Leksykon Przyrodniczy - Ziola i owoce lesne

LEKSYKON PRZYRODNICZY/*

ZIOŁA I OWOCE LEŚNE

LEKSYKON PRZYRODNICZY Jurke Grau, Reinhard Jung, Bertram Munker

ZIOŁA I OWOCE LEŚNE Przekład i adaptacja Wtadystaw Matuszkiewicz

A

Świat Książki

Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytut oryginału: Steinbachs Naturfuhrer: Beeren, Wildgemuse, Heilkrauter Ilustracje: Monika Hanel i Fritz Wendler

Spis treści

Konsultacja naukowa: prof. Paul Bauer

7 8 10 12

Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki" za zgodą Mosaik Verlag i GeoCenter International Warszawa Świat Książki, Warszawa 1996 © Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1983 © polskiego wydania GeoCenter International Warszawa 1996

Przedmowa Przegląd symboli Dzikie jagody (wprowadzenie) Rośliny jagodowe - klucz do oznaczania

62

Dziko rosnące warzywa

64

Dziko rosnące warzywa

(wprowadzenie)

Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kodowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych - również częściowe - tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw autorskich.

- klucz do oznaczania

Przekład z języka niemieckiego i adaptacja tomu Zioła i owoce leśne: prof. Władysław Matuszkiewicz

162

Przyrządzanie dziko

164

Rośliny lecznicze

168

Rośliny lecznicze - klucz do

248

oznaczania Wskazania lecznicze

rosnących warzyw

Redaktor serii i tomu Zioła i owoce leśne: Beata Lewandowska-Kaftan

(wprowadzenie)

Opracowanie graficzne książki: według oryginału niemieckiego

odnoszące się do roślin jagodowych i dzikich warzyw Skład i łamanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Slovakia

261

Rośliny lecznicze z własnego

264

ogrodu Rośliny lecznicze z całego

266 268

Świat Książki, Warszawa 1996 ISBN 83-7129-274-0 Nr 1504

Rumianek

271 272 274 276 278 282 283 287

świata Trujące rośliny lecznicze Przegląd zastosowań roślin leczniczych Praktyka ziołolecznictwa Kuracje wiosenne Mieszanki ziołowe Esencje i maści Kalendarz zbiorów Terminy botaniczne Wykaz gatunków Autorzy fotografii

Przedmowa W niniejszym tomie zebrano i przedsta­ wiono dość różnorodne pod względem botanicznym dziko rosnące rośliny, któ­ rych owoce lub inne części są jadalne lub mogą być wykorzystywane w inny sposób. Podobnie jak w innych tomach naszej serii „Leksykon przyrodniczy" wzięto pod uwagę obszar Europy od Morza Śródziemnego na południu po daleką północ poza kołem polarnym. Czytelnik znajdzie tu zatem również roś­ liny, które nie należą do naszej ojczys­ tej flory środkowoeuropejskiej. Książka obejmuje w końcu również takie rośliny, które u nas - z powodu ich rzadkości - nie powinny, albo nawet nie mogą już być zbierane, ale w innych krajach eu­ ropejskich są zgoła pospolite i nie ob­ jęte ochroną. Oczywiście, zachowanie małych lokalnych populacji roślinnych zawsze ma pierwszeństwo przed ewen­ tualną doraźną korzyścią zbieracza. Da­ ne dotyczące częstości występowania gatunku odnoszą się - o ile inaczej nie zaznaczono - do Polski. W podziale tomu uwzględniono w pierw­ szym rzędzie aspekty praktyczne - ksią­ żka ma być łatwa w użyciu - a dopiero w drugiej kolejności biologiczne zasady uporządkowania, które w większości to­ mów naszej serii określały kolejność gatunków. Tak więc jagody dzielą się na dwie duże grupy: jadalne i niejadalne. Obie grupy zestawiono według barwy owoców, a następnie według taksonomi­ cznej przynależności do rodzin tak, że podobne gatunki zostały umieszczone obok siebie i są łatwo porównywalne. Dla pewnego odróżnienia owoców jada­ lnych od niejadalnych - częściowo

Po lewej: suszone kwiaty dziurawca nawet silnie trujących - koniecznego zwłaszcza w przypadku jagód, musiały zostać przedstawione także gatunki nie mające znaczenia użytkowego; opisano je w bardziej zwięzłej formie. Przeciwnie niż w przypadku jagód, gdzie możliwe jest przedstawienie prawie wszystkich gatunków, w przypadku dziko rosnących warzyw musi wystarczyć pewien wybór. Obejmuje on jednak pra­ wie 100 gatunków roślin, które w naszym tomie są przedstawione stosunkowo wy­ czerpująco: każdy gatunek otrzymuje półstronicowy opis, który powinien wykluczyć pomyłki. Ponadto każdy gatu­ nek przedstawiony jest za pomocą rysunku i jednej lub dwóch fotografii, co zapewnia szybkie rozpoznanie. Opis dzi­ kiego warzywa rozpoczynają wskazówki dotyczące zbioru, a kończą zalecenia od­ nośnie jego przyrządzania. Dużo miejsca zajmuje tekst wprowadza­ jący do roślin leczniczych. Chodzi prze­ cież o to, aby zainteresowanemu miłoś­ nikowi przyrody nie czynić pustych obie­ tnic, tylko dostarczyć mu solidnych, nau­ kowo zweryfikowanych i wypróbowa­ nych w praktyce informacji o właściwoś­ ciach leczniczych roślin. Na podstawie dodanego do opisu każdej rośliny prze­ glądu substancji czynnych i ich zastoso­ wania Czytelnik otrzymuje wartościowe informacje o roślinnych środkach leczni­ czych, których sam nie zbiera, tylko ku­ puje w aptece lub drogerii. Kto chce w domu sam przygotowywać roślinne środki lecznicze, temu w roz­ dziale Praktyka ziołolecznictwa dostar­ czamy najważniejszych informacji. G.S.

7

Przegląd symboli używanych w książce Jagody według barwy owocu

Znaki [po nazwie gatunku]: Roślina w Polsce rzadka, zagrożona lub ginąca: !! Roślina w Polsce ustawowo chroniona: częściowo : lub całkowicie * * Zioła lecznicze

*k* *&* *łp *łp * Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, jadalne, od str. 13 jadalne, od str. 31

Czerwone i brunatne, Niebieskie i czarne, Biate, niejadalne, od str. 43 niejadalne, od str. 53 niejadalne, str. 61

I System nerwowy

Dzikie warzywa według rodzin botanicznych Liliowate od str. 65

Rdestowate od str. 73

Komosowate od str. 75

II Środki wzmacnia­ jące Szartatowate od str. 79

Krzyżowe od str. 85

Żołądek Różowate od str. 93

Szczawikowate str. 105

Szorstkolistne str. 119

Wargowe od str. 121

Trędownikowate str. 125

Gruboszowate str. 99

Wiesiotkowate str. 107

Babkowate str. 127

Zioła nasercowe i regulujące ciśnienie - od str. 207

Środki regenerujące i wzmacniające (tonizujące) - od str. 175

IX Układ krążenia

Zioła skuteczne przy schorzeniach układu krążenia-od str. 211

Goździkowate od str. 81

.łOf, Jaskrowate od str. 83

Zioła uspokajające i wzmacniające system nerwowy - od str. 169

Bagnicowate od str. 69

I Pokrzywowate od str. 71

Zioła skuteczne przy chorobach reumatycznych - od str. 203

według grup działania

Zioła wzmacniające i uspokajające żołądek - o d str. 179

Zioła na rany oraz tamujące krew - od str. 213

Skalnicowate str. 99

Jelit:

Zioła przeciw wzdęciom i skurczom oraz przeczyszczające - od str. 185

Wątroba

Zioła przeciwskurczowe - schorzenia wątroby i woreczka żółciowego - od str. 193

XI

Zioła działające na skórę i układ limfatyczny - od str. 221

Baldaszkowate od str. 109

Zioła skuteczne przy schorzeniach dróg oddechowych - od str. 227

Koztkowate str. 129

XIII Zioła skuteczne przy schorzeniach nerek i pęcherza - od str. 197 Dzwonkowate od str. 131

Ślazowate str. 133

Złożone od str. 135

Paprotkowate str. 159

Zioła działające na układ hormonalny - od str. 241

Glony str. 161

9

Dzikie jagody Ponieważ ludzie prehistoryczni nie uprawiali jeszcze żadnych roślin i mogli tylko spożywać to, czego dostarczała im natura -ten etap rozwoju cywilizacji nazy­ wa się kulturą łowców i zbieraczy. Nasi praprzodkowie żyli w ścisłej łączności z przyrodą: potrafili bardzo dobrze odróż­ niać rośliny jadalne od trujących. Jednak dla nas, ludzi współczesnych, bardzo silnie trująca wilcza jagoda wygląda tak samo apetycznie jak jadalna dzika czereśnia, a trujący czworolist prawie tak samo jak smaczna i zdrowa borówka czernica. Ptaki i inne dzikie zwierzęta nie ulegają na­ tomiast pokusie, by skosztować jagód, któ­ re mogłyby być dla nich niebezpieczne. W naszych czasach, gdy nauki przyrodnicze swą wiedzę zdobywają empirycznie, a więc przez gromadzone doświadczenie i ekspe­ ryment, nie możemy już opierać się na kie­ rowanym przez instynkt wykorzystywaniu przyrody; jesteśmy zmuszeni zdobywać na­ szą wiedzę ucząc się. Jeśli chcemy spoży­ wać dzikie rośliny lub ich części, to musimy je najpierw rozpoznać, musimy na podsta­ wie ich kształtu, wyglądu liści, kwiatów i owoców upewnić się o jaki gatunek chodzi i dopiero wtedy możemy rozstrzygnąć, czy mamy przed sobą coś jadalnego, niejadal­ nego, czy trującego.

liście i kwiaty są łatwe do rozróżnienia, jak to pokazują dwie górne ilustracje na na­ stępnej stronie. Ilustracje owoców znajdują się na stronie 51. Zanim zbierze się lub zje dzikie jagody można na podstawie poniższych opisów - klucza do oznaczania - jasno i bez wątp­ liwości dowiedzieć się wszystkiego o odno­ śnej roślinie: w przypadku gatunków jadal­ nych - za pomocą wyczerpującego opisu oraz przedstawionych na rysunkach i foto­ grafiach kwiatów, liści i owoców. Gatunki niejadalne są opisane krócej i przed­ stawione tylko w postaci owocującej, ale i wtedy dodany rysunek umożliwia jedno­ znaczne rozpoznanie. W naszym przewodniku nie sposób było uwzględnić jagody ogrodowe krzewów ozdobnych, tj. roślin uprawnych, z wyjąt­ kiem kilku gatunków, niekiedy dziczeją­ cych. Nie nadają się do zbierania również mdłe i suche jagody obu krajowych gatun­ ków irgi - kutnerowalej (Cotoneaster tomentosa) i zwyczajnej [C. integerrima). Podobnie jak w przypadku jarząba nieszpulkowego (Sorbus chamaemespilus) chodzi tu o rzadko u nas występujące roś­ liny górskie względnie alpejskie, które po­ winny pozostawać nienaruszone na swoich stanowiskach. Wszak miłośnikowi przyrody, Dla laika może być w wielu przypadkach gdy zrywa jagody w naturalnym środowisku trudne lub zgoła niemożliwe pewne ozna­ nie chodzi o plon, tylko o przyjemność znaj­ czenie jakiegoś gatunku rośliny jedynie na dywania i zbierania dzikich owoców, nie podstawie jagód. Przykładem mogą być podlegających zabiegom ogrodnika. W Eu­ dwie rośliny z rodziny przewiertniowatych ropie Środkowej obszary o niezmienionej (Caprifoliaceae), należące do tego samego przyrodzie są niestety coraz mniejsze. rodzaju (Lonicera): wiciokrzew przewiercień i wiciokrzew suchodrzew. Obydwie Na górze po lewej: wiciokrzew przewiercień mają błyszczące czerwone jagody, które Na górze po prawej: wiciokrzew suchodrzew zewnętrznie różnią się między sobą Na dole po lewej: irga kutnerowała prawie wyłącznie ich ułożeniem. Natomiast Na dole po prawej: irga zwyczajna

10

Berberys zwyczajny (Berberis mlgaris)

Berberysowate

Wygląd: Krzew o wysokości dynawii i na Wyspach Brytyjskich gatunek za­ do 3 m z kanciastymi gałązka­ domowiony. W południowych i środkowych mi i trójdzielnymi cierniami Niemczech występuje rzadko i w rozpro­ o długości do 2 centymetrów. szeniu, a w Westfalii osiąga północną granicę Liście delikatnie kolczasto swego środkowoeuropejskiego zasięgu. ząbkowane, odwrotnie jajo­ Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. wate do podłużno-eliptycz- Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Godny uwa­ nych, o długości od 3 do 6 cm, gi jest mechanizm zapylania kwiatów: jeśli peł­ stojące w pęczkach na krótko- zający po kwiecie owad dotknie rozpostartych, pędach. Kwiaty żółte z 3 płat­ bardzo wrażliwych na dotyk, nitek pręcików, to kami korony wykształconymi zaginają się one z trzaskiem do szyjki słupka, jak działki kielicha i z 6 mio- a równocześnie pylniki pękają. Zarówno odwie­ downikami wyglądającymi jak płatki korony, dzający kwiaty owad, jak i szyjka słupka zo­ zebrane w zwisające grona o długości do stają przy tym mocno „upudrowane" pyłkiem. 5 centymetrów. Owoc jajowaty, podłużny albo Owoce: Kwaskowate w smaku, dość twarde cylindryczny jest wielonasienną, lśniącą czer­ jagody berberysu dojrzewają we wrześniu woną jagodą. i w październiku. Można z nich przyrządzać smaczną marmoladę. Używane są również ja­ Siedlisko: Słoneczne wzgórza, zarośla, świet­ liste lasy liściaste lub sosnowe, żywopłoty ko dodatek do herbaty, wódek i cukierków. i zakrzewienia śródpolne, kamieniste i suche Uwagi ogólne: W rejonach uprawy zbóż wytę­ zbocza. Szczególnie chętnie na żyznych i wa­ piony, ponieważ jest pośrednim żywicielem rdzy zbożowej. W ogrodach liczne gatunki ber­ piennych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Skan- berysu są sadzone jako krzewy ozdobne.

f

Porzeczka alpejska (Ribes alpinum) My* Wygląd: Wielopostaciowy v L krzew o wysokości do około *JA? 2,5 m, bez kolców. Główne pęA ^ g g - . dy są smukłe z brunatną korą, J f y r ^ ^ gałęzie mają korę szarą MSmjtfSik i dzielą się na brunatnawożół^ ^ p i j ^ ^ ^ t e gałązki, często zwisające. | W » * ^ J M Liście ułożone skrętolegle, W ^ S r głęboko 3-5-klapowane; klapy H są zaostrzone lub tępe, grubo li piłkowane, nagie lub skąpo TO owłosione, zwłaszcza z wierz­ chu. Dolna strona błyszcząca, jakby otłuszczo­ na. Ogonki liściowe gruczołowato owłosione, o długości równej połowie blaszki. Grona kwiatowe zawsze wzniesione. Zielonkawożółte kwiaty zwykle zwieszają się dwu­ stronnie. Przysadki lancetowate, gruczołowato orzęsione, dłuższe niż szypułki i kwiaty. Kwia­ ty męskie zebrane w 10-30-kwiatowe grona; rurka korony płasko miseczkowata, naga; pięć jajowatych do szeroko eliptycznych działek kielicha. Płatki korony i pręciki bardzo krótkie.

12

Skalnicowate Kwiaty żeńskie zebrane w grona 2-5-kwiatowe, działki kielicha są bardzo małe, pręciki stromo wzniesione, a zalążnia duża i naga. Siedlisko: Gatunek rozproszony w świetlistych lasach, na zakrzewionych zboczach, w miejs­ cach skalistych, ale także w wilgotniejszych lasach liściastych; w górach przeważnie w piętrach reglowych i na glebach wapien­ nych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak na południu kontynentu tylko w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. Małe, czerwone, wielonasienne owoce są ślu­ zowate i mdłe w smaku; nie są wykorzystywa­ ne w przetwórstwie. Uwagi ogólne: Krzew wypuszczający wcze­ śnie gęste gałęzie służy w ogrodach i parkach jako roślina żywopłotowa.

Poziomka pospolita (Fragaria vesca) r S f c 2 i Wygląd: Roślina o wysokości S c l f ^ i 5-20 cm z długimi rozłogami, kró, m s--v^imuf k' grubym kłączem '\jmtYf i przyziemną rozetką liści. Lif*fkr ście trójdzielne, z jajowato^ * \ i A okrągławymi, grubo piłkowa\f// nymi listkami, z których oba Zf boczne są siedzące, a śrojł dkowy ma krótki ogonek. Na // wzniesionych prosto łodygach // wyrasta zwykle od 3 do 10 " kwiatów; płatki korony są bia­ łe, działki kielicha w porze owocowania od­ stające lub odgięte w tył. Z dna kwiatowego, które po przekwitnieniu staje się mięsiste, po­ wstaje owoc pozorny - powszechnie znany jako poziomka - a na nim znajdują się małe, błyszczące orzeszki - nasiona. Siedlisko: Lasy, słoneczne brzegi lasów i pola­ ny, zbocza i przydroża, zarośla; chętnie na glebach nieco wilgotnych, żyznych i glinia­ stych, na niżu i w górach (w Tatrach mak­ symalnie do 1710 m n.p.m.). Róża dzika (Rosa canina) Wygląd: Krzew o wysokości V 1-3 m, niekiedy jeszcze W ^ ^ J r e W ^ wyższy, z mocnymi, zakrzy^ | | | ! | J | | p r wionymi kolcami. Gałęzie lut)

^°~

^88^rllP wat0 zwisające. Liście skrąto^ 3 ^ Mr ległe, nieparzystopierzaste AC z 5-7 obustronnie nagimi, jaJM H jowatymi i ostro piłkowanymi ^ryiw listkami; ogonki liściowe W r nagie. Kwiaty niepachnące, ' lub tylko bardzo słabo, wyras­ tają z pachwin liści zwykle pojedynczo, rzadko po 3 lub 4 razem. Różowo zabarwione do prawie białych płatki korony mają do 2 cm długości. Działki kielicha po okresie kwitnienia są odgięte w tył, odpadają przed porą doj­ rzewania. Jajowate, czerwone owoce pozorne mają 1,5 do 2 cm długości. Bardzo podobna róża zaroślowa (Rosa dumetorum) była dawniej uważana za drobny gatu­ nek lub podgatunek róży dzikiej. Dzisiaj uzna­ je się ją za gatunek samodzielny, jakkolwiek

14

Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospo­ lita w całym kraju, w górach po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Kwiaty są zapylane przez owady, a soczyste owoce po­ zorne są roznoszone przez zwierzęta, a częś­ ciowo także przez ludzi. Owoce: Okres dojrzewania - od czerwca. „0woce" poziomki o średnicy 1-2 cm osiągają swój niezrównany aromat dopiero w pełni doj­ rzałości. Łatwo wtedy odpadają od kielicha. Dojrzałe poziomki zawierają wartościowe sub­ stancje mineralne, kwasy owocowe i rozpusz­ czalne węglowodany, przede wszystkim jednak obficie witaminę C: w 100 g „owoców" znajduje się 60 mg witaminy C. Poziomki nie tylko są uważane za wspaniały owoc leśny, ale znaj­ dują również zastosowanie do wyrobu marmo­ lad, kompotów lub kruszonów. Pomimo tego są one dzisiaj znacznie mniej zbierane, ponieważ wielkie „owoce" z hodowli ogrodowych są bar­ dziej wydajne. Nie mają one jednak delikat­ nego aromatu dojrzałych poziomek leśnych. Różowate

\

^ ^ i f l M Pros'° wzmesione

Różowate

różni się ona od róży dzikiej tylko nielicznymi cechami. U róży zaroślowej listki są przynaj­ mniej pod spodem na nerwach owłosione, a ogonki liściowe kutnerowate. Siedlisko: Brzegi lasów i przydroża, zarośla i żywopłoty, zakrzewienia śródpolne i suche zbocza. Chętnie na glebie luźnej i głębokiej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym obszarze, w Kar­ patach tylko w niższych położeniach (w Tat­ rach maksymalnie do 1150 m n.p.m.). Okres kwitnienia: Prawie wyłącznie czerwiec (w Polsce czasami od połowy maja). Owoce: Dojrzewające od września owoce dzi­ kiej róży zawierają obok kwasów owocowych, substancji mineralnych, cukrów, garbników i całego szeregu witamin - przede wszystkim obficie witaminę C. Zbiera się je, aby przy­ rządzać wyborną marmoladę. Można je stoso­ wać również do wyrobu wina. Suszone owoce róży dają aromatyczno-kwaskowatą domową herbatkę. Jako roślina lecznicza - patrz strona 258.

Malina właściwa (Rubus idaeus {

Różowate

|ffij) cBEj

Wygląd: Krzew W Polsce bardzo pospolita na niżu i w górach o wysokości od 50 do aż do piętra kosówki, w Tatrach maksymalnie ponacl 120 cm z licz do 1780 m n.p.m.; często uprawiana. ^^^Lś jgi? nymi drewniejącymi Okres kwitnienia: Maj i czerwiec, często jesz­ ^ ^ ^ @ ^ ^ ^ ^ łodygami, stojącymi cze dłużej. rosto zw esza Owoce: Pora dojrzewania - od lipca. Także T Ir ^§§1 jącymi się łukowato, i dzisiaj maliny są chętnie i często zbierane, zwykle opatrzonymi ponieważ są bardzo smaczne. Już w epoce w delikatne kolce. Liście pierzaste, spodem kamiennej służyły prawdopodobnie za po­ biało kutnerowate, z wierzchu żywo zielone, żywienie. Jeśli chce się zbierać dzikie owoce, z 3-5 jajowatymi, na górnej stronie pomarsz­ muszą być spożywane od razu, ponieważ ma­ czonymi listkami. Bardzo małe przylistki są liny powinny być zbierane tylko jako dobrze wąsko lancetowate. Białe do różowo zabar­ dojrzałe, a wtedy nie mogą być długo prze­ wionych pięciokrotne kwiaty zebrane są w luź­ trzymywane. Przyrządza się z nich syrop, sok, ne groniasto-wiechowate kwiatostany. „Jago­ kruszon, wino owocowe i konfitury, a także dy" to czerwone owoce zbiorowe, które łatwo lody i inne specjały. Jako ważne składniki dają się oddzielać od stożkowatego dna kwia­ owoców należy wymienić kwas cytrynowy i in­ towego; składają się one z licznych ne kwasy organiczne, witaminę C i różne roz­ puszczalne węglowodany. omszonych pestkowców - właściwych jagód. Siedlisko: Zarośla, lasy i ich okrajki, zręby, Uwagi ogólne: W ziołolecznictwie mają znacze­ usypiska kamienne; chętnie na glebach wilgot­ nie, obok owoców, także młode liście. Syrop z owoców nadaje wielu lekarstwom lepszy smak. nych, żyznych i zasobnych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Jako roślina lecznicza -patrz str. 248.

^ęS ^%/0^ ffI,^K

'

P

^

"

' "

Malina moroszka (Rubuschamaemorus)\\ * /rrffify. %

Różowate

Wygląd: Trwałe rośy z ' e ' n e r o z c ' z i e i-

W Europie - szczególnie w Skandynawii; połu­ dniowa granica zasięgu przebiega w północ­ ™ | | / L , nopłciowe, tworzące nych Niemczech. W Polsce moroszka występu­ oso mk J^ĘĘSK\m^\ b i męskie je reliktowo na nielicznych stanowiskach na fc?%ś|lij||gĘ/ i żeńskie. Co roku Pojezierzach i w Karkonoszach; jest ga­ ^ H £ _ 5 f n \ / ^ z kłącza wyrastają tunkiem narażonym na wyginięcie, %MjMt \ niekolczaste jednoro- Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. \ czne pędy, mające Owoce: Owoce przypominają jeżynę: liczne do 20 cm wysokości, z łuskowatymi przylist- niezrośnięte zalążnie tworzą owoc zbiorowy. kami jakby z papieru. Każdy pęd wytwarza Dojrzewanie przebiega powoli w ciągu roku, dtugoogonkowe liście, niezbyt głęboko 5-7-kla- barwa zmienia się od żółtozielonej poprzez powe, u nasady sercowate, na brzegu karbo­ czerwień do lśniąco żółtopomarańczowej. So­ wane do piłkowanych. Na dole przy ogonku czyste, kwaskowate, ale smaczne owoce za­ liściowym stoją małe przylistki, zwykle zredu­ wierają dużo witaminy C i w Europie Północ­ kowane do łusek. Kwiaty rosną pojedynczo na nej są chętnie zbierane. końcach pędów, mają długość do 2 cm, 5 bia­ Dojrzałość owoców: Od końca sierpnia. łych płatków korony i 5 o wiele mniejszch Uwagi ogólne: Z powodu jednopłciowych działek kielicha, zrośniętych u nasady. Kwiaty kwiatów moroszka wyraźnie odbiega od żeńskie mają tylko sterylne (niepłodne) pręciki. innych pokrewnych gatunków jeżyn. W po­ Siedlisko: Obszary torfowiskowe i wrzosowis­ łudniowej części Europy Środkowej przeważ­ nie wyginęła utrzymując się jeszcze tylko ka; w Polsce także bory bagienne. Rozmieszczenie: W wyższych szerokościach w Karkonoszach. geograficznych wokół bieguna północnego. ^

16

lin

17

Malina kamionka (Rubus saxatilis)

Różowate

czasem nawet do 50 cm. ćSsĘ^' Kłącze nie jest wydłużone roz**SP% łogowato. Nie kwitnące pędy \J' wyrastają na powierzchnię W ziemi tworząc łuki, które *>**<%, f dotknąwszy wierzchołkiem r~^nw ®^y zakorzeniają się. Jedno»&• I roczne, nie drewniejące łodygi MiiŁ, 1 kwiatonośne wyrastają prosto. n '*^ * Długoogonkowe, trójdzielne li­ ście z odwrotnie jajowatymi listkami są na brzegu grubo piłkowane, po obu stronach zielo­ ne. Przylistki jaj o wato-el i ptycz ne. Kwiaty białe, około 1 cm wielkości, zebrane po 2-8, a nawet po 10 w luźne, nieco przysadziste baldachogroniaste kwiatostany umieszczone na końcach pędów. Płatki korony wąskie, wyprostowane, z reguły krótsze od działek kielicha. Nieliczne szkarłatne lub jasnoczerwone pestkowce, sła­ bo połączone, tworzą owoc zbiorowy. Wszyst­ kie łodygi mają rozproszone, delikatne kolce. Malina tekszla (Rubus arcticus)

Siedlisko: Głównie zarośla, młodniki i lasy mie­ szane, także lasy liściaste; rzadziej rośnie w sztucznych drzewostanach szpilkowych. Chętnie na miejscach skalistych, zwłaszcza w górach, gdzie malinę kamionkę można zna­ leźć (w Alpach) jeszcze na wysokości 2000, a nawet 2400 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1800 m n.p.m.. Występuje zwykle grupowo; preferuje gleby wapienne i próchniczne. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak w Europie Południowej ogranicza się tylko do gór. W Niemczech bardzo rozproszona, chyba wyłącznie w terenach wapiennych, w wielu okolicach brak jej zupełnie. W Polsce występu­ je na całym obszarze aż po piętro kosówki; ku północnemu wschodowi jest coraz pospolitsza. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: W smaku podobne do porzeczek, są jednak nieczęsto zbierane i wykorzystywane, ponieważ mimo wszystko są dość rzadkie i nie występują masowo.

Różowate

sze od działek kielicha. Purpurowoczerwone pręciki stoją wyprostowane i w górze nieco się zakrzywiają; są one tak długie, jak szyjki niezrośniętych, owłosionych owocolistków. Siedlisko: Wrzosowiska i torfowiska, tundry dalekiej północy; chętnie rośnie również w miejscach cienistych. v rW^ i podziemnego, peł­ Rozmieszczenie: Północna Skandynawia: zającego kłącza wyrastają cienkie, proste lub Finlandia, północna Szwecja, Norwegia. podnoszące się, pozbawione kolców pędy, Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. które już w pierwszym roku zakwitają. Skręto- Rozmnażanie: Za pomocą nasion; kwiaty są ległe liście na ogonkach są trójklapowe do zapylane przez owady. (Inne gatunki rodzaju pięciodzielnych (podobne do liści poziomki) Rubus częściowo tworzą owoce bezpłciowe, z jajowatymi, nieregularnie piłkowanymi list­ co prowadzi do powstawania rozlicznych, czę­ kami długości 2-6 cm, lekko owłosione lub sto tylko lokalnych, postaci). łysiejące. Kwiaty o średnicy 1,5-2,5 cm, w licz­ Owoce: Podobne do jeżyny owoce zbiorowe bie 1-3, na długich szypułkach, tworzą kwiato­ z 15-40 soczystymi ciemnoczerwonymi owoc­ stan. Działki kielicha w liczbie 5-7, są nagie kami częściowymi. Jadalne owoce mają bar­ lub gruczołowate, u nasady krótko zrośnięte. dzo przyjemny korzenny smak. Płatków korony jest również 5-7; są one jajo­ Uwagi ogólne: Tekszla ma rozmieszczenie wate, barwy różowej, o długości 1-1,5 cm wokółbiegunowe i sięga na północ jeszcze (czasami nawet nieco dłuższe); ich brzegi czę­ dalej niż należąca do tego samego rodzaju sto bywają ząbkowane. Płatki korony są dłuż- moroszka.

§Hjfw I S w i W$*M, ssSMmJgff ^g2?flfiB|i"Jiilink. J>&^ / MSm^ \\ WĘB

Jlffi/ \ | sSSl

Wygląd: Wieloletnia roślina zielna podoDna do maliny kamionki, ale zwykle mme sza: i osiąga wysokość 10-20 rzadzie nawet 30 cm, cm

i

'

Jarząb pospolity, jarzębina (Sorbusaucuparia)

Różowate

Wygląd: Krzew lub drzewo do także dla zabezpieczenia przed lawinami. 8 m wysokości, często o wielu Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. pniach, z jasnoszarą, gładką W Polsce rozpowszechniona i wszędzie korą. Liście nieparzystopie- pospolita, w górach aż po piętro kosówki. rzaste do 20 cm długości, Okres kwitnienia: Od maja do lipca. skrętoległe; listki podłużno- Owoce: W stanie surowym jagody są prawie -lancetowate do eliptyczno- niejadalne z powodu zawartości garbnika. Na­ -jajowatych, ostro piłkowane, wet ptaki, jak się wydaje, jedzą je dopiero po ułożone w 4-9 parach, począ­ pierwszym mrozie. Pomimo gorzkiego smaku tkowo na dolnej stronie gęsto owoce jarzębiny stosowano na wsi już w daw­ owłosione, później nagie. niejszych czasach jako środek przeciwko Kwiaty białe w wielokwiato­ szkorbutowi, ponieważ są bogate w witaminy, wych, filcowata owłosionych podbaldachach, przede wszystkim w witaminę C. Przerabiane z płatkami korony długości 4-5 mm i z 2-4, są - często razem z innymi owocami - na przeważnie jednak z 3 szyjkami, o mocnym przeciery, galaretki i marmolady. Na własny zapachu. Kuliste owoce pomarańczowo- do użytek wystarczają nieliczne owocostany, któ­ szkarłatnoczerwonych, mają do 1 cm średnicy, re najlepiej ścinać późną jesienią, gdy owoce nieco błyszczące. przebyły już wiele nocy na mrozie i przez to stały się słodsze i bardziej miękkie. Owoce Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i szpilkowe, jarzębiny często dojrzewają na poboczach w górach aż do granicy lasu; rośnie szczegól­ dróg i autostrad i nie powinno się ich tam nie dobrze na glebach ubogich i kwaśnych, zbierać do spożycia. a więc ubogich w wapń. Często sadzona Jako roślina lecznicza - patrz str. 258. w ogrodach i na brzegach dróg, w górach Jarząb mączny, mąkinia (Sorbus aria) Wygląd: Krzew lub drzewo o wysokości 3-10, niekiedy nawet 15 m, często o wielu pniach. Forma wzrostu dość zmienna; wznoszące się ga­ łęzie tworzą często nieregular­ ne, szerokie korony. Kora jest ciemnoszara, gładka, płytko bruzdkowana. Liście podłużno-eliptyczne do jajowatych, nie podzielone, na ogonkach, o dłu­ gości 5-12 cm i szeroko­ ści 5-8 cm, z wierzchu błyszcząco ciemnozie­ lone, spodem gęsto owłosione białym kutne­ rem, na brzegu nieregularnie podwójnie pił­ kowane. Blaszka liścia opatrzona 11-14 para­ mi nerwów, położonych bardzo blisko siebie. Białe kwiaty (o długości 1,5-2,0 cm), z płat­ kami korony wełnisto-kutnerowatymi u nasady i kutnerowato owłosionym kielichem, zebrane są w płaskie wiechy wielkości 8-10 centymet­ rów. Żółtawoczerwony lub szkarłatny, jajowatokulisty owoc, ma długość 8-15 milimetrów.

20

Różowate Siedlisko: Słoneczne lasy bukowe i dębowe oraz lasy górskie, brzegi lasów i skaliste zbo­ cza, na glebach płytkich, gliniastych i kamieni­ stych, prawie wyłącznie na podłożu wa­ piennym, na niżu i w górach aż do piętra subalpejskiego. Bywa często sadzony wzdłuż dróg i ulic. Rozmieszczenie: Zachodnia, środkowa i połu­ dniowa Europa z wyjątkiem niektórych części południowo-wschodniej Europy. W Polsce w reglu dolnym w Karkonoszach, w Tatrach i w Pieninach i bardzo rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Rozprze­ strzenianie następuje za pośrednictwem różnych gatunków ptaków śpiewających (drozdy). Owoce: Okres owocowania zaczyna się w sier­ pniu. Ponieważ owoce są w smaku mdłe, a prze­ de wszystkim mączyste, prawie nigdy nie bywają spożywane przez ludzi. Zbiera się je raczej jako karmę dla ptaków. Dawniej używano wysu­ szonych i zmielonych owoców jarząbu mącznego jako dodatku do wypieków.

•S^. *

Głóg dwuszyjkowy (Crataegusoxyacantha)

Różowate

Wygląd: Krzew o wysokości 2-5 m, a niekiedy również drzewo wysokości 8-10, a nawet 12 met­ rów; może osiągać wiek do 500 lat i wte­ dy miewa pień o ob­ wodzie 3-4 metrów. Gałązki często mają krótkopędy przekształcone w ciernie o długości do 15 milimetrów. Liście w zarysie jajowate lub odwrotnie jajowate, u nasady ucięte, tylko w przedniej połówce lekko 3-5-klapowe, o nie­ równomiernie piłkowanych odcinkach. Przylistki piłkowano wcięte. Białe kwiaty o średnicy 10-15 mm, o mocnym zapachu, na nagich szypułkach, z przynajmniej 2, rzadziej 3 szyjkami zebrane w prosto wzniesione podbaldachy. Owoc pozorny często tylko niewyraźnie kancia­ sty, z 2 pestkami. Drugi gatunek tego rodzaju, głóg jednoszyjkowy, różni się od swego krew­ niaka następującymi cechami: liście są głęboko podzielone, w zarysie trójkątne, z 3-5 ostrymi,

zagiętymi ku przodowi klapami, które są całobrzegie lub na szczycie ząbkowane. Kwiaty są podobne, ale tylko z jedną szyjką, na owłosio­ nych szypułkach. Kulisty, czerwony owoc wiel­ kości 5-10 mm ma tylko jedną pestkę. Siedlisko: Świetliste zarośla, lasy liściaste i mieszane, także lasy zboczowe, gruzowiska, obrzeża lasów, żywopłoty, zakrzewienia śród­ polne. Chętnie rośnie na suchych glebach wa­ piennych, gliniastych i ilastych. Rozmieszczenie: Głównie w zachodniej i środ­ kowej Europie, na północy po południową Skandynawię, również na Wyspach Brytyjs­ kich. W Polsce w zachodniej części niżu po Wyżynę Małopolską, Kujawy i Pomorze oraz na Roztoczu; głóg jednoszyjkowy - pospolity w całym kraju na niżu, rzadki w górach. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Mogą być zbierane w stanie dojrza­ łym, gdy są intensywnie czerwono zabarwio­ ne. Jadalne, ale w smaku mdłe i suche; z tego powodu rzadko znajdują zastosowanie. Jako roślina lecznicza -patrz str. 252

Jarząb brekinia, brzęk (Sorbus torminalis)** Wygląd: Drzewo o wysokości 3-15, wy­ jątkowo nawet do 20 m, z koroną w za­ rysie przeważnie ja­ jowatą. Może osiągać wiek około 100 lat i obwód pnia ponad 1,5 metra. Popielatoszara lub ciemnoszara kora jest gładka lub podłużnie lekko bruzdkowana. Młode gałązki są wełnisto owłosio­ ne. Białokutnerowate lub jedwabisto owłosio­ ne pączki są prawie czarne i mają grubość około 1 centymetra. Liście w zarysie szeroko jajowate, do 10 cm długości, z 3 lub 4 ost­ rymi, głęboko wciętymi klapami, z których najniższa para odstaje prawie prostopadle. Liście pod spodem nie są białe, tylko w mło­ dości owłosione, z wiekiem łysiejące. Białe kwiaty wielkości 1-1,2 cm zebrane są w pod­ baldachy. Jajowaty owoc z początku jest żółtawoczerwony, później skórzasto brunatny z kropkami.

22

Pr

Różowate

Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane (grądy i świetliste dąbrowy). Preferuje gleby żyzne i gliniaste, prawie wyłącznie na wapieniu, w miejscach słonecznych i osłoniętych. Unika gleb piaszczystych i mokrych. Rozmieszczenie: Brak go w Europie Północ­ nej na północ od Niemiec, poza tym w Irlandii i Holandii; występuje w pozostałej części Eu­ ropy Zachodniej i Środkowej, na zachodzie nieco częściej. W Polsce tylko rzadko w za­ chodniej i południowej części kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Owoce brekinii są wprawdzie bogate w witaminę C i po pierwszych mrozach stają się jadalne, ale w smaku są tak kwaśne i ciastowate, że prawie nie są spożywane lub w inny sposób używane. Uwagi ogólne: Naukowa nazwa gatunkowa torminalis znaczy „przeciw kolkom" i pozwa­ la wnioskować o dawniejszym zastosowaniu tej rośliny jako leczniczej.

m

m *kWl J

Rokitnik zwyczajny (Hippophae rhamnoides)* k m

A os> . mm Jf

Oliwnikowate

Wygląd: Krzew maty lub średniej wielkoś-

Bałtykiem; w wielu miejscach sztucznie sadzony i niekiedy dziczejący. Okres kwitnienia: Od marca do maja, głównie ^ k f f l w Jy<*>£^ ° w y sok °ś c 3-6 m, w kwietniu. Owoce: Pora dojrzewania najwcześniej od sie­ ^ĘsffljŚp i\m\. Liście skręto- rpnia, przeważnie we wrześniu i październiku. M^wjJr ległe, siedzące lub Po zapłodnieniu rozwija się z zalążni jajowaty Jr 9m krótkoogonkowe, ró- orzech wielkości prawie 1 cm; obrasta go mię­ wnowąskie i zaostrzone, na brzegu zwykle sista spęczniała, żółto- lub pomarańczowoczepodwinięte, z wierzchu nagie i szarozielone, rwona rurka kielicha. Ściśle biorąc rokitnik nie pod spodem srebrzystobiato owłosione. ma więc właściwych jagód, a tylko pestkowNiepozorne, brunatnawe kwiaty, jednoptcio- cowate nibyjagody. Ponieważ łatwo można je we i bez płatków korony, rozwijają się przed zgnieść palcami, najlepiej obcinać te „jagody" lub równocześnie z listnieniem. Męskie kwia­ o kwaśnym smaku nożyczkami. Chętnie używa ty mają po 4 pręciki i są zebrane w kotki się ich przede wszystkim z powodu bogactwa w pachwinach liści; kwiaty żeńskie - kołozalą- witamin. Przerabia się je na kompoty, soki żniowe z jedną tylko szyjką, wyrastają zwykle i likiery owocowe. Jeden kilogram owoców zawiera około 5 g witaminy C. Dlatego sok pojedynczo. Siedlisko: Wydmy nadbrzeżne, żwirowiska rokitnika ma zastosowanie przy przeziębie­ w dolinach rzek, piargi, brzegi rzek górskich. niach jako środek wzmagający odporność. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, brak go jednak na południowym wschodzie. W Polsce na wydmach i piaszczystych urwiskach nad Borówka brusznica (Vaccinium vitis-idaea)

Wrzosowate

Wygląd: Wiecznie zielona pło­ żąca się krzewinka wysokości 10-20, rzadko nawet ponad 30 centymetrów. Łodyga pełzają­ ca lub podnosząca się, z zielo­ nymi, kutnerowało owłosiony­ mi gałązkami. Skrętoległe, jajowatookrągławe lub owalne liście są skórzaste i błyszczą­ ce, długości 1,0-2,5 centymet­ ra. Od podobnych liści mącz­ nicy różnią się tym, że od spodu są jasnobrunatno gruczołowato punkto­ wane i mają lekko podwinięty brzeg. Kwiaty białe lub różowawe, z czterodzielną koroną, zebrane w szczytowe, zwisające grona. Owo­ ce rozwijają się jako kuliste, lśniąco szkarłat­ ne jagody. Siedlisko: Lasy sosnowe i świerkowe, torfowi­ ska wysokie, wrzosowiska; preferuje gleby kwaśne i ubogie, unika wapnia. W górach wy­ stępuje aż po piętro alpejskie. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Półno-

cna, na południu aż po Pireneje, Apeniny i Półwysep Bałkański. W Polsce pospolita na niżu z wyjątkiem południowego wschodu oraz w górach aż po piętro hal. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Owocowanie brusznicy rozpoczyna się mniej więcej od lipca. Jagody wielkości 5-8 mm zbiera się w sierpniu, a często już w końcu lipca. Zawierają one obficie witaminę C, liczne kwasy organiczne, garbniki, jak rów­ nież trochę prowitaminy A i substancji przeciwgnilnych. Brusznice mają smak lekko kwaskowaty. Osłodzone cukrem przerabia się czę­ sto na konfitury, marmoladę lub kompot. Poza tym od dawna są cenione jako dodatek do różnych potraw z dziczyzny. W Polsce zbiera się borówkę brusznicę na większą skalę. W Alzacji uzyskuje się z niej specjalny rodzaj wódki, „brusznicówkę".

? 24

Mącznica lekarska (Arctoslaphylos uva-ursi) i%i4lM
Wygląd: Krzewinka wysokości ^ " cm z Pł°żącymi się ' często ukorzeniającymi się gałązkami, które daleko petza ą ' ' s' 4 9 y odwrotnie jajowate, często również łopatkowate. Krótkoogonkowe ' i skrętolegte wyrastają na zdrewniałych gałązkach i skupiają się na ich końcach w regularne pęczki. Liście mącznicy są catobrzegie i w przeciwieństwie do liści podob­ nej borówki brusznicy mają na dolnej stronie wgłębione siatkowate unerwienie, nie są gruczołowato punktowane. Dzbaneczkowate, białe lub jasnoróżowe kwiaty mają czerwonawe ząb­ kowane brzeżki; są zebrane po 3-12 w szczyto­ we grona. Rozwijają się z nich później lśniąco czerwone jagody długości 5-8 milimetrów. Siedlisko: Na niżu suche, świetliste lasy sos-

Wrzosowate nowe i zarośla, wrzosowiska, kamieniste zbo­ cza, suche brzegi rowów; w górach alpejskie zbiorowiska krzewinkowe do 2500 m n.p.m. (w Alpach). Wymaga gleby próchnicznej, ubo­ giej w wapń. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa oprócz po­ łudniowego wschodu. W Niemczech występuje rzadko, na rozproszonych stanowiskach w Al­ pach i na północy kraju, ponadto sporadycznie na pogórzu i w Harcu, w północno-wschodniej Hesji i Frankonii oraz nad Jeziorem Bodeńskim. Jeszcze w poprzednim stuleciu była znajdowa­ na w Westfalii, ale tam, jak i w wielu innych okolicach wyginęła i dzisiaj na nielicznych sta­ nowiskach jest silnie zagrożona. W Polsce w północnej części niżu występuje często, w po­ łudniowej - rzadko; w Karpatach bardzo rzadka. Okres kwitnienia: Od marca do lipca. Owoce: Jagody podobne do brusznic są wpra­ wdzie jadalne, ale kwaśne i cierpkie w smaku; lubią je tylko nieliczni ludzie. Innego zastoso­ wania nie mają. Jako roślina lecznicza - patrz str. 251.

Żurawina błotna (Vacciniumoxycoccus = Oxycoccusguadripetalus)

Wrzosowate

Wygląd: Wiecznie zie- torfiaste, jasne lasy. Głównie w skupieniach łona krzewinka wy- torfowców i na kępkach torfowisk wysokich, sokości 10-30 cm spotyka się w Alpach aż do 1800 m n.p.m. z płożącymi się i peł- - prawie wyłącznie na mokrych i kwaśnych zającymi, bardzo deli- glebach torfowych. katnymi, nitkowato Rozmieszczenie: Europa Północna i Środkowa. rozgałęziającymi się W Polsce rozpowszechniony w większości re­ ^ łodygami, mogącymi gionów na niżu; w górach bardzo rozproszony. osiągać długość do 80 centymetrów. Jajowate, Wskutek niszczenia torfowisk wysokich żurawi­ zaostrzone, na brzegu podwinięte liście są na staje się w Europie coraz rzadsza; częsta z wierzchu lśniąco ciemnozielone, a od spodu jest dziś już tylko w bezleśnych zbiorowiskach popielato oszronione lub niebieskawozielone. Skandynawii. Długość liści wynosi 3-8 mm, tylko rzadko do­ Okres kwitnienia: Od maja do lipca. chodzi do 1 cm; są one najszersze w środku Owoce: Zawierające witaminę C, cierpkokwaśalbo w dolnej trzeciej części. Zwisające kwiaty ne jagody nie są szczególnie smaczne na suro­ z różową koroną i jej czterema odgiętymi płat­ wo. Naprawdę jadalne stają się dopiero wtedy, kami stoją pojedynczo na czerwonych i delikat­ gdy przynajmniej raz zostały przemrożone. nie owłosionych szypułkach długości 2-5 mm; Z powodu rzadkości występowania żurawiny jej zebrane po 2-4 tworzą szczytowy baldaszek. jagody nie powinny być już w Europie zbiera­ Owoc - jagoda o średnicy 0,5-1,5 cm - jest ne. W Polsce żurawina nie jest aż tak rzadka. kulisty i czerwony, często także brunatno pla­ W północno-wschodniej części kraju bywa zbie­ misty lub później całkiem brunatniejący. rana na skalę gospodarczą i przerabiana na Siedlisko: Torfowiska wysokie i przejściowe, konfitury- znakomity dodatek do mięs. k^łt^l JSjT pą rf \ 1/ w|F ifc k J F OJI^

26

Chróścina jagodna, drzewo poziomkowe (Arbutus unedo) A

Wygląd: Krzew lub
Dereń właściwy (Cornusmas)

Wrzosowate

Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski i Europa Zachodnia (wzdłuż wybrzeży Atlan­ tyku) aż do Irlandii. Okres kwitnienia: Od stycznia do marca. Owoce: Brodawkowate jagody, o wielkości czereśni, w pełni dojrzałości zabarwiają się żywo czerwono i przypominają wielkie, jędrne poziomki. Średnica owocu do 2 centymetrów. W smaku są mączysto słodkie, rzadko jednak są spożywane na surowo. Stosuje się je do przyrządzania likierów i win owocowych. Uwagi ogólne: Owoce dojrzewają bardzo po­ woli i często pozostają na drzewie jeszcze w porze kwitnienia następnej generacji kwia­ tów. W korzystnych warunkach drzewo kwitnie już późną jesienią. Przetrwanie w makii, częs­ to pustoszonej przez pożary, drzewo to zawdzięcza wielkiej łatwości odrastania z od­ bitek korzeniowych. Gałązki i liście zawierają, jak u naszych dębów, dużo kwasu garbniko­ wego; dlatego używa się ich w garbarniach.

Dereniowate

rzadko jako zdziczały. W Polsce dziko nie występuje; często bywa hodowany w parkach i ogrodach. ł«R fillk sokości nawet 2-6, rzadziej m e t r w Okres kwitnienia: Nierzadko już w lutym, głów­ W rewii " ° ' I} llfl^ft Wzniesione gałęzie nie jednak w marcu i kwietniu. I t A L ^ a l l i \ f s^ początkowo Rozmnażanie: Kwiaty są zapylane w pier­ 1 jiifh^illf P rz y' e 9' e owłosione, wszym rzędzie przez pszczoły, a także przez ^ ^ ^ ^ f później nagie. Krót- motyle dzienne i ćmy sówki. Rozprzestrzenia­ koogonkowe, naprzeciwległe liście długości nie nasion odbywa się przede wszystkim za 5-10 cm są jajowato-eliptyczne, długo zaost­ pośrednictwem ptaków śpiewających. rzone, pod spodem w kątach nerwów biało Owoce: Pora owocowania rozciąga się od pe­ wełnisto owłosione; rozwijają się dopiero po łni lata do późnej jesieni. Świeżo zebrane kwiatach. Czterokrotne żółte kwiaty zebrane owoce derenia nie każdemu smakują, z powo­ są w proste baldachy, które u nasady mają du zawartości garbników. Kto ich nie lubi jako 4 żółtozielone, szeroko jajowate listki okrywy. dzikiego owocu, powinien spróbować owoców Zwisający pestkowiec, długości do 2 cm, jest przerobionych na marmoladę, galaretkę, albo jajowaty i lśniąco szkarłatny. na kompot czy sok. Dawniej dereń był zbiera­ Siedlisko: Słoneczne, suche zarośla i lasy liś­ ny znacznie częściej niż dzisiaj. Na wschodzie ciaste, chętnie na glebach bogatych w wapń, jego owoce są także jeszcze dzisiaj wysoko gliniastych i skalistych. cenione. Przyrządza się tam z nich tak zwany Rozmieszczenie: Środkowa i południowa sorbet (po persku: trunek), orzeźwiający mro­ Europa. Na południu Niemiec rozproszony żony napój z sokiem owocowym. i rzadki, na północy nie występuje lub tylko rJff\

^IPV

28

^v

jfife..

Wygląd: Krzew lub

ma,e drzewo

° *y_

*: &

?9

Jałowiec pospolity (Juniperus communis) Wygląd: Krzew płożący się, podnoszący albo prosto wzniesiony. Z reguły osiąga wysokość 1-3 metrów, jednak w wielu obszarach wrzoso­ wisk i borów, np. w Borach Tucholskich lub w Puszczy Pi­ skiej, może wyrastać jako drzewo o wysokości 10, a na­ wet 15 metrów. Okazy prosto wzniesione przyjmują zwykle kolumnową postać. Zebrane po 3 w okółku, odstające i kłujące szpilki mają długość pomiędzy 6 a 21 milimetrów. Krzew rzadko tylko jednopienny, przeważnie dwu­ pienny. Kwiaty męskie zebrane licznie w pa­ chwinach liści albo na końcu krótkich gałązek. Kwiaty żeńskie po zapłodnieniu rozwijają z trzech górnych łusek nasiennych mięsiste szyszkojagody, które jednak dopiero w drugim, lub nawet trzecim roku dojrzewają jako niebieskoczarne owoce pozorne. Siedlisko: W pierwszym rzędzie wrzosowiska,

Cyprysowate poza tym pastwiska owiec, świetliste bory szpi­ lkowe, torfowiska, wygony i suche zbocza. Roś­ nie przeważnie na glebach piaszczystych, ubo­ gich i suchych, mniej więcej do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Nie­ mczech występuje w rozproszeniu i tylko miej­ scami jest pospolitszy. W ostatnich dziesięcio­ leciach staje się coraz rzadszy wskutek zaniku pasterstwa owiec i następnie zalesiania daw­ nych pastwisk sosną i świerkiem. W Polsce pospolity w całym kraju, z wyjątkiem kresów południowo-wschodnich; na niżu i w niższych położeniach górskich; w Tatrach do wysokości 1561 m n.p.m. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Nibyjagody są rozprzestrzeniane przez ptaki, głównie przez kwiczoły, które dlatego w (niemieckim) języku ludowym są nazywane „ptakami jałow­ cowymi", a sam jałowiec bywa określany jako „krzew kwiczołowych jagód". (W języku pol­ skim nie ma takich skojarzeń). Jako roślina lecznicza - patrz str. 251.

Mahonia pospolita lub ostrolistna (Mahonia aquifolium) Wygląd: Wiecznie zie­ lony krzew o wyso­ kości 50-150 cm z ga­ łązkami bez cierni. Twarde, skórzaste nieparzystopierzaste liś­ cie z 5-9 zatokowymi, ciernisto ząbkowany­ mi listkami, z wierzchu lśniąco ciemnozielone, od spodu jasnozielone, za młodu niekiedy także czerwonawe; każdy jajowaty listek ma 4-8 cm długości. Złotożółte kwiaty z 6 płatkami korony, zebrane są w mniej lub bardziej wyprostowane wiechowate kwiatostany, osiągające długość 5-8 centymetrów. Nitki pręcików kwiatów maho­ nii są, tak jak u blisko spokrewnionego berbery­ su, wrażliwe na dotyk. Jeśli zostają poruszone przez odwiedzającego kwiat owada wówczas zginają się szybko w kierunku szyjki, ale po krótkim czasie powracają do swego położenia wyjściowego. Jako owoce rozwijają się kuliste jagody, początkowo zielone, później niebieskie do niebiesko-czarno oszronionych.

30

Berberysowate

Siedlisko: Miejsca zakrzewione; u nas przewa­ żnie sadzona w ogrodach i parkach jako krzew ozdobny; chętnie na glebach nieco wil­ gotnych, żyznych, ale ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Mahonia pochodzi z zachod­ niej części Ameryki Północnej. Zadomowiona w różnych regionach zachodniej, środkowej i południowo-wschodniej Europy. W Nie­ mczech i w Polsce prawie wyłącznie jako krzew parkowy lub ogrodowy, bardzo rzadko również zdziczały. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Zebrane późnym latem jagody, chętnie jedzone przez ptaki, można przerabiać na gala­ retki lub kompoty owocowe, jednak prawie nie są one stosowane. Mahonia służy u nas w pier­ wszym rzędzie za krzew ozdobny, sadzony ze względu na swoje piękne kwiaty. Jagody do­ starczają ważnego środka hemostatycznego. Uwagi ogólne: Dawniej używano kwiatów ma­ honii jako surowca w barwiarstwie - nadawały wełnie złotożółtą barwę. Ponadto próbowano tinkturą tej rośliny leczyć choroby skóry.

Porzeczka czarna (Ribes nigrum) V,A

.A.

Wygląd: Raczej pro-

swm^

krzew bez kolców, do
^ ^ ^ ^ Ś M ^ ^ °'

y °ś ;

^^^^gpM^ff wydziela nieprzyjemĄ=WgĘ&i§Ę^ ny, ostry, pluskwiany ^SppBSlif lub lisi zapach. Mto| ^ ^ jg gałąZkj owłosione. Duże, skrętolegle ułożone liście są 3-5-klapowe, u nasady sercowate, z wierzchu prawie nagie, pod spodem opatrzone żółtawymi gru­ czołami żywicznymi. Klapy zaostrzone lub tę­ pe, grubo podwójnie piłkowane. Grona kwiato­ we zwisają; przeważnie są wielokwiatowe i miękko owłosione. Lancetowate przysadki owłosione, krótsze niż szypułka kwiatowa. Kwiaty zielonkawoczerwone z dzwonkowatą koroną. Działki kielicha (w liczbie 5) są po­ dłużne, odgięte w tył i mniej więcej dwa razy tak długie jak 5 podłużnych płatków korony. Zalążnia, u góry lekko sklepiona, oddziela się wyraźnie od szyjki, jest owłosiona i gruczołowato punktowana. Wielonasienne czarne jagoDziki bez czarny (Sambucus nigra) njfeg. I H I P

^

Wygląd: Krzew lub małe drze^

Skalnicowate dy są kuliste, gruczołowato punktowane i uko­ ronowane zeschniętym kielichem. Siedlisko: Rozproszona w lasach łęgowych i olsach, nad rzekami - zwykle na żyznych lub torfiastych glebach gliniastych; często upra­ wiana w ogrodach i zdziczała. Rozmieszczenie: Pierwotnie rozpowszechniona w północnej i wschodniej Europie aż do Azji. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Porzeczka czerwona Ribes rubrum (nazwa zbiorowa, ściśle: R. sch/echtendalii, odmiany dzikie) została wzięta w uprawę w XVI wieku, najpierw w Belgii i północnej Francji. Jej skrętoległe liście są ciemnozielone, od spodu nie­ co jaśniejsze i miękko owłosione. Czerwone jagody zawierają wiele kwasu cytrynowego. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Dojrzewanie: Od czerwca do lipca. Od porzeczki czerwonej pochodzą liczne odmia­ ny uprawne (Ribes rubrum) dojrzewające o róż­ nych porach (także porzeczka biała z żółtawobiałymi owocami). Są one uważane za osobny gatunek; porzeczka zwyczajna (Ribes vulgare). Przewiertniowate Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec.

wo o wysokości 3-7 m z bro- Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Do rozprze­

/ dawkowała korą o nieprzyjT jemnym zapachu. Rdzeń /jĘmWijk w gałęziach czysto biały. LiśJSIyf \ H cie na P rzeciw l e 9ł e > nie P a_ I I J f T W / ' ^ rzystopierzaste zwykle z 5 jaS l l i y i i l k iowatoPoc"użnymi, delikatnie w l ™ M M ząbkowanymi listkami, osiąWm§ ^ H gającymi długość od 5 do 10 Wjr ^ centymetrów. Białe kwiaty W z pięciodzielną kolistą ko­ roną, zebrane są w parasolowate podbaldachy, zwykle z 5 promieniami głównymi. Lśniące cza­ rne pestkowce, powszechnie znane jako „jago­ dy dzikiego bzu", mają około 6-8 mm średnicy; zawierają po 3 chrząstkowate pestki. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne lasy liściaste i mieszane, okrajki lasu, zarośla, żywopłoty i zakrzewienia śródpolne, pastwiska, rumowi­ ska, podwórza. Przede wszystkim na glebach żyznych i próchnicznych; do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; pospolity.

strzeniania przyczyniają się liczne gatunki ptaków, przede wszystkim drozdy, które nie­ rzadko rozsiewają spożyte w pokarmie pestki także na wieżach i murach, gdzie te niezwykle żywotne rośliny sadowią się i wyrastają. Owoce: Jagód dzikiego bzu nie powinno się jeść na surowo, mogą one bowiem, szczegól­ nie w stanie niedojrzałym, wywoływać objawy zatrucia. Zebrane na jesieni, w pełni dojrzałe owoce można przerabiać na sok (dobry śro­ dek przeczyszczający), przecier (idealny do wieloowocowej marmolady), chłodniki i wina o specyficznym smaku. Dziki bez zawiera zna­ czne ilości substancji mineralnych i witamin (również witaminy C). Uwagi ogólne: Kwiatostany dzikiego bzu smaży się w cieście naleśnikowym i płynnym tłuszczu na pyszne ciasteczka. Przepis na str. 163. Zarośla dzikiego bzu dobrze znoszą spaliny i pyły i dlatego uchodzą za „odporne na prze­ mysł". Jako roślina lecznicza - patrz str. 259. 33

Jeżyna ostrężyna [Rubus fruticosus)

Różowate

i||||k. wĘBk

Wygląd: Krzew i nierówno piłkowane, oba najniższe listki prze­ o wysokości 50 do ważnie siedzące; przylistki nie nitkowate, lecz lancetowate; niebiesko oszroniony owoc zbioro­ f ^j?*^'' H$!& rozmaitym pokroju. wy składa się z 5-20 większych owocków. *«*/ a j ^ - f ? P ^ Łodygi mogą być peł- Siedlisko: Lasy, zarośla, polany, okrajki lasów, ^Lmm^Y^ zające i płożące się, ogrody, wrzosowiska, zręby. ^ A podnoszące się lub Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Nie­ "r prosto wzniesione al­ mczech i w Polsce rozpowszechniona i wszę­ bo zwieszające się łukowato. Również forma dzie pospolita. kolców jest u poszczególnych gatunków bar­ Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. dzo zmienna. Nieparzystopierzaste 3—7-dziel- Owoce: Zbiera się je od lipca do września. ne liście z jajowato zaostrzonymi listkami nie­ Przeważnie bardzo smaczne, bogate w wita­ równej wielkości są nierzadko zimozielone. minę C jeżyny zaliczają się do najlepszych Kwiaty są białe lub słabo różowo zabarwione, w kraju dzikich owoców. Spożywa się je na z licznymi pręcikami i słupkami. Błyszczący surowo lub przerabia na marmoladę, galare­ czarny owoc zbiorowy, składający się z 20-50 tki, kompot lub syrop, soki, wino i likiery. Sok małych owocków, po dojrzeniu odpada razem jeżynowy jest nie tylko orzeźwiający i smacz­ ze stożkowatym dnem kwiatowym. Podobna ny, ale także pomocny przeciw chrypce. jeżyna popielica (Rubus caesius) różni się od Uwagi ogólne: Przeciwko przeziębieniom oraz swych krewniaków następującymi cechami: niedyspozycjom żołądkowo-jelitowym przy­ oszroniona łodyga ze szczecinkowatymi kolca­ rządza się z liści jeżyny - zmieszanych razem mi (na zielonej łodydze ostrężyny umieszczo­ z liśćmi innych gatunków roślin - od dawna ne są sztywne kolce); liście trójdzielne, grubo wypróbowaną niezawodną herbatkę. Śliwa tarnina (Prunus spinosa) Ife*. _^< Wygląd: Krzew o wyv * m MiFi sokości 1-3 m, bardzo ^Ęj^Mggy ciernisty i bogato roz\Tfv/ gałęziony, z ciemną V LWifcj, korą. Gałęzie za młoyg$ \ 1 » du zwykle filcowatolL/ ^Hl aksamitnie owłosio•» ^ ne, z kłującymi cie­ rniami na szczycie. Krótkoogonkowe, podłuż­ nie odwrotnie jajowate liście, na brzegu po­ dwójnie piłkowane, od 2 do 5 cm długości, rozwijają się dopiero po zakwitnieniu rośliny. Białe kwiaty z 5 podłużno-jajowatymi płatkami korony, do 6 mm długości, stoją na krótkich szypułkach przeważnie pojedynczo, ale wzajemnie zbliżone i rozdzielone są na całą długość gałązki. Kuliste pestkowce, o średnicy około 1 cm, są czarnoniebieskawo oszronione i mają zielony, kwaśny miąższ owocni, od którego pestka się nie oddziela. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i zarośla, zakrzewienia i żywopłoty, brzegi lasów i dróg, jak również słoneczne wzgórza, stoki skalne 34

Różowate i ubogie pastwiska; najlepiej rośnie na glebach suchych i kamienistych; w średnio wysokich górach do około 700 m n.p.m., a w Tatrach nawet do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, z wyjąt­ kiem dalekiej północy. W Niemczech i w Po­ lsce rozpowszechniona i na ogół pospolita, jednak w piaszczystych obszarach borów i wrzosowisk wyraźnie rzadsza. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Owoce: Dojrzewające we wrześniu pestkowce (tzw. tarki) zawierają garbniki, kwasy, barwni­ ki, cukry i witaminę C. Mają smak cierpki i kwaśny. Mróz powoduje, że tarki stają się kruche i słodsze. Są zbierane do wyrobu wina, wódki i znakomitego likieru; są także przera­ biane na przecier, marmoladę i sok. Uwagi ogólne: Tarnina jest ceniona jako roś­ lina drzewiasta ważna dla ochrony ptaków, jako „pastwisko dla pszczół"; z jej wytrzyma­ łego drewna wyrabia się laski. Jako roślina lecznicza - patrz str. 259.

Wiśnia wonna [Primus mahaleb = Cerasus mahaleb) Wygląd: Silnie roz­ gałęziony krzew zrzucający liście na zimę, o wysokości 1-6 m albo mniejsze drzewo, które wyjąt­ kowo może osiągać wysokość około 10, a najwyżej 12 metrów. Okrągławojajowate, nieco skórzaste liście są ciemnozielone, na brzegu krótko i tępo ząbkowane i mają dłu­ gość około 4-8 centymetrów. Mają jakby nasa­ dzony ostry wierzchołek i opatrzone są licz­ nymi nerwami bocznymi. Białe kwiaty o śred­ nicy 1 cm, dość kruche, na długich szypułkach zebrane są zwykle po 4-8, a nawet 12 w podbaldachy. Łuski pączkowe kwiatostanu od­ padają. Jajowaty owoc, wielkości mniej więcej grochu (5 mm), jest początkowo żółty, następ­ nie ciemnoczerwony, a później czarny. Siedlisko: Słoneczne i skaliste zbocza, świet­ liste lasy (zaroślowe lasy z dębem omszonym). Wiśnia wonna dobrze rośnie tylko

Różowate

w miejscach ciepłych i osłoniętych. Lubi glebę suchą i gliniastą, również lessową i preferuje podłoże bogate w wapń. W południowych gó­ rach, przede wszystkim w Alpach Południowych, można ją spotkać w miejscach zacisznych jesz­ cze na wysokości 1500, a nawet 1700 metrów. Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i niektóre południowe części Europy Środkowej; na północ od Alp tylko na nielicznych stanowis­ kach. W rozproszeniu występuje w Tyrolu, zdzi­ czała rośnie także w Austrii. W Niemczech rzad­ ko rozproszona w dolinie Górnego Renu i Duna­ ju oraz w dolinie AItmuhl. W Polsce hodowana tylko jako krzew ozdobny. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Mało przydatne, ponieważ w smaku są zbyt cierpkie albo gorzkie. Niekiedy bywają przerabiane na likier. Uwagi ogólne: Ponieważ wiśnia wonna zawie­ ra kumarynę, bywa gdzieniegdzie wykorzysty­ wana w perfumerii. Jej drewna używano daw­ niej w pracach tokarskich, jak również w prze­ myśle zabawkarskim.

Czeremcha amerykańska lub późnokwitnąca (Prunus serotina = Padus serotina) na fotografiach i Czeremcha zwyczajna (Prunus padus = Padus avium) Różowate Wygląd: Drzewo lub wielki krzew z pięknym czerwonym drewnem, wąską podłużną ko­ roną, krótkimi poziomo od­ stającymi gałęziami i gęstym ulistnieniem. Gatunek szybko rosnący. W swojej ojczyźnie, Ameryce Północnej, osiąga do 30 m wysokości. Liście skrętoległe, podłużno-lancetowate, zaostrzone, karbowano-piłkowane, skórzaste. Górna strona lśniąco ciemnozielona, dolna jaśniejsza, na ne­ rwie głównym owłosiona. Liście przebarwiają się w jesieni intensywnie żółto. Kwiaty w prosto wzniesionych, później przewieszających się gronach, mniejsze niż u czeremchy zwyczajnej. Jadalne, ale niezbyt smaczne czarnoczerwone owoce są wielkości grochu, z gładką pestką. Siedlisko: Najlepiej rośnie na próchnicznych, glebach, nie znosi gleb mokrych, niewrażliwa na spóźnione przymrozki i mrozy w zimie.

36

Rozmieszczenie: Dziko w Ameryce Północnej, w Europie zdziczała z uprawy. Okres kwitnienia: Czerwiec; dojrzewanie owo­ ców we wrześniu. Krajowa czeremcha zwyczajna (Prunus padus = Padus avium) jest wielkim krzewem lub drzewem do 10 m wysokości, Kora czarnoszara, później z popękaną korowiną, przy rozcie­ raniu ma zapach gorzkich migdałów. Rózgowate gałązki często zwieszające się. Skrętoległe liście eliptyczne z długim wierzchołkiem, ostro piłkowane, nagie pod spodem niebieskozielone; jesienne ubarwienie czerwone lub żó­ łte. Białe, mocno pachnące kwiaty zebrane w wielokwiatowe, zwisające grona, Kuliste pe­ stkowce wielkości grochu są błyszcząco czar­ ne, w smaku gorzkosłodkie. Siedlisko: Wilgotne równiny, łęgi nadrzeczne, do 1500 m n.p.m.; w Tatrach poniżej 1000 metrów. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Doj­ rzewanie owoców od lipca do sierpnia.

37

Morwa czarna (Morus nigra) Wygląd: Masywne drzewo do 15 m wy­ sokości, z gęstą koro­ ną o krótkich gałę­ ziach i brunatno-czerwonych gałązkach. Liście skrętoległe, na ogonkach, sercowato-jajowate, piłkowane, niekiedy także nie­ regularnie klapowane, do 15 cm długości i 10 cm szerokości, szczególnie na wierzchu szor­ stkie. Kwiaty małe, rozdzielnopłciowe, w kwia­ tostanach. Kwiaty męskie z 4 zielonkawymi, łuskowatymi, szorstkimi listkami okwiatu. Kwiaty żeńskie także z 4 listkami okwiatu i je­ dną górną zalążnią o 2 znamionach. Owocem są jednonasienne orzeszki. Kwiatostan w okresie owocowania wykształcony słabo maczugowato, bezszypułkowy. Na nim siedzą poszczególne kwiaty żeńskie, których listki okwiatu stają się soczyste i czarne. Tworzą one jadalny, podobny do jeżyny, zbiorowy owocostan. Słodkawe owoce są w smaku nie-

#

Oliwka europejska (Olea europaea) ^g Wygląd: Wiecznie M L jiw zielone drzewo, o wy| %^r sokości 2-10 m, z sęJJI^INL, katym, zwykle poJ|pCi|/^k^ kręconym i krzywym J M ^ ^ ^ pniem i delikatną, w ^ i słabo wykształconą W » koroną. Gałązki sza­ re z lancetowatymi, całobrzegimi liśćmi, które z wierzchu są ciemnozielone, a spodem - sre­ brzysto błyszczące i osiągają długość 4-10 centymetrów. Korona kwiatu biaława, zrośnię­ ta, z 4 rozchylonymi owalnymi łatkami i 2 wy­ stającymi pręcikami; kwiaty zebrane w małe, wzniesione kłębki. Owoc jajowaty, mięsisty, zielony do czarnego, z jedną pestką; owoce wielkości mirabelki. Siedlisko: Rośnie głównie w zaroślach typu makia, na glebach suchych, kamienistych, gdzie występuje także forma dzika z pniem rozgałęziającym się od nasady (krzewiasto), mniejszymi owocami i okrągławymi, o połowę mniejszymi liśćmi. Bywa nazywana oleasłrem. 38

Morwowate co mdłe i prawie nigdy nie bywają zbierane do spożycia. Kwiaty męskie są zebrane w kotki. Siedlisko: W terenach upraw; niekiedy w miej­ scach korzystnych dziczeje. Rozmieszczenie: Od Iranu po Kaukaz, w ob­ szarze śródziemnomorskim zadomowiona, w cieplejszych częściach Europy Środkowej sadzona. Uwagi ogólne: Morwa biała (Morus alba) two­ rzy w porze dojrzewania białe lub różowe (do czerwonofioletowych) soczyste owoce zbio­ rowe, które poza tym są takie same, jak u mo­ rwy czarnej. Czerwone są owoce zbiorowe morwy czerwonej (Morus rubra). Morwa była zawsze uprawiana przede wszystkim jako po­ karm dla gąsienic jedwabnika. Rozpowszech­ niła się w obszarze śródziemnomorskim dopiero wraz z hodowlą jedwabników.

Oliwkowate Oliwka często jest sadzona. Już w starożytno­ ści była najważniejszym drzewem uprawnym południowej Europy. Spotyka się ją do wyso­ kości 600-800 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całym obszarze śródziem­ nomorskim, gdzie oliwka jest powszechnie uważana za roślinę wskaźnikową klimatu śródziemnomorskiego. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Zapylana jest przez różne gatunki owadów, przy czym tylko jedna z dwóch komór zalążni tworzy oliwkę. Uprawianą oliwkę rozmnaża się bez­ płciowo za pomocą odrostów i sadzonek. Owoce: Konserwowane w soli i w occie oliwki są spożywane w południowej Europie do wielu dań. Głównie jednak pozyskuje się z nich oli­ wę, której zawartość w dojrzałych owocach wynosi do 50 procent. Jako roślina lecznicza - patrz str. 252.

39

Borówka czarna (Vacciniummyrtillus)

f

Wygląd: Silnie rozgałęziona krzewinka o wysokości 15-50 cm, z ostrokanciastymi, zielo­ nymi gałązkami, zwykle wzniesionymi. Liście jajowa­ te, zaostrzone, na brzegu de­ likatnie piłkowane i po obu stronach zielone, skrętoległe, na krótkich ogonkach. Kwiaty przeważnie pojedyncze, rza­ dziej po 2 w pachwinach liści; korona kulista lub dzwonko­ wata, około 5 mm szerokości, zielonkawoczerwono nabiegta. Owocami są kuliste jagody wielkości 5-8 mm, które z zewnątrz są niebie­ sko-czarne - dlatego również używaną nazwą jest czarna jagoda - ale zawierają silnie bar­ wiący czerwony sok.

Wrzosowate Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na połu­ dniu jednak występowanie ograniczone jest głównie do gór. Gatunek w Polsce rozpowsze­ chniony i częsty aż po piętro alpejskie; w ob­ szarach wybitnie wapiennych - rzadszy. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Znane pod regionalnymi nazwami boró­ wek, czernic, czarnych jagód albo zgoła „jagód" owoce dojrzewają od lipca. Dawniej w wielu leśnych okolicach mieszkańcy wyruszali groma­ dnie późnym latem, aby zarobkowo zbierać ja­ gody. Jeszcze dzisiaj są one zbierane na wielką skalę jako pożądany, bardzo wartościowy, dziki owoc. Szacuje się, że w dobrych latach zbiera się w Niemczech od 5000 do 10000 ton czarnych borówek. Przerabia się je na kompoty, marmo­ lady, soki i wino.

Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i szpilkowe, zarośla, wrzosowiska, zbiorowiska krzewinkowe; chętnie na podłożu kwaśnym, piaszczys­ tym, w górach - na kamienisto-gliniastym; do wysokości 2500 m n.p.m.

Pochodząca z Ameryki Północnej borówka ogro­ dowa (Vaccinium corymbosum) może dorastać 1,5 m wysokości. Jej owoce, wielkości grochu a nawet czereśni, mają sok nie barwiący na czerwono, jak u naszego dzikiego gatunku. Jako roślina lecznicza - patrz str. 250,

Borówka bagienna (Vaccinium uliginosum)

Wrzosowate

Wygląd: Krzewinka o wysoko­ ści 20—100 cm z krokwiastymi szarobrunatnymi gałązkami. Całobrzegie liście na krótkich ogonkach, odwrotnie jajowa­ te, od spodu niebieskozielone z wyraźnie występującym sia­ tkowatym unerwieniem, mają do 2 cm szerokości i do 4 cm długości. Białe lub czerwona­ we, dzbanuszkowate kwiaty zebrane są po 1-4 w szczyto­ wych gronach. Niebiesko oszronione jagody, często bardziej gruszkowate niż kuliste, mają - w przeciwieństwie do podobnych czarnych borówek - bezbarwny sok. Siedlisko: Torfowiska wysokie, bory bagienne i zatorfione zarośla; alpejskie formacje do 2500 m n.p.m.; na glebach kwaśnych. Rozmieszczenie: Północna Europa oraz góry Europy Środkowej i Wschodniej. W Niemczech tylko w Alpach rozpowszechniona, na przed­ górzu i w średnich górach występuje rzadko

i w rozproszeniu, poza tym przeważnie brak. W Polsce w rozproszeniu, ale rozpowszechnio­ na na całym niżu; w górach raczej w wyższych położeniach aż po piętro alpejskie. Skutkiem niszczenia torfowisk i utylizacji wilgotnych wrzosowisk borówka bagienna staje się w Eu­ ropie Środkowej stopniowo coraz rzadsza. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Borówka bagienna i borówka czarna są wprawdzie do siebie podobne, ale nie rów­ nie często wykorzystywane. Jadalne, lecz mdłe w smaku jagody borówki bagiennej, jeśli się ich zjadło większą ilość, mogą wywoływać nud­ ności, bóle głowy, torsje i zawroty głowy, a na­ wet stany oszołomienia. Te objawy zatrucia zjednały roślinie używaną również nazwę boró­ wki pijanicy. Suszonych jagód borówki bagien­ nej można jednak używać do przyrządzania herbatki, stosowanej przeciw biegunce i scho­ rzeniom pęcherza. Ponieważ dzisiaj istnieją le­ psze środki przeciw tym dolegliwościom, powinno się zaniechać zbierania borówki ba­ giennej - także ze względów ochroniarskich.

r 40

Cis pospolity (Taxus baccata)**

Cisowate

Wygląd: Gęsty krzew albo drzewo o wysokości 5-15, niekiedy do 20 m. Wiecznie zielone, płaskie liście, szpil­ kowate, do 3 cm długości, z wierzchu ciemnozielone, od spodu matowe i żółtozie­ lone. Kwiaty w pachwinach szpilek, rozmieszczone dwu­ piennie, męskie w małych żółtawych szyszkach, żeńs­ kie - pojedynczo. Czarne na­ siona otoczone są czerwoną, mięsistą osnówką, która jest jedyną nietrującą częścią rośliny. Siedlisko: Cieniste lasy górskie, skaliste zbocza; przeważnie na żyznych i wilgotnych glebach wapiennych, do 1800 m n.p.m. W Polsce również na niżu; górna granica występowania w Tatrach - 1300 m. Rozmieszczenie: Zachodnia i środkowa Euro­ pa, na północy do południowej Skandynawii. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Myszopłoch kłujący [Ruscus aculeatus)

Liliowate

Wygląd: Wiecznie zielony sztywny krzew, do około 1 m wysokości. Liście zredu­ kowane; zamiast nich wyras­ tają na gałązkach ostro jajo­ wate, skórzaste, liściokształtne pędy (fyllokladia). Na nich umieszczone są w pachwi­ nach małych liści kwiaty na krótkich sypułkach. Są one małe, białawe i mają po 6 płatków korony. Zalążnia górna, po dojrzeniu tworzy lśniącą, koralowoczerwoną, trującą jagodę. Siedlisko: Cieniste miejsca w luźnych zaroślach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; zadomowiona w zachodniej Francji, w Belgii i Anglii. W Polsce niekiedy hodowana jako roślina ozdobna. Okres kwitnienia: Od stycznia do kwietnia. Uwagi ogólne: Gałązki i płaskopędy utrzymują przez długi czas swą zieloną barwę.

42

Przęśl (Ephedra distachya)

Przęślowate

Wygląd: Krzew mały lub średniej wielkości, silnie rozgałęziony. Gałązki zie­ lone, rózgowate, z małymi, naprzeciwległymi, łuskowatymi liśćmi, które u nasady są parami połączone. Rośli­ ny dwupienne, z kwiatami męskimi albo żeńskimi. Kwiaty żeńskie małe, po­ łączone w szyszkowate kwiatostany; również kwiaty męskie w małych kwiatostanach na szypułkach. Listki okrywy kwiatów przy dojrzeniu stają się mięsiste i w końcu tworzą czerwoną jagodę pozorną; jest ona niejadalna. Siedlisko: Na suchych skalistych stokach. Rozmieszczenie: Europa Południowa, na pół­ noc po Francję, Szwajcarię i Węgry. Okres kwitnienia: Czerwiec. Uwagi ogólne: Nasiona przęśli nie są za­ mknięte w zalążni. Kolcorośl (Smilax aspera)

Liliowate

Wygląd: Pnącze trwałe, do 15 metrów wysokości. Pęd oskrzydlony, gładki lub roz­ maicie kolczasto-szczeciniasty. Liście skrętoległe, u nasady sercowate, lance­ towate do prawie trójkąt­ nych, suchoskórzaste. Ogonek różnie kolczasty, u nasady z dwoma wąsami. Kwiaty męskie i żeńskie rozdzielnie na różnych roś-1 linach, małe, zielonkawobiałe, zebrane w pę­ czki w pachwinach liści. Męskie z 6 pręcikami, żeńskie z trójkrotną górną zalążnia, która doj­ rzewając daje błyszczącą czerwoną do czar­ niawej jagodę. Siedlisko: Pnącze w zaroślach i w lasach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski. Okres kwitnienia: Czerwiec, lipiec. Uwagi ogólne: Tropikalne kolcorośle dostarcza­ ją surowców dla różnych środków leczniczych.

Konwalia majowa (Convallaria majalis)*

Liliowate

Obrazki plamiste (Arum maculatum)

Obrazkowate

Wygląd: Roślina o wysokości 10-25 cm, z podziemnie peł­ zającym kłączem. Liście długości 10-20 cm, szeroko lancetowate, wyrastają zwy­ kle po dwa, rzadziej po trzy, obok bezlistnej łodygi kwiato­ wej. Kwiaty białe, dzwoneczkowate, zwisające, zebrane w jednostronne grono na długiej łodyżce. Owoce dojrzewają jako kuliste, czerwono błyszczące jagody. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste; w Polsce głównie świetliste dąbrowy, bory mieszane i niektóre bory sosnowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, W Polsce w całym kraju na niżu pospolita, w górach rzadka. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące! Spożycie już paru jagód mo­ że spowodować śmierć.

Wygląd: Roślina o wysokości od 15 do ponad 30 cm, nie do pomylenia z innymi. Liście dtugoogonkowe, strzałkowate, często ciemnoplamiste, o dłu­ gości 10-20 cm. Kwiaty małe, bez okwiatu, ułożone na ko­ lbie, dołem żeńskie, powyżej męskie, a ponad nimi jeszcze - bezpłciowe. Cała kolba wraz z kwiatami otoczona jest podsadką przekształconą w pochwę, zielonkawobiałą, o długości 10-25 centymetrów. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne wielogatunko­ we lasy liściaste i zarośla na żyznej glinie. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce rzadka, w zachodniej części kraju i w niższych położeniach w Karpatach. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Owoce: Trujące! jagody dojrzewają we wrze­ śniu.

Irga rozesłana (Cotoneaster horizontalis)

Ostrokrzew kolczasty (llex aąuilolium)

Różowate

Wygląd: Krzew zrzucający liś­ cie na zimę albo wiecznie zielony, około 50 cm wysoko­ ści. Gałęzie rozłożone po­ ziomo i silnie rozgałęzione. Liście skrętoległe do 2 cm długości, prawie okrągłe lub szerokoeliptyczne, na szczy­ cie ostre lub z nasadzonym kolczastym kończykiem. Liś­ cie całobrzegie, z wierzchu ciemnozielone i błyszczące, pod spodem jaśniejsze i słabo owłosione; w jesieni przebarwiają się czerwono. Czerwo­ ne i białawe kwiaty wyrastają pojedynczo lub po 2 w pachwinach liści; 5 płatków korony, około 20 pręcików. Siedlisko: Słoneczne, kamieniste zbocza. Rozmieszczenie: Chiny, w Europie zdziczała. Okres kwitnienia: Maj, czerwiec. Owoce: Czerwone, kuliste jagody mączysto-mięsiste, niejadalne, z 3 orzeszkami.

44

Ostrokrzewowate (Aguifoliaceae)

Wygląd: Krzew lub drzewo o wysokości 2-10 m. Wiecznie zielone, skórzaste i ję­ drne liście są błysz­ czące, na brzegu cier­ nisto ząbkowane, 3-8 centymetrów długości. Kwiaty jednopłciowe, białe, przeważnie cztero-, rzadziej pięciokrotne; żeńskie kwiaty po 1-3,1 męskie licznie w pachwinach liści, Koralowoczerwony pestkowiec jest kulisty do jajowatego. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilkowe, zarośla; chętnie na glebach wilgotnych i kwaś­ nych. Często sadzony jako krzew ozdobny. Rozmieszczenie: W Europie Zachodniej i Połu­ dniowej, na północy aż do południowej Nor­ wegii. W Polsce dziko nie występuje; bywa sadzony jako krzew ozdobny. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące! Działają silnie przeczyszcza­ jące

Trzmielina zwyczajna (Euonymus europaea)

Melia, perski bez Trzmielinowate [Melia azedarach)

¥

Meliowate (Meliaceae)

t

Wygląd: Krzew o wy­ k Wygląd: Drzewo o wy­ sokości 2-6 metrów. Młode gatązki zwykle czterokanciaste, czę­ sto także oskrzydlo­ li sokości ponad 10 m. ne. Liście krzyżowo W^^**~ Liście bardzo zróżninaprzeciwległe, jajoy ^ cowane: dolne podwato-lancetowate, f ^ ^ ^ ^ wójniepierzaste, górzaostrzone, delikatnie ząbkowane, około 4-10 J0J ^ ^ B ^ ne słabiej podzielone, cm długości. Kwiaty czterokrotne z podłużny­ ' H ^ ^ ^ ^ wielkie - od 20 do 50 mi, zielonkawobiałymi płatkami korony, ' cm długości. Kwia­ skupione po 2-6 w pachwinach liści. Białe ty delikatnie liliowe, pachnące, zebrane w luźne nasiona otoczone pomarańczowoczerwoną wiechy w pachwinach liści. Poszczególne kwiaty osnówką, która staje się widoczna po pęknię­ obupłciowe, pięcio- lub sześciokrotne, z 10—12 ciu czerwonej, czworokanciastej torebki. pręcikami zrośniętymi u nasady; powstająca Siedlisko: Lasy i ich okrajki, zarośla, żywopło­ w ten sposób rurka jest jednostronnie rozcięta. ty i zakrzewienia śródpolne. Zalążnia umieszczona jest na płaskim krążku Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce miodnikowym. Owoc żółtawobrunatnoczerwony, pospolita na całym niżu i w niższych piętrach niejadalny. w górach. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Siedlisko: Na terenach uprawnych i w osiedlach. Owoce: Trujące! Zjedzone w większych ilo­ Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; ściach mogą spowodować śmierć. drzewo uprawiane we wszystkich cieplejszych regionach, pochodzi z południowej Azji. Wawrzynek wilczełyko Przestęp dwupienny Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Dyniowate (Daphne mezereum)** Wawrzynkowate [Bryonia dioica)

& Wygląd: Krzew o wysokości AJSLJ^ 30-150 cm z rózgowatymi, na ] P f j ( W | [ , szczycie ulistnionymi gatązS»Jfflp kami. Jasnozielone liście, od©•"^Jf^ wrotnie podłużno-lancetowa^ U i te, do 8 cm długości, rozwija•^WjL ją się dopiero po ukazaniu się kwiatów (z wyjątkiem pęcz& ^ H T ^ k w JJKyJn^ ° ''^c' znajdujących się na SigSf końcach gałązek). Różowo vy jjj zabarwione kwiaty o silnym " zapachu siedzą zwykle po 3 w pachwinach opadłych jesienią, zeszłorocz­ nych liści. Wszystkie części rośliny są trujące\ Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, także w górach, ziołorośla, piargi; w Tatrach do wysokości 1760 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce wszędzie na rozproszonych stanowiskach. Okres kwitnienia: Niekiedy w lutym, przeważ­ nie w marcu i kwietniu, rzadko aż do maja. Owoce: Dla dzieci mogą być śmiertelne!

Wygląd: Roślina pną­ ca z szorstko owłosio­ ną, łamliwą łodygą i burakowato zgru­ białym korzeniem. Za pomocą swoich nierozgałęzionych wą­ * sów w kształcie sprę­ żyny włosowej może osiągać długość 2-3 met­ rów. Liście na ogonkach, dłoniaste, z całobrzegimi lub grubo piłkowanymi odcinkami. Kwiaty zielonkawe do żółtawobiałych; żeńskie kwiatostany prawie siedzące w pachwinach liści, kwiatostany męskie na szypułach. Siedlisko: Żywopłoty i zakrzewienia śródpol­ ne, lasy łęgowe; chętnie na glebie wapiennej. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce rzadki, tylko jako zdziczały (z upraw ogrodowych). Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Owoce: Obok korzeni są to najbardziej trujące części rośliny; zatrucia mogą być śmiertelne.

47

Kalina koralowa (Yiburnum opulus)*

Przewiertniowate

Wygląd: Krzew o wy­ sokości 2-4 metrów. Liście naprzeciwleg­ łe, w zarysie okrągławe, trój- do pięcioklapowycli z zatokowo ząbkowanymi łatka­ mi. Białe kwiaty ze­ brane w podbaldachy o szerokości do 10 cm. Wewnętrzne kwiaty, wielkości 0,5 cm, są dzwonkowate, płodne; zewnętrzne, o średnicy 2 cm, kolisto rozpostarte, bezpłodne - stano­ wią powabnie dla owadów. Owoc kulisty, o wielkości do 1 cm, czerwony. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne okrajki leśne i zarośla; gatunek wapieniolubny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Nie­ mczech rozpowszechniona i przeważnie pospolita; w Polsce pospolita w całym kraju. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Słabo trujące! Wywołują mdłości! Jako roślina lecznicza -patrz str. 257. Dziki bez koralowy (Sambucus racemosa)

Przewiertniowate

Wygląd: Krzew wy­ sokości od 2 do pcw nad 4 m, z szaro fil­ cowatymi gałązkami. Liście niepodzielone, jajowate, na brzegu ostro ząbkowane, po­ marszczone, na spo­ dniej stronie gęsto filcowate, 5-12 cm długości. Kwiaty białawe, wielkości 5 mm, zebrane w pod­ baldachy do 10 cm średnicy, są - w przeciwień­ stwie do kaliny koralowej - wszystkie jednako­ wo wykształcone. Jajowate pestkowce są począ­ tkowo czerwone, później czarne. Siedlisko: Ciepłolubne zbiorowiska murawowo-leśne, skaliste zbocza, zarośla i okrajki lasów; na miejscach ciepłych; w Alpach do wysokości 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na półno­ cy tylko wtórnie zadomowiona. W Polsce hodo­ wana w parkach i ogrodach i niekiedy dziczejąca. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj.

Śnieguiiczką koralowa Przewiertniowate (Symphoricarpos orbiculatus)

• Wygląd: Krzew ponad \ trzymetrowej wyso­ kości. Rdzeń w ło­ dydze i gałęziach żółto-brunatny. Liście nieparzystopierzaste, obustronnie jasnozie­ lone, z 3-7 podłużno-lancetowatymi, piłkowanymi listkami. Zielonkawożółte małe kwiaty zebrane są w jajo­ wate lub stożkowate wiechy. Dojrzałe jagody są szkarłatnoczerwone. Siedlisko: Lasy górskie, okrajki leśne, polany, zręby; na glebach żyznych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Europa Środkowa, wtórnie zadomowiony także w Europie Północnej, W Polsce pospolity w Sudetach, Karpatach (po piętro kosówki) i na Podkarpaciu; poza tym prawdopodobnie tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Owoce: Dojrzewają późnym latem. Jagody trujące tylko z powodu nasion, sok - jadalny.

48

Kalina hordowina (Wburnum lantana)

Przewiertniowate

Wygląd: Krzew o wysokości 2 do 3 m, prosto wzniesiony, sztywny, obficie rozgałęziony. Liście naprzeciwległe, prawie owalne, całobrzegie, z wierz­ chu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze. W jesieni przebar­ wiają się na czerwono i wtedy opadają. Kwiaty dzwonkowa­ te, małe, białe i lekko różowo nabiegłe, zebrane licznie w pachwinach liści. Owoce ku­ liste (ponad 5 mm średnicy), purpurowoczerwone, pozostające długo na krzaku; są niejadalne. Siedlisko: W żywopłotach, niekiedy dziczejąca. Rozmieszczenie: Pochodzi ze wschodniej czę­ ści Ameryki Północnej. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia, jagody dojrzewają późną jesienią. Uwagi ogólne: Śnieguiiczką koralowa jest spok­ rewniona z zadomowioną u nas śnieguiiczką białą (Symphoricarpos albus).

m

wk

Wiciokrzew suchodrzew [Lonicera xylosteum) Kwiaty na str. 11. Przewiertniowate Wygląd: Krzew o wy­ sokości 1-3 metrów z miękko owłosionymi gałązkami. Liście z obu stron miękko owłosione, szerokoowalne, o długości 3-6 cm, na spodniej stronie szarozielone. Na wspólnej szypułce długości 1-2 cm siedzą parami kwiaty - z po­ czątku białe, później żółte. Jagody, zawsze sto­ jące ściśle jedna obok drugiej albo zrośnięte u nasady, są lśniąco szkarłatnoczerwone, Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, okrajki leśne, zarośla, żywopłoty i zakrzewienia śród­ polne, płoty; lubi raczej suche, wapienne i próchniczne podłoże; występuje do 1500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na niżu; w Sudetach i Kar­ patach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Trujące jagody wywołują torsje i biegunki.

Wiciokrzew pomorski (Lonicera periclymenum)!! * * * Przewiertniowate Wygląd: Wijące się pnącze krzewiaste, o wysokości do 4, a nawet 6 metrów. Linaprzeciwległej ; ście dolne krótkoogonkowe, górne siedzące i nie zrośnięte mię­ dzy sobą, jajowato-lancetowate, odwrotnie ja­ jowate, albo owalne, 4-10 cm długości. Kwiaty żółtawe, pachnące, do 5 cm długości, zebrane! w bezlistne główki na krótkich szypułkach. Owoce słabo trujące. Siedlisko: Okrajki leśne, lasy liściaste, mieszane i łęgowe. Rozmieszczenie: Głównie zachodnia i środko­ wa Europa, od południowej Skandynawii do środkowych Włoch i Grecji. W Polsce rzadko, prawie wyłącznie na Pomorzu, poza tym nieli­ czne stanowiska w zachodniej części kraju. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec.

Wiciokrzew przewiercień (Lonicera caprifolium) Przewiertniowate

Psianka słodkogórz (Solanum duicamara)

Wygląd: Krzew wijący się, do 4 lub 6 m wy' sokości. Liście na­ przeciwległe; na pę­ dach kwitnących naj­ wyższa para liści jest u nasady tarczowato zrośnięta. Żółtawobiałe, często czerwonawo nabiegłe kwiaty ze­ brane są w główkowate okółki, każdy z nich jest podparty listkiem podsadkowym. Lśniąco czerwone, niejadalne jagody nie są między sobą zrośnięte. Siedlisko: Żywopłoty, lasy i zakrzewienia śród­ polne; częściej sadzony w ogrodach jako krzew ozdobny. Rozmieszczenie: Pochodzi pierwotnie z po­ łudniowo-wschodniej Europy; obecnie zadomo­ wiony w licznych regionach Europy Zachodniej i Środkowej. W Polsce często hodowany i cza­ sami dziczejący. Okres kwitnienia: Od maja do lipca.

Wygląd: Półkrzew wy­ sokości od 30 do ponad 200 cm z łody­ gą zdrewniałą u nasa­ dy, zwykle czepiający się, rzadko również płożący. Liście na ogonkach, jajowato-lancetowate, najwyższe często oszczepowate albo uszaste. Kwiaty fioletowe z 5 rozpostartymi płatkami, zebrane w wiechowate podbaldachy. Jagody jajowate, lśniąco szkarłatnoczerwone. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne zarośla i ży­ wopłoty; na glebach bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym niżu i w niższych piętrach w górach.

50

Psiankowate

Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Torsje, biegunka i kurcze to niektóre objawy, występujące po spożyciu trujących]*gód. Są one w smaku początkowo gorzkie, ale potem słodkie (stąd nazwa!).

51

Czworolist pospolity (Paris guadrifolia) Liliowate Kokoryczka wonna (Polygonatum odoratum) Liliowati JaSć Wygląd: Roślina o /Mm\ wysokości 10 do 40 Wygląd: Łodyga ostrokanciasta, o wysokości 20-40 cml przeważnie łukowato zwie­ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ s z c z y c i e której znajszająca się. Ustawione w dwu ^ ^ " f i B a H i S r d u j e się jeden okótek szeregach skrętoległe liście f f f l f i j ^ z 4 (rzadko 3 albo 5) są szeroko eliptyczne do ^kjW liśćmi. Eliptyczne liowalno-lancetowatych *^ ście o długości do 10 i z reguły nieco wzniesione cm mają siatkowate unerwienie, co jest wyjąt­ ku górze. Kwiaty białe, pach­ kiem w rodzinie liliowatych; poza tym kwiat nące (stąd nazwa), z rąbkiem jest czterokrotny z ośmio- lub dziesięciolistna szczytach działek, do 2 cm nym okwiatem. Jagoda, mniej więcej wielkości długości; często pojedynczo, czereśni, może być ciemnoniebieska albo na­ a czasami po dwa, w pachwinach liści. Jagody wet czarna. niebieskawoczarne, 6 mm w średnicy. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i łęgowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjąt­ Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane (bu-j kiem południowego wschodu. W Polsce pospo­ ki, dęby i in.), również bory mieszane i świeże bory sosnowe; kamieniste i zakrzewione zbocza. I lity w całym kraju. Okres kwitnienia: Maj i ewentualnie czerwiec. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce Owoce: Jagody są trujące!, jak wszystkie czę­ dość pospolita na niżu, rzadka w górach. ści tej rośliny. Po ich spożyciu występują bie­ Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: tru­ jące! gunki, kolki i zawroty głowy.

f

Kokoryczka wielokwiatowa [Polygonatum multiflorum)

Wawrzyn szlachetny (Laurus nobilis) Wawrzynowate Liliowate

^»^ Wygląd: Roślina o wysokości * 5 % | | j j | 30-70 cm z łodygą w przekroju / f f i w j j j l f okrągłą i dwurzędowo skręJ | | | r k w toległymi liśćmi, które są roziMĘMfJ łożone w jednej płaszczyźnie. Jmfflm Jajowate lub owalne liście fTmmW mają 5-12 cm długości. Kwiaty v i i rurkowato-dzwonkowate, biaJMIJ łe, na brzegu zielonkawe, po ĘĘt 2-5 w pachwinach liści. JagoJf dy początkowo czerwone, póż* niej czarnoniebieskie. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste i mieszane; w Polsce przeważnie w grądach, na luźnych, próchnicznych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na pół­ nocy aż do południowej Skandynawii. W Po­ lsce wszędzie pospolita. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Zapylać je mogą tylko trzmiele, które mają długą rurkę gębową. Ciemnoniebieskie jagody są trujące! 52

^SśS&Ę /WMSĘM /^^^^m /|§|P^li§r /«m!^0r ,wĘS0^ JP*^

Wygląd: Wiecznie zielony krzew lub drzewo, mogące osią9aó wysokość ponad 1 m " i wiek powyżej 100 lat. Liście lancetowate, na brzegu f faliste, do 3 cm sze­ rokości i do 10 cm długości, przy rozcieraniu dają silny aromatyczny zapach. Kwiaty żółte, zebrane po 4-6 w pachwinach liści; męskie z 8-12 pręcikami, żeńskie z jedną zalążnią i 2-4 niepłodnymi pręcikami. Siedlisko: Żywopłoty i zakrzewienia śródpol­ ne, zbocza, częste drzewo ozdobne. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski aż do południowych Alp, głównie nad jeziorem Garda. Okres kwitnienia: Marzec i kwiecień. Uwagi ogólne: Znany także pod nazwą drzewo bobkowe. W starożytności wieńcami z wawrzy­ nu byli odznaczani poeci i zwycięscy wodzowie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 260.

Czerniec gronkowy (Actaea spicata)

Jaskrowate

Wygląd: Roślina o wy­ sokości 30-60 cm, bez liści odziomko­ wych. Długoogonkowe, podwójnie trój­ dzielne, pierzaste li­ ście łodygowe osią­ gają długość od 20 do 30 centymetrów. Wydzielają ostry, nieprzy­ jemny zapach przy rozcieraniu w palcach. Ma­ łe, białe kwiaty zebrane są w gęste, jajowate grona. Owocem jest jagoda - początkowo zie­ lona, następnie lśniąco czarna. Siedlisko: Cieniste lasy liściaste. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, jednak na zachodzie przeważnie w górach. W Polsce w całym kraju na niżu i w piętrze regla dolnego. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Owoce: Trujące!

Laurowiśnia wschodnia (Prunus laurocerasus)

Różowate

Wygląd: Krzew wiecznie zielony, do 6 m wysokości. Liście skrętoległe, duże, od­ wrotnie jajowate, piłkowane, nieopadające; przypominają wawrzyn - są skórzaste i lśniąco ciemnozielone. Kwiaty zebrane w wypros­ towane grona, białe, z 5 płat­ kami korony i jedną jednonasienną zalążnią. Owoc kulisty do jajowatego, czarny; pestka jajowata, zaostrzona. Owoce nie mają glikozy­ dów kwasu pruskiego, są one jednak zawarte w otoczonych pestką nasionach, które z tego powodu są trujące. Siedlisko: Zarośla.

Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Obficie pro­ dukowany pyłek przywabia przede wszystkim chrząszcze, pośredniczące w zapylaniu.

Rozmieszczenie: Południowo-wschodnia część obszaru śródziemnomorskiego aż do Turcji; u nas uprawiana jako roślina ozdobna. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Na surowo liście są trujące.

Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica)

Kruszyna pospolita [Frangula alnus = Rhamnusfrangula)* Szakłakowate

Szakłakowate

Wygląd: Krzew do 3 m wyso­ kości albo drzewo do 8 m wy­ sokości z czarniawą korą i prostymi lub wznoszącymi się gałęziami. Końce gałązek zwykle cierniste. Liście na­ przeciwległe, długości 3-6 cm, okrągławe do szerokojajowatych, na brzegu delikat­ nie karbowano-piłkowane, z 3-5 parami nerwów, wybie­ gających łukowato w kierunku wierzchołka. Niepozorne, żółtawozielone, czterokrotne kwiaty zebrane są po 2-8 w kłę­ bki w pachwinach liści. Niebiesko-czarne pest­ kowce są trujące! Siedlisko: Świetliste lasy, okrajki leśne, zakrzewienia śródpolne, stoki. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Europa. W Polsce wszędzie, rzadszy w niż­ szych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec.

54

Wygląd: Krzew wysoki na 1-3 metrów z szarobrunatną korą mającą szaro-białe wałeczki korkowe, Liście skrętoległe, całobrzegie, okrągławe do jajowato-eliptycznych, 2-5 cm długości. Niepozorne, pię­ ciokrotne kwiaty, zielonkawobiałe, są zebrane po 2-10 w pachwinach liści. Kulisty pestkowiec ma 5-8 mm śred­ nicy; początkowo czerwo­ ny, później ciemnoniebieski lub czarno-fioletowy. Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane, okrajki leśne, lasy łęgowe i torfowiska, olsy i zarośla wierzbowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym niżu i w niższych piętrach górskich; w Tatrach do 900 m n. p. m. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Owoce: Słabo trujące! Jako roślina lecznicza - patrz str. 249.

Ligustr pospolity [Ligustrum wlgare) Oliwkowate Winobluszcz trójdzielny (Parthenocissus tricuspidata) Winoroślowate Wygląd: Gęsty krzew do 5 m wysokości. Liście naprze­ Wygląd: Zdrewniała ciwległe, jajowato-lancetowate, roślina pnąca, osiąga catobrzegie i skórzaste, długo­ wysokość wielu met­ ści 5-8 cm, nierzadko przetrzy­ rów. Liście al' mujące zimę w stanie zielo­ wyrastają z węzłów, nym. Matę, biate kwiaty o słod­ pojedynczo i wtedy kim zapachu, z czterokrotną, naprzeciwko liścia płasko rozpostartą koroną, stoi wąs czepny lub zebrane są w szczytowe wie­ kwiatostan, albo wyrastają po dwa naprzeciwle­ chy 4-6 cm długości. Owocem głe. Są dłoniastodzielne, zaostrzone, trzyklapojest okrągława, czarna jagoda. we lub trzylistkowe, gładkie błyszczące, z wyra­ Siedlisko: Świetliste lasy liściaste i mieszane, źnymi mocnymi ogonkami. Wąsy rozgałęzione, okrajki leśne, zarośla, słoneczne zbocza, za­ delikatne, na końcach mają płaskie tarczki przy-j krzewienia na pastwiskach, lasy łęgowe. czepne. Kwiaty małe, zielone, 4-5-krotne, w sub-j Rozmieszczenie: Prawie cała zachodnia i po­ telnych wiechach. Małe, niebiesko-czarne lekko] łudniowa Europa, na północy po południową oszronione jagody są niejadalne. Skandynawię. W Polsce w stanie dzikim rzad­ Siedlisko: Okrajki lasów liściastych, przy do­ ko, często sadzony (ulubiony krzew na żywo­ mach i drzewach. Rozmieszczenie: Dziko w Azji płoty) i niekiedy dziczejący. Wschodniej, u nas zdziczały. Okres kwitnienia: Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Czerwiec. Uwagi ogólne: Winobluszcz pięciolistOwoce: Silnie trujące!Powodują zapalenie je­ kowy (Parthenocissus quinquefolia) ma liście lit, kurcze i torsje. dłoniasto złożone z 6-7 eliptycznymi listkami. Bluszcz pospolity (Hedera helix)** Araliowate

Bażyna czarna (Empetrum nigrum)

Wygląd: Wiecznie zielona, drewniejąca roślina (liana), pełzająca po ziemi albo wspi­ nająca się za pomocą korzeni czepnych do 20 m wysokości. Liście pędów kwiatonośnych jajowato-rombowate i długo zaostrzone; liście pędów niekwitnących trój- lub pięciokątne klapowane i ustawione w dwu rzędach. Niepozorne, zielonkawe kwiaty zebrane w pojedyncze, półkuliste baldachy. Kuliste owoce czerwonawofioletowe, później ciem­ nobrunatne a na koniec niebiesko-czarne. Siedlisko: Lasy, skały, mury, ruiny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniony na niżu i w niż­ szych piętrach górskich. Okres kwitnienia: Wrzesień i październik. Owoce: Silnie trujące! Dla dzieci śmiertelnie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255

Wygląd: Krzewinka o wysoko­ ści 20-50 cm z płożącymi się pędami, mogącymi tworzyć rozległe dywany. Błyszczące, prawie siedzące liście, na spodniej stronie z głęboką podłużną bruzdą, są na brze­ gu zwinięte, szpilkowate, 3-4 razy dłuższe niż szersze. Nie­ pozorne kwiaty, zabarwione różowo lub purpurowe, są jednopłciowe. Owocem jest czarno polyskująsy pestkowiec wielkości 5 mm, przypo­ minający jagodę. Siedlisko: Torfowiska i wrzoso­ wiska, alpejskie murawy, wydmy, lasy szpilkowe (zwłaszcza bory sosnowe); wymaga gleby kwaś­ nej, piaszczystej i luźnej. Rozmieszczenie: Europa Północna i Środ­ kowa. W Polsce pospolita na wybrzeżu, nie-| rzadka na pojezierzach i w wyższych piętrach Sudetów i Karpat. Okres kwitnienia: Maj i cze­ rwiec. Owoce: Niejadalne.

Bażynowate

9 ¥ Jagody niejadalne

WJ,

Si

'^SflflT

Kim

Dereń świdwa (Cornus sanguinea) Dereniowate

Wiciokrzew czarny (Lonicera nigra)

Przewiertniowate

Wygląd: Krzew o wysokości Wygląd: Krzew o wy­ 2-5 m z brunatnozielonymi, sokości 1-2 m, wy­ często czerwonawo nabiegprostowany, nagi. Li­ tymi gałązkami, które w jesie­ ście jajowato-podłużni i zimą są krwistoczerwone. ne do szerokojajoLiście jajowate, obustronnie watych, zwykle krót­ zielone, długości od 5 do ko zaostrzone. Bla-j 8 cm, z trzema lub czterema, doróżowe lub biała-, a często pięcioma parami ne­ we kwiaty umieszczone są po dwa na wspól­ rwów. Białe, czterokrotne nej szypułce długości 2-4 cm. Jagody czarne, kwiaty zebrane są w płaskie niebieskawo oszronione. podbaldachy. Kuliste, niebie­ Siedlisko: Lasy górskie, lasy w parowach, lasy sko-czarne pestkowce przypominają jagody. mieszane obszarów górskich, zarośla, luźne sku­ Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, zarośla, pienia krzewów; chętnie na glebach wilgotnych okrajki lasów, i zakrzewienia śródpolne. i ubogich w wapń; w górach do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Zachodnia i Środko­ Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce wszędzie rozpowszechniony, ró­ wa, jednak tylko w wyższych położeniach i gó­ wnież w niższych piętrach górskich. rach. W Niemczech występuje w rozproszeniu Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. w Apach i średniogórzach. Owoce: Uważane są za niejadalne. Nasiona Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. mogą być przerabiane na olej wykorzystywa­ .Owoce: Jagody, prawdopodobnie trujące, wy­ ny przy produkcji mydła. wołują zwykle silne torsje i biegunkę. Wiciokrzew błękitny [Lonicera coerulea)

Dziki bez hebd Przewiertniowate

Wygląd: Krzew o wy­ sokości 1,0-1,5 lub nawet 2 metrów. Li­ ście jajowatookrągławe do podłużnych, 2 do ponad 5 cm dłu­ gości. Kwiaty wiel­ kości 1,5 do 2 cm za­ wsze po dwa na jednej wspólnej szypułce o długości najwyżej 1 cm; zalążnie i owoce każdej pary kwiatów są całkowicie lub co naj­ mniej prawie całkowicie zrośnięte ze sobą. Owocami są czarno-niebiesko oszronione jagody; prawdopodobnie trujące! Siedlisko: Wilgotne lasy górskie, torfiaste bory szpilkowe, zbiorowiska krzewinkowe, krzewinkowe torfowiska wysokie, piętro kosówki; uni­ ka podłoża wapiennego. Rozmieszczenie: Europa Północna i góry Eu­ ropy Środkowej. W Polsce w stanie dzikim nie występuje. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec.

58

(Sambucus ebulus)

Przewiertniowate

Wygląd: Roślina zie­ lna, o wysokości 50-200 cm, o odra­ żającym zapachu. Liście pierzaste z de­ likatnie piłkowanymi, lancetowatymi listka­ mi; przylistki podob­ ne do liści, lancetowate, pitkowane. Kwiaty małe, białe lub różowo zabarwione, z czer­ wonymi pylnikami, zebrane w podbaldachy o wielkości 7-10 centymetrów. Owoc kulisty, wielkości 4 mm, czarny. Siedlisko: Polany leśne, zręby, zarośla; chęt­ nie na glebach wilgotnych, kamienistych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa, w południowej Skandynawii i na Wyspach Brytyjskich zadomowiony. W Polsce dość czę­ sty w południowej części kraju. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Trujące! Jako roślina lecznicza - patrz str. 260.

59

Pokrzyk wilcza jagoda (Atropa belladonna)**

Psiankowate

Wygląd: Roślina o wy­ sokości 50-150 cm, bogato rozgałęziona. Liście całobrzegie, jajowate, długości do 15 cm, w obrębie kwiatostanu zbliżone parami, przy czym zawsze jeden liść jest większy niż drugi. Kwiaty pojedyncze w pachwinach liści, z dzwonkowatą koroną długości 2,0-2,5 cm, zabarwioną z ze­ wnątrz brunatnofioletowo a wewnątrz żółtozielono. Owocem jest czarno błyszcząca jagoda. Siedlisko: Lasy liściaste i mieszane, zręby. Chętnie na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce dość częsta na Podkarpaciu i w niższych piętrach Karpat i Sudetów; rzadko na wyżynach. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Owoce: Jagody są tak trujące, że już 3 lub 4 sztuki mogą być dla dzieci śmiertelne.

Psianka czarna (Solanum nigrum)

Psiankowate

Wygląd: Roślina o wy­ sokości 10 do 60 cn^ z rozgałęzionymi łoH dygami, które nie są. jak u podobnej psia nki żółtej, owłosione gęsto, a nawet kutnerowato, lecz wydajaj się prawie nagie albo co najwyżej luźno owło­ sione. Liście, zatokowo ząbkowane lub całon brzegie, są trójkątnie jajowate do lancetowaJ tych. Białe kwiaty z płasko rozpostartą pięcio płatkową koroną są zebrane w luźne kwiato stany. Dojrzałe jagody są zwykle czarne, rza^ dziej także zielonkawożółte. Siedlisko: Gruzowiska, ogrody, pola uprawne; chętnie na zasobnych w azot glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polscel wszędzie pospolita, rzadsza w wyższych poło­ żeniach. Okres kwitnienia: Od czerwca do październi-i ka. Owoce: Trujące!

Jemioła pospolita (Wscum album) Gązewnikowate Śnieguliczka biała (Symphoricarpos albus = S. rivularis) Przewiertniowate Wygląd: Wiecznie zielony krzew o wysokości 20-80 cm, Wygląd:Krzew o wysokości który jako półpasożyt rośnie 1-3 m, nagi, z cienkimi, czwona drzewach. Skórzaste, rokanciastymi gałązkami. Li­ lancetowate do łopatkowatych ście niebieskawozielone, szeliście zebrane są zawsze po rokoowalne do okrągławoelidwa na końcach widlastych ptycznych, około 4 cm dłu­ gałązek. Kwiaty niepozorne, gości, pojedyncze lub kla-j żółtawe w siedzących, powane. Zabarwione różo­ szczytowych podbaldachach. wo, dzwonkowate kwiaty Owoc jest podobny do jagody (około 5 mm) , zebrane są (owoc pozorny), zależnie od w szczytowe nibykłosy. Owo­ podgatunku i rośliny gospodarza różnej wiel­ cami są kuliste, białe jagody kości, zabarwiony biało albo żółtawo. z woszczynowato-piankowatym miąższem. Siedlisko: Zależnie od podgatunku - na drze­ Siedlisko: Często sadzona w ogrodach i jako wach liściastych oraz na szpilkowych. żywopłot. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ Rozmieszczenie: Pochodzi z Ameryki Północ­ wa, na północy aż do południowej Skandyna­ nej. Od dawna spotyka się ją jako roślinę wii. W Polsce wszędzie, miejscami pospolita. uprawną lub zdziczałą w wielkiej części Euro­ Okres kwitnienia: Od marca do maja. py Środkowej, w tym także w Polsce. Obecnie Rozmnażanie: Trujące jagody są roznoszone całkowicie zadomowiona, ale jeszcze stosun­ głównie przez drozdy. kowo rzadka w naturalnym środowisku. Jako roślina lecznicza - patrz str. 253. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia.

60

Dziko rosnące warzywa

Pop wej na górze: mlecz; na dole: czosnek niedźwiedzi

Naturalne kompleksy przyrodnicze w kra­ jach wysoko uprzemysłowionych mogą po­ zostać zachowane tylko wtedy, gdy ludzie będą kultywować żywy i pozytywny stosu­ nek do środowiska naturalnego. Znawcy ziół na pewno jeszcze nigdy nie przyczynili się do wytępienia lub zagrożenia jakiegoś gatunku roślin. Kto naprawdę stara się dzi­ kie rośliny poznać i kto je wykorzystuje w celach niezarobkowych - ten jest im również przychylny. Chroni się to co się ceni. Żadnej z naszych krajowych dziko rosnących roślin wykorzystywanych jako sałatka lub jarzyna nie można masowo spożywać lub sprzedawać; nie grozi im zatem wytępienie. Dzikie rośliny, które znajduje się pojedynczo lub tylko w małych grupach, powinny być pozostawione, aby nie naruszyć równowagi w ich siedliskach. Większość przedstawionych poniżej roślin jadalnych rośnie w wielu miejscach maso­ wo i obficie, jak na przykład uporczywy chwast ogrodowy podagrycznik, gorczyca polna (ognicha), różne gatunki łobody i ostrożenia, krwawnik, mniszek, różne ga­ tunki babki czy pokrzywy. Tym roślinom chyba nigdy nie zagrozimy, nawet przy re­ gularnym ich zbieraniu, na żadnym z ich kosmopolitycznych siedlisk. Nasza seria leksykonów przyrodniczych obejmuje gatunki ogólnoeuropejskie ró­ wnież z obszaru śródziemnomorskiego. Niektóre dzikie rośliny tego ciepłego regio­ nu klimatycznego są tam z dawien dawna używane jako jarzyny, osiągają jednak na południe albo na północ od Alp i Karpat naturalną granicę swego rozmieszczenia. Dlatego są one u nas rzadkie lub brak ich zupełnie, nawet bez ingerencji człowieka. Na przykład, czosnek grzebieniasty należy w Niemczech i w Polsce do botanicznych 62

skarbów i jest u nas całkowicie chroniony. Żaden prawdziwy miłośnik przyrody niej będzie go tu zrywał i jadł, podczas gdy w południowej Europie jest on użytkowany! tak, jak inne gatunki rodzaju Allium - bez zagrożenia dla swojego gatunku. Ponieważ nasze leksykony przyrodnicze ukazują się także w krajach Europy Południowej, nie] można było pominąć takich roślin, której tam słusznie są używane jako dzikie wa­ rzywa. Przy zbieraniu dziko rosnących warzyw ce­ lowe jest pobieranie ich części po trochuj z wielu roślin tak, aby mogły one dalej rosnąć nawet po intensywnym zbiorze li­ ści. Nie dotyczy to niektórych roślin wystę-j pujących masowo, jak choćby mniszek. W jego przypadku wycina się nożem młodą rozetkę liściową nawet z małą częścią ko­ rzenia, co w żadnym razie nie niszczy tej: żywotnej rośliny, a przeciwnie, pobudza do] niezwłocznego odrastania z silnego korze­ nia palowego. Większość dzikich warzyw zbiera się wiosną i wczesnym latem. Tkanki roślinne są wtedy jeszcze soczyste i delikatne, zawierają stosunkowo dużo białka, podczas gdy w pełni lata i jesienią stają się one sztywniejsze i bardziej suche. W tym czasie wiele roślin wytwarza łody­ gi, zdolne do uniesienia swoich kwiatosta­ nów i owocostanów. Łatwo strawne zwią­ zki cukrowe i białkowe zielonych tkanek roślinnych przekształcają się wtedy w tkankę wzmacniającą z niestrawnego błonnika. Na wiosnę mamy największe za­ potrzebowanie na świeżą zieleń z jej wita­ minami, związkami mineralnymi i mik­ roelementami i wtedy mamy także najsil­ niejszą potrzebę kontaktu z budzącą się przyrodą.

Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum) Wygląd: Roślina trwała o wy­ sokości 50 cm, która - szcze­ gólnie po przekwitnieniu - wy­ raźnie pachnie, czosnkiem. Cebula bardzo wąska, podłuż­ na, do 6 cm długości, przewa­ żnie bez cebul przybyszowych lub tylko z bardzo nielicznymi. Błony cebulowe przezroczys­ te, białawe lub żółtawe, na ko­ niec zanikające, z wyjątkiem paru szczecin. Łodyga wypro­ stowana, zwykle trójkanciasta, pełna, tylko u dołu ulistniona. Liście odziomkowe (w liczbie 2-3), na długich ogonkach, płaskie, eliptyczno-lancetowate, zaostrzone, u nasady zwęża­ jące się w ogonek, „odwrócone", tzn. górną stroną zwrócone ku ziemi. Kwiaty białe w płas­ kich, luźnych, 6-20-kwiatowych nibybaldachach; 2-3 listki okrywy mniej więcej tak długie jak szypułka, jajowate, podłużne, wcześnie opadające. Szypułki wzniesione, proste, około 2 cm długości. Sześć działek okwiatu, w dwu Czosnek złotożółty (Allium moly) Wygląd: Roślina trwała, do 35 cm wysokości, łodyga wy­ prostowana, kanciasta. Ce­ bula prawie kulista, do 2,5 cm średnicy, z suchą łupiną. Liś­ cie odziomkowe, podłużno-lancetowate do lancetowa­ tych, z wyraźnym nerwem na spodzie, szarozielone. Żółte, zewnątrz zielonkawo zna­ czone kwiaty zebrane są ™ w wielokwiatowe, kanciaste lub koliste nibybaldachy o średnicy do 7 cm, które albo wcale nie zawierają cebulek, albo - jednak rzadziej - mają nieliczne kwiaty i wy­ kształcają cebulki. Okrywa dwuklapowa, krót­ sza niż szypułki, trwała. Szypułki wyprostowa­ ne, do 35 mm długości, ale nierówne. Okwiat w kształcie gwiazdy; jego 6 działek jest ułożo­ nych w dwu okółkach: 3 zewnętrzne są elip­ tyczne, wewnętrzne - odwrotnie lancetowate, spiczaste. Pręcików 6, krótszych od okwiatu, nitki pręcików żółte, pojedyncze. Zalążnia gór64

Liliowa' okółkach; lancetowate, zaostrzone, odstającą Pręciki w liczbie sześciu są o połowę krótsze od działek okwiatu; połączone tylko u nasady. ZalaJ żnia górna, z trzech owocolistków. Szypułki owoców poniżej torebki są silnie nabrzmiałe. I Siedlisko: Rozproszony, ale rośnie w wielkie! skupieniach, w cienistych i bogatych w prócłij nicę lasach liściastych, w łęgach, parowach, nad strumieniami Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, rzadka w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. I Zastosowanie: Młode liście zebrane przed kwit­ nieniem nadają się, drobno posiekane, do sałal tek, sosów, zup i jarzyn. Ich czosnkowy smali jest łagodniejszy niż u czosnku ogrodowego i spożywany w umiarkowanych ilościach nie wywołuje przykrego zapachu. Również większą liście czosnku niedźwiedziego pozostają aż doi kwitnienia tak mięsiste i delikatne, że można je spożywać jako surówkę witaminową. Dla ochrony dzikiego czosnku należy z każdej rośliny pobierać tylko 1-2 liście. Liliowate na, trójkomorowa, niekanciasta. Torebka otw czona przylegającymi przetrwałymi listkami okwiatu. Siedlisko: Cieniste skały górskie. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Francja i wschodnia Hiszpania. Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Młodych liści, drobno posieka-] nych używa się tak jak innych ziół czosnkowatych jako przyprawy do sałatek, zup i potra z jarzyn. Cebula, o silnym zapachu czosnku używana jest tak jak czosnek. Uwagi ogólne: Obok wielu innych spokrewnio nych gatunków, kwitnących różowo, ciemno­ czerwone a także niebiesko, szczególnie czo snek złotożółty spotyka się w ogrodach jako roślinę ozdobną. Najbardziej znanymi ga-j tunkami uprawnymi są jednak cebula kuchen na (Allium cepa), czosnek pospolity (A. salivum), por czyli czosnek zimowy (A. porrum), uchodzący za najłagodniejszy gatunek, szczy­ piorek (trybulka) (A. schoenoprasum) oraa szalotka (A. ascalonicum).

^••^••••1

65

Czosnek grzebieniasty (Allium carinatum)!! Wygląd: Roślina trwała, do 60 cm wysokości. Cebule z łuską podłużnie włóknistą, zwykle ciemno zabarwioną. Łodyga wyprostowana, obła. Liście wąsko lub szeroko równowąskoeliptyczne, prawie pła­ skie, z wierzchu słabo rynienkowate, z tępym wierzchoł­ kiem; brzeg gładki lub bardzo delikatnie ząbkowany, spód liścia z 3-5 wydatnymi nerwami. Kwiaty różowe do ciemnofioletowych są zebrane w dość duże, luźne, wielo­ kwiatowe nibybaldachy, które zwykle zawiera­ ją także cebulki. Czasami rozwijają się w baldachach tylko cebulki, a kwiatów brak. Okrywa dwuklapowa, zwykle dłuższa niż baldach. Szypułki są cienkie, do 4 cm długości, zwisające. Działki okwiatu, w liczbie 6, ułożone w dwu okółkach, są odwrotnie jajowate, zaokrąglone, na wierzchołkach zagięte ku sobie, z ostrym grzbietem. Pręcików 6, prawie dwa razy tak

Liliowat długich jak okwiat. Zalążnia górna, z 3 owoc listków. Owocem jest torebka, Siedlisko: Na kamienistych, zakrzewionych miejscach, na brzegach lasów i dróg, na wrz sowiskach i torfowych łąkach; w górac, dochodzi do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Rozproszony w Europie Po| łudniowej i Zachodniej; w Europie Środko rzadki, na północy do południowej Szw i Wysp Brytyjskich. W Polsce bardzo rza tylko w Bielinku nad Odrą, na Śląsku i w okol j cach Krakowa. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Zastosowanie: Jak czosnek niedźwiedź: W Europie Środkowej, nie wolno go zbierać. Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie m czosnek warzywny (Allium oleraceum), któr go liście są półobłe, a z wierzchu rynienkow te; jego białawozielone lub brunatnoczeij wonawe działki okwiatu są prawie tak sama długie jak pręciki. Typowy zapach wszystkicrl tych gatunków pochodzi od eterycznego olejk: czosnkowego.

Zielistka czerwona lub wiechowata (Asphodelus ramosus) Wygląd: Roślina trwała do 1,5 metra wysokości, z krótkim kłączem i mięsisto zgrubia­ łymi korzeniami w kształcie buraków. Łodyga jest wypros­ towana, pełna, bezlistna, przeważnie bardzo bogato rozgałęziona, przy czym gałą­ zki boczne są mniej więcej takiej samej długości jak pęd główny. Wszystkie liście są odziomkowe, wąskoliniowate, do 40 cm długości i około 3 cm szerokości, płaskie, na szczycie zaostrzone, z lekko za­ znaczonym kilem; u nasady błoniasto obejmu­ ją łodygę. Liczne białawe lub lekko różowe kwiaty zebrane są w bardzo gęstych szczyto­ wych wiechach. Przysadki trwałe, bladozielo­ ne lub skórkowate, później brunatniejące. Szypułki podzielone na człony. Lejkowato odstają­ ce działki okwiatu w liczbie 6, mają do 20 mm długości i są lancetowate lub wąskojajowate, tępe. Pręcików jest 6, długich, ich nitki u nasa­

66

Liliowat

dy są rozszerzone. Zalążnia górna z nitkowa szyjką. Owoc jest torebką podzieloną na prze; grody, jajowatą, do 14 mm długości, z 6 czar-J nymi nasionami. Siedlisko:Słoneczne, kamieniste zbocza, świe^ listę lasy, górskie wrzosowiska. Rozmieszczenie: Południowo-Zachodnia Europ" na wschód aż do południowo-zachodniej Grecjij Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Roślina już od czasów starożyt­ nych wysoko ceniona, zarówno w lecznictwie, jaj do spożycia; używane mogą być nasiona, łodyg^ i bulwy. W Grecji z bulw pozyskuje się cukier. Uwagi ogólne: Zielistka czerwona, jest współ minana przez Homera jako roślina z ogrodów) Hadesu. Bulwy korzeniowe zielistki białej (As phodelus albus) są użytkowane tak, jak wyż opisanego gatunku. Zawarty w nich obfity ślu jest wykorzystywany jako środek klejący. Zi listka biała ma kwiatostany nierozgałęzion albo tylko bardzo słabo i krótko rozgałęzion W wielu regionach uważana jest za symb żałoby.

Szparag krzewiasty lub ostrolistny (Asparagus acutilolius) Wygląd: Trwata roślina krzewiasta, dołem drewnie­ jąca, z grubym, mięsistym kłączem, z którego wyrastają odroślą pokryte spiralnie uło­ żonymi liśćmi łuskowatymi. Łodygi są kanciaste i rozgałę­ zione, boczne gałązki kut­ nerowało owłosione. Łodygi mają tylko małe, wąskie, łuskowate liście; z ich pachwin wyrastają gałęziaki; są one sztywne i równowąsko obłe. Szypułki kwiatów stoją u nasady gatęziaków. Kwiaty są małe i niepozorne, przeważnie osobno męskie i żeń­ skie. Okwiat jest dzwonkowaty, sześciodzielny, wcześnie opadający. Sześć pręcików jest u na­ sady zrośniętych z okwiatem. Szyjki krótkie z 3 odstającymi znamionami. Owocem jest kuli­ sta, skąpo nasienna czerwona jagoda, czarno pomarszczone nasiona są kulisto ściśnięte. Siedlisko: W zaroślach i na zakrzewionych stokach skalnych. Świbka morska (Triglochin maritimum) Wygląd: Roślina trwała, silna, do 75 cm wysokości, o zapa­ chu podobnym do chloru. Krótkie, grube i poziomo leżące lub skośnie podnoszą­ ce się kłącze pokryte jest po­ chwami odpadłych liści i nie tworzy rozłogów. Prosto wzniesiona, mięsista łodyga miewa do 4 mm grubości. Wszystkie liście są odziomko­ we, wąskoliniowate do półcylindrycznie rynienkowatych, trawiaste, mięsis­ te, do 4 mm grubości, u nasady pochwiasto rozszerzone. Małe zielonkawe kwiaty są obupłciowe i zebrane w gęste, wielokwiatowe, szczytowe grona. Szypułki kwiatowe do 4 mm długości, krótsze od owocu. Działek okwiatu 6, ustawionych w dwu okółkach; ku górze działki stają się lekko czerwonawe. Pręcików sześć. Podłużne owocolistki w liczbie sześciu z sześ­ cioma małymi, nabrzmiałymi znamionami są jednonasienne; rozpadają się na 6 owoców

68

Liliowate

Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski. Okres kwitnienia: Maj. Zastosowanie: Młode pędy jako jarzyna - „szparagi". Z korzeni sporządzano leczni­ czy syrop szparagowy. Nasiona służyły niekie­ dy także za surogat kawy. Uwagi ogólne: Szparag był wysoko ceniony i uprawiany już przez starożytnych Egipcjan, w Europie Środkowej chyba dopiero od XVI wieku. Najbardziej znany jest szparag lekarski (Asparagus otticinalis) z wieloma odmianami uprawnymi. Ale również dziko rosnące w ob­ szarze śródziemnomorskim dzikie szparagi mogą być jedzone i mają bardzo wyraźny smak, np. szparag cienkolistny (Asparagus tenuifolius), który niekiedy występuje w ogrodach jako roślina ozdobna, oraz bardzo podobny do szparaga lekarskiego szparag nadmorski (Asparagus maritimus), w smaku nieco gorzkawy, z szorstką i bardziej zdrew­ niałą łodygą. Jako roślina lecznicza - patrz str. 252 Bagnicowate częściowych. Owocki wzniesione, podłużnie jajowate, do 6 mm długości, u nasady zaokrą­ glone, a na szczycie nieco ściśnięte. Siedlisko: Na rozproszonych stanowiskach, ale gromadnie na słonych łąkach i na wybrze­ żu; pojedynczo w głębi kraju. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona na pół­ kuli północnej i południowej. W Europie na południe aż po Portugalię, północne i środko­ we Włochy i Bułgarię; nie występuje na wy­ spach atlantyckich; ogólnie raczej w regio­ nach umiarkowanych i zimniejszych. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście zbiera się przed kwitnieniem, ich smak jest mdłosłony, ale po gotowaniu znika swoisty zapach. Jest bardzo smaczną jarzyną, podobną w smaku do szpi­ naku. Również owoce mogą być wykorzysty­ wane: Indianie Ameryki Północnej spożywają je prażone. Z powodu zawartego w nich węg­ lanu sodu używano tej rośliny w Europie Połu­ dniowej do pozyskiwania sody.

Dzikie

warzywa

Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) Wygląd: Trwała, nierozgałęziona, groma­ dnie rosnąca bylina, różnej wysokości (od 30 cm do ponad 1 m), zależnie od siedliska. Kwiaty męskie i żeńs­ kie wyrastają na ró­ żnych osobnikach; takie gatunki nazywa się dwupiennymi. Liście o krótkich ogonkach umieszczone są naprzeciwległe na czworokanciastej łodydze. Blaszka liściowa jest spi­ czasto jajowata do sercowatej, grubo ząbko­ wana, przylistki u nasady ogonka liściowego są wąskie. Kwiaty tworzą częściowe kwia­ tostany w pachwinach górnych liści. U roślin męskich są one skierowane skośnie ku górze, u żeńskich po zapłodnieniu zwisają w dół. Niepozorne poszczególne kwiaty mają długie szypułki. Kwiaty męskie zawierają po 4 pręci­ ki, stojące przed listkami okwiatu, mniej wię­ cej równej wielkości. Kwiaty żeńskie mają lis­ tki okwiatu niejednakowej wielkości. Zalążnia Pokrzywa żegawka (Urtica urens) Wygląd: Roślina zie­ lna jednoroczna, prosto wzniesiona lub podnosząca się, do 60 cm wysokości. Całkowicie porośnię­ ta włoskami parzą­ cymi. Łodyga czworokanciasta. Liście naprzeciwległe, szcze­ gólnie dolne - długoogonkowe, z lancetowaty­ mi przylistkami. Blaszka liściowa ma kształt eliptyczny do spiczasto jajowatego, na brzegu jest dość głęboko pitkowana. Kwiaty zebrane w kwiatostany częściowe w pachwinach gór­ nych liści. Kwiaty są małe, jasnozielone, rozdzielnopłciowe, ale występują na tej samej roślinie. Zwykle na jednej roślinie jest więcej kwiatów żeńskich niż męskich. Kwiat składa się tylko z 4 listków okwiatu, pokrytych od wewnątrz szczecinkami. W kwiatach męskich 4 pręciki stoją nadlegle w stosunku do listków okwiatu, są mniej więcej równej wielkości. Kwiaty żeńskie charakteryzują się listkami

70

Pokrzywowate górna z pędzelkowatym znamieniem; przy doj­ rzewaniu owocu zostaje otoczona długimi list­ kami okwiatu. Cała roślina jest pokryta włos­ kami parzącymi. Siedlisko: Typowy chwast. Zwykle rośnie w wielkich skupieniach na glebach bogatych w azot. Na przydrożach, przy płotach, polan­ kach leśnych, nad brzegami wód; w górach aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północnej. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Zastosowanie: Młode pędy jako szpinak, w zu- ] pach ziołowych i na surowo (po sparzeniu !) ze świeżymi ziołami. Na świeżo lub suszona może być stosowana jako herbatka. Uwagi ogólne: Pokrzywa zwyczajna jest z da­ wien dawna wielorako użytkowaną rośliną. Obok jej zastosowania jako dzikiego warzywa i rośliny leczniczej miała ona znaczenie, jesz­ cze w XVIII wieku, jako roślina włóknodajna (muślin z włókien tkanki łodygi). Jako roślina lecznicza - patrz str. 252. Pokrzywowate okwiatu o niejednakowej wielkości. Zalążnia z długim, pędzlowatym znamieniem jest górna i zawiera tylko jedno nasienie. Owoc jest osło­ nięty przez długie listki okwiatu. Siedlisko: Roślinę tę spotyka się przeważnie na zachwaszczonych powierzchniach w pobli­ żu osiedli ludzkich. W miejscach bogatych w związki pokarmowe (np. w miejscach wypa­ su bydła) występuje ona aż do piętra alpejs­ kiego. Potrzebuje mniej wilgoci niż pokrzywa zwyczajna. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północnej, preferuje jednak cieplejsze obszary i dlatego jest częstsza w obszarze śródziemnomorskim. W Polsce wszędzie rozpowszechniona. Okres kwitnienia: Od maja do listopada, na południu przez cały rok. Zastosowanie: Świeże liście mogą być stoso­ wane jako jarzyna, tak jak szpinak. Uwagi ogólne: Jest używana (tak jak pokrzywa zwyczajna) jako roślina lecznicza przeciw reu­ matyzmowi, nie ma jednak zastosowania jako roślina włóknodajna.

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) Wygląd: Trwała, mocna by­ lina, do 100 cm wysokości. Kłącze rozgałęzione, z liczny­ mi liśćmi odziomkowymi. Łodyga prosto wzniesiona, podłużnie bruzdkowana, ulistniona, naga. Liście na wyraź­ nych ogonkach, strzałkowate, z dużą blaszką, nieco mięsis­ te. Przylistki u nasady ogonka liściowego, przejrzysto-błoniaste, porozcinane, obejmu­ jące pęd pochwowato. Ogonki liściowe zmniej­ szają się stopniowo w górę pędu. Kwiatostan na szczycie pędu, gałęzisty, wysmukły, czerwo­ nawy. Kwiaty jednopłciowe, małe i niepozorne. Kwiaty męskie z podwójnym okwiatem zło­ żonym z 6 zielonkawoczerwonych listków i rów­ nież 6 pręcików, zestawionych parami. Kwiaty żeńskie także z sześciokrotnym okwiatem. We­ wnętrzne działki okwiatu powiększają się, szczególnie w okresie owocowania i ściśle osła­ niają owoc; są one okrągłe i u nasady mają Rdest wężownik (Polygonum bistorta) Wygląd: Trwała, wysmukła bylina, prawie do 1 m wyso­ kości. Nasadowa, podziemna część pędu wężowato skręco­ na, gruba, z rozłogami. Z tej osi wyrastają bocznie nierozgałęzione pędy kwiatowe. Li­ ście odziomkowe i łodygowe są podłużno-jajowate; te pier­ wsze na ogonkach, drugie - zwykle siedzące, skrętoległe. Blaszka liściowa może mieć długość nawet ponad 10 cm, na brzegu jest falisto karbowana, naga, z wierzchu ciem­ nozielona, pod spodem niebieskozielona. Liś­ cie u nasady mają pochwę, która obejmuje łodygę, wybiega w długi szczyt i jest zamknię­ ta. Kwiaty małe, przeważnie lśniąco różowe, zebrane w gęste szczytowe kłosy do 8 cm długości. Kwiaty są obupłciowe. Okwiat składa się z 5 różowo zabarwionych, rzadko białych, małych (do 3 mm), eliptycznych działek. Pręci­ ków 8, wyrastających ponad okwiat. Zalążnia

72

Rdestowa małe nabrzmienie. Zalążnia z 3 dużymi, pędź Ikowatymi znamionami, owoc jednonasiennj (orzech), trójkanciasty, po dojrzeniu czarny. Siedlisko: Spotyka się go regularnie na upr wianych łąkach, w wilgotniejszych zachwas czonych miejscach, na pastwiskach i n brzegami rzek. Rozmieszczenie: Na całej półkuli północne głównie w Europie Środkowej; w Europie P łudniowej rzadziej. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Przede wszystkim jako jarzynJ na zupę, ale również bywa stosowany jaki sałatka i gotowany jak szpinak. Nadają się do tego młode liście i młode wierzchołki pędowi najlepiej przed kwitnieniem. Uwagi ogólne: Kwaśny smak szczawiu pochol dzi od zawartego w nim kwasu szczawiowego! który ogranicza używanie go w większych iloś­ ciach. Szczaw polny (Rumex acetosella) z su­ chych siedlisk na glebach ubogich w wapi może być używany w podobny sposób. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254. Rdesto górna, wyraźnie trójkanciasta i gładka, z t ma znamionami. Owoc lśniąco brunatny, dłuż-] szy od trwale pozostających listków okwiatu. Siedlisko: Roślina higrofilna - na mokrych żyz nych łąkach, nad brzegami potoków, w bogatyc, w związki pokarmowe miejscach wilgotnych. Rozmieszczenie: W umiarkowanej części Eurazji i Ameryki Północnej. Na południu tylkij w górach. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście i łodygi są używaj ne jak szpinak. Uwagi ogólne: Kłącze intensywnie wypuszcza! jące rozłogi sprzyja gromadnemu występowa niu rośliny na odpowiednich siedliskach. Te, wegetatywny sposób rozmnażania zapewni równocześnie trwałe utrzymywanie się jej n łąkach kośnych, z których wyprzeć ją moż tylko susza. Rdest wężownik bywa używan głównie jako pasza zielona, ponieważ jeg suche liście szybko się rozkładają. Kwiatyl bardzo obfite w nektar, zyskują znaczenie jakcj pokarm dla pszczół.

Komosa strzałkowata (Chenopodium bonus-henricus) Wygląd: Roślina trwała, do 80 cm wysokości, początkowo słabo (mącznisto) oproszona na biato, bezwonna, z wielodzielnym, mięsistym białym korzeniem palowym. Słabo rozgałęzione, łukowato pod­ noszące się łodygi są kancia­ ste. Liście skrętoległe, o dłu­ gich ogonkach, w pączku zło­ żone wzdłuż środkowego ner­ wu, są początkowo mącznisto przyprószone, później ciemnozielone. Blaszki liściowe są trójkątne do oszczepowatych, całobrzegie jajowate, bez oszczepowatych ką­ tów, na brzegu zatokowo ząbkowane. Małe, zielonkawe, niepozorne kwiaty zebrane są w pęczkowate kłosy, te zaś grupują się w szczytową, często zwieszającą się wiechę, tylko w dolnej części ulistnioną. Kwiaty są obupłciowe albo jednopłciowe żeńskie. Okwiat 3-5-działkowy, działki w nasadzie zrośnięte między sobą, podłużno-lancetowate, z przodu

f

przeważnie rozszerzone i klapowało lub siecz­ nie ząbkowane, błoniasto obrzeżone, na grzbiecie ze słabo zaokrągloną zielną linią grzbietową. Pręcików 5, u nasady wolnych; w poszczególnych kwiatach rzadko wszystkie są wykształcone. Krótka, gruba szyjka ma 2-5 szydlastych, kosmato brodawkowatych zna­ mion. Owoc na wpół zakryty i odpadający wraz z okrywą kwiatową, prosto wzniesiony, ciemnobrunatny do czarnego, jego powierzch­ nia z rozmaitymi rowkami i zagłębieniami. Siedlisko: Głównie w pobliżu osiedli ludzkich, na glebach żyznych i bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z wy­ jątkiem wschodu i niektórych rejonów po­ łudniowych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do października. Zastosowanie: Młode liście i łodygi przed kwi­ tnieniem nadają się na zupy ziołowe i jarzyny podobne do szpinaku. Młode pędy można spo­ żywać jak szparagi. W Anglii znane jako „szpi­ nak szparagowy", przy czym pędy są hodowa­ ne w ciemności i wypłonione.

Komosa biała (lebioda) (Chenopodium album) Wygląd: Jednoroczne zioło, V\ zależnie od życiowych warun^Jii ków bardzo różnej wysokości ^sg) (od paru centymetrów do / 3 0 ^ s \ | 2 m), prosto wzniesione lub JMĘ[)$ nieco wiotkie. Rozmaicie rozffnęJ K gałęzione, biało oproszone, z ekkim a r o m a t c z n m za a_ (mW" t ' y y P pr ' chem. Łodyga płasko kanjB^j&kei ciasta, a powyżej rozgałęzień fKrSjII często czerwono plamista. LiOg^fp ście skrętoległe, szczególnie dolne niebieskozielone, blaszka liściowa ma kształt wąsko lub szerzej romboidalny i jest przynajmniej półtora raza tak długa jak szero­ ka, do 8 cm długości, grubo i różnorodnie ząbkowana lub klapowana, ogonek zawsze krótszy od blaszki. Kwiaty małe i skupione w gęste pęczki, które są ułożone na pędzie w postaci kłosa, wiechy lub baldachogrona. Niepozorny okwiat składa się z 5 (rzadziej 4) działek, zwykle biało oproszonych, zrasta­ jących się u nasady, eliptycznych, zielonka74

Komosowate

Komosowate

wych jasno obrzeżonych, z tępym kantem n grzbiecie. Działki przylegają ściśle do dojrz; tego owocu. Pręcików przeważnie 5; one rów nież są w nasadzie pierścieniowato połączo­ ne. Zalążnia ma jedną krótką szyjkę, zwykle z dwoma znamionami. Nasiona są małe, czar­ ne, z różnorodnie rzeźbioną powierzchnią. Siedlisko: Częsta jako chwast na polach ziem­ niaczanych i buraczanych, mniej licznie w uprawach zbożowych. Często w miejscach bogatych w azot. Rozmieszczenie: Spotyka się wszędzie w umiarkowanych rejonach-Europy, w obsza­ rze śródziemnomorskim rzadziej. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Można używać gotowaną jak szpinak. Dawniej przerabiano także nasiona z żytem na tzw. „chleb głodowy". Uwagi ogólne: Roślina wielopostaciowa, bardzo zróżnicowana zależnie od siedliska i regionu. Nasiona jej dojrzewają w ciągu 14 dni; pojedyn­ cza roślina wytwarza ponad 10000 nasion.

Loboda oszczepowata (Atriplex hastatum) Wygląd: Roślina jed­ noroczna do 1 m wy­ sokości, od nasady w górę odstająco roz­ gałęziona, za młodu mączysto oproszona, później łysiejąca. Li­ ście normalnie na­ przeciwległe, na ogonkach. Blaszka liściowa trójkątna i oszczepowata, z kątami nieco wycią­ gniętymi, całobrzega lub ząbkowana, spiczasto kolczasta. Kwiatostan niewyraźny na końcu pę­ du, składa się z licznych, oddalonych jeden od drugiego, pęczków kwiatów. Kwiaty małe i nie­ pozorne, jednopłciowe, ale w pęczkach stojące razem obok siebie. Kwiaty żeńskie bez okwiatu, ale otoczone dwoma trójkątno-romboidalnymi podkwiatkami. Kwiaty męskie bez podkwiatków, z 3-5 małymi, u nasady słabo zrośniętymi działkami okwiatu i tak samo stykającymi się w nasadzie 3-5 pręcikami. Zalążnia z boku spłaszczona. Podkwiatki na dojrzałym owocu powiększone. Nasiona małe, brunatne.

Komosowal Siedlisko: Preferuje siedliska wilgotne, zaso ne w azot, często także zasolone. Można znaleźć nad rowami i brzegami cieków, ą śmietniskach i na wpół suchych gruntach mul stych. Na wybrzeżu aż do strefy zalewani przez morze. Rozmieszczenie: Europa i na całej półkuli pi nocnej, wszędzie jednak tylko w niższych pi łożeniach. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie; Daje się używać zarówno ni surowo jako sałatka, jak również gotowani jako jarzyna podobna do szpinaku. W Europil Wschodniej przyrządza się z tej rośliny rodzaj kiszonki. Uwagi ogólne: Gatunek wielopostaciowy, zaleJ żnie od siedliska. Blisko spokrewniona łobod| ogrodowa (Atriplex hortense) różni się okrąg] ławymi podkwiatkami. Jest ona bardzo zasobj na w witaminę C i szczególnie w starożytnośJ była uprawiana jako roślina warzywna. W Pol] sce spotyka się ją jeszcze czasami w uprawi| oraz tu i ówdzie zdziczałą.

Soliród zielny (Salicornia herbacea = S. europaea aggr.) Wygląd: Roślina jedno- lub wieloletnia, naga, wyglądają­ ca prawie szklisto, o różnej wysokości, przeważnie jednak do 30 centymetrów. Łodyga podnosząca się lub prosto wzniesiona, węźlasto podzie­ lona na człony, regularnie roz­ gałęziona naprzeciwległe, za­ leżnie od siedliska zielona, żółtawa, lub często także czer­ wono nabiegła. Liście naprze­ ciwległe, łuskowate i parami zrośnięte pochwiasto, na węzłach przylegające do łodygi, jak tępo dwudziałkowy kołnierz. Kwiatostan jest zwartym kłosem. Kwiaty zawsze po trzy ułożone w trój­ kąt, płaskie, zagłębione w oś pędu, małe, obupłciowe. Okwiat zrośnięty u nasady, trój- lub czterodzielny, mięsisty. Pręcików 1 albo 2; zalą­ żnia z 1 albo 2 znamionami. Przy dojrzeniu owoców okwiat w kształcie wieczka oddziela się od dna kwiatowego, nasiona wypadają i na pę­ dzie pozostają dołeczkowate zagłębienia. 76

Komosowal

Siedlisko: Roślina pionierska, najlepiej rośnil na silnie zasolonych glebach szlamowycl (nad morzem). W głębi lądu na solniskach. I Rozmieszczenie: W Europie na wybrzeżacl z glebami marszowymi, przynajmniej okresoj wo odsłoniętymi. W głębi lądu sporadycznie] bardziej rozpowszechniona w solniskowyc| obszarach południowo-zachodniej Azji. Okres kwitnienia: Sierpień i później. Zastosowanie: Marynowany, jako sałatka i ja ko jarzyna na zupę. Uwagi ogólne: W Europie Środkowej występ ją trzy gatunki, bardzo trudne do rozróżnieni ponieważ obok cech dziedzicznych równii warunki środowiska mają silny wpływ na pi stać roślin. Wszystkie trzy można użytkowi w podobny sposób. Soliród odgrywa ważni rolę przy osuszaniu płaskich wybrzeży mon kich. Z reguły jest to pierwsza roślina, któn rozpoczyna zasiedlenie. Dawniej skupienii solirodu były nadmiernie wykorzystywane di pozyskiwania potażu.

Solanka kolczysta

[Salsolakali)\\

t

Wygląd: Roślina jednoroczna, o wysokości 25-60 cm, rza­ dziej do 1 m, naga lub z rzad­ ka szorstko owtosiona. Ło­ dyga luźno rozgałęziona, ziel­ na, szarozielona (na południu także żółtawa), niekiedy czer­ wonawo nabiegta. Liście, z wyjątkiem dolnych na­ przeciwległych, skrętoległe, wąskoszydlaste, płaskie lub okrągłe w przekroju, nieco kłujące, do 4 cm długości. Przysadki niepozor­ nych kwiatów, zebranych po 1-3, są odstające. Kwiaty obupłciowe, mniejsze od dwu długich podkwiatków, wybiegających na szczycie w szczecinkę; są one zebrane w luźne kłosowate kwiatostany. Płatki korony zielonkawe, po 5 lub rzadziej po 4, jajowato zaostrzone, nie opadające i po przekwitnieniu z coraz wyraź­ niejszym poprzecznym kantem. Pręcików zwyk­ le 5, zrośniętych u nasady pierścieniowato. Zna­ miona dłuższe od szyjki, załążnia płasko kulista.

Szarłat z i e l o n k a w y (Amaranthus Imdus)

t

Wygląd: Roślina jednoroczna, do 80 cm wysokości. Łodygi zielonkawe, białawe albo czerwonawe, płożące się lub prosto wzniesione. Liście są zielone lub czerwonawe, na środku często z jasną albo ciemną plamą, z białymi ner­ wami na spodniej stronie. Długość ogonków liściowych jest o połowę mniejsza od długości blaszki; jest ona rombowata do okrągławojajowatej, na szczy­ cie tępa lub wycięta, u nasady klinowato zwę­ żona, na brzegu często falista. Kwiaty wyras­ tają w pachwinach liści w gęstych kłębkach albo tworzą szczytowy, gęsty kłos, mniej lub bardziej bezlistny. Podkwiatki jajowate z sze­ roką nasadą, spiczaste, biało obłonione o dłu­ gości najwyżej połowy długości okwiatu. Męs­ kie i żeńskie kwiaty są trójkrotne, o działkach podłużno-równowąskich do łopatkowatych. Załążnia górna, jednokomorowa. Owoc sze-

78

Komosowati Siedlisko: Na zasolonych piaszczystych wy­ brzeżach; niekiedy także jako chwast na n i l zasolonych piaszczystych glebach w głębi lądu. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona w całej Europie (a także w obszarach tropikalnych) na odpowiednich siedliskach, na pótnocy jednał ograniczona tylko do wybrzeży. Centrum zaJ sięgu leży w Azji. W Polsce przede wszystkim na wybrzeżu Bałtyku; ponadto miejscami nad] większymi rzekami i niekiedy jako roślina rui deralna. Gatunek ekspansywny. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode rośliny zbiera się na wiosnę i używa jako jarzynę lub sałatkę; są one zasobne w sole metali alkalicznych. Uwagi ogólne: Gatunek jest podzielony na trzi podgatunki, z których dwa występują równie! w Europie Środkowej, a trzeci (o liściach barJ dziej żółtawych) w obszarze śródziemnomorsl kim. Wszystkie podgatunki są używane jednał kowo. Dawniej spalano tę roślinę na popiół w celu pozyskania potażu i sody.

Szarłatowatl rokoelipsoidalny, ściśnięty, słabo pomarszczo­ ny bez zielonych nerwów, z cienką skórką, nieregularnie pękający. Nasiona soczewkowa-] te, błyszcząco brunatnoczarne. Siedlisko: W cieplejszych rejonach na polaclj uprawnych; rozproszony. Rozmieszczenie: Pochodzi z krajów tropikalj nych i miejscami zadomowił się, głownia w Europie Południowej. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. I Zastosowanie: We Włoszech, Francji i innych] krajach liście spożywa się jako jarzynę, zwykł le przyrządzoną jak szpinak. Nasiona są użył wane tak jak jagły. Uwagi ogólne: Rodzina szarłatowatych jesł rozmieszczona przede wszystkim w Amerycel i Afryce. W Europie występują tylko gatunki zadomowione albo przejściowo zawleczonej Niektóre uprawiane jako rośliny ozdobne, npj szarłat zwisły (Amaranthus caudatus). DwS gatunki z kwiatostanami wyprostowanymi [Ą cruentus i A. hypochondriacus) należą do nart starszych roślin uprawnych.

Lepnica rozdęta (Silene inflata =S. venosa =S. vulgaris) ^ |j£? Jfcjs jlx) I yi

Wygląd: Trwała, krzaczasta roślina około 60 cm wysokości, u nasady nieco drewniejąca, z mięsisto grubym korzeniem. Łodygi przeważnie prosto wzniesione i roz-

w //! 9 a , ? z i o n e . n a 9 i e lub dołem )[ II) owłosione, często szaro- lub yjj niebieskozielone, skrętolegle w I) ulistnione, Niebieskozielone r liście, do 12 cm długości, są '/ jajowate do lancetowatych, nagie i na brzegu orzęsione; górne znacznie mniejsze, często łuskokształtne. Obupłciowe lub jednopłciowe kwiaty zebrane są w widlasto rozgałęziony kwiatostan z odcinkiem końco­ wym zwykle zawiniętym. Kielich jajowaty do kulistego, rozdęty, bladozielonkawobiały, czę­ sto czerwonawo nabiegły, z 20 dobrze widocz­ nymi nerwami połączonymi siatkowata; jest on trwały i ma krótkie trójkątne działki. Płatki korony białawe, rzadko z różowym odcieniem, dwudzielne, bez przykoronka. Zalążnia górna Gwiazdnica pospolita (Stellaria media) Wygląd: Ziele jedno­ roczne, niekiedy tak­ że dwuletnie, do 30 cm wysokości (czę­ sto niższe), pokrywa­ jące powierzchnię. Ło­ dyga cienka, leżąca lub podnosząca się, obła, rozmaicie owło­ siona, bogato rozgałęziona, przy zetknięciu z glebą korzeniąca się. Liście naprzeciwległe, spiczasto-jajowate, dolne na ogonkach, górne siedzące, nagie lub słabo orzęsione. Kwiaty w luźnych nibybaldachach. Szypułki kwiatowe po przekwitnieniu odgięte w tył, później znów wyprostowane. Kwiaty małe, do 5 mm średnicy, z tępo jajowatymi, jasno obrzeżonymi działkami kielicha i mniej więcej takiej samej wielkości białymi płatkami korony, z których każdy jest głęboko podzielony na dwa języczkowate odcin­ ki. Pręcików 3-5 (niekiedy więcej), u nasady z gruczołami miodnikowymi, w górze z mętnie fioletowymi pylnikami. Kulista zalążnia ma 80

Goździkowate

z trzema szyjkami. Torebka o długości do 14 mm, na trzonku, prawie kulista, z 6 ząb-: kami, otoczona kielichem. Siedlisko: Często na suchych łąkach, na boga­ tych w wapń rumowiskach, na terenach upra-j wnych; dochodzi aż do pięter wysokogórskich; w Tatrach maksymalnie do 1970 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode liście i pędy są zbierane na zupę, sałatki i jarzynę przygotowywaną podobnie jak kapusta albo szpinak. Korzenie! stosowano dawniej w lecznictwie. Roślina chętnie zjadana przez zwierzynę. Uwagi ogólne: Z powodu różnic siedliskowych niektóre cechy tej rośliny, jak forma wzrostu, wykształcenie korzeni i liści, są bardzo zmien­ ne. Nazwa rodzajowa „lepnica" odnosi się do' kleistego gruczotowatego owłosienia górnych; odcinków łodygi u wielu gatunków.

Goździkowate 3 szyjki odstające łukowato. Owocem jest tore­ bka dłuższa niż kielich, otwierająca się 6 kla­ pami. Nasiona małe, nerkowate, brunatne do czarnych. Siedlisko: Wszędzie Na gruzowiskach i te-i renach zachwaszczonych, na polach i w ogro­ dach. Dochodzi aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Chwast pochodzenia eura-, zjatyckiego rozpowszechniony na całym świe-j cie. Okres kwitnienia: Kwitnie przez cały rok, z wy-1 jątkiem najsurowszych miesięcy zimowych. I Zastosowanie: Dzięki łagodnemu smakowi na­ daje się do zastosowania w zupach, jako ja­ rzyna, a także jako sałatka. Od marca możnaj zbierać młode i świeże pędy. Uwagi ogólne: Niekiedy występują rośliny, u których brak listków kwiatowych. Jak wszyst-! kie chwasty, tak i gwiazdnica jest wskaźnikiem! obfitości azotu. Może ona kwitnąć i owocować prawie przez cały rok. Obok zastosowania ja­ ko dzikie warzywo gwiazdnica służy także ja-j ko karma, m.in. dla drobiu.

Dzikie warzywa

Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) Wygląd: Roślina trwa­ ła, wielołodygowa, do 30 cm wysokości, fz nitkowatymi korze­ niami i mięsistymi bulwami korzeniowy­ mi w kształcie ma­ czugi. Łodygi leżące, często korzeniące się lub podnoszące, rozga­ łęzione, skrętolegle ulistnione; w pachwinach liści często tworzą się podłużne, białe bulwki. Mięsiste, błyszczące liście są trawiasto zielo­ ne, szeroko sercowato-nerkowate, z karbowa­ nym brzegiem, nagie. Długie ogonki liściowe wyrastają z szerokiej pochwy. Wielkie złotożółte kwiaty stoją pojedynczo szczytowo, na dłu­ gich szypułkach. Trzy listki okwiatu tworzą rodzaj kielicha, są zielone, jajowate; liście miodnikowe, w liczbie 8-12, są mniej więcej dwa razy dłuższe, mają typ płatków korony i są wąskojajowate, błyszczące, z długą łuską nektarową. Pręciki liczne, żółte.

Siedlisko: Często, w wilgotnych i cienistycl miejscach, na łąkach, nad brzegami potoków w sadach, zaroślach, i żyznych lasach liściaa tych. Rozmieszczenie: Europa. Okres kwitnienia: Od marca do maja. Zastosowanie: Zbiera się pączki kwiato i młode liście przed kwitnieniem; później cie stają się ostre, a nawet trujące. Używa się ich do przyrządzania zup ziołowych i pikan: nych sałatek oraz na jarzynę. Pączki kwiat we marynowane w occie są dobrą przypraw, do mięs. Zawierające skrobię bulwki korzei niowe i rozmnóżki powinny być natomiasj zbierane dopiero po kwitnieniu. Gotuje się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Jaskier rozłogowy (Ranuncul. repens) z pełzającymi rozłogami, trójdzieln mi liśćmi i trójklapowymi, nieregularnie zą kowanymi listkami, jest także jadalny. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254.

Knieć błotna, kaczyniec, kaczeniec (Caltha palustris) Wygląd: Trwała roś­ lina błotna z silnym korzeniem, do 30 (60) cm wysokości. Zielo­ na łodyga wewnątrz pusta, naga, u na­ sady często czerwo­ no nabiegła, pełza­ jąca i korzeniąca się albo podnosząca się, ku górze obficie rozgałę­ ziona i wielokwiatowa. Liście okrągławo-sercowate, karbowane lub ząbkowane; odziomkowe na długich ogonkach, łodygowe są na ogół nie­ co mniejsze i stopniowo mają coraz krótsze ogonki aż wreszcie stają się siedzące. Kwiaty wielkie, do 5 cm średnicy, koloru żółtka, błysz­ czące, spodem często zielonkawe. Działki okwiatu w liczbie 5, jajowate, ku podstawie na trzoneczkach, bez miodników. Pręciki liczne, z żółtymi pylnikami. Zalążni 5-8 z krótką szyjką. Owocem są mieszki rozpostarte gwiaździście, wielonasienne, z krótkim dzióbkiem, poprzecz­ nie żyłkowane, prosto wzniesione lub zgięte.

Jaskrowat

Siedlisko: Częsta i rozpowszechniona w mie scach wilgotnych, w olsach i łęgach, w zaro lach, na bagiennych łąkach, nad rowami i pr strumieniach, stawach itp.; w górach aż p piętro alpejskie. Rozmieszczenie: Większa część Europy, rza ko jednak w regionie śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca, rząd ko jeszcze raz od lipca do października. Zastosowanie: Kaczyniec należy do pier szych zwiastunów wiosny, ale nie wolno je jego liści, ponieważ zawierają szkodliwy dl zdrowia alkaloid. Także bydło nie je tej m liny. Nadające się do spożycia okrągław -czworokanciaste pączki kwiatowe marynuj* się w słonej wodzie, occie albo oliwie. Jakd namiastkę kaparów można w podobny sposóS marynować także pączki kwiatowe mniszka) żarnowca i owoce nasturcji. Uwagi ogólne: Kaczyniec stanowi wielop stadową grupę taksonomiczną; zmiennymi c chami są głównie: forma wzrostu i wielkoś rozmiar liści oraz kształt mieszków jako owoc

Rzodkiew świrzepa (Raphanus raphanistrum) Wygląd: Jednoroczna roślina zielna z cienkim, wrzecio­ nowatym korzeniem. Łodygi osiągają wysokoć 15-150 cm, są prosto wzniesione i węży­ kowato pogięte, rozgałęzione i zielono ulistnione, na ogółI - zwłaszcza u nasady - szor­ stko owłosione i niebieskawo oszronione. Liście odziom­ kowe i dolne łodygowe mają ogonki, są lirowato pierzaste z jednym wielkim odcinkiem końcowym oraz z 4-5 zwiększającymi się ku szczytowi odcin­ kami bocznymi; te są jajowate, tępe lub zaost­ rzone i nieregularnie ząbkowane. Górne liście wyrastają skrętolegle, są podłużnie lance­ towate i ostro ząbkowane, zwykle nie podzie­ lone i ku nasadzie zwężają się w ogonek. Wielkie kwiaty, często zwisające, zebrane po 15-25 w szczytowe, luźne grona bez podsadki, są jasnożółte do białych, albo fioletowe. Czte­ ry działki kielicha stoją wyprostowane w górę,

f

Krzyżowe

są podłużnie eliptyczne, tępe, mają długość 5-10 mm, u nasady workowato wzdęte i często purpurowo nabiegłe. Cztery płatki korony opa­ trzone paznokciami są prawie dwa razy dłuż­ sze od kielicha. Pręcików jest sześć: dwa krót­ kie i cztery długie. Zalążnia górna, dwukomorowa, szyjka długości 4 mm z drobnym zna­ mieniem. Szypułki owoców odstające w górę, o długości 1-3 cm. Owocem jest prosto wznie­ siona łuszczyna przewęzista; dolny człon jest mały i bez nasienia, dalej łuszczyna jest równowąska z 2-10 komorami nasiennymi, a koń­ czy się krótkim dzióbkiem. Siedlisko: Częsty chwast upraw polnych, uni­ kający wapiennego podłoża. Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródzie­ mnomorskiego, rozpowszechniona w całej Eu­ ropie, z wyjątkiem dalekiej północy. Okres kwitnienia: Czerwiec-październik. Zastosowanie: Zebrane przed kwitnieniem mło­ de liście i pędy, obgotowane w osolonej wodzie są spożywane jako jarzyna lub pikantny doda­ tek. Nasiona można przerabiać na musztardę.

Gorczyca polna (ognicha) (Sinapis anensis)

Krzyżowe

po rozkwitnięciu z podwiniętymi brzegami. Cztery płatki korony, prawie dwa razy tak dłu­ gie jak kielich. Pręcików sześć, dwa krótkie \^$§j^\ jf§ kości, z cienkim koi cztery długie. Zalążnia górna, dwukomorowa, (/$§£• y/fw rżeniem palowym; na K l ^ 1/1 bardzo ciepłych i su- siedząca. Szypułki owoców odstające, krótkie Z> /// chych stanowiskach i ku górze zgrubiałe. Łuszczyna poziomo od­ 6? \^J^ świeża zieleń rośliny stająca, albo nawet odgięta w dół, smukła, •^ często przybiera na mniej więcej do 4 cm długości, klapy owocu górnej powierzchni odcień fioletowy. Łodyga sklepione, z 3-5 wyraźnymi nerwami, nad na­ prosto wzniesiona, zwykle rozgałęziona i ulist- sieniem uwypuklone w postaci garbu. niona, przeważnie u nasady szorstko owłosio­ Siedlisko: Rozpowszechniony chwast pól upra­ na i ku górze łysiejąca. Liście do 20 cm długo­ wnych, szczególnie w zbożach jarych, ale także ści, zazwyczaj szorstko owłosione; dolne od­ w ogrodach, przy drogach i na rumowiskach. wrotnie jajowate, na ogonkach, lirowato pierza­ Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródziem­ ste z wielkim, nieregularnie ząbkowanym od­ nomorskiego, zadomowiona w całej Europie. cinkiem końcowym; górne liście mniejsze, krót- Okres kwitnienia: Od maja do września. koogonkowe lub siedzące, jajowato-podłużne, Zastosowanie: Młode liście na jarzynę. przeważnie nie podzielone, ale ostro i nieregu­ Uwagi ogólne: Nasiona gorczycy jasnej (Sinalarnie ząbkowane. Kwiaty średniej wielkości, pis alba) zawierają wiele oleju, którego jakość siarkowożółte do białych, stoją na krótkich szy- równa się najlepszym olejom jadalnym. Łusz­ pułkach w gęstych szczytowych kwiatostanach, czyna gorczycy jasnej jest szczeciniasto owło­ rozciągających się po kwitnieniu. Działki kieli­ siona, a dzióbek bocznie ściśnięty. cha cztery, poziomo odstające, zwykle nagie, Jako roślina lecznicza - patrz str. 263. s—^/^~7\

Wygląd: Jednoroczne

f^jSffisy A

ziele c 0

' ®cm

wys0_

#rs «#

if i i

Dzikie warzywa

* * • ier- *

Vj&

Jmm

K4/ fi

»

Rukiew wodna (Nasturtium olficinale) Wygląd: Roślina zwykle ży­ jąca w wodzie, trwała, naga lub tylko skąpo owłosiona, o wysokości 60—100 centymet­ rów. Łodygi rozgałęziają się, są puste wewnątrz, w dolnej części pełzające i tworzące liczne korzenie przybyszowe, w górnej części podnoszące się lub pływające. Liście są ustawione skrętolegle, pie­ rzaste, ostre w smaku. Odcin­ ki liści - u dolnych 1-3, u górnych 5-9 lub więcej - są okrągłe lub szerokojajowate, Kwia­ tostan na szczycie pędu oraz w pachwinach liści, kwiaty białe do przebarwionych na lilio­ wo, pylniki żółte. Cztery płatki korony z długimi paznokciami, prawie dwa razy tak długie jak cztery odstające działki kielicha. Zaląznia dwu­ komorowa, górna. Luszczyna wzniesiona, pros­ ta lub zgięta, na 13-18 mm długości. Siedlisko: Wody płynące, źródła; uprawy. Rozmieszczenie: Prawie na całym świecie. Gorczycznik pospolity (Barbaraea wlgaris) Wygląd: Roślina jednoroczna lub trwała, naga, zielna, do 1 m wysokości, o smaku piep­ rzycy. Łodyga prosto wznie­ siona, ulistniona i rozgałę­ ziona. Liście ciemnozielone i błyszczące, ustawione skrę­ tolegle na łodydze. Liście od­ ziomkowe różyczkowe, lirowato pierzaste, z 2-5 parami bocznych podłużnych odcin­ ków i jajowatookrągławym ododcinkiem końcowym; najwyższe liście obej­ mują łodygę, są nie podzielone, z ząbkowanym brzegiem. Małe, żółte kwiaty stoją w szczyto­ wych, bezpodsadkowych, zwartych gronach, które rozciągają się po kwitnieniu. Działek kie­ licha cztery, zewnętrzne u nasady workowato rozdęte. Cztery płatki korony z paznokciami, prawie dwa razy tak długie jak kielich. Pręci­ ków sześć: dwa krótkie i cztery długie. Gruczo­ ły miodnikowe. Zaląznia dwukomorowa, górna. Luszczyny czworokanciaste, prosto odstające,

Krzyżowe W Europie na północy po Szkocję, południową Szwecję i mniej więcej do 55° szer. geogr. półn. w Rosji. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode zioło jest w smaku gorz­ kie i aromatyczne, nadaje się jako dodatek do sałatek, przyprawa do twarożku lub wprost do nakładania na chleb. Nasiona są używane tak jak czarny pieprz. Rukiew była znana jako środek przeciw szkorbutowi. Jest zalecana przy witaminowych kuracjach wiosennych. Uwagi ogólne: Rukiew ma różne formy wzros­ tu. Postać płytkich wód: łodyga zielna, licie j nadwodne z 3-4 parami odcinków pierzastych. Postać głębokich wód: obła pływająca łodyga, zwykle nie kwitnąca, liście tylko z 1-2 parami odcinków. Dojrzała do kwitnienia postać mło­ dociana: tylko z liśćmi nie podzielonymi. Postać lądowa: łodyga zielna, liście nie po­ dzielone, najwyżej z 1-2 parami odcinków pie­ rzastych. Jako roślina lecznicza - patrz str. 254.

Krzyżowe na cienkich, 4-6-milimetrowych szypułkach, klapy owocu z nerwem środkowym, szyjka o długości 2-3 mm, znamię lekko dwuklapowe. W każdej komorze jeden rząd nasion. Siedlisko: Lubi gleby wilgotne; często na łą- j kach, polach uprawnych, nad brzegami, na j glebach piaszczystych i żwirowatych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa z wyjąt­ kiem kilku grup wysp (Azory, Baleary, Sardy­ nia, Kreta i Spitzbergen). Zastosowanie: Pora zbioru od zimy do wiosny. Młode liście są na wiosnę wspaniałą, łagodną, nieco gorzką sałatką. Liści zebranych zimą używa się po ugotowaniu jako jarzyny. Uwagi ogólne: Gorczycznik wiosenny (Barba­ raea verna) z południowo-zachodniej Europy, którego górne liście łodygowe są także pierza­ ste, a łuszczyny bardzo cienkie (niewiele gru­ bsze od szypułek), odznacza się przyjemniej­ szym i łagodniejszym smakiem i z tego powo­ du bywa użytkowany, a nawet uprawiany, szczególnie we Francji i w Anglii.

Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) Wygląd: Zioło jedno- lub zwy­ kle dwuletnie, wielopostaciowe, o wysokości do 50 (100) cm, z wrzecionowatym, dre­ wniejącym korzeniem. Łody­ ga pojedyncza albo odstająco rozgałęziona, delikatnie bruzdkowana. Liczne liście od­ ziomkowe ułożone w postaci rozetki, na ogonkach, wąsko podłużne, nie podzielone lub ząbkowane do pierzastych, z odcinkami, które mogą być szeroko podłuż­ nie ząbkowane albo wąsko zaostrzone. Liście łodygowe skrętoległe, siedzące, szerokimi uszkami obejmujące łodygę, nie podzielone do pierzastodzielnych. Najwyższe liście łody­ gowe są wąsko podłużne i całobrzegie. Kwia­ tostan graniasty, bez podsadek, początkowo gęsto ścinięty i wyglądający jak baldach, który w czasie owocowania silnie wydłuża się w grono; szypułki odstające. Małe, białe kwia­ ty nie mają zapachu. Cztery działki kielicha Modrak morski (Crambe maritima) Wygląd: Bujna, trwała roślina, naga, o wysokości 30-75 cm, z burakokształtnym, wielodzielnym korzeniem i wypros­ towaną łodygą, rozgałęzioną od nasady. Jest ona mięsista, obła i gładka, o średnicy 2-3 cm, Również liście są mięsis­ te, wielkie, niebieskozielone, zatokowo ząbkowane do nie­ regularnie pierzastych. Dolne liście mają długość do 60 cm, są dtugoogonkowe, jajowato-podłużne, z 4-5 odcinkami, pofalowane. Ku górze liście stają się węższe, najwyższe są lancetowato równowąskie. Wybitne, graniaste kwiatostany, w czasie owocowania silnie rozpostarte, mają wielkie, białe kwiaty na odstających szypułkach. Cztery działki kielicha odstają, są po­ dłużne z szerokim, białym, błoniastym rąb­ kiem, o długości 3-3,5 mm; tylko wewnętrzne mają u nasady woreczkowate wydęcie. Płat­ ków korony 4, o długoci 6-10 mm, odwrotnie 88

Krzyżów odstają prosto, cztery płatki korony (rzadk ich brak) są mniej więcej dwa razy tak długidj jak działki kielicha, odwrotnie jajowate, zwę­ żone w krótki paznokieć. Pręcików sześć 2 krótkie i 4 długie, zalążnia dwukomorowa, górna, szyjka krótka z płaskim znamieniem, Bardzo charakterystyczny owoc jest wielo nasienną łuszczynką, trójkątny lub odwrotni sercowaty, ściśnięty, zwykle dłuższy niż sze szy, siatkowało żyłkowany, z wąskim rąbkiem prostym lub lekko sklepionym; w każdej komo­ rze do 12 nasion. Siedlisko: Rozpowszechniony chwast towarzy szący osiedlom ludzkim. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Zależnie od okolicy - przezj cały rok. Zastosowanie: Młode liście rozetkowe spoży< wa się jako sałatkę lub jarzynę. Uwagi ogólne: Nasiona są używane tak jak gorczyca, wyciska się z nich także dobrz palący się olej. Jako roślina lecznicza -patrz str. 254. Krzyżów jajowatych, u nasady krótko klinowato zwężo­ nych, paznokcie zielonkawe. Pręcików sześć; 2 krótkie i 4 długie, te ostatnie w górnej część' opatrzone ząbkowatym wyrostkiem. Pylniki ż łte; miodniki. Zalążnia górna, dwukomorow dwuczłonowa, bez szyjki, znamię płaski Owocem jest łuszczyna przewęzista, prost wzniesiona na odstającej szypułce; doln! człon w kształcie trzonka, 1-4 mm długości, beznasienny; górny - jajowaty lub okrągławy, 7-12 mm długości, jednonasienny, niepękają-j cy, twardy i grubościenny, Siedlisko: Plaże, wydmy pierwotne i wydmij białe; w Polsce dotychczas nie odnaleziony. Rozmieszczenie: Wybrzeża Bałtyku, Atlantyk" i Morza Czarnego; często uprawiany. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Zupełnie młode pędy dają deli katną potrawę podobną do szparagów. Młod liście są używane jako jarzyna. Uwagi ogólne: W Europie Środkowej roślin chroniona - nie wolno jej zbierać. W Angli i Francji uprawiana jako warzywo.

Pieprzycznik przydrożny (Cardaria draba) .^aate^j. . ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ p ' ywĘ$gffix%F •^SĘT ~ >^|L^^ ^§Ę£ ^ M

Wygląd: Żółtawoziełona bylina, o wysokości 15-90 cm, naga lub skąpo owłosiona, z długim korzeniem palowym, który przez liczne rozgałęzienia tworzy górne pędy boczne; służą one do rozmnażania wegetaty­ wnego. Łodyga prosto wzniesiona, ku górze rozgałęziona, lekko kanciasta i zwykle krótko owłosiona, podobnie jak liście. Są one podłużno-eliptyczne, łukowato ząbkowane. Liście dolne na ogonkach z klinowatą nasadą; więd­ ną jeszcze przed kwitnieniem. Górne liście są bezogonkowe, obejmujące łodygę, z sercowato-strzałkowatą nasadą. Małe, białe, pięknie pachnące kwiaty stoją w gęstych podbaldachach bez podsadek. Cztery działki kielicha, skośnie odstające, tępe, z szerokim rąbkiem błoniastym, Cztery płatki korony, około dwa razy dłuższe od kielicha, z paznokciami; bla­ szka płatków odwrotnie jajowata. Pręcików Rzeżucha łąkowa (Cardaminepratensis)

t

Wygląd: Trwała, wielopostaciowa roślina zielna, niebie­ skawo oszroniona, o wyso­ kości od 20 do 70 cm, z krót­ kim pełzającym kłączem. Pro­ sto wzniesione, zwykle nie rozgałęzione łodygi są puste, mniej lub bardziej obłe i deli­ katnie bruzdkowane. Liście wykształcają się w rozmaitej postaci, są skąpo owłosione, często mają rozmnóżki. Liś­ cie odziomkowe układają się w rozetkę, mają długie ogonki i 1-7 par pierzastych odcinków bocznych; te ostatnie są jajowatookrągławe do nerkowatych z wielkim trójklapowym odcin­ kiem końcowym; liście łodygowe tylko na krót­ kich ogonkach lub siedzące z równowąskimi odcinkami. Kwiaty białe lub bladofioletowe z ciemniejszym żyłkowaniem stoją na długich, odstających szypułkach i zebrane są w pozba­ wione podsadek zwarte grona, wydłużające się w czasie owocowania. Działki kielicha żół90

Krzyżowe sześć, dwa krótkie i cztery długie, pojedyncze. Sześć gruczołów miodnikowych, boczne są w kształcie półksiężyca. Zalążnia górna, dwuko­ morowa z 2-4 zalążkami. Graniaste owocostany są luźne, wydłużone, z długimi, odstającymi szypułkami. Sercowato wzdęte łuszczynki nie ot-l wierają się, są bez rąbka, z długą szyjką. Łusz­ czynki często zawierają tylko jedno nasienie, mniej więcej jajowate i słabo ściśnięte, gładkie, brunatne, w stanie wilgotnym śluzowate. Siedlisko: Głównie w obszarach suchych i cie­ płych, na rumowiskach, przy brzegach dróg, na nasypach kolejowych - rozproszony, ale występujący w dużych grupach. Rozmieszczenie: Pochodzi prawdopodobnie z Europy Południowej, ale dzisiaj jest rozpo­ wszechniony jako chwast prawie w całej Euro­ pie; w Alpach dochodzi do 2000 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Zioło o ostrym smaku, służy jako korzenna przyprawa do sałatek i twaroż­ ku ziołowego. Pikantne nasiona są używane jak pieprz. Krzyżowe tawozielone, z białym błoniastym rąbkiem, o długości 3-4 mm. Płatki korony o długości 4,8-10 mm, z paznokciami; 6 prostych pręci­ ków: 2 krótkie i 4 długie, pylniki żółte, 4 gru­ czoły miodnikowe. Zalążnia dwukomorowa, górna. Łuszczyna - do 40 mm długości - jest wąska, przedłużona o 1-2-milimetrową szyjkę z szerokim znamieniem. Szypułki owoców w górę odstające, w czasie owocowania zgru­ białe. Nasiona jajowato-podłużne, żółtobrunatne, w stanie wilgotnym nie są śluzowate. Siedlisko: Rozpowszechniona na wilgotnych i świeżych łąkach, w lasach łęgowych i wielo­ gatunkowych liściastych, również na torfowis­ kach niskich i górskich łąkach. Rozmieszczenie: W Europie Środkowej szero­ ko rozpowszechniona; w Alpach dochodzi do 2600 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Zastosowanie: Młode liście, pędy i pączki uży­ wa się na surowo w sałatkach; w smaku są lekko gorzkie.

Warzucha lekarska (Cochlearia officinalis) Wygląd: Wiecznie zielone, dwu- lub wieloletnie zioło, do 50 cm wysokości, zwykle nie­ co mięsiste, nagie. Wrze­ cionowaty, włóknisty korzeń wypuszcza liczne łodygi, ró­ wnież nie kwitnące. Łodygi są podnoszące się lub prosto wzniesione, kanciaste, bruzdkowane, ulistnione, często rozgałęzione. Liście odziom­ kowe zebrane w luźne rozetki mają długie ogonki, są nerkowate, z powygi­ nanym brzegiem; liście łodygowe są raczej jajowate ze skąpo grubo ząbkowanym brzegiem, najwyższe obejmują łodygę. Wiel­ kie, białe, pachnące kwiaty są zebrane w luź­ ne, początkowo nieco zwisające, grona na dłu­ gich szypułkach. Cztery działki kielicha są wąskoeliptyczne z białym błoniastym rąbkiem. Cztery płatki korony na trzonkach, podłużne, odwrotnie jajowate; sześć żółtych pręcików. Boczne żyłki listków kwiatowych pozostają

f

Krzyżów wolne albo zbiegają się w sieć po obu str nach linii środkowej. Łuszczynki na odsta jących szypułkach, jajowate do kulistych, za okrąglone po obu stronach, z krótką, trwał? pozostającą szyjką. Czerwonobrunatne n siona są okrągławe, nieco ściśnięte. Siedlisko: Na wilgotnych zasolonych glebacl na wybrzeżu i w głębi lądu, i na glebac torfiastych i wapiennych. Rozmieszczenie: Na wybrzeżach północno-z chodniej Europy oraz w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwc formy górskie - do sierpnia. Zastosowanie: Świeże liście mają smak ost podobny do rzodkwi i są używane na surow! z dużą ilością śmietany jako sałatka, gotów ne jako jarzyna, a w małych ilościach ja pikantna przyprawa do wszelkiego rodzaju p traw. Dzięki wysokiej zawartości witamin C warzucha była uważana za skuteczny ś f dek przeciw szkorbutowi; chętnie była stos wana w kuracjach wiosennych - z nasion wyj ciskano leczniczą esencję warzuchową.

Przywrolnik pospolity (Alchemilla vulgaris agg.) Wygląd: Silnie roz­ rośnięta, bardzo wielopostaciowa, często żółtawozielona półróżyczkowa bylina, do 50 cm wysokości. Z pełzającego, krótko rozgałęzionego kłą­ cza o aromatycznym zapachu przypomina­ jącym goździki wyrasta płoną różyczka liści. Prosto wzniesione lub podnoszące się łodygi wyrastają z pachwin liści odziomkowych, są nagie lub kosmato owłosione, ale nigdy jed­ wabisto połyskujące. Dość sztywne liście są okrągławonerkowate, klapowane i nawet w stanie dojrzałym jeszcze nieco pofałdowa­ ne; 9-11-klapowane odcinki są zaokrąglone i nieregularnie spiczasto ząbkowane. Dolna strona liścia, podobnie jak ogonki liściowe, jest gęsto odstająco owłosiona. Liście łodygo­ we są tylko nieznacznie mniejsze niż odziom­ kowe, ale ich przylistki są ząbkowane. Niepo­ zorne, małe, zielone, obupłciowe kwiaty ze-

#

Różowa

brane są w kwiatostan, często wybitnie wieloJ kwiatowy. Szypułki są mniej lub bardziej n; gie. Cztery działki kielicha pozostają zwykł krótsze niż kubeczkowate dno kwiatowe (hył pancjum), cztery listki przykieliszka z koli krótsze niż kielich; płatków korony brak. Siedlisko: Częsty i rozpowszechniony n i wrzosowiskach, świeżych i wilgotnych łąkach! w zaroślach i lasach, a w górach również n skałach w piętrze alpejskim. Rozmieszczenie: Środkowa i zachodnia Eur pa, po południową Szwecję na północy i śro kową Grecję na południu. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Zbiera się młode liście, który używa się na surowo do sałatek i jarzyn or jako przyprawę; suche liście, również roślii kwitnących, dają herbatkę leczniczą o wieloj rakim zastosowaniu. Uwagi ogólne: W środku liści znaleźć możn rankiem błyszczącą kroplę wody, zbierają się z kropelek, wydzielanych na brzegu liści Jako roślina lecznicza - patrz str. 257.

Krwiściąg lekarski (Sanguisorba officinalis) Wygląd: Prosto wzniesiona, naga, półrozetkowa bylina, do 1 m wysokości, z ciemno­ brunatnym, silnym, rozgałę­ zionym korzeniem opatrzo­ nym grubymi włóknami. Łody­ ga prosta, górą widlasto roz­ gałęziona i nieco ulistniona, , wewnątrz pusta, bruzdkowa1 na i nieco błyszcząca, podob­ nie jak górna powierzchnia li­ ści. Liście na długich ogon­ kach, z błoniastymi, częściowo przyrośniętymi przylistkami, nieparzystopierzaste, z 3-7 para­ mi listków. Listki mają długość do 5 cm, są na ogonkach, jajowate lub jajowato-podłużne, u nasady sercowate, z każdej strony przynaj­ mniej z 12 ostro spiczastymi ząbkami. Liście łodygowe, w liczbie 3-4, są mniejsze i mają tylko 3-4 pary listków. Niepozorne, małe, obupłciowe kwiaty zebrane są w prosto wzniesio­ ne na długich szypułkach gęste, kuliste lub walcowate główki o długości 1-3 centymetrów. Krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor) Wygląd: Prosto wzniesiona, naga albo owłosiona bylina półrozetkowa o wysokości do 1 m z silnym, drewniejącym kłączem. Łodygi jedna lub wiele, prosto wzniesione lub podnoszące się, cienkie, obłe lub kanciaste, owłosione co najwyżej w dolnej części roz­ gałęzione i ulistnione, często nabiegłe ciemnoliliowo. Liś­ cie nieparzystopierzaste z 3-12 parami listków. Są one okrągławe do elip­ tycznych, mniej więcej jednakowej wielkości, nagie, sieciowato unerwione, grubo ząbkowa­ ne z 3-9 ząbkami po każdej stronie. Przylistki małe, w większości zrośnięte z ogonkami liś­ ciowymi. Główki kwiatowe są liczne i mają długie szypułki; są okrągławe do jajowatych o średnicy 1-3 cm. Kwiaty otwierają się w kwiatostanie od dołu ku górze, przy czym dolne są zazwyczaj męskie, środkowe obupłciowe, a najwyższe przeważnie żeńskie.

94

Rózowatd Cztery działki kielicha są tępe, ciemnobrun noczerwone; brak zewnętrznego kielisz i płatków korony. Cztery pręciki mają czerwne, odstające nitki prawie tak długie jak lich, a pylniki małe i żółte. Zalążnia jest doh szyjka ma pędzelkowate znamię. Powi szone, czworokanciaste i wąsko oskrzydlou' gładkie i suche dno kwiatowe osłania prdojrzewaniu orzeszek. Siedlisko: Na suchych i wilgotnych łąk - bardzo rozpowszechniony aż po piętro i alpejskie. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie z w jątkiem północy; w regionie śródziemnomo kim występuje wyłącznie w górach. Okres kwitnienia: Od czerwca do wrześ - października. Zastosowanie: Zbiera się młode liście i pprzed kwitnieniem; nadają się one na jarzy sałatkę lub zupy ziołowe. W Alzacji krwiśc! wchodzi w skład wiązek ziół, poświęcan w kościołach w święto Wniebowzięcia. Różo Szypułki kwiatowe są krótkie, każda z je J przysadką i dwoma podkwiatkami. Kielich kształt pucharu; cztery działki zabarwione t natnoczerwono odpadają po przekwitnie Brak zewnętrznego kieliszka i korony kwia wej. Siedlisko: Rozproszony na suchych łąk" i kamienistym podłożu, na nasypach i przyd żach, tylko sporadycznie osiąga piętro su" pejskie. Rozmieszczenie: Pochodzi z obszaru śródz mnomorskiego; rozpowszechniony w Euro aż po południową Szwecję i środkową Rosj Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Zastosowanie: Korzenie i liście o świeżym < matycznym zapachu dostarczają dobrej ja ny. Liście mogą być przyrządzane jak szpi lub sałata, a szczególnie są lubiane jako p prawa, do zup, ogórków, wina albo brandy. Uwagi ogólne: Krwiściąg mniejszy jest bar zmienny, szczególnie pod względem wielk ci, formy wzrostu oraz wyglądu powierzc dna kwiatowego.

Kuklik zwisły (Geum rivale) jM&^u I^sJy/iAf^t ^ ^ ] \ y ^ ^ ^ 9 X ^ ^ ^ ^ ^ ^ * ^ ^ S ś ^ p 2?&^&f

Wygląd: Bylina półrozetkowa z krótkim, grubym, ciemnobrunatnym, a wewnątrz białoczerwonawym kłączem. Łodygi małf ją wysokość mniej więcej do 50 cm, są prosto wzniesione lub podnoszące się, gruczołowato owłosione, w górze rozgałęzione i często czerwonobrunatno nabiegłe. Rozetkowe liście mają długie ogonki i są nierówno­ miernie lirowato pierzaste z 3-6 parami nieró­ wnych odcinków. Końcowy odcinek jest duży, głęboko wcięty lub klapowany. Górne liście łodygowe są już tylko trójdzielne. Przylistki liści odziomkowych są zrośnięte z ogonkiem liściowym tworząc pochwę. Bladożółte lub ró­ żowo zabarwione kwiaty stoją w 3-5-kwiatowych, zwieszających się główkach na dłu­ gich, gruczołowato owłosionych szypułkach. Przylegające działki kielicha, w liczbie pięciu, są brunatnoczerwone, trójkątno-lancetowate, Kuklik pospolity (Geum urbanum) \\ A y w i Wyfl'^ Półrozetkou mhlf^^ w a ' o w t o s i o n a bylina z Vi fflsfjlE^ P'on3 rozet N I iści z mu c \i\ iil*§r ' i3 3' °^° 1>3 m ^^^*^^sls, wysokości, z krótkim, {PjT ^ § 5 ^ z przodu zgrubiałym, lA\ walcowatym kłączem; »» jest ono obrączko­ wane, brunatnożółtawe, wewnątrz barwy mię­ sa do lila. Łodygi wyrastają z pachwiny liścia odziomkowego, są prosto wzniesione, często na dole łukowate, cienkie, niewyraźnie kancia­ ste, rozgałęzione i ulistnione. Liście odzio­ mkowe mają krótkie ogonki, są przerywane, lirowato-pierzaste, z 1-5 parami niejedna­ kowych, podwójnie grubo piłkowanych odcin­ ków i jednym dużym, okrągtawym, głęboko klapowanym odcinkiem końcowym. Liście ło­ dygowe są duże, 1-5-dzielne lub trójczęściowe, z wielkimi, okrągtawo-nerkowatymi, niere­ gularnie ząbkowanymi przylistkami. Lśniąco żółte kwiaty na długich, prosto wzniesionych, gruczołowato owłosionych szypułkach są ze96

Różowate długo zaostrzone i gruczołowato owłosionej - podobnie, jak 5 równowąskich, krótszych listków przykieliszka. Prosto wzniesione płatki korony są mniej więcej tak długie jak kielich, u nasady zwężone, odwrotnie sercowate, dłu­ go utrzymujące się. Szyjka szczytowa. Owło­ sione owocki mają na szczycie hakowatą re­ sztę szyjki i siedzą na opatrzonym trzonkiem dnie kwiatowym. Siedlisko: Rozpowszechniony w lasach łę-j gowych i bagiennych, na wilgotnych, zaso­ bnych w próchnicę łąkach, nad źródliskami, brzegami cieków i na torfowiskach niskich; w górach dochodzi do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: Większa część Europy; brak go w regionie śródziemnomorskim, na wszyst­ kich wyspach i na Nizinie Węgierskiej. Okres kwitnienia: Od kwietnia-maja do lipca,] rzadko ponownie kwitnący w jesieni. Zastosowanie: Kuklik zwisły jest używany po­ dobnie do kuklika pospolitego jako jarzyna liściowa. Wartość użytkowa i działanie lecznk cze są mniejsze niż u kuklika pospolitego. Różowate brane w luźne kwiatostany o nielicznych kwia­ tach. Działki kielicha trójkątno-podłużne, zaos­ trzone, później odgięte w tył, listki przykielisz­ ka mniej więcej o połowę krótsze, wąskolancetowate i obustronnie owłosione. Płatki koro­ ny okrągławo-podłużne, u nasady prawie nie zwężone, płasko odstające i szybko opadają­ ce. Owłosione owocki stoją bez szypułek w ku­ listych gtówkach. Siedlisko: Często na siedliskach wilgotnych, w lasach, zakrzewieniach, przy murach i na: wysypiskach. Rozmieszczenie: Większa część Europy, z wy-l jątkiem skrajnej północy. Okres kwitnienia: Od maja do października. Zastosowanie: Młode, zebrane wiosną liście używane jako sałata albo po obgotowaniu w osolonej wodzie - jako jarzyna. Korzenie zbiera się w jesieni albo na wiosnę na korzen­ ną przyprawę. Uwagi ogólne: Gorzkim w smaku korzeniom przypisywano niegdyś wartość leczniczą. Jako roślina lecznicza - patrz str. 249.

Rozchodnik purpurowy [S. purpureum = Sedum telephium)!! ^gjg|jjj||^ Wygląd: Zioło wielole,nie JSKKĘBĘS^ > bardzo oka^ ^ ^ ^ ^ ^ f e zate, do 60 cm wyso\kff]F®Ęk k°^c'' z korzeniem w yffif kształcie buraka ftsJW i skrętoległymi liść\Mę mi. Pęd prosto wznie^*^ siony, nie rozgałęzio­ ny lub gałęzisty w górnej części. Liście płas­ kie, grubawe, lancetowate, na brzegu ząbko­ wane, w nasadzie zwężone, o długości 2-7 cm, żywo zielone. Kwiaty małe, gwiazdkowate, gęsto skupione w wiechowatych kwiatosta­ nach. Pojedyncze kwiaty jaśniej lub ciemniej purpurowoczerwone, z 5 wąskimi, niezrośniętymi płatkami korony i 10 pręcikami. Działki kielicha małe, niepozorne, w nasadzie nieco skupione. Nie wykształca się jednolita zalążnia, jest podzielona na 5 owocolistków. Owo­ cami są suche, pękające mieszki. Siedlisko: Suche i wilgotne, niezbyt cieniste, często kamieniste miejsca na brzegach cieków i na skraju lasów i zarośli.

Rozmieszczenie: Europa Środkowa do SkarJ dynawii, w obszarze śródziemnomorskim Iko w najbardziej północnych częściach, Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode, soczyste liście o smakr korzennym dodaje się do sałatek ziołowych! Użyte same są zbyt ostre w smaku. Mnie nadają się na jarzynę gotowaną. Uwagi ogólne: Podobny z wyglądu jest używa-i ny w ten sam sposób rozchodnik wielki (Są dum maximum), który wyróżnia się żółtawo] zielonymi kwiatami i niebiesko oszronionymi^ liśćmi. Niekiedy bywa uprawiany, jednali w Europie Środkowej nie w każdym roku dc-J chodzi do kwitnienia. Nie kwitnących pędó tworzącego darnie rozchodnika ościstego (S dum reflexum) z grubymi, małymi liśćmi kol: czasto zakończonymi w kształcie igieł, złotżółtymi kwiatami i płatkami korony o wiel dłuższymi, niż kielich - używa się jako sałatę albo dodatku do zup ziołowych. Występuj w Europie Środkowej i Północnej na siedli" kach suchych i żwirowatych.

Śledziennica skrętolistna [Chrysosplenium alternifolium) —.fg SZffijWM r^^Cm®!sx ^^%M^^x y'-~:Mgm

Skalnicowat

miodnik w kształcie krążka. Zalążnie na wp zrośnięte z dnem kwiatowym, prawie doln z 2 szyjkami. Dojrzały owoc jest jednokomor wą torebką. Siedlisko: W miejscach cienistych i wilgotnyc I 'pwE > ? 'iści często w pobliżu rzek lub potoków. J Ę W \ J ^ P U nasady i podziem- Rozmieszczenie: W Europie Środkowej i PółJ nocnej przekracza górną granicę drzew. Bral| lĘ//f^A^~' nymi rozłogami. Ło­ dyga prosto wzniesiona, z nielicznymi, skręto­ jej w Europie Południowej. ległymi liśćmi, trójkanciasta, naga lub skąpo Okres kwitnienia: Od marca do maja. owłosiona. Liście nerkowate, na długich ogon­ Zastosowanie: Delikatne zioło używane je kach; szczególnie dolne - grubo karbowane, jako sałata. Na wilgotnych stanowiskach moż o nasadzie sercowatej; blaszka liściowa ma być zbierane już bardzo wcześnie. ponad 2 cm długości i jest tak samo szeroka Uwagi ogólne: Podobna śledziennica naprz lub jeszcze szersza. Liście łodygowe wyraźnie ciwlistna (Chrysosplenium oppositifolium) m mniejsze i tylko na krótkich ogonkach; wszyst­ zasięg bardziej zachodni i lekko przesunie kie liście skąpo owłosione i intensywnie zielo­ na południe. Szczególnie we Francji roślina ne. Kwiaty, zebrane w jednej płaszczyźnie jest używana jako sałata. Mimo braku płatkó w podbaldach, są małe i otoczone żółtozielo­ korony śledziennica jest zapylana przez ow nymi przysadkami, podobnymi do liści. Kwiaty dy. Wabi je nektar, wytwarzany wewnąt małe, tylko z 4 krótkimi, jajowatymi działkami kwiatu, jak również płaski, rozłożysty kwiat kielicha, bez płatków korony. Wewnątrz kwiatu stan, w którym żółtawe przysadki przejęły fu znajduje się 8 krótkich pręcików oraz żółty keję płatków korony.

98

Wygląd: Delikatne zioło o wysokości do ®cm'trwate w częś" ciach podziemnych, tworzące luźne darnie z r o z e t k

Gruboszowa'

Rutwica lekarska (Galega officinalis) Wygląd: Trwała roślina ziel­ na, do 1 m wysokości, inten­ sywnie zielona, naga lub ską­ po owłosiona, z długim korze­ niem palowym i krótkim kłą­ czem o wielu głowiastych roz­ gałęzieniach. Liczne prosto wzniesione, zwykle nie rozga­ łęzione łodygi, są wewnątrz puste, bruzdkowane, ulistnione skrętolegle. Liście krótkoogonkowe, nieparzystopierzaste, zwykle z 11-17 parami odcinków. Odcinki eliptyczne do lancetowatych, zaokrąglone lub zaostrzone, z wyraźnym kolcem na końcu. Ma­ łe przylistki są wolne, półstrzałkowate. Nieco zwisające kwiaty zebrane są w wielokwiato­ we, długoszypułkowe grona, wyrastające z pa­ chwin liści. Szypułki są cienkie, z dwoma trwa­ łymi, szydlastymi przysadkami. Kielich jest dzwonkowato zrośnięty, z 5 szydlastymi ząb­ kami dłuższymi niż rurka. Motylkowate kwiaty mają 5 płatków korony; są one białe, z wyjąt­ Groszek bulwiasty

(Lathyrus tuberosus)

Wygląd: Trwała, zie­ lna roślina pnąca, na­ ga lub prawie naga, z pełzającymi pod­ ziemnymi rozłogami i zgrubiałymi bulwa­ mi korzeniowymi wiel­ kości orzecha lasko­ wego. Łodyga płożąca się lub pnąca, do około 1,2 m długości, czworokanciasta, ale nie oskrzydlona. Ogonki liściowe są kanciaste, liś­ cie z jedną parą pierzastych odcinków, wybie­ gające w tęgi, rozgałęziony wąs. Odcinki liś­ ciowe eliptyczne lub podłużne, tępe albo z krótkim szpicem, słabo unerwione równoleg­ le. Przylistki mniej więcej tak długie, jak ogon­ ki liściowe, wąsko jednostronnie strzałkowate. Wielkie, karminowoczerwone, pachnące kwia­ ty wyrastają w 2-7-kwiatowych, luźnych gro­ nach w pachwinach liści. Lancetowate przysa­ dki są tak samo długie, jak szypułki kwiatowe. Kielich dzwonkowato zrośnięty, z 5 ząbkami niejednakowej wielkości. Żagielek kwiatów

100

Motylkowa kiem niebieskawego żagielka, który jest ta długi, jak tępa łódeczka; skrzydełka pozostają! nieco krótsze. Pręcików jest 10, wszystkie zr śnięte. Nagie, czerwonobrunatne strąki stój skośnie wzniesione. Siedlisko: Na wilgotnych łąkach, nad brzega rzek, preferuje żyzne i ciepłe gleby; uprawiaj na jako roślina pastewna i ozdobna, częst: dziczejąca. Rozmieszczenie: Przeważnie w regionac wschodniej, środkowej i południowej Europy. Okres kwitnienia: Od lipca-sierpnia aż do jej sieni. Zastosowanie: Młode liście są spożywanJ w krajach południowej Europy jako sałata. D wniej roślina ta uchodziła za ulubiony środę leczniczy przy gorączce, dżumie i ukąsz niach jadowitych wężów. Uwagi ogólne: Nazwą „ruta" (rutwica) okre" lano dawniej wszystkie rośliny, o podziel nych liściach; przypisywano im wielką mo l leczniczą i czarodziejską. Jako roślina lecznicza - patrz str. 251.

Dzikie warzywa

#f^

&*%_

* ftlfc %

Motylkowa! motylkowatych ma szerokość większą niż d gość, wycięty, skrzydełka są krótsze, obejmuj jące silnie zgiętą łódeczkę, Z 10 pręcików 9 jest zrośniętych w rynienkę, szyjka z górnej strony puszysto owłosiona. Siedlisko: Na polach zbożowych, przydrożac" wałach nadrzecznych i kolejowych; gatune ciepłolubny, rośnie dostępnie na ciężkich glej bach na podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkie skrajnej północy i południa. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Zastosowanie: Bulwy korzeniowe są twardi ciemnobrunatne; zawierają skrobię i cukiei Spożywane na surowo mają cierpki smak, gol towane są przyrządzane na różne sposobi jak kartofle albo prażone, jak kasztany. Możni z nich uzyskiwać także dobry olej jadalnjj W lecznictwie stosuje się je przy czerwonej i biegunkach. Uwagi ogólne: Bulwy korzeniowe osiągają Pj tną wielkość w trzecim lub czwartym roku i p j oddzieleniu wyrastają w nową roślinę.

im

Koniczyna łąkowa (Trifoliumpratense) s& Wygląd: Trwała roś£&&\ lina zielna, wielopo$f^|) staciowa, mniej lub l|||/ bardziej białawo r owłosiona, z silnie /<# g|l|ss^ jś^ww*F^^ rozwiniętym bardzo Ęffllipy Y^^ĘHk długim korzeniem pa\ ^ » M | QW y m j |j CZn y m j fo. rżeniami bocznymi. Skrócony pęd główny ota­ cza rozetka liści; z ich pachwin wyrastają pro­ sto wzniesione łodygi o wysokości do 50 cen­ tymetrów. Często są one tylko krótko rozgałę­ zione, bruzdkowane do kanciastych, nieco ści­ śnięte, owłosione i czerwono nabiegle. Trój­ dzielne liście są długoogonkowe, najwyższe liście łodygowe - prawie siedzące. Listki na krótkich ogonkach są odwrotnie jajowate, podłużno-lancetowate lub prawie okrągłe, z obu stron zaokrąglone i na szczycie lekko wycięte, pod spodem owłosione, z wierzchu często ły­ siejące, lśniąco zielone z jaśniejszymi albo czerwonawobrunatnymi plamkami, na brze­ gach orzęsione. Przylistki trójkątne, zakończo-

Motylkowat ne cienkim ostrym szpicem, górne - szerok zrośnięte z ogonkiem liściowym. Kwiaty kar minowo- lub mięsistoczerwone, rzadziej żół­ tawe lub białe, zebrane są w wielokwiatowe. kuliste lub jajowate główki. Kielich rurk wato-dzwonkowaty, często czerwono nabiegły 10-nerwowy, przylegająco owłosiony; najna szy ząbek jest wyraźnie dłuższy. Płatki korony kwiatów motylkowych zrośnięte nasadą i prę-l cikami w rurkę zawierającą nektar. Strąk jajo­ waty ze zgrubiałym szczytem i cienką skórką. Siedlisko: Rozpowszechniona na żyznych łąkach, polach, w świetlistych lasach, na gle­ bach zasobnych w substancje odżywcz" i o dobrym drenażu; w Alpach rośnie naw" powyżej 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkie skrajnej północy. Okres kwitnienia: Od maja do września, a nie­ raz do późnej jesieni. Zastosowanie: Młode liście są przyrządzan jako jarzyna, mniej więcej tak jak szpinak.

Groszek nadmorski (Lathyrus maritimus = Tetragonolobus maritimus) v^ y \ N ^k *\y \%y^" \ \ \VK ^|||\ <||?^^

Wygląd: Trwała roślina zielna, na ogół naga, ale czasem również owłosiona. Łodygi przeważnie płożące się lub podnoszące, do około 40 cm długości są ob­ łe, skąpo owłosione, zwłaszcza w dolnej czę­ ści delikatnie czerwonobrunatno plamiste, od nasady rozgałęzione i skrętolegle ulistnione. Liście krótkoogonkowe, trójdzielne. Listki od­ wrotnie jajowate do lancetowatych, na szczy­ cie spiczasto wybiegające, na brzegu orzęsio­ ne, na bardzo krótkich ogonkach lub siedzące. Przylistki jajowate, spiczaste albo zaokrąg­ lone. Wielkie siarkowożółte kwiaty stoją poje­ dynczo w pachwinach liści na szyputkach o długości do 15 cm, znacznie przerastających liście. Kielich zrośnięty rurkowato-dzwonkowaty; rurka delikatnie czerwonawo plamista. Działek kielicha 5, równej wielkości; są one krótsze od rurki, wąskolancetowate, na brze-

102

Motylkowat'

gu orzęsione. Kwiaty motylkowe, do 30 mm długości, z wielkim (zwracającym uwagę), ste­ rczącym, odwrotnie jajowatym lub sercowatym żagielkiem, ozdobionym u nasady czer­ wonawymi żyłkami. Znacznie krótsze skrzyde­ łka obejmują zgiętą łódeczkę. Pręciki są zroś­ nięte w zwartą rurkę, szyjka na szczycie jed-i nostronnie błoniasta, utrzymująca się przy' dojrzewaniu owocu. Strąk w przekroju kwad­ ratowy, do 5 mm długości, czworokanciasty, nagi z gładkimi skrzydełkami owocu. Siedlisko: Na wilgotnych łąkach i nad rowami na glebach zasobnych w wapń; w Alpach d chodzi do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południ wa, na północy po południową Szwecję. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Młode strąki i nasiona dajaj smaczną jarzynę. Uwagi ogólne: Groszek czerwony (Tetragonolfc bus purpureus) z prosto wzniesionymi łodyga mi i ciemnoczerwonymi, parzysto ustawionymi kwiatami - jest tak samo chętnie spożywany.

Portulaka pospolita (Portulaca oleracea)

Portulakowa

Wygląd: Roślina jed­ wieczkiem; czarne nasiona są nerkowate i p noroczna, naga, mię­ kryte krótkimi brodawkami. sista o wysokości Siedlisko: Pierwotnie hodowana jako roślin około 30 cm. Łodygi, uprawna, zdziczała i w wielu miejscach zad rozgałęzione od na­ mówiona. sady, są płożące lub Rozmieszczenie: Głównie w południowej i ś r podnoszące się, bły­ dkowej Europie. szczące i często czer­ Okres kwitnienia: Od lipca do października. wono nabiegłe. Mięsiste, błyszczące ciemno­ Zastosowanie: Cała roślina, o smaku lekk zielone liście są ułożone skrętolegle, w górnej słonym, zbierana przed kwitnieniem jest uży­ części prawie naprzeciwległe; są skupione, wana do sałatek, jarzyn albo zup ziołowych. siedzące, podłużnie odwrotnie jajowate z kli­ Liście marynowane w soli albo occie (możną nowatą nasadą. Przylistki szczeciniaste. Małe, również użyć wina) nadają się na przetwory białe lub żółtawe, szybko przemijające kwiaty zimowe. Używana przy stanach zapalnych i ja­ wyrastają pojedynczo lub po dwa, trzy, prze­ ko środek przeciw szkorbutowi. ważnie szczytowo na widlastych gałązkach al­ Uwagi ogólne: Podgatunek portulaki o masyw-J bo w pachwinach liści. Kielich dwudzielny za­ niejszej, wyprostowanej formie wzrostu (PoĄ opatrzony w tępą stępkę, po przekwitnieniu tuląca oleracea ssp, sativa) jest uprawiany] odpadający. Płatków korony zwykle pięć, od­ jako warzywo. Portulaka wielkokwiatowa (Pi wrotnie jajowatych, u nasady lekko zroś­ grand/flora) jest lubianą rośliną ozdobną. Ga-J niętych, pręcików 7-12. Zalążnia półdolna, je- tunki należące do tej rodziny są rozmieszczc-J dnokomorowa, szyjka 3-6-dzielna, nitkowata. ne głównie w zachodniej i andyjskiej część Puszka odwrotnie jajowata, otwierająca się Ameryki. Szczawik zajęczy (Oxalis acetosella) Wygląd: Roślina trwa­ ła, słabo owłosiona, o wysokości około 15 cm, z poziomo peł­ zającym, delikatnym kłączem o nieograni­ czonym wzroście; jest ono pokryte po­ dobnymi do ząbków, czerwonawymi, mięsisto zgrubiałymi resztkami odpadłych liści. Liście odziomkowe, na ogonkach do 10 cm długości, trójlistkowe, przypominające koniczynę. Listki na bardzo krótkich ogonkach, od spodu nabie­ głe ciemnoczerwono, są odwrotnie sercowate, wycięte, nagie lub na dolnej stronie skąpo owłosione. Ogonki liściowe owłosione, u nasa­ dy mięsisto rozszerzone. Przylistki małe, jajo­ wate, spiczaste. Kwiaty pojedynczo na skąpo owłosionych, dłuższych od liści szypułkach, wyrastających przy ziemi z pachwiny liści. Działek kielicha pięć, wolnych, podłużnie jajo­ watych, tępych, z zewnątrz owłosionych; płat­ ków korony pięć, białych lub różowych, z fiole­

Dzikie warzywa

»-.' ,

"^h

Szczawikowatei towymi żyłkami i żółtą plamą u nasady, od-l wrotnie jajowatych, w nasadzie między sobą lekko zrośniętych. Pręcików dziesięć; wewnę­ trzne są krótsze od pięciu nitkowatych szyjek. Późniejsze kwiaty mają krótsze szypułki, częs­ to są bez płatków, pozostają zamknięte i sąj samopylne. Zalążnia górna. Siedlisko: Rozpowszechniony w wilgotnych bogatych w próchnicę lasach liściastych i szpi Ikowych, w zaroślach, na torfowiskach, na sta! rych pniakach drzew; w górach dochodzi aśj do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, n^ południu rzadziej. Okres kwitnienia: Kwiecień, maj; tu i ówdziej kwitnie powtórnie w jesieni. Zastosowanie: Liście o kwaskowatym smakuj zbierane są na wiosnę jako dodatek do sała-j tek, zup ziołowych i jarzyn. Dzieci zjadają chętnie liście (i kłącza) na surowo dla orzeźj wienia. Liście można konserwować z cukrem na zimę. W większych ilościach są one jednaj trujące.

Dzikie warzywa

Wiesiołek dwuletni (Oenothera biennis) Wygląd: Roślina dwu­ letnia, o wysokości 1,5 m, mniej lub bar­ dziej owłosiona, z mięsistym korzeniem w kształcie buraka. W pierwszym roku wypuszcza tylko przylegającą do ziemi rozetkę liści. Prosto wzniesiona ulistniona łodyga rozgałęzia się tylko w górnej części; jest ona kanciasta, ogruczolona i skąpo owłosiona, plamista. Liście odziomkowe są podłużne, odwrotnie jajowate, tępe, zwężone w długi ogonek, często czer­ wono nabiegłe. Odstające, czysto zielone liś­ cie łodygowe na bardzo krótkich ogonkach są skąpo owłosione, podłużnie lancetowate z ma­ łym szpicem i delikatnie ząbkowanym brze­ giem. Wielkie, żółte, pachnące kwiaty wyras­ tają pojedynczo z pachwin liści prosto wznie­ sionego kwiatostanu; otwierają się wieczo­ rem, dolne zawsze przed górnymi, i więdną następnego poranka. Cztery lancetowate, dłu-

€

Wiesiołkowate go zaostrzone działki kielicha osiągają dwie trzecie długości rurkowato przedłużonego dna kwiatowego; w pączku są one przyciśnięte do] siebie, później odgięte w tył. Cztery odwrotnie! jajowate lub sercowate płatki korony, na krót­ kich i szerokich trzoneczkach, są znaczniej dłuższe od ośmiu pręcików; zalążnia jest doi-! na, szyjka czteroczęściowa. Siedlisko: Nasypy kolejowe, przydroża, brzegp rzek, żwirownie i piaskownie, kamieniołomy^ i mury; w górach aź do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Pierwotnie zawleczon z Ameryki Północnej, obecnie rozpowszchniony prawie w całej Europie. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: W jesieni lub na wiosnę, zanim wyrośnie pęd kwiatowy, zbiera się korzenia i przyrządza je na wiele sposobów: gotowanej i pocięte jako sałatkę albo tak jak żywokost na jarzynę. Liście są niejadalne. Uwagi ogólne: Do bardzo szybkiego rozprze] strzenienia się tego gatunku przyczyniło s i ' chyba również używanie go jako warzywa.

Wierzbówka kiprzyca (Epilobium angustifolium) -* Wygląd: Roślina trwała, do ij\ 2,0 (2,5) m wysokości z gruJf/fWW bym drewniejącym kłączem. jtffpĄ, ^ Pączki pędowe, założone ^JJv\ u nasady zeszłorocznego pę£CSli|^ du i chronione gęstymi łusko^^ptjj watymi liśćmi, zimują pod ziem \ WW ^ i z nicn wyrastają pros\ i f w f l f e '° w z n i e s i ° n e łodygi, gęsto \ » W 5 ? skrętolegle ulistnione i rza^/w^^~ dko rozgałęzione. Łodygi są T8 obłe lub lekko kanciaste, czę­ sto czerwono nabiegłe. Liście podobne do wierzbowych lub tylko krótkoogonkowe są wiotkie, lancetowate, do 3,5 cm długości, spo­ dem niebieskozielone, z dobrze rozwiniętymi nerwami bocznymi, na brzegu podwinięte i opatrzone bardzo małymi ząbkami. Listki podkwiatowe mają szydlaste ostrze. Bardzo liczne, duże, purpurowoczerwone, rzadko bia­ łe kwiaty zebrane są w długie, szczytowe, piramidalne grona; pączki kwiatowe zwisa­ jące. Cztery równowąskolancetowate, z ze-

Wiesiołkowat

wnątrz czerwonawe działki kielicha są prawie tak długie jak korona. Cztery płatki korony, ni trzoneczkach, są odwrotnie jajowate do okrągi ławych, dolne nieco mniejsze niż górne. Pręci­ ków osiem, nachylonych ku sobie. Zalążnia dolna. Szyjka początkowo zgięta w dół, zna mię czteroczęściowe. Torebka długa i wąska często czerwonawa, pękająca wzdłuż osi śr dkowej owocolistków. Liczne gładkie, podłuż ne nasiona z pęczkiem włosków na czubku. I Siedlisko: Gromadnie na przydrożach, zrębao leśnych i pogorzeliskach, na piaszczystyclj i skalistych zboczach, na nasypach kolejowyc' w górach dochodzi do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Cała Europa, na południ rzadsza. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Młode liście przyrządza się j ko sałatkę albo jako jarzynę podobną do kap sty. Młode, nieco słodkawe odroślą i pęd zebrane przed kwitnieniem i przyrządzone ja szparagi, dają wyborną, pożywną jarzynę. Li cie suszy się i gotuje jako herbatkę.

Mikołajek polny (Eryngium campestre) Wygląd: Roślina trwa­ ła, podobna do ostu, żółtawozielona; dzię­ ki rozpostartym jak krokwie gałęziom wy­ daje się często półkulisto krzaczasta. Bru­ natne kłącze jest gru­ be w kształcie pala, zdrewniałe, z obrączkami. Prosto wzniesiona łodyga, wysoka na 70 (100) cm, jest ulistniona, gruba i delikatnie żłobko­ wana. Liście są sztywne, skórzaste, o długości 5-20 cm, blaszka obustronnie białawo siatko­ wata unerwiona. Liście odziomkowe, często wieloletnie, u młodej rośliny jeszcze nie po­ dzielone, podłużne, u roślin kwitnących długoogonkowe, w zarysie mniej więcej szerokojajowate, dłoniasto-pierzaste lub dwu- do trzy­ krotnie podzielonych. Kwiaty białawe lub bladozielonkawe, w 15-kwiatowych baldachach, zacieśnionych do prawie kulistych główek na szypułach. Szczytowe baldachy są 3-6-promieniowe; przerastające je promienie boczne Ammi

visnaga

Wygląd: Roślina jednoroczna lub dwuletnia, tęga, rozga­ łęziona, naga, do wysokości 1 m, z korzeniem w kształcie marchwi. Liście skrętoległe, dolne pojedynczo pierzaste, górne nawet potrójnie pierza­ ste. Odcinki zawsze wąsko podłużne do szpilkowatych, całobrzegie, zaostrzone. Po­ dwójne baldachy są wielkie i wielopromienne (mniej wię­ cej do 150). Promienie w czasie kwitnienia odstające, cienkie i już od nasady rozszerzone i zgrubiałe, w czasie owocowania wypros­ towane w górę, grube, sztywne i zdrewniałe; owocostan gniazdowato ściągnięty. Listki pokrywy 1-2-krotnie pierzaste i prawie tak dłu­ gie jak promienie, pokrywki nie podzielone. Kwiaty białe do żóttawobiatych, obuptciowe, kielich bez ząbków. Płatki korony nierównej wielkości, odwrotnie jajowate, głęboko wcięte, z odgiętym w tył środkowym odcinkiem. Zaląż-

108

Baldaszkowate jeszcze wielokrotnie baldachowato rozgałę­ zione. Listków pokrywy 5-7, równowąski lancetowatych, pojedynczych lub opatrzonycl 1-2 parami kolców i 1 kolcem końcowym; równowąskie listki pokrywki są całobrzegie z wy. jątkiem najbardziej zewnętrznych, któn kończą się długim kolcem. Zalążnia dolna Siedlisko: Suche, kamieniste, jałowe I przydroża. Rozmieszczenie: Środkowa i południowa Eun pa. W Polsce tylko w południowej części niżu Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Pędy na wiosnę można spoż wać jako sałatę; słodkawe, o ostrym korzei nym smaku korzenie - jako pożywną jarzym Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie mi mikołajek płaskolistny (Eryngium planum). Mi kolajek nadmorski (Eryngium maritimum), n powszechniony na wybrzeżu, jest roślii chronioną. Suche osobniki mikołajka polnego! oddzielają się od korzeni jesienią i są wtedy toczone po polu przez wiatr jako „biegacze"! rozsypując przy tym nasiona. Baldaszkowate nia dolna. Owoc o długości 2-2,5 mm, szeroj kojajowato-eliptyczny, prawie tak samo długj jak szeroki, z boków słabo ściśnięty. Siedlisko: Na terenach zagospodarowany przez człowieka. Rozmieszczenie: Głównie obszar śródziemni morski; w Polsce nie występuje. Okres kwitnienia: Lipiec-pażdziernik. Zastosowanie: Korzenie tej rośliny możni przyrządzać jak marchew. Zdrewniałe promie] nie baldachów są w krajach południowycl i bliskowschodnich bardzo popularne jako wy kałaczki o korzennym smaku. Ammi jest taks starą egipską rośliną leczniczą, której działa­ nie silnie rozszerzające naczynia zostało pol twierdzone wynikami współczesnych badań, Dziś jest ona znów uprawiana. Uwagi ogólne: Owocostan jest podobny Ą owocostanu marchwi. Swoisty mechanizm rozj siewania jest przystosowany do kii matuj suchego: promienie baldachów zamykają si< w czasie suszy a rozkładają się przy deszczij i wtedy rozsypują owoce.

109

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxitraga) Wygląd: Roślina trwała z przyziemną rozetką liści, osiągająca wysokość do 60 cm, rzadko naga, przeważnie gęsto puszysto owłosiona, a w ogóle bardzo wielopostaciowa pod względem wielkoś­ ci, podziału liści, owłosienia i barwy kwiatów. Korzeń wrzecionowaty, rozgałęziony, obrączkowaty, o nieprzyjem­ nym, ostrym kozłowym za­ pachu. Łodyga prosto wzniesiona, obła, we­ wnątrz pełna, delikatnie żeberkowana, rozga­ łęziona, w górnej części prawie bezlistna. Dol­ ne liście na długich ogonkach, nieparzystopierzaste, z 3-7 parami listków; są one siedzące, nie podzielone, jajowate z karbowanym lub ząbkowanym brzegiem. Górne liście dwukrot­ nie pierzaste z równowąskimi odcinkami, sie­ dzące na nieco skórzastych pochwach. Baldachy o 6-25 promieniach, małe, pokrywy i po­ krywek brak lub występują tylko sporadycznie.

Baldaszkowate Kwiaty małe, białe, żółtawobiałe, rzadko różo we lub czerwonawe, obupłciowe i męskie. Rąl bek kielicha bez ząbków. Płatki korony odwro tnie jajowate, na szczycie lekko wycięte z od giętą łatką. Zalążnia dolna, szyjka w czas kwitnienia krótsza od kwiatu. Siedlisko: Przeważnie na suchych, słonecz­ nych, ubogich stanowiskach: na łąkach, pagór kach, kamienistych stokach i rumowiskach. Rozmieszczenie: Większa część Europy z jątkiem jej południowych krańców i wysp. Okres kwitnienia: Od czerwca-lipca do p ździernika. Zastosowanie: Przede wszystkim młode liści słodkawo-ostre w smaku, mają zastosowań jako przyprawa do zup, sosów oraz jako jar na - zwłaszcza w kuchni śródziemnomorski Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie znacznie większy biedrzeniec wielki {Pim­ pinella maior), którego łodyga jest ulistni aż do góry i który w porze kwitnienia twórz boczne płonne rozetki. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255.

Fenkuł (koper) włoski (Foeniculum capillaceum = F. vulgare) Wygląd: Bylina dwuletnia lub trwała, u nasady często drew­ niejąca, do 2,0 (2,5) m wyso­ kości, naga, morskozielona, ku górze niebieskawo oszro­ niona, o przyjemnym korzen­ nym zapachu. Korzeń wrze­ cionowaty, białawy. Łodygi prosto wzniesione, bujnie roz­ gałęzione, obłe, delikatnie żeberkowane, starsze wewnątrz puste. Liście 3-4-krotnie pie­ rzaste są w zarysie trójkątno-podłużne, poje­ dyncze odcinki są nitkowate, zakończone spi­ czasto i zazwyczaj nie wszystkie układają się w jednej płaszczyźnie. Dolne liście są ogon­ kowe, średnie i górne - siedzące na pochwie liściowej o długości do 6 cm, wąsko wzniesio­ nej z błoniastym rąbkiem. Wielkie baldachy złożone, do 15 cm średnicy, z 12-15 promie­ niami niejednakowej długości. Zwykle brak pokrywy i pokrywek, Małe żółte kwiaty są obu­ płciowe, obfitują w nektar. Płatki korony jed­

110

Baldaszkowatg

nakowe, szerokojajowate, na szczycie z węż­ szą, zagiętą łatką (kończykiem). Siedlisko: Wybrzeża w regionie środzie, nomorskim; poza tym w uprawie lub zdziczały Rozmieszczenie: Dziko w południowej i potu dniowo-zachodniej Europie. W Polsce upra-j wiany w ogrodach. Okres kwitnienia: Od lipca do października. Zastosowanie: Od dawna znany jako roślin korzenna, warzywna i lecznicza. Młode łodyg^ i liście są spożywane jako jarzyna. Owoce używane również jako przyprawa kuchenn do marynat. Uwagi ogólne: Różne formy kopru włoskiego sal w obszarze śródziemnomorskim w rozmaity] sposób wykorzystywane: fenkui warzywny cebulowy, którego dolne pochwy liściowe sl zgrubiałe, jest uprawiany jako warzywo; z fenj kułu oślego lub pieprzowego spożywa się łodygi i liście; owoce fenkułu korzennego dostarczaj! słodkiego oleju fenkułowego, a owoce fenkui^ maślanego - eterycznego olejku fenkułowego. Jako roślina lecznicza -patrz str. 250.

Czechrzyca grzebieniowa (Scandix pecten-veneris) 'Wygląd: Jednoroczna, wielopostaciowa roślina zielna o zapachu kolendry, do 50 cm wysokości, z cienkim, jasno zabarwionym, wrzecionowa­ tym korzeniem i jedną lub wielu łodygami. Są one pros­ to wzniesione lub podnoszące się, rozgałęzione, obłe, de­ likatnie żeberkowane, prawie nagie albo z odstającymi, sztywnymi włosami. Dolne liś­ cie na długich ogonkach, pochwy liściowe wą­ skie z białym błoniastym brzegiem; górne liś­ cie siedzące na krótkich, nieco wzdętych po­ chwach, orzęsionych na brzegach. Blaszka liś­ ciowa 2-3-krotnie pierzasta, z równowąskimi, spiczastymi odcinkami, często jedynie z roz­ proszonymi szczecinkami. Baldachy tylko 1-2-promieniowe, wskutek przerośnięcia z liś­ ćmi pozornie naprzeciwległe. Pokrywy brak lub występuje rzadko i sporadycznie; listki pokrywki liczne, pojedyncze lub nieregularnie Marchewnik anyżowy (Myrrhis odorata) Wygląd: Trwała, miękko owło­ siona bylina, o wysokości 1•2 m i aromatycznym zapajchu anyżu. Korzeń gruby, bru­ natny, sękaty i wielogłowy. Łodyga prosto wzniesiona, wewnątrz pusta, obła, ku gó­ rze rozgałęziona, gałęzie często stojące w okółkach, nagie albo - zwłaszcza na węzłach - kosmato owłosio­ ne. Liście duże, miękkie, za młodu szarofilcowato kosmate, w zarysie trój­ kątne, 2-4-krotnie pierzaste z jajowato-lancetowatymi, głęboko ząbkowanymi odcinkami; dolne liście na ogonkach, górne siedzące na wyraźnych pochwach liściowych, mniejsze i słabiej podzielone. Baldachy są płaskie, 4-20-promieniowe, pokrywy brak; 5-7 orzęsio­ nych listków pokrywki. Szczytowe baldachy mają zwykle kwiaty obupłciowe i męskie, póź­ niej rozkwitające baldachy boczne - przeważ­ nie tylko męskie. Szypułki kwiatów obupłcio-

112

Baldaszkowa

podzielone, karbowano-ząbkowane, częst odstająco owłosione i biało błoniasto obrzeż ne. Kwiaty są małe, białe, obupłciowe lub męskie; ząbków kielicha brak. Płatki koron! podłużne z odgiętą w tył łatką (kończykiem zewnętrzne często większe, promienist Zalążnia dolna, owoc zwykle wielki i mocn o długości 15 do 80 mm, z długim dzióbkiem. Siedlisko: Najchętniej na glebach wapiennych^ Rozmieszczenie: Pochodzi z regionu śró­ dziemnomorskiego. W Polsce bardzo rzadka. Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca; niekie dy kwitnie powtórnie w listopadzie i grudniu. Zastosowanie: Młode liście, o słodkawym i o trym smaku, używane są jako jarzyna. Rośli z dawien dawna znana w lecznictwie. Uwagi ogólne: Prosto stojące owoce tej w liny są charakterystyczne i przypominają owo­ ce iglicy (Erodium). Połówki dzióbka owoci^ przy dojrzewaniu skręcają się sprężyście i skakują od siebie. Szczeciniaste owłosienia] dzióbka sprzyja rozprzestrzenianiu prze zwierzęta. Baldaszkowat wych są gęsto krótko owłosione, kwiatów męs­ kich- nagie. Rąbek kielicha niewyraźny, płatki korony białe, na zewnętrznym brzegu kwiato| stanu nieco większe, promieniste; zalążni dolna. Owoc stoi na wyprostowanych, przyci niętych do siebie trzoneczkach; jest on cierni nobrunatny i błyszczący, 15-25 mm długościj jajowato-podłużny w kształcie dzioba, z wyraj źnymi żebrami szczeciniaste owłosionymi Siedlisko: Alpejskie łąki leśne, poza tym zdz czały z upraw, na wysypiskach, przy płotac' chętnie na glebach o podłożu wapiennym. Rozmieszczenie: Alpy, Pireneje, Apeniny i z chodnia część Półwyspu Bałkańskiego. W Pol sce w Sudetach i na przedgórzu; zdziczahl z upraw i całkowicie zadomowiony. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Z powodu przyjemnego zapac i anyżowego smaku młode liście są cenione ko jarzyna i przyprawa. Liście, owoce i kórz nie stosowano dawniej w lecznictwie weteryn ryjnym i w medycynie ludowej. Dlatego rośli ta była uprawiana w ogrodach.

Podagrycznik pospolity (Aegopodiumpodagraria) Wygląd: Trwała rośli­ na zielna o wysokości do 1 m, prawie naga (króciutkie owłosienie jest widoczne tylko pod lupą), z długimi, cienkimi, bujnie roz­ rastającymi się pod ziemią rozłogami; kłącze grubości źdźbła, w węzłach lekko zgru­ białe. Łodyga prosto wzniesiona, w górze ob­ ficie rozgałęziona, wewnątrz pusta, kanciasto żebrowana. Liście odziomkowe mają długie ogonki; są one trójkanciaste, dłuższe od blaszki. Blaszka liścia w zarysie trójkątna nie podzielona albo pojedynczo trojsieczna, u średnich i gór­ nych liści łodygowych podwójnie trójdzielna, z ogonkowymi, jajowato-podłużnymi, ząbko­ wanymi odcinkami o długości 4-8 mm. Odcinki boczne pierwszego rzędu są często tylko podwójnie klapowane; przypominają kozią raci­ czkę. Najwyższe, mniejsze liście siedzą na po­ chwach liściowych i są tylko pojedynczo trój­ Pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa) Wygląd: Roślina dwu­ letnia, o wysokości 60-100 cm, mniej lub bardziej owłosiona, z wybitnym zapa­ chem marchwi. Ko­ rzeń jest białawy, w kształcie buraka. Łodyga prosto wzniesiona, w górnej części rozgałęziona, najwyższe gałęzie okółkowe lub naprzeciwległe, kanciaste, bruzdkowane lub delikatnie żłobkowane i miękko kosmato owło­ sione. Liście skrętoległe błyszczą z wierzchu i zwykle są pojedynczo pierzaste. Poszczegól­ ne odcinki - w 3-7 parach z jednym, często trójwrębnym, odcinkiem końcowym - są jajo­ wate do podługowatych, na brzegu nieregular­ nie karbowane. Ogonki liściowe delikatne, nie­ wyraźne krótkie u najwyższych liści. Lśniąco żółte kwiaty zebrane są w dość płaskie baldachy złożone, średniej wielkości, z 5-12 pro­ mieniami nierównej długości, baldach szczytowy jest często większy od przerastają-

114

Baldaszkowi

dzielne lub nie podzielone. Dość duże baldacli mają 10-20 promieni jednakowej długości ków pokrywy i pokrywek zazwyczaj brak. Kwial białe, rzadko różowe lub czerwonawe, obupłcii we lub męskie, (te szczególnie na baldacha bocznych). Kielich bez ząbków, płatki koroi odwrotnie sercowate. Siedlisko: Przy żywopłotach, w lasach i zaroi lach, na gruncie wilgotnym, nad ciekami wa nymi; w ogrodach uprzykrzony chwast. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie n powszechniony, rzadszy na południu. Okres kwitnienia: Zależnie od położenia od maja do września. Zastosowanie: Jako jarzyna podobna do szpil naku; preferowane są młode liście, łodygi i ogonki liściowe, zbierane przed kwitnieniem Starsze liście mają smak podobny do piętn] szki i służą raczej jako przyprawa. Zwłaszczl w północno-zachodnich Niemczech roślina I należy do tzw. ziół dziewięciorakich i zbiera™ jest na „zieloną zupę". Jako roślina lecznicza - patrz str. 252.

Baldaszkowi cych go baldachów bocznych. Listki póki i pokrywek odpadają. Kwiaty małe, pięciokro obupłciowe, ale zwłaszcza w baldachach bi nych, częściej wyłącznie męskie. Zalążnia na. Owoc szerokoeliptyczny i silnie ściśni o długości 5-7 mm, z szerokimi skrzydełkami. Siedlisko: Łąki, przydroźa, rowy, wysypisl szczególnie chętnie na suchych do umiarl^ wanie wilgotnych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiel obszarów arktycznych; na północy przeważnij jako roślina uprawna. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Grube mięsiste korzenie są od starożytności uznane za jadalne. Przeważ używane są korzenie roślin jednorocznych, ranę jesienią i wczesną zimą. Smakiem przy! minają marchew, są jednak bardziej słodka' przyrządza się je tak jak marchew. Świeżył korzeni i młodych pędów używa się jako prawy. Gorzki smak korzeni można złagod przez obgotowanie w osolonej wodzie. Wai odżywcza pasternaku jest większa niż march' -ME;

Barszcz zwyczajny (Heracleum sphondylium) fih/WrL i-*~£~\\rj0*? \i^4\fefi<^ Ky§^j£3|^ ${yhr*&!*^ i f^M'fTPh\ ^^**lu^X^p

Wygląd: Roślina dwuletnia ^b krótko żyjąca bylina o nieprzyjemnym zapachu, od 30 do 150 cm wysokości. Prosto wzniesiona łodyga ma 4-20 mm grubości, jest bruzdkowana, szczeciniasto owłosiona, ku górze silnie rozgałęziona, skrętolegle ulistniona. Po­ chwy liściowe silnie rozdęte. Dolne liście do 60 cm długo­ ści, na długich ogonkach, pie­ rzaste z 5-9 parami wielkich, szerokojajowatych, zwykle głęboko wrębnych odcinków; są one szerokie lub wąskie, tępe lub zaostrzone, z wierzchu miękko do sztywno szczeciniasto owłosione albo nagie. Wielkie, płaskie baldachy złożone, do 20 cm średnicy, mają 15-20 promieni. Promienie nierównej długości, kan­ ciaste. Listki pokrywy nieliczne lub brak ich zupełnie, listki pokrywek przeważnie obecne, wąskie. Kwiaty białe, rzadziej różowe lub zie-

f

Trybula leśna (Anthriscus sylvestris) ^Wf, Wygląd: Silnie zbu^jjftft dowana, dwuletnia ^SJIJM lub trwała, wielopo^ ^ » stadowa roślina, ' ^ S S w ^ ? ? ' ' o wysokości do 1,5 ^mRJSmuśmlfci (2,1) m, onieprzyjem^<&wp$p^* nym, słodkawym zaw pachu. Mocny korzeń palowy, gruby i rozgałęziony, pierścieniowato zgrubiały. U nasady zakładają się liczne pą­ czki boczne, które szybko rozrastają się w sil­ nie ukorzenione rośliny. Łodyga prosto wznie­ siona, wewnątrz pusta, kanciasto bruzdkowana, w dolnej części szczeciniasto owłosiona, ku górze silnie rozgałęziona, górne gałęzie często naprzeciwległe lub okółkowe. Liście bardzo zmienne pod względem wielkości i po­ staci, 2-3-krotnie pierzaste. Odcinki na brzegu przylegające orzęsione, zakończone szpiczas­ tym kolcem. Obupłciowe lub męskie kwiaty, zebrane w 4-15-promieniowe baldachy na dłu­ gich szypułach, są matowo białe, zielonkawe albo żółtawe. Baldachy na szczytach łodyg

116

Baldaszkowate

lonkawe, zwykle obupłciowe, zewnętrzne' z częściowo powiększonymi płatkami korony. Niepozorne ząbki kielicha szeroko trójkątne,! krótkie. Zalążnia dolna, owłosiona. Siedlisko: Roślina rozpowszechniona na niżu, na łąkach, przydrożach i brzegach lasów. Rozmieszczenie: W całej Europie z wyjątkiem najbardziej północnych regionów i obszaru śródziemnomorskiego. Okres kwitnienia: Od czerwca do październik ka, w łagodniejszym klimacie nawet w stycz­ niu; po skoszeniu często kwitnie czerwonawo. Zastosowanie: Młode liście i pędy zbiera się przed kwitnieniem i gotuje w osolonej wodzie.; Spożywa się je jako sałatkę lub jarzynę, mają one łagodny smak. Korzenie służyły na Kam-! czatce do produkcji cukru i wina. Z pustych łodyg dzieci robią rozmaite zabawki. Uwagi ogólne: Roślina wielopostaciowa, wykształca różne formy geograficzne. Dotknię-j cie może wywoływać zaczerwienienie skóry.l Jest niezwykle efektowną rośliną ozdobną. Baldaszkowate i gałęzi, często ułożone okółkowo i przed kwit-; nieniem zwieszające się. Promienie baldachóW; nagie, pokryw zwykle brak, pokrywki liczne, po-j dłużnie owalne, o długości promieni baldachów, na końcach długo zaostrzone i w tył odgięte. Kielich bez ząbków, płatki korony nierównej wielkości, odwrotnie jajowate, u góry z krótką, szeroką łatką (kończykiem) tylko nieznacznie] odgiętą w tył, u nasady ściągnięte klinowato.! Zalążnia dolna. Owoc do 10 mm długości, wąskojajowaty, podłużny, gładki lub ze szczecinias-' tymi guzami, z bardzo krótkim dzióbkiem. Siedlisko: Na żyznych, wilgotnych, zacienionych glebach w zaroślach i żywopłotach, w ogrodach, w górach - aż do piętra subalpejskiego. Rozmieszczenie: W północnej i środkowej Eu­ ropie, w obszarze śródziemnomorskim tylko] w górach. Okres kwitnienia: Od kwietnia do sierpnia. Zastosowanie: Korzenie i liście są używana] jako jarzyna, ale korzenie, mające ostry smak,; należy przed użyciem obgotować w osolonej] wodzie, ponieważ mogą być szkodliwe.

Miodunka plamista (Pulmonaria officinalis)

Szorstkolistne

Wygląd: Szorstko owłosiona roślina trwała z poziomo peł­ zającym, dość cien­ kim kłączem. Pędy kwiatowe o o wysoko­ ści do 30 cm pojawia­ ją się w marcu prawie równocześnie z przyziemną rozetką, są świeżo zielone, z rzadka szczeciniasto owłosione, nie rozgałęzione i skrętolegle ulistnione. Rozwijają­ ce się w porze kwitnienia i owocowania letnie liście rozetkowe są wyraźnie biało plamiste, albo też bez plam, do 10 cm długości, jajowate, zaostrzone, u nasady słabo sercowate, nagle zwężone w nieoskrzydlony ogonek o długości do 15 cm, często zimujące. Blaszka pierzasto unerwiona, z wierzchu bardzo gęsto szorstko owłosiona, od spodu niebieskozielonkawa i sła­ biej owłosiona. Liście łodygowe jajowate do lan­ cetowatych, dolne - z oskrzydlonymi krótkimi ogonkami, górne - siedzące. Różowe, a później fioletowe kwiaty zebrane w szczytowe, wie-

lokwiatowe wierzchotki dwuramienne, gęsto po­ kryte długimi, gruczołowatymi włoskami. Szypu­ łki krótkie, u owoców - do 6 mm długości. Kielich rurkowato-dzwonkowaty, mniej więcej do 1/3 podzielony na 5 ząbków, silnie owłosiony, później powiększony i nieco rozdęty, ząbki trój­ kątne, proste, często niebiesko nabiegłe. Koro­ na kwiatowa lejkowata, naga, z pierścieniem włosów w rurce. Pięć pręcików, przyrośniętych w środku i nie wystających z rurki. Zaląźnia górna, z dwóch owocolistków, szyjki nierównej długości. Orzeszki jajowate, prosto wzniesione, słabo miękko owłosione, później nagie. Siedlisko: W wilgotnych, świetlistych lasach liściastych, rzadziej - szpilkowych, w zaro­ ślach, na cienistych zboczach, na glebach za­ równo ubogich jak i bogatych w wapń. Rozmieszczenie: Od południowej Szwecji i Holandii do północnych Włoch i Bułgarii. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca. Zastosowanie: Młode liście rozetkowe są uży­ wane do sałatek, jako jarzyna lub do zup. Jako roślina lecznicza -patrz str. 255

f

Farbownik lekarski (Anchusa officinalis) A~%I1 * /a&ĘmW ffMfflW fflil|r 4 |fa|r A p i l /S

mmi JIM

Wygl^: Roślina trwała, rza^ko dwuletnia, szorstko owłosiona > do 80 cm wysokości, z silnym, wielogłówkowym korzeniem palowym o czarnej korze. Prosto wzniesiona,

mocna

kancias,a

tod

y9 a i e s t ^ P °

mili ' ff ' obficie ulistniona, zw " M l y.% yk' e nie rozgałęziona. Liw l ,/w ście spiralne, lancetowate, go­ rne lf; równowąskie, obejmujące »» łodygę; zaostrzone, przewa­ żnie catobrzegie, często faliste i obustronnie owłosione. Kwiaty karminowoczerwone, rza­ dziej białe albo żółte, później ciemnoniebiesko-fioletowe, zebrane w gęste, wielokwiatowe, piramidalne skrętki podwójne, umieszczone szczytowo i w pachwinach liści, wydłużające się po przekwitnieniu. Szypułki kwiatowe bar­ dzo krótkie, w czasie owocowania jednak do 5 mm długości. Przysadki tak długie jak kielich albo dłuższe. Kielich podzielony do połowy lub prawie do nasady na 5 lancetowatych,

'wm, Dzikie warzywa

^

^ i

Szorstkolistne spiczastych, szorstko owłosionych działek, w czasie owocowania przedłużony. Korona kwiatów 5-krotna, lejkowata. Prosta, biała rur­ ka długości kielicha albo dłuższa. U nasady blaszki płatka znajduje się pięć osklepek; są to trójkątnie jajowate, na brzegu grubo brodawkowate łuski w rodzaju przykoronka, zamy­ kające gardziel korony. Pręciki w liczbie pięciu przyrośnięte w górnej połówce rurki korony; sięgają aż do osklepek. Zaląźnia górna, z dwu owocolistków, rozpadająca się na cztery jednonasienne orzeszki. Orzeszki skośnie jajowate, do 4 mm długości, nabrzmiałe i delikatnie brodawkowate, jasnobrunatne. Siedlisko: Powszechny na polach, przydrożach, suchych murawach i wysypiskach. Rozmieszczenie: Duża część Europy; nie wystę­ puje jednak na skrajnej północy, częściowo na zachodzie i w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Przed kwitnieniem zbiera się młode liście i wierzchołki pędów jako jarzynę, szczególnie popularną w Irlandii i Szwecji. 119

Czyściec błotny (Stachys palustris) Wygląd: Trwała roślina zielna, prosto wzniesiona, prawie bez zapachu, o wysokości 30 do 120 cm, mniej lub bardziej owłosiona, ale bez gruczołów. Przeważnie jesienią rozwijają się białawe rozłogi, bulwkowato zgrubiałe. Łodygi poje­ dyncze albo rozgałęzione, do 6 mm grubości, kanciaste, ulistnione krzyżowo naprzeciw­ ległe. Podłużne do lancetowa­ tych, krótko owłosione liście zbiegają ostro ku szczytowi, nasadę mają sercowatą, a brzeg deli­ katnie karbowany; dolne są krótkoogonkowe, najwyższe - siedzące tylko nieco mniejsze. Pra­ wie siedzące, jasnopurpurowe kwiaty stoją w 5-10-kwiatowych nibyokółkach, zebranych w pozorne kłosy - dołem luźne, górą bardzo zagęszczone. Kielich rurkowaty, dzwonkowato zrośnięty, 6-8 mm długości, niegruczołowaty, ząbków 5, równych, mniej więcej tak długich jak rurka korony. Korona kwiatowa 12-15 mm, dwu-

wargowa, puszysto owłosiona, rurka prosta, g* rna warga prosta i słabo sklepiona, dolna dwaj razy dłuższa, trójdzielna, ciemno znaczonaj Cztery pręciki zgięte w dół, przednie dłuższe r tylne. Zalążnia górna, rozłupki odwrotnie ja' jowate. Siedlisko: Rozpowszechniony na wilgotnym pod­ łożu, w rowach, nad rzekami, również jakd chwast na polach; na glebach ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie, w obszarze śródziemnomorskim rzadko. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Zgrubiałe mięsiste rozłogi'korzeniowe są nieco mączyste i mają dobry smak; przyrządza się je jak ziemniaki lub szpa­ ragi, szczególnie chętnie spożywane w grudniu' lub styczniu. W Anglii roślina uprawiana. Uwagi ogólne: Blisko spokrewniona jest tzw. bulwa japońska (Stachys sieboldii) z liśćmi całobrzegimi i rozłogami zgrubiałymi podobnymi do sznura pereł; są one białawe, miękkie i łatwo strawne. Gatunek ten w roku 1887 został spro­ wadzony do Francji.

Głowienka wielkokwiatowa [Prunelta grand/flora) Wygląd: Trwała roślina ziel­ na, do 60 cm wysokości, ską­ po biało i miękko owłosiona, z grubawym, mniej lub więcej wydłużonym kłączem. Łodyga podnosząca się i przeważnie nie rozgałęziona, żłobkowa­ na. Liście na pędach nie kwit­ nących ułożone w rozetkę, na kwitnących w 2-6 parach, eli­ ptyczne do eliptyczno-podłużnych, całobrzegie lub karbo­ wane, wyraźnie długoogonkowe; blaszka li­ ściowa 3-5 cm długości, słabo owłosiona. Kwiaty 5-krotne, 20-25 mm długości, ciemnofioletowe do czerwonofioletowych, rzadko ró­ żowe albo białe, przeważnie w 6-kwiatowych nibyokółkach, zebranych w gęste, główko­ wate, szczytowe kłosy. Przysadki nerkowato-sercowate, spiczasto zbiegające, na brzegu biało błoniasto orzęsione. Kielich dwuwargowy, rurkowato-dzwonkowaty, działki z wyra­ źną linią grzbietową (kantem), na wardze gór­

120

£

Wargow

Dzikie

-.

•%L

warzywa

«f

WL'nr>

M!

Wargowe

nej prawie jednakowe, na wardze dolnej szerokolancetowate, krótko orzęsione. Rurka korony dłuższa od kielicha, lekko zgięta, biaława, z pie­ rścieniem włosów. Górna warga korony odstają­ ca, sklepiona; dolna warga krótsza, 3-łatkowa, środkowa łatka na brzegu postrzępiona. Pręci­ ków 4, mniej więcej jednakowej wielkości, z za-j okrąglonym wyrostkiem pod szczytem. Rozłupki podłużne, ok. 2 mm długości. Siedlisko: Suche murawy i brzegi lasów, chęt­ nie na glebach wapiennych; rozpowszechnio­ na przede wszystkim na południu. Rozmieszczenie: Europa z wyjątkiem skrajnej północy i wysp. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia, sporadycznie jeszcze później. Zastosowanie: Młode liście i pędy używane są, razem z innymi dzikimi ziołami, na surowo lub gotowane do sałatek, zup i jako jarzyna. Uwagi ogólne: Bardzo podobna, ale mniejsza głowienka pospolita [Prunella wlgaris) chara­ kteryzuje się, prostą rurką korony; ma zasto­ sowanie takie jak głowienka wielkokwiatowa.

,-wm

i?i

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea)

Wargowe

rurkowaty, zrośnięty dzwonkowato, słabo dwuwargowy, szorstko owłosiony, często opatrzo­ ny małymi, żółtymi gruczołami. Korona zrosłcpłatkowa, 2-wargowa, 2-4 razy dłuższa od kie­ licha, naga lub słabo owłosiona. Rurka korony prosta, na końcu wybrzuszona i brodata; war­ Pędy ptonne wiecz \^"^W^} W " *•—Q2Jy^r M nie zielone, pełzają- ga górna płaska, dolna 3-łatkowa. Pręciki 4, m ce i korzeniące się tylne dłuższe, stojące równolegle pod górną w węzłach; łodygi kwiatonośne podnoszące wargą, pylniki w stosunku do siebie pod kątem się lub prosto wzniesione, rozgałęzione, do prostym. Zalążnia górna. Owoc otoczony kieli­ około 50 cm wysokości, przeważnie niższe, po chem; rozłupki gładkie, żółtawe. przekwitnieniu wypuszczają nadziemne rozło­ Siedlisko: Łąki, lasy i otwarte tereny na wilgot­ gi o długości powyżej 1 metra. Liście krzyżo­ nym podłożu, niekiedy na murach i drzewach. wo naprzeciwległe, z wierzchu ciemnozielone, Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w obsza­ często czerwonawe, siatkowato unerwione, rze śródziemnomorskim raczej w górach. nerkowate do okrągławo sercowatych, tępe Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca, lub lekko zaostrzone, z karbowanym brze­ często także jesienią. giem, na ogonkach; na pełzających pędach Zastosowanie: Jako dodatek do zup, jarzyn ogonki dłuższe. Nibyokołki 2-5-kwiatowe, wy­ i potraw z ziemniaków, do sałatek lub potraw rastają w pachwinach liści. Przysadki szczeci- z twarogu; powinien być zbierany na wiosnę. niaste. Kwiaty wyraźnie na szypułkach, niebie- Kwiaty mogą wzbogacać tzw. poncz majowy skofioletowe, rzadko czerwonawe, z czer­ (zaprawiany marzanką). wonawymi punktami na dolnej wardze. Kielich Jako roślina lecznicza -patrz str. 255. «Ł Ę^e;^k r^^9tS^^^ M^^^mr^W^ ^Ę£Ę0^W&ĘW 7;

r^

Szałwia łąkowa (SaMa pratensis) A «M|> JSxja^

JHJ

Wygląd: Trwałe, aromatycznie pachnące zioło, prawie nagie alD0 owłosione, z wiązkowymi korzeniami.

y

Dzikie warzywa M Ijsr •

Ał-

\ -#-< i •

Mm. «*, 0-rz

Wargowe

łkach, zebranych w mniej lub więcej rozgałę­ zione kwiatostany. Kwiaty 5-krotne, obupłciowe lub żeńskie. Kielich 7-11 mm długo­ mnozieona w orne c z ś c i ści, 2-wargowy, dzwonkowaty, z wydatnymi nerwami, owłosiony lub gruczołowaty, dolna < | i g | | i y § na lepkociogruczołowato owłosio,em ez ruczo w warga wyraźnie dłuższa od górnej. Korona kwiatów obupłciowych 20-30 mm długości, ru­ z sĘ^[ĘM[ drewniejącym, bardzo l i l l l i P l i f ^ m korzeniem palowym. rka dłuższa niż kielich, bez pierścienia wło­ VĘ&ih$S%$ Łodyga prosto wzniesiona, sów, górna warga sierpowata spłaszczona, ^^ifySS? przynajmniej pod wierzchoł- dolna warga odgięta w dół, 3-wrębna. Kwiaty w^^ kiem silnie rozgałęziona, żeńskie mniejsze. Dwa pręciki. Zalążnia górna wewnątrz pusta, czworokan- z długą szyjką. Rozłupki przy dojrzewaniu ob­ ciasta, żłobkowana i odstająco owłosiona. Liś­ rośnięte przez kielich, pod wpływem wilgoci cie pojedyncze, w większej części różycz­ pokrywają się śluzem. kowe, na długich ogonkach, jajowate do po- Siedlisko: Roślina typowa dla suchych, słonecz­ długowatych z sercowatą nasadą; brzeg kar­ nych stanowisk, często na glebach wapiennych; bowany albo ząbkowany, blaszka liściowa od na suchych łąkach, przy brzegach dróg i zarośli. spodu siatkowato unerwiona i pomarszczona, Rozmieszczenie: W całej Europie, na północy odstająco owłosiona lub łysiejąca. Nieliczne po Anglię, północne Niemcy i środkową Rosjęliście łodygowe są mniejsze, siedzące. Kwiaty Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia, spora­ na krótkich szypułkach, lśniąco ciemnoniebie­ dycznie do października. skie do niebieskofioletowych, stoją w pachwi­ Zastosowanie: Świeże lub suszone liście sto­ nach przysadek w 4-6-kwiatowych nibyokó- sowane są jako przyprawa do mięs i ryb.

fltllitlik

Wygląd: Trwała, aromatyczna bylina półróżyczkowa, wysokości do 100 cm, matowo cie-

'

122

' ' 9 J 3

^ 9 '° '

-IO-*

Jasnota biała (Lamium album) Wygląd: Wyniosła by­ lina bez nieprzyjem­ nego zapachu, o wy­ sokości 20-80 cm, u nasady luźno roz­ gałęziona, mniej lub bardziej owłosiona, dołem łysiejąca i czę­ sto fioletowo nabiegła, z krótkim kłączem i rozgałęzionymi rozłogami, korzeniącymi się pod ziemią. Łodyga czworokanciasta, grubawa, ulistniona krzyżowo. Liście na ogon­ kach, obustronnie luźno owłosione, jajowate do jajowato-podłużnych, spiczasto zaostrzone, z ostro piłkowanym lub karbowano-piłkowanym brzegiem, powierzchnia liści sieciowato pomarszczona. Najwyższe liście, często ba­ rdziej zaostrzone, mają krótsze ogonki. Wiel­ kie, żółtawobiałe siedzące kwiaty mają symet­ rię grzbiecistą i rosną w gęstych, 6-16-kwiatowych nibyokółkach, ułożonych piętrowo. Kielich dzwonkowato zrośnięty, z rzadka owło­ siony, u nasady często fioletowy; działek kieli­

Wargow cha pięć, mniej więcej tak długich jak rurk korony, spiczastych. Pięć zrośniętych płatka korony tworzy rurkę zagiętą ku górze, w wnątrz opatrzoną skośnym pierścieniem wł sów. Górna warga całobrzega albo lekko kar bowana; warga dolna nieco dłuższa i na bocz nych łatkach ma 2-3 małe ząbki. Pręciki przednie dłuższe od tylnych, pylniki brodatej Zalążnia górna. Rozłupki trójkątne. Siedlisko: Często przy drogach, płotach, żywo­ płotach, w lasach i na wysypiskach, preferują glebę żyzną, nawożoną. Rozmieszczenie: Duże części umiarkowanej strefy Europy, z wyjątkiem południa. Okres kwitnienia: Ód kwietnia do październikaj często drugie kwitnienie jesienią aż do zimy. Zastosowanie: Młode liście i pędy cenione są jako sałatka i jarzyna, szczególnie w Szwecji i w północnych Niemczech. Z ugotowanych na miękko korzeni robi się sałatkę. Z ziela pozys-j kiwano żółty barwnik, któremu przypisywana moce czarodziejskie. Jako roślina lecznicza - patrz str. 257.

Przełącznik bobowniczek (Yeronica beccabunga) Wygląd: Roślina trwa­ ła, naga, soczysta, do 50 cm wysokości. Ło­ dygi początkowo pe­ łzające po ziemi za­ korzeniają się często w węzłach i wtedy podnoszą się; obłe i nagie. Liście grube, błyszczące i nagie, na ogonkach, okrągławojajowate do szerokoeliptycznych, tępe, prawie całobrzegie albo lek­ ko karbowane do ząbkowanych. Jasno- lub ciemnoniebieskie kwiaty zebrane w luźne, skośnie odstające grona, wyrastające z pach­ win liści; około trzykrotnie dłuższe od położo­ nego naprzeciw liścia. Równowąskie przysad­ ki mniej więcej półtora do dwóch razy tak długie jak szypułki kwiatowe. Kielich 4-dzielny, w czasie owocowania mniej lub bardziej odgięty w tył. Korona kolista, do 7 mm śred­ nicy, z bardzo krótką rurką; cztery płatki koro­ ny prawie jednakowej wielkości, najwyższy nieco większy. Pręciki dwa z daleko wystają­

124

Trędownikowatff

cymi nitkami, zalążnia górna. Torebka z dwa owocolistków, umieszczona na poziomo od stających szypułkach, sercowata, prawie kulij sta, z krawędziami wąsko oskrzydlonymi. Siedlisko: Rozpowszechniony i częsty nad [ tokami, rowami, źródliskami, aż do przed rza Alp; niejednokrotnie osiąga nawet piętra alpejskie. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode łodygi i liście, te ostał nie zbierane także jeszcze z rośliny kwitnącej Również używa się na surowo jako sałatę lul do kanapek, gotowane jako jarzynę - na ogól chętnie zmieszane z innymi ziołami w celij złagodzenia gorzkiego smaku. Uwagi ogólne: Forma wodna bobowniczka rnl bogato rozgałęzione, unoszące się w wodzi łodygi z małymi, prawie siedzącymi i L łobrzegimi liśćmi. Przetacznik wodny (Veron^ ca anagallis-acuatica) często ma łodygi obfl cie rozgałęzione; ma on takie samo zastoso wanie jak przetacznik bobowniczek. 195

Babka zwyczajna (Plantago maior) Wygląd: Roślina wie­ loletnia, do 30 cm wysokości, bardzo zmienna zależnie od właściwości gleby, z przyziemną rozetką liści prawie całkiem przylegającą do gle­ by i z krótkim, włóknistym kłączem. Blaszka szerokojajowata, całobrzega albo skąpo ząbko­ wana, naga albo słabo owłosiona, z 5-7 równo­ ległymi nerwami, ogonki liściowe mniej więcej długości blaszki. Z pachwin liści wyrastają pros­ to wzniesione, bezlistne, obłe i skąpo owłosione łodygi kwiatonośne, podobnej długości jak liś­ cie, a także jak gęste, podłużnie walcowate szczytowe kłosy kwiatowe. Kwiaty niepozorne, małe żółtawozielone, 4-krotne, złożone z kieli­ cha i rurkowatej korony, z czterema długimi pręcikami i górną zalążnią. Jajowata puszka zawiera zwykle 8 owalnych, kanciastych, brunatnawych nasion. Łupina nasienna pęcznieje i śluzowacieje pod wpływem wilgoci, dlatego przy­ Babka lancetowata (Plantago lanceolata) Wygląd: Roślina trwała, bardzo zmienna, do 50 cm wysokości, z przyziemną rozetką liści i mocnym włóknistym korze­ niem. Liście, skierowane skoś­ nie w górę, są lancetowate do równowąsko-lancetowatych, stopniowo przechodzące w sze­ roki ogonek, u nasady wełnis­ to owłosiony. Blaszka liś­ ciowa z 3-7 równoległymi ne­ rwami, naga albo przylega­ ją.00 owłosiona, całobrzega lub skąpo ząbko­ wana. Z pachwin liści wyrastają prosto wznie­ sione, bezlistne, 5-bruzdkowe, przylegająco owłosione łodygi kwiatonośne, znacznie więk­ sze od liści. Niepozorne kwiaty zebrane w ku­ liste lub krótko walcowate, gęste, szczytowe kłosy, rozkwitające partiami od dołu ku górze. Nagie, brunatne przysadki długo zaostrzone z suchym błoniastym brzegiem, u nasady bia­ ławe. Kielich suchy i błoniasty, 4-krotny, ale 3dzielny: tylne działki wolne, a 2 przednie zroś-

126

Babkowa czepia się, na przykład do stóp ludzi i zwierzSiedlisko: Często na zwięzłych, wydeptyw nych, ale także żyznych glebach, na droga i wysypiskach. Rozmieszczenie: Cała Europa. Okres kwitnienia: Od czerwca do październik Zastosowanie: Świeże, młode liście, podobn! jak babki lancetowatej, są używane jako sał ta lub jarzyna, suszone jako herbatka. Bab zwyczajna jest rozpowszechnionym ludowy środkiem leczniczym, działa między inny przy ukłuciach przez owady, wrzodach i z chnięciach. Uwagi ogólne: Podobna do babki zwyczajn jest babka średnia {Plantago media) na ilustra na str. 127 po lewej stronie u dołu. Bardzo kr" koogonkowe liście są szerokoeliptyczne, zao rzone, 5-9-nerwowe, bardzo długi pęd kwia nośny obły i gładki, znacznie dłuższy od li krótki, kłosowaty kwiatostan przy dojrzewani owoców wydłuża się przeszło dwukrotni" Zastosowanie tej rośliny jest podobne jak innyc gatunków.

I*

Babkowa nięte - wszystkie z orzęsioną linią grzbietową.; Brunatnawobiala korona kwiatu, do 3 mm dłu­ gości, z nagą rurką. Cztery białawe nitki pręci-l ków z żółtymi pylnikami są nawet trzykrotnie! dłuższe niż korona. Zalążnią górna. Dwunasienna puszka owocu jajowata, nasiona p" dłużne, żółtobrunatne do czarniawych. Siedlisko: Często na łąkach, trawnikach, wysy piskach i przydrożach; aż do przedgórza Alp. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od maja do września. Zastosowanie: Młode, zebrane przed kwitnie-; niem, nieco gorzkawo śluzowate liście, gruntownym umyciu i usunięciu nerwów, spo­ dem łykowatych (por. obciąganie „nici" z f soli) - są używane na surowo jako sałata, do] potraw z twarogu, albo gotowane jako jarzyna lub dodatek do zup ziołowych; często miesza­ ne z innymi, łagodniejszymi ziołami. Wyciśnię­ ty ze świeżych liści tzw. „sok babkowy" jest: uważany za środek przeciwko kaszlowi. Jako roślina lecznicza -patrz str. 256. Babka średnia

Babka lancetowata

197

Roszpunka warzywna (Valerianella olitoria = V. locusta)

Kozłkowata

Wygląd: Jednoroczne ziele, do okoto 30 cm wysokości, z przyzie­ mną rozetką liści. Łodyga prosto wznie­ siona, prawie od na­ sady widlasto rozga­ łęziona, nie tworząca kwiatów w widłach poniżej główek kwiatowych, kanciasta, naga, tylko na kantach lekko owłosio­ na. Liście odziomkowe łopatkowate, łodygowe - naprzeciwległe, odwrotnie jajowato-lancetowate do lancetowatych, w nasadzie z dwoma tępymi ząbkami. Wszystkie liście przeważnie całobrzegie, nagie, albo na brzegu lekko orzęsione. Małe, niebieskawe, grzbieciste kwiaty zebra­ ne w zwartych, główkowatych nibybaldachach na końcu rozgałęzionych łodyg. Podłużne, zielo­ ne przysadki nie są orzęsione ani obrzeżone. Kielich 1-5 -działkowy, zarówno w porze kwit­ nienia, jak i owocowania, bardzo słabo rozwi­ nięty. Korona kwiatowa lejkowata, bez ostrogi, tylko u nasady lekko wybrzuszona, 3 pręciki.

Zalążnia dolna, trójkrotna, ale tylko 1 komora zawiera nasiona. Owocem jest orzeszek, dd 5 mm długości, przeważnie z boku nieco ściś­ nięty, krótko i szeroko zaostrzony słabo roz­ winiętym rąbkiem kielicha. Siedlisko: Na trawnikach, przydrożach, na! sypach kolejowych, na polach i w ogrodach,; w zaroślach, na glebach gliniastych; równieżj doliny alpejskie. Rozmieszczenie: W całej Europie, z wyjątkiem skrajnej północy. W Polsce w zachodniej i ś r dkowej części Niżu i na Pogórzu, na wscho dzie - bardzo rzadka. Okres kwitnienia: W kwietniu i maju oraz w lip­ cu i sierpniu. Zastosowanie: Młode rozetki przed wypusz­ czeniem łodyg kwiatowych wczesną wiosną lub jesienią używa się głównie jako sałatę, rzadziej do zup lub jako jarzynę (przyrządza­ ną podobnie jak szpinak). Uwagi ogólne: Roszpunka uprawiana jest bar­ dzo chętnie w ogrodach. Jej uprawa znana jest dopiero od XVII wieku. Wysiewa się ją jesienią.

Ostrogowiec czerwony (Centranthus ruber)

Kozłkowate

Wygląd: Trwała, prosto wznie­ siona, wysokości do 1 m, naga roślina zielna, z krótkim, zdre­ wniałym korzeniem. Łodyga ulistniona naprzeciwległe, ob­ ła. Niebieskozielone liście nagie, dolne - krótkoogonkowe, szerokojajowate lub lance­ towate, tępe, z nielicznymi ząbkami; średnie i górne - siedzące, u nasady zwężone albo sercowate, całobrzegie. Małe, purpurowe, rzadziej białe lub różowe kwiaty zebrane są w wielokwiatowe wiechy, po­ czątkowo bardzo gęste. Kielich jest górny, pięciodziałkowy, w czasie kwitnienia zwinięty. Ko­ rona kwiatowa grzbiecista, talerzykowata, rurka do 10 mm długości, wąska, u nasady wydłużona w cienką ostrogę; płatków 5 nierównej wielko­ ści, 1 skierowany w górę, pozostałe 4 - w dół. W rurce korony 1 pręcik, zalążnia dolna, trójkrot­ na, z tylko 1 komorą płodną, szyjka wystaje z rurki korony początkowo tylko nieznacznie,

128

później - do 6 milimetrów. Jednonasienna niełupka jest zwieńczona działkami kielicha, któ­ re wyrastają w pierzasto owłosione, u nasady lekko zrośnięte promienie. Siedlisko: Miejsca słoneczne i gorące, na mu-j rach i w szparach skał, uprawiany w ogrodach i niekiedy zdziczały lub zadomowiony. (W Po­ lsce podejmowane kilkakrotnie próby uprawy ostrogowca jako rośliny ozdobnej nie powiod­ ły się z powodu wymarzania). Rozmieszczenie: Dziko w krajach śródziemno­ morskich, sporadycznie do Irlandii i Anglii. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Młode liście spożywane są jako bardzo dobra sałata szczególnie chętnie na Sy­ cylii; można je przyrządzać tak jak roszpunkę. Uwagi ogólne: Takie samo zastosowanie ma ostrogowiec wąskolistny (Centranthus angustifolius), który spotyka się aż do południowego Tyrolu. U ostrogowcow nektar mieści się; w długiej ostrodze, dostępnej tylko przez rur­ kę kwiatową, a zatem tylko dla owadów o dłu­ giej trąbce, jak motyle i pszczoły.

Dzikie warzywa

Dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides) Wygląd: Roślina trwa­ ła, do 1 m wysokości, z pełzającymi, cienki­ mi, obłymi rozłogami podziemnymi i wiąz­ kowymi korzeniami. Prosto wzniesione, zwykle nie rozgałęzio­ ne łodygi są ulistnione skrętolegle, nagie lub krótko szorstko owłosione, o tępych kantach. Liście zwykle krótko owłosione i pod spodem zielone, dolne ogonkowe sercowato-trójkątne, ostre, karbowane, najniższe w porze kwitnienia często już zwiędłe. Górne liście łodygowe na krótkich ogonkach, jajowato-podłużne, lance­ towate, spiczaste, nieregularnie ząbkowane. Niebieskofioletowe, rzadziej białe dzwonkowate kwiaty, stojące na bardzo krótkich szypułkach w pachwinach liści malejących ku górze, tworzą jednostronne, szczytowe grono. Kielich rur­ kowato zrośnięty; jego podłużnie-równowąskie działki, w liczbie pięciu, są ostre i odgięte w tył, nagie lub orzęsione. Korona kwiatowa dzwon­

kowato lejkowata, do 3 cm długości, prawie d połowy pięcioklapowa, z nagimi końcami płat ków. Pięć wolnych pręcików. Zalążnia dolna szyjka owłosiona. Torebka na długiej szypułc prawie półkulista, otwiera się u nasady trzem dziurkami. Podłużne nasiona są lekko wzdęte Siedlisko: Rozpowszechniony w uprawach i n polach, na miejscach zakrzewionych i kami nistych, sięga aż do przedgórza Alp. Rozmieszczenie: Cała Europa; nie występuj w obszarach arktycznych i najbardziej wysu niętych na południe. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Zbiera się młode liście prze kwitnieniem, korzenie w jesieni albo na wiosnę.: Liście dostarczają znakomitej sałaty, podobnej w smaku do roszpunki. Korzeń ma słodkawy ła] godny smak; gotuje się go i bierze wraz z liśćmi do sałatki albo przyrządza się tak, jak wiesiołka.! Uwagi ogólne: Charakterystyczne dla całej: grupy naczynia (przewody) mleczne w or-j ganach wegetatywnych powodują, że liście] i korzenie tych roślin są szczególnie smaczne.]

Dzwonek pokrzywolistny (Campanula trachelium) Wygląd: Roślina trwała, do 1 m wysokości, z grubym ko­ rzeniem w kształcie buraka. Nie rozgałęziona, skrętolegle ulistniona łodyga jest prosto wzniesiona, ostro kanciasta i sztywno owłosiona. Dolne li­ ście mają długie ogonki, mniej więcej dwa razy dłu­ ższe niż sercowato-jajowata blaszka; górne liście są siedzące, jajowato-lancetowate do lancetowatych. Wszystkie liście są podobne do pokrzywy, szorstko owłosione i grubo podwójnie piłkowane. Niebieskofio­ letowe lub jasnoniebieskie, wielkie, promieni­ ste, dzwonkowate kwiaty mają krótkie szypułki i wyrastają pojedynczo albo po trzy w pach­ winach górnych liści łodygowych, zebrane w szczytowe grono. Każda szypułka ma u na­ sady dwa podkwiatki. Kielich rurkowato zroś­ nięty, górny, pięć działek kielicha - jajo­ watych, podłużnych, spiczastych, odgiętych

130

Dzwonkowa

Dzwonkowate

w tył, na brzegu kosmatych, w każdej zatoce] kielicha z wystającym fałdem. Korona kwiatu dzwonkowato lejkowata, do 4 cm długościj z pięcioma jajowatymi i orzęsionymi działkaj mi. Pręcików pięć, wolnych; nitki pręcikói u nasady nieco rozszerzone i owłosione. Żalą żnia dolna, szyjka owłosiona. Torebka okrą ława, otwierająca się bocznymi porami. Siedlisko: Często w zaroślach i świetlistyc lasach, na skraju winnic, na miejscach zakrz wionych i kamienistych; aż do przedgórza Alp, Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Liście dają dobrą jarzynę, g towane korzenie - sałatkę. Roślina ta uchodzi ła dawniej za zioło lecznicze stosowane prze­ ciw bólom gardła. Uwagi ogólne: Podobnie smaczne i popularna. są; dzwonek rapunkut (Campanula rapunculus)! ogrodowy dzwonek średni (C. medium), dzw nek szczeciniasty (C. trachelium), dzwonek brzoH skwiniolistny (C. persicifolia), dzwonek alpejsM (C. alpina), dzwonek szerokolistny (C. latifolia)

Zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) Wygląd: Roślina trwała, zielna, z so­ kiem mlecznym, do 80 cm wysokości, z mięsistym, grubym, burakowatym korze­ niem. Prosto wznie­ sione, nie rozgałęzio­ ne łodygi są nagie i skrętolegle ulistnione. Dolne liście na długich ogonkach, tępe albo spiczaste, sercowate, mniej więcej tak długie jak szerokie, często czarnobrunatno plamiste. Liście łodygowe mają krótsze ogonki i są węż­ sze, najwyższe są lancetowate, siedzące; wszystkie liście są nagie. Kłos kwiatowy jest początkowo prawie kulisty, później cylindrycz­ ny, do około 6 cm długości, u nasady otoczony równowąskimi podsadkami. Żółtawobiałe, rza­ dko jasnoniebieskie, wielkie, siedzące kwiaty, lekko pachnące wanilią, są przed rozkwitnię­ ciem zakrzywione w kształcie szponów. Dzia­ łek kielicha jest pięć wąskich, do nasady wol­ nych. Korona kwiatu jest rurkowato-cylindŚlaz zaniedbany (Malva neglecta) Wygląd: Roślina jed­ noroczna lub wielo­ letnia, przeważnie z płożącymi, poza tym jednak podno­ szącymi się łodygami o długości 30-50 cm. Liście w zarysie okrągławe, rzadziej również sercowate lub nerkowate, z 3-5 zaokrąglonymi odcinkami wrę­ bów, na brzegu ząbkowane; górne liście są najwyżej do dwu trzecich dłoniasto wcięte. Kwiaty różowe lub bladoliliowe do białawych, zebrane w pęczki w pachwinach liści; głęboko wycięte płatki korony o długości 8-10 mm są 2-3 razy dłuższe niż kielich, u nasady po obu stronach gęsto szczeciniasty. Szypułki owo­ ców odgięte w dół, roztupki tylko słabo zmar­ szczone lub gładkie, na krawędziach wyraźnie zaokrąglone. Siedlisko: Miedze, przydroża, nasypy kole­ jowe, wysypiska, korony dróg i ulic, mury, nieużytki. Lubi glebę zasobną w azot i dlatego

132

Dzwonkowat ryczna, głęboko pięcioklapowa. Nitki pręcikó u nasady rozszerzone; cienkie równowąskie pylniki są pomiędzy sobą zrośnięte i wysypują pyłek do wewnątrz na miotlaste włoski szyjki. Zalążnia dolna, dwukomorowa, szyjka z dwo­ ma cienkimi, zwiniętymi w tył znamionami. Siedlisko: Głównie w lasach liściastych, ale także świerkowych i zaroślach, na każdej gle­ bie; formy kwitnące niebiesko często przekr czają wysokość 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Rozpowszechniona w środko­ wej Europie aż do południowej Anglii, południo­ wej Norwegii, środkowych Włoch i zachodnie; Rosji; nie występuje na Półwyspie Iberyjskim. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Zastosowanie: Młode liście mogą być spoży­ wane jako sałata albo jak jarzyna podobna do kapusty. Szczególnie lubiany jest jednak mię­ sisty korzeń mający kształt marchwi; jako sub­ stancje zapasowe zawiera on węglowodany. Uwagi ogólne: Wiele innych (używanych w Nie­ mczech) nazw tej rośliny nawiązuje do tego, ż jest jadalna albo odnosi się do jej kształtu.

wt^m \' ,i a

\

^

Ślazowate chętnie rośnie na kompostowniach, w zdzicza­ łych ogrodach i na polach; występuje niekiedy nawet pomiędzy kamieniami bruku. W górach dochodzi do 1900 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Gatunek! w Niemczech rozpowszechniony, miejscami nawet częsty, w niektórych regionach jednak1 tylko na rozproszonych stanowiskach. W Pol Isce bardzo pospolity na całym niżu i w niż-j szych piętrach Sudetów i Karpat. Okres kwitnienia: Na ogół od czerwca do września, nierzadko jednak aż do listopada. Zastosowanie: Młode liście i pędy zbiera się' przed kwitnieniem i spożywa jako sałatkę lubi jarzynę, suszone liście na herbatkę. Dziecij jedzą płaskie, jeszcze świeże owoce na surcH wo. Kwiaty zbiera się tylko w suche dni; zaj wierają one bardzo dużo śluzu i dlatego są) używane w lecznictwie. Uwagi ogólne: Roślina znana także pod licz-] nymi innymi nazwami o lokalnym zasięgu. Jako roślina lecznicza - patrz „Dziki ślaz" n str. 230.

Dzikie warzywa

133

• Stokrotka pospolita (Bellisperennis) Wygląd: Trwała, niska roślina rozetkowa, do 15 cm wysoko­ ści. Łodyga prosto wznie­ siona, bezlistna, obła, z je­ dnym jedynym koszyczkiem kwiatowym. Wszystkie liście odziomkowe, jednonerwowe, jajowate, z szerokim oskrzyd­ lonym ogonkiem, grubo zą­ bkowane i luźno owłosione. Koszyczek jest kwiatem pozo­ rnym, podobnym do kwiatu; składa się z bardzo licznych małych kwiatów pojedynczych. U podstawy koszyczka wyrasta­ ją w jednym rzędzie zielone, języczkowate łuski okrywy naśladujące kielich. Zewnętrzny szereg w kwiatostanie tworzą liczne białe, spodem w różnym stopniu purpurowo zabar­ wione, częściowo pokrywające się, brzeżne kwiaty języczkowe. Przechodzą one w krótką rurkę, siedzącą na dolnej zalążni i nie mają pręcików. Centralna część koszyczka składa się z licznych żółtych, pięciodziałkowych, obuZłocień właściwy (Leucanthemum vulgare) Wygląd: Trwała roślina ziel­ na, do 1 m wysokości, prawie naga, ciemnozielona. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyn­ cza lub rozgałęziona. Liście skrętoległe, mocne, łysiejące, grubo ząbkowane do wręb­ nych, w zarysie języczkowate; dolne na ogonkach, górne siedzące. Koszyczki poje­ dynczo na końcach łodygi lub na gałęzi bocznej, do 6 cm szerokości, zwracające uwagę wielkością, u nasady z kielichowatą okrywą z dachówko­ wato ułożonych, ciemniejszych na brzegu łu­ sek. Na brzegu koszyczka przeważnie 20 bia­ łych języczkowatych, na szczycie trójzębnych kwiatów żeńskich do 2 cm długości. W cent­ rum koszyczka liczne, ostro pachnące, obupłciowe, złotożółte kwiaty rurkowate. Są one pięciodziałkowe, z pręcikami i zalążnią. Zalążnia zawsze dolna, w kwiatach brzeżnych - ze zredukowanym organem lotnym

Złożon

MHtt

płciowych kwiatów rurkowatych, zebranych w tarczowaty utwór. Wewnątrz zawierają one 5 pręcików, złączonych w rurkę, a u nasady - dolną zalążnię bez narządów lotnych. Zalążnię tworzą małe owoce. Siedlisko: Na łąkach i w parkach - często, na skutek rozmnażania wegetatywnego - również w skupieniach. Niekiedy aż do piętra alpejs­ kiego. Rozmieszczenie: Wszędzie w Europie środko­ wej i w zachodniej części Europy Południowej, tam jednak w górach i na wybrzeżu. Okres kwitnienia: Od marca do listopada. Zastosowanie: Młode liście można przyrządzać na różne sposoby. Służą one zarówno na suro­ wo jako sałata, jak i gotowane - jako jarzyna

Dzikie warzywa

v/

- i uważane są za bardzo zdrowe. Marynowane pączki kwiatowe dostarczają przyprawy. Uwagi ogólne: Od gatunku dzikiego pochodzą formy ogrodowe z większymi, bardziej czerwo­ nymi koszyczkami. Gatunek ten zadomowił się obecnie w strefach umiarkowanych Ameryki. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255 Złożone w formie koronki. Owoc do 3 mm długości, brunatnawy. Siedlisko: Masowo na łąkach, na nasypach kolejowych i podobnych siedliskach; w górach aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Występuje prawie w całej Europie, zawleczony do Ameryki Północnej. Okres kwitnienia: Od maja do października. Zastosowanie: Pędy w młodym stanie mogą być spożywane jako sałata albo, wraz z \Ą nymi ziołami, przyrządzane tak jak szpinak. Uwagi ogólne: W tym gatunku można wyróżnić liczne formy lokalne, które jednak nie wykazu­ ją żadnych różnic w zastosowaniu. Złocień jest mało ceniony jako roślina pastewna, po­ nieważ wypiera bardziej wartościowe rośliny łąkowe, a sam dostarcza gorszej paszy. W wy­ ższych partiach górskich roślina ta ma często czerwony nalot. Dawniej ten gatunek miał pew­ ne znaczenie w medycynie ludowej jako środek przeciwko przeziębieniom i do leczenia ran. Koszyczki mogą być stosowane tak, jak koszy­ czki rumianku, ale działanie ich jest słabsze.

^m . 3

%m

ł^JŚŹ

W,

\\

9*

135

Bylica piołun {Artemisia absinthium) Wygląd: Wieloletnia roślina o wysokości ponad 1 m, u na­ sady zdrewniała i krzaczasto rozgałęziona. W Europie Środ­ kowej często wymarzająca aż do ziemi. Łodyga prosto wznie­ siona, względnie ukośnie od­ stająca, srebrzystoszaro owło­ siona, z gruczołami olejkowy­ mi w formie punktów, rozgałę­ ziona. Liście skrętoległe, gęsto rozmieszczone, szarozielone, obustronnie filcowato owłosione, jednak nieco słabiej na stronie górnej. Liście odziomkowe długości 25 cm są trzykrotnie pierzastodzieine; połowę ich długości stanowi ogonek. Liście ło­ dygowe ku górze coraz mniejsze, mniej podzie­ lone i siedzące. Odcinki liściowe wąskie. Koszy­ czki liczne, na krótkich szypułkach, zebrane w wiechę, zwisające, kuliste, do 4 mm szeroko­ ści, u nasady z szarozielonymi kutnerowatymi łuskami okrywy, przypominającymi kielich. Kwiaty jednego koszyczka wszystkie jednakowo Estragon (Artemisia dracunculus) Wygląd: Smukła bylina o wy­ sokości ponad 1 m, u nasady obficie rozgałęziona z kłącza, prawie krzaczasta, o swois­ tym aromatycznym zapachu. Łodyga wielokrotnie rozgałę­ ziająca się, szczególnie w gó­ rnej części. Liście skrętole­ głe, wąskie, od 2 do 10 cm długości, całobrzegie, rza­ dziej trójkończyste, lekko bły­ szczące. Koszyczki kwia­ towe zebrane w licznych wiechach w górnej części łodygi. Koszyczki zwisające, prawie ku­ liste, małe (do 3 mm długości) tworzące pozo­ rny kwiat z niewielu pojedynczych kwiatów, białawe, a pod koniec kwitnienia czerwonawe; kielichowate łuski okrywy u ich nasady mają okrajek różnej szerokości. Wszystkie kwiaty są jednakowo wykształcone, rurkowate, pięciodziałkowe, żółtawe. Kwiaty brzeżne są tylko żeńskie, natomiast centralne obupłciowe, nie tworzące jednak owoców. Zalążnia jest dolna,

136

Złóż wykształcone, żółte, rurkowate, pięciodzi siedzące na szorstko owłosionym dnie kos ka. Kwiaty brzeżne żeńskie, a tarczkow - obupłciowe. Zalążnia dolna, w czasie owwania cylindryczna, nieco ponad 1 mm dług Siedlisko: W miejscach suchych, kamienisty przy płotach, murach; w górach dochodzi 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Szczególnie w suchszych t szarach Eurazji; w Europie Środkowej - tylko w rejonach z mniejszą ilością opadów. Okres kwitnienia: Ód lipca do września. Zastosowanie: Jako korzenna przyprawa zup ziołowych. Należy stosować umiarkś wanie z powodu gorzkiego smaku, większ| ilości mogą działać szkodliwie. Uwagi ogólne: Piołun jest rośliną leczniczą] Odgrywał dawniej wielką rolę jako decydują składnik napojów alkoholowych (Absynt W tym zastosowaniu odkryto jego szkodli działanie, co w końcu doprowadziło zmniejszenia jego uprawy. Jako roślina It nicza - patrz str. 248.

Dzikie warzywa

"M'

Jr^

$ -%$&

,$>'

M

vtm*m W

Złożo w czasie owocowania nie przekracza 1 m długości, nie ma narządów lotnych. Siedlisko: Nad brzegami rzek. Rozmieszczenie: Gatunek pochodzący pierwej tnie z Rosji; w Europie, zwłaszcza w cieplej szych okolicach, zdziczały z uprawy. Okres kwitnienia: Od sierpnia do październik Zastosowanie: Młode części rośliny prz rządzą się, tak jak rukiew, na sałatę; poza ty używa się szczególnie do przyprawiania oct Uwagi ogólne: Najlepsze odmiany upraw kwitną rzadko i przeważnie są rozmnaża wegetatywnie przez odkłady. Te formy szczególnie preferowane, ponieważ rośli nie kwitnące są z reguły bardziej aromaty ne. Estragon zawdzięcza swój aromat olejko eterycznym, których zawartość maleje pr suszeniu. Pewne znaczenie miał estragon t że jako roślina lecznicza. Nalewki używa przeciw przeziębieniom i bólom zębów, ró nież przy zwalczaniu szkorbutu.

_
Popłoch pospolity (Onopordon acanthium) ]|^ Wygląd: Silnie rozrośnięta, do iWMa ^ m w y so ' l f W łęziona roślina dwuletnia mr^iY^P z k ° r z e n ' e m w kształcie buraT y M y M ka. Łodyga prosto wzniesio« ^ W i > ^ ^ na, z krótkimi gałęziami, szty3 e p | ( y 1Si toległe, eliptyczne, nieregu^ lamie głęboko ząbkowane, na brzegu z kolczastymi trójkątnymi łatkami; szczególnie młode liście są pajęczynowato wełniste. Liście odziomkowe bardzo duże i mocne, liście łodygowe zbiegają nasadą wzdłuż łodygi i przechodzą w jej oskrzydlenia. Koszyczki wielkie, na końcach gałęzi. Każdy koszyczek z okrywą złożoną z łusek, dołem jajowatych, zakończonych mocnym żółtym kol­ cem i - zwłaszcza na górze - silnie odstają­ cych. Dno koszyczka mięsiste, z plastrowatymi zagłębieniami, bez plewinek. Poszczególne

Złożone kwiaty wszystkie jednakowo wykształconej obupłciowe, jasnopurpurowoczerwone, rurko] watę, pięciodziałkowe. Zalążnia dolna, w czaJ sie owocowania około 5 mm długości, płasko czworokanciasta, u góry z odpadającym, w na] sadzie zrośniętym, puchem lotnym. Siedlisko: Na przydrożach, wysypiskach, nasyl pach kolejowych i przy żywopłotach. Rozmieszczenie: Prawie w całej Europie doi południowej Skandynawii; na północy tylko, rozproszone stanowiska. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Nieco gorzkie korzenie, a takża młode odroślą, przyrządza się jako jarzynę. Wielkie koszyczki nadają się w młodym staniej do przyrządzania tak jak karczochy. Podobnie] spożywane jest mięsiste dno koszyczka, której zawiera zamiast skrobi znacznie zdrowszą dlal diabetyków inulinę. Uwagi ogólne: Dawniej wyciskano z owocówj olej; puch lotny przędzono. W medycynie ludo­ wej stosowano tę roślinę jako środek wzmac-1 niający żołądek oraz przeciw wrzodom.

Karczochy hiszpańskie (Cynara cardunculus)

t

Wygląd: Silnie rozrośnięta roś­ lina wieloletnia do ponad 1,5 metra wysokości, z mocnym kłączem, w pierwszym roku tworząca tylko płonne rozetki. Łodyga prosto wzniesiona, roz­ gałęziona i pajęczynowato wełniście owłosiona. Liście wie­ lkie, po stronie górnej zielone, po stronie dolnej mniej lub ba­ rdziej biało kutnerowate. Liście odziomkowe na ogonkach i nie podzielone, liście łodygowe przeważnie siedzące, pierzastodzielne z odcinkami ró­ wnież pierzastodzielnymi i zakończonymi żół­ tymi kolcami. Koszyczki na gałęziach pojedyn­ cze, bardzo duże, u nasady z kulistą okrywą, złożoną z bardzo szerokich, siedzących, mniej lub bardziej zaostrzonych łusek, w środku przewężonych i z mięsistym wnętrzem w dol­ nej części. Kwiaty wszystkie jednakowe, obupłciowe, rurkowate, lśniąco niebieskie, pięciodziałkowe. Dno koszyczka mięsiste, bez plewi-

138

Dzikie warzywa

Złożone

nek. Zalążnia dolna, puch lotny pierzasty. Siedlisko: Ciepłe, żyzne gleby. Rozmieszczenie: Około 10 gatunków; są to rośliny obszaru śródziemnomorskiego, W Eu­ ropie Środkowej występują wyjątkowo jako ro­ śliny uprawne na ciepłych siedliskach. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Zastosowanie: Spożywane jest mięsiste dno kwiatowe oraz nasadowe wewnętrzne części łusek okrywy. U wielu odmian można spoży­ wać także wnętrze trzonka koszyczka. Uwagi ogólne: Karczochy są uprawiane już o starożytności. Obecnie istnieje wiele różnyc odmian, u których preferowane są różne właś­ ciwości. Tak więc u licznych form koszyczki mogą być za młodu spożywane w całości, u innych wykorzystuje się tylko szczególnie wielkie dno koszyczka, jeszcze inne mają spe­ cjalnie mięsiste łuski okrywy. Gatunki dzikie odznaczają się kolczastymi łuskami okrywy i mogą być wykorzystywane w taki sam spo­ sób jak formy uprawne. Jako roślina lecznicza - patrz str. 263.

^

139

Oset zwisły (Carduus nułans) Wygląd: Dwuletnia roślina zielna do ponad 1 m wysoko­ ści, z korzeniem w kształcie wąskiego buraka. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyn­ cza lub w górze rozgałęziona, zwłaszcza w dolnej części wełnisto owłosiona i, tak jak i boczne gałęzie, opatrzona zbiegającymi w dół wąskimi, kolczastymi żebrami w rodza­ ju skrzydełek. Liście skrętoległe, wąskie, głęboko podzielone, poszczegól­ ne odcinki spiczasto ząbkowane, z wierzchu łysiejące, pod spodem na nerwach z wełnis­ tymi włoskami. Liście odziomkowe na ogonkach, przy czym blaszka liściowa przechodzi w ogonek stopniowo; liście łodygo­ we bez ogonków, blaszka w nasadzie zbiega stopniowo w płaskie żebra łodygowe. Koszy­ czki kwiatowe duże, do ponad 5 cm długości, prawie kuliste, zwisające. U nasady otoczone są licznymi łuskami okrywy, opatrzonymi od­ Ostrożeń głowacz (Cirsium eriophorum) Wygląd: Dwuletnia roślina zielna, ponad 1,5 m wysokości, z ko­ rzeniem w kształcie wąskiego buraka. Ło­ dyga prosto wznie­ siona, przeważnie silnie rozgałęziona, wełnisto owłosiona, bez kolców. Liście skrętoległe, podłużnie jajowate, głęboko pierzastodzielne, z podwiniętym brzegiem, z wie­ rzchu kolczasto owłosione, spodem biało kutnerowate. Liście odziomkowe niewyraźnie ogonkowe, odcinki dwułatkowe, kolczaste. Liś­ cie łodygowe, przeważnie obejmujące łodygę dwoma spiczastymi uszkami, mają 1—2-dzielne, lancetowate łatki boczne, opatrzone żół­ tym kolcem. Koszyczki wielkie, pojedynczo na szczytach gałęzi. Każdy koszyczek ma u nasa­ dy kulistą okrywę z wąskich, odstająco odgię­ tych, sztywnych i spiczastych łusek, w górnej części pajęczynowato owłosionych. Po­ szczególne kwiaty są jednakowo wykształ­

140

Złożone giętym kolcem; wewnętrzne łuski często są purpurowo podbarwione i pajęczynowatr> owłosione. Dno koszyczka gęsto obsadzone łuskowatymi, jasnymi plewinkami. Zalążniaj dolna, w czasie owocowania z białymi, dd 2 cm długości, włoskami puchu lotnego. Siedlisko: Preferuje siedliska suche, wysypis-j ka, przydroża, pastwiska, ugory. Rozmieszczenie: W Europie do południowej] Skandynawii. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Dno koszyczków, a także oko­ rowane, rdzeniowe części łodyg mogą być, pd ugotowaniu, spożywane. Uwagi ogólne: W Europie występuje kilka pod-j gatunków ostu zwistego; wszystkie one mogą być użytkowane w ten sam sposób. Od blisko spokrewnionego rodzaju ostrożeń (Cirsiumi oset różni się plewinkami na mięsistym dniej koszyczków oraz niepierzastym puchem loj tnym owoców.

Złożon cone, obupłciowe, długości ponad 3 cm, rurkcn watę, pięciodzielne, niebieskawoczerwone dej purpurowych. Zalążnia dolna, w porze owocoi wania długości 6 mm, lekko podłużnie żeberj kowana, na szczycie z delikatnym, błysz-j czącym puchem lotnym z pierzastych włoskowi Siedlisko: Na glebach zasobnych w azot, na zboczach, suchych pastwiskach i zrębach. Rozmieszczenie: W Europie Środkowej aż do południowego skraju Alp. W Polsce tylko w Ka rpatach Zachodnich i w okolicach Przemyśla. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Młode pędy i nie rozwinięte p czki koszyczków spożywa się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Młode koszyczki stosowane s jak karczochy. Jest to słuszne, oprócz om wianych tu gatunków, również w odniesieni do ostrożenia błotnego {Cirsium palustr - rośliny wilgotnych siedlisk, z małymi, sk pionymi koszyczkami - oraz do ostrożeni krótkolodygowego {Cirsium acaule), z koszy czkami siedzącymi, bez łodygi.

Ostrożeń w a r z y w n y (Cirsium oleraceum) Wygląd: Trwała roślina zielna, do 1,5 m wysokości, z silnie rozwiniętym kłączem. Łodyga prosto wzniesiona, przeważ­ nie pojedyncza, albo - rza­ dziej - rozgałęziona, bruzdkowana, wewnątrz pusta, luźno owłosiona. Liście skrętoległe, mniej lub więcej jajowate, jas­ nozielone, na brzegu opat­ rzone niezbyt sztywnymi ko­ lcami, podzielone na różną głębokość, ząbkowane, łysiejące. Liście sie­ dzące na łodydze często obejmują ją sercowa­ to. Koszyczki kwiatowe średniej wielkości, mniej więcej do 3 cm, zebrane po kilka na końcu pędu, prawie tutkowato otoczone i za­ mknięte kilkoma żółtawozielonymi lub bladymi podsadkami. Poszczególne koszyczki u swej nasady otoczone licznymi, wąskimi, prawie nie kłującymi listkami, tworzącymi walcowatą okry­ wę. Dno koszyczka bez łuskowatych plewinek. Kwiaty jednakowo wykształcone, obupłciowe, Ostrożeń kolczasty (Cirsium spinosissimum) Wygląd: Trwała roślina ziel­ na, przeważnie mniej niż 1 m wysokości, z masywnego kłącza rozgałęziająca się często w formie szerokiego krzaka. Łodyga prosto wznie­ siona, pojedyncza lub rzadko nieco rozgałęziona, żółtawozielona albo często trochę czerwonawa, łysiejąca. Liście skrętoległe, gęsto stojące, żó­ łtozielone, słabo wełnisto owłosione, w zarysie lancetowate, głęboko pierzastodzielne, z zatokowoząbkowanymi, kolczastymi odcinkami. Dolne liście z niewyra­ źnym ogonkiem, górne - z nasadą sercowato obejmującą łodygę. Koszyczki kwiatowe li­ cznie skupione na szczycie łodygi, otoczone licznymi, większymi od nich, wąskimi, kolczas­ tymi, bladymi podsadkami. Okrywa koszy­ czków walcowata złożona z wielu lancetowa­ tych, skierowanych ku górze listków, wyraźnie kolczasto zakończonych. Dno koszyczka bez

142

Złożone żółtawobiałe, z pięciodzielną rurką korony. Zalążnia dolna, w porze owocowania 4 mm długo-' ści, szara, niewyraźnie kanciasta, z puchem! lotnym, składającym się z pierzastych, dołem zrośniętych, włosków. Siedlisko: Zawsze na glebach wilgotnych, tor­ fowiska, brzegi potoków, mokre łąki; aż do piętra alpejskiego, występuje zawsze w wiel-j kich skupieniach. Rozmieszczenie: Głównie w Europie Środ­ kowej do południowej Skandynawii; brak! w Anglii i obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. I Zastosowanie: Młode liście są delikatne i w smaku uderzająco przypominają kapustę;] przyrządza się z nich gotowaną jarzynę. Dno] koszyczka jest używane, zwłaszcza we wscho­ dniej Europie, jako jarzyna. Uwagi ogólne: Ostrożeń warzywny swoimi zwracającymi uwagę, blado osłoniętymi, głów­ kami kwiatów już z daleka wskazuje na mokre siedliska.

Złożone i plewinek. Kwiaty wszystkie jednakowe, żółta-1 wobiałe, obupłciowe, z pięciodziałkową rurką j korony. Zalążnia dolna, w porze owocowania I 4 mm długości, brunatna, w górze z opadają-1 cym puchem kielichowym złożonym z pierzas-B tych włosków. Siedlisko: Na pastwiskach, wokół szałasów! halnych, na wilgotnych terenach w piętrze al-B pejskim pomiędzy 1300 a 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Gatunek ograniczony do A l p - I Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Jędrne, grube korzenie gotujeB się i spożywa jako jarzynę. Uwagi ogólne: W Apeninach i Pirenejach wy-B stępują podobne gatunki, o takim samym za-B stosowaniu. Omawiany gatunek jest łatwy doB rozpoznania po obfitych kolcach (stąd wywoB dzi się jego łacińska nazwa: „spinosissimtiSĘ znaczy: „bardzo kolczasty") i żółtawozielonejB barwie. W Alpach pozostaje on na halach p"B spędzie bydła często jako jedyna wysokorosłal roślina.

Ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare = C. lanceolatum) Wygląd: Roślina dwuletnia do około 1,5 m wysokości, górą przeważnie rozgałęziona, z wąsko burakowatym roz­ gałęzionym korzeniem. Ło­ dyga prosto wzniesiona, skut­ kiem zbiegających liści kol­ czasto oskrzydlona, kędzierzawo-wetnisto owłosiona. Li­ ście skrętoległe, w zarysie wąskojajowate, z wierzchu kolczasto owłosione, spodem rozmaicie biało wełniste. Liście odziomkowe głęboko pierzasto klapowane z odcinkami poje­ dynczymi lub dwudzielnie kolczasto ząbko­ wanymi. Liście łodygowe całkowicie lub częś­ ciowo aż do najbliższego liścia zbiegające po łodydze, pierzasto klapowane, z odcinkami po­ jedynczymi lub trójdzielnymi, zakończonymi żółtym kolcem. Koszyczki na szczytach gałęzi pojedynczo, długości do około 5 centymetrów. Poszczególne koszyczki u nasady z kulistą okrywą z wąskich, listków odgiętych Cykoria podróżnik (Cichorium intybus) Wygląd: Przeważnie wielole­ tnia roślina zielna z prze­ wodami mlecznymi, wysoko­ ści często do 1,5 m, rozgałę­ ziona w formie krokwi. Korze­ nie wąsko burakowate. Ło­ dyga kanciasta, sztywna, 1 naga lub szczeciniasta. Liście skrętoległe, podłużne, nieró­ wno grubo wcinano-piłkowane, z odcinkami prawie trójkątnymi. Dolne liście na ogonkach, górne coraz wyraźniej siedzące, niepodzielone i oszczepowate. Koszyczki kwiatowe liczne, pojedynczo lub w małych grupach, na końcach gałęzi albo bocznie sie­ dzące, u nasady z licznymi (podobnymi do kielicha) listkami okrywy. Zewnętrzne listki okrywy jajowate i odstające, wewnętrzne wąs­ kie i przyległe. Pojedyncze kwiaty w koszycz­ ku stosunkowo nieliczne, wszystkie jednakowo wykształcone, obupłciowe, języczkowate z 5 ząbkami na końcu, jasnoniebieskie (niekie­

144

Złożone

na zewnątrz, zakończonych na szczycie bru­ natnym względnie żółtym kolcem. Kwiaty wy­ kształcone jednakowo, rurkowate, pięciodziałkowe, mniej więcej do 3 cm długości, jasno-1 purpurowe. Zalążnia dolna, w porze owo-B cowania do 4 mm długości, u góry z puchem I lotnym z białych pierzastych włosków. Siedlisko: Na miejscach przejściowo pozba-1 wionych roślinności, na przydrożach, wysypis­ kach, w miejscach słonecznych. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w całej Europie i zawleczony do krajów zamorskich. Okres kwitnienia: Od lipca do października. Zastosowanie: Młode pędy i jeszcze nie roz-l kwitłe koszyczki przyrządza się jako jarzynę. Uwagi ogólne: Ostrożeń jest to rodzaj składa­ jący się z około 120 gatunków, występujących w Europie Środkowej, obszarze śródziem­ nomorskim i w południowej Rosji. Obok ostowatej postaci szczególnie charakterystyczne są pierzaste włoski puchu lotnego, odróżniają­ ce ten rodzaj od blisko spokrewnionego rodza­ ju Carduus. Złożone dy także różowe albo białe), z 5 pręcikami i jedną 2-dzielną, niebieskawą szyjką. Zaląż­ nia dolna, w czasie owocowania dwu- do pi ciokanciasta, około 3 mm długości, jasnobrunatna do czarniawej. Siedlisko: Na brzegach dróg (nazwa!), na miejscach kamienistych i na polach. Dochodzi aż do piętra reglowego. Rozmieszczenie: W całej Europie i zawleczo-i na w inne części świata. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Prażony (palony) korzeń jesl używany jako namiastka kawy. Młode liścia odziomkowe są cenione, szczególnie w zachc-j dniej Europie, jako jarzyna i składnik sałatek. Uwagi ogólne: Do tego samego rodzaju należy wzięta w uprawę endywia (Cichorium e divia), którą łączy z cykorią podróżnikiem ni co gorzki smak. Zwłaszcza w zachodniej Eur pie istnieją odmiany uprawne podróżnik u których - zależnie od zastosowania - pref rowane jest tworzenie liści albo korzeni. Jako rosiina lecznicza - patrz sir. 25 i.

Hiszpański złoty oset (Scolymus hispanicus) Wygląd: Roślina zielna dwulub wieloletnia z przewodami mlecznymi, do 80 cm wysoko­ ści, w różnym stopniu owło­ siona. Łodyga z przerywa­ nymi, kolczastymi skrzydłami, rozgałęziona. Liście skrętoległe, podłużne, dolne głę­ boko pierzastodzielne, mięk­ kie, słabokolczaste i z długim ogonkiem. Liście łodygowe twardsze, lancetowate do jajowatych, łukowato pierzastodzielne, kolcza­ ste, z mniej lub bardziej zgrubiałym brzegiem. Koszyczki skupione na końcu pędu, z okrywą około 2 cm wysokości złożoną z wąskich, spi­ czastych, nagich lub słabo owłosionych listków okrywy. Poszczególne kwiaty złotożółte, wszyst­ kie jednakowej postaci, obupłciowe języczkowate, na końcu pięcioząbkowe; dno koszyczka z ła­ two odpadającymi wąskimi łuskami. Zalążnia dolna, w czasie owocowania do 5 mm długości, maczugowata i nieco spłaszczona, lekko zroś­ Łopian większy (Arctium lappa) Wygląd: Roślina dwuletnia od 1 do 2 m wysokości z grubo 1 mięsistym korzeniem. Łodyga prosto wznie­ siona, bogato rozga­ łęziona, gruba, z rdze­ niem, bruzdkowana, często czerwonawa, wełnisto owłosiona. Liście są skrętoległe, na ogonkach, spiczasto-jajowate, krostowato ząbkowane do całobrzegich, z wierz­ chu luźno owłosione, spodem szaro filcowate. Liście odziomkowe mają blaszkę do 50 cm dłu­ gości i ogonek do 30 cm długości. Na łodydze liście są ku górze coraz mniejsze. Koszyczki kwiatowe ułożone w luźnych kwiatostanach pra­ wie w jednej płaszczyźnie; kuliste, wielkości ponad 3 centymetry. Poszczególne koszyczki gęsto otoczone licznymi wąskimi listkami okry­ wy, orzęsionymi na brzegu, a na szczycie opat­ rzonymi żółtym hakiem; odstają one we wszyst­ kich kierunkach. Kwiaty jednego koszyczka są wszystkie obupłciowe i mają pięciodziałkową AAP.

Złożone nięta z łuskami dna koszyczka, w górnej czę z nielicznymi sztywnymi szczecinkami. Siedlisko: W miejscach zachwaszczonych, na otwartych suchych siedliskach. Rozmieszczenie: Szeroko rozprzestrzenion w południowej Europie aż po północno-zacłr dnia Francję. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia Zastosowanie: Ceniony jako jarzyna korzenio­ wa, zwłaszcza w południowej Europie. Uwagi ogólne: Omawiany gatunek jest jedn z roślin dzikich, które wielokrotnie były upr wiane, jednak nie wyhodowano ulepszonyc odmian. W obszarze śródziemnomorskim wy­ stępują jeszcze dwa inne, rzadsze gatunki, o których zastosowaniu jednak nic nie wiado­ mo. Do grupy złożonych, których koszyczki mają tylko kwiaty języczkowate, zalicza się także sałatę głowiastą z jej różnymi odmiana mi. Ta grupa złożonych języczkowych zawier praktycznie tylko rośliny zielne. Obok budo pojedynczego kwiatu charakteryzuje się on obecnością soku mlecznego. Złożon purpurowoczerwoną rurkę korony. Szyjka maj czarny wieniec włosków. Zalążnia dolna, w cza­ sie owocowania jajowata, ponad 0,5 cm długo­ ści, czarna, pomarszczona, z wielorzędowym włosowatym puchem lotnym. Siedlisko: Na przydrożach, na wysypiskach. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w całej Eih ropie do południowej Skandynawii i zawleczono daleko poza ten obszar. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Zastosowanie: Korzenie, a także młode liści i pędy, można przyrządzać jako jarzynę. Uwagi ogólne: Łopian jest znany szczególni? dzięki swemu charakterystycznemu mechaniz-' mowi rozsiewania. Listki okrywy masowo wcze­ piają się swymi hakowatymi końcami w ubrani i skórę ludzi i zwierząt. Rozprzestrzenienie si łopianu prawie po całym świecie może być wyja­ śnione przez ten bardzo skuteczny sposób roz­ siewania. Łopian jest przystosowany do gleb za sobnych w azot i właśnie dlatego spotyka się g"! zawsze w pobliżu osiedli ludzkich. Jako roślina lecznicza - patrz str. 255.

Zółtlica d r o b n o k w i a t o w a (Galinsoga pamflora) Wygląd: Roślina jednoroczna, dość różnej wysokości, silnie przerastająca glebę korze­ niami. Łodyga prosto wznie­ siona, przeważnie bujnie roz­ gałęziona, zielona, mniej wię­ cej obta, prawie naga. Liście naprzeciwległe, mało owło­ sione, świeżo zielone, spiczasto-jajowate z rynienkowatym ogonkiem, górne pra­ wie bez ogonków, grubo ząb­ kowane. Koszyczki bardzo liczne; każdy zawiera jeden kwiat pozorny: utwór podobny do kwiatu, lecz złożony ze stosunkowo nielicz­ nych małych kwiatów pojedynczych. U nasady koszyczka umieszczone są zielone, przypomi­ nające kielich, podsadki: 3 zewnętrzne małe, 5 wewnętrznych - większe, jajowate, nieco ogruczolone; razem tworzą półkulistą okrywę. Normalnie pięć brzeżnych kwiatów jest białych z krępym trójłatkowym języczkiem; u nasady mają krótką rurkę i dolną zalążnię, K r w a w n i k pospolity (Achillea millefolium) Wygląd: Trwała roślina zielna o aromatycznym zapachu, do ok 1 m wysokości, od nasady krzaczasto rozgałęziona. Ło­ dyga prosto wzniesiona, prze­ ważnie pojedyncza, gęsto ulistniona, luźno wełnisto owłosiona. Liście skrętoległe, w zarysie języczkowate, po­ dwójnie lub potrójnie pierzas­ to klapowane, z krótkimi odcinkami, luźno owłosione. Koszyczki stosunkowo małe, zebrane w płas­ ką, baldachokształtną wiechę (podbaldach). U podstawy koszyczków wyrastają krótkie, prawie łuskowate podsadki, złączone w kielichowatą okrywę. Na brzegu koszyczka norma­ lnie 5 białych (rzadziej czerwonawych), trójząbkowych, języczkowatych kwiatów żeńskich. W środku koszyczka kilka obupłciowych kwia­ tów rurkowych z pięciołatkową brudno białą koroną i 5 pręcikami. U wszystkich kwiatów zalążnia dolna i bez organów lotnych.

ZłOŻO:

pręcików brak. Kwiaty rurkowe pięciolatkowi żółte, obupłciowe. Zalążnia u góry opatrzorl białymi frędzlowatymi łuskami (pappus), któr u kwiatów brzeżnych wykształcone są w zn cznym stopniu szczątkowo. Owoce (bezbt3 Imowe niełupki, achaenium) czarne, klinowJ te, u kwiatów brzeżnych - sklepione, u rurk:' wych - kanciaste. Siedlisko: Częsty chwast w ogrodach, na po­ lach ornych i na wysypiskach. Rozmieszczenie: Jako chwast występuje pr wie na całym świecie, w środkowej Europi częściej niż w obszarze śródziemnomorskim. Okres kwitnienia: Od czerwca do listopada. Zastosowanie: Młode liście i łodygi można n wiele sposobów używać jako jarzynę i sałatę] Uwagi ogólne: Roślina ta, pochodząca z Arna ryki Południowej, jest jednym z najbardziej ekspansywnych chwastów, dziś o skrajnie po­ szerzonym zasięgu. Bardzo podobna zółtlica owłosiona (Galinsogć quadriradiata = G. ci/iata) jest silniej owł siona i w taki sam sposób użytkowana.

Zloźonel Siedlisko: Na terenach otwartych, na łąkach? w świetlistych lasach, na wysypiskach i polaclj Rozmieszczenie: Cała Europa i daleko w głąi Azji. Zawleczona również do Ameryki Półnodj nej i Australii. Okres kwitnienia: Od czerwca do październiki Zastosowanie: Młode liście są używaw twarogu ziołowym, maśle ziołowym, do zup| a często także jako jarzyna. Z powodu obfit zawartości olejków eterycznych krwawnik aromatyczny posmak. Uwagi ogólne: Krwawnik kichawiec (Achil< ptarmica), z większymi kwiatami języczko mi i wąskimi nie podzielonymi liśćmi, spo'" się najczęściej na siedliskach wilgotnych, torfowiska, wilgotne łąki, brzegi potoków. J młode liście można spożywać jak sałatę, tunki podobne do krwawnika pospolitego użytkowane w podobny sposób. U wszy gatunków małe koszyczki kwiatowe ski się w zwarte kwiatostany i sprawiają wra wielkich kwiatów pojedynczych. Jako roślina lecznicza - patrz str. 253.

Podbiał pospolity (Tussilago farfara) Wygląd: Roślina ziel­ na, z trwatą okrytą łu­ skami todygą podsta­ wową. Jej okres kwit­ nienia przypada przed listnieniem. Ukazujące się na wiosnę pędy tatowe mają wysokość okoto 15 cm, tworzą po jednym koszyczku, są owłosione wełnisty­ mi kosmykami i pokryte niepozornymi, czer­ wonawymi lub zielonymi łuskowatymi liśćmi. Koszyczki kwiatowe początkowo prosto wznie­ sione, zwieszają się pod koniec okresu kwit­ nienia. Osiągają szerokość około 1 cm i mają u nasady dzwonkowatą, przypominającą kielich okrywę z jednego szeregu równowąskich, często czerwonawych podsadek, niewy­ raźnie oddzielonych od łuskowatych liści. Po przekwitnieniu listki okrywy są odgięte w tył. Poszczególne koszyczki kwiatowe zawierają na brzegu złotożółte wąskie kwiaty języczko­ we, a w środku kwiaty rurkowe.

Złożo Wszystkie kwiaty umieszczone są na pustyni w środku dnie koszyczka. Zalążnie dolne, w porze owocowania podłużne, długości do 1cm] z długimi białymi włoskami puchu lotnego, j Liście są duże, z blaszką do ponad 20 cni średnicy, okrągławe 5-10-kątne z krótkimi zą| bkami, pod spodem biało filcowate, z wierzch] łysiejące. Ogonek liściowy dłuższy od blaszki] bruzdkowany, często czerwono nabiegły. Siedlisko: Na zawierających wapń, często will gotnych gruzowiskach, na nadbrzeżach! w żwirowniach, na świeżych obrywach ziemi i torach lawin. Rozmieszczenie: W całej Europie. Okres kwitnienia: Pierwsza roślina kwitnąca na wiosnę - od lutego do kwietnia. Zastosowanie: Młode liście po sparzeniu spo­ żywane są jako jarzyna. Uwagi ogólne: Podbiał jest uważany za uciążJ liwy chwast. Silnie rozgałęzione kłącza powo­ dują gromadne występowanie tej rośliny, i Jako roślina lecznicza -patrz str. 256.

Lepiężnik różowy [Petasites officinalis = P hybridus) Wygląd: Trwała roś­ lina zielna z masy­ wnym, rozgałęzio­ nym kłączem. Kwit­ nienie przed wy­ kształceniem liści. Na wiosnę pierwsze tworzą się pędy kwia­ towe. Mają one około 30 cm wysokości i w cza­ sie dojrzewania owoców mocno rosną na wy­ sokość; są czerwonawe, wewnątrz puste, gru­ be, wełnisto owłosione, pokryte licznymi, częs­ to wiotkimi łuskami. Rośliny rozdzielnoptciowe: oznacza to wykształcanie w osobnych kwiato­ stanach kwiatów i koszyczków żeńskich albo męskich. Kwiatostany męskie zasychają szyb­ ko po kwitnieniu. Przy zakwitaniu koszyczki początkowo stoją gęsto skupione, później kwia­ tostany rozluźniają się. Koszyczki męskie mają długość do 8 mm, żeńskie są mniej więcej o połowę mniejsze, mają u nasady wąskie, kielichowate, czerwonawe listki okrywy. Kwiaty są rurkowate, pięciodziałkowe, w różnym stop-

150

Złożone

niu brudnoczerwone. Zalążnia dolna, w cza owocowania cylindryczna, z białymi włoskai lotnymi. Liście asymilujące pojawiają się po kwitnieniu. Ich blaszka jest bardzo duża, do 60 cm średnicy, okrągławo-sercowata, krótko zą­ bkowana, z wierzchu zielona, spodem początj kowo wełnisto owłosiona, później łysiejąca] Ogonek liściowy jest okrągławo-kanciasty, dd 1 m długości. Siedlisko: Na wilgotnych brzegach rzek i potoj ków, także na miejscach okresowo mokrych. Rozmieszczenie: W całej Europie. Zastosowanie: Młode liście mogą być przyrzaj dzane jako jarzyna; z powodu gorzkiego sm ku muszą być mocno obgotowane. Uwagi ogólne: Lepiężnik jest starą rośliną 10 czniczą. Uważany jest za uciążliwy chwas trudny do zwalczenia z powodu swego roz nietęgo kłącza.

Kozibród łąkowy (Tragopogonpratensis)

f

Wygląd: Zioło dwu- lub wielo­ letnie, średnio wysokie, z ob­ fitym sokiem mlecznym. Ko­ rzeń palowy brunatny, wrze­ cionowaty. Łodyga prosto wzniesiona, pojedyncza lub słabo rozgałęziona, szarozie­ lona, początkowo puszysto owłosiona, później naga. Li­ ście skrętoległe, trawiaste, szeroką nasadą wpółobejmujące łodygę, równowąskie, zaostrzone. Koszyczki kwiatowe wiel­ kie, do 6 cm średnicy, pojedynczo albo po kilka na pędzie; ich szypuły w górze nieco zgrubiałe. Koszyczki złożone z około 40 poje­ dynczych kwiatów, tworząc pozorny kwiat, u nasady mają zwykle 8 wąskich, przypomina­ jących kielich, listków okrywy do 3 cm długo­ ści, mniej więcej tak długich, jak pojedyncze kwiaty. Poszczególne kwiaty duże, jasno- do złotożółtych, obupłciowe, wszystkie jednako­ wego kształtu, w czasie kwitnienia szeroko

Złożone rozłożone, języczkowe. Zalążnia dolna, w porze owocowania do 2 cm długości, brunatna, z dłu­ gim wąskim dzióbkiem, żeberkowana, na górze z pierzastym, brudnobiałym puchem lotnym, j Siedlisko: Łąki wilgotne do suchych, raczej mało nawożone, Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w Eu­ ropie Środkowej, ku północy i na południu obszaru śródziemnomorskiego coraz rzadszy. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Zastosowanie: Roślina o bardzo wielostron­ nym zastosowaniu. Korzenie przyrządza się jak wężymord, młode pędy dają potrawę po­ dobną do szparagów, zawierające cukier liś­ cie mogą być spożywane na surowo, albo gotowane jak szpinak. Uwagi ogólne: Gatunki rodzaju kozibród, zwracają uwagę nietypowymi dla tej rodziny trawiastymi liśćmi. Tragopogon porrifolius, o jeszcze większych koszyczkach, brudnopurpurowo zabarwionych, jest pokrewnym gatun­ kiem z obszaru śródziemnomorskiego, o pol dobnym zastosowaniu.

Wężymord drobnokwiatowy (Scorzonera pamflora) Wygląd: Trwała niska roślina zielna, do 30 cm wysokości, z masywnym, czarnym kłą­ czem. Łodyga prosto wznie­ siona, z 1 koszyczkiem, lub - rzadziej - rozgałęziona i wielokoszyczkowa, naga, bezlistna lub z nielicznymi łuskowatymi liśćmi. Normalne liście asymilujące zebrane w przyziemną rozetkę, lancetowate do równowąskich, spiczaste, z nasadą pochwowatą i niewyraźnie wykształconym ogon­ kiem. Koszyczki małe, otwierające się tylko na słońcu, u nasady z wąskimi, błoniasto obrze­ żonymi i czarno plamistymi listkami okrywy długości do 3 centymetrów. Poszczególne kwiaty wykształcone wszystkie jednakowo, obupłciowe, języczkowate, niewiele dłuższe od pokrywy, zakończone 5 krótkimi ząbkami. Zalążnia dolna, w porze owocowania prawie 1 cm długości, żeberkowana, w górze z włos­ kami lotnymi, dwa razy od niej dłuższymi. Siedlisko: Torfowiska i ubogie łąki.

152

Dzikie

li

V\

warzywa

V

•^fflSŁ

Złożone

Rozmieszczenie: Europa Południowa i Po­ łudniowo-wschodnia, w Europie Środkowej dziś stał się bardzo rzadki. Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. Zastosowanie: Korzeń można używać tak, jak hodowanego w ogrodach wężymordu. Na dole po prawej: Wężymord stepowy (Sc rzonera purpurea) ma węższe liście, zawsz jeden pęd słabo rozgałęziony z kilkoma liśćm oraz większe koszyczki z pachnącymi, liliowy mi kwiatami. Ten gatunek, mający podobn zastosowanie, w południowo-wschodniej Euroj pie pospolity, u nas - rzadki i zagrożony i dla-j tego powinien być całkowicie chroniony. Sco\ rzonera hispanica, wężymord czarny korze pochodzi z południowo-zachodniej części o szaru śródziemnomorskiego, sięgając d południowej części Europy Środkowej, tu jedj nak jest wszędzie rzadki i dlatego nie powij nien być użytkowany. Był także tu uprawiany] istnieje kilka odmian słabo przekształconych Jego łodygi są ulistnione z licznymi koszyc kami i żółtymi kwiatami. Wężymord stepowy

153

Goryczel jastrzębcowaty (Picris hieracioides) /7% Wygląd: Zależnie od warunyjfeP ków środowiska zioło wysoko fjfef/ wyrośnięte (do 1,5 metra), mdA przeważnie wieloletnie, Z s0 m Fł/ft ^ mlecznym. Łodyga WTA prosto wzniesiona, niejedna
Złożone

stronie) czerwonawo podbarwione, z wystają­ cym żółtym, dwudzielnym znamieniem. Zalążnia dolna, ukryta w okrywie, w czasie owoco­ wania - wielkości kilku centymetrów, wrzecio­ nowata, ciemnobrunatna, delikatnie żeberkowana, nieco zgięta i z białym puchem lot­ nym na górze. Siedlisko: Rozproszony, na otwartych, kamie-j nistych terenach, np. nasypy kolejowe, brzegł rzek, a także na siedliskach ruderalnych, do-l chodzi aż do piętra alpejskiego. Rozmieszczenie: Cała Europa z wyjątkiem, południowej części obszaru śródziemnomors­ kiego. Okres kwitnienia: Lipiec - październik. Zastosowanie: Młode zioło używane jest jako jarzyna do gotowania. Zaleca się jednak od-i lewać część wody z powodu goryczki. Uwagi ogólne: Od innych żółto kwitnących zło­ żonych o wysokim wzroście, goryczel różni się szczeciniastym owłosieniem, czerwonawy­ mi z zewnątrz kwiatami i listkami okrywy, które na grzbiecie są chrząstkowate. Złożonej

fioletowych, języczkowate, promieniście rozło­ żone, szyjka niebieska, dwudzielna. Zalążniaj dolna, w czasie owocowania z białym puchem lotnym z jedwabistych włosków. Siedlisko: Na słonecznych zboczach, w lu-i źnych zaroślach, w winnicach. Zawsze na pod­ łożu zawierającym wapń. Dochodzi aż do pięt­ ra reglowego. Rozmieszczenie: Rozproszona w środkowych( vw-
i Jy >>3KC_ ^gaf-fer JSĘĘEF T^Jf^S^ JP%3p^ /S^yĘsą^ WligfMf^

154

Wygląd: Zioło trwałe, wysokości nieco ponad 1,5 metra, Z sokiem mleczn m y - Łodyga wyrasta prosto z dość grube9° kłącza, w górnej połowie skośnie rozgałęziona, żeberkowana, naga. Liście skrętoległe, nagie, niebieskoziel°ne> głęboko pierzastodzielne z l a n c e t o w a t m i odcin

155

Mlecz zwyczajny (Sonchus oleraceus) Wygląd: Jednoroczne, rosłe zioło, do 1 m wysokości, czę­ sto jednak niższe, z sokiem mlecznym, zwykle z mocnym korzeniem palowym. Łodyga prosto wzniesiona, rozgałę­ ziona, gruba, wewnątrz pusta, naga. Liście skrętoległe, łuko­ wato odstające od łodygi, du­ że, z „tłustą" powierzchnią, lancetowate, z ząbkowanym brzegiem i strzałkowatą nasa­ dą, krótko obejmującą łodygę. Tylko najniższe liście mają ogonki i są głębiej podzielone. Nerw środkowy blaszki występuje wyraźnie, szczególnie od spodu i jest zabarwiony czer­ wonawo. Koszyczki luźno w szczytowej wiesze, z nieco zgrubiałymi szypułami. Poszczególne koszyczki, około 2 cm szeroko­ ści, tworzą kwiat pozorny, złożony z bardzo licznych kwiatów pojedynczych. U jego nasady okrywa składająca się z lancetowatych (kiełi— chowatych) listków okrywy. Poszczególne Mlecz kolczasty (Sonchus asper) Wygląd: Roślina jed­ noroczna, rzadko do 1 m wysokości, zwyk­ le niższa, stosunko­ wo sztywna, z sokiem mlecznym i z raczej cienkim korzeniem. Łodyga prosta lub rozgałęziona, prosto wzniesiona, wewnątrz pusta, naga albo ku górze nieco ogruczolona. Liście skrętoległe, łukowato odstające od ło­ dygi, wielkie, sztywne, ciemnozielone, spo­ dem nieco jaśniejsze i z niebieskawym odcie­ niem, nasadą obejmujące sercowato łodygę. Tylko dolne liście z małymi ogonkami, ale wszystkie z ciernisto ząbkowanym brzegiem. Koszyczki zebrane luźno w szczytowe wiechy, ich szypuły ku górze są tylko nieznacznie zgrubiałe. Koszyczki do 2 cm szerokości, two­ rzą pozorny kwiat, złożony z bardzo licznych kwiatów pojedynczych, u nasady mają okrągłą okrywę, zwężającą się ku górze, złożoną z wąskich, kielichowatych listków. Poszczegól­

156

Złożone kwiaty obupłciowe, wszystkie jednakowe, języczkowate, żółte, od spodu z brunatnymi lub czerwonymi prążkami, dłuższe niż okrywa; szyjka jest ciemna. Zalążnia dolna, w czasie owocowania ciemnobrunatna, delikatnie po­ przecznie pomarszczona i nieco bruzdkowana, na wierzchu z białym puchem lotnym. Siedlisko: Bardzo pospolity, na siedliskach stale pozostających pod wpływem człowieka, w ogrodach i na nieużytkach; aż do piętra reglowego. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w całej Europie i zadomowiony w krajach zamorskich. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Używany jest zarówno na suro­ wo - sałata, jak i gotowany - jarzyna. Obficie ulistniona roślina ma łagodny smak. Uwagi ogólne: Mlecz zwyczajny miał dawniej znaczenie jako roślina lecznicza. Typowy chwast, jest przywiązany do gleb dobrze na­ wożonych. Przy dobrym odżywieniu jej korzeń burakowato grubieje; należałoby wypróbować go jako warzywa korzeniowego. Złożone ne kwiaty obupłciowe, wszystkie jednakowe, języczkowate, lśniąco żółte, spodem z czerwo­ nawym odcieniem, szyjka ciemna. Zalążnia dolna, w czasie owocowania ciemnobrunatna, niewyraźnie żeberkowana, poza tym gładka, w górze z białym puchem lotnym. Siedlisko: Na powierzchniach nie uprawia­ nych, na polach i w ogrodach, aż do piętra reglowego. Trochę rzadszy, niż często wystę­ pujący z nim wspólnie mlecz zwyczajny. Rozmieszczenie: W całej Europie, miejscami jednak tylko rozproszony; zawleczony także w obszary pozaeuropejskie. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Zastosowanie: Jako sałata albo jako jarzyna. Uwagi ogólne: Mlecz kolczasty można najle­ piej odróżnić od mlecza zwyczajnego po okrą­ głych nasadach liści obejmujących łodygę oraz po gładkich owocach. Wymaga on rów­ nież nieco więcej ciepła. Mlecz polny (Sonchus anensis) ma z reguły liście głęboko podzielone, występuje na podobnych siedli­ skach, ale jest mniej godny polecenia.

Mniszek pospolity (Taraxacumofficinale) Wygląd: Trwałe zioło z so­ kiem mlecznym, o rozetkowym typie wzrostu. Korzeń mięsisty, burakokształtny. Liście w zarysie odwrotnie ja­ jowate do jajowato-lancetowatych, grubo piłkowane, z delikatnie piłkowanymi zębami skierowanymi do tyłu, trawiastozielone, nagie, sto­ pniowo zwężające się w nie­ wyraźny ogonek. Z rozetki wznosi się jedna lub wiele pustych, bezlist­ nych, strzelistych łodyg, wysokości 20-50 cm, na których końcach znajduje się zawsze 1 ko­ szyczek kwiatowy. Ma on średnicę 3-5 cm, otoczony jest odgiętymi w tył listkami okrywy i rozpościera liczne złotożółte małe kwiaty języczkowate, które tym samym imitują płatki pojedynczego kwiatu. Przy dojrzewaniu owoców listki okrywy odginają się całkowicie w tył, a dno koszyczka wzdyma się. Na nim umieszczone są małe, brunatne owoce, Orlica pospolita (Pteridium aguilinum) Wygląd: Trwała, bardzo duża (do 2 m albo i więcej wysoko­ ści), z rozgałęzionym kłą­ czem pełzającym głęboko, do 50 cm pod powierzchnią gle­ by. Jest ono porośnięte włos­ kami, składającymi się z wie­ lu członów. Blaszki liściowe zielone latem, nieco zwisa­ jące, umieszczone są na dłu­ gich (do 2 m), żółtawych ogonkach liściowych. Ogonki te są od spodu rynienkowate, do 1 cm grubo­ ści, na przekroju przedstawiają kształt podob­ ny do orła, dołem są zgrubiałe. Blaszka liś­ ciowa jasnozielona, w zarysie trójkątna, wiel­ ka, sztywna, zielna, 2-3-krotnie pierzasta, z wierzchu gładka, spodem aksamitna. Odcin­ ki u nasady stykające się, podłużnie zaostrzo­ ne, dolne - ogonkowe, górne - siedzące. Od­ cinki ostatniego rzędu lancetowate, tępe. Siedlisko: Rozpowszechniona na świeżych, wi­ lgotnych, bezwapiennych glebach, w luźnych -I KO

Złożone zaopatrzone w parasolowaty narząd lotny, dzięki któremu są roznoszone przez wiatr. Siedlisko: Żyzne łąki, przydroża i ogrody. Rozmieszczenie: Szeroko rozpowszechniony w całej Europie. Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca, a także w lipcu. Zastosowanie: Korzenie zebrane przed kwitnie­ niem można spożywać po ugotowaniu. Młode liście zebrane wiosną (do maja) są chętnie stosowane do przyrządzania smacznej sałatki. Roślina zawiera jako substancję rezerwową węglowodan - inulinę i może mieć zastosowa­ nie jako potrawa dietetyczna dla diabetyków. Inne substancje, zawarte we wszystkich częś­ ciach rośliny, działają moczopędnie. Uwagi ogólne: Mniszek zazwyczaj wyróżnia się bezpłciowym tworzeniem owoców. Wy­ nikiem tego jest bardzo częste występowanie słabo zróżnicowanych form i jednostek takso­ nomicznych. Dzięki temu rodzaj ten dzieli się na liczne drobne gatunki. Jako roślina lecznicza -patrz str. 251. Paprotkowate lasach, na zrębach, na pastwiskach (rozprze­ strzeniana głównie przez owce), na torfowis­ kach; unika powierzchni nawożonych. Rozmieszczenie: We wszystkich częściach; świata aż do granicy lasu; brak jej tylko w ob­ szarach polarnych oraz pustynnych i ste­ powych. Okres kwitnienia: Od czerwca do września, października (dojrzewają zarodniki). Zastosowanie: Zbiera się tylko całkiem młode, delikatne, jeszcze zwinięte liście, starsze saj niestrawne. Nieco gorzki smak znika po obj gotowaniu. Przyrządza się ją na jarzynę luta jak szparagi, ale również na kwaśno jak kapa­ ry. Kłącze bogate w skrobię zbiera się jesień nią, suszy i miele. Tu i ówdzie wykorzystywa­ na jest zawartość potasu w korzeniach. Uwagi ogólne: Istnieje podejrzenie, że roślinaj zawiera substancje rakotwórcze. Przez goi towanie liści paproci w słonej wodzie ta ak-j tywna substancja zostaje jednak całkowicie usunięta (według B. Schmahe).

Watka, sałatka m o r s k a [Uh/a lactuca) Wygląd: Niekwitnący wodo­ rost morski. Delikatna roślina )w kształcie liści, przejrzysta. Wąską nasadą przyrasta do podłoża i stopniowo rozsze­ rza się ku górze w płaski, ba­ rdzo nieregularny długi płat (do 50 cm), na brzegu często porozrywany i pofalowany. Łatwo ulega on rozerwaniu, a na brzegu często ma biała­ wą strefę, składającą się z opróżnionych komórek. Z tych komórek wy­ płynęły swobodnie poruszające się komórki rozrodcze, zarodniki, które przyczepiają się do podłoża i wyrastają w nowe rośliny. Siedlisko: Na stałym podłożu, w strefie przy­ pływów, najwyżej do 10 m głębokości, często przynoszony przez fale. Rozmieszczenie: Sałatka morska jest jednym z najpospolitszych glonów zarówno w Atlanty­ ku, jak w Morzu Śródziemnym i Bałtyku.

Listownica cukrowa (Laminaria saccharina) Wygląd: Niekwitnący wodo­ rost morski. Roślina niższa, jednak o stosunkowo wyso­ kim stopniu organizacji. U na­ sady ma jasne, chrząstkowate, rozgałęzione jak po­ roże, podobne do korzeni chwytniki, do których u roślin wyrzuconych na brzeg są zwykle przyczepione resztki kamieni lub muszli. Z chwytników wyrasta jeden gumo­ waty, oliwkowobrunatny trzonek grubości kciu­ ka, stanowiący do 1/4 całej długości. Na tym trzonku osadzony jest brunatny, skórzasty, wstęgowaty, zaostrzony, na brzegu falisty, pła­ ski i wiotki organ liściowy, osiągający szero­ kość do 30 cm, a długość - do 4 metrów. Cała roślina powleczona jest galaretowatą po­ włoką, która przy osuszeniu, na przykład przy odpływie, silnie obniża parowanie i utrzymuje glon przez dłuższy czas świeży i błyszczący. Siedlisko: Wybrzeża z podłożem skalistym lub

Zieleni Zastosowanie: Świeże organy liściowe użyi ne są jako sałata. W stanie suchym ten gli jest bezużyteczny. Bogactwo jego związków mineralnych sprawia, że jest on bardzo war­ tościową rośliną. Uwagi ogólne: Sałatka morska należy do ziej lenie. Ta grupa glonów odznacza się tym, że ich substancje zapasowe są takie same, jal u wyższych roślin. Jej wartość odżywcza wyni­ ka zatem z zawartości skrobi. Niektóre podob­ ne gatunki, nadające się do wykorzystania w ten sam sposób, występują rzadziej na na­ szych wybrzeżach. Typowe płaskie, lśniąco zielone organy liściowe nie dają się pomylić z innymi niejadalnymi glonami. Zielenice są, w przeciwieństwie do brunatnie, grupą glonów, której liczne gatunki występują zarów­ no w wodach słonych, jak w słodkich. Ta roz­ piętość siedlisk znajduje wyraz także w ich zewnętrznej wielopostaciowości.

Brunatnica kamienistym, do 20 m głębokości, po sztor­ mach często odrywana, dryfująca i wyrzucana na piaszczyste wybrzeża. Rozmieszczenie: W Europie na wybrzeżach Atlantyku; w Morzu Śródziemnym brak, rzadko w zachodniej części Bałtyku. Zastosowanie: Gotowaną należy przygoto' wać jako jarzynę. Może być również przed wywana jako suszona i przyrządzana po zmięk­ czeniu. Z powodu dużej zawartości jodu szcze golnie zalecana przy chorobach związanyd z niedoborem jodu. Mocno pęczniejące trzonie używane były dawniej do rozszerzania żył. | Uwagi ogólne: Listownica należy do brunatni' zasiedlających wyłącznie morza. Gł rozmnażają się bez kwiatów, rozprzestrzen jąc się w wodzie za pomocą ruchliwych, nokomórkowych zarodników. Jak wszystkii brunatnice, listownica obfituje w pęczniejąc^ substancje śluzowate (kwas alginowy), któr^ są użytkowane także przemysłowo. Listownii palczasta (Laminaria digitata) ma plechę p1 dzieloną dłoniasto.

Przyrządzanie dziko rosnących warzyw Dziko rosnące warzywa są niskokaloryczne; mają smak korzenny do cierpkiego, dorosłe rośliny często są ostre, a nawet gorzkie. Nie potrzeba ich zatem w dużej ilości na własny użytek; bogate w witaminy i związki mineralne dzikie warzywa stano­ wią więc podarowany przez naturę doda­ tek do codziennego pożywienia. Kto jeszcze nigdy nie przyniósł na stół dzi­ kich warzyw, powinien przezornie zaczynać od młodych i delikatnych roślin, albo tylko użyć ich jako domieszki do zwykłych, ogro­ dowych gatunków. Zbierać należy tylko dzi­ kie rośliny, które zna się na pewno, albo bez wątpliwości identyfikuje według klucza do oznaczania. Do zbierania wyszukuje się miejsca nie leżące w bezpośredniej blisko­ ści ulic i o których wiadomo, że nie były spryskiwane chemicznymi środkami ochrony roślin (herbicydami) ani świeżo gnojowicowane. „Nawozy sztuczne" nie są trucizną i nie szkodzą bezpośrednio. Zmiejszają jednak bogactwo gatunkowe natural­ nych zbiorowisk roślinnych. Zebrane rośliny układa się warstwami luźno w koszykach, torbach papierowych lub wo­ reczkach z materiału; w torebkach plastiko­ wych rośliny mogą być przechowywane ba­ rdzo krótko i powinny być niezwłocznie przełożone do innych opakowań. Dzikie roś­ liny z wątpliwych siedlisk, a także rukiew wodną z niezupełnie czystej wody, wkłada się po umyciu, najlepiej na kilka godzin, do zimnej wody, do której dodano sól kuchen­ ną lub morską (1 łyżka stołowa na litr wo­ dy). Pozostałości być może przyczepione do liści, a także drobne zwierzęta i ich larwy, mogą się wtedy odkleić i opaść na dół. Następnie rośliny wyjmuje się ostrożnie z miski i jeszcze raz dokładnie przepłukuje czystą wodą.

To co nie jest przeznaczone do natychmi, stowego spożycia, można do kilku przechowywać w lodówce. Z powodu swo­ jej mocniejszej struktury tkanek, dzikie wa­ rzywa przechowują się z reguły lepiej ni; warzywa ogrodowe. Ze świeżych dzikich roślin najlepiej jei : przyrządzać surówki, ponieważ w ten spo­ sób substancje czynne, ważne dla od­ żywiania zostają przez organizm najlepiej przyswojone. Natomiast gatunki o ostrym smaku, albo mające szorstkie lub twarde liście, gotuje się lub dusi. Każdy sposób przyrządzania warzyw ogro­ dowych można w zasadzie stosować także do roślin dzikich. Sposób przyrządzania po­ winien zwiększać delikatność i pożywność potrawy. Przy dzikich sałatach osiąga się to przez dodanie utartej marchwi i jabłek, dro­ bno posiekanej cebuli, gotowanych i pokra­ janych w kostkę ziemniaków, selerów i ka­ larepy - surowej lub gotowanej - ugotowa­ nych na twardo i pokrojonych w kostkę ja­ jek, tłoczonych na zimno olejów roślinnych oraz dosmaczanie przyprawami. Sól i ocet stosuje się oszczędnie, aby nie zagłuszyć specyficznego smaku dzikich ziół. Maślanka, kwaśne mleko, jogurt, twaróg, słodka i kwaśna śmietana znakomicie wiążą różne zioła dzikiej sałatki, łagodzą i wykań­ czają, czynią surówkę przyjemnie zawiesis­ tą bez szkody dla smaku ziół. Jeśli do tego doda się ziemniaki w mundurkach albo mło­ de ziemniaki gotowane w łupinach, to już ma się pełnowartościowe danie, które nie wymaga żadnych dalszych dodatków. Przy jarzynach gotowanych z dzikich wa­ rzyw, przygotowanych tak jak szpinak, osiąga się pożądaną delikatność i pozy*' ność nie tylko przez mającą dzisiaj nieco popsutą opinię zaprawkę z babcinej kuch­

ni, tylko lepiej i zdrowiej przez drobno zmielony owies. W tym celu dodaje się oczyszczone z plew, ale całe ziarna owsa, które można kupić w sklepach z tzw. zdro­ wą żywnością, drobno zmielone młynkiem zbożowym ręcznym lub elektrycznym. Zboża i dzikie warzywa doskonale się uzu­ pełniają. Można więc pokruszone i zmięk­ czone przez noc zboża każdego rodzaju przyprawić pikantnie i dodawszy kostki sło­ niny, mięsa lub utartego sera, włożyć do żaroodpornego naczynia i przygotować ja­ ko podstawę sufletu z dzikich jarzyn. Grub­ sze liście dzikich warzyw sieka się drobno, miesza ze zbożem, drugą część nakłada się na suflet i zapieka w piekarniku. Z liści podbiału i farszu zbożowego lub siekanego mięsa można formować małe go­ łąbki, z najrozmaitszych dzikich roślin - po­ jedynczo lub w dowolnej mieszance - ze­ stawiać urozmaicone zupy ziołowe. Po do­ mieszaniu uprzednio ugotowanej śruty zbo­ żowej można je przekształcić w pożywne danie główne. Jogurt albo kwaśną śmietanę dodaje się do takich zup dopiero przy stole. Jeśli rozetki liściowe mniszka są już tak duże, że nie nadają się na delikatną surów­ kę, wtedy dusi się nierozdrobnione rośliny z oliwą w niewielkiej ilości wody ze szczyp­ tą soli w zakrytej patelni na małym ogniu. Podstawowy przepis na dzikie jarzyny (na przykład młode rośliny mniszka lub po­ krzywy).

na przyrządzać zupy z najróżniejszych dzi­ kich roślin i ich mieszanek. Skosztowanie świeżego ziela daje z góry wskazówkę co do charakteru smaku i pikantności rośliny. Zupa szczawiowa 200 g ziemniaków obrać i pokroić w kostkę, ugotować, dusić na puree (można dodać dro­ bno zmieloną śrutę zbożową) i dodać filiżan­ kę mleka. 100-200 g umytych liści szczawiu drobno pociąć, dusić z drobno posiekaną podsmażoną cebulą tak krótko, aby liście tylko zwiotczały. Natychmiast należy zagoto­ wać kartofle i szczaw z 3/4 I bulionu (w kostkach lub wyciąg roślinny), ale nie goto­ wać dłużej. Kwaśną śmietanę i szczypiorek dodaje się dopiero do gotowej zupy. Jako dodatku można użyć kostek chleba lub razowca zrumienionych na otwartej patelni na tłuszczu na złotobrunatno i chrupko.

Potrawą wczesnoletnią, od dawna ulubioną na wsi, są pieczone kwiaty dzikiego bzu (fotografia). Z mąki, jaj, roztopionego mas­ Umyte liście lub pędy krótko zagotować ła, wody, odrobiny miodu i szczypty soli w niewielkiej ilości wody i pozwolić im przyrządza się niezbyt gęste ciasto naleś­ °Paść. Odcedzić, wywar odstawić. Pokraja­ nikowe (125 g mąki i 3 jaja; smakosze ła w kostkę cebulę z mąką lub drobną dodają do ciasta 2-3 łyżki stołowe wina). śrutą owsianą zrumienić na oliwie i zalać Zanurza się w nim baldachy kwiatowe dzi­ *ywarem z jarzyn, zagotować, przyprawić kiego bzu, trzymając je za wystający trzo­ s °lą i czosnkiem lub gałką muszkatołową, nek. Smaży się je krótko w rozgrzanym do dodać rozdrobnione jarzyny, ewentualnie 180°C tłuszczu roślinnym na złotożółty ko­ oosmaczyć przyprawą do zup. lor i podaje chrupki produkt na gorąco. Do Według tego podstawowego przepisu moż­ tego podaje się kompot.

162 1R.'

Rośliny lecznicze - stara wiedza na nowo odkryta Medycyna ludów pierwotnych, jak również wszystkich starych kultur (Chiny, Indie, Egipt i inne) służyła temu, aby organizmo­ wi człowieka wytrąconemu ze stanu natu­ ralnej równowagi ją przywrócić. Medycynę naturalną charakteryzuje cało­ ściowe widzenie świata. Ma ona czynić zdrowym, czyli „przywracać pełnię". Świa­ domy swojej odpowiedzialności dobry lekarz często zwraca uwagę pacjentowi, że jego choroba stanowi głębokie zaburzenie, które zawsze wskazuje na naruszenie na­ turalnego stosunku człowieka do siebie i swego środowiska. Pomijając niektóre beznadziejne stany chorobowe, zwykłe zwalczanie bólu i innych objawów podobne jest do usunięcia czerwonego sygnału ala­ rmowego. Właściwa przyczyna choroby po­ zostaje nietknięta.

Po prawej: dziurawiec

naturalnie także zastosowania lekarstw syntetycznych z wyizolowanymi substan­ cjami czynnymi. Jednak przez umiejętne stosowanie roślin leczniczych w połą­ czeniu ze świadomym, zdrowym trybem życia, każdy ma możliwość nie dopuścić do powstania wielu zaburzeń.

Skład i działanie Proste zestawienie i wyliczenie zawartości związków w danej roślinie leczniczej nie­ wystarczająco wyjaśnia jej ogólne dzia­ łanie. Już od dawna unika się podawania tylko wyodrębnionej substancji czynnej, ponieważ - pomijając nieliczne wyjątki - właśnie substancje towarzyszące sprzy­ jają znacznie łatwiejszej, a często i znacz­ nie większej przyswajalności i skutecznoś­ ci leku. Można to wykazać na przykładzie Każda roślina stanowi pewną całość; taki konwalii. Działające na serce glikozydy całościowy środek będzie służył komple­ konwalii stanowią około 60% powszechnie ksowemu działaniu (terapii). W przeciwieńs­ używanych preparatów, a pozostałe 40% twie do wytworzonych syntetycznie substan­ to substancje towarzyszące, nie mające cji, będących pojedynczym związkiem czyn­ bezpośredniego wpływu na serce. Ale wła­ nym, roślina lecznicza składa się z kunsz­ śnie te substacje wzmagają 500-krotnie townie zestawionej przez przyrodę kombi­ skuteczność konwalatoksyny - głównej nacji substancji czynnych, która jako całość substancji czynnej. jest czymś więcej i działa inaczej, niż suma Problemem wielu książek zielarskich są jej części składowych. Sztucznym substanc­ niedokładne dane na temat działania i da­ jom czynnym, które obok swego zamierzo­ wkowania ziół. W tej książce podawane są nego działania często wywołują zaburzenia tylko informacje oparte na wieloletniej w organizmie, można przeciwstawić często praktyce przyrodoleczniczej. Dla lepszego lepsze działanie lekarstwa roślinnego. zrozumienia omawiamy najważniejsze gru­ Tylko pozornie zbędne „substancje to­ py substancji czynnych. warzyszące" w danej roślinie umożliwiają Alkaloidy są zasadami, zawierającymi optymalne działanie substancji właściwej. azot, często bywają związane z organicz­ Wzmagają one resorbcję (pobieranie przez nymi kwasami i przeważnie są silnie trują­ układ krwionośny lub limfatyczny) w orga­ ce. Dobrze rozpuszczają się w wodzie i po­ nizmie ludzkim i przyspieszają oraz wzma­ winny być zażywane pod kontrolą lekarza. cniają przez to działanie lecznicze. Ostre, Przykłady: atropina w wilczej jagodzie, mo­ groźne przypadki chorobowe wymagają rfina w maku, akonityna w tojadzie.

164

4 £V. • l-iM

• W V

f*

Cholina jest obecna szczególnie w czasie kiełkowania roślin. Odgrywa ważną rolę w energetyce przemiany materii, obniża ciśnienie krwi i zwiększa pobudliwość mię­ śni jelit oraz macicy. Garbniki są pochodnymi fenolu, które z białkami skóry wchodzą w nierozpu­ szczalne połączenia i dlatego były wy­ korzystywane do wyprawiania skór. W me­ dycynie wykorzystywane jest ich ściągają­ ce działanie na skórę i błonę śluzową. Garbniki występują często, na przykład u różowatych i wrzosowatych. Glikozydy są eterycznymi połączeniami cu­ kru, występującymi tylko u roślin. Zalicza się do nich wiele substancji zapachowych, barwników i garbników. Są one ważnymi środkami farmakologicznymi, ale niejedno­ litymi w działaniu. Przykłady: glikozydy typu digitalis działają na serce, glikozydy antrachinonowe mają właściwości przeczyszczające (frangulina, sennozydy), flawony i antocjany to glikozydy barwnikowe, a eskulina i arbutyna to fenole. Gorycze są rozpuszczalnymi w wodzie sub­ stancjami, często związanymi z glikozydami. Działają na żołądek i układ enzymatyczny. Wiele z nich to substancje silnie trujące. Kwasy organiczne: kwasy jabłkowe, wino­ we, szczawiowe, mrówkowe i inne. Kwas szczawiowy zawarty na przykład w szczawiku i w szczawiu w większej ilości działa trująco. Muzilaginozysą substancjami śluzowatymi lub innymi polisacharydami, jak gumy, skrobia i pektyny; chronią skórę i błony śluzowe. Olejki eteryczne wywołują swoisty dla ga­ tunku zapach rośliny; zawierają one olej albo eter i mogą występować we wszyst­ kich częściach rośliny. Stanowią one zapa­ sy, które nie są wprowadzane ponownie w przemianę materii rośliny. Nierozpu­ szczalny w wodzie olejek eteryczny pozys-

166

Objaśnienia do opisów roślin lecznicz :h (przyrządzanie i zastosowanie) LH = łyżeczka od herbaty, LS = łyżka stołowa, I = litr, kr = kropla, min = minu­ ty, g = gram, 0 = esencja

Olejz dziurawca „dojrzewający" w słońcu kuje się zwykle przez destylację pary wod­ nej lub etanolu. Działanie jest niejednolite, często drażniące skórę i śluzówkę, bakteriostatyczne i wykrztuśne. Saponiny pienią się przy gotowaniu i dzia­ łają oczyszczająco na krew (łacińskie sapo - mydło). Umożliwiają one innym substan­ cjom lepsze przyswajanie przez błonę ślu­ zową jelit, ale same nie są wchłaniane. Ponieważ są silnie trujące, byłoby to wręcz szkodliwe i niebezpieczne. Należą do gli­ kozydów i są zawarte w ziołach przeciwkaszlowych oraz działających na żołądek, jelita i nerki. Witaminy są ważnymi dla życia substan­ cjami czynnymi, które w większości muszą być dostarczone organizmowi z zewnątrz. Wyróżnia się witaminy rozpuszczalne w tłuszczu (A, D, E, F) i rozpuszczalne w wodzie (B, C). Żywice są wydzielinami roślin, które są sto­ sowane przy podrażnieniach skóry i błon śluzowych oraz do sporządzania maści.

Napar: podaną ilość surowca leczniczego zalać 1/4 I wrzącej wody. Naczynie przy­ kryć, aby zachować lotne olejki eteryczne. Po 5-10 minutach odcedzić. Wywar (dekokt): twarde surowce lecznicze, jak: korzenie, kora, nasiona, drewno lub łodygi, muszą być wygotowane, aby uwol­ nić zawarte w nich substancje. Części roś­ liny należy włożyć do zimnej wody i stale mieszając doprowadzić do wrzenia i odce­ dzić. Zależnie od substancji, którą chce się wyekstrahować, gotowanie musi trwać kró­ cej lub dłużej, na przykład przy częściach roślinnych bogatych w krzemionkę od 15 do 30 minut.

Przykład: WLH: Mentha piperita (świeża, kwitnąca roślina). Esencja jest z reguły intensywniejsza niż nalewki lub wyciągi. Określenie Spagyrik było dodawane do wszystkich roślin, z których można sporzą­ dzić esencje i maści (samodzielnie), względnie są one osiągalne w aptekach. Inne spotykane w tej książce pojęcia far­ makologiczne, dotyczące formy przygo­ towania, to:

Ekstrakt: surowce lecznicze mające szcze­ gólną, przeważnie bardziej stężoną zawar­ tość substancji czynnych; istnieją różne metody ich sporządzania. Rozróżnia się ekstrakty płynne i ekstrakty suche. Te osta­ tnie chętnie bywają używane do dalszej przeróbki na pastylki, pasty, itp. Przemysł zna inne jeszcze metody ekstrakcji, na przykład suszenie w stanie zamrożonym. Wyciąg (maceracja): zimny wyciąg z roślin Syropy: płynne roztwory cukru, zawierają­ zawierających śluz (na przykład ślaz, sie­ ce substancje lecznicze. mię lniane) albo przyrządzany dla pozys­ Spirytus: środek stabilizujący i konser­ kania większej ilości substancji czynnej. wujący w różnych koncentracjach: 90-proOdnośne surowce namacza się przeciętnie centowy etanol (z 10% wody), 80-procenna 6-12 godzin w zimnej wodzie. towy, 70-procentowy i 45-procentowy. Postępowanie mieszane: maceracja (przez Maść (unguentum): dające się rozsmanoc) z następującym po tym częściowym rowywać preparaty do nanoszenia lub naparzeniem i wygotowaniem, aby przy wcierania, na przykład kremy (z wodą) al­ mieszankach herbatek o różnym składzie bo pasty (twardsze, z zawiesiną proszku). zapewnić wykorzystanie pełnej gamy sub­ Podstawą dla ich przyrządzania są żywice, stancji czynnych. woski albo tłuszcze zwierzęce. Wino (vinum): również wino bywa używane Wszystkie dane dotyczące dawkowania od­ noszą się do jednorazowego zastosowania. do stabilizowania, jednak tylko przy Na końcu opisu rośliny leczniczej umiesz­ nieznacznej zawartości substancji czynnej. czamy często zapis WLH i Spagyrik. WLH oznacza wykaz leków homeopaty­ cznych. Dalej podajemy nazwę esencji ho­ meopatycznej, która jest dostępna w spec­ jalistycznych aptekach. Dla dalszego objaś­ niania dodana jest w nawiasie nazwa części rośliny, która stanowi surowiec wyjściowy.

167

Kozłek lekarski (Valerianaofficinalis) Wygląd: Wieloletnia roślina o wysokości 50-150 cm, z żeberkowatą, wewnątrz pustą łodygą. Jeśli należy do drob­ nego gatunku ma krótkie pod­ ziemne rozłogi. Liście na­ przeciwległe, pierzaste, z 5-12 wąskolancetowatymi od­ cinkami, które mogą być całobrzegie lub ząbkowane, Kwia­ ty różowe lub białe, zwykle w silnie rozgałęzionych kwia­ tostanach baldachowych lub parasolowatych. Zapach kwiatów działa podniecająco na koty. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilko­ we, przydroża, łąki, rowy, polanki, brzegi rzek; chętnie na glebie żyznej i wilgotnej; rośnie od nizin do wysokości 2000 metrów. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce wszędzie pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­

Kozlkowate ny, estry, walepotriaty, monoterpeny, kwas izowalerianowy. Zastosowanie i działanie: Dobry środek uspo­ kajający przy depresjach, lekkiej nadczynnoś­ ci tarczycy, przy nerwicach serca; skuteczny przy bezsenności. Lekarze starożytnej Grecji zalecali kozłek już około 500 r. p.n.e. Ma dzia­ łanie ogólnie uspokajające. (Również jako kąpiel i w maseczkach zioło­ wych, patrz lawenda na str. 172) Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń kozłka (Radix Valerianae\. 2 LH jako zimny wyciąg. Nalewka koztkowa: zażywać 30-50 kr. Ekstrakt olejowy (3-12 kr). WLH: Valeriana officinalis (suszone korzenie); spagyrik. Kozłek jest często podawany w zbyt niskich dawkach. Jest on jednym z najważniejszych krajowych środków uspokajających. Termin zbioru: Od marca do maja, od wrześ­ nia do października.

I. -

!•-.

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) Wygląd: Roślina wie­ loletnia, prosto wznie­ siona i rozgałęziona, o wysokości od 30 do ponad 60 centymet­ rów. Łodyga z rdze­ niem, ku szczytowi gruczołowata, z 2 wy­ raźnymi, podłużnymi liniami. Liście szerokojajowate lub podłużno-owalne do równowąskich są przejrzyście punktowane. Kwiaty 2-3 cm szerokości, złotożółte, z podłużnymi, ostrymi działkami kielicha, które w porze kwitnienia osiągają podwójną długość zalążni. Siedlisko: Świetliste lasy, łąki, ugory, zarośla, murawy ciepłolubne i ubogie. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolity na niżu i w górach po regiel dolny. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: Roztarte kwiaty barwią się na ciemnoczerwono. Substancje zawarte w roślinie: Hiperycyna, czerwony barwnik i substancja zwiększająca

168

Dziurawcowate

wrażliwość na światło (powoduje zwiększenie wrażliwości komórek skóry na światło, u pasą­ cych się zwierząt powoduje tak zwaną choro­ bę świetlną), olejki eteryczne, garbniki, ruty­ na, kwercetyna, cholina, flawony. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie: środek uspokajający, szczegól­ nie przy depresjach okresu przekwitania; za­ burzenia hormonalne (bolesne miesiączki). Zewnętrznie, wypróbowany olejek do wciera­ nia przy zranieniach, oparzeniach, odmro­ żeniach, nerwobólach, reumatyzmie. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Herba Hyperici): 1 LH jako napar; olejek dziurawcowy (olejek czerwony): około 600-700 g oczy-1 szczonych kwiatów (Flores Hyperici recentes] z 1 I na zimno wytłoczonego oleju słonecz- j nikowego wystawić na słońce na 4 tygodnie I w białej butelce szklanej. Jako środek w cho­ robach dróg żółciowych: zażywać 1/2 LH. WLH: Hypericum perforatum'(cała świeża, kwi­ tnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września.

169

Owies zwyczajny (Avm sativa) Wygląd: Jednoroczna trawa wiechowata, 60-150 cm wy­ sokości, z prosto wzniesionym, pustym źdźbłem. Liście równowąskolancetowate, u nasady bez uszek (tym różni się od żyta, jęczmienia i pszenicy), ję­ zyczek liściowy krótki z trójkąt­ nie zaostrzonymi ząbkami. Kwiaty zwykle skupione po 2-4 w kioskach, które razem tworzą luźną wielostronną wie­ chę z odstającymi gałązkami. Siedlisko: Uprawiany na polach; w Alpach do wysokości 1800 m n.p.m.; w Polsce w górach do 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pierwotnie występował dziko w południowo-zachodniej Azji i na Bałkanach. Dzisiaj uprawiany w całej Europie Środkowej i Północnej aż po środkową Skandynawię, głów­ nie między 45 a 65 równoleżnikiem. W Niem­ czech i w Polsce rozpowszechnione zboże spo­ żywcze i pastewne, często także dziczejące. Chmiel zwyczajny (Humulus lupulus) Wygląd: Wieloletnie pnącze, wspinające się na wysokość 3-6 m, z szorstko owło­ sioną, prawoskrętną łodygą. Liście na­ przeciwległe, głębo­ ko 3-5-klapowe z sercowatą nasadą, szorstko owłosione i kolczasto ząbkowane. Kwiaty dwupienne; męskie kwiaty w wiechach, żeńskie - w pozornych kłosach, w czasie owocowania wyglądające jak żółtawozielone szyszkowate kotki. Podsadki kwiatostanów żeńskich u nasady z gruczołami na krótkich trzonkach. Siedlisko: Lasy łęgowe, wilgotne zarośla, olsy; także na gliniastych wilgotnych glebach, które mogą być okresowo zalewane. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Niemczech i w Polsce bardzo rozpowszechniony i w wielu miejscach jeszcze pospolity; jako roślina uprawna znany od VIII wieku. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia.

170

Trawy Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Uwagi ogólne: Znany już od starożytności. Substancje zawarte w roślinie: Ziarno owsa [Fructus] zawiera: skrobię, biologicznie wysokowartościowe białka, witaminę B, saponiny o działaniu bakteriobójczym; słoma owsiana (Stramentum): krzemionkę, cukier, wapń, pek­ tyny, woski. Zastosowanie i działanie: Ziarno owsa: łagod­ ny środek uspokajający; tworzy ochronny śluz przy nieżytach żołądka; wzmacniający pod­ czas rekonwalescencji. Uwaga: niebezpie­ czeństwo biegunki; diabetycy: kwasica. Słoma owsiana: dodatek do kąpieli przy różnych cho­ robach skóry (według Sebastiana Kneippa). Przyrządzanie i zastosowanie: Ziarno owsa: homeopatyczna esencja; niełuskane płatki ow­ siane jako środek spożywczy. Słoma owsiana: 500-1000 g słomy owsianej (Stramentum Avenae) gotować przez 30 min w 301 wody i wlać do kąpieli. WLH: Avena sativa (świeża, kwit­ nąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września.

]

,*»M

Konopiowate Uwagi ogólne: Dawniej dziewczynki używały jego sznurkowatych łodyg jako skakanek. Substancje zawarte w roślinie: Żywice, garb­ niki, olejek eteryczny, substancje estrowe. Mąka chmielowa (lupulina) zawiera olejki ete­ ryczne z ponad 200 stwierdzonymi substan­ cjami, żywice - gorycze (humulon i lupulon); poza tym garbnik, cholina, asparagina, wosk. Zastosowanie i działanie: Środek uspokajają­ cy przy pobudliwości nerwowej i bezsenności; nadpobudliwość płciowa (np. zmazy nocne). Zewnętrznie do leczenia bolesnych wrzodów rakowych. Przyrządzanie i stosowanie: Szyszki chmielo­ we (Strobuli Lupuli): 2ŁH jako napar. Mączka chmielowa (Glandulae Lupuli lub Lupulinum)'około 1 grama. WLH: Lupulus (świeże szyszki) i Lupulinum (mączka chmielowa); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do września.

!»*"•

i

V

%

?

i

171

Lawenda wąskolistna (Lavandula angustifoli Wygląd: Gęsto rozgałęziony półkrzew o wysokości 30-60 cm, aromatycznie pachnący. Gałęzie rózgowate, podno­ szące się lub prosto wznie­ sione. Liście równowąskolancetowate, do 0,5 cm szerokości i do 5 cm długości, na brzegach podwinięte, początkowo filcowato owło­ sione, później łysiejące. Niebieskofioletowe kwiaty zebrane w poprzerywane nibykłosy na długich szypułkach. Kielich na wierzchołku niebiesko filcowaty, poza tym z zewnątrz biało filcowaty. Siedlisko: Dziko rosnąca na kamienistych zbo­ czach, słonecznych, suchych stokach i na ste­ pach skalnych, poza tym często uprawiana, także jako roślina ozdobna. Ciepłolubna! Rozmieszczenie: Pierwotnie dziko w zacho­ dniej części obszaru śródziemnomorskiego; w innych częściach Europy Południowej i Śro-

f

Melisa lekarska (Melissa officinalis) ,

J

i IgL ^Kawg> ^Kflg ^ 8 t j

Wygląd: Wieloletnia

roślina o wysokości 30-80 cm z rozgałęProsto wzniesione lub podnoszące się łodygi są kanciaste i owłosione, a często silnie rozgałęzione. Jajowate liście na ogon­ kach grubo i regularnie piłkowano-karbowane, silnie pachną cytryną. Kwiaty białe, żółtawobiałe albo niebieskawe, po 3-6 jednostronnie w pachwinach liści; trójdzielna warga dolna z wielkim i szerokim odcinkiem środkowym, górna warga płasko sklepiona Siedlisko: Przeważnie uprawiana, dawniej częsta w ogródkach; dziko rosnąca lub zdzi­ czała bywa spotykana w lasach i na polach. Rozmieszczenie: jestw wschodnia części część Mniejsza; ropie 172 Środkowej; obszaru Europy zadomowiła Południowej śródziemnomorskiego wOjczyzną Polsce się także hodowana i miejscami pozostałej wiwogroAzja Eu­

Wargowe

dkowej powszechnie uprawiana jako roślina lecznicza i aromatyczna (do 1400 m n.p.m.), w Polsce niekiedy uprawiana w ogródkach. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny z substancjami czynnymi, szczególnie oc­ tan linalolu, wolny linalol, żywica, garbniki. Zastosowanie i działanie: Jako środek uspoka­ jający; poprawia zapach mieszanek leczni­ czych; zewnętrznie poprawia ukrwienie; także jako dodatek do kąpieli (50 g krótko zagoto­ wać), odpręża przy migrenach. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Lavandulae): 1 LH jako napar; olejek eteryczny (Oleum Lavandulae aethericum): 3-5 kr we­ wnętrznie i zewnętrznie; również jako dodatek do kąpieli: 10-20 kr; WLH: Lavandula officinalis (świeże kwiaty); spagyrik. Lawenda jest chęt­ nie dodawana wraz z kozłkiem, tymiankiem i chmielem do poduszek ziołowych, które przy bezsenności podkłada się pod poduszkę. Termin zbioru: Od lipca do września.

Wargowi dach i niekiedy dziczejąca. Ulubiona roślina na herbatki i przyprawy, należy do stałego zestawu ziół w ogródkach przydomowych. Zimotrwała, tworzy mocno rozrośnięte pędy, z których przez całe lato można zbierać liście. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z cytralem, cytronelalem, linalolem i geraniolem; garbniki. Zastosowanie i działanie: Środek uspokajają­ cy, wzmacniający nerwy i orzeźwiający, przeciwskurczowy, wiatropędny i przeciwwymiotny, szczególnie podczas menstruacji i przy migrenie. Wódka melisowa (Spiritus melissae) jest znanym środkiem przy nerwicowych nud­ nościach i zaburzeniach żołądkowych. Przyrządzanie i stosowanie: Liście melisy, możliwie świeże (!), (Folia Melissae): 2 Ui jako napar; olejek melisowy (Oleum Melissae aethericum): do wcierania albo 2 LH dodać do kąpieli. WLH: Melissa officinalis (świeże li­ ście); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia.

K3B&M

173

Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum) Wygląd: Jednorocz­ na, silnie pachnąca roślina o wysokości 10-50 cm z mocnym, palowym korzeniem. Pędy prosto wznie­ sione albo leżące na ziemi. Liście ogon­ kowe, trójdzielne, na końcach odcinków ząb­ kowane. Bladożółte kwiaty z koroną o długo­ ści 1,8 cm, u nasady tioletową; pojedynczo lub po 2 w pachwinach liści. Strąki do 10 cm długości, sterczące w górę, proste lub nieco zakrzywione z dzióbkiem długości 2-3 centy­ metrów. Siedlisko: Zwykle uprawiana na polach, w Eu­ ropie Południowej często występuje także zdziczała. Rozmieszczenie: Pochodzi z południowo-zachodniej Azji i wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego; zadomowiona w Eu­ ropie Południowej i Środkowej.

Okres kwitnienia: Od kwietnia do lipca. Substancje zawarte w roślinie: 30-40% substancji śluzowych, 30% białka, witamina C, alkaloid trygonelina, kwas nikotynowy, choli­ na, sapogeniny. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie, wy­ próbowany środek wzmacniający, szczególnie przy dłuższych, osłabiających organizm chorobach i w stanach wyczerpania; pobudza apetyt. Zewnętrznie: środek zmiękczający i gojący przy czyrakach, wrzodzie kości gole­ niowej (ulcus cruris), obrzękach limfatycznych, ropniach (okład z papki); do płukania przy bólu gardła; do kąpieli przy swędzeniu skóry. Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Foenu graecl): wewnętrznie łyżeczkę od her­ baty świeżo zmielonych, zewnętrznie 3 ŁS za­ gotować w wodzie na papkę i przykładać na gorąco w lnianym woreczku. WLH: Foenum graecum (dojrzałe nasiona); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września.

Arcydzięgiel litwor (Archangelica oflicinaiis = Angelica archangelica) Wygląd: Okazała roślina do 2 m wysokości, z łodygą o smaku korzennym, pustą w środku, która u dołu może być grubości ramienia. Ogon­ ki liściowe okrągłe, wewnątrz puste, z rozdętymi pochwami liściowymi. Liście jasnozie­ lone, 2- lub 3-krotnie pierzas­ te, górne często pojedynczo pierzastodzielne; odcinki liś­ ciowe pod spodem nagie. Kwiaty zielonkawe w baldachach o 20-40 pro­ mieniach; szypuły baldachów tylko w górnej części szorsto owłosione. Siedlisko: Brzegi rzek, wilgotne łąki i lasy, szu­ wary, zarośla wierzbowe; gleby bogate w azot. Rozmieszczenie: Północna i środkowa Eu­ ropa, zadomowiony w znacznej części Europy Zachodniej i Południowo-Wschodniej; w Po­ lsce dziko w Sudetach i Karpatach; gdzienie­ gdzie na niżu, przeważnie zdziczały. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia.

174

Motylkowate

Baldaszkowate

Substancje zawarte w roślinie: W całej rośli­ nie, a głównie w korzeniu: olejek eteryczny, kwas angelikowy, angelicyna, imperatoryna, kwas walerianowy, gorycze, żywice, woski. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum, co znaczy, że ma działanie ogólnie wzmac­ niające nerwy, regenerujące, osiągane przez wzmocnienie żołądka; przy chudnięciu, braku apetytu, wzdęciach; łagodnie wykrztuśny. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Angelicae): 1/2-1 LH jako napar; wyciąg: 20 kropli olejku (Oleum Angelicae aethericum): 3-5 kr wewnętrznie, 5-15 kr zewnętrznie do wcierania (poprawia ukrwienie). WLH: Angeli­ ca archangelica (suszony korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do października, ko­ rzenie od września do października. Dzięgiel leśny (Angelica s/7/esfr/ś) Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Angelicae silvestris): 5 ŁS zmielone do kąpieli przy porażeniach mięśni (według Pumpe). WLH: Angelica silvestris, spagyrik.

Gorysz miarz (Imperatoria ostruthium = Peucedanum ostruthium) Wygląd: Roślina wie­ loletnia, 30-60 cm, nierzadko nawet do _ 1 m wysokości, z że' berkowaną łodygą, pustą w środku. Li­ ście 10-30 cm dłu­ gości, podwójnie trójdzielniepierzaste, z odcinkami szerokojajowatymi, szerokości 4-7 cm, na brzegu piłkowane lub wcięte. Kwiaty białe lub różowo za­ barwione, zebrane w baldachy o 20-50 pro­ mieniach; pokryw brak, pokrywki nitkowate. Siedlisko: Łąki, ziołorośla, lasy, zarośla olszo­ we, skały, brzegi potoków; chętnie na glebie wilgotnej; w górach, głównie na wysokości 1400-2800 m n.p.m.

Baldaszkowate

Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z 95% terpenów, pochodne kumaryny, tłus­ te oleje, żywice, garbniki. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel). Stosowany przy chronicz­ nych zaburzeniach żołądkowo-jelitowych i do­ legliwościach wątroby; środek ogólnie wzmac­ niający. Remedium dWinum - boski środek leczniczy sławnego Hoffmanna (1660-1742), który sporządził znane krople Hoffmanna, śro­ dek ogólnie wzmacniający. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Imperatoria): 1 ŁH jako zimny wyciąg. WLH: Imperatoria (świeży korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od wrześ­ nia do października.

Rozmieszczenie: Podgórza i góry Europy Śro­ dkowej, północna część Europy Południowej; zadomowiony na Wyspach Brytyjskich i w Skandynawii; w Polsce w Sudetach nad potokami, poza tym bardzo rzadko zdziczały. Drapacz lekarski (Cnicus benedictus) Wygląd: Roślina jednoroczna o wysokości 10—40 cm, ze sztywno wzniesioną łodygą, dołem szczeciniasto owło­ sioną, pięciokątną i silnie roz­ gałęzioną. Liście głęboko piłkowane do pierzastowrębnych, kolczasto obrzeżone, górne obejmujące łodygę, przeważnie podłużnie lance­ towate. Żółte kwiaty rurkowa­ te w szczytowych koszycz­ kach, otoczonych wielkimi, kolczastymi podsadkami. Zewnętrzne listki okrywy z długim kol­ cem, wewnętrzne - z długimi, pierzastymi kol­ cami. Siedlisko: Pola, ugory; głównie na glebach suchych, często piaszczystych. Rozmieszczenie: Pierwotnie dziko na wscho­ dzie oraz w obszarze śródziemnomorskim, obecnie rzadko zadomowiony w Europie Środ­ kowej; w Niemczech bardzo rzadko zdziczały z upraw; w Polsce nie występuje.

176

Złożone Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec. Substancje zawarte w roślinie: knicyna, gorycz, garbnik, olejek eteryczny, żywice, flawony, w popiele - sole potasu i magnezu. Zastosowanie i działanie: Choroby żołądka i jelit; dolegliwości wątroby i woreczka żółcio­ wego; środek wzmacniający przy osłabieniu nerwów i anemii; zewnętrznie na rany (antybiotyczne działanie olejku przeciw gronkowcom). Przy zbyt dużych dawkach mogą wy­ stąpić biegunka i wymioty. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Cardui benedicti): 1 LH jako napar; ekstrakt: 2 g; WLH: Carduus benedictus (świeże kwit­ nące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do sierpnia.

•sssSWSr

Środki | wzmacniające Ziota lecznicze

' '""'t'd*Sfe*

Tatarak zwyczajny [Acorus calamus) Wygląd: Roślina wieloletnia, do ponad 1 m wysokości, z grubym, zwykle silnie rozgałęzionym i pełzającym kłączem, które, podobnie jak i liście, przy roztarciu wydzie­ la aromatyczny zapach. Łody­ ga trójkanciasta, spłaszczona i rynienkowata. Liście mie­ czowate, na brzegach faliste, 5-20 mm szerokości. Zielonkawożółte, drobne kwiaty w walcowatych kolbach (do 8 cm długości), tylko pozornie umieszczonych bocznie u nasa­ dy pochwy liściowej. Siedlisko: Brzegi stawów, starorzecza, pod­ mokłe rowy, szuwary wód stojących i płyną­ cych; żyzny muł. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; pierwo­ tnie dziko w Azji Wschodniej, ale już w XVI wieku był u nas uprawiany jako roślina lecz­ nicza, zdziczał i od tego czasu zadomowił się. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca; w PoRzepik pospolity (Agrimonia eupatoria) Wygląd: Wieloletnia roślina od 30 do ponad 100 cm wyso­ kości z pojedynczą lub górą rozgałęzioną, szorstko owło­ sioną łodygą, Liście przery­ wano nieparzystopierzaste, z grubo ząbkowanymi dużymi i małymi odcinkami, pod spo­ dem na całej powierzchni krótko, szorstko owłosione. Kwiaty 5-krotne, z żółtymi, nieznacznie wyciętymi płat­ kami korony, zebrane w długie, wielokwiatowe grona; zewnętrzne szczecinki kielicha prosto odstające, wewnętrzne zagięte do środka; dno kwiatowe głęboko bruzdkowane, wkrótce po przekwitnięciu zwieszające się w dół. Siedlisko: Przydroża, skarpy, suche stoki i mu­ rawy, łąki, brzegi lasów, zarośla, świetliste lasy; chętnie na glebach luźnych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Nie­ mczech rozpowszechniony, ale nie wszędzie jednakowo pospolity; w Polsce pospolity na

f 178

Obrazkowate Isce od maja do lipca. Rozmnażanie: Tylko wegetatywnie, ponieważ w naszym klimacie nasiona nie dojrzewają. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z azaronem, kamfora, gorycze glikozydowe z 2% akoryny; cholina; 30% skrobii, cukier, witamina C, aneuryna, saponiny, żywice. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel str. 174), w stanach wycze­ rpania, krzywicy, szczególnie w połączeniu z niedomaganiem żołądka i jelit, braku apety­ tu; zewnętrznie do płukania ust i do kąpieli. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Calami): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek [Oleum Calami aethericum): 2-5 kr; Spiritus Calami do wcierania; jako dodatek do kąpieli dodawać 100 g; nieobierane, rozdrobnione kłą­ cze tataraku: 200 g zagotować i dodać do ką­ pieli; działa wzmacniająco oraz przeciw spuch­ niętym gruczołom szyi (skrofuloza). WLH: Aco­ rus calamus (suszone kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do maja, od wrześ­ nia do października. Różowate całym niżu i w niższych partiach górskich. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Rozmnażanie: Przywabia zapylające owady nadzwyczaj obficie produkowanym pyłkiem. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, gorycze glikozydowe, garbniki, kwasy roś­ linne, około 10% substancji nieorganicznej (np. krzemionki). Zastosowanie i działanie: Gorzki wyciąg (śro­ dek wzmacniający) działający na woreczek żółciowy; skuteczny również przy biegunce: działa ściągająco na błony śluzowe; do płuka­ nia gardła przy zapaleniu gardła; zwiększa odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Agrimoniae): 1 LH jako napar, do płukania gardła - 1 LS; WLH: Agrimonia (świeże kwit­ nące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września.

Krzyżownica górska [Polygala amara) Wygląd: Roślina wieloletnia osiągająca wysokość 10-20 cm, z łodygami podnoszącymi się lub wyprostowanymi, nie rozgałęzionymi. Dolne liście zebrane w rozetkę, odwrotnie jajowate, przy żuciu mają go­ rzki smak. Górne liście mniej­ sze, podłużnie klinowate. Kwiaty czerwonawoniebieskie lub niebieskie, o długości 3|5—6,5 mm są zebrane w lu­ źnym, szczytowym kwiatostanie. Zewnętrzne listki kielicha odstają poziomo, w przeciwieńs­ twie do podobnej krzyżownicy gorzkawej (Po­ lygala amarella), u której są skierowne skoś­ nie ku przodowi, a kwiaty osiągają długość tylko 2-3 mm. Siedlisko: Murawy półsuche, suche i wilgotne łąki, hale, stoki i zarośla; do wysokości 2600 m n.p.m.; rośnie tylko na glebach wapiennych. Rozmieszczenie: Głównie góry Europy Śro­

Krzyżownicowate dkowej i Południowej; w Polsce w Karpatach i na Wyżynie Małopolskiej. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia; w Po­ lsce od czerwca do sierpnia. Uwagi ogólne: A.P. Dinand, znany autor ksią­ żek zielarskich i były redaktor Związku Kneippowskiego, zaleca zagotować 90 g korzenił w 1/2 I wina i stosować jako lekarstwo pr; śluzowatych biegunkach. Substancje zawarte w roślinie: krystaliczni gorycz polygalaamaryna, senegina i kwas pi ligalowy (saponin); olejek eteryczny, garbniki, cukier. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum (patrz arcydzięgiel, str. 174) i środek wykrztuśny przy kaszlu (według Kneippa); zwięks; laktację (środek pomocniczy). Przyrządzanie i stosowanie: ziele (Herba Połygalae amarae): 1 LH jako zimny wyciąg na 1/2 godz. przed jedzeniem. WLH: Polygala amara (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca.

Centuria pospolita, tysiącznik (Centaurium umbellatum = C. minus) Wygląd: Roślina zwykle jed­ noroczna, o wysokości 10-50 cm, z przyziemną rozetką li­ ści jajowatych lub owalnych, długości do 5 centymetrów. Liście łodygowe węższe i ostre, podłużnie jajowate do jajowato-lancetowatych, prze­ ważnie 5-nerwowe. Łodyga prosto wzniesiona, dopiero w górze rozgałęziona z kwia­ tostanem typu podbaldach. Kwiaty różowoczerwone, prawie siedzące, ko­ rona 5-krotna, rurka korony do 1,5 cm długo­ ści, po rozkwitnięciu dłuższa od kielicha. Siedlisko: Murawy suche i półsuche, łąki, za­ rośla, brzegi lasu, polanki, suche zbocza; chę­ tnie na glebach piaszczystych; do wysokości 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na pół­ nocy do południowej Skandynawii; w Polsce pospolita na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od lipca do września.

180

Goryczkowate

Uwagi ogólne: W średniowieczu sądzono, że chroni przed demonami i czarownicami. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz erytrocentauryna (we wszystkich częściach rośliny, szczególnie w łodydze), gencjanina, gencjopikryna i inne gorycze; olejki eteryczne, cukier. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie: Toni­ cum amarum (patrz arcydzięgiel str. 174) przy braku apetytu, dolegliwościach żołądka (niedokwasowość); środek wspomagający przy leczeniu wątroby i dróg żółciowych oraz przy cukrzycy (Diabetes mellitus); działa mobi­ lizująco na mechanizmy obronne organizmu (leukocytoza), dlatego przez Sebastiana Kne­ ippa był podawany przy gorączkach i choro­ bach infekcyjnych. Zewnętrznie: środek na ra-j ny. Przyrządzanie i stosowanie: Liście, łodyga i kwiaty (Herba Centaurii; korzeń podlega ochronie): 1 ŁH jako napar; ekstrakt: 0,2 g (od­ powiada około 1/4 LH); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

Bobrek trójlistkowy (Menyanthes trifoliata)

Bobrkowatd

Wygląd: Roślina wie­ loletnia o wysokości 15-30 cm, z grubym, daleko pełzającym kłączem. Trójlistne liście podobne do koniczyny (stąd na­ zwa) z listkami od­ wrotnie jajowatymi, dochodzącymi do 4-7 cm długości; wszystkie liście odziomkowe na dłu­ gich ogonkach. Kwiaty białe lub czerwonawe z krótko lejkowatą koroną, której brodate łatki odgięte są do tyłu. Kwiaty zebrane w wypros­ towane, gęste grono. Owoc kulisty. Siedlisko: Torfowiska, bagniste łąki, wysycha­ jące stawy, rowy, brzegi jezior; chętnie na glebach nieco kwaśnych, torfowych; do wyso­ kości 1800 m n.p.m.

Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Uwagi ogólne: Bywa także nazywany: trójliśij lub koniczyna błotna. Substancje zawarte w roślinie: Meniantyna (glikozyd goryczowy), tłusty olejek, cholesteryJ na, gencjanina, garbniki, żywice, cholina, sal ponina. Zastosowanie i działanie: Tonicum amarurk (patrz arcydzięgiel str. 174) przy niedomagaj niach żołądka; środek przeciwgorączkow i przeciw bólom głowy. Menyanthes stosowa] ny jest w homeopatii przy bólach czubka głoi wy, leczonych przez ucisk, które związane są z zimnicą kończyn. Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia folii febrini): 1 ŁH jako zimny wyciąg 1/2 god przed jedzeniem; ekstrakt: 0,2 g (około ŁH). WLH: Menyanthes (świeża kwitnąca roś-| lina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września.

Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, w Euro­ pie Południowej głównie w górach, poza tym brak; w Polsce rozpowszechniony w całym kraju. Bylica pospolita (Artemisia vulgaris) Wygląd: Roślina wieloletnia 60—120 cm, czasami nawet do 1,5 m wysokości z bogato roz­ gałęzioną łodygą, bez roz­ łogów. Długoogonkowe liście odziomkowe pierzaste, dłu­ gości 5-8 centymetrów. Liście łodygowe pierzaste lub 2-krotnie pierzaste, z odcinkami lancetowatymi, głęboko piłkowanymi (szczególnie u gór­ nych liści), wpółobejmujące łodygę, spodem biało wełniste, z wierzchu - ciemnozielone. Jajowate, żółte koszyczki kwiatowe zebrane w wielką, szeroko rozgałę­ zioną wiechę. Zewnętrzne listki okrywy szero­ ko błoniasto obrzeżone i filcowate, jajowate. Siedlisko: Brzegi dróg i ulic, nasypy kolejo­ we, wysypiska, brzegi potoków, nieużytki, za­ rośla; chętnie na glebach zasobnych w azot; do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita w całym kraju. 189

Złożon Okres kwitnienia: Od lipca do października w Polsce do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz ne z cyneolem i absyntolem; garbniki i goryj cze. Zastosowanie i działanie: W Niemczech zwana „przyprawą gęsiej pieczeni" (podobnie, estragon - Artemisia dracunculus), a zate ma działanie wzmacniające żołądek i żółcioj pędne; również środek pomocniczy przy padaj czce i innych drgawkach; przy zaburzeniac' menstruacji (działa pobudzająco). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba , temisiae): 1 LH jako zimny wyciąg; WLH: Art misia vulgaris (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do października.

ni

Rumianek pospolity (Matricaria chamomilla) Wygląd: Roślina jednoroczna, 15-50 cm wysokości, o sil­ nym, swoistym zapachu. Ło­ dyga naga, prosto wzniesio­ na, galęzista. Liście 2- lub 3-krotnie pierzaste, z równowąskimi, ostrymi odcinkami. Ko­ szyczki kwiatowe na długich szypułach ze złotożółtymi kwiatami rurkowatymi i bia­ łymi kwiatami języczkowatymi, które wkrótce po zakwit­ nięciu odginają się do dołu. Najpewniejszą cechą rozpoznawczą jest stożkowate i puste dno koszyczka, które u podobnej maruny bezwonnej (Tripleurospermum inodorum = Matricaria inodora) jest półkuliste i pełne. Siedlisko: Nieużytki, pola zbożowe; na glebach żyznych i bogatych w azot; do 1300 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pochodzi ze wschodniej czę­ ści obszaru śródziemnomorskiego; dziś w ca­ łej Europie; w Polsce pospolity po niższe poło­ żenia górskie. Czarnuszka siewna (Nigella sativa) Wygląd: Roślina jednoroczna, 20-40 cm wysokości, liście 2lub 3-krotnie pierzaste, po­ dzielone na nitkowate od­ cinki. Kwiaty stoją pojedyn­ czo, z 5 białawymi działkami okwiatu, bez podsadek; zalążnie zrośnięte aż do szczytu, z wyprostowanymi szyjkami. U podobnej czarnuszki polnej (Nigella an/ensis) zalążnie w liczbie 3-5 są zrośnięte tyl­ ko do połowy, mieszki gładkie, a nie pokry­ te szorstkimi gruczołami, jak u czarnuszki siewnej. Siedlisko: Uprawiana w ogrodach, można ją znaleźć zdziczałą na miejscach kamienistych i na polach. Rozmieszczenie: Pierwotnie Azja Zachodnia; uprawiana w wielu częściach Europy, szcze­ gólnie na południu. Okres kwitnienia: Od czerwca do lipca. Uwagi ogólne: Jako roślina ozdobna znana

Złożone Okres kwitnienia: Od maja do września; w Polsce - do lipca. Substancje zawarte w roślinie: 1% olejków ete­ rycznych z chamazulenem, bizabolol, flawonoidy, oksykumaryna, substancje śluzowe i gorycze. Zastosowanie i działanie: Ważny środek roz­ kurczowy i przeciwzapalny przy zapaleniach błony śluzowej żołądka, skurczach i zapale­ niach jelit oraz przy nudnościach; ogólnie uspokajający; przy zaburzeniach menstruacji; także zewnętrznie, przy zapaleniach skóry, egzemach. Nie należy stosować przy stanach zapalnych oczu; patrz świetlik str. 218. Do pa­ rówek przy zaziębieniach górnych dróg odde­ chowych; dezodoryzujący dodatek do kąpieli. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Chamomillae): 1-2 LH jako napar wewnętrz­ nie, przy bólach żołądka jako zimny wyciąg (więcej substancji śluzowych); wyciąg rumian­ kowy: 15-25 kr; olejek rumiankowy (Oleum Chamomillae aethericum): 5 kr; WLH: Chamo­ milla (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do lipca.

Żołądek

'**

Jaskrowate jest czarnuszka damasceńska l Nigella damascena); ma ona okrywę z włosowato pociętych przysadek. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne i tłuste, nigellon (działa rozkurczowo), gar­ bniki i gorycze, karwon. Zastosowanie i działanie: Przy nudnościach (jak kminek i koper włoski, dlatego tak jak i one stosowana jako przyprawa do chleba); poprawia laktację; moczopędna. Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Semen Nigellae sativae): 1 ŁH zmielona -jako napar. WLH: Nigella damascena (świeże nasiona). Termin zbioru: Od maja do września.

'•<*£*:

iv Jelita

Zioła lecznicze

•Ot**v

185

Kolendra siewna (Coriandrum satiwm)

Baldaszkowate

iggx||^-v A iJ\\VT»r

Wygląd: Roślina jed- Środkowej w miejscach o łagodnym klimacie. noroczna, 20-60 cen- Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce, od maja do sierpnia. P ^ ^ s j I lyA*£. Szczególnie niedoj- Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz-j rzałe owoce ale ne z koriandrolem, borneolem i węglowodora-j takze weze ro i_ mi; 15% protein, 20% tłustych olejów, sitosteryna, cukier. vWk §"&%(• n^' m a ' ą nie P rz yi e " J I r\ ^ mny pluskwiany za­ Zastosowanie i działanie: Przeciw wzdęciom' pach. Liście odziomkowe nie podzielone, kar­ i jako środek rozkurczowy przy dolegliwo­ bowane, szybko więdnące. Liście łodygowe 2-, ściach żołądka i jelit; przy dolegliwościach 3-krotnie pierzaste, dolne - z jajowatymi, gór­ serca spowodowanych przez ucisk skutkiem ne - z równowąskimi odcinkami. Kwiaty białe wzdęcia jelita grubego (tzw. zespół Roemhel-' lub jasnoróżowe, w baldachach o 3-5 promie­ da); poprawia laktację; poprawia smak po­ niach. W przeciwieństwie do owoców wielu traw; przyprawa. Wszystkie herbatki prze-j innych baldaszkowatych, owoce kolendry nie ciwwzdęciowe zawierają koper wioski, koleńdrę, kminek, anyżek, miętę pieprzową, melisę rozpadają się na 2 owocki częściowe. Siedlisko: Uprawiana na polach; zdziczała na i kozłek. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce kolendry! wysypiskach i w skupieniach chwastów. Rozmieszczenie: Pierwotnie Azja Zachodnia (Fructus Coriandn): 1/2 LH zemleć i przygoto­ i północna Afryka, wcześnie jednak zadomo­ wać napar; spagyrik. wiona we wschodniej części obszaru śródzie­ Termin zbioru: Od lipca do września. mnomorskiego i w Europie Południowej, dzi­ siaj rzadko spotyka się zdziczałą w Europie

rfr^M^&^

*A

IHnr^

^'

'

^

Pięciornik gęsi (Potentilla anserina) /fBjWfty SsfflĘm&l ^ĘĘmjB? ^HPr ' g

Wygląd: Nisko rosnąca, wieloletnia roślina z cienkimi, pełzającymi, często czerwonawo nabiegłymi łodygami, które korzenią się w węzłach i mo­ gą osiągać długość do 80 1 centymetrów. Liście odziom§ kowe do 20 cm długości, wieJf lokrotniepierzaste, z głębof ko piłkowanymi odcinkami, z wierzchu zielone, pod % spodem biało jedwabiście owłosione. Kwiaty pojedyncze, złotożółte, na długich szypułkach, około 2 cm szerokości, wyrastają z pachwin liści. Siedlisko: Wysypiska, drogi, brzegi, pastwiska, wygony, nasypy kolejowe, nieużytki; chętnie na zbitej glebie gliniastej, bogatej w azot i substancje pokarmowe; do ponad 2000 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do wysokości 1120 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, z wyjąt­ kiem części południowo-wschodniej. W Niem-

186

Różowate czech i w Polsce wszędzie bardzo pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia. Uwagi ogólne: Znany także pod nazwami: sre­ brnik, gęsiówka, drabinki, dziewicze ziele. Substancje zawarte w roślinie: Około 6% gar­ bnika kwasu elagowego, kwercetyna i kwercytryna, kwasy organiczne, steryny i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek rozkur­ czowy, działa przede wszystkim na mięśnie, gładkie, zwłaszcza na mięsień oddźwiernik; żołądka (według Kneippa) i na macicę (bóle menstruacyjne). Ksiądz Kneipp zalecał szcze­ gólnie przy skurczach żołądka u niemowląt podawać pięciornik gęsi zagotowany w mleku (ewentualnie z rumiankiem). Również przy biegunkach ze skurczami. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele {Herba Anserinae): 1-2 LH jako napar, pić na gorąco. WLH: Potentilla anserina (świeże kwitnące zie­ le); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

mMw* 187

Pięciornik kurze ziele (Potentilla erecta) Wygląd: Roślina wie­ loletnia, 10-30 cm wysokości, z masy­ wnym, nieregularnie bulwiastym kłączem i płożącą się lub podnoszącą, ale nie korzeniącą łodygą. Liście odziomkowe trójdzielne, z obustronnie nagimi, klinowatymi odcinkami, które są grubo ząbkowane i mają wystający ząbek końcowy; liście łodygowe 5-dzielne z palczasto wciętymi przylistkami. Żółte, jednocentymetrowe, czterodzielne kwiaty wyrastają pojedynczo z pach­ win liści na końcu rozwidlonych gałązek. Siedlisko: Łąki, wrzosowiska, torfowiska ni­ skie, świetliste lasy liściaste, mieszane i szpil­ kowe; zarówno na glebach suchych, jak i wil­ gotnych, a nawet mokrych; w górach rośnie nawet do wysokości 2500 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do 1568 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cata Europa; w Polsce roz­ powszechniony i wszędzie pospolity. Lepiężnik biały (Petasites albus) Wygląd: Roślina trwała, zielna, w po­ rze kwitnienia do 35 cm wysokości, w czasie owocowa­ nia do ponad 50 cm wysokości, bardzo podobna do lepiężnika różowego (patrz str. 150). Brudnobiałe kwiaty języczkowate i rurkowate zebrane w koszyczki kwiatowe tworzące początkowo zwarte, później luźne graniaste kwiatostany. Owocostan wznosi się ponad wyrastające szy­ bko do pokaźnych rozmiarów, sercowatookrągławe, biało filcowate od spodu liście. Siedlisko: Wilgotne lasy, brzegi potoków; w górach do wysokości 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; głównie w górach, brak na północnym zachodzie; w Polsce pospolity w Sudetach i Karpatach, ponadto na Śląsku, Wyżynie Małopolskiej i Lu­ belskiej, w okolicach Warszawy i na Pomorzu. Okres kwitnienia: Od marca do maja.

188

iv Różowate Okres kwitnienia: Od maja do sierpnia; w Polsce - do września. Uwagi ogólne: Znany również pod nazwą pię­ ciornik kurzyślad. Substancje zawarte w roślinie: Do 25% kwasu garbnikowego tormentylowego, do 90% garb­ ników katechinowych, żywica, guma, szcza­ wian wapnia, tormentol. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy biegunce, dzięki dużej zawartości garbników; zewnętrznie przy zapaleniach błony śluzowej jamy ustnej. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Tormentillae): 2 LH jako wywar (5 minut) we­ wnętrznie i do płukania gardła; esencja i Tinctura Tormentilia. 30 kr wewnętrznie nie roz­ cieńczane do pędzlowania błony śluzowej ja­ my ustnej, 5% (roztwór wodny) do leczenia ran (zewnętrznie), 20% - do płukania gardła. WLH: Tormentilia (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od wrześ­ nia do października.

Jelita

Zioła ecznicze

Złożone Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z seskwiterpenami petazyną i izopetazyną, alkaloid, pektyny, inulina, heliantenina, gar­ bniki i gorycze, substancje śluzowe. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy jelit, dróg żółciowych i oddechowych; biologi­ czny środek przeciwbólowy; środek przeciw dyskrazji (dyskrazja = nieprawidłowy skład krwi i płynów ustrojowych), np. przy raku lub reumatyzmie; lepiężnik, pokrzywa i niektóre inne rośliny mają działanie silnie oczyszczają­ ce i odtruwające. Działanie uśmierzające ból i uspokajające (neuroanalgetyczne) jest wyko­ rzystywane także przy bólach rakowych (wte­ dy podawany w dużych dawkach). Przygotowanie i stosowanie: Kłącze i liście (Rhizoma et Folia Petasites): 1 LH jako napar. WLH: Petasites (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja, od wrześ­ nia do października.

189

Bodziszek cuchnący (Geranium robertianum) Wygląd: Roślina je-i dnoroczna, 20-50 1 I cm wysokości; na\ Jl zwana z powodu ^L,J!» nieprzyjemnego za"^8jlB pachu. Łodyga dość ^gHpr często nabiegła ""^1 czerwonawo, gru• czolowato owłosio­ na; liście 3-, 5-krotnie pierzaste, z podwójnie pierzastowrębnymi odcinkami, odstająco owłosionymi. Kwiaty zwykle po 2 na szypule, z różowymi płatkami korony o długości 9-13 mm, z których każdy ma 3 podłużne prążki. Rozłupki 2-klapowe, z długim dzióbkiem. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilko­ we, lasy górskie, wysypiska, kamieniołomy, mury, skały, rumowiska; chętnie na wilgotnych glebach, zawierających azot i na miejscach cienistych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce wszędzie rozpowszechniony i bar­ dzo pospolity. Szczaw alpejski (Rumex alpinus) M$Mś£tft-i. ^^m^^śKky, ^ ^ ^ K | | M ^ \ ^^^^Kjte^M^a %rS|||rai&§iSJ) i^OĘzĘĘS^

^H2iF^V

Wygląd: Wieloletnia roślina zielna, może na żyznej glebie osiągać wysokość dorosłego męzczyzny. Dolne, sercowa e

'

''^c'e docho-

^> dzą do 50 cm długo­ ści i do 25 cm szerokości; długie ogonki liś­ ciowe wyrastają z papierowatych pochew liś­ ciowych; skrętoległe liście łodygowe są lance­ towate, ogonki liściowe często czerwonawe z rowkiem na górze, brzegi liścia faliste. Nie­ pozorne, zielonkawe kwiaty tworzą długą, dość gęstą wiechę, owoce mają po obu stro­ nach po 1 błoniastym brzeżku. Siedlisko: Góry, chętnie i bardzo licznie w miejscach wypasu bydła; wskaźnik azotu; poza tym występuje rzadko i w rozproszeniu. Rozmieszczenie: Europa Południowo-Wscho­ dnia i Środkowa, zadomowiona na Wyspach Brytyjskich; do 2500 m n.p.m.; w Tatrach mak­ symalnie do 1600 m n.p.m. 190

Bodziszkowate

Okres kwitnienia: Od maja do października, w Polsce do września. Rozmnażanie: Za pomocą nasion. Owoce są rozprzestrzeniane przez „urządzenie katapultujące". Substancje zawarte w roślinie: Garbniki, geranina (gorycz), olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Biegunka przy nie­ żytach żołądka i jelit, także przy krwawych biegunkach i zapaleniach jelit (po uprzednim badaniu lekarskim); zewnętrznie przy ranach i chorobach skóry; przy podagrze. Przygotowanie i stosowanie: Ziele (Herba Geranii Robertianii): 2 LH jako zimny wyciąg, 1 LS do zastosowania zewnętrznego (świeża roślina). WLH: Geranium Robertianum (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Przy ostrej biegunce zaleca się zastosować 1-2 dni diety z utartym jabłkiem i 1 łyżką stołową gliny leczniczej Luvos „Ultra" co 2 godziny. Patrz także str. 268 i 275. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia.

Rdestowate Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Kłącze zawie­ ra taninę, a także olejki eteryczne i glikozydy antracenowe. Zastosowanie i działanie: Jako środek przeczyszczający ma działanie podobne do rabarbaru; dawniej często używany; przy nie­ zbyt długim stosowaniu nie ma działań ubocz­ nych. Liście nie mają działania leczniczego. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Rhapontici montam) 2 LH krótko obgotować, pić rano i wieczorem 2 filiżanki. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października.

Jesion wyniosły (Fraxinus excelsior] Wygląd: Drzewo o wysokości 10—40 m, mogące osiągnąć wiek ponad 200 lat i obwód pnia około 3 metrów. Liście i naprzeciwległe, do 30 cm dłu­ gości, nieparzystopierzaste, h 9-13, ale przeważnie 11 po­ dłużnie lancetowatymi, zaos­ trzonymi listkami, które są od spodu owłosione na nerwie głównym. Pączki czarne albo czarnobrunatne. Kwiaty, uka­ zujące się przed Iistnieniem, nie mają płatków korony, są zielonkawe, zebrane w niepozorne, prosto odstające do góry, wielokwiatowe wie­ chy. Owoc oskrzydlony. Siedlisko: Lasy łęgowe i inne lasy liściaste na żyznym i wilgotnym podłożu, także nad brze­ gami i przy drogach, do 1400 m n.p.m.; często sadzony w pobliżu osiedli. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce rozpowszechniony i pospolity. Okres kwitnienia: W kwietniu i maju. Dymnica pospolita (Fumaria ofliclnalis) Wygląd: Roślina jednoroczna, naga, niebieskozielono osz­ roniona. Łodyga o wysokości 10-30 cm, rozgałęziona, z podwójniepierzastymi liśćmi, których lancetowate odcinki mają 2-3 mm szerokości. Ró­ żowo zabarwione, na szczy­ cie ciemnoczerwone kwiaty z zieloną linią grzbietową, ze­ brane po 10-20 w luźne gro­ na. Działki kielicha węż­ sze niż 3 razy od nich dłuższe rurki korony kwiatowej, mające 5-8 mm długości. Siedlisko: Pola, ogrody, wysypiska, winnice, ugory; chętnie na glebach gliniastych. Docho­ dzi do wysokości 1500 m n.p.m.; w Tatrach tylko do 750 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce pospolita na całym niżu i w niższych położe­ niach górskich. Okres kwitnienia: Od kwietnia do październi­ ka; w Polsce od maja do września.

192

Oliwkowate Substancje zawarte w roślinie: Rutyna i kwercetyna, olejki eteryczne, mannit, dekstroza, guma, żywice, kumaryna. Zastosowanie i działanie: Zaparcia; zespół reumatyczny, odwodnienie (przez nerki i jęli-; ta), środek przeciwgorączkowy; kora jesionu stosowana była dawniej przeciwko febrze w zastępstwie kory chinowej. Zazwyczaj zapa­ rcia nie są traktowane dość poważnie, albo działalność jelit jest nadal osłabiana przez długotrwałe stosowanie środków przeczysz­ czających zawierających liście senesowe. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (wartościo­ wsza) i liście (Cortex et Folia Fraxiw): 2 LH jako zimny wyciąg, który należy następnie kró­ tko zagotować. WLH: Fraxinus exce/sior(śme-. ża kora). Termin zbioru: Od maja do lipca.

J-, Makowate Uwagi ogólne: W Polsce występują ponadto: dymnica szerokodzialkowa, dymnica różowa i dymnica drobnokwiatowa. Substancje zawarte w roślinie: Fumaryna, al­ kaloid związany z kwasem fumarowym; żywi­ ce, substancje śluzowe i gorycze, cholina, flawonoidy. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczają cy krew przez regulację dopływu żółci (pobu­ dzanie przy zbyt niskiej, hamowanie przy zbyt, wysokiej produkcji żółci), dzięki czemu poma-, ga przy chronicznych zaparciach, co z koleij jest warunkiem wstępnym wyleczenia chroni-f cznych chorób skóry. Przy migrenie spowod wanej zaburzeniami wydzielania żółci. Zewnę-j trznie przy liszajach. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Fi mariae): 1 LH jako nalewka; wyciąg: 20 ekstrakt: 15 kr. WLH: Fumaria officinalis 5-1 kr (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do lipca.

'

>\k

*«*

Mięta pieprzowa (Mentha xpiperita) Wygląd: Roślina wieloletnia, do 80 cm wysokości, powstała ze skrzyżowania mięty nad­ wodnej i mięty zielonej. Moc­ no i aromatycznie pachnąca. Liście podłużnie jajowate do lancetowatych, na wyraźnych ogonkach, z przodu zaost­ rzone, na brzegu piłkowane, pod spodem słabo owłosione, poza tym, jak i łodyga, nagie. Różowo zabarwione kwiaty w gęstych ktosokształtnych kwiatostanach, osiągających długość 4-6 cm, u dołu często poprzerywane. Tworzy liczne rozłogi. Siedlisko: Uprawiana na plantacjach i w ogro­ dach, tu i ówdzie dziczejąca, przy czym dzi­ czejące egzemplarze szybko znowu wracają do form rodzicielskich. Rozmieszczenie: W całej Europie uprawiana. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Około 1,25% Ukwap dwupienny (Antennaria dioica) Wygląd: Roślina wieloletnia, 5-20 cm wysokości, z rozło­ gami i podnoszącą się lub prosto wzno­ szącą się, nie rozga­ łęzioną łodygą. Lopatkowate lub od­ wrotnie jajowate liście odziomkowe zebrane w rozetkę; równowąskolancetowate, z przodu zaostrzone liście łodygowe przylegają do ło­ dygi; wszystkie liście z wierzchu owłosione albo nagie, pod spodem biało wełnisto-filcowate, a poza tym jednonerwowe. Roślina dwupienna, stąd nazwa. Kwiaty rurkowate za­ barwione różowo lub purpurowoczerwone, w małych koszyczkach, zebranych po 3-12 w szczytowe podbaldachy; wyrostek na lis­ tkach okrywy biały lub czerwony. Kwiatostany prawie białe, żółtawobiałe, żółte, bladoróżowe do głęboko czerwonych. Nadają się także na suche bukiety. Siedlisko: Wrzosowiska, bory sosnowe, półsu­

194

Wargowe olejku eterycznego, który zawiera 50-90% mentolu i 5-20% mentonu; garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Wzmaga wytwarza­ nie żółci w komórkach wątroby i opróżnianie woreczka żółciowego (działanie cholagogiczne i cholaretyczne); działa dezynfekująco przy zaburzeniach trawienia z biegunką, (spo­ wodowanych nadmierną fermentacją węglo­ wodanów, tzw. dyspepsją fermentacyjną); za­ lecana także przy mdłościach; skuteczna przy wzdęciach; w mieszankach z innymi roślinami poprawia ich smak; zewnętrznie - kojąca i uśmierzająca ból (jako olej). U niemowląt może dochodzić do duszności na skutek nad­ miernego wdychania mentolu (na przykład z maści przeciwkaszlowej). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Men­ thae piperitae): 1 LH jako napar; nalewka: 20-30 kr; olejek (Oleum Menthae piperitae aethericum): 1-2 kr; listki mięty pieprzowej (Rotulae Menthae piperitae). WLH: Mentha piperita (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Złożone che murawy, ubogie hale, suche zarośla; chęt­ nie na glebach piaszczystych, ubogich w wapń; do 2400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na połu­ dniu - tylko w górach; w Polsce pospolity na całym niżu i w górach aż po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Substancje, zawarte w roślinie: Kwiaty czer­ wone: garbniki i gorycze, olejki eteryczne i ży­ wice, fitosteryna, kwasy aerosolowe. Kwiaty żółte: oprócz wyżej wymienionych składników, chelichryzon, karotenoidy, flawonoidy, ku­ maryna, glikozydy i skopoletyna. Zastosowanie i działanie: Żółciopędny, przy chronicznych schorzeniach dróg żółciowych i kamieniach żółciowych; łagodny środek przy schorzeniach nerek i pęcherza. Przyrządzanie i stosowanie: Stosuje się prze­ ważnie kwiaty żółte (Gnaphalium arenarium, Flores Stoechados): 1-2 LH jako napar; WLH: Gnaphalium arenarium (świeża kwitnąca roś­ lina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do lipca.

~SfaV

Ostropest plamisty (Silybum marianum) W . Wygląd: Roślina dwuletnia, fSraL 50—150 cm wysokości, z mocW | / I nymi łodygami, pojedynczymi JW/lf. lub rozgałęzionymi. Liście błyM w szcząco zielone, białoplamisE S M I U te' podłużno-jajowate, zatoko' j l | | | l * wo-wrębne, z żółtymi kolcami. ^ I t j » Purpurowe lub czerwonofiol | | i f ' letowe kwiaty, zebrane w po^ ^ jedynczych koszyczkach, 4-5 'W cm długości. Zewnętrzne listki ™ okrywy z długimi cierniami. Siedlisko: Dziko rosnący spotykany na przydrożach, wysypiskach, pastwiskach i nieużytkach; przeważnie na glebach suchych i kamienistych. Rozmieszczenie: W całym obszarze śródzie­ mnomorskim, częsty w południowej Francji; za­ domowiony w Europie Środkowej i na Wyspach Brytyjskich. W Polsce przeważnie w ogrodach, rzadko zdziczały - tylko na obszarze o łagod­ nym klimacie. Okres kwitnienia: Od czerwca do września; w Polsce od lipca do sierpnia. Lubczyk ogrodowy (Levisticum officinale) Wygląd: Roślina wieloletnia, ' a r o m a ' y c z n i e pachnąca z ' °'
aa. tt $ n L \ JSfc /^^fflj & * ^ ^ H K I HH ^*\j, ™ ^w^lfe M/Sf rf iły

196

silnie

Złożone Substancje zawarte w roślinie: Sylimaryna i sylidiamina, flawony, olejki eteryczne i tłuste, histamina, białka. Zastosowanie i działanie: Ważny środek dzia­ łający na miąższ wątroby (komórki miąższowe to komórki czynne) przy żółtaczce i dla wzmo­ cnienia funkcji odtruwającej wątroby przy chronicznych schorzeniach i zatruciach. Pobu­ dza wydzielanie żółci; skuteczny przy kamie­ niach żółciowych. Sylimaryna jest jedną z nie-l wielu znanych substancji działających na ko­ mórki wątroby. W doświadczeniach z a-amanityną i falloidyną, substancjami muchomora sromotnikowego należącymi do najsilniej­ szych trucizn wątroby, dowiedziono działania ochronnego i regenerującego. Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Fructus Cardui Mariae): 1 LH roztartych w moździerzu jako zimny wyciąg, który następnie należy kró­ tko zagotować; tinktura, ekstrakt, esencja: 10-30 kr; WLH: Carduus marianus (dojrzałe nasiona); spagyrik. Termin zbioru: Od września do października. Baldaszkowate Uwagi ogólne: Ma zapach i smak przyprawy Maggi, dlatego bywa nazywany ziołem Maggi. Jako ulubiona przyprawa do zup (świeże liście) lubczyk jest uprawiany w wielu ogrodach. Wy­ twarza bardzo masywne bulwy korzeniowe i jest całkowicie mrozoodpomy. Substancje zawarte w roślinie: Korzeń: olejki eteryczne z 35% ligustilidu, terpinol, bergapten, kwasy: izowalerianowy, myristycynowy i jabłkowy, skrobia, cukier, żywice, guma. Zastosowanie i działanie: Środek moczopędny (odwadniający). Jako przyprawa lubczyk działa; wzmacniająco na żołądek; ma ponadto działa-; nie hormonalne: u kobiet - pobudza miesiącz­ kowanie i jest też łagodnym afrodyzjakiem. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix L&\ vistici): 1 LH jako zimny wyciąg, ziele (słabiej):) świeży - jako przyprawa, ekstrakt: 10 kr (na! przykład rano i w południe przed jedzeniem; środków na nerki nie należy zażywać wieczo­ rem). WLH: Levisticum officinale (świeże kłącze); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do maja, wrzesień. I

«••-

Marzanka wonna (Asperula odorata = Galium odoratum)* i Jj|

Marzanowate Nerki; Pęcherz

szpilkowych; chętnie na glebach żyznych i wil­ gotnych; do 1400 m n.p.m. . A Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; kości 1 2 0 n i e k i e w Polsce nierzadka na niżu i w górach po ^ » y | | » dy nawet 30 cm, regiel dolny. Y^iww^^ Z ^a^' czworo- Okres kwitnienia: Od kwietnia do czerwca. \ \ź) y ^ kanciastą łodygą. Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd kumaNOpS-^ Ciemnozielone, lan- rynowy, asperulozyd, monotropeina, garbniki Vł cetowate i zaost­ i gorycze, kwasy roślinne. rzone liście, z szorstkim brzegiem i linią Zastosowanie i działanie: Lekko napotna i mo­ grzbietową, zebrane są po 6-8 w okótkach. czopędna, łagodny środek uspokajający; Biate kwiaty z czwórdzielną, lejkowatą koro­ pomaga przy schorzeniach wątroby i dróg żół­ na, której odcinki są rozłożone, zebrane ciowych. w podbaldachy na długiej szypule. U bardzo Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba podobnej, ale o wiele większej przytulii leśnej Asperulae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: (Galium silvaticum) łodyga jest obła, a białe Asperula odorata (świeże ziele); spagyrik. kwiaty zebrane w bardzo luźną wiechę. Owo­ Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. ce pokryte haczykowato zagiętymi szczecinka­ mi. Świeży, aromatyczny smak młodej, żywo zielonej marzanki - także podczas kwitnienia - powoduje, że jest ona bardzo popularnym dodatkiem do majowego kruszonu. Siedlisko: Cieniste, bogate w zioła lasy buko­ we lub inne lasy liściaste, rzadziej w lasach Wilżyna ciernista (Ononis spinosa)* Motylkowate

'V Ml /W

Wygląd: Roślina wieloletnia, o wyso-

°- >

Wygląd: Roślina wieloletnia, u nasady zdrewniała, z pod­ noszącymi się, lub prosto wznoszącymi się ciernistymi gałązkami, 20-50 cm, czasem nawet do 1 m wysokości. Pę­ dy nie obumierają na zimę, mają 1 lub 2 rzędy włosków. Dolne liście trójkrotne, sie­ dzące lub na krótkich ogonkach, z jajowatymi lub okrągławo-owalnymi, ząbko­ wanymi odcinkami, górne liście przeważnie pojedyncze. Różowo zabarwione kwiaty z ko­ roną do 2,5 cm długości, po 1-3 w pachwinach liści, tworzą razem luźne grona. Siedlisko: Łąki, przydroża, ubogie murawy wa­ pienne, murawy półsuche, zbocza; lubi glebę gliniastą, umiarkowanie suchą, zawierającą wapń lub kamienistą. Rozmieszczenie: Głównie Europa Środkowa, na północy do południowej Skandynawii; w Polsce w zachodniej części niżu rozpowszechniona.

f 198

M^*i *~%

-

Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Oleje tłuste, mniej olejku eterycznego, cukier, skrobia, gu­ ma, żywica, białko, garbniki, fitosteryna, sapo­ niny. Zastosowanie i działanie: Środek silnie odwa­ dniający, najsilniej działa na początku, dlate-l go po tygodniu stosowania należy zrobić dłuH gą przerwę; skuteczna przy skłonności do twon rżenia kamieni nerkowych i pęcherzowych i przy piasku w moczu. Interesujące są bada­ nia profesora Jarekky z Brunszwiku, który od-j krył, że skuteczne są tylko wilżyny, zawierają-j ce saponinę, która nie występuje u wszystkich okazów. Roślina nie powinna być gotowana. 1 Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (RadiĄ Ononides): 1-2 LH jako zimny wyciąg. WLHJ Ononis spinosa (świeża kwitnąca roślina)! spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, o i września do października.

* •

«a? >r

i

'-4*

mm

Ziota lecznicze

PJ

*

' P

\ 199

Wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) €L Wygląd: Płożąca się lub pod&C nosząca krzewinka, o wysoAjS kości 20-100 cm, obficie rozJyF gałęziona. Liście szpilkowate, % Wh 1—35 mm długości, ułożone \ hf dachówkowato w 4 rzędach. \|T Kwiaty zwisające, z zielonym, i iiab &$l 4-działkowym kielichem zeF f f Jr wnętrznym i przypominając m f / JF y P'a"*' korony czerwoM ^ ^ no-liliowym lub bladofioleto* wym kielichem; podłużno-dzwonkowata korona z 4 zrośniętych płatków; w jednostronnych gęstych kwiatostanach. Siedlisko: Wrzosowiska, gdzie rozległe sku­ pienia tej rośliny mogą być utrzymane tylko przez wypas owiec, jak ma to miejsce w Nie­ mczech w Liineburger Heide, albo na jeszcze większą skalę na Wyżynie Szkockiej. Suche lasy, torfowiska; na ubogich, kwaśnych glebach, do wysokości 2500 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, oprócz południowego wschodu. W Niemczech i w PolNawłoć pospolita (Solidago virga-aurea) Wygląd: Roślina wieloletnia, prosto wzniesiona, przeważ­ nie 20-80 cm wysokości. Podgatunek rozpowszechniony w wysokich górach; ma tylko 5-25 cm wysokości. Gałęzie rózgowate, z podłużno-eliptycznymi, piłkowanymi liśćmi, przechodzącymi w oskrzyd­ lony ogonek, górne liście wę­ ższe. Złotożółte koszyczki kwiatowe, szerokości 1,0-1,5 cm składają się z wewnętrznych kwiatów rur­ kowatych i zewnętrznych, znacznie od nich większych, kwiatów języczkowatych; wiecha z reguły obficie rozgałęziona na wszystkie strony i prosto wzniesiona. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilko­ we, wrzosowiska, pastwiska, chętnie także na przydrożach, polankach i zrębach. W Polsce występuje na glebach luźnych lub gliniastych, zawierających wapń. W Alpach dochodzi do wysokości 2500 m n.p.m.

f

200

f

Wrzosowate sce rozpowszechniony i bardzo pospolity. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Polsce sierpień i wrzesień. Substancje zawarte w roślinie: arbutyna, hyd­ rochinon; kwercytryna i myrycytryna (glikozy­ dy flawonowe), garbniki. Zastosowanie i działanie: Przy zapaleniu pę­ cherza (łagodniejszy niż liście mącznicy); od­ wadniający, wspomagający przy chorobach reumatycznych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ericae): 2 LH gotować przez 5 min. WLH: EricĄ (świeże kwitnące gałązki); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do października. Uwagi ogólne: Zdrewniałe i dlatego włóknisto-elastyczne rośliny wrzosu bywały dawniej na wsi związywane na trwałe miotły. W porze kwitnienia, w dużych skupiskach roślina ta jest ozdobą krajobrazu. Kwiaty wrzosu dostarcza­ ją dobrego pokarmu dla pszczół.

*

śfU W

'/•' Złożone Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Pol­ sce rozpowszechniona i w wielu miejscach bardzo pospolita. Okres kwitnienia: Od lipca do października; w Polsce do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, saponiny (przed kwitnieniem), rutyna, kwe­ rcytryna, astragalina, nikotyfloryna, garbniki, kwas nikotynowy. Zastosowanie i działanie: Ważny środek odwa­ dniający przy chorobach nerek, szczególnie przy ostrym i chronicznym zapaleniu nerek (środek działający na miąższ nerkowy; komórki miąższowe to komórki czynne). Nawłoć ma bezpośrednie działanie wzmagające wydol­ ność nerek, co jest wykorzystywane w leczeniu skąpomoczu. Rutyna, kwercytryna i inne sub­ stancje zawarte w roślinie poprawiają ukrwienie nerek i żył kończyn dolnych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Solidaginis): 2 LH jako zimny wyciąg. WLH: Soli­ dago virgaurea (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do października.

Nerki Pęcherz

, f

\ V

Zioła lecznicze

Turzyca piaskowa (Carex arenaria)

f

Wygląd: Roślina wieloletnia, 10—40 cm wysokości, z daleko pełzającymi podziemnymi roz­ łogami, przy czym pędy two­ rzą nierzadko proste szeregi. Mocna, prosto wzniesiona łodyga, ostro trójkanciasta. Sztywne, rynienkowate, równowąskie liście w czasie kwit­ nienia są zaledwie tak długie, jak łodyga, albo nieco krótI sze; pochwy liściowe brunat­ ne. Niepozorne kwiaty zebrane w kłoski, które zebrane po 6-16 tworzą gęstą, kłosowatą wie­ chę o długości 4-6 cm; dolne kwiaty są wyłą­ cznie żeńskie, górne - wyłącznie męskie, śro­ dkowe - mieszanej płci. Siedlisko: Wydmy, suche bory sosnowe, wrzo­ sowiska, murawy piaskowe i inne piaszczyste miejsca. Rozmieszczenie: Głównie wybrzeża Europy Zachodniej, w głębi lądu bardzo rzadko lub brak jej zupełnie. W Niemczech rozpowszech-

r

Turzycowate niona na wybrzeżach Morza Północnego i Bał­ tyku; w Polsce pospolita tylko na wybrzeżu Bałtyku, poza tym bardzo rzadko w głębi lądu. Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Substancje zawarte w roślinie: Krzemionka w popiele, saponiny, skrobia, żywica, olejek eteryczny, cukier i substancje śluzowe. Zastosowanie i działanie: Odflegmiająca przy kaszlu; środek oczyszczający krew przy reu­ matycznych zaburzeniach przemiany materii, stosowana także do leczenia chorób skóry, na przykład chronicznej egzemy. Przygotowanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Caricis): 1 LS gotować przez 10 min; spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października.

Brzoza brodawkowata (Betula verrucosa = B. pendula)

Wygląd: Drzewo do 25 m wysokości. Mło­ de, lśniąco czerwonawobrunatne gałąz­ ki zwisłe i prawie na­ gie, z brodawkowatymi gruczołami ży­ wicznymi (stąd na­ zwa). Trojkątno-rombowate, długo zaostrzone liście, u nasady szerokoklinowawate, z niezaokrąglonymi kątami bocznymi, na brzegu ost­ ro, podwójniepiłkowane. U podobnej brzozy omszonej (Betula pubescens) liście są owło­ sione w kątach nerwów, krótko zaostrzone, jajowate do okrągławojajowatych, z sercowatą nasadą i zaokrąglonymi kątami bocznymi. Kwiaty męskie w zwisających kotkach, po 2-4 na końcu zeszłorocznych gałązek, kwiaty żeń­ skie w krótszych kotkach, w porze kwitnienia prosto wzniesionych. Siedlisko: Lasy, torfowis­ ka, wrzosowiska, kamieniołomy, ubogie past­ wiska. Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce, roz-

202

Brzozowate

powszechniona i wszędzie pospolita. Także sadzona. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Substancje zawarte w roślinie: Saponiny, olej­ ki eteryczne, garbniki, żywice, w korze - ole­ jek zawierający salicylan metylu, kwas betulinowy. Zastosowanie i działanie: Środek odwadniają­ cy, również oczyszczający przy reumatyzmie, pomocny przy chronicznym reumatyzmie sta­ wów; smoła brzozowa - zewnętrznie przy cho­ robach skóry i inwazjach pasożytów. Sok brzo zowy jest zawarty w wielu kosmetykach do włosów. Pryzgotowanie i stosowanie: Liście (Folia Betulae): 1 LS jako zimny wyciąg; smoła z drew­ na brzozowego (Pix Betulina/Oleum Rusci): 10% - do wcierania. WLH: Betula pendila i al­ ba (sok młodych brzóz na wiosnę); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja.

Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) Wygląd: Roślina wieloletnia, prosto wzniesiona, z kancias­ tą łodygą 1,0-1,5 m wyso­ kości. Liście przerywano-pierzaste, z 2-5 parami wiel­ kich, jajowatych odcinków, na brzegu podwójniepiłkowanych. Żółtawobiałe, małe kwiaty, intensywnie pachną­ ce, zebrane w podbaldachy o wielu promieniach. U podo­ bnej wiązówki bulwkowej (Fi­ lipendula hexapetala =F.vulgaris), która osią­ ga wysokość tylko 30-80 cm, cienka, obła lub słabo bruzdkowana łodyga ma przerywano-pierzaste liście z więcej niż 20 parami głębo­ ko wciętych odcinków i kwiaty różowe lub białe w wielokwiatowych wiechokształtnych podbaldachach. (Ten drugi gatunek rośnie na suchych murawach). Siedlisko: Wilgotne łąki, torfowiska niskie, szu­ wary, brzegi rzek i potoków oraz inne pod­ mokłe miejsca. Topola osika (Populus tremula) Wygląd: Drzewo o wysokości 5-20 m, na północy i południo­ wym wschodzie Eu­ ropy nawet do 35 m, z prostym pniem i żółtobrunatną, gładką korą, która z wiekiem pęka podłużnie. Zwisające, prawie okrągłe lub jajowate liście, na brzegu grubo i nieregular­ nie ząbkowane, na długich, spłaszczonych ogonkach. Kwiaty zebrane w długie, zwisające kotki, dwupienne, łuski kotek na brzegu silnie owłosione. Zielonkawobrunatne, długoogonkowe owoce w postaci dwuklapowych torebek są dość smukłe. Maksymalny wiek drzewa - około 100 lat. Siedlisko: Świetliste lasy mieszane i brzegi la­ sów; chętnie na glebie wilgotnej, próchnicznej. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce rozpowszechniona i pospolita. Okres kwitnienia: Od lutego (w Polsce - od marca) do kwietnia.

204

Różowate Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce, roz­ powszechniona i wszędzie bardzo pospolita. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia; w Polsce do lipca. Uwagi ogólne: Nazywana także kropidłem. Dojrzałe nasiona o spiralnie skręconym kszta­ łcie, na jesieni łatwo obsypują się z podbaldachów; można ich używać do karmienia pta­ ków w zimie. Roślina ta tworzy często na swoich licznych siedliskach wielkie skupienia. Substancje zawarte w roślinie: Gaulteryna, wolny kwas salicylowy, olejek eteryczny, he­ liotropina, wanilina (substancja zapachowa), terpeny. Zastosowanie i działanie: Środek przeciwreu­ matyczny, dzięki kwasowi salicylowemu uśmierza ból; ma poza tym działanie napotne i moczopędne (usuwanie pozostałości prze­ miany materii). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Spiraeae): 1-2 ŁH jako zimny wyciąg. WLH: Spiraea ulmaria (świeży korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do października. Wierzbowate Substancje zawarte w roślinie: Fenyloglikozydy - salicyna i populina, olejki eteryczne z humulonem i kariofilenem, glikozyd flawonowy chryzyna, kwasy, garbniki, żywice. Zastosowanie i działanie: Pomaga przy choro­ bach reumatycznych (podagra), schorzeniach pęcherza i prostaty; zewnętrznie jako maść na rany i hemoroidy. Przyrządzanie i stosowanie: Pączki (Gemmae Populi): 1 LH jako zimny wyciąg; zewnętrznie: maść (Unguentum Populi). WLH: Populus (licz­ ne gatunki, świeża kora i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia.

"~ Wierzba biała (Salixalba) Wygląd: Krzew lub drzewo do 20 m wysokości o spękanej korze. Korona silnie rozga­ łęziona, zwykle z prosto wzniesionymi gałęziami, któ­ re jednak z wiekiem mogą się zwieszać; młode gałązki zwy­ kle czerwonobrunatne. Lan­ cetowate, na obu końcach zwężające się liście, do 10 cm długości i do 2 cm szero­ kości, na brzegu drobno, gru­ czołkowato piłkowane, pod spodem zawsze gęsto jedwabiście owłosione, z wierzchu - tyl­ ko za młodu, później łysiejące; poruszane wiatrem liście błyszczą srebrzyście. Kotki pro­ sto wzniesione ku górze, do 7 cm długości, smukłe i cylindryczne (u bardzo podobnej wierzby kruchej, Salix fragilis, są grubo wal­ cowate i mają do 5 cm długości). Roślina dwupienna.

Wierzbowate Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa, na północy częściowo zadomowiona; w Polsce bardzo pospolita. Szybko rosnące wierzby białe dzisiaj często zajmują narażone na zalewanie siedliska dawnych lasów łęgo­ wych. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Substancje zawarte w roślinie: glikozyd salicyna, salichrozyd, salikortyna, 10% garbników, żywice, szczawiany, enzym salikaza. Zastosowanie i działanie: Uśmierza ból i ob­ niża gorączkę; szczególnie przy chorobach reumatycznych i bólach newralgicznych. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (CortexSallcis): 1 LH jako zimny wyciąg i następnie zago­ tować. WLH: Salix alba (świeża kora); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do lipca.

Siedlisko: Brzegi rzek i jezior, skraj lasu, lasy łęgowe, łąki; najchętniej na niżu. Żarnowiec zwyczajny (Sarothamnus scoparius) Wygląd: Prosto wzniesiony, silnie rozgałęziony rózgowaty krzew z zielonymi, 5-kanciastymi gałązkami w kształcie rózeg, do 2,5 m wysokości. Małe, nikłe liście, zwykle trójkrotne, górne często nie podzielone, eliptyczne; wiele gałązek w ogóle nie ma liści. Wielkie kwiaty długości 2,0-2,5 cm, z żywo żółtą do złotożółtej koroną, występują pojedynczo albo po dwa; szyjka spiralnie zwi­ nięta, bardzo długa; owłosione strąki mają od 3 do 5 cm długości. Siedlisko: Polany, zręby, brzegi lasów, wrzo­ sowiska, łąki górskie, zbocza; unika wapienia. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa, na północy do południowej Skandynawii, brak w Europie Południowo-Wschodniej; w Pol­ sce dziko nad Bałtykiem, w zachodniej części niżu i na pogórzu Sudetów i Karpat; poza tym wysiewany na paszę dla zwierzyny i zdziczały.

206

Motylkowate

Okres kwitnienia: Maj i czerwiec. Uwagi ogólne: Z gałązek sporządzano dawniej na wsi miotły (stąd nazwa). Gatunek ten ma małe wymagania w stosunku do gleby i klima­ tu; dlatego bywa często stosowany do obsa­ dzania kwaśnych gleb piaszczystych - także w parkach i ogrodach ozdobnych - gdzie nie udaje się sadzenie drzew (ogródki wrzosowis­ kowe). Z powodu swojej ograniczonej transpiracji żarnowiec zadowala się bardzo małą ilo­ ścią opadów. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid sparteina; flawony: skoparozyd, genisteina, witeksyna i inne, kumaryna, tyramina. Zastosowanie i działanie: Normalizuje rytm serca przy tachykardii (zbyt szybkim tętnie), arytmii; działania na macicę przy krwawie­ niach (skonsultować się z ginekologiem I). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Sarothamni scoparii): 1 LH jako napar. WLH: Spartium scoparium (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do czerwca.

207

Lak pospolity (Cheiranthus cheiri) I J I I i iii ^fcfflJi ffli

Wygląd: Roślina dwu- Południowo-Wschodniej; obecnie zadomo-B lub wieloletnia, 20- wioną i zdziczała także w innych okolicach• " 80 c m wysokości, Europy Południowej, a nawet w pewnych częś- ^ B ^ stabo zc|rewn ata u ciach Europy Środkowej i Zachodniej. ^^Ssnff/i& ' Okres kwitnienia: Od maja do czerwca. s '^ ^m8mJS' nasady. Liście wąs- Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd chei-BT J^ĘSMĘ^^. kie, podłużno-lance- rantyna, glukoiberyna, olejki eteryczne, kwer-B y l i i ^ ^ < towate, całobrzegie, cetyna, mirozyna, garbnik. sztywne, z widełko- Zastosowanie i działanie: Działanie uspokaja- I watymi włoskami. Kwiaty wielkie, silnie pach­ jące przy czynnościowych zaburzeniach se-B nące, ze złotożółtymi płatkami korony, które rca, szczególnie w połączeniu z chorobami I - szczególnie u odmian uprawnych - mogą wątroby i przewodów żółciowych; łagodnie B być także brunatne lub pomarańczowoczerwo- przeczyszczający i wzmagający menstruację. I ne i osiągać długość do 2,5 centymetra. Od­ Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Che-W stające w górę, owłosione łuszczyny mają OT): 1 LH jako napar; szczególnie skuteczne I 2,5-6,0 cm długości i są ściśnięte od strony na serce są nasiona (Semen Cheiri): 1 LH jako I grzbietu. Kwiaty w gęstych gronach. zimny wyciąg. WLH: Cheiranthus cheiri (świe- I Siedlisko: Mury, ruiny, skały, na glebach ka­ ża roślina). mienistych, często w pobliżu domów. Jako roślina ozdobna uprawiany również Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Po lewej: odmiana uprawna w ogrodach. Istnieje wiele odmian ogrodowych; mogą być one używane tak, jak gatunek dziki. Rozmieszczenie: Pierwotnie dziko w Europie Serdecznik pospolity {Leonurus cardiaca) % \ (l Wygląd: Wieloletnia roślina, \)|?|\Yv\ 50—150 cm wysokości, z moc\!SJNXR\ nymi, gałęzistymi łodygami. K^M7 Liście odziomkowe, 3-7^ S a przeważnie 5-dłoniastosie\ czne, grubo ząbkowane, ku ^\ \ górze stopniowo coraz mniej$ w U V » sze< 9 ° r n e liście łodygowe ^?K®«L trójklapowe. Liczne bladoró^ 3 ^ ^ S żowe kwiaty wargowe tworzą XĘfrjiĘ~ ulistniony, kłosokształtny ^ kwiatostan, składający się z wielu nibyokółków; korona kwiatowa dłuższa od kielicha. Siedlisko: Przydroza, wysypiska, suche past­ wiska, zbocza, stare mury i ruiny, przy płotach i ogrodzeniach; chętnie na glebach ciepłych, bogatych w azot. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Niem­ czech rozproszony lub rzadki, w wyższych po­ łożeniach coraz rzadszy. Na północ od Alp nie powinno się serdecznika zbierać, ponieważ z reguły nie tworzy on tu wielkich skupień, 208

VIII

Krzyżowi

Serce

i& t ^-.

Zioła lecznicze

Wargowe a miejscami jest zagrożony. W silnie nasłone­ cznionych obszarach uprawy winorośli wystę­ puje liczniej. W Polsce pospolity na całym niżu i na pogórzu. Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Uwagi ogólne: Nieprzyjemnie pachnąca rośli­ na znana jest także pod nazwami Iwie serce, lwi ogon i gęsia stopa. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz leonuryna, stachydryna, betonicyna, glikozydy, gar­ bniki, żywice, cholina, olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Uspokajające dzia­ łanie na serce przy nerwicowych zaburze­ niach serca ze stanami lękowymi; przy scho­ rzeniach serca w związku z nadczynnością tarczycy. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Leonuri): 2 LH jako zimny wyciąg. WLH: Leonurus cardiaca (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia.

HE

Pm ono

Nostrzyk żółty [Melilotus officinalis) Wygląd: Roślina dwu­ letnia, od 30 do po­ nad 100 cm wysoko­ ści. Liście trójlistkowe z podłużnymi, nie­ regularnie ząbkowa­ nymi odcinkami, z któ­ rych każdy ma po 8-14 par bocznych nerwów. Kwiaty żółte w gro­ nach o długości 4-10 cm; łódeczka krótsza niż skrzydełka. Strąki nagie, opatrzone niewyraź­ nymi, poprzecznymi zmarszczkami. Podobny nostrzyk wyniosły (Melilotus altissimus) różni się od nostrzyka żółtego następującymi cecha­ mi: wysokość do 1,5 m, odcinki liści z 8-14 parami nerwów bocznych, kwiaty w gronach 2-6 cm długości, łódeczka tak długa, jak skrzy­ dełka, strąki z rzadka krótko owłosione, po­ marszczone i czarne. Siedlisko: Wysypiska, przydroża, kamienio­ łomy, wydmy, nieużytki; do 2000 m n.p.m, Rozmieszczenie: Cała Europa; w Polsce wszę­ dzie rozpowszechniony i przeważnie pospolity. Ruta zwyczajna (Ruta grai/eolens) Wygląd: Roślina trwała, sztywna, na­ ga, do 50 cm wysoko­ ści, o mocnym aro­ matycznym, długo utrzymującym się za­ pachu. Łodyga roz­ gałęziona, liście skrętoległe, 2-3-krotnie pierzaste, niebieskozielone, z mniej lub bardziej jajowatymi, małymi odcinkami. Kwiatostan luźny, wiechowaty. Kwiaty żółte, szczytowe - pięciodzielne, bocz­ ne-czterodzielne. Płatki korony łyżeczkowato wklęsłe, punktowane, na brzegu nieregularnie ząbkowane i faliste. Działki kielicha ostrolancetowate. Torebka owocu naga, 4-5-łatkowa, szyjki skierowane ku sobie. Siedlisko: Suche, słoneczne zbocza. Rozmieszczenie: Dziko na Półwyspie Bałkańs­ kim; w krajach śródziemnomorskich, a niekie­ dy również w Europie Środkowej zdziczała z upraw. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia.

210

Motylkowate Okres kwitnienia: Od maja do września; w Po­ lsce od lipca do października. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy kumarynowe (melilotyna i inne), olejki eteryczne z kumarynami, garbniki, substancje śluzowe, żywice, cholina, flawonoidy. Zastosowanie i działanie: Środek wzmacniający żyły: wzmaga odporność naczyń włosowatych, poprawia ukrwienie, odciąża głowę i kończyny (przy zastojowych bólach głowy), zapobiega za-j krzepom przez zmniejszenie krzepliwości krwi; ważny środek w leczeniu schorzeń naczyń limfatycznych; zewnętrznie - jako okład z papki przy chorobach reumatycznych i dodatek do kąpieli. Uwagi ogólne: Przy dziedzicznych chorobach żył można wiele osiągnąć przez wczesne l i czenie. Pomagają także na przykład zimna woda, masaże szczotką, okłady z twarożku,! ruch na świeżym powietrzu. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Melilotii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Melilo-1 tus officinalis (świeże liście i kwiaty); spagyrik.' Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Rutowa Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z pinenem, limonem, cyneolem i rutyną, kumaryny, sawinina, alkaloidy. Zastosowanie i działanie: Przeciwdziała krwa­ wieniom, szczególnie siatkówki oka; również przy zapaleniach żył i po udarach; wzmacnia oczy przy wyczerpaniu; środek wzmagający menstruację (nie używać w czasie ciąży). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia R' tae): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek (Oleu. Rutae aethericum);. 10% olejek do wcierani WLH: Ruta (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca.

^^" Kasztanowiec zwyczajny [Aesculus hippocastanum) Wygląd: Okazałe drzewo, 5-30 m wy­ sokości, z szarobru­ natną korą, która z wiekiem łuszczy się cienkimi płatami. Ko­ rona wysoko sklepio­ na, gęsto rozgałęzio­ na, Długoogonkowe liście palczasto złożone z 5-7 odwrotnie jajowatymi, ku nasadzie klino­ wato zwężonymi listkami, które są nieregular­ nie piłkowane i mogą osiągać długość do 25 centymetrów. Pączki wielkie, żywiczno-lepkie. Białe kwiaty, żółto i czerwono plamiste, zebra­ ne w wysoką, prosto wzniesioną wiechę. Owo­ ce grubo kolczaste, do 6 cm średnicy, zwykle z 2 czerwonobrunatnymi nasionami. Siedlisko: U nas nie rośnie dziko. Rozmieszczenie: J.go ojczyzną są Bałkany. Dzisiaj sadzony i zadomowiony także w znacz­ nej części Europy Zachodniej i Środkowej. Okres kwitnienia: Kwiecień i maj. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy Przelot pospolity (Anthyllis vulneraria) Wygląd: Roślina wieloletnia, 15-30 cm wysokości, z łodyga­ mi często pokładają­ cymi się, przeważnie jednak podnoszącymi \ ł się lub prosto wznie­ sionymi, z palowym korzeniem. Liście odziomkowe pojedyncze, długoogonkowe, w czasie kwitnienia często już zanikłe; liście łodygowe siedzące, pierzas­ te, z owalno-lancetowatymi odcinkami; od­ cinek końcowy znacznie większy od pozosta­ łych. Kwiaty jasnożółte lub pomarańczowożółte z koroną o długości 1-2 cm, zebrane w gęs­ ty, główkowaty kwiatostan; kielich kosmato fil­ cowało owłosiony, po przekwitnieniu rozdęty, 13-16 mm długości. Gatunek ten jest wybitnie wielopostaciowy i tworzy podgatunki, na przy­ kład w piętrze alpejskim albo na wybrzeżu morskim, gdzie przelot zasiedla nadbrzeżne wydmy piaszczyste (ssp. maritima). Siedlisko: Suche łąki, słoneczne zbocza, mu­

212

Kasztanowcowate

kempferolowe i flawonowe: rutyna i kwercetyna; escyna (glikozyd saponinowy), cholina, po­ chodne puryny, eskulina (glikozyd kumarynowy) i eskuletyna, kwasy garbnikowe. Zastosowanie i działanie: Ważny środek wzmacniający żyły przy żylakach (varikosis) i hemoroidach działający poprzez wzmożenie szybkości obiegu krwi; krew staje się „bar­ dziej płynna" (zmiana lepkości i obniżenie krzepliwości), a naczynia - rozkurczone; dla­ tego stosowany również przy zaburzeniach tę­ tnicowych krwiobiegu - zastój żyły wrotnej i wynikające z tego bóle grzbietu. Zewnętrznie jako maść przeciwdziałająca zapaleniom żył. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Aesculi): 2-3 razy dziennie po jedzeniu pro­ szek - na końcu noża. Ekstractum Aesculi fluidum albo Ekstractum Hippocastani: 10—| —15 kr po jedzeniu. WLH: Aesculus (świeże, wyłuskane nasiona), Aesculus hippocastanum e floribus (świeże kwiaty), Aesculinum (gliko­ zyd kory); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do września. Motylkowate rawy, kamieniołomy, przydroża, ugory, prze­ ważnie na glebach wapiennych; do wysokości 3000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce rozpowszechniowy w południowej części kraju, występowanie na północy niepe­ wne. Okres kwitnienia: Od maja do września; W Po­ lsce-do września. Substancje zawarte w roślinie: Saponina garb­ nikowa: barwniki: antocjan i inne. Zastosowanie i działanie: Zewnętrznie - do leczenia ran; wewnętrznie - jako środek oczy-j szczający krew. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Anthylli): 1 ŁH jako napar, 1 LS jako napar do. okładów i płukania, szczególnie dobry jesl świeży sok; spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia.

Układ krążenia

Zankiel zwyczajny (Sanicula europaea)

Baldaszkowate

•gjjjśt ^?j?r *-k v*

Wygląd: Roślina wie- kieł stanowi nierzadko jedyne zioło kwitnące loletnia, tylko w gó- wczesnym latem. rze s,a )0 r o z a t ' 9 ?" Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Nie­ na ogół rozproszony, w obszarach ziona 2 cm wy •4J\>Ekli ^M ' ^" " omczech podłożu wapiennym nawet pospolity; w Pol­ sok ści Li ce sce dość pospolity po regiel dolny. ^ ^ Ł f ^ w ziomkowe zimozielo- Okres kwitnienia: Od maja do lipca. ^ŚpffSL ne, dtoniasto 3-5- Substancje zawarte w roślinie: Około 12% sa­ 7^ '^*^ -dzielne, odcinki klino­ poniny, garbniki i gorycze, olejki eteryczne, wate grubo zazębione, długoogonkowe - kwas rozmarynowy, alantoina i cukier. w przeciwieństwie do prostszych, mniejszych Zastosowanie i działanie: Środek gojący rany i prawie siedzących liści łodygowych. Białe i tamujący krew (szczególnie - płuca, wspo­ lub jasnoróżowe kwiaty siedzące lub na krót­ magający przy gruźlicy); stosowany wewnętrz­ kich szypułkach zebrane w główkowate, gęste nie i zewnętrznie. baldaszki. Owoc kulisty lub jajowaty, gęsto Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Sakolczasty. Krótkie, brunatne kłącze obrośnięte nicu/ae): 2 LH jako napar. WLH: Sanicula eu­ ropaea (świeże kwitnące ziele); spagyrik. cienkimi, nitkowatymi korzeniami. Siedlisko: Cieniste mieszane lasy liściaste, Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. przede wszystkim bukowe, ale także dębowe, rzadziej - mieszane lasy szpilkowe; chętnie na wilgotnych glebach gliniastych zasobnych w wapń; do wysokości 1600 m n.p.m.; w Tat­ rach maksymalnie do 1160 m n.p.m. Na silnie zacienionych glebach leśnych żanRdestowate Rdest ptasi (Polygonum aviculare)

5 T \ \ l %d5

° - ^' °^'

s^9^ Wygląd: Jednoroczna roślina (Sjf z rozgałęzionymi łodygami ^9 o długości ponad 50 cm, płoJ i ^ żącymi się lub wzniesionymi. » i Liście skrętoległe, krótkoW0 ogonkowe, eliptyczno-lanceffŁffi Ą towate, 0,5-3,0 cm długości, ""^^JIIF na głównych pędach - nawet •T) ^ I f e do 5 cm, bardzo wielopoylśjm ^ ( staciowe. Kwiaty czerwonawe rajS? lub zielonawe, z płatkami i» o długości tylko 2-3 mm, ze­ brane po 1-3 a nawet 5 w pachwinach liści. Tworzy liczne formy. Siedlisko: Wysypiska, pola, drogi, brzegi ulic, także między brukiem ulicznym; chętnie na glebach zawierających azot. W górach do 2300 m n.p.m.; w Tatrach najwyższe stanowisko 1045 m n.p.m. Rozmieszczenie: Cała Europa. W Polsce roz­ powszechniony i pospolity. Silnie rozgałę­ ziający się chwast ogrodowy. Jako roślina azotolubna zasiedla także śmietniki.

214

Okres kwitnienia: Od maja do września; w Pol­ sce od czerwca do października. Uwagi ogólne: Rdest ptasi ma wiele nazw ludowych, na przykład świńska trawa, wróble języczki, drutowiec, bzdziorst. Substancje zawarte w roślinie: Rozpuszczalna i nierozpuszczalna krzemionka, garbniki (4%), glikozydy flawonowe, kwasy, witamina C, ży­ wice, substancje śluzowe, olejki eteryczne. Zastosowanie i działanie: Wspomagający przy krwawieniach macicy, żołądka, jelit i płuc; śro­ dek uzupełniający leczenie gruźlicy i chronicz­ nych schorzeń dróg oddechowych; zewnę­ trznie do leczenia ran, szczególnie źle goją­ cych się. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Pr lygoni amularls): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko zagotować. WLH: Polygonum aviculare (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września.

215

•^ Barwinek pospolity (Vinca minor)**

Toinowate

Wygląd: Roślina wieloletnia, 10-20 cm wysokości, u nasa­ dy nieco zdrewniała, z dale­ ko pełzającymi łodygami, korzeniącymi się w węzłach; łodygi kwiatonośne podno­ szące się lub prosto wznie­ sione, pędy płonne płożą­ ce się. Liście zimozielone, na przeciwległe, skórzaste i błyszczące, eliptyczne do szerokolancetowatych. Kwia­ ty jasnoniebieskie, z talerzykowatą koroną, której działki są skręcone w lewo, pojedynczo w pachwinach liści.

Odmiany uprawne można stosować podobnie jak gatunek dziki. Rozmieszczenie: Europa Południowa i Środko­ wa, na północy po Danię; w Polsce pierwotnie rozpowszechniony na niżu i w niższych poło­ żeniach górskich, dziś w wielu miejscach wy­ niszczony. Okres kwitnienia: Od marca do czerwca; w Polsce do maja. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid winkamina, garbniki, gorycz wincyna. Zastosowanie i działanie: Środek tamujący krew (z nosa, z macicy - skonsultować z leka­ rzem!); zewnętrznie i wewnętrznie przy scho­ rzeniach skóry; poprawia ukrwienie głowy Siedlisko: Lasy liściaste, zarośla; także w la­ i mięśnia sercowego. U ludzi starszych zabu­ sach mieszanych, bardzo rzadko w szpil­ rzenia ukrwienia głowy są często przyczyną kowych; chętnie na zawierającej wapń, luźnej zaburzeń snu. glebie gliniastej; do 1000 m n.p.m. Często Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Vinspotykany także jako roślina ozdobna w ogro­ cae minoris): 1 LH jako napar. WLH: Minca dach i na cmentarzach. Trwała roślina okry­ minor (świeża roślina); spagyrik. wowa, tworzy gęsty dywan zimozielonych li­ Termin zbioru: Od lutego do czerwca. ści, z wcześnie zakwitającymi kwiatami. Żywokost lekarski (Symphytum officinale)

Szorstkolistne

Wygląd: Roślina wieloletnia, szorstko owłosiona, 30-100 cm wysokości, z głęboko się­ gającym korzeniem palowym. Łodyga u dołu obficie roz­ gałęziona. Liście odziomkowe w wielkich pękach; lanceto­ wate liście łodygowe o długo­ ści do 25 cm są skąpo owło­ sione, górne zbiegające po łodydze aż do następnego liś­ cia. Kwiatostan początkowo spiralnie zwinięty, rozwija się wraz z otwiera­ niem się kwiatów. Korona do 1,5 cm długości, bardzo różnie zabarwiona: przeważnie purpurowofioletowa, ale także biała, żółta, czerwo­ na, fioletowa lub niebieska. Siedlisko: Łąki, rowy, zbocza, przydroża, wy­ sypiska, brzegi potoków, lasy łęgowe; na gle­ bach zasobnych w azot, do 1600 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Pol­ sce pospolity na całym niżu i w niższych poło­ żeniach górskich.

Okres kwitnienia: Od maja do lipca. Uwagi ogólne: Bywa nazywany także kosztywal lub żywy gnat. Jest uprawiany w ogro­ dach. Młode liście można spożywać lub przy­ rządzać z nich herbatkę, a starsze, wielkie liście stosuje się do przetworów mlecznych. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy, cho­ lina, alantoina, substancje śluzowe, konsolidyna, garbniki, inulina i cukier. Zastosowanie i działanie: Ważny środek leczący ropiejące rany, stosowany także przy krwotokach, zapaleniach żył, złamaniach kości i stanach zapalnych. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń i ziele (Radix cum Herba Symphyti): 1-2 LH jako zimną nalewkę wewnętrznie* i zewnętrznie, także okłady z papki. WLH: Symphytum (świe­ ży korzeń i świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do czerwca, od września do października.

216

* Stosowanie wewnętrznie jest obecnie kwes­ tionowane; z powodu szkodliwych alkaloidów ostrzega się przed stałym zażywaniem.

217

Świetlik wyprężony (Euphrasia stricta) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10—20 cm wysokości, z todygą zwykle wyprostowaną lub łukowato podnoszącą się, rozgałęzioną już od nasady na boczne pędy. Liście na­ przeciwległe, nagie, jajowate, z każdej strony z 3-6 spiczas­ tymi zębami, w porze kwitnie­ nia często już zwiędłe lub opadłe. Kwiaty białe lub biaświetiik takowy to-fioletowe z żółtą plamą na trójłatkowej wardze dolnej. Jest półpasożytem, który ssawkami wrasta w korzenie traw i pobiera z nich pokarm. Siedlisko: Ubogie łąki i pastwiska, suche zbo­ cza, wrzosowiska, zakrzewione stoki, brzegi lasów, łąki torfowe, przydroża; chętnie na gle­ bach piaszczystych. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce rozpowszechniony i pospolity. Okres kwitnienia: Od maja do września; W Pol­ sce od lipca do października. Starzec Fuchsa (Senecio fuchsii) Wygląd: Roślina wieloletnia, 60—150 cm wysokości. Liście lancetowate, delikatnie piłkowane, nagie lub prawie na­ gie, średnie i górne-nie roz­ szerzone u nasady, z reguły 5 razy tak długie, jak sze­ rokie. Żółte koszyczki kwia­ towe zebrane w baldachowatą wiechę, każdy z 5-15 kwiatami rurkowatymi i 5 ję' zyczkowatymi. U podobnego starca gajowego (Senecio nemorensis) śre­ dnie i górne liście łodygowe, siedzące szero­ ką nasadą, są przeciętnie 3 razy tak długie, jak szerokie, pod spodem owłosione; koszycz­ ki kwiatowe z 15-20 kwiatami rurkowatymi i 5-8 kwiatami języczkowatymi. Siedlisko: Cieniste, wilgotne górskie lasy mie­ szane, zręby, polanki; do 2000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Głównie Europa Środkowa i północna część Europy Południowej; w Pol­ sce w Sudetach i Karpatach bardzo pospolity,

Trędownikowate Uwagi ogólne: Podobny świetlik łąkowy (Euphrasia rostkoviana) ma delikatniej piłkowane, gruczołowato owłosione liście, wyra­ źnie większe kwiaty i mniej rozchylone pędy boczne. W lecznictwie stosuje się oba gatunki. Substancje zawarte w roślinie: Liczne glikozy­ dy, na przykład aukubina, olejki eteryczne, garbniki i gorycze, żywice. Zastosowanie i działanie: Ważny środek przy chorobach oczu: zapaleniach spojówek i brze­ gów powiek, jęczmieniu, także środek wspo­ magający przy leczeniu zapalenia rogówki (keratitis) i zmętnienia źrenicy. Wskazówka: przy zapaleniach zewnętrznych części oka nie używa się rumianku, który w tych przypadkach dodatkowo podrażnia, choć poza tym jest dob­ rym środkiem leczniczym przy wszystkich sta­ nach zapalnych.

^ ' * f c

••

Mb*

fluf

Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Euphrasiae): 1 ŁH jako zimny wyciąg wewnętrz­ nie, zewnętrznie do przemywania oczu. WLH: Euphrasia (cała świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do października.

/rw

Złożone na niżu rzadki, poza tym: Śląsk, Wyżyna Mało­ polska, Nizina Sandomierska, Wyżyna Lubelska. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy, senecyna, senecionina, jakobina, rutyna, wit. C. Zastosowanie i działanie: Środek tamujący krew, przede wszystkim przy krwawieniach macicznych (zbyt silna menstruacja, krwawie­ nia okresu przekwitania, krwawienia mięśnia­ ka; także przy bolesnej menstruacji lub jej] braku; zawsze należy skonsultować się z gine­ kologiem). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Se-i necionis): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Senecio jacobaea i Senecio aureus (starzec zło­ ty), (preparaty świeżych roślin z kwiatami); spagyrik. Z powodu alkaloidów, nie uważanych już dziś za nieszkodliwe, obecnie ostrzega się przed ich stałym zażywaniem. Termin zbioru: Od lipca do września.

^mt

«ti

J^**S<

• »

Nagietek lekarski [Calendula officinalis) Wygląd: Roślina jed­ noroczna, do 30 a na­ wet 70 cm wysokości, z prosto wzniesioną, filcowata owłosioną łodygą. Liście skrętoległe, delikatnie owłosione, łopatkowate, słabo ząbkowane albo całobrzegie; u podobnego nagietka polnego [Calendula arvensis) są one podłużno-lancetowate. Kwiaty języczkowate, żółtopomarańczowe (u nagietka polnego - jasnożółte), w dużych koszyczkach o średnicy 2-5 cm (u nagietka polnego - naj­ wyżej 2 cm). Owocostany prosto wzniesione (u nagietka polnego - zwieszone), wszystkie owoce oskrzydlone. Siedlisko: U nas prawie wyłącznie w ogrodach jako roślina ozdobna (nagietek ogrodowy), al­ bo w uprawach, niekiedy także zdziczały. Rozmieszczenie: Ojczyzną nagietka jest praw­ dopodobnie obszar śródziemnomorski. Za­ domowiony występuje dzisiaj na znacznych Fiołek trójbarwny (Viola tricolor) Wygląd: Roślina jednoroczna, 10—30 cm wysokości, z rozga­ łęzioną łodygą, podnoszącą się lub prosto wzniesioną. Li­ ście na ogonkach, jajowato-lancetowate lub sercowate, z pierzasto kłapowatymi przylistkami, które zwykle mają karbowany odcinek szczyto­ wy. Kwiaty z reguły trójbarw­ ne (żółte, kremowe, fioletowe) zwykle ponad 1,5 cm dłu­ gości. Różnią się tym od kwiatów bardzo po­ dobnego fiolka polnego [Viola anensis), któ­ rego kwiaty mają tylko 1,0-1,5 cm - dawniej był on uważany za podgatunek fiołka trójbarw­ nego, dziś jednak stanowi osobny gatunek. Siedlisko: Pola, ugory, łąki, wydmy, przydroża, nasypy kolejowe; rośnie do wysokości 2700 m n.p.m.; w Tatrach maksymalnie do wysoko­ ści 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; w Polsce, rozpowszechniony i pospolity. 220

Złożone obszarach Europy Środkowej i Zachodniej, także na Wyspach Brytyjskich. Okres kwitnienia: Od czerwca do września; w Polsce - do października. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, kalendyna, glikozydy, karotenoidy, fitosteryna, żywice, tłuszcze, woski. Zastosowanie i działanie: Ważny środek leczący rany: działa zmiękczająco i zapobiega stwardnieniom blizn, wspomający przy trudno gojących się ranach. Środek stosowany przy schorzeniach żył, a także układu limfatycznego, przy opuchnięciach i zapaleniach tkanek limfatycznych; pomocniczy przy raku; reguluje bolesne miesiączkowanie. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty [Flores, Calendulae): 1 LH jako napar; maść [Unguentum Calendulae): 10-20%. WLH: Calendula (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września.

Fiołkowate Okres kwitnienia: Od maja do października; w Polsce od kwietnia do października. Uwagi ogólne: Nazywany bywa także bratek zwyczajny. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, wiolokwercetyna, saponiny, wiolanina, wiolotysyd, garbniki i substancje śluzowe, wiolorutyna. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczają­ cy krew, między innymi przez działanie odwa­ dniające, szczególnie przy dolegliwościach skóry, egzemach niemowląt, kiedy to karmią­ ca matka powinna pić fiołkową herbatkę. Przy chorobach skóry medycyna naturalna często jest skuteczniejsza, ponieważ traktuje skórę jako organ uczestniczący w ogólnej przemia­ nie materii i stosuje nie tylko maści, ale pro­ ponuje także działania regulujące i oczyszcza­ jące. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele [Herba Violae tricoloris): 1 LH jako zimny wyciąg we­ wnętrznie i zewnętrznie. Spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

r

* *

* \ ,* 221

P

Lipa drobnohstna (Tilia cordata) Wygląd: Drzewo do okoto 30 m wysoko­ ści, Liście sercowate, na brzegu pitkowane, o długości do 6 a naj­ wyżej 8 cm, z wierz­ chu matowociemnozielone, pod spodem niebieskozielone, w kątach nerwów owłosione rudo lub brunatno, poza tym po obu stronach nagie. (U podobnej, nieco rzadszej lipy szerokolistnej, Tilia p/atyphyllos, liście mają długość do 10 lub 12 cm, są krótko owłosione, a pod spodem w kątach nerwów - z białymi pęczkami włosków). Kwiaty pięciokrotne, żółtawobiałe, zebrane po 5—1 i w zwisających podbaldachach. Owoc kruchy, o cienkiej łupi­ nie, niewyraźnie kanciasty, okrągławy. Siedlisko: Dziko rośnie przede wszystkim w mieszanych lasach liściastych, w rejonach o łagodnym klimacie, do 1000 m n.p.m.; w Tat­ rach najwyższe stanowisko 1180 m n.p.m. Często sadzona w alejach. Dąb szypułkowy (Ouercus robur) Wygląd: Drzewo o wysokości ponad 40 m, z mocno spęka­ ną korą i szeroko rozłożonymi, potęż­ nymi konarami. Po­ dłużne, asymetrycz­ ne liście, u nasady sercowate z uszkami, 5-12 cm długości, na bardzo krótkim ogonku. (U podobnego dębu bezszypułkowego - Ouercus sessil/s = Oue­ rcus petraea - liście mają ogonki 1-3 cm długości i są szerokojajowate i symetryczne, poza tym - u nasady klinowate). Kwiaty męs­ kie w luźnych, zwisających kotkach, niepozor­ ne, zielonkawe. Kwiaty żeńskie niepozorne, w 6-dzielnej odkrywie, stoją po 2-5 w pach­ winach liści. Owoc gładki, jajowaty (żołądź), w szyszkowatej miseczce. Siedlisko: Lasy łęgowe i grądy przede wszyst­ kim w dolinach rzek. W Polsce ma bardzo szeroką skalę siedlisk, oprócz wymienionych - także w dąbrowach świetlistych, tzw. kwaś­

Lipowate Rozmieszczenie: Europa Południowa i Środko­ wa, rzadziej w Europie Zachodniej. W Polsce pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec, przecięt­ nie o 2 tygodnie później niż lipa szerokolistna. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z farnesolem; glikozydy flawonowe, kwercytryna, tilrosit, garbniki, saponiny, tokoferol, śluz roślinny. Zastosowanie i działanie: Środek napotny przy przeziębieniach, przez co wzmaga ogólne oczyszczanie przez skórę. Ksiądz Sebastian Kneipp stosował napar także do parówek. Działanie zwiększające odporność zostało udokumentowane przez amerykańskich pedia­ trów: w porównaniu z terapią antybiotykami, dzieci leczone herbatką z kwiatu lipowego zdrowiały 10-krotnie szybciej (!). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores 77liae): 2 LH jako napar; węgiel (Carbo Tiliae): węgiel przy biegunkach. WLH: Tilia europaea (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. Bukowate nych dąbrowach i w borach mieszanych. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Pol­ sce pospolity na całym niżu, w Karpatach i Su­ detach dochodzi do 600-700 m n.p.m. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Substancje zawarte w roślinie: Kora: kwas garbnikowy dębowy i kwas elagowy, kwercyna i kwercetyna, lawulina, pektyna, skrobia; żołę­ dzie: dodatkowo kwas cytrynowy i tłusty olej. Zastosowanie i działanie: Ważny środek ścią­ gający, stosowany zewnętrznie przy egze­ mach, chronicznych wrzodach goleni (ulcus cruris), hemoroidach, upławach, podrażnie­ niach oczu; wewnętrznie przy chronicznych biegunkach i zbyt silnej menstruacji. Przyrządzanie i stosowanie: Kora (Cortex Ou­ ercus): 1 LH jako zimny wyciąg, po czym krótko zagotować (1 LH wewnętrznie, 2 LS - zewnętrznie); 500 g wywaru do kąpieli; 10% jako maść lub woda do ust. WLH: Ouercus e cortice (świeża kora młodych gałęzi) i Ouer­ cus glandibus (owoce z łupiną); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia.

Orzech włoski [Juglans regla) Wygląd: Drzewo do 25 m wy­ sokości, z szarą, później podłużnie spękaną korą i kuli­ stą koroną. Liście pierzaste, z 7-9 odwrotnie jajowatymi lub eliptycznymi całobrzegimi odcinkami, które mogą osią­ gać długość do 15 cm; pod spodem owłosione tylko w ką­ tach nerwów. Kwiaty męskie, ukazujące się wraz z młodymi liśćmi, zebrane w zwisające kotki o długości 5-15 cm; kwiaty żeńskie po 2-3 szczytowo. Owocem jest pestkowiec z zie­ loną, gładką łupiną, 4-5 cm długości. Siedlisko: Lasy liściaste w rejonach o łagod­ nym klimacie. Rozmieszczenie: Ojczyzną orzecha jest Euro­ pa Południowo-Wschodnia i Azja Południo­ wo-Zachodnia. W wielu miejscach Europy Po­ łudniowej, Środkowej i Zachodniej jest sadzo­ ny i zadomowiony. W Niemczech i w Polsce występuje tylko jako roślina uprawna. Orzech Trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa) Wygląd: Roślina wieloletnia, 50-100 cm wysokości, z nie oskrzydloną, ostro czworokanciastą łodygą. Liście na­ przeciwległe, ogonkowe, jajowato-lancetowate, podwój­ nie piłkowane. Kwiaty z brudnobrunatną koroną, dwuwargowe, u nasady zielonkawe, w szczytowych, wiechowatych kwiatostanach. Korzeń bul­ wiasto zgrubiały. Siedlisko: Lasy liściaste, mieszane i szpilko­ we, olsy i łęgi, zarośla, rowy, brzegi, zręby. Rośnie szczególnie chętnie na wilgotnych, luź­ nych glebach gliniastych do 1700 m n.p.m.; w Polsce tylko po regiel dolny. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Czerwiec i lipiec; w Polsce do sierpnia. Uwagi ogólne: Oprócz trędownika bulwias­ tego, występuje również trędownik skrzydlaty;

224

Orzechowate włoski j e s t - szczególnie w pierwszych latach - nie całkiem mrozoodporny i może przemarz­ nąć w mroźne noce. Okres kwitnienia: Od kwietnia do maja. Uwagi ogólne: Pochodzący z Ameryki Północ­ nej orzech czarny bywa także sadzony w la­ sach. Substancje zawarte w roślinie: Garbnik, olejek eteryczny, gorycze, chinon, juglon. Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczają­ cy krew przy chorobach skóry, także zewnę­ trznie; chętnie jest stosowany u dzieci, zarów­ no jako środek wzmacniający, jak też przy opuchnięciu węzłów limfatycznych. Przyrządzanie i stosowanie: Liście [Folia Jug­ landis): 2 LH jako zimny wyciąg wewnętrznie, 2 LS - zewnętrznie; Extractum Juglandis Folii (liście): 0,3 g; maść; Extractum Juglandis Nucis (owoce): do farbowania włosów; olej (Oleum Juglandis): tłusty olej do stosowania zewnętrznego. WLH: Juglans (świeże łupiny owoców i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia. Trędownikowate pozostałych kilka gatunków występuje rzadko. Substancje zawarte w roślinie: Pochodne stereoidu (saponiny); glikozydy flawonowe, skrofularyna, kwas cynamonowy. Zastosowanie i działanie: Środek na skrufuły (chroniczny obrzęk węzłów limfatycznych, szczególnie u dzieci) i przy wypryskach skór­ nych (na przykład egzema twarzy). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele z korzenia­ mi (Radix cum Herba Scrophulariae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Scrophularia nodosa (świeża roślina). Herbatka na schorzenia limfatyczne, którą mo­ żna zamówić u aptekarza: Fol. Juglandis 20,0 (liście orzecha włoskiego) Hb. Scrophulariae 10,0 (ziele trędownika) Flor. Calendulae 10,0 (kwiaty nagietka) Fol. Rosmarini 10,0 (liście rozmarynu) Hb. Urticae 20,0 (ziele pokrzywy) Rad. c. Hb. Taraxaci ad 100,0 (korzeń mniszka z zielem) m. f. spec. 1 LH/filiżankę, 4 filiżanki dziennie. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia.

Płucnica islandzka (Cetraria islandica)* Wygląd: Roślina niekwitnąca, o wysoko­ ści kilku centymet­ rów, poduszkowata, rosnąca powoli. Pie­ cha nieregularnie drzewkowato rozga­ łęziona, sztywna, szarozielona, łuskowata, z brunatnawymi, miseczkowatymi owocnikami. Siedlisko: Otwarte, niezbyt ocienione siedli­ ska, wrzosowiska, torfowiska. Większe skupie­ nia znajdują się w Europie Środkowej przede wszystkim w górach. Rozmieszczenie: W całej Europie miejscami pospolity, na południu jednak tylko w wy­ ższych położeniach, na północy aż po Arktykę. Uwagi ogólne: Porosty są efektem symbiozy glonów z grzybami, przy czym główna masa plechy jest tworzona przez grzyb, w który wra­ stają glony jako pojedyncze komórki albo jako krótkie łańcuchy komórek. Ta wspólnota życio­ Skrzyp polny (Eguisetum anense) Wygląd: Roślina wieloletnia; na wiosnę - z żółtobrunatnymi, członowatymi pędami, nie rozgałęzionymi, z kłosem zarodnikowym; w lecie - z zie­ lonymi, płonymi pędami, które są bruzdkowate i okółkowo rozgałęzione, do 0,5 cm grubości i do 50 cm długości; trój kątno-l ancetowate ząbki pochew mają długość połowy rurki pochwowej. Siedlisko: Pola, (gdzie ta roślina jest uważana za uciążliwy chwast), obrzeża łąk, przydroza i brzegi rowów, stoki, nasypy kolejowe; szcze­ gólnie na glebach wilgotnych i gliniastych. Rozmieszczenie: Cała Europa, W Polsce roz­ powszechniony i wszędzie pospolity. Dojrzałość zarodników: Od marca do kwietnia; W Polsce do maja. Uwagi ogólne: Z powodu dużej zawartości kwasu krzemowego roślina nie jest zjadana przez zwierzynę i bydło. Dawniej czyszczono

226

Porosty wa odznacza się wytwrzaniem specjalnych substancji i wielką odpornością. Substancje zawarte w roślinie: Śluz z 20% licheniny i 80% izolicheniny; kwasy, cetrarynina, kwas useninowy, witaminy A i B, jod, mikroelementy. Zastosowanie i działanie: Środek łagodzący uporczywe kaszle, usuwający śłuz przy chro­ nicznych i trudnych do usunięcia katarach. Dzięki śluzowi i goryczom wykazuje działanie ochronne przy nieżycie żołądka; poza tym po­ budza apetyt. Zewnętrznie jako okłady przy trądziku. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Lichen islandicus): 1-2 LH jako napar. WLH: Cetraria islandica (suszony porost).

Skrzypy nią naczynia cynowe. Wywar ze skrzypu po­ lnego (zielone ziele) stosowany jest w ogro­ dach do spryskiwania roślin przeciwko choro­ bom grzybowym (np. rdza i mączniak). Podobny srzyp błotny (Equisetum palustre) nie powinien być stosowany. Substancje zawarte w roślinie: 5% ekwisetoniny (saponina), ekwisetyna, żywice, tłuszcze, gorycze, około 5% kwasu krzemowego. Zastosowanie i działanie: Najważniejszy suro­ wiec roślinny kwasu krzemowego; przy chroni­ cznych bronchitach i jako środek pomocniczy w leczeniu gruźlicy płuc; łagodnie odwadniają­ cy przy zapaleniach pęcherza; wewnętrznie także jako środek wzmacniający tkankę łączną; zewnętrznie jako środek na rany, ponieważ tamuje krwawienia (dodatek do kąpieli). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Equiseti): 2-3 LH jako zimny wyciąg, który należy natychmiast gotować przez 10 min; zewnętrz­ nie (także na parówki) 3-4 LS. WLH: Equisetum arvense (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

Mak polny [Papaver rhoeas) Wygląd: Roślina jednoroczna, niezbyt przyjemnie pachnąca, z białym sokiem mlecznym; dochodzi do 30, a nawet 80 cm wysokości. Łodyga, liście i szypułki kwiatowe szczeciniasto owłosione - przylegająco albo odstająco (bar­ dzo zmienny pod względem owłosienia). Liście siedzące, głęboko pierzastodzielne, z ząbkowanymi odcinami. Kwiaty pojedyncze, na długich szypułkach, ze szkarłatnoczerwonymi płatkami korony, u na­ sady często z czarną plamą, dochodzące do 4 cm długości; nitki pręcików ciemnołioletowe; tarczowate znamię z 8—12, często 10 promie­ niami znamieniowymi, zachodzącymi na siebie brzegami. Torebka odwrotnie jajowata, u nasady zaokrąglona, około 2 razy tak długa, jak szeroka. Siedlisko: Dawniej głównie na polach, dzisiaj

Fiołek wonny (Viola odorata) Wygląd: Roślina wieloletnia, 5-10 cm wysokości, z korze­ niącymi się rozłoga­ mi. Wszystkie liście na długich ogonkach w przyziemnej roze­ tce, delikatnie owło­ sione, pod spodem często błyszczące; blaszka liściowa sercowato-jajowata lub okrągławonerkowata, na brzegu słabo karbowana; przylistki jajowate, zaostrzone, przeważnie całobrzegie. Kwiaty z koroną ciemnofioletową, rzadko również różową albo białą i z prostą ostrogą tej samej barwy, silnie pachnące - stąd nazwa. Siedlisko: Luźne lasy i brzegi lasów, zarośla, zakrzewienia śródpolne, brzegi potoków, przydroża; chętnie na glebach żyznych; do wyso­ kości 1400 m n.p.m. Rozmieszczenie: Pierwotnie ograniczony do Europy Południowej, dziś można go znaleźć prawie w całej Europie. W Polsce rozpowsze­

228

Makowate raczej na wysypiskach i ugorach oraz przy drogach; chętnie rośnie na żyznych glebach gliniastych. Rozmieszczenie: Rozproszony prawie w całej Europie. W Polsce pospolity na niżu i w niż­ szych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Od maja do lipca; W Polsce - do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloidy (readyna, reagenina), barwnik rearubina, śluz, antocjany (bez alkaloidów opium). Zastosowanie i działanie: Kaszel z chrypką (pharyngitis) - łagodny środek uspokajający, szczególnie dla dzieci. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Rhoeados): 1 LH jako napar; także jako syrop (Sirupus Rhoeados): kilka ŁH dziennie; spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia.

Fiołkowate chniony na niżu i w niższych położeniach gór­ skich, na północy tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od marca do kwietnia; w Po­ lsce - do maja. Substancje zawarte w roślinie: Alkaloid wiolina, saponiny, olejki eteryczne, wiolorutyna, kwasy roślinne, cukier, wiolutosyd (ester me­ tylowy kwasu salicylowego). Zastosowanie i działanie: Rozpuszcza śluz przy kaszlu z silnym wydzielaniem śluzu i chroni błony śluzowe przy suchym kaszlu [Bronchitis sicca). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Rhizoma Violae odoratae): 1 LH jako zimny wyciąg; można stosować także całą roślinę. WLH: Viola odorata (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia.

Prawoślaz lekarski (Althaea officinalis) f f f f l j t ó ^ V Wygląd: Roślina ^^^^B^^^) wieloletnia, 60-150 cm ^sĘBKmjĘS^Ęi wysokości, z łody: ^ v C ^ w ' s^rŹy 9ą 9 ę s t 0 o w t o s i o n 3 ^ ^ ^ j ^ f ^ filcowatymi kosmka^ĘSĘB9 mi. Liście 3-5-klapo^ B p we, górne raczej trój^* kątnojajowate i tylko słabo 3-5-wrębne, na brzegu nieregularnie ka­ rbowane; po obu stronach szarozielone i ak­ samitnie owłosione. Kwiaty białe, czerwonawe lub czerwonofioletowe, 3-5 cm szerokości, w skąpokwiatowych gronach, wyrastających w pachwinach liści, z 5-9 zrośniętymi u nasa­ dy listkami kielicha. Środowisko: Rowy, wilgotne łąki, przede wszy­ stkim na glebach zasolonych (roślina będąca wskaźnikiem zasolenia). Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i Południowo-Wschodnia, na wybrzeżach Europy Wschodniej, na południowych wybrze­ żach Anglii, Irlandii i Szwecji oraz sporadyŚlaz dziki (Malva silvestris)

Ślazowate cznie także w Europie Środkowej. W Polsce rzadko na niżu. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Po­ lsce - do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Śluz (10-20%), olejek eteryczny i tłusty olej, pektyna, fitosteryna, asparagina, lecytyna, garbniki oraz kwas jabłkowy. Zastosowanie i działanie: Dzięki zawartości śluzu jest środkiem łagodzącym przy kaszlu, nadającym się także do płukania gardła; ochrona błony śluzowej przy podrażnieniach żołądka (w działaniu przypomina płucnicę). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix AI­ thaeae): 1-2 LH jako zimny wyciąg; liście i kwiaty (Folia et Flores AIthaeae): 1 LH-1 LS jako wywar (także do płukania gardła). WLH: AIthaeae (świeży korzeń). Aby uzyskać śluz, zalecane jest przygotowanie zimnego wy­ ciągu. Aptekarze przygotowują także syrop z prawoślazu. Termin zbioru: Od marca do kwietnia. Ślazowate

Wygląd: Roślina dwu- Okres kwitnienia: Od maja do września; w Po­ lub wieloletnia, od 20 lsce od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Malwina (gliko­ ^ ^ S s f ł f p K l ^ tz'°120 cm w y s o k o ś c i ' zyd antocjanowy, barwi się z kwasami na jasr*Ł3tF7p^§tf płożącymi się łodynoczerwono, z zasadami - na jasnozielono), ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ ^ g a m i . Liście okrągi$s£!\\\^ *awe' 5-7"wrCt>ne> na garbniki, substancje śluzowe. ^ " ^ J \ brzegu karbowane. Zastosowanie i działanie: Śluz działa osłaniaW Kwiaty, wyrastające jąco przy bronchicie i podrażnieniach żołądpo 2-6 w pachwinach liści, z płatkami korony kowo-jelitowych; zewnętrznie przy wilgotnych gęsto orzęsionymi u nasady, są zabarwione egzemach. na różowo-fioletowo i mają przeważnie 3 cie­ Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores mne prążki. Są one 3-4 razy dłuższe od kieli­ Malvae): 1 LH jako zimny wyciąg. Liście (Folia cha. Szypułki owoców nie są odgięte w tył, jak Malvae): 1 LS jako zimny wyciąg do użytku u ślazu zaniedbanego (Malva neglecta), tylko zewnętrznego. WLH: Malva sylvestris (świeża, prosto wzniesione lub odstające; rozłupki kwitnąca roślina); spagyrik. o ostrym brzegu są zwykle owłosione. Termin zbioru: Od maja do września. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, mury, za­ krzewienia, płoty, ugory; chętnie na glebach zasobnych w azot; do 1800 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, na pół­ nocy do południowej Skandynawii. W Polsce pospolity na całym niżu i w niższych położe­ niach górskich. j^KfbdrjSSa jSSJl^TO

230

231

^ Biedrzeniec anyż (Pimpinella anisum) Wygląd: Roślina jed­ noroczna, delikatnie ' owłosiona, od 30 do ponad 50 cm wysoko­ ści. Korzeń wrzecio­ nowaty. Łodyga obła, żłobkowana, w gór­ nej części rozgałę­ ziona. Dolne liście na długich ogonkach, nie podzielone, okrągławosercowate, na brzegu ząbkowane; liście łodygowe 1-3-krotnie pierzastosieczne, ku górze coraz delikatniej podzielone. Kwiaty żółtawobiałe, w baldachach o 7-15 promieniach, przeważnie bez pokrywy lub tylko z jednym listkiem. Miękko owłosiony owoc, pachnący anyżkiem, jest gruszkowaty, szarozielony i ma 5 mm długości. Siedlisko: U nas tylko w uprawie ogrodowej. Rozmieszczenie: Ojczyzną anyżu jest wschod­ nia część obszaru śródziemnomorskiego. Dzi­ ko rośnie on w Egipcie, Syrii, Grecji i na Cyprze. W innych częściach Europy Południo­

Kasztan jadalny (Castanea sativa) Wygląd: Drzewo do 20 m wy­ sokości, z masywnym pniem o korze podłużnie spękanej, oliwkowobrunatnej. Liście podłużno-łancetowate, skórzaste, do 18 cm długości, na brzegu ciernisto piłkowane, w wyraźnymi nerwami. Żółta­ we kwiaty w wyprostowanych kotkach o długości 12-20 cm, męskie bardzo liczne, żeńskie tylko po 2-3 u nasady kotki, ze wspólną łuskowatą miseczką owocową, która w stanie dojrzałym jest pokryta gęstymi kolcami i pęka tworząc 2-4 klapy. Orzechy gładkie, półkuliste, lśniącobrunatne. Siedlisko: Lasy liściaste (także w górach), w ciepłych miejscach, na glebach kwaśnych, ubogich w wapń. Rozmieszczenie: Europa Południowa. Zado­ mowiony w pozostałej części Europy oprócz skrajnej północy. W południowo-zachodnich Niemczech występuje jako drzewo leśne;

232

Baldaszkowate wej jest uprawiany i niekiedy dziczeje. W Nie­ mczech uprawiany, rzadziej zdziczały, ale tyl­ ko w okolicach o bardzo łagodnym klimacie, na przykład w obszarach uprawy winorośli. W Polsce hodowany w ogrodach i czasem przejściowo dziczejący. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z anetolem, tłuste oleje, kumaryna, kwasy, cholina. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy przy wzdęciach; rozpuszczający śluz przy ka­ szlu; zwiększa laktację; ogólnie poprawia smak mieszanek ziołowych. Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Anisi): 1/2 LH jako zimny wyciąg, krótko zago­ tować; olejek eteryczny (Oleum Anisi aethericum): 2-3 kr. WLH: Anisum (dojrzałe owoce); spagyrik. Działanie podobne do kopru włoskiego. Termin zbioru: Od lipca do września.

Bukowate w Polsce hodowany w parkach; we wschodniej części kraju często wymarza. Okres kwitnienia: Czerwiec; w Polsce od czer­ wca do sierpnia. Uwagi ogólne: Kasztan jadalny bywa nazywa­ ny przez botaników również Castanea vesca albo Castanea vulgaris. Podobno po raz pier­ wszy napisał o nim Grek Nikandros, który żył w II wieku p.n.e. Wspomina on tessalskie mia­ sto Kastaneia, od którego, jak mniema Nikand­ ros, kasztan został nazwany. Bardziej prawdo­ podobne jest jednak, że to miasto zostało na­ zwane od kasztana, ponieważ drzewa te rosły tam bardzo licznie. Substancje zawarte w roślinie: Saponiny, gar­ bniki elagenowe, pektyna. Zastosowanie i działanie: Lekko rozkurczający i wykrztuśny, stosowany zwłaszcza u dzieci (drażniący kaszel). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Castaneae): 2 LH jako zimny wyciąg; ekstrakt: 20 kr. WLH: Castanea vesca (świeże liście). Termin zbioru: Od maja do czerwca.

233

Mydlnica lekarska (Saponaria officinalis) 'Wygląd: Roślina wieloletnia, przeważnie nie rozgałęziona, z kłączem o grubości palca. Łodyga o wysokości 30-70 cm, prosto wzniesiona, pokry­ ta delikatnym puchem, two­ rząca roziogi. Liście na­ przeciwległe, podłużnie lan. cetowate do eliptycznych, i trójnerwowe, ostro zakoń­ czone, na brzegu szorstkie, 5-10 cm długości. Kwiaty wie­ lkie, w gęstych, szczytowych pęczkach; płatki korony białe lub bladoróżowe, słabo wycięte na brzegu, z 2 ząbkami w gardzieli. Kwiaty słabo pachnące.

Gożdzikowate Okres kwitnienia: Od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Około 5% saporubiny (saponina), środek hamujący rozwój grzybów, tłuszcz. Zastosowanie i działanie: Środek wykrztuśny przy kaszlu, odwadniający i napotny przy cho­ robach skóry. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Saponaria): 1 ŁH jako zimny wyciąg albo wy­ war. WLH: Saponaria (suszony korzeń); spagyrik. Mydlnica jest dobrym przykładem oczysz­ czającego błony śluzowe działania saponin. Patrz str. 166. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

Siedlisko: Przydroża, wysypiska, zakrzewienia, rumowiska, zarośla, piaszczyste brzegi albo żwirowe łachy w dolinach rzek, lasy łęgowe. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa; brak jej w Alpach. W Polsce rozpowszechniona na ca­ łym niżu. Szanta zwyczajna (Marrubium vulgare) Wygląd: Roślina wiel­ oletnia, 30-60 lub na­ wet 80 cm wysokości, ćnMj&k z czworokanciastą, HE białowełnisto owło­ sioną łodygą. Liście v V \ ^ - okrągławe do jajowato-eliptycznych, początkowo gęsto białowełniste, później łysie­ jące; dolne - do 35 mm długości, na długich ogonkach; ku górze coraz mniejsze, a ogonki coraz krótsze. Kwiaty białe w gęstych nibyokółkach, umieszczone w kątach liści; dziesięć zagiętych w tył, hakowatych ząbków kielicha, na szczycie nagich. Cała roślina ma zapach podobny do tymianku. Siedlisko: Suche zbocza i pastwiska, przydro­ ża, ubogie łąki, nieużytki, wysypiska, zakrze­ wienia. Rozmieszczenie: Głównie Europa Południowa i Środkowa, zadomowiona także w części Eu­ ropy Północnej. Na północy Niemiec brak, po­ za tym bardzo rzadka i zagrożona wygi­

W

234

1

Wargow nięciem. W Polsce roślina ruderalna nierzad­ ka na niżu i w niższych położeniach górskich. Okres kwitnienia: Ód czerwca do sierpnia; w Polsce - do września. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydowa gorycz marubina, olejki eteryczne, śluz, żywi­ ce, woski, garbniki. Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszcza­ jący śluz przy katarach; wspomagający przy astmie; żółciopędny - stosowany przy choro­ bach wątroby; wzmaga apetyt; lekko pobudza miesiączkowanie. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Marrubii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Mar­ rubium vulgare (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września.

Poziewnik piaskowy (Galeopsis segetum)

Wargowe

Wygląd: Rodzina je­ dnoroczna, owłosio­ na, z wyraźnie czworokanciastą ło­ dygą, u nasady częs­ to czerwonawo nabiegłą, od 10 do ponad 30 cm wysoko­ ści. Liście ogonkowe, jajowate do owalnolancetowatych, brzegiem tępo ząbkowane, górne - gruczołowato, puszyście owłosione. Kwiaty zebrane po 4-8 w nibyokółkach, z żółtawobiałą koroną o długości 2-3 cm; warga dolna opatrzona 2 pustymi, ząbkowatymi wyrostkami i czerwono-fioletowym rysunkiem. Siedlisko: Żwirowiska, rumowiska, kamie­ niołomy, przydroza, zarośla, pola, miejsca piaszczyste.

wszechniony, miejscami nawet pospolity. W Polsce gatunek nie notowany. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: 5-10% soli mi­ neralnych z rozpuszczalnym kwasem krzemo­ wym; fitosteryna, tłuszcz, garbnik, pektyna, sa­ ponina. Zastosowanie i działanie: Surowiec roślinny dostarczający kwasu krzemowego do leczenia chronicznych schorzeń dróg oddechowych; przy chorobach śledziony oraz anemii (ma podobny skład mineralny jak krew). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ga­ leopsis): 2 LH jako zimny wyciąg albo wywar. WLH: Galeopsis (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. Ternim zbioru: Od lipca do sierpnia.

Rozmieszczenie: Głównie zachodnia część Europy Środkowej i Europa Zachodnia, zado­ mowiony na Wyspach Brytyjskich. W Nie­ mczech, prócz południowego wschodu, rozpo­ Ożanka nierównoząbkowa (Teucrium scorodonia) Wygląd: Roślina wieloletnia, 30-70 cm wysokości, z rozło­ gami glebowymi, nieprzyje­ mnie pachnąca. Liście na ogonkach, pomarszczone i po obu stronach krótko i miękko, wełnisto owłosione, podobne do liści szałwii, jajowate, z sercowatą nasadą, na brze­ gu karbowane, 3-7 cm długo­ ści. Zielonkawożółte kwiaty zebrane w jednostronne nibyokółki; kielich hełmiasty, dwuwargowy, z szeroko okrągławą, pojedynczą wargą górną i czterodzielną wargą dolną. Siedlisko: Lasy (dąb, sosna), przydroza, polanki, zagajniki, wrzosowiska; unika wapnia. Rozmieszczenie: Głównie w Europie Środ­ kowej i Zachodniej, na północy po południową Skandynawię, na południu - Jugosławię, pół­ nocne Włochy i południową Francję. W Polsce rzadko, dziko tylko na Pomorzu Zachodnim i Dolnym Śląsku, dalej na wschód bardzo rza­

236

Wargowe

dka - znanych jest zaledwie kilka stanowisk - zapewne zdziczała. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny, skorodyna i marubina (gorycze), kwasy ursolowy i rozmarynowy, flawony kempferolowe, cholina i saponina. Zastosowanie i działanie: Środek wzmacniają­ cy i wspomagający przy gruźlicy (szczególnie jąder i kości), wykrztuśny przy chronicznym zapaleniu oskrzeli (szczególnie przy choro­ bach wieku podeszłego); stosowany także przy chronicznym katarze. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Teucrii scorodoniae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Teucrium scorodonia (świeże kwitnące ziele); podobnie ożanka czosnkowa (Teucrium scordium): ziele (Herba Scordii): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Scordium (świeże kwit­ nące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do września.

Macierzanka piaskowa (Thymusserpyllum) Wygląd: Wielopostaciowy gatunek zbio­ rowy. Roślina wielo­ letnia, od 5 do 30 cm wysokości, z płożą­ cymi się lub podno­ szącymi, często ko­ rzeniącymi się łody­ gami, u nasady zazwyczaj nieco zdrewniała. Liście krzyżowo naprzeciwległe, płaskie, odwrotnie jajowate do równowąskoeliptycznych, w przeciwieństwie do uprawnego ty­ mianku właściwego (Thymus vulgaris) nie są od dołu białofilcowate. Kwiaty różowoczerwone do czerwonofioletowych, zebrane na koń­ cach łodyg i w pachwinach liści w kuliste główki lub krótkie kłosy. Cała roślina, a szcze­ gólnie kwiaty i roztarte liście, wydzielają silny, przyjemny korzenny zapach. Siedlisko: Przydroża, zbocza, murawy kserotermiczne, murawy stepowe, pastwiska, wy­ gony, rzadkie lasy; chętnie na glebach piasz­ czystych; do 2500 m n.p.m.

Wargowe Rozmieszczenie: Cała Europa. W Niemczech rozpowszechniona, częściowo nawet pospolita (mimo to umieszczona jest tam na czerwonej liście gatunków zagrożonych). W Polsce bar­ dzo pospolita na całym niżu. Okres kwitnienia: Od maja do października; w Polsce od czerwca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z p-cymolem, tymolem, pinenem, karwakrolem; garbniki, flawony. Zastosowanie i działanie: Środek łagodnie wykrztuśny przy kaszlu oraz wzmacniający żołą­ dek; zewnętrznie do kąpieli sprzyjających lep­ szemu ukrwieniu i ogólnie wzmacniających (szczególnie dla przeziębionych lub osła­ bionych dzieci). Tymianek właściwy (patrz str. 262) działa bardzo podobnie, ale silniej. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Serpylli): 1/2-1 ŁH jako napar. WLH: Thymus ser­ pyllum (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września.

Dziewanna wielkokwiatowa (Yerbascum thapsiforme = V. densiflorum) Wygląd: Roślina dwuletnia, od 30 do 200 cm wysokości, z mocną łodygą wełniście owłosioną. Li­ ście żółtozielone, jajowato-podłużne, na brzegu drobno kar­ bowane, zbiegające aż do kolejnego niższego liścia, z obu stron wełnisto owłosione. Pach­ nące kwiaty o średnicy 3,5-5,5 cm (stąd na­ zwa), w pęczkach po 2-5, tworzą długie, gruczołowato owłosione grono. Siedlisko: Wysypiska, przydroża, żwirownie, nasypy kolejowe, brzegi lasów, zręby; chętnie na miejscach słonecznych i ciepłych, na gle­ bie kamienistej, zawierającej azot; do wysoko­ ści 1000 m n.p.m. Rozmieszczenie: Europa Środkowa i Południo­ wa. W Polsce rozpowszechniona na niżu, rza­ dka na pogórzu. Okres kwitnienia: Od lipca do września; w Po­ lsce-do sierpnia.

238

Trędownikowate

Substancje zawarte w roślinie: Ksantofile, he­ sperydyna, śladowe ilości olejków eterycz­ nych, saponiny, gorycze, cukrzan, substancje śluzowe, żółte barwniki glikozydowe (np. krocetyna). Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszcza­ jący śluz i wykrztuśny przy katarach górnych dróg oddechowych (szczególnie w związku z bólami newralgicznymi) oraz przy kaszlach z chrypką (nieżyty krtani). Dziewanna łączy osłaniające i ochronne działanie swoich sub­ stancji śluzowych z oczyszczającym i wykrztuśnym działaniem saponin. Szczególnie skute­ czna przy chronicznych katarach. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Verbasci): 1-3 LH jako zimny wyciąg. WLH: Verbascum (świeże ziele). Termin zbioru: Od czerwca do sierpnia.

Oman wielki (Inula helenium) Wygląd: Okazała roślina wieloletnia z bulwiasto zgrubiałym kłączem, od 60 do 200 cm wysokości. Łodyga sztywno wzniesiona, bruzd- kowana, wełnisto owłosiona, ; tylko w górnej części rozgałę­ ziona. Liście jajowato-sercowate, delikatnie karbowano-ząbkowane, pod spodem szarofilcowate, dolne - na długich ogonkach, górne - obejmujące łodygę. Koszyczki kwiatowe o średnicy 6-7 cm, stoją pojedynczo albo są zebrane w luźną baldachokształtną wiechę, z licznymi, wąskimi, żółtymi kwiatami języczkowatymi; wewnętrzne, łopatkowate liście okrywy na szczycie rozszerzone. Owoc z 4 wy­ raźnymi żebrami. Wielkie kwiaty wabią pszczoły i bardzo liczne gatunki motyli. Siedlisko: Łąki, lasy, zakrzewienia, zarośla nadbrzeżne, przypłocia; chętnie na glebach wilgotnych.

Złożone Rozmieszczenie: Jego ojczyzną jest obszar śródziemnomorski. Poza Europą Południową obecnie zadomowiony także w Europie Środ­ kowej i Zachodniej. W Polsce na niżu i w niż­ szych położeniach górskich, tylko zdziczały. Okres kwitnienia: Od lipca (w Polsce - od sierpnia) do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, 20-40% inuliny (patrz nazwa łacińska), haliantenina, żywice, pektyny, fitomelany, po­ chodne sitosteryny. Zastosowanie i działanie: Środek uśmierzają­ cy kaszel i wykrztuśny, pomocniczy przy ast­ mie, chronicznym podrażnieniu żołądka i jelit, do leczenia zaburzeń menstruacji (bolesne miesiączki lub brak miesiączkowania); środek pomocniczy przy cukrzycy. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Helenii): 1 LH jako zimny wyciąg; ekstrakt: 10 kr. WLH: Inula helenium (świeży korzeń): spagyrik. Termin zbioru: Od marca do maja, od wrześ­ nia do października.

h*Ę

|

C~*r

ik*M lik

Kokornak powojnikowy (Aristolochia clematitis) Wygląd: Roślina wieloletnia, o wyso­ kości 30-70 cm, z prosto wzniesioną, nie rozgałęzioną ło­ dygą, często zgiętą to w jedną, to w drugą stronę, ale nie wijącą się. Liście okrągławe, u nasady głęboko sercowate, długoogonkowe, od 6 do 12 cm długo­ ści. Kwiaty siarkowożółte, nieregularnie lejko­ wate, z rurką kwiatową u góry rozszerzoną w jajowaty języczek u dołu wybrzuszoną; w czasie kwitnienia, zebrane po 2-8 w pach­ winach liści w wiązki stoją do góry, później zwisają. Owoc gruszkowaty, zwisający. Rośli­ na o nieprzyjemnym zapachu. Siedlisko: Winnice, brzegi dróg i ulic, zarośla, przypłocia, wilgotne lasy, lasy łęgowe; tylko w ciepłych rejonach. Rozmieszczenie: Ojczyzną jest Europa Połu­ dniowa, obecnie w wielu miejscach Europy Śro­ dkowej zdziczał lub zadomowił się; dość rzadki.

240

Kokornakowate

Okres kwitnienia: Od maja do czerwca, często także później. Substancje zawarte w roślinie: Kwas aristolochiowy, olejki eteryczne, żywica, garbniki i go­ rycze. Zastosowanie i działanie: Ważny środek regu­ lujący przy zbyt słabej menstruacji i ogólnych zaburzeniach miesiączkowania; stosowany wwnętrznie i zewnętrznie przy zapaleniach żył, trudno gojących się ranach, ropniach, przetokach; ogólnie wzmacniający odporność (przez wzmożenie fagocytozy, czyli działalno­ ści leukocytów). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Aristolochiae): 1 LH jako napar, do stosowania zewnętrznego bierze się 1 LS; także korzenie (Radix Aristolochiae): krótko zagotować. Roś­ lina niedawno (1981) została usunięta z aptek. Termin zbioru: Od maja do września.

XIII 1 Hormony

^ •

"mm

"

'V

Li fi^M

Ziota lecznicze t :• ł™

241

•

Werbena pospolita (Verbena officinalis) M ^\ A Wygląd: Roślina jed}|t, ^1 4 a noroczna, od 30 do 80 TTJL. r > j f l W cm wysokości, z czwo^^^^wF rokanciastą łodygą *-Ćś\^ w ' Praw'e bezlistnymi J3=||"5=|lJ' gałęziami; dołem ~~~ź%fiw drewniejąca. Liście ** UJ naprzeciwległe, lan­ cetowate, grubo karbowane lub pierzastodzieIne, środkowe - trójdzielne z dużą łatką koń­ cową, na brzegach i na nerwach szorstko owłosione. Małe, jasnofioletowe kwiaty ze sła­ bo dwuwargową koroną, mają do 5 mm szero­ kości i są zebrane w rózgowate, gęsto ogruczolone kłosy, które w porze owocowania osiągają 10-25 cm długości. Cztery czerwonobrunatne rozłupki. Siedlisko: Przydroża, wysypiska, brzegi, past­ wiska, chętnie na glebach zawierających azot, również na ubogich murawach krzemiano­ wych; do wysokości 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa, za­ domowiona w Skandynawii. Występuje wpraw-

Werbenowate dzie w całych Niemczech, ale tylko w rozpro­ szeniu lub rzadko. W Polsce rozproszona na całym niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od lipca do sierpnia; W Po­ lsce od czerwca do września. Uwagi ogólne: Niegdyś przypisywano werbenie moce czarodziejskie. Roślina miała chronić przed zranieniem żelazną bronią; dlatego wojo­ wnicy nosili ją pod pancerzami w czasie bitwy. Substancje zawarte w roślinie: Gorycz, garb­ nik powodujący zielenienie żelaza, werbenalina, inwertyna, emulsyna, śluz. Zastosowanie i działanie: Środek wzmagający menstruację przy zbyt słabym krwawieniu, zwiększający laktację, ogólnie wzmacniający w stanach osłabienia, podczas rekonwales­ cencji przy anemii; wspomagający przy choro­ bach skóry oraz padaczce. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Verbenae): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Verbena officinalis (świeżo kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca.

Rozmaryn lekarski [Rosmarinus officinalis)

Wargowe

^^e*Wygląd: Gęsty i obfiQm - cie rozgałęziony j j | | | | g ^ krzew, wiecznie zielon S M y. 30-150 cm (w$$§'m wysokości, o silnym J ^ w s * zapachu. Liście sie^^^ dzące, równowąskie, ^ % j . z podwiniętymi brze­ gami, z wierzchu lśniące, intensywnie zielone, pod spodem biało kutnerowato owłosione; 1,0-3,5 cm długości. Kwiaty bladoniebieskie do jasnofioletowych, z dwuwargową koroną; pręciki i szyjka długie, wystające; korona dłuż­ sza niż kielich. Gatunek zmienny. Siedlisko: Spotykany głównie z zaroślach typu makii, poza tym na innych suchych, kamienis­ tych i zakrzewionych miejscach, przede wszy­ stkim w pobliżu wybrzeża, na skałach i su­ chych zboczach. Rozmieszczenie: Obszar śródziemnomorski; zadomowiony w północnych obszarach Eu­ ropy Południowej. Ponieważ rozmaryn nie jest zimoodporny, próby zadomowienia i uprawy

w Europie Środkowej zawiodły, z wyjątkiem korzystnych stanowisk w Austrii i Szwajcarii. W Polsce tylko jako roślina doniczkowa. Okres kwitnienia: Przez cały rok. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne z około 25% cyneolu, 15% borneolu, 8% kamfory i innych estrów borneolowych, terpe­ nów i terpenolów, 8% garbników, flawony, saponiny, kwasy, sitosteryna, betulina. Zastosowanie i działanie: Środek rozgrze­ wający; wewnętrznie i zewnętrznie jako śro­ dek regulujący system nerwowy; przy za­ burzeniach krążenia (chronicznie zimne ręce i nogi), także u osób starszych; zbyt słaba i bolesna menstruacja (także w formie nasiadówek). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Rosmarini): 1 LH jako napar; olejek eteryczny (Oleum Rosmarini aethericum): 3 kr wewnę­ trznie, 30-50 kr do kąpieli. 10% - do wciera­ nia. WLH: Rosmarinus officinalis (suszone liś­ cie); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

f

XIII Hormony

Zioła lecznicze

a*

\ & •. *****

s

0f0>\

ji

;v*w;

:T

Y\

- •**SdFi

Wir"

T.i»r«?

.

242

*•

11

^

Lebiodka pospolita (Origanum vulgare) Wygląd: Roślina wieloletnia, od 20 do 60 cm wysokości, o przykrym zapachu. Łodyga prosto wzniesiona, prawie ob­ ła, owłosiona. Krótkoogonkowe, jajowate liście, krzy­ żowo naprzeciwległe, są całobrzegie lub słabo ząb­ kowane, gruczołowato punk­ towane. Kwiaty purpurowoczerwone lub różowo zaba­ rwione, rzadko białe, zebrane w wiechy lub podbaldachy umieszczone szczy­ towo lub bocznie na długich szypułach. Wyróż­ nia się dwa podgatunki, z których uprawna le­ biodka zimowa (Origanum prismaticum) odzna­ cza się kwiatostanem o zarysie długopiramidalnym, który u podgatunku dziko rosnącego jest mniej lub bardziej kulisty i gęstokwiatowy. Siedlisko: Dziko rośnie na słonecznych okrajkach lasów i w zaroślach, w luźnych lasach sosnowych i dębowych, na suchych murawach i zboczach.

f

Konitrut błotny (Gratiola officinalis) t Wygląd: Roślina wieloletnia, I l A naga od 15 do 40 cm wysokośc vm /i '' '"iśc'e ^ r z V z 0 W 0 n a P r z e c i" | / i wległe, siedzące, lancetowato N H f zaostrzone, na brzegu krótko yk \wF A ale ostro piłkowane, trój- lub \t\\\ M Pi? c i° n e r w o w e ' Kwiaty pojeW m l (tli dyncze, na długich szypułI H ni ' a c ' 1 ' z białawą koroną, czer\mll wonawo żyłkowaną lub z czeWMff rwonawym brzeżkiem, rurka itr korony żółtawa; 1 cm dłu­ gości. Kwiaty w pachwinach liści; działki kieli­ cha równowąskie. Siedlisko: Wilgotne łąki, rowy, szuwary wód stojących lub bardzo wolno płynących, bagna, drobne zbiorniki wodne; chętnie na glebach mułowych; przeważnie na niżu. Rozmieszczenie: Na znacznych obszarach Eu­ ropy, oprócz Europy Północnej i Wysp Brytyjs­ kich. W Niemczech stał się bardzo rzadki i wy­ stępuje tylko na niewielu stanowiskach. W dal­ szym ciągu zanika i jest zagrożony wyginięO/l/l

Wargowe Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. W Polsce pospolita na całym obszarze po piętro kosówki. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne (0,1-0,4%) z węglowodorami monoterpentynowymi, tymol, garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek rozkurczowy przy zaburzeniach menstruacji i nadpobudli­ wości, jak nimfomania (chorobliwie wzmożony popęd płciowy u kobiety) i onanizm (masturba­ cja, samogwałt); środek ogólnie wzmacnia­ jący, szczególnie wzmacniający żołądek i przeciwdziałający wzdęciom. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Origani): 1 LH jako napar. WLH: Origanum vulgare (świeże, kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września.

Trędownikowate ciem. W Polsce rozproszony na niżu i pogórzu. Okres kwitnienia: Od czerwca do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy: gracjotoksyna, gracjolina; olejki eteryczne, gory­ cze, garbniki, żywice i saponiny. Zastosowanie i działanie: Środek pobudzający menstruację przy słabym miesiączkowaniu lub jego braku (skonsultować z lekarzem!); dzięki działaniu oczyszczającemu możliwe jest także stosowanie przy zadawnionych wy­ sypkach skórnych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Gratiolae): 1 raz na końcu noża lub 1/2 LH jako napar; przy przekroczeniu tej dawki możliwe są wymioty. WLH: Gratiola (świeże ziele); spa­ gyrik. Konitrut jest uważany za jeden z naj­ skuteczniejszych środków regulujących mie­ siączkowanie; ważne jest jednak właściwe da­ wkowanie. Termin zbioru: Od maja do lipca.

245

Karbieniec pospolity {Lycopus europaeus) ^v^y^[l <=^fh&<^<^ ^\fU§>

Wargowe

Wygląd: Roślina wieloletnia od 20 do 100 cm wysokości, z długi-

Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd lykopina, olejek eteryczny, garbniki, kwas galuso­ wy. V ) M ^ 1 E 5 m i podziemnymi roz- Zastosowanie i działanie: Działa skutecznie Vj\\A%^.a togami. Łodyga z licz- na tarczycę; obieg jodu i wydzielanie tyrok^ \ \ X J nymi gałęziami, rza- syny (hormon tarczycy) zostają w naturalny ^ M dziej - nie rozgatęzio- sposób obniżone przy (stwierdzonej!) nad­ N na. Liście szeroko- czynności tarczycy i wynikających z tego scho­ lancetowate do eliptycznych u nasady pierzas- rzeniach, jak palpitacje serca, pocenie się toklapowane, do 4 cm szerokości i do 10 cm i ogólny niepokój. długości, na brzegu piłkowane lub głęboko Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina, liś­ ząbkowane. Kwiaty w nibyokółkach zebrane cie działają skuteczniej niż korzeń (Herba Lyw pachwinach górnych liści; korona kwiatowa copi europaei): 1 ŁH jako napar. Skuteczne biała; ząbki kielicha dłuższe, niż rurka kieli­ jest tylko świeże ziele! WLH: Lycopus euro­ cha. paeus (świeże kwitnące ziele); tak samo sto­ Siedlisko: Brzegi, rowy, potoki, stawy, olsy, suje się karbieniec wirginijski. WLH: Lycopus turzycowiska, szuwary i inne miejsca zabag- yirginicus (świeża kwitnąca roślina); spagyrik. nione lub błotniste; chętnie na glebach okre­ Środek roślinny przy nadczynności tarczycy: Mutellon / dr Klein. sowo zalewanych; do 1100 m n.p.m. Rozmieszczenie: Prawie cała Europa. Termin zbioru: Od lipca do września. W Polsce pospolity na całym obszarze. Okres kwitnienia: Od lipca do września. Morszczyn pęcherzykowaty (Fucus vesiculosus) Wygląd: Niekwitnący, oliwkowozielony, skórzasty wodo­ rost morski. Przyczepiająca się za pomocą tarczki przyczepnej, płaska (z zazna­ czonym podłużnym żebrem środkowym), widlasto rozga­ łęziona, krzaczasta plecha; szerokość kilka centymetrów, długość do 1 metra. Obok że­ bra środkowego umieszczone są parami w dość regular­ nych odstępach pęcherzyki wypełnione powie­ trzem, mniej więcej kształtu fasoli, które umo­ żliwiają glonowi unoszenie się w wodzie. Na końcu rozgałęzień umieszczone są maczugowate, pęcherzykowato znaczone zgrubienia, zawierające mikroskopijnej wielkości organy rozrodcze glonu. Siedlisko: Na skałach w strefie przypływu i od­ pływu, często zostaje oderwany i wyrzucony na brzeg. Rozmieszczenie: Rozpowszechniony w Morzu

f 246

Brunatnice

Północnym i Bałtyku, (w całej północnej części Atlantyku); brak go w Morzu Śródziemnym. Uwagi ogólne: Roślina bardzo bogata w jod. Substancje zawarte w roślinie: Jodki, bromki i inne sole; jod występuje tu w połączeniach organicznych i jest o wiele lepiej przyswajalny niż w związkach nieorganicznych (zawartość waha się: w Morzu Północnym 0,1 %, w Bał­ tyku 0,04 %); poza tym kwas alginowy, fukoidan, fukosteryna, laminaran, karotenoidy. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy występowaniu wola i otyłości, przy niedoczyn­ ności tarczycy (ważne jest właściwe rozpozna­ nie choroby!); środek wspomagający przy arteriosklerozie (zwapnieniu naczyń krwionoś­ nych); również przy obrzęku śluzakowatym (choroba będąca następstwem niedoczynno­ ści tarczycy). Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Fu­ cus vesiculosus): 1 LH krótko zagotować. WLH: Fucus vesiculosus (suszony wodorost pęcherzykowaty); spagyrik.

tey.

247

DODATEK - INNE ROŚLINY LECZNICZE Wskazania dotyczące roślin jagodowych i dzikich warzyw W rozdziałach „Jagody" i „Dzikie warzywa" omówiono gatunki, które na­ leży również uznać za rośliny lecznicze. Aby uniknąć dublowania ilustracji nie przytoczono tych gatunków powtórnie w części poświęconej roślinom leczni­ czym. Dane na temat zawartości i dzia­ łania tych roślin podajemy poniżej bez

opisu botanicznego i bez fotografii - można je znaleźć na odpowiednich stronach. Podział na grupy według dzia­ łania jest taki sam jak w części obej­ mującej gatunki roślin leczniczych z do­ daniem działów: Va Trzustka (Pankreas) i XIV Odporność.

III Rośliny wzmacniające i uspokajające żołądek Czosnek niedźwiedzi (Allium ursinum] Patrz str. 64 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny ze związkami siarki, glikozyd (allicyna) i obficie witamina C. Zastosowanie i działanie: Bardzo podobne do czosnku: przeczyszcza jelita w fermentacyj­ nych biegunkach, skuteczny przy podraż­ nieniach jelit, przy robaczycy i w chorobach spowodowanych niedostatkiem witaminy C. Przyrządzanie i stosowanie: Świeże liście czo­ snku niedźwiedziego jako uzupełnienie sałatek, świeży sok z maślanką, kilka LH - LS dziennie. WLH: Allium ursinum, spagyrik. Cebula kuchen­ na (Allium cepa) w małych dawkach pobudza perystaltykę jelit (ruch własny jelit), ale hamuje ją przy spożywaniu większej ilości.

Bylica piołun (Artemisia absinthium) Patrz str. 136 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny z tujonem, absyntol, azulen; absyntyna (mieszanka goryczy), flawony, lakton, żywice, kwasy garbnikowe i witamina C. Zastosowanie i działanie: Przy niedokwasocie żo­ łądka, braku apetytu, środek działający na prze­ wody żółciowe, na przykład przy schorzeniach po operacjach woreczka żółciowego, wzdęciach i kurczach spowodowanych wzdęciem. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Herba Absinthii): 1/2 do 1 LH jako napar, przed 94R

posiłkami 1 filiżanka; Oleum Absinthii aethericum: 5 kr przed posiłkami. WLH: Absinthium (świeże kwiaty i liście); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do sierpnia. IV Rośliny działające przy wzdęciach, rozkur­ czowe i przeczyszczające

Przyrządzanie i stosowanie: Ostrożnie ze świeżymi jagodami! Już 20 sztuk może wywo­ łać biegunkę z wymiotami. Jagody, względnie owoce (Fructus Rhamni catharticae rec): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko zago­ tować; syrop (Sirupus Rhamni catharticae): 1 LH dla dzieci, dorośli - 2 LS. WLH: Rhamnus cathartica (świeże jagody); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia do października.

razie stan jelit pogarsza się zamiast poprawić. Przyrządzanie i stosowanie: Kora przechowy­ wana przez rok (Cortex Frangulae): 1-2 LH jako zimny wyciąg, po czym krótko zagotować; wyciąg (Ekstract Frangulae): w południe i wie­ czorem po 20 kr. WLH: Frangula (świeża kora); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca. Kuklik pospolity (Geum urbanum)

Kruszyna pospolita (Frangula alnus = Rhamnus trangula)*

Patrz str. 96 Substancje zawarte w roślinie: Eugenol, olejek Patrz str. 54 eteryczny (tylko w suchym korzeniu), 30% gar­ Substancje zawarte w roślinie: Frangulina (po­ bników, gorycze, żywice, cukry. wstaje z glukofrangulin przez składowanie ko­ Zastosowanie i działanie: Tonicum amarum ry przynajmniej przez rok), fyzycjon, chryzo- (patrz arcydzięgiel, str. 174) z działaniem przy biegunce dzięki dużej zawartości garbników; fanol, alkaloidy i garbniki. Zastosowanie i działanie: Chroniczne zaparcia, olejek goździkowy przy zapaleniach dziąseł szczególnie przy osłabieniu jelit, ale także przy i błony śluzowej jamy ustnej, również przy kurczach związanych z zaparciem stolca. Świe­ bólach zębów do doraźnego łagodzenia bólu. ża kora pobudza wymioty. Ogólnie środki prze­ Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń z zielem czyszczające powinny być używane najwyżej (Radix cum Herba Gei urbani albo Carophyllaprzez parę tygodni, ponieważ w przeciwnym tae): 1 LH jako zimny wyciąg; olejek goździkowy Po lewej: liście maliny, po prawej: liście jeżyny

Malina właściwa (Rubus idaeus] Patrz str. 16 i ilustracje po prawej stronie. Substancje zawarte w roślinie: Liście: garbniki, flawony, witamina C (800 mg%), cukier i śluz. Zastosowanie i działanie: Środek ściągający przy biegunce i w leczeniu ran. Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Rubi idael): 1 LS jako zimny wyciąg. (Tak samo: liście jeżyny = Folia Rubi fruticosi). Sfermen­ towane liście obu gatunków uchodzą za sma­ czną namiastkę herbaty. Termin zbioru: Od maja do sierpnia.

Szakłak pospolity (Rhamnus cathartica) Patrz str. 54 Substancje zawarte w roślinie: Glikozydy antrachinonowe, frangulina, flawony, garbniki i gorycze, saponiny, enzymy, emodyna. Zastosowanie i działanie: Przy zaparciach, szczególnie u dzieci (łagodne działanie, dlate­ go w przeciwieństwie do liści senesowych mo­ że być dłużej stosowany). ?4Q

(Oleum Caryphyllatae aethericum): 4-8 kr roz­ cieńczyć 1 LS wody, przy bólach zębów - nie rozcieńczone. WLH: Geum urbanum (suszony korzeń); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do sierpnia. Fenkul włoski (koper włoski) (Foenlculum capillaceum = F. vulgare) Patrz str. 110 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny (okoto 5%) sktada się w okoto 50% z anetolu; poza tym: fenchon, terpeny oraz tłusty olej, skrobia, cukier. Zastosowanie i działanie: Przeciwdziałający wzdęciom, rozkurczający przy kurczach brzu­ cha, (szczególnie u dzieci); rozpuszczający śluz i łagodzący podrażnienia przy kaszlu; zwiększa­ jący laktację; zewnętrznie przy zapaleniach spo­ jówek i zmęczeniu oczu (do płukania oczu). Przyrządzanie i stosowanie: Nasiona (Fructus Foeniculi): świeżo zmielone 1 LH jako napar; olejek (Oleum Foeniculi aethericum): mniej więcej 3 kr; dla dzieci nadaje się miód fenkułowy (Mel Foeniculi): zażywać łyżeczką her­ bacianą. Koper włoski jest bardzo podobny w swoim działaniu do anyżu. WLH: Foenlcu­ lum (dojrzałe nasiona); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do sierpnia. V a Rośliny stosowane przy cukrzycy Borówka czarna (Vaccinium myrtillus) Patrz str. 40 Substancje zawarte w roślinie: Owoce: 7% garbników, cukier, kwasy jabłkowy i cytryno­ wy, 12% pektyny, wysuszone owoce zawierają 30% cukrzanu (mieszanina równych części glukozy i fruktozy). Liście: 8% garbników, flawony, kwasy (kwas kawowy), kwercetyna i gli­ kozydy. Świeże liście zawierają myrtillinę. Zastosowanie i działanie: Suszone owoce: śro­ dek przy biegunce; świeże owoce wywołują bie­ gunkę! Świeże liście: zażywane wewnętrznie - środek pomocniczy w leczeniu cukrzycy (diabetes mellituś), (Ostrożnie! Przy dłuższym uży­ waniu zachodzi niebezpieczeństwo zatrucia hy­ drochinonem); zewnętrznie: środek ściągający w egzemach i zapaleniach błony śluzowej ust. Ugory: koper wioski, na dole: borówka

Przyrządzanie i stosowanie: Owoce (Fructus Myrtilli): kilka LH dziennie żuć lub ubić w moź­ dzierzu i zagotować; liście: (Folia Myrtilli): 1 LS jako wywar, zewnętrznie i wewnętrznie. WLH: Vaccinium myrtillus (świeże dojrzałe ja­ gody); również: Myrtillus e folia (ze świeżych liści); spagyrik. Termin zbioru: Od lipca do września. Rutwica lekarska (Galega officinalis) Patrz str. 100 Substancje zawarte w roślinie: Galegina, peganina, galuteolina i inne glikozydy flawonowe, garbniki i gorycze, saponiny, tłuste oleje. Zastosowanie i działanie: Środek pomocniczy w leczeniu cukrzycy; poza tym poprawia lakta­ cję u karmiących matek. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ga­ lega): 1 LH jako zimny wyciąg. WLH: Galega officinalis (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od czerwca do lipca. Cykoria podróżnik (Cichorium intybus) Patrz str. 144 Substancje zawarte w roślinie: Świeży korzeń: około 12% inuliny, intybina, kwasy garbniko­ we, oleje tłuste i olejki eteryczne, żywice, pektyny, cholina. Zastosowanie i działanie: Środek żółciopędny w zastoju żółci i kamieniach żółciowych; wspomagający przy cukrzycy; z powodu zawa­ rtości goryczy również wzmacniający żołądek. Przyrządzanie i stosowanie: Świeży korzeń (Radix Cichorii): 1/2 ŁH krótko zagotować. WLH: Cichorium intybus (świeży korzeń); spa­ gyrik. Termin zbioru; Od maja do czerwca, od wrześ­ nia do października.

zawierają wiele witamin, kwas krzemowy i mi­ kroelementy. Zastosowanie i działanie: Produkcja żółci i wspomaganie jej przepływu (działanie cholagogiczne i choleretyczne). Ważny środek przy leczeniu reumatyzmu (wymagane jest dłuższe zażywanie), ponieważ mniszek oprócz działania żółciopędnego pobudza również pracę nerek. Środek wspomagający przy cuk­ rzycy (inulina). Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń z zielem (Radix cum Herba Taraxaci): 1 LH jako zimny wyciąg; Ekstrakt. 10-20 kr. WLH: Taraxacum (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do października. VI Rośliny działające na nerki i pęcherz Mącznica lekarska (Arctostaphylos uva-ursi)* Patrz str. 26 Substancje zawarte w roślinie: Około 10% arbutyny, 30% garbników, olejek eteryczny, ży­ wica, kwercytryna, fenole. Zastosowanie i działanie: Środek dezynfekują­ cy pęcherz (niszczy zarazki) przy ostrym za­ paleniu dolnych dróg moczowych (mocz musi mieć odczyn alkaliczny, w przeciwnym razie środek nie działa; patrz str. 275). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia uva-ursi): 1-2 LH jako zimny wyciąg i potem gotować przez 15 min (ewentualnie zmieszać z liśćmi brusznicy i wrzosu); nie stosować zbyt długo, ponieważ wtedy można się obawiać podrażnień żołądka i zatrucia hydrochinonem. Na początku kuracji mocz zabarwia się na brunatno i odbarwia się w miarę poprawy. Extract Uva-ursi tluidum. 1/2 LH rano i w połu­ dnie. WLH: Uva-ursi(świeże liście); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca.

Mniszek pospolity (Taraxacum officinale) Patrz str. 158 Substancje zawarte w roślinie: Taraksacyna (najwięcej we wrześniu), taraksantyna, lewulina (najwięcej w październiku) i inne karotenoidy, cholina, skrobia, która przy dłuższym przechowywaniu przekształca się w cukier owocowy (fruktozę), saponina, wosk, białko, cukier, inulina (najwięcej w sierpniu). Liście

Jałowiec pospolity (Juniperus communis) Patrz str. 30 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny, juniperyna, cukrzan, garbniki i gorycze. Zastosowanie i działanie: Środek działający na miąższ nerkowy, wspomagający przy cho­ robach skóry, reumatyzmie; zewnętrznie przy bólach stawów.

251

Przyrządzanie i stosowanie: Nibyjagody (Fructus Juniperi): 1 LH jako napar; olejek (Oleum Juniperi aethericum): 2-3 kr, 5% do wcierania; zagęszczony sok (Succus Juniperi inspissatus): wiele LH dla wzmocnienia. Termin zbioru: Jesień.

Podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria)

Patrz str. 114 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Wspomagające w chorobach reumatycznych (podagra, artSzparag ostrolistny {Asparagus acutifolius) retyzm). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba AePatrz str. 68 gopodii podagrariae): 1 LH jako napar albo Substancje zawarte w roślinie: Kwas asparagi­ świeży jako dzikie warzywo z pokrzywą i szpi­ nowy (powoduje, że mocz ma charakterystycz­ nakiem (młode rośliny). WLH: Aegopodium po­ ny zapach merkaptanu metylowego), saponiny, dagraria (świeża, kwitnąca roślina); spagyrik. rutyna, garbniki, sole potasu i fluoru. Termin zbioru: Od marca do czerwca. Zastosowanie i działanie: Moczopędny przy powstawaniu kamieni (pęcherz i nerki), puch­ VIII Rośliny działające na serce i regulujące linie wodnej, zapaleniu pęcherza. ciśnienie krwi Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Asparagi): 1 LH jako napar; również szparagi Głóg dwuszyjkowy (Crataegus oxyacantha) jako jarzyna i woda szparagowa. WLH: Aspa­ ragus officina/is (świeże pędy); spagyrik. Patrz str. 22 Termin zbioru: Od maja do sierpnia. Substancje zawarte w roślinie: Kwas krategolowy, witeksyna, rutyna, hiperozyd, cholina, VII Rośliny skuteczne w chorobach reumatycz­ aminy, flawony. nych Zastosowanie i działanie: Wzmacnia serce u osób starszych, poprawia zaopatrzenie w krew naczyń wieńcowych (Angina pectoris), Pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) skuteczny przy osłabieniu mięśnia sercowego po chorobach infekcyjnych; działanie wspoma­ Patrz str. 70 Substancje zawarte w roślinie: Trucizna po­ gające przy niewystarczającej reakcji na tera­ krzywowa (podobna do kwasów żywicznych), pię naparstnicową; pomaga przy zaburze­ sekretyna (enzym), histamina, acetylocholina, niach rytmu serca i łagodnie reguluje ciśnie­ kwasy octowy i mrówkowy, glukokinina, chloro­ nie krwi; także przy astmie sercowej. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty i owoce fil, karotenoidy, witamina C i kwas krzemowy. Zastosowanie i działanie: Ułatwia przemianę (Flores et Fructus Crataegi): 1-2 LH jako zim­ materii, poprzez wzmożone wydzielanie przez ny wyciąg; Extract Crataegi fluidum: 10 kr. nerki, szczególnie w chorobach reumatycz­ WLH: Crataegus oxyacantha, także Crataegus nych; środek oczyszczający krew, stosowany monogyna (głóg jednoszyjkowy), ze świeżych przeciwko dyskrazji (nieprawidłowy skład owoców pozornych lub ze świeżych liści krwi); w łuszczycy (Psoriasis vulgaris)\ działa­ i kwiatów; spagyrik. nie wspomagające w terapii rakowej; zewnę­ Termin zbioru: Od maja do września. trznie - do odciągania przez skórę (okłady); fitohormonalne działanie nasion wzmacnia­ Oliwka europejska (Olea europaea) jące ludzi starszych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Urti- Patrz str. 38 cae): 1 LS (możliwie na świeżo) jako zimna Substancje zawarte w roślinie: Liście: oleoronalewka; zewnętrznie: świeże ziele, na przykład peina i oleozyd (glikozydy), kwasy organiczne, przy artretyzmie, (nacierać stawy); nasiona: 1-2 woski, guma, fenole; olej: 70% glicerydy kwa­ LS zażywać codziennie. WLH: Urtica dioica su olejowego, 25% glicerydy kwasów palmity­ (świeże ziele z korzeniami i kwiatami); spagyrik. nowego i stearynowego, cholesteryna i fitosteTermin zbioru: Od kwietnia do sierpnia. ryna, lecytyna. OKO

Zastosowanie i działanie: Obniża ciśnienie krwi poprzez rozszerzanie naczyń (liście), działa żółciopędnie; podstawowy składnik róż­ nych maści (oliwa). Przyrządzanie i stosowanie: Liście (Folia Oleae): 2 LH jako zimny wyciąg; Olej (Oleum olivarum). WLH: Olea europaea (świeże liście). Termin zbioru: Liście od marca do maja. Jemioła pospolita (Viscum album) Patrz str. 60 Substancje zawarte w roślinie: Wiskotoksyna (glikoproteina), aminokwasy aromatyczne, cho­ lina, acetylocholina, kwas y-aminomasłowy. Zastosowanie i działanie: Łagodnie obniża ci­ śnienie krwi (właściwie reguluje, tzn. zbyt nis­ kie ciśnienie krwi zostaje również lekko pod­ wyższone), szczególnie przy arteriosklerozie (miażdżycy, zwapnieniu tętnic) i zawrotach głowy; jemioła podawana w zastrzykach jest środkiem ogólnie poprawiającym odporność; działa pobudzająco przy artretyzmie (degene­ racja stawów) i wspomagająco przy raku (ha­ muje wzrost nieprawidłowych komórek). Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Visci albi): 1 LH jako zimny wyciąg; Ekstrakt: 10-20 kr. WLH: Viscum album (świeże liście i jago­ dy); spagyrik. Termin zbioru: Od stycznia do grudnia.

Krwawnik pospolity (Achillea millefolium) Patrz str. 148 Substancje zawarte w roślinie: Olejki eteryczne z kamforą, limonami i cyneolem; achillina (go­ rycz), proazuleny i chamazulen, garbniki, inuli­ na, żywica, asparagina, fitosteryna, kwasy. Zastosowanie i działanie: Wzmacnia system naczyniowy: poprawia ukrwienie rąk i nóg (ży­ laki), również mięśnia sercowego (Angina pe­ ctoris); tamuje krew przy krwawieniach z no­ sa, ust, dróg oddechowych, jelita (hemoroidy), pochwy i pęcherza (zbadać!); łagodnie wzma­ ga menstruację. Tonik goryczowy (patrz arcydzięgiel, str. 174) przy braku apetytu; dzięki azulenom ma działanie podobne do rumianku, tzn. przeciwzapalne i rozkurczowe przy podra­ żnieniach żołądka, wzdęciach i kurczach jelit. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Millefolii): 1 LH jako napar, do kąpieli (kąpiele rąk i stóp) 2-5 LS; Extractum Millefolii fluidum: 10-20 kr. WLH: Millefolium (świeże ziele z kwiatami); spagyrik. Termin zbioru: Od maja do września.

IX Rośliny działające na układ krążenia Myszopłoch kłujący (Ruscus aculeatus) Patrz str. 42 Substancje występujące w roślinie: Ruskogemna i neoruskogenina (są to stereoidowe saponi­ ny), garbniki i gorycze, olejek eteryczny. Zastosowanie i działanie: Dobry środek przy hemoroidach, żylakach i chronicznych wrzodach na goleni (ulcus cruris); przy zapa­ leniu żył. Przyrządzanie i stosowanie: Kłącze (Rhizoma Rusci aculeati): 1 LH jako zimny wyciąg, po­ tem krótko gotować; ekstrakt: 2 x 10-20 kr po jedzeniu. WLH: Ruscus aculeatus (świeże kłą­ cze); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do kwietnia, od września do października. Po prawej: suszone kwiaty krwawnika

253

X Środki na rany i tamujące krwawienie Tasznik pospolity (Capsella bursa-pastoris) Patrz str. 88 Substancje zawarte w roślinie: Cholina, prolina, acetylocholina, tyramina, histamina, diosmina, alkaloidy, flawonoidy, olejki eteryczne, witamina C, garbniki. Zastosowanie i działanie: Ważny środek tamują­ cy krew, szczególnie przy krwawieniach macicz­ nych (skonsultować z lekarzem!), zbyt silnej menstruacji, mięśniakach, przy krwawieniach z nosa, ust, nerek, pęcherza i dróg oddechowych. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Bursae Pastoris): 2 LH jako zimny wyciąg (dzien­ nie do 4 filiżanek); wyciąg: 20-30 kr (4 razy dziennie); najlepszy jest świeży sok: 20-30 g dziennie. WLH: Thlaspi bursa-pastoris (świe­ że kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lutego do października.

Szczaw zwyczajny (Rumex acetosa)

Ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna) Patrz str. 82 Substancje zawarte w roślinie: Witamina C i saponiny. Zastosowanie i działanie: Surowiec do uzys­ kiwania witaminy C, stosowany również przy chorobach skóry. 254

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga)

Patrz str. 134 Substancje zawarte w roślinie: Olejek eterycz­ ny i tłusty olej, garbnik i gorycz, cukier, śluz, białko, żywica, kwasy, antoksantyna i flawony. Zastosowanie i działanie: Wewnętrznie i zewnętrznie przy ranach i krwawieniach; przy chorobach skórnych do oczyszczania krwi; rozpuszcza śluz przy zapaleniu oskrzeli. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Bellidis) również cała roślina: 1 LH jako napar wewnętrznie i zewnętrznie, świeży sok, dzikie warzywo. WLH: Bellis perennis (świeża kwit­ nąca roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do sierpnia.

Patrz str. 110 Substancje zawarte w roślinie: 0,4% olejków eterycznych, 0,5% pimpinelina (lakton), bergapten, kumaryna, garbniki, żywice, saponiny. Zastosowanie i działanie: Przy zapaleniach górnych dróg oddechowych z kaszlem - śro­ dek wykrztuśny; wzmacniający żołądek; łago­ dnie zwiększający menstruację. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (RadixPimpinellae): 1 LH jako zimny wyciąg, następnie zagotować; ekstrakt: 10 kr. WLH: Pimpinella alba (świeży korzeń): 5-10 kropli. Termin zbioru: Korzeń wieloletni: od marca do kwietnia; korzeń świeży: od września do paź­ dziernika.

Łopian większy (Arctium lappa)

XI Środki na skórę i układ limfatyczny

Patrz str. 72 Substancje zawarte w roślinie: Kwas szczawiowy i szczawiany, hyperozyd, witami­ na C, 5% garbników, gorycze. Zastosowanie i działanie: Surowiec roślinny do uzyskiwania witaminy C oraz środek oczyszcza­ jący krew przy anemii i wypryskach skórnych. Przyrządzanie i stosowanie: Cała roślina (Her­ ba Rumicis acetosae): 1 LH jako napar, świeży sok i uzupełnienie sałatek. Z powodu zawarto­ ści kwasu szczawiowego nie należy go zaży­ wać przy skłonności do tworzenia kamieni szczawianowych (to samo odnosi się do szpi­ naku, rabarbaru i szczawiku zajęczego). WLH: Rumex acetosa (świeży korzeń). Termin zbioru: Od marca do sierpnia.

Stokrotka pospolita (Bellisperennis)

Liście ziarnoplonu przed kwitnieniem Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Ficariae): 2 LH jako zimny wyciąg, świeży sok przy kuracjach wiosennych i jako uzupełnienie sa­ łatek. WLH: Ranunculus ficaria (świeże ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od lutego do kwitnienia.

Miodunka plamista (Pulmonaria officinalis)

Patrz str. 146 Substancje zawarte w roślinie: 40-50% inuliny, fitosteryna, śluz, olejki eteryczne, poliacetylen z inhibitorami przeciwko bakteriom i grzybom; garbnik, proteina. Zastosowanie i działanie: Przy chorobach skó­ ry zewnętrznie jako okład i wewnętrznie jako środek oczyszczający krew - działanie lekko odwadniające i napotne. Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Radix Bardanaealbo Radix Arctii Lappae): 2 LH jako zimny wyciąg, następnie zagotować, albo jako proszek (2 razy dziennie na koniec noża). WLH: Arctium lappa (świeży korzeń). Termin zbioru: Od sierpnia do października.

Patrz str. 118 Substancje zawarte w roślinie: 5% substancji śluzowych i 7% garbników, tłuszcze, fitostery­ na, cukrzan, saponiny, kwas krzemowy. Zastosowanie i działanie: Środek wytwarzają­ cy śluz i wykrztuśny, dlatego stosowany przy kaszlu i zapaleniach górnych dróg odde­ chowych; dzięki zawartości kwasu krzemowe­ go wzmacnia tkanki. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Pulmonariae): 1 LS jako zimny wyciąg. WLH: Pulmonaria officinalis (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do czerwca.

XII Rośliny skuteczne przy schorzeniach dróg oddechowych

Bluszczyk kurdybanek (Glechoma hederacea)

Bluszcz pospolity (Hedera helix)**

Patrz str. 122 Substancje zawarte w roślinie: Olejki eterycz­ ne, garbniki, gorycz glechomina, saponiny, ży­ wice, woski, aminokwasy. Zastosowanie i działanie: Choroby dróg odde­ chowych, chroniczny kaszel, niedomagania płuc; zewnętrznie jako środek leczący rany. Przyrządanie i stosowanie: Ziele (Herba Glechomae): 1 LH jako napar. WLH: Glechoma hederaceum (świeża kwitnąca roślina); spa­ gyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do maja.

Rukiew wodna (Nasturtium oflicinale) Patrz str. 86 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd gorczyczny glikonasturcyna, olejek eteryczny z rafanolem; żelazo, jod, witamina C. Zastosowanie i działanie: Jako surowiec do po­ zyskania witaminy C oraz do oczyszczania krwi przy chorobach skórnych i zapaleniach błony śluzowej ust; ogólnie zwiększa odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Nasturtii): możliwie jako świeży sok 60-100 g dziennie z 1/2 do 1 I maślanki; również jako sałatka (uzupełnienie). WLH: Nasturtium aquaticum (świeże kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do września.

Patrz str. 56 Substancje zawarte w roślinie: Hederaheliksyna, heliksyna, hederagenina, garbniki, kwasy. Zastosowanie i działanie: Rozkurczowe przy kokluszu i duszącym kaszlu. Przyrządzanie i stosowanie: Drewno i liście (Lignum et Folia Hederae helix): 1 LH jako zimny wyciąg i wywar. WLH: Hedera helix (świeże pędy); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do czerwca.

255

XIII Rośliny działające na układ hormonalny Podbiał pospolity (Tussilago farfara) Kalina koralowa (Yibumumopulus)* Patrz str. 150 Substancje zawarte w roślinie: Kwaśne substancje śluzowe z 30% fruktozy, 25% galaktozy, 20% glukozy, 15% arabinozy, 6% kwa­ sów uronowych; śladowe ilości olejków ete­ rycznych, gorycze glikozydowe, garbniki, inu­ lina. Zastosowanie i działanie: Środek rozpuszcza­ jący śluz przy chronicznym kaszlu; wspoma­ gający przy wzdęciach i pylicy; działanie ścią­ gające dzięki zawartości garbników, dlatego jest stosowany przy zapaleniach i katarach błony śluzowej ust i gardła; zewnętrznie jako środek leczący rany oraz schorzenia żył. Przyrządzanie i stosowanie: Liście i kwiaty (Folia et Flores Farfarae): 1-2 LH jako napar wewnętrznie, 1 LS do krótkiego gotowania ja­ ko środek ściągający; świeże liście nakładać jako środek leczący rany. WLH: Farfara (świe­ że liście); spagyrik. Termin zbioru: Od marca do lipca.

Powyżej: babka średnia, po prawej: kwiaty podbiału Babka lancetowata (Plantago lanceolata) Patrz str. 126 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd aukubina, substancje śluzowe, garbniki, kwas krze­ mowy, witamina C, substancje mineralne, an­ tybiotyki, fenole. Zastosowanie i działanie: Katar górnych dróg oddechowych (środek tworzący śluz i przeciw­ działający stanom zapalnym), dzięki zawarto­ ści kwasu krzemowego - wzmacnia tkankę łączną (leczenie uzupełniające przy gruźlicy); zewnętrznie również do leczenia ran. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Plantaginis lanceolatae): 2 LH jako zimny wyciąg albo napar; ekstrakt płynny: 20-40 kr. WLH: Plantago lanceolata (świeża roślina); bardzo po­ dobnie, ale słabiej, działa także babka zwyczaj­ na (Plantago maior): ziele (Herba Plantaginis maionś): 2 LH jako zimny wyciąg albo napar. WLH: Plantago maior (świeża roślina); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do lipca.

256

Patrz str. 48 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd wiburnina. Zastosowanie i działanie: Bolesne menstrua­ cje, skurcze (bóle w krzyżu); zagrożenie poro­ nieniem (Abortus imminens). Przyrządzanie i stosowanie: Kora (Cortex Viburni prunifolii): 1 LH jako zimny wyciąg; Extract Viburni prunifolii fluidum: 20 kr. WLH: Yibumum prunifolium (świeże owoce). Termin zbioru: Od maja do lipca. Przywrotnik pospolity (Alchemilla wlgaris) Patrz str. 92 Substancje zawarte w roślinie: Garbniki podo­ bne do taniny, glikozydy garbnikowe (grupa kwasu elagowego), fitosteryna, kwas salicylo­ wy w śladowych ilościach. Zastosowanie i działanie: Ważny środek tonizujący dla kobiet, wewnętrznie i zewnętrznie stosowany przy białych upławach i zabu­ rzeniach menstruacji; zewnętrznie również ja­ ko środek leczący rany. Przyrządzanie i stosowanie: Ziele (Herba Alchemiilae): 1 LH jako zimny wyciąg, następnie krótko gotować; do stosowania zewnętrznego używa się 1 LS surowca. WLH: Alchemilla wlgaris (świeże, kwitnące ziele); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do sierpnia.

Kalina koralowa

Jasnota biała (Lamium album) Patrz str. 124 Substancje zawarte w roślinie: Około 5% gar­ bnika, olejek eteryczny, saponiny, alkaloid lamiina, śluz, cholina, aminy (histamina, metylamina, tyramina), glikozydy flawonowe. Zastosowanie i działanie: Środek wspomagają­ cy przy zaburzeniach menstruacji (stosowanie zewnętrzne i wewnętrzne) i upławach (fluor albus) - dzięki działaniu garbnika; środek "wzmac­ niający (tonicum) macicę u młodych dziewcząt. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Lamii albi): 1-2 LH napar - zewnętrznie (w kombinacji z podobnymi surowcami roślinny­ mi) jako nasiadówka. WLH: Lamium album (świeże liście i kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Od kwietnia do września. Po lewej: przywrotnik w marcu

257

XIV Rośliny zwiększające odporność

Dziki bez czarny (Sambucus nigra)

Róża dzika (Rosa canina)

Patrz str. 32 Substancje zawarte w roślinie: Kwiaty: olejek eteryczny, garbnik, sambunigryna, cholina, ży­ wica, kwas jabłkowy, winowy i walerianowy. Korzeń i kora: żywice (przeczyszczające), gar­ bniki, alkaloid. Jagody: olejki eteryczne z ter­ penami, garbniki, antocjany, witamina C. Zastosowanie i działanie: Kwiaty: działanie napotne, również odwadniające, zwiększające odporność. Kora i korzeń: działanie silnie od­ wadniające i przeczyszczające. Jagody: środek przeciwbólowy (sok), szczególnie przy newralgii nerwu kulszowego, reumatyzmie i newralgii nerwu trójdzielnego (podrażnienie nerwu twarzy) i w terapii rakowej (antocjany). Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Sambuci): 1 LS jako napar (ewentualnie z kwiatem lipowym). Kora i korzeń: szczegól­ nie małe gałązki i pędy (do grubości kciuka) obrać ze skóry (około 25 g) i gotować 10 min w 1/4 I wody, pić przed południem. Jagody: najlepiej wycisnąć na świeżo, przecedzić (pe­

Patrz str. 14 Substancje zawarte w roślinie: Witamina C (500-1400 mg%), kwasy owocowe, karotenoidy, wanilina, lecytyna, olejek eteryczny i tłus­ ty olej, kwas krzemowy, pektyna. Zastosowanie i działanie: Surowiec dostarcza­ jący witaminy C (ważny przy szkorbucie i zwiększaniu odporności); środek łagodnie moczopędny i przeczyszczający. Witamina C jest przez organizm znacznie lepiej wyko­ rzystywana, jeśli zostaje wprowadzona łą­ cznie z naturalnymi substancjami towarzyszą­ cymi (np. występującymi w „owocach" dzikiej róży - niż jako chemicznie czysty kwas askor­ binowy. Przyrządzanie i stosowanie: Całe nibyowoce róży (Fructus Cynosbati cum Semine): 2 LH jako zimny wyciąg, natychmiast zagotować; stosować tylko świeże „owoce", ponieważ su-

stki powodują wymioty), zażywać rano i w po­ łudnie 20 g soku w 10 g portwajnu. WLH: Sambucus nigra (świeże liście i kwiaty), Sam­ bucus e cortice (kora), Sambucus e floribus. Śliwa tarnina (Primus spinosa) Patrz str. 34 Substancje zawarte w roślinie: Glikozyd nitrylowy, amygdalina, związki kumaryny (flawony i garbniki). Zastosowanie i działanie: Środek oczyszczają­ cy krew (przez działanie przeczyszczające i moczopędne, według Sebastiana Kneippa), wzmacniający, szczególnie po chorobach, po­ budzający przemianę materii przy reumaty­ zmie, zwiększający ogólną odporność. Przyrządzanie i stosowanie: Kwiaty (Flores Prunispinosae): 1 LH jako napar. Owoce (Fru­ ctus Pruni spinosae): podaje się jako przecier lub sok. WLH: Prunus spinosa (świeże kwiaty); spagyrik. Termin zbioru: Kwiaty: od marca do maja; owoce: od września do listopada. Kwitnący dziki bez czarny

szone prawie już nie zawierają witaminy Cl WLH: Rosa canina (świeże płatki korony); spagyrik. Termin zbioru: Od sierpnia. Jarząb pospolity (jarzębina) (Sorbus aucuparia)

Róża dzika; po prawej u góry: jarzębina 258

Patrz str. 20 Substancje zawarte w roślinie: Sorbina, kwas parasorbinowy, kwas jabłkowy, cukier, wosk, olejek eteryczny, antocjan, 60-120 mg% wita­ miny C w świeżym owocu. Zastosowanie i działanie: Surowiec do uzys­ kiwania witaminy C stosowany w szkorbucie, podatności na infekcje, zmęczeniu wiosen­ nym; łagodnie moczopędny i przeczyszczają­ cy (jednak tylko przygotowany na świeżo; przez gotowanie dezaktywizuje się przeczysz­ czający kwas parasorbinowy i przecier raczej przeciwdziała biegunce). Przyrządzanie i stosowanie: Świeże owoce (Fructus Sorbi): 1 LH zimnej nalewki (bardzo gorzka!), świeży sok, przecier. Spagyrik. Termin zbioru: Wrzesień.

259

Wawrzyn szlachetny [Laurus nobilis)

Dziki bez hebd (Sambucus ebulus)

Patrz str. 58 Patrz str. 52 Substancje zawarte w roślinie: Do 3% olejków Substancje zawarte w roślinie: Korzeń: garb­ eterycznych z cyneolem, terpenami, gera- niki i gorycze, saponiny; jagody: olejki etery­ niolem; 30% tłustych olejów (stosowane do czne, gorycze, garbniki, sambucjanina (bar­ sporządzania maści), gorycze, skrobia i cukier. wnik) i witamina C. Zastosowanie i działanie: Zewnętrznie do ła­ Zastosowanie i działanie: Środek odwadniają­ godnego leczenia podrażnień skóry, przy za­ cy i napotny przy przeziębieniach z gorączką; burzeniach ukrwienia, kaszlu i schorzeniach także przy chorobach nerek i pęcherza. skóry; również przy chorobach reumatycz­ Przyrządzanie i stosowanie: Korzeń (Rada nych; wewnętrznie - jako przyprawa. Ebuli): 1 ŁS jako zimny wyciąg, potem krótko Przyrządzanie i stosowanie: Liście i owoce zagotować. Jagody: gotowane albo suszone, (Folia et Fructus Lauri): 1 ŁS wywaru; lepiej około 2-3 g (1 ŁH-1 LS), działają także prze­ wyciśnięty olej (Oleum Lauri expressum). czyszczające WLH: Sambucus ebulus (świeże WLH: Laurus nobilis (świeże liście); spagyrik. dojrzałe jagody); spagyrik. Termin zbioru: Liście - w lecie, owoce - je­ Termin zbioru: Korzeń w marcu i październi­ sienią. ku, jagody po dojrzeniu od września. Poniżej: owoce wawrzynu w październiku

260

Rośliny lecznicze z ogrodu Niektóre nasze rośliny warzywne i przy­ prawowe wykazują też działanie leczni­ cze i dlatego od dawna są stosowane także w lecznictwie. Kapusta biała (Brassica oleracea) zawie­ ra zasady i witaminę „U" (uleus = wrzód). Świeży sok pomaga przy nadkwasocie żołądka oraz wrzodach żołądka i dwunastnicy. Stosuje się go przez 2-3 tygodnie pijąc codziennie 1/2 do 1 litra. Wśród roślin przeciwdziałających wzdę­ ciom należy na pierwszym miejscu wymienić występujący u nas także dziko kminek zwyczajny (Carum cant), którego owoce zawierają olejek eteryczny i tłusty olej. Działa on także znakomicie przy wszelkich kurczach jelit. Anyżek, koper włoski i kolendra zostały już omówione; dalszymi roślinami są: bazylia pospolita (Ocimum basilicum) i koper ogrodowy (Anethum graveolens). Te przyprawy działają również na laktację u przyszłych i karmiących matek. Chrzan pospolity (Armoracia lapathifolia lub rusticana) zawiera różne substancje pobudzające. Okładami z chrzanu można leczyć kaszel, a także dolegliwości reumatyczne. Wewnętrznie chrzan działa pobudzająco na żołądek przy braku ape­ tytu, oczyszczająco przy niedomaganiach jelit i lekko pobudzająco na nerki. Czosnek pospolity (Allium sativum) tak, jak i dziki czosnek niedźwiedzi, zawiera olejki eteryczne ze związkami siarczków, a ponadto allicynę, która działa na jelita dezynfekująco i bakteriostatycznie. Za­ wiera również witaminy (A, B, C), enzy­ my, cholinę, rodonaty obniżające ciśnie­ nie krwi, inulinę i antybiotyki roślinne. Czosnek podaje się przy biegunce, zapa­ leniu jelit i jako środek przeciw robakom; zapobiegawczo i wspomagająco - także przeciwko miażdżycy i (zwykle z tym zwią-

Biala kapusta zanemu) podwyższonemu ciśnieniu krwi. Związki siarkowe są wydzielane po kilku godzinach przez skórę i błony śluzowe. Jeś­ li tego charakterystycznego zapachu nie ma (jak przy niektórych gotowych prepa­ ratach), to znaczy, że środek nie działa. Je­ dynie pierwszy zapach z żołądka daje się złagodzić bez szkody. Czosnek powinno się stosować możliwie w stanie świeżym. W celu przygotowania lewatywy skutecz­ nej przy rozstroju jelit należy rozgnieść 5-10 ząbków, krótko zagotować i pozwolić naciągnąć przez 5 min pod przykryciem. Szparag lekarski (Asparagus officinalis) zawiera kwas asparaginowy, który nada­ je moczowi zapach merkaptanu mety­ lowego oraz saponiny, garbniki, rutynę, sole potasu i fluoru. Jako jarzyna albo pity jako wywar szparag działa moczopę­ dnie, zapobiega tworzeniu kamieni nerko­ wych i pęcherzowych, a także pomaga

261

I

przy zapaleniach pęcherza. Seler zwyczajny (Apium graveolenś) ma działanie odwadniające i jest łagodnym afrodyzjakiem, zatem wskazany jest przy impotencji wynikający z ogólnego osła­ bienia. Również trybula ogrodowa (Anthriscus cerefolium) wzmaga lekko wy­ dzielanie moczu, podobnie jak pietruszka zwyczajna {Petroselinum hortense = P. satiwm), której olejek eteryczny za­ wiera apiol i apiinę; poza tym jest ona bogata w witaminę C. Niezupełnie nie­ szkodliwy apiol (najbardziej skoncentro­ wany w nasionach) może podrażniać bło­ ny śluzowe żołądka i jelit. Przy długotrwa­ łym stosowaniu w większych dawkach ob­ ciążone zostają także wątroba i nerki. Przy próbach aborcji dokonanych za po­ mocą nasion pietruszki dochodziło podob­ no do przypadków śmiertelnych. Nato­ miast stosowana zwyczajnie jako przy­ prawa pietruszka słusznie jest ceniona ja­ ko źródło witamin i środek pobudzający nerki. Nasiona dyni (Cucurbita pepo) mogą być stosowane zapobiegawczo we wczesnych stadiach powiększenia prostaty - ułatwia­ ją one odprowadzenie wody. W celu przy­ gotowania kuracji przeciw robakom miele się 250 g pestek dyni i miesza z mlekiem Nasiona dyni

ny z tymolem dezynfekuje i zabija bak­ terie w błonach śluzowych dróg oddecho­ wych, jelit i dróg moczowych. Kąpiele z tymianku przy przyziębieniach i koklu­ szu poprawiają ukrwienie i wzmacniają. Napar przyrządza się z 1 LH ziela na 1/4 I wody; w aptece można dostać ekstrakt płynny (10-20 kr jako dawka) albo olejek eteryczny (Oleum Thymi aethericum): 3 kr wewnętrznie, na przykład do herba­ tki na kaszel, 10% roztwór do wcierania albo 1-2 g (około 1 LH) jako dodatek do kąpieli. Można również 40-60 g świeżego lub suszonego ziela tymianku zalać 1 I wrzącej wody, pozostawić do naciąg­ nięcia pod przykryciem przez 5 min i do­ dać do kąpieli. Po kąpieli (około 10-15 min przy temp. 39-40°C) należy wziąć zimny prysznic i położyć się do łóżka dla wypocenia (nie osuszając się płaszczem kąpielowym). Dziki tymianek działa nieco słabiej.

na papkę, którą zjada się rano, na czczo. Po 3 godzinach zażywa się na przeczysz­ czenie 2 LS oleju rycynowego. Dorośli muszą niekiedy zwiększać ilość pestek z dyni. Buraki zwyczajne [Beta vu!gahs) zawie­ rają czerwony barwnik - antocjan, który zabarwia na czerwono mocz i stolec, oraz glikozyd - betainę, która ma bezpośrenie działanie na komórki miąższu wątroby. Świeży sok stosowany jest od dawna w biologicznym leczeniu raka, ponieważ w istotny sposób poprawia zaopatrzenie w tlen komórek organizmu. Zażywa się go przez wiele miesięcy - codziennie 1/2 I soku rozcieńczonego litrem maślanki. Tymianek właściwy (Thymus wlgaris) jest ważnym środkiem przeciwkaszlowym. Działa rozkurczowo przy ostrym I i chronicznym zapaleniu oskrzeli i ułatwia | odksztuszanie śluzu. Jego olejek eterycz­

Nasturcja ogrodowa (Tropaeolum majuś) za­ wiera dużo witaminy C oraz olej benzylowo-gorczycowy, który wzmacnia ogólną odporność organizmu, zwłaszcza przy długotrwałym kaszlu i stanach zapalnych dróg moczowych oraz pochwy. Przygotowu­ je się świeży sok z całej rośliny (łącznie z nasionami) i zażywa 20-30 g dziennie. Ponieważ sok jest dość ostry w smaku, najlepiej pić go po jedzeniu z maślanką lub sokiem owocowym. Można również przyrzą­ dzać herbatkę z 2 LH krótko gotowanych nasion. Rukiew wodna (Nasturtium officinale) i pieprzyca siewna (Lepidium sativum) działają podobnie, ale słabiej. Gorczyca jasna (Sinapis alba) i gorczyca czarna (Sinapis nigra) zawierają olejki eteryczne i tłuste oleje, alkaloid i śluz. Sto­ sowane wewnętrznie pobudzają czynnoś­ ci żołądka i wspomagają trawienie - np. tłustych potraw; zewnętrznie służą jako środki podrażniające skórę przy reumaty­ zmie i zapaleniu oskrzeli oraz używane są do kąpieli (np. moczenie stóp w mącz­ ce gorczycznej inicjuje kurację napotną przy przeziębieniu). Miele się świeże na­ siona, rozrabia z wodą na papkę i po 15-20 minutach przykłada na skórę. W aptekach można kupić olejek eteryczny lub spirytus gorczyczny do wcierania. Krajowa gorczyca polna (ognicha) (Sina­ pis anensis) zawiera około jednej trze­ ciej ilości wyżej wymienionych substancji czynnych (opis rośliny na str. 84). Karczoch zwyczajny (Cynara scolymus) pochodzi z krajów śródziemnomorskich i często jest uprawiany w południowej i południowo-zachodniej Europie (w Pol­ sce tylko w szklarniach). Zawiera gorycz cynarynę, liczne enzymy, garbniki i prowi­ taminę A. Jest dobrym środkiem przy schorzeniach wątroby i układu żółciowe­ go, wzmaga wydzielanie moczu i działa wspomagająco przy leczeniu cukrzycy. Nasturcja

263

Dziki gatunek karczoch hiszpański (Cynara cardunculus) ma podobne działanie [opis rośliny na str. 138). Szałwia lekarska (Salvia officinalis) zawie­ ra olejek eteryczny z tujonem, cyneolem, kamforą i goryczami, poza tym garbniki. Jest ona w krajach śródziemnomorskich rodzimą rośliną dziką. Wydatnie hamuje wydzielanie potu, np. przy niedomaganiach tarczycy albo w okresie przekwitania, ma również właściwości estrogenne (powoduje tworzenie folikuliny) i pomaga przy zbyt słabej, nieregularnej lub boles­ nej miesiączce. Szałwia jest wypróbowa­ nym środkiem do płukania ust i gardła przy zapaleniach błony śluzowej jamy us­ tnej i gardła. Z 2 LH liści przyrządza się zimną nalewkę; w aptece można dostać płynny ekstrakt (dawka 30-50 kr) i olejek eteryczny (dawka 3-5 kr). Szałwia łąkowa (Salvia pratensis) rośnie dziko również w Europie Środkowej. Mo­ że być używana zastępczo, ale jej działa­ nie jest znacznie słabsze (patrz str. 122).

Rośliny lecznicze z całego świata W przyrodolecznictwie stosuje się - obok opisanych w tym tomie europejskich roś­ lin leczniczych - wiele gatunków pocho­ dzących z innych kontynentów. Dla uzu­ pełnienia naszego opracowania wymie­ niamy tu kilka „obcych" roślin, które zna­ ne są również u nas, a nawet stały się popularne. Męczennica (Passiflora incarnata) za­ wiera m.in. alkaloid, który działa rozkur­ czowo, lekko przeciwbólowo i nasennie. Stosowana jest chętnie w stanach niepo­ koju nerwowego, również w okresie przekwitania. Z ziela bierze się 1 LH jako zimną nalewkę albo zażywa homeopa­ tyczną esencję (10-20 kr 3-5 razy dziennie). Matę (llex paraguaiensis), pochodzi z Brazylii, stosowana również jako namia­ stka herbaty lub kawy; zawiera kofeinę

i wywołuje krótkotrwałe podniecenie (1 LH jako napar). Orzech Cola (Cola vera albo acuminata) należy do tej samej grupy, ponieważ tak­ że zawiera kofeinę, poza tym teobrominę i dlatego działa pobudzająco przy wyczer­ paniu, osłabieniu krążenia i po choro­ bach. Z płynnego ekstraktu zażywa się jako dawkę 20-30 kropli. Kora chinowa (Cinchona succiruba) ucho­ dzi za środek ogólnie regenerujący po chorobach, porodach, utracie krwi; pobu­ dza żołądek i obniża gorączkę. Korę (1/2 LH na 1/4 I) gotuje się 5 minut na małym ogniu. W aptece dostępnych jest również wiele preparatów, jak: tinktura chinowa (20 kr jako dawka), płynny ekstrakt (20 kr), syrop (po łyżeczce herbacianej) lub wino chinowe (po kieliszku likierowym). Korzeń żeń-szeń (Panax gin-seng) stał się bardzo sławny. Stosuje się tylko suro­ wce najwyższej jakości (koreańskie) jako skuteczny środek wzmacniający i regene­ rujący. Lukrecja gładka (Glycyrrhiza glabra), jej korzeń zawiera m.in. kwas glicyryzynowy, cukier i żywice. Bywa chętnie stosowana do poprawy smaku mieszanek ziołowych, ponadto działa ochronnie na błonę śluzo­ wą żołądka i jelit, np. przy wrzodach żołą­ dka. Rozpuszcza śluz przy nieżycie oskrzeli. Zagotowuje się krótko 1 LH luk­ recji albo zażywa oczyszczony sok (1/2 LH 2 razy dziennie przed jedzeniem) lub gotowe sztabki lukrecjowe. Nie powinno się zażywać lukrecji dłużej niż przez ty­ dzień, w przeciwnym razie mogą wystą­ pić obrzęki twarzy, rąk i nóg. Liście haronga (z krzewiastego drzewka Haronga madagascariensis z Madagaska­ ru) stały się znane jako środek działający na trzustkę przy ogólnym osłabieniu fer­ mentacji ze wzdęciami i biegunkami. Działalność trzustki słabnie zwykle sto­ pniowo po pięćdziesiątym roku życia; haPo lewej: liść i kwiaty szałwii lekarskiej

264

ronga i podobne surowce roślinne stano­ wią biologiczną alternatywę dla zażywa­ nie enzymów (czysta substytucja). Liście są rzadko stosowane; używa się raczej gotowych preparatyów albo esencji homeopatycznych. Kora drzewa jambul (Syzygium jambolanum) z południowo-wschodniej Azji uwa­ żana jest za środek pomocniczy przy cuk­ rzycy starczej. Stosuje się korę (1 LH zimnej nalewki), płynny ekstrakt (20 kr) albo esencję. Również poterium (Poterium spinosum) zawiera glukokininy, które wpływają na poziom cukru we krwi. Jest oczywiste, że z przepisanej przez lekarza insuliny nie wolno rezygnować na własną rękę. (20 kr esencji przed jedzeniem). Wschodnioazjatycki miłorząb dwuklapowy (Ginkgo bi/oba) jest wypróbowanym środ­ kiem do poprawienia krążenia tętniczego i dlatego ma zastosowanie przy skurczu naczyń w nogach (Claudicatio intermittens), „nodze palacza", przy uszkodze­ niach naczyń z powodu cukrzycy (często połączone z niebezpieczeństwem chroni­ cznych wrzodów goleni), także przy zabu­ rzeniach ukrwienia głowy spowodowa­ nych zwapnieniem naczyń w podeszłym wieku. Rzadko używa się liści, raczej się­ ga się do esencji lub gotowych prepara­ tów. Oczar wirginijski (Hamamelis virginiana) zawiera około 0,5% olejków eterycznych, 3% hamamelitaniny, garbnik glikozydowy, cholinę i woski. Oczar był używany już przez Indian jako środek leczący rany. Przyrządza się liście (1 LH wywaru we­ wnętrznie, 1 LS wywaru zewnętrznie), ko­ rę (1 LH wywaru) i owoce (przeważnie przemysłowo). Oczar jest składnikiem maści na schorzenia żył, bardzo pomoc­ nym przy zapaleniach, hemoroidach, jako środek leczący rany i przy wszystkich chorobach skóry, zażywany również we­ wnętrznie. Echinacea purpurea i £ angustifo/ia, dwa

265

gatunki północnoamerykańskiej jeżówki okazały się jednymi z najważniejszych środków podnoszących ogólną odporność organizmu. Jeżówka zawiera obok olejku eterycznego glikozyd echinakozyd, echinacynę, inulinę, żywicę, betainę. Wpływa na poziom properdyn i tworzenie fibroblastów organizmu. Dlatego ma zastosowa­ nie (wewnętrzne) przy wszelkich zapale­ niach, zaziębieniach, chorobach chronicz­ nych i ropniach; zewnętrznie - przy ra­ nach, chorobach skóry, chronicznych wrzodach na goleni i ropniach. Ważne jest, żeby przerabiane były świeże rośli­ ny, dlatego stosuje się esencje homeopa­ tyczne lub gotowe preparaty (10-30 kr jako dawka). Tę piękną roślinę można uprawiać także we własnym ogrodzie.

ciśnienie krwi, a oprócz tego ma wyraźne działanie uspokajające i antydepresyjne. Kulczyba (Strychnos nux-vomica), indyjs­ kie drzewo, zawiera - obok substancji towarzyszących - silnie trujący alkaloid strychninę i przy poprawnym dozowaniu jest środkiem biodynamicznym przy wyczerpaniu nerwowym; poza tym jest bardzo pomocna przy porażeniach paralitycznych. Nux vomica uchodzi za bardzo ważny lek homeopatyczny. Pokrzyk wilcza jagoda {Atropa bella­ donna) zawiera liczne alkaloidy, jako naj­ ważniejszy - atropinę, która zwłaszcza w pełnym wyciągu z rośliny jest pierwszo­ rzędnym środkiem rozkurczowym układu trawienia, stosowana przy bólach miesią­ czkowych, w okulistyce do rozszerzania źrenicy, przy astmie i chorobie Parkinso­ na. Ponieważ apetycznie wyglądające, Trujące rośliny lecznicze podobne do wiśni jagody wciąż bywają Poniżej wspomnimy o kilku silnie działa­ zjadane (zwłaszcza przez dzieci!) nierza­ jących roślinach, które mogą być popraw­ dkie są wypadki śmiertelne. Suchość nie zastosowane tylko przez fachowca, w ustach, bicie serca, rozszerzone źreni­ i dlatego w aptekach wydawane są wyłą­ ce, pragnienie i wysypka na skórze wska­ cznie na receptę. Nie wolno leczyć się zują z pewnością na zatrucie wilczą jago­ tymi surowcami roślinnymi na własną dą. Pierwsza pomoc: spowodowanie wy­ miotów, płukanie żołądka, podanie taniny, rękę! węgla i soli gorzkiej; dla pobudzenia ser­ Mak lekarski (Papaver somniferum) upra­ ca - czarna kawa, a poza tym silny śro­ wiany jest w Turcji, Persji, Egipcie i Chi­ dek przeczyszczający, np. olej rycynowy. nach. O ile znajdujące się w maku opium Naparstnica wełnista (Digitalis lanata) lub heroina jako surowce są bardzo nie­ i naparstnica purpurowa (Digitalis purpubezpiecznymi narkotykami, o tyle alkaloi­ rea) zawierają niezwykle skuteczne gliko­ dy (morfina, papaweryna, kodeina, tebai­ zydy, które mają zastosowanie przy cięż­ na) mają błogosławione działanie w me­ kiej niewydolności serca, szczególnie je­ dycynie przy najcięższych bólach, na śli równocześnie występuje zbyt szybki przykład przy raku. Kodeina wchodzi puls (tachykardia) i rozszerzenie serca. w skład wielu środków na kaszel. Poza Roślina jest silnie trująca; znane są wypa­ tym różne preparaty są używane z powo­ dki zatrucia już przez samo dotknięcie. dzeniem przy najcięższych biegunkach Konwalia (Convallaria majalis) zawiera (czerwonka i dur brzuszny), a także jako glikozydy, które są stosowane przy lekkiej środki antydepresyjne. lub średniej niewydolności serca, szcze­ Indyjski korzeń wężowy {Rauwolfia se- gólnie przy zbyt powolnym pulsie i przy rpentina) zawiera alkaloid rezerpinę, któ­ nadwrażliwości na naparstnicę; poza tym ra jest znakomitym środkiem obniżającym przy zaburzeniach ukrwienia mózgu.

266

Z afrykańskich lian z rodziny toinowatych (Strophantus gratus, S. kombe) uzyskuje się glikozyd strofantynę, która wstrzyknię­ ta dożylnie może być środkiem ratującym życie przy ostrym ataku serca (np. zawał). Krajowcy stosują Strophantus gratus jako bardzo skuteczną truciznę do zatruwania strzał. Przy opisie krajowych roślin leczniczych pomijaliśmy (na ogół) gatunki chronione, a w znacznym stopniu także rzadkie. Bar­ dzo znaną i w medycynie ludowej słusz­ nie wysoko cenioną rośliną jest arnika górska (Arnica montana). Ponieważ roś­ nie ona najchętniej na ubogich, nienawożonych, kwaśnych lub zatorfionych łąkach i pastwiskach, stała się rzadka i jej zbiór jest zakazany. Jako surowiec leczniczy arnika jest jednak dostępna w aptekach. Roślina ta zawiera olejek eteryczny, arnicynę (podrażniającą skórę), inulinę, fla-

Powyżej: arnika (zakaz zbioru); Po lewej: naparstnica purpurowa, krajowa roślina trująca won arnikowy (arnicerynę), taninę i inne kwasy roślinne. Arnika jest ważnym środkiem tonizującym naczynia krwionośne (tętniczne i żylne), działa zapobiegawczo przeciw udarowi i jest stosowana w jego leczeniu uzupeł­ niającym, a także przy zwapnieniu naczyń (miażdżyca). Używana zewnętrznie jest dobrym środkiem leczącym rany, zmiaż­ dżenia i stany zapalne - także zapalenia stawów i krwotoki. Arnika wchodzi w skład wielu leków nasercowo-krążeniowych, stosuje się ją także, wśród innych środków, w biologicznej terapii rakowej, dzięki odkryciu wstrzymującego tumory działania tej rośliny. Dozowanie rozpo­ czynać trzeba ostrożnie - najlepiej według fachowych wskazówek - ponie­ waż mogą wystąpić podrażnienia żołądka (arnicyna !), a zewnętrznie reakcje skóry.

267

Przegląd działań leczniczych Wiele roślin leczniczych jest skutecz­ nych w leczeniu różnych dolegliwości. Nasz podział na grupy działania (l-XIII), podany przy opisach gatunków, mógł uwzględnić tylko główne zastosowanie rośliny. Poniższe tabele pozwalają na wielokrotne wymienianie poszczegól­ nych roślin leczniczych i dają przez to

szerzej ujęty przegląd terapeutycznego zastosowania gatunków. Uwzględniono przy tym również rośliny lecznicze z „Do­ datku"; a zatem również gatunki pozaeu­ ropejskie, które w formie gotowych prepa­ ratów są dostępne w aptekach. Wykrzyknikiem (!) oznaczono rośliny trujące

I + II Rośliny działające na system nerwowy

III Rośliny działające na żołądek

Arcydzięgiel str. 174 Chmiel str. 170 Drapacz lekarski str. 176 Dziurawiec str. 168 Gorysz miarz str. 176 Głóg str. 252 Korzeń wężowy (!) str. 266 Kozieradka str. 174 Kozłek str. 168 Kulczyba (!) str. 266 Lawenda str. 172 Lebiodka pospolita str. 244 Mak lekarski (!) str. 266 Marzanka wonna str. 198 Matę str. 264 Męczennica str. 264 Melisa str. 172 Morszczyn str. 246 Orzech cola str. 265 Owies str. 170 Pokrzyk wilcza jagoda (!) str. 266 Rozmaryn str. 242 Rumianek str. 184 Serdecznik str. 208 Tatarak str. 178 Werbena str. 242 Żeń-szeń str. 265

Arcydzięgiel str. 174 Bazylia str. 261 Bobrek str. 182 Bylica pospolita str. 182 Centuria pospolita str. 180 Chrzan str. 261 Cykoria str. 144 Czosnek niedźwiedzi str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Drapacz lekarski str. 176 Gorczyca str. 263 Gorysz miarz str. 176 Haronga str. 265 Kminek str. 261 Koper ogrodowy str. 261 Kora chinowa str. 265 Krwawnik str. 148 Krzyżownica str. 180 Kulczyba (!) str. 266 Lebiodka pospolita str. 244 Lubczyk str. 196 Macierzanka str. 238 Melisa str. 172 Pięciornik gęsi str. 186 Płucnica str. 226 Rumianek str. 184 Rzepik str. 178 Tatarak str. 178 Tysiącznik str. 180

IV Rośliny działające na żo­ łądek i jelita Przy stanach zapalnych Czosnek niedźwiedzi str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Drapacz lekarski str. 176 Dąb str. 222 Kapusta biała str. 261 Kuklik str. 249 Lukrecja str. 265 Oman str. 240 Owies str. 170 Ślaz dziki str. 230 Pięciornik gęsi str. 186 Prawoślaz str. 230 Rumianek str. 184 Przy biegunce Bodziszek cuchnący str. 190 Borówka czarna str. 250 Dąb str. 222 Kuklik str. 249 Mak lekarski (!) str. 266 Pięciornik kurze ziele str. 188 Rzepik str. 178 Przy wzdęciach Arcydzięgiel str. 174 Bazylia str. 261 Biedrzeniec anyż str. 232 Bylica piołun str. 248 Czosnek pospolity str. 261 Fenkuł włoski str. 250 Kminek str. 261

Kolendra str. 186 Koper ogrodowy str. 261 Koper włoski str. 250 Lebiodka pospolita str. 244 Lebiodka zimowa str. 244 Melisa str. 172 Mięta pieprzowa str. 194 Rumianek str. 184 Przy zaparciach Dziki bez czarny str. 259 Jesion str. 192 Konitrut str. 244 Kruszyna str. 249 Lak str. 208 Szczaw alpejski str. 190 V Rośliny żółciopędne Bylica piołun str. 248 Centuria pospolita str. 180 Cykoria str. 251 Drapacz lekarski str. 176 Dymnica str. 192 Krwawnik str. 253 Lak str. 208 Marzanka wonna str. 198 Mięta pieprzowa str. 194 Mniszek str. 251 Ostropest plamisty str. 196 Rzepik str. 178 Tysiącznik str. 180 Na wątrobę Burak zwyczajny str. 262 Karczoch zwyczajny str. 263 Mniszek str. 251 Ostropest plamisty str. 196

Poterium str. 265 Rutwica str. 251 Tysiącznik str. 180 VI Rośliny działające na nerki i pęcherz Brzoza str. 202 Czarnuszka siewna str. 184 Dziki bez hebd str. 260 Jałowiec str. 251 Lubczyk str. 196 Marzanka wonna str. 198 Mniszek str. 251 Mącznica str. 251 Nawłoć pospolita str. 200 Pietruszka str. 262 Pokrzywa zwyczajna str. 252 Róża dzika str. 258 Seler str. 262 Skrzyp str. 226 Wilżyna str. 198 Wrzos str. 200 VII Rośliny stosowane przy reumatyzmie Brzoza str. 202 Jemioła str. 253 Jesion str. 192 Mniszek str. 251 Osika str. 204 Podagrycznik str. 252 Pokrzywa zwyczajna str. 252 Topola osika str. 204 Turzyca piaskowa str. 202 Wierzba biała str. 206 Wiązówka str. 204 Wrzos str. 200

Przy cukrzycy Borówka czarna str. 250 Centuria pospolita str. 180 Cykoria str. 251 Karczoch zwyczajny str. 263 Mniszek str. 251 Oman str. 240

VIII + IX Rośliny działające na serce i układ krążenia Arnika str. 267 Barwinek str. 216 Czosnek pospolity str. 261

Głóg str. 252 Jemioła str. 253 Kasztanowiec str. 212 Konwalia (!) str. 266 Korzeń wężowy (!) str. 266 Krwawnik str. 253 Lak str. 208 Miłorząb str. 265 Myszopłoch str. 253 Nagietek lekarski str. 220 Naparstnica (!) str. 266 Nostrzyk lekarski str. 210 Oczar str. 265 Oliwka str. 252 Rozmaryn str. 242 Ruta zwyczajna str. 210 Serdecznik str. 208 Strophantus str. 266 Żarnowiec str. 206 X + XI Rośliny do stosowania zewnętrznego (Kąpiele, leczenie ran i in.) Arnika str. 267 Babka lancetowata str. 256 Babka zwyczajna str. 256 Bodziszek str. 190 Dziurawiec str. 168 Dąb str. 222 Fenkuł włoski str. 250 Fiołek wonny str. 228 Jałowiec str. 251 Jeżówka str. 266 Kokornak str. 240 Koper włoski str. 250 Krwawnik str. 253 Lawenda str. 172 Lebiodka zimowa str. 244 Macierzanka str. 238 Malina właściwa str. 248 Nagietek lekarski str. 220 Nostrzyk lekarski str. 210 Oczar wirginijski str. 265 Osika str. 204 Owies str. 170

269

Pięciornik kurze ziele str. 188 Podbiał str. 256 Przelot pospolity str. 212 Przywrotnik str. 257 Rdest ptasi str. 214 Rumianek str. 184 Skrzyp polny str. 226 Stokrotka str. 255 Szałwia str. 264 Ślaz dziki str. 230 Świetlik str. 218 Tatarak str. 178 Topola osika str. 204 Tymianek właściwy str. 238, 262 Żankiel zwyczajny str. 214 Żywokoststr. 216 XII Rośliny działające na układ oddechowy Arcydzięgiel str. 174 Babka lancetowata str. 256 Biedrzeniec anyż str. 232 Biedrzeniec mniejszy str. 255 Bluszcz str. 255 Bluszczyk kurdybanek str. 255 Dziewanna wielkokwiatowa str. 238 Fenkuł włoski str. 250 Fiołek wonny str. 228 Kasztan jadalny str. 232 Koper włoski str. 250 Krzyżownica górska str 180 Krzyżownica gorzkawa str. 180 Lepiężnik biały str. 188 Lukrecja str. 265

Macierzanka str. 238 Mak lekarski (!) str. 266 Mak polny str. 228 Miodunka plamista str. 255 Mydlnica lekarska str. 234 Oman str. 240 Ożanka nierównoząbkowa str. 236 Podbiał str. 256 Poziewnik piaskowy str. 236 Prawoślaz str. 230 Płucnica islandzka str. 226 Ślaz dziki str. 230 Rdest ptasi str. 214 Skrzyp polny str. 226 Szanta zwyczajna str. 234 Szałwia lekarska str. 264 Szałwia łąkowa str. 264 Turzyca piaskowa str. 202 Tymianek właściwy str. 238, 262 XIII Rośliny wpływające na gospodarkę hormonalną

Oman str. 240 Rozmaryn str. 242 Ruta zwyczajna str. 210 Szanta zwyczajna str. 234 Werbena pospolita str. 242 Przy nieregularnej i bolesnej miesiączce Jasnota biała str. 257 Kalina koralowa str. 257 Krwawnik str. 253 Lawenda str. 172 Lebiodka pospolita str. 244 Melisa str. 172 Oman str. 240 Pięciornik gęsi str. 186 Pokrzyk wilcza jagoda (!) str. 266 Przywrotnik str. 257 Rumianek str. 184 Starzec Fuchsa str. 218 Starzec gajowy str. 218 Szałwia lekarska str. 264 Szałwia łąkowa str. 264

Regulujące miesiączkowanie Hamujące krwawienie przy zbyt silnej miesiączce Bylica pospolita str. 182 (Lekarz!) Dziurawiec str. 168 Kokornak str. 240 Konitrut błotny str. 244 Krwawnik str. 253 Lak pospolity str. 208 Lubczyk str. 196 Nagietek lekarski str. 220

Barwinek str. 216 Dąb str. 222 Krwawnik str. 253 Pięciornik kurze ziele str. 188 Rdest ptasi str. 214 Starzec Fuchsa str. 218 Starzec gajowy str. 218 Tasznik pospolity str. 254 Żarnowiec str. 206 Działające na tarczycę Karbieniec pospolity str. 246 Kozłek str. 168 Morszczyn str. 246 Serdecznik str. 208 Ogródek ziołowy

270

Praktyka ziołolecznictwa Przy zbieraniu roślin kierujemy się przede wszystkim dojrzałością pożądanej części rośliny. Na przykład pewne korzenie są zbierane przed lub w czasie „budzenia się" rośliny, natomiast inne - w jesieni, gdy cała „siła rośliny" ponownie skoncen­ trowana jest właśnie w korzeniu. Jeżeli potrzebujemy ziela, a zatem liści i łodyg, to należy dawać pierwszeństwo młodej, świeżej roślinie. Tak na przykład pier­ wsze, młode liście pokrzywy mogą służyć jako zdrowe uzupełnienie sałatki, podo­ bnie mniszka i wielu innych dzikich ziół. Natomiast wielkie liście pokrzywy w jesie­ ni dadzą się wykorzystać co najwyżej jako herbatka, ponieważ stały się twarde i su­ che. Dojrzały, wyrośnięty liść mniszka ma bardzo ostry smak i nie da się go jeść jako sałatki, podczas gdy właśnie jego gorycze są bardzo pożyteczne jako środki lecznicze przy chorobach reumatycznych i chorobach wątroby, woreczka żółciowe­ go i trzustki. Mając do czynienia z konkretną chorobą, która wystąpiła nagle, musi się wziąć to, czego dostarcza właśnie pora roku, albo sięgnąć do surowca z apteki (np. suszone części roślin). Kto jednak znajduje przyje­ mność w planowym zbieraniu, może sobie zestawić własny zapas ziół leczniczych. Jeśli próbujemy zbierać zioła po raz pierw­ szy w życiu, jesteśmy z reguły zaskoczeni, jak wiele roślin leczniczych rośnie w naj­ bliższym otoczeniu. Pomaga przy tym zna­ jomość typowych siedlisk, gdzie roślina wzrasta możliwie bez wpływu nawozów sztucznych i pestycydów. Zawsze należy brać pod uwagę wielkość populacji roślin, której przecież nie wolno zniszczyć lub wy­ eksploatować całkowicie, choćby lokalnie.

Pojemnikami do zbierania mogą być kosze, torby z materiału lub z papieru, ale nie torebki plastikowe, w których rośliny nie mogą oddychać. Prawie zawsze należy dawać pierwszeństwo świeżym roślinom. Również do przyrządzenia herbatek znako­ micie nadają się świeże rośliny, bo nawet przy najbardziej ostrożnym suszeniu traci się część składników, na przykład lotne olejki eteryczne. Świeży, wyciśnięty, przefiltrowany sok, może być utrwalony alkoho­ lem - zależnie od surowca 45% do 60% - zabieg ten jest często stosowany przy sporządzaniu esencji homeopatycznych. Niemniej jednak suszenie jest chyba bezspo­ rnie najstarszym i ulubionym sposobem przechowywania ziół leczniczych. Materiał przeznaczony do suszenia nie może być na­ rażony na zbyt wysokie temperatury, bezpo­ średnie promieniowanie słoneczne i wilgoć. Nawet suchy surowiec podlega jeszcze w pewnym stopniu przemianie materii. Dlatego nie powinien on być przechowywa­ ny w zamknięciu, bez dostępu powietrza. Torebki papierowe albo kartonowe pudełka nadają się do tego najlepiej. Rośliny lecznicze jako materiał suszony lub przygotowane w innej postaci mogą być przechowywane latami. Ich siła działa­ nia maleje jednak z czasem. Zaleca się wszystkie surowce zaopatrzyć w datę i sta­ rać się zużyć w ciągu jednego lub półtora roku. Na herbatki lecznicze rośliny powin­ no się zbierać i suszyć co roku od nowa. Kto sam zajmuje się roślinami leczniczymi, musi wiedzieć, że nie zawsze chodzi tu o niewinne i całkowicie bezpieczne sub­ stancje. Nigdy nie wolno zwiększać dawko­ wania, raczej zmniejszyć dawkę, ponieważ doświadczenie wykazuje, że decyduje

w pierwszym rzędzie nie ilość, tylko jakość rośliny, tącznie z dokładnym przestrze­ ganiem częstości zażywania. Z reguły okazuje się skuteczne zażywanie substancji roślinnych małymi porcjami, roz­ łożone na wiele godzin. Przed południem należy zażywać środki na serce i nerki, po południu - środki uspokajające, działające na wątrobę i pobudzające trawienie. Tak samo ważne, jak znajomość roślin jest właściwe rozpoznanie choroby czy doleg­ liwości. Samodzielne leczenie można prowadzić po uprzednim badaniu i konsul­ tacji z lekarzem. Środkami roślinnymi leczy się najczęściej następujące rodzaje dolegliwości: - Choroby reumatyczne z wydzielaniem przez naturalne narządy odtruwające: jelita, nerki, skóra. - Schorzenia skóry: stosowanie zewnę­ trzne, wewnętrzne i wydzielanie przez nerki i jelito. - Choroby przewodu pokarmowego - zio­ łolecznictwo jest alternatywą dla szkod­ liwego długotrwałego leczenia środkami przeczyszczającymi. - Wspomagające leczenie w chorobach se­ rca i układu krążenia. Przy wytrwałym stosowaniu ziołowych terapii następuje złagodzenie nawet cięższych stanów cho­ robowych. Również u osób starszych mo­ żna poprawić wydolność serca (np. głóg).

Choroby przeziębieniowe, z gorączką lub bez, bólem gardła, katarem, kaszlem itp.; nie powinny być zwalczane jedynie obja­ wy, które są przecież tylko oznaką choroby. Leczenie biologiczne zmierza do podniesienia odporności i do pobudzenia przemiany materii przez zastosowanie zmienności zimno/ciepło, jak na przykład w terapii Kneippa. Od dawna uznane są kuracje napotne, na przykład rozpoczyna­ ne przez kąpiele nóg w mączce gorczycznej, wzmacniane herbatką lipową lub z dzikiego bzu czarnego, a kończące się okładami w łóżku. Parówki z szałwii, ty­ mianku, rozmarynu i innych roślin zawie­ rających olejki eteryczne są skuteczne przy chorobach dróg oddechowych i zatok.

Wiosenne kuracje dzikimi ziołami

Wiosenne zmęczenie zwraca nam uwagę, że nasz organizm domaga się oczyszcze­ nia. Wiosenna kuracja świeżymi ziołami łączy się dodatkowo z przyjemnością zbie­ rania i ruchem na świeżym powietrzu. Mło­ de rośliny zawierają w sobie całą moc i świeżość wiosny - a nic nie kosztują. Mamy dwie możliwości, aby wykorzystać rośliny możliwie świeże i nie uszkodzone. Zebrany materiał, odpowiednio rozdrob­ niony, może służyć jako uzupełnienie sała­ tek. W tym celu w rachubę wchodzą przede - Nerki i pęcherz na ogół dobrze reagują na wszystkim młode, łagodne zioła, jak: mni­ środki roślinne. I tu jednak ważne jest do­ szek, stokrotka i jej liście, czosnek nie­ kładne rozpoznanie choroby przez lekarza. dźwiedzi (ostrożnie! nie pomylić z liśćmi - Rośliny lecznicze (na przykład dziura­ trującej konwalii: liście czosnku nie­ wiec) mają często korzystny wpływ na dźwiedziego wydzielają intensywny zapach zaburzenia psychiczne. Również zabu­ czosnku), babka, szczaw, przywrotnik, dziu­ rzenia snu dają się skutecznie leczyć za rawiec, podbiał, krwawnik, zarodnikonośne pomocą roślin leczniczych. Oczywiście pędy skrzypu i pokrzywa (która nie parzy i tutaj ważne są wskazówki lekarza lub - drobno posiekana i w oliwie sałatkowej lub innym płynie). Na początku radzimy sto­ terapeuty. 272

sować te rosimy z umiarem, ponieważ wszy­ stkie dzikie zioła mają smak raczej mocny i ostry, a wiele nawet intensywnie gorzki. Druga możliwość zapewnia jeszcze intensy­ wniejsze działanie: samodzielne przyrządza­ nie świeżych soków. Wchodzi tu w rachubę zasadniczo każda młoda dzika roślina, która nie jest trująca, bardzo gorzka albo rzadka, zagrożona czy wręcz chroniona. Warto pozy­ skiwać sok z pokrzywy. Po pierwsze, jest ona bardzo pospolita, po drugie - pokrzywa ma wyjątkowo dużą wartość leczniczą (patrz str. 252). Jest ona bowiem dobrym środkiem regulującym przemianę materii, odtruwa­ jącym wątrobę i oczyszczającym krew poprzez nerki i skórę. Pokrzywa odgrywa w medycynie naturalnej ważną rolę w lecze­ niu reumatyzmu i jest używana jako środek wspomagający w terapii raka i przy innych przewlekłych chorobach. Oprócz wyżej wymienionych roślin, które także mogą być używane do wyciskania, można brać pod uwagę: dzięgiel i arcydzięgiel (gorzkie), biedrzeniec (gorzki), rukiew wodną (ostra), przetacznik, werbenę, pięciornik gęsi, podagrycznik (lokalnie nadzwyczaj pospolity), dą­ brówkę, bluszczyk kurdybanek, marzankę, tasznik, pędy chmielu, miodunkę, rzepik, ziarnopłon wiosenny (ostry, używać jak najmło­ dszych liści przed kwitnieniem), jasnotę bia­ łą i purpurową, tysiącznik (gorzki), fiołki, a w małych ilościach - pączki klonu, brzozy, dębu, dzikiego bzu, lipy, drzew szpilkowych (cis jest bardzo trujący!) i głogu. Ogólna zasada przyrządzania soków: naj­ większy udział przypada ziołom łagodnym, mniejszy - gorzkim i ostrym, które stanowią tylko uzupełnienie. Oczywiście, przerabiane powinny być rośliny świeże. Najkorzystniejszy jest codzienny zbiór. Mo­ żna jednak przygotowywać również sok na 3-4 dni i zamrażać w postaci lodowych

kostek. Rozmarznięte kostki powinno się zużyć możliwie szybko i nie gotować. Świeży sok powinien być silnie rozcieńczo­ ny. Jako uzupełnienia można użyć wody źródlanej, wody mineralnej, mleka i jego kwaśnych produktów, jak maślanka, jogurt, kefir i zsiadłe mleko. Szczególnie kwas mle­ kowy prawoskrętny stanowi korzystny doda­ tkowy składnik leczniczy, który przeciwdzia­ ła procesom gnilnym w jelitach. W pierwszym tygodniu zażywa się dziennie nie więcej niż 2 łyżki stołowe soku i roz­ cieńcza przynajmniej 10 łyżkami stołowymi wody lub innego płynu. Dawka może być zwiększana w odstępach tygodniowych o 1-2 łyżek stołowych. Przeciętna dzienna porcja wynosi około 5 łyżek stołowych so­ ku, który rozcieńcza się w proporcji 1:5 (albo 1:6). Jeśli dobrze znosi się kurację, można nie­ co przekroczyć ilość 5 łyżek stołowych. Przejściowe zjawiska, takie jak biegunka - bardzo korzystna z punktu widzenia in­ tensywnego oczyszczania jelit, swędzące wysypki skórne (pokrzywa), bóle głowy i inne zjawiska nie powinny być powodem do niepokoju - są to zwykle następstwa intensywnych procesów odtruwania. Takie „stany kryzysowe" należą do normalnego obrazu kuracji oczyszczającej. W takim przypadku należy zmniejszyć ilość soku o 1-2 łyżek stołowych, aż objawy ustąpią. Osoby o wrażliwym żołądku zażywają swo­ ją dawkę dzienną 3 razy po posiłkach, w poszczególnych przypadkach nawet bar­ dziej rozcieńczoną. Na ogół zaleca się świeży sok zażywać 15 minut przed jedze­ niem albo małymi łykami przez cały dzień. Korzystne oddziaływanie rozwija się i po­ tęguje w ciągu kuracji, która powinna być prowadzona przynajmniej przez 2 tygo­ dnie, a nawet wiele miesięcy.

Mieszanki ziołowe

(© = Esencje)

Potrzebne surowce roślinne powinny być zbierane w stanie dzikim tylko z takich gatunków, które występują pospolicie. We wszystkich innych przypadkach sięga się do bogatej oferty aptek i sklepów zielars­ kich. Dają one gwarancję, że posiadane przez nie rośliny lecznicze i ich surowce zostały przygotowane i przechowywane fa­ chowo. Dla każdego miłośnika przyrody jest również oczywiste, że na przykład kory dębowej lub brzozowej nie obiera się z ży­ jących drzew, tylko kupuje w specjalistycz­ nym sklepie, chyba że nadarzy się okazja zebrać ją ze zwalonego już drzewa. Nie­ które z naszych propozycji zawierają także surowce roślinne z innych części świata, dostępne w aptekach i zielarniach. W herbatkach ziołowych o zamierzonym działaniu leczniczym zwykle jedna roślina stanowi podstawę mieszanki. Można ją uzu­ pełniać dwoma lub trzema podobnie działa­ jącymi roślinami, a w razie potrzeby wzbo­ gacać o dalsze dodatki, jak: koper włoski, mięta pieprzowa, lukrecja, głóg i inne, aby osiągnąć pożądany smak. Z przedsta­ wionych w tej książce roślin leczniczych można przyrządzić wiele wariantów zaleca­ nych tu herbatek leczniczych. Liczbę roślin można także zwiększyć, ale nie powinno się zbyt wielu surowców starać zestawić jako „środek na wszystko". Ostrożny wybór, a także dozowanie dostosowane do wła­ snych potrzeb decydują o sukcesie.

Jako kąpiel: 50 g-70 g kwiatów lawendy krótko zagotować w 1-2 I wody, odcedzić i dodać do wody kąpielowej. Podobnie ko­ rzeń kozłka: 100 g na 31 wody zagotować i pod przykryciem dalej gotować przez 5 min na małym ogniu.

Przy zaburzeniach snu wskutek przemę­ czenia nerwowego: korzeń kozłka 30 g kwiaty lawendy 10 g szyszki chmielowe 10 g 2 LH zimnej nalewki krótko gotować z 1/41 wody i zostawić do naciągnięcia pod przy­ kryciem na 10 minut. Ten sposób przyrzą­ dzania, o ile nie podano inaczej, odnosi się także do następnych herbatek,

Przy wzdęciach: owoce kopru włoskiego (rozgniecione) owoce kminku (rozgniecione) owoce kolendry (rozgniecione) liście mięty pieprzowej centuria (tysiącznik)

274

Przy stanach depresyjnych: dziurawiec 40 g korzeń kozłka 40 g liście melisy 10 g kwiat rumianku 10 g Preparat alkoholowy, który można za­ mówić u aptekarza: Hyperforat 50,0 Ol. Melissae D, 10,0 Valeriana © 30,0 Passiflora © ad 100,0 Stosowanie: 3 razy po 30 kropli przed je­ dzeniem. Herbatka pobudzająca żołądek przy ogól­ nym osłabieniu, na przykład po chorobie: drapacz lekarski 10 g korzeń arcydzięgla 15 g gorysz miarz 15 g owoce kopru włoskiego (rozgniecione) 10 g Przy chorobach żołądka: bylica piołun kwiaty rumianku biedrzeniec anyż - owoce korzeń lukrecji Naciąga przez 5 minut.

Przy biegunce: pięciornik kurzyślad bodziszek cuchnący

10 g 10 g

30 g 10 g 5g 5g

10 10 10 10 10

g g g g g

kuklik 10 g kora dębowa 10 g tymianek właściwy 10 g Gotować na słabym ogniu 5 minut. Przy zaparciu (stosować nie dłużej niż 3-4

dni): kora jesionu 10 g kora kruszyny 10 g owoce szakłaku 10 g kora dzikiego bzu czarnego 10 g W południe i wieczorem wypić filiżankę przed jedzeniem. Herbatka na wątrobę: owoce ostropestu 20 g ziele dymnicy 10 g ziele mniszka z korzeniem 10 g liście mięty pieprzowej 10 g W południe i wieczorem wypić filiżankę przed jedzeniem. Herbatka na woreczek żółciowy, na przy­ kład przy częstym uczuciu gniecenia pod prawym łukiem żebrowym (skonsultować się z lekarzem): ziele dymnicy 10 g korzeń lepiężnika 10 g liście mięty pieprzowej 10 g ziele bylicy piołun 10 g pięciornik gęsi 10 g 2 ł_H zalać 1/4 I wrzącej wody, pozwolić naciągnąć pod przykryciem przez 3 min na gorącej łaźni wodnej, pić na gorąco mały­ mi łykami możliwie 20 min przed je­ dzeniem. Dwa przykłady herbatki na reumatyzm: pączki osiki 15 g kwiaty wiązówki 10 g kora jesionu 10 g owoce dzikiej róży 15 g korzeń mniszka z zielem 20 g owoce jałowca, rozgniecione 10 g kora wierzbowa 20 g ziele pokrzywy 20 g liście brzozowe 10 g liście mięty pieprzowej 20 g

Wypróbowanym leczeniem reumatyzmu jest kąpiel w kwiecie siennym: 50-300 g kwiatu siennego gotuje się w odpowiednio dużym garnku z 4 I wody przez około 15 minut. Należy odcedzić i wlać do wody kąpielowej. Dodanie niewielkiej ilości olej­ ku tymiankowego wzmacnia działanie. Na­ tychmiast wcierać olejek dziurawcowy i go­ dzinę leżeć w łóżku. Herbatka moczopędna na nerki: ziele nawłoci pospolitej 20 g korzeń wilżyny 10 g kora dzikiego bzu czarnego 10 g korzeń mniszka 10 g 1-2 LH zimnej nalewki krótko gotować i po­ zwolić naciągnąć pod przykryciem przez 5 minut. Herbatka przy zapaleniach dróg moczo­ wych: liście mącznicy 20 g liście borówki brusznicy 10 g ziele wrzosu 10 g skrzyp polny 10 g Zimna nalewka przez noc; krótko, mocno rozgrzać, odcedzić i pić 2 filiżanki dzien­ nie z 2 szczyptami sody oczyszczonej (kwaśny węglan sodu). Patrz również nas­ turcja, str. 263. Ważne jest rozgrzewanie nóg (zmiennocieplne moczenie nóg, nasiadówka z rozmarynem, skrzypem i li­ śćmi mącznicy). Do zapobiegania i wypłukiwania drobniej­ szych kamieni nerek i pęcherza: korzeń mniszka z zielem 10 g korzeń marzany barwierskiej 20 g [Ruina tinctorum) ziele pokrzywy 15 g ziele nawłoci pospolitej 15 g Należy wypić 3-5 filiżanek od rana do go­ dziny 15.00. Skuteczna herbatka wspomagająca serce w starszym wieku: owoce głogu 20 g kwiaty głogu 30 g

płucnica islandzka 10 g kwiaty głogu 10 g korzeń lukrecji 20 g 3 filiżanki dziennie, po 2 tygodniach 1 ty­ dzień przerwy; w tym tygodniu można pić Ta mieszanka da się także użyć jako wino następującą mieszankę: lecznicze: w aptece należy się zaopatrzyć korzeń omanu 20 g w 1 I zaczynu winnego (Złoty Muskat, Xemiodunka 10 g res), wsypać do niego 100 g tej mieszanki korzeń pierwiosnki lekarskiej** 10 g i pozostawić na 1 tydzień. Zaczynem nale­ (Primule officinalis) ży codziennie potrząsać, a na koniec do­ owoc kopru włoskiego 10 g kładnie wycisnąć przez lnianą szmatkę. 2 LH zimnej nalewki na 1/4 I wody, 3 fili­ Również tutaj ważna jest ogólna reguła, że żanki dziennie. najwięcej treści mają świeże rośliny. Daw­ ** tylko w handlu specjalistycznym; wszys­ kowanie: rano i w południe 1 kieliszek li­ tkie krajowe pierwiosnki są całkowicie lub kierowy po jedzeniu. częściowo chronione! Przy niskim ciśnieniu krwi i braku energii: Zastosowania zewnętrzne: liście rozmarynu 20 g Okłady z arniki: (patrz także str. 267, ar­ liście matę 10 g nika) przy skaleczeniach, ropiejących owoce dzikiej róży 10 g ranach, siniakach i zapaleniach żył: 2 LH gorysz miarz 10 g do 1 LS kwiatów arniki zalać 1/41 wrzącej Dziennie 3 filiżanki; dodatkowo: zmienny wody, pozwolić naciągnąć przez 10 minut, prysznic (gorący i zimny), ruch na świeżym kwiaty wycisnąć. Zanurza się czystą szma­ powietrzu, szczotkowanie skóry, liście roz­ tkę lnianą w tym naparze i nakłada się ją marynu (50 g zagotować z 1 I wody i wlać letnią w różnych miejscach. Przykrywa się ręcznikiem frotte. Można również łączyć do pełnej kąpieli). wywar z korzenia żywokostu (10-20 g na Wypróbowana herbatka na kaszel, 1/41, gotować 5 min) z arniką, rumiankiem, szczególnie na duszący kaszel (także przy korą dębu i kwiatami nagietka (korzeń i ko­ kokluszu): rę gotować, kwiaty zalać). ziele tymianku 20 g liście bluszczu 10 g ziele rosiczki* 10 g Esencje i maści owoce kopru włoskiego (rozgniecione) 5 g Poniżej zostanie opisane proste postę­ owoce biedrzeńca anyżu (rozgniecione) 5 g powanie spagyryczne (wegług Helmuta 2 LH naparu pozwolić naciągać pod przy­ Finsterlina, zmienione). „Spago" (po grec­ kryciem przez 5 minut, 3 razy po 1-2 fili­ ku) znaczy rozdzielać, „ageiro" - łączyć. żanki, pić drobnymi łykami przez cały Roślina jest przy tym poddawana rozkłado­ dzień z cukrem krystalicznym. wi w wielu etapach, to znaczy w poszcze­ * tylko w handlu specjalistycznym; wszyst­ gólnych etapach pracy uzyskuje się skład­ kie krajowe gatunki rosiczki są chronione! niki rozpuszczalne w wodzie, rozpuszczal­ ne w alkoholu i zawarte w popiele, a na­ Przy chronicznym nieżycie oskrzeli: stępnie łączy się je w jedną esencję. Zale­ liście babki lancetowatej 10 g tą w stosunku do innych metod przygoto­ skrzyp polny 10 g wania jest lepsze, bardziej intensywne, wy­ liście i kwiaty podbiału 20 g kwiaty arniki ziele serdecznika ziele jemioły korzeń kozłka

5g 25 g 20 g 10 g

korzystanie całego surowca. Ten proces, przedstawiony tu w swojej najprostszej po­ staci, sięga aż do tradycji średniowiecznej alchemii. Esencje: Pierwszym procesem jest ma­ ceracja, a efektem zimny wyciąg wodny. Używa się do tego czystego, ciemnego szkła (aby uniemożliwić fermentację i dzia­ łanie promieni słonecznych) i zalewa wodą rozdrobnione, świeże rośliny. Naczynie przechowuje się przez 2-3 dni w tempera­ turze 15°, a najwyżej 20°, codziennie wstrząsając zawartością. Następnie cedzi się przez grubo tkany materiał i pozosta­ łość roślinną starannie wyciska. Do uzyskanego wyciągu wodnego dodaje się nieco alkoholu (45-60%) w stosunku mniej więcej 20:1 i zamkniętą mieszaninę przechowuje się w lodówce. Pozostałość roślinną należy zalać 35-60-procentowym alkoholem i odstawić na 2-3 dni, codziennie wstrząsając. Następnie znowu odcedzić, wycisnąć i zmieszać ze sobą oba wyciągi. Aby móc dodać do esen­ cji również składniki mineralne i inne za­ warte w popiele, pozostałość rośliną nale­ ży wysuszyć. Połowa zostaje natychmiast sproszkowana w moździerzu, a drugą po­ łowę praży się ostrożnie na otwartej bla­ sze pieca lub na suchej patelni, aż prze­ kształci się w popiół (przy zbyt wysokiej temperaturze zachodzi niebezpieczeństwo spalenia!). Teraz zagotowuje się popiół z proszkiem w minimalnej ilości wody, studzi i całość łączy się z esencją. Jeśli mamy części rośliny twardsze niż kwiaty (na przykład nasiona, łodygi, korzenie, korę, drewno), to po sporządzeniu wyciągu alkoholowego 2/3 wyciśniętej pozostałości roślinnej nale­ ży zagotować w małej ilości wody, znowu wycisnąć i wystudzony wywar dodać do mieszanki wodno-alkoholowej. Pozostałą 1/3 suszyć i spopielać razem z resztą. Z popiołem postępuje się tak, jak to opisa­ no wyżej.

Maści: O jakości maści decyduje jej dobre wchłanianie przez skórę. Jako podstawy maści z naturalnych substancji używa się najczęściej: - 5 części oliwy z oliwek albo na zimno wyciskanego oleju słonecznikowego, - 4 części topionego masła, - 1 części wosku pszczelego. W ten podkład dają się wmieszać esencje, olejki eteryczne, proszki roślinne, wyciągi i inne preparaty. Przykład: Maść dziurawcowa - wypróbo­ wana na rany, oparzenia, nerwobóle i bóle reumatyczne. Używa się kwiatów, mogą być także małe ilości innych części rośliny. Jedną trzecią zebranego materiału suszy się na papierze w ciepłym, zacienionym miejscu. Z drugiej części przyrządza się esencję, albo ewen­ tualnie wyciąg. Trzecią część (świeże, rozdrobnione kwiaty), zalane 5 częściami oliwy wystawia się w białej flaszce szklanej wprost na słoń­ ce (na przykład na parapet). W ciągu 1-3 tygodni oliwa wyciąga czerwony barwnik (hyperycynę) - całość staje się ciemnoczer­ wona. Pozostałość wyciska się przez szmat­ kę. Teraz można ostrożnie rozgrzać masło; na powierzchni osadza się przy tym biała piana, która zawiera łatwo psujące się sub­ stancje białkowe i musi być wielokrotnie zbierana. W tym tłuszczu (nie śmie on przy­ palić się) rozpuszcza się wosk pszczeli i na­ tychmiast dodaje wysuszone kwiaty, które w tym celu zostały roztarte w moździerzu na proszek. Przez to osiąga się lepsze połą­ czenie. Tę mieszaninę (bardzo dobrze wy­ mieszaną !) studzi się. Ogrzewanie i studze­ nie powtarza się jeszcze 2-3 razy, aż tłuszcz osiągnie różowe zabarwienie. Teraz starannie miesza się oliwę z podsta­ wą maści i dodaje esencję w stosunku 10:1 (podstawa do esencji). Na przykład 50 g maści zawiera wtedy 5 g esencji. W końcu wszystko znowu dobrze się miesza (trwa­ łość około 1,5 roku).

Kalendarz zbioru ziół leczniczych (roślin dziko rosnących) Gatunki zagrożone lub chronione w Europie Środkowej nie zostały uwzględnione na tej liście Nazwa polska

Nazwa łacińska

Arcydzięgiel litwor i dzięgiel leśny Angelica archangelica

* Str.

I

Kwiaty II

Ł

III

IV

Plantago lanceolata

126

Barwinek pospolity

Vinca minor

216

Biedrzeniec anyż

Pimpinella anisum

232

Biedrzeniec mniejszy

Pimpinella saxifraga

110

Bluszcz pospolity

Hedera helix

Bluszczyk kurdybanek

Glechoma hederaceum

122

Bodziszek cuchnący

Geranium robertianum

190

Borówka czarna

Yaccinium myrtillus

Brzoza brodawkowata

Betula pendula

Bylica piołun

Artemisia absinthium

136

Bylica pospolita

Artemisia vulgaris

182

Chmiel zwyczajny

Humulus lupulus

170

Cykoria podróżnik

Cichorium intybus

144

Czosnek niedźwiedzi

Allium ursinum

Drapacz lekarski

Cnicus benedictus

Dymnica pospolita

Fumaria officinalis

192

Dziewanna wielkokwiatowa

Yerbascum densiflorum

238

Dziki bez czarny

Sambucus nigra

32

Dziki bez hebd

Sambucus ebulus

58

V Korzeń % Owoc •

VI

V

VII

VIII

IX

Kora

X

XI

XII

AV«

174

Babka lancetowata

Z iele

Liście •

-ty

••:•-••

56

A

*•

40 202

176

Dziurawiec pospolity

Hypericum perforatum

168

Dąb szypułkowy

Cłuercus robur

222

Fiołek trójbarwny

Viola tricolor

220

Fiołek wonny

Viola odorata

228

Głóg dwuszyjkowy

Crataegus oxyacantha

*••

•*

22

Gorczyca polna + czarna + biała

Sinapis arvensis + S.nigra + S.alba

Gorysz miarz

Imperatoria osthrutium

84/263

Jarzębina

Sorbus aucuparia

Jasnota biała

Lamium album

Jemioła pospolita

Viscum album

Jesion wyniosły

Fraxinus excelsior

Kalina koralowa

Viburnum opulus

Karbieniec pospolity

Lycopus europaeus

246

Kasztan jadalny

Castanea sativa

232

Kasztanowiec zwyczajny

Aesculus hippocastanum

212

Kokornak powojnikowy

Aristolochia clematitis

240

;s;s:s«

»#»»

176

« #iiiB5

'

• • • • ¥ • •

•

20 124 60

8 S * W mmmm

: :

m

**

« H • A

192

mmmm.

48

Kolendra siewna

Coriandrum satiyum

186

Koper włoski

Phoeniculum vulgare

110

Kozieradka pospolita

Trigonella foenum-graecum

174

Kozłek lekarski

Valeriana officinalis

168

Kruszyna pospolita

Rhamnus frangula

Krwawnik pospolity

Achillea millefolium

148

Krzyżownica gorzka

Polygala amara

180

Kuklik pospolity

Geum urbanum

Lak pospolity

Cheiranthus cheiri

208

Lawenda wąskolistna

Lavandula angustifolia

172

Lebiodka pospolita

Origanum vulgare

244

Lepiężnik różowy i biały

Petasites hybridus i albus

Lipa drobnolistna

Tilia cordata

222

• ••••••••• A

smm. • • - : •

mmmm

męm :• :• : •

mmmmm

•

mmmm

.#«»

mmmm

mma

Q sssssa

«*.

150/188

Lubczyk ogrodowy

Levisticum officinale

196

Łopian większy

Arctium lappa

146

Macierzanka piaskowa

Thymus serpyllum

238

Mak polny

Papaver rhoeas

228 * wieloletnie

MMI

+

54

96

ssss:

Siśiśiśiśiśisś • • • • • • • • • • • •

• • •¥ *• :

*

H

•

ty

:,: : $ •

* «#"» mmmmm

awf

# »*« mmmm

*

ulistnione wierzchołki gałązek na wiosnę

•••••••

mm

•

Nazwa polska

Nazwa łacińska

Malina + jeżyna

Rubus idaeus + R.fruticosus

Str.

Marzanka wonna

Galium odoratum

198

Melisa lekarska

Melissa officinalis

172

Mięta pieprzowa

Mentha x piperita

194

Miodunka plamista

Pulmonaria officinalis

118

Mniszek pospolity

Taraxacum officinale

158

Morszczyn

Fucus vesiculosus

246

Mydlnica lekarska

Sapponaria officinalis

234

Myszoploch klujący

Ruscus aculeatus

Nagietek lekarski

Calendula officinalis

220

Nawloć pospolita

Solidago virga-aurea

200

Nostrzyk żółty

Melilotus officinalis

210

Oliwka europejska

Olea europaea

38

Oman wielki

Inula helenium

240

Ostropest plamisty

Silybum marianum

196

Owies zwyczajny

Avena sativa

170

Ożanka nierównoząbk.

Teucrium scorodonia

236

I

II

III

IV

16/34

Potentilla anserina

186

Pięciornik kurzyślad

Potentilla erecta

188

Płucnica islandzka

Cetraria islandica

226

Podagrycznik pospolity

Aegopodium podagraria

114

Podbiał pospolity

Tussilago farfara

150

Pokrzywa zwyczajna i żegawka

Urtica dioica + urens

Poziewnik piaskowy

Galeopsis segetum

236

Przelot pospolity

Anthylis yulneraria

212

Przywrotnik

Alchemilla vulgaris

Rdest ptasi

Polygonum aviculare

214

Rozmaryn lekarski

Rosmarinus officinalis

242

VI

VII

VIII

IX

X

XI

.

• • •

• •V •

•

•

•¥

42

Pięciornik gęsi

V A

•¥

m$w

* •

BSSS

.#,... A

V :>. •

••••

,

„i

• *• • •#»

•

WM

• •

•

•

•

::*>*••

70

..;:: • •

92

•

•

•

mxmm A

#

.+ .. Rumianek pospolity

Matricaria chamomilla

184

Ruta zwyczajna

Ruta grayeolens

210

Rutwica lekarska

Galega officinalis

100

Rzepik pospolity

Agrimonia eupatoria

178

Skrzyp polny

Equisetum arvense

226

Starzec Fuchsa

Senecio fuchsii

218

Stokrotka pospolita

Bellis perennis

134

Szaklak pospolity

Rhamnus cathartica

Szałwia lekarska i łąkowa

Salvia officinalis + S.pratensis

Szczaw zwyczajny

Rumex acetosa

Szparag ostrolistny

Asparagus acutifolius

Ślaz dziki

Malva sylvestris

•

4 •

mm

Si>

«**

....

54

:>•

122/264

•

72 68

isśsśś

Śliwa tarnina

Prunus spinosa

Świetlik wyprężony

Euphrasia stricta

Tasznik pospolity

Capsella bursa-pastoris

Topola osika

Populus tremula

204

Trędownik bulwiasty

Scrophularia nodosa

224

Turzyca piaskowa

Carex arenaria

202

Ukwap dwupienny

Antenaria dioica

194

V

*A

230 34

mm

218 88

Werbena lekarska

Verbena officinalis

222

Wiązówka błotna

Filipendula ulmaria

204

Wierzba biała

Salix alba

206

Wilżyna ciernista

Ononis spinosa

198

Wrzos zwyczajny

Calluna vulgaris

200

Ziarnopłon wiosenny

Ficaria verna

Żankiel zwyczajny

Sanicula europaea

214

Żarnowiec miotlasty

Sarothamnus scoparius

206

Żywokost lekarski

Symphytum officinale

216

82

•

•

; *,.,.-

'

i:mź- •

•

mm mmmm mm

:*fr mm

V

mm w£m

* • mm

*» A

V

tmmmm

ssst:;:::;:::::::;:::;::

:::::::::::::::

,,ą •

:::*

S!S *»

,,,,..

B • :::.

,,*•., '•• .

¥

'

XII

Terminy botaniczne baldach - parasolowaty kwiatostan baldaszek - baldach II rzędu: szczyto­ we, małe baldachy jako promienie baldachu głównego dolny (kwiat) - zalążnia stoi poniżej na­ sady kielicha i korony drobny gatunek- lokalnie wykształcony podgatunek lub rasa dwukomorowy - zalążnia dzieli się na dwie komory nasienne dwupienny - kwiaty męskie i żeńskie rosną na różnych roślinach górny (kwiat) - zalążnia stoi powyżej nasady kielicha i korony jednopienny - ta sama roślina tworzy kwiaty męskie i żeńskie kwiaty języczkowate - kwiaty w kwia­ tostanach roślin złożonych, które mają brzeg rozszerzony w krótszy lub dłuższy języczek kwiaty nijakie - bez pręcików i słupków, nie tworzące owocu kwiaty rurkowate - kwiaty w kształcie rurki w kwiatostanie złożonych; ich brzeg korony nie rozszerza się w języ­ czek listki podkwiatowe - listki w pobliżu kwiatów, odmienne od zwykłych liści miodnik - gruczoł wydzielający nektar nieparzysty-liść złożony ma odcinek końcowy

Autorzy fotografii odcinek końcowy-najbardziej zewnę­ trzny listek częściowy na osi liściowej w liściach nieparzystopierzastych okrywa - listek u nasady baldacha parzysty - odcinki liścia pierzastego tworzą pary, nie ma odcinka końco­ wego paznokieć - dolna, silnie zwężona część płatka korony pokrywka - listek u nasady baldaszka przysadka - liść, często łuskowaty, z którego pachwiny wyrastają kwiaty puch kielichowy - organ lotny z włosów lub szczecinek na owocach (w rodzinie złożonych) siedzący - bez ogonka skrzydełka - dwa boczne płatki korony w kwiatach motylkowych szczytowy- na końcu łodygi uszko - mały, łatkowaty wyrostek w pachwinie - w kącie między liściem a łodygą workowaty - rozszerzony w postaci worka wycięty - mający zagłębienia na brzegu liści lub płatków korony z paznokciem - forma płatka korony z silnie zwężoną nasadą (na przykład u goździków) żagielek - górny płatek korony w kwia­ tach motylkowych

51 J. Apel: str. 29 g.p., 39 d.p., 47 g.p., 47 d.p., 61 33 g.l., 71 d , 77 d.l., 87 g . l , 88 d., 89 d., 93 g.l., 93 33 d.l., 111 g.l., 145 d., 175 d., 179 g., 197 g.t., 203 g . p , 205 g . l , 213 g . l , 221 d , 223 d . l , 235 g.p, ), 237 d . l , 239 g.p, 241 d.; Bio-lnfo: Synatzschke , 141 d , 171 g . l , 179 d.p, 211 g , 219 g.; H. H. Heppner: str. 41 g . l , 53 g . l , 87 g.p, 105 d .Il,, 117 g . l , 207 g . l , 229 g.p.; W. Irsch: str. 145 g} ,, 151 d . l , 207 d.p.; G. Kalden: str. 135 g , 169 59 d . l , 201 g.; W. Layer: str. 15 g , 47 g . l , 151 d.p, ), 197 g.p, 239 d.p.; Archiwum Ilustracji J. Linndenburger: Jacana/Rene Volert str. 19 d.p.; >.; JacanaA/iard str. 53 d.p.; Jacana/Kónig sir. ir. 185 d . l , 185 d.p.; Agencja Ilustracyjna Mauri­ ritius: Kohlhaupt str. 51 d.l.; B. Miinker: str. 91 31 d , 99 d , 149 d , 185 g.p, 201 d . l , 217 d.p.; H. H. Partsch: str. 17 d . l , 135 d , 231 d.; M. Pforr: str. ir. 13 g . l , 15 d.p, 23 g.p, 27 d.p, 35 d.p, 57 g .Il,, 81 d.p., 115 d.p., 127 d.l., 171 d , 203 d.p, 239 59 d.l.; W. Pilz: str. 171 g.p, 187 g.l.; Dr E. Pott: It: str. 25 g.p, 27 d . l , 31 g . l , 35 d . l , 69 g , 83 di , , 95 g.p, 131 g , 143 d , 151 g . l , 161 g , 183 gj ,, 193 g . l , 225 g.p, 229 g.l.; G. Quedens: sir. 41 11 d.p.; H. Reinhard: str. 13 g.p, 29 d . l , 45 g . l , 49 19 d . p , 53 g.p, 55 d . l , 59 g . l , 73 d , 89 g.p, 109 )9 g , 119 d „ 121 d , 199 g . l , 207 d . l , 217 d i , 221 J1 g , 235 g . l , 243 g . l , 233 g.p.; G. Riidel: str. 117 17 d.l.; Dr. F. Sauer: str. 77 d.p.; S. Seidl: str. 21 l\ d . p , 29 d.p., 37 g . l , 49 g.p, 55 g . l , 65 d , 205 )5 d.p, 211 d , 223 g.p.; W. Schacht: str. 19 d . l , I,

23 g.l.; H. Schrempp: str. 13 d.p, 19 g . l , 19 g.p, 21 d . l , 23 d.p, 27 g . l , 29 g . l , 31 d . l , 33 g . l , 33 g.p, 37 g.p, 39 g , 39 d . l , 41 g.p, 41 d . l , 43 g.p, 43 d.p, 49 g . l , 51 g . l , 51 g.p, 51 d.p, 53 d . l , 55 g . p , 55 d.p, 57 g.p, 57 d . l , 59 g.p, 59 d . l , 59 d.p, 61 g.p, 65 g . l , 67 g , 71 g „ 73 g , 75 g , 75 d , 77 g , 79 d , 85 g , 91 g , 93 g.p, 95 d.p, 97 d , 99 g , 101 g , 101 d , 111 g.p, 111 d , 113 g.p, 113 d . l , 113 d.p, 115 d . l , 119 g . l , 121 g , 123 g , 123 d , 125 g , 125 d , 127 g , 129 g , 129 d , 133 g . l , 133 d , 137 g , 139 g , 139 d , 141 g . l , 147 d , 149 g , 151 g.p, 153 g , 153 d . l , 153 d.p, 155 g , 155 d , 157 g , 157 d , 159 d , 173 d , 175 g , 177 g , 181 g , 187 g . l , 187 g.p, 191 d , 193 d.p, 195 g , 195 d . l , 197 d , 203 d . l , 205 d . l , 207 g.p, 209 g.p, 209 d , 213 d , 215 g , 215 d , 217 g . l , 223 g . l , 225 d.p, 227 d.p, 229 d , 231 g.p, 233 g , 235 d , 237 g . l , 239 d . l , 241 g , 243 d . l , 243 d.p, 245 g , 245 d , 247 g.; Schuhmacher: str. 31 g.p, 43 d.l, 45 d.p, 119 g.p, 141 g.p, 169 d.p, 209 g.l, 225 g . l , 227 d . l , 233 d . l , 233 d.p.; K. Schwammberger: str. 45 g.p, 97 g , 103 g.; G. Steinbach: str. 13 d . l , 17 g.p, 21 g . l , 89 g . l , 115 g . l , 115 g.p, 117 g.p, 127 d.p, 189 d.l, 189 d.p, 199 d „ 205 g.p.; G. Synatzschke: str. 17 d.p, 33 d.p, 37 d.p, 43 g . l , 57 d.p, 67 d.p, 171 g.p.; H. Wohler: str. 15 d.l.; K. Wolfstetter: str. 23 d . l , 37 d.l, 49 d . l , 69 d , 79 g . l , 81 d.l, 83 g , 107 d „ 113 g . l , 117 d.p, 131 d . l , 159 g , 169 g.l, 179 d.l, 181 d , 183 d.l, 191 g , 193 d.l, 195 d . l , 201 d.l, 213 g.p, 219 d , 223 d.p, 231 g.l, 237 g.p, 237 d.p.; K. Wothe: str. 27 g.p, 61 d.p, 81 g , 85 d.l, 93 d.p, 95 g.l, 95 d . l , 107 g , 173 g.p, 177 d , 187 d , 199 g.p, 225 d i ; H. Zettl: str. 103 d , 193 g.p, 217 g.p.; G. Ziesler: str. 25 d.p, 25 d.l.; ilustracja w tytule wewnętrznym; S. Seidl; ilustracje części ogólnej: G. Steinbach.

(Skróty; d. - na dole, d.l. - na dole po lewej, d.p.. - na dole po prawej, g. - na górze, g.l. - na górze po lewej, g.p. - na górze po prawej).

Wykaz gatunków Achillea

millefolium

Campanula latifolia 130

146,253

Achillea ptarmica 146

Asphodelus albus 66 Asphodelus ramosus 66

Acorus caiamus 178

/łfr/p/e* hastatum 76

Cucurbita pepo 262

Campanula medium 130

Cykoria podróżnik 144, 251

Campanula persicifolia 130

Cyna/a cardunculus 138, 263

Campanula rapunculoides 130

Cynara scolymus 263

Campanula rapunculus 130

Czarnuszka damasceńska 184

Actaea spicata 54

/ttr/p/ex hortensis 76

Campanula trachelium 130

Czarnuszka polna 184

Aegopodium podagraria 114

,4/ropa belladonna 60

Capse//a bursa-pastoris 88,254

Czarnuszka siewna 184

Aesculus hippocastanum

4fena $af/Va 170

Cardamine pratensis 90

Czechrzyca grzebieniowa 112

212

Agrimonia eupatoria 178

Ca/tfar/a rfraija 90

Czeremcha amerykańska 36

Alchemilla migam 92

Babka lancetowata 126

C a r t t e nufarw 140

Czeremcha zwyczajna 36

Allium ascaionicum 64

Babka średnia 126

Carex ayenara 202

Czerniec gronkowy 54

Babka zwyczajna 126

Carum carvi 261

Czerwona lilia górska 66

4 # t M carinatum 66 A N i m cepa 64

Castanea sativa 232

Barbarea verna 86

,4///um moly 64

Barbarea yuigaris 86

4///um oleraceum 66

Barszcz zwyczajny 116

^///um p o r a m 64

Barwinek pospolity 216

M u m saf/V
Czosnek grzebieniasty 66

Cebula 64

Bazylia pospolita 261

Czosnek niedźwiedzi 64

Centanthus angustifolius

128

Centaurium umbellatum 180

Bażyna czarna 56

Centranthus ruber 128

Allium ursinum 64

Bellis perennis 134

Centuria pospolita 180

,4/f/?aea officinalis 230

Beróew w ^ a m 12

Kolcorośl 42

Listownica cukrowa 160

Groszek bulwiasty 100

Kolendra siewna 186

Listownica palczasta 160

Eguisetum anense 226

Groszek czerwony 102

Komonica skrzydlatostrąkowa 102

Litwor 174

Eryngium amethystinum 108

Gwiazdnica pospolita 80

Komosa biała 74

Lonicera caprifoiium 10, 50

Komosa strzałkowata 74

Lonicera coeruiea 58

Epilobium angustifolium

Eryngium campestre 108 Eryngium maritimum 108

Hamamelis virginiana 265

Koniczyna błotna 182

Lonicera nigra 58

Eryngium ptanum 108

Haronga 265

Koniczyna łąkowa 102

Lonicera periclymenum 50

Estragon 136

Haronga madagascariensis 265

Konitrut błotny 244

Lonicera xyiosteum 10,50

Euonymus europaea 46

Hedera heiix 56

Konwalia majowa 44

Lotus siiiguosus 102

Euphrasia rostkoviana 218

Heracleum sphondyiium

Koper ogrodowy 261

Lubczyk ogrodowy 196

Euphrasia stricta 218

Hippophae rhamnoides 24

Koper włoski 110

Lukrecja gładka 265

Kora eh i nowa 265

Lwi ogon 208

Korzeń wężowy 266

Lwie serce 208

Kozibród łąkowy 152

Lycopus europaeus 246

116

Hiszpański złoty oset 146

Czworolist pospolity 52 Czyściec błotny 120

Filipendula hexapetala 204

llex aquifolium 44

Czyściec japoński 120

Filipendula ulmaria 204

ilex paraguaiensis 264

Filipendula vulgaiis 204

Impeiatoiia

Fiołek polny 220

Inula helenium 240

fleto/a penrfy/a 202

Chenopodium album 74

Dąb bezszypułkowy 222

Chenopodium bonus-henricus

74

Sefu/a verrucosa 202

Chmiel zwyczajny 170

Dereń świdwa 58

Ammivisnaga

Biedrzeniec anyż 232

Chruścina jagodna 28

Dereń właściwy 28

Fiołek trójbarwny 220

Irga kutnerowała 10

Fiołek wonny 228

Irga rozesłana 44

Foeniculum capiiiaceum 110

Irga zwyczajna 10

Biedrzeniec mniejszy 110

Chrysanthemum ieucanthemum

Biedrzeniec wielki 110

Chrysosplenium altemifolium

98

Angelica siiwstris 174

Bluszczyk kurdybanek 122,255

Chrzan pospolity 261

Drapacz lekarski 176

Angielska fasolka szparagowa 102

Bobrek trójlistny 182

Cichorium endivia 144

Drzewo poziomkowe 28

Antennaria dioica 194

Bodziszek cuchnący 190

Cichorium intybus 144,251

4nf/)flscwssy/mf/7s116

Borówka amerykańska 40

Anthyllis \zulneraria 212

Borówka bagienna 40

^p/um graveolens 262

Borówka brusznica 24

98

Krwawnik kichawiec 148

Fragaria vesca 14

Jambul 265

Frangula ainus 54

Jarząb brekinia 22

Fraxinus excelsiot 192

Jarząb mączny 20

Krwiściąg lekarski 94

Fucus vesicuiosus 246

Jarząb nieszpułkowy 10

Fumaria ollicinaiis 192

Jarząb pospolity 20

Łopian większy 146

Macierzanka piaskowa 238

Krwiściąg mniejszy 94 Krzyżownica górska 180

Kuklik pospolity 96,249 Kuklik zwisły 96

Drabinki 186

Loboda oszczepowata 76

Krwawnik pospolity 148, 253

Krzyżownica gorzkawa 180

Digitalis purpurea 266

Bluszcz pospolity 56

Łoboda ogrodowa 76

Kruszyna pospolita 54

vulgareWQ

Digitalis ianata 266

Angelica archangelica 174

Kozłek lekarski 168

Krzyżownica gorzka 180 Foeniculum

134

ostruthium 176

Dąb szypułkowy 222

Amaranthus lividus 78

Chrysosplenium oppositifoiium

106

Ficaria vema 82, 254

Daphne mezereum 46

261

Gratiola officinalis 244

Hypericum pertoratum 168

Cheiranthus cheiri 208

Anethum gweolens

Lipa szerokolistna 222

Ephedra distachya 42

Fenkuł włoski 110

Ceffaf/a /s/anrf/ca 226

Anchusa officinalis 118

Kokoryczka wonna 52

Czosnek żółty 64

Berberys zwyczajny 12

108

Gorysz miaż 176

Kozieradka pospolita 174

Cerasus mahaieb 36

Se/u/a pubescens 202

Lipa drobnolistna 222

Endywia 144

Humulus lupulus 170

fiefa w/oa/7s 262

78

Liście haronga 265

Kokoryczka wielokwiatowa 52

Farbownik lekarski 118

Amaranthus caudatus 78

Amaranthus hypochondriacus

Kokornak powojnikowaty 240

Goryczel jastrzębcowaty 154

Czosnek zielonawy 66

Amaranthus ascendens 78

Amaranthus cruentus 78

Gorczycznik wiosenny 86

Empetrum nigrum 56

Czosnek pospolity 64,261

Centaurium minus 180

Allium schoenoprasum 64

Echinacea purpurea 266

Mahonia aąuifoiium 30 Mahonia ostrolistna 30 Mahonia pospolita 30 Mak lekarski 266 Mak polny 228 Malina kamionka 18

Kulczyba 266

Malina moroszka 16 Malina tekszla 18 Malina właściwa 16

Jarzębina 20

Lactuca perennis 154

Dymnica pospolita 192

Galega officinalis 100

Jaskier rozłogowy 82

Lactuca virosa 154

C/K/wm scau/e 140

Dymnica różowa 192

Galeopsis segetum 236

Jasnota biała 124,257

Lak pospolity 208

C/rs/um eriophorum 140

Dymnica szerokodziałkowa 192

Gaiinsoga ciiiata 148

Jałowiec pospolity 30

Laminaria digitata 160

Borówka czarna 40

G>s/um lanceolatum 144

Dynia zwyczajna 262

Galinsoga parviflora 148

Jemioła pospolita 60,253

Laminaria saccharina 160

Archangelica officinalis 174

Borówka pijanica 40

C/Vs/um oleraceum 142

Dzięgiel leśny 174

Gaiinsoga guadriradiata 148

Jesion wyniosły 192

Lamium album 124, 257

A r t / u m /appa 146

tfrass/ca o/eracea 261

Dziewanna wielkokwiatowa 238

Gaiium odoratum 198

Jeżówka 266

Lathyrus tuberosus

Arctostaphylos

Brusznica 24

Cw/om spinosissimum 142

Dziewicze ziele 186

Gaiium sikaticum

Jeżyna ostrężyna 34

Laurowiśnia wschodnia 54

Bryonia dioica 46

C/rs/um w/03re 144

Dziki bez hebd 58

Geranium robertianum 190

Jeżyna popielica 34

Laurus nobilis 52, 260

Matricaria chamomilla 184

Brzęk 22

Cis pospolity 42

Oziki bez koralowy 48

Geum rivale 96

Juglans regia 224

Lavandula angustifolia 172

Matricaria inodora 184

0?/cus benedictus 176

Dziki bez czarny 32,163,259

Geum urbanum 96,249

Juniperus communis 30

Lawenda wąskolistna 172

Mącznica lekarska 26

Cochlearia officinalis 92

Dzikie wino 56

Gęsia stopa 208

Lebioda 74

Melia 46

Co/a acuminata 265

Dziurawiec pospolity 168

Gęsiówka 186

Kaczyniec 82

Lebiodka majeranek 244

Melia azedarach 46

Co/a /era 265

Dzwonek alpejski 130

Ginkgo biioba 265

Kalina hordowina48

Lebiodka pospolita 244

Melitotus altissimus 210

Comailaria majalis 44

Dzwonek brzoskwiniolistny 130

Glechoma hederacea 122,255

Kalina koralowa 48

Leonurus cardiaca 208

Melilotus officinalis 210

Coriandrum sativum 186

Dzwonek jednostronny 130

Glycyrrhiza glabra 265

Kapusta warzywna 261

Lepidium sativum 263

Melisa lekarska 172

Cornus maj 28

Dzwonek ogrodowy 130

Głowienka pospolita 120

Karbieniec pospolity 246

Lepiężnik biały 188

Melissa officinalis 172

Cornt/s sanguinea 58

Dzwonek pokrzywol istny 130

Głowienka wielkokwiatowa 120

Karczoch hiszpański 138, 263

Lepiężnik różowy 150

Mentha x piperita 194

Dzwonek rapunkuł 130

Głóg dwuszyjkowy 22

Karczoch zwyczajny 263

Lepnica rozdęta 80

Menyanthes trifotiata 182

Cotoneaster integerrima 10

Dzwonek szczeciniasty 130

Głóg jednoszyjkowy 22

Kasztan jadalny 232

ieucanthemum

Męczennica 264

Cotoneaster tomentosa 10

Dzwonek szerokolistny 130

Gorczyca jasna 84,263

Kasztanowiec zwyczajny 212

Lemticum

Crambe maritima 88

Gorczyca polna 84.263

Kminek zwyczajny 261

Ligustr pospolity 56

Mięta pieprzowa 194

Crataegus oxyacantha 22

Gorczycznik pospolity 86

Knieć błotna 82

Ligustrum vulgare 56

Mięta zielona 194

^ o u f u s unet/o 28

uva-ursi 26

Arcydzięgiel litwor 174 Aristoiocnia

clematitis 240

C/rs/um pa/usfre 140

Armoracia lapathifolia 261 Armoracia rusticana 261 •4m/c3 montana 267 Arnika górska 267 Artemisia absinthium 136 Artemisia dracuncuius 136 Artemisia vuigaris 182

Brzoza brodawkowata 202 Brzoza omszona 202 Bulwa japońska 120 Burak zwyczajny 262 Bylica piołun 136 Bylica pospolita 182

4 r w n maculatum 44 Asparagus acutifolius 68 Asparagus maritimus 68 Asparagus officinalis 68 Asparagus tenuifoiius 68 Asperula odorata 198

Calendula arvensis 220 Cotoneaster horiiontalis

44

Calendula officinalis 220 Calluna \iulgatis 200 Caltha palustris 82

198

Campanula alpina 130 Campanula cmicaria

284

Cinchona succiruba 265

Dymnica drobnokwiatowa 192

130

Malva neglecta 132, 230 Malva syivestris 230

M

vulgare 134

officinale 196

Marchewnik anyżowy 112 Marrubium vuigare 234 Maruna bezwonna 184 Marzanka wonna 198 Matę 264

Mięta nadwodna 194

Ecninacea angustifolia 266

285

Mikołajek ametystowy 108

Ostrogowiec wąskolistny 128

Pokrzywa żegawka 70

Rdest ptasi 214

Sałata jadalna 154

Syzygium jambolanum

Trymbulka 64

Winobluszcz pięciolistkowy 56

Mikołajek nadmorski 108

Ostrokrzew kolczasty 44

Polygala amara 180

Rdest węzownik 72

Sałata jadowita 154

Szakłak pospolity 54

Trzmielina zwyczajna 46

Winobluszcz trójdzielny 56

Mikołajek polny 108

Ostropest plamisty 196

Polygala amarella 180

Hbamnus cathartica 54

Sałata trwała 154

Szalotka 64

Turzyca piaskowa 202

Wiśnia wonna 36

Mikołajek płaskolistny 108

Ostrożeń błotny 140

Poiygonatum multiflorum

Rbamnus frangula 54

Sałatka morska 160

Szanta zwyczajna 234

Jussilago farfara 150,256

Wrzos zwyczajny 200

Miłorząb dwuklapowy 265

Ostrożeń głowacz 140

Polygonatum odoratum 52

Ribes alpinum 12

Scandix pecten-veneris 112

Szarłat tępolistny 78

Tymianek właściwy 238,268

Miodunka piamista 118, 255

Ostrożeń kolczasty 142

Polygonum aviculare 214

Ribes nigrum 32

Scolymus bispanicus 146

Szarłat zwisły 78

Tysiącznik 180

Mlecz kolczasty 156

Ostrożeń krótkołodygowy 140

Polygonum bistorta 72

Ribes rubrum 32

Scorzonera bispanica 152

Szałwia lekarska 264

Mlecz polny 156

Ostrożeń lancetowaty 144

Populus tremuia 204

Ribes scblechtendalii

Scorzonera parviflora 152

Szałwia łąkowa 122, 264

Ukwap dwupienny 194

Zielistka biała 66

Mlecz zwyczajny 156

Ostrożeń warzywny 142

Popłoch pospolity 138

Ribes \/ulgare 32

Scorzonera purpurea 152

Szczaw alpejski 190

Ulva lactuca 160

Zielistka czerwona 66

Mniszek pospolity 158, 251

Ostrożeń zwisły 140

Por 64

Rokitnik zwyczajny 204

Scropbularia nodosa 224

Szczaw polny 72

Urtica dioica 70,252

Zielistka wiechowata 66

Modrak morski 88

Owies zwyczajny 170

Portulaca grandiflora 104

Rosa canina 14, 258

Sedum maximum 98

Szczaw zwyczajny 72, 254

Urtica urens 70

Zioło Maggi 196

Moroszka 16

Oxaiis acetoselia 104

Portulaca oleracea ssp. sativa 104

Rosa dumetorum 14

Sedum purpureum 98

Szczawik zajęczy 104

Morszczyn pęcherzykowaty 246

Oxycoccus guadripetalus 26

Portulaca oleracea 104

Rosmarinus officinalis 242

Sedum reflexum 98

Szczypiorek 64

Morus alba 38

Oxycoccus guadripetalus 26

Portulaka pospolita 104

Roszpunka warzywna 128

Sedum telepbium 98

g cienkolistny 68

Vaccinium myrtilfus 40

Żankiel zwyczajny 214

Morus nigra 38

Ożanka nierównoząbkowa 236

Portulaka wielkokwiatowa 104

Rozchodnik ościsty 98

Seler zwyczajny 262

g krzewiasty 68

Vaccinium oxycoccus 26

Żarnowiec miotlasty 206

Porzeczka alpejska 12

Rozchodnik purpurowy 98

Senecio fuchsii 218

Szparag lekarski 68

Vaccinium uliginosum 40

Żeń-szeń 265

Morus rubra 38

52

32

265

Zerwa kłosowa 132 Ziarnopłon wiosenny 82, 254

Złocień właściwy 134 Vaccinium corymbosum 40

Morwa biała 38

Padus avium 36

Porzeczka czarna 32

Rozchodnik wielki 98

Senecio nemorensis 218

Szparag nadmorski 68

yaccinium vitis-idaea 24

Żółtlica drobnokwiatowa 148

Morwa czarna 38

Padus serotina 36

Porzeczka czerwona 32

Rozmaryn lekarski 242

Serdecznik pospolity 208

Szparag ostrolistny 68

Waleriana officinalis 168

Zółtlica owłosiona 148

Morwa czerwona 38

Panax gin-seng 265

Porzeczka zwyczajna 32

Róża dzika 14,258

Siiene inflata 80

yalerianella locusta 128

Zółtokorzeń 66

Mydlnica lekarska 234

Papaver rhoeas 228

Potentilla anserina 186

Róża płotowa 14

Silene wnosa 80

Ślaz dziki 230

Verbascum densiflorum 238

Żurawina amerykańska 26

Myrrbis odorata 112

Papaver somnilerum 266

Potentilla erecta 188

Rubus arcticus 18

Siiene wlgaris 80

Ślaz zaniedbany 132,230

Verbascum tbapsiforme 238

Żurawina błotna 26

Myszopłoch kłujący 42

Paris guadrifoiia 52

Poterium 265

Rubus caesius 34

Silybum marianum 196

Śledziennica naprzeciwlistna 98

Werbena officinalis 242

Żywokost lekarski 216

Parthenocissus guinguefolia 56

Poterium spinosum 265

Rubus cbamaemorus 16

Sinapis alba 84, 263

Śledziennica skrętolistna 98

Veronica anagatlis 124

Sinapis arvensis 84, 263

Śliwa tarnina 34

yeronka aguatica 124

Śnieguliczka biała 48,60

Veronica beccabunga 124

Śnieguliczka koralowa 48

Viburnum lantana 48

Świbka morska 68

Viburnum opulus 48

świetlik wyprężony 218

yinca minor 216

Świetlik łąkowy 218

Viola arvensis 220

Nagietek lekarski 220

Parthenocissus tricuspidata 56

Poziewnik piaskowy 236

Rubus fruticosus 34

Nagietek polny 220

Passiflora incarnata 264

Poziomka pospolita 14

Rubus idaeus 16

Skrzyp polny 226

Naparstnica purpurowa 266

Pasternak zwyczajny 114

Prawoślaz lekarski 230

Rubus saxatilis 18

Smilax aspera 42

Naparstnica wełnista 266

Pdstinaca sativa

Prunella grandiflora 120

Rukiew wodna 86,254

Solanka kolczysta 78

Nasturcja ogrodowa 263

Perski bez 46

Prunella wlgaris 120

Rumex acetosa 72, 254

Solanom dulcamara 50

Hasturtium officinale 86,254

Petesites albus Mi

Prunus laurocerasus 54

Rumex acetoselia 72

Solanum luteum 60

Nawłoć pospolita 200

Petasites hybridus 150

Prunus mabaieb 36

Rumex alpinus 190

Solanum nigrum 60

Nigella amnsis

Petasites officinalis 150

Prunus padus 36

Rumianek pospolity 184

Solidago wga-aurea 200

Nigella damascena 184

Petroselinum hortense 263

Prunus serotina 36

Ruscus aculeatus 42

Nigella satm

Petroselinum sativum 263

Prunus spinosa 34

Ruta graveolens 210

Nostrzyk wyniosły 210

Peucedanum ostrutbium 176

Przelot pospolity 212

Ruta zwyczajna 210

Soncbusasper

Nostrzyk żółty 210

Pbyteuma spicatum 132

Przestęp dwupienny 46

Rutwica lekarska 100

Soncbus oieraceus 156

Picris hieracioides 154

Przełącznik bobowniczek 124

Rzepik pospolity 178

Sorbus aria 20

Pieprzyca siewna 263

Przetacznik bobownik 124

Rzeżucha łąkowa 90

Sorbus aucuparia 20

Pieprzycznik przd rożny 90

Przetacznik wodny 124

Rzodkiew świrzepa 84

Pietruszka zwyczajna 263

Przęśl dwukłosowa 42

Sorbus torminalis 22

Pięciornik gęsi 186

Przytulią leśna 198

Srebrnik 186

184

184

Obrazki plamiste 44 Ocimum basilicum 261 Oczar wirginijski 265 Oenotbera biennis 106 Ognicha 84,263 Olea europaea 38 Oliwka europejska 38 Oman wielki 240 Ononis spinosa 198 Onopordon acanthium 138

W

Pięciornik kurze ziele 188

Salicornia herbacea 76

Pimpinella anisum 232

Psianka kosmata 60

Pimpinella

Psianka słodkogórz 50

major110

Pimpinella saxifraga 110 Piołun 136

Saiix alba 206 Salix fragilis 206 Salsola cali 78 Pteridium aouilinum 158 Salvia officinalis 264 Puimonaria officinalis 118,255 SalviapratensisM2,264

Origanum prismaticum 244

Plantago ianceolata 126

Origanum vulgare 244

Planłago major 126

Quercus petraea l i t

Sambucus nigra 32,163, 259

Plantago media 126

Ouercus robur 222

Sambucus racemosa 48

Płucnica islandzka 226

duercus sessiiis 222

Sanguisorba minor 94

Orlica pospolita 158 Orzech Cola 265

Sambucus ebulus 58

Orzech czarny 224

Podagrycznik pospolity 114

Orzech włoski 224

Podbiał pospołity 150,256

Ranunculus repens 82

Sanicula europaea 214

Pokrzyk wilcza jagoda 60

Raphanus rapbanistrum 84

Saponaria officinalis 234

Pokrzywa zwyczajna 70, 252

Rauwolfia serpentina 266

Sarothamnus scoparius 206

Osika 204 Ostrogowiec czerwony 128

286

yiscum album 60, 253

Soncbus arvensis 156 Tasznik pospolity 88,254

Przywrotnik zwyczajny 92 Psianka czarna 60

Viola tricolor 220

Soliród zielny 76 Tarnina 34

Salicomia europaea 76

Pięciornik kurzyślad 188

Viola odorata 228 7araxacum officinale 158, 251

Sanguisorba officinalis 94

156 Tatarak zwyczajny 178

Warzucha lekarska 92

Taxus baccata 42

Watka 160

Jetragonolobus maritimus 102

Wawrzyn szlachetny 52, 260

Jetragonolobus purpureus 102

Wawrzynek wilczełyko 46

Jeucrium scorodonia 236

Werbena pospolita 242

Tbymus seipyiium 238

Wężymord czarny korzeń 152

Jhymus wlgaris 268

Wężymord drobnokwiatowy 152

filia cordata 222

Wężymord stepowy 152

Sorbus cbamaemespiius 10

Stacbys palustris 120 Stacbys sieboldii 120 lilia piatypbyllos

222

Wiązówka bulwkowa 204

Starzec Fuchsa 218 Toinowate 266

Wiązówka błotna 204

Starzec gajowy 218 Topola osika 204

Wiciokrzew błękitny 58

Sfe//ar/a media 80 Tragopogon pomfolius

152

Wiciokrzew czarny 58

Stokrotka pospolita 134 Jragopogon pratensis 152

Wiciokrzew pomorski 50

Trędownik bulwiasty 224

Wiciokrzew przewiercień 10, 50

Jrifolium pratense 102

Wiciokrzew suchodrzew 10,50

Stropbantus gratus 266 Strophantus kombe 266 Strycbnos nux-vomica 266 Triglocbin maritimum 68

Wierzba biała 206

Suchodrzew 10, 50 Jrigonella pboenum-graecum

174

Wierzba krucha 206

Sympboricarpos albus 48, 60 Tripleurospermum inodorum 184

Wierzbówka kiprzyca 106

Trójliść 182

Wiesiołek dwuletni 106

Sympboricarpos orbiculatus 46 Sympboricarpos riwlaris 60 Jropaeolum majus 263

Wilcza jagoda 60

Trybuła leśna 116

Wilżyna ciernista 198

Sympbytum officinale 216

Ć-KJ I

LEKSYKON PRZYRODNICZY To seria książek bogato ilustrowanych kolorowymi fotografiami i rysunkami. Każdy z tomików poświęcony jest grupie roślin, zwierząt lub okazów przyrody nieożywionej, reprezentowanej przez kilkaset gatunków.

Seria obejmuje następujące tytuły:

ES Drzewa

•

Skamieniałości

H Grzyby

•

Gady i płazy

H Ptaki lądowe

•

Ryby słodkowodne

ES Minerały

•

Owady

H Ssaki

•

Gwiazdy

ES Ptaki wodne

•

Tereny wilgotne

H Motyle

•

Trawy

ES Zioła i owoce leśne

•

Życie i przeżycie

•

Ryby morskie

LEKSYKON PRZYRODNICZY 0 Kolorowy, wyczerpujący, podręczny leksykon dla miłośników przyrody

• Szczegółowe opisy europejskich gatunków dziko rosnqcych owoców, warzyw oraz ziół • Kolorowe fotografie okazów wszystkich omawianych gatunków • Rysunki ułatwiające rozpoznawanie roślin • Opisy właściwości leczniczych poszczególnych gatunków, sposób przyrządzania leczniczych mikstur, naparów, maści i zasady ich stosowania • Wykaz polskich i łacińskich nazw gatunków

ISBN

Opisy 252 gatunków, 355 kolorowych fotografii, 352 rysunki 83-7129-274-0

ISBN 83-7129-274-0 Nr 1504