele wy­ miarów tonu, głośności i barwy. W sytuacji normalnego ukonten­ towania lub „spokojnego zadowolenia" nie zauważa się charakte­ rystycznych wzorców zmian głosu, tak jak w momentach dużego rozradowania lub zasmucenia. W chwilach radości można od­ notować wzrost wysokości tonu, duże jej zróżnicowanie i wzrost głośności. Cechy te mogą odzwierciedlać ogólne pobudzenie współczulnego układu nerwowego. W stanie smutku i przygnę­ bienia głos również prezentuje silne i stałe trendy. Zauważa się wówczas spadek i zawężenie zakresu częstotliwości (tonu), staje się on bardziej monotonny, oraz spadek intensywności i głośności. W czasie smutku pojawić się może także tendencja do obniżania tonu pod koniec każdego wypowiadanego zdania. Oczywiście melodia i towarzyszący jej tekst przekazują bogac­ two informacji emocjonalnych, rozszerzając uproszczone aspekty afektywnej komunikacji słownej. Świadczy to o muzyce jako o sys­ temie motywacyjnym, gdyż stanowi ona silny dynamiczny i ewo­ luujący tryb komunikacji afektywnej. Popularne i tradycyjne kul­ tury muzyczne pełne są przekazów emocjonalnych, subiektywnie znanych wielu ludziom, ale jednocześnie słabiej rozumianych przez naukę.

Śmiech Śmiech jest prymitywną formą komunikacji, powszechnie spo­ tykaną i rozumianą we wszystkich społecznościach ludzkich (zob. Askenasy, 1987). Chociaż niektórzy autorzy sugerują, że występu­

315

316

Rozdział 10

je on wyłącznie u ludzi, Goodall (1968) opisuje, jak pewna forma śmiechu (seria pochrząkiwań) często towarzyszy baraszkowaniu lub łaskotaniu u szympansów. W przypadku ludzi śmiech pojawia się w pierwszych czterech miesiącach życia (Weisfeld, 1993), a nie­ którzy badacze twierdzą, że po raz pierwszy widoczny jest już po­ między piątym a ósmym tygodniem (Izard, 1977). Jego częstotli­ wość wzmaga się wraz z dorastaniem. Wyrazy twarzy towa­ rzyszące śmiechowi mają stereotypiczny i jednakowy charakter dla wszystkich kultur. Fizjologia śmiechu obejmuje kombinację złożonych zmian układu mięśni twarzowych, zwykle pochodnych uśmiechu, oraz nagły wydech spowodowany skurczem mięśni międzyżebrowych (Sveback, 1975), który sprawia, że struny głosowe wydają krótkie, przerywane dźwięki. Serdecznemu śmiechowi towarzyszy odchy­ lenie głowy do tyłu. Natomiast mechanizmy mózgowe nie zostały do końca poznane, chociaż istnieją na ich temat pewne poglądy. Askenasy (1987) sugeruje, że w tworze siateczkowatym istnieje stymulator śmiechu, a jego ośrodkowa lokalizacja wyjaśniałaby ró­ wnoczesne pojawienie się odruchów mimicznych, dźwięków oraz zmiany rytmu serca w czasie trwania śmiechu. Zachowania pac­ jentów cierpiących na guzy mózgu dostarczają dowodów na po­ twierdzenie tych przypuszczeń. Wiesfeld (1993) wskazuje na to, że nośniki śmiechu znajdują się w podwzgórzu i układzie limbicznym, co wynika z badań nad śmiechem pacjentów z uszkodzenia­ mi tych obszarów. Zarówno Askenasy, jak i Weinsfeld podkreś­ lają, że rola żartów słownych w wywoływaniu śmiechu wynika z działania wyższych obszarów kory nowej. Okazuje się, że śmiech powoduje zmiany w poziomie wielu hor­ monów. W jednym z eksperymentów (Berk i in., 1989) badani oglą­ dali zabawny film, podczas gdy grupa kontrolna po prostu sie­ działa w podobnym pokoju. Co dziesięć minut wszystkim uczest­ nikom pobierano krew w celu badania poziomu hormonów. Pełen radości śmiech spowodowany oglądaniem filmu obniżał, w po­ równaniu do grupy kontrolnej, surowiczy poziom kortyzolu, epinefryny i hormonów wzrostu, prawdopodobnie odwracając kla­ syczną reakcję hormonów na stres. Śmiech może mieć pozytywny wpływ również na poziom czynników odpornościowych. W jed­

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

nym z badań (Dillon i in., 1985) odkryto, że stężenie immunoglobuliny A (IgA) w ślinie wzrosło znacznie po obejrzeniu przez ba­ danych zabawnego filmu, a pozostało na niezmiennym niższym poziomie, gdy oglądali oni poważny film dokumentalny. W in­ nych badaniach (Labott i in., 1990) zaobserwowano zwiększenie stężenia IgA u oglądających zabawny film, a jego obniżenie w gru­ pie kontrolnej płaczącej wskutek oglądania smutnego filmu. Bada­ nia nad małymi szympansami (Bemtson i in., 1989) wykazały, że odpowiadają one na śmiech innych szympansów wokalizacjami i przyspieszeniem akcji serca przypominającymi pobudzenie współczulne. Te reakcje stają się coraz słabsze wraz z wiekiem. Wczesny wiek, w którym obserwuje się śmiech, oraz jego po­ wszechność występowania wskazuje na to, że jest on wrodzony. Zrodziło to spekulacje na temat jego potencjalnych funkcji adapta­ cyjnych (zob. Weisfeld, 1993). Darwin (1872) wskazał na to, że śmiech niemowląt stanowi nagrodę dla dorosłego za roztoczenie nad nimi opieki, przez co sprzyja przeżyciu. Freud (1905) uważał, że śmiech służy uwolnieniu energii z tłumionego napięcia. Śmiech jest niemal wyłącznie czynnością społeczną (Bergson, 1911) i obser­ wuje się go w kontekście społecznym w 95 procentach wydarzeń. Prawdopodobnie służy wpływaniu na innych, rozbawianiu, kom­ plementowaniu i uspokajaniu. Jednakże Lorenz (1963) zauważył, że może on albo uwydatniać, albo bronić przed agresją. Ludzie mogą albo „śmiać się z kogoś", albo „śmiać się z kimś". Zauwa­ żono, że sam śmiech obniża poziom lęku i gniewu, rozprasza za­ tem agresję i prawdopodobnie spełnia funkcje społeczne, komuni­ kując grupie stan bezpieczeństwa (Weisfeld, 1993). Z drugiej stro­ ny Eibl-Eibesfeldt (1989) zauważa, że niektóre formy śmiechu i wyśmiewania podnoszą, potęgują agresję i są powszechnie obser­ wowane w prymitywnych działaniach wojennych. Wskazał po­ nadto, że śmiech odgrywa również pewną rolę w trakcie zalotów, kiedy kobieta wykazuje tendencję do częstszego śmiania się, sy­ gnalizując prawdopodobnie uległość. Inną prawdopodobną funk­ cją adaptacyjną jest wzmacnianie układu odpornościowego i przy­ spieszanie procesu leczenia, jak potwierdzają wspomniane powy­ żej badania (Dillon i in., 1985; Labott i in., 1990). Zatem zidentyfi­ kowano niejedną funkcję ewolucyjną śmiechu. Jednak wiąże się on

317

318

Rozdział 10

z pewnymi kosztami ze strony organizmu, ponieważ powoduje zużycie energii i jest głośny, przez co może przyciągać niechcianą uwagę (Weisfeld, 1993). Weisfeld (1993) wyróżnił kilka typów humoru, które mogą od­ grywać różne role, kształtując zdolności przetrwania i procesy roz­ woju. Ich zakres rozpoczyna się od najprostszych form łaskotania, zauważonych u szympansów i ludzi, które bez wątpienia wy­ wołują śmiech u dzieci i mogą stanowić trening w bronieniu wra­ żliwych obszarów ciała. Bardziej zaawansowane formy to zabawy społeczne, takie jak berek lub zapasy, które stanowią trening ko­ rzystny dla sprawności fizycznej. Weisfeld zauważył, że dowcip­ kowanie służy praktyce współzawodnictwa społecznego i unika­ nia zażenowania, ponieważ żarty często dotyczą sytuacji społecz­ nych. Zabawy słowne służą rozwojowi języka. Humor może po­ nadto być czynnikiem kontroli społecznej, ilustrując i korygując niewłaściwe zachowania oraz sprzyjając solidarności grupy po­ przez wspólne dowcipy dotyczące wspólnych spraw.

Płacz Płacz jest wrodzonym zachowaniem, jak już powiedzieliśmy poprzednio (rozdział 2 i 3), pojawiającym się u dzieci już w mo­ mencie porodu. Dziecięcy płacz był przedmiotem wielu prac ba­ dawczych, dlatego że można go wykorzystać jako narzędzie dia­ gnostyczne do określania nieprawidłowości rozwojowych u no­ worodków. Opisano go jako najwyższy stan pobudzenia w cyklu snu i czuwania (Lester, 1985). Jest to złożone zachowanie obej­ mujące wzajemne oddziaływanie ośrodkowego układu nerwowe­ go, układu oddechowego, obwodowego układu nerwowego i róż­ nych mięśni. Istotną rolę obwodowego układu nerwowego pod­ kreśla fakt, że niemowlęta z uszkodzeniem w jego obrębie prezen­ tują charakterystyczny wysokotonowy płacz (Zeskind, 1985). Płacz w pierwszych 30 minutach życia ma wyróżniający dźwięk, opisany jako jeden lub dwa łapczywe wdechy, zwykle bez­ dźwięczne lub płytkie (Newman, 1985). Pomaga prawdopodobnie zamknięciu przewodów i reorganizacji układu sercowo-naczynio-

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

wego po porodzie. Po około półgodzinie płacz zmienia się w typo­ we zawodzenie, będące wyrazem przeżywanego stresu, charakte­ ryzujące się wydawaniem 50 do 70 dźwięków na minutę i trwające kilka minut. Wzorzec i dźwięk płaczu jest na tyle charakterystycz­ ny, że większość matek po 48 godzinach przebywania z maleń­ stwem potrafi rozpoznać po nim własne dziecko (Fromby, 1967). Płacz obserwuje się także u ssaków innych gatunków, między innymi u kotów, nietoperzy, słoni morskich i reniferów (Buchwald, Shipley, 1985). Jest najczęściej używany jako sygnał zaniepokoje­ nia, gdy młode zostaje oddzielone od matki, gdy jest głodne i gdy mu zimno. U ssaków mechanizm ten ewoluował prawdopodobnie ze względu na długi okres przywiązania pomiędzy matką a dziec­ kiem, potrzebny do karmienia i przeżycia. Buchwald i Shipley (1985) porównali płacz z bólu oraz płacz z głodu u dzieci i kociąt i zauważyli podobną zmienność i zakres dźwięków. Reakcje mat­ czyne wywołane tym płaczem były dla obu gatunków podobne. U naczelnych też obserwujemy płacz, a płacz małp człekokształt­ nych jest najbardziej zbliżony do płaczu ludzi (Newman, 1985). Szczególnie silne jest u nich przywołanie w sytuacji rozdzielenia, kiedy dziecko traci kontakt wzrokowy z matką, charakteryzujące się długim, głośnym krzykiem o ciągłej tonacji, który pomaga mat­ ce odszukać potomstwo. Adaptacyjnych walorów płaczu nie trzeba objaśniać. Przyciąga on uwagę matki, powoduje nakarmienie i ogrzanie, zwiększając szanse dziecka na przeżycie. Pomiaru fizjologicznych reakcji matki na płacz dziecka dokonali Donovan i Leavitt (1985). Zauważyli spadek prędkości bicia serca u kobiet oglądających na filmie pła­ czące dziecko i zinterpretowali to jako sercowy komponent reakcji orientacji. Idąc dalej w badaniach, odkryli, że jest to dobry wskaź­ nik matczynych reakcji behawioralnych, chociaż wpływ na nie miały także zmienne poznawcze i eksperymentalne. Częstotliwość płaczu na pewno spada wraz z wiekiem, nie­ mniej jednak pojawia się u wielu zaniepokojonych dzieci i do­ rosłych w każdym wieku. Zjawisko to u dorosłych jest słabiej po­ znane, ale często, jak to później omówimy, pojawia się w kontekś­ cie żalu i depresji. Tak jak inne wyrazy stanów emocjonalnych, jego funkcja adaptacyjna w okresie dorosłym ma prawdopodobnie

319

320

Rozdział 10

wiele wspólnego z komunikacją i próbą zmiany postępowania in­ nych ludzi. Chociaż płacz często budzi współczucie, nie zawsze odnosi taki skutek, ponieważ starsze dzieci czasami posuwają się do szyderczych określeń, na przykład „beksa-lala", a dorośli mogą go postrzegać jako wyraz niedojrzałości i próbę manipulacji.

Postawy ciała i aktywacja behawioralna Według Darwina (1872, s. 207): „Radość, zwłaszcza wielka, pro­ wadzi do rozmaitych bezcelowych ruchów — tańczenia w kółko, klaskania w ręce, tupania i do głośnego śmiechu". Z drugiej strony opisuje on (s. 186) osoby w stanie złego nastroju, przygnębienia i rozpaczy jako: „pozostających w bezruchu i biernych lub spora­ dycznie kołyszących się w jedną i w drugą stronę. Krążenie krwi jest spowolnione, twarz blada, mięśnie zwiotczałe, powieki zwie­ szone, głowa opiera się na ściśniętej klatce piersiowej, usta, policz­ ki i dolna szczęka jednakowo opadają pod własnym ciężarem". Wiele współczesnych źródeł (np. Davison, Neale, 1996) prezentuje takie same opisy nadmiernego podniecenia, wzmożonej aktyw­ ności fizycznej w stanie pobudzenia maniakalnego oraz spowol­ nionego ruchu i braku aktywności w depresji. Sylwetki pochylone i przygaszone, ze zwieszonymi głowami często charakteryzują osoby w stanie depresji, natomiast wysoko uniesiona głowa może się kojarzyć z pewnością siebie i nastrojem pozytywnym. Gesty te przypominają nieco zagadnienia przedsta­ wione w rozdziale 9, w którym omówiliśmy, jak wiele gatunków prezentuje charakterystyczne zmiany postawy w reakcji na groźbę i łagodność, a także w związku z pozycją dominującą lub uległą. Postawy wyprostowane, maksymalizujące wymiary ciała, obser­ wowane są u wielu gatunków, gdzie towarzyszą statusowi domi­ nacji społecznej. Z drugiej strony u tych samych gatunków posta­ wy minimalizujące rozmiary ciała pojawiają się w sytuacjach uleg­ łości społecznej. Istnieje wiele gestów komunikujących stany afektywne, a także inne aspekty nastroju i sytuacji (zob. Rime, Schiaratura, 1991). Niektóre formy omówimy w późniejszych rozdziałach. Jednym

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

z interesujących przykładów jest wzruszenie ramionami. Darwin (1872, s. 277) zauważył, że bezradność i niemoc można wyrazić w sposób następujący: „Kiedy człowiek pragnie pokazać, że nie może czegoś zrobić lub czemuś zapobiec, często przedstawia to szybkim ruchem obojga ramion. Jednocześnie, po zakończeniu tego gestu, zgina ręce w łokciach blisko do wewnątrz, podnosi otwarte dłonie, obracając je wewnętrzną powierzchnią do góry, z rozdzielo­ nymi wszystkimi palcami".

STANY AFEKTYWNE Stany afektywne, przynajmniej w normalnym zakresie, są natu­ ralną reakcją na zysk i stratę i pojawiają się w całym cyklu życia. Różnią się one w zależności od typu osobowości i struktury gene­ tycznej człowieka. U niektórych są bezbarwne i niezróżnicowane, natomiast u innych niestabilne i dynamiczne. Niektórzy z uśmie­ chem na ustach stawiają czoło rozmaitym stresorom, podczas gdy inni na działanie tych samych czynników reagują depresją. Nie­ wielu ludziom udaje się uniknąć wahania nastrojów, przejścio­ wych stanów radości i smutku. Tylko niektórzy ratują się przed nieoczekiwanym stresem, większość z nas w pewnym momencie życia doświadcza śmierci bliskiej osoby, a wszyscy odnosimy ko­ rzyści i ponosimy straty w wyniku wciąż trwającej adaptacji. Bez względu na typ osobowości niektórym ludziom dopisuje szczęście, inni staczają się w dół lub idą przez życie wyboistą drogą. Wygląd zewnętrzny, uzdolnienia, zdrowie, rodzina, wy­ kształcenie, status społeczno-ekonomiczny i zwykły fart; wszystko to, w wiadomy sposób, ma wpływ na nasze powodzenie lub po­ rażkę. Czasami jednak sukces lub porażka jest pojęciem względ­ nym i zależy raczej od osobistych oczekiwań jednostki niż od abso­ lutnych standardów. Pewien uczeń może zmartwić się otrzymaną czwórką, podczas gdy inni będą szczęśliwi, jeśli tylko uda im się przejść do następnej klasy.

321

322

Rozdział 10

Strategie pewności siebie i sukcesu Większość badaczy skupiła się na negatywnych stanach afektywnych lub depresji, ponieważ na te zagadnienia kierowali swoją uwagę psychiatrzy i psychologowie kliniczni. Zatem na temat pewności siebie, sukcesu, szczęścia i zadowolenia powstało nie­ wiele opracowań. Sukces, a zwłaszcza powtarzanie pomyślnych strategii, warun­ kuje przypływ energii i zachęca do wysiłku. Bez wątpienia odnosi się to do zagadnień nagrody i zahamowania, omówionych w roz­ dziale 12. „Podskakiwanie z radości" można uznać za stratę ener­ gii (chyba że przydadzą ci się ćwiczenia fizyczne), a spontaniczna mania pojawiająca się bez przyczyn często jest postrzegana jako zaburzenie. Niemniej jednak przypływ energii wynikający z od­ niesionego sukcesu na dłuższą metę może bez wątpienia zachęcić do prób osiągnięcia jeszcze większego sukcesu. Inicjatywa, odwa­ ga do podjęcia wysiłku, pewność siebie, wytrwałość i nieustanne dążenie do celu stanowią podstawy wielkich osiągnięć. Wiadomo, że cechy te mogą prowadzić do wielkiego sukcesu społecznego i fi­ nansowego, co potwierdzają niezliczone biografie przywódców i twórców. Z drugiej jednak strony stawiam inne proste pytanie: W jakim miejscu znajdowałaby się obecnie poezja, malarstwo, lite­ ratura i muzyka, gdyby rozmaici artyści nigdy nie cierpieli na de­ presję? Poniżej przedstawiamy, w jaki sposób ludzie wpadają w błędne koło depresji, gdzie porażka rodzi zahamowanie, które prowadzi do zaniechania wysiłku, a to mnoży następne niepowodzenia, po­ nieważ główne problemy pozostają nie rozwiązane. Z drugiej jed­ nak strony, do powstania błędnego koła może dojść tam, gdzie sukces rodzi inicjatywę, ta zachęca do wysiłku, który mnoży suk­ ces, ponieważ udaje się rozwiązać wszystkie problemy i twórcza energia nie zostaje poskromiona, niemniej jednak nikt nie może uniknąć komplikacji i rozczarowań w życiu i trwanie przy niereal­ nych celach może być niemądre. W obliczu fiaska pewnych dzia­ łań zachowaniem adaptacyjnym może się okazać zahamowanie, wycofanie, przegrupowanie, opracowanie strategii i wyznaczenie nowego kursu.

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

Żałoba Na śmierć cenionej, ukochanej osoby ludzie zwykle reagują ża­ lem. Może to być jedno z najtrudniejszych doświadczeń emocjo­ nalnych, z którymi człowiek będzie miał do czynienia. Działanie żalu często jest długie, trwające przez tygodnie, miesiące, a nawet lata. Niemniej jednak żal postrzegany jest jako normalna i zdrowa reakcja na prawdziwą stratę. Z innych powodów czasami przypo­ mina depresję. Siła żalu na ogół zależy od bliskości w związku i najwyższy jej stopień obserwowany jest u krewnych genetycznych i małżonków (zob. Parkes, 1972; Van Dykę, Kaufman, 1983). Ważna może być ponadto wartość reprodukcyjna zmarłego (Crawford i in., 1989; zob. rozdział 8). Nagła śmierć młodego, pełnego życia krewnego może się okazać druzgocącym doświadczeniem, jakim jest z pew­ nością dla każdego z rodziców, którzy stracili dziecko. Z drugiej jednak strony, kiedy umiera wiekowa babcia, przeżywszy wiele lat, ubolewanie po tej stracie może być znikome, a z czasem może ustąpić uczuciu ulgi, jeśli jednostka przed śmiercią radziła sobie coraz gorzej i stawało się to dla niej coraz bardziej uciążliwe. Przystosowanie się do nagłej straty młodego, bliskiego krewne­ go często jest niezmiernie trudne. Wstępna reakcja ostrego żalu po stracie charakteryzuje się zaburzeniami somatycznymi i wylewem łez trwającym od 20 do 60 minut (Lindemann, 1944). Może się tak­ że objawiać poczuciem utraty tchu, pustości żołądka, braku siły w mięśniach i straszliwym bólem moralnym. Często pojawia się również wrażenie nierealności i dystansu emocjonalnego do in­ nych ludzi oraz paradoksalne przekonanie o obecności straco­ nej osoby. Wystąpić mogą: poczucie winy dotyczące pewnych aspektów wzajemnego współżycia ze zmarłym, dezorganizacja zachowania oraz napady poruszenia, gniewu, podenerwowania i lęku. Bardziej chroniczną formą żałoby jest depresja. Codzienne czyn­ ności zostają w niej zepchnięte na plan dalszy i jednostka może stracić inicjatywę. Mogą wystąpić fazy apatii, niedostrzeganie ce­ lowości działania, zwłaszcza gdy większość czynności przed zgo­ nem ukochanej osoby było właśnie z nią związanych (Parkes, 1972).

321

324

Rozdział 10

Reakcje te mogą się utrzymywać przez miesiące, a nawet lata, a od czasu do czasu na wspomnienie straty może dochodzić do napa­ dów płaczu. Jak powiedzieliśmy już w rozdziale 8, okresowi żało­ by towarzyszyć może wzrost podatności na zachorowania lub na­ wet zgon. Sytuacja ta na zawsze zmienia też motywację i poglądy osób cierpiących z powodu straty kogoś bliskiego, zwłaszcza gdy dotyczyły one zachowań związanych ze zmarłym. Jak wiadomo oznaki żałoby i depresji będące wynikiem straty ukochanej osoby pojawiają się już we wczesnym dzieciństwie, pod warunkiem że dziecko osiągnęło wiek wyraźnego przywiązania do matki. Spitz (1946) opisał zespół depresji anaklitycznej u dzieci w wieku sześciu i dziesięciu miesięcy, które zostały oddzielone od matki. Niemowlęta płakały bezustannie, później z biegiem czasu wykazywały oznaki silnego lęku i braku aktywności psychorucho­ wej, obejmujące społeczne wycofanie, niezdolność do reagowania na otoczenie, bezsenność, anoreksję, utratę wagi ciała oraz opóź­ nienia wzrostu i rozwoju. Następnie Bowlby (1969, 1973) opisał podobny zespół u dzieci oddzielonych od matek. Wstępną reakcją na separację jest p r o t e s t , charakteryzujący się płaczem, którego nie mogą uciszyć inni opiekunowie, oraz bezustannymi próbami znalezienia matki. Po nim następuje faza r o z p a c z y , pozorne uświadomienie sobie, że matka nie wróci natychmiast, charak­ teryzujące się depresją, lękiem, psychofizjologicznymi zaburze­ niami snu i apetytu, utratą zainteresowania otoczeniem oraz wy­ cofaniem społecznym. Bowlby trzecią fazę określił jako z o b o j ę t ­ n i e n i e . Na tym etapie dzieci reagują w różny sposób, niektóre stają się zajęte sobą i odporne na nowe przywiązania, inne anga­ żują się w następne związki. Oczywiście, obecność oferujących wsparcie członków rodziny może modyfikować końcowe rezul­ taty. Depresja anaklityczna wywołana utratą matki zaobserwowana została także u małych małpek (Harlow, 1974; Kaufman, Rosenblum, 1969), które wykazują klasyczne reakcje żalu obserwowane u dzieci. Początkowo następuje pobudzenie, głośny płacz i po­ dążanie przypadkowymi drogami. Po około jednym dniu faza protestu ustępuje długiemu okresowi rozpaczy, który charaktery­ zuje się spadkiem poziomu aktywności i charakterystyczną przy­

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

garbioną lub skuloną postawą oraz gestem obejmowania siebie. Następuje przynajmniej jednomiesięczny okres wycofania spo­ łecznego, objawiającego się utratą chęci do zabawy. Zauważono, że w tych warunkach zmarło kilka małpek, chociaż większość z nich wychodzi z tego stanu, zwłaszcza jeśli pozostaje w sieci kon­ taktów społecznych. Często sugeruje się, że utrata rodzica we wczesnym wieku może mieć głęboki wpływ na rozwój emocjonalny osób dotknię­ tych tym nieszczęściem. Istnieją dowody na to, że depresja przeży­ ta w dzieciństwie i okresie dorastania jest skorelowana z wczesną utratą lub oddzieleniem od rodziców, a zwłaszcza ze śmiercią mat­ ki dziecka (Caplan, Douglas, 1969; Seligman i in., 1974).

Depresja, ból psychiczny, zahamowanie i przegrupowanie Wycofanie i zamyślenie może pomagać w przezwyciężeniu psychospołecznych trudności, analogicznie do bólu, który pomaga w leczeniu uszkodzeń fizycznych. Takie działania mogą mieć war­ tość adaptacyjną, jeśli prowadzą do zaniechania chybionych reak­ cji, a następnie owocują wprowadzeniem w życie nowych strategii radzenia sobie. Wiele osób przyznaje się do krótko- lub długotrwałych cierpień lub bólu psychicznego wywołanego przez nieprzyjemne wspo­ mnienia czy bieżące sytuacje. Te dwa terminy mogą się poniekąd nakładać na takie pojęcia, jak żal i depresja. Ból psychiczny jest bardzo subiektywnym wrażeniem i trudno go zdefiniować pod względem operacyjnym (w kategoriach wymiernych wydarzeń). Thornhill i Thornhill (1989) zaprezentowali przykłady kobiet, które doświadczyły bólu psychicznego po tym, jak padły ofiarą gwałtu, zauważając, że wiele z nich przyznaje, iż ból psychiczny może być przynajmniej tak silny jak ból fizyczny. Spekulują, że w kontekście ewolucyjnym ból psychiczny jest analogiczny w działaniu do bólu fizycznego: służy skierowaniu uwagi jednost­ ki na ważne wydarzenia społeczne wywołujące ból i sprzyja kory­ gowaniu tych wydarzeń lub ocenie ich przyszłego przebiegu.

n s

326

Rozdział 10

Psycholodzy kliniczni i psychiatrzy zajmujący się depresją częs­ to uznają ją za chorobę, która wymaga leczenia i użycia środków farmakologicznych. Ten model postępowania wynika z faktu, że celem tych profesji jest uzdrawianie. W przeciwieństwie do nich, ściśle naukowe podejścia dążą jedynie do zrozumienia, a nie do in­ terweniowania w ten stan. Silny smutek i przejściowa depresja wywołane przez autentyczną stratę, niezadowalającą sytuację i tra­ gedie osobiste mogą być zbyt naturalne i powszechnie spotykane, by określić je mianem choroby. Z pewnością jest to kwestia powagi konkretnego przypadku oraz obecności lub braku obiektywnych stresorów, które mogłyby wywołać ten stan, a także i tego, czy chwilowa redukcja aktywności, wycofanie społeczne i zamyślanie się służą adaptacyjnej restrukturyzacji zachowania. Bez wątpienia w najcięższych przypadkach depresja może przy­ bierać cechy choroby, zwłaszcza jeśli dochodzi do załamania natu­ ralnego zachowania, co utrudnia normalne funkcjonowanie jed­ nostki. Wiele osób uważanych jest za zamknięte w błędnym kole samospełniającej się bezczynności, braku inicjatywy i chęci do roz­ wiązywania problemów, izolacji społecznej, niezdolności do pracy i wykonywania wokół siebie podstawowych czynności oraz psy­ chofizjologicznych zaburzeń snu i apetytu (Davison, Neale, 1996). Wiele przypadków depresji jest wywołanych przez stres (Anisman, Zacharko, 1982) i, jak poniżej powiemy, fizjologia depresji często przypomina zmiany towarzyszące stanom chronicznego stresu. Z drugiej strony klinicyści często wskazują na niewielką liczbę „endogennych" przypadków depresji, w których nie obser­ wuje się działania obiektywnych stresorów, a mogących być po prostu wynikiem zachwiania równowagi neurochemicznej (Kandel, 1991c). Suarez i Gallup (1985) zasugerowali, że nastrój depresyjny czę­ sto jest skutkiem trudności rozrodczych i że ma to sens z punktu widzenia ewolucji, gdyż rozród odgrywa zasadniczą rolę w dąże­ niu do sprawności biologicznej. Ich zdaniem odpowiada on za kil­ ka różnych wymiarów depresji, która częściej przytrafia się kobie­ tom, ponieważ to one pod względem biologicznym i tradycyjnym pełnią ważniejsze funkcje rozrodcze, jako że na nie spada ciężar urodzenia, wykarmienia i wychowywania potomstwa. Wynikiem

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

tego może też być ostre tymczasowe obniżenie nastroju w związku z menstruacją oraz bardziej trwałe związane z menopauzą. Suarez i Gallup zauważają, że zarówno kobiety, jak i mężczyźni często po­ padają w stan depresji w wyniku niedonoszenia przez kobietę ciąży, narodzin martwego dziecka, śmierci noworodka lub uro­ dzenia dziecka z wadą wrodzoną. Ich koncepcja wyjaśnia również stan żałoby w opisanej wcześniej formie. Ponadto odrzucenie przez pożądanego przedstawiciela płci przeciwnej może spowo­ dować obniżenie nastroju i depresję, podobnie jak nieoczekiwane zerwanie związku. Paradoksalnie, tuż po porodzie u niektórych kobiet mogą na­ stąpić chwile, a u niewielkiej mniejszości długotrwale okresy de­ presji poporodowej (O'Hara, 1987). Chociaż konkretne przyczyny obniżenia nastroju w sytuacji, która mogłaby być wielce radosna, nie zostały jeszcze ustalone, wielu badaczy wskazuje na wstrząs hormonalny związany z porodem. Rzadsze formy głębszej depre­ sji poporodowej mogą wiązać się z wcześniejszymi problemami psychicznymi, relacjami z małżonkiem i innymi stresorami. Zwią­ zek depresji matki ze zdrowiem i siłą dziecka nie został jeszcze poddany badaniom. Inne stresory mogące wywołać depresję są dobrze znane i zdro­ worozsądkowe wytłumaczalne. Należą do nich rozmaite sytuacje, takie jak wygaśnięcie umowy o pracę, stałe porażki na polu eduka­ cyjnym porównywane z obiektywnymi lub osobistymi standarda­ mi, oczernienie i wstyd, bardziej złożone trudności interperso­ nalne, konflikty z rodziną, ubóstwo, słaba kondycja zdrowotna i mnóstwo innych problemów osobistych. Tego rodzaju czynniki, jak się później przekonamy, wciąż przewijają się w literaturze na temat silnych stanów depresyjnych poprzedzających próby sa­ mobójcze (deCatanzaro, 1981a; Maris, 1981). Trudności na poziomie kontaktów i umiejętności społecznych są skorelowane z depresją i mogą być tak samo jej przyczynami, jak i skutkami. Rodzaj więzi społecznych, dawniejszych i obec­ nych, ma zasadnicze znaczenie dla prawdopodobieństwa jej wy­ stąpienia. Zobrazowano to w badaniach (Billings i in., 1983) pole­ gających na porównaniu 409 osób obu płci poddających się psy­ chiatrycznemu leczeniu depresji z dobraną pod względem demo­

127

328

Rozdział 10

graficznym grupą kontrolną. Badani pacjenci mówili o znacznie większej liczbie stresujących wydarzeń niż osoby zdrowe oraz do­ świadczali o wiele poważniejszych obciążeń życiowych związa­ nych z chorobą fizyczną, która dotknęła ich lub członków ich ro­ dzin, liczniejszych problemów w kontaktach wewnątrz rodziny i silniejszego stresu zarówno w warunkach domowych, jak i w sy­ tuacjach związanych z pracą. Różnice te były jednakowe dla męż­ czyzn i kobiet.

Uczenie się i działania poznawcze w depresji Wielu teoretyków zwróciło uwagę na to, że u źródeł depresji tkwią zniekształcenia poznawcze i procesy uczenia się. Powszech­ nie mamy do czynienia z poglądem, że przebieg uczenia się i błędne określanie przyczyn sprawiły, że jednostki nie były w stanie pora­ dzić sobie z normalnymi sytuacjami stresowymi i problemami. Beck (1967) jest autorem bardzo poważnego poglądu. Stwier­ dził, że ludzie pogrążeni w depresji popełniają błędy logiczne, któ­ re zniekształcają obraz wydarzeń z ich życia. W obliczu sytuacji, które inni uznaliby jedynie za irytujące i niekorzystne, zaczynają sami siebie potępiać i obwiniać. Beck postrzegał osoby w depresji jako ofiary ich własnego nielogicznego osądu. Stwierdził, że za­ miast dokonywać logicznej dedukcji, formułują arbitralne wnios­ ki. Wyolbrzymiają małe problemy, minimalizując jednocześnie własne osiągnięcia i potencjał. Tworzą selektywne abstrakcje, kon­ centrując się jedynie na części detali, a nie na całym obrazie, i formu­ łują daleko posunięte uogólnienia typu: „Nikt mnie nie lubi, ta sy­ tuacja jest beznadziejna i nie jestem w stanie zrobić nic jak należy". Inny często cytowany pogląd pochodzi od Seligmana (1975) i mówi, że depresja spowodowana jest wyuczoną bezradnością. Seligman początkowo przeprowadzał eksperymenty z psami, ucząc je nie unikać nieprzyjemnych bodźców. Najpierw poddawał je wie­ lokrotnym wstrząsom elektrycznym, których nie mogły uniknąć. Po jakimś czasie psy zaprzestały prób wyskakiwania z klatki lub uciekania w jakikolwiek inny sposób, a jedynie zamierały w bezru­ chu podczas rażenia prądem. Później psy zostały umieszczone w in­

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

nej klatce, w której w celu uniknięcia porażenia musiały jedynie przejść w inną jej część. Jednakże nie czyniły tego w momencie działania prądem. Mając doświadczenie z bodźcami, których nie dało się unikać, zwierzęta nie wykazywały reakcji pozwalających na ucieczkę przed porażeniem. Seligman uznał, że te psy nauczyły się, że są bezradne, a zatem później nie potrafiły sobie poradzić z pro­ blemem, mimo że obiektywnie mogły to zrobić. Doprowadziło to do spekulacji dotyczących ludzi, którzy w de­ presji również zachowują się, jak gdyby uważali siebie za bezrad­ nych. Nie udaje im się zaprezentować reakcji radzenia sobie, cho­ ciaż takie reakcje są możliwe, zasadniczo dlatego, że nauczyli się, iż ich własne zachowanie nie ma żadnego wpływu na powodzenie. Uważa się, że bezradność, zahamowanie zachowania i brak wy­ siłku wynikają z wielokrotnego doświadczania sytuacji, w których powodzenie osobiste pozostaje poza indywidualną kontrolą. Oczywiście brak inicjatywy może mieć charakter nieadaptacyjny, ponieważ problemy mają tendencję do kumulowania się u tych, którzy ich nie rozwiązują. Seligman wraz z zespołem zaprezento­ wał później nieco zmieniony i bardziej poznawczy model depresji (Abramson i in., 1978), wskazujący na to, że zniekształcenie po­ znawcze dotyczące losu sprawia, że niektórym ludziom nie udaje się poradzić sobie z problemem, w następstwie czego popadają w stan depresji. Badacze wysunęli hipotezę, że szczególny styl atrybucji (tendencja do tworzenia „wewnętrznych, stabilnych i uogól­ nionych atrybucji przyczyn" dotyczących negatywnych przeżyć) sprawia, że niektórym ludziom nie udają się próby kontrolowania własnego życia i rozwiązywania problemów. W myśl takiego poglądu bezradni ludzie pogrążeni w depresji wierzą, że ich kło­ poty rodzą się z przyczyn, nad którymi nie można zapanować, więc problemy pozostają nie rozwiązane, a stres się pogłębia. Jedna z istotnych teorii psychospołecznych opartych na proce­ sach uczenia się została sformułowana przez Lewinsohna (1974). W myśl tej idei jednostki pogrążone w depresji mają generalnie nieadekwatne umiejętności społeczne. Ich działania są zatem nie­ wystarczająco wynagradzane lub wzmacniane przez innych. Wywołuje to reakcje depresyjne, takie jak zmęczenie i brak inicja­ tywy. W tym błędnym kole dochodzi do spadku aktywność i ilości

329

310

Rozdział 10

nagród. Niektóre objawy depresji, takie jak wycofanie społeczne, wyrażanie negatywnych stanów emocjonalnych, niezdolność do zadbania o siebie i niezdolność do pracy, zwykle szkodzą relacjom z innymi i wyzwalają negatywne reakcje otoczenia. Przez to wzmocnienie z jego strony utrzymuje się na niskim poziomie, sprawiając, że depresja jeszcze bardziej się pogłębia. Osoba taka nie potrafi wykazać inicjatywy i zaprezentować reakcji, które po­ mogłyby jej przezwyciężyć problemy i uniknąć upadku. Idee te są do pewnego stopnia zbieżne i mogą pomóc w wyjaś­ nieniu, dlaczego niektórzy ludzie borykają się z trudnościami unik­ nięcia naturalnie pojawiającego się smutku i straty motywacji, które towarzyszą rozgoryczeniu i stresującym przeżyciom. W świetle tych teorii dokonano dużej ilości badań. Znaleziono potwierdzenie idei, że umiejętność rozwiązywania problemów w sposób odwrotnie proporcjonalny łączy się z de­ presją. Na przykład Gotlib i Asarnow (1979) przebadali zdolności interpersonalne i inne zdolności rozwiązywania problemów u stu­ dentów wolnych od depresji, umiarkowanie nią dotkniętych i zu­ pełnie w niej pogrążonych. Odkryli, że była ona negatywnie skore­ lowana z interpersonalnymi zdolnościami radzenia sobie z proble­ mami. Różnice dotyczyły jedynie umiejętności interpersonalnych, a nie innego typu zdolności rozwiązywania problemów. Studenci nie cierpiący na depresję wypadali najlepiej w pomiarach zdolno­ ści wykorzystywanych w kontaktach międzyludzkich, a grupa prezentująca objawy kliniczne zdecydowanie najgorzej. Billings wraz z zespołem (1983) odkrył, że ludzie w depresji rzadziej niż dobrana grupa kontrolna podejmowali się rozwiązywania proble­ mów, a o wiele częściej uciekali się do emocjonalnych sposobów pokonywania trudności. Zauważył ponadto, że kontakty społecz­ ne osób w depresji z przyjaciółmi, członkami rodziny i współpra­ cownikami, którzy mogliby stanowić dla nich strukturę wsparcia, były rzadsze i słabsze niż u pozostałych badanych. O wiele mniej jasne jest to, czy działania poznawcze i atrybucja bezpośrednio mogą się przyczynić do wyjaśnienia depresji. Cho­ ciaż liczne badania (np. Cutrona, 1983) wykazały korelację pomię­ dzy stylem atrybucji i depresją, nie zawsze można było potwier­ dzić, że stresory życiowe były błędnie interpretowane. Hammen

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

i Cochran (1981) porównali grupy studentów w umiarkowanym stanie depresji i studentów nie wykazujących jej objawów, którzy doświadczali silnego stresu osobistego, z grupą kontrolną. Bada­ niu poddali atrybucję przyczyn w reakcji na naturalne sytuacje stresowe, w zakresie dostrzeganej kontroli i umiejscowienia przy­ czyny. W przeciwieństwie do poznawczo-atrybucyjnych modeli depresji, badane grupy różniły się między sobą pod względem identyfikowania przyczyn doświadczanych stanów stresu. Layne (1983) sugerował, że chociaż ludzie w depresji są skończonymi pesymistami, ich percepcja poznawcza nie zawsze musi być zniekształcona. Po dokonaniu analizy wielu badań zauważył, że ludzie będący w depresji stwierdzając, że rzeczywistość jest często bolesna, prezentują słabsze zniekształcenie poznawcze niż ludzie zdrowi.

Fizjologia depresji By bliżej przyjrzeć się związkowi pomiędzy psychospołeczny­ mi a fizjologicznymi czynnikami depresji, trzeba wziąć pod uwagę drastyczne zmiany neurohormonalne w reakcji na psychospołecz­ ne warunki opisane w rozdziałach 8 i 9. Fizjologia stresu jest bar­ dzo dynamiczna, co wyraźnie dostrzegamy w trakcie całego roz­ woju w zmianach zachowania wynikających z następstwa od­ miennych sytuacji. Na początek weźmy pod uwagę układ przysadkowo-nadnerczowy i jego wzajemne reakcje na monoaminy mózgu opisane w rozdziale 8. Rozważmy, w jaki sposób myszy posiadające status osobników dominujących różnią się od myszy uległych pod względem inicjatywy, działania monoamin mózgo­ wych i hormonów, a następnie weźmy także pod uwagę podobne dane dotyczące małp i ludzi, przedstawione w rozdziale 9. Jak już powiedzieliśmy, w życiu osobistym ludzi pogrążonych w depresji widzimy wyraźne oznaki stresu i trudności w radzeniu sobie. Wielu z nich wykazuje klasyczne hormonalne objawy ze­ społu stresu chronicznego. Zaobserwowano zwłaszcza, że poziom kortyzolu u osób w głębokiej depresji jest znacznie wyższy niż u tych, którym obcy jest ten stan. Kandel (1991c) szacuje, że 40-60

311

332

Rozdział 10

procent ofiar depresji wykazuje nadmierne wydzielanie tego hor­ monu. U ludzi zdrowych można zaobserwować dobowy rytm zmian jego poziomu, który jest najwyższy wczesnym rankiem, gdy zaczyna się dzień, a następnie stopniowo spada. Rytm ten u osób pogrążonych w depresji zostaje zaburzony i wysoki poziom tego hormonu utrzymuje się przez dwadzieścia cztery godziny na dobę. Inny dowód na nieprawidłowości w działaniu nadnerczy u cier­ piących na depresję przynoszą testy tłumienia deksametazonem (Carroll, 1982). Deksametazon jest lekiem, silnym steroidem synte­ tycznym, który może zablokować produkcję ACTH przez przy­ sadkę poprzez oddziaływanie na naturalne mechanizmy zwrotne utrzymujące kortyzol i ACTH w stanie homeostazy (zob. rozdział 8). Zaaplikowanie tego leku u większości zdrowych ludzi spowo­ duje spadek naturalnego poziomu kortyzolu. Jednak u wielu, choć nie u wszystkich cierpiących na depresję, jego wpływ na poziom kortyzolu jest inny. Zjawisko to wskazuje na istnienie zaburzeń w obrębie układu podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowego. W niektórych przypadkach działanie gruczołów nadnerczy jest tak wzmożone, że utracona zostaje nad nimi kontrola sprawowana zwykle przez przysadkę. Kilka linii dowodowych wskazuje na to, że depresja psychiczna wiąże się z redukcją aktywności serotonergicznego układu neurotransmitterów, a rolę drugoplanową odgrywa prawdopodobnie zredukowanie działania norepinefryny (zob. Kandel, 1991c; Owens, Nemeroff, 1994). Pomiary wykazują osłabienie aktywności układów serotonergicznych u cierpiących na depresję (Owens, Nemeroff, 1994). Obserwuje się obniżenie zawartości metabolitów serotoniny w pły­ nie mózgowo-rdzeniowym, spadek stężenia serotoniny i jej meta­ bolitów w tkankach mózgu poddawanego sekcji oraz odwrotną korelację pomiędzy depresją i obecnością w osoczu tryptofanu, aminokwasu będącego metabolicznym prekursorem serotoniny (zob. rozdział 4). Prawdopodobnie najistotniejszy dowód potwierdzający rolę monoamin w kształtowaniu ludzkich stanów afektywnych stano­ wią znane mechanizmy działania substancji, których część ludzi chętnie zażywa (zob. Cooper i in., 1991). Wiele z nich jest nielegal­

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

nych. Niektóre narkotyki wywołujące sztuczny stan euforii lub używki halucynogenne, takie jak LSD, psylocybina, DMT, bufotenina, za sprawą kształtu chemicznego i dopasowania do natural­ nych receptorów postsynaptycznych serotoniny stymulują ich re­ akcje. Cieszące się złą sławą i silne w działaniu LSD pasuje do nich, jeśli chodzi o kształt, jednak pod względem budowy chemicznej jest całkiem inne, co utrudnia jego metabolizm i odpowiada za ha­ lucynogenne, a w gruncie rzeczy niebezpieczne działanie. Kilka in­ nych substancji wywołujących halucynacje, między innymi amfe­ tamina, kokaina i meskalina, działa na receptory norepinefryny i katecholamin. Wygląda więc na to, że możliwe jest sztuczne wywoływanie stanów afektywnych wyłącznie za pomocą środ­ ków chemicznych. Farmakologiczne leczenie depresji stosowane przez lekarzy po­ lega na modulacji neuroprzekazu monoaminowego. Jednymi z naj­ starszych leków antydepresyjnych są inhibitory monoaminoksydazy (MAO) (zob. rozdziały 4 i 8). Jest ona enzymem rozkła­ dającym neuroprzekaźniki monoaminowe, czyli dopaminę, norepinefrynę i serotoninę. Zatem rozbija substancje bezpośrednio działające w stanach pobudzenia układu nerwowego, uaktywnie­ nia i w pozytywnych stanach afektywnych. Jej inhibitory mogą więc, jeśli są przyjmowane przez jakiś czas, w sposób sztuczny poprawić nastrój człowieka poprzez nieblokowanie aktywności monoamin i utrzymywanie ich wysokiego poziomu. Innymi powszechnie stosowanymi w leczeniu depresji sub­ stancjami są inhibitory ponownego wychwytu monoamin, które zapobiegają wtórnemu przetworzeniu monoamin w ich komór­ kach presynaptycznych. Niektóre leki są inhibitorami ponownego wychwytu serotoniny i zapobiegają naturalnemu usuwaniu sero­ toniny z jej synaps w mózgu. Serotonina jest aktywna wtedy, gdy wydzielana jest do synapsy. Kiedy już się tam dostanie, oddziałuje wzajemnie z receptorami postsynaptycznymi. Powtórny wychwyt jest procesem, w którym serotonina pobierana jest z powrotem do komórek presynaptycznych, jest to swego rodzaju recykling elimi­ nujący ją z krążenia. Zatem lek hamujący ten proces zatrzymuje serotoninę tam, gdzie jest aktywna, zapobiegając wchłanianiu przez komórki presynaptyczne, przez co w sposób sztuczny uszczęśli-

333

314

Rozdział 10

wia ludzi. Oczywiście żaden z leków nie rozwiąże ludzkich pro­ blemów, a terapia farmakologiczna nie jest naturalną metodą le­ czenia stanów depresyjnych. Wiele osób w sposób naturalny preferuje produkty żywnościo­ we zawierające tryptofan (prekursor serotoniny) i tyrozynę (pre­ kursor katecholamin: dopaminy i norepinefryny), które prawdo­ podobnie mają wpływ na nastrój. Zjawisko to pozostaje jednak kwestią otwartą. Rola, jaką odgrywa dieta, jest bez wątpienia sprawą istotną, choć jeszcze niedostatecznie zbadaną. Fizjologicz­ ne łączenie konkretnych produktów z gospodarką chemiczną móz­ gu może się odbywać na wielu płaszczyznach, między innymi w wymiarze ogólnego metabolizmu, dynamiki chemicznej bariery krew-mózg i enzymów zaangażowanych w transport amino­ kwasów i syntezę neuroprzekaźników. Od dawna sugeruje się, że powszechnie łubiane produkty, takie jak czekolada, wino, alko­ hole, cukry, przyprawy, wpływają na aktywność monoamin. Inne dowody potwierdzające monoaminergiczne podstawy sta­ nów afektywnych pochodzą z licznych raportów klinicznych na temat stosowania rezerpiny (zob. Goodwin, Bunney, 1971). Jest ona jednym z pierwszych leków uspokajających pochodzenia ro­ ślinnego, od wieków używanym w Indiach. Lekarze wykorzysty­ wali go w XX wieku do leczenia rozmaitych nieprawidłowości, między innymi wysokiego ciśnienia, pobudzenia umysłowego i psychoz. Ustalono, że rezerpina eliminuje monoaminy mózgowe, takie jak serotonina, norepinefryna i dopamina. Ogranicza zatem ich działanie, które kojarzy się raczej z pozytywnym nastrojem. Wiele ukazujących się niezależnie od siebie doniesień wskazuje na to, że znaczna grupa pacjentów zażywających duże dawki tego leku popadała w depresję,, mimo braku obiektywnych powodów obniżenia nastroju. Początek tego stanu następował zwykle po kil­ ku tygodniach leczenia, chociaż nie miał uniwersalnego charakte­ ru. Jednak niektórzy pacjenci zaczynali skarżyć się na napady smutku, zniechęcenie, ataki płaczu, nastrój odrzucenia i apatii, brak zainteresowania zwykłymi czynnościami, a nawet myśli sa­ mobójcze. Rzadsze formy depresji, stany maniakalno-depresyjne lub de­ presja dwubiegunowa, polegają na nie uregulowanych cyklach

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

zmian dobrego i złego nastroju i mogą mieć inne podstawy fizjolo­ giczne. Fazy depresyjne przebiegają podobnie do przed chwilą opisanych, powszechniej obserwowanych stanów jednobiegunowych, natomiast w fazach euforycznych lub maniakalnych do­ strzega się podniosły, charakteryzujący się nadmierną aktywnoś­ cią, czasami lekkomyślnością, drażliwością, nastrój utrzymujący się ponad tydzień. Zwykle nie udaje się wyróżnić czynnika pozwa­ lającego przewidzieć te zmiany. Na ogół dobre efekty w ustabilizo­ waniu wahań samopoczucia, zwłaszcza w zapobieganiu wystąpie­ niu fazy maniakalnej, przynosi terapia z zastosowaniem soli litu. Za źródło problemu uważa się zatem brak równowagi neurochemicznej, a cierpiący na takie stany muszą stale przyjmować odpo­ wiednie dawki litu. Istnieje przypuszczenie, że moduluje on wzbu­ dzenie impulsu nerwowego i przywraca równowagę (Kandel, 1991c), prawdopodobnie poprzez umożliwienie powtórnego wy­ chwytu norepinefryny przez komórki, które ją uwalniają (Cooper i in., 1991).

SAD Inną formą zachwiania nastroju jest zjawisko znane jako sezo­ nowe zaburzenie afektywne (SAD). W klimacie umiarkowanym północnym i arktycznym niektórzy ludzie późną jesienią i zimą odczuwają negatywne stany afektywne. Odpowiedzialnych jest za to wiele czynników, takich jak roczny cykl pracy, niemożność wykonywania określonych czynności na świeżym powietrzu w czasie ciemnych i zimnych miesięcy oraz izolacja, zwłaszcza w warunkach mieszkania na dalekiej północy. Jednak na tych sze­ rokościach geograficznych przyczynia się do tego sam fakt, że są to najciemniejsze miesiące w roku, w których okres nasłonecznienia w ciągu dnia ulega znacznemu skróceniu. W codziennych rozmowach jasność i światło słoneczne kojarzy się często ze szczęściem. „Promienny nastrój" pojawia się wtedy, gdy „świeci dla nas słońce", jesteśmy wówczas „rozpromienieni i radośni". Czujemy się lepiej, niż gdy jesteśmy „pochmurni", w „mrocznym nastroju", ponieważ „czarne chmury wiszą nad

31S

336

R o zd zia ł 1 0

Inhibitory MAO

Stymulanty receptorów

Serotonina MAO

Zakończenie presynaptyczne

MAO

Inhibitor ponownego wychwytu

Neuron postsynaptyczny

Rycina 10-1 Model działania serotoniny w synapsach, przedstawiający zakoń­ czenie nerwu presynaptycznego i receptor postsynaptyczny oraz sposób działania i ponowny wychwyt monoaminoksydazy (MAO). Mechanizmy działania farmakologicznego przedstawiono na przykładzie inhibitorów MAO, stymulantów receptorów i inhibitorów ponownego wychwytu

nami". Rzadko się zdarza, żeby przedstawiane w mediach progno­ zy pogody były ogłaszane z pozbawioną pasji obiektywnością. Często zakłada się, że umiarkowane ciepło i słońce poprawiają nasz nastrój, natomiast deszcz, ziąb i szaruga pogarszają (rolnicy mogą być innego zdania, tak samo zresztą jak mieszkańcy suchych i upalnych klimatów). Mnóstwo podobnych aluzji spotykamy w poezji i w tekstach piosenek. Na zmiany natężenia światła bardzo wrażliwa jest także szy­ szynka, pradawny gruczoł zlokalizowany wewnątrz mózgu, pro­ dukujący indoleaminy (zob. rozdział 4), do których należy melato­ nina, której wydzielaniu sprzyja ciemność (Cassone i in., 1993). Wszystko to wskazuje na jeszcze jeden sposób, w jaki indoloaminy (serotonina i melatonina) kształtują stany afektywne człowieka.

S z cz ęście, sm u te k i stra teg ie ra d zen ia sobie

Liczne doniesienia świadczą o tym, że cierpiącym na SAD po­ maga terapia świetlna. Nie możemy jednak zakończyć tego omó­ wienia, wskazując precyzyjnie, jaką rolę indoleaminy odgrywają w tworzeniu nastroju i jaki jest ich związek z SAD. Nie wiadomo dokładnie, czy w sezonowym zaburzeniu afektywnym dochodzi do rozregulowania normalnego rytmu wydzielania melatoniny (np. Checkley i in., 1993), jednak niektóre dowody świadczą, że od­ powiedzialne za to mogą być również zmiany stężenia serotoniny (Coiro i in., 1993).

Z A C H O W A N IA Z A G R A Ż A JĄ C E Ż Y C IU S a m obójstw o Niektórzy ludzie osiągają w rozwoju etap, na którym niewy­ muszone mechanizmy dążące do samounicestwienia przezwycię­ żają instynkty samozachowawcze. Jak już omówiliśmy to szcze­ gółowo w rozdziałach 5 i 6, w organizmie funkcjonuje mnóstwo układów służących ochronie życia. Większość z nas walczyłoby o nie z całych sił, jednak zdarza się, że niektórzy wychodzą śmierci naprzeciw. Tego typu zwrot motywacyjny następuje w obliczu chronicznego stresu i nierozwiązanych problemów, trudności roz­ rodczych, słabego stanu zdrowia, głębokiej depresji, winy i wsty­ du oraz trudności pojawiających się w życiu rodzinnym. Na rycinie 10-2 przedstawiono współczynnik przypadków samobójstw dla danego wieku i płci, do których doszło w ciągu jednego roku w Stanach Zjednoczonych. Zaglądając teraz do roz­ działu 13, zapoznać się można z tymi danymi w kontekście po­ dobnych zestawień z Kanady i Meksyku oraz w porównaniu z przypadkami zgonów w wyniku wypadków, zabójstw i chorób zakaźnych we wszystkich trzech krajach, opublikowanymi przez Światową Organizację Zdrowia (WHO). Widzimy, że niemalże zupełnie brak samobójstw wśród dzieci. We wszystkich trzech krajach, co pozostaje w zgodzie z danymi międzynarodowymi, zjawisko to o wiele częściej dotyka mężczyzn niż kobiety bez wy­ jątków, we wszystkich grupach wiekowych. W Stanach Zjedno-

337

Rozdział 10

Liczba samobójstw na 100 000 mieszkańców -1991

338

60 Mężczyźni Kobiety 50

40

30

20

10

0 0

1-4

5-14

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65-74

75+

Rozpiętość wieku

Rycina 10-2 Liczba samobójstw popełnionych w Stanach Zjednoczonych w 1991 roku, z uwzględnieniem wieku i płci Źródło:

W o r ld H e a lt h S t a t is t ic A m w a l- 1 9 9 4 ,

Światowa Organizacja Zdrowia (1995)

czonych i Meksyku z większym ryzykiem liczyć się muszą męż­ czyźni starsi niż młodsi, najwyższy wskaźnik odnotowujemy w podeszłym wieku. W ostatnich latach trend ten nie potwierdził się w Kanadzie, gdzie współczynnik samobójstw utrzymuje się na stałym poziomie przez cały okres dorosłości. Dla kobiet wskaźnik jest o wiele bardziej stabilny przez cały okres dorosłości, niewielki wzrost obserwuje się w przedziale od czterdziestu pięciu do pięć­ dziesięciu czterech lat zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Kanadzie. Samobójstwo nie jest nowym zjawiskiem, nie możemy zatem jego przyczyn przypisywać stresowi towarzyszącemu współczes­ nemu życiu ani nieadaptacyjnym zachowaniom pojawiającym się w obliczu nowoczesnej technologii. Odpowiedzialne jest ono za znaczną część zgonów we wszystkich dokładnie przebadanych kulturach. Zauważono je także w słabiej rozwiniętych pod wzglę­ dem technologicznym społecznościach w momencie pierwszego kontaktu z europejskimi kolonistami (Steinmetz, 1894) i jest obser­ wowane w każdym okresie udokumentowanej historii ludzkości

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

(Rosen, 1971). Współczynniki tego zjawiska w słabiej rozwiniętych technologicznie lub „prymitywnych" kulturach (np. Bohannan, 1960; Elwin, 1943; Firth, 1961; Leighton, Hughes, 1955) w zasadzie są zbliżone do tych, które obserwujemy w nowoczesnych i bar­ dziej zaawansowanych społeczeństwach. W krajach, w których od wielu lat gromadzi się na ten temat dokumentację, na przestrzeni ponad jednego stulecia ogólny wskaźnik samobójstw utrzymywał się raczej na stałym poziomie, mimo ogromnych zmian technolo­ gicznych (zob. przegląd: deCatanzaro, 1981a). To, co uległo zmia­ nie, to jedynie metody, a nie częstotliwość samego zjawiska; w kra­ jach takich jak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania dawniej więk­ szość samobójstw dokonywana była przez powieszenie, a dziś naj­ częściej używa się broni palnej i trucizn. Samobójstwo kojarzy się często z nieszczęśliwym związkiem heteroseksualnym, przewlekłym zniedołężnieniem, izolacją spo­ łeczną, zniesławieniem i porażkami, jakimi zakończyły się najważ­ niejsze starania człowieka (deCatanzaro, 1981a; Maris, 1981). Od czasów klasycznej już pracy Durkheima (1897) utrzymuje się, że zjawisko to pozostaje w związku z takimi zmiennymi socjoekono­ micznymi, jak starzenie się, stan cywilny, liczba dzieci, kontakty z rodziną, kontakty społeczne. Na ogół, jak to potwierdzają bada­ nia przekrojowo-kulturowe i historia, osoby młode, utrzymujące stabilne stosunki z rodziną i żyjące w związku małżeńskim oraz utrzymujące kontakty społeczne są najmniej narażone na popeł­ nienie samobójstwa. Ważnym czynnikiem pozwalającym je prze­ widzieć jest więc izolacja społeczna. Doskonale ilustruje to komen­ tarz Seidena (1966), który zauważył, że odkrycie samobójstwa któ­ regoś ze studentów college'ów trwało nierzadko kilka tygodni od momentu śmierci, ponieważ nikt nie był na tyle zainteresowany tą osobą, by zauważyć jej brak. Beck wraz z zespołem (1975) wskazuje, że pod względem po­ znawczym u samobójców obserwuje się poczucie bezradności oraz negatywną ocenę zarówno obecnych, jak i przyszłych perspektyw. Jest zatem zupełnie inaczej niż w przypadku ludzi pogrążonych w depresji, którzy mimo wszystko nie wykazują zamiarów samo­ bójczych, co prawda postrzegając obecną sytuację jako złą, ale czę­ sto zachowując nadzieję na poprawę w przyszłości. Chociaż sam

339

340

Rozdział 10

czyn samobójczy zazwyczaj poprzedza stan silnej depresji, to wie­ lu, jeśli nie większość ludzi w depresji nie staje się samobójcami. Liczne dowody świadczą o tym, że z samobójstwem skorelowa­ ne są zmienne rozrodcze i rodzinne, a ściślej brak sukcesów na tych polach. Razem z moimi studentami (deCatanzaro, 1984; 1995) sprawdziłem to poprzez ankietę wystosowaną do populacji Onta­ rio i grup wysokiego ryzyka, takich jak populacje osób starszych, pacjentów ośrodków psychiatrycznych, kryminalistów w placów­ kach psychiatrycznych i homoseksualistów. Badanym zadawano pytania dotyczące ich zachowań rozrodczych, jakości kontaktów z rodziną i myśli samobójczych. W każdej z grup różnice doty­ czące rozmyślań na temat samobójstwa skorelowane były dość sil­ nie z kwestiami dotyczącymi statusu rozrodczego i zmiennych rodzinno-społecznych. Nieudane kontakty z płcią przeciwną, izola­ cja społeczna i nie najlepsze stosunki z rodziną warunkowały w dużym stopniu rozmyślania na temat samobójstwa. We wszyst­ kich grupach najistotniejszym czynnikiem było poczucie bycia cię­ żarem dla rodziny. Istnieje pewne kulturowo uwarunkowane zróżnicowanie do­ tyczące zjawiska samobójstwa, chociaż badania nad różnymi kul­ turami wykazują, że jego okoliczności są porównywalne z tymi, ja­ kie widzimy w nowoczesnych społecznościach zachodnich. Na przykład Bohannan (1960) doniósł o samobójstwach w czterech plemionach afrykańskich, zarejestrowanych przez administrację kolonialną na początku i w połowie XX wieku. W dwóch trzecich przypadków popełnili je mężczyźni. W przeciwieństwie do da­ nych z krajów zachodnich wiele z nich nastąpiło w warunkach do­ mowych i dotyczyło osób trwających w związku małżeńskim. Po­ wody były różne, często dotyczyły niedawnych kłótni z małżonka­ mi lub kochankami, impotencji seksualnej, przewlekłych chorób, wstydu i szaleństwa. Jak w przypadku wszystkich słabiej rozwi­ niętych kultur najczęstszą metodą było powieszenie. Meer (1976) przeprowadził szczegółową analizę samobójstw w Durbanie, w RPA w latach 1940-1970 i opracował osobne statystyki dla czte­ rech tak zwanych ras wyróżnionych przez politykę apartheidu. Dokładny przegląd danych wskazał na to, że bez względu na po­ chodzenie etniczne częstotliwość popełniania samobójstw przez

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

osoby, które nie zawarły związku małżeńskiego, owdowiały lub rozwiodły się, była wyższa niż w przypadku żonatych lub zamęż­ nych. Meer zasugerował, że tak jak w większości innych kultur, sta­ bilne małżeństwo i rodzina chroni przed tym desperackim krokiem. Nie tylko chroniczny stres powoduje zawodność motywacji sa­ mozachowawczej. Są ludzie, którzy przeżyli przerażające, charakte­ ryzujące się niedostatkiem wszystkiego i upokarzające niemieckie obozy koncentracyjne, a jednak zachowali wolę przeżycia (Matussek, 1975). Myśli i zachowania samobójcze w takich miejscach sta­ wały się udziałem tylko niewielkiej grupki osób, a ogromna więk­ szość starała się przeżyć. Potencjał samozachowawczy może ulec osłabieniu raczej w specyficznych warunkach działania chroniczne­ go stresu, do których należą izolacja społeczna i niska wartość roz­ rodcza w połączeniu z poczuciem bycia ciężarem dla krewnych. Niektóre dowody wskazują na to, że u podstaw reakcji samo­ bójczych na pewne stresory leżą struktury genetyczne (zob. prze­ glądy: Lester, 1986; Roy 1992). Roy wraz ze współpracownikami przebadał 176 par bliźniąt, w których jedno z nich popełniło samo­ bójstwo. W dziewięciu parach to samo spotkało także drugiego bliźniaka. Siedem z tych dziewięciu par stanowiły bliźnięta monozygotyczne (jednojajowe), których ogółem było 62. Zgodność dla nich wynosiła 11,3 procent, a dla dwujajowych 1,8 procent. W in­ nych badaniach w Danii Schulsinger z zespołem (1979) przeanali­ zował 5483 przypadki adopcji zarejestrowane w latach 1924-1947 w Kopenhadze. 57 dzieci w końcu popełniło samobójstwo. Do tych przypadków dobrano pod względem demograficznym 57 innych dzieci adoptowanych. Z 269 możliwych do zidentyfikowania bio­ logicznych krewnych tych adoptowanych samobójców 12 (4,5 pro­ cent) popełniło samobójstwo, natomiast z 269 krewnych grupy kontrolnej posunęło się do tego tylko 2 (0,7 procent). Nikt z rodzin adopcyjnych nie popełnił takiego czynu. Dane te wskazują na ist­ nienie genetycznych podstaw samobójstwa, sugerując, że przy­ padki odbierania sobie życia mogą się powtarzać w rodzinach. Jednakże nikt nie twierdzi, że sama dziedziczność bezpośrednio warunkuje krok samobójczy, istnieją także dowody na to, że na in­ dywidualne zachowania samobójcze wpływ ma również uczenie się przez naśladownictwo (Phillips, 1974). Jednak bardziej przeko­

341

342

Rozdział 10

nywujące jest to, że odpowiednie cechy osobowościowe są dzie­ dziczone i że wypływają na powierzchnię w skrajnych warunkach psychospołecznych. Pojawia się coraz więcej dowodów na istnienie czynników neurochemicznych odpowiedzialnych za zróżnicowanie stanów afektywnych, a nawet za samobójstwa. Ich działanie jest bardzo po­ dobne do omówionego powyżej wpływu monoamin mózgowych, zwłaszcza serotoniny, na zróżnicowanie odczuć. Ogólnie rzecz biorąc, badania (Arango i in., 1995; Motto, 1986; Stanley i in., 1986) wykazały, że poziom serotoniny w mózgach osób, które popełniły samobójstwo, jest o wiele niższy niż u osób w tym samym wieku i tej samej płci, które zmarły z nagłych przyczyn. Na razie możemy podsumować, że samobójstwo jest wynikiem głębokich zmian motywacyjnych zachodzących w ograniczonej liczbie sytuacji. Wiąże się zwłaszcza z utratą celu w życiu, wi­ doczną w ubogich kontaktach z krewnymi i płcią przeciwną, a na poziomie psychicznym z poczuciem porażki i bezradności.

Próby samobójcze Oprócz prawdziwych aktów samobójczych, w rezultacie których jednostka umiera, mamy do czynienia także z próbami lub z dzia­ łaniami parasamobójczymi, które udaje się przeżyć. W przeciwień­ stwie do samobójstw właściwych, które są rejestrowane przez koronerów i na temat których każdy kraj przesyła stosowne raporty do Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), o próbach samobójczych dowiadują się tylko pojedyncze szpitale oraz psychiatrzy i nie sporządza się w związku z nimi ogólnych statystyk. Dane na ich te­ mat są z wielu różnych powodów mniej obiektywne niż te do­ tyczące prawdziwych samobójstw. Niektóre z mniej groźnych przy­ padków mogą zostać w ogóle nie odnotowane, czasami mogą być zaliczone do jednej kategorii z wypadkami, do psychiatrów zgłosić się może niereprezentatywna liczba osób, a niektóre z incydentów mogą być skrywane w celu uniknięcia wstydu i zażenowania. Bez wątpienia istnieją przypadki rzeczywistej próby pozbawie­ nia siebie życia, z których nieoczekiwanie wychodzi się cało, jed­

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

nak wielu ekspertów jest przekonanych, że motywacja warun­ kująca zachowania parasamobójcze jest zupełnie inna niż ta, która leży u podstaw aktów kończących się śmiercią. Próba samobójcza może wcale nie zakładać chęci utraty życia, motywuje ją za to na­ groda oczekiwana w momencie przeżycia. Zwłaszcza Stengel (1973) i Kreitman (1977) usilnie twierdzili, że większość tak zwa­ nych prób bez wątpienia kończy się zachowaniem życia, a ci, któ­ rzy je podejmują, mają nadzieję, że ich zachowanie zostanie nagro­ dzone przyciągnięciem uwagi innych osób. Jednym z faktów odróżniających te dwa typy niebezpiecznego zachowania jest zdecydowana odmienność pod względem ich profili demograficznych. Kilka badań (np. Kreitman, 1977; Par kin, Stengel, 1965; Pederson i in., 1973) podkreśla, że współczynnik udziału w tych aktach przedstawicieli danej płci jest zupełnie od­ wrotny dla samobójstw i prób samobójczych, te drugie podejmuje o wiele więcej kobiet niż mężczyzn. Te same dane świadczą o tym, że częstotliwość aktów parasamobójczych wzrasta w okresie wczes­ nej dorosłości, a wśród osób starszych pozostaje na stosunkowo niskim poziomie, w przeciwieństwie do działań samobójczych, których liczba wraz z wiekiem rośnie lub utrzymuje się na stałym poziomie. Podobnie jak samobójstwo próby samobójcze podejmowane są w stanach depresji psychicznej i stresujących okolicznościach. Kreitman (1977) badał takie sytuacje na terenie Edynburga, w Szkocji. Pod uwagę wziął przypadki prawie śmiertelnego prze­ dawkowania leków zgłoszone do centrum zatruć, z pominięciem nierozmyślnego zażycia określonych substancji. Zauważył, że do towarzyszących im czynników należą: rozwód, przeludnienie, ni­ ski status ekonomiczny, bezrobocie oraz przestępczość młodocia­ nych. Ponieważ o próbach samobójczych najczęściej donoszą psy­ chiatrzy, istnieje oczywiście wiele badań określających ich korelac­ ję z różnymi diagnozami psychiatrycznymi. Innym sposobem oceny relacji pomiędzy próbą samobójczą a rzeczywistą chęcią pozbawieniem siebie życia jest sprawdzenie, jak wiele osób podejmujących takie próby w konsekwencji doko­ nuje skutecznego samounicestwienia. Kreitman (1977) kontynuo­ wał swoje poprzednie obserwacje i stwierdził, że samobójstwo

343

344

Rozdział 10

popełnił tylko 1 procent tych, którzy wcześniej próbowali się otruć. Dahlgren (1977) przez trzydzieści pięć lat śledził dalsze losy 229 ludzi, którzy w okresie od 1933 do 1942 roku w Malmó, w Szwecji podejmowali próby samobójcze. W ciągu trzydziestu pięciu lat obserwacji poddano 95 procent tych przypadków. W okresie pierwszych dwunastu lat samobójstwo popełniło 9,7 procent mężczyzn i 3,7 procent kobiet. Po trzydziestu pięciu latach zauważono, że z ogółu przypadków tylko 10,9 procent dokonało tego wreszcie skutecznie. Tefft wraz z zespołem (1977) prześledził starannie przypadki prób samobójczych podejmowanych w hrab­ stwie Monroe, w stanie Nowy Jork. Obserwacje trwały jedenaście lat i polegały na zestawieniu przypadków niedoszłych samobój­ ców z grupami ludzi wykazujących problemy psychiczne, którzy nie przejawiali zamiarów samobójczych, i ogólną liczbą mieszkań­ ców nie doświadczających zaburzeń psychicznych. W przedziale od wczesnej dorosłości do wieku pięćdziesięciu czterech lat grupa podejmująca próby samobójcze wykazała najwyższą śmiertelność, na drugim miejscu była grupa z zaburzeniami umysłowymi. Po­ wyżej tego wieku grupa podejmująca próby samobójcze wykazała najniższy współczynnik śmiertelności. Samobójstwo stanowiło około 29 procent przyczyn zgonów w badanej grupie, jednak większość tych aktów w całym hrabstwie popełniana była przez osoby, o których nie wiadomo było, by wcześniej podejmowały ta­ kie próby. W związku z tymi danymi wielu badaczy jest zdania, że w wię­ kszości przypadków akty parasamobójcze niekoniecznie ozna­ czały późniejsze skuteczne odebranie sobie życia. Może być to sku­ tek działania wielu czynników, również tego, że sytuacja osób po­ dejmujących próbę samobójczą może ulec poprawie. Bez wątpie­ nia w wielu przypadkach mamy do czynienia z niejednoznaczny­ mi motywami, brakiem jasności i nieumyślnością działania. Jed­ nak badacze są zdania, że próba samobójcza jest zjawiskiem towa­ rzyszącym prawdziwemu samobójstwu i jego imitacją, za którym stoją zupełnie inne motywy. Wiele z nich może być wołaniem o po­ moc, gestem przypominającym samobójstwo, któremu nie towa­ rzyszą takie same prawdziwe zamiary, ale który ma mieć określo­ ny oddźwięk społeczny.

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

Samookaleczenie Ludzie czasami popełniają wiele czynów, których skutki nie najlepiej służą przetrwaniu. Można by długo wymieniać: naduży­ cia niebezpiecznych używek, ryzykowna jazda samochodem, nieostrożne obchodzenie się z bronią, substancjami chemicznymi (zob. rozdział 13) i samookaleczenie. Jedną z osobliwych form zachowania opisanych szeroko w lite­ raturze (zob. przeglądy: deCatanzaro, 1981a; Winchel, Stanley, 1991) jest ciągłe samookaleczanie. Zaliczyć do niego można ude­ rzanie głową, bicie się po głowie, drapanie i gryzienie własnego ciała. Reakcje takie najczęściej obserwuje się u przebywających w specjalistycznych ośrodkach ludzi opóźnionych umysłowo i psychotyków. Dotyczą one wszystkich aspektów funkcjonowania, lecz najczęściej dostrzegane są przy niskim poziomie inteligencji i kojarzone z rozmaitymi genetycznymi, wrodzonymi i rozwojo­ wymi nieprawidłowościami mającymi wpływ na układ nerwowy. Podobne formy zachowania zauważyć można u naczelnych trzy­ manych w skrajnie nienaturalnych warunkach, zwłaszcza po dłuż­ szym okresie izolacji. Często samookaleczenie ma charakter stereotypiczny i powta­ rzający się. Obserwuje się, jak niektóre jednostki uderzają swoją głowę pięściami albo walą nią o twarde przedmioty, takie jak podłoga lub ściany, czasami kilkaset razy na godzinę. Takie zacho­ wania mogą przychodzić falowo, często w sytuacji stresu, płaczu i napadów złości. W dzisiejszych czasach takim ludziom ogranicza się swobodę poruszania lub umieszcza się ich w specjalnych ośrod­ kach, by nie dopuścić, by zrobili sobie krzywdę. Istnieją także konkretne zaburzenia, takie jak zespół Lescha-Nyhana, w którym jednostka zagryza swoje wargi i rozdrapuje ciało, nie mogąc pohamować tego autodestrukcyjnego zachowa­ nia. Jednak walenie głową, uderzanie jej i drapanie obserwuje się także jako wynik ograniczenia umysłowego i umieszczenia w za­ kładzie zamkniętym. Nie udało się zatem wyróżnić żadnych poje­ dynczych genetycznych, wrodzonych ani rozwojowych przyczyn takiego zachowania. Pierwsze koncepcje wyjaśnienia tych zjawisk opierały się na

145

346

Rozdział 10

mechanizmach uczenia się i wzmacniania przez opiekunów, co miało dotyczyć wszystkich typów zachowania. Walenie głową o różne przedmioty oczywiście wywołuje u obserwatorów silne reakcje emocjonalne, którzy często wykazują chęć interwencji i zwracają uwagę na osobę dokonującą w ten sposób samookale­ czenia. Mechanizmy te mogą pomóc w wyjaśnieniu niektórych przypadków, jednak obecnie wszyscy skłaniają się raczej w stronę czynników biologicznych, które dotyczą sposobu doświadczania bólu lub unikania i braku własnej kontroli ruchowej spowodowa­ nych nieprawidłowościami na poziomie neurologicznym. Nadal jednak nie znamy pełnej odpowiedzi na pytania o przyczyny ta­ kiego zachowania.

Ewolucyjne ograniczenia działań samozachowawczych Szerokie ujęcie ewolucyjne może pomóc w wyjaśnieniu, dlacze­ go działania samozachowawcze mają w ogóle jakiekolwiek ogra­ niczenia. Chociaż mechanizmy te są głównym składnikiem moty­ wacji, a dobór naturalny bez wątpienia im sprzyja, to istnieje pe­ wien zakres okoliczności, w których dochodzi do ich załamania. Zacznijmy od końca rozdziału 8. W skali przemian ewolucyjnych nasze życie jest bardzo krótkie 1może się okazać, że istnieją ważniejsze cele od samolubnego prze­ trwania. Rozważmy następującą kwestię: skoro nie sposób unik­ nąć śmierci, co można by zrobić, by ochronić zamierzenia długo­ terminowe, te wykraczające daleko poza nasze życie? W rozdziale 2 podaliśmy naukową odpowiedź na to pytanie. Cząstki każdej istoty można się doszukać w jej potomstwie i w potomstwie naj­ bliższych krewnych, które przekaże geny danego osobnika dal­ szym pokoleniom. Dobór naturalny sprzyja przeżyciu jednostki tylko do czasu, gdy nastąpi przekazanie genów następnej gene­ racji. Maksymalizacja ogólnej sprawności i reprezentacja genów w przyszłym pokoleniu niekoniecznie musi wymagać, by dany organizm żył dłużej, a czasami jest to wręcz niepożądane (deCatanzaro, 1991b).

Szczęście, smutek i strategie radzenia sobie

Wygląda zatem na to, że niekiedy istnieją lepsze sposoby, by dążyć do ogólnej sprawności niż samo przeżycie. Zastanówmy się nad sytuacją matki broniącej swoich młodych przed niebezpie­ czeństwem. Troje młodych posiada więcej jej genów niż ona sama. Wystawienie swojego życia na szwank w ich obronie jest z punktu widzenia ogólnej sprawności czynem adaptacyjnym. Jeśli posiada­ ny przez nią wiek obniża wartość rozrodczą, poświęcenie może być warte obrony choć jednego lub dwojga młodych. Taką samą logiką może się kierować żołnierz oddający swe życie w obronie krewnych i wspólnoty. Korzyści dla ogólnej sprawności wyciąg­ nięte ze śmierci czasami przewyższają straty. Teoretycznie to samo dotyczy tych osobników, które mają małe szanse na rozród lub niską wartość rozrodczą, a jednocześnie sta­ nowią obciążenie dla swoich krewnych, ponieważ na przykład żyjąc, uszczuplają gromadzone przez nich zapasy, które mogłyby posłużyć potomkom posiadającym wyższą wartość rozrodczą. W takich warunkach przeżycie człowieka osłabia jego ogólną sprawność, ponieważ obniża szanse na to, by jego geny zostały przekazane następnym pokoleniom. Nie ma wówczas powodów, by dobór naturalny sprzyjał motywacji do przeżycia. W licznych przypadkach i generacjach mógł on nawet wpływać na zwrot mo­ tywacji w kierunku śmierci. Istnieje nawet funkcja matematyczna łącząca wartość rozrodczą, teorię starzenia się i ogólną sprawność, która wyjaśnia, w jaki sposób dobór naturalny zdołał wpłynąć na zróżnicowanie motywacji do przeżycia, jakie obserwujemy na przestrzeni wielu pokoleń (deCatanzaro, 1991b; zob. także roz­ dział 8). Freud (1924) na podstawie obserwacji klinicznych sformułował pojęcie i n s t y n k t u ś m i e r c i w psychologii człowieka. Mimo że nie potrafił wyjaśnić, w jaki sposób instynkt ten mógł ewolu­ ować, w dzisiejszych czasach jego istnienie z punktu widzenia ewolucji uważa się za bardzo prawdopodobne. Mógł się wy­ kształcić, ale tylko wtedy, gdy śmierć dawała rzeczywiste korzyści dla stanu ogólnej sprawności. Prawdopodobnie ujęcie ewolucyjne nie wystarczy, by ogarnąć wszystkie aspekty popełnianych w dzisiejszych czasach samo­ bójstw. Za uwarunkowania genetyczne odpowiedzialne są raczej

347

348

Rozdział 10

te warunki, z jakimi do czynienia mieli nasi przodkowie, a nie te, w których żyjemy obecnie. Samobójstwa nie mające wymiaru adaptacyjnego mogą wynikać z przemian społecznych, psychopa­ tologii i pojawienia się nowych zagrożeń, takich jak broń palna, narkotyki i samochody. W przypadku zetknięcia z niespotykany­ mi wcześniej okolicznościami ewolucyjnymi nie możemy oczeki­ wać w pełni przystosowawczego zachowania. Dobór naturalny nie zdążył przygotować ludzi do tego, by zachowywali się w s p o ­ sób adaptacyjny w sytuacjach łatwego dostępu do broni palnej, narkotyków, samochodów i toksycznych substancji chemicznych (zob. dodatek 2-1). Fakt ten może sprawić, że niektórzy ludzie podchodzić będą do życia w sposób impulsywny, co wcale nie leży w interesie ogólnej sprawności. Niemniej jednak koncepcje ewolucyjne poniekąd są spójne ze znaną nam etiologią społeczną samobójstwa, która, jak opisaliśmy powyżej, najczęściej dotyczy wyizolowanych mężczyzn, ludzi nie posiadających odpowiednio dobrych związków reprodukcyjnych i znajdujących się w warunkach alienacji od rodziny i wspólnoty. Może się też okazać, że istnieje swego rodzaju przełącznik emocjonalny, który zmienia naszą motywację do przeżycia, ale tylko w ograniczonej liczbie sytuacji.

R o zd ział II

Miłość i przywiązanie

odobnie jak w przypadku innych potocznych terminów używanych w opisie emocji miłość ma wiele znaczeń i dla­ tego w celach naukowych musimy bardziej precyzyjnie zdefinio­ wać temat naszych obecnych rozważań. Większość psychologów wyróżnia kilka typów miłości i przy­ wiązania. Harlow (1971) wyszczególnia trzy podstawowe formy stanów afektywnych. Związek pomiędzy matką a dzieckiem ma fundamentalne znaczenie i jest niezbędny do przeżycia. Związek rówieśniczy występuje pomiędzy rodzeństwem lub towarzyszami zabawy w równym wieku. Związek heteroseksualny ma na celu reprodukcję niespokrewnionych ze sobą przedstawicieli przeciw­ nych płci. W zasadzie można by wyróżnić bardziej szczegółowe formy przywiązania, wyznaczając wiele typów. Związek matki i dziecka jest zjawiskiem wzajemnym, ale może być rozpatrywany z dwóch różnych punktów widzenia, mianowicie: albo ze strony matki, albo ze strony dziecka. Przywiązanie i opieka nad dzieckiem może przybierać rozmaite formy, chociaż większość dzieci doświadcza troski ze strony obojga rodziców i pozostaje w ścisłym związku również z ojcem. We wszystkich kulturach, choć z różną częstotli­ wością, mamy do czynienia także z rodzinami wielopokoleniowy­ mi, w których nierzadko obserwujemy ścisłe, zażyłe kontakty po­ między dzieckiem a dziadkami. Więź między rodzeństwem może charakteryzować się okazywanym sobie wzajemnie wsparciem lub rywalizacją. Stosunki te stanowią często także podstawę relacji z rówieśnikami i mogą być utrzymywane nawet przez cale życie. Wśród rówieśników obserwuje się wiele form przyjaźni i kole­

P

350

Rozdział 11

żeństwa. Jedną z uniwersalnych tendencji dostrzeganych we wczes­ nych okresach życia jest łączenie się z innymi, niespokrewnionymi genetycznie ludźmi, którzy są w podobnym wieku, tej samej płci i na jednakowym poziomie rozwoju. Przyciąganie i łączenie się w pary seksualne również może mieć wiele aspektów (zob. roz­ dział 7). W okresie poprzedzającym zaloty, a także już w czasie ich trwania lub w momencie przeżywania „romantycznej miłości" charakteryzują się ujawnianiem silnych emocji. Inaczej jest już w stabilnym związku heteroseksualnym powstającym po kilku la­ tach, u podstaw którego tkwią sprawy związane z wspólną ro­ dziną i wzajemne zainteresowania. Oczywiście mamy ponadto do czynienia z szerokim spektrum typów przyjaźni, koleżeństwa i związków w wieku dorosłym.

RELACJE RODZ1C-DZIECKO Przywiązanie niemowlęcia do matki Związek matki z dzieckiem jest najsilniejszym i najbardziej za­ sadniczym wyróżnikiem ludzkiego zachowania społecznego. Sta­ nowi on podstawę natury ssaka obserwowanej od najwcześniej­ szych etapów ewolucji i jest warunkiem przeżycia. Chociaż we współczesnych czasach możliwe jest karmienie dzieci za pomocą butelki, dostarczając sztuczny preparat mleczny, oraz usuwanie nieczystości i sterowanie otaczającym je środowiskiem w specjal­ nie do tego stworzonych pomieszczeniach, nikt nie będzie się upierał, że jest to mądre działanie. Zasadnicze znaczenie silnego związku z matką wykracza daleko poza poziom zaspokojenia po­ trzeb fizycznych. Mamy do czynienia ze skoordynowanymi wzorcami zachowań matki i dziecka, które są uniwersalne dla wszystkich kultur ludz­ kich. Miłość matczyna objawia się ciepłym i delikatnym tuleniem, dostarczaniem pożywienia, usuwaniem przeszkód i wymianą emocjonalną z dzieckiem. Polega ona na karmieniu, innych rodza­ jach kontaktu fizycznego oraz na komunikacji emocjonalnej po­ przez wzajemne wpatrywanie się w siebie, wyrazy twarzy i into­

Miłość i przyuńązanie

nację głosu. W ciągu pierwszych miesięcy życia tworzeniu przy­ wiązania dziecka do matki sprzyjają wrodzone zachowania pro­ wadzące do zbliżenia i roztoczenia nad nim opieki (Bowlby, 1969). Do mechanizmów tych należą intensywny płacz i mimika wyra­ żająca dyskomfort, a z drugiej strony oznaki ukojenia i skuteczne­ go uspokojenia. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 3, noworodki większości ssaków reagują głosem na oddalenie się matki, przy­ wołując ją w ten sposób do powrotu, i na ogół przestają płakać, gdy zostają przez nią utulone. Zwykle dziecko trzymane jest na ręku i karmione piersią, cze­ mu towarzyszy zachowanie kontaktu wzrokowego i wymiana uśmiechów pomiędzy nim a matką. Poprzez kołysanie i branie na ręce oraz stymulację dotykową, w której zakres wchodzi trzymanie i głaskanie, reguluje ona czynności fizjologiczne i spokój dziecka, kontrolując takie czynniki, jak odżywianie, temperaturę, poczucie bezpieczeństwa (Hofer, 1981). Reaguje ona ponadto na emocje i sta­ ny pobudzenia dziecka i pociesza w momentach zaniepokojenia. Jak na razie nie do końca jeszcze dowiedziono zdolności nie­ mowlęcia do identyfikacji jednej postaci matki. Wiadomo powszech­ nie, że najlepszym okresem do adopcji jest wczesny etap niemow­ lęctwa, zanim pojawi się konkretne przywiązanie do matki, kiedy dziecko podobnie reaguje na pielęgniarki i innych opiekunów za­ stępczych, którzy zdołają zadbać o jego pożywienie i spokój. Przy­ wiązanie do pojedynczej postaci matki nie jest ani natychmiasto­ we, ani automatyczne. Nie obserwuje się ani procesu wdrukowa­ nia, ani gwałtownej fiksacji na matce w okresie krytycznym. Przy­ wiązanie dziecka do pojedynczej osoby jest stopniowo wzmacnia­ ne poprzez spokój, bliskość i zaspokajanie jego potrzeb. W okresie od około trzech do pięciu miesięcy dziecko zwykle prezentuje selektywne zachowania wynikające z przywiązania. W tym wieku potrafi odróżnić jedną twarz od drugiej i uśmiecha się do znanych osób. Łatwiej daje się uspokoić przez kogoś bliskie­ go, zwykle przez matkę lub członków rodziny. Około szóstego lub siódmego miesiąca życia większość dzieci tworzy wyraźne przy­ wiązanie do jednej osoby, zwykle do matki, która jako jedyna ma moc uspokajania. W tym czasie pojawiają się pierwsze ruchy lokomocyjne (pełzanie) i dziecko zaczyna badać otoczenie, traktując

151

152

Rozdział 11

matkę jako bazę jego wędrówek. Pojawia się również lęk przed od­ dzieleniem od matki oraz lęk przed nieznajomymi. Obawy te są wyrażane mimiką twarzy, wokalizacją (krzykiem) oraz aktywno­ ścią ruchową w kierunku matki lub opiekuna. Ich nasilenie przy­ pada na ósmy miesiąc, choć obserwuje się w tej kwestii znaczne zróżnicowanie indywidualne i wśród ekspertów nadal toczą się na ten temat dyskusje (Ainsworth i in., 1978; Bowlby, 1969; Buechler, Izard, 1983). Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 10, Bowlby (1973) dokonał opisu sekwencji zachowań dziecka oddzielonego od mat­ ki: początkowy protest, płacz niemożliwy do uspokojenia przez in­ nych opiekunów oraz niestrudzone próby odnalezienia matki. Po dwunastym miesiącu życia dzieci wykazują wzrost zaintere­ sowania innymi osobami i darzą ich większą uwagą, dotyczy to ojca, rodzeństwa, innych członków rodziny oraz opiekunów. Jed­ na z długo funkcjonujących perspektyw tłumaczyła tego typu przywiązania w kategoriach warunkowania (zob. rozdział 3 i 12). Gdy inni ludzie zaczynają być kojarzeni z zaspokajaniem potrzeb i bezpieczeństwem, stają się stopniowo źródłem gratyfikacji i wa­ runkowymi czynnikami wzmocnienia. Teoretycznie, każdy kto będzie wielokrotnie kojarzony z pozytywnym wzmocnieniem, sam stanie się czynnikiem wzmacniającym.

Więź matki z niemowlęciem Więź rodziców z dzieckiem również pojawia się stopniowo. Wiele dzieci jest kochanych, zanim jeszcze się narodzą. Z punktu widzenia matki tutaj także nie mamy do czynienia z prostym wdrukowaniem. U niektórych gatunków, na przykład u owiec, sil­ ny związek z młodym może polegać na węchowym wdrukowa­ niu, do którego dochodzi w momencie narodzin. U ludzi raczej nie obserwujemy takiego zjawiska. Za to przyjmuje się powszechnie, że więź matki z dzieckiem pojawia się dopiero po jakimś czasie (Crouch, Manderson, 1995). Niemniej jednak niektóre dowody świadczą o tym, że kontakt z dzieckiem w pierwszych godzinach i dniach po porodzie może być szczególnie ważny dla rozwoju matczynej postawy (Klaus, Kennell, 1976).

M iłość i przywiązanie

Laktacja oraz intymne zachowania podczas karmienia bez wąt­ pienia odgrywają ważną rolę w kształtowaniu więzi. Z biologicz­ nego punktu widzenia naturalną konsekwencją zmian hormonal­ nych wywołanych porodem jest przygotowanie do produkcji mle­ ka. Jest ona wynikiem wydzielania oksytocyny i prolaktyny przez przysadkę oraz interakcji pomiędzy matką a karmionym dziec­ kiem. Dochodzi do jedynej w swoim rodzaju wzajemnej gry po­ trzeb matki i dziecka. Matka może mieć potrzebę produkowania mleka i może potrzebować dziecka, by uwolniło ją od jego nadmia­ ru. Laktacja w zasadzie stymulowana jest przez płacz dziecka. Utrzymywać się może przez miesiące, a nawet lata od momentu narodzin i może być stosowana przez kobiety jako metoda ogra­ niczania liczby urodzeń (zob. Eibl-Eibesfeldt, 1989). Oczywiście można ingerować w ten proces poprzez zastąpienie mleka matki sztucznymi preparatami. Obowiązuje także założenie, że w procesie tworzenia więzi po­ między matką i dzieckiem, a także w budowaniu późniejszych związków z innymi dziećmi i w procesie przywiązania heterosek­ sualnego opisanego poniżej, pewną rolę może odgrywać hormon tylnego płata przysadki, oksytocyna (zob. Carter i in., 1992). Wia­ domo jaką funkcję pełni ona w trakcie ciąży, porodu i laktacji. Jej pulsacyjne działanie towarzyszy skurczom macicy i wydzielaniu mleka, a zatem warunkuje podstawowy kontakt matki i dziecka. Badania nad nornikami, które z zasady tworzą związki monogamiczne, potwierdzają pogląd, że produkcja oksytocyny wiąże się z licznymi procesami przywiązania, zwłaszcza tymi, które mają na celu rozród, i tymi, które dotyczą członków rodziny (Carter i in., 1995). W trakcie tworzenia więzi ważne jest także wzajemne wpatry­ wanie się w siebie. Zjawisko to omówili Argyle i Cook (1976). Lu­ dzie częściej przypatrują się tym, których lubią, i dzieje się tak już od pierwszych kontaktów pomiędzy matką a dzieckiem. Długość kontaktu wzrokowego jest ważnym sygnałem uczucia. Dzieci już około czwartego tygodnia zatrzymują wzrok i uśmiechają się na widok ludzkich oczu. Zmiany sposobu patrzenia i przerywanie wzajemnego wpatrywania się w siebie stanowią istotny element zabawy matki z dzieckiem.

3S3

354

Rozdział 11

Fleming wraz z zespołem (1990) przeprowadził badania po­ dłużne nad świeżo upieczonymi matkami, obejmujące okres od ostatnich stadiów ciąży do szesnastu miesięcy po porodzie. Za po­ mocą wywiadu i ankiet oceniał wzorce zmian nastrojów. Chociaż wartości opisujące stan matek pozostawały zasadniczo na jedna­ kowym poziomie, to w trzecim i szesnastym miesiącu po przyjściu dziecka na świat zaobserwowano stosunkową poprawę nastroju w porównaniu z pierwszym miesiącem opieki nad dzieckiem. Po­ zytywne odczucia względem dziecka, zwłaszcza gdy prezentują liniowy wzrost od momentu porodu, prawdopodobnie odzwier­ ciedlają poprawę stanu zdrowia i wzrost poczucia kompetencji matki. Fleming i Corter (1988) poddali obserwacji hormony, na­ stroje oraz nastawienie kobiet po raz pierwszy będących w ciąży i nie zaobserwowali zbytniego związku pomiędzy poziomem naj­ ważniejszych hormonów a więzią łączącą matkę z płodem. Kobie­ ty z pozytywnym nastawieniem w czasie ciąży okazały więcej uczucia po porodzie. Próby połączenia nastrojów poporodowych ze zmianami hormonalnymi w momencie porodu w większości się nie powiodły, a to prawdopodobnie za sprawą ograniczeń natury metodologicznej. Badania prowadzone nad zwierzętami, u któ­ rych możliwa jest manipulacja poziomami hormonów i kontaktem matki z dzieckiem, wykazują, że matczyne zachowanie jest wyni­ kiem złożonej interakcji pomiędzy hormonami a doświadczeniem w obchodzeniu się z młodymi. Pojawienie się samego zachowania możliwe jest za sprawą zmian hormonalnych, do których docho­ dzi pod koniec ciąży, jednak nawet mimo braku odpowiednich hormonów zachowanie może zostać utrzymane dzięki doświad­ czeniu (np. Bridges, 1984; Fleming i in., 1989; Orpen, Fleming, 1987; Siegel, 1986).

Więź ojca z dziećmi Dowody wskazują na to, że więź ojca z jego dziećmi może być tak samo silna jak więź matki, przynajmniej od siódmego miesiąca i dłużej (Lamb, 1977). Oczywiście zależy to od charakteru danej ro­ dziny oraz indywidualnego stylu sprawowania opieki przez męż­

Miłość i przywiązanie

czyznę. Niektórzy zaniedbują swoje dzieci. Wielu innych jest silnie umotywowanych do tego, by być ojcami, w okresie ciąży odczu­ wają radość, uczestniczą w porodzie, pomagają kobiecie przez cały czas jego trwania, aktywnie chronią swoje potomstwo i starają się, by jak najlepiej wykorzystało ono wszystkie etapy rozwoju. W ka­ tegoriach motywacji do podtrzymywania ogólnej sprawności (zob. rozdział 2) dbanie o własne dzieci jest tak samo w interesie ojca, jak i matki. W królestwie zwierząt istnieje wiele przykładów szeroko pojmowanej opieki ojcowskiej i potwierdzenia korzyści wyciąga­ nych z zaangażowania obojga rodziców (Clutton-Brock, 1991). Wgląd w struktury rodziny i style opieki był możliwy dzięki badaniom przeprowadzonym przez Flinna (1992) w pewnej wio­ sce karaibskiej. Ojcowie w Grandę Ansę, na Trynidadzie „istotnie przyczyniają się do działań dla dobra własnych dzieci, chociaż zwykle nie poświęcają zbyt dużo czasu [...] na bezpośrednią opie­ kę nad niemowlętami i maluchami" (s. 78). Obserwuje się duże zróżnicowanie struktur rodzinnych, mogą one być dwupokole­ niowe (rodzice i dzieci), ich trzon stanowić mogą samotni rodzice (zwykle matka), mogą być ponadto rozszerzone o obecność dziad­ ków we wspólnym gospodarstwie domowym. Zachowania rodzi­ cielskie mężczyzn są bardzo różnorodne, „niektórzy dostarczają wielu dóbr i darzą opieką swoje dzieci, inni nie wykazują zbyt du­ żego lub zgoła żadnego zaangażowania" (s. 57). Mężczyźni inaczej traktują własne, a inaczej przybrane dzieci i „zwykle o wiele czę­ ściej przebywają i są mniej antagonistycznie nastawieni do tych, które są z nimi genetycznie spokrewnione niż w przypadku relacji z dziećmi przybranymi" (s. 79). Więzi ojca z dziećmi sprzyja wspólne miejsce zamieszkania. Na ogół traktują oni potomstwo obu płci jednakowo, chociaż czasami ingerują w związki tworzone przez ich nastoletnie córki, a lepszy kontakt mają z dorosłymi sy­ nami. Ponowne wstąpienie w związek małżeński lub brak które­ goś z rodziców może spowodować zaburzenie relacji pomiędzy dzieckiem a rodzicem. Naśladowanie ról rodziców przez dzieci, w myśl klasycznej teorii psychodynamicznej i zdrowego rozsądku, może mieć bar­ dzo duże znaczenie dla przyszłej jakości funkcjonowania człowie­ ka w wykraczających poza zakres niniejszej książki obszarach psy­

355

356

Rozdział 11

chologii. Chociaż najczęściej możemy mieć do czynienia z utoż­ samianiem się z przedstawicielami i naśladowaniem zachowań charakterystycznych dla danej płci, czasami dostrzec również moż­ na problemy wynikające z imitacji postępowania właściwego dla płci przeciwnej. U chłopców wychowujących się bez ojców częściej obserwuje się trudności wychowawcze i niezdolność dostosowy­ wania się w okresie dorastania (Hetherington, 1989). Kontakty dziewczynek z ojcami mają szczególne znaczenie dla rodzącego się w nich poczucia własnej wartości (Bee, 1981) oraz kształtowa­ nia oczekiwań wobec mężczyzn względem ich własnych relacji w okresie dorosłości.

Jakość przywiązania a rozwój emocjonalny Charakter pierwszych więzi łączących z rodziną ma zasadnicze znaczenie dla późniejszych emocji i prezentowanego przez jed­ nostkę typu osobowości. Liczne odkrycia badawcze świadczą o tym, że dostosowanie emocjonalne w ogromnym stopniu wyni­ ka z jakości przywiązania do matki i rodziny. Słynne badania Harlowa (zob. Harlow, 1965,1971,1974; Harlow, Harlow, 1969) nad młodymi rezusami podkreśliły ogromne zna­ czenie opieki matczynej. Malutkie małpki były oddzielane od ma­ tek na różnej długości okresy, co na ogół przynosiło opłakane skut­ ki. Pomimo należytego żywienia i środowiska zauważało się u nich poważne zaburzenia zachowania. Dostrzec można było stereotypiczne bezproduktywne wzorce działania, takie jak kołysanie się w tył i w przód w kącie pomieszczenia, uderzanie otwartą dłonią o własne ciało oraz gryzienie palców i skóry. Młode też czę­ sto piszczały i krzyczały. Gdy dorosły, brakowało im umiejętności społecznych, nie były zdolne do normalnych zachowań seksual­ nych i rodzicielskich. Kiedy młodym pozbawionym matczynej opieki podstawiono pluszową matkę zastępczą, przywiązywały się do tej postaci. Kontakt z miękką powierzchnią powodował pewną poprawę zachowania. Dane te wskazują, że przywiązanie do matki jest poniekąd wrodzone i nie jest całkowicie uwarunko­ wane jedynie na drodze ciągłego zaspokajania potrzeb.

Miłość i przywiązanie

W publicznych domach dziecka i w zakładach dla opóźnionych umysłowo, z jakimi kilka dekad temu mieliśmy do czynienia w krajach rozwiniętych i jakie nadal istnieją w krajach biedniej­ szych, dzieci były wychowywane jak w fabryce, w sterylnych wa­ runkach, gdzie niewielka liczba opiekunów przypadała na duże grupy dzieci. Skutki psychiczne obserwowane u wychowanków takich placówek były na ogół fatalne, dochodziło do opóźnienia rozwoju, dzieci popadały w depresję psychomotoryczną (Spitz, 1946), a nawet dokonywały samookaleczenia (van Valzen, 1975; zob. rozdział 10). U niemowląt obserwuje się różnice indywidualne w jakości przywiązania i uzależnienia od opiekunów. Ainsworth wraz z ze­ społem (1978) badała roczne dzieci, stawiając je, w warunkach la­ boratoryjnych, w „nieznanej sytuacji". Pozostawały one same albo w obecności matki i/lu b osoby obcej. Większość z nich w nowych dla nich okolicznościach wykazywała tendencję do zwracania się i uczepiania się matki. Dzieci wcześniej bezpiecznie przywią­ zane do matki zwykle poszukiwały i utrzymywały kontakt z nią, zwłaszcza po krótkim oddzieleniu. Wyraźnie wolały przebywać z matką niż z obcym i po rozstaniu witały ją uśmiechem lub okrzy­ kiem. Natomiast dzieci, które charakteryzowało przywiązanie nie dające poczucia bezpieczeństwa, reagowały inaczej. Mogły unikać lub ignorować matkę po jej powrocie, traktować ją tak samo jak osobę obcą, nie uczepiać się, a nawet protestować, gdy zostały przez nią podniesione na ręce. Inne, mniej bezpiecznie przywiąza­ ne, prezentowały zachowania ambiwalentne, zarówno dążyły do bliskiego kontaktu, jak i przeciwstawiały się mu, jednak w wyniku rozstania stawały się bardzo niespokojne. Takie różnice indywidu­ alne obserwowano nawet na przestrzeni kilku lat. Dalsze badania wykazały, że kompetencje społeczno-emocjonalne są w dużym stopniu zależne od jakości przywiązania dziecka do matki. Para­ metry fizjologiczne, takie jak funkcjonowanie serca i reakcje korowonadnerczowe mierzone w warunkach stresu u dzieci przy­ wiązanych bezpiecznie i tych, którym przywiązanie nie daje po­ czucia bezpieczeństwa, są z reguły inne (zob. Hertsgaard i in., 1995; Spangler, Grossman, 1993). Harlow (1971) zauważył, że jakość więzi łączących matkę

3S7

358

Rozdział 11

z dzieckiem może określać jego podstawowe poczucie zaufania. Harlow i Mears (1983) omówili obszernie emocjonalne następstwa oraz wzajemne zależności pomiędzy wczesnym przywiązaniem a lękliwością i agresją. Wskazali na to, że rozwój emocjonalny może przebiegać kilkoma alternatywnymi drogami, a jakość więzi pomiędzy matką a dzieckiem może mieć zasadniczy i trwały wpływ na wybór późniejszej drogi rozwojowej. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 9, opieka rodzicielska nad noworodkami nie jest w całości niezawodnym procesem. Jednym z najpowszechniejszych rodzajów zabójstw jest dzieciobójstwo do­ konywane przez matki. Wspominaliśmy już, że ma ono silne ko­ rzenie ewolucyjne, jest obserwowane u ssaków zwykle krótko po porodzie, zwłaszcza gdy noworodki narodziły się z deformacjami lub gdy matce brak jest środków koniecznych do utrzymania po­ tomstwa (Blaffer-Hrdy, 1979). U niektórych ludzi obserwuje się impulsywne oznaki agresji wobec dziecka, najczęściej wywoływa­ ne przykrym bodźcem, jakim jest płacz (Frodi, 1985). Dla większości ojców od ich poczucia pewności zależy to, czy będą inwestować w dzieci. Ewolucyjne podstawy tego zachowa­ nia omówiliśmy w rozdziale 7, a to, jak męska agresja i dzie­ ciobójstwo łączy się z faktem nie bycia ojcem, w rozdziale 9. Ojco­ wie dokonują dzieciobójstwa w określonych okolicznościach przy­ pominających te, które sprzyjają popełnieniu tego czynu przez matki. Mają więc tu też znaczenie takie czynniki, jak stan zdrowia dziecka, moment przyjścia na świat i liczba rodzeństwa oraz do­ stępność środków potrzebnych do jego wychowania. Indywidualne wzorce zachowań różnią się także pod wzglę­ dem poziomu ciepła okazywanego dziecku. Za to po części odpo­ wiedzialne są czynniki genetyczne warunkujące zarówno zacho­ wanie dziecka, jak i rodzica (Kendler, 1996). Zróżnicowaniu indy­ widualnemu podlega również poziom rodzicielskiej ochrony i au­ torytaryzmu; poniekąd kształtowany jest on raczej przez tło ro­ dzinne, na które składają się poglądy i kultura, a nie przez infor­ mację genetyczną. Relacje rodzic-dziecko mają charakter dyna­ miczny i interaktywny, są kontrolowane tak samo przez dziecko, jak i przez rodzica. W obrębie jednej rodziny można zaobserwo­ wać różne wzorce postępowania z różnymi dziećmi.

Miłość i przywiązanie

Niektórzy rodzice mogą znęcać się nad dziećmi lub je zanie­ dbywać (zob. rozdział 9). Inni faworyzują pewne dzieci, jednocze­ śnie zaniedbując pozostałe (Dały, Wilson, 1980). Znęcanie się lub gorsze traktowanie może wynikać z cech dziecka zmniejszających jego atrakcyjność, z nie preferowanej pici lub nie planowanego momentu przyjścia na świat, a także z działania innych stresorów. Niewłaściwe traktowanie bez wątpienia daje początek niewłaści­ wemu rozwojowi (Wicks-Nelson, Israel, 1997). Dzieci z rodzin nie­ pełnych często są w takiej niekorzystnej sytuacji (Hetherington, 1989, Wallerstein, 1991). Pomyślne wypełnianie obowiązków ro­ dzicielskich wymaga dużych nakładów i starannej opieki przez wiele lat. Droga do osiągnięcia sukcesu w okresie dorosłości, z któ­ rym wiążą się dobra materialne i powodzenie rozrodcze, rozpo­ czyna się w dzieciństwie, wymaga kompetentnej opieki rodziciel­ skiej i szkolnej.

Więzy i konflikty rodzinne Chociaż krewni dzielą poniekąd ten sam los genetyczny, ich in­ teresy mogą pozostawać w konflikcie. Zamierzenia rodzica nie zawsze są tożsame z planami jego dzieci. Jest to dobrze znany fakt, o którym się przekonujemy w wielu momentach dojrzewania, zwłaszcza w okresie odstawiania od piersi (Clutton-Brock, 1991; Ewer, 1968). Napięcia pojawiają się wtedy, gdy jedna strona prag­ nie utrzymać związek, a druga ma powody do tego, by z niego wystąpić. Dziecko, które ma być odstawione od piersi, ma powo­ dy, by nadal korzystać z taniego pod względem metabolicznym źródła pożywienia, jednak kontynuowanie tego sposobu odżywia­ nia obniża płodność matki i ogranicza jej swobodę. Moment dorastania jest okresem przejściowym do dorosłości (zob. Weisfeldt, Berger, 1983), w którym obserwuje się wiele zmian motywacyjnych i emocjonalnych. Silniej zarysowuje się dymor­ fizm płciowy i pojawiają się oznaki dojrzewania płciowego, docho­ dzi do tarć międzypokoleniowych oraz zżycia z przedstawicielami tej samej płci. Pojawia się również silne zainteresowanie płcią przeciwną oraz wzrost agresji u osobników męskich. Dochodzi do

359

Rozdział 11

podporządkowania, ale też do indywiduacji i pojawienia się za­ czątków specjalizacji roli. W obecnych warunkach nastąpiło opóź­ nienie etapu dorosłości, a przynajmniej kultura zachęca do odłoże­ nia na kilka lat zabiegów rozrodczych i całkowitego uniezależnie­ nia się od rodziców. Dzieje się tak, mimo że pod względem fizjolo­ gicznym do dojrzewania dochodzi parę lat wcześniej, w wyniku czego obserwuje się społeczno-kulturowe naciski na to, by opóźnić okres dorosłości. Interesy dziecka i rodziców zaczynają się rozmi­ jać, przez co rodzi się konflikt, zwłaszcza w dzisiejszych czasach, gdy presja społeczna zmusza do zaniechania dążenia do niezależ­ ności, powodując rozdźwięk pomiędzy osiągnięciem dojrzałości a momentem, w którym niezależność jest możliwa.

RELACJE MIĘDZY RODZEŃSTWEM I RÓWIEŚNIKAMI Relacje między rodzeństwem Dunn (1988, s. 119) twierdzi, że „stosunki pomiędzy młodym rodzeństwem wyróżniają się potencjałem emocjonalnym i pozio­ mem intymności, jakością rywalizacji, ambiwalencją odczuć i emo­ cjonalnego zrozumienia, które mogą służyć prowokacji lub wspar­ ciu". Bardzo często obserwuje się różnego rodzaju interakcje i na­ śladowanie zachowań. Rodzeństwo ma na siebie zarówno wpływ bezpośredni, jak i pośredni poprzez wzajemne stosunki z rodzica­ mi. Bracia i siostry stanowią dla siebie nawzajem także bliskich i stałych towarzyszy zabawy. Relacje między nimi mogą mieć wydźwięk pozytywny, gdyż stosunki takie często oferują wzajemne wsparcie. Starsze rodzeń­ stwo może na wiele sposobów pomagać rodzicom w wychowywa­ niu młodszych dzieci. Stanowi dla nich wzór do naśladowania. Może wspomagać techniki uczenia się, przekazując informacje o języku, umiejętnościach ruchowych i zachowaniu społecznym, które samo już posiada. Rodzeństwo dotrzymuje towarzystwa i stymuluje, gdy brak innych rówieśników. Może wspierać się na­ wzajem podczas wykonywania trudniejszych czynności. Może

Miłość i przyuńązanie

trzymać tę samą stronę w dyskusjach z innymi dziećmi (a nawet z rodzicami!). Niemniej jednak w większości rodzin, jeśli nie we wszystkich, w których jest więcej niż jedno dziecko, może dochodzić do rywa­ lizacji. Bracia i siostry rywalizują ze sobą o miłość, względy, uwagę i inne aspekty kontaktów z rodzicami (Leung, Robson, 1991). Czę­ ściej dotyczy to rodzeństwa przeciwnej płci, w mniejszych rodzi­ nach, u mniejszych dzieci (od dwóch do czterech lat) i częściej ze strony starszego dziecka, chociaż wszystko to może zależeć od in­ dywidualnego charakteru rodziny. Dobrze znane są przypadki agresji pomiędzy rodzeństwem w młodym wieku i jest to rzeczywiście jedna z najczęstszych jej form obserwowanych u człowieka (Felson, 1983). Może pojawić się, gdy uwaga poświęcana dotychczas jednemu dziecku skiero­ wana zostaje na jego młodsze rodzeństwo. Własność, podział obowiązków i nieodpowiednie zachowanie są częstymi przyczy­ nami natychmiastowych kłótni. Interwencja rodziców może para­ doksalnie przyczyniać się do wzrostu częstotliwości występowa­ nia jawnych oznak rywalizacji (Felson, 1983). Polityka wolnej ręki ze strony rodziców przyczynia się do zaznaczenia dominacji star­ szego dziecka i podporządkowania dziecka młodszego. Interwen­ cja ośmiela młodsze dziecko do stawiania wyzwań i częstszego wzywania rodziców w sytuacji konfliktu. Oczywiście dzieci tak samo jak kocięta, szczenięta, małpki często biorą udział w walce „na niby", której nie można mylić z agresją. Taki sposób zabawy oraz inne jej formy, które omówimy w rozdziale 12, z pewnością mają charakter adaptacyjny, gdyż przyczyniają się do uzyskania bazowej koordynacji ruchowej i opanowania podstawowych umiejętności społecznych. Zazdrość pojawia się zasadniczo wtedy, gdy jednostka jest zależ­ na od związku, czuje się w nim niepewnie, i gdy istnieje zagrożenie jego istnienia (zob. Clanton, Smith, 1987; Parrott, Smith, 1993). Pewne jej formy dostrzega się już w najwcześniejszych stadiach roz­ woju. Małe dzieci okazują ją konkurentom o względy matki. Masciuch i Kienapple (1993) opisali przypadki pojawienia się zazdrości w wieku od czterech miesięcy do siedmiu lat. Filmowali dzieci, któ­ rych matki darzyły wyłączną uwagą inne dzieci lub chwaliły ich

161

362

Rozdział 11

prace. Wykazali, że ten stan emocjonalny można wywnioskować na podstawie stałych i wiele mówiących zachowań emocjonalnych w takich warunkach. Obejmują one bezpośrednie oznaki negatyw­ nych stanów emocjonalnych, zwłaszcza u młodszych dzieci. Za­ chodzą ponadto zmiany w sposobie patrzenia, werbalizacji i dzia­ łaniu wywołanym przez zaistnienie trójkąta pomiędzy dzieckiem, rówieśnikiem a matką, które większość niezależnych obserwatorów zinterpretowała jako próby przyciągnięcia uwagi matki. Często odróżnia się zazdrość od zawiści (Parrott, Smith, 1993). Pierwsza bardziej wiąże się z lękiem przed utratą, brakiem zaufa­ nia, niepokojem i złością. Widoczna jest przede wszystkim w rela­ cjach interpersonalnych. Zawiść częściej kojarzy się z uznaniem czyjejś wyższości w pewnej dziedzinie. Jej emocjonalne skutki są przeróżne i trudno je uznać za stereotypowe, ale mogą obejmować poczucie niższości, tęsknotę, urazę, złą wolę, winę i zaprzeczenie odczuwanych emocji.

Przyjaźń i tworzenie grup Wzajemne stosunki między niespokrewnionymi ze sobą rówieś­ nikami różnią się pod względem jakościowym od relacji między rodzeństwem. Wspólne zainteresowania łączą jednostki, którym brak jedności genetycznej, zwłaszcza dzieci w porównywalnej fa­ zie rozwojowej. W ich rozwoju obserwuje się przywiązanie do ró­ wieśników, które rodzi się stopniowo zwłaszcza pomiędzy trze­ cim a piątym rokiem życia. Porównywalne przywiązanie do ró­ wieśników dobrze znane jest również u innych gatunków, a najle­ piej poznano je u małpek rezus (Harlow, 1971). W myśl ujęcia ewolucyjnego, często dochodziło do bliskich kontaktów z rówieśnikami, ponieważ mieli oni te same cele. Trivers (1971) omówił ewolucję w kategoriach o b o p ó l n e g o a l t r u ­ i z m u jako wyjaśnienie podstaw związków i a l t r u i z m u p r o ­ j e k t o w a n e g o n a j e d n o s t k i n i e s p o k r e w n i o n e , czym szczegółowo zajmiemy się w rozdziale 14. Doświadczenie rozwo­ jowe również odgrywa istotną rolę. Ogólna tendencja do poszuki­ wania przyjaźni może być rozpatrywana w ujęciu ewolucyjnym,

Miłość i przywiązanie

chociaż określone związki prawdopodobnie powstają na drodze uczenia się poprzez wzmocnienie. Jeśli pozostawanie w towarzys­ twie przynosi satysfakcję, dąży się do jego utrzymania. Jeśli nie, może zostać zastąpiony przez inne działania przynoszące istotniej­ sze korzyści. Wraz z wiekiem i wzrostem doświadczenia jedną z najważniejszych cech przyjaźni i związku staje się zaufanie. Przy­ wiązanie do rówieśników jest z reguły mniej niezawodne i trwałe niż więzy rodzinne. Rolę zabawy i naśladownictwa w trakcie rozwoju omówimy w rozdziale 12. Rówieśnicy są niewyczerpanym źródłem wiedzy, stymulacji, czynnikiem wyzwania oraz dostarczają zwrotnych re­ akcji w zakresie umiejętności społecznych, percepcyjnych, języko­ wych i fizycznych. Stają przed tymi samymi wyzwaniami rozwo­ jowymi w tym samym czasie i może między nimi dochodzić do wymiany informacji i naśladownictwa. Dzieci często same sobie nawzajem stawiają wyzwania, często bezceremonialnie, i bezpo­ średnio się krytykują, demonstrują i modelują zdolności społecz­ ne, dokonują socjalizacji emocji. Na przykład wrzeszczą „beksa", gdy widzą infantylne oznaki emocji, które wydają się im niewłaści­ we, ale natychmiast pomagają lub spieszą po pomoc, gdy ich kole­ ga rzeczywiście nie może sam sobie poradzić z problemem. Spra­ wują nad sobą nawzajem kontrolę społeczną oraz trenują umiejęt­ ności osiągania kompromisu oraz określania hierarchii dominacji i podporządkowania. Przyjaźń i przywiązanie wyraża się w gestach. Szczególnie ważny jest kontakt wzrokowy (Argyle, Cook, 1976). Oczy i zerka­ nie są nośnikiem sygnałów społecznych u wielu gatunków. Prawie u wszystkich zwierząt, wpatrywanie się wywołuje pobudzenie i wskazuje na to, że jednostka oczekuje odwzajemnienia i reakcji. Może być ono prezentacją szerokiego zakresu zamiarów, od groź­ by, przez okazanie życzliwości, do intencji seksualnych. Służy ono także określaniu hierarchii dominacji. U ludzi kontakt wzrokowy służy regulacji przepływu informacji, często sygnalizuje, że wza­ jemna reakcja byłaby mile widziana. Gdy stosuje go mówca wobec słuchacza, wskazywać może, że oczekuje reakcji lub że przyszła kolej na to, by słuchacz zabrał głos. Wpatrywanie się ma bardzo ważne znaczenie w komunikacji interpersonalnej we wszystkich

16)

364

Rozdział 11

kulturach. W niektórych, na przykład w Japonii i Europie Północ­ nej, naucza się unikania wzroku innych. Wpatrywanie się stanowi sygnał do nawiązania stosunków i wyrażania emocji międzyludz­ kich. Ludzie patrzą więcej na tych, których lubią, a ci, którzy dużo się wpatrują (lub długimi spojrzeniami), robią korzystniejsze wra­ żenie, chociaż istnieje wiele odstępstw od obu tych uogólnień. Mamy oczywiście do czynienia z różnicami indywidualnymi. Ekstrawertycy wpatrują się częściej, zwłaszcza podczas rozmowy, a kobiety więcej od mężczyzn w przeróżnych sytuacjach, ale także głównie podczas rozmowy (Argyle, Cook, 1976).

Rozmaitości Silna potrzeba afiliacji u ludzi znajduje swój wyraz również w budowaniu więzi z innymi gatunkami. Chociaż z faktu trzyma­ nia zwierząt domowych mogą wynikać wymierne korzyści (zob. rozdział 3), wielu z nas, zwłaszcza w bogatszych krajach, posiada zwierzę wyłącznie dla towarzystwa i z miłości. A jak powszechnie wiadomo, tego typu afekt obserwuje się zarówno u wielu dzieci, jak i u dorosłych. Trudno sklasyfikować te więzi jako rówieśnicze lub rodzicielskie, ale posiadają one pewne ich elementy. Psy i koty prezentują zachowania interpretowane jako błaganie o zwrócenie na nie uwagi (na przykład skomlenie i miauczenie przypominające głos dziecka) oraz jako wyrażanie ukojenia i komfortu (merdanie ogonem i mruczenie). W przypadku psów wzięliśmy sobie na wy­ chowanie gatunek skłonny do budowania silnych więzi rodzin­ nych (wilk), wyhodowaliśmy go w sposób przypominający zależ­ ność rodzinną od konkretnego człowieka (koty mają raczej naturę indywidualistów, chociaż także były hodowane w kontakcie z ludź­ mi). Związaliśmy się z tymi gatunkami przynajmniej przed dzie­ sięcioma tysiącami lat. U wielu z nas pojawia się zależność (lub za­ leżność zastępcza) pomiędzy człowiekiem a zwierzęciem, charak­ teryzująca się komunikacją emocjonalną opartą na właściwym każdemu z gatunków repertuarze gestów i dźwięków wokalnych.

Miłość i przywiązanie

WIĘZI PARTNERSKIE Korzenie ewolucyjne Proces łączenia się w pary zaczęliśmy opisywać w rozdziale 7. Przypomnijmy sobie, że u ludzi, tak samo jak u innych gatunków, jest to przedsięwzięcie ryzykowne i wymagające współzawodnic­ twa. Odbywa się ono na poziomie najprostszych mechanizmów atrakcyjności seksualnej ssaków. Eibl-Eibesfeldt (1989) zauważył, że ludzie są jedyni w swoim rodzaju pod względem zdolności do zakochiwania się. Niemniej jednak łączenie się w pary obserwowane jest u więk­ szości gatunków ptaków, podczas gdy u ssaków monogamia ogra­ nicza się tylko do niewielkiej liczby gatunków (Clutton-Brock, 1991). Więzy heteroseksualne na ogół charakteryzują się opieką obojga rodziców nad dzieckiem. Jest ona korzystna dla młodych, które wymagają większej opieki, wychowania i instruowania po to, by mogły poradzić sobie w życiu dorosłym. Przywiązanie społeczne, między innymi heteroseksualne więzi w parach, obser­ wuje się tylko u kilku małych ssaków, na przykład u norników, a także u kilku drapieżników, takich jak lisy i wilki, i oczywiście u ludzi. Relacje pomiędzy kobietą a mężczyzną mają niebywale złożony i idiosynkratyczny charakter. Podstawowy wymiar tego związku jest taki sam, jak u innych gatunków, jednak jego unikal­ ne aspekty wynikają ze skomplikowanego wzajemnego oddzia­ ływania pomiędzy ludźmi na poziomie poznawczym, społeczno-emocjonalnym, osobowościowym i ekonomicznym. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 7, w przypadku ludzi okres zalotów może być bardzo długi, niektóre pary nawet kilka lat po­ zostają w związku przyjacielskim, zanim nabierze on bardziej in­ tymnego charakteru, natomiast inne zawiązują się bardzo szybko. Prawdopodobnie Eibl-Eibesfeldtowi chodziło o wydłużony etap często nie wynagrodzonego zadurzenia i tęsknoty (wielkie za­ uroczenie), który poprzedza moment powstania związku lub który trwa, mimo że związek został zerwany. Tego zjawiska nie należy badać w ujęciu naukowym, ale oczywiście mamy do czynienia

365

Rozdział 11

z obszernymi zbiorami literatury, poezji i muzyki poświęconymi temu tematowi. Przypomnijmy sobie omówioną już psychologię dymorfizmu płciowego opisującą atrakcyjność partnerów. Na ogół strategie wy­ korzystywane przez mężczyzn i kobiety różnią się od siebie, podob­ nie jak wzorce prezentowane u innych gatunków ssaków, mianowi­ cie osobniki żeńskie zwykle poszukują bezpiecznych związków ofe­ rujących wsparcie, podczas gdy osobniki męskie wykazują zaintere­ sowanie wieloma kontaktami i skupiają się na akcie płciowym, co może sprzyjać powodzeniu rozrodczemu (Symons, 1979). Dowody empiryczne (Buss, 1989; Feingold, 1992) potwierdzają ten pogląd. W wielu kulturach mężczyźni i kobiety posługują się odmiennymi kryteriami w doborze partnera. Kobiety bardziej niż mężczyźni mogą się skupiać na cechach, które oznaczają stan posiadania za­ sobów i wierność w dostarczaniu tych zasobów. Natomiast męż­ czyźni, w przeciwieństwie do kobiet, koncentrują się raczej na wy­ glądzie fizycznym, zwłaszcza na cechach oznaczających płodność, młodość i dobry stan zdrowia. Ważna jest dla nich także wierność płciowa, starają się uniknąć inwestowania w dzieci, których nie są ojcami. Oczywiście normy społeczne i reguły kulturowe określają spo­ soby, jakimi ludzie mogą się łączyć w pary. Prawie we wszystkich kulturach obserwujemy rytuały dotyczące zawarcia związku małżeńskiego, a w wielu również rytuały towarzyszące zalotom. Dorośli ludzie często zawierają takie związki w sposób idiosynkratyczny i czasami poligamiczny, co wymuszone jest biologią i nor­ mami kulturowymi, w celu posiadania wspólnych dzieci i wspól­ nego spędzania czasu.

Miłość romantyczna a miłość towarzyska Fizyczne oznaki miłości Darwin opisał (1872, s. 224-225) jako „jedne z najsilniejszych, do których zdolny jest umysł". Jednak jest ona mniej stereotypiczna i uniwersalna niż inne emocje i często wy­ raża się „delikatnym uśmiechem oraz rozpromienieniem oczu. Od­ czuwane jest wtedy silne pragnienie dotknięcia ukochanej osoby".

Miłość i przywiązanie

W czasie zalotów lub w okresie kształtowania związku, emocje mogą być bardzo intensywne i niestabilne. Wiele osób odróżnia tego typu namiętność od miłości towarzyskiej, stabilniejszego, mniej intensywnego i długotrwałego przywiązania opartego na wzajemnej zależności. Miłość romantyczna lub namiętna znana jest pod wieloma na­ zwami, takimi jak zadurzenie, choroba z miłości, zakochanie, mi­ łość obsesyjna. Jak wiadomo powszechnie, takie uczucia nie zaw­ sze są długotrwałe. Czasami jakaś nowa informacja lub jednorazo­ we odrzucenie sprawia, że wszystkie niedoskonałości wyparte z idealnego obrazu nagle ulegają uwypukleniu! Z drugiej jednak strony czasami zadurzenie przeradza się w obsesję. Hatfield i Sprecher (1986; zob. także Carlson, Hatfield, 1991; Hatfield, Rapson, 1987) twierdzą, że miłość namiętną można zdefi­ niować w kategoriach poznawczych, emocjonalnych i behawioral­ nych komponentów kojarzonych z tęsknotą za zespoleniem. Ele­ ment poznawczy zakłada zaangażowanie w ukochaną osobę, idealizację i pragnienie jej poznania. Element emocjonalny obejmuje: pociąg (zwłaszcza seksualny) do tej osoby, pozytywne odczucia, gdy wszystko dobrze się układa, negatywne, gdy sprawy nie mają się tak, jak się tego oczekiwało, tęsknotę za odwzajemnieniem, pra­ gnienie całkowitego i trwałego zjednoczenia oraz pobudzenie fi­ zjologiczne. Na komponent behawioralny składają się próby okre­ ślenia uczuć drugiej osoby, studiowanie tej osoby, asystowanie jej oraz próby doprowadzenia do i utrzymania fizycznej bliskości. Zainteresowanie seksualne prowadzi do wpatrywania się i roz­ szerzenia źrenic w wyniku pobudzenia układu autonomicznego. Kontakt wzrokowy ponadto odgrywa ważną rolę w przekazaniu istoty związku między ludźmi. Jest on stale wykorzystywany w okresie zalotów i rozwoju uczucia. Badania wykazały, że zaanga­ żowane w związek pary częściej się w siebie wpatrują, niż ma to miejsce w przypadkach przygodnych znajomości, oraz że dłuższe spojrzenia postrzegane są przez innych jako wskaźnik trwałości związku (Argyle, Cook, 1976). Natomiast miłość towarzyska lub małżeńska jest mniej inten­ sywna i bardziej stabilna. Opiera się w większym stopniu ńa wspól­ nych interesach, długotrwałej przyjaźni i wzajemnej zależności.

367

368

Rozdział 11

Wspólne zainteresowania trwałych związków partnerskich często dotyczą dzieci i rodziny. Carlson i Hatfield (1991) wskazują na to, że pomyślne życie intymne ma wymiar poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Element poznawczy zakłada otwarcie na drugą osobę, zwłaszcza wyjawianie najintymniejszych aspektów własne­ go „ja", między innymi rozmaitych przewrażliwień, poczucia siły i słabości, nadziei i lęków. Charakterystyka emocjonalna obejmuje głęboką troskę o partnera, z którą wiąże się także potencjał spra­ wiania mu bólu i wywoływania zazdrości, zwłaszcza gdy znane są doskonale jego słabości. Pomyślne związki charakteryzują się rów­ nież dogłębnym zaufaniem, chociaż istnieje ryzyko zdrady po­ ciągającej za sobą nieodwracalne skutki. Aspekt behawioralny za­ kłada poczucie komfortu płynącego z bliskości, także z zachowań seksualnych. Zauważono, że na poziomie fizjologicznym pewną rolę w two­ rzeniu związków heteroseksualnych i w innych społecznych pro­ cesach tworzenia przywiązania może odgrywać oksytocyna (zob. Carter i in., 1992). Ten hormon jest wydzielany w trakcie zachowań seksualnych u ssaków, także u ludzi, i może być skojarzony z reak­ cjami orgazmicznymi u obu płci (Fox, Knaggs, 1969; Komisaruk, Steinman, 1986). Według Cartera (1992, s. 131) „oksytocyna i/lu b reakcje nerwowe towarzyszące jej wydzielaniu mogą mieć pewien skutek behawioralny podczas pobudzenia seksualnego, orgazmu, zaspokojenia i innych aspektów wzajemnych stosunków społeczno-seksualnych". Podczas aktywności płciowej jej wydzielanie jest spowodowane pobudzeniem autonomicznego układu nerwowego i odruchów rdzeniowych. Często uważa się, że zaspokojenie ma charakter spajający. Prace prowadzone na nornikach wskazują na to, że oksytocyna odgrywa pewną rolę w tworzeniu przywiązania w kontekście roz­ rodu i związków krewniaczych (Carter i in., 1995). Niewykluczone również, że w kształtowaniu preferencji dotyczących partnera udział biorą gruczoły nadnerczy (DeVries i in., 1996), ich działanie charakteryzuje dymorfizm płciowy, ponieważ jednoczesne odczu­ wanie stresu lub wstrzyknięcie kortykosteronu wzmaga przychyl­ ność osobników męskich do żeńskich, podczas gdy te same wa­ runki hamują upodobanie samic do samców. W rozdziale 7 omó­

Miłość i przywiązanie

wiliśmy, jak samce ssaków mogą zostać pobudzone seksualnie przez krótkotrwały stres i uaktywnienie katecholamin. Co cieka­ we, istnieją dowody na to, że pociąg seksualny u ludzi może się wzmagać w stanach silnego lęku (Dutton, Aron, 1974). Nie jest łatwo obserwować to, co się dzieje w mózgach ludzi przeżywających romantyczną miłość, a i niełatwo jest znaleźć od­ powiadający im model zwierzęcy. Jak wynika z rozdziału 7, wie­ my wiele o pociągu seksualnym. Ujawnia się pod wpływem bodź­ ców zapachowych, które u wielu ssaków służą także identyfikacji osobników. Jednak, w kontekście związków międzyludzkich, wie­ my niewiele na temat procesów nerwowych. Chociaż nie są to for­ malne dowody badawcze, możemy jednak dowiedzieć się czegoś o neurochemicznych podstawach stanów afektywnych na podstawie subiektywnych doznań ludzi badanych eksperymental­ nie (i zwykle nielegalnie) z użyciem substancji farmakologicznych wchodzących w reakcje z monoaminami mózgu, zwłaszcza tymi, które wywołują stany euforii (zob. Liebowitz, 1983). W rozdziałach 8 i 10 zaprezentowaliśmy dowody, które mogą zilustrować potencjalną głębię przywiązania towarzyskiego, opi­ sane w literaturze na temat żałoby i stanu owdowienia. W rozdzia­ le 8 przedstawiliśmy kilka badań ukazujących, że współczynnik umieralności, bez względu na przyczyny zgonu, wzrasta w pierw­ szych miesiącach i latach żałoby (Helsing i in., 1981; 1982; Parkes i in., 1969). Przywiązanie ma wpływ na wiele innych emocji, zarówno po­ zytywnych, jak i negatywnych. Z pewnością poczucie własnej wartości jest kształtowane w odniesieniu do znaczących osób, do których należą: matka, rodzina i rówieśnicy, a w okresie dorosłości jest wrażliwe na ocenę przez uznanych reprezentantów płci prze­ ciwnej. W rozdziale 10 opowiedzieliśmy, w jaki sposób niskie po­ czucie własnej wartości wiąże się ze zjawiskiem depresji psychicz­ nej i zachowaniami niebezpiecznymi dla życia.

169

370

Rozdział 11

Zazdrość seksualna Podobnie jak u dzieci, zazdrość dorosłych pojawia się u tych jednostek, które są zależne od związku, a czują się w nim niepew­ nie (zob. Clanton, Smith, 1987; Parrot, Smith, 1993). Może uwalniać lawinę emocji, z których wiele jest postrzeganych jako negatywne zarówno z subiektywnego, jak i społecznego punktu widzenia. Są to takie emocje, jak: ambiwalencja miłości i nienawiści, gniew, lęk, niepokój, smutek, wstyd, upokorzenie, frustracja, depresja i pra­ gnienie zemsty. Zazdrość jest tym silniejsza, im większym autory­ tetem, posiadaniem lepszych zasobów i atrakcyjnością rywal wy­ daje się cieszyć (Mclntosh, Tatę, 1992). Zazdrość może poniekąd mieć charakter dymorficzny. Przed­ stawiciele obu płci obawiają się zakażenia drogą płciową, jak rów­ nież odejścia partnera, co może być skutkiem jego płciowej i emoc­ jonalnej niewierności. Jednak, jak już powiedzieliśmy w rozdziale 7, istnieją ewolucyjne powody, by uznać istnienie dymorfizmu płciowego w psychologii doboru partnera. Osobniki męskie stoją na straży wierności partnerki, chroniąc się przed inwestowaniem w nie swoje potomstwo (Dały i in., 1982). Z natury więzi ze strony samców budowane są na przekonaniu o własnym ojcostwie. U osobników żeńskich, które z zasady ponoszą większe koszty związane z rozrodem i wykarmieniem dzieci, możliwość zerwania związku może budzić obawy o wsparcie i dostęp do zasobów. Przedstawiciele obu płci boją się niewierności seksualnej i poten­ cjalnej niewierności uczuciowej, lecz samce bardziej niż samice niepokoi myśl o niedotrzymaniu seksualnej wierności przez part­ nerkę niż o jej wiarołomstwie emocjonalnym (Buss i in., 1992). Nadal toczą się debaty na temat znaczenia rozwoju ewolucyjnego i uczenia się społecznego dla psychologii dymorfizmu płciowego (zob. Hupka, Bank, 1996; Wiederman, Allgeier, 1992). Jak powszechnie wiadomo i co zostało udokumentowane w stu­ diach przypadków zabójstw tak bardzo nagłaśnianych przez me­ dia, zazdrość może u niektórych wywoływać silne stany gniewu. W rozdziale 9 zaprezentowaliśmy dane dotyczące zabójstwa w kontekście rozrodczym u ludzi i innych gatunków. Trójkąty miłosne mogą prowokować podobne zdarzenia.

Miłość i przywiązanie

Relacje seksualne, jak wiele innych, zaczynają się od kontaktów z matką i mają wpływ na poczucie własnej wartości. Jak już powie­ dzieliśmy w rozdziale 10, zerwanie związku heteroseksualnego wiąże się z depresją psychiczną, a nawet z zachowaniami zagra­ żającymi życiu. Podobne skutki wywołują trudności w kontaktach z płcią przeciwną i poczucie odrzucenia przez rodzinę (deCatanzaro, 1995). Stany afektywne są ściśle związane z warunkami roz­ rodczymi w kontekście kontaktów płciowych, więzi partnerskich i rodzinnych. W rozdziale 14 bardziej szczegółowo omówimy wpływ społecz­ ny na motywację i emocje, a także różnice indywidualne w kon­ taktach, osobowości i motywacji społecznej.

171

Rozdział 12

Motywacja do nauki

zieci od początku swojego istnienia wymagają opieki, rodzą się bezradne i całkowicie zależne od rodziców. Pod tym względem gatunek ludzki stanowi skrajny przypadek. Trzeba przynajmniej piętnastu lat, byśmy osiągnęli dojrzałość i umiejętno­ ści niezbędne do samodzielnego życia. Współcześnie jeszcze bar­ dziej wydłużyliśmy okres przygotowań do dorosłego życia, do tego stopnia, że potrzeba niekiedy aż dwudziestu pięciu lat kształcenia, zanim jednostka będzie gotowa do w pełni niezależne­ go funkcjonowania. Istotnie, w sytuacji stałego rozwoju technolo­ gicznego i konkurencji na rynku pracy wielu dorosłych musi stale się dokształcać, by nadążyć za postępującymi zmianami. Pomyślny rozwój człowieka zawsze wymagał nabywania wielu umiejętności. Wykazać można, że do nauki pchała nas ciekawość i zabawa. Posiadamy mechanizmy sprzyjające uczeniu się, w na­ szych mózgach zachodzą procesy nagradzania i hamowania za­ chowań, charakteryzuje nas ponadto silna tendencja do naślado­ wania innych ludzi i społecznego uczenia się.

D

Zacięcie badawcze i ciekawość Każdy ze ssaków pozostawiony swobodnie na nie znanym mu wcześniej terenie zaczyna od badania i gromadzenia na jego temat informacji. Z takiego typu zachowania wynikają niezaprzeczalne korzyści, ponieważ łatwiej jest radzić sobie w środowisku, które zostało poznane. Jednak, oprócz wymiernych zysków, należy się liczyć z pewnymi zagrożeniami, gdy nie od razu możliwa jest

Motywacja do nauki

identyfikacja potencjalnych niebezpieczeństw. Gdyby porzucono nas nagle pośrodku bezludnej wyspy i musielibyśmy na niej prze­ żyć, należałoby szybko znaleźć źródła wody, pożywienie i schro­ nienie, warto byłoby również dowiedzieć się, czy zamieszkują ją jadowite węże i czy można też przypadkiem natknąć się na prze­ paście lub miny przeciwpiechotne. Szczur czy mysz pozostawione na otwartej przestrzeni zaczy­ nają biegać, obwąchując i ostrożnie podchodząc do każdego przed­ miotu. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 3, dane dowodzą, że u tych gatunków laboratoryjnych genetyka warunkuje różnice indywidualne w sposobie eksploracji i jakości odruchów emocjo­ nalnych (Broadhurst, 1975; 1976; DeFries i in., 1978). Niektóre zwie­ rzęta w takich sytuacjach wykazują sporą odwagę, inne są mniej śmiałe, zamierają w bezruchu i reagują oddaniem kału. Defekacja często jest postrzegana jako oznaka pobudzenia emocjonalnego lub lękliwości, ponieważ jest skorelowana ze słabszym zacięciem badawczym, a za sprawą odruchów powiązana jest z emocjami. Twój pies lub kot zachowa się podobnie (miejmy nadzieję, że z pominięciem defekacji), jeśli wprowadzimy go do nowego domu lub na nie znany mu teren. Większość zwierząt domowych na no­ wym obszarze zaczyna biegać wokoło mniej lub bardziej ostroż­ nie, w zależności od temperamentu i okoliczności, oraz za pomocą zmysłów gromadzi informacje. Koty poprzez węch i wzrok badają nieznane przedmioty, mogą uderzać je łapami, często wycofując się i znów się do nich zbliżając. Ludzie również wykazują nieskomplikowane zachowania lokomocyjne, do badania terenu wykorzystują węch i wzrok oraz często dokonują manipulacji, ale ponadto eksplorują w o wiele bardziej złożony sposób. Oczywiście prostsze formy badawcze najłatwiej za­ uważyć u raczkujących niemowląt i maluchów, bardziej zaawanso­ wane sposoby pojawiają się wraz z wiekiem i doświadczeniem. Na­ wet rozbudowane czynności obserwowane u dorosłych, takie jak czytanie gazet lub dociekliwe rozmowy (także plotkowanie), można uznać za eksplorację wywołaną ciekawością. Nie ma w ogóle wąt­ pliwości co do tego, że rozpoznawanie środowiska ma duże znacze­ nie adaptacyjne, ponieważ zbieranie informacji oznacza przygoto­ wanie do skutecznego radzenia sobie w przyszłości.

171

374

Rozdział 12

Zabawa Zabawę jako silny, dopiero rodzący się popęd najłatwiej za­ uważyć u rozwijającego się dziecka. Oczywiście dorośli też wyko­ nują czynności, które nazywamy bawieniem się. Zabawa służy zbieraniu informacji i rozwojowi umiejętności, gdyż stanowi natu­ ralny tryb uczenia się. Tego typu zachowania obserwuje się u młodych większości ssa­ ków, między innymi prawie u wszystkich naczelnych, mięsożer­ nych i kopytnych (Ewer, 1968). Nadal jednak nie ma zgody co do tego, czy gryzonie się bawią, oraz jak zdefiniować tego rodzaju ak­ tywność u ptaków, a ponadto istnieją wątpliwości, czy pojęcie za­ bawy odnosi się również do płazów, gadów i ryb (Smith, 1982). Ten stan rzeczy może wynikać po części z braku danych na temat wielu z tych gatunków, ale również z tego, że bez wątpienia ich systemy nerwowe są o wiele prostsze, a tryby adaptacji prymityw­ niejsze. Większość z nas posiada określoną wizję tego, co kryje się za słowem z a b a w a , jednak jak zwykle naukowa precyzja wymaga dokładniejszego określania pojęć. W literaturze etologicznej i psy­ chologicznej termin ten często jest używany w sposób nieprecy­ zyjny, a opisujące go definicje znacznie się od siebie różnią bądź w ogóle ich brak. Smith (1982) po dokonaniu przeglądu literatury na ten temat określa zabawę jako zachowanie nie przynoszące wy­ miernych, natychmiastowych korzyści i charakteryzuje się zróżni­ cowaniem i brakiem efektywności. Bernstein (1982) nazywa tak jakąkolwiek aktywność, w której brak reakcji konsumpcyjnych lub wyraźnego celu. Obydwie te definicje obejmują ogromny zakres zachowań, prawdopodobnie o wiele więcej niż większość z nas uznałaby za zabawę. Zakładając, że zabawa jest czymś wrodzonym, warto byłoby zastanowić się nad jej funkcją. Bez wątpienia koszty zabawy mogą być bardzo wysokie, zalicza się do nich wydatkowanie energii, wystawienie się na ewentualny atak drapieżników i poważne uszkodzenia ciała. Na korzyści natomiast czasami można długo czekać. Fagen (1977) twierdzi, że to właśnie z tych powodów zaba­ wę obserwuje się zasadniczo u gatunków będących przykładem

Motywacja do nauki

selekcji K (zob. rozdział 2), u których długi cykl życiowy może maksymalizować ilość korzyści, a ochrona nad młodymi minima­ lizuje koszty. Większość badaczy zgadza się z tym, że główny pożytek z za­ bawy to trening fizyczny, który sprzyja wytrzymałości i sile (Fagen, 1976) oraz wprawianie się we współzawodnictwie społecz­ nym. Zabawa fizyczna i zabawa społeczna zakłada korzystanie z mięśni, które później są używane przede wszystkim w siłowych czynnościach osobników dorosłych. Do funkcji zabawy może nale­ żeć także socjalizacja reakcji emocjonalnych (Buck, 1983). U naczel­ nych zwierząt społecznych umożliwia doświadczanie stanów afektywnych poprzez reakcje zwrotne. Elementy zachowania społecz­ nego dorosłych, między innymi przybieranie postaw seksualnych, gesty agresji i groźby oraz manifestacje podporządkowania, rów­ nież mogą znaleźć odzwierciedlenie w zabawie (Harlow, 1971). Symons (1978) prowadził pod tym kątem wnikliwe obserwacje małpek rezus i zauważył, że młode dość często trenują umiejętnoś­ ci walki. Podczas gonitw odnotował wzorce lokomocyjne typowe dla międzygatunkowej agresji i prawdopodobnie dla unikania drapieżników. Udało mu się zaobserwować ponadto „minę zaba­ wową", która stale poprzedzała wszystkie interakcje i która praw­ dopodobnie sygnalizowała brak agresywnych intencji. Natomiast mięsożerne, na przykład koty domowe, trenują podkradanie i rzu­ canie się, gryzienie i potrząsanie (West, 1974). U naczelnych naj­ bardziej widoczne są zabawy manipulacyjne i trening z wykorzy­ staniem narzędzi. Symons (1978) doszedł do wniosku, że w przeciwieństwie do innych ssaków dzieci w swoich szamotaninach nie zdobywają umiejętności potrzebnych do walki w dorosłym życiu, ponieważ we wszystkich społecznościach brutalne zachowania dorosłych charakteryzują się użyciem broni i starciami grupowymi. Zmaga­ nia w wykonaniu dzieci wykorzystują prymitywne taktyki, takie jak powalenie przeciwnika na ziemię przy użyciu kopnięć, uderza­ nia, mocowania się oraz nieznacznego gryzienia (Aldis, 1975), i częściej biorą w nich udział chłopcy niż dziewczynki. Symons za­ uważył także, że ludzie aktywnie uczą się nawzajem wielu gier i zdaje się, że tylko oni prowadzą zabawy drużynowe. Oczywiście

175

376

Rozdział 12

aspekt treningu fizycznego w zabawie obowiązuje nawet w nowo­ czesnych kulturach. W aktywności dzieci przeważają zabawy ma­ nipulacyjne i mają zarówno badawczy, jak i rozrywkowy charak­ ter, stanowią trening w tworzeniu i używaniu narzędzi (Smith, 1982). Częste zabawy pozorowane, w których fizycznym dzia­ łaniom i przedmiotom nadawane są umowne znaczenia, są praw­ dopodobnie domeną tylko ludzi, choć ich znaczenie nie zostało do końca poznane. Smith (1982) sugeruje, że taka aktywność pozwala na osiąganie bezpiecznych celów i zdobywanie praktyki w roz­ wiązywaniu problemów. Może również służyć rozwojowi języka i zachowań społecznych. Inni badacze twierdzą, że zabawa może przynosić także krótko­ trwałe korzyści, ponieważ zwiększa zakres informacji odbiera­ nych za pomocą zmysłów oraz prowadzi do pobudzenia, jeśli ich poziom był niższy od optymalnego (Mason, 1965). Zatem powinna mieć na celu niwelowanie znudzenia i należałoby ją sklasyfikować jako zachowanie służące poszukiwaniu wrażeń. Jednak takie wy­ jaśnienie spotkało się z ostrą krytyką, ponieważ trudno określić optymalny poziom pobudzenia (aczkolwiek zob. rozdział 8), a po­ nadto dzieci niedostatecznie stymulowane w rzeczywistości bawią się mniej od innych (Smith, 1982).

Przyzwyczajanie, wyczulanie i klasyczne warunkowanie emocji W trakcie wzajemnego oddziaływania na obiekty znajdujące się w naszym bezpośrednim otoczeniu, w taki czy inny sposób nasze emocje przeobrażają się. Poprzez bardzo dobrze poznane, proste mechanizmy uczenia się nasze reakcje emocjonalne na określone bodźce ulegają modulacji. Jednym z podstawowych procesów jest p r z y z w y c z a j a n i e s i ę. Wiele eksperymentów laboratoryj­ nych dowiodło, że chociaż pewien czynnik w momencie pierwsze­ go zetknięcia się z nim może wywoływać określone zachowanie, reakcja ta słabnie wraz ze stopniowym przyzwyczajaniem się do niego. Zatem na przykład, o ile pierwszy lot budzi w nas silne emocje, o tyle u ludzi często korzystających z samolotu zostają one

Motywacja do nauki

zobojętnione. Chociaż zauważamy, że nowa piosenka lub smak lo­ dów powoduje w nas pewnego rodzaju pobudzenie, po jakimś czasie uznajemy je za nudne. Z drugiej jednak strony czasami mamy do czynienia z działaniem przeciwnym, zwłaszcza gdy bo­ dziec miał charakter traumatyczny. W y c z u l e n i e następuje wtedy, gdy wielokrotne poddanie działaniu pewnego czynnika wywołuje coraz silniejsze reakcje. Zauważamy to u ludzi cier­ piących na alergie. Podobnie dzieje się w przypadku pewnych bo­ dźców urazowych, na przykład u żołnierzy, którzy przeżyli szok eksplozji i podskakują za każdym razem, gdy usłyszą głośniejszy dźwięk. Oba te procesy ściśle wiążą się z warunkowaniem klasycznym (Terrace, 1973; zob. również rozdział 3). Każde ponowne działanie czynnika zmienia jego siłę do wyzwalania reakcji w przyszłości. Przypadkowe bodźce pojawiające się w tym samym czasie co bodziec bezwarunkowy, który wywołuje określone zachowanie, same mogą posiąść kontrolę nad tym zachowaniem. Wielokrotnie formalnie demonstrowano to warunkach laboratoryjnych, poczy­ nając od Pawłowa (1927) uruchamiającego ślinienie u psów po­ przez dzwonienie dzwonkiem, którego dźwięk uprzednio po­ łączył z momentem wydawania pokarmu. Sami możecie się prze­ konać o tym, gdy usłyszycie pewną starą melodię, która przywoła nastrój wcześniej z nią skojarzony. Klinicyści pracujący z ludźmi, którzy mają problemy emocjo­ nalne, na przykład irracjonalne fobie, z reguły zakładają, że u ich źródeł tkwi wyczulenie i warunkowanie klasyczne i wykorzystują te same procesy, by odwarunkować niewłaściwe reakcje (Redd i in., 1979; Wolpe, 1958). Ta linia badań dostarcza największej ilości formalnych dowodów na warunkowanie emocjonalne. Systema­ tyczne odczulanie jest skuteczną metodą wykorzystującą natural­ ne odprężenie odruchów w celu odwarunkowania niepokojów i reakcji lękowych na określony bodziec. Zatem jeśli pacjent boi się czynnika x, może zostać odczulony na jego działanie na drodze rozmyślań i obcowania z nim w stanie głębokiej relaksacji, w który został uprzednio wprowadzony przez terapeutę. W ten sposób x zostaje skojarzony ze stanem odprężenia, a nie z lękiem, przy czym czynnikiem x może być cokolwiek, począwszy od widoku

iii

378

Rozdział 12

węża, przez ruchome schody, psy, a na intymnych sytuacjach sek­ sualnych skończywszy. Ponadto uczymy się przyzwyczajać do działania potencjalnych stresorów poprzez kontakty z nimi i nabywanie nowych umiejętno­ ści, czyli przygotowanie się do radzenia sobie z wyzwaniami w późniejszym życiu. Na taką strategię u n i e s z k o d l i w i a n i a s t r e s ó w powołuje się wiele wskazówek edukacyjnych wyko­ rzystywanych w różnych dziedzinach, w programach przedszkol­ nych, egzaminach szkolnych, lekcjach pływania i szkoleniach woj­ skowych. Była ona również sprawdzana pod kątem zastosowania jako procedura terapeutyczna w psychologii klinicznej (Craighead i in., 1981; Redd i in., 1979). Zabawa i formalna edukacja oczywiś­ cie wykorzystuje elementy odczulania i unieszkodliwiania czynni­ ków stresowych w kontekście rozwoju umiejętności. W wyniku ta­ kiego postępowania jednostki zostaną przygotowane do skutecz­ nego radzenia sobie z wyzwaniami życia dorosłego.

Wzmocnienie i kara Jedna z podstawowych zasad psychologii głosi, że organizmy wykazują tendencję do powtarzania zachowań, za które doczekały się nagrody, i zaniechania tych, za które spotyka kara. Jak już po­ wiedzieliśmy w rozdziale 3, ten ogólny tryb uczenia się jest znany pod nazwą warunkowania instrumentalnego. Zasada jest nastę­ pująca: skutki czynu kształtują późniejsze zachowanie. Liczne eks­ perymenty wykazały, że zwierzęta, nie wyłączając ludzi, są w sta­ nie uczyć się poprzez proces nagradzania i karania (zob. Craig­ head i in., 1981; Nevin, Reynolds, 1973). Ogólnie rzecz biorąc, reakcje, po których następuje nagroda, są wzmacniane i zwiększa się prawdopodobieństwo ich wystąpienia. Często możliwe jest też podtrzymanie ustalonej reakcji przy uży­ ciu w z m o c n i e n i a n i e r e g u l a r n e g o , czyli takiego, które nie następuje za każdym razem, gdy ma miejsce pożądane zacho­ wanie. Na przykład nastolatek może stale prosić rodziców o poży­ czenie samochodu, chociaż nieczęsto się na to zgadzają. Jeśli reak­ cja zawsze pozostaje nienagradzana, w końcu spada częstotliwość

Motywacja do nauki

jej występowania, aż zupełnie zaniknie lub w y g a ś n i e . Po­ zbawienie nagrody za wcześniej nagradzane zachowanie może prowadzić do frustracji (Amsel, 1992) polegającej początkowo na uaktywnieniu tego zachowania, jednak przy ciągłym braku nagro­ dy zachowanie to zwykle zanika. Częstotliwość reakcji może również ulec podwyższeniu, jeśli powoduje ona zaprzestanie działania nieprzyjemnego bodźca, pro­ ces ten nazywamy w z m o c n i e n i e m n e g a t y w n y m . W lite­ raturze naukowej aż roi się od formalnych przykładów pocho­ dzących z badań nad zwierzętami. Na przykład zaprzestanie pora­ żania prądem elektrycznym stanowi nagrodę za reakcję lokomocyjną i sprzyja jej przyszłemu pojawieniu się. Wydaje mi się, że naj­ lepszym zdroworozsądkowym przykładem jest zabijanie much i komarów; nawykowo powtarzamy to działanie, ponieważ koń­ czy nasze nieprzyjemne doświadczenia. Reakcje zostają uwarunkowane w kontekście konkretnych wska­ zówek lub przesłanek sprawujących k o n t r o l ę n a d b o d ź c a m i. Wiele eksperymentów formalnych wykazało, że reakcje instru­ mentalne pojawiają się w kontekście konkretnych bodźców, w któ­ rym zostały nagrodzone, a rzadziej lub w ogóle w innych okoliczno­ ściach, w których zabrakło nagrody. Nieformalne przykłady takich sytuacji są również bardzo powszechne. Kot może się nauczyć, że dźwięk otwieranej puszki oznacza posiłek i zaczyna miauczeć lub ocierać się o nogi właściciela za każdym razem, gdy słyszy pracę otwieracza. Ludzie uczą się automatycznie naciskać pedał hamulca, gdy widzą czerwone światło lub światła stopu w samochodzie przed nimi. Zauważenie, że zegar wskazuje godzinę dwunastą w południe prowokuje wiele osób do wstania z krzesła i udania się na lunch, nawet gdy nie czują się głodni. W pewnym sensie uwa­ runkowanie może spowodować, że wskazówki zewnętrzne będą stymulować stany motywacyjne i zachowanie. Karanie jest odwrotnym procesem, hamującym reakcje, po któ­ rych następuje nieprzyjemna sytuacja. Może ona polegać na wy­ stąpieniu nieprzyjemnego wrażenia lub braku odczuć pozytyw­ nych. Wiele eksperymentów nad zwierzętami wykazało, że kara działa hamująco na reakcje, które do niej prowadzą (Fantino, 1973). Jak wszyscy wiemy, kara jest powszechnie stosowana przez

179

Rozdział 12

rodziców i nauczycieli w celu zapanowania nad niesfornymi dzie­ ćmi, a także przez sądy w celu zapanowania nad niesfornymi do­ rosłymi. Różnego rodzaju publikacje potwierdzają skuteczności procedur karnych, ale jednocześnie podnoszą kwestie ich skutków ubocznych. Craighead wraz ze współpracownikami (1981) zaprezentował spis warunków sprzyjających efektywności kary. Należą do nich: natychmiastowe stosowanie kary po wystąpieniu reakcji niepo­ żądanej, karanie w każdej sytuacji jej wystąpienia oraz wprowa­ dzanie od razu karzącego bodźca o maksymalnej intensywności, a nie stopniowe zwiększanie siły jego działania. Kara przynosi również lepsze efekty, gdy następuje jednoczesne usunięcie pozy­ tywnej motywacji dla tej reakcji i zlikwidowanie perspektyw na nagrodę w przypadku jej powtórzenia. Ważne jest również wzmoc­ nienie pozytywnych reakcji, odmiennych od karanej, przedstawie­ nie innych sposobów osiągnięcia nagrody oraz opis werbalny ewentualnej kary. Załóżmy, że rodzic pragnie zniechęcić dziecko do podkradania zabawek innym. W myśl tych zasad najlepiej byłoby wyłapać każdy przypadek kradzieży i natychmiast cofnąć przywileje (na przykład odesłać dziecko do jego własnego pokoju, gdzie nie ma kontaktu z przyjaciółmi). Pomocne byłoby także zna­ lezienie legalnej drogi dostępu do podobnych przedmiotów, na­ grodzenie dziecka za umiejętność dzielenia się i obdarowywania innych oraz wyjaśnienie, dlaczego kradzież jest zła i co może się stać, gdy dokona jej w przyszłości. Tradycyjne obawy związane z karaniem dotyczą jego skutków ubocznych. Należą do nich: emocjonalny wpływ kary, unikanie osoby karzącej i naśladowanie użycia kary. Chłopiec, którego oj­ ciec stosuje ostre kary fizyczne, może reagować płaczem lub in­ nym stanem emocjonalnym, może nauczyć się unikać ojca, a także gdy dorośnie, może stosować te same praktyki wobec własnych dzieci. Wiadomo, że wiele bodźców stanowiących wzmocnienie lub karę to sprawy omówione w poprzednich rozdziałach. Najlepszy­ mi środkami wzmacniającymi są na ogół sytuacje zaspokojenia stanów popędowych. Jedzenie, woda, komfort, gratyfikacja seksu­ alna, a nawet pochwała lub poświęcenie uwagi stanowią czynniki

Motywacja do nauki

motywujące i wzmacniające, jeśli dostępne są bezpośrednio po za­ istniałej reakcji, natomiast ich odebranie może stanowić karę. W podobny sposób możemy też traktować sytuacje nieprzyjemne, wywołanie bólu, dyskomfortu i lęku, jeśli ich eliminacja stanowi wzmocnienie, a przywołanie karę. Właśnie te wszystkie bodźce wykorzystują trenerzy zwierząt i ludzie pragnący zmodyfikować postępowanie innych.

Neurologiczne podstawy wzmocnienia i zahamowania Najnowsze badania dowodzą, że podstawy tendencji do po­ wtarzania skutecznych reakcji i zaniechania zachowań nie przy­ noszących pomyślnych skutków tkwią w strukturach nerwowych. Tego typu dane wskazują na to, że w mózgu działają mechanizmy podporządkowane procesom wzmocnienia i kary. Jednym z najbardziej nadzwyczajnych odkryć było to, że reak­ cje zwierząt można nagrodzić zaledwie łagodną stymulacją elek­ tryczną mózgu. Olds i Milner (1954) przypadkiem zaobserwowali taki efekt podczas sprawdzania hipotezy, czy drażnienie elek­ tryczne mózgu może zwiększyć stan pobudzenia. Zauważyli, że jeśli umieści się elektrody w okolicach przegrody i innych obsza­ rów układu limbicznego, szczury powracają do miejsca, w którym doznały niewielkiego porażenia. Naukowcy umożliwili im ponad­ to dostęp do dźwigni, która po naciśnięciu powodowała stymula­ cję. Szczury naciskały ją z ogromną częstotliwością, nawet do tysiąca razy na minutę. Olds i Milner zauważyli, że ten efekt miał charakter podobny do pozytywnego wzmocnienia. Ich badania, jak również prace in­ nych naukowców, wskazywały na specyficzne cechy takiego za­ chowania. Na przykład niektóre szczury, jednego dnia naciskały dźwignię z dużą częstotliwością, a na drugi dzień zupełnie ją igno­ rowały. Jednak, gdy zastosowano wobec nich stymulację nieza­ leżną od reakcji, natychmiast zaczynały na nowo używać dźwigni. Czasami naciskały ją w sposób obsesyjny, co prowadziło do wy­ łączenia innych zachowań adaptacyjnych, takich jak jedzenie

381

382

Rozdział 12

i picie. Mimo wszystko manipulacje motywacyjne, takie jak pozba­ wienie wody i pożywienia, mogły w pewnych okolicznościach zmienić częstotliwość działania mającego na celu doświadczenie podrażnienia elektrycznego. Wnikliwe badania wykazały, że stymulacja kilku obszarów mózgu może powodować wzmocnienie, ale miejscem, w którym umieszczenie elektrod przynosi najlepsze efekty, jest droga przy­ środkowa przodomózgowia (Olds, Fobes, 1981). Stanowi ona waż­ ne skupisko aksonów łączących centralną podstawę mózgu, bieg­ nące od śródmózgowia, przez boczne obszary podwzgórza, do podstawy przodomózgowia. Umożliwia komunikację pomiędzy strukturami śródmózgowia i przodomózgowia, a jej katecholaminergiczne i serotonergiczne aksony kierują się z pnia mózgu do różnych obszarów przodomózgowia. Stymulacja elektryczna często wywołuje również zachowania typowe dla danego gatunku. W szczególności obserwuje się natu­ ralne stereotypiczne wzorce działania. Może powodować reakcje konsumpcyjne, takie jak jedzenie, picie i kopulację, a także walkę, kąsanie i zachowania badawcze. Konkretne wzorce postępowania zależą po części od miejsca umieszczenia końcówek elektrod, ale również są silnie uwarunkowane typem najbliższego otoczenia zwierzęcia (zob. Caggiula, 1970; Valenstein, 1973). Nawet jeśli elektrody pozostają w tym samym miejscu, to czynności wykony­ wane przez stymulowanego w ten sposób szczura będą zależeć od przedmiotów znajdujących się w jego bezpośrednim otoczeniu. Natomiast stymulacja elektryczna innych części mózgu może być bardzo nieprzyjemna. Jeśli zwierzę było nauczone, by naciskać dźwignię, a elektrody zostały tak rozmieszczone, żeby porażały inne konkretne obszary mózgu, będzie ono unikać ponownego jej poruszenia. Zatem w ten sam sposób jest możliwe także wywo­ łanie hamującego efektu, podobnego do kary. Ogólnie rzecz bio­ rąc, stymulacja mózgu, która powoduje zahamowanie, wywołuje również stereotypiczne, charakterystyczne dla danego gatunku reakcje. Niektóre z tych dowodów badawczych omówiliśmy w rozdziałach 6 i 9. Na przykład Clemente i Chase (1973) opisali, jak stymulacja grzbietowej części podwzgórza powoduje sekwencje ruchów widoczne podczas walki oraz towarzyszące im przyspie­

Motywacja do nauki

szenie oddechu, rozszerzenie źrenicy, oddawanie moczu i kału. Inni (np. Panksepp, 1971) zademonstrowali, w jaki sposób agre­ sywne reakcje mogą być wywołane poprzez umieszczenie elek­ trod w rozmaitych miejscach, na przykład w środkowej partii pod­ wzgórza. Późniejsze wysiłki badawcze w zakresie stymulacji przyno­ szącej wrażenie nagrody dotyczyły głównie określenia optymal­ nych parametrów prądu, dróg nerwowych i podstaw neurochemicznych (zob. przegląd Bielajew, Harris, 1991; Carlson, 1994). Dużo uwagi poświęcono katecholaminom, zwłaszcza dopaminie. Wiele obszarów mózgu, które kojarzone są z podrażnieniem da­ jącym wrażenie nagrody, wykorzystuje przekaz katecholaminergiczny. Leki blokujące działania dopaminergiczne na ogół blokują także procesy nagradzania i taki efekt może być wywoływany już przy niewielkich dawkach wprowadzanych w określone obszary mózgu. Ponadto narkotyki, takie jak amfetamina i koka­ ina, stanowią stymulanty katecholaminergiczne i je również mo­ żna wykorzystać do wzmacniania zachowania. Ich użycie może ta­ kże uruchamiać sztuczną motywację, prawdopodobnie poprzez działanie na mózgowe mechanizmy wzmocnienia. W każdym razie wiadomo na pewno, że w mózgu funkcjonują mechanizmy wzmocnienia i hamowania. Możliwe jest sztuczne podłączenie się do nich w mózgach zwierząt i tym sposobem wpływanie na podstawowe procesy tkwiące u źródeł motywacji.

Wzmocnienie warunkowe i cele nabyte Niektóre bodźce same z siebie stanowią nagrodę, jednak inne nabierają takiego charakteru na drodze doświadczenia. Wiele ce­ lów, do których dąży dana jednostka, nabyło zdolność kształtowa­ nia zachowania na drodze niejednokrotnego skojarzenia ich z za­ spokajaniem popędów. Bodźce mogą zyskać moc wzmacniania lub karania, nawet jeśli pierwotnie były neutralne w działaniu. Klasyczna koncepcja rozróżnia wzmocnienie p i e r w o t n e i w a r u n k o w e . Wiele bodźców motywuje działanie organi­ zmów, na przykład pożywienie i woda dla głodnych i spragnio­

383

384

Rozdział 12

nych zwierząt, sprawując kontrolę nad zachowaniem na poziomie fizjologicznym, co już wyczerpująco omówiliśmy w innych roz­ działach. Bodźce posiadające naturalną zdolność wpływania na zachowanie, takie jak pożywienie, woda, zaspokojenie seksualne, uśmierzenie bólu i uregulowanie temperatury, określono mianem w z m o c n i e n i a p i e r w o t n e g o . Z drugiej jednak strony moż­ liwe jest sprawienie, by bodziec, który wcześniej miał obojętny charakter, zaczął wpływać na zachowanie. To zjawisko nazywamy wzmocnieniem warunkowym. Wzmocnienie warunkowe zostało wyraźnie zademonstrowane na zwierzętach laboratoryjnych (zob. Dinsmoor, 1983; Hendry, 1969; Nevin, Reynolds, 1973). Szczury zwykle nie reagują na pew­ ne dźwięki lub błyski światła. Jednak, jeśli zostaną one wielo­ krotnie skojarzone z podaniem pożywienia, później same mogą być użyte w celu motywowania zachowań. Oczywiście my, ludzie, również często mamy do czynienia z ce­ lami nabytymi na drodze uczenia się i doświadczenia. Bez wątpie­ nia, w całym tym procesie rolę główną odgrywają mechanizmy uczenia się poznawczego i społecznego, a także proste procesy wa­ runkowania. Wraz z wiekiem rozwijająca się jednostka różnicuje je i przyswaja rozmaite cele i preferencje. Żadna z współczesnych książek traktujących o motywacji za­ chowania nie może pominąć jednego z najsilniejszych jej czyn­ ników. Są nim pieniądze! Można je określić mianem uogólnio­ nego warunkowego wzmocnienia, ponieważ są wymienialne na niemalże wszystkie towary i usługi. Jak dobrze wiemy, wielu ludzi gorliwie dąży do pieniędzy. Pracujemy dla nich i jesteśmy nagra­ dzani nimi, a ich utrata budzi niepokój i stanowi dla nas karę. Eko­ nomiczne ujęcie motywacji traktuje pieniądze jako czynnik szero­ kiego wpływu na zachowania jednostki lub społeczności. Te uza­ sadnione rozważania wykraczają poza zakres niniejszej książki, w której zajmujemy się raczej biologicznym wymiarem zachowa­ nia. Ujęcie ekonomiczne jest całkowicie spójne z ujęciem biologicz­ nym, jednak intensywniej koncentruje się na zbiorowym aspekcie motywacji w lepiej rozwiniętych społeczeństwach. Nauczyciele też posiadają swoją walutę. Jeśli czytacie tę książkę jako studenci, to wasze zaangażowanie w lekturę może wynikać

Motywacja do nauki

z faktu, że kontrolę nad waszym działaniem sprawują oceny, które na pozór są jedynie cyframi lub literkami na papierze, ale w rze­ czywistości określają wasz status i potencjalnie przekładają się na przebieg waszej przyszłej kariery. Psychologowie kliniczni, a tak­ że wielu domorosłych sprawców zmian motywacyjnych oraz nie­ jeden niekwestionowany autorytet mogą przedstawić mnóstwo przykładów kontrolowania zachowania w klasie i innych instytu­ cjach przy mikroekonomicznym wykorzystaniu rozmaitych odzna­ czeń i symboli (zob. Carighead i in., 1981). Zachowania w szkole, więzieniu, szpitalu, domu i wojsku można do pewnego stopnia kontrolować za pomocą gwiazdek, punktów, oznaczeń statusu, rangi itd. Ekonomia symboli działa dlatego, że wymienić je można na konkretne dobra, usługi, przywileje lub pozycję społeczną.

Kontrola wewnętrzna i zewnętrzna Bardzo często na to samo zachowanie wpływ mają czynniki na­ grody i kary o różnym pochodzeniu, które mogą działać w tym sa­ mym lub przeciwnych kierunkach. Szerzej ten temat omówimy w rozdziale 13, który traktuje o sytuacjach konfliktów motywacyj­ nych. Teraz rozważmy jeden ważny aspekt tych bodźców, podział na kontrolę w e w n ę t r z n ą , czynniki kształtujące zachowanie w sposób bezpośredni i naturalny, oraz kontrolę z e w n ę t r z n ą , sprawowaną przez czynniki narzucone, często o charakterze spo­ łecznym. Wiele działań przynosi naturalne, bezpośrednie i wewnętrzne skutki o cechach nagrody lub kary. Dotyczy to z pewnością zacho­ wań prowadzących do zaspokojenia popędów. Na przykład jedze­ nie słodyczy jest samo w sobie nagrodą, podobnie zresztą jak i inne zachowania konsumpcyjne. Jest to uwarunkowane aktualnym sta­ nem, w jakim znajduje się jednostka, co staramy się przekazać w całej tej książce. W sytuacji zmęczenia nagrodę stanowią wypo­ czynek i sen, ale w stanach gotowości lub znudzenia będzie nią ra­ czej rozrywka lub stymulacja. To zupełnie inaczej niż w przypadku skutków działań narzuco­ nych z zewnątrz, zwykle mających znaczenie społeczne. Rodzic,

385

Rozdział 12

nauczyciel lub pracodawca może rozdzielać nagrody, które zachę­ cają do konkretnego zachowania. Są to czynniki zewnętrzne, które nie bazują na bezpośrednich konsekwencjach dla organizmu, ale na dopingu pochodzącym z zewnątrz. Wewnętrzne i zewnętrzne bodźce mogą działać wspólnie albo mieć antagonistyczne nasta­ wienie. Nagrody wewnętrzne można dostrzec jedynie wtedy, gdy wyeliminuje się czynniki zewnętrzne, jak w przypadku, kiedy ro­ dzice zachęcają do jedzenia brokułów wizją smacznego deseru, a dziecko później stwierdza, że ono w zasadzie lubi brokuły. Chowanie się w cień w upalny dzień jest nagradzane wewnętrz­ nie, ale załóżmy, że podczas prac żniwnych wymaga się od was, byście pozostali na polu w palącym słońcu. Mamy zatem do czy­ nienia z dwoma sprzecznymi wymaganiami, jednym wewnętrz­ nym związanym z komfortem i drugim kontrolowanym zewnętrz­ nie, czyli potrzebą zarabiania pieniędzy. Dziecko może się uczyć gry na pianinie, ponieważ uwielbia słuchać granej przez siebie muzyki. Z drugiej strony rodzice i nauczyciele mogą aktywnie za­ chęcać do gry i wtedy nie robi ono tego dla zabawy, ale raczej po to, by sprawić przyjemność innym. Studenci mogą uczęszczać na wykłady, ponieważ wewnętrznie interesują się danym tematem, albo dlatego, że muszą go opanować z pobudek zewnętrznych, czyli by zdać egzamin. Nie wszystkie czynniki kontroli bez proble­ mów można sklasyfikować jako wewnętrzne lub zewnętrzne, choć rozróżnienie to jest nierzadko użyteczne. Pedagodzy często twierdzą, że na gruncie szkolnym bardzo ważna jest maksymalizacja motywacji wewnętrznych (Stipek, 1993). Wiele zadań oferuje potencjalne nagrody wewnętrzne, jed­ nak do ich wykonania niekiedy niezbędna jest motywacja ze­ wnętrzna. Na przykład wiele osób, które nigdy nie korzystały z komputera, siada przed nim niechętnie i żeby w ogóle zacząć się nim posługiwać, potrzebują zachęty ze strony nauczyciela lub pra­ codawcy. Chociaż później, gdy opanują podstawowe czynności, mogą wewnętrznie dostrzec uroki pracy z tym urządzeniem. Dość prawdopodobne zachowanie może służyć jako czynnik motywujący do mniej prawdopodobnego zachowania. Często na­ zywa się to zasadą Premacka, która ma zastosowanie za każdym razem, gdy nagradzana wewnętrznie reakcja wynika z mniej na­

Motywacja do nauki

gradzanej wewnętrznie reakcji. Badania wykazały, że zwierzęta można umotywować, sprawiając, że bardziej prawdopodobne za­ chowanie jest uzależnione od mniej prawdopodobnego (zob. Premack, 1959). Z literatury na temat modyfikacji ludzkiego postępo­ wania wynika, że zasada Premacka również może być skutecznie stosowana (Craighead i in., 1981). Często korzystają z niej nauczy­ ciele, rodzice, a nawet pracodawcy. Prostym przykładem jest sy­ tuacja, w której rodzic uzależnia możliwość oglądania telewizji od odrobienia przez dziecko lekcji, kiedy ono chce oglądać telewizję, zamiast wykonywać zadane ćwiczenia. Zasadę tę można również dostrzec w wielu innych naturalnych sytuacjach, gdy ciężka i nie­ przyjemna praca służy doświadczaniu komfortu, konsumowaniu i przyjemności.

Zarażanie, naśladownictwo, uczenie się pośrednie i kultura Często robimy pewne rzeczy dlatego, że robią je też inni w na­ szym otoczeniu. Dotyczy to z pewnością niektórych prostych, stereotypicznych form zachowania, takich jak ziewanie (Baenninger, 1987; Provine, 1986) i śmiech (Askenasy, 1987). Naśladownictwo można zauważyć już w pierwszych stadiach rozwoju człowieka, w selektywnej imitacji wyrazów twarzy ludzi dorosłych (Field i in., 1982). Uczenie się poprzez obserwację dostrzegamy u wielu naczelnych, które mają zdolność uczenia się bez rzeczywistego prezentowania danej reakcji (Menzel, 1973). W wielu eksperymentach Bandura (1977) i inni demonstrowali, że ludzie przyswajając pewne umiejętności, mogą wykraczać poza proste metody oparte na bezpośredniej nagrodzie lub karze, do któ­ rych ograniczony jest proces uczenia się u prymitywniejszych gatunków. Nasze zachowanie może się zmieniać chociażby na drodze obserwacji zachowań innych ludzi. Zauważenie pewnej reakcji może podwyższać częstotliwość występowania tego typu reakcji u obserwatorów. Zaobserwowane przez jednostkę nagro­ dzone zachowania stanowią nawet lepszy model do kopiowa­ nia, reakcja ukarana prowadzi do zahamowania jej powielania.

387

388

Rozdział 12

Uczenie się pośrednie może motywować pewne postępowanie i zmieniać częstotliwość jego pojawiania się bez potrzeby bezpo­ średniego doświadczania nagrody i kary. Z łatwością możemy dostrzec, na przykład naśladowanie prze­ różnych mód szerzących się w naszej kulturze, zwłaszcza za spra­ wą mediów. Obserwujemu je w sposobie ubierania, fryzurach, wy­ rażeniach slangowych, w zachowaniach rekreacyjnych, takich jak zabawa hula-hoop lub taniec macarena. Ludzie potrafią imitować bardzo złożone reakcje, których ktoś inny pierwotnie musiał się nauczyć w o wiele trudniejszy sposób, prawdopodobnie metodą prób i błędów. Z punktu widzenia dziejów ludzkości cala rewolu­ cja przemysłowa polegała na imitowaniu i rozwijaniu przez wy­ twórców technologii i metod produkcji. Imitacja może stanowić bardzo silny czynnik motywacyjny. Jest to, bez wątpienia, najważniejszy sposób uczenia się nowych reak­ cji (Bandura, 1977). Kopiujemy to, co widzimy u innych, i kopiuje­ my także na bazie ustnych lub pisemnych relacji na temat tego, czego dokonali inni. Imitacja jest wielkim skrótem w przyswajaniu nowych reakcji w porównaniu do nużącej metody prób i błędów. Za każdym razem, kiedy chcemy się nauczyć jakiegoś zachowania, nie musimy „na nowo odkrywać koła". Zamiast tego mamy do czynienia z przekazem informacji zawartych w przykładach, opi­ sach, demonstracjach i modelowaniu oraz w instrukcjach. Przekaz ten jest fundamentem kultury i bez wątpienia podstawą sukcesu odniesionego przez ludzi jako gatunek. Niemniej jednak tendencja do naśladowania wszystkiego co możliwe może wyprowadzić ludzi na manowce. Najlepszym przy­ kładem są wypadki masowych samobójstw. W Jonestown, w Guja­ nie w 1978 roku popełniło je kilkaset mężczyzn i kobiet, w więk­ szości przez otrucie. Chociaż możliwe jest, że niektórzy z przywód­ ców kultu wprawili się w stan psychiczny sprzyjający samounice­ stwieniu (zob. rozdział 10), a niektórzy członkowie tej grupy zosta­ li do tego zmuszeni lub wręcz zamordowani, nie sposób wątpić, że wielu ludzi dało się ponieść psychologii sytuacji. W historii od­ notowano wiele przypadków masowych samobójstw (deCatanzaro, 1981a). Dysponujemy także licznymi informacjami o samobój­

Motywacja do nauki

stwach zbiorowych. Na przykład zauważa się statystyczny wzrost ilości zachowań samodestrukcyjnych po opublikowaniu tego typu wypadków przez media (Phillips, 1974).

Zachęta a wzmocnienie u zwierząt inteligentnych My, ludzie, o wiele lepiej potrafimy się uczyć poprzez prezen­ tacje, a to za sprawą zaawansowanego języka i umiejętności po­ znawczych. Wystarczającym czynnikiem motywacyjnym roz­ maitych skomplikowanych reakcji może być zaledwie pewna idea. Nawet wyobrażenie, że dane zachowanie doprowadzi do na­ grody, może doprowadzić do jego wystąpienia. Przypomnijmy sobie, że w badaniach nad warunkowaniem u innych gatunków nabywanie nowej reakcji i zmiana zachowania wymagały wielo­ krotnego doświadczenia działania nagrody lub kary. Ludzie bez wątpienia mogą obejść takie doświadczenia za pomocą ustnego lub innego rodzaju przekazu oraz oczywiście reprezentacji po­ znawczej. Taki pogląd wyznawało wielu teoretyków (np. Bandura, 1977; Cofer, 1972; Bolles, 1967). Wskazywali na to, że istoty inteligentne mogą się uczyć nowych reakcji w sytuacji przewidywanej nagro­ dy, której w zasadzie nigdy nie doświadczyli. Słabiej rozwinięte pod względem poznawczym zwierzęta muszą doświadczyć kon­ sekwencji swego czynu, zanim częstotliwość ich zachowania ule­ gnie zmianie. Z a c h ę t y działają zazwyczaj na inteligentniejsze i bardziej doświadczone jednostki, zwykle na starsze dzieci i do­ rosłych. U nich mogą wystąpić nowe reakcje, ponieważ nauczą się ich poprzez język, kulturę i obserwacje, że u innych pewne sposo­ by postępowania prowadzą do potencjalnej nagrody. W związku z tym zachowanie może zostać umotywowane i częstotliwość jego występowania może ulec zmianie z pominięciem bezpośredniego doświadczenia nagrody lub kary. Wystarczy zaledwie ich repre­ zentacja poznawcza. Czasami ludzie kupują losy na loterię tylko dlatego, że usłyszeli lub przeczytali, iż mogą być warte fortunę. W większości przypad­

389

190

Rozdział 12

ków ich zachowanie nie zostało wzmocnione przez rzeczywiste wygranie czegokolwiek. Sama wizja potencjalnego sukcesu wy­ starczy, by motywować takie postępowanie. O ile jest to dobry przykład na działanie zachęty, o tyle nie jest to przykład ich funkcji adaptacyjnych, ponieważ w wyniku takiego zachowania ludzie na ogół tracą pieniądze na kupno losów. Jednak takie zachowanie utrzymuje się u wielu osób, co świadczy o tym, że pobudka jest sil­ niejsza od kary. Jak widzimy, do zmiany zachowania człowieka nie potrzeba bezpośredniego doświadczania wzmocnienia lub kary, wystarczą pobudki lub zniechęcanie. Pojęcia te zakładają istnienie ich po­ znawczej reprezentacji. Poprzez język, kulturę i obserwacje uczy­ my się, że niektóre formy zachowania mogą przynosić określone skutki. Dogłębne rozpoznanie określonego problemu i inteligencja umożliwiają nam prezentowanie reakcji w oczekiwaniu na ich po­ tencjalne konsekwencje. Studenci uniwersytetu mogą dokonać analizy sytuacji, rozwa­ żając w sposób subiektywny swoją motywację. Pójście na studia niesie ze sobą potencjalne korzyści. Niektóre z nich stanowią wew­ nętrzną i bezpośrednią zachętę: zyskanie nowego statusu społecz­ nego, okazję do naśladowania innych, wewnętrzne zainteresowa­ nie programem; do zewnętrznych należy na przykład doping ze strony rodziny. Niemniej jednak decyzja o poświęceniu kilku lat i sporych sum pieniężnych na zdobywanie dalszego wykształce­ nia wynika także z obaw o możliwość późniejszego zatrudnienia i awansu społecznego. Istnieje powszechne przeświadczenie, że wykształcenie wpływa na poprawę perspektyw. Przekonanie to szerzy się poprzez przekaz słowny, kulturę i obserwację postę­ powania innych. Do pewnego stopnia pobudki te ujawniają się w reakcji studentów na wizję lepszego życia po uzyskaniu wyż­ szych kwalifikacji. Prawdziwa nagroda nie przychodzi jednak wcześniej niż po tych wszystkich latach studiów. Jest ona oczeki­ wana, chociaż nie doświadczana, i prowadzi do kontynuowania pewnego zachowania przez lata. Postępowaniem tym kieruje za­ tem zachęta, a nie wzmocnienie. Przedsiębiorca, który inwestuje swoje oszczędności w pewien interes z nadzieją wprowadzenia na rynek lepszej pułapki na

Motywacja do nauki

myszy, podejmuje ryzyko powodowany zaledwie ideą potencjal­ nych zysków. Każde nowe przedsięwzięcie wymaga poniesienia kosztów, a zanim zaowocuje, pochłonie wiele czasu i pieniędzy. Bardzo trudno byłoby wyjaśnić tego typu zachowanie w katego­ riach zwykłego warunkowania instrumentalnego. Za to wyraźnie widać, że inteligentni ludzie zabierają się do ciężkiej pracy, ponie­ waż posiadają wizję przyszłego sukcesu, kierują się przy tym ocze­ kiwaniem i głębokim zrozumieniem sytuacji, czego nie obserwuje­ my u innych zwierząt. Wizja ta jest uzasadniona, jeżeli istnieje spo­ re prawdopodobieństwo, że pułapka na myszy będzie się sprzeda­ wać, ale mimo to zawsze trzeba liczyć się z ryzykiem upadku in­ westycji. Fakt, że ludzie angażują się w zachowania sterowane po­ budkami bez szans na natychmiastową nagrodę, jest świadectwem wysokiego szczebla rozwojowego osiągniętego przez naszą korę mózgową.

Edukacja, rozwój poznawczy i osiągnięcia Rodzina, rówieśnicy, edukacja szkolna i środki masowego prze­ kazu, wszystkie te czynniki kształtują jednostkę zwłaszcza we wczesnym okresie rozwoju. Kanalizują przejawy naturalnych po­ pędów i emocji. Większość z nas uległa silnej socjalizacji, a wszyst­ ko to za sprawą najbliższego otoczenia. Jak się o tym przekonamy w rozdziałach 13 i 14, nasze instynkty zwierzęce, temat poprzed­ nich rozdziałów tej książki, ulegają zewnętrznej modulacji na dro­ dze ukulturalnienia. Proces ten rozpoczyna się od wpływu opieki rodzicielskiej, następnie kierowany jest przez rówieśników w okre­ sie dzieciństwa, a w dzisiejszych czasach również przez naukę szkolną i media. Oczywiście ogromną wartość posiadają instrukcje konceptual­ ne, które wynoszą nas ponad prymitywne emocje i poprawiają na­ sze zdolności adaptacyjne. Pęd do nauki może mieć duże znacze­ nie przystosowawcze i być sterowany w sposób poznawczy z wy­ korzystaniem kory mózgowej, co eliminuje znaczenie podkorowych mechanizmów neuroendokrynologicznych, które służą pry­ mitywnym popędom i emocjom.

391

392

Rozdział 12

Doping społeczny jest jednym z najsilniejszych czynników mo­ tywujących ludzkie zachowanie. Oczywiście nie dotyczy to wszystkich ludzi, ponieważ mamy także do czynienia z osobowo­ ściami psycho- i socjopatycznymi. Jednak dla większości pochwała i krytyka, akceptacja i pogarda, miłość i lęk przed innymi, zachęta i zniechęcanie stanowią bardzo silne czynniki motywacyjne, zwłaszcza gdy ich źródłem są członkowie rodziny, rówieśnicy lub różne organizacje społeczne. Tematem tym szczegółowo zajmiemy się w rozdziale 14. By zachęcić rozwijające się dzieci i dorosłych do podjęcia wy­ siłku przeobrażania i w konsekwencji odniesienia sukcesu, wyko­ rzystuje się rozmaite strategie. Jest to ważny element nowoczesnej edukacji, istnieje wiele praktycznych sposobów pojmowania mo­ tywacji, które, niestety, wykraczają poza zakres niniejszej książki (zob. Pintrich, Schunk, 1996; Stipek, 1993).

Rozdział 13

Konflikty motywacyjne

zadko się zdarza, by człowiekowi w życiu przyświecał tyl­ ko jeden cel. Co więcej różne podniety często targają nim w przeciwnych kierunkach i w związku z czym musi dokonywać licznych wyborów.

R

Dążenie ku-unikanie Wiele problemów życiowych wynika z istnienia dwóch lub wię­ kszej liczby sprzecznych motywów. Klasyczna praca Millera (1959) wskazywała, że konflikt rodzi się z konkurencyjnych tendencji do dążenia ku lub unikania. Im ktoś jest bliżej celu, tym większe jest jego zaangażowanie. Jednak, jeśli ten cel ma również niepożądane cechy, może budzić wstręt. Według Millera siła dążenia ku wzrasta wraz z przybliżaniem się do celu. Odpychające cechy sprawiają, że im bliżej celu, tym droga do niego staje się coraz bardziej stroma. Miller zdefiniował trzy główne rodzaje konfliktu. W konflikcie d ą ż e n i e k u -d ą ż e n i e ku, mamy do czynienia z dwiema po­ tencjalnymi nagrodami, jednej trzeba się zrzec po to, by móc przyjąć drugą. Podczas eksperymentów na obydwóch końcach ko­ rytarza lokalizuje się skrzynki docelowe. Umieszczone pomiędzy nimi zwierzę zwykle porusza się tam i z powrotem, zanim po­ dejmie decyzję (pewnie czasami też tak się zachowujecie, na przy­ kład w lodziarni). W konflikcie d ą ż e n i e k u-u n i k a n i e osiąg­ nięcie tego samego celu przynosi zarówno pozytywne, jak i nega­ tywne skutki, na przykład wtedy, gdy oznacza dostanie się do pożywienia i jednoczesne porażenie prądem. Zwykle zwierzęta

394

Rozdział 13

początkowo zbliżają się do takiego celu, lecz w pewnym momen­ cie się zatrzymują, wahają się, podążają w jego kierunku, następ­ nie się cofają, zanim wreszcie się zdecydują (podobnie jak my, wchodząc do zimnego jeziora w upalny dzień). W konflikcie u n i ­ k a n i e-u n i k a n i e mamy do czynienia z dwiema nieprzyjemny­ mi opcjami, co do których trzeba podjąć decyzję. Jest to oczywiście niezbyt komfortowa sytuacja i zwierzęta poszukując trzeciego wyjścia, najczęściej próbują wyskoczyć z pudełka, a jeśli im się nie uda, znów długo się wahają, zanim rozstrzygną problem. We wszystkich tych prostych sytuacjach konfliktowych obser­ wuje się moment zawahania, zwierzęta podchodzą, następnie się wycofują, dzieje się tak wielokrotnie, nim zapadnie decyzja. Ró­ wnież ludzie w podobnych momentach się wahają. Nie jest to wca­ le takie złe, ponieważ pozwala na zebranie informacji ułatwia­ jących dokonanie wyboru. Z drugiej jednak strony brak stanow­ czości pozostawia problem nie rozwiązany. Moment zawahania zależy od istoty dylematu i pośpiechu wymaganego w podejmo­ waniu decyzji. U ludzi zauważono asymetrię procesów korowych mogących wiązać się z dążeniem ku i unikaniem. Zasadniczo różnica polega na reakcji przednich obszarów półkul mózgowych w tych dwóch sytuacjach, na co wskazują pomiary, takie jak boczne przesunięcie gałek ocznych i odczyty encefalograficzne, uzależnione od siły bodźca (Davidson, 1983).

Wielokrotne dążenie ku-unikanie, zmartwienie i niepokój Rozwiązanie codziennych ludzkich problemów na ogół polega na podjęciu decyzji pociągających za sobą potencjalnie pozytywne i negatywnych skutki. Zatroskanie i niepokój mogą wynikać z bra­ ku dostatecznych informacji zgromadzonych przed jej podjęciem. Załóżmy, że po skończeniu studiów masz do czynienia z dwie­ ma ofertami pracy. Jedna pozwala na pozostanie w bliskim kon­ takcie z rodziną, jest lepiej płatna i zdaje się pewniejsza. Druga bar­ dziej odpowiada twojemu małżonkowi, wymaga przeprowadzki

Konflikty motywacyjne

w łagodniejszy klimat i bardziej podobają wam się przyszli kole­ dzy. Małżonek i rodzina starają się przekonać ciebie do innych wy­ borów. Sprzeczne impulsy, emocje i popędy są na porządku dziennym. Adaptacja ma rzadko statyczny przebieg. Jednostki stale znajdują się przed wyzwaniem rozwiązywania problemów. Przez cały okres rozwoju zachodzi potrzeba uczenia się i dokonywania wy­ borów, zwykle przy niedostatecznej ilości informacji na temat konsekwencji, jakie za sobą pociągają. Dotyczy to na ogół ludzi do­ rosłych, ponieważ dzieci mają zawsze w pobliżu kogoś, kto podej­ muje za nie najważniejsze decyzje. Rozdział ten przedstawi na­ stępny aspekt zaniepokojenia, które omawialiśmy już w rozdzia­ łach 6 i 8.

Zahamowania korowe i uwydatnianie emocji Za zachowaniem sprzecznym z przesłankami emocjonalnymi może stać myślenie logiczne. Na przykład, gdyby jednostka ule­ gała wszystkim seksualnym i agresywnym impulsom, spotkałaby się z ostrą dezaprobatą ze strony społeczeństwa. Znajomość zasad stosownego zachowania i prawa często hamuje prymitywniejsze podniety. Innych przykładów dostarcza stosowanie w dzisiejszych cza­ sach diety. Kupić pączka czy przejść obok cukierni obojętnie? Wiedza dotycząca odpowiedniego żywienia przechowywana jest na wyższym (korowym) poziomie, natomiast ochota na słodycze i tłuszcze płynie z prymitywniejszych, pradawnych struktur neuroendokrynologicznych (zob. rozdział 5). Ktoś, kto obawia się o swoją wagę i zdrowie, może kierować własnym odżywianiem z wyższego poziomu korowego, za pomocą inteligencji i mecha­ nizmów samokontroli. Jednak pozostaje to w konflikcie z odrucha­ mi, takimi jak ślinienie się oraz produkcja soków trawiennych już tylko na zapach pieczonych ciasteczek lub kurczaka. Kontrola ko­ rowa nad impulsami rodzi wewnętrzny konflikt. Umiejętności samodyscypliny nabywa się wraz z dojrzewaniem, chociaż nie wszystkim dzieciom jej brak i nie wszyscy dorośli ją mają!

395

3 96

Rozdział 13

Inne przykłady wymieniliśmy podczas dyskusji nad lękiem i odwagą w rozdziale 6. Żołnierze muszą często przezwyciężać strach dzięki treningowi, kontroli społecznej i dowcipowi, gdy skaczą z samolotu (zob. również rozdział 8) lub jadą na linię fron­ tu. W parkach rozrywki ludzie poddają się na pierwszy rzut oka przerażającym doświadczeniom fizycznym, gdyż ich wiedza po­ zwala im sądzić, że korzystanie z najróżniejszych atrakcji jest na ogół bezpieczne. Kontrola poznawcza pomaga nam wykroczyć poza niższe im­ pulsy emocjonalne. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 12, inteli­ gentne jednostki potrafią zmieniać swoje zachowanie na podsta­ wie pozytywnych i negatywnych przesłanek, czyli reprezentacji poznawczej potencjalnej nagrody i kary, których nigdy wcześniej nie doświadczyli. Uczymy się poprzez język, kulturę i obserwacje. Dogłębne zrozumienie problemu pozwala nam na prezentowanie nowych reakcji w oczekiwaniu na potencjalne skutki. Autoświadomość ułatwia zastąpienie prymitywnych działań niższych partii mózgu procesami korowymi. Wraz z dojrzewaniem dzieci grzecz­ nymi prośbami werbalnymi zastępują napady płaczu, które słu­ żyły wpłynięciu na zachowanie rodziców. Naszymi emocjami kierują także wyższe procesy percepcyjne i poznawcze. Inaczej reagujemy w obecności jadowitego węża, gdy znajduje się on pod naszym łóżkiem, a inaczej w ogrodzie zoolo­ gicznym, gdy oddziela nas od niego szyba, albo na jazdę autobu­ sem, gdy dowiadujemy się, że kierowca jest trzeźwy lub że może być pijany. Nasza reakcja na nieobecność dziecka jest różna w zależ­ ności od tego, czy wiemy lub nie wiemy, gdzie się ono znajduje. Wpływ pobudzenia na ludzkie emocje zależy od interakcji pomię­ dzy zmiennymi poznawczymi a sytuacyjnymi. Ludzie mogą inter­ pretować i nazywać emocje w zależności od wiedzy i postrzegania (zob. Schachter, Singer, 1962). Ponadto wiedza i rozum mogą wyzwalać konkretne emocje. Możemy się rozzłościć lub zaniepokoić na wieść, że doszło do ka­ tastrofy ekologicznej, nawet gdy jej osobiście nie widzimy, nie od­ czuwamy ani nas bezpośrednio nie dotyczy. Zwykłe słowa mogą zmieniać nasze emocje, jak wtedy, gdy dowiadujemy się, że nasz faworyt w wyborach wygrał, lub gdy czytamy, że mamy na koncie

Konflikty motywacyjne

debet albo że dostaliśmy piątkę na egzaminie. Kiedy ktoś nas obdarzy komplementem za jakieś działanie albo gdy zostaniemy oczernieni lub wyśmiani przez rówieśników, często reagujemy emocjonalnie rozbawieniem lub depresją (zob. rozdział 10). Wiedza i impuls często łączą się, wywołując mieszane uczucia i stosunek ambiwalentny. W wielu sytuacjach mamy do czynienia z kontrolą zarówno wewnętrzną, jak i zewnętrzną (zob. rozdział 12), targani jesteśmy wówczas w więcej niż jednym kierunku. W większości przypadków ludzie są w stanie podjąć decyzję, usiłują nie oglądać się za siebie, działają całościowo, wyważając wielorakie prymitywne impulsy i inteligentne analizy! Bez wątpie­ nia takie umiejętności sprawiają, że niektórzy lepiej radzą sobie w życiu od innych.

Zwłoka w gratyfikacji Bardzo często gratyfikacja musi zostać odłożona na później po to, by jednostka mogła wytrwać w dążeniu do celów długotermi­ nowych. Prawdopodobnie było tak zawsze, chociaż zwłaszcza w dzisiejszych czasach korzystna jest rezygnacja z natychmiasto­ wych wewnętrznych nagród, a skupienie się na zyskach długoter­ minowych. Wymaga to zaawansowanej kontroli poznawczej oraz zastopowania bezpośrednich przyjemności. Stąd też porzekadło, że „Niemądrze postępuje, kto nie jest cierpliwy"*. Prawdą jest, że rozwijające się dziecko lub nastolatek z deficy­ tem umiejętności kontrolowania impulsów jest w gorszej sytuacji niż jego rówieśnicy. Istnieje u niego większe prawdopodobień­ stwo wystąpienia trudności szkolnych i społecznych. Jest też bar­ dziej podatny na zejście na drogę przestępstwa (Wicks-Nelson, Israel, 1997). Nie ulega wątpliwości to, że jeszcze gorzej jest w przy­ padku nadmiernie impulsywnych dorosłych, którzy mogą nie pa­ nować nad własnymi finansami lub nie dbać o swoje zdrowie tak, * W oryginale autor zaprezentował parafrazę przysłowia: N o p a in , n o g a in , brzmiącą: S h o r t - tim e p a in f o r lo n g - te r m g a in , znaczącą mniej więcej: d ługoterm inow e zyski,

w ym agają krótkoterm inow ych pośw ięceń (przyp. tłum .).

197

398

Rozdział 13

jak należy. To oczywiście nie oznacza, że najlepszą strategią jest „praca non stop i brak zabawy", ani że odrobina hedonizmu po go­ dzinach to coś niepoprawnego. Mamy mnóstwo przykładów. Chodzenie do pracy lub szkoły stanowi krótkotrwały dyskomfort, ale za to przynosi długotermi­ nowe korzyści. Pozostanie rano w łóżku samo w sobie może być bezpośrednią i wewnętrzną gratyfikacją w porównaniu ze wsta­ waniem i wychodzeniem do pracy. Gdy na zewnątrz jest słonecz­ nie i przyjemnie wolelibyśmy raczej pobawić się na dworze, niż czytać książkę albo przygotowywać się do klasówki z matematyki. Studenci często skłaniają się do wydawania pieniędzy na studia, które w przyszłości pozwolą im zrobić karierę i osiągnąć sukces fi­ nansowy. Dieta i ćwiczenia fizyczne stanowią następny przykład autodyscypliny, która na dłuższą metę się opłaca. Jedzenie chip­ sów ziemniaczanych, czekolady i tłustych potraw stanowi wew­ nętrzną i natychmiastową nagrodę. Ale często porzuca się tego typu zachowania, ponieważ wiadomo, że złe żywienie prowadzi do otyłości i pogorszenia stanu zdrowia. Prymitywne emocje mó­ wią jedno, a kontrola korowa drugie. Mischel wraz z zespołem (1989) dokonał przeglądu danych opisujących, w jaki sposób do opóźniania gratyfikacji dochodzi u dzieci. Badacze ci przedstawili niemowlęta jako kierowane im­ pulsami, niezdolne do czekania na nagrodę i żądające natychmia­ stowego zaspokojenia. Zasugerowali, że zorientowana na przy­ szłość samokontrola pojawia się wraz z dojrzewaniem i współist­ nieje ze swego rodzaju porywczością. Udało im się zaobserwować trwałe różnice indywidualne w poziomie samokontroli już w wie­ ku czterech lat oraz udokumentowali, że przedszkolaki, które po­ trafiły znieść zwłokę w gratyfikacji, „wyrastały na bardziej kompe­ tentnych pod względem poznawczym i społecznym nastolatków, osiągających wyższe wyniki szkolne i lepiej radzących sobie z frus­ tracją i stresem" (s. 933).

Konflikty motywacyjne

Mechanizmy obronne i rozwiązania irracjonalne Zachowania poznawcze i emocje mogą łączyć się w dziwaczny sposób, dając niekiedy irracjonalne wyniki. Zauważenie pewnych prawidłowości jest zasługą Freuda (1977) i chociaż zastosowane me­ tody badawcze nie są najlepsze z punktu widzenia nowoczesnej na­ uki, niektóre z jego idei zostały potwierdzone w wielu innych przy­ padkach opisanych przez późniejszych badaczy. Logiczno-emocjonalne reakcje nie są oczywiście u wszystkich ludzi jednakowe. Zjawisko w y p a r c i a polega na poznawczym unikaniu nie­ przyjemnych wspomnień, na przykład zapomnieniu bolesnych przeżyć. W stresie pourazowym ci, który przeżyli okropne zdarze­ nia, grzebią wspomnienia i niechętnie do nich wracają (zob. roz­ dział 8, omówienie przypadku byłych więźniów obozów koncen­ tracyjnych, Matussek, 1975). Żywe przywołanie bolesnych przeżyć uwalnia odruchy warunkowe i sprawia ból psychiczny. Wyparcie opisano również jako styl radzenia sobie, w którym relacje słowne na temat uczuć są powszechnie oddzielane od innych wskaźników oznajmujących stan afektywny (Davidson, 1983, s. 122). Omówio­ no ponadto wiele innych mechanizmów obronnych. Z a p r z e ­ c z e n i e przybiera rozmaite formy i, podobnie jak wyparcie, ma na celu ignorowanie nieprzyjemnej rzeczywistości, na przykład poprzez pogrążenie się w pracy, będące ucieczką przed rodziną i problemami społecznymi. R e a k c j a u p o z o r o w a n a stano­ wi wyrażenie uczuć przeciwnych do tych, które odczuwane były pierwotnie, jak na przykład zamiana miłości w nienawiść w wyni­ ku odrzucenia (zob. omówienie zazdrości seksualnej w rozdziale 11). P r o j e k c j a to przypisywanie własnych myśli innym. Do­ strzega się ten mechanizm u ludzi romantycznie zakochanych, którzy wmawiają przyjaciołom, że to obiekt ich uczucia jest zako­ chany. P r z e m i e s z c z e n i e to skierowanie emocji na bezpiecz­ niejszy przedmiot, na przykład kopnięcie psa, a nie szefa, który powinien tego doświadczyć. R e g r e s j a zakłada powrót do mniej dojrzałego etapu rozwojowego w celu uniknięcia dorosłej odpo­ wiedzialności, na przykład udziecinnienie mowy podczas kłótni w celu zapobieżenia nerwowym reakcjom. K o m p e n s a c j a to tendencja do reagowania na ułomność poprzez osiąganie dobrych

Rozdział 13

wyników w podobnej dziedzinie, na przykład uprawianie sportu przez osoby na wózkach inwalidzkich. Z a d o ś ć u c z y n i e n i e to próba wynagrodzenia niedostatku poprzez wysiłki w innej dziedzinie, na przykład rodzice zaniedbujący emocjonalnie dzieci szczodrze obdarowują je prezentami.

Dysonans poznawczy Z dysonansem poznawczym mamy do czynienia wtedy, gdy pojawia się rozdźwięk pomiędzy naszym działaniem a przekona­ niami i towarzyszy mu poczucie potrzeby bycia konsekwentnym. Jeśli nie zmienimy lub nie możemy zmienić naszego postępowa­ nia, wówczas modyfikujemy odczucia i wartości (Festinger, Carlsmith, 1959). Dobrym przykładem może być eksperyment, w któ­ rym badanym płacono, by wmówili innym, że pewne zajęcie (w rzeczywistości nieciekawe i monotonne) wcale nie jest nudne; a zatem, płacono im za to, żeby kłamali. Większość z nich rzeczy­ wiście zmieniła swój stosunek do tego zadania po to, by uniknąć dysonansu poznawczego będącego składnikiem kłamstwa. Innym przykładem dysonansu poznawczego może być sytua­ cja osoby, której leży na sercu ochrona środowiska, ale chce do pra­ cy jeździć samochodem lub korzystać z klimatyzacji, chociaż świa­ doma jest tego, że postępuje w sposób nieekologiczny. Rozdźwięku można uniknąć na wiele sposobów. Po pierwsze, można prze­ stać używać samochodu i klimatyzacji, czyli zmienić swoje zacho­ wanie. Innym sposobem jest zmiana przekonań ekologicznych i wmówienie sobie, że kurczenie się warstwy ozonowej i więk­ szość zmian klimatycznych pozostaje pod kontrolą albo nie jest tak istotna. Trzecie i prawdopodobnie najczęstsze wyjście to dodanie nowych elementów do sytuacji dysonansu. Osoba taka może uznać, że jej jeden samochód lub jej jedno urządzenie klimatyza­ cyjne niewiele zmienia lub że naukowcy znajdą rozwiązanie pro­ blemu, zanim będzie za późno. Wszystkie z tych rozwiązań po­ zwalają na powrót do stanu zgodności poznawczej. Mook (1987) wymienia kilka innych strategii, z których ludzie korzystają w celu uniknięcia dysonansu poznawczego. Zalicza się

Konflikty motywacyjne

do nich obwinianie ofiar, powszechnie występujące w teoriach re­ wizjonistycznych, na przykład przedstawiających Indian jako win­ nych własnego wyniszczenia. Innym sposobem jest zatwar­ działość lub odmowa rozważenia faktów, które stoją w sprzeczno­ ści z wcześniejszymi ideami jednostki. Oczywiście, najpewniej­ szym sposobem ochrony teorii przed podważającymi ją danymi jest zabezpieczenie się przed ich poznawaniem.

Racjonalne podejmowanie decyzji Z racjonalnym podejmowaniem decyzji mamy do czynienia, gdy brak nam pełnych informacji. Często, nawet gdy nie możemy w pełni przewidzieć konsekwencji czynu, stajemy przed wyborem wzajem­ nie się wykluczających możliwości, takich jak decyzja na tę lub inną drogę kariery. Wybory te są z reguły źródłem wewnętrznych kon­ fliktów, zwłaszcza wtedy, gdy gra toczy się o wysoką stawkę. Pomimo że bezpieczne racjonalne rozważania zdają się właści­ wym posunięciem, kiedy dokonanie wyboru niesie ze sobą spore trudności, nie zawsze z nich korzystamy. W przypadku koniecz­ ności natychmiastowego wyboru ludzie czasami decydują się po­ spiesznie, bez zastanowienia, na podstawie sentymentów (Zajonc, 1980). Intuicyjne podejmowanie decyzji ma zasadnicze znaczenie dla strategii radzenia sobie i często skutkuje rozsądnym i właści­ wym wyborem. Uważa się, że chociaż rozważanie „za i przeciw" z reguły przynosi lepsze rezultaty, intuicja niekiedy zdaje się być trafniejsza, gdyż introspekcja może obniżać jakość preferencji i po­ dejmowanych decyzji (Wilson, Schooler, 1991). Jednak wiele ważnych wyborów jest dokonywanych właśnie tą drogą. Stojąc w obliczu podjęcia trudnej decyzji, ludzie z reguły po­ szukują niepodważalnych racjonalnych podstaw rozstrzygnięcia. Często aktywnie budują argumenty w celu rozwiązania konfliktu oraz uzasadnienia sobie i innym słuszności wyboru (Tversky, Shafir, 1992). Często, gdy wybór jest szczególnie utrudniony, a po­ ziom konfliktu wysoki, ludzie odkładają decyzję na później, po­ szukują alternatyw lub pozostają przy rozwiązaniu sugerowanym, jeśli takowe istnieje (Shafir i in., 1993).

401

402

Rozdział 13

Oczywiście, czasami wybór daleki jest od ideału. Widać to w badaniach nad pacjentami stojącymi przed wyborem w sytuacji pojawienia się problemu medycznego, z którym wiąże się pewne ryzyko (zob. Redelmeier i in., 1993). Często traktują oni zagrożenie i bezpieczeństwo w sposób kategoryczny, nie dostrzegając ich względnych wartości i faktu, że wysoka bądź niska zawartość tych samych składników (np. soli, cukru lub alkoholu w diecie) może przynosić odmienne konsekwencje. Ludzie często nie biorą pod uwagę możliwości obniżenia ryzyka, nie potrafią uznać czyn­ ników, które zmniejszają prawdopodobieństwo wystąpienia prob­ lemów, jednocześnie poszukując bezwzględnego bezpieczeństwa lub zerowego ryzyka. Na przykład całkowicie eliminują z diety sól i cukier, zamiast po prostu ograniczyć ich spożycie. Troska „odgrywa pomocną rolę we wspieraniu motywacji za­ chowań związanych ze zdrowiem, chociaż czasami służy jedynie obniżeniu jakości życia bez żadnych korzyści medycznych" (Re­ delmeier i in., 1993, s. 5). Lęk może wywoływać skrajne i irracjonal­ ne zachowania, gdy zaistnieje niedopasowanie stopnia niebezpie­ czeństwa i subiektywnej intensywności niepokoju. Zostało to udo­ kumentowane na przykład w epidemiologicznych badaniach nad wpływem działania pola elektromagnetycznego na występowanie raka; okazało się, że ryzyko zostało wyolbrzymione przez środki masowego przekazu (Jauchem, 1992). Wiele osób w Wielkiej Bry­ tanii i Europie po wiadomościach o pojawieniu się choroby szalo­ nych krów na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaprze­ stało spożywać wołowinę na podstawie doniesień o niewielkiej liczbie zakażeń; ale dopiero czas pokaże, czy było to zachowanie racjonalne, czy też nie.

Hierarchia popędów Potrzeby konkretnych jednostek różnią się w zależności od za­ możności, kultury, środowiska, jakie zamieszkują, i etapu w cyklu życia. Oczywiście, po pierwsze i najważniejsze, ludzie muszą za­ spokajać swoje potrzeby biologiczne warunkujące przeżycie. Obej­ mują one funkcje, które omówiliśmy w rozdziałach 5 i 6, zachowa­

Konflikty motywacyjne

nia apetytywne wywołane głodem i pragnieniem, obronę przed groźnymi czynnikami i podtrzymanie stanu fizjologicznej homeo­ stazy. Dopiero gdy jednostka jest zdolna dożyć wieku rozrodcze­ go, jest w dobrej kondycji zdrowotnej i posiada wystarczające za­ soby, jej uwaga kieruje się na potrzeby przedstawione w rozdziale 7, czyli konieczność rozrodu. Jak dotąd omówiliśmy proste, zasad­ nicze potrzeby obserwowane u wszystkich gatunków. Jeśli żylibyście w Bangladeszu, Birmie lub Kongo, wasza moty­ wacja w życiu nie wykraczałaby poza te popędy, gdyż w krajach tych rozwiązanie podstawowych dla przeżycia codziennych dyle­ matów wymaga ciągłej walki. Ci, którzy żyją w dostatku, zwłasz­ cza w rozwiniętych, nowoczesnych społeczeństwach, wiedzą, że te zasadnicze problemy mogą być z łatwością rozwiązane, po czym pozostaje mnóstwo wolnego czasu do wykorzystania. Pojawiają się wówczas bardziej wyszukane czynniki motywacyjne, które ob­ serwujemy tylko w rozwiniętych pod względem technologicznym kulturach. Musimy pamiętać, że jeszcze zaledwie 100 lat temu, na­ wet w najbardziej uprzemysłowionych krajach zachodnich, więk­ szość ludzi zajmowała się rolnictwem i czynnościami pozwa­ lającymi na utrzymanie się przy życiu. Znów mamy więc do czy­ nienia z problemem opóźnienia rozwoju ewolucyjnego względem przemian społecznych. Maslow (1968) był jednym z pierwszych, którzy zajęli się hie­ rarchią potrzeb pojawiających się w momencie rozwiązania pod­ stawowych problemów, gdy jednostka angażuje się w zaspokaja­ nie potrzeb wyższego rzędu. Zasugerował, że cała ludzka moty­ wacja podlega hierarchii i przyjmuje formę drabiny potrzeb. Na samym dole znajdują się potrzeby fizjologiczne, takie jak głód i pragnienie. Kiedy zostaną zaspokojone, zaczynamy przejmować się naszym bezpieczeństwem, na które składa się stabilność fizycz­ na, finansowa, a nawet polityczna i społeczna. Po osiągnięciu bez­ pieczeństwa na tym poziomie pojawia się pragnienie miłości i przy­ należności społecznej. Następna w hierarchii to potrzeba uznania, które wynika z owocnej i pożytecznej pracy lub powodzenia róż­ nych przedsięwzięć. Na koniec, co prawdopodobnie budzi najwię­ cej kontrowersji, pojawia się potrzeba najwyższego rzędu, czyli pęd do s a m o r e a l i z a c j i , poprzez wykorzystanie osobistych

401

404

Rozdział 13

potencjałów i talentów. Oczywiście pojęcie to jest bardzo abstrak­ cyjne i niejasne, a nowoczesna nauka wymaga większej precyzji. Na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać, że samorealizacja ma charakter idiosynkratyczny. We współczesnych społecznoś­ ciach poszukujemy bowiem wielu wyspecjalizowanych ról, w za­ leżności od indywidualnych uzdolnień, wykształcenia i typu oso­ bowości.

Podejmowanie ryzyka Niemalże każde działanie niesie z sobą pewne ryzyko. Przypu­ śćmy nawet, że rano pozostajecie w łóżku, by uchronić się przed światem, w którym aż roi się od niebezpieczeństw. Ale nadal ist­ nieje ryzyko, że kondycja waszego mózgu i ciała zacznie spadać, po­ gorszy się stan higieny albo w domu wybuchnie pożar. Apopleksja lub atak serca może być spowodowany tylko tym, że podniesiecie się z łóżka, możecie również się potknąć i uderzyć w głowę. W celu zaprezentowania problemu ryzyka w szerszym ujęciu epidemiologicznym w tabeli 13-1 przedstawiliśmy główne przy­ czyny zgonów w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Meksyku z uwzględnieniem wieku i płci. Przyczyny śmierci nie są całkowicie niezależne, a „wypadki" nie zdarzają się ot tak, po prostu. Tabachnick (1973) wskazał na to, że niektóre z nich zawierają pewien element motywacji samobój­ czej. Biorąc pod uwagę to, że ilość wypadków jest większa od licz­ by oficjalnych samobójstw, liczba dodatkowych samobójstw może być dość wysoka. Shneidman (1968) i Mellinger (1978) stosowali w tym przypadku pojęcie „śmierci niezamierzonej". By wypełniać zadania służące osiągnięciu ważniejszych celów w życiu, musimy ponosić pewne ryzyko. Dla przykładu w dodat­ kach 13-1 i 13-2 omówione są niebezpieczeństwa komunikacyjne i rozrodcze. Większość z nas unika nadmiernego ryzyka, ale bez wątpienia niektórzy biorą na siebie więcej niebezpieczeństw niż inni. Każde towarzystwo ubezpieczeniowe powie, że największymi ryzykan­ tami są młodzi kawalerowie. Z pewnością jest to niesprawiedliwe

Konflikty motywacyjne

405

Tabela ll-l Dane z Kanady (1992), Stanów Zjednoczonych (1991) i Meksyku (1992)

dotyczące liczby zgonów wynikłych z różnych przyczyn, w przeliczeniu na 100 000 mieszkańców z uwzględnieniem wieku i płci Wiek

5-14

1-4

15-24

25-34

35-44

45-54

55-64

65-74

75+

Wszystkie wypadki (i ich niekorzystne skutki) Kanada

M K

10,3 12,4

13,6 9,5

10,3 5,3

46,0 14,0

39,8 9,5

34,3 10,5

34,3 12,2

38,9 16,7

51,0 29,5

197,0 160,1

USA

M K

26,4 20,2

20,1 14,8

13,6 6,7

62,0 21,0

54,0 14,9

46,2 13,9

41,4 14,6

45,7 18,2

61,4 31,3

172,7 115,7

Meksyk

M K

49,1 38,9

28,0 18,1

20,0 8,8

68,3 11,3

87,7 11,9

91,8 14,1

100,2 18,7

116,7 28,2

160,7 60,5

365,3 212,9

Wypadki komunikacyjne Kanada

M K

2,4 3,6

3,0 3,1

5,4 3,2

31,4 11,0

19,3 6,0

13,8 6,3

13,0 6,7

12,9 7,0

15,5 11,1

31,4 15,6

USA

M K

4,2 4,0

5,2 4,7

6,7 3,9

44,8 17,8

31,2 10,4

21,8 8,4

19,5 8,5

19,2 9,2

22,3 13,1

43,3 19,4

Meksyk

M

K

2,2 3,7

6,9 4,9

7,7 3,5

28,4 5,0

37,0 5,9

35,8 7,1

38,7 7,9

42,8 12,1

50,0 18,8

94,1 28,5

Kanada

M K

2,4 2,1

0,9 0,8

0,6 0,6

3,3 1,5

4,4 2,0

4,1 2,0

3,8 1,4

1,9 1,4

1,5 0,6

1,6 0,2

USA

M K

9,8 8,7

3,0 2,6

1,8 1,0

36,8 6,9

28,5 7,5

18,1 5,0

12,7 3,8

8,6 2,6

6,1 2,4

5,6 3,4

Meksyk

M K

5,0 3,6

2,5 1,9

2,8 1,1

43,8 4,2

62,1 4,5

58,8 5,1

53,0 5,0

48,9 5,0

38,8 6,2

43,4 10,3

Zabójstwa

Samobójstwa i zadane sobie rany M K

-

-

-

-

1,3 0,4

24,7 6,0

28,8 6,2

27,3 7,9

24,7 9,1

26,2 6,6

20,5 5,9

27,2 4,2

USA

M K

-

-

1,1 0,3

21,9 3,8

25,0 5,4

23,0 6,5

23,7 7,6

25,3 6,5

30,7 6,0

56,0 5,9

Meksyk

M K

-

-

-

-

0,4 0,2

5,7 1,3

7,1 1,2

6,4 1,0

6,7 0,7

7,6 1,0

9,8 1,1

18,0 1,1

Kanada

Wszystkie choroby zakaźne i pasożytnicze Kanada

M K

6,9 8,8

1,8 0,8

0,7 0,7

0,8 1,1

0,8 0,5

2,2 1,1

2,6 1,5

6,7 5,6

18,5 10,2

56,0 46,8

USA

M K

20,4 17,3

1,9 1,5

0,5 0,5

0,8 0,8

3,3 2,0

7,3 2,9

9,6 5,3

18,8 12,4

39,5 27,3

123,0 105,0

Meksyk

M K

233,1 200,6

29,4 27,7

4,9 4,6

4,6 5,1

10,4 7,8

19,3 12,5

36,5 22,1

68,0 46,0

139,8 87,3

451,9 325,4

Źródło:

W o rld H e a lt h S ta tis tic s A n n u a t, 1 9 9 4 .

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) (1995)

406

Rozdział

2 3

D odatek 13-1

Zagrożenia i konflikty: Samochody i samoloty

Wszyscy na co dzień mamy do czynienia z sytuacjami konflik­ tu pomiędzy potencjalnymi korzyściami i stratami. Za każdym razem, gdy ruszamy w podróż, podejmujemy niewielkie ryzyko poważnych uszkodzeń ciała lub śmierci, które niwelują bardziej prawdopodobne korzyści zyskania czegoś wskutek tej wyprawy. Krótkie wakacje i zmiana otoczenia bez wątpienia pomagają nam cieszyć się lepszym zdrowiem fizycznym i psychicznym. Podróż umożliwia znalezienie się w nowym otoczeniu, które może działać na nas odprężająco, stymulująco, przynosić komfort lub sprzyjać rekreacji. Niemniej jednak zachodzi ryzyko, że nie wrócimy wcale do domu albo że wrócimy, ale w stanie pogorszenia kondycji w wy­ niku uszkodzenia ciała lub straty ukochanej osoby. Choć strach o tym myśleć, to należy zaznaczyć, że przyjemności wakacyjne niosą ze sobą groźbę bólu i straty. Dotyczy to także dojeżdżania do pracy i wyjazdów służbowych, które przynoszą korzyści eko­ nomiczne. Istnieje także wiele zawodów, takich jak górnik, pilot lub kierowca ciężarówki, z którymi nierozłącznie jest związane pewne ryzyko. Dobrze znane jest nam zagrożenie ze strony samochodów, z którym mamy do czynienia uczestnicząc w ruchu drogowym. W 1991 roku w wypadkach zginęło 17 na 100 tysięcy Amery­ kanów, a w 1992 roku 11,6 na 100 tysięcy Kanadyjczyków (Świa­ towa Organizacja Zdrowia, 1995). Ogromną większość z nich sta­ nowili mężczyźni w wieku od piętnastu do trzydziestu pięciu lat. Niezliczone rzesze innych zostają co roku w ten sposób okaleczo­ ne. W 1993 roku w samej tylko Kanadzie było ponad 1,3 miliona ofiar wypadków, z czego 45 procent wymagało interwencji me­ dycznej (Millar, 1995). W 1996 roku doszło do kilku bardzo nagłośnionych katastrof lotniczych. Na całym świecie w ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat odnotowano setki wypadków samolotów cywilnych, w wielu z nich zginęli pasażerowie wraz z załogą (Barlay, 1990; Beaty, 1991; Forman, 1990). Niemniej jednak ogromna większość lotów pasażerskich dociera do celu bez przeszkód, a na jednego zabite­ go w takich okolicznościach przypadają setki tysięcy osób dowie­ zionych bezpiecznie w miejsce przeznaczenia. Podróże samochodem, samolotem, pociągiem, łodzią, a nawet piechotą niosą ze sobą pewne ryzyko. Gdy dodamy do tego jesz­

Konflikty motywacyjne

cze rozboje, choroby i nieroztropność finansową, to spodziewać by się można „plajty" biur turystycznych. Większość ludzi ma poczucie tego ryzyka, a jednak podróżuje pomimo braku ko­ nieczności. Nie jest to warunkiem ich przeżycia, robią to po pros­ tu dla zabawy. Media regularnie przypominają nam o makab­ rycznych wypadkach, a wielu z nas dysponuje bezpośrednią wiedzą o znajomych, którzy ucierpieli w ich wyniku. Nie ma wątpliwości, że godzimy się na to ryzyko, by urozmai­ cić własne życie, chociaż większość z nas stosuje środki bezpie­ czeństwa, by je zredukować, zapina pasy bezpieczeństwa, utrzy­ muje w dobrym stanie ogumienie i unika jazdy pod wpływem al­ koholu. Niemniej jednak pewne ryzyko zawsze istnieje, a ludzie wskakują do samochodów także z błahych powodów. Mimo że dobrze są znane przypadki lęku przed samochodami (np. Comelius, 1996), są one tak nieodzownym elementem nowoczesnego życia, że większość z nas zdołała się już do nich przyzwyczaić. Częściej mamy do czynienia z lękiem przed lotem, dotyczy od 20 do 27 procent pasażerów (Forman, 1990), nie wspominając tych, którzy w ogóle od samolotów trzymają się daleka. Jest to dość in­ teresujące zjawisko, ponieważ patrząc obiektywnie, lot jest o wie­ le bezpieczniejszy niż jazda samochodem. Ale ani samochody, ani samoloty nie są elementem naszego naturalnego otoczenia i poja­ wiły się w zasadzie dopiero w przeciągu ostatnich stu lat. Przed samochodami funkcjonowały już powozy i pociągi po­ ruszające się z wielokrotnie większą prędkością niż te, jakie mo­ żna rozwinąć na dwóch nogach. Samoloty odrzutowe dokonują czegoś niebywałego w kontekście ewolucyjnym, pozwalają lądo­ wym ssakom na podróż międzykontynentalną trwającą zaledwie kilka godzin. Nienaturalne odczucia spowodowane ogromną prędkością podczas startu, wysokim pułapem i lądowaniem po­ mogą zrozumieć, dlaczego lot budzi więcej obaw niż jazda samo­ chodem. Pewnie o wiele ważniejszą kwestią jest nie to, dlaczego tak bardzo boimy się samolotów, ale to, dlaczego tak mało boimy się samochodów, skoro stanowią one jedno z największych za­ grożeń dzisiejszego życia.

uogólnienie, ale znajduje potwierdzenie w liczbach. Niektórzy lu­ dzie mają więcej do stracenia w wyniku pochopnych i desperac­ kich działań. Niejednokrotnie spójne jest to z psychologią do­ rosłych osobników męskich „stanu wolnego", także u innych ga­

407

408

Rozdział 13

tunków. Jak już powiedzieliśmy w rozdziałach 7 i 9, w kontekście zabiegania o sukces rozrodczy zawsze mieliśmy do czynienia z ry­ walizacją samców. W każdym z gatunków istnieje grupka sam­ ców, które nie biorą udziału w rozmnażaniu. Często przyjmuje się, że psychologia zdesperowanego samca charakteryzuje się bardzo ryzykownym zachowaniem po prostu dlatego, że samce bez włas­ nego terytorium, zasobów i partnerek mają bardzo mało do strace­ nia (zob. rozdziały 7-10). Czy sprzedalibyście farmę rodzinną i za całość uzyskanej za nią sumy kupilibyście losy na loterii, jeśli główna wygrana, którą gwa­ rantuje posiadanie wszystkich 500 tysięcy kuponów, po 10 do­ larów za każdy, wynosiłaby milion dolarów? Oczywiście, jak sami możecie policzyć, nie byłoby to racjonalne posunięcie. Racjonalne ryzyko zakłada wyważenie kosztów oraz korzyści wynikających zarówno z podjęcia, jak i zaniechania działania. Musi dojść do porównania kosztów i potencjalnych zysków oraz do oceny prawdopodobieństwa jednych i drugich. To, czy jednost­ ka podejmie określone ryzyko zależy z jednej strony od wartości potencjalnych korzyści i prawdopodobieństwa ich uzyskania, a z drugiej strony od ogromu potencjalnych strat i prawdopodo­ bieństwa ich poniesienia.

D odatek 13-2

Ryzyko związane z rodzeniem dzieci

Spłodzenie i urodzenie zdrowego dziecka stanowią najważ­ niejsze czynności służące powodzeniu genetycznemu i rozrodcze­ mu. Niestety każda faza tego procesu niesie z sobą poważne zagrożenia. Zachowania płciowe, ciąża, poród i opieka nad dziec­ kiem to do pewnego stopnia ryzykowne przedsięwzięcia. Zachowania płciowe mogą być związane z zagrożeniami w postaci zarażenia chorobami, z których wiele prowadzi do bezpłodności, a nawet śmierci. Powszechnie znane jest już za­ grożenie wynikające z zarażenia wirusem HIV. Istnieje także wie­ le różnych chorób, takich jak zapalenie wątroby, chlamydioza, rzeżączka i wiele wirusów, które mogą się rozprzestrzeniać przez kontakt intymny. Ryzyko zgonu w wyniku chorób wenerycznych jest niezbyt duże, prawdopodobnie o wiele większe zagrożenie

Konflikty motywacyjne

stanowi wystąpienie bezpłodności w wyniku zakażenia i zabliź­ nienia tkanek uszkodzonych podczas stosunku, chociaż nie posia­ damy precyzyjnych danych statystycznych na ten temat. Ciąża i sam poród też są niebezpieczne. Współczynnik zgo­ nów matek w trakcie ich trwania dla Kanady i Stanów Zjednoczo­ nych wynosił w roku 1991 odpowiednio 2,9 i 8,2 na 100 tysięcy żywych urodzeń (ONZ, 1995). I tak są to najniższe wskaźniki w porównaniu z przypadkami śmierci 51 i 152 na 100 tysięcy ży­ wych urodzeń w Meksyku i Paragwaju. Do najczęstszych przy­ czyn zgonów zalicza się powikłania w połogu, odpowiedzialne za 91 zgonów w Stanach Zjednoczonych i 10 w Kanadzie w 1992 roku (Światowa Organizacja Zdrowia, WHO, 1995), następnie krwotok poporodowy (36 i 3 zgony odpowiednio w Stanach Zjed­ noczonych i Kanadzie), przerwanie ciąży (54 i 1 odpowiednio w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie), toksemia ciążowa (65 i 2) oraz inne przyczyny (69 i 3). Podkreślmy, nawet jeśli ryzyko zgo­ nu jest dość niskie, wiele powikłań ciążowych i porodowych pro­ wadzi do późniejszej bezpłodności. Przyjmując, że nawet jeśli kobieta zajdzie w ciążę i sama po­ myślnie przeżyje poród, nie oznacza to jeszcze, że poniesione przez nią nakłady nie zostaną zaprzepaszczone. Liczba ciąż w Ka­ nadzie w 1992 wyniosła 77,4 na 1000 kobiet w wieku od piętnastu do czterdziestu czterech lat, lecz liczba urodzeń jedynie 58,7 na 1000 (Wadhera, Millar, 1996). Chociaż w większości wynikało to z przeprowadzenia aborcji, to 4,6 procent tych ciąż skończyło się poronieniem lub porodem martwego płodu. Statystki te obejmują jedynie przypadki szpitalne, zatem prawdopodobnie są to dane znacznie zaniżone. Organizacja Narodów Zjednoczonych (1995) dokonała zestawienia przypadków późnej śmierci płodu (powy­ żej 28 tygodnia ciąży). Ich liczba na 1000 pomyślnych urodzeń wynosiła od 2,8 w Niemczech i 3,9 z Kanadzie w 1990 roku, 4,7 w Stanach Zjednoczonych w 1989 roku, do 10,7 w Brazylii w 1990 i 19,4 w Ekwadorze w 1989 roku. Pomyślne urodzenie dziecka nadal nie oznacza końca ryzyka śmierci. Współczynnik zgonu poniżej pierwszego roku życia w Ka­ nadzie wynosi 6,85 na 1000 porodów dla chłopców i 5,57 na 1000 dla dziewczynek (Wilkins, 1995). Większość tych przypadków (około 72 procent w 1993) wynikała z przyczyn okołoporodo­ wych, takich jak poród przedwczesny lub wrodzone anomalie, na przykład wady budowy serca (Wilkins, 1995). W Stanach Zjedno­ czonych współczynnik zgonów niemowląt w 1991 roku wynosił 10 na 1000 pomyślnych urodzeń dla chłopców i 7,8 dla dziewczy­

409

410

Rozdział 13

nek. Można to porównać z danymi z innych krajów: 21 i 16,4 dla chłopców i dziewczynek w Meksyku w 1992,43,8 i 34,3 w Brazylii w 1990 roku i oszacowanych 112,2 i 102,8 w Pakistanie w 1988 (Organizacja Narodów Zjednoczonych, 1995).

R ozd ział 14

Ja, rodzina i społeczność

W

rozdziale tym przede wszystkim zajmiemy się spotyka­ nymi u ludzi emocjami wyższego rzędu. Są one rzadko obserwowane u innych gatunków i z pewnością nie ujawniają w identyczny sposób u wszystkich jednostek. Obrazują świad­ czącą o wysokim etapie ewolucji, złożoną naturę społeczną oraz wyjątkowość naszego gatunku.

ŹRÓDŁA EMOCJI SPOŁECZNYCH WYŻSZEGO RZĘDU Ewolucja egoizmu i altruizmu Żeby zrozumieć, co jest podstawą egoizmu, altruizmu i emocji społecznych, musimy powrócić do problemu ewolucji. Dobór na­ turalny działa według różnicującego rozrodu osobników. Jednak pokrewieństwo, wzajemność działania i struktury społeczne prze­ ciwstawiły się powstawaniu czystych form egoizmu. Rzecz jasna, nowoczesna kultura również rzutuje na zachowania jednostki, po­ wodując, że w trakcie rozwoju motywacja i emocje ulegają socjali­ zacji. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 2, zachowania egoistyczne polegają na zaangażowaniu w realizację własnych zamierzeń do­ tyczących przetrwania i rozrodu. Pozostaje to często w konflikcie z interesami innych osobników, zarówno spoza, jak i w obrębie tego samego gatunku (zob. także rozdział 9). Takie postępowanie może być pojmowane w kategoriach podstawowych procesów

412

Rozdział 14

darwinowskich, ponieważ jednostka walczy o przetrwanie i roz­ ród, rywalizując z innymi. Dobór naturalny doskonale objaśnia motywację skierowaną na przeżycie (głód, pragnienie, ból, lęk). Podobnie jest z popędem rozrodczym. Dobór naturalny stanowi również podstawę pojawienia się bar­ dziej złożonych zachowań społecznych, nawet altruizmu. Przypo­ mnijmy sobie współczesny pogląd, funkcjonujący w ramach biolo­ gii ogólnej, że najważniejszym czynnikiem motywującym zachowa­ nie jest o g ó l n a m a k s y m a l i z a c j a s p r a w n o ś c i . Przed­ stawiciele wszystkich gatunków zostali tak ukształtowani przez dobór naturalny, by dążyć do maksymalnej reprezentacji włas­ nych genów w przyszłych pokoleniach. Krewni mają ten sam cel, jest nim powielenie wspólnego materiału genetycznego. Zbieżne interesy stanowią podstawę procesu ewolucyjnego zwanego do­ borem krewniaczym, który prowadzi do zachowań nepotycznych, czyli okazywania specjalnych względów dla bliskich członków ro­ dziny. Właściwe zachowania rodziców leżą oczywiście w ich interesie rozrodczym, ponieważ dzieci będą ich reprezentować w przy­ szłości. Prorodzinne postępowanie służy również interesom gene­ tycznym, gdy prezentowane jest na przykład przez dziadków, cio­ cie i wujków. Nepotyzm obserwujemy we wszystkich kulturach ludzkich, a także u wielu innych gatunków zwierząt. Altruistyczne działanie na korzyść krewnych nie jest niczym zadziwiającym, ponieważ służy kopiom tych samych genów, które odnaleźć moż­ na u samego altruisty (Hamilton, 1964). Posiadanie przez krew­ nych wspólnych genów oznacza, że bezpośredni rozród nie jest je­ dynym sposobem na przekazanie ich przyszłym pokoleniom. Jed­ nostki mogą powielać je również poprzez sprzyjanie rozmnażaniu się krewnych. Rozród i pokrewieństwo stanowi fundament zachowań spo­ łecznych. Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 11, więzi pomiędzy matką a dzieckiem są najtrwalsze, jest to pradawna cecha ssaków konieczna do przetrwania. Sprzyja mu także opieka obojga rodzi­ ców, więzi między nimi oraz więzy rodzinne między krewnymi. Wskaźnik pokrewieństwa (zob. rozdział 2) o wartości 0,5 dominu­ je w rodzinach dwupokoleniowych, w relacjach rodzic-dziecko

Ja, rodzina i społeczność

i pomiędzy rodzeństwem. Wskaźnik o wartości 0,25 (dziadkowie-wnuki, wuj/ciotka-siostrzenica/bratanek) i 0,125 (kuzyni pierw­ szego stopnia itd.) opisuje relacje w bardziej rozbudowanych struk­ turach rodzinnych, także odgrywające istotną rolę we wszystkich typach kultur. Trivers (1971, s. 35) definiuje prawdziwy altruizm „jako zacho­ wanie korzystne dla innego organizmu, nie będącego blisko spo­ krewnionym, najwyraźniej szkodliwe dla samej jednostki popełnia­ jącej ten czyn, gdzie korzyść i szkodę można określić w katego­ riach wkładu w sprawność ogólną". Pojęcie to na ogół nie obej­ muje poświęcenia ze strony rodziców i przychylności krewnych. Trivers uważa, że zjawisko ewolucji wynikającej z o b o p ó l ­ n e g o a l t r u i z m u może objaśniać pomoc w przypadku kryzy­ su, na przykład uratowanie obcego przed utonięciem. Obopólny altruizm pozwala również na wyjaśnienie związków pomiędzy obcymi ludźmi. Okazywanie wzajemnych względów może przy­ nosić określone korzyści w wyniku współdziałania w takim związku. Obie strony mogą doprowadzić do podwyższenia ogól­ nej sprawności. Teoretycznie w ten sposób mogą się rozwijać ce­ chy genetyczne sprzyjające poświęceniu z korzyścią dla obcych. Dzieje się tak, pod warunkiem że istnieją uzasadnione nadzieje na wzajemność czynów, a korzyści dla odbiorcy znacznie przewyż­ szają ryzyko dla altruisty. Obcy ratując tonącego, musi się liczyć z niebezpieczeństwem utopienia się, ale korzyści dla uratowanego są przeogromne. Trivers wskazuje na to, że zasada ta dotyczy krewnych i jednostek niespokrewnionych. I rzeczywiście, wraz z pokrewieństwem może się rodzić altruizm. Niemniej jednak motywacja egoistyczna jest głęboko osadzona w rywalizacji o indywidualny sukces rozrodczy. Nawet brat czy siostra dzielą tylko połowę materiału genetycznego, w zależności od zmiennych cech populacji. Liczne dowody biologiczne ukazują rywalizację między jednostkami jako zjawisko stale obecne w ewo­ lucji wszystkich gatunków. Fakt istnienia pokrewieństwa, wza­ jemnych względów i związków społecznych nieco ją łagodzi. U lu­ dzi, jak się za chwilę przekonamy, istotną rolę odgrywa także czynnik kulturowy.

413

414

Rozdział 14

Pradawne i nowoczesne środowisko emocjonalne Stanowimy gatunek wysoce uspołeczniony, u którego, podob­ nie jak w przypadku naczelnych i wielu innych mięso- i roślinożer­ nych zwierząt, życie w grupach przeszło długi rozwój ewolucyjny wymuszony przez szereg wzajemnych zależności łączących posz­ czególne jednostki. Ludzie na ogół funkcjonują w rodzinach i kon­ tekście szerszej wspólnoty. Chcąc zrozumieć przystosowawczy charakter naszych emocji, musimy wziąć pod uwagę ewolucyjne i historyczne warunki ich wyrażania. Przez długi okresu rozwoju żyliśmy w niewielkich grupach zbieracko-lowieckich, które w większości składały się z krewnych, prawdopodobnie od 50 do 200 osób, których łączyły geny, małżeństwa i różnego rodzaju przymierza. Tendencja do współpracy lub udzielania pomocy innym ludziom ma wymiar ewolucyjny, a to dlatego, że większość tych, z którymi dana jed­ nostka miała kontakt, stanowili jej krewni. Jednocześnie jednostki spoza grupy często były zagrożeniem, co potwierdza długa histo­ ria różnego rodzaju działań wojennych (zob. rozdział 9). Dopiero od niedawna przyjęliśmy kurs rozwojowy charak­ teryzujący się wzrostem zagęszczenia społecznego, a wynikło to ze zmian technologicznych i kulturowych (zob. Alexander, 1979; Flannery, 1972). Przez dłuższy okres naszej ewolucji, żyliśmy w środo­ wiskach o niskim zagęszczeniu ludności. Technika rolnicza, zwłasz­ cza w ciągu ostatnich 10 tysięcy lat, pozwoliła nam tworzyć coraz większe osady, wynikało to również z wykorzystania narzędzi. Współpraca i specjalizacja ról umożliwiła budowanie bardziej zło­ żonych struktur społecznych oraz efektywniejszą eksploatację za­ sobów dla dobra wspólnoty. Cywilizacja w ciągu ostatnich 5 ty­ sięcy lat przyniosła znaczne zagęszczenie ludności na zamieszka­ nych obszarach, co sprzyjało wzrostowi poziomu konfliktów mię­ dzy jednostkami, które często pozostawały dla siebie obcymi. Znajdujemy się obecnie w sytuacji znacznego opóźnienia ewo­ lucyjnego (zob. rozdział 2, dodatek 2-1), w której zmiany genetycz­ ne pozostają daleko w tyle za zmianami kulturowymi. W więk­ szych miastach często mamy do czynienia z wieloma obcymi nam osobami, a także zmianie może ulegać charakter relacji z rodziną.

Ja, rodzina i społeczność

Gwałtowny rozwój społeczny i technologiczny stawia dziś lu­ dziom wiele wyzwań. Osiągnięcia te w większości wpłynęły ko­ rzystnie na standard życia; są one dobrze znane i zbyt liczne, by je teraz wymieniać. Z drugiej jednak strony nowoczesne warunki wymusiły nowe formy radzenia sobie i przyniosły wiele pro­ blemów emocjonalnych. Czynnikiem stresującym może być tak samo odosobnienie, jak i zatłoczenie. Izolacja społeczna może mieć wyniszczający charak­ ter. Jeśli człowiek zmuszony jest do życia i pracy w samotności, w skrajnych warunkach często obserwuje się u niego symptomy stresu i depresji (Palinkas, Browner, 1995; Rothblum, 1990). Jed­ nostki samotne i odizolowane społecznie, żyjące w rozwiniętych społecznościach, lecz nie utrzymujące odpowiednich kontaktów towarzyskich, są bardzo narażone na depresję, a nawet skłonne do samobójstwa (zob. rozdział 10). Dotyczy to przede wszystkim osób odrzuconych przez rodzinę, rówieśników i płeć przeciwną. Izolacja społeczna we wczesnym okresie rozwoju oraz brak zasad­ niczych więzi na przykład z matką mają na ogół tragiczny wpływ na dalszy rozwój i procesy przystosowawcze (zob. rozdział 11). Odrzucenie przez rówieśników oraz znęcanie się rodziny może za­ hamować rozwój dziecka (zob. Wicks-Nelson, Israel, 1997). Rów­ nież kontakt społeczny nie oznacza bezwarunkowych korzyści, a zbytnie zagęszczenie ludności także może być źródłem stresu. W momencie gdy jednostka koncentruje się na wymagającym sku­ pienia zadaniu, kontakt społeczny może ją rozpraszać. W warun­ kach zatłoczenia inne osoby mogą ograniczać rozwój człowieka. Zbytnie zagęszczenie oraz ograniczone ilości zasobów i współza­ wodnictwo prowadzą z reguły do wzrostu agresji (zob. rozdziały 2, 8, 9 i 10). Możliwe jest ponadto pozostawanie „samotnym w tłumie ludzi", jeśli otaczają nas nieżyczliwe i nieznajome twarze.

Cywilizacja, prawo, religia i kultura Rozwój ewolucyjny większych skupisk ludzkich dokonywał się na przestrzeni ostatnich 10 tysięcy lat. Współczesne warunki spo­ łeczne i technologiczne mogą ograniczać proces przystosowawczy

415

416

Rozdział 14

niektórych prymitywnych impulsów, a poznawcza kontrola (koro­ wa), jak już powiedzieliśmy w rozdziale 13, może wpływać na przystosowanie wyższego rzędu. Począwszy od instrukcji odbieranych w pierwszych stadiach rozwoju i zabiegów kontynuowanych przez szkolę i inne instytu­ cje publiczne, jednostki ulegają socjalizacji, zostają zachęcone do tego, by kanalizować popędy i emocje w sposób społecznie do­ puszczalny. Najróżniejszymi metodami uczenia, opisanymi w roz­ dziale 12, staramy się wpajać dzieciom określone wartości. Kultura oddziałuje zatem na prymitywniejsze impulsy, a celem socjalizo­ wania dzieci jest to, by funkcjonowały w zakresie uznanym przez rodzinę i społeczeństwo za właściwy. Systemy prawne i etyczne zawierają wyraźne zalecenia kształ­ tujące skłonności motywacyjne i emocjonalne. Wpływy społeczno-kulturowe mają tendencję do hamowania motywacji i emocji, ta­ kich jak brutalność stanowiąca pogwałcenie prawa, nieposkromio­ ne zachowania seksualne oraz samolubne działania na szkodę społeczności, których ujawnienie nie leży w interesie szerzej poj­ mowanej kultury. Społeczeństwo nagradza tych, którzy służą jego sprawom, a karze tych, których zachowania są sprzeczne z do­ brem grupy. Nie jest zatem niczym dziwnym, że systemy prawne i etyczne, a także świadome nauczanie i zachęta do współpracy, pojawiały się wraz z rozwojem cywilizacji. Życie w dużym zagęsz­ czeniu wymaga spójności wewnątrzgrupowej i tępienia wszelkich zachowań samolubnych wobec interesu grupy. Porządek poli­ tyczny i społeczny zakłada przyswojenie przez dzieci reguł oraz wzmacnianie ich, zarówno w dzieciństwie, jak i dorosłości, po­ przez różnego rodzaju sankcje. Właściwa motywacja społeczna posiada zatem pewien kompo­ nent kulturowy. Kontrola społeczna nad zachowaniem jest do­ głębna, wpisana w nasze emocje, jak już powiedzieliśmy to w kil­ ku miejscach tej książki. Jednostki wykazują duży stopień socjali­ zacji i ukulturowienia; zewnętrzne czynniki kontroli społecznej sterują wewnętrznymi impulsami. Doświadczenie społeczne mo­ dyfikuje ludzkie motywacje i emocje. Społeczności, w których ży­ jemy, mniej lub bardziej wyraźnie określają reguły właściwego za­ chowania. Oczywiście nie wszystkie kultury uczą dzieci tych sa­

Ja, rodzina i społeczność

mych wartości. Na przykład zasady wpajane młodzieży w hitle­ rowskich Niemczech różniły się od tych, które większość z nas chciałaby kultywować w obecnych i oświeconych czasach. Zatem istnieją zarówno czynniki biologiczne, jak i kulturowe sprzyjające zachowaniom innym niż egoistyczne. Współpraca w obrębie rodziny i najbliższej wspólnoty ma pradawne korzenie ewolucyjne. Mechanizmy kulturowe wzmacniają tendencje do za­ chowań niesamolubnych poprzez socjalizację i wyraźne kulturo­ we kodeksy zachowań popierane różnego rodzaju sankcjami.

WYRAŻANIE EMOCJI SPOŁECZNYCH WYŻSZEGO RZĘDU Udzielanie się emocji i emocje doznawane pośrednio Czasami wykonujemy pewne czynności tylko dlatego, że do­ strzegamy je u osób z naszego otoczenia. Dotyczy to bez wątpienia niektórych bardzo prymitywnych, stereotypicznych form zacho­ wania, takich jak ziewanie (Baenninger, 1987; Provine, 1986) i śmiech (Askenasy, 1987; Weisfeld, 1993). Jak już powiedzieliśmy w rozdziale 12, ludzkie zachowanie przenika tendencja do naśla­ dowania, która wpływa zarówno na prymitywne emocje, jak i na wiele złożonych reakcji. Istotnie, naśladowanie jest jednym z fun­ damentów procesów uczenia się i kultury. Bardzo często ludzie reagują emocjonalnie, obserwując przeży­ cia emocjonalne innych osób. Do takiego wniosku doszliśmy już w kilku poprzednich rozdziałach, omawiając wyrażenia mimiczne i gesty. Okazuje się, że emocje są czymś więcej niż jedynie osobi­ stymi, subiektywnymi doświadczeniami. Do ich ujawnienia do­ chodzi w sieci kontaktów społecznych i tylko poprzez te kontakty mają moc modulowania zachowania innych. Odczucia obserwato­ ra mogą być tożsame lub inne od przeżyć modela. Łatwo dostrzec to w zmianach aktywności układu autonomicznego, takich jak tempo bicia serca lub poziom hormonów, na przykład kortyzolu, który ulega znacznym wahaniom podczas obserwacji zachowań innych ludzi, zwłaszcza gdy oglądamy filmy o sporym ładunku

417

418

Rozdział 14

emocjonalnym. Pomiary parametrów układu autonomicznego i neuroendokrynologicznego, a także subiektywne doznania, wskazują na to, że sfilmowane dramatyczne zdarzenia mają zdol­ ność budzenia emocji (Hubert, de Jong-Meyer, 1991; Wittling, Pfliiger, 1990). Oczywiście fakt ten nie powinien dziwie nikogo, kto ogląda telewizję bądź filmy.

Empatia Podstawą empatii może być właściwe rozpoznanie informacji emocjonalnej przekazywanej przez inną osobę (Levenson, Ruef, 1992). Różni się ona od współczucia, które polega na litowaniu się lub troską wywołaną zaniepokojeniem innej osoby. Empatia, tak jak większość ludzi ją rozumie, zakłada utożsamienie się z inną osobą, a mimo to zachowanie świadomości własnych uczuć. Chociaż aktywnie staramy się nauczyć dzieci zrozumienia dla odczuć innych, empatia może po części mieć podstawy biologicz­ ne. U dzieci widzimy zdolność naśladowania różnych emocjonal­ nych wyrazów twarzy (Field i in., 1982). Być może podstawy reak­ cji empatycznych posiadają także inne naczelne. Potomstwo re­ zusów od momentu urodzenia pozbawione normalnych kontak­ tów społecznych potrafi rozróżnić wyrazy mimiczne swoich współ­ braci na slajdach, chociaż zdolność ta zanika po około czterech miesiącach, jeśli brak jest innego rodzaju źródeł informacji społecz­ nej (Sackett, 1966). Eksperymenty dowodzą tego, że szympansy potrafią zrozumieć odwrócenie ról w parach człowiek-szympans, a rezusy tej zdolności nie posiadają (Povinelli i in., 1992a; 1992b). W każdej z par tylko jeden partner widział, która z tac zawiera smakołyk, natomiast drugi pociągał za uchwyty ukrytych tac, by dostać nagrodę, nie wiedząc, gdzie ona się znajduje. Następnie za­ mieniano role. Trzy z czterech szympansów natychmiast pojmo­ wały swoją nową rolę społeczną i odpowiednio reagowały, pod­ czas gdy nie udało się to rezusom. Ponadto, chociaż brak na to dowodów naukowych, w literaturze jest wiele studiów przypad­ ków zachowań naczelnych (zob. O'Connell, 1995) przedstawia­ jących liczne przykłady działań empatycznych w szerokim zakre-

Ja, rodzina i społeczność

sie okoliczności, między innymi uratowanie osobnika z niebez­ piecznej sytuacji społecznej bądź fizycznej. Zachowania rodzicielskie mogą modulować rozwój empatii. Je­ den z eksperymentów (Boccia, Campos, 1989) miał na celu określe­ nie, czy reakcja matki na widok obcego wpłynie na reakcję dziecka w wieku ośmiu miesięcy, kiedy to u większości dzieci dostrzega się lęk przed nieznajomymi. Połowę matek poinstruowano, by do tej osoby zwracały się z szerokim uśmiechem i radosnym przywi­ taniem, podczas gdy druga połowa miała marszczyć brwi i witać ją z niepokojem. Obserwacji podlegała prędkość bicia serca dziecka, sposób patrzenia, płacz i uśmiech. Okazało się, że postawa matki miała znaczny wpływ na jego zachowanie, dzieci prezentowały więcej uśmiechów i czynności ruchowych, gdy matki imitowały radosne powitanie, chociaż porównanie prędkości bicia serca nie wykazało zbyt dużych różnic. Obserwacje dzieci w żłobkach i w innych instytucjach opieki dziennej wskazują na to, że istotną rolę w kształtowaniu empatii odgrywają instrukcje rodzicielskie. W jednym z badań (Kestenbaum i in., 1989) okazało się, że dzieci prezentujące bardziej empatyczne reakcje na zaniepokojenie rówieśników były jednocześnie „bezpiecznie przywiązane" do swoich matek. W innych badaniach porównano reakcje matek na sytuacje konfliktowe i niepokojące z reakcjami ich dzieci, jednak wyniki były niezbyt jasne i nie po­ zwalały na wyciągnięcie rzetelnych wniosków (Miller i in., 1989). Gdy matki reagowały niskim poziomem pobudzenia i sugestii prospołecznych, na twarzach ich dzieci w reakcji na oznaki zmar­ twienia rówieśników pojawiał się smutek. Jeśli poziom pobudze­ nia matki był wysoki, w bardziej negatywny sposób kształtował wyrazy cierpienia. Negatywne metody utrzymywania dyscypliny (bicie i szarpanie) nie sprzyjają pojawianiu się reakcji empatycznych. Większość badań polegających na obserwacji potwierdza, że częściej empatię okazują dziewczynki niż chłopcy oraz że owa róż­ nica płciowa powiększa się wraz z wiekiem, być może za sprawą oczekiwań społecznych i wyuczonego powstrzymywania się od tego typu zachowań przez chłopców. Prace prowadzone nad dorosłymi wykazują, że obserwowanie innych osób w stanie rozpaczy powoduje pojawienie się oznak po­

419

Rozdział 14

budzenia autonomicznego układu nerwowego. W jednych z ba­ dań (Eisenberg i in., 1989) pary małżeńskie oglądały sfilmowane sytuacje burzliwych dyskusji toczących się pomiędzy małżonka­ mi. Stale oceniały one swoje stany afektywne z tym związane i stan afektywny par obserwowanych. Porównano ponadto kilka para­ metrów fizjologicznych zarówno u małżeństw obserwujących, jak i sfilmowanych, i zauważono, że im większa zgodność tych pomia­ rów, tym większa trafność oceny negatywnych stanów afektywnych par obserwowanych. Z prawidłową oceną najbardziej skore­ lowane były pomiary przewodnictwa skóry i tętna. Jeśli chodzi o ocenę pozytywnych odczuć, to trafniejszych ocen dokonywały kobiety. Brothers (1989) przeprowadza podsumowanie zespołów choro­ bowych charakteryzujących się nieprawidłowościami komunikacji międzyludzkiej. Chorzy z uszkodzeniami płatów skroniowo-ciemieniowych wykazują niezdolność pojmowania emocji wyrażo­ nych właściwościami głosu. Natomiast ludzie z uszkodzeniami prawej półkuli mózgowej w miejscach kontaktu ze strukturami limbicznymi przyznali, że potrafią odczuwać emocje, lecz nie po­ trafią ich przekazać. Za zespół po części określany jako niezdol­ ność do odczuwania empatii uważa się także autyzm dziecięcy, jednak jego podstawy fizjologiczne nie zostały do końca poznane (zob. także Wicks-Nelson, Israel, 1997). Istotną rolę w społecznej komunikacji emocjonalnej, a zatem również w stanach empatycznych, może odgrywać także ciało migdałowate (zob. rozdziały 6 i 9). Na przykład żyjące na wolności małpy z obustronnym uszko­ dzeniem jąder migdałowatych potrafią wykonywać większość za­ dań, których celem jest przeżycie, lecz nie potrafią w sposób właściwy reagować na postawy innych zwierząt i w końcu się alienują (Kling, 1972).

Aprobata i pogarda Możemy wpływać i kontrolować zachowania innych poprzez wyrazy mimiczne i gesty, którym czasami towarzyszy wyraźnie wypowiedziana informacja werbalna, stanowiąca reakcję na po­

Ja, rodzina i społeczność

stawę innych ludzi. Zasadnicze punkty tego tematu pod innym kątem omówiliśmy w rozdziałach 9-12. Aprobata bądź pochwała, jak niemal każdy wie, może zostać okazana poprzez uśmiech, wiwatowanie, oklaski, różnego rodzaju odgłosy oraz pochwalne przekazy słowne. Wszystkie te działania mogą stanowić silny czynnik wzmacniający dla osoby, której do­ tyczą, budząc w niej dumę, przyjemne odczucia, euforię oraz dając namacalne korzyści społeczne. Dezaprobatę również wyraża się na wiele znanych sposobów. Darwin (1872, s. 267) uznał, że ludzie okazują pogardę następu­ jąco: „Nos może być nieco zadarty, co wyraźnie jest wynikiem unie­ sienia górnej wargi, lecz cały gest może zostać skrócony jedynie do zmarszczenia nosa". Darwin stwierdził (1872, s. 270), że wstręt jest wyrażany silniejszym gestem i głównie dotyczy „ruchów wokół ust [...] którym na ogół towarzyszy zmarszczenie brwi".

Zażenowanie Zażenowanie jest złożonym stanem emocjonalnym, dość po­ wszechnym, chociaż słabo rozpoznanym w porównaniu z po­ zostałymi emocjami. Często kojarzone jest z innymi świadomymi stanami, takimi jak niepokój, wstyd i wina. Według większości de­ finicji zażenowanie zakłada kontakt międzyludzki; jego pojawie­ nie jest możliwe jedynie w obecności innych ludzi (Edelman, 1981). Wyrażane jest ono przede wszystkim językiem ciała. Ludzie odczuwający zażenowanie mają tendencje do spuszczania oczu i ograniczania kontaktu wzrokowego. Mogą skrywać twarz w dło­ niach. Temu wszystkiemu towarzyszy często wzmożona ruchli­ wość ciała, zakłócenia mowy i uśmiech. Może, ale nie musi, docho­ dzić do zaczerwienienia twarzy. O ile prymitywne emocje, takie jak poczucie szczęścia oraz smutku, pojawiają się już w pierwszym roku życia, o tyle bardziej złożone stany, na przykład zażenowanie, nie ujawniają się wcześ­ niej niż w połowie drugiego roku i rozwijają się przez okres wczes­ nego dzieciństwa. Lewis wraz z zespołem (1991) zauważył oznaki zażenowania (czyli połączenia uśmiechu, odwracania wzroku

421

422

Rozdział 14

i nerwowych ruchów ciała) u 52 procent dwulatków i 82 procent trzylatków. Wywołano je na różne sposoby, między innymi po­ przez prośbę o przejrzenie się w lustrze lub o próbę tańca. W wie­ ku trzech lat nie zauważono różnic pomiędzy dziewczynkami a chłopcami, jeśli chodzi o stopień wyrażania tego rodzaju emocji. W badaniach nad dziećmi w wieku od pięciu do trzynastu lat Bennett (1989) odkrył pojawiający się wraz z wiekiem wzrost częstotli­ wości poczucia zażenowania, przy czym w wieku pięciu i ośmiu lat pojawiało się ono w sytuacji, gdy publiczność wykazywała pewną aktywność (wyśmiewała), a jedenasto- i trzynastolatki od­ czuwały je bez względu na to, czy otoczenia przejawiało aktywne zainteresowanie ich osobami, czy też nie. Bennett przypisał to zja­ wisko nasilającemu się wraz z wiekiem samokrytycyzmowi. W jednym z kilku badań nad reakcjami fizjologicznymi w sta­ nie zażenowania Buck wraz z zespołem (1970) wywoływał go, strasząc badanych, że będą musieli ssać zabawkę, tak jak to robią małe dzieci, i wówczas mierzył przewodnictwo skóry i tempo bicia serca. Następował pewien wzrost przewodnictwa, chociaż nie tak duży jak w przypadku groźby porażenia prądem elektrycznym. Tempo bicia serca natomiast malało. Lęk przed zażenowaniem może oczywiście powstrzymywać zachowanie, które do niego prowadzi. Skutki tego mogą być roz­ maite, od skrajnego unikania kontaktów społecznych do bardziej subtelnych form. Na przykład Edelman wraz z zespołem (1984) stworzył celowo sytuację, w której kobiecie dźwigającej mnóstwo pakunków wypada na ziemię pewien przedmiot, a ona rozgląda się w oczekiwaniu pomocy ze strony badanych. Jeśli upuszczony przedmiot mógł potencjalnie wywołać zażenowanie (pudełko tam­ ponów) schylało się po niego o wiele mniej osób, niż gdy był to przedmiot o konotacji neutralnej (paczka herbaty). Jednostka oka­ zująca oznaki zażenowania wpływa na zachowanie innych obec­ nych. Na przykład badani, którzy musieli poinformować pewną osobę o tym, że słabo wykonała zadanie, przyznali, że lepiej się czuli, gdy ta osoba zdradzała objawy zażenowania (odwracała wzrok i wierciła się) (Edelman, 1982). Niektórzy badacze wskazują na to, że mogą istnieć pewne mię­ dzykulturowe różnice w reakcji na zażenowanie. Czerwienienie

Ja, rodzina i społeczność

twarzy, odwracanie wzroku i uśmiech obserwuje się najczęściej u badanych ze Zjednoczonego Królestwa, a najrzadziej u miesz­ kańców Europy Południowej (Edelman i in., 1989). Jednak te dane są oparte na subiektywnych doniesieniach z pięciu krajów. Bez wątpienia należałoby przeprowadzić większą liczbę tego typu badań. Zjawisko czerwienienia było poddawane obserwacji już od cza­ sów Darwina (1872), który uważał je za wyłączną cechę człowieka, dziedziczną i wiążącą się ze stanem zażenowania. Niechętnie określał jego funkcję, chociaż sugerowało się wówczas, że pełni funkcję sygnału publicznego ostrzeżenia społecznego, mówią­ cego, że doszło do pogwałcenia reguł grupy. Leary i Meadows (1991) uważali, że zaczerwienienie służy rozproszeniu negatyw­ nych reakcji fizjologicznych na drodze uspokojenia. Nie posiada­ my zbyt wielu wyników badań nad zmianami fizjologicznymi towarzyszącymi temu zjawisku, chociaż w pewnym eksperymen­ cie mierzono zmiany koloru policzków i uszu (metoda fotopletyzmograficzna), temperaturę policzków i przewodnictwo skóry palców przed i po obejrzeniu zarejestrowanego na wideo śpiewu badanych (Shearn i in., 1990). Wszystkie te parametry podczas oglądania nagrania przedstawiały większą wartość niż przed lub po projekcji.

Duma, wina i wstyd Istnieją inne niedostatecznie zbadane emocje pojawiające się w reakcji na społeczne docenienie lub potępienie. Takie stany, jak wstyd, wina i duma, podobnie jak w przypadku zażenowania, są uważane za drugorzędne i świadome, rozwijające się później niż odczucia podstawowe, czyli lęk, szczęście lub smutek. W dużym stopniu zależą one od kontaktów międzyludzkich, zwłaszcza z członkami rodziny. Bardzo prawdopodobne jest to, że emocje te ewoluowały tylko u najlepiej rozwiniętych pod względem spo­ łecznym gatunków, być może tylko u ludzi (chociaż niewykluczo­ ne, że coś podobnego można zauważyć także u wyższych naczel­ nych i mięsożernych). Mogą one służyć ustaleniu i komunikowa-

423

424

Rozdział 14

niu pozycji w hierarchii, na przykład gesty wstydu i zażenowania będą oznaczać uległość. Wina przez wielu psychoanalityków była uważana za stan emocjonalny narzucany sobie samemu w reakcji na załamanie uwewnętrznionych standardów. Jednak, jak wskazują nowsze ba­ dania empiryczne, pojawia się ona prawie wyłącznie w reakcji na spowodowanie bólu, straty lub cierpienia ważnego partnera. Służy zatem zacieśnianiu więzi społecznych poprzez podkreślanie norm wspólnotowych, pozwalając oddziaływać na innych nawet podległym członkom rodziny lub grupy oraz umożliwiając współodczuwanie i podział cierpienia (Baumeister, 1994). W jednym z badań (Keltner, Buswell, 1996) zadanie polegało na podzieleniu wydarzeń na różne kategorie. Ogólnie rzecz biorąc, zażenowanie kojarzono z wykroczeniem poza konwencjonalne kontakty publiczne, wstyd spowodowany był niezdolnością do­ równania standardom osobistym i rodzinnym, natomiast wina wynikała z działania, które sprawiało innym ból lub oznaczało za­ niedbanie obowiązków. Gdy badanym pokazano ilustracje wyra­ zów twarzy towarzyszących tym emocjom, precyzyjnie identyfi­ kowali zażenowanie i wstyd, jednak byli mniej zdecydowani, gdy chodziło o poczucie winy. W innych eksperymentach (Miller, Tangney, 1994) badani umieszczali opisowe wyrażenia w katego­ riach wstydu i zażenowania. Sytuacje uważane za te, które wywo­ łują zażenowanie, nie sprawiały zbytnich problemów, zwykle za­ wierały element zaskoczenia, były zabawne, powodowały uśmiech i były źródłem żartów. Wstyd stanowił intensywniejszy stan emo­ cjonalny, powstający wtedy, gdy wydarzenie prowadziło do ujaw­ nienia przez kogoś jego głęboko zakorzenionych wad, i wywo­ łujący reakcje obrzydzenia, gniew i przeprosiny. Silny wstyd jest dogłębnym stanem emocjonalnym, który może prowadzić do dramatycznych zmian motywacji. Istotnie, śledząc badania prowadzone w różnych kulturach, można zauważyć, że silne poczucie wstydu jest jednym z powszechnych czynników po­ zwalających przewidzieć akt samobójczy (deCatanzaro, 1981a). Te drugorzędne stany emocjonalne można zaobserwować już u małych dzieci. W jednym z badań (Graham i in., 1984) obserwo­ wano proces powstawania kilku emocji, między innymi współczu­

Ja, rodzina i społeczność

cia, gniewu i winy. Już dzieci w wieku sześciu lat uważały, że gniew wynika z wydarzeń, nad którymi da się zapanować, nato­ miast źródła współczucia są poza kontrolą. Poczucie winy według najmłodszych dzieci było reakcją zarówno na zamierzone, jak i przypadkowe wydarzenia, których skutki były „niewłaściwe", natomiast przyznawały się do tego stanu tylko wtedy, gdy ich działanie było zamierzone, co wskazuje na rozwój pojęcia odpo­ wiedzialności za czyny. W innych badaniach (Lewis i in., 1992) trzylatkom postawiono łatwiejsze i trudniejsze zadania. Niezale­ żni obserwatorzy oceniali powodzenie i kłopoty w ich wykonywa­ niu oraz reakcje dzieci. Znacznie silniejsze poczucie wstydu obser­ wowano, gdy dzieciom nie udało się wykonać łatwiejszego zada­ nia, niż gdy nie poradziły sobie z zadaniem trudniejszym, a gdy dały sobie radę ze skomplikowanym zadaniem, były z siebie bar­ dziej dumne. Emocje, takie jak duma, wstyd, wina i zażenowanie, stanowią niezwykle interesujący problem ewolucyjny, który nie został do­ tychczas wyczerpująco zbadany. Ich samoistne i wczesne pojawie­ nie w kontekście rodzinnym może wskazywać na to, że odgrywają pewną rolę w procesie doboru krewniaczego.

Psychopatia Z pewnością nie wszyscy zdradzamy empatyczne nastawienie ani nie wszyscy jesteśmy skłonni do ujawniania bardziej wysubli­ mowanych stanów emocjonalnych. Niektóre jednostki prezentują permanentne, skrajne antyspołeczne zachowania. Wpływ na to mają w dużym stopniu warunki genetyczne oraz inne czynniki rodzinne i środowiskowe. Wyróżnikiem psychopatii jest niewłaściwa lub niedostateczna wrażliwość emocjonalna. Kryteria diagnostyczne obejmują brak nerwowości, brak zachowań empatycznych lub wyrzutów sumie­ nia, egocentryzm i ogólny niedobór głównych reakcji afektywnych. Inną cechą charakterystyczną jest skrajna impulsywność lub niezdolność do tolerowania zwłoki w zaspokajaniu potrzeb psy­ chicznych i biologicznych, bez względu na konsekwencje takiej

425

426

Rozdział 14

postawy zarówno dla samej jednostki, jak i dla innych (Hare, 1970). U psychopatów obserwuje się osłabioną wrażliwość emocjo­ nalną. Badano to metodą liczenia mrugnięć oka w momencie zaskoczenia podczas prezentami przezroczy przedstawiających przyjemne, neutralne i nieprzyjemne sceny. U niepsychopatycznych studentów największą ich liczbę odnotowano podczas oglądania obrazów nieprzyjemnych, a najmniejszą przy okazji widoków przyjemnych, jednak różnicy takiej nie zauważono u osadzonych w więzieniach psychopatycznych przestępców sek­ sualnych (Patrick i in., 1993). Badania wykorzystujące pomiary re­ akcji serca, elektrycznych reakcji skórnych i reakcji mięśni twarzo­ wych w kontakcie z elementami symbolizującymi sytuacje emocjo­ nalne wykazały, że psychopatyczni skazani są mniej wrażliwi na obrazy emocjonalne niż bardziej empatyczni w swych reakcjach więźniowie (Patrick i in., 1994). Niektóre dowody świadczą o tym, że za większość sympto­ mów psychopatii odpowiadają zaburzenia czynności systemu serotonergicznego (Lewis, 1991). Psychopaci posiadają słabą zdol­ ność przewidywania lęku i nie najlepiej przyswajają sobie umiejęt­ ność biernego unikania. Badania nad zwierzętami wykazują, że spadek aktywności systemu serotonergicznego ośrodkowego układu nerwowego nie sprzyja wykształcaniu tej zdolności. Po­ nadto u wielu dorosłych prezentujących niestabilny i dewiacyjny sposób zachowania zaobserwowano niski poziom określonych metabolitów serotoniny w płynie mózgowo-rdzeniowym (Virkkunen, 1988). Zauważono, że czynności fal mózgowych niektórych psychopatów są niemalże takie same jak u dzieci, co dało podsta­ wy hipotezie, że z tym zjawiskiem wiąże się niedojrzałość oraz nie­ dostateczne pobudzenie kory mózgowej (Hare, 1970). Niektórzy badacze wskazują również na to, że wielu psychopatów nie jest zdolnych do wykształcenia warunkowych reakcji lękowych i przy­ swojenia reakcji motywowanych lękiem.

Ja, rodzina i społeczność

OSOBOWOŚĆ I OKOLICZNOŚCI Błędem byłoby uważać, że te same reguły dotyczące motywacji i emocji odnoszą się jednakowo do wszystkich. Ludzie różnią się między sobą pod względem temperamentu, jakości stanów emo­ cjonalnych i motywów działania. Bez wątpienia należy uznać, że ewolucja sprzyjała polimorfizmowi ludzkich struktur osobowo­ ściowych i że odmienność doświadczeń zdobywanych przez pełen cykl życia jeszcze dodatkowo pogłębia to zróżnicowanie. Wśród ludzi istnieje ogromna różnorodność pod względem cech osobowościowych, z których wiele ma wpływ na motywacje i emocje. Dane świadczą o tym, że podstawy tych różnic po części tkwią w genetyce. Poszczególne jednostki reagują w sposób idiosynkratyczny na tego samego rodzaju doświadczenia życiowe. Na przykład niektórzy popadają w depresję pod wpływem nieznacz­ nych przeszkód, które stanęły im na drodze, a inni nie tracą wesołego usposobienia pomimo działania silnych czynników stre­ sujących. W obrębie rodziny obserwuje się wysoką zgodność pod względem rozmaitych stanów afektywnych (zob. Lester, 1986; Nurnberger, Gershon, 1981; Rice i in., 1987; Rosenthal, 1970). Do pewnego stopnia podobną zgodność rodzinną można dostrzec w przypadku takich cech, jak lękliwość (Slater, Shields, 1969) i schizofrenia (Gottesman, Shields, 1982; Kety, 1976; 1987), chociaż zjawiska te są bardziej złożone i istotną rolę bez wątpienia odgry­ wa w ich przypadku doświadczenie. Dla niektórych dzieci sam kontakt społeczny jest czynnikiem stresującym, pozostają nieśmiałe i powściągliwe, podczas gdy inne są bardziej otwarte (Schmidt i in., 1997). Nawet ekstrawersja i introwersja, cechy, na które skła­ dają się różne poziomy towarzyskości, impulsywności i żywot­ ności, mogą mieć podstawy genetyczne (Henderson, 1982; Lykken, 1982; Pederson i in., 1988). Jak świadczą dowody naukowe, różno­ rodne aspekty osobowości wynikają ze struktur genetycznych jed­ nostki (Tellegen i in., 1988). Powstawanie popędów i emocji odbywa się na drodze zło­ żonych interakcji pomiędzy tym, co zapisane w genach, a tym, co wiemy z doświadczenia. W poprzednich rozdziałach (przede wszystkim od 8 do 13) omówiliśmy, w jaki sposób przeżycia mogą

427

428

Rozdział 14

modyfikować popędy i emocje. Dochodzi między innymi do zmian na poziomie neuroendokrynologicznym, do warunkowa­ nia, społecznego uczenia się, które pozwalają na dostosowanie się motywacji i emocji do wymogów środowiska. Należy jednak na koniec jeszcze raz podkreślić, że dostrzegalne działanie głównych popędów i stanów emocjonalnych omówione w tej książce charak­ teryzuje znaczne zróżnicowanie indywidualne.

Bibliografia

Abbott, D.H. (1984). Behavioral and physiological suppression offertility in subordinate marmoset monkeys. „American Journal of Primatology", 6,169-186. Abramson, L.Y., Seligman, M.E.P., Teasdale, J.D. (1978). Learned helplessness in hu­ mans: Critique and reformulation. „Journal of Abnormal Psychology", 87,49-74. Adebonojo, F.O. (1975). Studies on human adipose cells in culture: Relation of cell size and multiplication to donor age. „Yale Journal of Biology & Medicine", 48,9-16. Adelman, S., Taylor, C.R., Heglund, N.C. (1975). Siveating on paws and palms: What is its function? „ American Journal of Physiology", 229,1400-1402. Adler, N., Toner, J.P., Jr. (1986). The effects of copulatory behavior on sperm transport and fertility in rats. „Annals of the New York Academy of Sciences", 474,21-32. Adolph, E.F. (1939). Measurement of water drinking in dogs. „American Journal of Physiology", 125, 75-86. Adolph, E.F. (1950). Thirst and its inhibition in the stomach. „American Journal of Physiology", 161, 374-386. Adolphs, R., Tranel, D., Damasio, H., Damasio, A. (1994). Impaired recognition of emotion in facial expressions following bilateral damage to the human amygdala. „Nature", 372, 669-672. Ainsworth, M.D.S. (1972). Attachment and dependency: A comparison. W: J.L. Gewirtz (red.), Attachment and Dependency (s. 97-137). Washington, D.C.: Winston. Ainsworth, M.D.S., Blehar, M., Waters, E., Wall, S. (1978). Patterns of Attachment. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Albert, D.J., Walsh, M.L., Jonik, R.H. (1993). Aggression in humans: What is its bio­ logical foundation? „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 17, 405-425. Aldis, O. (1975). Play Fighting. New York: Academic Press. Aldrich, C.A., Norval, M.A., Knop, C., Venegas, F. (1946). The crying ofnezuborn ba­ bies. IV. Afolloxo-up study after additional nursing care had been provided. Jo u r ­ nal of Pediatrics", 27, 89-96. Alexander, B.K., Beyerstein, B.L., Hadaway, P.F., Coambs, R.B. (1981). Effects of early and later colony housing on oral ingestion of morphine in rats, pharmacol­ ogy Biochemistry and Behavior", 15, 571-576. Alexander, R.D. (1979). Darwinism and Human Affairs. Seattle: University of Washington Press.

430

Bibliografia

Allen, L.S., Gorski, R.A. (1992). Sexual orientation and the size of the anterior commissure in the human brain. Proceedings of the National Academy of Sciences USA", 89, 7199-7202. Altmann, S.A. (1968). Primates. W: T.A. Seboek (red.), Animal Communication: Tech­ niques of Study and Results of Research (s. 466-522). Bloomington: Indiana Uni­ versity Press. Amsel, A. (1992). Frustration Theory. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Anand, B.K., Brobeck, J.R. (1951). Localization of a ,feeding center" in the hypothala­ mus of the rat. ..Proceedings of the Society for Experimental Biology and Medi­ cine", 77, 323-324. Anand, B.K., Chinna, C.S., Singh, B. (1962). Effect of glucose on the activity of hypo­ thalamic „feeding centers”. ..Science", 138, 597-598. Anderson, K.J. (1990). Arousal and the inverted-U hypothesis: A critique of Neiss' „Reconceptualizing arousal". ..Psychological Bulletin", 107, 96-100. Andersson, B. (1955). Observations on the water and electrolyte metabolism in the goat. „Acta Physiologica Scandinavica", 33, 50-65. Andersson, B., Larsson, B. (1961). Influence of local temperature changes in the preoptic area and rostral hypothalamus on the regulation of food and ivater intake. „Acta Physiologica Scandinavica", 52, 75-89. Andrew, R.J. (1963). The origin and evolution of the calls and facial expressions of the primates. „Behaviour", 20,1-109. Andrew, R.J. (1965). The origins of facial expressions. ..Scientific American", 213, 88-94. Anisman, H. (1975). Time-dependent variations in aversively motivated behaviors: Nonassociative effects of cholinergic and catecholaminergic activity, psychological Review", 82, 359-385. Anisman, H., Zacharko, R.M. (1982). Depression: The predisposing influence of stress. „The Behavioral and Brain Sciences", 5, 89-137. Appel, M.A., Holroyd, K.A., Gorkin, L. (1983). Anger and the etiology and pro­ gression of physical illness. W: L. Temoshok, C. Van Dyke, L.S. Zegans (red.), Emotions in Health and Illness: Theoretical and Research Foundations (s. 73-87). New York: Grune & Stratton. Arancibia, S., Rage, F., Astier, H., Tapia-Arancibia, L. (1996). Neuroendocrine and autonomous mechanisms underlying thermoregulation in cold environment. „Neuroendocrinology", 64, 257-267. Arango, V., Underwood, M.D., Gubbi, A.V., Mann, J.J. (1995). Localized alterations in pre- and postsynaptic serotonin binding sites in the ventrolateral prefrontal cortex of suicide victims. „Brain Research", 688, 121-133. Archer, J. (1979). Behavioural aspects offear. W: W. Sluckin (red.). Fear in Animals and Man (s. 56-85). New York: Van Nostrand Reinhold. Archer, J. (1991). The influence of testosterone on human aggression. „British Journal of Psychology", 82,1-28.

Bibliografia

Argyle, M., Cook, M. (1976). Gaze and Mutual Gaze. Cambridge: Cambridge Uni­ versity Press. Askenasy, J.J.M. (1987). Thefunctions and dysfunctions of laughter. „Journal of Gen­ eral Psychology", 114, 317-334. Astrom, C., Lunde, I., Ortmann, J., Boys, G., Trojaborg, W. (1989). Sleep distur­ bances in torture survivors. „Acta Neurologica Scandinavica", 79, 150-154. Ax, A.F. (1953). The physiological differentiation offear and anger in humans, psycho­ somatic Medicine", 15, 433-442. Baenninger, R. (1987). Some comparative aspects of yawning in Betta splendens, Homo sapiens, Panthera leo, and Papio sphinx. Journal of Comparative Psychology", 101, 349-354. Bailey, J.M., Pillard, R.C. (1991). A genetic study of male sexual orientation. „Archives of General Psychiatry", 48,1089-1096. Bailey, J.P., Thakray, R.I., Pearl, J., Parish, T.S. (1976). Boredom and arousal: Compar­ ison of tasks differing in visual complexity. Perceptual and Motor Skills", 43, 141-142. Bandura, A. (1969). Principles of Behavior Modification. New York: Holt, Rinehart and Winston. Bandura, A. (1977). Social Learning Theory. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall. Banich, M.T. (1997). Neuropsychology: The Neural Basis of Mental Function. Boston: Houghton-Mifflin. Barash, D.P. (1982). Sociobiology and Behavior (wyd. drugie). New York: Elsevier. Barkow, J.H., Cosmides, L., Tooby, J. (1992). The Adapted Mind: Evolutionary Psy­ chology and the Generation of Culture. New York: Oxford. Barlay, S. (1990). The Final Call. London: Sinclair-Stevenson. Barlow, D.H., Abel, G.G. (1981). Recent developments in assessment and treatment of paraphilias and gender-identity disorders. W: W.E. Craighead, A.E. Kazdin, M.J. Mahoney (red.), Behavior Modification: Principles, Issues, and Applications (wyd. drugie, s. 337-356). Boston: Houghton Mifflin Company. Barlow, G.W. (1968). Ethological units of behavior. W: D. Ingle (red.), The Central Nervous System and Fish Behavior (s. 217-232). Chicago: University of Chicago Press. Barmack, J.E. (1937). Boredom and other factors in the physiology of mental efforts: An exploratory study. „Archives of Psychology", 218, 6-81. Bates, M.S., Edwards, W.T., Anderson, K.O. (1993). Ethnocultural influences on vari­ ation in chronic pain perception. „Pain", 52,101-112. Baumeister, R.F., Stillwell, A.M., Heatherton, T.F. (1994). Guilt: An interpersonal approach. Psychological Bulletin", 115, 243-267. Beach, F.A. (1955). The descent of instinct. Psychological Review", 62, 401-410. Beach, F.A. (1970). Coital behavior in dogs. VI. Long-term effects of castration upon mating in the male. Journal of Comparative and Physiological Psychology Monograph", 70(3.2). Bear, M.F., Connors, B.W., Paradiso, M.A. (1996). Neuroscience: Exploring the Brain. Baltimore: Williams & Wilkins.

431

432

Bibliografia

Beaty, D. (1991). The Naked Pilot: The Human Factor in Aircraft Accidents. London: Methuen. Bechara, A., Tranel, D., Damasio, H., Adolphs, R., Rockland, C., Damasio, A.R. (1995). Double dissociation of conditioning and declarative knmoledge relative to the amygdala and hippocampus in humans. „Science", 269, 1115-1118. Beck, A.T. (1967). Depression: Clinical, Experimental and Theoretical Aspects. New York: Harper & Row. Beck, A.T., Kovacs, M., Weissman, A. (1975). Hopelessness and suicidal behavior: An overviezv.,Journal of the American Medical Association", 234,1146-1149. Bee, H. (1981). The Developing Child (wyd. trzecie). New York: Harper & Row. Beecher, H.K. (1956). Relationship of significance of wound to pain experienced. (Jour­ nal of American Medical Association", 161,1609-1613. Bern, D.J. (1996). Exotic becomes erotic: A developmental theory of sexual orientation. „Psychological Review", 103, 320-335. Bennett, M. (1989). Children's self-attribution of embarrassment. „British Journal of Developmental Psychology", 7, 207-217. Benton, D., Goldsmith, J.F., Gamal-El-Din, L., Brain, P.F., Hucklebridge, F.H. (1978). Adrenal activity in isolated mice and mice of different social status, ph ysio­ logy and Behavior", 20, 459-464. Benton, D., Wastell, V. (1986). Effects of androstenol on human sexual arousal. „Biological Psychology", 22,141-147. Bergson, H. (1911). Laughter: An Essay on the Meaning of the Comic. New York: Macmillan. Berk, L.S., Tan, S.A., Fry, W.F., Napier, B.J., Lee, J.W., Hubbard, R.W., Lewis, J.E., Eby, W.C. (1989). Neuroendocrine and stress hormone changes during mirthful laughter. „American Journal of Medical Sciences", 298, 390-396. Berkman, L.F. (1984). Assessing the physical health effects of social networks and social support. „Annual Review of Public Health", 5, 413-432. Berkman, L.F., Syme, L. (1979). Social networks, host resistance, and mortality: A nine-year follow-up study of Alameda County residents. „American Journal of Epidemiology", 109,186-204. Berkowitz, L. (1974). Some determinants of impulsive aggression: Role of mediated as­ sociations xoith reinforcements for aggression. Psychological Review", 81, 165-176. Berkun, M.M., Kessen, M.L., Miller, N.E. (1952). Hunger-reducing effects of food by stomach fistula versus food by mouth measured by a consummatory response. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 45, 550-554. Berlyne, D.E. (1967). Arousal and reinforcement. W: D. Levine (red.), Nebraska Sym­ posium on Motivation (s. 1-110). Lincoln: University of Nebraska Press. Bernardis, L.L., Bellinger, L.L. (1996). The lateral hypothalamic area revisited: Ingestive behavior. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20,189-287. Bernstein, I.S. (1981). Dominance: The baby and the bathwater. „The Behavioral and Brain Sciences", 4, 419-457.

Bibliografia

Bernstein, I.S. (1982). Hypotheses about play. „The Behavioral and Brain Sciences", 5, 158-159. Bernstein, I.S., Gordon, T.P., Rosę, R.M. (1983). The interaction ofhormones, behavior, and social context in nonhuman primates. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggressive Behavior (s. 535-561). New York: Plenum Press. Bemtson, C.C., Boysen, S.I., Bauer, H.R., Torello, M.S. (1989). Conspecific screams and laughter: Cardiac and behavioral reactions of infant chimpanzees. „Developmental Psychobiology", 22, 771-787. Berridge, K.C. (1996). Food reward: Brain substrates of wanting and liking. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20,1-25. Berry, S.L., Beatty, W.W., Klesges, R.C. (1985). Sensory and social influences on ice cream consumption by males and females in a laboratory setting. „Appetite", 6, 41-45. Bertolini, A., Gessa, C.L., Ferrari, W. (1975). Penile erection and ejaculation: A central effect of ACTH-like peptides in mammals. W: M. Sandler, C.L. Gessa (red.), Sexual Behavior: Pharmacology and Biochemistry (s. 247-257). New York: Raven Press. Bieber, I., Dam, H.J., Dince, P.R., Drellich, M.C., Grand, H.C., Gundlach, R.H., Kremer, M.W., Rifkin, A.H., Wilbur, C.B., Bieber, T.B. (1962). Homosexuality: A Psychoanalytic Study. New York: Random House. Bielajew, C.H., Harris, T. (1991). Self-stimulation: A rejoarding decade. „Journal of Psychiatrie Neuroscience", 16,109-114. Bigelow, R.S. (1969). The Dawn Warriors. Boston: Little, Brown. Bigelow, R.S. (1972). The evolution of cooperation, aggression, and self-conlrol. W: J.K. Cole, D.D. Jensen (red.), Nebraska Symposium on Molwation, 20,1-57. Bignami, C. (1965). Selection for high and lozu rates of conditioning in the rat. „Animal Behaviour", 13, 221-227. Billings, A.C., Cronkite, R.C., Moos, R.H. (1983). Social-environmentalfactors in unipolar depression: Comparisons of depressed patients and nondepressed Controls. „Journal of Abnormal Psychology", 92, 119-133. Binik, Y.M., Theriault, C., Shustack, B. (1977). Sudden death in the laboratory rat: Cardiac function, sensory, and experiential factors in swimming deaths. „Psychosomatic Medicine", 39, 82-92. Birch, L.L. (1989). Developmental aspects of eating. W: R. Shepherd (red.), Handbook of the Psychophysiology of Humań Eating (s. 179-203). Chichester U.K.: John Wiley & Sons Ltd. Blaffer-Hrdy, S. (1979). Infanticide among animals: A reuiew, classification, and examination of the reproduetme strategies of females. „Ethology and Sociobiology", 1, 13-40. Blass, E.M., Epstein, A.N. (1971). A lateral preoptic osmosensitive zonę for thirst in the rat. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 76, 378-394. Blazer, D.C. (1982). Social support and mortality in an elderly community population. „American Journal of Epidemiology", 115, 684-694. Bligh, J. (1973). Temperaturę Regulation in Mammals and Other Vertebr'ates. Amster­ dam: North-Holland.

433

434

Bibliografia

Blount, B.C. (1990). Issues in bonobo (Pan paniscus) sexual behavior. „American Anthropologist", 92, 702-714. Boccia, M., Campos, J.J. (1989). Maternal emotional signals, social referencing, and infants' reactions to strangers. W: N. Eisenberg (red.), Empathy and Related Emo­ tional Responses (s. 25-49). San Francisco, Jossey-Bass. Bohannan, P. (1963). Social Anthropology. New York: Holt, Rinehart and Winston. Bohannan, P. (red.) (1960). African Homicide and Suicide. Princeton, NJ: Princeton University Press. Boissy, A. (1996). Fear and fearfulness in animals. „Quarterly Review of Biology", 70,165-191. Boissy, A., Bouissou, M.F. (1994). Effects of androgen treatment on behaoioral and physiological responses ofheifers to fear-eliciting situations. „Hormones and Behavior", 28, 66-83. Boissy, A., Bouissou, M.F. (1995). Assessment ofindividual differences in behaoioural reactions of heifers exposed to oarious fear-eliciting situations. „Applied Animal Behavior Science, 46,17-31. Bolles, R.C. (1967). Theory of Motmation. New York: Harper & Row. Bolles, R.C. (1970). Species-specific defense reactions and aooidance leaming. „Psychological Review", 77, 32-48. Booth, A., Shelley, C., Mazur, A., Tharp, C., Kittok, R. (1989). Testosterone, and winning and losing in Humań competition. „Hormones and Behavior", 23, 556-571. Bowlby, J. (1969). Attachmenł and Loss (Vol. 1): Attachment. New York: Basic Books. Bowlby, J. (1973). Attachment and Loss (Vol. 2): Separation. New York: Basic Books. Boyd, R., Richerson, P.J. (1985). Culture and the Evolutionary Process. Chicago: University of Chicago Press. Braby, C.D., Harris, D., Muir, H.C. (1993). A psychophysiological approach to the as­ sessment of work underload. „Ergonomics", 36,1035-1042. Bradwejn, J. (1993). Neurobiological imesligations into the role of cholecystokinin in panie disorder. „Journal of Psychiatry & Neuroscience", 18,178-188. Brain, P.F., Benton, D. (1983). Housing, hormones, and aggresswe behavior. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggresswe Beluwior (s. 351-372). New York: Plenum Press. Breland, K., Breland, M. (1961). The misbehavior of organisms. „American Psychologist", 16, 681-684. Brelurut, A., Pingard, A., Thćriez, M. (1990). Le Cerf et son Elevage. Paris: INRA. Breslau, N., Davis, C.C., Andreski, P., Peterson, E. (1991). Traumatic events and posttraumatic stress disorder in an urban population of young adults. „Archives of General Psychiatry", 48, 216-222. Bridges, R.S. (1984). A quantitative analysis ofthe roles of estradiol and progesterone in the regulation of maternal behavior in the rat. „Endocrinology", 114,930-940. Broadhurst, P.L. (1975). The Maudsley reactwe and nonreactive strains ofrats: A survey. „Behavior Genetics", 5, 299-319. Broadhurst, R.L. (1976). The Maudsley reactwe and nonreactwe strains ofrats: A clarification. „Behavior Genetics", 6, 363-365.

Bibliografia

Brobeck, J.R. (1948). Food intake as a mechanism of temperaturę regulałion. „Yale Jour­ nal of Biology and Medicine", 20, 545. Bronson, F.H., Caroom, D. (1971). Preputialgland ofthe małe mouse: Attractant function. „Journal of Reproduction and Fertility", 25, 279-282. Brook, C.C.D., Lloyd, J.K., Wolf, O.H. (1972). Relation between age of onset of obesity and size and number of adipose cells. „British Medical Journal", 2, 25-27. Brothers, L. (1989). A biological perspectioe on empathy. „American Journal of Psy­ chiatry", 146,10-19. Brown, L.P., Gennaro, S., York, R., Swinkles, K., Brooten, D. (1991). VLBW infants: Association bełween oisiting and telephoning and maternal and infant outcome measures. „Journal of Perinatal and Neonatal Nursing", 4, 39-46. Brown, R.E. (1994). An Introduction to Neuroendocrinology. New York: Cambridge University Press. Bruce, H.M. (1959). An exteroceptive błock to pregnancy in the mouse. „Naturę", 184, 105. Buchwald, J.S., Shipley, C. (1985). A comparatioe model of infant ery. W: B.M. Lester, C.F. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical and Research Perspectives (s. 279-305). New York: Plenum Press. Buck, R. (1983). Emotional deoelopment and emotional education. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.), Emotion: Theory, Research, and Experience. Volume 2: Emotions in Early Deoelopment (s. 259-292). New York: Academic Press. Buck, R.W., Parkę, R.D., Buck, M. (1970). Skin conductance, heart ratę and attention to the enoironment in two stressful situations. „PsychonomicScience", 18,95-96. Buechler, S., Izard, G.E. (1983). On the emergence, functions, and regulałion of some emotion expressions in infancy. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.), Emotion: Theory, Research, and Experience. Volume 2: Emotions in Early Deoelopment (s. 293-313). New York: Academic Press. Bult, A., Lynch, G.B. (1996). Multiple selection responses in house mice bidirectionally selectedfor thermoregulatory nest-building behaoior: Crosses ofreplicate lines. „Behavior Genetics", 26, 439-446. Burghardt, G.M. (1973). lnstinct and innate behaoior: Tozuard an ethological psychology. W: J.A. Nevin, C.S. Reynolds (red.), The Study of Behaoior (s. 322-400). Glenview, IL: Scott, Foresman. Buss, D. (1989). Sex differences in human matę preferences: Eoolutionary hypotheses tested in 37 cultures. „Behavioral and Brain Sciences", 12,1-49. Byne, W., Parsons, B. (1993). Human sexual orientation: The biological theories reappraised. „Archives of General Psychiatry", 50, 228-239. Byrne, D.C. (1987). Personality, life eoents and cardiooascular disease. „Journal of Psychosomatic Research", 311, 661-671. Caggiula, A.R. (1970). Analysis of the copulation-reward properties of posterior hypothalamic stimulation in małe rats. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 70, 399-412. Caggiula, A.R., Eibergen, R. (1969). Copulation ofoirgin małe rats eooked by painful

455

436

Bibliografia

electrical stimulation. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 69, 414-419. Calhoun, T.B. (1949). A method for self-control of population growth among mammals. „Science", 109, 333-335. Campfield, L.A., Brandon, P., Smith, F.J. (1985). Online continuous measurement of blood glucose and meal paltem in free-feeding rats: The role ofglucose in meal initiation. „Brain Research Bulletin", 14, 605-616. Campfield, L.A., Smith, F.J., Rosenbaum, M., Hirsch, J. (1996). Humań eating: Evidence for a physiological basis using a modified paradigm. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20, 133-137. Camras, L.A., Malatesta, C., Izard, G.E. (1991). The deoelopment offacial expressions in infancy. W: R.S. Feldman, B. Rime (red.), Fundamentals ofiNonnerbal Behavior. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Cannon, W.B. (1915). Bodily Changes in Pain, Hunger, Fear and Ragę. New York: Appleton. Cannon, W.B., Washbum, A.L. (1912). An e.rplanation of hunger. „American Jour­ nal of Physiology", 29, 444-454. Caplan, M., Douglas, V. (1969). Incidence of parental loss in children zoith depressed mood. „Journal of Child Psychology and Psychiatry", 10, 225-232. Capps, W.H. (1976). Seeing With a Native Eye: Essays on North American Religion. New York: Harper & Row. Carlson, J.C., Hatfield, E. (1991). Psychology ofEmotion. Fort Worth, TX: Harcourt Brace Jovanovich. Carlson, N.R. (1994). Physiology of Behaoior (wydanie piąte). Newton, MA: Allyn & Bacon. Carr, W.J., Martorano, R.D., Krames, L. (1970). Responses ofmice to odors associated zoith stress. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 89, 574-584. Carroll, B.J. (1982). The dexamethasone suppression testfor melancholia. „British Jour­ nal of Psychiatry", 140, 292-304. Carter, C.S. (1992). Oxytocin and sexual behaziior. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 16,131-144. Carter, C.S., Davis, J.M. (1977). Biogenic amines, reproduclioe hormones and female sexual behazjior: A reoiezo. „Biobehavioral Reviews", 1, 213-224. Carter, C.S., DeVries, A.C., Cetz, L.L. (1995). Physiological substrates and mammalian monogamy: The prairie vole model. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 19, 303-314. Carter, C.S., Williams, J.R., Witt, D.M., Insel, T.R. (1992). Oxytocin and social bonding. „Annals of the New York Academy of Sciences", 652, 204-211. Cassone, V.M., Warren, W.S., Brooks, D.S., Lu, J. (1993). Melatonin, the pinealgland, and circadian rhythms. „Journal of Biological Rhythms", 8, S73-S81. Chagnon, N.A. (1968). Yanomamó: The Fierce People. New York: Holt, Rinehart and Winston. Charlesworth, W.R., Kreutzer, M.A. (1973). Paciał expression of infants and children.

Bibliografia

W: P. Ekman (red.), Darwin and Facial Expression (s. 91-168). New York: Academic Press. Chaturvedi, S.K. (1987). Prevalence ofchronic pain in psychiatrie patients. „Pain", 29, 231-237. Checkley, S.A., Murphy, D.C.M., Abbas, M., Marks, M., Winton, F., Palazidou, E., Murphy, D.M., Franey, C., Arendt, J. (1993). Melatonin rhythms in seasonal affectwe disorder. „British Journal of Psychiatry", 163, 332-337. Chevalier-Skolnikoff, S. (1973). Facial expression ofemotion in nonhuman primates. W: P. Ekman (red.), Darzoin and Facial Expression (s. 11-89). New York: Academic Press. Chomsky, N. (1972). Language and Mind. New York: Harcourt Brace Jovanovich. Clanton, C., Smith, L.G. (1987). Jealousy. Lantham, MD: University Press of Ame­ rica. Clark, M.M., Bishop, A.M., Vom Saal, F.S., Galef, B.G., Jr. (1993). Responsiveness to testosterone of małe gerbilsfrom known uterine positions. „Physiology and Behavior", 53, 1183-1187. Cleckley, H. (1955). The Mask ofSanity (wydanie trzecie). St. Louis, MO: Mosby. Clemente, C.D., Chase, M.H. (1973). Neurological substrates of aggresswe behaoior. „Annual Review of Physiology", 35, 329-356. Clutton-Brock, T.H. (1991). The Eoolution ofParental Care. Princeton, NJ: Princeton University Press. Cobb, S. (1976). Social support as a moderator of life stress. „Psychosomatic Medicine", 38, 300-314. Cofer, C.N. (1972). Motwation and Emotion. Glenview, IL: Scott, Foresman. Cohn, C., Joseph, D. (1962). Influence of body weight and body fat on appetite of „normal" lean and obese rats. „Yale Journal of Biology and Medicine", 34, 598-607. Coiro, V., Volpi, R., Marchesi, C., DeFerri, A., Davoli, C., Cafferra, P., Rossi, G., Caffarri, G., Davolio, M., Choidera, P. (1993). Abnormal serotonergic control of prolactin and cortisol secretion in patients loith seasonal affectine disorder. „Psychoneuroendocrinology", 18, 551-556. Comfort, A. (1964). Ageing: The Biology of Senescence. London: Routledge & Kegan Paul. Conner, R.L., Constantino, A.P., Scheuch, G.C. (1983). Hormonal influences on shock-induced fighting. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggressioe Behaoior (s. 119-144). New York: Plenum Press. Cook, M., Mineka, S. (1989). Obseruational conditioning offear tofear-relevant versus fear-irrelevant stimuli in rliesus monkeys. „Journal of Abnormal Psychology", 98, 448-459. Cook, W.T., Siegel, P., Hinkelmann, K. (1972). Genetic analyses of małe mating behavior in chickens: 2. Crosses among selected and control lines. „Behavior Genetics", 2, 289-300. Cooper, J.R., Bloom, F.E., Roth, R.H. (1991). The Biochemical Basis of Neuropharmacology (wydanie szóste). New York: Oxford University Press. Comelius, R.R. (1996). The Science of Emotion. Upple Saddle River, NJ: Prentice Hall.

437

438

Bibliografia

Corodimas, K.R., LeDoux, J.E., Cold, P.W., Schulkin, J. (1994). Corticosterone potentiation of conditionedfear in rats. „Annals of the New York Academy of Sci­ ences", 746, 392-393. Craighead, W.E., Kazdin, A.E., Mahoney, M.J. (1981). Behaoior Modyfication: Principles, Issues, and Applications (wydanie drugie) Boston: Houghton Mifflin. Crawford, G.B., Salter, B.E., Jang, K.L. (1989). Humań grief: Is its intensity related to the reproductioe value of the deceased? „Ethology & Sociobiology", 10, 297-307. Crouch, M., Manderson, L. (1995). The social life ofbonding theory. „Social Science and Medicine", 41, 837-844. Cutrona, G.E. (1983). Causal attributions andperinatal depression. „Journal of Abnormal Psychology", 92,161-172. Dahlgren, K.G. (1977). Attempted suicide: 35 years aftenuard. „Suicide and Life-Threatening Behavior", 7, 75-79. Dalton, K. (1968). Menstruation and examinations. „Lancet", 2,1386-1388. Dały, M., Wilson, M. (1980). Discriminative parental solicitude: A biological perspective, „Journal of Marriage and the Family", 42, 277-288. Dały, M., Wilson, M. (1983). Sex, Enolution, and Behaoior (wydanie drugie). Belmont, CA: Wadsworth. Dały, M., Wilson, M. (1988). Homicide. New York: Aldine de Gruyter. Dały, M., Wilson, M., Weghorst, S.J. (1982). Małe sexual jealousy. „Ethology and Sociobiology", 3,11-27. Dantzer, R.P., Mormede, R.M. (1981). Pituitary-adrenal correlates of adjunctive activities in pigs. „Hormones and Behavior", 16, 78-92. Darwin, C. (1859). On the Origin of Species. London (wydanie faksymilowe). New York: Atheneum, 1967; wyd. poi.: O pochodzeniu czloioieka, tłum. M. Ilecki, Warszawa 1936. Darwin, C. (1868). The Variation of Animals and Plants under Domestication. New York: Orange Judd; wyd. poi.: Zmienność zwierzył i roślin w stanie udomoiuienia, tłum. K. Brończyk, Warszawa 1959. Darwin, C. (1872). The Expression of Emotions in Man and Animals. London: Murray; wyd. poi.: O wyrazie uczuć u człozoieka i zwierząt, tłum. Z. Majlert, K. Zaćwilichowska, Warszawa 1959. Davidson, R.J. (1983). Affect, repression, and cerebral asymmetry. W: L. Temoshok, C.Van Dykę, L.S. Zegans (red.), Emotions in Health and lllness: Theoretical and Research Foundations (s. 123-135). New York: Crune & Stratton. Davison, G.C., Neale, J.M. (1996). Abnormal Psychology (wydanie piąte). New York: Wiley. Dawkins, R. (1978). The Selfish Gene. London: Granada; wyd. poi.: Samolubny gen, tłum. M. Skoneczny, Warszawa 1996. deCatanzaro, D. (1981a). Suicide and Self-Damaging Behaoior: A Sociobiological Perspectioe. New York: Academic Press. deCatanzaro, D. (1981b). Facilitation ofintermale aggression in mice through exposure to receptive females. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 95, 638-645.

Bibliografia

deCatanzaro, D. (1984). Suicidal ideation and the residual capacihj to promote inclusioe fitness: A suroey. „Suicide and Life-Threatening Behavior", 14, 75-87. deCatanzaro, D. (1987a). Differential sexual actwity ofisolated and grouped małe mice despite testosterone administration. „Behavioral and Neural Biology", 48, 213- 221 . deCatanzaro, D. (1987b). Alteration of estrogen-induced lordosis through central ad­ ministration of corticosterone in adrenalectomized-aoariectomized rats. „Neuroendocrinology", 46, 468-474. deCatanzaro, D. (1991a). Duration of mating relates tofertility in mice. „Physiology and Behavior", 50, 393-395. deCatanzaro, D. (1991b). Eoolutionary limits to self-preseroation. „Ethology and Sociobiology", 12,13-28. deCatanzaro, D. (1995). Reproductioe status, family interactions, and suicidal ideation: Suroeys of the generał public and high-risk groups. „Ethology and Sociobiology", 16, 385-394. deCatanzaro, D., Gorzałka, B.B. (1979). Isolation induced facilitation of małe sexual behavior in mice. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 93, 211- 222. deCatanzaro, D., Gorzałka, B.B. (1980). Effects of dexamethasone, corticosterone, and ACTH on lordosis in ooariectomized and adrenalectomized-ooariectomized rats. „Pharmacology Biochemistry and Behavior", 12, 201-206. deCatanzaro, D., Griffiths, J. (1996). Differential sexual actioity of isolated and group-housed małe mice: Influence of acute d-amphetamine sulfate administration. „Pharmacology Biochemistry and Behavior", 54, 601-604. deCatanzaro, D., MacNiven, E. (1992). Psychogenic pregnancy disruptions in mammals. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 16,43-53. deCatanzaro, D., Ngan, E.T. (1983). Dominance in intermale encounters and subsequent sexual success in mice. „Journal of Comparative Psychology",97,269-278. deCatanzaro, D., Stein, M. (1984). Suppression of the lordosis reflex infemale rats by chronic central melatonin implants. „Hormones and Behavior", 18, 216-223. deCatanzaro, D., Zacharias, R., Muir, C. (1996). Disruption ofearly pregnancy by direct and indirect exposure to novel małes in mice: Comparison of the influences of preputialectomized and intact males. „Journal of Reproduction and Fertility", 106, 269-274. DeFries, J.C., Gervais, M.C., Thomas, E.A. (1978). Response to 30 generations of selectionfor open-field actioity in laboratory mice. „Behavior Genetics", 8, 3-13. deKloet, E.R., Reul, J.M.H.M., Sutanto, W. (1990). Corticosteroids and the brain. „Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology", 37, 387-394. Delgado, J.M.R. (1969). Offensive-defensive behaoiour infree monkeys and chimpanzees induced by radio stimulation of the brain. W: S. Carattini, E.B. Sigg (red.), Aggressive Behaoior (s. 109-119). New York: Wiley. Dembroski, T.M., MacDougall, J.M., Eliot, R.S., Buell, J.C. (1983). Słress, emotions, behaoior, and cardiooascular disease. W: L. Temoshok, C. Van Dykę, L.S. Zegans

439

Bibliografia

(red.)/ Emotions in Health and lllness: Theoretical and Research Foundations (s. 61-72). New York: Crune & Stratton. Denton, D. (1982). The Hungerfor Salt. New York: Springer-Verlag. Desor, J.A., Mailer, O., Greene, L.S. (1977). Preference for szoeet in humans: Infants, children, and adults. W: J.M. Weiffenbach (red.), Taste and Deoelopment: The Genesis of Sweet Preference (s. 161-172). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education, and Welfare. DeVries, A.C., DeVries, M.B., Taymans, S.E., Carter, C.S. (1996). The effects of stress on social preferences are sexually dimorphic in prairie voles. „Neurobiology", 93, 11980-11984. Dewsbury, D.A. (1981). Social dominance, copulatory behauior, and differential reproduction in deer mice (Peromyscus maniculatus). „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 95, 890-895. Diamond, M., Sigmundson, K. (1997). Sex reassignment at birth. „Archives of Pediatrie and Adolescent Medicine", 151, 298-304. Dillon, K.M., Minchoff, B., Baker, K.H. (1985). Positizie emotional States and enhancement ofthe immune system, „International Journal Psychiatry in Medicine", 15, 13-17. Dimsdale, J.E., Eckenrode, J., Haggerty, R.J., Kapłan, B.H., Cohen, F., Dombusch, S. (1979). The role of social supports in medical care. „Social Psychiatry", 14, 175-180. Dinsmoor, J.A. (1983). Obseruing and conditioned reinforcement. „The Behavioral and Brain Sciences", 6, 693-728. DiPietro, J.A. (1981). Rough-and-tumble play: A function of gender. „Developmental Psychology", 17, 50-58. Dobzhansky, T. (1963). Cultural directions of human evolution. „Humań Biology", 35, 311-316. Dodd, J., Role, L.W. (1991). The autonomie neruous system. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles of Neural Science (wydanie trzecie, s. 761-776). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Dollard, }., Doob, L.W., Miller, N.E., Mowrer, O.H., Sears, R.R. (1939). Frustration and Aggression. New Haven, CT: Yale University Press. Donovan, W.L., Leavitt, L.A. (1985). Physiology and behavior: Parents' response to the infant ery. W: B.M. Lester, C.F. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical and Research Perspectives (s. 241-261). New York: Plenum Press. Dorner, C., Rohde, W., Stahl, F., Krell, I., Masius, W.G. (1975). A neuroendocrine predisposition for homosexuality in men. „Archives of Sexual Behavior", 4,1-8. Douglas, M. (1975). Implicit Meanings: Essays in Anthropology. Boston, MA: Routledge. Duchenne, G.B. (1862). The Mechanism of Human Facial Expression. Redakcja i tłumaczenie R.A Cuthbertson (1990). Cambridge: Cambridge University Press. Duffy, E. (1962). Actioation and Behaoior. New York: Wiley.

Bibliografia

Dunn, A.J., Gispen, W.H. (1977). How ACTH acłs on the brain. „Biobehavioral Reviews", 1, 15-23. Dunn, J. (1988). Sibling influences on childhood dmelopment. „Journal of Child Psychology and Psychiatry", 29,119-127. Durham, W.H. (1976). Resource competition and human aggression, part I: A revieiv of primitwe war. „Quarterly Review of Biology", 51, 385-415. Durham, W.H. (1991). Coeoolution: Genes, Culture, and Human Dmersity. Stanford: Stanford University Press. Durkheim, E. (1897). Suicide. Glencoe, IL: Free Press. Dutton, D., Aron, A. (1974). Some eoidencefor heightened sexual attraction under conditions of high anxiety. „Journal of Personality and Social Psychology", 30, 510-517. Ebert, P.D., Hyde, J.S. (1976). Selection for agonistic behaoior in wild female Mus musculus. „Behavior Genetics", 6, 291-304. Edelman, R.J. (1981). Embarrassment: The stale of research. „Current Psychological Reviews", 1,125-138. Edelman, R.J. (1982). The effect of embarrassed reactions upon others. „Australian Journal of Psychology", 34, 359-367. Edelman, R.J., Asendorpf, J., Contarello, A., Zammuner, V., Ceorgas, J., Villanueva, C. (1989). Self-report of embarrassment in fme European cultures. „Journal of Cross-Cultural Psychology", 20, 357-371. Edelman, R.J., Childs, J., Harvey, S., Kellock, I., Strain-Clark, C. (1984). The effect of embarrassment on helping. „Journal of Social Psychology", 124,253-254. Egger, M.D., Flynn, J.R. (1963). Effect of electrical stimulation of the amygdala on hypothalamically elicited attack behaoior in cats. „Journal of Neurophysiology", 26, 705-720. Eibl-Eibesfeldt, I. (1961). The interactions of unlearned behaoiour patterns and leaming in mammals. W: J.F. Delafresnaye (red.), Brain Mechanisms and Leaming (s. 53-73). Oxford: Blackwell. Eibl-Eibesfeldt, I. (1989). Human Ethology. New York: Aldine de Gruyter. Eiseley, L. (1958). Darwin's Century. New York: Doubleday. Eisenberg, N., Fabes, R.A., Miller, P.A., Fultz, J., Shell, R., Mathy, R.M., Reno, R.R. (1989). Relation of sympathy and personal distress to prosocial behaoior: A multimethod study. „Journal of Personality and Social Psychology", 57,55-66. Ekman, P. (1973). Cross-cultural studies offacial expression. W: P. Ekman (red.), Dar­ win and Facial Expression (s. 169-222). New York: Academic Press. Ekman, P. (1994). Strong evidence for unioersals in facial expressions: A reply to Rus­ sell's mistaken critique. „Psychological Bulletin", 115, 268-287. Ekman, P., Friesen, W.V. (1971). Constants across cultures in the face and emotion. „Journal of Personality and Social Psychology", 17,124-129. Ekman, P., Friesen, W.V. (1981). The repertoire of nonoerbal behauior: Categories, origins, usage, and coding. W: T.A. Sebeok, J. Umiker-Sebeok, A. Kendon (red.), Nonoerbal Communication, Interaction, and Gesture (s. 57-105). The Hague: Mouton Publishers.

441

442

Bibliografia

Ekman, P., Friesen, W.V. (1982). Felt, false, and miserable smiles. „Journal of Nonverbal Behavior", 6, 238-252. Ekman, P., Friesen, W.V. 0'Sullivan, M., Chan, A., Diacoyanni-Tarlatzis, I., Heider, K., Krause, R., LeCompte, W.A., Pitcairn, T., Ricci-Bitti, P.E., Scherer, K., Tomita, M., Tzavaras, A. (1987). Unwersals and cultural differences in the judgements of facial expressions of emotion. „Journal of Personality and Social Psychology", 53, 712-717. Ekman, P., Levenson, R.W., Friesen, W.V. (1983). Autonomie neruous system actioity distinguishes among emotions. „Science", 221,1208-1210. Eleftheriou, B.E., Church, R.L. (1967). Effects of repeated exposure to aggression and defeat on plasma and pituitary levels of luteinizing hormone in C57BL/6J mice. „General and Comparative Endocrinology", 9, 263-266. Elias, M. (1981). Serum cortisol, testosterone, and testosterone-binding globulin response to competitive fighting in human males. „Aggressive Behavior", 7, 215-224. Elwin, V. (1943). Maria Murder and Suicide. London: Oxford University Press. Epstein, A.N., Fitzsimons, J.T., Rolls, B.J. (1970). Drinking induced by injection of angiotensin into the brain of the rat. „Journal of Physiology" (London), 210, 457-474. Estes, W.K., Skinner, B.F. (1941). Some ąuantitatioe properties of anxiety. „Journal of Experimental Psychology", 29, 390-400. Ewer, R.F. (1968). Ethology of Mammals. London: Elek Science. Evans, D.R. (1968). Masturbatory fantasy and sexual deoiation. „Behaviour Research and Therapy", 6,17-19. Everitt, B.J., Fuxe, K., Hókfelt, T., Jonsson, G. (1975). Studies on the role of monoamines in the hormonal regulation of sexual receptivity in the female rat. W: M. Sandier, G.L. Cessa (red.), Sexual Behavior: Pharmacology and Biochemistry (s. 147-159). New York: Raven Press. Everitt, B.J., Herbert, J., Hamer, J.D. (1972). Sexual receptivity of bilaterally adrenalectomized female Rhesus monkeys. „Physiology & Behavior", 8, 409-415. Eysenck, H.J. (1960). Behaoiour Therapy and the Neuroses. New York: Pergamon Press. Fagen, R.M. (1976). Exercise, play, and physical training in animals. W: P.P.G. Bateson, P.H. Klopfer (red.), Perspectioes in Ethology (s. 189-219). New York: Plenum Press. Fagen, R.M. (1977). Selection for optimal age-dependent schedules of play behavior. „American Naturalist", 111, 395-414. Fanaroff, A.A., Kennell, J.H., Klaus, M.H. (1972). Follozv-up of loro birłh weight infants - The predictive value of matemal oisiting patterns. „Pediatrics", 49,287-290. Fantino, E. (1973). Aversive control. W: J.A. Nevin, G S. Reynolds (red.), The Study of Behaoior (s. 239-279). Glenview, IL: ScottForesman. Fantino, E., Sharp, D., Cole, M. (1966). Factors facilitating lever pressing avoidance. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 62, 214-217. Fantz, R.L. (1963). Pattem vision in nezu-born infants. „Science", 140, 296-297.

Bibliografia

Farmer, R., Sundberg, N.D. (1986). Boredom proneness - The developmenl and correlates of a new scalę. „Journal of Personality Assessment", 50, 4-17. Faust, I.M., Johnson, P.R., Hirsch, J. (1980). Long-łerm effects ofearhj nutritional experience on the development of obesity in łhe rat. „Journal of Nutrition", 110, 2027-2034. Feine, J.S., Bushnell, M.C., Miron, D., Duncan, G.H. (1991). Sex differences in the perception ofnoxious heat stimuli. „Pain", 44, 255-262. Feingold, A. (1992). Gender differences in matę selection preferences: A test of the parental inoestment model. „Psychological Bulletin", 112,125-139. Felson, R.B. (1983). Aggression and violence betioeen siblings. „Social Psychology Quarterly", 46, 271-285. Fentress, J.C., Ryon, }., McLeod, P.J., Havkin, G.Z. (1987). A multidimensional approach to agonislic behaoior in wolnes. W: H. Frank (red.), Man and Wolf Advances, Issue, and Problems in Captme Wolf Research (s. 253-274). Dordrecht, Netherlands: W. Junk Publishers. Fenz, W.D., Epstein, S. (1967). Gradients of physiological arousal in parachutists as a function of an approaching jump. „Psychosomatic Medicine", 29, 33-51. Fenz, W.D., Jones, G.B. (1972). lndividual differences in physiological arousal and per­ formance in sport parachutists. „Psychosomatic Medicine", 34,1-8. Ferguson, N.F.L., Keesey, R.E. (1975). Effect of ąuinine-adulierated diet upon body weight maintenance in małe rats with yentromedial hypothalamic lesions. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 80,478-488. Festinger, L., Carlsmith, J.M. (1959). Cognilive conseąuences of forced compliance. „Journal of Abnormal and Social Psychology", 58, 203-210. Field, T.M., Woodson, R., Greenberg, R., Cohen, D. (1982). Discrimination and imitation offacial expressions by neonates. „Science", 218,179-181. Fields, H.L. (1987). Pain. New York: McGraw-Hill. Figlewicz, D.P, Schwartz, M.W., Seeley, R.J., Chavez, M., Baskin, D.G., Woods, S.C., Porte, D. (1996). Endocrine regulation offood intake and body weight. „Jour­ nal of Laboratory and Clinical Medicine", 127, 328-332. Firth, R. (1961). Suicide and risk-taking in Tikopia society. „Psychiatry", 24,1-17. Fisher, R.A. (1950). The Genetical Theory ofNatural Selection. New York: Dover. Fitzsimons, J.T., Simons, B.J. (1969). The effect on drinking in the rat of intraoenous infusion of angiotensin, given alone or in combination with other stimuli of thirst. „Journal of Physiology" (London), 203, 45-57. Flannery, K.V. (1972). The cultural euolution of cmilizations. „Annual Review of Ecology and Systematics", 3, 399-426. Fleming, A.S., Cheung, U., Myhal, N., Kessler, Z. (1989). Effects of maternal hormones on „timidity" and attraction to pup-related odors infemale rats. „Physiology and Behavior", 46, 449-453. Fleming, A.S., Corter, C. (1988). Factors influencing maternal responsioeness in humans: Usefulness ofan animal model. „Psychoneuroendocrinology", 13,189-212. Fleming, A.S., Ruble, D.N., Flett, G.L., yanWagner, V. (1990). Adjustment in

443

Bibliografia

first-time mothers: Changes in mood and mood content during the early postpartum months. „Developmental Psychology", 26,137-143. Flinn, M.V. (1992). Patemal care in a Caribbean village. W: B.S. Hewlett (red.), Father-Child Relations (s. 57-84). New York: Aldine de Gruyter. Flinn, M.V., England, B. (1991). Childhood stress as measured by radioimmunoassay of cortisol leyels in salwa. „American Journal of Physical Anthropology" (Supl. 12), 73. Floody, O.R. (1983). Hormones and aggression in female mammals. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggressive Behayior (s. 39-89). New York: Plenum Press. Flynn, J., Vanegas, H., Foote, W., Edwards, S. (1970). Neural mechanisms involved in a cat's attack on a rat. W: R.F. Whalen, M. Thompson, J. Verzeano, J.N. Weinberger (red.), Neural Control of Behayior (s. 135-173). New York: Academic Press. Ford, C.S., Beach, F.A. (1951). Patterns of Sexual Behayior. New York: Harper and Row. Forman, P. (1990). Flying into Danger: The Hidden Facts about Air Safety. London: Heinemann. Formby, D. (1967). Matemal recognition of infant's ery. „Developmental Medicine and Child Neurology", 9, 293-298. Fox, C.A., Knaggs, G.S. (1969). Milk ejection (oxytocin) in peripheral yenous blood in man during lactation and in association xvith coitus. „Journal of Endocrinology", 45, 145-146. Fox, N.A., Davidson, R.J. (1988). Patterns ofbrain electrical actiyity duringfacial signs of emotion in 10-month-old infants. „Developmental Psychology" 24, 230-236. Fraiberg, S. (1974). Blind infants and their mothers: An examination ofthe sign system. W: M. Lewis, L.A. Rosenblum (red.), The Effect of the Infant on its Caregiyer. New York: Wiley. Frankenhaeuser, M. (1975). Experimental approaches to the study of catecholamines and emotion. W: L. Levi (red.), Emotions: Their Parameters and Measurement (s. 209-234). New York: Raven Press. Fredrikson, M., Sundin, O., Frankenhaeuser, M. (1985). Cortisol secretion during the defense reaction in humans. „Psychosomatic Medicine", 47, 313-319. Freedman, D.G. (1964). Smiling in blind infants and the issue of innate yersus acquired. „Journal of Child Psychology and Psychiatry", 5, 174-184. Freedman, D.G. (1974). Humań lnfancy: An Eoolutionary Perspectwe. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Freedman, D.G. (1979). Humań Sociobiology: A Holistic Approach. New York: Free Press. Freud, S. (1905). Jokes and Their Relation to the Unconscious. Pelican Freud Library, London: Penguin; wyd. poi.: Dowcip i jego stosunek do nieśioiadomości, z nie­ mieckiego tłum. R. Reszke, Warszawa 1993. Freud, S. (1915). Instincts and their yicissitudes (tłum. J. Riviere, 1949). W: Collected Papers of Sigmund Freud (tom 4, s. 60-83). London: Hogarth; wyd. poi.: Popędy i ich losy, z niemieckiego tłum. K. Rak, w: Z. Rosińska, Freud, Warszawa 1991.

Bibliografia

Freud, S. (1924). Beyond the Pleasure Principle. New York: Boni and Liveright; wyd. poi.: Poza zasadq przyjemności, z niemieckiego tłum. J. Prokopiuk, Warszawa 1997. Freud, S. (1977). Introductory Lectures on Psychoanalysis (red. i tłum. J. Strachey). New York: Liveright; wyd. poi.: Wykłady ze wstępu do psychoanalizy, z nie­ mieckiego tłum. P. Dybel, Warszawa 1995. Freund, K., Langevin, R., Cibiri, S., Zajac, Y. (1973). Heterosexual aversion in homosexual males. „British Journal of Psychiatry", 122,163-169. Friedman, M., Rosenman, R.H. (1974). Type A Behayior and Your Heart. New York: Knopf. Frodi, A. (1985). When empathy fails: Aversive infant crying and cliild abuse. W: B.M. Lester, C.F. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical and Research Perspectives (s. 263-277). New York: Plenum Press. Fuller, J.L., Thompson, W.R. (1960). Behayior Genetics. New York: John Wiley. Funkenstein, D.H. (1955). The physiology offear and anger. „Scientific American", 192, 74-80. Galef, B.G., Jr. (1977). Mechanisms for the transmission of acąuired patterns offeeding from adułt to weanłing rats. W: J.M. Weiffenbach (red.), Tasle and Development: The Genesis of Sweet Preference (s. 217-234). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education, and Welfare. Galef, B.G., Jr. (1985). Direct and indirect behavioral pathways to the social transmis­ sion offood avoidance. „Annals of the New York Academy of Sciences", 443, 203-215. Galef, B.G., Jr. (1996). Food selection: Problems in understanding how we choose foods to eat. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20, 67-73. Galton, F. (1865). Heredity, talent, and character. „Macmillan's Magazine", 12, 157-166, 318-327. Galton, F. (1889). Natural Inheritance. New York: Macmillan. Gandelman, R. (1983). Hormones and infanticide. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggresswe Behavior (s. 105-118). New York: Plenum Press. Ganong, W.F. (1973). Review ofMedical Physiology (wydanie szóste). Los Altos, CA: Lange Medical Publications. Garcia, ]., Kimmeldorf, D.J., Koelling, R.A. (1955). Conditioned aversion to saccharin resulting from exposure to gamma radiation. „Science", 122,157-158. Garcia, J., Ervin, F.R., Koelling, R.A. (1966). Learning with prolonged delay of reinforcement. „Psychonomic Science", 5,121-122. Geary, N. (1990). Pancreatic glucagon signals postprandial satiety. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 14, 323-328. Gessa, G.L., Tagliamonte, A. (1975). Role ofbrain serotonin and dopamine in małe sexual behayior. W: M. Sandler, G.L. Gessa (red.), Sexual Behavior: Pharmacology and Biochemistry (s. 117-128). New York: Raven Press. Gibson, E.J., Walk, R.D. (1960). The „yisual cliff". „Scientific American", 202,64-71. Gilman, A. (1937). The relation between blood osmotic pressure, fluid distribution and yoluntary water intake. „American Journal of Physiology", 120, 323-328.

445

446

Bibliografia

Glass, D.C. (1977). Behavior Patterns, Słress, and Coronary Disease. New York: John Wiley. Glass, J.D., Lynch, G.R. (1981). Melatonin: Identification of sites of antigonadal action in mouse brain. „Science", 214, 821-823. Goldberg, L., Gara, M.A. (1990). A typology of psychiatrie reactions to motor vehicle accidents. „Psychopathology", 23, 15-20. Goodall, J. (1965). Chimpanzees of the Gombe Stream Reserye. W: I. DeVore (red.), Primate Behayior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 425-473). New York: Holt, Rinehart and Winston. Goodall, J. (1968). The behayior of free-lming chimpanzees in the Gombe Stream Re­ serye. „Animal Behavior Monographs", 1,165-311. Goodwin, F.K., Bunney, W.E., Jr. (1971). Depressions following reserpine: A reeyaluation. „Seminars in Psychiatry", 3, 435-446. Górski, R.A., Cordon, J.H., Shryne, I.E., Southam, A.M. (1978). Eoidence for a morphological sex difference within the medial preoptic area of the rat brain. „Brain Re­ search", 148, 333-346. Gorzałka, B., Mogenson, G.J. (1977). Sexual behayior. W: G.J. Mogenson, The Neurobiology of Behavior: An Introduction (s. 151-186). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Gotlib, I.H., Asarnow, R.F. (1979). Interpersonal and impersonal problem-solyingskills in mildly and clinically depressed unwersity students. „Journal of Counselling and Clinical Psychology", 47, 86-95. Gottesman, I.I., Shields, J. (1982). Schizophrenia: The Epigenetic Puzzle. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Graham, S., Doubleday, C., Guarino, P.A. (1984). The deuelopment of relations between percewed controllability and the emotions of pity, anger, and guilt. „Child Development", 55, 561-565. Gray, J.A. (1979). Emotionality in małe and female rodents. A reply to Archer. „British Journal of Psychology", 70, 425-440. Gray, J.A. (1982). Precis of „The Neuropsychology of Anxiety: An Enąuiny into the Functions of the Septal-Hippocampal System". „The Behavioral and Brain Sci­ ences", 5, 469-534. Gray, J.A. (1987). The Psychology of Fear and Stress (wydanie drugie). Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. Green, B.L., Grace, M., Lindy, J., Gleser, G., Leonard, A., Kramer, I. (1990). Buffalo Creek survivors in the second decade: Comparison with unexposed and non-litigant groups. „Journal of Applied Social Psychology", 20,1033-1050. Green, B.L., Soloman, S.D. (1995). The mental health impact ofnatural and technological disasters. W: J.R. Freedy, S.E. Hobfoll (red.), Traumatic Stress: From Theory to Practice (s. 163-180). New York: Plenum Press. Green, J.D., Clemente, C.D., DeGroot, J. (1957). Rhinencephalic lesions and behayior in cats: An analysis of the Kluver-Bucy syndrome with particular reference to normal and abnormal sexual behayior. „Journal of Comparative Neurology", 108, 505-545.

Bibliografia

Greenwald, H.B., Bonica, J.J., Bergner, M. (1987). The preoalence ofpain infour cancers, „Cancer", 60, 2563-2569. Grossman, S.P. (1990). Thirst and Sodium Appetite: Physiological Basis. San Diego, CA: Academic Press. Grossman, S.P., Rechtschaffen, A. (1967). Variation in brain temperaturę in relation to food intake. „Physiology and Behavior", 2, 379-383. Gustavson, A.R., Dawson, M.E., Bonett, D.G. (1987). Androstenol, a putative human pheromone, affects human (Homo sapiens) małe choice performance. „Journal of Comparative Psychology", 101, 210-212. Hadaway, P.F., Alexander, B.K., Coambs, R.B., Beyerstein, B.L. (1979). The effect of housing and gender on preference for morphine-sucrose Solutions in rats. „Psychopharmacology", 66, 87-91. Hall, K.R.L., DeVore, I. (1965). Baboon social behaoior. W: I. DeVore (red.), Primate Behavior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 53-110). New York: Holt, Rinehart and Winston. Hamer, D.H., Hu, S., Magnuson, V.L., Hu, N., Pattatucci, A.M.L. (1993). A linkage betzueen DNA markers on the X chromosome and małe sexual orientation. „Science", 261, 321-327. Hamilton, W.D. (1964). The genetical theory of social behaoiour (I i II). „Journal of Theoretical Biology", 7, 1-52. Hamilton, W.D. (1966). The moulding of senescence by natural selection. „Journal of Theoretical Biology", 12, 12-45. Hammen, C.L., Cochran, S.D. (1981). Cognitwe correlates oflife stress and depression in college students. „Journal of Abnormal Psychology", 90, 23-27. Hanson, R.F., Kilpatrick, D.G., Falsetti, S.A., Resnick, H.S. (1995). Violent crime and mental health. W: J.R. Freedy, S.E. Hobfoll (red.), Traumatic Stress: From Theory to Practice (s. 129-161). New York: Plenum Press. Hapidou, E.G., deCatanzaro, D. (1988). Sensitioity to cold pressor pain in dysmenorrheic and non-dysmenorrheic luomen as afunction of menstrual cycle phase. „Pain", 34, 277-283. Hapidou, E.G., deCatanzaro, D. (1992). Responsioeness to laboratory pain in loomen as a function of age and childbirth pain experience. „Pain", 48,177-181. Hare, R.D. (1970). Psychopathy: Theory and Research. New York: John Wiley & Sons, Inc. Harlow, H.F. (1958). The naturę of love. „American Psychologist", 13, 673-685. Harlow, H.F. (1965). Total social isolation: Ejfects on Macacąue monkey behaoior. „Science", 148, 666. Harlow, H.F. (1971). Learning to Love. San Francisco, CA: Albion. Harlow, H.F. (1974). lnduction and alleviation ofdepressioe States in monkeys. W: N.F. White (red.)., Ethology and Psychiatry (s. 197-208). Toronto: University of To­ ronto Press. Harlow, H.F., Harlow, M.K. (1969). Effects of uarious mother-infant relationships on rhesus monkey behaoiors. W: B.M. Foss (red.), Determinants of Infant Behaoior, Vol. 4 (s. 15-40). New York: Bames & Noble.

Bibliografia

Harlow, H.F., Mears, C.E. (1983). Emotional seąuences and conseąuences. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.), Emotion: Theory, Research, and Experience, Vol. 2: Emotions in Early Deoelopment (s. 171-197). New York: Academic Press. Hart, B.L. (1967). Sexual reflexes and małing behavior in the małe dog. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 64, 388-399. Harvey, J.A., Hunt, H.F. (1965). Effects of septal lesions on thirst in the rat as indicated by water consumption and operant respondingfor loater reward. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 59, 49-56. Hatfield, E., Rapson, R.L. (1987). Passionate Iove/sexual desire: Can the same paradigm explain both? „Archives of Sexual Behavior", 16, 259-278. Hatfield, E., Sprecher, S. (1986). Measuring passionate love in intimate relations. „Journal of Adolescence", 9, 383-410. Hatton, G.I. (1976). Nucleus circularis: Is it an osmoreceptor in the brain? „Brain Re­ search Bulletin", 1,123-131. Hebb, D.O. (1955). Drives and the C.N.S.-conceptual neroous system. „Psychological Review", 62, 245-254. Hefez, A., Metz, L., Lavie, P. (1987). Long-term effects of extreme situational stress on sleep and dreaming. „American Journal of Psychiatry", 144, 344-347. Heim, N., Hursch, C.J. (1979). Castration for sex offenders: Treatment or punishment? A reoieio and critique of recent European literaturę. „Archives of Sexual Behavior", 8, 281-304. Helleday, J., Edman, G., Ritzen, E.M., Siwers, B. (1993). Personality characteristics and platelet MAO actioity in women with congenital adrenal hyperplasia (CAH). „Psychoneuroendocrinology", 18, 343-354. Helsing, K.J., Szkło, M., Comstock, G.W. (1981). Factors associated zoith mortality after zoidozuhood. „American Journal of Public Health", 71, 802-809. Helsing, K.J., Comstock, G.W., Szkło, M. (1982). Causes ofdeath in a zoidozued population. „American Journal of Epidemiology", 116, 524-532. Henderson, N.D. (1982). Humań behaoior genetics. „Annual Review of Psycho­ logy", 33, 403-440. Hendry, D.P. (1969). Conditioned Reinforcement. Dorsey Press. Heron, W. (1957). The pathology ofboredom. „Scientfic American", 196, 52-56. Hertsgaard, L., Gunnar, M., Erickson, M.F., Nachmias, M. (1995). Adrenocortic response to the strange situation in infants with disorganized/disoriented attachment relationships. „Child Development", 66,1100-1106. Hess, W.R. (1954). Diencephalon: Autonomie and Extrapyramidal Function. New York: Grune & Stratton. Hetherington, A.W., Ranson, S.W. (1942). The spontaneous actwity and food intal of rats zoith hypothalamic lesions. „American Journal of Physiology", 136,457-474. Hetherington, E.M. (1989). Coping zoithfamily transitions: Winners, losers, and suroivors. „Child Development", 60,1-14. Hinde, R.A., Stevenson-Hinde, J. (1973). Constraints on Learning: Limitations and Predispositions. New York: Academic Press. Hines, M., Kaufman, F.R. (1994). Androgen and the deoelopment ofhuman. sex typical

Bibliografm

behavior: Rough-and-tumble play and sex ofpreferred playmates in children of congenital adrenal hyperplasia (CAH). „Child Development", 65,1042-1053. Hinkle, L. (1977). The concept of stress in the biological and social Sciences. W: Z. Lipowski (red.), Psychosomatic Medicine: Current Trends and Clinical Applica­ tion (s. 27-49). New York: (M ord University Press. Hoebel, B.G., Teitelbaum, P. (1966). Weight regulation in normal and hypothalamic hyperphagic rats. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 61, 189-193. Hofer, M.A. (1981). The Roots of Humań Behccuior. San Francisco: W.H. Freeman. Hofer, M.A. (1983). On the relationship behoeen attachment and separation processes in infancy. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.), Emotion: Theory, Research, and Experience, Volume 2: Emotions in Early Deoelopment (s. 199-219). New York: Academic Press. Hofer, M.A., Shair, H. (1978). Ultrasonic oocalization during social interaction and isolation in 2 week old rats. „Developmental Psychobiology", 11, 495-504. House, J.S., Robbins, C., Metzner, H.L. (1982). The association of social relationships and activities with mortality: Prospectioe emdence from the Tecumseh Community Health Study. „American Journal of Epidemiology", 116,123-140. Huber, E. (1931). Eoolution of Facial Musculature and Paciał Expression. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Hubert, W., deJong-Meyer, R. (1991). Autonomie, neuroendocrine, and subjectme responses to emotion-inducing fdm stimuli. „International Journal of Psychophysiology", 11,131-140. Huesmann, L.R., Eron, L.D., Lefkowitz, M.M., Walder, L.G. (1984). Stability ofaggression over time and generations. „Developmental Psychology", 20,1120-1134. Hughes, C.W., Lynch, J.J. (1978). A reconsideration of the psychological precursors of sudden death in infrahuman animals. „American Psychologist", 33,419-429. Hull, C.L. (1951). Essentials of Behavior. New Haven, CT: Yale University Press. Hull, E.M., Bitran, D., Pehek, E.A., Warner, R.K., Band, L.C., Holmes, G.M. (1986). Dopaminergic control ofmale sexual behaoior in rats: Effects ofan intracerebrally infused agonist. „Brain Research", 370, 73-81. Hunt, H.F., Brady, J.V. (1955). Some effects of punishment and intercurrent „anxiety" on a simple operant. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 48, 305-310. Hupka, R.B., Bank, A.L. (1996). Sex differences in jealousy: Evolution or social construction? „Cross-Cultural Research", 30, 24-59. Istvan, J. (1986). Stress, anxiety, and birth outeomes: A critical review of the eoidence. „Psychological Bulletin", 100, 331-348. Izard, C.E. (1971). The Face of Emotion. New York: Appleton. Izard, C.E. (1977). Humań Emotion. New York: Plenum Press. Izard, C.E. (1991). The Psychology of Emotions. New York: Plenum Press. Izard, C.E. (1994). Innate and unwersal facial expressions: Eoidencefrom deoelopmental and cross-cultural research. „Psychological Bulletin", 115, 288-299. James, W. (1890). Principles of Psychology. New York: Holt.

450

Bibliografia

Janowitz, H.D., Grossman, M.I. (1949). S om efactors affecting the fo o d intake o f norm al dogs an d dogs w ith esophagostom y an d gastric fistu la. „American Journal of Physiology", 159,143-148. Jauchem, J.R. (1992). Epidem iological studies o f electric an d m agnełic field s an d cancer: A case study o f distortions by the media. „Journal of Clinical Epidemiology", 45, 1137-1142. Jerome, N.J. (1977). Taste experience and the deyelopm ent o f a dietary preference fo r sw eet in hum ans: Ethnic an d cultural variations in early taste experience. W: J.M. Weiffenbach (red.), T aste and Deyelopm ent: The G enesis p f Sw eet P reference (s. 233-248). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education, and Welfare. Jersild, A.T., Holmes, F.B. (1935). Children's fea rs. „Child Development Monograph", 20. Jessell, T.M., Kelly, D.D. (1991). Pain and analgesia. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (wydanie trzecie, s. 385-399). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Johnson, A.K., Buggy, J. (1978). Perioentricular preoptic-hypothalam us is yital fo r thirst and norm al router econom y. „American Journal of Physiology", 234, R122-127. Johnson, A.K., Cunningham, J.T. (1987). Brain m echanism s an d drinking: The role o f lam ina term inalis-associated system s in extracellular thirst. „Kidney Interna­ tional", 32 [Suppl. 21], S35-S42. Jones, R.B., Noweli, N.W. (1974). The urinary aversive pherom one o f m ice: Species, strain and grouping effects. „Animal Behaviour", 22,187-191. Kachhawaha, O.P. (1992). H istory o f Fam ines in Rajasthan (1900A D to 1990AD). Jodhpur, India: Research Publishers. Kagan, J. (1971). C hange an d C ontinuity in Infancy. New York: Wiley. Kagan, J., Henker, B.A., Hen-Toy, A., Levine, Lewis, M. (1966). lnfants' differential reactions to fa m iliar an d distorted fa ces. „Child Development", 37, 519-532. Kalat, J.W. (1995). B iological Psychology (wydanie piąte). Pacific Grove, CA: Brooks/Cole. Kalimi, M., Shafagoj, Y., Loria, R., Padgett, D., Regelson, W. (1994). A nti-glucocorticoid effects o f dehydroepiandrosterone (DHEA). „Molecular and Clini­ cal Biochemistry", 131, 99-104. Kandel, E.R. (1991a). N eroe cells an d behaoior. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (wydanie trzecie) (s. 18-33). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Kandel, E.R. (1991b). Transm itter release. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (wydanie trzecie, s. 194-212). Nor­ walk, CT: Appleton & Lange. Kandel, E.R. (1991c). D isorders o f mood: Depression, mania, and anxiety disorders. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (s. 867-883). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Kandel, E.R., Siegelbaum, S.A., Schwartz, J.H. (1991). Synaptic transmission.

Bibliografia

W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Prittciples o f N eural Science (s. 123-134). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Kapłan, B.H., Cassel, J.C., Core, S. (1977). Social support an d Health. „Medical Care", 15, 47-58. Kappas, A., Hess, U., Scherer, K.R. (1991). V oice an d em otion. W: R.S. Feldman, B. Rimć (red.), Fundam entals o/N on verbal B ehaoior (s. 200-238). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Kardiner, A. (1941). The Traum atic Neuroses o f War. New York: Paul B. Hoebner, Inc. Kaufman, I.C., Rosenblum, L.A. (1969). Effects o f separation fio m m other on the em otional behavior o f infant mankeys. „Annals of the New York Academy of Sciences", 159,681-695. Keesey, R.E., Powley, T.L. (1975). H ypothalam ic regulation o fb o d y w eight. „Ameri­ can Scientist", 63, 558-565. Kellerman, H. (1983). An epigenetic theory o f em otions in early deoelopm ent. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.), Emotion: Theory, Research, an d Experience, Volume 2: Em otions in E arly D eoelopm ent (s. 315-34). New York: Academic Press. Kelley, D.B., Pfaff, D.W. (1978). G eneralizations fro m com paratw e studies on neuroanatom ical an d endocrine mechanisms o f sexual behaviour. W: J. Hutchison (red.), Biological D eterm inants o f Sexual Behaoior (s. 225-254). Chichester, UK: Wiley. Kelly, D.D. (1991). Sexual differentiation o ft h e neroous system . W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (wydanie trzecie, s. 959-973). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Kelly, J.P., Dodd, J. (1991). Functional anatom y o f the neroous system . W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles o f N eural Science (wydanie trzecie, s. 273-282). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Keltner, D., Buswell, B.N. (1996). Eoidence fa r the distinctness o f em barrassm ent, sham e, and guilt: A study o f recalled antecedents a n d fa c ia l expressions o f em otion.

„Cognition and Emotion", 10,155-171. Kendler, K.S. (1996). Parenting: A genetic-epidem iological perspectioe. „American Journal of Psychiatry", 153,11-20. Kent, S., Bret-Dibat, J.L., Kelley, K.W., Dantzer, R. (1996). M echanism s o f sickness-induced decreases in food-m otioated behaoior. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20,171-175. Kestenbaum, R., Farber, E.A., Stroufe, L.A. (1989). Indw idual differences in em pathy am ong preschoolers: Relation to attachm ent history. W: N. Eisenberg (red.), Em pa­ thy and R elated Em otional Responses (s. 51-64). San Francisco: Jossey-Bass Inc. Kety, S.S. (1976). Studies based on a total sam ple o f adopted indioiduals an d their relatioes: W hy they luere necessary, w hat they dem onstrated and fa ile d to dem onstrate.

„Schizophrenia Bulletin", 2, 413-428. Kety, S.S. (1987). The significance o f genetic factors in the etiology o f schizophrenia: Resu ltsfro m the national study o f adoptees in Denmark. „Journal of Psychiatrie Re­ search", 6, 345-362.

451

452

Bibliografia

King, M.-C., Wilson, A.C. (1975). Eoolution at txoo levels in huntans and chimpanzees. „Science", 188,107-116. King, N.J., Ollier, K., Iacuone, R., Schuster, S., Bays, K., Cullone, E., Ollendick, T.H. (1989). Fears of children and adolescents: A cross-sectional Australian study using the Revised-Fear Suroey Schedule for Children. „Journal of Child Psychology and Psychiatry", 30, 775-784. Kirschbaum, C., Hellhammer, D.H. (1989). Salivary cortisol in psychobiological research. „Neuropsychobiology", 22,150-169. Kissileff, H.R. (1973). Nonhomeosłałic Controls of drinking. W: A.M. Epstein, H.R. Kissileff, E. Stellar (red.), The Neuropsychology ofThirst (s. 163-198). New York: Wiley and Sons. Klaus, H.M., Kennell, J.H. (1976). Maternal-lnfant Bonding. St. Louis: Mosby. Kling, A. (1972). Effects of amygdalectomy on social-affective behaoior in non-human primates. W: B.E. Eleftheriou (red.), The Neurobiology of the Amygdala (s. 511-536). New York: Plenum. Kliiver, H., Bucy, P.C. (1937). „Psychic blindness" and other symptoms folloioing bilateral temporal lobectomy in Rhesus monkeys. „American Journal of Physiology", 119, 352-353. Knapp, M.L. (1980). Essentials of Non-Verbal Communication. New York: Holt, Rinehart and Winston. Komisaruk, B.R., Steinman, J.L. (1986). Cenital stimulation as a trigger for neuroendocrine and behanioral control of reproduction. „Annals of the New York Academy of Sciences", 474, 64-75. Krebs, J.R., Davies, N.B. (red.) (1991). Behaoioural Ecology: An Eoolutionary Approach (wydanie trzecie). Oxford: Blackwell Scientific Publications. Kreitman, N. (1977). Parasuicide. New York: John Wiley & Sons. Kreuz, L.E., Rosę, R.M., Jennings, J.R. (1972). Suppression ofplasma testosterone levels and psychological stress. „Archives of General Psychiatry", 26, 479-482. Krieckhaus, E.E., Wolf, G. (1968). Acąuisition of sodium by rats: Interaction ofinnate mechanisms and latent learning. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 65,197-201. Kuhme, W. (1963). Erganzende beobachtungen an afrikaischen Elefanten im Freigehege. „Zeitschrift fur Tierpsychologie", 20, 66-79. Kuhnle, U., Bullinger, M., Schwarz, H.P., Knorr, D. (1993). Partnership and sexuality in adult female patients with congenital adrenal hyperplasia. First results of a cross-sectional ąuality-of-life evaluation. „Journal of Steroid Biochemistry and Molecular Biology", 45, 123-126. Kupfermann, I. (1991a). Hypothalamus and limbie system: Peptidergic neurons, homeostasis, and emotional behaoior. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles ofiNeural Science (wydanie trzecie) (s. 735-749). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Kupfermann, I. (1991b). Hypothalamus and limbie system: Motivation. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles of Neural Science (wydanie trzecie, s. 750-760). Norwalk, CT: Appleton & Lange.

Bibliografia

Labott, S.M., Ahleman, S., Wolever, M.E., Martin, R.B. (1990). The physiological and psychological effects of the expression and inhibition of emotion. „Behavioral Medicine", 16, 182-189. Labov, J. (1980). Factors influencing infanticidal behavior in wild małe house mice. „Behavioral Ecology and Sociobiology", 6, 297-303. Lack, D. (1968). Ecologicai Adaptations for Breeding in Birds. London: Methuen. Lagerspetz, K. (1964). Studies on the Aggressive Behaviour of House Mice. Helsinki: Suomaleinen Tiedeakatemia. Lam, D.A., Miron, J.A. (1994). Global patterns of seasonal yariation in human fertility. „Annals of the New York Academy of Sciences", 709, 9-28. Lamb, M.E. (1977). Father-infant and mother-infant interaction in the first year oflife. „Child Development", 48,167-181. Lang, R.E., Heil, W.E., Ganten, D., Hermann, K., Unger, T., Rascher, W. (1983). Oxytocin unlike yasopressin is a stress hormone in the rat. „Neuroendocrinology", 37, 314-316. Langhans, W. (1996). Role of the liver in the metabolic control ofeating: What we know - and what we do not know. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20, 145-153. Langness, L.L. (1981). Child abuse and cultural yalues: The case ofNeio Guinea. W: J.E. Korbine (red.), Child Abuse and Neglect (s. 13-34). Berkeley: University of Califomia Press. Lapouse, R., Monk, M.A. (1959). Fears and worries in a representatroe sample ofchildren. „American Journal of Orthopsychiatry", 29, 803-818. Lautenbacher, S., Roscher, S., Strain, D., Fassbender, K., Krumrey, K., Krieg, J.C. (1994). Pain perception in depression: Relationships to symptomatology and naloxone-sensitive mechanisms. „Psychosomatic Medicine", 56,345-352. Layne, C. (1983). Painful truths about depressioes' cognitions. „Journal of Clinical Psychology", 39,848-853. Leary, M.R., Meadows, S. (1991). Predictors, elicitors, and concomitants of social blushing. „Journal of Personality and Social Psychology", 60, 254-262. LeBoeuf, B.J. (1974). Male-male competition and reproductiye success in elephant seals. „American Zoologist", 14,163-176. Lee, Y., Schulkin, J., Davis, M. (1994). Effect of corticosterone on the enhancement of the acoustic startle reflex by corticotropin releasingfactor (CRF). „Brain Research", 666,93-98. Leedy, M.G., Wilson, M.S. (1985). Testosterone and cortiso! levels in crewmen ofU.S. Air Forcefighter and cargo planes. „Psychosomatic Medicine", 47, 333-338. Leighton, A.H., Hughes, C.C. (1955). Notes on Eskimo patterns of suicide. „South-westem Journal of Anthropology", 11, 327-338. LeMagnen, J., Tallon, S. (1966). La periodiciti spontanie de la prise d'aliments ad libitum du rat blanc. „Journal of Physiology" (Paris), 58, 323-349. Lenz, H.J., Raedler, A., Greten, H., Brown, M.R. (1987). CRF initiates biological reactions within the brain that are obserued in response to stress. „American Journal of Physiology", 252, R34-R39.

453

454

Bibliografia

Leshner, A.I. (1983). The horm onal responses to com petition and their b ehatioral significance. W: B.B. Svare (red.), H orm ones and A ggressite B ehaoior (s. 393-404). New York: Plenum Press. Lester, B.M. (1985). Introduction: There's m orę to crying than m eets the ear. W: B.M. Lester, C.F. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical an d Research P erspectw es (s.1-27). New York: Plenum Press. Lester, D. (1986). G enetics, tioin studies, and suicide. „Suicide & Life-Threatening Behavior", 16, 274-285. Leung, A.K.D., Robson, W.L.M. (1991). Sibling rroalry. „Clinical Pediatrics", 30, 314-317. LeVay, S. (1991). A difference in hypothalam ic structure between heterosexual an d homosexual men. „Science", 253,1034-1037. Levenson, R.W., Ruef, A.M. (1992). Em pathy: A physiological substrate. „Journal of Personality and Social Psychology", 63,234-246. Levin, J.S., DeFrank, R S. (1988). M aternal stress and pregnancy outcom es: A reoieiu o f the psychosocial literaturę. „Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gynecology", 9, 3-16. Levine, R.J. (1994). M ałefactors contributing to the seasonality o fh u m an reproduction. „Annals of the New York Academy of Sciences", 709, 29-45. Levy, S., Herberman, R., Lippman, M., d'Angelo, T. (1987). Correlation o f stress fa c ­ tors w ith sustained depression o fn a tu ra l killer celi activity an d predicted prognosis in patients w ith breast cancer. „Journal of Clinical Oncology", 5, 348-353.

Lewinsohn, P.M. (1974). A behaoioral approach to depression. W: R.J. Friedman, M.M. Katz (red.), The Psychology o f D epression: Contem porary Theory and Re­ search (s. 157-185). Washington, D.C.: Winston-Wiley. Lewis, C.E. (1991). N eurochem ical mechanisms o f chronic antisocial behaoior (Psychopathy). „Journal of Nervous and Mental Disease", 179,720-727. Lewis, M., Alessandri, S.M., Sullivan, M.W. (1992). D ifferences in sham e and pride as a fu n ction o f children's gender and łask difficulty. „Child Development", 63, 630-638. Lewis, M., Stranger, C., Sullivan, M.W., Barone, P. (1991). Changes in em barrassm ent as a fu n ction o f age, sex, and situation. „British Journal of Experimental Psychology", 9, 485-492. Leyhausen, P. (1956). Verhaltensstudien an Katzen. „Zeitschrift fur Tierpsychologie Beiheft", 2. Liebowitz, M.R. (1983). The Chem istry o f Love. Boston: Little, Brown. Lincoln, G.A. (1981). Seasonal aspects o f testicular function. W: H. Burger, D. deKretser (red.), The Testis (s. 255-302). New York: Raven Press. Lindemann, E. (1944). Sym ptom atology and management o f acute grief. „American Journal of Psychiatry", 101,141-149. Lindsley, D.B. (1957). Psychophysiology and motivation. W: M.R. Jones (red.), N ebraska Sym posium on M otivation (Vol. 5, s. 44-105). Lincoln, NE: University of Nebraska Press.

Bibliografia

Lindzey, G., Loehlin, J., Manosevitz, M., Thiessen, O. (1971). Behavioral genetics. „Annual Review of Psychology", 22,39-94. Llewellyn-Jones, D. (1974). H um ań Reproduction and Sociely. London: Faber and Faber. Lorenz, K. (1950). The com paratm e m ethod in the study o f innate behaoior patterns. „Symposia of the Society for Experimental Biology", 4, 221-268. Lorenz, K. (1963). On A ggression. New York: Bantam. Louis-Sylvestre, J., LeMagnen, J. (1980). A fa li in blood glucose k o e l precedes m eal onset in freefeed in g rats. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 4,13-15. Lucas, A., Morley, R., Cole, T.J., Lister, G., Leeson-Payne, C. (1992). Breast m ilk and subsequent intelligence ąuotient in children bom preterm . „The Lancet", 339, 261-264. Lumsden, C., Wilson, E.O. (1981). G enes, M ind, and Culture. Cambridge, MA: Harvard University Press. Lykken, D.T. (1982). Research with twins: The concept o f em ergenesis. „Psychophysiology", 19,361-373. MacArthur, R.H., Wilson, E.O. (1967). The Theory o flsla n d Biogeography. Princeton, NJ:Princeton University Press. MacKay, E.M., Callaway, J.W., Bames, R H . (1940). H yperalim entation in norm al anim als produced by protam inę insulin. „Journal of Nutrition", 20,59-66. MacRae, J., Scoles, M., Siegel, S. (1987). The contribution o f conditioning to drug tolerance and dependence. „British Journal of Addiction", 82, 371-380. Maddison, S., Rolls, B.J., Rolls, E.T., Wood, R.J. (1977). Analysis ofdrinking in the chronically cartulated monkey. „Journal of Physiology", 272,4-5. Maddison, S., Rolls, B.J., Rolls, E.T., Wood, R.J. (1980). The role o f gastric factors in drinking term ination in the m onkey. „Journal of Physiology", 305,55-56. Malmo, R.B., Mundl, W.J. (1975). O sm osensitioe neurons in the rat's preoptic area: M edial-lateral com parison. „Journal of Comparative and Physiological Psycho­ logy", 88,161-175. Malsbury, C.W. (1971). Facilitation o fm a le copulatory behaoior by electrical stim ulation o f the m edial preoptic area. „Physiology and Behavior", 7,797-805. Mandler, G. (1975). M ind and Emotion. New York: Wiley. Manning, A. (1961). Effects o f artificial sekction f o r m ating speed in Drosophila melanogaster. „Animal Behaviour", 9, 82-92. Mariam, M.W. (1986). R ural V ulnerability to Fam ine in Ethiopia - 1958-1977. Lon­ don: Intermediate Technology Publications. Maris, R.W. (1981). Pathw ays to suicide: A suruey o f self-destructioe behaoiors. Balti­ more: Johns Hopkins University Press. Marlatt, G.A., Donovan, D.A. (1981). A lcoholism and drug dependence: C ognitioe social-leam in g factors in addictioe behaoiors. W: W.E. Craighead, A.E. Kazdin, M.J. Mahoney (red.), B ehaoior M odification: Principles, Issues, an d A pplications (wy­ danie drugie, s. 264-285). Boston: Houghton Mifflin. Marler, P. (1965). Comm unication in monkeys an d apes. W: I. DeYore (red.), Prim ate

455

4 56

Bibliografia

Behavior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 544-584). New York: Holt, Rinehart and Winston. Marler, P., Tamura, M. (1964). Culturally transmitted pałłerns of vocal behaoior in sparrows. „Science", 146,1483-1486. Marąuis, J.N. (1970). Orgasmic reconditioning: Changing the sexual object through controlling masturbation fantasies. „Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry", 1, 263-271. Marshall, W.L. (1974). The classical conditioning of sexual attractweness: A report of four therapeutic failures. „Behavior Therapy", 5,298-299. Masciuch, S., Kienapple, K. (1993). The emergence of jealousy in children 4 months to 7 years ofage. „Journal of Social and Personal Relationships", 10, 421-435. Maslow, A.H. (1968). Toroard a Psychology ofBeing (wydanie drugie). New York: Van Nostrand; wyd. poi.: Maslow A.H., W stronę psychologii istnienia, tłum. I. Wyrzykowska, Warszawa 1986. Mason, W.A. (1965). The social development of monkeys and apes. W: I. DeVore (red.), Primate Behamor: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 514-543). New York: Holt, Rinehart and Winston. Masters, W.H., Johnson, V.E. (1966). Humań Sexual Response. Boston: Little, Brown. Masters, W.H., Johnson, V.E. (1970). Humań Sexual Inadeąuacy. Boston: Little, Brown. Matussek, P. (1975). Internment in Concentration Camps and lts Conseąuences. New York: Springer-Verlag. Maxson, S.C., Shrenker, P., Vigue, L.C. (1983). Genetics, hormones, and aggression. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggresswe Behaoior (s. 179-196). New York: Plenum Press. Mayer, J. (1953). Glucostatic mechanisms in the regulation offood intake. „New England Journal of Medicine", 249,13-16. Mazur, A. (1983). Hormones, aggression, and dominance in humans. W: B.B. Svare (red.), Hormones and Aggresswe Behaoior (s. 563-576). New York: Plenum Press. Mazur, A., Lamb, T. (1980). Testosterone, status, and mood in human males. „Hor­ mones and Behavior", 14, 236-246. McClintock, M.K. (1971). Menstrual synchrony and suppression. „Naturę", 229, 244-245. McClintock, M.K. (1983). Pheromonal regulation of the ooarian cycle: Enhancement, suppression, and synchrony. W: J.G. Vandenbergh (red.), Pheromones and Reproduction in Mammals (s. 113-150). New York: Academic Press. McClintock, M.K. (1984). Group mating in the domestic rat as a contextfor sexual selection: Conseąuences for the analysis of sexual behaoior and neuroendocrine re~ sponses. „Advances in the Study of Behavior", 114,1-50. McCormick, C.M., Witelson, S.F. (1991). A cognitwe profile of homosexual men compared to heterosexual men and women. „Psychoneuroendocrinology", 16, 459-473. McDougall, W. (1911). Body and Mind: A History and a Defense of Animism. London: Methuen.

Bibliografia

McDowell, R.J.S., Wells, H.M. (1927). The physiology ofmonotony. „British Medical Journal", 71,414. McGuire, R.J., Carlisle, J.M., Young, B.G. (1965). Sexual deviations as conditioned behavior, „Behaviour Research and Therapy", 2, 185-190. Mclntosh, E.G., Tatę, D.T. (1992). Characteristics ofthe rmal and the experience ofjealousy. „Perceptual and Motor Skills", 74, 369-370. McNeilly, A.S., Tay, C.C.K., Glasier, A. (1994). Physiological mechanisms underlying lactational amenorrhea. „Annals of the New York Academy of Sciences", 709, 145-155. Medawar, P.B. (1957). The Uniąueness of the Indmidual. London: Methuen. Meer, F. (1976). Race and suicide in South Africa. London: Routledge & Kegan Paul. Mellinger, G.D. (1978). Use oflicit drugs and other coping alternatmes: Some personal obseruations on the hazards ofliving. W: D.J. Lettieri (red.), Drugs and Suicide. London: Sagę Publications. Melzack, R., Wall, P.D. (1965). Pain mechanisms: A netu theory. „Science", 150, 971-979. Mendel, G.J. (1866). Versuche tiber Pflanzenhybniden. „Verhandvngen des Naturforschunden Vereines in Bruenn", 4, 3-47. Menzel, E.W. (1973). Chimpanzee spatial memory organization. „Science", 182, 943-945. Mesąuita, B., Frijda, N.H. (1992). Cultural variation in emotions: A reoiew. „Psychological Bulletin", 7112,179-204. Meyer-Bahlburg, H.F.L., Ehrhardt, A.A., Rosen, L.R., Gruen, R.S., Veridiano, N.P., Vann, F.H., Neuwalder, H.F. (1995). Prenalal estrogen and the deoelopment of homosexual orientation. „Developmental Psychology", 3,12-21. Millar, W.J. (1995). Accidents in Canada, 1988 and 1993. „Health Reports (Statistics Canada)", 7(2), 7-16. Miller, N.E. (1959). Liberalization of basie S-R concepts: Extensions to conflict behavior, motivation, and social learning. W: S. Koch (red.), Psychology: A Siudy ofa Science (tom 2, s. 196-293). New York: McGraw-Hill. Miller, P.A., Eisenberg, N., Fabes, R.A., Shell, R., Gular, S. (1989). Mothers' emotional arousal as a moderator in the socialization of children's empathy. W: N. Eisenberg (red.), Empathy and Related Emotional Responses (s. 65-83). San Fran­ cisco: Jossey-Bass. Miller, R.S., Tangney, J.P. (1994). Differentiating embarrassment and shame. „Journal of Social and Clinical Psychology", 13, 273-287. Miller, T.W. (1988). Adoances in understanding the impact of stressful life events on health. „Hospital and Community Psychiatry", 39, 615-622. Mineka, S., Cook, M. (1986). lmmunization against the obseroational conditioning of snake fear in rhesus monkeys. „Journal of Abnormal Psychology", 95, 307-318. Mineka, S., Davidson, M., Cook, M., Keir, R. (1984). Obseruational conditioning of snake fear in Rhesus monkeys. „Journal of Abnormal Psychology", 93, 355-372. Mischel, W., Shoda, Y., Rodriguez, M.L. (1989). Delay of gratification in children. „Science", 244, 933-938.

ASI

458

Bibliografia

Modigh, K. (1973). Effects of isolation and fighting in mice on the rate of synthesis of noradrenaline, dopamine and 5-hydroxyixyptamine in the brain. „Psychopharmacologia", 33,1-17. Mogenson, G.J. (1977). The Neurobiology of Behavior: An Introduction. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. Mogenson, G.J., Gentil, C.G., Stevenson, J.A.F. (1971). Feeding and drinking elicited by low and high frequencies of hypothalamic stimulation. „Brain Research", 33, 127-133. Moltz, H. (1965). Contemporary instinct theory and the fixed action pattern, psycho­ logical Review", 72, 27-47. Money, J. (1961). Sex hormones and other variables in human eroticism. W: W.C. Young (red.), Sex and Internal Secretions (wydanie trzecie, tom II, s. 1383-1400). Baltimore: Williams & Wilkins. Money, J., Ehrhardt, A.A. (1972). Man and Woman, Boy and Girl. Baltimore: Johns Hopkins University Press. Mook, D.G. (1987). Motivation: The Organization of Action. New York: Norton. Mook, D.G., Culberson, R., Gelbert, R.J., McDonald, K. (1983). Oropharyngeal con­ trol of ingestion in rats: Acquisition of sham-drinking patterns. „Behavioral Neu­ roscience", 97, 574-584. Morris, J.S., Frith, C.D., Perrett, D.I., Rowland, D., Young, A.W., Calder, A.J., Dolan, R.J. (1996). A differential neural response in the human amygdala to fearful and happy facial expressions. „Nature", 383, 812-815. Morse, J.M., Morse, R.M. (1988). Cultural variation in the inference of pain. „Journal of Cross-Cultural Psychology", 19, 232-242. Motto, J.A. (1986). Clinical considerations of biological correlates of suicide. „Suicide and Life-Threatening Behavior", 16, 83-102. Mousa, S., Miller, C.H., Couri, D. (1981). Corticosteroid modulation and stress-in­ duced analgesia in rats. „Neuroendocrinology", 33,317-319. Moyer, K.E. (1968). Kinds of aggression and their physiological basis. Communica­ tions in Behavioral Biology", 2, 68-87. Murdock, P.M. (1967). Ethnographic Atlas. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press. Nachman, M. (1962). Taste preference for sodium salts by adrenalectomized rats, jo u r ­ nal of Comparative and Physiological Psychology", 55,1124-1129. Nance, D.M., Shryne, J., Gorski, R.A. (1975). Effects of septal lesions on behavioral sensitivity of female rats to gonadal hormones. „Hormones and Behavior", 6, 59-64. Neiss, R. (1988). Reconceptualizing arousal: Psychobiological states in motor-perfor­ mance. Psychological Bulletin", 103, 345-366. Nesse, R.M., Curtis, G.C., Thyer, B.A., McCann, D.S., Huber-Smith, M.J., Knopf, R.F. (1985). Endocrine and cardiovascular responses during phobic anxiety. .Psy­ chosomatic Medicine", 47, 320-332. Nevin, J.A., Reynolds, G.S. (1973). The Study of Behavior. Glenview, IL: Scott, Foresman.

Bibliografia

Newman, J.D. (1985). The infant cry of primates: An evolutionary perspective. W: B.M. Lester, C.E. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical and Research Perspectives (s. 307-323). New York: Plenum Press. Niijima, A. (1969). Afferent impulse discharges from glucoreceptors in the liver of the guinea pig. „Annals of the New York Academy of Sciences", 157, 690-700. Nisbett, R.E. (1972). Hunger, obesity, and the ventromedial hypothalamus, psycho­ logical Review", 79, 433-453. Nurnberger, J.L., Gershon, E.S. (1981). Genetics of affective disorders. W: E. Fried­ man (red.), Depression and Antidepressants: Implications for Courses and Treat­ ment (s. 23-39). New York: Raven Press. O'Connell, S.M. (1995). Empathy in chimpanzees: Evidence for theory of mind. P r i ­ mates", 36, 397-410. O'Connor, L.H., Feder, H.H. (1983). Effect of serotonin agonists on lordosis, myo­ clonus, and cytoplasmic progestin receptors in the guinea pig. „Hormones and Be­ havior", 17,183-196. O'Hara, M.W. (1987). Post-partum „blues", depression, and psychosis: A review. „Journal of Psychosomatic Obstetrics and Gynecology", 7, 205-227. Olds, J., Fobes, J.L. (1981). The central basis of motivation: Intracranial self-stimulation studies. „Annual Review of Psychology", 32, 523-574. Olds, J., Milner, P. (1954). Positive reinforcement produced by electrical stimulation of septal area and other regions of the rat brain. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 47, 419-427. Ollendick, T.H., King, N.J., Frary, R.B. (1989). Fears in children and adolescents: Reli­ ability and generalization across gender, age and nationality. „Behaviour Research and Therapy", 27,19-26. Oomura, Y., Yoshimatsu, H., Aou, S. (1983). Medial preoptic and hypothalamic neuronal activity during sexual behavior of the male monkey. „Brain Research", 266, 340-343. Orians, G.H. (1969). On the evolution of mating systems in birds and mammals. „American Naturalist", 103, 589-603. Orpen, B.G., Fleming, A.S. (1987). Experience with pups sustains maternal responding in postpartum rats. Physiology and Behavior", 40, 47-54. Owens, M.J., Nemeroff, C.B. (1994). Role of serotonin in the pathophysiology of depres­ sion: Focus on the serotonin transporter. „Clinical Chemistry", 40, 288-296. Palinkas, L.A., Browner, D. (1995). Effects of prolonged isolation in extreme environ­ ments on stress, coping, and depression. „Joumal of Applied Social Psychology", 25, 557-576. Panksepp, J. (1971). Aggression elicited by electrical stimulation of the hypothalamus in albino rats. Physiology and Behavior", 6, 317-320. Panksepp, J. (1982). Toward a general psychobiological theory of emotions. „The Be­ havioral and Brain Sciences", 5,407-467. Papez, J.W. (1937). A proposed mechanism of emotion. „Archives of Neurology and Psychiatry", 38, 725-743.

459

460

Bibliografia

Parkes, CM ., Benjamin, B., Fitzgerald, R.G. (1969). Broken heart: A statistical study of increased mortality among widowers. „British Medical Journal", 1, 740-743. Parkes, C.M. (1972). Bereavement. New York: International Universities Press. Parkin, D., Stengel, E. (1965). Incidence of suicidal attempts in an urban community. „British Medical Journal", 2,133-137. Parrott, W.G., Smith, R.H. (1993). Distinguishing the experiences of envy and jealousy. „Journal of Personality and Social Psychology", 64, 906-920. Parvez, H., Parvez, S. (1973). The regulation of monoamine oxidase activity by adrenal cortical steroids. „Acta Endocrinologica", 73, 509-517. Patrick, C.R., Bradley, M.M., Lang, P.J. (1993). Emotion in the criminal psychopath: Startle reflex modulation. „Journal of Abnormal Psychology", 102, 82-92. Patrick, C.P., Cuthbert, B.N., Lang, P.J. (1994). Emotion in the criminal psychopath: Fear image processing. „Journal of Abnormal Psychology", 103, 523-534. Patterson, G.R., DeBaryshe, B.D., Ramsey, E. (1989). A developmental perspective on antisocial behavior. „American Psychologist", 44, 329-335. Paul, G.L., Bernstein, D.A. (1973). Anxiety and Clinical Problems: Systematic Desensi­ tization and Related Techniques. Morristown, NJ: General Learning Press. Pavlov, I.P. (1927). Conditioned Reflexes. G.V. Anrep (tlum.) Oxford: Clarendon Press. Pederson, A.M., Awad, G.A., Kindler, A.R. (1973). Epidemiological differences be­ tween white and non-white suicide attempters. „American Journal of Psychiatry", 130, 1071-1076. Pederson, N.L., Plomin, R., McClearn, G.E., Friberg, L. (1988). Neuroticism, ex­ tra-version and related traits in adult twins reared apart and reared together. .Jour­ nal of Personality and Social Psychology", 55, 950-957. Peele, S. (1985). The Meaning of Addiction: Compulsive Experience and Its Interpreta­ tion. Lexington, MA: Lexington Books. Pfaff, D.W. (1980). Estrogens and Brain Function. New York: Springer-Verlag. Pfaffmann, C. (1977). Biological and behavioral substrates of the sweet tooth. W: J.M. Weiffenbach (red.), Taste and Development: The Genesis of Sweet Preference (s. 3-24). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education, and Welfare. Phillips, D.P., (1974). The influence of suggestion on suicide: Substantive and theoreti­ cal implications of the Werther effect. ..American Sociological Review", 39, 340-354. Phillips, D.P., King, E.W. (1988). Death takes a holiday: Mortality surrounding major social occasions. „The Lancet", 2, 728-732. Phillips, D.P., Smith, D.G. (1990). Postponement of death until symbolically meaning­ ful occasions. .Journal of the American Medical Association", 263,1947-1951. Phoenix, C. (1974). Effects of dihydrotestosterone on sexual behavior of castrated male Rhesus monkeys. ..Physiology and Behavior", 12,1045-1055. Pinel, J.P.J. (1997). Biopsychology (wydanie trzecie). Boston: Allyn & Bacon. Pinel, J.P.J., Gorzalka, B.B., Ladak, F. (1981). Cadaverine and putrescine initiate the burial of dead conspecifics by rats. ..Physiology and Behavior", 27, 819-824.

Bibliografia

Pinel, J.P.J., Treit, D. (1978). Burying as a defensive response in rats. .Journal of Com­ parative and Physiological Psychology", 92, 708-712. Pintrich, P.R., Schunk, D.H. (1996). Motivation in Education: Theory, Research, and Applications. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Plomin, R., DeFries, J.C., McCleam, G.E. (1990). Behavioral Genetics: A Primer (wydanie drugie). New York: W.H. Freeman. Plutchik, R. (1983). Emotions in early development: A psychoevolutionary approach. W: R. Plutchik, H. Kellerman (red.). Emotion: Theory, Research, and Experience, Volume 2: Emotions in Early Development (s. 221-257). New York: Academic Press. Plutchik, R. (1994). The Psychology and Biology of Emotion. New York: HarperCollins. Povinelli, D.J., Nelson, K.E., Boysen, S.T. (1992a). Comprehension of role reversal in chimpanzees. „Animal Behaviour", 43, 633-640. Povinelli, D.J., Parks, K.A., Novak, M.A. (1992b). Role reversal by rhesus monkeys, but no evidence of empathy. „Animal Behaviour", 43, 269-281. Powley, T.L., Opsahl, C.A. (1974). Ventromedial hypothalamic obesity abolished by subdiaphragmatic vagotomy. ..American Journal of Physiology", 226, 25-33. Poyatos, F. (1988). Cross-Cultural Perspectives in Nonverbal Communication. To­ ronto: C.J. ITogrefe Inc. Premack, D. (1959). Toward empirical behavior laws: I. Positive reinforcement. „Psychological Review", 66, 219-233. Provine, R.R. (1986). Yaiuning as a stereotyped action pattern and releasing stimulus. ..Ethology", 72,109-122. Quadagno, D.M., Briscoe, R., Quadagno, J.S. (1977). Effects of perinatal gonadal hor­ mones on selected nonsexual behavior patterns: A critical assessment of the non-hu­ man and human literatures. ..Psychological Bulletin", 84, 62-80. Rabedeau, R.G., Whalen, R.E. (1959). Effects of copulatory experience on mating be­ havior in the male rat. .Journal of Comparative and Physiological Psychology", 52, 482-484. Rachman, S.J. (1978). Fear and Courage. San Francisco: W.H. Freeman and Com­ pany. Rachman, S.J., Seligman, M.E.P. (1976). Unprepared phobias: „ Be prepared". „Behavior Research and Therapy", 14, 333-338. Ramcharan, S., Love, E.J., Fick, G.H., Goldfien, A. (1992). The epidemiology of pre­ menstrual symptoms in a population-based sample o f2650 urban women: Attribut­ able risk and risk factors. .Journal of Clinical Epidemiology", 45, 377-392. Rastogi, R.B., Singhal, R.L. (1978). Evidence for the role of adrenocortical hormones in the regulation of noradrenaline and dopamine metabolism in central brain areas. ..British Journal of Pharmacology", 62,131-136. Redd, W.H., Porterfield, A.L., Anderson, B.L. (1979). Behavior Modification: Beha­ vioral Approaches to Human Problems. New York: Random House. Redelmeier, D.A., Rozin, R., Kahneman, D. (1993). Understanding patient's deci-

461

462

Bibliografia

sions: Cognitive and emotional perspectives. „Journal of the American Medical Association", 270, 72-76. Reid, M., Hetherington, M. (1997). Relative effects of carbohydrates and protein on satiety - a revieio of methodology. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 21, 295-308. Reinberg, A., Lagouguey, M., Chauffoumier, J.M., Cesselin, F. (1975). Rythmes annuels et circadiends de la testosterone plasmatique chez cinq parisiens jeunes, adultes et sains. „Annales d'Endocrinologie", 36, 44-45. Reiter, R.J. (1983). The pineal gland: An intermediary between the environment and the endocrine system. „Psychoneuroendocrinology", 8, 31-40. Resnick, H.S., Kilpatrick, D.G., Dansky, B.S., Saunders, B.E., Best, C. (1993). Preva­ lence of civilian trauma and post-traumatic stress disorder in a representative na­ tional sample of women. Journal of Consulting and Clinical Psychology", 61, 984-991. Revelle, W., Humphreys, M.S., Simon, L., Gilliland, K. (1980). The interactive effect of personality, time of day and caffeine: A test of the arousal model. .Journal of Ex­ perimental Psychology: General", 109,1-31. Reynolds, V., Reynolds, F. (1965). Chimpanzees of the Budongo Forest. W: I. DeVore (red.), Primate Behavior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 368-424). New York: Holt, Rinehart and Winston. Rice, J.P., Reich, T., Andreasen, N.C., Endicott, ]., Van Eerdewegh, M., Fishman, A., Hirschfeld, R.M.A., Klerman, G.L. (1987). Thefamilial transmission of bipolar illness. ..Archives of General Psychiatry", 41,441-447. Richter, C.P. (1957). On the phenomenon of sudden death in man and animals. „Psychosomatic Medicine", 19,191-197. Rimd, B., Schiaratura, L. (1991). Gesture and speech. W: R.S. Feldman, B. Rime (red.), Fundamentals of Nonverbal Behavior (s. 239-281). Cambridge, UK: Cambridge University Press. Rodin, J. (1981). Current status of the internal-external hypothesis for obesity: What went wrong? ..American Psychologist", 36, 361-372. Rohner-Jeanrenaud, F., Cusin, I., Sainsbury, A., Zakrzewska, K.E., Jeanrenaud, B. (1996). The loop system between neuropeptide Y and leptin in normal and obese ro­ dents. ..Hormone and Metabolic Research", 28, 642-648. Role, L.W., Kelly, J.P. (1991). The brain stem: Cranial nerve nuclei and the monoaminergic systems. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.). Principles of Neural Science (s. 683-700). Norwalk, Connecticut: Appleton & Lange. Rollman, G.B. (1979). Signal detection theory pain measures: Empirical validation stud­ ies and adaptation-level effects. „Pain", 6, 9-21. Rolls, B.J., Wood, R.J., Rolls, E.T. (1980). Thirst: The initiation, maintenance, and ter­ mination of drinking. W: J.M. Sprague, A.N. Epstein (red.), Progress in Psycho­ biology and Physiological Psychology (tom 9, s. 263-321). New York: Academic Press. Roper, M.K. (1969). A survey of the evidence for intrahuman killing in the Pleistocene. ..Current Anthropology", 10, 427-459.

Bibliografia

Rosen, G. (1971). History in the study of suicide, psychological Medicine", 1, 267-285. Rosenstein, D., Oster, H. (1988). Differential facial response tofour basic tastes in neioborns. „Child Development", 59,1555-1568. Rosenthal, D. (1970). Genetic Theory and Abnormal Behavior. New York: McGraw-Hill. Rosenzweig, M.R., Leiman, A.L., Breedlove, S.M. (1996). Biological Psychology. Sunderland, MA: Sinauer Associates. Rossi, A.S., Rossi, P.E. (1980). Body time and social time: Mood patterns by menstrual cycle phase and day of week. W: J.E. Parsons (red.), The Psychobiology of Sex Differ­ ences and Sex Roles (s. 269-304). New York: McGraw-Hill. Roth, W.E. (1970). Animism and Folk-Lore of the Guiana Indians. New York: Johnson Reprint Corporation. (Pierwotnie opublikowana w roku 1915). Rothblum, E.D. (1990). Psychological factors in the Antarctic. „The Journal of Psy­ chology", 124, 253-273. Rowell, T. (1963). Behavior and female reproductive cycles of Rhesus macaques. (Jour­ nal of Reproduction and Fertility", 6,193-203. Roy, A. (1992). Genetics, biology, and suicide in the family. W: R.W. Maris, A.L. Berman, J.T. Maltsberger, R.I. Yufit (red.), Assessment and Prediction of Suicide. New York: Guilford. Rozin, P. (1968). Specific aversions and neophobia as a consequence of vitamin deficiency and/or poisoning in half-wild and domestic rats. „Journal of Comparative and Physiological Psychology", 66, 82-88. Rozin, P. (1989). The role of learning in the acquisition offood preferences by humans. W: R. Shepherd (red.). Handbook of the Psychophysiology of Human Eating (s. 205-227). Chichester UK: John Wiley & Sons Ltd. Rozin, P., Kalat, J.W. (1971). Specific hungers and poison avoidance as adaptive special­ izations of learning. Psychological Review", 78,459-486. Russek, M. (1963). Participation of hepatic glucoreceptors in the control of intake of food. „Nature", 197, 79-80. Russell, J.A. (1994). Is there universal recognition of emotion from facial expression? A revieiv of the cross-cultural studies. Psychological Bulletin", 115,102-141. Sackett, G.P. (1966). Monkeys reared in isolation with pictures as visual input: Evidence for an innate releasing mechanism. „Science", 154,1468-1473. Sandner, G., Oberling, P., Silveira, M.C., Di Scala, G., Rocha, B., Bagri, A., Depoortere, R. (1993). What brain structures are active during emotions? Effects of brain stimulation elicited aversion on c-fos immunoreactivity and behavior. „Behavioural Brain Research", 58, 9-18. Sarbin, T.R. (1968). Ontology recapitulates philology: The mythic nature of anxiety. „American Psychologist", 23, 411-418. Sarles, H., Dani, R., Prezlin, G., Souville, C., Figarella, C. (1968). Cephalic phase of pancreatic secretion in man. „Gut", 9, 214-221. Sarrieau, A., Dussaillant, M., Agid, F., Philibert, D., Agid, Y., Rostene, W. (1986).

463

464

Bibliografia

Autoradiographic localization of glucocorticoid and progesterone binding sites in the human post-mortem brain. „Journal of Steroid Biochemistry". 25, 717-721. Savins-Williams, R.C. (1987). An ethological perspective on homosexuality during ado­ lescence. ..Journal of Adolescent Research", 2, 283-302. Schachter, S. (1971). Some extraordinary facts about obese humans and rats. ..American Psychologist", 26, 129-144. Schachter, S., Singer, J.E. (1962). Cognitive, social, and physiological determinants of emotional state. ..Psychological Review", 69, 379-399. Schaller, G.B. (1965). The behavior of the mountain gorilla. W: I. DeVore (red.), Pri­ mate Behavior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 324-367). New York: Holt, Rinehart and Winston. Schaller, G.B. (1972). The Serengeti Lion: A Study of Predator-Prey Relations. Chi­ cago: University of Chicago Press. Scherer, K.R. (1986). Vocal affect expression: A reviezv and a model for future research. ..Psychological Bulletin", 99,143-165. Schleidt, W. (1965). Gaussian interval distributions in spontaneously occurring innate behaviour. ..Nature", 206,1061-1062. Schmidt, L.A., Fox, N.A., Rubin, K.H., Sternberg, E.M., Gold, P.W., Smith, C.C., Schulkin, J. (1997). Behavioral and neuroendocnine responses in shy children. „Developmental Psychobiology", 30,127-140. Schmitt, M. (1973). Influences of hepatic portal receptors on hypothalamic feeding and satiety centers. ..American Journal of Physiology", 225,1089-1095. Schneller, R. (1988). The Israeli experience of cross-cultural misunderstanding: Insights and lessons. W: F. Poyatos (red.), Cross-Cultural Perspectives in Nonverbal Com­ munication (s. 153-171). Toronto: C. J. Hogrefe Inc. Schulkin, J., McEwen, B.S., Gold, P.W. (1994). Allostasis, amygdala, and anticipatory angst. ..Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 18,385-396. Schulsinger, F., Kety, S., Rosenthal, D., Wender, P. (1979). A family study of suicide. W: M. Schou, E. Stromgren (red.), Origin, Prevention and Treatment of Affective Disorders (s. 277-287). London: Academic Press. Schwartz, G.J., Moran, T.H. (1996). Sub-diaphragmatic vagal afferent integration of meal-related gastrointestinal signals. ..Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20, 47-56. Schwartz, J.H. (1991). Chemical messengers: Small molecules and peptides. W: E.R. Kandel, J.H. Schwartz, T.M. Jessell (red.), Principles of Neural Science (s. 213-224). Norwalk, CT: Appleton & Lange. Sclafani, A. (1976). Appetite and hunger in experimental obesity syndromes. W: D. Novin, W. Warwicka, G.A. Bray (red.), Hunger: Basic Mechanisms and Clinical Implications (s. 281-295). New York: Raven Press. Scott, J.P. (1962). Critical periods in behavioral development. ..Science", 138, 949-958. Scott, J.P., Fuller, J.L. (1965). Genetics and the Social Behavior of the Dog. Chicago: University of Chicago Press. Scotti, J.R., Beach, B.K., Northrop, L.M.E., Rode, C.A., Forsyth, J.P. (1995). The psy-

Bibliografia

chological impact of accidental injury. W: J.R. Freedy, S.E. Hobfoll (red.), Trau­ matic Stress: From Theory to Practice (s. 181-212). New York: Plenum Press. Seaford, H.W., Jr. (1978). Maximizing replicability in describing facial behavior. „Semiotica", 24,1-32. Seay, B., Hansen, E.W., Harlow, H.F. (1962). Mother-infant separation in monkeys. „Child Psychology and Psychiatry", 3,123-132. Seckl, J.R., Dickson, K.L., Yates, C., Fink, G. (1991). Distribution ofglucocorticoid and mineralocorticoid receptor messenger RNA expression in human postmortem hippo­ campus. „Brain Research", 561, 332-337. Seiden, R.H. (1966). Campus tragedy: A story of student suicide. „Joumal of Abnor­ mal and Social Psychology", 71, 389-399. Seitz, P.F.D. (1959). Infantile experience and adult behavior in animal subjects. 11: Age of separation from the mother and adult behavior in the cat. „Psychosomatic Medi­ cine", 21, 353-378. Seligman, M.E.P. (1971). Phobias and preparedness. „Behavior Therapy", 2,307-320. Seligman, M.E.P. (1975). Helplessness. San Francisco: W.H. Freeman. Seligman, M.E.P., Hager, J.L. (1972). Biological Boundaries of Learning. New York: Appleton-Century-Crofts. Seligman, R., Gleser, G., Rauh, J., Harris, L. (1974). The effect of earlier parental loss in adolescence. „Archives of General Psychiatry", 31,475-479. Selye, H. (1936). A syndrome produced by diverse nocuous agents. „Nature", 138,32. Selye, H. (1956). The Stress of Life. New York: McGraw-Hill. Selye, IT. (1973). The evolution of the stress concept. ..American Scientist", 61, 692-699. Shafir, E., Simonson, I., Tversky, A. (1993). Reason-based choice. ..Cognition", 49, 11-36. Shearn, D., Bergman, E., Hill, K., Abel, A., Hinds, L. (1990). Facial coloration and temperature responses in blushing. „Psychophysiology", 27, 687-693. Shettleworth, S. (1973). Food reinforcement and the organization of behaviour in Golden Hamsters. W: R.A. Hinde, J. Stevenson-Hinde (red.), Constraints on Learning: Limitations and Predispositions (s. 243-263). New York: Academic Press. Shneidman, E.S. (1968). Classifications of suicidal phenomena. ..Bulletin of Suicidology", 2,1-9. Shore, J., Tatum, E., Vollmer, W. (1986). Psychiatric reactions to disaster: The Mount St. Helen's experience. „American Journal of Psychiatry", 143, 590-595. Short, R.V. (1994). Human reproduction in an evolutionary context. „Annals of the New York Academy of Sciences", 709, 416-425. Shughrue, P.J., Stumpf, W.E., Eiger, W., Schulze, P.E., Sar, M. (1991). Progestin receptor cells in mouse cerebral cortex during early postnatal development: A com­ parison of preoptic area and central hypothalamus using autoradiography with [U5I]progestin. ..Developmental Brain Research", 59,143-155. Shukla, A., Forsyth, H.A., Anderson, C.M., Marwah, S.M. (1972). Infantile

465

466

Bibliografia

overnutrition in the first year of life: Afield study in Dudley, Worcestershire. „British Medical Journal", 4, 507-515. Siegel, H.I. (1986). Hormonal basis of maternal behavior in the rat. „Annals of the New York Academy of Sciences", 474, 202-215. Siegel, P. (1972). Genetic analysis of male mating behaviour in chickens, 1. Artificial se­ lection. „Animal Behaviour", 20, 564-570. Siegel, S., Krank, M.D., Hinson, R.E. (1987). Anticipation of pharmacological and nonpharmacological events: Classical conditioning and addictive behavior. „Journal of Drug Issues", 17, 83-110. Sierles, F.S., Chen, J.J., McFarland, R.E., Taylor, M.A. (1983). Post traumatic stress disorder and concurrent psychiatric illness: a preliminary report. „American Jour­ nal of Psychiatry", 140,1177-1179. Simerly, R.B., Chang, C., Muramatsu, M., Swanson, L.W. (1990). Distribution of an­ drogen and estrogen receptor mRNA-containing cells in the rat brain: An in situ hy­ bridization study. „Joumal of Comparative Neurology", 294, 76-95. Skinner, B.F. (1938). The Behavior of Organisms. New York: Appleton-Century-Crofts; wyd. pol.: Zachozoanie sif organizmdzu, tlum. K. Dudziak, Warszawa 1995. Skinner, B.F. (1953). Science and Human Behavior. New York: Macmillan. Sklar, L.S., Anisman, H. (1980). Social stress influences tumor grozvth. psychoso­ matic Medicine", 42, 347-365. Slater, E., Shields, J. (1969). Genetic aspects of anxiety. W: M.H. Lader (red.). Studies of Anxiety (s. 62-71). Ashford, England: Headley Brothers. Slater, P.J.B., Halliday, T.R. (red.) (1994). Behaviour and Evolution. Cambridge, UK: Cambridge University Press. Smith, G.P. (1996). The direct and indirect controls of meal size. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20, 41-46. Smith, G.P., Epstein, A.N. (1969). Increased feeding in response to decreased glucose utilization in the rat and monkey. „American Journal of Physiology", 217, 1083-1087. Smith, G.P., Gibbs, J. (1994). Satiating effect of cholecystokinin. „Annals of the New York Academy of Sciences", 713, 236-241. Smith, P.K. (1982). Does play matter? Functional and evolutionary aspects of animal and human play. „The Behavioral and Brain Sciences", 5,139-184. Smith, R.P. (1981). Boredom: A reviezu. „Human Factors", 23, 329-340. Snyder, S.H., Taylor, K.M., Coyle, J.T., Meyerhoff,J.L. (1972). The role of brain dopa­ mine in behavioral regulation and the actions of psychotropic drugs. W: E.H. Ellinwood, S. Cohen (red.), Current Concepts of Amphetamine Abuse. (DHEW Publication No. HSM 72-9085). Washington, D.C.: U.S. Government Printing Office. Solomon, G.F. (1987). Psychoneuroimmunology: Interactions betioeen central nervous system and immune system. .Journal of Neuroscience Research", 18,1-9. Solomon, G.F., Amkraut, A.A. (1983). Emotions, immunity, and disease. W: L.

Bibliografia

Temoshok, C. Van Dyke, L.S. Zegans (red.), Emotions in Health and Illness: The­ oretical and Research Foundations (s. 167-186). New York: Grime & Stratton. Soulairac, M.-L., Soulairac, A. (1975). Monoaminergic and cholinergic control of sex­ ual behavior in the male rat. W: M. Sandler, G.L. Gessa (red.), Sexual Behavior: Pharmacology and Biochemistry (s. 99-116). New York: Raven Press. Spangler, G., Grossmann, K.E. (1993). Biobehavioral organization in securely and in­ securely attached infants. „Child Development", 64,1439-1450. Sparhawk, C.M. (1981). Contrastive-identification feature of Persian gesture. W: T.A. Sebeok, J. Umiker-Sebeok, A. Kendon (red.), Nonverbal Communication, Interac­ tion, and Gesture (s. 421-458). The Hague: Mouton Publishers. Spitz, R.A. (1946). Anaclitic depression. W: The Psychoanalytic Study of the Child (Vol. 2). New York: International Universities Press. Stanley, M., Stanley, B., Traskman-Bendz, L., Mann, J.J., Meyendorff, E. (1986). Neurochemical findings in suicide completers and suicide attempters. „Suicide & Life-Threatening Behavior", 16, 286-300. Stassinopoulos, A., Beny, R. (1983). The Gods of Greece. Toronto: McClelland and Stewart. Steffens, A.B. (1975). Influence of reversible obesity on eating behavior, blood glucose, and insulin in the rat. „American Journal of Physiology", 228,1738-1744. Steiner, J. (1973). The gustofacial response: Observation on normal and anencephalic neivborn infants. W: J. Bosma (red.), Fourth Symposium on Oral Sensation and Perception (s. 254-278). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education and Welfare. Steiner, J. (1977). Facial expression of the neonate infant indicating the hedonics of food-related chemical stimuli. W: J.M. Weiffenbach (red.), Taste and Development: The Genesis of Sweet Preference (s. 173-189). Bethesda, MD: U.S. Department of Health, Education, and Welfare. Steinmetz, S.R. (1894). Suicide among primitive peoples. „American Anthropolo­ gist", 7, 53-60. Stengel, F. (1973). Suicide and Attempted Suicide. Harmondsworth, England: Pen­ guin Books. Stipek, D.J. (1993). Motivation to Learn: From Theory to Practice. Boston: Allyn & Ba­ con. Stiirup, G.K. (1968). Treatment of sexual offenders in Herstedvester, Denmark: The ra­ pists. „Acta Psychiatrica Scandinavica", 44, Suppl. 204. Suarez, S.D., Gallup, G.G. (1985). Depression as a response to reproductive failure. „Joumal of Social and Biological Structures", 8, 279-287. Sundberg, N.D., Latkin, C.A., Farmer, R.F., Saoud, J. (1991). Boredom in young adults: Gender and cultural comparisons. „Joumal of Cross-Cultural Psychol­ ogy", 22,209-223. Surbey, M.K., deCatanzaro, D., Smith, M.S. (1986). Seasonality of conception in Hutterite colonies of Europe and North America. .Journal of Biosocial Science", 18, 337-345. Svare, B.B., Mann, M.A. (1983). Hormonal influences on maternal aggression. W: B.B.

467

468

Bibliografia

Svare (red.), Hormones and Aggressive Behavior (s. 91-104). New York: Plenum Press. Sveback, S. (1975). Respiratory patterns: A predictor of laughter, p sych o­ physiology", 12, 62-65. Swaab, D.F., Fliers, F. (1985). A sexually dimorphic nucleus in the human brain. „Science", 228,1112-1114. Symons, D. (1978). Play and Aggression: A Study of Rhesus Monkeys. New York: Co­ lumbia University Press. Symons, D. (1979). The Evolution of Human Sexuality. Oxford: Oxford University Press. Tabachnick, N. (1973). Accident or suicide? Destruction by an automobile, Springfield, IL: Charles C Thomas. Tallman, J.F., Gallagher, D.W. (1985). The GABA-ergic system: A locus of benzodiaz­ epine action. „Annual Review of Neuroscience", 8,21. Tefft, B.M., Pederson, A.M., Babigian, H.M. (1977). Patterns of death among suicide attempters, a psychiatric population, and a general population. „Archives of Gen­ eral Psychiatry", 34,1155-1161. Tellegen, A., Lykken, D.T., Bouchard, T.J., Wilcox, K., Segal, N., Rich, S. (1988). Personality similarity in trains reared apart and together. „Journal of Personality and Social Psychology", 54,1031-1039. Terrace, H.S. (1973). Classical conditioning. W: J.A. Nevin, G.S. Reynolds (red.), The Study of Behavior (s. 71-112). Glenview, IL.: Scott, Foresman. Terzian, H., Ore, G.D. (1955). Syndrome of Kluver and Bucy reproduced in man by bi­ lateral removal of the temporal lobes. „Neurology", 5, 373-380. Thomas, A., Chess, S. (1977). Temperament and Development. New York: Brunner/Mazel. Thomas, A., Chess, S. (1982). Temperament and follow-up to adulthood. W: Ciba Foundation Symposium 89, Temperamental Differences in Infants and Young Children. London: Pitman, s. 168-175. Thorndike, E.L. (1911). Animal intelligence. New York: Macmillan. Thornhill, R., Thornhill, N.W. (1989). The evolution of psychological pain. W: R. Bell (red.), Sociobiology and the Social Sciences (s. 73-103). Lubbock, TX: Texas Tech­ nical University Press. Tinbergen, N. (1951). The Study of Instinct. Oxford: Clarendon Press; wyd. pol.: Badania nad instynktem, tlum. G. Bajalska-Griin, Warszawa 1976. Tomaszuk, A., Simpson, C., Williams, G. (1996). Neuropeptide Y, the hypothalamus and the regulation of energy homeostasis. „Hormone Research", 46, 53-58. Towbin, E.J. (1949). Gastric distention as a factor in the satiation of thirst in esophagostomized dogs. „American Journal of Physiology", 159, 533-541. Trentini, G.P., Mess, B., De Gaetani, C.E., Ruzsas, C. (1979). Pineal-brain relation­ ship. Progress in Brain Research", 52, 341-367. Trivers, R. (1971). The evolution by reciprocal altruism. „The Quarterly Review of Biology", 46, 35-47.

Bibliografia

Trivers, R. (1972). Parental investment and sexual selection. W: B. Campbell (red.), Sexual Selection and the Descent of Man (s. 136-179). Chicago: Aldine. Tversky, A., Shafir, E. (1992). Choice under conflict: The dynamics of deferred decision. psychological Science", 3, 358-361. Tylor, E.B. (1871). Primitive Culture. London: Murray; wyd. pol.: Cyioilizacja pierwotna, tlum. J. Karlowicz, Warszawa 1896-1898. Udry, J.R., Morris, N.M. (1968). Distribution of coitus in the menstrual cycle. „Nature", 220,593-596. United Nations (1995). Demographic Yearbook-1993. New York: United Nations. Urea, G., Segev, S., Same, Y. (1985). Stress-induced analgesia: Its opioid nature de­ pends on the strain of rat but not on the mode of induction. „Brain Research", 343, 216-222. Ursin, H., Kaada, B.R. (1960). Functional localization within the amygdaloid complex in the cat. „Electroencephalography and Clinical Neurology", 12,1-20. Valenstein, E.S. (1973). Brain Control. New York: Wiley. Valentine, C.W. (1930). The innate basis offear. .Journal of Genetic Psychology", 37, 394-419. Valunjkar, T.M. (1966). Social Organization, Migration and Change in a Village Com­ munity. Ph.D. Dissertation from Deccan College, Poona, India. van Abeelen, J.H.F., van der Kroon, P.H.W. (1967). Nijmegen loaltzer: A new neuro­ logical mutant in the mouse. „Genetical Research", 10,117-118. Vandenbergh, J.G. (1967). Effect of the presence of a male on the social maturation offe­ male mice. ..Endocrinology", 81,345-359. Vandenbergh, J.G. (1988). Pheromones and mammalian reproduction. W: F. Knobil, J. Neill (red.), The Physiology of Reproduction (s. 1679-1696). New York: Raven Press. Vandenheede, M., Bouissou, M.F. (1993). Effect of androgen treatment on fear reac­ tions in ewes. „Hormones and Behavior", 27, 435-448. Van Dyke, C., Kaufman, I.C. (1983). Psychobiology of bereavement. W: L. Temoshok, C. Van Dyke, L.S. Zegans (red.), Emotions in Health and Illness: Theoretical and Research Foundations (s. 37-49). New York: Grune & Stratton. Van Goozen, S.Ff.M., Cohen-Kettenis, P.T., Gooren, L.J.G., Frijda, N.H., Van de Poll, N.E. (1995). Gender differences in behaviour: Activating effects of cross-sex hormones. „Psychoneuroendocrinology", 20, 343-363. Van Goozen, S.H.M., Frijda, N.H., Wiegant, V.M., Endert, E., Van de Poll, N.E. (1996). The premenstrual phase and reactions to aversive events. Psychoneuro­ endocrinology", 21, 479-497. van Velzen, W.J. (1975). Autoplexy or self-destruction in mental retardation. W: D.A.A. Primrose (red.), Proceedings of the Third Congress of the International Association for the Scientific Study of Mental Deficiency. Warsaw: Polish Medical Publishers. Vayda, A.P. (1974). Warfare in ecological perspective. ..Annual Review of Ecology and Systematics", 5,183-193. Veith, J.L., Buck, M., Cetzlaf, S., Van Dalfsen, P., Slade, S. (1983). Exposure to men

469

470

Bibliografia

influences the occurrence of ovulation in xvomen. „Physiology and Behavior", 31, 313-315. Virkkunen, M. (1988). Cerebrospinal fluid: Monoamines among habitually violent and impulsive offenders. W: T.E. Moffitt, S.A. Mednick (red.), Biological Contributions to Crime Causation (s. 147-157). Boston: Martinus Nijhoff. Vodanovich, S.J., Kass, S.J. (1990). Age and gender differences in boredom proneness. „Journal of Social Behavior and Personality", 5, 297-307. vom Saal, F.S., Bronson, F.H. (1980). Sexual characteristics of adult female mice are correlated ivith their blood testosterone levels during prenatal development. „Science", 208, 597-599. Wadhera, S., Millar, W.J. (1996). Pregnancy outcomes. „Health Reports" (Statistics Canada), 8(1), 7-15. Wagatsuma, H. (1981). Child abandonment and infanticide: A Japanese case. W: J.E. Korbine (red.), Child Abuse and Neglect (s. 120-138). Berkeley: University of California Press. Wall, P.D. (1979). On the relationship of injury to pain. „Pain", 6, 253-264. Wall, P.D., Melzack, R., Bonica, J.J. (1994). Textbook of Pain (wydanie trzecie). Edin­ burgh: Churchill-Livingstone. Wallerstein, J.S. (1991). The long-term effects of divorce on children: A review. „Joumal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry", 30, 349-360. Ward, I.L. (1972). Prenatal stress feminizes and demasculinizes the behavior of males. „Science", 175, 82-84. Warwick, Z.S. (1996). Probing the causes of high-fat diet hyperphagia: a mechanistic and behavioral dissection. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20,155-161. Washburn, S.L., Hamburg, D.A. (1965). The study of primate behavior. W: I. DeVore (red.), Primate Behavior: Field Studies of Monkeys and Apes (s. 1-13). New York: Holt, Rinehart and Winston. Watson, J.B. (1930). Behaviorism. Chicago: University of Chicago Press. Watt, J.D., Vodanovich, S.J. (1992). Relationship between boredom proneness and impulsivity. psychological Reports", 70, 688-690. Waxenberg, S.F., Drellich, M.G., Sutherland, A.M. (1959). The role of hormones in human behavior. I. Changes in female sexuality after adrenalectomy. „Journal of Clinical Endocrinology", 19,193-202. Weathers, F.W., Litz, B.T., Keane, T.M. (1995). Military trauma. W: J.R. Freedy, S.E. Hobfoll (red.), Traumatic Stress: From Theory to Practice (s. 103-128). New York: Plenum Press. Weiderman, M.W., Allgeier, E.R. (1992). Gender differences in sexual jealousy: Adaptationist or social learning explanation? „Ethology and Sociobiology", 14, 115-140. Weingarten, H.P. (1996). Cytokines and food intake: The relevance of the immune sys­ tem to the student of ingestive behavior. „Neuroscience and Biobehavioral Re­ views", 20,163-170. Weingarten, H.P., Kulikovsky, O.T. (1989). Taste-to-postingestive consequence condi-

Bibliografia

tioning: Is the rise in sham feed in g with repeated experience a learning phenomenon?

„Physiology and Behavior", 45, 471-476. Weinrich, J.D. (1987). A next! sociobiological theory of homosexuality applicable to socie­ ties with universal marriage. „Ethology and Sociobiology", 8, 37-47. Weisfeld, G.E. (1993). The adaptive value of hum or and laughter. „Ethology and Sociobiology", 14,141-169. Weisfeld, G.E., Berger, J.M. (1983). Some features of human adolescence viewed in evo­ lutionary perspective. „Human Development", 26, 121-133. Weiss, J.M. (1971). Effects of coping behavior with and without a feedback signal on stress pathology in rats. .Journal of Comparative and Physiological Psycho­ logy", 77, 22-30. Weisz, J., Ward, I.L. (1980). Plasma testosterone and progesterone titers o f pregnant rats, their male and fem ale fetuses and neonatal offspring. ..Endocrinology", 106, 306-316. Welch, A.S., Welch, B.L. (1971). Isolation, reactivity, and aggression: Evidence fo r in­ volvement o f brain catecholamines and serotonin. W: B.E. Eleftheriou, J.P. Scott (red.), The Physiology of Aggression and Defeat (s. 91-142). New York: Plenum Press. Welch, B.L., Welch, A.S. (1969). Fighting: Preferential lowering of norepinephrine and dopamine in the brainstem, concomitant with a depletion o f epinephrine from the ad­ renal medulla. ..Communications in Behavioral Biology", 3, 125-130. West, M. (1974). Social play in the domestic cat. ..American Zoologist", 14,427-436. Whalen, R.E., Beach, F.A., Kuehn, R.E. (1961). Effects of exogenous androgen on sexually responsive and unresponsive male rats. ..Endocrinology", 69, 373-380. Whalen, R.E., Luttge, W.G., Gorzalka, B.B. (1971). Neonatal androgenization and the development of estrogen responsivity in male and female rats. ..Hormones and Be­ havior", 2, 83-90. White, B.W., Martin, R.J. (1997). Evidence fo r a central mechanism of obesity in the Zucker rat: Role o f neuropeptide Y and leptin. ..Proceedings of the Society for Ex­ perimental Biology and Medicine", 214, 222-232. Whitten, W.K. (1956). Modification of the oestrous cycle o f the mouse by external sti­ muli associated with the male. .Journal of Endocrinology", 13, 399-404. Wicks-Nelson, R., Israel, A.C. (1997). Behavior Disorders o f Childhood (wydanie trzecie). Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Wilcott, R.C. (1966). Adaptive value of arousal sweating and the epidermal mechanism related to skin potential and skin resistance. ..Psychophysiology", 2, 249-262. Wilkie, D.M., MacLennan, A.J., Pinel, J.P.J. (1979). Rat defensive behavior: B urying noxious food. .Journal of the Experimental Analysis of Behavior", 31, 299-306. Wilkins, K. (1995). Causes o f death: How the sexes differ. ..Health Reports" (Statistics Canada), 7, 33-43. Willard, F.H. (1993). Medical Neuroanatomy. Philadelphia: J.B. Lippincott Com­ pany. Williams, G.C. (1957). Pleiotropy, natural selection, and the evolution o f senescence. ..Evolution", 11, 398-411.

471

472

Bibliografia

Wilson, E.O. (1971). The Insect Societies. Cambridge, MA: Harvard University Press; wyd. pol.: Spoleczeristzva owaddro, ttum. D.H. Tymowska, Warszawa 1979. Wilson, E.O. (1975). Sociobiology. Cambridge, MA: Harvard University Press; wyd. pol.: Socjobiologia, Hum. M. Siemirtski, Poznan 2000. Wilson, E.O. (1978). On Human Nature. Cambridge, MA.: Harvard University Press; wyd. pol.: O naturze ludzkiej, tlum. I. Szacka, Poznan 1998. Wilson, T.D., Schooler, J.W. (1991). Thinking too much: Introspection can reduce the quality of preferences and decisions. „Joumal of Personality and Social Psycho­ logy", 60,181-192. Winchel, R.M., Stanley, M. (1991). Self-injurious behavior: A revieio of the behavior and biology of self-mutilation. „American Journal of Psychiatry", 148,306-317. Wittling, W., Pfluger, M. (1990). Neuroendocrine hemisphere asymmetries: Salivary cortisol during lateralized viewing of emotion-related and neutral films. „Brain and Cognition", 14, 243-265. Wolpe, J. (1958). Psychotherapy by Reciprocal Inhibition. Stanford, CA: Stanford University Press. Woods, S.C., Chavez, M., Park, C.R., Riedy, C., Kaiyala, K., Richardson, R.D., Figlewicz, D.P., Schwartz, M.W., Porte, D., Jr., Seeley, R.J. (1996). The evalua­ tion of insulin as a metabolic signal influencing behavior via the brain. „Neuroscience and Biobehavioral Reviews", 20,139-144. WHO (Swiatowa Organizacja Zdrowia) (1995). World Health Statistics Annual-1994. Geneva: World Health Organization. Wrangham, R.W. (1993). The evolution of sexuality in chimpanzees and bonobos. „Human Nature", 4, 47-79. Wright, S. (1922). Coefficients of interbreeding and relationship. „American Natural­ ist", 56, 330-339. Wyrwicka, W. (1988). Brain and Feeding Behavior. Springfield, IL: Charles C. Thomas. Zajonc, B. (1980). Preferences without inferences. „American Psychologist", 35, 151-175. Zeskind, P.S. (1985). A developmental perspective of infant crying. W: B.M. Lester, C.F. Boukydis (red.), Infant Crying: Theoretical and Research Perspectives (s. 159-185). New York: Plenum Press. Zeskind, P.S., Iacino, R. (1984). Effects of maternal visitation to preterm infants in the neonatal intensive care unit. „Child Development", 55,1887-1893. Zuckerman, M. (1984). Sensation seeking: A comparative approach to a human trait. „The Behavioral and Brain Sciences", 7, 413-471. Zuckerman, M.K., Kolin, E.A., Price, L., Zoob, I. (1964). Development of a sensation seeking scale. „Journal of Consulting Psychology", 28, 477-482.

„Co skłoniło mnie do napisania tej książki? Jaka była moja motywacja? [...] najważniejszym z powodów było pragnie­ nie rozpowszechnienia wiedzy, jakże ważnej dla wielu z nas, pozwalającej bowiem na głębsze zrozumienie własnej natu­ ry oraz na wgląd we wnętrze innych ludzi, a ponadto popra­ wiającej zdolność przezwyciężenia problemów i radzenia sobie z przeciwnościami losu". Z przedmowy autora

„Motywacje i emocje człowieka mają podłoże biologiczne, chociaż posiadają także wymiar psychiczny i społeczny. Stąd motywacją autora do napisania tej książki było przekonanie, że pełne zrozumienie tak skomplikowanych zjawisk wyma­ ga przełamania granic wyznaczonych przez kierunki akade­ mickie i wspólnego potraktowania różnych dyscyplin nauko­ wych tradycyjnie zaliczonych albo do nauk przyrodniczych, albo do nauk humanistycznych. Podjął się więc trudnego zadania syntezy danych pochodzących z takich dziedzin, jak: psychologia ogólna, rozwojowa i społeczna, neurologia, endokrynologia, genetyka, teoria ewolucji w nowoczesnym ujęciu, antropologia kulturowa oraz socjobiologia”. prof. Lilia Hryniewiecka Zakład Bioenergetyki UAM w Poznaniu

ZYSK I S-KA W YDAW NICTW O ISBN 8 3 -7 2 9 8 -1 4 6 -9

9 788372 981462