Powrot Do Missing (Polska Wersj - Verghese, Abraham

Dla George'a i Mariam Verghese Scribere iussit amor

A ponieważ kocham to życie, wiem, że tak samo kochać będę i śmierć. Dziecko krzyczy, gdy matka je od prawej odejmie piersi, ale w tej samej chwili ukojenie znajduje przy lewej.

Rabindranath Tagore, Gitanjali (przeł. Jan Kasprowicz)

Prolog

Przybycie Spędziwszy osiem miesięcy w ciemnościach łona naszej matki, mój brat Shiva i ja przyszliśmy na świat późnym popołudniem dwudziestego września roku pańskiego tysiąc dziewięćset pięćdziesiątego czwartego. W Addis Abebie, stolicy Etiopii, na wysokości dwóch tysięcy czterystu metrów nad poziomem morza, po raz pierwszy zaczerpnęliśmy do płuc rozrzedzone powietrze. Cud naszych narodzin miał miejsce w sali operacyjnej numer trzy szpitala Missing, w miejscu, gdzie nasza matka, siostra Mary Joseph Praise, spędzała większość swoich godzin pracy i znajdowała najwyższe spełnienie. Gdy pewnego wrześniowego ranka nasza matka, mniszka z zakonu karmelitanek bosych z Madrasu, niespodziewanie zaczęła rodzić, w Etiopii właśnie ustał wielki deszcz, kończąc dużą porę deszczową. Jego miarowe bębnienie o wykonane z blachy falistej dachy budynków Missing zamilkło tak nagle, jak gdyby ktoś przerwał gadule w pół zdania. W ciągu jednej nocy pośród tej dojmującej ciszy rozkwitły kwiaty meskel, zamieniając wzgórza Addis Abeby w czyste złoto. Na łąkach wokół Missing turzyca wygrała walkę z błotem i rozpostarła się niczym lśniący dywan aż do brukowanego podjazdu szpitala, zwiastując poważniejsze sprawy niż gra w krykieta, krokieta albo w badmintona. Missing było położone na pokrytym bujną zielenią wzniesieniu i stanowiło nieregularne

skupisko

bielonych

parterowych

i

jednopiętrowych

budynków

wyglądających, jak gdyby zostały dosłownie wypchnięte z ziemi podczas tego samego geologicznego

paroksyzmu,

który

dał

początek

górskiemu

pasmu

Entoto.

Przypominające koryta rabaty, pojone wodą spływającą z rynien, otaczały niczym fosy przysadziste domy. Władzę nad ścianami sprawowały róże siostry przełożonej Matrony Hirst, oprawiając każde okno w szkarłatną ramkę i sięgając aż po dach. Ilasta gleba była tak żyzna, że Matrona - mądra i praktyczna szefowa szpitala Missing - ostrzegała nas, byśmy nie biegali po niej boso, chyba że chcemy, aby wyrosły nam dodatkowe palce u nóg. Od głównego budynku szpitala, niczym szprychy w kole roweru, rozchodziło się pięć dróg wyznaczonych szpalerami sięgających do ramion krzaków. Prowadziły one do pięciu krytych strzechą parterowych pawilonów częściowo schowanych za zagajni-

kami, żywopłotami, dzikimi eukaliptusami i sosnami. Matrona Hirst pragnęła nade wszystko, by Missing przypominało arboretum lub zakątek Ogrodów Kensington (w których odbywała spacery jako młoda zakonnica, zanim przyjechała do Afryki), ewentualnie raj tuż przed wygnaniem zeń ludzi. Missing był tak naprawdę szpitalem misji, ale etiopskie usta wymawiały słowo mission z sykiem, który zbliżał je brzmieniowo do missing. Urzędnik w Ministerstwie Zdrowia - świeżo upieczony absolwent liceum - wypisał licencję dla THE MISSING HOSPITAL, co w jego mniemaniu było fonetycznie poprawną wersją nazwy szpitala. Błędną pisownię utrwalił dziennikarz „Ethiopian Herald”. Kiedy Matrona Hirst udała się do urzędu, by omyłkę skorygować, pracownik ministerstwa wyciągnął oryginalny dokument. - Niech pani sama spojrzy, siostro. Jest Missing, quod erat demonstrandum powiedział, jakby za jednym zamachem dowiódł słuszności twierdzenia Pitagorasa, wykazał centralną pozycję Słońca w Układzie Słonecznym, udowodnił, że Ziemia jest okrągła, a na koniec precyzyjnie określił na niej położenie Missing. I zostało Missing.

Z ust siostry Mary Joseph Praise w trakcie bólów nagłego porodu nie wydobył się żaden krzyk ani nawet jęk. Lecz tuż za wahadłowymi drzwiami prowadzącymi do pomieszczenia sąsiadującego z salą operacyjną numer trzy ogromny autoklaw (dar kościoła luterańskiego w Zurychu) ryczał, krzyczał i łkał za moją matkę, podczas gdy gorąca para sterylizowała narzędzia chirurgiczne i ręczniki, które za chwilę miały zostać użyte. W końcu to właśnie tutaj, w kącie pomieszczenia z autoklawem, tuż obok tego nierdzewnego molocha, moja matka znalazła schronienie, w którym wytrwała w Missing siedem lat, zanim my - Shiva i ja - wtargnęliśmy brutalnie w jej świat. Pod ścianą stało jej biurko połączone z krzesłem, uratowane z likwidowanej szkoły misyjnej i noszące piętno żłobionej w blacie frustracji niejednego ucznia. Biały rozpinany sweter mojej matki, który, jak mi powiedziano, często narzucała na ramiona pomiędzy jedną operacją a drugą, spoczywał przewieszony przez oparcie krzesła. Do otynkowanej ściany nad biurkiem matka przyczepiła ilustrację z kalendarza przedstawiającą znaną rzeźbę Berniniego Ekstaza św. Teresy. Postać Teresy leży bezwładna, jakby święta zemdlała, ma lekko rozchylone usta, oczy mętne, powieki półprzymknięte. Z obydwu stron przygląda się jej wścibski chór okupujący klęczniki.

Chłopiec anioł z delikatnym uśmieszkiem i ciałem znacznie bardziej umięśnionym, niżby pasowało do młodej twarzyczki, spogląda na świętą zmysłową siostrę. Koniuszki palców jego lewej dłoni unoszą brzeg tkaniny zakrywającej pierś Teresy. W prawej ręce, delikatnie jak skrzypek dzierżący smyczek, anioł trzyma strzałę. Dlaczego akurat ten obrazek? Dlaczego św. Teresa, matko? Mając cztery lata, zakradałem się do pozbawionego okien pomieszczenia z autoklawem, żeby przyglądać się tej ilustracji. Zbyt mało było we mnie odwagi, abym mógł bez lęku przejść przez ciężkie drzwi, ale poczucie, że ona tam jest, i moja obsesja, by poznać tę zakonnicę, moją matkę, dodawały mi sił. Siadałem obok autoklawu, który syczał i buczał jak budzący się ze snu smok, i miałem wrażenie, że to moje walące serce pobudza bestię do życia. Gdy zajmowałem miejsce za biurkiem matki, powoli opanowywał mnie spokój i czułem jej duchową bliskość. Później dowiedziałem się, że nikt nie odważył się usunąć stamtąd jej swetra, który nadal wisiał na oparciu krzesła. Był niczym uświęcony przedmiot, niczym relikwia. Lecz dla czterolatka wszystko jest zarazem i sacrum, i profanum. Zarzucałem więc pachnącą mydłem Cuticura część garderoby na ramiona. Dotykałem wyschniętego kałamarza, odtwarzając drogę, jaką musiały pokonywać jej palce. Patrzyłem w górę i mój wzrok padał na ilustrację z kalendarza - tak samo, jak musiało się to odbywać w jej przypadku - i ten obrazek wywierał na mnie wielkie wrażenie. Wiele lat później dowiedziałem się, że nawracające wizje anielskie św. Teresy nazywają się transwerberacją, co według słownika oznacza duszę „rozpaloną” miłością do Boga, a także serce „przebite” boską miłością; metafora jej wiary okazała się jednocześnie metaforą medycyny. W wieku czterech lat naprawdę nie potrzebowałem słów w rodzaju „transwerberacja”, by otaczać wizerunek św. Teresy czcią. Ponieważ nie dysponowałem żadną fotografią mojej prawdziwej matki, wyobraźnia podpowiadała mi, że moją rodzicielką jest w istocie kobieta z obrazka zagrożona przez wymachującego włócznią chłopczyka anioła i zapewne wkrótce przez niego zniewolona. - Kiedy przyjdziesz, mamo? - pytałem, a mój dziecinny głosik odbijał się echem od kafelków. Kiedy przyjdziesz? A potem sam sobie odpowiadałem szeptem: - Na Boga!

To było wszystko, czym musiałem się obejść: słowami, które doktor Ghosh wykrzyknął, gdy po raz pierwszy zawędrowałem do tego miejsca, a on przybiegł, szukając mnie, i wlepił wzrok w obrazek na ścianie. Potem wziął mnie w swoje silne ramiona i powiedział głosem, który zabrzmiał w doskonałym unisono z autoklawem: - Na Boga, ona DOCHODZI!

Od dnia mych narodzin upłynęły te cztery lata i jeszcze czterdzieści sześć następnych i oto, cudownym zrządzeniem losu, mam okazję powrócić do tego pomieszczenia. Odkrywam, że dziś krzesło jest dla mnie za małe, a sweter leży na moich ramionach niczym koronkowy księżowski humeral. Ale najważniejsze, że krzesło, sweter i ilustracja przedstawiająca transwerberację nadal są na swoim miejscu. Ja, Marion Stone, zmieniłem się, lecz wszystko inne - prawie wcale. Powrót do tego zachowanego w nienaruszonym stanie pokoju przypomina oglądanie albumu ze zdjęciami: cofanie się w czasie i pamięci. Reprodukcja rzeźby Berniniego (dziś oprawiona w ramkę i umieszczona za szkłem w celu zachowania tego, co kiedyś moja matka po prostu przypięła pinezkami do ściany), która nie chce wyblaknąć, skłania do wspomnień. Zmusza mnie do tego, bym uporządkował wydarzenia z mojego życia, bym powiedział, że wszystko zaczęło się właśnie tutaj i dlatego stało się to i tamto, a ponieważ koniec łączy się z początkiem, jestem tutaj.

Przychodzimy na świat nieproszeni, a jeśli dopisze nam szczęście, znajdujemy cel w życiu pchający nas przez głód, niedolę i śmierć za młodu, która - obyśmy tylko nie zapomnieli - spotyka wielu. Dorosłem i znalazłem swój cel, a było nim: zostać lekarzem. Nie chciałem uratować świata, chodziło raczej o uleczenie samego siebie. Niewielu lekarzy potrafi się do tego przyznać, a już z całą pewnością niewielu młodych medyków, ale podejmując się wykonywania tego zawodu, podświadomie wierzymy zapewne, że pielęgnowanie drugiego człowieka uleczy nasze własne rany. To jest możliwe. Ale z drugiej strony, może też te rany pogłębić. Postanowiłem specjalizować się w chirurgii przez wzgląd na Matronę, tę jej nieustającą obecność w moim dzieciństwie i okresie dojrzewania. - Jaka jest najtrudniejsza rzecz, którą mógłbyś zrobić? - zapytała mnie, kiedy udałem się do niej po poradę w najmroczniejszym dniu pierwszej połowy mojego życia.

Skrzywiłem się. Z jakąż łatwością Matrona badała teren między ambicją a względami praktycznymi. - Dlaczego muszę robić to, co najtrudniejsze? - Ponieważ jesteś, Marionie, instrumentem Boga. Nie pozwól, by instrument gnuśniał w futerale, mój synu. Graj! Poznaj tajniki tego instrumentu, zbadaj go. Czemuż to miałby cię zadowolić Wlazł kotek na płotek, skoro mógłbyś zagrać Glorię? To niesprawiedliwe ze strony Matrony, że wymieniła jako przykład akurat ten wzniosły chorał, który zawsze sprawiał, że czułem się, jakbym stał wespół ze wszystkimi żyjącymi istotami i głupio oniemiały patrzył w niebo. Doskonale rozumiała mój nieukształtowany charakter. - Ależ Matrono, nawet nie marzę, by grać Bacha, Glorię... - powiedziałem po cichu. Nigdy w życiu nie grałem na żadnym instrumencie, ani dętym, ani strunowym. Nawet nie umiałem czytać nut. - Nie, Marionie - odparła, pieszcząc mnie łagodnym spojrzeniem i gładząc mój policzek sękatą dłonią. - Nie chodzi mi o Glorię Bacha, ale o twoją własną Glorię! O tę Glorię, która żyje w tobie. Największym grzechem jest nieznalezienie jej w sobie, zignorowanie możliwości, które dał ci Bóg. Jeśli chodzi o temperament, bardziej nadawałem się do jakiejś dyscypliny poznawczej, introspektywnej specjalizacji w rodzaju medycyny wewnętrznej lub być może psychiatrii. Pociłem się na sam widok sali operacyjnej. Na samą myśl o wzięciu do ręki skalpela skręcał mi się żołądek. (Nadal tak jest). Chirurgia była dla mnie najtrudniejszą rzeczą, jaką potrafiłem sobie wyobrazić. Zostałem zatem chirurgiem. Trzydzieści lat później nie jestem lekarzem znanym z szybkości, odwagi ani kunsztu technicznego. Możecie powiedzieć, że jestem powolny, rozwlekły, że styl i technikę operacji dostosowuję do potrzeb pacjenta i sytuacji na stole, a uznam to za największy komplement. Otuchy dodaje mi świadomość, że kiedy tylko któryś z moich kolegów lekarzy musi pójść pod nóż, przychodzi do mnie. Oni wszyscy doskonale wiedzą, że Marion Stone zatroszczy się o nich zarówno przed operacją, podczas niej, jak i później. I wiedzą, że nie przepadam za chirurgicznymi aforyzmami w rodzaju: „Masz wątpliwości - tnij!” albo: „Na co czekać, skoro można operować!”, które niezawodnie obnażają najniższe instynkty przedstawicieli naszej profesji. Mój ojciec, dla którego umiejętności jako chirurga mam najwyższy szacunek, mawia: „Najbar-

dziej udana operacja to taka, której postanawiasz nie przeprowadzać”. Wiedza, kiedy nie operować, świadomość, kiedy wpadłem po uszy i potrzebuję pomocy chirurga pokroju mojego ojca - takiego rodzaju talent, taki geniusz objawia się bez zapowiedzi. Raz, mając pacjenta z zagrożeniem życia, błagałem ojca, by to on go zoperował. Stał w milczeniu przy łóżku, a jego palce pozostawały w kontakcie z przegubem chorego jeszcze długo po tym, jak już wyczuł rytm pracy jego serca, jak gdyby potrzebował dotyku, niesłyszalnego szumu krwi w arterii, tych nikłych sygnałów, które pomogły mu podjąć decyzję. Na jego twarzy ujrzałem absolutne skupienie. Wyobraziłem sobie trybiki obracające mu się w głowie, wyobraziłem sobie lśnienie łez zbierających się w kącikach jego oczu. Z najwyższą ostrożnością ważył argumenty. W końcu potrząsnął głową i odwrócił się od pacjenta. Poszedłem za nim. - Doktorze Stone - powiedziałem, zwracając się do niego oficjalnie, choć pragnąłem krzyknąć: „Ojcze!”. - Operacja jest dla niego jedyną szansą. W głębi duszy zdawałem sobie sprawę, że szansa jest wręcz nieskończenie mała, a najlżejsze znieczulenie także może go uśmiercić. Ojciec położył mi dłoń na ramieniu. Przemówił łagodnie, jak gdyby zwracając się do młodszego kolegi, a nie do własnego syna. - Marionie, nie zapominaj o jedenastym przykazaniu - rzekł. - Nie będziesz operował w dniu śmierci pacjenta. Wspominam jego słowa przy pełni księżyca w Addis Abebie, gdy lśnią ostrza noży, a kule i kamienie latają jak muchy, i kiedy czuję się, jakbym stał nie w sali operacyjnej numer trzy, ale w rzeźni, mając skórę upstrzoną plamami krwi obcych ludzi. Pamiętam. Ale nie zawsze przed operacją znasz odpowiedzi na wszystkie pytania. Operujesz teraz. Później retrospektoskop, to jakże poręczne narzędzie prześmiewców i speców, organizatorów farsy, którą w skrócie nazywamy konferencjami M&M1 - uzna twoją decyzję za słuszną bądź nie. Życie jest takie samo: żyjesz nim do przodu, ale rozumiesz je wstecz. Dopiero gdy się zatrzymasz i spojrzysz za siebie, zobaczysz człowieka, którego przejechałeś. Dziś, w pięćdziesiątym roku życia, otaczam wielką czcią widok otwartej jamy brzusznej lub klatki piersiowej. Wstyd mi za ludzką zdolność ranienia i kaleczenia się nawzajem, za talent do profanowania ciał pobratymców. Mimo to potrafię dostrzec w

Morbidity and mortality - zachorowalność i umieralność (wszystkie przypisy, jeśli nie zaznaczono inaczej, pochodzą od tłumacza).

1

tym wszystkim kabalistyczną harmonię serca wyglądającego zza płuca, wątroby i śledziony, które pod osłoną przepony mają jedna na drugą baczenie - brak mi słów wobec czegoś takiego. Przesuwam palcami po jelicie, szukając perforacji po ostrzu noża albo kuli z karabinu, badam jeden lśniący zwój za drugim, siedem metrów upchanych na tak niewielkiej przestrzeni. Gdyby połączyć ze sobą jelita, które podczas afrykańskiej nocy przeszły między moimi palcami, sięgnęłyby zapewne Przylądka Dobrej Nadziei, a wciąż jeszcze nie ujrzałem głowy tego węża. Widzę zwyczajne cuda ukryte pod skórą, klatką z żeber i masą mięśniową - widoki nie do obejrzenia przez ich posiadacza. Czy istnieje większy zaszczyt? W takich chwilach nie zapominam, by podziękować mojemu bratu bliźniakowi Shivie - doktorowi Shivie Praise'owi Stone'owi. Pamiętam, by odnaleźć jego twarz, jego odbicie na szklanej ściance działowej, która oddziela dwie sale operacyjne, i przesłać mu krótkie skinienie głową, bo bez niego nie byłbym tym, kim dzisiaj jestem: chirurgiem. Zdaniem Shivy w życiu w gruncie rzeczy chodzi o łatanie dziur. Shiva nie posługiwał się metaforami, a łatanie dziur jest dosłownie tym, o co mu chodziło. A jednak - łatanie dziur może być trafną metaforą naszego zawodu. Istnieje wszakże jeszcze inna dziura, pęknięcie, które dzieli rodzinę. Czasem pojawia się w momencie narodzin, a innym razem pokazuje się znacznie później. Każdy z nas naprawia to, co zostało zepsute. To zadanie życia. Nie damy rady naprawić wszystkiego i wiele zostanie dla przyszłych pokoleń. Ja - który urodziłem się w Afryce, żyłem na wygnaniu w Ameryce, a potem powróciłem do kolebki - jestem żyjącym dowodem na to, że geografia to przeznaczenie. Los rzucił mnie z powrotem dokładnie tam, gdzie przyszedłem na świat, na tę samą salę operacyjną, w której wyszedłem z łona matki. Moje chronione rękawiczkami dłonie dzielą tę samą przestrzeń nad stołem operacyjnym w sali numer trzy, którą kiedyś zajmowały dłonie mojej matki i mojego ojca. Bywają noce, gdy świerszcze grają cyk, cyk, cyk, ich tysięczny chór tłumi chrząkanie i stękanie hien mieszkających na zboczach wzgórz. Raptem przyroda milknie. Brzmi to tak, jakby apel dobiegł końca i nadszedł czas, by w ciemnościach odnaleźć swoich przyjaciół i złożyć głowę do snu. W tej ciszy, graniczącej z ciszą absolutną, słyszę przenikliwe brzęczenie gwiazd i jestem przeszczęśliwy, wdzięczny za

to moje nieznaczące miejsce w galaktyce. W takich chwilach czuję również wdzięczność dla Shivy. Bliźniacy - całe dzieciństwo przespaliśmy w jednym łóżku, dotykając się głowami, z torsami i nogami ułożonymi pod dziwacznym kątem. Wyrośliśmy już z potrzeby takiej intymności, choć ja nadal za nią tęsknię, za bliskością jego czaszki. Gdy budzę się i wiem, że otrzymałem w darze kolejny wschód słońca, pierwszą moją myślą budzę brata i mówię do niego: „Zawdzięczam ci widok poranka”. Tym, co Shivie zawdzięczam najbardziej, jest możliwość opowiedzenia tej historii - historii, której moja matka, siostra Mary Joseph Praise, nie wyjawiła; historii, od której mój nieustraszony ojciec Thomas Stone uciekł; którą ja musiałem złożyć kawałek po kawałku. Jedynie snując tę opowieść, zamknę szczelinę, która oddziela mnie od brata. Owszem, mam nieograniczoną wiarę w sztukę chirurgii, ale wiem, że żaden chirurg nie jest w stanie zaleczyć rany, która dzieli dwóch braci. Tam, gdzie jedwab i stal zawodzą, musi przynieść skutek opowiedzenie historii. Zacznijmy więc od początku...

Część pierwsza

...bo tajemnica opieki nad pacjentem kryje się w opiece nad pacjentem.

Francis W. Peabody, 21 października 1925 roku

Rozdział 1

Nowe spojrzenie na stan durowy Siostra Mary Joseph Praise przybyła do szpitala Missing z Indii siedem lat przed naszymi narodzinami. Ona i siostra Anjali były pierwszymi nowicjuszkami zakonu karmelitanek bosych z Madrasu, które ukończyły żmudny kurs pielęgniarski w Głównym Szpitalu Rządowym w tymże mieście. W dniu rozdania dyplomów otrzymały odznaki pielęgniarskie i tego samego wieczoru złożyły ostateczne śluby ubóstwa, celibatu i posłuszeństwa. Teraz nie musiały już reagować, gdy mówiono do nich „stażystko” (w szpitalu) lub „nowicjuszko” (w klasztorze), ponieważ w obydwu miejscach przysługiwał im tytuł sióstr. Ich przeorysza, Shessy Geevarughese, świątobliwa kobieta w podeszłym wieku czule nazywana Szlachetną Ammą, pospieszyła z błogosławieństwem dla dwóch młodych, świeżo upieczonych zakonnicpielęgniarek i obwieściła im zaskakujący przydział: Afryka. Tego dnia, gdy miały wypłynąć w podróż, wszystkie nowicjuszki z klasztoru udały się do portu kolumną riksz, by życzyć swoim dwóm siostrom szczęśliwej drogi. Oczami wyobraźni widzę zastęp nowicjuszek ustawionych na nabrzeżu, trajkoczących i drżących z emocji i podniecenia; ich białe habity łopoczą na wietrze, a pomiędzy obutymi w sandały stopami przechadzają się mewy. Często zastanawiałem się, o czym myślała matka, kiedy razem z siostrą Anjali obydwie miały wówczas po dziewiętnaście lat - zrobiła ostatni krok na indyjskiej ziemi i postawiła stopę na pokładzie „Calangute”. Z pewnością słyszała tłumione łkania i głośne życzenia. „Z Bogiem” odprowadzające statek aż do wyjścia z portu. Czy się bała? Czy miała wątpliwości? Wstępując do zakonu, pożegnała się na zawsze ze swą mieszkającą w mieście Koczin rodziną biologiczną i przeniosła do Madrasu, oddalonego od rodzinnego miasta dzień i noc drogi pociągiem. Rodziców, dla których Madras mógł równie dobrze leżeć na drugim końcu świata, miała już nigdy nie zobaczyć. Teraz, po trzech latach życia w Madrasie, żegnała się ze swoją rodziną w wierze, udając się tym razem za ocean. Ponownie wyruszyła w podróż bez powrotu. Na kilka lat przed tym, zanim usiadłem do spisania mojej opowieści, pojechałem do Madrasu w poszukiwaniu historii mojej matki. W archiwum

karmelitanek bosych nie znalazłem na jej temat żadnych informacji, ale natrafiłem za to na dzienniki Szlachetnej Ammy, w których przeorysza notowała wydarzenia każdego upływającego dnia. Kiedy „Calangute” odcumował od kei, Szlachetna Amma wzniosła dłoń ku górze niczym kierujący ruchem policjant i, „moim głosem kaznodziei, który, jak mówią, mylnie świadczy o moim wieku”, wyrecytowała słowa: „Wyjdź z twojej ziemi rodzinnej”2, ponieważ Księgę Rodzaju lubiła najbardziej. Szlachetna Amma dedykowała tej misji głęboką myśl. Prawda, że Indie mają niezgłębione potrzeby, lecz to się nigdy nie zmieni i nie jest żadną wymówką. Dwie młode mniszki, najmądrzejsze i najładniejsze, miały zostać pionierkami: Hinduskami zanoszącymi ciemnej Afryce miłość Chrystusa - oto największa ambicja przeoryszy. Szlachetna Amma wyjawia w tych zapiskach swój tok myślenia: gdy angielscy misjonarze przybyli do Indii, odkryli, że nie istnieje lepszy sposób na głoszenie chrześcijańskiej miłości, jak tylko poprzez kompresy i kataplazmy, maści i opatrunki, oczyszczanie ran i niesienie pociechy. Jakaż posługa przewyższa posługę uzdrawiania? Jej dwie młode zakonnice przepłyną ocean i w ten sposób zapoczątkują afrykańską misję karmelitanek bosych z Madrasu. Gdy dobra przeorysza patrzyła, jak dwie stojące przy relingu, machające energicznie rękami postacie oddalają się coraz bardziej, aż w końcu przypominają dwie białe kropki, poczuła ukłucie trwogi. A jeśli siostry przez ślepe posłuszeństwo wobec jej wielkiego planu zostały skazane na straszny los? „Angielscy misjonarze mieli za sobą potężne imperium... a moje dziewczęta?”. Napisała w swoim dzienniku, że przenikliwe przekrzykiwanie się mew i wszechobecne ptasie odchody zepsuły uroczyste pożegnanie z zakonnicami, które sobie wyobraziła. Rozproszył ją przemożny zapach psującej się ryby i zbutwiałego drewna, jak również półnadzy dokerzy, którym z brązowych od betelu ust ciekła odrażająca ślina na sam widok dziewiczej trzódki Szlachetnej Ammy. „Ojcze, powierzamy Twej opiece nasze siostry”, powiedziała Szlachetna Amma, przekazując odpowiedzialność za mniszki na barki Pana. Przestała machać i jej dłonie znalazły azyl w rękawach habitu. „Usilnie błagamy Cię o łaskę i o Twoją opiekę nad misją karmelitanek bosych...”.

Rdz 12,1. Wszystkie cytaty z Biblii według: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu (wyd. 5), Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 2003. 2

Był rok 1947. Brytyjczycy wreszcie wyjeżdżali z Indii; Quit India Movement3 sprawił, że to, co wydawało się niemożliwe, stało się faktem. Szlachetna Amma powoli wypuściła powietrze z płuc. To był nowy świat, który domagał się wielkich czynów przynajmniej tak sądziła.

Unoszące się na wodzie czarno-czerwone pudło, ponoć nazywające się statkiem, pokonywało pełną parą Ocean Indyjski, płynąc ku portowi przeznaczenia, którym był Aden. W ładowni „Calangute” spoczywały niezliczone skrzynie pełne bawełny, ryżu, jedwabiu, szafek firmy Godrej, szaf na dokumenty firmy Tata, a także trzydzieści jeden motocykli Royal Enfield Bullet, których silniki owinięto ceratą. Zasadniczo statek nie miał przewozić pasażerów, lecz grecki kapitan postanowił przyjąć na pokład „płacących za podróż gości”. Wielu podróżnych było gotowych okrętować się na statkach towarowych, żeby zaoszczędzić na bilecie, a kapitan, skąpiec żałujący na załogę, chętnie im to umożliwiał. Tym razem zabrał na pokład dwie zakonnice z Madrasu, trzech Żydów z Koczinu, rodzinę ze stanu Gudżarat, trzech podejrzanie wyglądających Malajczyków oraz kilku Europejczyków, w tym dwóch francuskich marynarzy wracających na swój macierzysty statek w Adenie. „Calangute” miał ogromny pokład, dający większe złudzenie stałego lądu, niżby można się spodziewać na morzu. Na jednym końcu, niczym komar na plecach słonia, przysiadła trzypoziomowa nadbudówka, w której pomieściła się załoga i pasażerowie i której najwyższe piętro zajmował mostek. Moja matka, siostra Mary Joseph Praise, pochodziła z miasta Koczin w stanie Kerala. Keralczycy, chrześcijanie, datują początki swojej wiary na rok pański 52, kiedy to św. Tomasz przybył do Indii z Damaszku. „Niewierny” Tomasz pobudował pierwsze kościoły w Kerali na długo przedtem, nim św. Piotr dotarł do Rzymu. Moja matka była bogobojną, sumiennie praktykującą kobietą; w szkole średniej poddała się wpływowi charyzmatycznej karmelitanki pracującej z biedotą. Jej rodzinne miasto leży na pięciu wyspach osadzonych niczym klejnoty na pierścieniu otwartym ku Morzu Arabskiemu. Przez setki lat handlarze przyprawami - wśród nich niejaki Vasco da Gama w 1498 roku - przypływali do Koczinu po kardamon i goździki. Portugalczycy położyli swą kolonialną łapę na Goa i siłą nawrócili hinduistów na chrześcijaństwo. Katoliccy księża i zakonnice w końcu dotarli z misją do Kerali, jak 3

Indyjski ruch niepodległościowy zapoczątkowany odezwą Mahatmy Gandhiego z sierpnia 1942 roku wzywającą Brytyjczyków do opuszczenia Indii.

gdyby nie pamiętali, że tysiąc lat przed nimi Tomasz Apostoł podarował temu stanowi nieskażoną wizję Jezusa. Ku rozczarowaniu swoich rodziców moja matka została karmelitanką bosą, porzucając starożytną tradycję chrześcijan św. Tomasza, by przyjąć do serca prawdy głoszone przez tę - zdaniem jej rodziców - papieską, nowobogacką sektę. Mniej by ich zawiodła, gdyby przeszła na islam albo hinduizm. Dobrze, że rodzice nie wiedzieli, że została również pielęgniarką, ponieważ w ich przekonaniu oznaczałoby to, że do tego plami sobie ręce niczym niedotykalni. Moja matka dorastała nad brzegiem oceanu w otoczeniu wiekowych chińskich sieci rybackich uwiązanych na długich bambusowych żerdziach i rozpiętych nad wodą niczym gigantyczna pajęczyna. Morze było spichlerzem jej ludu, zapewniało cenne pożywienie: ryby i krewetki. Teraz, stojąc na pokładzie „Calangute”, z wybrzeżem Koczinu poza zasięgiem wzroku, matka nie rozpoznawała tego spichlerza. Zastanawiała się, czy w gruncie rzeczy ocean zawsze był taki: dymiący, złowrogi, niespokojny. Morze poniewierało „Calangute”, rzucało łajbą, spychało ją z kursu, zmuszało do jękliwych wysiłków, pragnąc po prostu połknąć ją w całości. Moja matka i siostra Anjali znalazły w swojej kabinie schronienie zarówno przed morzem, jak i mężczyznami. Wzniosłe modły siostry Anjali przerażały moją matkę. Rytualne czytania z Ewangelii według św. Łukasza były pomysłem siostry Anjali, która twierdziła, że słowa te przydają duszy skrzydeł, a ciału narzucają dyscyplinę. Dwie mniszki podporządkowały każdą literę, każde słowo, linijkę i zdanie dilatatio, elevatio i excessus - kontemplacji, uniesieniu i zachwytowi. Dawna praktyka klasztorna Ryszarda od Świętego Wiktora przydała się podczas ciągnącej się bez końca przeprawy przez ocean. Drugiej nocy, po dziesięciu godzinach intensywnych medytacyjnych czytań, siostra Mary Joseph Praise z zaskoczeniem stwierdziła, że litery rozmywają jej się przed oczami; granica między Bogiem a jaźnią przestała istnieć. Sprawiło to czytanie - radosne poddanie ciała temu, co uświęcone, wieczne i nieskończone. Podczas nieszporów szóstej nocy (mniszki postanowiły bez względu na wszystko przestrzegać klasztornej rutyny) wykonały hymn, dwa psalmy, antyfony, a potem jeszcze hymn pochwalny i właśnie śpiewały Magnificat, gdy raptem ogłuszający dźwięk sprowadził je na ziemię. Chwyciły kamizelki ratunkowe i wybiegły na zewnątrz. Ich oczom ukazał się pokład, który odkształcił się w jednym miejscu i wypiętrzył niczym piramida, sprawiając wrażenie, jakby „Calangute” zbudowano nie z drewna, lecz z kartonu. Kapitan nawet nie wypuścił z ust nieodłącznej fajki, a

lekceważący uśmieszek na jego twarzy sugerował, że pasażerowie przesadzają z histerycznymi reakcjami. Dziewiątej nocy czterech z szesnastu pasażerów i jeden członek załogi zlegli zmożeni gorączką, która drugiego dnia niemocy objawiła się cieleśnie w postaci różowych plamek rozmieszczonych jak chińska łamigłówka na piersi i brzuchu. Siostra Anjali cierpiała katusze, jej skóra płonęła z gorąca. Drugiego dnia majaczyła już w gorączce. Jednym z pasażerów „Calangute” był młody chirurg, bystrooki Anglik, który postanowił pożegnać się z indyjską służbą medyczną i wyruszyć na poszukiwanie lepszych perspektyw. Był wysoki i silny i choć jego surowa męska uroda sprawiała, że wyglądał na głodnego, unikał wizyt w mesie. Siostra Mary Joseph Praise wpadła na niego - i to dosłownie - drugiego dnia podróży, gdy straciła równowagę na mokrych metalowych schodkach prowadzących z kajut na górę. Idący za nią Anglik złapał ją tak, jak zdołał, to znaczy za okolice kości ogonowej i za lewą stronę klatki piersiowej. Pomógł jej odzyskać równowagę, jak gdyby była małym dzieckiem. Bąkając słowa podziękowania, zrobiła się czerwona jak cegła; chwilą tej niespodziewanej intymności on wydawał się bardziej podenerwowany niż ona. Poczuła, że w miejscu, w którym ścisnęła ją jego dłoń, będzie miała siniaka, była to jednak niedogodność, przeciw której nic nie miała. Później przez wiele dni nie spotykała już Anglika. Teraz, rozpaczliwie potrzebując pomocy lekarza, siostra Mary Joseph Praise zebrała się w sobie i zapukała do drzwi jego kajuty. Niewyraźny głos polecił jej wejść. Powitała ją acetonowa żołądkowa woń. - To ja - zawołała. - To ja, siostra Mary Joseph Praise. Doktor leżał na koi. Spoczywał na boku z półprzymkniętymi powiekami. Jego skóra miała tę samą barwę co spodenki khaki. - Doktorze - spytała z wahaniem - czy pan też ma gorączkę? Kiedy spróbował na nią spojrzeć, jego gałki oczne wykonały ruch jak szklane kulki toczące się po przechylanym talerzu. Wychylił się z koi i nad wiadrem złapał go odruch wymiotny; nie trafił, co zresztą nie miało większego znaczenia, bo wiadro było pełne po brzegi. Siostra Mary Joseph Praise podeszła do niego energicznym krokiem i położyła mu dłoń na czole. Było zimne i lepkie, wcale nie wydawało się rozpalone gorączką. Doktor miał zapadnięte policzki, a jego ciało wyglądało, jak gdyby skurczyło się, by móc się wpasować w ciasnotę kabiny. Żadnemu z pasażerów ocean nie

oszczędził choroby morskiej, ale dolegliwości Anglika były najwyraźniej dużo poważniejsze. - Doktorze, pragnę zgłosić gorączkę, która położyła już pięcioro pacjentów. Towarzyszą jej wysypka, dreszcze, poty, spowolnione tętno i utrata apetytu. Stan wszystkich cierpiących jest stabilny, z wyjątkiem siostry Anjali. Doktorze, naprawdę obawiam się o Anjali... Poczuła się lepiej, gdy zrzuciła ciężar z piersi, nawet jeśli jedyną odpowiedzią Anglika był zduszony jęk. Jej wzrok padł na katgutową podwiązkę zasupłaną na relingu łóżka, blisko jego dłoni - składała się z jednego węzła na drugim, dosłownie z dziesiątków węzłów. Było ich tak wiele, że nić sterczała do góry jak sękaty maszt. W ten sposób śledził upływ godzin. Albo liczył ataki wymiotów. Opróżniła wiadro, wypłukała je i postawiła mu z powrotem koło głowy. Wytarła podłogę ręcznikiem, po czym przepłukała go i rozwiesiła do wyschnięcia. Przyniosła wodę. Potem wyszła, dumając, od ilu już dni nie miał niczego w ustach. Wieczorem jego stan się pogorszył. Siostra Mary Joseph Praise przyniosła koce, ręczniki i bulion. Klęcząc, usiłowała go nakarmić, ale sam zapach jedzenia wywoływał u niego nudności. Wywrócił oczami. Jego wyschnięty język przypominał język papugi. Rozpoznała w pomieszczeniu owocowy zapach wiszącej w powietrzu śmierci głodowej. Kiedy uszczypnęła go pod łokciem, skóra nie wróciła na miejsce, tylko została rozciągnięta jak poła namiotu, jak wybrzuszony pokład „Calangute”. Wiadro było do połowy wypełnione przezroczystym płynem. Lekarz bełkotał o zielonych polach, nieświadom obecności zakonnicy. Czy choroba morska może skończyć się śmiercią? - zastanawiała się. A może on cierpi na forme fruste4 tej samej gorączki, która trawi siostrę Anjali? Tak mało jeszcze wiedziała, jeśli chodzi o medycynę. Pośrodku oceanu, otoczona chorymi, czuła ciężar własnej ignorancji. Wiedziała wszakże, jak należy pielęgnować chorych. I wiedziała też, jak należy się modlić. Tak zatem, modląc się, zsunęła mu z ramion koszulę, sztywną od żółci i śliny, a potem ściągnęła spodenki. Z pewnym skrępowaniem myła chorego w łóżku. Czuła się zażenowana, ponieważ nigdy wcześniej nie opiekowała się białym człowiekiem, a to tego jeszcze lekarzem. Przy najlżejszym dotknięciu pojawiała się u niego gęsia skórka. Nie zaatakowała go wysypka, którą stwierdziła na ciele czwórki zmożonych gorączką pasażerów i u jednego chłopca okrętowego. Żylaste muskuły Poronna postać choroby - choroba o przebiegu bardzo lekkim, o obrazie niepełnym, niekiedy niezauważona przez otoczenie. 4

ramion napinały mu się i rozluźniały pod skórą. Dopiero teraz zauważyła, że lewa strona jego klatki piersiowej jest mniejsza niż prawa; we wgłębieniu powyżej lewego obojczyka można by zmieścić pół szklanki wody, a w tym po prawej stronie nie więcej niż łyżeczkę. Poniżej lewego sutka zaczynało się głębokie wklęśnięcie, które sięgało aż po pachę. Skóra nad tym kraterem była błyszcząca i pomarszczona. Dotknęła go tam i nabrała z przejęciem powietrza, gdy palec zapadł się, nie napotkawszy oporu ze strony kości. Wyglądało to tak, jak gdyby mężczyzna był pozbawiony dwóch lub nawet trzech sąsiadujących ze sobą żeber. Wewnątrz tego zagłębienia czuła jego bijące serce, oddzielone od świata zewnętrznego ledwie cienką warstwą skóry. Kiedy cofnęła palec, wyraźnie widziała poruszającą się w środku i napierającą na skórę komorę. Mocno przerzedzone włosy na jego klatce piersiowej i brzuchu wyglądały, jak gdyby stanowiły marną kopię bujnego owłosienia łonowego. Siostra Mary Joseph Praise beznamiętnie umyła jego nieobrzezany członek, po czym odsunęła go na bok, by zająć się pomarszczonym, bezradnie zwieszającym się poniżej workiem. Umyła mu stopy, płacząc, bo myśli jej nieuchronnie podążyły ku Panu Jezusowi i Jego ostatniej nocy u boku uczniów. W kufrze znalazła książki o chirurgii. Doktor nakreślił na marginesie nazwiska i daty. Dopiero po pewnym czasie uzmysłowiła sobie, że były to nazwiska pacjentów, zarówno Hindusów, jak i Brytyjczyków, na pamiątkę chorób, które po raz pierwszy ujrzał na własne oczy, a o których czytał w podręcznikach Peabody'ego i Krishnana. Krzyżyk obok nazwiska, jak się domyśliła, oznaczał pacjenta, który zmarł na skutek choroby. Znalazła aż jedenaście zeszytów wypełnionych oszczędnym odręcznym pismem charakteryzującym się długimi pociągnięciami; tekst tańczył po kartce tuż ponad linijkami i nie stosował się do marginesów, bo jedynym dla niego ograniczeniem był brzeg stronicy. Mimo że doktor sprawiał wrażenie małomównego, jego pismo zdradzało elokwencję. Wreszcie wygrzebała z kufra czystą koszulę i spodenki. O czym to świadczy, że mężczyzna ma mniej ubrań niż książek? Manewrując jego uległym ciałem raz w jedną, raz w drugą stronę, udało jej się zmienić pod nim prześcieradło, a następnie go ubrać. Wiedziała, że nazywa się Thomas Stone, ponieważ takie nazwisko widniało nakreślone na pierwszej stronie podręcznika chirurgii, który leżał u wezgłowia. W książce nie znalazła wiele na temat gorączki z wysypką, a w ogóle nic o chorobie morskiej.

Owej nocy siostra Mary Joseph Praise wielokrotnie pokonywała chylący się na prawo i na lewo korytarz, uwijając się pomiędzy jednym pacjentem a drugim. Miejsce, w którym pokład wybrzuszył się, przypominało spowitą całunem postać, więc za każdym razem odwracała od niego wzrok. Raz ujrzała przed sobą czarną górę wznoszącą się, wysoką na kilka pięter falę - i pomyślała, że za chwilę „Calangute” wpadnie w jej odmęty. Tony wody przelały się przez dziób, a hałas, jaki przy tym powstał, napędził jej więcej strachu niż sam widok zbliżającej się fali. W środku targanego sztormem oceanu, półprzytomna z braku snu, stanąwszy twarzą w twarz z kryzysową sytuacją, poczuła, że jej świat uległ uproszczeniu i podzielił się na tych, których zmogła gorączka, na tych, którzy cierpieli z powodu choroby morskiej, oraz pozostałych. Możliwe, że podział ten był bez znaczenia, skoro lada moment i tak mieli zatonąć. Ocknęła się z transu przy boku Anjali. Ułamek sekundy później znów była przytomna, ale tym razem czuwała przy Angliku, zasnąwszy, klęcząc przy jego łóżku; położyła głowę na jego piersi, a jego ręka obejmowała jej ramiona. Zanim zdążyła zdać sobie z tego sprawę, znowu odpłynęła, by obudzić się o brzasku na brzegu koi u boku Thomasa Stone'a. Pognała ile sił w nogach do Anjali po to, by przekonać się, że jej stan jeszcze się pogorszył. Nie oddychała normalnie, a raczej szybko, ale płytko wzdychała. Na jej skórze pojawiły się duże, zlewające się fioletowe pasy. Zatroskane twarze załogi, która nie zmrużyła oka, jak również to, że jeden z jej członków ukląkł przed nią, mówiąc: „Siostro, odpuść mi grzechy!”, upewniły ją w przekonaniu, że statek nadal jest w niebezpieczeństwie. Załoga ignorowała jej apel o pomoc. Zrozpaczona, sfrustrowana siostra Mary Joseph Praise wyciągnęła z mesy hamak, bowiem w tym dziwnym stanie pomiędzy przebudzeniem a snem miała wizję. Rozpięła go w kajucie między bulajem a drążkiem koi. Doktor Stone stanowił ciężar ponad jej siły i tylko dzięki wstawiennictwu św. Katarzyny zdołała zwlec go z łóżka na podłogę, a potem, centymetr po centymetrze, wciągnąć na hamak, który, pozostając w zgodzie z grawitacją, a nie z przechyłami statku, cały czas utrzymywał pozycję poziomą. Uklękła i modliła się z całego serca do Jezusa, kończąc Magnificat, którego nie dane jej było odśpiewać w całości owej nocy, gdy pokład się wybrzuszył.

Jako pierwsza zaróżowiła się szyja Stone'a, potem jego policzki. Siostra Mary Joseph Praise podała mu kilka łyżeczek wody. Godzinę później utrzymał w żołądku nawet bulion. Otworzył oczy, oswajając się ze światłem i śledząc każdy jej ruch. Gdy nabrała kolejną łyżkę, jego silne palce złapały ją za nadgarstek i skierowały jedzenie do ust. Przypomniała sobie wers, który przed chwilą zaśpiewała: „Głodnych syci dobrami, a bogaczy odprawia z niczym”5. Bóg wysłuchał jej modlitw. Blady, z trudem trzymający się na nogach doktor Thomas Stone udał się w towarzystwie siostry Mary Joseph Praise do jej kajuty, gdzie leżała siostra Anjali. Widząc majaczącą z szeroko otwartymi oczami mniszkę, głośno nabrał powietrza. Miała ściągnięte, strwożone oblicze i nos ostry jak pióro, nozdrza rozszerzały się przy każdym oddechu. Nie spała, a jednak zdawała się kompletnie nieświadoma odwiedzin. Przyklęknął obok niej, lecz szklisty wzrok Anjali przeszedł przez niego, jakby go tam nie było. Siostra Mary Joseph Praise przyglądała się, jak fachowym ruchem lekarz rozchyla powieki Anjali, chcąc zbadać spojówkę, i jak macha jej przed oczami latarką, sprawdzając reakcję źrenic. Jego ruchy były gładkie i płynne. Przygiął głowę Anjali ku piersi, badając, czy nie wystąpiła sztywność karku, pomacał węzły chłonne, poruszył jej kończynami, a następnie sprawdził odruch kolanowy, opukując więzadło rzepki zagiętym palcem - w zastępstwie młotka neurologicznego. Po skrępowaniu, które siostra Mary Joseph Praise wyczuła w nim jako pasażerze, a potem pacjencie, nie było śladu. Następnie doktor Stone zdjął siostrze Anjali ubranie i beznamiętnie obejrzał plecy, uda i pośladki pacjentki. Długie, smukłe palce, które w tej chwili prześlizgiwały się po brzuchu Anjali, badając jej wątrobę i śledzionę, wydawały się stworzone do tego celu - siostra Mary Joseph Praise nie potrafiła sobie wyobrazić, by mogły robić cokolwiek innego. Nie mając na podorędziu stetoskopu, doktor przyłożył ucho do serca siostry Anjali, a później do jej brzucha. Następnie przewrócił ją na bok i przyłożył ucho do żeber, wsłuchując się w pracę płuc. Zrobił w myślach bilans i mruknął: - Po prawej stronie słabszy oddech... ślinianki przyuszne powiększone... ma guzki. Dlaczego? Tętno słabe i przyspieszone... 5

Ewangelia według św. Łukasza 1,53.

- Puls zwolnił, kiedy wystąpiła gorączka - wyjaśniła siostra Mary Joseph Praise. - Tak, siostra wspominała - uciął. - Ile? - Nie podniósł głowy. - Czterdzieści pięć do pięćdziesięciu, doktorze. Czuła, że zdążył zapomnieć o własnej chorobie, a nawet że w ogóle znajduje się na statku. Stał się jednością z ciałem siostry Anjali, znalazł się na swoim terytorium i przeczesywał je, szukając w chorej ukrytego wroga. Siostra Mary Joseph Praise obdarzyła go tak wielkim zaufaniem, że zupełnie zapomniała o strachu o życie Anjali. Gdy klęczała u jego boku, przepełniała ją euforia, jak gdyby w tej oto chwili osiągnęła dojrzałość jako pielęgniarka, ponieważ po raz pierwszy spotkała takiego lekarza jak on. Ugryzła się w język, bo przemożnie pragnęła wyznać mu to wszystko - i jeszcze więcej. - Coma vigil - oznajmił, a siostra Mary Joseph Praise założyła, że ją poucza. Widzi siostra, jak jej oczy błądzą? Jak gdyby czekała na coś. Niechybny znak. I proszę spojrzeć, jak skubie prześcieradło, to się nazywa karfologia, a te ledwo widoczne skurcze mięśni to nic innego jak subsultus tendinum. To jest stan durowy. Można go zaobserwować jako późne stadium wielu rodzajów zatrucia krwi, nie tylko tyfusu... Ale uprzedzam - spojrzał na nią z delikatnym uśmieszkiem, który przeczył temu, co powiedział potem - jestem chirurgiem, a nie lekarzem ogólnym. Cóż ja mogę wiedzieć o medycynie? Wiem tylko tyle, że chirurg nie ma tu nic do roboty. Jego obecność podniosła siostrę Mary Joseph Praise na duchu, a nawet uspokoiła wzburzone morze. Za ich plecami ukazało się ukryte do tej pory słońce. Pijacka radość załogi świadczyła o tym, jak niebezpieczne były ostatnie godziny. Choć siostra Mary Joseph Praise nie chciała dać wiary jego słowom, rzeczywiście niewiele mógł zrobić dla siostry Anjali - zresztą nawet gdyby chciał, nie miał czym tego zrobić. Jedyną zawartością apteczki w kambuzie był bowiem zasuszony karaluch, bo całą resztę jeden z członków załogi zastawił w jakimś porcie. Zaś apteczka w kajucie kapitana, która służyła mu za fotel, musiała chyba pochodzić jeszcze ze średniowiecza. Nożyczki, nóż i kleszcze były jedynymi nadającymi się do użytku przedmiotami ukrytymi w tej ozdobnej skrzyni. Cóż mógł chirurg pokroju Stone'a zrobić z gorącymi okładami i pojemniczkami zawierającymi piołun, macierzankę i szałwię? Stone roześmiał się, zobaczywszy etykietkę z napisem oleum philosophorum (wtedy po raz pierwszy siostra Mary Joseph Praise usłyszała ten dźwięk, radosny, mimo iż kryła się w nim niepokojąca nuta).

- Proszę posłuchać - powiedział i zaczął czytać: - „Zawiera kawałki porcelany i cegły na przewlekłe zaparcia”! Chwycił skrzynię i wyrzucił ją za burtę, wyjąwszy z niej uprzednio tępe narzędzia i bursztynową buteleczkę laudanum opiatum paracelsi. Łyżka tego starego specyfiku podana siostrze Anjali wydawała się łagodzić jej straszliwy głód powietrza lub też „odłączyła płuca od mózgu”, jak wyjaśnił Thomas Stone. Do kabiny wkroczył kapitan, zaspany, apoplektyczny, który mówiąc, pluł śliną i brandy. - Jak pan śmie dysponować wyposażeniem statku? - zagrzmiał. Stone zerwał się na nogi, a siostrze Mary Joseph Praise przyszło na myśl, że wygląda jak uczniak szykujący się do bójki. Stone wbił w kapitana spojrzenie, które sprawiło, że marynarz przełknął ślinę i zrobił krok do tyłu. - Wyrzucenie tej skrzyni za burtę wyjdzie ludzkości na dobre. Gorzej dla ryb. Jeszcze jedno słowo, a złożę na pana doniesienie, że wziął pan na pokład pasażerów, nie zapewniwszy im podstawowych leków. - Stoi! - Będziesz pan ją miał na sumieniu - powiedział Stone, wskazując na Anjali. Twarz kapitana straciła srogi wyraz, brwi, powieki, nos i wargi opadły. Thomas Stone przejął dowodzenie, rozbiwszy obóz przy koi Anjali. Wychodził, by przemierzać pokład i badać wszystkich płynących na statku, bez względu na to, czy godzili się na konsultację, czy nie. Podzielił załogę i pasażerów na tych z gorączką i zdrowych. Robił przy tym obszerne notatki; naszkicował plan kajut „Calangute”, stawiając X wszędzie tam, gdzie zanotował przypadek gorączki. Uparł się, by odkazić dymem wszystkie kabiny. Sposób, w jaki Stone rozkazywał zdrowej części załogi i pasażerów, doprowadzał obrażonego kapitana do szewskiej pasji, ale nawet jeśli doktor to zauważył, zupełnie się nie przejął. Przez następne dwadzieścia cztery godziny właściwie nie spał, regularnie zaglądając do siostry Anjali, a w międzyczasie badając pozostałych - i czuwając. Prócz siostry Anjali w ciężkim stanie było jeszcze starsze małżeństwo. Siostra Mary Joseph Praise nie odstępowała Stone'a na krok. Dwa tygodnie po tym, jak wyruszył z Koczinu, statek z trudem dotarł do portu w Adenie. Kapitan Grek rozkazał marynarzowi, z pochodzenia Madagaskarczykowi, wciągnąć portugalską banderę, pod jaką łajba została zarejestrowana, lecz z powodu panującej na pokładzie gorączki „Calangute” miał zostać poddany kwarantannie

niezależnie od tego, czy na maszcie powiewa flaga portugalska, czy jakakolwiek inna. Kotwicę rzucono daleko od portu, skąd załoga i pasażerowie niczym trędowaci wygnańcy mogli jedynie spoglądać na miasto. Stone zapowiedział szkockiemu kapitanowi portu, który osobiście pofatygował się na statek, że jeśli nie dostarczy torby z narzędziami lekarskimi, butelek z mleczanem Ringera do podania dożylnie, jak również sulfamidów, to on, Thomas Stone, obarczy go odpowiedzialnością za śmierć wszystkich przebywających na pokładzie obywateli Wspólnoty Brytyjskiej. Siostra Mary Joseph Praise jednocześnie podziwiała jego szczerość i otwartość w wyrażaniu poglądów, jak i czuła, że przemawia w jej imieniu. Miała wrażenie, jakby Stone zastąpił siostrę Anjali w roli jej jedynego przyjaciela i sprzymierzeńca podczas tej niefortunnej podróży. Kiedy przywieziono zaopatrzenie, Stone pierwsze kroki skierował do kajuty siostry Anjali. Dokonawszy pobieżnego odkażenia skóry, jednym cięciem skalpela odsłonił żyłę odpiszczelową biegnącą przez jej kostkę. Wbił igłę w zapadnięte naczynie, które powinno mieć średnicę cienkiego ołówka. Zabezpieczył igłę, wiążąc węzeł za węzłem tak sprawnie, że trudno było dostrzec ruchy jego palców. Pomimo kroplówki z mleczanu Ringera i sulfamidów Anjali nie oddała nawet kropli moczu ani też nie okazała innego, choćby najmniejszego znaku życia. Później, tego samego dnia wieczorem, umarła w ostatecznym śmiertelnym paroksyzmie. Pozostała dwójka starsza kobieta i jej mąż - również nie przeżyli; zmarli w odstępie kilku godzin. Dla siostry Mary Joseph Praise te okrutne śmierci były zaskoczeniem. Zaślepiła ją euforia, którą poczuła, gdy Thomas Stone wstał z koi i zbadał siostrę Anjali. Nie mogła opanować dreszczy. O zmierzchu siostra Mary Joseph Praise i Thomas Stone, bez pomocy przesądnej załogi, która nie chciała nawet spojrzeć w stronę trupów, pozbyli się zawiniętych w całun ciał, wypychając je za burtę. Siostra Mary Joseph Praise była niepocieszona, gdy wraz z odgłosem wpadającego do wody ciała przyjaciółki runął mur odwagi, jaki wokół siebie wzniosła. Obok niej stał niepewny Stone. Jego twarz pociemniała ze złości i wstydu, ponieważ nie potrafił ocalić siostry Anjali. - Jakże jej zazdroszczę - powiedziała w końcu siostra Mary Joseph Praise przez łzy. Zmęczenie i brak snu pchnęły ją do szczerości. - Odeszła do Pana. Z pewnością jest teraz w lepszym świecie niż ten nasz.

Stone zdusił w sobie śmiech. Dla niego tego rodzaju sentymentalizm zwiastował zbliżające się nieuchronnie szaleństwo. Ujął siostrę Mary Joseph Praise pod ramię i zaprowadził do swojej kajuty, ułożył ją na koi i kazał odpoczywać zalecenie lekarza. Sam zaś usiadł na hamaku i obserwował, jak spływa na nią jedyne błogosławieństwo życia: sen. Potem pobiegł zbadać pozostałych pasażerów i członków załogi. Doktor Thomas Stone, chirurg, nie potrzebował snu.

Dwa dni później, gdy okazało się, że nie ma nowych przypadków gorączki, „Calangute” wreszcie zawinął do portu, a pasażerom i załodze pozwolono zejść na ląd. Zanim opuścili pokład, Thomas Stone postanowił zobaczyć się z siostrą Mary Joseph Praise. Znalazł ją w kabinie, którą od początku podróży dzieliła z siostrą Anjali. Miała zaczerwienione oczy. Jej policzki i różaniec, który ściskała w dłoni, były mokre. Thomas Stone zauważył coś, co przedtem umknęło jego uwadze - że zakonnica jest kobietą wyjątkowej urody, a jej wielkie smutne oczy wyrażają więcej, niż mają prawo wyrażać oczy należące do osoby duchownej. Poczuł gorąco na twarzy i nie mógł wykrztusić słowa. Przeniósł wzrok na stojący na podłodze bagaż. Kiedy w końcu się odezwał, powiedział tylko: - Dur plamisty. Wcześniej zdążył zajrzeć do swoich książek i dobrze to sobie przemyśleć. Widząc jej konsternację, rzucił: - Niewątpliwie dur. Oczekiwał, że to słowo, ta diagnoza sprawi, iż mniszka poczuje się lepiej, lecz zamiast tego do jej oczu napłynęły kolejne łzy. - Najprawdopodobniej tyfus. Oczywiście badanie surowicy potwierdziłoby... bąknął. Przestąpił z nogi na nogę. Skrzyżował ręce, a potem je rozłożył. - Nie wiem, dokąd siostra się udaje, ale jeśli chodzi o mnie, to jadę do Addis Abeby... w Etiopii - dodał, jak gdyby bardziej do siebie niż do niej. - Jadę do szpitala... w którym przydałaby się pomoc siostry... gdyby siostra zechciała mi towarzyszyć. Spojrzał na nią i zaczerwienił się ponownie, bo prawda wyglądała tak, że zupełnie nic nie wiedział na temat szpitala, do którego się udawał, ani czy w ogóle przydałaby się w nim pomoc siostry, a poza tym czuł, że te wilgotne, ciemne oczy potrafią czytać w jego myślach.

Lecz to nie słowa doktora, a jej własne refleksje sprawiły, że siostra Mary Joseph Praise milczała. Przypomniała sobie, jak modliła się za niego i za Anjali, i że Bóg odpowiedział na jedną tylko z modlitw. Stone, powstały z martwych niczym Łazarz, rzucił się natychmiast do działania, usiłując opanować chorobę. Przetrząsnął kabiny załogi, zgromił kapitana, groził i siłą egzekwował posłuszeństwo. Robił zatem złe rzeczy - w mniemaniu siostry Mary Joseph Praise - którym przyświecała dobra idea. Jego zaciętość była dla niej objawieniem. W uczelnianym szpitalu w Madrasie, gdzie przyswajała sobie tajniki zawodu pielęgniarki, chirurdzy ochotnicy (w owym czasie przeważnie Anglicy) przechadzali się po korytarzach pogodni i oddzieleni od pacjentów, a za nimi, jak kaczęta za matką, dreptali asystenci w towarzystwie młodszych i starszych etatowych chirurgów szpitala (bez wyjątku Hindusi). Czasem miała wrażenie, że do tego stopnia skupiali się na samej chorobie, że pacjent wraz ze swym cierpieniem stanowił w ich pracy kwestię najzupełniej marginalną. Thomas Stone był inny. Czuła, że jego zaproszenie, by towarzyszyć mu w drodze do Etiopii, było spontaniczne. Słowa popłynęły z ust, zanim zdążył się opamiętać. Co teraz począć? Szlachetna Amma opowiadała o belgijskiej zakonnicy, która wyszła z zakonu i osiadła w Jemenie, w Adenie, ale z powodu słabego zdrowia jej pobyt tam był zagrożony. Plan Szlachetnej Ammy zakładał, że siostra Anjali i siostra Mary Joseph Praise zaczną właśnie w tym miejscu, na górze kontynentu afrykańskiego, i nauczą się od belgijskiej mniszki wszystkiego, co powinny wiedzieć na temat pracy w tym niegościnnym klimacie. Później, wymieniwszy korespondencję ze Szlachetną Ammą, siostry miały wyruszyć na południe, lecz nie do Konga (rządzonego przez Francuzów i Belgów), nie do Kenii, Tanganiki, Ugandy ani Nigerii (władzę nad tymi duszyczkami sprawowali anglikanie, którzy nie przepadali za konkurencją), ale być może do Ghany lub Kamerunu. Siostra Mary Joseph Praise zastanawiała sie, co Szlachetna Amma powiedziałaby na Etiopię. Wizja Szlachetnej Ammy zdawała się teraz siostrze Mary Joseph Praise mrzonką, zastępczą ewangelizacją, tak źle zorientowaną, że wstydziła się w ogóle o niej wspominać w obecności Thomasa Stone'a. Zamiast tego odezwała się bezradnym, łamiącym się głosem: - Mam przykazane zostać w Adenie, doktorze. Ale dziękuję. Dziękuję za wszystko, co pan zrobił dla siostry Anjali. - Zaprotestował, że przecież właśnie nic dla niej nie zrobił. - Zrobił pan więcej, niż mógł zrobić człowiek - rzekła, ujęła jego rękę w

dłonie i przytrzymała ją. Spojrzała mu w oczy. - Niech Bóg pana błogosławi i prowadzi. Stone czuł w dłoni różaniec opleciony wokół jej palców, a także miękkość jej skóry i wilgoć łez. Przywołał wspomnienie jej rąk myjących jego ciało, ubierających go, a nawet podtrzymujących mu głowę, gdy wstrząsały nim wymioty. Przechowywał w myślach obraz jej twarzy zwróconej ku niebu, kiedy śpiewała i modliła się o jego wyzdrowienie. Poczuł ciepło spływające po karku i już wiedział, że kolor twarzy zdradził go po raz trzeci. W jej oczach przyczaił się ból, a z ust wydobył się okrzyk i dopiero wtedy Stone zdał sobie sprawę, że ściska jej dłoń, wgniatając w nią różaniec. Natychmiast puścił jej rękę. Otworzył usta, ale się nie odezwał. Odwrócił się gwałtownie i wyszedł. Siostra Mary Joseph Praise nie była w stanie się ruszyć. Widziała, że jej dłoń jest czerwona, i czuła, jak pulsuje. Ból był niczym podarek, błogosławieństwo tak namacalne, tak fizyczne, że rozprzestrzeniło się po jej ramieniu i sięgnęło klatki piersiowej. Nie mogła znieść poczucia, że wraz z odejściem doktora Stone'a coś jakby wyrwało się z korzeniami z jej piersi. Chciała się go uczepić, zawołać, by jej nie opuszczał. Sądziła, że służąc Panu, żyje pełnią życia, a tymczasem - teraz widziała to wyraźnie - w jej życiu istniała pustka, której do tej pory sobie nie uświadamiała.

W chwili gdy siostra Mary Joseph Praise zeszła z pokładu „Calangute” i postawiła stopę na jemeńskiej ziemi, natychmiast tego pożałowała. Jakim absurdem wydało jej się naraz to, że przez te wszystkie dni, gdy poddawano ich kwarantannie, usychała z tęsknoty za stałym lądem. Aden, Aden, Aden - przed podróżą nie wiedziała nic o tym mieście, a i teraz nie było ono dla niej niczym więcej niż egzotyczną nazwą. Ze słów marynarzy z „Calangute” wywnioskowała, że nie sposób podróżować po świecie, nie zawijając do portu w Adenie. Jego strategiczne położenie w przeszłości dobrze przysłużyło się Brytyjczykom. Istniejąca dziś w mieście strefa wolnocłowa sprawiała, że warto było tu zawinąć, by wybrać się na zakupy albo zaciągnąć do służby na nowym statku. Aden był ponoć wrotami do Afryki, a przez Afrykę wiodła droga do Europy. Siostrze Mary Joseph Praise Aden skojarzył się raczej z wrotami piekieł. Miasto sprawiało wrażenie zarazem martwego i będącego w nieustannym ruchu, niczym falujący kobierzec czerwi na gnijącej padlinie. Z prażonej skwarem głównej ulicy siostra Mary Joseph Praise umknęła w wąskie, zacienione zaułki.

Budynki wyglądały jak wyciosane z wulkanicznej skały. Przez płynącą jak rzeka ciżbę pieszych tu i ówdzie przedzierały się wózki nieprawdopodobnie wyładowane bananami, cegłami, melonami; jeden przewoził nawet ładunek w postaci dwóch trędowatych. Przygarbiona starsza kobieta z zasłoniętą twarzą przeszła obok, niosąc na głowie piecyk na węgiel drzewny, w którym tlił się żar. Nikt nie zwracał uwagi na ten niezwykły widok, wszyscy patrzyli na brązowoskórą zakonnicę kroczącą w tłumie. Z odsłoniętą twarzą czuła się naga. Po godzinie, podczas której miała wrażenie, że jej skóra napęczniała jak ciasto w piekarniku, i gdy pytani o drogę przechodnie wskazywali jej za każdym razem inny kierunek, siostra Mary Joseph Praise stanęła przed maleńkimi drzwiami, które zamykały wąski zaułek między dwoma domami. Na kamiennej ścianie widniał zarys niedawno zdjętej tabliczki. Zmówiła w duchu modlitwę, wzięła głęboki oddech i zapukała. W odpowiedzi usłyszała zachrypnięty męski głos mówiący coś, co wzięła za zaproszenie do środka. Wewnątrz ujrzała półnagiego Araba siedzącego na podłodze obok lśniącej, kołyszącej się wagi. Dokoła niego piętrzyły się aż pod sufit wielkie bele liści powiązanych w pęczki. Zapach cieplarni buchnął jej w twarz, tak że zaczęła się dusić. To było dla niej coś nowego, ów intensywny aromat czatu6 - coś jak świeżo skoszona trawa, ale z nieco ostrzejszą nutą. Broda Araba była czerwona od henny; w pierwszej chwili pomyślała, że to krew. Miał oczy podkreślone kreską jak kobieta i siostrze Mary Joseph Praise przypominał Saladyna, który odebrał Krzyżowcom Ziemię Świętą. Spojrzał najpierw na jej młodą twarz okoloną białym czepkiem, a potem przeniósł wzrok na torbę podróżną, którą ściskała w ręku. Przechylił się do tyłu i zaśmiał grubiańsko, pokazując pozłacane zęby. Zamilkł, gdy zobaczył, że jeszcze chwila, a mniszka straci równowagę. Posadził ją, podał wodę i herbatę. Później, posługując się mieszanką gestów i kulawego angielskiego, poinformował ją, że belgijska zakonnica, która tu mieszkała, zmarła niespodziewanie. Usłyszawszy to, siostra Mary Joseph Praise zaczęła się trząść, opadły ją złe przeczucia, wydało jej się, że słyszy szelest stóp śmierci kroczącej po liściach zaścielających podłogę cieplarni. W swojej Biblii przechowywała fotografię siostry Beatrice i teraz oczami wyobraźni ujrzała, jak oblicze zakonnicy zmienia się w 6

Czuwaliczka jadalna Catha edulis, roślina, której liście zawierają alkaloid o działaniu pobudzającym.

pośmiertną maskę, a potem staje się twarzą Anjali. Zmusiła się, by spojrzeć Arabowi w oczy i wypytać o szczegóły. Na co? Któżby w Adenie pytał „na co”? Jednego dnia czujesz się dobrze, masz spłacone wszystkie długi, twoje żony są szczęśliwe, niech Allahowi będą dzięki, a następnego dnia dopada cię gorączka i jeśli twoja skóra otworzy się na żar, z którym walczyła przez te wszystkie lata, umierasz. Na co? Nieważne na co. Na złą skórę! Na zarazę! Na pecha, jeśli wolisz. Na szczęście, jeśli ci to bardziej odpowiada. Dom należał do niego. Kiedy mówił, w jego ustach ukazywały się zielone łodygi czatu. Bóg starej mniszki nie umiał jej ocalić, stwierdził, wznosząc oczy ku sufitowi i pokazując palcem, jak gdyby Stwórca nadal tam się czaił. Wzrok siostry Mary Joseph Praise, zanim się opamiętała, mimowolnie powędrował za spojrzeniem Araba. Tymczasem jego mętne oczy skupiły się na jej twarzy, przesunęły po jej ustach i spoczęły na piersiach.

Wiem tak wiele o podróży mojej matki, ponieważ opowiedziała o niej innym, ci zaś przekazali tę historię mnie. Opowieść niespodziewanie urywa się w Adenie, w cieplarni u Araba. Oczywiste jest, że weszła na pokład statku pełna wiary w to, iż skoro Bóg pochwala jej misję, zaopiekuje się swoją posłanniczką i zatroszczy o nią. Ale w Adenie coś się wydarzyło. Nikt do końca nie wie, co się stało siostrze Mary Joseph Praise, ale to właśnie tam zrozumiała, że jej Bóg jest istotą mściwą i surową nawet dla tych, którzy pokładają w nim wiarę. W purpurowej, zniekształconej masce pośmiertnej siostry Anjali ukazał się sam Diabeł - Bóg na to zezwolił. Uznała Aden za złe miasto, w którym Bóg wykorzystał Szatana, by ten pokazał jej, jak kruchą i niekompletną konstrukcją jest świat, jak delikatna jest równowaga między dobrem a złem i jak naiwna ona była w swej wierze. Ojciec siostry Mary Joseph Praise zwykł mówić: „Jeśli chcesz rozśmieszyć Boga, wyjaw mu swoje plany”. Zrobiło jej się żal Szlachetnej Ammy, której marzenie o misji niosącej afrykańskiemu kontynentowi oświecenie okazało się mrzonką kosztującą życie siostry Anjali. Przez długie lata wiedziałem jedynie, że po pewnym czasie - który równie dobrze mógł być kilkoma miesiącami, jak i całym rokiem - moja matka, dziewiętnastoletnia zakonnica, jakimś sposobem wydostała się z Jemenu, pokonała Zatokę Adeńską, a następnie podróżowała lądem, docierając być może do otoczonego

murami starożytnego miasta Harer w Etiopii albo do Dżibuti, skąd pociągiem wjechała do Etiopii przez Dire Dauę i potem prosto do Addis Abeby. Historia staje się pełniejsza od momentu, gdy matka dotarła do szpitala Missing. Trzykrotnie zapukała do drzwi biura siostry przełożonej. - Proszę - powiedziała Matrona, tym jednym słowem zmieniając przyszłość szpitala w sposób, jakiego nikt nie mógł przewidzieć. Miało to miejsce na początku małej pory deszczowej, gdy Addis Abeba kapitulowała przed otępiającą wilgocią; gdy godzina za godziną, dzień za dniem słyszało się szmer wody i widziało potoki deszczu, można było doznać omamów wzrokowych i słuchowych. Matrona zastanawiała się, czy dałoby się tym wytłumaczyć wizję pięknej, brązowoskórej zakonnicy ledwo trzymającej się na nogach, która stała w otwartych drzwiach biura. Utkwione w siostrze przełożonej nieruchome spojrzenie głębokich brązowych oczu podziałało na nią jak dotknięcie policzka ciepłą dłonią. „Nieznajoma miała rozszerzone źrenice, jak gdyby - pomyślała później Matrona - przerażenie towarzyszące jej podczas podróży nadal trwało”. Dolną wargę miała tak spuchniętą, że gdyby ją dotknąć, pękłaby jak bańka. Zapięty pod szyją czepek zamykał oblicze w zgrabnym owalu, lecz żadna tkanina nie była w stanie ukryć żarliwego zapału wyzierającego z jej twarzy ani też bólu i zagubienia. Szarobrązowy habit musiał być kiedyś biały. Powiódłszy wzrokiem w dół sylwetki zakonnicy, Matrona zobaczyła w miejscu, w którym nogi łączą się z tułowiem, świeżą plamę krwi. Zjawa była niemiłosiernie wychudzona, chwiała się na nogach, ale jednocześnie sprawiała wrażenie nieugiętej. Cud, że potrafiła wydobyć z siebie głos. Odezwała się zmęczonym, pełnym smutku tonem: - Pragnę poznać tajemnicę i słuchać głosu Boga, który przemawia do wspólnoty i poprzez nią. Proszę o modlitwę, bym mogła spędzić resztę moich dni w Jego eucharystycznej obecności i przygotować mą duszę na dzień, gdy oblubienica i Pan Młody staną się jednością. Matrona rozpoznała litanię postulantki wstępującej do zakonu, słowa, które sama wypowiedziała przed laty. Odpowiedziała automatycznie, jak niegdyś jej matka przełożona: - Wejdź ku radości Pańskiej.

Dopiero gdy nieznajoma osunęła się po framudze drzwi, Matrona ocknęła się i podbiegła, by wesprzeć ją ramieniem. Głód? Wyczerpanie? Krwawienie menstruacyjne? Cóż to mogło być? Siostra Mary Joseph Praise w ramionach Matrony ważyła tyle co nic. Mniszki zaniosły obcą zakonnicę do łóżka. Pod jej habitem odkryły delikatną klatkę piersiową, niczym wyplecioną z wikliny, i zapadnięty brzuch. Dziewczyna! Nie kobieta. Tak, dziewczyna, która bardzo niedawno pożegnała się z dzieciństwem. Dziewczyna z włosami, które nie były obcięte na krótko jak u większości zakonnic, lecz wiły się długie i gęste. Dziewczyna z (jakże mogły tego nie zauważyć?) nad wiek rozwiniętymi piersiami. Matrona, w której odezwał się instynkt macierzyński, postanowiła czuwać przy dziewczynie. Była przy niej, gdy młoda mniszka obudziła się w środku nocy przerażona, w malignie, i przywarła do Matrony, gdy tylko przekonała się, że jest w bezpiecznym miejscu. - Dziecko, dziecko, cóż to się tobie stało? Już dobrze. Już jesteś bezpieczna uspokajała ją Matrona łagodnymi słowami, lecz dopiero po tygodniu młoda zakonnica mogła zasnąć sama, a musiało minąć kolejne siedem dni, zanim jej twarz na powrót nabrała kolorów. Gdy przeszła mała pora deszczowa i słońce zwróciło swe oblicze ku miastu, chcąc jakby ucałować je i wynagrodzić deszczowy czas, mówiąc, że przecież nadal jest jego ulubionym miastem, dla którego zarezerwowało najpiękniejsze bezchmurne dni, Matrona wyprowadziła siostrę Mary Joseph Praise na dwór. Pragnęła przedstawić ją mieszkańcom Missing. Weszły na salę operacyjną numer trzy i zaskoczona siostra przełożona zobaczyła, jak na widok siostry Mary Joseph Praise poważny i surowy wyraz twarzy nowego chirurga Thomasa Stone'a przeobraża się w coś na podobieństwo szczęścia. Zarumienił się, ściskając jej dłoń tak, że aż łzy napłynęły młodej mniszce do oczu. Moja matka musiała wówczas wiedzieć, że zostanie w Addis Abebie już na zawsze, że pozostanie w szpitalu Missing u boku tego chirurga. Pracować dla niego, dla jego pacjentów, stać się jego asystentką - oto jej ambicja pozbawiona pychy, ambicja, której, jeśli Bóg pozwoli, zdoła sprostać. Nawet nie brała pod uwagę przeprawy z powrotem przez Aden do Indii.

Przez siedem lat, jakie moja matka przeżyła i przepracowała w szpitalu Missing, bardzo rzadko wspominała o swojej podróży morskiej i nigdy nie zająknęła się o czasie spędzonym w Adenie. - Zawsze kiedy poruszałam temat Adenu - powiedziała mi Matrona - twoja matka oglądała się za siebie, jak gdyby Aden lub to, co w nim zostawiła, czaiło się za jej plecami. Przerażenie na jej twarzy sprawiało, że przechodziła mi chęć, by drążyć temat. Ale powiem ci, że się bałam. Powiedziała jedynie: „Byłam tam z woli Boga, Matrono. Jego powody są dla nas nieodgadnione”. Zwróć uwagę, że odpowiedź nie była pozbawiona szacunku. Ona wierzyła, że jej zadaniem było uczynić ze swego życia coś pięknego dla Boga. To On przywiódł ją do Missing. Ta ogromna luka w życiorysie, zwłaszcza osoby tak młodej, zwraca uwagę. Biograf lub syn musi drążyć dalej. Być może wiedziała, że efektem ubocznym moich poszukiwań będzie to, że nauczę się medycyny - lub że znajdę Thomasa Stone'a.

Siostra Mary Joseph Praise rozpoczęła zadanie reszty swojego życia w chwili, gdy weszła na salę operacyjną numer trzy. Wyszorowała dłonie, wciągnęła rękawiczki, włożyła fartuch i zajęła miejsce po drugiej stronie stołu operacyjnego, naprzeciwko doktora Stone'a, jako jego pierwsza asystentka: trzymała mały hak chirurgiczny, gdy potrzebował odsłonić organ, ucinała nić, kiedy wskazywał na jej koniec, uprzedzała jego prośbę o irygację lub ssanie. Kilka tygodni później, kiedy pielęgniarka instrumentariuszka nie mogła wziąć udziału w operacji, moja matka pełniła zarówno jej obowiązki, jak i swoje, pierwszej asystentki. Któż, jeśli nie pierwsza asystentka, miał wiedzieć lepiej, kiedy Stone będzie potrzebował skalpela do oddzielenia tkanek albo kiedy przyda mu się kawałek gazy. Wyglądało to tak, jakby miała podzielny umysł: jedna połowa umożliwiała jej wykonywanie obowiązków instrumentariuszki branie narzędzi z tacki i podawanie mu do ręki, podczas gdy druga służyła jako trzecia ręka Stone'a - podważała wątrobę, odsuwała sieć, ów tłuszczowy fartuch chroniący jelita, albo koniuszkiem palca delikatnie uciskała obrzękniętą tkankę, tak by Stone widział, gdzie wbić igłę. Matrona przychodziła, żeby przyglądać się ich pracy. - Balet w najczystszej postaci, mój drogi Marionie. Boska para. I to w zupełnej ciszy - zachwycała się. - Żadnego proszenia o narzędzia, żadnego: „Wytrzyj”, „Cięcie”, „Ssanie”. Ona i Stone... Nigdy nie widziałam nikogo równie szybkiego. Przypuszczam,

że zwalnialiśmy im tempo, ponieważ nie potrafiliśmy dostatecznie prędko zabierać pacjentów ze stołu i kłaść na nim kolejnych. Przez siedem lat Stone i siostra Mary Joseph Praise działali według niezmiennego planu. Kiedy on operował do późna w nocy, czasem do rana, ona stała po drugiej stronie stołu, pewniejsza niż jego cień, wierna, kompetentna, nieskarżąca się, zawsze obecna. Tak było do dnia, w którym ja i mój brat zameldowaliśmy się w jej łonie, a potem daliśmy wyraz niepohamowanemu pragnieniu wymiany substancji odżywczych z łożyska na mleko z jej piersi.

Rozdział 2

Brakujący palec Thomas Stone miał w Missing reputację człowieka na pozór skrytego, lecz w rzeczywistości uczuciowego, a nawet tajemniczego, choć doktor Ghosh, specjalista w dziedzinie medycy wewnętrznej i szpitalna złota rączka, kwestionował tę ostatnią etykietkę, mówiąc: „Kiedy człowiek stanowi zagadkę dla siebie samego, trudno nazywać go tajemniczym”. Współpracownicy Stone'a nauczyli się, by nie wyciągać z jego zachowania zbyt daleko idących wniosków - to, co innym mogło się wydawać opryskliwością, naprawdę oznaczało głęboko zakorzenioną nieśmiałość. Stone, zagubiony i odrobinę niezdarny poza salą operacyjną numer trzy, gdy tylko do niej wkraczał, skupiał się na zadaniu, a jego ruchy zyskiwały płynność, jak gdyby jedynie w tym miejscu jego ciało i dusza umiały ze sobą współpracować, a tok myśli współgrał z polem działania. Jako chirurg Stone znany był z szybkości, odwagi, śmiałości, zuchwałości, pomysłowości, oszczędności ruchów, a także opanowania w stresującej sytuacji. Cechy te doskonalił na ufnej i potulnej społeczności, krótko w Indiach, a potem na dłuższą metę w Etiopii. Ale w dniu, kiedy siostra Mary Joseph Praise, jego asystentka z siedmioletnim stażem, zaczęła rodzić, wszystko to przestało się liczyć. W dniu naszych narodzin Thomas Stone stał pochylony nad ciałem młodego chłopca, któremu miał otworzyć brzuch. W oczekiwaniu na skalpel wyciągnął dłoń wewnętrzną stroną do góry, z lekko rozstawionymi palcami, w tym ponadczasowym geście, który na zawsze stał się miarą jego życia jako chirurga. Po raz pierwszy jednak od siedmiu lat stal skalpela nie dotknęła jego dłoni w tej samej sekundzie, w której ją wyciągnął; stało się coś gorszego: sposób, inny niż zwykle, w jaki narzędzie znalazło się w dłoni Stone'a, powiedział mu, że po przeciwnej stronie stołu nie stoi siostra Mary Joseph Praise. - Niemożliwe - bąknął, kiedy skruszony głos wyjaśnił, że siostra Mary Joseph Praise jest niedysponowana. Przez ostatnie siedem lat ani razu nie zdarzyło się, żeby nie znalazł jej u swego boku. Jej nieobecność była równie irytująca i wytrącająca z

równowagi jak kropelka potu, która wybrała sobie akurat sam środek operacji, by wpaść mu do oka. Stone, nie podniósłszy nawet wzroku, wykonał pierwsze nacięcie. Skóra. Tłuszcz. Powięź. Rozszczepić mięsień. Potem, oddzieliwszy tkanki na tępo, odsłonił połyskującą otrzewną, którą naciął. Przez powstały otwór wsunął palce do jamy brzusznej i zlokalizował wyrostek robaczkowy. Przy każdym kroku musiał odczekać ułamek sekundy albo odrzucić podane narzędzie i wybrać inne. Niepokoił się o siostrę Mary Joseph Praise, nawet jeśli nie był świadom swej troski lub nie chciał się do niej przyznać. Przywołał praktykantkę, młodą, nerwową Erytrejkę. Poprosił ją, by znalazła siostrę Mary Joseph Praise i przypomniała jej, że lekarzy i pielęgniarek nie stać na luksus chorowania. - Zapytaj ją... - przerażone usta praktykantki poruszały się bezgłośnie, bo dziewczyna próbowała nauczyć się na pamięć jego słów - grzecznie ją zapytaj, czy... mógł teraz spojrzeć na praktykantkę, ponieważ palcami widział więcej niż oczami pamięta, kiedy wróciłem na salę operacyjną następnego dnia po amputacji własnego palca? Miało to miejsce pięć lat wcześniej i okazało się kamieniem milowym w życiu Stone'a. Igłą w imadle ukłuł się w opuszkę prawego palca wskazującego, gdy akurat pracował nad brzuchem wypełnionym ropą. Błyskawicznie zdjął rękawiczkę i w miejsce, które spenetrowała zabłąkana igła, podał sobie strzykawką do zastrzyków podskórnych trypaflawinę, dokładnie jeden mililitr roztworu rozcieńczonego w stosunku 1:500. Następnie wstrzyknął ją w tkankę otaczającą ranę. Pomarańczowy barwnik zmienił palec w przerośnięty lizak. Pomimo akcji zapobiegawczej, w niespełna kilka godzin później pełzająca czerwona fala rozlała się na pochewkę ścięgna dłoni. Chociaż Stone wziął dawkę kotrimoksazolu, a potem, ulegając naciskom Ghosha, przyjął w pośladek zastrzyk cennej penicyliny, na jego nadgarstku pojawiły się szkarłatne pręgi (cecha charakterystyczna infekcji paciorkowcowej), a węzły chłonne zlokalizowane przy nadkłykciu przyśrodkowym kości ramiennej, tuż za łokciem, urosły do rozmiarów piłeczki golfowej. Dostał takich dreszczy, że szczękał zębami i wprawiał w drganie całe łóżko. (W ten sposób narodził się aforyzm w jego słynnym podręczniku, jeden ze „stonizmów”, jak je nazywali czytelnicy: „Jeśli szczękają ci zęby, jest ci po prostu zimno, ale jeśli razem z tobą trzęsie się łóżko, to

dopiero są dreszcze”). Podjął szybką decyzję: amputować palec, zanim infekcja się rozszerzy - i zrobić to samemu. Podczas gdy praktykantka czekała na dalsze polecenia, Stone wyjął przez nacięcie przypominający tłustego robaka wyrostek pacjenta i rozciągnął go jak wędkarz, który układa na pomoście swoją zdobycz. Z wprawą, jak snajper strzelający do pojawiających się na strzelnicy kaczek, zamknął kleszczami hemostatycznymi kilka naczyń krwionośnych prowadzących do wyrostka, przeciął je i poruszając palcami jak magik, podwiązał katgutem, na koniec zdjął dyndające na naczyńkach kleszcze. Wyciągnął prawą rękę do praktykantki, prosząc w ten sposób o jej sprawdzenie. Pięć lat po amputacji dłoń wyglądała podejrzanie normalnie, chociaż przyjrzawszy się jej bliżej, można było zauważyć brak palca wskazującego. Kluczem do estetycznego sukcesu tej amputacji było to, że głowa mięśnia śródręcznego - kłykieć brakującego palca - również została usunięta po to, by w przerwie między palcem środkowym a kciukiem nie było widać braku. Wyglądało to tak, jak gdyby palce dłoni po prostu przesunęły się w szeregu. Robione na zamówienie czteropalczaste rękawiczki dopełniały złudzenia normalności. Niekompletność dłoni nie oznaczała, jej niepełnosprawności, wręcz przeciwnie - dzięki mniejszej liczbie palców mogła wślizgnąć się w szczelinę i zbadać tkankę, do której zwykła dłoń nie miała dostępu; środkowy palec przejął całą zręczność po palcu wskazującym. To, w połączeniu z faktem, że palec środkowy jest dłuższy niż wskazujący, pozwalało Stone'owi wyczuć wyrostek ukryty za kątnicą (początek jelita grubego) lepiej niż innym chirurgom. Mógł zamocować węzeł chirurgiczny w najgłębszej wnęce łożyska wątroby, posługując się przy tym jedynie palcami, podczas gdy inni chirurdzy potrzebowali do tego celu imadła do igieł. W późniejszych latach, w Bostonie, dał swoim stażystom złotą radę: „Semper per rectum, per anum salutem, lepiej włóżcie palec, bo będzie źle”, i podkreślił ją, pokazując były środkowy palec, który awansował do statusu palca wskazującego. Ci, którzy uczyli się u boku Stone'a, nigdy nie zaniedbywali badania swoich pacjentów per rectum, nie tylko dlatego, że Stone wbił im do głowy, iż większość przypadków raka jelita grubego obserwuje się w odbycie i esicy, często w zasięgu palca badającego, ale również dlatego, że wiedzieli, iż zostaną za to przeoczenie wyrzuceni. Wiele lat później w Ameryce krążyła opowieść o jednym z praktykantów Stone'a o nazwisku Blessing - który, zbadawszy na oddziale pomocy doraźnej pijaka i zająwszy się tym, co u pacjenta wymagało interwencji medycznej, wrócił do swojego

gabinetu. Kiedy już miał zasnąć, przypomniał sobie, że nie zbadał pacjenta per rectum. Poczucie winy i strach, że szef jakimś sposobem dowie się o jego przewinie, sprawiły, że wstał i ruszył w noc na poszukiwanie owego mężczyzny. Znalazł go w barze. Mężczyzna, przekonany ofertą darmowego piwa, zgodził się zdjąć spodnie i dać się przebadać za pomocą palca - mówiono, że został w ten sposób „pobłogosławiony”7. Dopiero wtedy młody lekarz z czystym sumieniem położył się spać. Tego dnia, gdy siostra Mary Joseph Praise zaczęła rodzić i przyszliśmy na świat my, praktykantką w sali operacyjnej numer trzy była ładna - nie, piękna - młoda dziewczyna z Erytrei. Niestety, z powodu jej pozbawionego humoru przejęcia własną rolą i oddania, z jakim poświęcała się pracy, ludzie często zapominali o jej wyglądzie i wieku. Praktykantką pobiegła znaleźć moją matkę, nie tracąc czasu na kwestionowanie stosowności przesłania, które miała zanieść siostrze Mary Joseph Praise. Lekarzowi, rzecz jasna, nawet przez myśl nie przeszło, że słowa, które kazał powtórzyć zakonnicy, mogłyby ją urazić. Jak to często bywa w przypadku utalentowanych, choć nieśmiałych osób, Stone'owi zwykle wybaczano coś, co Ghosh nazwał społecznym upośledzeniem. Luki w towarzyskiej edukacji nie były przecież perforacją jelita i nie zagrażały życiu, dlatego dla Stone'a nie stanowiły problemu, a jedynie drażniły jego otoczenie. Gdy przychodziliśmy na świat, praktykantka nie miała jeszcze osiemnastu lat, ale wyróżniała się skłonnością do mylenia dbałości o schludność karty pacjenta (która, gdy ładnie wykaligrafowana, cieszyła oko Matrony) z faktyczną troską o chorego. Bycie najstarszą z pięciu praktykantek szkoły pielęgniarskiej Missing stanowiło dla niej powód do dumy. Zwykle udawało jej się wygodnie zapomnieć o tym, że jej starszeństwo wynikało z powtarzania roku, czy też, jak to ujął doktor Ghosh, posiadania „długoterminowego planu”. Praktykantka, osierocona w dzieciństwie przez czarną ospę, która również na niej odcisnęła swoje piętno w postaci księżycowego krajobrazu na policzkach, od najmłodszych lat próbowała pokonać własną nieśmiałość, wykazując się przesadną wręcz pracowitością, cechą charakteru, którą wzmocniły w niej włoskie zakonnice. Siostry Nigrizii (czyli Afryki), pośród których wychowała się w sierocińcu w Asmarze. 7

Nazwisko stażysty, Blessing, znaczy między innymi „błogosławieństwo"

Młoda praktykantka obnosiła się ze swą pilnością, jak gdyby nie była to po prostu jedna z jej zalet, lecz dar od Boga, taki jak pieprzyk albo dodatkowy palec u nogi. Była obiecującą młodą dziewczyną, która, skacząc z klasy do klasy, dosłownie przefrunęła na skrzydłach lata nauki w przykłasztornej szkole w Asmarze, potrafiła posługiwać się płynnym akademickim włoskim (w odróżnieniu od wielu Etiopczyków, którzy mówią barowo-kinową wersją tego języka pozbawioną przedimków i zaimków), a nawet recytować z pamięci tabliczkę mnożenia 19 x 19. Można powiedzieć, że obecność praktykantki w Missing stanowiła przypadek historyczny. Jej rodzinne miasto, Asmara, była stolicą Erytrei, kraju, który od 1885 roku pozostawał włoską kolonią. W roku 1935 Włochy Mussoliniego zaatakowały Etiopię z terytorium Erytrei, a państwa świata nie pofatygowały się, by zaprotestować. Kiedy Mussolini związał się z Hitlerem na dobre i na złe, los włoskiego dyktatora został przypieczętowany. W 1941 roku siły Gedeona pod wodzą generała Wingate'a pokonały Włochów i wyzwoliły Etiopię. Alianci podarowali etiopskiemu cesarzowi Hajle Syllasje nietypowy prezent: proklamowali byłą włoską kolonię Erytreę protektoratem nowo wyzwolonej Etiopii. Cesarz bardzo intensywnie lobbował za tym, żeby jego pozbawiony dostępu do morza kraj mógł wejść w posiadanie portu Massaua, nie mówiąc już o cudownym mieście Asmara. Brytyjczycy chcieli prawdopodobnie ukarać Erytrejczyków za ich mającą długą tradycję kolaborację z Włochami; tysiące erytrejskich askarysów8 stanowiło część włoskiej armii; walczyli oni ze swymi czarnymi sąsiadami, umierając za białych panów. Dla Erytrejczyków oddanie ich kraju Etiopczykom było niewyobrażalnym ciosem, porównywalnym na przykład z hipotetycznym powierzeniem Brytyjczykom panowania w wyzwolonej Francji tylko dlatego, że mieszkańcy obydwu państw są biali i jedzą kapustę. Kiedy kilka lat później cesarz zaanektował terytorium Erytrei, jej mieszkańcy z miejsca rozpoczęli wojnę partyzancką. Ustanowienie Erytrei częścią Etiopii miało wszakże również dobre strony: praktykantka zdobyła stypendium w jedynej szkole pielęgniarskiej w kraju - w Addis Abebie, w szpitalu Missing, i była pierwszą młodą Erytrejką, której przypadł ów zaszczyt. Jej dotychczasowa edukacyjna ścieżka robiła spore wrażenie i nie miała sobie równych, stawiano ją za wzór wszystkim młodym ludziom. Było to oczywiście wyzwanie rzucone losowi lubiącemu podstawiać nogę tym, którym dobrze się wiedzie. Askarys - afrykański tubylec włączony do sił kolonialnych kraju okupującego daną kolonię. Szacuje się, że w przypadku armii włoskiej tubylcy stanowili nawet siedemdziesiąt procent wojsk kolonialnych. 8

A jednak to nie los pokrzyżował jej plany, gdy przyszła na staż do szpitala, i nie chodziło też o nieporadność w posługiwaniu się amharskim i angielskim, ponieważ szybko pokonała tę przeszkodę i nauczyła się płynnie władać oboma językami. Odkryła za to, że uczenie się na pamięć („napamięciowanie”, jak mawiała Matrona) na niewiele jej się zdawało, gdy stawała u wezgłowia chorego i usiłowała odróżnić to, co banalne, od tego, co zagrażało jego życiu. Potrafiła, owszem, recytować niczym mantrę nazwy nerwów czaszkowych, próbując uspokoić własne skołatane nerwy. Potrafiła wypisać na zawołanie skład mistura carminativa (jeden gram dwuwęglanu sodowego, po dwa mililitry destylatu amoniaku i nalewki kardamonowej, sześć dziesiątych mililitra nalewki imbirowej, jeden mililitr destylatu chloroformu, dopełnić do trzydziestu mililitrów wodą z miętą pieprzową) na niestrawność. Lecz tym, czego nie umiała - i co ją bardzo irytowało, gdy widziała, z jaką łatwością radziły sobie inne praktykantki - było odnalezienie w sobie jedynej rzeczy, której według słów Matrony jej brakowało: Silnego Zmysłu Pielęgniarskiego. W podręczniku znalazła o tym zaledwie kilka słów, w dodatku tak niezrozumiałych, że gdy już nauczyła się ich na pamięć, uznała egoistycznie, iż zawarto je specjalnie po to, by ją zniechęcić: Silny Zmysł Pielęgniarski jest ważniejszy niż wiedza, choć wiedza go wzmacnia. Silny Zmysł Pielęgniarski jest zdolnością, której nie sposób zdefiniować, a jednak okazuje się on nie do przecenienia, gdy występuje u uczennicy, zaś jego brak staje się z miejsca zauważalny. Parafrazując Oslera, pielęgniarka, która ma podręcznikową wiedzę, lecz jest pozbawiona Silnego Zmysłu Pielęgniarskiego, jest niczym marynarz na statku zdolnym do żeglugi, ale bez mapy, sekstansu i kompasu na podorędziu. (Oczywiście, pielęgniarka, która nie opanowała podręcznikowej wiedzy, niech lepiej w ogóle nie wychodzi w morze!).

Praktykantka wypłynęła z portu - tego była pewna. Gotowa była za wszelką cenę dowieść, że dysponuje mapą i kompasem, i dlatego każde powierzone zadanie traktowała jak sprawdzian własnych umiejętności, okazję do pochwalenia się Silnym Zmysłem Pielęgniarskim (lub sposobność ukrycia braku tegoż). Biegła, jakby gonił ją dżin, osłoniętym przejściem pomiędzy blokiem operacyjnym a pozostałą częścią szpitala. Pacjenci oraz rodziny tych, którzy tego dnia czekali na operację, siedzieli w kucki lub po turecku po obydwu stronach trasy, którą przemierzała. Bosonogi mężczyzna, jego żona i dwójka małych dzieci spożywali

posiłek, palcami wyjadając curry z soczewicy z misy wyłożonej indżerą9. Niemowlę, okutane szammą10 matki, ssało jej pierś. Kiedy praktykantka nadbiegła, zaalarmowani członkowie rodziny odwrócili głowy w jej stronę, więc przez chwilę poczuła się kimś ważnym. Po drugiej stronie podwórza zobaczyła odziane w białe szammy i jasnoczerwone oraz jasnopomarańczowe chustki kobiety, które rozsiadły się na ławeczce przed ambulatorium i z tej odległości wyglądały jak kury na grzędzie. Znalazłszy się w kwaterach pielęgniarek, wbiegła po schodach i skierowała się do pokoju mojej matki. Zapukała, lecz nikt nie odpowiedział. Zauważyła, że drzwi nie są zamknięte. W zaciemnionym pomieszczeniu dostrzegła siostrę Mary Joseph Praise leżącą pod kocem, obróconą twarzą do ściany. - Siostro? - odezwała się cicho, a kiedy moja matka jęknęła, praktykantka wzięła to za znak, że zakonnica się budzi. - Doktor Stone przysłał mnie, żebym powiedziała siostrze... - Z ulgą stwierdziła, że zapamiętała każde słowo wiadomości. Zaczekała na odpowiedź, ale ponieważ moja matka nie wyraziła chęci przekazania lekarzowi czegokolwiek, praktykantka uznała, że siostra jest na nią zła. - Przyszłam, bo doktor Stone mi kazał. Przepraszam, jeśli przeszkodziłam. Mam nadzieję, że siostra czuje się już lepiej. Czy czegoś siostrze trzeba? Odczekała posłusznie kilka chwil, a potem wyszła z pokoju. Ponieważ nie miała nic do przekazania doktorowi Stone'owi, a wkrótce miały się zacząć zajęcia z pielęgniarstwa pediatrycznego, nie wróciła już do sali operacyjnej numer trzy.

Doktor Stone udał się do kwater pielęgniarek wczesnym popołudniem. Zakończył usuwanie wyrostka robaczkowego, potem wykonał dwa zespolenia żołądkowo-czcze z powodu wrzodów trawiennych, trzy zabiegi na przepuklinę, operował jeden wodniak, dokonał niepełnego wycięcia jednej tarczycy, a także przeszczepu skóry - wszystko to okrutnie powoli, jak na jego własne standardy. Prawdziwa męka. Ze zmarszczonymi brwiami wszedł po schodach. Pojął, że jego zręczność jako chirurga w dużym stopniu - większym, niż to sobie kiedyś wyobrażał zależy od umiejętności siostry Mary Joseph Praise... Dlaczego musi myśleć o takich rzeczach? Gdzież ona się podziewa? W tym cały sęk. I kiedy wróci?

9

Indżera - etiopskie pieczywo, płaski placek wypiekany z mąki ze zboża tef. Szamma - element stroju etiopskiego, chusta, narzutka, najczęściej biała.

10

Gdy zapukał do drzwi, odpowiedziała mu cisza. Pokój siostry Mary Joseph Praise znajdował się na drugim piętrze na końcu korytarza. Żona specjalisty od przyrządzania leków przybiegła zaprotestować przeciwko obecności mężczyzny w kwaterach pielęgniarek. Chociaż Matrona i siostra Mary Joseph Praise były jedynymi zakonnicami w całym Missing, żona specjalisty zachowywała się tak, jakby minęła się z przeznaczeniem, sama wyglądała bowiem jak mniszka z nasuniętą na czoło chustą i krucyfiksem o rozmiarach rewolweru. Uważała siebie za strażniczkę domu pielęgniarek, obrończynię dziewic Missing. Pajęczym instynktem wyczuwała kroki mężczyzn naruszających granicę jej terytorium. Tym razem, widząc, z kim ma do czynienia, wycofała się. Stone nigdy wcześniej nie był w pokoju siostry Mary Joseph Praise. Gdy pisała na maszynie lub pracowała nad ilustracjami do jego rękopisów, przychodziła do jego kwatery albo do gabinetu sąsiadującego z przychodnią. Nacisnął klamkę, mówiąc: - Siostro? Siostro! Powitał go znajomy niepokojący zapach, którego początkowo nie potrafił zidentyfikować. Po omacku poszukał włącznika światła i zaklął, gdy na niego nie trafił. Ruszył przed siebie, potykając się, w stronę okna, uderzając się po drodze o komodę. Otworzył do wewnątrz skrzydło okna, a potem pchnął drewniane okiennice. Światło dnia zalało wąskie pomieszczenie. Na komodzie stał ciężki słój, który przyciągał promienie słońca. Bursztynowy płyn sięgał aż po samą masywną zakrętkę, dodatkowo uszczelnioną woskiem. Początkowo Stone uznał, że w słoju może się znajdować relikwia, jakaś ikona. Poczuł na ramieniu gęsią skórkę - najwyraźniej reakcja ciała wyprzedziła zrozumienie. Otóż w słoju, zawieszony w płynie niczym w próżni, balansując na paznokciu na szklanym dnie jak balerina na czubkach palców, pływał jego palec. Skóra powyżej paznokcia miała fakturę starego pergaminu, zaś podbrzusze tego niezwykłego tancerza wykazywało purpurowe zabarwienie infekcji. Poczuł tęsknotę, pustkę, swędzenie w prawej dłoni, któremu mogło zaradzić jedynie umieszczenie brakującego palca na właściwym miejscu. - Nie wiedziałem... - zaczął, odwracając się w stronę jej łóżka, lecz to, co zobaczył, sprawiło, że zapomniał, co chciał powiedzieć.

Siostra Mary Joseph Praise zwijała się z bólu na wąskiej pryczy. Jej usta były sine. Zmatowiałe oczy skupiła na jakimś punkcie za plecami Stone'a. Była śmiertelnie blada. Zbadał jej tętno - słabo wyczuwalne, bardzo szybkie. Niespodziewanie zalało go wspomnienie podróży „Calangute” sprzed siedmiu lat - przypomniał sobie rozpaloną siostrę Anjali w stanie śpiączki. Lodowata kula, która ścisnęła mu żołądek, powędrowała ku piersi. Opanowało go uczucie, jakiego rzadko doświadczał jako chirurg: strach. Nogi ugięły się pod nim. Padł na kolana tuż przy jej łóżku. - Mary? - powiedział. Jedyne, co mógł zrobić, to powtarzać jej imię. W jego ustach imię siostry Mary Joseph Praise zabrzmiało najpierw jak przesłuchanie, potem czułość, a na koniec jak wyznanie miłości zawarte w jednym słowie. Mary? Mary, Mary!... Nie odpowiedziała, nie mogła. Wyciągnął ku jej twarzy drżące jak u starca dłonie. Złożył na jej czole pocałunek. Ośmieliwszy się zrobić tę niezwykłą, nie do powstrzymania rzecz, uświadomił sobie z dumą, że ją kocha. I że on, Thomas Stone, nie tylko jest zdolny do miłości, ale że czuje ją od siedmiu lat. Początkowo nie dostrzegał jej, ponieważ przyszła do niego, gdy spotkali się na śliskich stopniach statku i gdy się nim opiekowała, myła go, próbowała przywrócić do życia. Miłość pojawiła się, gdy siostra Mary Joseph Praise wzięła go w ramiona i sapiąc niczym zapaśnik, ułożyła w hamaku, a potem nakarmiła, tak że odzyskał świadomość. To się stało, kiedy obydwoje siedzieli przy ciele siostry Anjali. Miłość osiągnęła swoje apogeum, gdy siostra Mary Joseph Praise przybyła do Etiopii, by pracować u jego boku; potem uczucie już nigdy nie osłabło. Miłość tak silna, bez przypływów i odpływów, wzlotów i upadków, pozbawiona dynamiki do tego stopnia, że przez te siedem lat była dla niego niemal niewidzialna - stała się częścią składową świata poza nim, elementem, który niemalże brał za pewnik. Czy Mary go kochała? Tak. Był tego pewien. Kochała go, lecz biorąc z niego przykład - zawsze brała z niego przykład - nie wspomniała o tym nawet jednym słowem. A cóż on robił przez te wszystkie lata? Po prostu uważał, że ona zawsze będzie. Mary, Mary, Mary. Nawet brzmienie jej imienia było dla niego objawieniem, ponieważ nigdy nie mówił do niej inaczej jak „siostro”. Szlochał, bojąc się, że ją straci, co zresztą uznał za kolejny przejaw egoizmu, za własną potrzebę, by ją znowu ujrzeć w

pełnym zdrowiu. Czy będzie miał czas, by jej to wszystko zrekompensować? Jakże głupi potrafi być człowiek. Siostra Mary Joseph Praise prawie nie czuła jego dotyku. Kiedy przyłożył policzek do jej policzka, poczuł żar. Podniósł koc, pod którym leżała. Zwrócił uwagę na pokaźny obrzęk brzucha. W jego umyśle każdy obrzęk kobiecego brzucha równał się ciąży, chyba że ktoś wskazałby inną przyczynę. Odrzucił tę myśl - przecież była zakonnicą - i zamiast tego postawił błyskawiczną diagnozę, że chodzi o obstrukcję... albo płyn w otrzewnej... albo krwotoczne zapalenie trzustki... w każdym razie jakiś katastrofalny problem z brzuchem... Ostrożnie manewrując w niewielkim pomieszczeniu, wyniósł ją na korytarz, a potem, starając się nie uderzać jej stopami o barierkę - jego szlochy zdążyły w tym czasie zmienić się w stękanie z wysiłku - przeszedł z nią z kwater pielęgniarek na salą operacyjną. Miał wrażenie, że waży więcej, niż powinna. Gdy po

zaliczeniu

wszelkich egzaminów

pisemnych w

edynburskim

Królewskim Kolegium Chirurgów przyszedł czas na egzamin ustny, przewodniczący komisji zadał mu pytanie: „Jakiego rodzaju środek pierwszej pomocy podaje się pacjentowi przez ucho?”. Odpowiedź Stone'a: „Słowa pociechy!” zapewniła mu pozytywną ocenę. Teraz, zamiast szeptać do ucha siostry Mary Joseph Praise łagodne słowa pocieszenia, wmawiając jej, że wszystko będzie dobrze - co byłoby niewątpliwie działaniem głęboko ludzkim i terapeutycznym - Stone krzyczał na cały głos, domagając się od świata pomocy. Jego wezwanie, podchwycone przez strażniczkę dziewic, postawiło na nogi dosłownie wszystkich w Missing, łącznie z Gebrew, stróżem, który przybiegł aż spod głównej bramy, a także Koochooloo i dwoma innymi bezimiennymi psami. Widok szlochającego jak dziecko, bezradnego Stone'a zaszokował Matronę tak samo jak rozpaczliwy stan siostry Mary Joseph Praise. „Panie, on to znowu zrobił”, taka była pierwsza myśl siostry przełożonej. Pilnie strzeżonym sekretem było to, że od dnia przyjazdu do Missing Stone dwu- lub trzykrotnie ruszył w szalone pijackie tango. U mężczyzny, który prawie nie pił, który kochał swoją pracę, uważał sen za przeszkodę w wykonywaniu obowiązków, któremu należało przypominać, by poszedł się przespać, te chwile słabości były prawdziwą zagadką. Przychodziły nagle jak grypa i przerażały jak opętanie. Za

pierwszym razem, gdy poranny pacjent leżał już przygotowany na stole operacyjnym, chirurg zniknął bez śladu. Poszli go szukać i znaleźli bełkoczącego, rozmamłanego białego człowieka chodzącego tam i z powrotem po swojej kwaterze. Gdy wpadał w taki stan, nie spał i nie jadł, a tylko od czasu do czasu wymykał się w ciemność nocy, żeby uzupełnić zapasy rumu. Ostatnim razem stworzenie, którym się stał, wspięło się na drzewo rosnące nieopodal jego okna i siedziało tam przez wiele godzin, mamrocząc do siebie. Upadek z takiej wysokości zakończyłby się roztrzaskaniem czaszki. Matrona, ujrzawszy jego nabiegłe krwią wpatrujące się w nią oczy mangusty, uciekła, zostawiając przy nim wartowników - siostrę Mary Joseph Praise i doktora Ghosha którzy mieli namówić go do zejścia z drzewa, nakarmić i nakazać porzucenie picia. Równie nieoczekiwanie, jak się zaczynał, zwykle po dwóch dniach, ale nie dłużej niż po trzech, ciąg alkoholowy ustawał, a po bardzo długim śnie Stone wracał do pracy, jak gdyby nic się nie stało. Nigdy się nie zająknął, że zdezorganizował pracę szpitala; zupełnie wyrzucał to z pamięci. Nikt mu tego nie wypominał, ponieważ tego drugiego Stone'a, tego, który prawie nie pił, oskarżenia i dopytywania zraniłyby i obraziły. Ten drugi Stone pracował za trzech chirurgów, więc ciągi alkoholowe stanowiły doprawdy niewielką cenę, jaką przychodziło szpitalowi płacić za jego usługi. Matrona podeszła bliżej. Oczy Stone'a wcale nie były nabiegłe krwią i nie czuć było od niego alkoholu. Pomieszało mu się w głowie, gdy zobaczył, w jakim stanie jest siostra Mary Joseph Praise - i słusznie. Gdy Matrona przeniosła spojrzenie z chirurga na zakonnicę, mimo wszystko poczuła ukłucie satysfakcji: wreszcie ten mężczyzna obnażył duszę i okazał swojej asystentce ludzkie uczucia. Matrona zignorowała bełkot Stone'a o skręcie jelita, niedrożności, zapaleniu trzustki i zapaleniu otrzewnej. - Idziemy na salę - rozkazała, a kiedy już się tam znaleźli, poleciła: - Proszę ją położyć na stole. Stone ułożył siostrę Mary Joseph Praise na stole i wtedy Matrona ujrzała widok, który zapamiętała sprzed siedmiu lat: ubiór zakonnicy zaplamiony na czerwono w okolicy łona. W myślach siostra przełożona szybko cofnęła się do dnia, w którym siostra Mary Joseph Praise przybyła z Adenu, i przypomniała sobie, jak wówczas ślady krwi na habicie młodej mniszki wywołały u niej podobny niepokój. Matrona nigdy wprost nie zapytała tej dziewiętnastoletniej dziewczyny, co było przyczyną krwawienia. Nieregularność owej plamy skłaniała patrzącego do

doszukiwania się sensu w jej kształcie. Wyobraźnia Matrony podpowiadała jej cały zestaw scenariuszy tłumaczących tę zagadkę. Z biegiem lat pamięć zmieniła charakter zdarzenia z tajemniczego w mistyczne. Dlatego teraz, kiedy Stone położył zakonnicę, siostra przełożona zerknęła na jej dłonie i piersi, jakby spodziewała się ujrzeć tam krwawe stygmaty, jak gdyby ta pierwsza zagadka splotła się w osobliwy sposób z drugą. Lecz nie, krew pojawiła się jedynie w okolicy łona. Dużo krwi. I ciemne skrzepy. I jasnoczerwone strumienie, które spływały po udach mniszki. Patrząc na krople kapiące na podłogę, Matrona nie miała wątpliwości: tym razem chodziło o świeckie krwawienie. Usiadła pomiędzy nogami siostry Mary Joseph Praise, rozmyślnie ignorując wydęty brzuch, wznoszący się przed nią niczym góra. Wargi sromowe były obrzęknięte i sine, a kiedy Matrona wsunęła do środka osłonięty rękawiczką palec, stwierdziła, że szyjka macicy jest maksymalnie rozwarta. Krwi było o wiele za dużo. Nie nadążała z wycieraniem pacjentki. Odchyliła tylną ściankę pochwy, żeby mieć lepszy widok. Gdy z płuc zakonnicy wydobył się żałosny jęk, siostra przełożona prawie wypuściła wziernik z rąk. Serce biło jej jak oszalałe, a dłonie trzęsły się jak w febrze. Pochyliła się do przodu, a potem przechyliła głowę, żeby ponownie zajrzeć do środka. A tam, niczym kamień na dnie wypełnionej błotem jamy, kamień na sercu, widniała główka dziecka. - Boże, ona... - bąknęła Matrona, gdy w końcu odzyskała mowę. Wzięła głęboki oddech i czym prędzej wyrzuciła rosnące jej w ustach i grożące zakrztuszeniem świętokradcze słowa: - Na Boga, ona jest w ciąży! Każda osoba, która przebywała wówczas w sali operacyjnej numer trzy i z którą później rozmawiałem, zapamiętała tę chwilę, gdy czas stanął w miejscu, kiedy wielki zegar wiszący na ścianie zamarł i zapadła długa, niczym niezmącona cisza. - Niemożliwe! - powiedział wreszcie Stone, drugi raz tego dnia, i chociaż nie była to prawda, przynajmniej wszyscy mogli znów zacząć oddychać. Matrona była pewna, że się nie pomyliła. Będzie musiała odebrać to dziecko. Doktor K. Hemlatha - Hema, jak na nią mówiono - była akurat nieobecna. Matrona przyjęła już setki dzieci. Przypomniała sobie o tym w tej chwili i spróbowała nie poddać się panice.

Ale jakim sposobem dać odpór nie tylko poczuciu winy, ale i mętlikowi w głowie? Jedna z jej podopiecznych, oblubienica Chrystusa - w ciąży! Nie do pomyślenia. Jej umysł nie potrafił przyjąć tego do wiadomości, chociaż dowód główka dziecka - był tu, dosłownie na wyciągnięcie ręki. Podobne

myśli

gnębiły

pielęgniarkę

instrumentariuszkę,

bosonogą

sanitariuszkę i siostrę anestezjolożkę Asqual. Potykały się jedna o drugą, a nawet przewróciły stojak do kroplówek, uwijając się wokół stołu i przygotowując pacjentkę. Jedynie praktykantka, zawstydzona, że rano nie udało jej się rozpoznać kryzysu, kiedy przyszła przekazać wiadomość siostrze Mary Joseph Praise, nawet przez chwilę nie przestała zastanawiać się, jakim sposobem zakonnica zaszła w ciążę. Matrona miała wrażenie, że serce za moment wyskoczy jej z piersi. „Panie Boże, czy widziałeś kiedy gorsze okoliczności porodu? Ciąża, która w tym wypadku jest grzechem śmiertelnym. Przyszła matka, która jest dla mnie jak córka. Intensywne krwawienie, trupia bladość...”. A wszystko to akurat wtedy, gdy Hema, jedyny ginekolog Missing, nie tylko najlepsza specjalistka w całym kraju, ale w ogóle najlepsza, jaką Matrona kiedykolwiek widziała, jest nieobecna. Bachelli z Piazzy nadałby się być może na położnika, ale niestety nie po drugiej po południu, zresztą jego erytrejska kochanka z podejrzliwością traktowała „wizyty domowe” doktora. Jean Tran, pół Francuz, pół Wietnamczyk, lekarz z Casa Popolare, był po trochu dobry we wszystkim i często się uśmiechał. Lecz nawet założywszy, że jeden z nich byłby akurat osiągalny, musiałoby minąć sporo czasu, zanim dotarłby na miejsce. Nie, Matrona musi poradzić sobie sama. Należy na chwilę zapomnieć o implikacjach tego porodu. Oddychać. Skoncentrować się. Odebrać normalny poród. Lecz tego popołudnia i wieczoru normalność nie miała wstępu do Missing.

Stone stał obok z otwartymi ustami i patrzył na siostrę przełożoną, oczekując od niej instrukcji, podczas gdy Matrona usiadła przodem do sromu siostry Mary Joseph Praise, czekając, aż dziecko się ukaże. Stone na zmianę krzyżował ręce i opuszczał je, stając karnie na baczność. Obserwował coraz intensywniejszą bladość siostry Mary Joseph Praise, a kiedy siostra Asqual krzyknęła spanikowanym głosem „skurczowe osiemdziesiąt, wyraźne”, zachwiał się, jakby miał za chwilę zemdleć.

Mimo skurczów macicy, które Matrona czuła przez skórę brzucha i widziała w wykrzywionej twarzy pacjentki, i mimo faktu, że szyjka macicy była szeroko rozwarta, nic się działo. Główka dziecka widoczna w kanale rodnym, otoczona szyjką macicy niczym uszczelką, zawsze kojarzyła się siostrze przełożonej z biskupią tonsurą, ale ten biskup się nie poruszał. Do tego wszystkiego tyle krwi! Na stole operacyjnym już utworzyła się ciemna, nieregularna kałuża, a z pochwy cały czas płynął strumień szkarłatnego płynu. Krew jest dla porodówki i sali operacyjnej tym, co kał dla ubojni, lecz mimo to Matrona miała wrażenie, że jest jej zdecydowanie zbyt dużo. - Doktorze Stone - powiedziała drżącymi ustami. Oniemiałemu Stone'owi przebiegło przez myśl pytanie, dlaczego ta kobieta go wzywa. - Doktorze Stone - powtórzyła. Dla Matrony Silny Zmysł Pielęgniarski oznaczał, iż pielęgniarka zna swoje ograniczenia. Na Boga, tej kobiecie potrzebne jest cesarskie cięcie. Jednak nie powiedziała tego głośno, ponieważ w przypadku Stone'a mogło to odnieść odwrotny skutek. Zamiast tego, obniżywszy głos i pochyliwszy głowę, siostra przełożona wsparła się na udach i dźwignęła ze stołka, robiąc miejsce między nogami siostry Mary Joseph Praise. - Doktorze Stone, pana pacjentka oznajmiła mężczyźnie, o którym wszyscy sądzili, że jest moim ojcem. Przekazała w ten sposób w jego ręce nie tylko los kobiety, którą obdarzył miłością, lecz również dwa życia - moje i mojego brata - które przyszło mu znienawidzić.

Rozdział 3

Wrota Łez Gdy siostra Mary Joseph Praise poczuła pierwsze skurcze porodowe, doktor Kalpana Hemlatha - kobieta, którą będę nazywał moją matką - znajdowała się w odległości siedmiuset pięćdziesięciu kilometrów w poziomie i trzech tysięcy metrów w pionie od Missing. Wyglądając przez okno samolotu z prawej burty, Hema miała wspaniały widok na Bab al-Mandab - Wrota Łez, nazwane tak dla upamiętnienia niewyobrażalnej liczby statków, które zatonęły w tej wąskiej cieśninie oddzielającej Jemen i pozostałą część Arabii od Afryki. Na tej szerokości geograficznej Afryka była zaledwie Rogiem: Etiopią, Dżibuti, Somalią. Hema wiodła wzrokiem wzdłuż Wrót Łez, które ze szczeliny niewiele szerszej od włosa przechodziły w Morze Czerwone ciągnące się na północ aż po horyzont. Jako dziewczynka Hema musiała na lekcji geografii w szkole w Madrasie nanosić na mapę Wysp Brytyjskich złoża węgla i ośrodki produkcji wełny. W programie nauczania Afryka figurowała jako plac zabaw dla Portugalii, Wielkiej Brytanii i Francji, kraina, w której Livingstone znalazł widowiskowe wodospady i nazwał je na cześć królowej Wiktorii; potem Stanley znalazł Livingstone'a. Później, kiedy z moim bratem Shiva odbędziemy podróż w towarzystwie Hemy, nauczymy się od niej praktycznej geografii, takiej, jaką ona sama poznała. Pokaże nam palcem Morze Czerwone i powie: - Wyobraźcie sobie, że ta wstęga wody jest jak rozcięcie spódnicy, które oddziela Arabię Saudyjską od Sudanu, a dalej Jordanię od Egiptu. Myślę, że Bóg chciał odłamać Półwysep Arabski od Afryki. Bo czemu nie? Co ludzie z tej strony mają wspólnego z ludźmi z tamtej strony? Na samym końcu rozcięcia spódnicy wąski skrawek lądu, Synaj, udaremnia boski zamiar i łączy Egipt z Izraelem. Stworzony ludzkimi rękami Kanał Sueski wieńczy dzieło i pozwala Morzu Czerwonemu połączyć się z Morzem Śródziemnym, oszczędzając statkom czasochłonnej podróży wokół Przylądka Dobrej Nadziei. Hema często nam powtarzała, że tam w górze, ponad Wrotami Łez, uświadomiła sobie coś, co zmieniło jej życie.

- W samolocie usłyszałam wezwanie. Kiedy teraz o tym myślę, wiem, że to wy mnie wołaliście. Trzęsąca się, tnąca powietrze blaszana puszka zawsze wydawała mi się najmniej stosownym miejscem na objawienie Hemy.

Hema siedziała na drewnianej ławeczce, która ciągnęła się po obydwu stronach żebrowanego kadłuba samolotu DC-3. Nie zdawała sobie sprawy, jak bardzo szpital Missing potrzebuje jej usług dokładnie w tej samej chwili - szpital, w którym przepracowała ostatnie osiem lat. Warkot dwóch silników samolotu był tak głośny i monotonny, że już po pół godzinie lotu Hema miała wrażenie, że dźwięk stał się nieodłączną częścią jej ciała. Czuła, że połączenie twardej ławeczki i gwałtownych turbulencji poskutkuje siniakami na siedzeniu. Za każdym razem, gdy zamykała oczy, zdawało jej się, że odbija się od ścian bydlęcego wagonu. Współtowarzyszami lotu z Adenu do Addis Abeby byli Gudżaratowie, Keralczycy, Francuzi, Ormianie, Grecy, Jemeńczycy i kilku innych pasażerów, których język i sposób ubierania się nie zdradzały wyraźnie pochodzenia. Hema miała na sobie białe bawełniane sari i bluzkę bez rękawów w kolorze złamanej bieli. W jej lewym nozdrzu tkwił nit z brylancikiem. Włosy przedzieliła pośrodku i spięła z tyłu klamrą, pozwalając kosmykom opadać swobodnie na kark. Siedziała bokiem, wyglądając przez okno. Ujrzała przesuwającą się szarą strzałę, cień samolotu na tle oceanu. Wyobraziła sobie, że tuż pod powierzchnią wody płynie gigantyczna ryba, dostosowując swoją prędkość do prędkości maszyny. Morze sprawiało wrażenie chłodnego i przyjemnego, było więc przeciwieństwem wnętrza DC-3, w którym po starcie zrobiło się co prawda nieco mniej parno, ale nadal wyraźnie było czuć intensywny zapach ludzkiego ładunku. Arabowie wydzielali suchą, zatęchłą woń podziemnego spichlerza; Azjaci pachnieli imbirem i czosnkiem; woń białych kojarzyła się natomiast z aromatem przesiąkniętego mlekiem śliniaka. Przez na wpół rozsuniętą kotarę oddzielającą kokpit od kabiny Hema widziała zarys postaci pilota. Za każdym razem, gdy ten odwracał się, żeby zerknąć na swoich pasażerów, okulary w kolorze butelkowej zieleni jakby połykały jego twarz, zostawiając tylko wystający nos. Gdy pasażerowie wchodzili na pokład, okulary miał nasunięte na czoło i widać było jego czerwone jak u gryzonia oczy. Wyczuwalny w oddechu zapach jagód jałowca zdradzał upodobanie do ginu. Hema poczuła do niego

niechęć, zanim jeszcze otworzył usta, by czym prędzej zagonić stado pasażerów do wnętrza samolotu, poganiając ich krótkimi Allez!, jakby byli podludźmi. Zacisnęła zęby i milczała, bo przecież to ten człowiek miał ich wynieść w powietrze. Jego twarz i uszy jak u dzbana przypominały rysunek dziecka wykonany kredką na papierze pakowym. Liczba szczegółów przewyższała jednak umiejętności dziecka: delikatna siatka żyłek na policzkach, ufarbowane na czarno bokobrody, biały krąg starczej obwódki wokół źrenic, szare brwi, które miały mu nadawać pozory młodzieńczości. Hema zastanawiała się, jak to możliwe, że ten mężczyzna potrafi patrzeć w lustro i nie dostrzegać absurdalności własnego wyglądu. Przyjrzała się swojemu odbiciu w okienku. Miała okrągłą twarz o szeroko rozstawionych oczach i zadartym nosie. Nad nim na środku czoła widniało czerwone bindi. Woda morza na dole w kolorze kobaltowego błękitu podkreślała marsjański odcień jej policzków i akcentowała zieleń nietypowych jak na Hinduskę oczu. - Twój wzrok trafia do wszystkich mężczyzn i sprawia, że nawet najzwyklejsze spojrzenie wydaje się intymne, cielesne - powiedział jej kiedyś doktor Ghosh. - Jak gdybyś posiadła mnie samymi oczami! Ghosh lubił się drażnić i wszystko, co mówił, zapominał równie szybko, jak wymyślał, ale te jego słowa na długo zapadły jej w pamięć. Pomyślała o włochatych kończynach Ghosha i przeszedł ją dreszcz. Nie znosiła owłosionego ciała, a przynajmniej tak jej się wydawało. Wiedziała, że to niefortunne uprzedzenie jak na Hinduskę, ale Ghosh naprawdę wyglądał, jakby włożył na siebie futro z goryla; włosy porastające jego klatkę piersiową sterczały spod kamizelki i wydostawały się na zewnątrz spod kołnierza koszuli. „Posiadła cię? Chciałbyś, ty zbereźniku” - powiedziała teraz do siebie, jakby Ghosh siedział tuż obok. Musiała mu to przyznać: jeżeli zdarzyło jej się patrzeć na mężczyznę o ułamek sekundy za długo, zwracała na siebie więcej uwagi, niżby sobie życzyła. Nosiła okulary w wielkich drucianych oprawkach, ponieważ sądziła, że w ten sposób jej oczy wydają się osadzone bliżej siebie. Lubiła mocno wygięty łuk Erosa swoich ust, ale nie podobały jej się policzki, które uważała za zbyt pucołowate. Cóż poradzić? Była dużą kobietą. Nie grubą, ale dużą... No dobrze, może miała odrobinę tłuszczu, a w dodatku przytyła kilogram lub dwa albo trzy w Indiach, ale przecież nie da się inaczej na

niesamowitej kuchni matki. „Jestem wysoka, więc tego po mnie nie widać”, pomyślała. Sari też robiło swoje. Chrząknęła, przypomniawszy sobie, jakie doktor Ghosh wymyślił dla niej przezwisko: „powiększona”. Wiele lat później, kiedy roztańczone i rozśpiewane indyjskie filmy stały się w Afryce prawdziwym hitem, salowi ze szpitala w Addis Abebie nazwali ją Mother India, nie po to, by z niej drwić, lecz oddając hołd wyciskaczowi łez pod takim tytułem i z główną rolą Nargis. Mother India wyświetlano w Empire Theater przez bite trzy miesiące, po czym film przeniósł się do Cinema Adowa. Etiopski dystrybutor nie zaprzątnął sobie głowy przygotowaniem napisów. Salowi śpiewali więc Duniya mein hum aaye hain - przybyliśmy na ten świat chociaż nie rozumieli ani słowa w języku hindustani. „Jeśli ja jestem »powiększona«, to co powiedzieć o tobie? - stwierdziła, prowadząc dalej wyimaginowaną rozmowę i w myślach taksując starego przyjaciela wzrokiem. Nie był przystojniakiem w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. - Może »obcy«? To znaczy, wiesz, to ma być komplement. Mówię »obcy«, Ghosh, bo jesteś tak bardzo nieświadomy samego siebie, swojego wyglądu. Niektórzy mogą go uznać za kuszący. To, co obce, staje się piękne. Mówię ci o tym wszystkim, bo ciebie tu nie ma. Przebywanie w obecności osoby, której pewność siebie jest znacznie większa, niż oczekiwalibyśmy po niej na pierwszy rzut oka, jest pociągające”. W tajemniczy sposób podczas urlopowych wyjazdów Hemy do Indii imię Ghosha wciąż wypływało przy okazji rozmów z matką. Mimo braku zainteresowania Hemy małżeństwem, jej matkę przerażała wizja córki związanej z niebraminem, kimś właśnie takim jak Ghosh. Ponieważ jednak Hema zbliżała się do trzydziestki, matka powoli zaczynała dochodzić do wniosku, że w takiej sytuacji lepszy jakikolwiek mąż niż żaden. - Mówisz, że nie jest przystojny? A ma odpowiedni kolor skóry? - Mamo, jest jasny... jaśniejszy ode mnie, i ma brązowe oczy. Bengalczyk, Pars, Bóg wie, co jeszcze siedzi w tych oczach. - No to kim on jest? - Sam o sobie mówi, że jest madraskim mieszańcem z wysokiej kasty - odparła, chichocząc. Zmarszczone brwi matki sięgnęły prawie skrzydełek nosa, więc Hema szybko zmieniła temat.

Nie sposób było opisać Ghosha komuś, kto nigdy go nie spotkał. Mogła powiedzieć, że nosił gładko przyczesane włosy z przedziałkiem pośrodku, które każdego ranka przez jakieś dziesięć minut wyglądały schludnie i zachowywały nadany fryzurze wygląd, po czym kosmyki wymykały się spod kontroli niczym banda rozbrykanych dzieciaków. Mogła powiedzieć, że o dowolnej porze dnia, nawet tuż po goleniu, jego szczękę pokrywała czarna szczecina. Mogła powiedzieć, że nie miał szyi, która skapitulowała pod naporem głowy w kształcie owocu chlebowca. Mogła powiedzieć, że wyglądał na niewysokiego, a to przez brzuszek, który, choć w sumie niewielki, wydawał się większy, gdy Ghosh odchylał się do tyłu i idąc, kołysał się na obie strony, co odwracało uwagę od linii pionowej jego postaci. I jeszcze głos, zdumiewająco donośny, jak gdyby ktoś ustawił mu pokrętło głośności na maksimum. Jakże Hema mogła dać matce do zrozumienia, że cały ten obraz, po dodaniu do siebie wszystkich szczegółów, wcale nie wydawał jej się brzydki, lecz osobliwie piękny? Pomimo widocznej wysypki na wierzchu dłoni - tak naprawdę było to oparzenie - jego palce wydawały się zmysłowe. Przyczyną wysypki był wiekowy aparat rentgenowski firmy Kelley-Koett. Na samą myśl o „Koocie”, jak przezwano urządzenie, w Hemie burzyła się krew. W roku 1909 cesarz Menelik, usłyszawszy, że krzesło elektryczne wydatnie pomoże mu pozbyć się wrogów państwa, sprowadził ów wynalazek do Etiopii. Kiedy zorientował się, że do działania maszyna potrzebuje prądu, zrezygnował z jej morderczej funkcji i zaczął używać jej jako tronu. Podobny los spotkał aparat Kelley-Koett: urządzenie przybyło do Etiopii w latach trzydziestych dwudziestego wieku przywiezione przez amerykańskich misyjnych zapaleńców, którzy wkrótce zrozumieli, że chociaż elektryczność, owszem, jest dostępna w Addis Abebie, to niestety tylko sporadycznie, a napięcie w gniazdku nie potrafi sprostać wymaganiom kapryśnej bestii. Gdy misja zlikwidowała swoją placówkę, cenny, wciąż nierozpakowany aparat po prostu zostawiono. Ponieważ w Missing brakowało aparatu rentgenowskiego, Ghosh złożył urządzenie i dostosował je do transformatora. Nikt poza Ghoshem nie ośmielał się tknąć Koota. Z gigantycznego prostownika biegł zwój przewodów do lampy rentgenowskiej osadzonej na szynie i mogącej przesuwać się w każdym kierunku. Ghosh manipulował przełącznikami napięcia i tarczami, aż w końcu między dwoma mosiężnymi przewodnikami przeskakiwała iskra. Na jednym ze sparaliżowanych pacjentów ta wybuchowa iluminacja zrobiła takie wrażenie, że zeskoczył z noszy i uciekł - Ghosh nazwał to „metodą leczenia Sturm und Drang”. To on był strażnikiem Koota, jego mechanikiem i opiekunem, tak

skutecznym, że trzy dekady po upadku firmy, która aparat wyprodukowała, nadal nadawał się do użytku. Dzięki niemu Ghosh mógł obejrzeć tańczące w piersi serce albo precyzyjnie wskazać, gdzie znajduje się otwór w płucu chorego. Przesunąwszy ekran niżej, wydawał werdykt, czy guz nacieka jelita, czy przylega do śledziony. We wczesnym okresie pracy z aparatem nie przejmował się zbytnio rękawiczkami z ołowianym wkładem ani też ołowianym fartuchem, skoro już o tym mowa. Skóra na jego ciekawskich dłoniach zapłaciła za to widoczną cenę.

Hema spróbowała wyobrazić sobie Ghosha opowiadającego o niej swojej rodzinie: „Ma dwadzieścia dziewięć lat. Tak, chodziliśmy razem do Szkoły Medycznej w Madrasie, chociaż jest o kilka lat ode mnie młodsza. Nie wiem, dlaczego nigdy nie wyszła za mąż. Poznałem ją, dopiero gdy zostaliśmy stażystami na oddziale zakaźnym. Jest położną. Braminka. Tak, z Madrasu. Emigrantka. Od ośmiu lat mieszka i pracuje w Etiopii”. Oto etykietki, które charakteryzowały Hemę, jednocześnie niewiele wyjaśniając i właściwie nic o niej nie mówiąc. „Przeszłość zaciera się za podróżującym”, pomyślała. W samolocie Hema zamknęła oczy i wyobraziła sobie siebie jako uczennicę z dwoma kucykami, w długiej białej spódnicy i białej bluzce pod purpurowym półsari. Wszystkie dziewczęta chodzące do Mrs. Hood Secondary School w Mylapore musiały nosić takie półsari, które tworzył prostokątny kawałek materiału zawinięty jeden raz wokół spódnicy i upięty na ramieniu. Nie znosiła tego stroju, ponieważ nie czuła się w nim ani dzieckiem, ani dorosłą, tylko taką półkobietą. Wszystkie nauczycielki nosiły pełne sari, natomiast czcigodna dyrektorka, Mrs. Hood, preferowała spódnice. Kiedy Hema protestowała, ojciec pouczał ją: „Czyżbyś nie wiedziała, ile masz szczęścia, że możesz chodzić do szkoły, w której dyrektorką jest Brytyjka? Czy wiesz, że setki dziewcząt próbowały dostać się do tej szkoły, oferując dziesięciokrotnie więcej, niż wynosi czesne, ale Miz-Iz-Ood nie zgodziła się ich przyjąć? Na jej szkołę należy zasłużyć. Wolałabyś chodzić do zwykłej madraskiej szkoły publicznej?”. I tak Hema każdego dnia wkładała znienawidzony mundurek i szła do szkoły, mając wrażenie, że jest półnaga, i czując się, jakby zaprzedawała w ten sposób część swojej duszy.

Velu, syn sąsiada, który kiedyś był jej najlepszym przyjacielem, ale w wieku dziesięciu lat raptem stał się nieznośnym chłopakiem, lubił siadać na murku oddzielającym posesje i naigrawać się z niej: Panieneczki Miz-Iz-Ood, parlez-vous? Panieneczki Miz-Iz-Ood, parlez-vous? Panieneczki Miz-Iz-Ood, To jeszcze nie kobiety, To dopiero byłby cud. Inky Pinky, parlez-vous!

Ignorowała go. Velu, którego ciemna skóra kontrastowała z jej jasną karnacją, powiedział kiedyś: - Jesteś taka dumna, że jesteś jasna. Słuchaj no, małpy wbiją zęby w twoje słodkie ciało, bo pomyślą, że jesteś owocem chlebowca! Miała dopiero jedenaście lat i pomniejszał ją jeszcze imponujący rower marki Raleigh, na którym jechała do szkoły, ale zatrzymała się, żeby poprzerzucać się złośliwościami z Velu. Niosła książki upchnięte do sanji z frędzlami. Pasek od torby biegł dokładnie między piersiami. Z jej postawy i sposobu, w jaki miarowo naciskała na pedały roweru, dało się wyczytać nieustępliwość. Rower, kiedyś porażająco wysoki i niebezpieczny, wkrótce skurczył się pod nią. Po obydwu stronach paska sanji zakwitły piersi, a pomiędzy nogami wyrosły włosy. (Jeżeli to o to chodziło Velu, gdy śpiewał, że jeszcze nie jest kobietą, to miała wreszcie dowód, że się mylił). Była pilną uczennicą, kapitanem drużyny netballowej, osobą odpowiedzialną za pilnowanie porządku w szkole, a także wykazywała talent do bharatanatjam, w lot zapamiętując i powtarzając najbardziej skomplikowane układy tego klasycznego tańca hinduskiego, nawet jeśli zobaczyła je tylko raz. Nie czuła się ani zobligowana, by iść z tłumem, ani też niespecjalnie potrzebowała się z tłumu alienować. Kiedy przyjaciółka wyznała jej, że zawsze wygląda na zagniewaną, była zaskoczona i nawet trochę podekscytowana, że pozory mogą aż tak mylić. W szkole medycznej (teraz już chodziła w pełnym sari i jeździła autobusem) jej cechy wzmocniły się - nie gniew, lecz niezależność i poczucie marnowania talentu. Niektórzy uznawali ją za arogancką. Innych przyciągała jak prorok akolitów, dopóki się nie przekonali, że wcale nie szuka wyznawców. Mężczyźni

wymagali od swoich przyjaciółek elastyczności, a ona nie potrafiła się zdobyć na udawanie nieśmiałości i dziewczęcości, aby im sprawiać przyjemność. Pary, które ściskały się w bibliotece za półkami z wielkimi atlasami anatomicznymi i szeptały sobie do uszu słowa miłości, śmieszyły ją. Nie miałam czasu na takie głupoty. Lecz miała go pod dostatkiem na szmirowate powieścidła, których akcja rozgrywała się w zamkach i wiejskich domkach i których bohaterki nosiły imiona w rodzaju Bernadette. Fantazjowała o szykownych mężczyznach z Chillingforest, Lockingwood i Knottypine. Na tym polegał jej problem w tamtych czasach: marzyła o miłości wspanialszej niż ta, na którą natykała się w bibliotecznych alejkach. Przepełniała ją także niesprecyzowana ambicja, która nie miała nic wspólnego z miłością. Czego konkretnie pragnęła? To była ambicja, przez którą nie szukała tego, co wszyscy, i nie ścigała się z innymi. Gdy będąc uczennicą w Szkole Medycznej w Madrasie, Hema zorientowała się, że podziwia swojego profesora terapeutyki (jedynego Hindusa w szkole, w której nawet u progu niepodległości Indii większość grona profesorskiego stanowili Brytyjczycy), kiedy odkryła, że porusza ją jego człowieczeństwo, jego opanowanie przedmiotu (Przyznaj się, Hema: zabujałaś się!), kiedy przyłapała się na snuciu marzeń o tym, że zostanie jego zastępczynią, i gdy okazało się, że spodobał mu się ten pomysł, z rozmysłem podążyła inną drogą. Nikomu nie miała ochoty dawać takiej władzy nad sobą. Porzuciła więc jego specjalizację, medycynę wewnętrzną, i wybrała położnictwo i ginekologię. O ile dziedzina profesora nie znała ograniczeń i wymagała szerokiej wiedzy, która obejmowała zarówno schorzenia serca, jak i chorobę HeineMedina, a także tysiące innych dolegliwości, ona wybrała skończoną dziedzinę z mechaniczną częścią składową, czyli operacjami, choć i tych był ograniczony repertuar: cesarskie cięcie, histerektomia, wypadnięcie narządów. Odkryła w sobie talent do manualnego położnictwa, stając się ekspertem w orzekaniu ułożenia dziecka w miednicy. Lubiła to, czego inni położnicy się obawiali. Potrafiła z zamkniętymi oczami odróżnić kleszcze lewe od prawych, a następnie użyć ich choćby po omacku. Oczami wyobraźni wizualizowała sobie geometrię splotu miednicznego pacjentki, dopasowywała ją do krzywizny główki dziecka, wsuwała narzędzie do środka, umieszczała w odpowiedniej pozycji i pewnym ruchem wyciągała dziecko.

Pojechała za ocean pod wpływem kaprysu, ale rozstanie z Madrasem złamało jej serce. Nadal bywały wieczory, gdy płakała, wyobrażając sobie rodziców, którzy wynoszą krzesła przed dom i czekają na morską bryzę nieodmiennie pojawiającą się o zmierzchu nawet w najgorętsze, najbardziej bezwietrzne dni. Wyjechała, ponieważ ginekologia - przynajmniej w Madrasie - pozostawała domeną mężczyzn, a także, choć Indie były na progu uzyskania niepodległości, domeną Brytyjczyków. Hema nie miała najmniejszych szans na uzyskanie przydziału do państwowej kliniki. Cieszyła się, chociaż jednocześnie wydawało jej się to dziwne, że zarówno ona sama, jak i Ghosh, Stone i siostra Mary Joseph Praise w pewnym momencie swojego życia uczyli się lub pracowali w Głównym Szpitalu Rządowym w Madrasie. Tysiąc pięćset łóżek i dwa razy tyle pacjentów pod nimi i między nimi - takie to było miasto. To tam siostra Mary Joseph Praise pracowała i była dobrze zapowiadającą się nowicjuszką i stażystką; niewykluczone, że mijały się na korytarzu. Niesamowite, że nawet Thomas Stone przez krótki czas pracował w Głównym Szpitalu Rządowym; raczej nie mogli się spotkać z Hemą, ponieważ oddział położniczy stanowił zamkniętą część szpitala, a doktor Stone nie miał tam żadnego interesu. Zostawiła za sobą Madras i jego system kastowy i wyjechała daleko, tam gdzie słowo „bramin” nic nie znaczyło. Pracując w Etiopii, starała się odwiedzać rodzinne strony raz na trzy, cztery lata. Teraz właśnie wracała z drugiej takiej wizyty. Siedziała w ogłuszającym ryku samolotu, patrzyła przez okienko i łapała się na tym, że rozpamiętuje wybory, na jakie zdecydowała się w życiu. W ciągu ostatnich paru lat prawie udało jej się zdefiniować tę pozbawioną nazwy ambicję, która pchała ją do przodu: za wszelką cenę uniknąć życia potulnej owieczki. Kiedy pierwszy raz przyjechała do Missing, to miejsce wydało jej się znajome, przypominało Główny Szpital Rządowy w Indiach, tyle że na znacznie mniejszą skalę: ludzie czekający w kolejce, rodziny koczujące pod drzewami i wyczekujące z nieskończoną cierpliwością ludzi, którym nie pozostało nic innego, jak tylko czekać. Już od pierwszego dnia wpadła w wir zajęć. Nie wzbraniała się przed tym, a nawet w głębi duszy lubiła kryzysowe sytuacje, chwile, w których serce podchodziło jej do gardła, kiedy liczyła się każda sekunda, gdy życie matki wisiało na włosku lub też dziecko uwięzione w łonie, pozbawione tlenu, wymagało heroicznej akcji ratunkowej. W takich chwilach Hema nie miewała egzystencjalnych wątpliwości. Życie nabierało ostrości i sensu akurat wtedy, gdy nie zastanawiała się nad jego znaczeniem. Matka, żona, córka - raptem nie liczyło się, kim jest pacjentka, po prostu istotą ludzką w

niebezpieczeństwie. Taka sytuacja redukowała Hemę do poziomu narzędzia niezbędnego do wykonania zabiegu. Ostatnio czuła wszakże potężny rozdźwięk między swoją afrykańską praktyką a awangardą naukowej medycyny uosabianą przez Anglię i Amerykę. C. Walton Lillehei z Minneapolis w tym roku zainicjował nową epokę w kardiochirurgii, znajdując sposób na pompowanie krwi przy niepracującym sercu. Opracowano szczepionkę na chorobę Heine-Medina, która jednak nie zdążyła jeszcze dotrzeć do Afryki. Na Harvardzie w Massachusetts doktor Joseph Murray dokonał pierwszej udanej transplantacji nerki między rodzeństwem. Na zdjęciu w magazynie „Time” wyglądał na zupełnie zwyczajnego i bezpretensjonalnego. Fotografia zdumiała Hemę i uświadomiła jej, że odkrycia i tego typu sukcesy znajdują się w zasięgu każdego lekarza - również w jej zasięgu. Zawsze lubiła historię o Pasteurze odkrywającym drobnoustroje albo opowieści o Listerze eksperymentującym z odkażaniem. Każdy hinduski uczeń marzył, by być kimś takim jak sir C.V. Raman, którego nieskomplikowane doświadczenia ze światłem doprowadziły w końcu do Nagrody Nobla. Co z tego, skoro mieszkała w państwie, które niewielu ludzi potrafiło zlokalizować na mapie („Róg Afryki, w górnej jej części, na wschodnim wybrzeżu - ta część, która wygląda jak głowa nosorożca i wskazuje Indie”, wyjaśniała), a jeszcze mniej wiedziało o cesarzu Hajle Syllasje; nawet jeśli pamiętali, że w 1935 roku wybrano go człowiekiem roku według magazynu „Time”, to zapomnieli nazwę kraju, którego praw bronił na zgromadzeniu Ligi Narodów. Gdyby ją zapytać, Hema odpowiedziałaby: - Tak, robię to, co zamierzałam robić; jestem zadowolona. Lecz cóż innego miała rzec? Kiedy czytała „Surgery, Gynecology & Obstetrics” (każdy numer miesięcznika przypływał do niej statkiem wiele tygodni po ukazaniu się, pomięty i poplamiony, w brązowej kopercie), opisywane tam innowacje brzmiały dla niej jak wytwór wyobraźni pisarza. Były fascynujące, ale sprowadzały ją na ziemię, ponieważ wszystko, o czym czytała w magazynie, było już przeszłością. Przekonywała samą siebie, że jej praca, jej afrykańska misja, w jakiś sposób łączy się z postępem, o którym pisano w czasopiśmie. Ale w głębi serca wiedziała, że jest inaczej. *

Nowy dźwięk. Drapanie i stukanie drewna o metal. Ogon samolotu zajmowały dwie ogromne drewniane skrzynie i kilka stosów mniejszych sześciennych skrzynek na herbatę okolonych blaszaną taśmą z napisem LONGLEITH ESTATES, S. INDIA. Siatka rozpięta na przypominających szkielet rozporkach nie pozwalała co prawda piramidzie zwalić się na pasażerów, ale skrzynie mogły się w miarę swobodnie przesuwać, gdy maszyna się przechylała. Hema i pozostałe siedzące na ławeczkach osoby trzymały nogi na starych wypchanych workach jutowych. Na podłodze i srebrnym

kadłubie

samolotu

widniały

wypłowiałe,

naniesione

szablonem

oznakowania wojskowe. W tym samym miejscu siedzieli kiedyś żołnierze z amerykańskich oddziałów w północnej Afryce i zastanawiali się nad własnym losem. Niewykluczone, że sam Patton leciał tym samolotem. Albo może maszyna była pozostałością po francuskich koloniach w Somalii i Dżibuti. Wydawało się, że przewożenie pasażerów było późniejszym dodatkiem do przedsięwzięć tej nowej linii lotniczej, która dysponowała używanymi samolotami i wiekowymi pilotami. Hema widziała, jak pilot kłóci się z kimś zażarcie przez radio, gestykuluje, potem słucha drugiej strony i znowu wybucha. Pasażerowie siedzący bliżej kokpitu marszczyli brwi. Hema kolejny raz wyciągnęła szyję, żeby przekonać się, czy uda jej się zobaczyć skrzynię z jej grundigiem, ale nic z tego. Za każdym razem, gdy pomyślała o swoim ekstrawaganckim zakupie, czuła wyrzuty sumienia. Lecz dzięki niemu - radiogramofonowi, w który postanowiła zainwestować - noc, którą spędziła w Adenie, stała się bardziej znośna. Aden był miastem wybudowanym na drzemiącym wulkanie, piekłem na ziemi, ale przynajmniej stanowił strefę bezcłową. Ach tak, kiedyś mieszkał tam Rimbaud - i nigdy więcej nie napisał już ani jednego wiersza. Wymyśliła sobie, gdzie postawi grundiga w swoim pokoju. Absolutnie musi się dla niego znaleźć miejsce pod oprawionym, czarno-białym zdjęciem Gandhiego przędącego bawełnę. Będzie musiała znaleźć dla Mahatmy cichszą lokalizację. Wyobraziła sobie Ghosha sączącego swoją brandy, Matronę, Thomasa Stone'a i siostrę Mary Joseph Praise pijących sherry lub kawę. Nagle Ghosh zrywa się na nogi, słysząc powalające pierwsze akordy Take the A' Train płynące z grundiga. Po nich następuje nieoczekiwana zuchwała melodia, jakiej zupełnie byś się nie spodziewał. Ale te akordy na otwarcie... jakże zapadły jej w pamięć. I jak bardzo im się opierała! Nie cierpiała snobizmu Hindusów, którzy zachwycali się tylko tym, co obce. Słyszała akordy we śnie i łapała się na tym, że nuci je pod nosem podczas mycia. Towarzyszyły jej również teraz, w samolocie. Kilka dziwnych dysonansowych nut złożonych w jedną

całość, poszukujących rozwiązania. Jakimś sposobem udało im się uchwycić ducha Ameryki i nauki, i wszystkiego tego, co w Ameryce odważne, krzykliwe i śmiałe (a przynajmniej takie, jakie sobie w Ameryce wyobrażała). Dźwięki wypływające z czaszki czarnego człowieka, którego nazwisko brzmiało Billy Strayhorn. Stray... horn11! Ghosh zapoznał ją z jazzem i Take the 'A' Train. - Poczekaj... Patrz! Widzisz? - powiedział, gdy pierwszy raz usłyszała melodię i kiedy już wybrzmiały początkowe akordy. - Musisz się uśmiechnąć. Nie ma siły! Miał rację, bo melodia była chwytliwa i optymistyczna - Hema zaś miała szczęście, że to właśnie przez tę kompozycję poznała zachodnią muzykę. Zaczęła myśleć o niej jak o swojej piosence, swoim odkryciu, i irytowało ją, że usłyszała ją dzięki Ghoshowi. Roześmiała się, gdy dopadła ją osobliwa myśl, że im bardziej chce nie lubić Ghosha, tym większą czuje do niego sympatię.

W tej samej chwili, gdy przyszło jej to do głowy, gdy wybiegła naprzód ku swojemu powrotowi do Addis Abeby... raptem zaczęła wzywać imię Siwy, ponieważ samolot, wysłużony DC-3, godny zaufania wielbłąd przestworzy, zatrząsł się, jak gdyby otrzymał śmiertelny cios. Wyjrzała przez okno. Śmigło po jej stronie zatrzymało się, a z masywnej osłony silnika zaczęły się wydobywać kłęby dymu. Maszyna przechyliła się na prawe skrzydło. Hema nagle uświadomiła sobie, że przywiera policzkiem do szyby. Pasażerowie wokół niej krzyczeli. Po podłodze kabiny potoczył się termos, rozlewając po drodze herbatę. Hema sięgnęła dłonią do uchwytu, ale w tej samej chwili samolot wyrównał lot i przez moment wydawało się, że dosłownie zawisł w powietrzu, aby w następnej sekundzie gwałtownie zacząć tracić wysokość. Nie, samolot nie traci po prostu wysokości, poprawił ją wzburzony żołądek - on spada. Grawitacja wyciągnęła macki i obłapiła lśniące, srebrne cygaro ze skrzydłami. Grawitacja zwiastowała wodowanie, a mówiąc precyzyjniej - ponieważ maszyna miała przecież koła, a nie pływaki - roztrzaskanie się o powierzchnię wody.

11

Gra słów. Półwysep Somalijski, obejmujący również Etiopię, nazywany jest Rogiem Afryki (po angielsku Horn of Africa), zaś nazwisko kompozytora można by przetłumaczyć jako „zabłąkany róg". Stray może oznaczać też bezpański, zagubiony, oderwany, poniewierający się.

Pilot krzyczał coś, ale w jego głosie nie było paniki, tylko wściekłość. Hema nie miała czasu pomyśleć, jak dziwnie to brzmiało. Wiele lat później, gdy spoglądała wstecz na tę chwilę swojej przemiany, gdy patrzyła na nią na zimno, bez emocji („Wyciągnijcie z historii wszystko, co się da! Kiedy dokładnie i jak dokładnie to się zaczęło? Początek to podstawa! Sednem diagnozy jest anamnesis.”, mawiał jej profesor), rozumiała, że transformacja zabrała tak naprawdę wiele miesięcy. Jednakże dopiero spadając z nieba nad Bab al-Mandab, uświadomiła sobie, że zmiana się dopełniła.

Mały hinduski chłopiec spadł jej na piersi. Był synem jedynej keralskiej pary na pokładzie - nauczycieli z Etiopii, bez wątpienia, poznała to na pierwszy rzut oka. Dzieciak o iksowatych nogach, pięcio-, może sześcioletni, w za dużych szortach, ściskał w dłoni samolocik i od początku lotu nie wypuszczał go z rąk, jak gdyby zabawka nie była z drewna, lecz ze złota. Stopa chłopca utkwiła między dwoma jutowymi workami, a kiedy maszyna wyrównała lot, malec upadł prosto na Hemę. Przytrzymała go. Jego zaskoczony wzrok płynnie przeszedł w spojrzenie pełne strachu i bólu. Hema zauważyła skrzywienie goleni - kość, jak zielona gałązka, była zbyt młoda, by całkiem się złamać. Zwróciła na to uwagę, chociaż jej ciało rejestrowało fakt, że samolot gwałtownie opada, szybko tracąc wysokość. Młody Ormianin, Bogu niech będą dzięki za jego zaradność, doczołgał się do chłopca i uwolnił jego nogę. To niesamowite, ale Ormianin się uśmiechał. Próbował jej coś powiedzieć, zapewne w jakiś sposób ją pocieszyć. Była zszokowana, widząc osobę bardziej opanowaną od siebie w kabinie pełnej krzyczących pasażerów - krzyki oczywiście tylko pogarszały sytuację. Podniosła chłopca i posadziła sobie na kolanach. Jej myśli były jednocześnie - o ile to możliwe - klarowne i bezładne. Noga się wyprostowuje, ale niewątpliwie kość jest pęknięta. Samolot leci w dół. Zatrzymała zaszokowanych rodziców dziecka wyciągniętą dłonią jak policjant, a chwilę później tą samą dłonią zasłoniła usta łkającej matce. Poczuła znajomy spokój opanowujący ją w kryzysowej sytuacji, ale równocześnie zdała sobie sprawę z jego fałszywości, ponieważ tym razem to jej życie wisiało na włosku. - Niech zostanie ze mną - powiedziała, zdejmując dłoń z ust kobiety. - Proszę mi zaufać, jestem lekarzem.

- Tak, wiemy - odparł ojciec chłopca. Usiedli obok niej na ławce. Chłopiec nie płakał, jedynie pojękiwał. Jego twarz zrobiła się blada - był w szoku - przytulił się do niej, przyciskając policzek do jej piersi. „Proszę mi zaufać, jestem lekarzem”. Pomyślała, jaką byłoby ironią, gdyby te słowa okazały się jej ostatnimi. Białe grzywy fal za oknem zbliżały się z coraz większą prędkością i nie wyglądały już jak delikatna koronka na błękitnym materiale. Hemlatha zawsze zakładała, że będzie miała do dyspozycji wiele lat na to, by zgłębić sens życia. Teraz uświadomiła sobie, że pozostało jej zaledwie kilka sekund. Właśnie wtedy doznała objawienia. Pochylając się nad rannym dzieckiem, zdała sobie sprawę, że tragedia śmierci polega na pozostawieniu za sobą tak wielu niedokończonych spraw. Zawstydziła się, że to proste spostrzeżenie umykało jej tyle lat. „Uczyń ze swojego życia coś pięknego”. Czy to nie w myśl tego nakazu żyła siostra Mary Joseph Praise? Tymczasem ona, Hema - która przyjęła na ten świat niezliczoną rzeszę małych ludzi, która odrzuciła wizję małżeństwa, jakiego oczekiwali po niej rodzice, która uważała, że na świecie jest zbyt dużo dzieci i nie ma sensu powiększać tej liczby - po raz pierwszy zrozumiała, że urodzenie dziecka jest sposobem na oszukanie śmierci. Dziecko jest niczym stopa wetknięta między drzwi a framugę niepozwalająca ich zamknąć, jak przebłysk nadziei, że po śmierci będzie dokąd wrócić, choćby człowiek odrodził się w ciele psa, myszy albo pchły, która żyje na ciele człowieka. Jeśli - w co wierzą Matrona i siostra Mary Joseph Praise - istnieje wskrzeszenie, wówczas dziecko może być pewne, że jego rodzice przebudzą się ze śmiertelnego snu. Oczywiście pod warunkiem, że to dziecko nie zginie w katastrofie samolotu. „Uczynić z życia coś pięknego” - ten łkający chłopczyk z błyszczącymi oczami i długimi rzęsami, zbyt dużą głową i niesfornymi kosmykami włosów pachnących jak sierść szczeniaka... on był najpiękniejszą rzeczą, jaką można zrobić w życiu. Pozostali pasażerowie byli równie przerażeni jak ona. Jedynie Ormianin kręcił głową i uśmiechał się, jakby chciał powiedzieć: „To nie tak, jak myślisz”. „Co za kretyn”, pomyślała Hema. Drugi Ormianin, starszy, być może ojciec tego młodszego, siedział niewzruszony, wpatrując się przed siebie. Kiedy wchodzili na pokład, starszy mężczyzna wyglądał na wyjątkowo posępnego człowieka i teraz jego nastrój nie

zmienił się ani na lepsze, ani na gorsze. Hema zauważyła ze zdziwieniem, że w takiej chwili potrafi zwracać uwagę na mało istotne szczegóły - przecież zamiast rozkładać czyjś wyraz twarzy na czynniki pierwsze, powinna przygotować się na nieuchronne uderzenie. Gdy morze pędziło na spotkanie samolotu, Hema myślała o Ghoshu. Z zaskoczeniem poczuła, jak zalewa ją fala ciepłych uczuć do tego mężczyzny, jak gdyby to on miał za moment zginąć w katastrofie, jak gdyby to jego przygoda z medycyną i jego beztroskie dni miały się skończyć, a wraz z nim na zawsze miała przepaść szansa na osiągnięcie celu, którego pragnął ponad wszystko: poślubienia Hemy.

Rozdział 4

Zasada pięciu F Doktorze Stone, pana pacjentka - powtórzyła Matrona, zwalniając stołek ustawiony między nogami siostry Mary Joseph Praise. Ujrzawszy jego minę, pomyślała, że lekarz zaraz czymś w nią rzuci. Thomasowi Stone'owi zdarzało się ciskać instrumentami, ale nigdy w obecności Matrony. Przypadki, by siostra Mary Joseph Praise wręczyła mu niewłaściwe narzędzie, były niezwykle rzadkie, ale od czasu do czasu bywało, że kleszcze nie zwolniły zacisku albo nożyczki Metzenbauma nie były wystarczająco ostre. Stone miał swoją tarczę strzelniczą, którą był punkt na ścianie sali operacyjnej numer trzy, tuż nad włącznikiem światła i niebezpiecznie blisko oszklonej gabloty na instrumenty. Nikt nie brał tych jego wybuchów osobiście - nikt poza siostrą Mary Joseph Praise, która wyglądała na strapioną, chociaż przed umieszczeniem narzędzi w autoklawie wszystkie je gruntownie sprawdzała. Matrona twierdziła, że ciskanie narzędziami ma swoje dobre strony. - Podaj mu od czasu do czasu kleszcze bez ząbków - powiedziała kiedyś siostrze Mary Joseph Praise. - W przeciwnym razie będzie się w nim zbierało, aż zacznie z niego wypływać uszami i będziemy tu miały niezły problem. Tynk nad włącznikiem światła był upstrzony śladami w kształcie gwiazdek, jak gdyby w tym miejscu eksplodowała petarda. Zagłębienie w ścianie pojawiało się w ułamku sekundy po tym, jak słowo ZUPEŁNIE, i zaraz przed tym, jak słowo BEZUŻYTECZNE!, opuszczały jego usta. Bardzo rzadko Stone kierował swój gniew na siostrę Asqual, anestezjolożkę, jeśli pacjent był zbyt lekko uśpiony lub kiedy otrzymał zbyt mało kurary. Gdy badał wówczas ręką jamę brzuszną pacjenta, mięśnie zaciskały się nagle jak imadło wokół jego nadgarstka. Nieraz zdarzało się, że pacjent, któremu podano eter, budził się przerażony, słysząc grzmiący głos chirurga: - Jak mi go zaraz nie zwiotczysz, będę potrzebował kilofa! Lecz teraz, patrząc na poszarzałe usta siostry Mary Joseph Praise, słuchając jej płytkiego oddechu, widząc jej błędny wzrok, obserwując nieustające krwawienie i w końcu uświadamiając sobie, że Matrona właśnie przekazała mu inicjatywę, Stone

oniemiał. Doświadczył poczucia bezradności, które z pewnością często staje się udziałem rodzin pacjentów, i ani trochę mu się to nie podobało. Usta zaczęły mu się trząść i naraz zawstydził się, że wszystkie uczucia są widoczne na jego wilgotnej twarzy. Ale silnie odczuwał strach i zdumiewający paraliż myśli, który powiększał jego wstyd. Kiedy wreszcie się odezwał, przemówił łamiącym się głosem: - Gdzie jest Hemlatha? Dlaczego jeszcze nie wróciła? Potrzebujemy jej - co było aktem niezwykłej u niego pokory. Podniósł rękę i dziecięcym gestem przetarł oczy. Matrona przyglądała mu się z niedowierzaniem: wycofał się, zamiast zasiąść na miejscu, które dla niego zwolniła. Stone podszedł do ściany, na której widoczne były ślady jego gniewu. Uderzył czołem w tynkowaną powierzchnię, nacierając na nią jak kozica. Nogi się pod nim ugięły. Uczepił się szklanej gabloty. Matrona poczuła się zobligowana do mruknięcia pod nosem: „Zupełnie bezużyteczne” na wypadek, gdyby jego agresja miała jakieś znaczenie, żeby broń Boże nie zawiodła przez brak towarzyszącej jej mantry. Prawda wyglądała tak, że Stone mógł przeprowadzić cesarskie cięcie, ale dziwnym trafem - jak na chirurga pracującego w tropikach - była to jedna z niewielu operacji, jakich do tej pory nie wykonywał. „Zobaczyć, wykonać, nauczyć” - brzmiał tytuł jednego z rozdziałów w jego podręczniku Skuteczny chirurg: krótki kurs operowania w tropikach. Tym wszakże, o czym jego czytelnicy nie wiedzieli, a o czym ja dowiedziałem się dopiero wiele lat później, było to, że Stone miał awersję do wszystkiego, co wiązało się z ginekologią (nie wspominając o położnictwie). Niechęć miała swoje źródło w ostatnim roku jego medycznych studiów, kiedy to zrobił coś niesłychanego: kupił sobie zwłoki, by móc doskonalić się w anatomii, którą do tej pory poznawał, pracując na pierwszym roku na uczelnianym trupie. Męski okaz z przytułku dla ubogich, którym zajmowali się studenci pierwszego roku, był już naprawdę sfatygowanym i wyschniętym egzemplarzem, miał upiorne mięśnie i ścięgna, jak gdyby od zawsze służył w salach operacyjnych edynburskiej szkoły medycznej. Stone musiał dzielić się ciałem z pięciorgiem innych studentów. Zwłoki, które zakupił na ostatnim roku, były z punktu widzenia studenta medycyny nie lada kąskiem: dobrze odżywioną kobietą w średnim wieku, typem pracownicy fabryki linoleum w Fife. Dysekcja dłoni w wykonaniu Stone'a okazała się zabiegiem tak eleganckim (odsłonił jedynie pochewkę ścięgna środkowego palca, w przypadku palca serdecznego poszedł

zaś o krok dalej i przeciął pochewkę, by ukazać ścięgna flexor sublimis przypominające z biegnącym między nimi profundus most wiszący), że profesor anatomii postanowił zachować tę dłoń, by móc ją później prezentować studentom pierwszego roku. Thomas Stone mozolił się nad zwłokami przez wiele tygodni, spędzając z trupem kobiety więcej czasu niż z jakimkolwiek innym osobnikiem płci żeńskiej, żywym lub martwym, z wyjątkiem własnej matki. Zajmował się nią ze swobodą i lekkością, osiągnął płynność wynikającą z dogłębnej znajomości jej ciała. Z jednej strony rozciął jej policzek aż do ucha, odciągając płat skóry i mocując go do głowy, żeby odsłonić śliniankę przyuszną i nerwy twarzowe, których odgałęzienia układały się we wzór gęsiej stopy, stąd zresztą ich nazwa: pes anserinus. Po drugiej stronie twarzy usunął tkankę podskórną i tłuszczową, chcąc pokazać niezliczone mięśnie mimiczne, których wspólny wysiłek odpowiadał za wyrażanie smutku i szczęścia kobiety, jak również wszystkich uczuć pomiędzy tymi dwoma. Stone nie myślał o niej jak o osobie. Była dla niego po prostu zabalsamowanym ucieleśnieniem wiedzy. Każdego wieczora wkładał mięśnie na miejsce i zasłaniał je płatami skóry wiszącymi na wąskich paskach, a potem nakrywał ciało nasączonymi w formalinie szmatami. Czasami, zwłaszcza kiedy otulał ją gumową płachtą i wsuwał pod nią jej luźne końce, przywodziło mu to na myśl matczyny rytuał przygotowywania go do snu. Wtedy, gdy wracał do swojego pokoju, jego poczucie samotności stawało się jeszcze bardziej dojmujące. Tego dnia, gdy usunął kobiecie jelita, żeby odsłonić aortę i nerki, ujrzał jej macicę. Nie wyglądała jak ułożona w misie miednicy pomarszczona torebka, którą się spodziewał zobaczyć, lecz wystawała poza obręb miednicy. Kilka dni później zabrał się do samej miednicy, przeszedłszy do kolejnego rozdziału w podręczniku dysekcji Cunninghama. Nie mógł się nadziwić genialności podręcznika, który, prowadząc studenta krok po kroku, odsłaniał tajniki ludzkiego ciała warstwa po warstwie. Cunningham zalecał pionowe cięcie przez przednią część macicy, w którego następstwie chirurg miał delikatnie otworzyć organ. Stone postąpił według wskazówek i kiedy rozchylił macicę, ze środka wypadł płód. Miał główkę niewiele większą od winogrona, mocno zaciśnięte powieki i podkurczone kończyny - jak jakiś owad. Dyndał na pępowinie niczym ohydny talizman zawieszony u pasa łowcy głów. Stone widział całkowicie zniszczoną szyjkę macicy kobiety, czarną, strawioną infekcją lub gangreną. Formalina zakonserwowała tragedię.

Ledwo zdążył dobiec do zlewu, gdy obiad podszedł mu do gardła. Czuł się zdradzony, jak gdyby ktoś go szpiegował. Przez cały ten czas wyobrażał sobie, że jest z nią sam na sam. Nie był w stanie pracować dalej. Nie potrafił nawet na nią spojrzeć, nie mówiąc o owinięciu jej z powrotem szmatami. Następnego dnia poprosił zdziwionego pracownika instytutu, żeby pozbył się za niego zwłok, chociaż nie dokończył dysekcji miednicy i nawet nie tknął kończyn dolnych. Thomas Stone miał dość. W szpitalu Missing, dzięki Hemie, Stone nigdy nie musiał zapuszczać się na rubieże kobiecych narządów rozrodczych - zrzekł się prawa do nich na rzecz Hemy (a nie miał w zwyczaju z czegokolwiek rezygnować). Poza salą operacyjną Stone i Hemlatha zachowywali się wobec siebie uprzejmie, po koleżeńsku, może nawet odnosili się do siebie przyjaźnie. Cóż, w Missing rezydowała zaledwie trójka lekarzy - Stone, Hema i Ghosh - i nie byłoby dobrze, gdyby nie potrafili się ze sobą porozumieć. Lecz w sali operacyjnej numer trzy Hema i Stone uwielbiali się nawzajem prowokować. Hema operowała precyzyjnie i uważnie (i jak uważała Matrona, była żywym dowodem, że więcej kobiet powinno zostawać chirurgami). Czasem Matronie wydawało się, że łapie Hemlathę na tym, jak przyjmując pacjenta w przychodni, najpierw go słucha, a dopiero potem myśli, nie robi zaś tych dwóch rzeczy naraz. Hema była typem chirurga, który założy cztery szwy tam, gdzie inni obejdą się trzema. Zawsze zostawała przy pacjencie w sali operacyjnej, dopóki ten nie obudził się z narkozy. Jej pole operacyjne zawsze było zadbane i uporządkowane jak podczas zajęć ze studentami: precyzyjnie identyfikowała struktury narażone na atak choroby i zabezpieczała je, starannie opanowywała krwawienie. Matronie pole operacyjne Hemy wydawało się nieruchome, a zarazem żywe, jak na obrazie Tycjana albo da Vinciego. - Chirurg nie wie, gdzie jest - chętnie mawiała Hema - jeśli nie wie, gdzie już był. Dla Stone'a zaś liczył się minimalny kontakt z tkanką, on nie dbał o estetykę pracy chirurga. - Hema, jeśli chcesz, żeby cięcia ładnie wyglądały, krój zwłoki - powiedział jej kiedyś. - Stone, jeśli chcesz krwi, zatrudnij się jako rzeźnik - odparła.

Doświadczenie i praktyka Stone'a w zakresie sztuki chirurgicznej były tak wielkie, że jego dziewięć palców potrafiło znaleźć drogę w krwawej otchłani pozbawionej widocznych dla postronnego obserwatora drogowskazów; jego ruchy były oszczędne i precyzyjne, a rezultaty wyjątkowe. W tych rzadkich chwilach, gdy na stole operacyjnym kładziono kobietę ze świeżym błotem na stopach i ciągnącą się aż po miednicę raną zadaną przez byka albo kiedy wnoszono panienkę z baru ze zlokalizowaną w okolicach macicy raną postrzałową lub kłutą, Hemlatha i Stone brali się do niej wspólnie, dobierając się do jej brzucha w duecie, narzekając jedno na drugie, stukając się głowami i czasami uderzając się po rękach uchwytem kleszczy. Matrona twierdziła, że notowała, który z jej chirurgów przy ostatniej wspólnej operacji stał po prawej stronie, i pilnowała, by się zamieniali. Podczas gdy Hemlatha pieczołowicie robiła nacięcie na macicy lub cerowała pęcherz, Stone, któremu słoń nadepnął na ucho, nie przejmował się niczym i, okrutnie fałszując, gwizdał God Save the Queen, co doprowadzało Hemę do wściekłości. Jeżeli to Stone pierwszy przystępował do pracy, Hemlatha rozwodziła się o słynnych chirurgach z przeszłości: Cooperze, Halstedzie, Cushingu12, i perorowała, jaka to szkoda, że chirurdzy pracujący w tropikach nie wykazują dowodów istnienia tej wspaniałej medycznej spuścizny. Stone nie wierzył w całą tę chwalebną otoczkę operacji. - Operacja to operacja - mawiał i dla zasady nie gloryfikował neurochirurgów i nie patrzył z góry na pediatrów. „Dobry chirurg potrzebuje odwagi, do której absolutnie niezbędne jest posiadanie pary jaj”, stwierdził nawet w rękopisie swojego podręcznika, doskonale zdając sobie sprawę, że angielski wydawca usunie ten fragment, i równocześnie czerpiąc niewysłowioną przyjemność z przeniesienia tej myśli na papier. W słowach przelewanych na karty podręcznika Stone odnalazł elokwencję, siłę i waleczność - cechy, których brakowało mu, gdy posługiwał się mową.

12

Astley Paston Cooper (1768-1841) - angielski chirurg naczyniowy, patolog i laryngolog. William

Halsted (1852-1922) - „ojciec amerykańskiej chirurgii", zasłużony na polu znieczulenia, mastektomii i budowy instrumentów chirurgicznych. Harvey Cushing (1869-1939) - amerykański prekursor neurochirurgii.

- Odwaga? Coś tam napisał o odwadze? - zapytała Hema. - Czy ryzykujesz własnym życiem? Technicznie rzecz biorąc, cesarskie cięcie leżało w zasięgu możliwości Stone'a. Lecz tamtego pamiętnego dnia sama myśl, że mógłby podnieść skalpel na siostrę Mary Joseph Praise - swoją asystentkę, najbardziej zaufaną powierniczkę, maszynistkę, muzę, kobietę, którą, jak w końcu zrozumiał, kochał - sparaliżowała go. Zakonnica była w fatalnym stanie, miała bladą twarz i lepką skórę, a jej tętno było tak słabe, że Stone obawiał się, iż cokolwiek by zrobił, wyśle ją na tamten świat. Gdyby to była obca kobieta, wówczas zapewne nie zawahałby się przed operacją. „Lekarz, który leczy samego siebie, ma głupca za pacjenta”, brzmiało powiedzenie, które dobrze znał. Lecz co z lekarzem, który ma przeprowadzić nieznaną mu operację na ukochanej osobie? Czy na taką sytuację też istniało jakieś porzekadło? Kiedy jego podręcznik został opublikowany, Stone coraz częściej łapał się na tym, że cytuje samego siebie, jak gdyby wydrukowane słowa miały większą zasadność niż myśli, które (będąc niewypowiedzianymi) do druku nie trafiły. Napisał: „Lekarz, który leczy samego siebie, ma głupca za pacjenta, ale istnieją okoliczności, w których nie ma innego wyjścia...”. Opowiedział następnie historię amputacji własnego palca, jak podał sobie w prawy łokieć znieczulenie miejscowe, a potem, przy „pomocy” siostry Mary Joseph Praise, wykonał nacięcie lewą ręką, podczas gdy dłonie siostry Mary Joseph Praise zastąpiły mu rękę prawą. Gdy obserwował ją podczas przecinania kości, dotarło do niego, że gdyby tylko zechciała, mogłaby robić o wiele więcej niż tylko mu asystować. To dzięki tej anegdocie - a także umieszczonemu na frontyspisie zdjęciu, na którym trzyma ułożone w piramidę palce, wszystkie dziewięć, na wysokości brody - książka sprzedawała się tak świetnie. Na księgarskich półkach leżało tak wiele podręczników chirurgii, że powodzenie Skutecznego chirurga (albo Krótkiego kursu - pod takim tytułem książka ukazała się w kilku krajach) nie przestawało go zadziwiać. Choć podręcznik traktował o chirurgii w krajach tropikalnych, większość egzemplarzy sprzedała się poza tropikami. Być może chodziło o jej nietypowość, jej uszczypliwy ton i często niezamierzony dosadny humor. Stone pisał wyłącznie o własnych doświadczeniach lub przytaczał ostrożną interpretację doświadczeń innych lekarzy. Czytelnicy wyobrażali go sobie jako rewolucjonistę, lecz takiego, który operuje biednych, a nie propaguje reformę rolną. Studenci pisali do niego pełne uwielbienia listy, a kiedy sumienne odpowiedzi (ręką siostry Mary Joseph

Praise) nie epatowały egzaltowanym, intymnym tonem, podobnym do tonu ich listów, dąsali się. Ilustracje w podręczniku (wszystkie wykonane i opisane przez siostrę Mary Joseph

Praise)

miały

w

sobie

szlachetną

prostotę

i

sprawiały

wrażenie

naszkicowanych na serwetce; autor nie przejmował się dbaniem o perspektywę i odpowiednie proporcje, chodziło mu po prostu o wyraźne przedstawienie pewnych zagadnień. Książkę przetłumaczono na portugalski, hiszpański i francuski. „Śmiałe operacje w afrykańskim buszu” - oto jakim hasłem wydrukowanym na tylnej okładce polecał książkę wydawca. Czytelnik, osoba zwykle niewiedząca zbyt wiele o Czarnym Lądzie, dopowiadała sobie resztę i oczami wyobraźni widziała Stone'a w namiocie, w którym jedynym źródłem światła jest trzymana przez Hotentota lampa naftowa, a na zewnątrz przechadzają się stada słoni, podczas gdy dobry doktor cytuje Cycerona i beztrosko wykrawa kawałek swojego ciała z taką samą łatwością, z jaką usuwałby pacjentowi kamienie. Tym, czego ani czytelnik, ani Stone nie chcieli zaakceptować, był fakt, że amputacja części własnego ciała była czynem zarówno zarozumiałym, jak i heroicznym.

- Doktorze Stone, pana pacjentka! - zawołała Matrona po raz trzeci. Stone zajął zwolnione przez nią miejsce między nogami siostry Mary Joseph Praise, chociaż, zobaczywszy jego reakcję, Matrona jakby zmieniła zdanie i niechętnie zgodziła się, by usiadł na stołku. Nie była to korzystna pozycja, nie był do niej przyzwyczajony, a przynajmniej nieczęsto miał z nią do czynienia w przypadku kobiety. Jeśli chodzi o mężczyzn, czasem siadał w tym miejscu, żeby opróżnić ropień odbytniczy albo podwiązać i wyciąć hemoroidy, lub zoperować przetokę okołoodbytniczą. Był chirurgiem, który bardzo rzadko siedział podczas operacji. Kiedy Stone niezdarnie rozchylił wargi sromowe siostry Mary Joseph Praise, ze środka wypłynęła krew. Poprawił lampę, a potem pochylił się, żeby zajrzeć do kanału rodnego. Próbował przypomnieć sobie ze studiów „regułę cytrusów”. Jak to szło? Limonka, cytryna, pomarańcza i grejpfrut odpowiadają czterem, sześciu, ośmiu i dziesięciu centymetrom rozwarcia szyjki macicy. A może dwóm, czterem, sześciu i ośmiu? Czy nie było w tej regule jeszcze winogrona i śliwki?

Zbladł na widok szyjki macicy siostry Mary Joseph Praise: wyszła poza fazę grejpfruta i wkroczyła w fazę melona. W środku, jakby na dnie krwawej studni, znajdowała się główka dziecka, a wokół niej spłaszczone tkanki. W mokrych czarnych włosach porastających czaszkę dziecka odbijało się światło lamp. W tym momencie Stone poczuł, że jego dotąd uśpiona część obudziła się do życia. Jeżeli istniała łączność między nim a biednym, uwięzionym w ciele siostry Mary Joseph Praise dzieckiem, było to coś, czego Stone nie dostrzegł. Widok czaszki dziecka wstrząsnął nim. Złość napędzała strach - złość, która miała swoją własną przewrotną przyczynę: Cóż to za bezczelność, że ten mały najeźdźca, naraża na niebezpieczeństwo życie Mary! Jak gdyby odnalazł zwłoki ryjącego w ciele Mary kreta i jedynym sposobem na przyniesienie ulgi zakonnicy było pozbycie się intruza. Widok błyszczącego skalpu nie wywołał w Thomasie Stonie czułości, lecz jedynie wzbudził w nim odrazę. I podsunął pomysł. „Znajdź wroga i pokonaj go”, brzmiało jedno z jego powiedzeń. Oto znalazł przeciwnika. - Flatus (gazy), fluids (płyny), feces (stolec), foreign bodies (obce ciała) i fetus (płód) czują się lepiej poza organizmem niż w nim - powiedział na głos, jakby sformułował tę złotą myśl przed chwilą. W swojej książce nazwał ją „Five-F rule” zasadą pięciu F. Podjął straszną decyzję: lepiej wywiercić dziurę w czaszce tego kreta przestał myśleć o nim jak o dziecku - niż eksperymentować na siostrze Mary Joseph Praise, robiąc jej cesarskie cięcie, operację, z którą nie był obeznany i która, jak sądził, zabiłaby osłabioną zakonnicę. Wróg Stone'a był mniej płodem, a bardziej obcym ciałem, rakiem toczącym organizm Mary. Stworzenie bez wątpienia nie żyło. Zamierzał wbić się w tę czaszkę, opróżnić jej zawartość, skruszyć, tak jak kruszy się kamienie w pęcherzu, a potem wyciągnąć sflaczałą, zakleszczoną w miednicy głowę. Jeśli zajdzie taka potrzeba, przetnie mu nożycami obojczyk, a żebra potraktuje skalpelem; złapie, potnie, pokroi i zgniecie każdą część płodu, która blokuje poród, ponieważ jedynie wyciągając „to” na zewnątrz, ulży cierpieniu Mary i zatrzyma krwawienie. Tak, tak - lepiej na zewnątrz niż w środku. To była racjonalna decyzja mieszcząca się w granicach jego irracjonalnej logiki. „Zrobić coś złego, by zrobić coś dobrego”, jak powiedziałaby siostra Mary Joseph Praise.

Ku zaskoczeniu i przerażeniu Matrony mężczyzna, który usiadł między nogami siostry Mary Joseph Praise, w niczym nie przypominał ich żarliwego, nieśmiałego i wyjątkowo kompetentnego Thomasa Stone'a. To nie był ten sam Thomas Stone, członek Królewskiego Kolegium Chirurgów, autor Skutecznego chirurga. Jego miejsce zajął zdesperowany, rozwścieczony facet, dla którego litery FRCS13 oznaczały raczej (doktor Ghosh twierdził, że w istocie tak było) farting round the country-side opieprzanie się po wiosce. Ożywiony Stone, pochłonięty poczuciem misji, oparł Praktyczne położnictwo Munro Kerra o wydatny brzuch siostry Mary Joseph Praise i otworzył podręcznik jak książkę kucharską. - Do diabła, Hemlatha, aleś sobie wybrała cholerną porę na wyjazd - powiedział na głos, czując powracającą śmiałość. Dwa bluźnierstwa, zauważyła Matrona. - Proszę się liczyć ze słowami - mruknęła pod nosem. Zbadała sobie puls, ponieważ mimo zaufania, jakie pokładała w Panu, denerwowała się migotaniem przedsionków, które jak nieproszony gość pojawiło się u niej rok wcześniej. Teraz jej serce pędziło jak oszalałe i czuła, że za chwilę zemdleje. Dziwne instrumenty, o które prosił Stone, a które Matrona wynajdywała w starej gablotce z zapasowymi narzędziami, odmawiały w jego dłoniach posłuszeństwa. - Gdzie, do diabła, podziewa się Ghosh? - krzyknął. Ghosh często przychodził Hemie z pomocą przy aborcjach i podwiązywaniu jajowodów, a poza tym - jako spec od wszystkiego - miał więcej doświadczenia z kobiecymi narządami rodnymi niż Stone. Matrona raz jeszcze wysłała posłańca do bungalowu Ghosha, bardziej po to, by udobruchać Stone'a, niż wierząc, że chłopak przyprowadzi lekarza ze sobą. Zrobiłaby lepiej, gdyby wysłała służącą, żeby popytała o banya doktora w barze Blue Nile lub w jego okolicy. Ale nawet Ghosh na rauszu powiedziałby Stone'owi, że to, co zamierza zrobić, wcale nie jest działaniem praktycznego chirurga, lecz idiotycznym pomysłem, i że jego decyzja jest błędna, a logika nielogiczna. Matrona czuła, że ciąża i poród są poniekąd jej winą, że przesądził brak uwagi z jej strony. Widząc wypływające z ciała siostry Mary Joseph Praise potoki

13

Skrót ten oznacza Fellowship of the Royal College of Surgeons, czyli członkostwo w Królewskim

Kolegium Chirurgów.

krwi, ona również założyła, że dziecko od dawna już nie żyje. Gdyby choć przez chwilę pomyślała, że jest żywe (nie miała pojęcia, że urodzą się bliźniaki), powstrzymałaby Stone'a. Stone przekrzywiał głowę to w jedną, to w drugą stronę, usiłując dopasować wizerunki instrumentów w książce Kerra - nożyce Smellego, kranioklast Brauna, hak Jardine'a - do narzędzi, które ważył w dłoni. Instrumenty, którymi dysponował, były dalekimi kuzynami tych przedstawionych w podręczniku, ale wszystko wskazywało na to, że zaprojektowano je do tego samego ohydnego celu. Kleszczami Jacobsa złapał owalną główkę mojego brata. - Widzę cię tam, ty kreaturo! Niech cię szlag trafi za torturowanie Mary wymamrotał do siebie. Potem, używając nożyc, przeciął skórę między kleszczami i dał intruzowi posmakować bólu. Kolejnym krokiem było założenie miażdżu na główkę. Ten osobliwy średniowieczny instrument składał się z trzech oddzielnych części. Środkową stanowił szpikulec, który miał za zadanie wbić się głęboko w mózg, robiąc przy tym sporych rozmiarów otwór w czaszce. Towarzyszyły mu dwie przypominające kleszcze konstrukcje, które służyły do objęcia czaszki. Kiedy wszystkie trzy elementy znajdowały się na swoim miejscu, zaskakiwały odpowiednie zapadki i chirurg otrzymywał rączkę z wygodnymi zagłębieniami na palce. W ten sposób można było jednocześnie utrzymywać czaszkę w stałej pozycji, tak by się nie wyślizgnęła, i zgniatać ją. Czas pozbyć się intruza. Na sali operacyjnej panował chłód, ale pot spływający po czole Stone'a kapał mu do oczu i wsiąkał w maseczkę. Stone pracował nad wprowadzeniem szpikulca w główkę dziecka. (Dziecko, mój brat Shiva przez osiem miesięcy bezpiecznie schowany w matczynym łonie i wciąż odczuwający ból po nacięciu nożycami, wydało z siebie krzyk. Szpikulec ześlizgnął się z jego czaszki, a ja wciągnąłem go do kryjówki). Stone stwierdził, że będzie mu łatwiej, jeśli wpierw użyje pozostałych części aparatu składających się na miażdż, a dopiero potem, przyciągnąwszy główkę bliżej, tak by znalazła się w jego zasięgu, wprowadzi szpikulec do czaszki. Jego ruchy były niezgrabne i ograniczone ciasnotą miejsca. Matronę przeszedł dreszcz, gdy uświadomiła sobie, że Stone mógł poranić siostrę Mary Joseph Praise, a także

uszkodzić dziecko, któremu nałożył narzędzie na główkę i przyciągnął bliżej wyjścia przynajmniej tak mu się wydawało. Matrona prawie zemdlała. Obowiązkiem pielęgniarki jest asystować lekarzowi i uprzedzać jego żądania czy nie tego uczyła swoje stażystki? Okazało się, że wszystko poszło nie tak, zupełnie nie tak; teraz nie wiedziała, jak go powstrzymać. Żałowała, że w ogóle odszukała te stare narzędzia, które wynalazł mający ludzkie odruchy położnik z myślą o najbardziej potrzebujących matkach, a nie o zdesperowanych lekarzach. Głupiec z narzędziem w ręku nadal pozostaje tylko głupcem. Instrumenty, które Stone obracał w dłoni, kierowały jego ruchami i myślały za niego. Matrona wiedziała, że nie może z tego wyjść nic dobrego.

Rozdział 5

Ostatnie chwile W ostatniej chwili, gdy doktor Hemlatha pomyślała, że mogłaby schować głowę między kolana, szykując się na uderzenie samolotu o powierzchnię wody, zobaczyła, że ocean nagle ustępuje wyschniętemu buszowi. Zanim umysł przetrawił tę nową informację, maszyna podeszła do lądowania, pędząc nad połyskującym asfaltem. Samolot z piskiem wypuścił podwozie, poruszył ogonem i parę chwil później, wytraciwszy prędkość, potoczył się po pasie lotniska niczym pies spuszczony ze smyczy. Ulga pasażerów szybko przeszła w zdumienie i zawstydzenie, ponieważ nawet najmniej wierzący zdążyli podczas spadania wznieść modły z prośbą o boską interwencję. Samolot zatrzymał się, ale pilot nie przerwał kłótni z wieżą. Zapalił papierosa, chociaż tuż po wylądowaniu z wielkim halo włączył lampkę pod napisem ZAKAZ PALENIA. Chłopiec jęknął, więc Hema kołysała go z wprawą, o jaką by siebie nie podejrzewała. - Założę ci na nóżkę taki mały, maleńki bandaż, dobrze? Wtedy już nie będzie bolało. Młody Ormianin wytrzasnął skądś kawałek trzciny i pomógł Hemie skonstruować prymitywną szynę. Kiedy huk silników umilkł, Hema poczuła, że cisza, która raptem zapadła w samolocie, rozsadza jej bębenki. Pilot rozejrzał się dokoła z uśmieszkiem satysfakcji na twarzy, jak gdyby chciał się przekonać, czy pasażerowie wytrzymali atrakcje lotu. Po namyśle powiedział: - Robimy postój, żeby zabrać pewien bagaaaż i parę Bardzo Ważnych Osób. Jesteśmy w Dżibuti! - Uśmiechnął się i pokazał wszystkim swoje fatalne uzębienie. Nie pozwalają mi lądować, chyba że w sytuacji awaryjnej. No to zrobiłem awarię silnika. - Wzruszył ramionami, jak gdyby skromność nie pozwalała mu przyjąć od pasażerów wyrazów najwyższego uznania.

Hemlatha przestraszyła się własnego głosu, który niespodziewanie przeciął świdrującą ciszę. - Bagaż? Ty cholerny najemniku. Wydaje ci się, że czym jesteśmy? Kozami? Wyłączasz silnik i spadasz z nieba ot tak, żeby zatrzymać się w Dżibuti? Bez ostrzeżenia? Tak po prostu? Być może powinna być mu wdzięczna, cieszyć się, że żyje, ale w hierarchii jej emocji złość zawsze zajmowała najwyższą pozycję. - Cholerny? - zareagował pilot, czerwieniąc się. - Cholerny? - powtórzył, gramoląc się z kokpitu. Gdy uwolnił się z pasów, spod jego szortów w stylu safari błysnęły białe kolana. Stanął przed nią, dysząc z wysiłku. Sprawiał wrażenie bardziej urażonego „cholernym” niż „najemnikiem”. Jego pogarda w stosunku do tej Hinduski, która go obraziła, przewyższała złość. Podniósł na nią rękę. - Zaraz cię wysadzę, bezczelna babo, jak coś ci się nie podoba. Później upierał się, że podniósł rękę jedynie symbolicznie i wcale nie miał zamiaru jej uderzyć, niech Bóg broni, by on, dżentelmen i Francuz, miał uderzyć kobietę. Lecz było już za późno, ponieważ Hemlatha poczuła, jak jej kończyny poruszają się bez udziału woli, napędzane wściekłością i oburzeniem. Miała wrażenie, że przygląda się ruchom obcej Hemlathy, której wcześniej nie było. Ta nowa Hemlatha z niedawno odnowioną licencją na życie, która wreszcie odnalazła tego życia cel, podniosła się z miejsca. Wzrostem dorównywała pilotowi. Uniosła okulary i przesunęła je na czoło. Stanęła z mężczyzną oko w oko. Pilot nie wiedział, co ze sobą zrobić. Spostrzegł, że jest piękną kobietą, a ponieważ miał wysokie mniemanie o swoich umiejętnościach podrywacza, przyszło mu do głowy, czy przypadkiem właśnie nie zaprzepaścił szansy wypicia z nią tego wieczoru kilku drinków w hotelu Ghion. Dopiero teraz zauważył, że ludzie skupili się wokół pojękującego chłopca. I dopiero teraz zdał sobie sprawę z wściekłości jego ojca i z zaciśniętych pięści pozostałych pasażerów, spośród których kilkoro ustawiło się obok Hemy, niewątpliwie gotowych do jej obrony. „Co za typ”, pomyślała Hema, studiując sylwetkę pilota. Całą powierzchnię jego nieosłoniętej skóry pokrywały pajączki naczyniowe. Żółtaczka nadała oczom specyficzny odcień. Bez wątpienia miał powiększoną klatkę piersiową, pozbawione

owłosienia pachy, a jego jądra wyschły i z pewnością wyglądały jak orzechy włoskie, a wszystko dlatego, że jego wątroba nie usuwa już estrogenów, które normalnie produkuje organizm mężczyzny. Do tego stęchły zapach jagód jałowca w jego oddechu. „Ach tak - pomyślała Hema, stawiając diagnozę - marskość wątroby. Oto przesiąknięty ginem relikt ery kolonialnej niepotrafiący stawić czoła postkolonialnej Afryce. Jeśli w Indiach ktokolwiek się was boi, to raczej z przyzwyczajenia. Etiopskiego samolotu ta zasada nie dotyczy”. Poczuła, jak zalewa ją fala wściekłości skierowanej nie tylko ku temu człowiekowi, ale w ogóle ku wszystkim mężczyznom, ku każdemu facetowi w Głównym Szpitalu Rządowym w Indiach, który pomiatał nią, uważał, że może ją mieć na każde zawołanie, karał za samo bycie kobietą, zmieniał jej grafik według własnego widzimisię, przenosił ją to tu, to tam, nie bąknąwszy nawet „proszę” ani nie zapytawszy o zdanie. Jej bliskość, jej wdarcie się w jego nienaruszalną strefę hawana zbiło pilota z tropu. Mimo to nie opuścił podniesionej ręki. Ale teraz, jak gdyby dopiero to zauważył, poruszył dłonią, nie żeby uderzyć Hemę - przynajmniej tak twierdził - ale żeby przekonać się, czy to naprawdę jego ręka, i sprawdzić, czy nadal posłusznie wykonuje polecenia. Podniesiona ręka była wszakże wystarczająco silną obelgą. Później, kiedy Hema przypominała sobie całe to zajście, czerwieniła się na wspomnienie własnej reakcji. Jej palce wystrzeliły bowiem z prędkością błyskawicy ku szortom pilota i zatrzymały się na jego jądrach, chwytając je jak kleszczami. Ostatnim bastionem obrony pozostała pilotowi bielizna. Zaskoczyła ją łatwość, z jaką wykonała ten ruch, a także lekkość, z jaką ułożyła kciuk i palec wskazujący tak, by nie zablokować powrózka nasiennego łączącego mosznę z resztą ciała. Po latach uznała, że to, co zrobiła, było uwarunkowane środowiskiem, w jakim przyszło jej żyć: skłonnością grasujących w Afryce Wschodniej shifta - rabusiów - i innych przestępców do obcinania ofiarom jąder. Cóż, jeśli wejdziesz między wrony... Oczy płonęły jej jak męczennicy za sprawę. Pot zmienił kropkę na czole w wykrzyknik. Miała na sobie bawełniane sari, a ponieważ panował niemiłosierny upał, wcześniej, kiedy posadzono ich w kabinie samolotu, podciągnęła materiał aż nad kolana - do diabła ze skromnością - a teraz, gdy nagle wstała, sari nie wróciło na swoje

miejsce, lecz pozostało podwinięte, ukazując jej uda. Poczuła na ustach smak potu, gdy ściskała i kręciła, starając się wzbudzić we Francuzie tyle strachu i bólu, ile on zadał jej. - Posłuchaj, złotko - powiedziała (stwierdzając niejako przy okazji, że faktycznie nastąpiła u niego atrofia jąder, i próbując wymacać tunica albuginea i tunica coś tam jeszcze, i nasieniowód oczywiście, i to pobrużdżone coś z tyłu, jak to się zwało... najądrze!). Zobaczyła, jak pilot opuszcza bezradnie ramiona, a z jego twarzy odpływa cała krew, jak gdyby Hema odkręciła tam na dole jakiś kurek. Na czoło wystąpiła mu wilgoć niebędąca potem. - Przynajmniej twoja kiła nie jest w zaawansowanym stadium, bo czujesz ból w jądrach, co? Jego podniesiona ręka opadła płynnie w dół, po czym z wahaniem i niemal w troskliwym geście spoczęła na przedramieniu Hemy, błagając ją w ten sposób, by nie zwiększała siły uścisku. W samolocie zapadła grobowa cisza. - Słuchasz mnie teraz? - odezwała się Hemlatha (przeszło jej przez myśl, że wolałaby nie poznawać w ten sposób anatomii mężczyzny). - Czy teraz porozmawiamy jak równi sobie?... Moje życie jest w twoich rękach, a twoje klejnoty rodowe spoczywają w mojej dłoni. Uważasz, że możesz pogrywać sobie z ludźmi i ich strachem? Przez twoje popisy ten chłopiec ma złamaną nogę. Odwróciła głowę w stronę pozostałych pasażerów i nie spuszczając oka z twarzy Francuza, zapytała: - Czy ktoś ma ostry nóż? Albo żyletkę? Szelest, jaki usłyszała, mógł mieć coś wspólnego z reakcją mięśni dźwigaczy jąder wszystkich obecnych na pokładzie mężczyzn, które odruchowo skurczyły się i pospiesznie wciągnęły wiszące między nogami fabryki nasienia do bezpiecznej kryjówki. - Nie mieliśmy pozwolenia... musiałem... - wyrzęził pilot. - Wyjmij portfel i natychmiast zapłać temu dziecku - rozkazała Hema, która nie wierzyła w skrypty dłużne, a jedynie w siłę gotówki. Kiedy pilot szperał w portfelu, młody Ormianin wyrwał mu go z rąk i podał ojcu rannego chłopca.

Jeden z Jemeńczyków, odzyskawszy w końcu głos, wyrzucił z siebie potok przekleństw, machając pilotowi palcem przed nosem. Hema powiedziała: - A teraz zwrócisz temu chłopcu i jego rodzicom koszt biletów. Potem wystartujesz, i to szybko... Jeśli tego nie zrobisz, nie tylko zostaniesz eunuchem, ale osobiście napiszę petycję do cesarza, żeby załatwił, byś nie dostał pracy nawet jako poganiacz wielbłądów, już nie mówiąc o przewożeniu czatu. Naraz otworzyły się drzwi załadunkowe i dały się słyszeć podniesione głosy kulisów tłoczących się wokół samolotu. Francuz, którego gałki oczne niemal całkowicie schowały się w oczodołach, skinął głową bez słowa. Zanim Francuzi znaleźli punkt oparcia w Pondicherry, skolonizowali Dżibuti i częściowo Somalię, a nawet zaciekle walczyli z Anglikami w Indiach. Lecz tego parnego popołudnia pewna brązowa dusza, która nigdy już nie będzie tą samą duszą i za którą stali Keralczycy, Ormianie, Grecy i Jemeńczycy, pokazała Francuzom, że jest wolnym człowiekiem. - I jak tu pozostać przy zdrowych zmysłach w taki upał? - powiedziała Hemlatha, nie zwracając się do nikogo szczególnego. Puściła pilota i powstrzymując się od śmiechu, wyszła z samolotu, żeby umyć ręce.

Rozdział 6

Moja Abisynia Hema utkwiła wzrok w przesuwającej się w dole ziemi. Wypatrywała miejsca, w którym stroma skarpa oddziela brązowy busz i pustynię od porośniętego bujną roślinnością górzystego płaskowyżu Etiopii. „Tak - pomyślała - Teraz to jest mój dom. To moja Abisynia”. Abisynia brzmiała w jej uszach znacznie bardziej romantycznie niż Etiopia. Kraj był w gruncie rzeczy jednym wielkim górskim masywem, który wyrósł pośród trzech pustyń leżących na terenie Somalilandu, Danakilu i Sudanu. Hema czuła się trochę jak David Livingstone lub Evelyn Waugh14 badający tę starożytną cywilizację, bastion chrześcijaństwa, który aż do włoskiej inwazji w 1935 roku pozostawał jedynym nieskolonizowanym narodem Afryki. Waugh, w depeszach dla londyńskiego „Timesa”, a także w swojej książce, nie mówił o Jego Wysokości cesarzu Hajle Syllasje I inaczej jak tylko „Wysoce Nieobyczajny”15, widząc tchórzostwo władcy czmychającego z kraju przed zbliżającymi się wojskami Mussoliniego. Hema wywnioskowała z zapisków Waugha, że pisarz nie mógł zaakceptować królewskiej godności wynikającej z pozycji afrykańskiego przywódcy. Nie potrafił przyjąć do wiadomości, że rodowód cesarza Hajle Syllasje, sięgający aż do czasów królowej Saby i króla Salomona, sprawiał, iż przy nim dynastia Windsorów czy Romanowów wyglądała jak zbieranina. Hema nie poświęciła zbyt wiele uwagi Waughowi i jego książce. Pasażerowie, którzy weszli na pokład samolotu w Dżibuti, byli w większości Somalijczykami i obywatelami Dżibuti („Jaka, tak naprawdę, jest między nimi różnica - pomyślała - poza tym, że jacyś zachodni kartografowie pewnego dnia narysowali na mapie linię oddzielającą ich kraje?”). Żuli czat, palili papierosy marki 555 i mimo smutnego, mętnego spojrzenia wydawali się zadowoleni z życia. Najważniejszy ładunek na pokładzie, przewożony w upchniętych jedna na drugiej ogromnych belach, 14

Evelyn Waugh (1903-1966) - pisarz angielski. Jego książka wydana w 1938 roku, w której

opowiada o Etiopii, to Scoop. 15

Gra słów: angielskie Highly salacious brzmi podobnie do Hajle Syllasje.

których portem docelowym była Addis Abeba, stanowił czat. Hemie wydało się to co najmniej dziwne, ponieważ czat zwykle podróżował dokładnie w przeciwnym kierunku: uprawiano go w Etiopii, w okolicy Hareru, by eksportować koleją do Dżibuti, skąd wylatywał do Adenu. To właśnie lukratywny handel czatem stał za utworzeniem etiopskich linii lotniczych - Ethiopian Airlines. Podsłuchała, że ten wsteczny eksport i niespodziewany przystanek w Dżibuti były spowodowane jakimś problemem z linią kolejową i transportem kołowym, na który nałożyło się nagłe zapotrzebowanie na dużą ilość czatu w związku z czyimś ślubem. Czat należało wykorzystać dzień, najdalej dwa po zebraniu, w przeciwnym razie tracił bowiem swoje właściwości. Hema wyobraziła sobie somalijskich, jemeńskich i sudańskich kupców w tych ich maleńkich sukach - straganach zakotwiczonych na każdej głównej i bocznej ulicy - a także właścicieli wielkich sklepów w Merkato w Addis Abebie, zerkających na swoje tissoty, czuwających nad pracą ekspedientów i wypatrujących dostawy czatu. Oczami wyobraźni zobaczyła gości weselnych z ustami zbyt spieczonymi, by pluć, lecz plujących mimo to i przeklinających przy tym, mówiących jeden drugiemu, że panna młoda jest brzydsza, niż im się wydawało, i że ten wielki pieprzyk na jej szyi musi oznaczać, iż odziedziczyła po swoim ojcu skąpstwo. Hema wyobraziła sobie, jak opowiada matce o przygodzie z pilotem. Roześmiała się, na co jeden z siedzących obok niej Somalijczyków, nowy pasażer, posłał jej uśmiech. Podczas trzech tygodni pobytu Hemy w Madrasie w mieście panował wilgotny upał, ale w porównaniu z Adenem to był istny raj. Trzypokojowy dom rodziców stojący w madraskiej dzielnicy Mylapore, bardzo blisko świątyni, w dzieciństwie wydawał się Hemie wyjątkowo przestronny, ale przy okazji tej wizyty poczuła się w nim wręcz klaustrofobicznie. Chociaż regularnie posyłała rodzicom przekazy pieniężne, z przerażeniem stwierdziła, że od czasu jej poprzednich odwiedzin nic się w domu nie zmieniło. Farba pokrywająca ściany łuszczyła się, tworząc abstrakcyjne wzory na tynku, a kuchnia, czarna od dymu, przypominała ciemnię fotograficzną. Wąska uliczka, na której dawniej widywało się samochody jedynie od święta, teraz była hałaśliwą arterią, a biel parkanu otaczającego posesję zniknęła i jej miejsce zajął kolor ziemi, z której wyrastał dom. Jedyną rzeczą, która dzięki upływowi czasu zyskała, okazał się ogród; bujne bugenwille skutecznie chroniły budynek przed wzrokiem przechodniów. Dwa drzewa mango rozrosły się i uginały pod ciężarem owoców. Jedno z nich było odmiany Alphonso, a drugie mieszańcem o owocach, których miąższ przy

pierwszym kęsie wydawał się gumowaty, lecz po chwili rozpływał się w ustach jak lody. Jedyną dekoracją salonu był, jak zawsze, zawieszony na gwoździu kalendarz firmy Glaxo reklamujący mleko w proszku. Przekarmione niebieskookie białe dziecko nigdy nie dorosło. Napis informował: „Glaxo pomaga rosnąć ślicznym dzieciom”. To wystarczyło, by każda karmiąca piersią matka poczuła nagłe wyrzuty sumienia, że w istocie głodzi swoją pociechę. Jako dziecko Hema nigdy nie zwracała specjalnej uwagi na niemowlaka z kalendarza. Teraz zdjęcie przyciągnęło jej wzrok i stało się przyczyną irytacji. Jakże pozornie niewinną obecnością był w jej życiu ów bachor. Był to intruz niosący fałszywe przesłanie. Hema zdjęła więc kalendarz, ale przekonała się, że blady prostokąt na ścianie przyciąga więcej uwagi niż niefortunny dzieciak. Była pewna, że jak tylko wyjedzie, jego miejsce zajmie kolejne niemowlę z Glaxo. Podczas krótkich wakacji w domu Hema zdążyła odmalować pokoje i zamontować wentylatory na sufitach. Sathyamurthy, ojciec Velu, jej dawnego wroga z dzieciństwa, z zaciekawieniem przyglądał się zza płotu, jak robotnicy wnoszą do domu sedes w zachodnim stylu, który miał zostać zamontowany na miejscu tradycyjnej hinduskiej toalety. Zachichotał i pokręcił głową. - To nie dla mnie, ty stary głupolu - powiedziała Hema po angielsku. - Matka narzeka na biodra. Na co Sathyamurthy odpowiedział jedynymi słowami po angielsku, jakie zdołał opanować: - Cholerne Chiny, pocałuj mnie, Eisenhower! Uśmiechnął się i pomachał do niej, a ona pomachała do niego.

Somalijczyk siedzący naprzeciwko Hemy miał na sobie błyszczącą, błękitną poliestrową koszulę, a na przegubie złoty zegarek. Jego palce u nóg, wystające z sandałów, lśniły jak wypolerowany heban. Wyglądał znajomo. Nagle ukłonił się, wyszczerzył zęby i pokazując palce, jak gdyby brał udział w licytacji, powiedział: - Troje dzieci, dwa strzały, jedna noc! Przypomniała sobie. Nazywał się Adid. - Jak tam, nadal pracujesz na dwie zmiany?

Jego zęby z kości słoniowej rozświetliły skąpane w półmroku wnętrze samolotu. Powiedział coś do swoich towarzyszy. Uśmiechnęli się i pokiwali głowami. „Ależ oni mają mocne zęby”, pomyślała Hemlatha. Podziwiała kolor jego skóry, lśniącej tak czystą czernią, że niemal wydawała się purpurowa. Dyrektorka jej szkoły, Mrs. Hood, była biała jak porcelana, a dziewczęta wierzyły, że jeśli jej dotkną, ich palce zmienią kolor na biały; w przypadku Adida palce stałyby się czarne jak smoła. Połączenie iście królewskich manier Adida, niespiesznej gry emocji na jego twarzy, a także mistrzostwa w uzupełnianiu każdej wyrażonej myśli odpowiednią kombinacją ruchu warg i brwi podsunęły Hemie dziwaczną myśl, że miałaby ochotę possać jego palec wskazujący. Po raz ostatni widziała Adida, gdy siedział na oddziale nagłych przypadków szpitala Missing, ubrany w powłóczystą szatę i zupełnie niewzruszony, chociaż jego ciężarna żona zwijała się z bólu. Kiedy Hemlatha odwinęła warstwy bawełny, ujrzała młodą, bladą, anemiczną dziewczynę. Jej ciśnienie krwi było astronomiczne. Cierpiała na rzucawkę porodową. Podczas gdy Hemlatha, zabrawszy kobietę na salę operacyjną numer trzy, za pomocą cesarskiego cięcia pomagała przyjść na świat pierworodnemu, Adid zniknął i za jakiś czas wrócił, prowadząc tym razem swoją starszą żonę, również w zaawansowanej ciąży; kobieta zaczęła rodzić w gharry - konnej dorożce - już na progu ambulatorium. Hemlatha wybiegła do niej w samą porę, by przeciąć pępowinę. Naparła na brzuch kobiety, lecz zamiast łożyska ze środka wypadło drugie dziecko. Uśmiech Adida, gdy ujrzał drugiego niemowlaka, w sumie już trzeciego, sięgał od ucha do ucha. Hema zasugerowała, że powinien nosić szarfę z napisem JEDNA NOC, DWA STRZAŁY, TROJE DZIECI. Adid roześmiał się jak człowiek, który nigdy nie poznał znaczenia słowa „zmartwienie”. - Tak, tak - powiedział teraz, podnosząc głos, by przebić się przez jednostajny huk silników. Mówił z urywanym, francuskim akcentem mieszkańca Dżibuti. - Miarą bogactwa mężczyzny jest liczba dzieci, jakie spłodził. Bo w końcu cóż innego po sobie zostawimy, czyż nie, pani doktor? Hema, która kilka minut wcześniej w istocie zastanawiała się nad podobną kwestią, uznała, że podług takiej miary jest prawdziwym nędzarzem. - Amen - odparła. - Musisz więc być milionerem. Na jego twarzy pojawił się szelmowski uśmieszek. Poruszając brwiami i strzelając oczami, pokazał na siedzącą obok niego kobietę, zawoalowaną i obleczoną w

czerwono-pomarańczową bawełnianą szatę. Spod materiału wystawała bardzo blada, pomalowana henną stopa. Hema doszła do wniosku, że kobieta jest Jemenką. Albo muzułmanką z Pakistanu lub Indii. - Ona jest...? - zaczęła Hemlatha, mając nadzieję, że pytanie o narodowość nie okaże się niegrzeczne. Adid energicznie skinął głową. - Jeszcze co najmniej trzy miesiące. A kolejna czeka w domu! - Powiem ci coś - rzekła Hema, spoglądając znacząco na krocze Adida. Poproszę doktora Ghosha, żeby dał ci specjalną zniżkę na wazektomię. Dwa w cenie jednego. Wyjdzie taniej, niż gdyby podwiązać jajowody wszystkim twoim begam damom. Para z Gudżaratu siedząca dokładnie na wprost Hemy spojrzała na Adida z pogardą, gdy ten, klepnąwszy się w udo, wybuchnął donośnym śmiechem. - Może przywieziesz żony do przychodni przedporodowej? - zapytała Hema. Tak mądry człowiek jak ty nie powinien czekać, aż coś im się stanie. Przecież nie chcesz, żeby cierpiały. - To nie jest mój wybór. Wie pani, jakie są te kobiety. Nie ruszą się, chyba że padną nieprzytomne - stwierdził po prostu. „Święta racja”, pomyślała. Przed wieloma laty pewna Arabka w Merkato rodziła przez wiele dni, a kiedy jej mąż, bogaty kupiec, przyprowadził doktora Bachellego, by ją obejrzał, ciężarna kobieta nie pozwoliła się zbadać lekarzowi mężczyźnie, lecz tak usadowiła się za drzwiami prowadzącymi do sypialni, że każda próba ich otwarcia skutkowałaby jej zgnieceniem. Arabka zmarła w samotności, za drzwiami sypialni, wzbudzając powszechny podziw swojej społeczności. Ponieważ Hema była głodna, a także po to, by jeszcze bardziej zirytować parę z Gudżaratu, wzięła trochę czatu od Adida i zaczęła go żuć. Wcześniej nigdy nie przyszło jej na myśl, by robić coś takiego, ale wydarzenia ostatnich kilku godzin wiele zmieniły. Początkowo czat smakował goryczką, ale potem mięsista masa zrobiła się prawie słodka i nie wywoływała już tak nieprzyjemnego wrażenia. - Cud nad cudami - powiedziała głośno, gdy policzki napęczniały jej jak u wiewiórki ziemnej, a szczęka wpadła w leniwy, przeżuwający rytm typowy dla tysięcy konsumentów czatu, jakich zdarzyło jej się spotkać. Jak prostytutka wykorzystała

torebkę jako podpórkę pod łokieć i umieściła jedną stopę na ławeczce, podciągając kolano aż pod brodę. Nachyliła się ku zaskakująco rozmownemu Adidowi. - .. .no i spędziliśmy większość pory deszczowej poza Addis Abebą, w Aweyde, to jest blisko Hareru. - Dobrze znam Aweyde - powiedziała Hema, co nie było prawdą. Była tam samochodem wiele, wiele lat temu, na wycieczce, bo chciała zobaczyć otoczone murami miasto Harer. Jedyną rzeczą, jaką zapamiętała z Aweyde, było to, że całe miasto wyglądało jak jedno wielkie targowisko czatu. Domy były tragicznie zaniedbane, nikt się nie przejmował, by je choćby pobielić. - Dobrze znam Aweyde powtórzyła, a czat sprawił, że faktycznie tak było. - Ci, co tam mieszkają, są tak bogaci, że wszyscy mogliby jeździć mercedesami, ale żaden nie wyda złamanego grosza, żeby pomalować drzwi wejściowe. Mam rację? - Doktorko, skąd pani wie takie rzeczy? - zapytał zdumiony Adid. Hema uśmiechnęła się, jakby chciała powiedzieć: „Mój drogi, niewiele się przede mną ukryje”. A potem pomyślała o jajach Francuza, zmarszczkach, szwie, który oddziela jedno jądro od drugiego, o błonie kurczliwej i komórkach Sertolego. Jej umysł wszedł na najwyższe obroty; stała się hiperświadoma. Nie czuła już duchoty panującej w kabinie i cieszyła się, że wraca do domu. Chciała powiedzieć Adidowi: „Kiedy studiowałam medycynę, musieliśmy przeprowadzić na pacjencie pewien test, by przekonać się o jego reakcji na ból trzewny. To inny rodzaj bólu niż ten, który odczuwasz, kiedy uderzysz się na przykład w kolano. Ból trzewny bierze się ze środka, pochodzi z organów wewnętrznych. Niełatwo go opisać, jeszcze trudniej zlokalizować. W każdym razie my, studenci, musieliśmy ścisnąć jądra pacjenta, żeby sprawdzić jego odczucia w związku z bólem trzewnym, ponieważ niektóre choroby, jak na przykład kiła, powodują, że traci się doznania tego rodzaju bólu. Pewnego dnia, gdy staliśmy przy łóżku pacjenta chorego na syfilis, profesor wybrał akurat mnie, żebym zademonstrowała właściwości bólu trzewnego. Mężczyźni w naszej grupie zaczęli rechotać. W tamtych czasach byłam odważna i nie wahałam się ani chwili. Odsłoniłam pacjentowi jaja - przepraszam: jądra. Miał zaawansowaną kiłę. Kiedy je ścisnęłam, facet się tylko uśmiechnął. Nic. Zero bólu. Żadnej reakcji. Ścisnęłam mocniej. Nadal nic. Ale jeden z moich kolegów zemdlał!”. Adid wyszczerzył zęby, jak gdyby Hema rzeczywiście opowiedziała mu tę historię.

* Samolot obniżał lot, przebijając się przez rozsiane nad Addis Abebą chmury. Gęsty las eukaliptusowy początkowo całkowicie zasłaniał miasto. Cesarz Menelik przed wieloma laty sprowadził eukaliptusy z Madagaskaru, wcale nie ze względu na ich olejek, ale z myślą o drewnie na opał, którego brak sprawiał, że niemal wyprowadził się ze stolicy. Eukaliptus przyjął się w etiopskiej glebie wprost doskonale. Rósł w imponującym tempie: dwanaście metrów w ciągu pięciu lat, dwadzieścia metrów w ciągu dwunastu. Menelik sadził więc eukaliptusy całymi hektarami. Drzewo był w zasadzie niezniszczalne - zawsze bowiem odrastało, gdy się je ścięło - i okazało się doskonałe do budowy domów. Zza drzew wyłonił się nieporośnięty teren usiany okrągłymi, krytymi strzechą chatami zwanymi tukul i zbudowanymi z gałęzi ciernistych krzewów zagrodami dla bydła. Potem, na skraju miasta, pojawiły się zbite w jedną wielką masę domy przykryte dachami z blachy falistej. Mignął kościół z niewielką wieżą, a zza niego wyłoniło się miasto. Hema dostrzegła wstęgę Churchill Road zaczynającej bieg od stacji kolejowej i wspinającej się stromo ku Piazzy. Kursowały nią w tę i z powrotem, mozoląc się w górę zbocza, nieliczne samochody i busy. Widok nowoczesnego centrum miasta sprawił, że myśli Hemy powędrowały ku cesarzowi Hajle Syllasje. Za jego panowania Etiopia przeszła więcej zmian niż przez ostatnie trzy stulecia. Tam, w dole, na poziomie ulicy, jego portret - haczykowaty nos, cienka linia ust, wysoko zarysowane brwi - można było znaleźć w każdym domu. Ojciec Hemy był gorącym zwolennikiem cesarza, ponieważ tuż przed wybuchem drugiej wojny światowej, gdy Mussolini czaił się na Abisynię, cesarz Hajle Syllasje przestrzegł świat przed wysoką ceną, jaką przyjdzie zapłacić za stanie z boku i milczące przyzwolenie na najechanie przez Włochów suwerennego państwa, jakim jest Etiopia; owa bierność, powiedział, rozbudzi ambicje terytorialne nie tylko Włochów, lecz także Niemców. „Bóg i historia zapamiętają waszą decyzję”, brzmiały jego słynne słowa w Lidze Narodów. Stało się, jak przepowiedział. Cesarza przedstawiano jako gościa, który postawił się łobuzowi (i przegrał). - Widzi pani szpital Missing, madam? - zagadnął Adid, patrząc jej przez ramię. - Brakuje mi Missing - odparła. Całe wzgórze w pobliżu lotniska płonęło intensywną pomarańczową barwą kwitnących kwiatów meskel, oznajmiających w ten sposób, że pora deszczowa

dobiegła końca. Inne wzniesienie upstrzone było siecią przybudówek i baraków krytych

blachą

falistą,

odcinających

się

od

otoczenia

rdzawym

brązem

skorodowanego materiału. Każda chałupa dzieliła boczną ścianę z sąsiednią, przez co cały ich ciąg wyglądał jak długi, nieregularny wagon kolejowy wspinający się na szczyt pagórka i wysyłający we wszystkie możliwe kierunki setki odgałęzień.

Francuz śmignął nisko nad pasem startowym, zmuszając w ten sposób pracownika urzędu celnego do wskoczenia czym prędzej na rower i przegnania z płyty lotniska zabłąkanych krów. Potem zatoczył koło nad lotniskiem i posadził maszynę. W jednej chwili żółtozielone auta z etiopskimi policjantami zatrzymały się z piskiem opon obok samolotu. Towarzyszyli im pracownicy Ethiopian Airlines. Otwarto klapę ładowni samolotu. Poruszające się w szalonym tempie ręce zabrały się do wyładowywania czatu. Bele wrzucano do volkswagenow transporterów i do trójkołowców, a kiedy zabrakło w nich miejsca, zaczęto je upychać do policyjnych samochodów. Wkrótce kolumna pojazdów odjechała na sygnale. Dopiero wtedy pozwolono wysiąść pasażerom. Silnik biało-niebieskiego fiata 600 zawył, gdy autko sprężyło się, by ruszyć w drogę z Hemlathą i jej grundigiem - osobiście nadzorowała umieszczenie wielkiej skrzyni na bagażniku na dachu. Addis Abeba przywitała ją cudownym słonecznym popołudniem, które sprawiło, że zapomniała o dwudniowym spóźnieniu. Światło na tej wysokości było zupełnie inne niż w Madrasie, oblewało wszystko swoim blaskiem, nie odbijało się od każdej napotkanej powierzchni. W lekkim wiaterku nie było czuć nadciągającego deszczu, chociaż akurat to mogło się zmienić w każdej chwili. Hema wciągnęła nosem leśny, uzdrawiający zapach eukaliptusa, aromat, który nigdy nie sprawdzał się w perfumach, ale pobudzał do życia, gdy unosił się w powietrzu. Poczuła też kadzidło, które niemal wszyscy mieszkańcy umieszczali na swoich piecach na węgiel drzewny. Przepełniała ją radość życia i radość z powrotu do Addis Abeby, nie do końca jednak wiedziała, co ma zrobić z nieoczekiwanie zalewającą ją falą nostalgii, niespełnionym pragnieniem, którego nie potrafiła zidentyfikować. Wraz z końcem pory deszczowej na ulicach wyrosły prowizoryczne stragany. Sprzedawano z nich zieloną papryczkę chili, cytryny i pieczoną kukurydzę. Mężczyzna z beczącą owcą przewieszoną jak szal wokół szyi usiłował wypatrzyć drogę przed sobą.

Kobieta sprzedawała pęki liści eukaliptusa, których używało się jako opału do przygotowywania indżery. Nieco dalej Hema zobaczyła małą dziewczynkę wylewającą ciasto na dużą, płaską blachę wspartą na trzech cegłach, między którymi płonął ogień. Kiedy indżera będzie gotowa, zdejmie się ją z blachy jak płachtę obrusa, potem złoży raz, drugi, i jeszcze raz, a na koniec odłoży do koszyka. Stara kobieta w czarnym żałobnym odzieniu zatrzymała się, by pomóc jakiejś matce umieścić niemowlę na plecach w sakwie utworzonej z szammy, białej bawełnianej szaty, którą zarówno mężczyźni, jak i kobiety narzucali sobie na ramiona. Mężczyzna z uschniętymi, podkurczonymi nogami przedzierał się przez chodnik, opierając się na sztywnych rękach. W obydwu dłoniach trzymał drewniane klocki z uchwytami: najpierw wspierał się na klockach, a potem przerzucał do przodu resztę ciała. Poruszał się zaskakująco szybko i wyglądał przy tym jak maszerująca drogą litera M. Hema chłonęła te widoki, które po krótkiej nieobecności wydały jej się osobliwą nowością. Obok niej przeszło stado mułów objuczonych drewnem na opał. Mimo razów, które regularnie wymierzał im biegnący u ich boku bosonogi właściciel, zwierzęta miały zadziwiająco potulny i anielski wyraz pysków. Taksówkarz oparł się na klaksonie. W tym tłumie samochód, mimo wyjącego na wysokich obrotach silnika, mógł jedynie pełznąć niczym kolejna bestia niosąca zbyt ciężkie brzemię. Muły i poirytowanego taksówkarza wyprzedziła ciężarówka wioząca owce; biedne stworzenia były tak stłoczone, że brakowało im miejsca, by choćby mrugnąć. Zwierzęta miały szczęście, ponieważ te akurat owce wieziono na rzeź. Przed Meskel, świętem odnalezienia Prawdziwego Krzyża Chrystusa, do stolicy sprowadzano ogromne stada owiec. Zwierzęta, wyczerpane długotrwałym marszem, ledwo trzymające się na nogach, trafiały prosto na stoły świętujących. Po Meskel nie słyszało się już ani nie widywało owiec w Addis Abebie. Jedynie handlarze skórami przemierzali uliczki i wydzierali się na cały głos: „Ye beg koda alle!, owczą skórkę, kto ma!”. Zwykle któryś z mieszkańców zatrzymywał handlarza, po czym ten, potargowawszy się jak należy, dodawał kolejną skórkę do kolekcji, którą dźwigał na ramionach, i ponownie wznosił płaczliwy okrzyk. Hemlatha nagle zaczęła zauważać wszędzie dzieci, jak gdyby przez te wszystkie lata były dla niej niewidzialne. Dwóch chłopców toczyło przed sobą krzywe metalowe obręcze, patykiem poganiając je i sterując nimi; biegali w tę i we w tę, wydając z siebie

dźwięki mające imitować odgłos silnika samochodu. Maluch, z którego nosa spływały prosto do ust grube gile, z zazdrością przyglądał się starszym chłopcom. Ogolono mu głowę, zostawiwszy jedynie z przodu kępkę włosów, która wyglądała jak wysepka na jeziorze. Kiedy Hema po raz pierwszy przyjechała do Etiopii, dowiedziała się, że dzieciom strzyżono głowy w tak nietypowy sposób po to, by Bóg, jeśli postanowi zabrać je do siebie (bo przecież zabrał ich już tak wiele), miał za co złapać i mógł unieść je do nieba. Z tyłu stała matka, ukryta w cieniu zasłony z koralików będącej wejściem do buna-bet, kawiarni, która przypominała raczej bar, ponieważ podawano w niej również trunki znacznie mocniejsze niż kawa. Nocą z wnętrza baru wyleje się blask żółtych, czerwonych i zielonych jarzeniówek, a kobieta, przeszedłszy całkowitą metamorfozę, będzie oferowała klientom napoje i swoje towarzystwo. Ustawiony na cynkowym blacie baru ekspres do kawy - spuścizna po włoskiej okupacji - stanowił o klasie lokalu. Obojętny wzrok kobiety padł na taksówkę, potem na Hemę i nagle rysy jej twarzy stężały, jak gdyby w jej osobie ujrzała konkurentkę. Przeniosła spojrzenie na dziwny pakunek spoczywający na dachu samochodu, a następnie lekceważąco odwróciła głowę, jakby chciała powiedzieć: „Nic mnie to nie obchodzi”. „Może jest Amharką - pomyślała Hema - ma orzechową skórę i wysokie kości policzkowe. Jest taka ładna. Pewnie to znajoma Ghosha”. We włosy miała wetknięty grzebień, jakby zrobiła sobie przerwę w doprowadzaniu fryzury do porządku. Jej nogi błyszczały od grubej warstwy kremu Nivea. Hema nie zdziwiłaby się, gdyby się okazało, że kobieta od czasu do czasu połyka nieco kremu, wierząc, że w ten sposób rozjaśni sobie karnację. „Z tego, co wiem, to skuteczna metoda”, powiedziała do siebie, chociaż na samą myśl przeszedł ją dreszcz. Pomiędzy nowszymi domami wzniesionymi z pustaków stały budy - ich niepomalowane ściany ukazywały patyki i słomę zlepione błotem. Wystarczyło tylko wbić w ziemię palik, nałożyć na niego odwróconą do góry dnem pustą puszkę i powiedzieć: „To jest buna-bet i chociaż nie mamy ekspresu do kawy i podajemy domowej roboty tedż16, i również warzone w domu piwo tella zamiast butelkowanego St. George'a, nasze usługi są tak samo dobre jak gdzie indziej”. Najstarszy zawód świata nie wzbudzał powszechnej sensacji; nawet Hema niespecjalnie się przejmowała prostytutkami. Zdążyła się nauczyć, że wyrażanie 16

Tedż - etiopski miód pitny.

oburzenia jest daremne - to tak, jakby czuć się dotkniętym obecnością tlenu w powietrzu. Niemniej jednak konsekwencje społecznego przyzwolenia na ten proceder były dla niej widoczne gołym okiem: ropnie jajowodów i jajników, bezpłodność będąca następstwem rzeżączki, rodzenie martwych płodów i dzieci z wrodzoną kiłą. Na głównej ulicy Hema zobaczyła brygadę szczerzących zęby, ciemnoskórych, grubokościstych Gurage, nad którymi sprawował pieczę roześmiany włoski nadzorca. Gurage byli ludem zamieszkującym południową część kraju, cieszyli się zasłużoną reputacją ludzi pracowitych i chętnie parających się zajęciami odrzucanymi przez miejscowych. Gebrew, gdy potrzebował kilku par rąk do pomocy w Missing, wychodził po prostu przed bramę i krzyczał: „Gurage!”. Ostatnio zaczęto traktować to jako termin obraźliwy, więc bezpieczniej było krzyknąć: „Kulis!”. Cała ekipa robotników była bosa, z wyjątkiem Włocha i jednego z mężczyzn, który wcisnął stopy w niedopasowane plastikowe buty, wykroiwszy w nich dziury wystawały przez nie jego wielkie paluchy. Widok czarnych robotników i białego nadzorcy powinien Hemę rozzłościć. Zastanawiała się, czemu tak się nie stało - być może dlatego, że Włosi, którzy po wyzwoleniu zostali w Etiopii, byli tak bardzo niefrasobliwi, gotowi żartować z siebie samych, że doprawdy trudno było żywić do nich urazę. Życie było dla nich takie, jakie było, ni mniej, ni więcej, tylko przerwą między posiłkami. A może odkryli, że w takich okolicznościach żaden inny sposób bycia zwyczajnie się nie sprawdza? Hema przekonała się, że jak tylko nadzorca odwraca głowę, robotnicy przestają pracować. Tempo iście ślimacze, ale mimo wszystko szkoły, biura, wielki budynek poczty i bank narodowy powoli rosły, by dorównać splendorem katedrze Świętej Trójcy, Parlamentowi i Pałacowi Jubileuszowemu. Cesarska wizja afrykańskiej stolicy w europejskim stylu nabierała kształtu.

Być może sprawiły to myśli o cesarzu, a może to, że taksówka zatrzymała się na skrzyżowaniu, przy którym kiedyś, na miejscu obecnego ciągu sklepów, stały szubienice, dość że Hema nagle odpłynęła myślami ku scenie, która od lat nie dawała jej spokoju. To tutaj, dokładnie w tym miejscu, w 1946 roku, w pierwszych miesiącach pobytu jej i Ghosha w Etiopii, natknęli się na tłum blokujący drogę. Stanąwszy na stopniu volkswagena Ghosha, Hema ujrzała prymitywną konstrukcję, z której zwieszały się trzy stryczki. Podjechała przerobiona trenta quattro z wojskowymi

oznaczeniami. Trzem siedzącym na platformie skutym etiopskim więźniom kazano wstać. Mężczyźni byli ubrani zupełnie zwyczajnie: w koszule i spodnie, mieli na nogach buty, jak gdyby zabrano ich z domu, od obiadu. Etiopski oficer w mundurze Gwardii Cesarskiej odczytał coś z kartki, którą potem cisnął na ziemię. Hema patrzyła zafascynowana, jak żołnierz precyzyjnie nakłada każdemu skazańcowi stryczek i przesuwa węzeł za ucho. Więźniowie sprawiali wrażenie pogodzonych z losem, co samo w sobie było aktem niesamowitej odwagi. Z postury jednego z nich - wysokiego starszego mężczyzny - Hema wywnioskowała, że cała trójka to wojskowi. Ów siwiejący, lecz wyprostowany jak struna człowiek odezwał się do oficera Gwardii, który nachylił głowę, by wysłuchać jego słów. Następnie skinął głową i zdjął stryczek z szyi mężczyzny. Więzień wychylił się z platformy i wyciągnął skute kajdankami ręce do szlochającej kobiety. Kobieta zdjęła mu z palca obrączkę i ucałowała jego dłoń. Skazaniec cofnął się i spojrzał pod nogi, jak aktor, który szuka znacznika na scenie. Potem ukłonił się przed katem, ten odwzajemnił gest i z powrotem umieścił na szyi więźnia linę z delikatnością, z jaką mąż zawiesza girlandę na szyi swej nowo poślubionej żony. Hema nie rozumiała, czego jest świadkiem - jeszcze nie rozumiała. Skłonna była uwierzyć, że ogląda swego rodzaju przedstawienie. Gwałtowność tego, co nastąpiło potem - samochód odjeżdżający z rykiem silnika, rzucające się ciała, głowa opadająca na pierś pod dziwacznym, niemożliwym kątem, szaleńcze poruszenie pośród gapiów, którzy zdzierają buty z nóg martwych mężczyzn - była znacznie mniej niepokojąca niż świadomość, że przyszło jej żyć w kraju, w którym może dojść do czegoś takiego. Owszem, w Madrasie też niejednokrotnie spotykała się z brutalnością i okrucieństwem, lecz przyjmowały one postać obojętności na cierpienie i braku zainteresowania lub też formę korupcji. Po tym wydarzeniu Hema przez wiele dni źle się czuła. Zastanawiała się nad wyjazdem z Etiopii. W „Ethiopian Herald” nie znalazła najmniejszej wzmianki o wydarzeniu; rząd nie wyraził chęci skomentowania tego, co zaszło. Mężczyźni planowali rewolucję - tak mówili ludzie - a cesarz odpowiedział egzekucją. Cesarz dbał, by kruchy kraj nie zbaczał z drogi. Hema nigdy nie zapomniała niechętnie wykonującego swoje obowiązki kata był przystojnym mężczyzną, którego skroń tworzyła ostry kąt z brwiami, co nadawało głowie kształt topora. Miał nos spłaszczony u nasady, jak gdyby pozostałość po

dawnym złamaniu. Dobrze zapamiętała jego pełen.dostojeństwa pokłon, który złożył skazańcom, zanim wykonał rozkaz. Zrobiło jej się go szkoda, a nawet poczuła w stosunku do niego odrobinę szacunku, ponieważ tym gestem ukazał wewnętrzny konflikt między poczuciem lojalności a współczuciem dla skazanych. Gdyby odmówił wykonania rozkazów, sam zawisłby na szubienicy. Hema była przekonana, że postąpił wbrew własnemu sumieniu. „A może właśnie to trzyma mnie od tylu lat w Addis Abebie - pomyślała - to połączenie kultury i brutalności, to formowanie się nowego kształtu w tyglu prastarego błota. Miasto ewoluuje, a ja czuję się częścią jego rozwoju, w przeciwieństwie do Madrasu, który, jak mi się wydaje, został ostatecznie uformowany na wiele stuleci przed moim urodzeniem. Czy ktokolwiek poza rodzicami zauważył, że zniknęłam?”. - A może zostaniesz w Indiach? W Madrasie jest tyle biednych kobiet, które spotyka bezsensowna śmierć - powiedział bez przekonania ojciec podczas jej ostatniej wizyty w domu. - Chcesz, żebym tutaj, w tym domu, posługiwała biednym? - odparła. - Bo jeśli nie, to znajdź mi pracę. Niech mnie zatrudni miasto albo może państwowa służba zdrowia. Skoro mój kraj tak mnie potrzebuje, to dlaczego mnie nie chce? Obydwoje dobrze znali odpowiedź: pracę znajdowali ci, którzy gotowi byli dać łapówkę. Westchnęła, na co taksówkarz obejrzał się przez ramię. Raz jeszcze przeżywała ból pożegnania z rodzicami. Widok bosonogich wieśniaczek niosących na głowach niewiarygodnie wielkie pakunki i dorożek przemierzających drogi podtrzymał poczucie niesamowitości i aurę tajemniczości otaczającą to starożytne królestwo, o którym Ksiądz Jan pisał w średniowieczu z emfazą jako o magicznym chrześcijańskim królestwie otoczonym ziemiami muzułmanów. Tak... być może w Ameryce panuje teraz epoka przeszczepów nerek i niewykluczone, że szczepionka na chorobę Heine-Medina dotrze nawet do Indii, lecz tutaj Hema miała wrażenie, że oszukała czas, ponieważ ze swoją dwudziestowieczną wiedzą trafiła do zupełnie innej epoki. Władza płynęła od Jego Cesarskiej Mości ku rasom i dejazmachom17, potem ku drobniejszej szlachcie, a na

17

Rasowie i dejazmachowie - etiopskie tytuły szlacheckie.

koniec ku wasalom i peonom. Umiejętności Hemy okazały się tak rzadkie, tak bardzo potrzebne tym najbiedniejszym spośród najbiedniejszych, a czasem nawet tym najbogatszym z najbogatszych w królewskim pałacu, że czuła się doceniana. Czyż nie na tym polega istota domu? Że nie jest to miejsce, z którego pochodzisz, lecz w którym czujesz się potrzebna?

Mniej więcej o drugiej po południu taksówka wioząca Hemę zatrzymała się przed szarobrązową bramą Missing, światem samym w sobie. Kamienny mur otaczał należącą do szpitala działkę i bronił dostępu do budynków. Wzdłuż muru rosły eukaliptusy, a tam gdzie ich brakowało, zastępowały je jodły, chlebowce i akacje. Na szczycie muru murarze umieścili szkło z potłuczonych zielonych butelek, żeby odstraszyć potencjalnych intruzów - w mieście szerzyły się drobne kradzieże i napady rabunkowe - ale widok kwiatów róży wystających zza muru łagodził surowość tego środka zapobiegawczego. Pokryta cienką blachą brama z kutego żelaza była zwykle zamknięta, pacjentów wpuszczano przez małą furtkę, która otwierała się w bramie. Teraz brama była jednak otwarta na oścież, podobnie zresztą jak furtka. Wjechawszy na teren szpitala, Hema stwierdziła, że drzwi i okiennice budki strażniczej Gebrew również nie są zamknięte, a kiedy samochód wspinał się w górę zbocza, zobaczyła, że otwarto ponadto wszystkie możliwe okna w budynku zarówno szpitala, jak i ambulatorium. Gebrew, strażnik (a przy okazji ksiądz), podpierał właśnie kamieniem otwarte drzwi do drewutni. Kiedy zobaczył taksówkę, puścił się ku niej biegiem. Poły jego płaszcza z armijnych nadwyżek łopotały na wietrze. Biały zawój na głowie sprawiał, że jego twarz wydawała się niemal chłopięca. W ręku ściskał krzyżyk i różaniec. Próbował gestem przegnać taksówkę. Gebrew był nerwowym mężczyzną ze skłonnością do szybkiego mówienia; często jego ciało wykonywało gwałtowne ruchy. Tym razem jednak wydawał się znacznie bardziej wstrząśnięty niż zwykle. Patrzył na Hemę ze zdumieniem, jak gdyby wcześniej zakładał, że nigdy więcej nie ujrzy jej w Missing. - Bogu niech będą dzięki, że pani doktor bezpiecznie wróciła, witam, witam, jak się pani ma, czy dobrze? Bóg wysłuchał naszych próśb - powiedział po amharsku. Pokłonił się, odpowiedziała mu tym samym, a potem znowu się pokłonił i nie przestałby, gdyby się nie odezwała:

- Gebrew! Wyciągnęła banknot pięciobirrowy. - Weź miskę, pójdź do Sheba Bar i przynieś, proszę, trochę doro-wot powiedziała. Zaburczało jej w brzuchu na myśl o smakowitym curry z kurczaka z berbere, etiopską przyprawą na bazie papryki. Słabo znała amharski, a w dodatku potrafiła posługiwać się jedynie czasem teraźniejszym, lecz doro-wot było określeniem, które opanowała bardzo wcześnie i bardzo szybko. Myślała o tej potrawie przez parę ostatnich wieczorów w Madrasie, przeżywszy kilka tygodni na czysto wegetariańskiej diecie rodziców. Wot nakładano na miękką indżerę, a inne po zrolowaniu służyły do nabierania mięsa. Zanim Gebrew wróci z kolacją, indżera na dnie miski zdąży przesiąknąć curry. Hema poczuła, jak zbiera jej się ślina. - Tak, dobrze, zrobię, pani doktor, Sheba jest najlepsza, niech będzie błogosławiony ich kucharz, Sheba jest... - Powiedz mi, Gebrew, dlaczego drzwi i okna są otwarte? Dopiero teraz zauważyła, że Gebrew ma krew za paznokciami i brudne od krwi palce, a na rękawach pełno pierza. - Och, pani doktor! - odparł Gebrew. - To próbowałem pani powiedzieć! Dziecko utknęło! Dziecko. I siostra! I dziecko! Nie zrozumiała. Nigdy nie widziała go tak wzburzonego. Uśmiechnęła się i zaczekała na dalsze wyjaśnienia. - Pani! Siostra rodzi! I ona nie rodzi dobrze! - Co? Powtórz! - Może nie zrozumiała go dobrze, bo przecież słabo znała amharski i nie było jej przez pewien czas w Missing. - Siostra, pani doktor - powiedział Gebrew przerażony, że lekarka nie pojmuje, co do niej mówi. Pomyślał, że nie zaszkodzi zacząć mówić głośniej i wyżej, w efekcie z jego gardła wydobył się jedynie bezładny pisk. „Siostra” w Missing zawsze oznaczało siostrę Mary Joseph Praise, ponieważ prócz niej jedyną zakonnicą była Matrona Hirst, o której wszyscy mówili per Matrona; do pielęgniarek zwracano się na przykład: siostro Almaz, siostro Esther, podając imię, a nie po prostu „siostro”.

Ku zdumieniu Hemy, Gebrew się rozpłakał, a jego głos zrobił się ostry i nieprzyjemny. - Przejście się zamknęło! Próbowałem wszystkiego. Otworzyłem wszystkie drzwi i okna. Otworzyłem kurczaka! Złapał się za brzuch i wygiął się, groteskowo naśladując poród. Spróbował jeszcze po angielsku: - Baby! Baby? Madam, baby? To, co próbował jej przekazać, było wystarczająco jasne, nie było mowy o pomyłce. Lecz bez względu na to, w jakim języku Gebrew przekazałby jej tę wiadomość, Hemie i tak trudno byłoby w nią uwierzyć.

Rozdział 7

Fetor ter ribilis Drzwi sali operacyjnej numer trzy otworzyły się z hukiem. Praktykantka wrzasnęła. Matrona chwyciła się za serce na widok kobiety owiniętej sari - ręce miała wsparte na biodrach, jej pierś gwałtownie podnosiła się i opadała, a nozdrza rozszerzały jak u wściekłego byka. Zamarli. Skąd mieli wiedzieć, czy rzeczywiście stoi przed nimi Hema we własnej osobie, czy tylko udająca ją zjawa? Kobieta wydawała się wyższa i pełniejsza niż Hema, którą znali, i miała nabiegłe krwią, smocze oczy. Dopiero kiedy otworzyła usta i przemówiła, ich wątpliwości zniknęły. - Co za cholerne bzdury wygaduje ten Gebrew? Na Boga, co się dzieje? - To cud - powiedziała Matrona, mając na myśli pojawienie się Hemlathy, co oczywiście jeszcze bardziej zdezorientowało przybyłą. Praktykantka, która zaczerwieniła się tak, że jej blizny po ospie przybrały wygląd zatopionych w ciele błyszczących główek gwoździ, dodała: - Amen. Stone wstał i na widok Hemy uniósł brwi. Nie powiedział ani słowa, lecz zrobił minę człowieka, który wpadłszy w szczelinę lodową, zobaczył spuszczaną z nieba linę ratowniczą. Wspominając to wydarzenie wiele, wiele lat później, Hema powiedziała mi: - Synu, moja ślina zamieniła się w cement. Twarz i kark oblał mi pot, chociaż w sali operacyjnej można było zamarznąć. Bo widzisz, zanim zdążyłam z medycznego punktu widzenia przetrawić to, co zobaczyłam, poczułam ten smród. - Jaki smród? - Nie znajdziesz tego w podręcznikach, Marionie, więc nawet nie szukaj. Wrył mi się głęboko, o tutaj. - Popukała się w głowę. - Jeśli kiedykolwiek napiszę jakiś podręcznik, nie to, żeby w ogóle interesowały mnie takie rzeczy, będzie w nim cały rozdział poświęcony wyłącznie zapachom położniczym. - Zapach był zarazem piekący i słodki, a te dwie przeciwstawne jego cechy złożyły się na odór, który Hema nazwała

fetor terribilis. - To zawsze oznacza katastrofę na porodówce. Martwą matkę albo martwe dziecko, albo morderczy instynkt ojca. Albo wszystko razem. Spojrzała z niedowierzaniem na ilość krwi na podłodze. Wzdrygnęła się na widok narzędzi chirurgicznych leżących bez ładu i składu: na pacjentce, obok pacjentki, na stole operacyjnym. Lecz najsilniej poraziła ją świadomość - z którą walczyła i której wciąż nie umiała zaakceptować - że siostra Mary Joseph Praise, słodka siostrzyczka, która powinna była tam stać w fartuchu i masce, wyszorowana i gotowa do operacji, ostoja spokoju w chaosie porodu, że siostra leży na stole bez życia ze skórą białą jak porcelana i ustami pozbawionymi koloru. Myśli Hemy oddzieliły się od jej umysłu, jak gdyby nie należały już do niej, lecz były zapisanymi eleganckim pismem zwojami, które przesuwały się jej przed oczami jak we śnie. Leżąca bezwolnie na stole lewa ręka siostry Mary Joseph Praise przykuła uwagę Hemy. Palce miała zwinięte, z wyjątkiem palca wskazującego, jak gdyby pokazywała coś, zanim zapadła w sen lub śpiączkę. Była to postawa spoczynku, tak nietypowa dla siostry Mary Joseph Praise. Przez najbliższą godzinę Hema jeszcze wielokrotnie będzie wędrować wzrokiem ku dłoni zakonnicy. Widok Thomasa Stone'a wyrwał ją z transu i dał impuls do działania. Jego obecność w uświęconym, zarezerwowanym dla położnika miejscu między nogami kobiety zirytował Hemę. To było jej miejsce, jej domena. Odepchnęła go ramieniem. Robiąc krok do tyłu, Stone przewrócił stołek. Próbował wytłumaczyć, co się wydarzyło: że znalazł siostrę, że razem z Matroną odkrył jej ciążę. Potem powiedział o komplikacjach, szoku, krwawieniu, którego nie sposób opanować... - Ayoh, co to takiego? - zapytała Hema, przerywając mu. Uniosła brwi, otworzyła szeroko oczy i usta, formując z nich doskonałe O. Pokazała palcem na zakrwawiony przyrząd do trepanacji czaszki i otwarty podręcznik leżący na brzuchu siostry Mary Joseph Praise. - Książki i Bóg wie co jeszcze - mruknęła i ruchem dłoni zrzuciła wszystko na ziemię. Narzędzia uderzyły z brzękiem o podłogę, a ich dźwięk długo odbijał się echem od ścian sali operacyjnej numer trzy. Serce praktykantki tłukło się w piersi jak ćma uwięziona w kloszu lampy. Nie wiedząc, co powinna zrobić z rękami, dziewczyna włożyła je do kieszeni. Pocieszyła się w myślach, że nie ma nic wspólnego z książką i Bóg wie czym jeszcze. Jej błąd (w końcu zaczęła rozumieć, że go popełniła) polegał na niedostatecznie Silnym Zmyśle Pielęgniarskim - kiedy przekazywała siostrze Mary Joseph Praise wiadomość od

doktora Stone'a, nie doceniła powagi sytuacji. Założyła, że inni sprawdzą, co się dzieje u siostry Mary Joseph Praise. A tymczasem nikt nie zdawał sobie sprawy, że zakonnica jest chora, i nikt nie powiadomił Matrony.

Siostra Mary Joseph Praise poruszyła głową i Matrona pomyślała, że biedaczka musi być choć trochę świadoma i wiedzieć, że siostra przełożona trzyma ją za rękę. Ból był jednak tak nieustępliwy, że zakonnica nie była w stanie wyrazić swojej wdzięczności. Ujrzałam w ręku tego anioła długą włócznię złotą, a grot jej żelazny u samego końca był jakoby z ognia. Z fragmentów, które udało się Matronie rozszyfrować, wywnioskowała, że siostra Mary Joseph Praise mamrocze słowa będące dobrze znanymi obydwu zakonnicom słowami św. Teresy od Jezusa. Tą włócznią, zdało mi się, kilkoma nawrotami serce mi przebijał, zagłębiając ją aż do wnętrzności. Za każdym wyciągnięciem włóczni miałam to uczucie, jakby wraz z nią wnętrzności mi wyciągał; tak mię pozostawił całą gorejącą wielkim zapałem miłości Bożej. Tak wielki był ból tego przebicia, że wyrywał mi z piersi one jęki, o których wyżej wspomniałam; ale taką zarazem przewyższającą wszelki wyraz słodkość sprawia mi to niewypowiedziane męczeństwo, że najmniejszego nie czuję w sobie pragnienia, by ono się skończyło i w niczym innym dusza moja nie znajduje zadowolenia jeno w Bogu samym18. W przeciwieństwie do św. Teresy, siostra Mary Joseph Praise bez wątpienia chciała, żeby jej cierpienie dobiegło końca. Właśnie wtedy, wspominała potem Matrona, ból trzymający brzuch zakonnicy w uścisku jakby zelżał, a siostra westchnęła i powiedziała wyraźnie: - Zdumiewa mnie, Panie, Twoja łaska, na którą nie zasługuję. Nastąpiła krótka chwila jasności umysłu, wodzenie wzrokiem i próba wymówienia kolejnych słów, które wszakże okazały się niezrozumiałe. Naraz pomieszczenie zalało światło. Matrona powiedziała, że miała wrażenie, iż zasłona, która przesłaniała twarz brzemiennej zakonnicy, opadła. Wówczas siostra Mary Joseph Praise rozejrzała się po sali operacyjnej numer trzy - miejscu, w którym od Święta Teresa od Jezusa, Księga życia, przeł. Henryk Piotr Kossowski, Wydawnictwo oo. Karmelitów Bosych, Kraków 1987, s. 372.

18

wielu lat pracowała - i Matrona doszła do wniosku, że młoda siostra raptem zdała sobie sprawę, że tym razem to ona jest operowaną pacjentką i że to jej życie wisi na włosku. - Być może czuła, że zasłużyła na śmierć - uznała Matrona, domyślając się, co siedziało w głowie mojej matki. - Jeśli wiara i łaska mają za zadanie zrównoważyć grzeszną naturę człowieka, u niej okazały się zbyt słabe, dlatego czuła wstyd. Musiała jednak wierzyć, że mimo wszystkich jej niedoskonałości, Bóg ją kocha i wybaczy jej, jeśli nie tu, na ziemi, to gdy znajdzie się u Jego boku. Matrona zastanawiała się, czy wizja śmierci w Afryce, z dala od miejsca narodzin, na obcym przecież kontynencie, przerażała matkę. Niewykluczone, że głęboko w jej duszy - w istocie głęboko w duszy każdego stworzenia - tliło się pragnienie, by życie zatoczyło pełne koło i wróciło do punktu wyjścia, którym w jej przypadku był Koczin. Potem Matrona usłyszała, jak moja matka szeptem, choć bardzo wyraźnie, wymawia: „Miserere mei, Deus”, a potem milknie. Matrona pomogła mojej matce dokończyć psalm po łacinie, służąc za krtań poruszającym się niemo ustom siostry Mary Joseph Praise: „Oto zrodzony jestem w przewinieniu i w grzechu poczęła mnie matka... Pokrop mnie hizopem, a stanę się czysty, obmyj mnie, a nad śnieg wybieleję...”19. Gdy skończyła, zasłona ponownie opadła na jej oczy. Światło poczęło wycofywać się z jej świata.

- Podnieś stołek, Stone - warknęła Hema. - A ty - wycelowała palec w praktykantkę - łapy z kieszeni! Stone postawił stołek na miejscu i Hemlatha błyskawicznie na nim usiadła. Pęk kluczy, który wyjęła z bagażu z zamiarem otwarcia drzwi mieszkania, zatknęła za sari na wysokości talii; klucze zabrzęczały, gdy usadowiła się na stołku między nogami siostry Mary Joseph Praise. Diamencik w jej nosie zamigotał w świetle lamp sali operacyjnej. Niesforne kosmyki włosów opadły na czoło - zdmuchnęła je energicznie. Zwarła ramiona. Zwarła je, widząc tragedię i szpetotę tego, co miała przed sobą, i tym 19

Ps 51,7-9.

prostym gestem zrzuciła z barków płaszcz podróżnika, a nałożyła fartuch położnej. Wyzwanie, które na nią czekało, jakkolwiek trudne, niebezpieczne i nieprzyjemne, należało tylko i wyłącznie do niej. Głęboko zaczerpnęła powietrza. Będzie musiał minąć cały tydzień, zanim jej płuca na nowo zaaklimatyzują się do tutejszych warunków. Przemieściła się z Madrasu, czyli praktycznie z poziomu morza, do szpitala w Etiopii położonego dwa tysiące czterysta sześćdziesiąt i pół metra nad poziomem morza, nie licząc stołka. Z każdym oddechem gwałtownie rozszerzała nozdrza jak koń czystej krwi po przebiegnięciu trzystu metrów. Brak tchu był jednak również skutkiem tego, co widziała przed sobą. Gebrew wcale nie postradał zmysłów ani nie skonsumował nadmiernej ilości talia. Mówił prawdę. Cud poczęcia zdarzył się w tym jednym miejscu, w którym nie powinien był się zdarzyć: w łonie siostry Mary Joseph Praise. Tak, siostra Mary Joseph Praise była w ciąży, i to na długo, zanim Hema wyjechała do Indii! Mało tego, że była w ciąży znajdowała się na dodatek o krok od wyzionięcia ducha. A ojciec dziecka? Któżby inny? Łypnęła okiem na poszarzałą twarz Stone'a. „W sumie dlaczego nie - pomyślała - czemu powinnam czuć się zaskoczona?”. Przypomniała sobie słowa profesora: „Prawdopodobieństwo wystąpienia raka szyjki macicy jest najwyższe u prostytutek, a niemal zerowe u zakonnic. Dlaczego niemal zerowe, a nie zerowe? Ponieważ mniszki nie rodzą się mniszkami! Ponieważ nie każda zakonnica była cnotliwa, zanim została zakonnicą! Ponieważ nie wszystkie z nich zachowują celibat!”. To nie ma nic do rzeczy, napomniała się Hema, wkładając dłonie w rękawiczki, które podała jej Matrona. Praktykantka zanotowała w karcie przybycie doktor Hemlathy. W myślach udzieliła sobie nagany za niepamiętanie o rękawiczkach. Hemlatha rozstawiła nogi. Po długim locie miała opuchnięte stopy. Poruszyła palcami, zaczepiając o paski sandałów, a potem wymacała stopą najlepszy punkt oparcia na zakrwawionej podłodze. Palcami lewej ręki rozchyliła wargi sromowe pacjentki. Następnie prostym, bo ćwiczonym nieskończoną liczbę razy ruchem prawą ręką naparła na tylną krawędź pochwy i otworzyła kanał rodny. - O Ramo, Ramo! Toż to narzędzia z epoki kamienia łupanego! - krzyknęła, ostrożnie wyjmując najpierw jedną, a potem drugą część aparatu do miażdżenia

czaszki, zsunąwszy go wpierw z uszu dziecka. Wydobywszy zakrwawiony instrument na światło dzienne, obejrzała go z obrzydzeniem i odrzuciła na bok. Matrona poczuła ulgę. Cokolwiek się teraz stanie, przynajmniej prawdziwy położnik zabrał się do rzeczy. Nie mogła nie zauważyć, że Hemlatha i Stone zamienili się rolami: teraz to ona była tą, która wrzeszczała i rzucała narzędziami. Matrona powiedziała, że wcześniej siostra Mary Joseph Praise cierpiała ogromny ból, rzucając się w konwulsjach, i że potem cierpienie ustało, a siostra zdawała się wracać do przytomności i nawet mówiła coś... ale później znowu jej się pogorszyło. - Mój Boże - powiedziała Hema, wiedząc, że z natury ból nie ustępuje, dopóki dziecko nie przyjdzie na świat - to wygląda jak pęknięcie macicy. - To by tłumaczyło jezioro krwi na podłodze. Innym wytłumaczeniem było łożysko przodujące, czyli zasłaniające wyjście macicy. Ani jedna, ani druga możliwość nie tchnęła optymizmem. - Kiedy ustała praca serca płodu? - Odpowiedziała jej cisza. - Ciśnienie? - Sześćdziesiąt na wyczucie - odparła siostra anestezjolożka po krótkiej chwili, jak gdyby oczekiwała, że ktoś inny wymieni na ochotnika liczbę, którą to właśnie ona powinna była podać. Hema wyjrzała zza wydętego brzucha siostry Mary Joseph Praise, by wbić w siostrę Asqual miażdżące spojrzenie. - Czekasz, aż spadnie do zera i dopiero wtedy będziesz za nią oddychała? Zaintubuj ją i wentyluj ręcznie. Jeśli się obudzi, podaj jej dożylnie petydynę. Powiedz, kiedy skończysz. Gdzie Ghosh? Posłaliście po niego? Siostra Asqual zabrała się do pracy, wdzięczna za szczegółowe instrukcje dla swojego sparaliżowanego umysłu. - Czy ktoś poszedł po krew? Co? Nikt? Czy ja mam tu do czynienia z idiotami? Jazda! No już! Już! - Dwie osoby ruszyły w stronę drzwi. - Spędźcie wszystkich, dosłownie wszystkich. Potrzebujemy dużo krwi! Hema wsunęła dwa palce prawej dłoni do środka w taki sposób, że objęła nimi czaszkę płodu. Drugą dłonią naparła na brzuch siostry Mary Joseph Praise. Spojrzała ponad wzniesieniem na twarz zakonnicy: jej oblicze zrobiło się szare, znacznie bledsze niż twarz Stone'a.

Siostra Asqual trzęsącymi się dłońmi zdołała umieścić rurkę intubacyjną we właściwym miejscu. Z każdym naciśnięciem worka obfite piersi siostry Mary Joseph Praise wznosiły się i opadały. Dłońmi służącymi jej za przedłużenie oczu Hema sprawnie poruszała się w przestrzeni, która była jej domeną. Palce, wspomagane z zewnątrz drugą dłonią, badały sytuację.

Zamknęła oczy,

pragnąc lepiej się skupić na sygnałach

przekazywanych przez opuszki palców: szerokość miednicy, ułożenie dziecka... - Co my tu mamy... - powiedziała głośno. Dziecko rzeczywiście było ułożone główką w dół, ale cóż to? Jeszcze jedna główka? - Dobry Boże! Stone? - krzyknęła Hema, gwałtownie cofając rękę, jak gdyby dotknęła rozpalonego żelaza. Stone popatrzył na nią, nie rozumiejąc. Bał się pytać. Hema naprężyła mięśnie twarzy i wbiła w niego wzrok, czekając na jego reakcję, jakąkolwiek reakcję, gotowa zgasić go, gdy tylko się odezwie. - Lepiej na zewnątrz niż w środku? - palnął Stone, sądząc, iż położna ma na myśli jego wysiłki zmierzające do zmiażdżenia czaszki. - Do diabła z tobą, Thomasie Stone. Przestań mi cytować tę swoją kretyńską książkę. Myślisz, że to żart? Stone, który w najmniejszym stopniu nie uważał obecnej sytuacji za zabawną i który zdał sobie sprawę, że w gruncie rzeczy wszystko to, co zrobiła do tej pory Hema, on sam powinien był i mógł zrobić dużo wcześniej, oblał się szkarłatnym rumieńcem. Hema odwróciła się od niego, by raz jeszcze zbadać tę fatalną przestrzeń w ciele siostry Mary Joseph Praise, w której teraz tkwiły już dwa zagrożone życia. Jej słowa Stone odczuł jak cios. - Jedna wizyta kontrolna. Czy naprawdę nie mogłeś jej do mnie przysłać chociaż na jedną wizytę? Odwołałabym wyjazd. Zobacz, jakiego piwa żeś nawarzył! Cud. Akurat! Można było tego uniknąć... Absolutnie można było tego uniknąć. Ostatnie słowa Stone poczuł jak smagnięcia batem po gołym ciele. Stał przed Hemlathą jak uczeń przed dyrektorką szkoły. Położna oczekiwała od niego, że się odezwie, powiedział więc: - Nie wiedziałem! Szczęka Hemy opadła. Popatrzyła na Stone'a. Z jednej strony nie mogła uwierzyć, że Stone zapłodnił siostrę Mary Joseph Praise - kto by to sobie mógł wyobrazić - ale szybko odezwał się w niej cynizm lekarki, która widziała już wszystko.

- A co, doktorze Stone, może to było dzieworództwo? Niepokalane poczęcie, tak? - Obeszła stół dokoła. - W takim razie powiem ci coś, panie „skuteczny chirurgu”. Nasza dziewica przebiła tę ze żłóbka w Betlejem, bo ma bliźniaki! - Zrobiła pauzę, by słowa dobrze zapadły mu w pamięć. - Na miłość Boską, nie mogłeś zrobić cesarskiego cięcia? - Jej śpiewny akcent sprawił, że słowa „cesarskie cięcie” wzniosły się w intonacji wyżej, niż powinny, i zawisły nad głową Stone'a. - Rękawiczki i fartuch! Szybko! - krzyknęła Hemlathą. - Zestaw do cesarskiego cięcia proszę. Pospieszcie się! Co z wami, śpicie? Przecież chcemy ją uratować, tak? Szybko! Szybko! Szybko! Powtórzyła polecenie po amharsku: - Tolo! Tolo! Tolo! - w razie gdyby angielski nie wystarczył. Siła jej głosu powstrzymała wszystkich przed ucieczką w szok, który wcześniej sparaliżował ich ruchy. - A wy, siostrzyczki pielęgniarki, co tak stoicie bezużyteczne jak słupy powiedziała Hemlathą, wkładając sterylny fartuch i świeże rękawiczki (nie było czasu na mycie rąk). - Nie mogłyście mu czegoś powiedzieć? Matrono? - Matrona wbiła spojrzenie w podłogę. - Jak dawno temu zatrzymało się serce płodu? Ile wynosiło jego tętno? - Wszystko zdarzyło się zbyt szybko. Myśmy... - Och, zamknij się już, Stone. Niech jedno z was da mi jasną odpowiedź. W przeciwnym razie niech wszyscy zamkną gęby. Ciśnienie w tej chwili? - Prawie sześćdziesiąt. - Gdzie jest krew? Czyżbym miała do czynienia nie tylko z niemowami, ale do tego z głuchymi? Odpowiadać! W szpitalu nie istniał bank krwi, można było trafić jedynie na pół litra w lodówce, jeśli dopisało szczęście. Rodziny pacjentów niechętnie oddawały krew. Pewnego razu Hema zażądała od mężczyzny, by oddał krew dla swojej żony, ale ten z miejsca odmówił. Kiedy zasugerowała, że jego żona z pewnością chętnie zaofiarowałaby mu swoją krew, gdyby znalazł się na jej miejscu, odparł: - Nie zna pani mojej żony. Czeka, aż umrę, żeby zabrać mi krowy i dobytek. Od czasu do czasu Hema, Ghosh, Stone i Matrona oddawali trochę własnej krwi i nakłaniali pielęgniarki, by robiły to samo. Przynajmniej raz w roku Ghosh brał samochód i odwiedzał członków swojej drużyny krykietowej, pobierając od nich krew.

- Czy nikt nie pomyślał o krwi? - powtórzyła Hemlatha. - Niech ci, którzy nie są tu w tej chwili potrzebni, natychmiast pójdą i oddadzą krew. Przecież ona jest jedną z nas, na Boga. Natychmiast. Nie, Stone, ty nie! Wkładaj rękawiczki, człowieku, na miłość boską. Przydaj się wreszcie do czegoś. Ile wynosiło tętno płodu? Praktykantka wpatrywała się w kartę, przerażona wizją przymusowego oddania krwi, i bała się podnieść głowę. Wiedziała, że nikt nie sprawdził tętna dziecka, ponieważ wszyscy byli przejęci losem matki. Narysowała kreskę w rubryce „wskazania do cesarskiego cięcia”, czując, jak źle to świadczyło o Matronie. Widok doktora Stone'a okazał się marną pociechą - chirurg stał jak skamieniały, ze spuszczonymi oczami, jak pies, który nie posłuchał pana i instynktownie wie, że choć najchętniej wymknąłby się chyłkiem, najmniejszy ruch z jego strony zaostrzy jedynie karę, która go czeka. Hema zauważyła, że twarz siostry Mary Joseph Praise zaczyna całkowicie tracić kolor. Zakonnica przymknęła powieki i obserwowała świat mętnym, tępym wzrokiem, który często zwiastował śmierć. - Ciśnienie? - Nie mogę znaleźć... - Nieważne. Podaj krew, daj trochę jodyny i jedziemy! - W następnej chwili rozerwała sterylny zestaw do cesarskiego cięcia, złapała skalpel i zrobiła nacięcie na skórze - zabrakło czasu na wyjałowienie. Cięła pionowo poniżej pępka. Hema nadal nie potrafiła uwierzyć ani w to, co robi, ani kogo kroi. Nie zdziwiłaby się, gdyby siostra Mary Joseph Praise nagle wstała i powstrzymała ją. Zamiast tego usłyszała głuchy odgłos. Odwróciła się i ujrzała Matronę leżącą na podłodze.

Rozdział 8

Ludzie Missing Zająć się ciałem - brzmiały pierwsze słowa, jakie Matrona wypowiedziała, ocknąwszy się z omdlenia. Straciła przytomność na nie więcej niż pięć sekund. Wywnioskowała to stąd, że nikt nie ruszył się z miejsca, ale za to Matrona czuła utkwione w niej spojrzenia kilku par oczu. Praktykantka podbiegła z pomocą. Mimo protestów Hemy, Matrona dosłownie doczołgała się do stołka siostry anestezjolożki, krzycząc: - Nigdzie się nie wybieram! Nie było czasu, by się sprzeczać. Usiadła przy siostrze Mary Joseph Praise, do której żył wreszcie popłynęła krew z pojemnika. Pochyliwszy się, ujęła jej dłoń i zaczęła uważnie studiować palce zakonnicy. Wolała nie patrzeć, co lekarze, tymi swoimi rękami w zakrwawionych rękawiczkach, robią z brzuchem siostry Mary Joseph Praise. Matronie nadal kręciło się w głowie. Gdy masowała dłoń siostry Mary Joseph Praise, by uspokoić drżenie własnych rąk, mimo woli przyszły jej do głowy słowa „narzędzia Boga”. Siostra Mary Joseph Praise miała piękne, smukłe, miękkie palce, każdy świadczył o misternej robocie rzeźbiarza. Nawet gdy pozostawały bezczynne, widać było drzemiące w nich zdolności. Palce Matrony były za to ziemiste, kłykcie miała zaś duże i czerwone, jak gdyby ktoś przyłożył jej linijką. Guzowate narośla na palcach świadczyły o upływającym czasie i latach znojnej pracy, a także żrących środkach czyszczących, które były pierwszymi narzędziami jej profesji. Chaotyczna sieć zmarszczek na dłoni mówiła z kolei o umiłowaniu etiopskiej ziemi, potrzebie sadzenia, pielenia i kopania ramię w ramię z Gebrew, który był strażnikiem, ogrodnikiem, księdzem i specjalistą od wszystkiego w jednym i który uważał, że Matrona nie powinna brudzić sobie rąk. Przeszedł ją dreszcz. „Panie, zabierz mnie do siebie - pomyślała. - Ale jeszcze nie teraz, niech skończą, nie chcę im przeszkadzać”. Zapragnęła napić się kawy z ziaren kawowca, który samodzielnie posadziła w ogrodzie Missing. Uwielbiała, kiedy zapiaszczona kawa zaparzona z mielonych na żarnach ziaren osadzała się na zębach i kiedy spływała w dół gardła, dając wrażenie, jakby połykało się ołowiany śrut. Włosi

zostawili po sobie namiętność do macchiato i espresso i dziś wszędzie w Addis Abebie przyrządzano kawę w ten właśnie sposób. Matronie to nie odpowiadało. Kawa Missing, parzona w tradycyjny sposób - oto, co pozwalało jej funkcjonować przez cały dzień i czego potrzebowała w tej chwili. Łzy popłynęły labiryntem zmarszczek po jej twarzy i znalazły drogę do kącików ust. „Jedna z moich najdroższych - pomyślała - córka, której nigdy nie mogłam mieć, teraz sama będzie miała dziecko...”. Tyle razy Matrona bywała wtajemniczana w największe sekrety śmiertelnie chorych pacjentów. Nieuchronny koniec w osobliwy sposób wydobywa z człowieka na światło dzienne jego mroczną przeszłość po to, by w potworny sposób połączyć się z teraźniejszością. „Ale, Panie - zapłakała w duchu Matrona - mogłeś nam tego oszczędzić. Mogłeś oszczędzić tego jej!”. Głaszcząc dłoń młodej kobiety, Matrona pomyślała o impulsie, który przed laty sprawił, że siostra Mary Joseph Praise postanowiła ukryć swoje ciało pod zakonnym habitem, a później pod fartuchem i maską. Cóż, przebranie nie zdało egzaminu, okrycie wyolbrzymiło jedynie ten skrawek ciała, który nadal oglądał światło dnia. Nawet woal nie zdołałby zakryć zmysłowości pięknej twarzy i pełnych ust. Kilka lat po przybyciu siostry Mary Joseph Praise Matronie przyszła do głowy myśl, że obydwie powinny zrzucić białe habity karmelitanek. Rząd etiopski zamknął amerykańską szkołę misyjną w Debre Zeit za nawracanie. Tymczasem zajęciem Matrony było prowadzenie szpitala, a nie uzdrawianie dusz. Wówczas pomyślała, że może z politycznego punktu widzenia pozbycie się habitu byłoby rozsądnym posunięciem. Lecz kiedy ujrzała siostrę Mary Joseph Praise wychodzącą z sali operacyjnej numer trzy w spódnicy i bluzce, poczuła, że ma ochotę podbiec i narzucić na nią prześcieradło. W.W. Gonafer, technik laboratoryjny Missing, który tamtego dnia stał obok Matrony, także zobaczył siostrę Mary Joseph Praise w cywilnym ubraniu. Momentalnie zastygł jak seter, który wyczuł przepiórkę, i widać było, jak po szyi wspina mu się rumieniec i dociera do cebulek włosów, jak gdyby razem z krwią płynęło w żyłach człowieka pożądanie. Wtedy to Matrona postanowiła, że zakonnice w Missing powinny jednak nosić habity. Okrzyk, który wydobył się z gardła Hemy lub Thomasa Stone'a, przestraszył Matronę i sprowadził ją na ziemię. Podniosła szybko głowę i zanim zdążyła się zorientować, spojrzała na... To, co ujrzała, wywołało na jej skórze gęsią skórkę i

sprawiło, że znowu poczuła się słabo. Opuściła głowę, zamknęła oczy i zmusiła umysł, by skupił się na czymś innym... Matrona nie miała „swojego” świętego, na którym wzorowałaby życie, ani też takiego, do którego mogłaby pomodlić się w chwili takiej jak ta. Myślała o Katarzynie ze Sieny, która schorowanym spijała ropę - och, jakie to wstrętne! Matrona uznawała takie uczynki za przejaw specyficznej europejskiej słabości i okazywała zniecierpliwienie niebiańskim gruchaniem jak gołąbki, krwawiącymi dłońmi i w ogóle stygmatami. Co zaś się tyczy Teresy od Jezusa... no, akurat niczego przeciwko niej nie miała. Nie miała za złe siostrze Mary Joseph Praise, że ta adorowała Teresę, ale skrycie podzielała opinię doktora Ghosha, lekarza internisty w Missing, który uważał, że słynne wizje i uniesienia Teresy od Jezusa były prawdopodobnie niczym więcej jak tylko formą histerii. Ghosh pokazał Matronie fotografie, które Charcot, sławny francuski neurolog, robił swoim pacjentkom cierpiącym na histerię i leczącym się w szpitalu Salpetriere w Paryżu. Charcot sądził, iż źródłem tych urojeń u kobiet jest macica - po grecku hystera. Jego pacjentki na zdjęciach stały w zabawnych pozach „prowokujących”, pomyślała Matrona - pod którymi Charcot umieścił podpisy: „Ukrzyżowanie” i „Błogostan”. Jak można się uśmiechać w obliczu paraliżu lub ślepoty? Charcot nazwał to zjawisko la belle indifference. Nawet jeśli siostra Mary Joseph Praise faktycznie miała wizje, nie była typem człowieka, który by o tym rozpowiadał. Bywały ranki, gdy wyglądała na niewyspaną, a jej różowe policzki i sposób, w jaki nie szła, ale płynęła w powietrzu, sugerował, że stopy mniszki próbowały oderwać się od ziemi. Być może stąd brało się jej opanowanie podczas pracy u boku Thomasa Stone'a, człowieka, który przy całym swoim talencie nie potrafił wykrzesać z siebie słów zachęty dla współpracowników. Wiara Matrony była bardziej pragmatyczna. Znalazła w sobie powołanie, by nieść pomoc innym. A komuż bardziej potrzebna jest pomoc niż chorym i cierpiącym, i to nie w Yorskhire, lecz w Etiopii? Właśnie dlatego przybyła tutaj... wieki temu. Te nieliczne fotografie, pamiątki, książki i dyplomy, które zabrała ze sobą, gdzieś się zapodziały albo na przestrzeni lat zostały rozkradzione. Nigdy się nimi nie martwiła, bo przecież Biblia to Biblia, i co za różnica, jaki egzemplarz się posiada? Te najbardziej jej niezbędne rzeczy równie łatwo dawało się zastąpić: przybornik krawiecki, akwarele, ubrania.

Nauczyła się wszakże cenić to, co nienamacalne: pozycję, jaką wypracowała sobie w tym mieście, w którym wszyscy znali ją jako Matronę (nawet sama tak o sobie mówiła); zaradność, którą wkrótce w sobie odkryła, a która umożliwiła jej stworzenie porządnego szpitala - wschodnioafrykańskiego Edenu, jak o nim myślała - który wyrósł pośród bezładnego skupiska prymitywnych chałup; i jeszcze zespół lekarzy, którego członków osobiście rekrutowała i który z czasem stał się grupą jej najbliższych przyjaciół. Pępowina łącząca ją z Zakonem Dzieciątka Jezus i sudańskim biurem misji uschła i odpadła. Teraz Matrona i jej ukochane stadko byli więźniami Missing, którzy sami skazali się na wygnanie. Szpital Missing nie był oczywiście poprawną nazwą tego miejsca, dlatego raz na jakiś czas Matrona podejmowała krucjatę przeciwko złej wymowie, ucząc ludzi, że powinno się mówić „miszyn”, a nie „missing”. Ale prawdę mówiąc, Missing też było błędne, ponieważ w rzeczywistości szpital nazywał się Basel Memorial albo Baden Memorial - Matrona nigdy nie była pewna i musiała sprawdzać nazwę zapisaną na karteczce przyczepionej do biurka - na pamiątkę hojnego kościoła darczyńcy gdzieś w Szwajcarii albo w Niemczech. Baptyści z Houston również nie szczędzili grosza na misję w Etiopii, ale nieszczególnie łamali sobie głowy nad wymyślaniem dla niej nazwy. Doktor Ghosh lubił powtarzać, że szpital ma tyle wcieleń, ile przeciętny hinduski bóg. - Tylko Matrona orientuje się, w jakim szpitalu właściwie dziś pracujemy! Czy mam pójść do ambulatorium baptystów z Tennessee, czy do ambulatorium metodystów z Teksasu? Nic dziwnego, że się spóźniam, skoro codziennie, kiedy wstanę z łóżka, muszę znaleźć moje miejsce pracy. Och, Matrono, tutaj jesteś! „Wszyscyśmy więźniami - pomyślała Matrona, uśmiechając się mimo woli. Jesteśmy ludźmi Missing, którzy nie mieli okazji wybrać sobie towarzyszy w celi”. Lecz nawet wobec Ghosha, który był bez wątpienia jednym z najdziwniejszych boskich stworzeń, Matrona odczuwała pełnię matczynych uczuć, a zarazem niepokój nieodłączny w przypadku urwisa jego pokroju.

Matrona westchnęła i z zaskoczeniem stwierdziła, że słowa wylewają jej się z ust. Poczuła na sobie wzrok osób obecnych w sali operacyjnej. Dopiero wtedy uświadomiła sobie, że porusza ustami, modląc się cicho. Skończywszy pięćdziesiąt lat, odkryła dysharmonię własnych myśli i czynów; ów rozdźwięk powoli stawał się czymś

normalnym. Bywało na przykład, że w najmniej odpowiednim momencie jej umysł nagle postanawiał sklecić w myślach swego rodzaju wspominkowy album z wycinkami rzeczywistości. Dlaczego? Kiedy będzie miała okazję przejrzeć ten zbiór wspomnień? Podczas kolacji dziękczynnej? Na łożu śmierci? W perłowych wrotach, czyli u bram raju? Dawno już przestała myśleć o tego typu rzeczach. Jej ojciec, górnik, który zagubił się w oparach alkoholu i mroku kopalnianych korytarzy, uwielbiał słowa „perłowe wrota”, które w jego ustach brzmiały jak imię jakiejś rozmemłanej panienki, jednej z wielu, które stały między nim a małżeńskimi obowiązkami. Matrona jednego była wszakże pewna: obrazu, który ujrzała, gdy kilka chwil wcześniej przez nieuwagę podniosła głowę, nigdy, przenigdy nie zapomni. A stało się tak: słońce raptem uwolniło się zza chmur i jakimś cudem - zapewne była to kwestia pory roku i odpowiedniego kąta padania promieni - objawiło się blaskiem na matowej szybie okna sali operacyjnej numer trzy. Pełgający biały refleks odbił się od ścian, przeskoczył z szyby na metal i na płytki podłogowe i z powrotem; Hema lub Stone, któreś z nich, głośno krzyknęło, a wtedy Matrona, wyrwana z zadumy blaskiem słońca i głosem lekarza, spojrzała w górę. I ujrzała ich pochylonych jak hieny nad padliną, zaglądających do środka siostry Mary Joseph Praise, do jej otwartego brzucha i jego bluźnierczej zawartości. Zobaczyła światło wyczuwające drogę między łokciem i udem zakonnicy. A potem promień słońca padł bezpośrednio na ciężarną macicę siostry Mary Joseph Praise, która pęczniała w krwawej ranie jak przekleństwo na języku świętego. Głęboko czarna plama krwi - krwiak - znaczyła szerokie więzadło macicy i lśniła w słońcu jak hostia. Matrona poczuła, że światło od samego początku miało taki zamiar: odnaleźć nienarodzone dzieci. Ujrzeliśmy siebie na nowo. Zdjęliśmy maski. Tak, to było wydarzenie, które można by określić mianem cudu - tyle tylko, że właściwie nic się nie zdarzyło, prawa natury nie przestały obowiązywać (co, zdaniem Matrony, było warunkiem niezbędnym dla zaistnienia cudu). Wyglądało to tak, jak gdyby miejsce dla bliźniaków na sklepieniu niebieskim, jak również na tym łez padole zostało im zapewnione, zanim w ogóle zdążyli się narodzić. Matrona wiedziała, że od tej pory nic - nawet znajomy zapach eukaliptusa ani widok jego liści wpychanych do nozdrzy, ani huk deszczu na blaszanym dachu, ani trzewny odór świeżo otwartej jamy brzusznej - nie będzie już takie samo.

Rozdział 9

Obowiązek Hema wymachiwała skalpelem, jakby się paliło. Nie było czasu na zamykanie naczyń. Zresztą krwawienie słabło - to zły znak. Otworzyła błyszczącą otrzewną i szybko zamocowała retraktory, żeby rozcięcie się nie zamknęło. Macica wychynęła z rany, a potem, na oczach Hemy, jak gdyby wydęła się i rozjarzyła... Lekarkę zamurowało. Otrząsnęła się, dopiero gdy zrozumiała, że to tylko promienie słońca przedarły się przez matową szybę i oświetliły stół. Choć operowała w Missing już tyle lat, nie pamiętała, by kiedykolwiek wcześniej zdarzyło się coś podobnego. Dokładnie tak, jak się obawiała, macica siostry Mary Joseph Praise była pęknięta z boku. Krew wypełniła więzadło szerokie z jednej strony. Oznaczało to, że kiedy wyjmie dzieci, będzie musiała wyciąć macicę, co nie było łatwym zadaniem u ciężarnej kobiety, o pogrubionych, poskręcanych tętnicach macicznych, które transportowały pół litra krwi na minutę, nie wspominając o gigantycznym skrzepie, którego powierzchnia mieniła się w słońcu i który rósł w oczach, uśmiechając się do Hemy jak Budda i mówiąc: „Hema, totalnie zniekształciłem jej anatomię, więc dysekcja będzie cholernie trudna, bo jak odnajdziesz swoje drogowskazy? Ale proszę, proszę, zapraszam w każdej chwili”. Hema wierzyła w numerologię. Według niej drugą po imieniu najważniejszą rzeczą charakteryzującą człowieka była jego liczba. „Co to za dzień? - pytała się w duchu. - Dwudziesty dzień dziewiątego miesiąca. Żadnych czwórek i siódemek... Samolot prawie rozbija się o ziemię, dziecko łamie nogę... Zgniatam Francuzowi jaja... Co jeszcze, pytam, co jeszcze się zdarzy?”. Stuknęła Stone'a nożyczkami w kłykieć. - Przestań! Mocował się z krwawiącym naczyniem, kiedy ona potrzebowała go do pomocy przy czym innym. Nacięła macicę i spróbowała wyjąć to dziecko, które znajdowało się wyżej i również leżało główką do dołu, w dodatku do góry nogami. Gdyby poród odbył się normalnie, przez kanał rodny, ten bliźniak przyszedłby na świat jako drugi, lecz teraz

przypadła mu w udziale palma pierwszeństwa. O dziwo jednak, maluch, który przyciskał dłoń do policzka, ani drgnął. Hema poszerzyła nacięcie macicy. Założyła dziecku na usta ssak. Głęboko wciągnęła powietrze, tak że zassała maskę do ust, ponieważ zorientowała się, na czym polega problem. Bliźnięta były połączone główkami. Krótka mięsista rurka biegła od głowy jednego malca do głowy drugiego - rurka węższa i ciemniejsza niż pępowina. Dzieci były złączone przewodem na kształt postronka, który niestety został naderwany najprawdopodobniej niefortunnymi narzędziami Stone'a, o czym świadczyła rana o postrzępionych brzegach. Z otworu uciekał cały skromny zasób krwi bliźniąt. „Boże, proszę - pomyślała - niech to będzie po prostu naczynie krwionośne, i to takie mniej ważne. Niech tam nie będzie płynu mózgowo-rdzeniowego ani niech nie przechodzi tędy tętnica mózgowa, ani nic w tym guście”. - Jeśli to przetnę, mogą doznać szoku. Jedno może się wykrwawić, a drugie otrzyma zbyt dużo krwi. Mogą dostać zapalenia opon... - powiedziała głośno do Stone'a, do pozostałych osób, do Boga i do bliźniaków, których egzystencja, jeśli w ogóle przeżyją, będzie zdeterminowana przez decyzję, jaką w tej chwili podejmie Hema. Tę metodę stosowali chirurdzy, kiedy stawali przed koniecznością podjęcia trudnej decyzji: myśleć głośno za swojego asystenta, ponieważ może to pomóc uzyskać jaśniejszy obraz sytuacji. Teoretycznie dywagowanie na glos dawało asystentowi szansę wskazania słabych punktów rozumowania chirurga, ale tym razem Hema nie była zainteresowana słuchaniem rad mężczyzny odpowiedzialnego za cały ten bałagan. Musiała podjąć wyważoną decyzję po to, by nie powiększyć rozmiarów chaosu. Często rezultatem pośpiechu przy usuwaniu następstw pierwszego błędu była druga pomyłka. - Nie mam wyboru - powiedziała. - Muszę ciąć. Założyła kleszcze na rurkę w miejscach, gdzie wyłaniała się z główek bliźniaków. Przywołała imię boga Śiwy, wstrzymała oddech i przecięła rurkę powyżej każdej pary kleszczy, gotowa na to, co stanie się potem. Nic się nie stało.

Podwiązała kikuty, jakby podwiązywała pępowiny. Odcięła pępowinę i bez przeszkód wyjęła pierwsze dziecko - chłopca. Podała je ubranej w fartuch i rękawiczki praktykantce, która stała dwa kroki od niej. To było dziecko, któremu nie było dane posmakować prób ojca. Następnie Hema wyjęła kolejnego chłopca - drugie z jednojajowych bliźniąt. Niemowlę miało czerwoną od krwi główkę, znak ręki Stone'a, i gdyby Hema nie pojawiła się w porę, jego czaszka zostałaby zmiażdżona. Obydwaj byli maleńcy, ważyli nie więcej niż półtora kilograma każdy. Od razu było widać, że urodzili się za wcześnie - o miesiąc, może nawet więcej. Żadne z dzieci nie zapłakało. Zaniepokojona obfitym krwawieniem z rozmiękłej, delikatnej macicy siostry Mary Joseph Praise, Hema przeniosła uwagę z powrotem na matkę bliźniaków. - Jak ciśnienie krwi? - zapytała, rzucając okiem najpierw na siostrę Asqual, a potem na twarz siostry Mary Joseph Praise. Anestezjolożka z oczami jak spodki pokręciła głową. Piękne oblicze siostry Mary Joseph Praise wydawało się opuchnięte i wyglądało na zupełnie pozbawione życia. - Więcej krwi! Na miłość Boską! Wlewać! krzyczała Hema. Zajrzawszy do jamy brzusznej pacjentki, z której jakby spuszczono powietrze, Hemlatha przypomniała sobie, że kiedy podawała praktykantce drugie dziecko, z zaskoczeniem stwierdziła, że dziewczyna - patrząc pustym wzrokiem - nadal stoi tam, gdzie stała, trzymając pierwsze. Hema nie miała czasu, by zawracać sobie tym głowę. W momencie, gdy dzieci znalazły się poza organizmem matki, jej obowiązkiem było skupić całą uwagę na siostrze Mary Joseph Praise.

Rozdział 10

Taniec Śiwy My, dwoje nienazwanych, nowo narodzonych dzieci, nie oddychaliśmy. Podczas gdy większość noworodków wita świat poza łonem matki przenikliwym, przeraźliwym zawodzeniem, to nasza pieśń była tą najsmutniejszą ze wszystkich milczącym requiem martwych noworodków. Nie trzymaliśmy rąk złożonych na piersiach, a dłoni zaciśniętych w piąstki. Byliśmy zwiotczali i oklapli jak dwie ranne flądry. Historia naszych narodzin wygląda następująco: bliźnięta jednojajowe wydane na świat przez zakonnicę, która zmarła podczas porodu; ojciec nieznany, prawdopodobnie był nim - choć to dla wielu wręcz niepojęte - Thomas Stone. Legenda rosła, dojrzewała z wiekiem, a wraz z każdą nową wersją pojawiały się kolejne detale. Patrząc na to wydarzenie z perspektywy pięćdziesięciu lat, widzę jednak, że nadal brakuje w niej wielu szczegółów. Gdy poród utknął w martwym punkcie, wciągnąłem brata z powrotem do łona. Chciałem ochronić go przed szpikulcami, które dźgały go w głowę przez jedyne naturalne wyjście. Wtedy ataki ustały. I pamiętam - głęboko w to wierzę - stłumione głosy, szarpanie i cięcie gdzieś na zewnątrz. Pamiętam, że kiedy ratownicy zbliżyli się do nas, ujrzałem oślepiający blask i poczułem, jak silne palce wyciągają mnie na zewnątrz. Przebicie ciemności i zakłócenie ciszy, ten ogłuszający harmider panujący na zewnątrz, okazały się tak przytłaczające, że niemal przegapiłem moment, w którym fizycznie oddzielono mnie od brata, gdy przewód łączący mnie z głową Shivy zniknął. Nadal czuję szok po naszej separacji. Nawet dziś, gdy o tym myślę, najważniejsze nie jest to, że leżałem tam unieruchomiony w miedzianej wanience i nie oddychałem urodziłem się, a jakbym nie żył - lecz moment oddzielenia mnie od Shivy. Wróćmy jednak do legendy. Praktykantka włożyła dwa martwe noworodki do miedzianej wanienki przeznaczonej na łożysko. Przeniosła wanienkę pod okno. W karcie napisała: „Bliźnięta japońskie zrośnięte główkami, ale oddzielone”. Pragnąc za wszelką cenę się przydać, zupełnie zapomniała o ABC pierwszej pomocy: Airway (drogi oddechowe),

Breathing (oddychanie) i Circulation (krążenie). Zamiast tego przyszło jej do głowy coś, o czym czytała dzień wcześniej: żółtaczka u noworodków i pomocna rola promieni słonecznych. Dobrze sobie zapamiętała akurat ten fragment. Żałowała, że nie przeczytała nic na temat bliźniąt japońskich (słowo „syjamskie” jakoś jej umknęło) ani dzieci, które się udusiły - no cóż, o tym akurat nie przeczytała, ale przeczytała o żółtaczce. Stawiając wanienkę pod oknem, uświadomiła sobie raptem, że aby promienie słoneczne odniosły pozytywny skutek, noworodki powinny być żywe, a te nie były. Smutek i wstyd tylko pogłębiły jej poczucie zagubienia. Odwróciła się od martwych bliźniąt. Noworodki leżały zwrócone do siebie twarzami, wyraźnie czując na skórze galwaniczną materię, z której wykonano wanienkę. W karcie praktykantka użyła określenia „biała zamartwica”, opisując trupią bladość dzieci. Słońce, które przed kilkoma minutami opromieniło salę operacyjną niczym teatralną scenę, teraz skupiło się na wanience. Miedź zamigotała pomarańczowo. Światło pobudziło jej cząsteczki do działania. Jej prana pokonała przeszkodę z półprzeźroczystej skóry niemowląt i wniknęła w ziemiste ciałka.

Hemlatha rozprawiła się z więzadłem szerokim, a potem zacisnęła klamrą tętnice maciczne, modląc się, żeby przypadkiem nie zamknąć moczowodów i jeszcze do tego wszystkiego nie wyłączyć biednej Mary nerek. - Prędko, prędko, prędko! - Miała chęć palnąć Stone'a w czoło, zamiast tylko szturchać po kostkach u rąk. - Człowieku, rób to porządnie! Powiodła wzrokiem za jego spojrzeniem do głowy siostry Mary Joseph Praise, która podskakiwała na stole jak główka szmacianej lalki, podczas gdy anestezjolożka szarpała pacjentkę za ramię, usiłując znaleźć nową żyłę. Matrona, zapłakana i zagubiona w rozpaczy, głaskała siostrę Mary Joseph Praise po drugiej ręce. Kiedy Hema w końcu wycięła macicę i razem z zaciskami wrzuciła do miski, zauważyła brak pulsowania w aorcie brzusznej. Trzęsącymi się dłońmi, których drżenie jak dotąd udawało jej się opanować, nabrała do strzykawki adrenalinę i założyła dziewięciocentymetrową igłę. Uniosła lewą pierś siostry Mary Joseph Praise, zawahała się, wezwała Boga, a potem zatopiła igłę w ciele zakonnicy, przebijając się między żebrami i trafiając prosto w serce. Odciągnęła tłok i trochę krwi z serca

dostało się do strzykawki. „Za każdym razem, gdy musiałam uciec się do zastrzyku adrenaliny w serce, nic to nie dało - powiedziała sobie Hema. - Nie podziałało ani razu. Może robię to tylko po to, żeby przekonać samą siebie, że pacjentka nie żyje. No, ale przecież gdzieś, kiedyś to musiało zadziałać, tak? Bo inaczej po co by nas tego uczyli?”. Hemlatha szczyciła się tym, że w sytuacji kryzysowej zawsze udawało jej się zachować zimną krew i postępować metodycznie. Ale teraz, czekając, zdusiła w sobie szloch. Prawą dłoń trzymała w jamie brzusznej siostry Mary Joseph Praise, tuż nad kręgosłupem, czekając na pulsowanie w tętnicy, choćby słabe uderzenie, które wyczułaby pod palcami. Nie wolno jej było zapomnieć, że przecież próbuje ożywić serce drogiej siostry, z której ulatywało życie. Łączyło je wspólne pochodzenie, były dwiema Hinduskami na obcej ziemi. Więź sięgała czasów Głównego Szpitala Rządowego w Madrasie, chociaż wówczas jeszcze się nie znały. Wspólna geografia i krajobraz wspomnień sprawiły, że były dla siebie jak krewne. A teraz Hema patrzyła, jak dłonie siostry robią się sine, paznokcie ciemnieją, a skóra zmienia kolor na trupio ziemisty. Matrona, przekrzywiwszy głowę, jakby spała, ściskała dłoń zwłok. Hema zaczekała dłużej niż w normalnych okolicznościach. Dopiero po pewnym czasie zdobyła się na to, by łamiącym się głosem oznajmić: - Koniec. Straciliśmy ją.

Akurat wtedy, podczas tej przerwy we wszelkiej aktywności w sali operacyjnej, pierworodny, ten, którego ominęło dziurawienie czaszki, zasygnalizował swoją obecność. Postukał dłońmi o dno miedzianej wanienki, a potem uderzył o nią lewą piętą jak w gong. Teraz, kiedy był już wreszcie poza umierającym łonem matki, wyciągnął obydwa ramiona najpierw w górę, ku niebu, a następnie w prawo, ku swemu bratu. „Oto jestem - ogłosił. - Dajcie sobie spokój z co by było, gdyby, co powinno, a co mogło, jak i dlaczego. Jestem pełen zrozumienia dla obecnej sytuacji, dla tych okoliczności i w swoim czasie możemy przedyskutować szczegóły, a w każdym razie Narodziny, Kopulację i Śmierć - gdy spojrzysz trzeźwo, nie ma nic więcej... Urodziłem się i raz mi wystarczy. Pomóżcie mojemu bratu. Patrzcie! Oto on! Chodźcie tu! Pomóżcie mu”. Hemlatha odpowiedziała na wezwanie i podbiegła do wanienki, powtarzając: „O Śiwo, Śiwo”, wzywając swoje osobiste bóstwo, boga, w którym wielu widziało

głównie niszczyciela, a którego ona postrzegała również jako odnowiciela - istotę mającą moc czynienia dobrego ze złego. Później przyznała, że jeśli chodzi o bliźnięta, to założyła najgorsze. Jedno z nich miało zakrwawioną główkę, do tego jeszcze musiała przeciąć łączącą je rurkę, a Bóg jeden wie, ile wycierpiały, zanim dosłownie wyrwała je z matczynego łona. Ale założyła zarazem, że Matrona albo praktykantka, któraś z nich albo najlepiej obydwie naraz, spróbują reanimacji bliźniaków, podczas gdy Hema będzie się zajmować konającą zakonnicą. Raptem przypomniała sobie, że przecież Matrona cały czas siedzi nieruchomo przy siostrze Mary Joseph Praise. Praktykantka zamarła z przerażenia na dźwięk głosu dziecka, który rozległ się tuż za jej plecami, dyskredytując tym samym najbardziej podstawowe wnioski, jakie sformułowała i zapisała w karcie. Dziecko nie było już białe, lecz różowe, nie miało żółtaczki. Drugie dziecko było niebieskie jak jajo drozda, nie ruszało się i w ogóle wyglądało jak poczwarka, z której wydostał się ten płaczący niemowlak. Matrona, słysząc płacz, podskoczyła na stołku. Wzrokiem spiorunowała praktykantkę, dając jej do zrozumienia, że jest beznadziejnym przypadkiem. Hemlatha zajęła się nieruchomym bliźniakiem, a Matrona pospieszyła, by obmyć żywego. Oddychający bliźniak powiódł wzrokiem na zewnątrz miedzianego naczynia, w którym się znajdował. Jego opuchnięte, nowo narodzone oczy lustrowały pomieszczenie, próbując nadać otoczeniu sens. Ujrzały człowieka, którego wszyscy uznali za ojca: wysokiego, dobrze zbudowanego białego mężczyznę, który wyglądał na zagubionego. Dłonie ojca były nienaturalnie białe od talku z rękawiczek. Splótł palce w geście wspólnym lekarzom, księżom i penitentom. Miał głęboko osadzone błękitne oczy ukryte pod wystającymi łukami brwiowymi, które zwykle dodawały głębi jego obliczu, lecz tego dnia przytępiały jego wyraz. Dalej wyłaniał się z cienia grzbiet przypominającego siekierę nosa, który pasował do jego profesji. Usta miał wąskie i proste, jak gdyby narysowane od linijki. W istocie twarz miał w ogóle złożoną z linii prostych i ostrych kątów, aż po podbródek w kształcie lancetu, który dopełniał wrażenia, że całość została wykuta z jednego bloku granitu. Czesał się na prawą stronę, już od najmłodszych chłopięcych lat precyzyjnie rysując przedziałek i pilnując, by każdy poskromiony grzebieniem włos znał swoje miejsce i układał się tak, jak zapragnął jego właściciel. Grzywkę miał obciętą nierówno, jak gdyby powiedziawszy: „Krótko z tyłu i po bokach”, zaczekał, aż fryzjer zacznie robić swoje, a następnie, mimo jego protestów, że przecież jeszcze nie skończył, wstał z fotela i wyszedł z zakładu. Jego twarz miała w sobie upór i

zawziętość, które, gdyby dodać do nich lunetę i kucyk, pasowałyby jak ulał do kapitana angielskiego okrętu wojennego. Oczywiście, nie biorąc pod uwagę łez płynących po policzkach Thomasa Stone'a. I ta mokra od łez twarz zapytała: - A co z Mary? Wszyscy aż podskoczyli, ponieważ Stone od dłuższego czasu milczał. Wyważone sylaby kojarzyły się z wolno palącym się lontem. - Przykro mi, Thomasie. Dla niej już za późno - powiedziała Hemlatha, oczyszczając drogi oddechowe niemowlęcia. Następnie rozpaczliwie i raptownie wtłoczyła powietrze do płuc dziecka. Z jej głosu zniknęło poirytowanie Stone'em, a jego miejsce zajęło współczucie. Obejrzała się na niego przez ramię. Z ust Stone'a wydobył się rozdzierający krzyk, lament porwanego obłędem umysłu. Od przybycia Hemy był niczym więcej jak tylko biernym obserwatorem i bezużytecznym asystentem. Teraz skoczył i złapał skalpel. Położył dłoń na klatce piersiowej

siostry

Mary

Joseph

Praise.

Hemlatha

początkowo

chciała

go

powstrzymać, ale potem doszła do wniosku, że nieroztropnie byłoby zbliżać się do mężczyzny wymachującego nożem. Stone uniósł pierś siostry Mary Joseph Praise. Rozbrzmiewało mu w uszach motto Royal Humane Society, pionierów reanimacji: „Lateat scintillula forsan, być może istnieje ukryta mała iskra”. Odsunął pierś do góry i pod skalpelem pojawiło się czerwone nacięcie pomiędzy czwartym i piątym żebrem. Ponownie zagłębił nóż w ranie i jeszcze raz, aż uporał się z mięśniem. O ile wcześniej zachowywał się wręcz niezdarnie, o tyle teraz jego ruchy były ruchami człowieka, któremu obce jest niezdecydowanie. Przeciął chrząstki łączące żebra z mostkiem. Rozsunął żebra i z niedowierzaniem obserwował, jak jego niechroniona rękawiczką dłoń wślizguje się we wciąż jeszcze ciepłą klatkę piersiową siostry Mary Joseph Praise. Odsunął na bok gąbczaste płuco. Pod nim, niczym martwa ryba w wiklinowym koszu, spoczywało serce. Dotknął je palcami, ujął i ścisnął, zaskoczony rozmiarami organu, ponieważ z trudem mieściło mu się w dłoni. Jednocześnie cały czas ponaglał anestezjolożkę, by nie przerywała tłoczenia powietrza do płuc siostry Mary Joseph Praise. Trzymając prawą dłoń zanurzoną w klatce piersiowej Mary, przeniósł spojrzenie na jej pierś, którą odsunął na bok lewą dłonią. Pierś, w przeciwieństwie do miękkiego i śliskiego serca, była jędrna i twarda w dotyku. Popatrzył na twarz siostry

Mary Joseph Praise i zobaczył pełznące po jej obliczu sine plamy mocno kontrastujące z brązem karnacji. Brzuch zapadł się. Skóra w tym miejscu pomarszczyła się jak balon, z którego uszło powietrze. Płaty wokół nacięcia rozłożyły się jak książka, z której odarto grzbiet. - Boże! Boże! Boże! - krzyczał Stone, ściskając serce. Wzywał imię Boga, którego niegdyś się wyrzekł i w którego nie wierzył. Lecz siostra Mary Joseph Praise wierzyła - wstawała przed świtem, by oddać się modlitwie, i potem zmawiała ją długo przed snem. Każde tchnienie jej życia, każdy dzień w kalendarzu wypełniony był wydarzeniami ku chwale Pana; nie połknęła choćby kęsa strawy, dopóki nie podziękowała za nią Najwyższemu. Uczyń ze swego życia coś pięknego dla Boga. Nawet jeśli Thomas Stone nigdy nie rozumiał tych słów, szanował je, ponieważ z równą gorliwością siostra Mary Joseph Praise podchodziła do pracy w sali operacyjnej i do pomocy Stone'owi przy jego podręczniku. To dlatego w tej chwili wołał imię Pana, ponieważ jeśli Bóg istniał, to winien był, winien jak jasna cholera, siostrze Mary Joseph Praise, swojej służebnicy, cud. W przeciwnym razie Bóg w istocie był bezwstydnym oszustwem, za jakie Stone zawsze go miał. - Boże, jeśli chcesz, żebym w ciebie uwierzył, daję ci jeszcze jedną szansę. Drzwi sali operacyjnej otworzyły się. Wszyscy spojrzeli na postać, która w nich stanęła. Lecz był to tylko Gebrew, ksiądz, sługa Boży i strażnik o wielkich oczach. W przykrytej misce, którą niósł przed sobą, była indżera i wot. Aromat potrawy zmieszał się z zapachem łożyska, krwi, płynów owodniowych i smółki. Gebrew zawahał się, czy powinien wkroczyć w to najświętsze ze świętych miejsc. Trzymał naczynie w wyciągniętych rękach, zastanawiając się, czy posiłek mógłby uratować sytuację. Oczy niemal wyszły mu na wierzch, gdy ujrzał ułożoną na ołtarzu pośrodku tej świątyni siostrę Mary Joseph Praise, otwartą jak baranek ofiarny, a nad nią doktora Stone'a, który trzymał dłoń w jej klatce piersiowej. Gebrew zaczął się trząść. Postawił miskę na podłodze, przykucnął pod ścianą, wyjął różaniec i zaczął się kołysać w rytm modlitwy. Stone podwoił wysiłki. - Żądam cudu, i to już - powiedział, przechylając się do przodu i do tyłu. Nie przestał, nawet gdy serce w jego dłoni zrobiło się gąbczaste. Zaczął krzyczeć. Cholerny chleb i ryby... Łazarz... trędowaci... Mojżesz i Morze Czerwone...

Zawodzenie Gebrew w starożytnym języku gyyz odpowiadało słowom Stone'a jak hasło i odzew, jak gdyby Gebrew musiał tłumaczyć mowę chirurga, ponieważ na tej półkuli Bóg nie znał angielskiego. Stone spojrzał w sufit, oczekując, że pokrywające go płytki ceramiczne rozstąpią się, a na salę operacyjną sfrunie anioł, który zainterweniuje tam, gdzie lekarze i księża zawiedli. Zobaczył jedynie czarnego pająka zwieszającego się na pajęczynie i ogarniającego swoimi złożonymi oczami rozgrywającą się poniżej scenę ludzkiej rozpaczy. Ramiona Stone'a gwałtownie opadły i chociaż nadal trzymał dłoń w dziurze w klatce piersiowej siostry Mary Joseph Praise, nie ściskał już jej serca, lecz pieścił je z czułością. Westchnął głęboko, a łzy z jego oczu wpadły do wnętrza ciała siostry Mary Joseph Praise. Głowa poleciała mu do przodu i oparła się na ramionach, które spoczęły na klatce piersiowej zakonnicy. Nikt nie ośmielił się do niego podejść. Wszystkich sparaliżował widok pokonanego, zdruzgotanego chirurga.

W końcu podniósł głowę i rozejrzał się, jak gdyby po raz pierwszy widząc zielone płytki sięgające połowy wysokości ściany, zielone wahadłowe drzwi prowadzące do pomieszczenia z autoklawem, przeszkloną gablotkę z instrumentami, położoną na zielonym ręczniku zakrwawioną macicę z naszyjnikiem z kleszczy, a obok niej czarne łożysko, i okno z zielonkawą szybą z matowego szkła, przez którą sączyło się światło słońca. Jak tym wszystkim rzeczom nie wstyd istnieć, skoro Mary już nie ma? Wtedy jego wzrok padł na bliźnięta, które w międzyczasie wyjęto z ich miedzianej niedoszłej trumienki. I zobaczył pomarańczową poświatę otaczającą zaróżowione ciałka chłopców. Jakimś cudem obydwaj żyli i spoglądali na świat błyszczącymi oczami. Jeden z nich najwyraźniej przyglądał się Stone'owi. - O nie, nie, nie - powiedział chirurg żałosnym głosem. - Nie. Nie o taki cud prosiłem! - Kiedy wyjął dłoń z piersi siostry Mary Joseph Praise, krew zabulgotała. Stone bez słowa wyszedł z sali. Wrócił, niosąc długą szczotkę. Zmiótł pająka z sufitu, a potem go rozdeptał. Matrona zrozumiała, że chciał dokonać bluźnierstwa: pająk był jakby Bogiem, a oto Stone go zabił. - Thomas - Hemlatha zwróciła się do niego po imieniu, co w jej ustach w tym miejscu zabrzmiało dziwnie, ponieważ w sali operacyjnej zawsze zachowywała się

bardzo oficjalnie. Obydwaj chłopcy, żywi, umyci i zawinięci w kocyki spoczywali w ramionach Hemy. Ten, w którego główce Stone usiłował wywiercić dziurę, nałykał się płynu owodniowego, ale teraz już wszystko było z nim w porządku. Na ranę na głowie założono duży opatrunek uciskowy. Drugi z chłopców nie miał obrażeń, poza nietypowym śladem po rurce łączącej go z bratem, zamkniętej w taki sposób, jaki stosuje się przy pępowinie. Hemlatha stwierdziła, że chłopcy bez problemu poruszają kończynami, żaden z nich nie ma zeza, widzą i słyszą poprawnie. - Thomas - powiedziała, podchodząc do niego. Wzdrygnął się i odwrócił. Nie miał ochoty na nich patrzeć. Ten mężczyzna, którego, jak sądziła, dość dobrze znała - w końcu od siedmiu lat byli kolegami z pracy - stał zgięty w pół, jakby ktoś go wypatroszył. „Ból trzewny”, pomyślała. Choć była na niego wściekła, rozmiar jego rozpaczy i wstydu poruszył nią. „Przez te wszystkie lata - przyszło jej do głowy - powinno było stać się dla nas jasne, że siostra i Stone zostali dla siebie stworzeni. Może gdybyśmy zachęcili ich do działania, coś by z tego wyszło. Jak często widziałam Mary, gdy asystowała mu podczas operacji, pracowała nad jego rękopisami, notowała za niego w ambulatorium? Dlaczego założyłam, że nic więcej się za tym nie kryje? Powinnam była podejść i uderzyć go przy kolacji. Powinnam była krzyknąć: »Otwórz oczy! Zobacz, jaką kobietę masz przy boku! Popatrz, jak ona cię kocha. Oświadcz się! Ożeń się z nią. Spraw, żeby zrzuciła dla ciebie habit, żeby zerwała śluby. Przecież to jasne, że chciałaby ślubować wierność tobie«. Ale nie, Thomas, nie zrobiłam tego, ponieważ wszyscy założyliśmy, że ty nie jesteś zdolny do czegoś takiego. Któż mógł wiedzieć, że w twoim sercu kryło się tak dużo uczucia? Teraz to widzę. Tak, teraz ta dwójka będzie dla nas dowodem, co kryło się w waszych sercach”. Dwa zawiniątka, które tuliła w ramionach, zmusiły ją, by zrobiła krok do przodu, bo w końcu były dziećmi Stone'a, czyż nie? Nadal nie potrafiła w to uwierzyć. Na pewno nie będzie próbował się ich wyprzeć. Nie wolno jej było się wycofać, należało uderzyć od razu. Kto, jak nie ona, miał przemówić w imieniu tych dzieci? Stone był głupcem, który stracił jedyną na tym świecie przeznaczoną mu kobietę. Lecz zyskał synów. Missing zajmie się niemowlakami. Stone nie zostanie z nimi sam. Zbliżyła się do niego. - Jak nazwiemy malców? - Wyczuła niepewność we własnym głosie.

Zachowywał się tak, jakby jej nie usłyszał. Po chwili powtórzyła pytanie. Stone dał znak brodą, chcąc powiedzieć, że Hema może ich sobie nazwać, jak jej się żywnie spodoba. - Zabierz ich. Proszę - odezwał się cicho. Odwrócił się plecami do noworodków, żeby raz jeszcze spojrzeć na siostrę Mary Joseph Praise. Dlatego nie zauważył, jak bardzo jego słowa rozsierdziły Hemę, nie zobaczył piorunów ciskanych przez jej oczy. Hema błędnie zrozumiała jego zamiary, a on nie zrozumiał jej. Stone pragnął uciec, lecz nie od dzieci, nie od odpowiedzialności. To zagadka, niemożliwość ich istnienia sprawiła, że odwrócił się do nich plecami. Mógł myśleć tylko o siostrze Mary Joseph Praise. O tym, jak ukryła ciążę, czekając, któż raczy wiedzieć na co. Odpowiadając na pytanie Hemy, Stone mógł powiedzieć po prostu: „Dlaczego mnie o to pytasz? Nie wiem dużo więcej niż ty”. Z wyjątkiem pewności, która wierciła mu dziurę w brzuchu, że w jakiś sposób to on był sprawcą tego wszystkiego, chociaż nie pamiętał jak, gdzie i kiedy. Siostra Mary Joseph Praise leżała martwa i uwolniona od brzemienia dwóch żyć, które w sobie nosiła, jak gdyby to był jedyny cel jej doczesnej egzystencji. Matrona zamknęła jej powieki, które jednak wciąż się otwierały. Półprzymknięte oczy i niewidzący wzrok dobitnie świadczyły o realności jej śmierci. Stone spojrzał na nią jeszcze jeden, ostatni raz. Pragnął zapamiętać ją nie jako siostrę zakonną, nie jako swoją asystentkę, ale jako kobietę, której powinien był wyznać miłość, kobietę, o którą powinien był się zatroszczyć, kobietę, którą powinien był poślubić. Chciał, żeby makabryczny obraz jej zwłok wypalił się w jego umyśle. Szedł przez życie, pracując, pracując i ciągle pracując. Jedynie w pracy znajdował spełnienie i niczego prócz pracy nie potrafił siostrze Mary Joseph Praise zaofiarować. Lecz tym razem praca go zawiodła. Widok jej ran zawstydził go. Nie zagoją się, nie zostaną po nich blizny, które stwardnieją i w końcu znikną. To on wyniesie stąd bliznę. Znał tylko jeden sposób na życie, ale przecież gdyby go poprosiła, zmieniłby się dla niej. Naprawdę by się zmienił. Gdyby tylko wiedziała. Jakież to ma teraz znaczenie? Odwrócił się i ruszył ku wyjściu, spoglądając za siebie, jakby chcąc zapamiętać miejsce, w którym szlifował i doskonalił swoją sztukę, które wyposażył tak, by zaspokajało jego potrzeby, o którym myślał jak o swoim prawdziwym domu. Pragnął

ogarnąć wszystko naraz, ponieważ wiedział, że nigdy tu już nie wróci. Z zaskoczeniem stwierdził, że Hema nadal za nim stoi, i ponownie wzdrygnął się na widok dwóch zawiniątek, które trzymała w ramionach. - Stone, zastanów się - powiedziała. - Możesz się odwrócić do mnie plecami, jeśli chcesz, bo i tak nie będę miała z ciebie pożytku. Ale nie odwracaj się od tych dzieci. Nie poproszę cię po raz drugi. Poprawiła spoczywający w jej rękach ciężar i czekała na odpowiedź Stone'a. Wyglądał, jakby miał zamiar szczerze wyznać jej wszystko. W jego oczach widziała ból i konsternację, ale zabrakło w nich śladu więzi z noworodkami, jakiegokolwiek poczucia łączności z nimi. Stone odezwał się jak osoba, która otrzymała cios w głowę: - Hema, nie rozumiem, kto... dlaczego one tutaj są... dlaczego Mary nie żyje. Czekała. Krążył wokół prawdy, która mogłaby wyjść na jaw, gdyby go przycisnęła. Chciała złapać go za uszy i wytrząsnąć z niego słowa. W końcu spojrzał jej w oczy i, nie patrząc na dzieci, powiedział coś, czego nie chciała usłyszeć: - Hema, nie chcę ich widzieć. Nigdy. Ostatnie hamulce Hemy puściły. Była sina z wściekłości, rozjuszona jego przekonaniem, że jest jedyną osobą, która poniosła stratę. - Coś ty powiedział, Thomas? Zorientował się, że nadszedł moment konfrontacji. - One ją zabiły - powiedział. - Nie chcę ich więcej widzieć. „A więc to tak - pomyślała Hema. - Tak zamierzasz się z tego wykręcić”. Niemowlaki zakwiliły. - Więc czyje są? Nie twoje czasem? Wychodzi na to, że ty też ją zabiłeś. Ugodzony bólem, otworzył usta. Nie potrafił odpowiedzieć, więc po prostu ruszył ku wyjściu. - Słyszałeś, Stone, to ty ją zabiłeś - powiedziała Hema, podnosząc głos tak, że zagłuszył wszystkie pozostałe dźwięki. Stone skulił się, bo jej słowa ugodziły go niczym cios w brzuch. Ucieszyła się. Nie miała dla niego litości. Nie dla mężczyzny, który odmawia przyznania się do własnych dzieci. Pchnął wahadłowe drzwi tak, że w proteście zaskrzypiały. - Stone, zabiłeś ją - krzyknęła za nim jeszcze raz. - To są twoje dzieci.

* Praktykantka przerwała ciszę, która zapadła po wyjściu Stone'a. Spróbowała wybiec myślą do przodu: otworzyła zestaw do obrzezania i włożyła rękawiczki. Jedyną rzeczą, której Matrona pozwalała jej używać bez nadzoru, była gilotynka do napletka. Lecz zamiast ją pochwalić, Hema naskoczyła na nią: - Na miłość boską, dziewczyno, nie sądzisz, że te dzieci dość już wycierpiały? To są wcześniaki! Niebezpieczeństwo nie minęło. Chcesz im jeszcze poobcinać fiutki? Coś robiła przez cały ten czas, hę? Powinnaś była myśleć o ich wlotach, a nie wylotach. Hema utuliła bliźniaki, rozemocjonowana ich równym oddechem i spokojnym uśmiechem tak różnym od typowego zaniepokojonego i spanikowanego wyrazu twarzy noworodka. Ich matka leżała obok martwa, a ojciec uciekł, ale one nie miały o tym wszystkim bladego pojęcia. Matrona, Gebrew, anestezjolożka i pozostałe osoby obecne w sali operacyjnej zebrały się wokół ciała siostry Mary Joseph Praise i płakały. Wiadomość wydostała się poza salę i wkrótce służące i gosposie dowiedziały się o śmierci zakonnicy. Żałobna skarga, przeszywające powietrze lululululululu, przeniknęła serce Missing. Lament ucichł dopiero kilka godzin później. Nawet praktykantka zaczęła wykazywać pierwsze oznaki Silnego Zmysłu Pielęgniarskiego, gdyż zamiast silić się na bycie kimś, kim nie jest, zapłakała nad siostrą Mary Joseph Praise, jedyną pielęgniarką, która ją naprawdę rozumiała. Po raz pierwszy spojrzała na bliźnięta i dostrzegła w nich nie „płody”, lecz osierocone dzieci, jak zresztą ona sama - dzieci, którym należało okazać współczucie. Z jej oczu popłynęły łzy. Jej ciało oklapło, jak gdyby krochmal, który usztywniał jej fartuch, wypłukał się nie tylko z materiału, ale również z jej kości. Ku zdumieniu dziewczyny, Matrona podeszła i objęła ją ramieniem. Oblicze siostry przełożonej wyrażało nie tylko smutek, ale i lęk. Jak Missing sobie poradzi bez siostry Mary Joseph Praise? I bez Stone'a? Bo on już nie wróci, tego była pewna. Tuląc maleństwa, Hemlatha odcięła się od lamentów i zaczęła nucić; gdy przestępowała z nogi na nogę, bransoletki na jej kostkach podzwaniały cicho jak kastaniety. Odczuwała stratę siostry Mary Joseph Praise równie dotkliwie jak pozostali, a jednak podtrzymywała ją jakaś siła - być może duch siostry - i wiedziała, że w tej chwili musi skupić się na maluchach. Bliźniaki oddychały spokojnie,

machając rączkami na wysokości jej policzków. Ich miejsce było w jej ramionach. „Jakże piękne i okrutne potrafi być życie - pomyślała Hema. - Zbyt okrutne, by nazwać je po prostu tragicznym. Życie jest gorzej niż tragiczne”. Siostra Mary, oblubienica Chrystusa, odeszła z tego świata, na który wydała dwójkę dzieci. Hema pomyślała o Śiwie, swoim osobistym bóstwie, i o tym, że jedyną rozsądną reakcją na szaleństwo życia teraz, w trzydziestym roku jej istnienia, jest pielęgnowanie tego własnego wewnętrznego szaleństwa, poddanie się rytmowi szalonego tańca Śiwy, naśladowanie sztywnego uśmiechu-maski Śiwy, bujanie się i kołysanie, machanie sześcioma ramionami i sześcioma nogami do wewnętrznego rytmu tabli. Bum-tam-tam, bum-tara-bum, bum-tam... Hema poruszała się łagodnie, zginając kolana, stukając piętami i wysuwając do przodu stopę do rytmu muzyki rozbrzmiewającej w jej głowie. Drugoplanowe postacie obecne w sali operacyjnej numer trzy uznały ją za wariatkę, ale ona tańczyła, podczas gdy oni zajmowali się ciałem zmarłej. Tańczyła, jak gdyby jej oszczędne ruchy stanowiły substytut innego, pełniejszego, nieokiełznanego tańca, takiego, który wprawia w ruch cały świat i nie pozwala mu zginąć. Gdy tak tańczyła, do głowy przychodziły jej niedorzeczne myśli: o nowym grundigu, o ustach Adida i jego długich palcach, o odgłosie przewracającej się na podłogę Matrony, o trzymanych w garści odrażających jajach Francuza i poczuciu satysfakcji z jego blednącej twarzy, o Gebrew całym w pierzu. Co za podróż... co za dzień... jakież szaleństwo, gorsze niż tragedia! Nie pozostaje nic innego, jak tylko tańczyć, tańczyć, tańczyć... Poruszała się lekko i z zaskakującą gracją. Ruchy szyi, głowy i ramion typowe dla tańca bharatanatjam wykonywała właściwie automatycznie. Poruszała brwiami, przewracała oczami, stąpała dostojnie, nałożywszy sztywny uśmiech - a wszystko to robiła, trzymając w ramionach bliźniaki. Na zewnątrz zapadał zmierzch. Głodne i zniecierpliwione lwy niedaleko pomnika Sidist Kilo ryczały, czekając na kawał mięsa, który dozorca wrzuci im do klatek. Hieny, dotarłszy na skraj miasta, zatrzymały się u podnóża Entoto i nasłuchiwały bojaźliwie, robiąc trzy kroki do przodu i jeden do tyłu. Cesarz w swoim pałacu snuł plany oficjalnej wizyty w Bułgarii i być może na Jamajce, gdzie miał nawet swoich wyznawców - rastafarian, którzy wzięli nazwę od imienia, jakie nosił przed koronacją: Ras Tafari, i którzy uznawali go za swojego boga (nie miał nic przeciwko,

jeśli uważał tak jego własny lud, ale z ostrożnością podchodził do kultu własnej osoby w tak dalekim kraju i w dodatku z przyczyn, których nie pojmował).

Ostatnie czterdzieści osiem godzin nieodwracalnie zmieniło życie Hemy. Przede wszystkim miała teraz dwoje dzieci, które od czasu do czasu zerkały na nią, jakby chcąc potwierdzić swoje przybycie i upewnić się, jak wielkie mają szczęście. Hemie kręciło się w głowie. „Wygrałam na loterii, nie kupiwszy nawet losu myślała. - Ta dwójka załatała w moim sercu dziurę, o której istnieniu nie miałam dotąd pojęcia”. W tym porównaniu kryło się jednak niebezpieczeństwo, Hema słyszała bowiem o bagażowym na stacji Madras Central, który wygrał wiele lakh rupii, po czym jego życie rozpadło się na kawałki, więc czym prędzej wrócił do pracy na peronie. „Kiedy wygrywasz, często też przegrywasz, wiadomo. Nie istnieje waluta zdolna ożywić podupadłego ducha albo otworzyć zamknięte serce, serce samolubne” - miała na myśli rzecz jasna Stone'a. Stone modlił się o cud. Stary głupiec nie rozumiał, że jego cudem były bliźnięta. Były położniczym cudem, bo przetrwały zamach na swoje życie w wykonaniu chirurga. Hema postanowiła, że jednemu niemowlęciu - temu, które jako pierwsze odetchnęło powietrzem - da na imię Marion. Marion Sims, jak mi później powiedziała, był prostym lekarzem z Alabamy, który zrewolucjonizował chirurgię narządów kobiecych. Uznano go za ojca położnictwa i ginekologii, patrona tego zawodu. Nadając mu imię tego człowieka, Hema jednocześnie oddawała mu hołd i dziękowała. - A to będzie Shiva od boga Śiwy - powiedziała, patrząc na dziecko z okrągłym otworkiem w czaszce, drugie, które wciągnęło powietrze, to, nad którym tak się napracowała, martwe, dopóki nie wezwała imienia boga Śiwy. - Tak. Marion i Śhiva. Dodała: - Praise, po matce. A na koniec, niechętnie, po dłuższym zastanowieniu, bo przecież nie można uciec przed przeznaczeniem, i żeby nie uszło mu to na sucho, dodała jeszcze nasze nazwisko, nazwisko mężczyzny, który opuścił salę operacyjną: Stone.

Część druga

Kiedy rurę włożyć w dziurę, duszy tworzy się strukturę, znaczy się: kolejną rurę albo też następną dziurę.

Czwarta zasada dynamiki Newtona (według Zacnych Państwa Studentów Ostatniego Roku Madras Christian College podczas inicjacji/otrzęsin A. Ghosha, Pierwszosraczniaka Obrzezańca, rocznik 1938, akademik St. Thomas Hall, budynek D, Tambaram, Madras)

Rozdział 11 W łóżku i przy łóżku Nad ranem w dniu narodzin bliźniąt śpiącego w swojej kwaterze doktora Abhiego Ghosha obudziło gruchanie gołębi, które przysiadły na parapecie. Ptaki pojawiły się też w jego śnie: bujał się na gałęzi gigantycznego banianu rosnącego przed domem, w którym jako chłopiec mieszkał w Indiach. Próbował zajrzeć przez okno do środka i podejrzeć odbywające się w środku wesele, ale nie udało mu się to, chociaż ptaki wycierały skrzydłami szybę. Teraz, gdy Ghosh się obudził, przed oczami został mu tylko wiekowy banian, który rósł na wspólnym dla kilku domów podwórzu. Z konarów drzewa zwisały kolumnowe korzenie przybyszowe, które w wyobraźni małego chłopca wyrastały z ziemi, a nie na odwrót. Drzewo, niezłomne w obliczu madraskich monsunów i letnich upałów, było chłopcu obrońcą i przewodnikiem. Garnizon w pobliżu Góry Świętego Tomasza na obrzeżach Madrasu pełen był wrzasku dzieciaków wojskowych i pracowników kolei, co odpowiadało osieroconemu przez ojca chłopcu, zwłaszcza takiemu, którego matkę śmierć męża dobiła do tego stopnia, że nie potrafiła zadbać o dzieci. Ananda Ghoshe'a, Bengalczyka z Kalkuty, firma Indian Railways wysłała na placówkę do Madrasu. Swoją przyszłą żonę, anglo-hinduską córkę naczelnika stacji Perambur, poznał podczas zabawy dla pracowników kolei, na którą poszedł ot tak, dla żartu. Rodziny nie pochwalały ich związku. A jednak pobrali się i mieli dwoje dzieci najpierw urodziła się dziewczynka, potem chłopiec. Mały Abhi Ghoshe miał zaledwie miesiąc, gdy jego ojciec zmarł na zapalenie wątroby. Malec wyrósł na samowystarczalnego, lubiącego zabawę chłopca, który szedł przez życie z podniesioną głową. Kiedy osiągnął pełnoletność, pozbył się „e” z nazwiska, ponieważ uznał je za zbędny dodatek, jak znamię na skórze. Gdy studiował na pierwszym roku medycyny, zmarła jego matka. Siostra i jej mąż odwrócili się od niego, mając żal, że dom w garnizonie przypadł w udziale właśnie jemu. Siostra wyraźnie dała mu do zrozumienia, że przestał dla niej istnieć; z czasem przekonał się, że faktycznie tak było.

Poranek był porą dnia, gdy Ghosh najdotkliwiej odczuwał nieobecność Hemy w Missing. Jej bungalow, ukryty za żywopłotem, znajdował się tak blisko, że gdyby

chcieli, nie musieliby wychodzić, by ze sobą porozmawiać, krzycząc, co prawda, ale jednak, lecz kiedy wyjeżdżała, był pusty i milczący. Za każdym razem, gdy wybierała się na urlop do Indii, życie Ghosha stawało się nie do zniesienia, ponieważ bał się, że Hema wróci jako mężatka. Na lotnisku, tuż przed jej wylotem, korciło go, żeby wyrzucić z siebie: „Słuchaj, Hema, pobierzmy się”. Wiedział jednak, że tylko odrzuciłaby do tyłu głowę i roześmiała się. Uwielbiał jej śmiech, ale nie wówczas, gdy rozbrzmiewał jego kosztem. Darował więc sobie oświadczyny. - Głupek! - ofuknęła go na chwilę przed wejściem na pokład, gdy zapytał ją po raz wtóry, czy wybiera się na przegląd kandydatów na męża. - Jak długo mnie znasz? Dlaczego wciąż uważasz, że potrzebny mi mąż? Powiem ci coś, znajdę pannę dla ciebie! To ty cierpisz na jakąś matrymonialną obsesję. Hema uznawała tę jego zazdrość za ich wspólny, prywatny żart: Ghosh udawał, że się do niej zaleca (przynajmniej tak jej się wydawało), a ona wczuwała się w swoją rolę i nieodmiennie dawała mu kosza. Gdyby tylko wiedziała, jak okrutna potrafi być wyobraźnia tęskniącego mężczyzny: Hema w ślubnym sari ozdobionym złotym naszyjnikiem wartym dziesięć suwerenów; Hema siedząca obok niegrzeszącego urodą pana młodego, a na ich szyjach girlandy narzucone jedna na drugą jak jarzmo bawołu... - A proszę cię bardzo! Co mi tam! - powiedział głośno, jakby była w pokoju obok niego. - Ale sama odpowiedz sobie na pytanie: czy on może cię pokochać tak, jak ja cię kocham? Jaki masz pożytek z edukacji, skoro twój ojciec wiedzie cię jak krowę do bramińskiego buhaja? - Potem wyobraził sobie bydlęcy penis i jęknął. Tym razem, kiedy wyjazd Hemy był już nieuchronny, Ghosh zrobił coś innego: w tajemnicy wysłał pocztą zgłoszenie na staż w Ameryce. Owszem, miał już trzydzieści dwa lata, ale przecież nie było za późno, żeby zacząć od nowa. Wrzucenie koperty do skrzynki dało mu poczucie kontroli nad własnym przeznaczeniem, dodatkowo podbudowane w momencie, gdy Cook County Hospital w Chicago zadepeszował, że wysłał Ghoshowi voucher na bilet lotniczy. Kiedy list i umowa dotarły do Missing, nie osłabiło to co prawda obawy Ghosha o Hemę, ale sprawiło, że poczuł się pewniej. Ghosh usłyszał dobiegający z kuchni głośny szczęk, gdy Almaz zaczerpnęła wodę z mussoliniego. - Na miłość boską! Delikatniej! - zawołał jak zwykle.

Piec miał trzy fajerki, a swoją nazwę zawdzięczał wystającemu piekarnikowi, który przypominał wydęty brzuch pewnego upadłego dyktatora. Z boku znajdował się metalowy zbiornik, w którym podgrzewano wodę, gdy w piecu palił się ogień. Almaz bąknęła coś o rąbaniu drewna, a potem dołożyła do mussoliniego - i po co? Żeby zaparzyć dla Ghosha filiżankę ohydnej kawy? (Rano Ghosh wolał wypić rozpuszczalną niż tę etiopską gęstą breję). W każdym razie cenił mussoliniego bardziej za gorącą wodę na kąpiel niż za kawę. Kiedy Almaz poszła chwiejnym krokiem do łazienki, dźwigając parujący sagan, Ghosh nakrył głowę kocem. - Skóra jak banian! - mruknęła po amharsku. Posługiwała się tylko językiem amharskim, chociaż Ghosh podejrzewał, że rozumiała po angielsku więcej, niż się wydawało. Wylawszy zawartość kociołka do wanny, Almaz dokończyła: - Musi być schorowany, skoro codziennie chce się myć. Co za pech, że getta nie ma skóry jak habesha. Byłby czysty i nie musiałby się tak szorować. Almaz z pewnością zdążyła rano odwiedzić kościół. Kiedy Ghosh po raz pierwszy przyjechał do Etiopii i szedł ulicą Menelika, jakaś kobieta po drugiej stronie zatrzymała się i ukłoniła, a on pomachał jej w odpowiedzi ręką. Dopiero później zorientował się, że jej gest był skierowany do budynku kościoła, który wznosił się tuż za nim. Przed kościołami przechodnie skłaniali głowy, po trzykroć całowali mury świątyni i żegnali się przed ruszeniem w dalszą drogę. Jeśli byli czyści, wolno im było wejść do środka, w przeciwnym razie mogli tylko przyglądać się świętemu miejscu, stojąc po drugiej stronie ulicy. Almaz była wysoką kobietą, miała skórę koloru dębu i twarz kształtem przypominającą tarczę. Jej owalne oczy opadały, nadając spojrzeniu zmysłowy, kuszący charakter. Kwadratowa szczęka jakby przeczyła komunikatowi wysyłanemu przez oczy, co sprawiało, że Almaz mogła liczyć na pełne podziwu spojrzenia. Miała kształtne, choć duże dłonie, szerokie biodra i tak wystające pośladki, że tworzyły coś w rodzaju półki, na której, jak sądził Ghosh, dałoby się postawić i utrzymać filiżankę na spodku. Kiedy Almaz przybyła do Missing, skręcając się w bólach porodowych, miała dwadzieścia sześć lat i była w dziewiątym miesiącu ciąży. Rozpierała ją duma, ponieważ wszystko wskazywało na to, że akurat to dziecko donosi w przeciwieństwie

do pozostałych, które nie doczekały terminu porodu. Podczas jej wizyt w przychodni pielęgniarki studentki dwukrotnie zapisały w karcie: FHSH (Fetal Heart Sounds Heard - odnotowano bicie serca płodu). Mimo to w dzień domniemanego porodu Hema nic nie usłyszała. Położna zbadała dziewczynę i stwierdziła, że „dzieckiem” jest w rzeczywistości gigantyczny mięśniak macicy, a FHSH było niczym więcej jak tylko grzechotaniem w głowach praktykantek. Almaz zaprotestowała przeciwko diagnozie Hemy. - Proszę spojrzeć - powiedziała, wydobywając na wierzch nabrzmiałą pierś i wyciskając z niej odrobinę mleka. - Czy to możliwe, żeby cycek tak robił, skoro nie ma dziecka do wykarmienia? Owszem, cycek był do tego zdolny, potrafił zresztą o wiele więcej, jeśli tylko jego właścicielka w to uwierzyła. Dopiero po trzech miesiącach, podczas których nie nastąpił poród, i po prześwietleniu, które nie wykazało obecności ani główki dziecka, ani kręgosłupa, ani całej reszty, Almaz ostatecznie pogodziła się, że nie jest w ciąży. Podczas operacji, na którą w końcu przystała, Hema musiała usunąć zarówno mięśniak, jak i samą macicę zniszczoną przez guz. W rodzinnym mieście Almaz, Sabacie, wszyscy czekali na powrót matki z dzieckiem, ale dziewczyna postanowiła nie wracać. Została w Missing i stała się jedną z jego ludzi. Ghosh słyszał, jak Almaz wraca, pobrzękując filiżanką i spodkiem. Aromat kawy sprawił, że wystawił nos ze swego namiotu. - Coś jeszcze? - zapytała, bacznie mu się przyglądając. Tak, muszę ci coś powiedzieć: opuszczam Missing. Naprawdę, wyjeżdżam! Nie mogę pozwolić, żeby Hema grała sobie na mnie jak na fisharmonii! Nie powiedział tego, tylko potrząsnął głową. Czuł, że Almaz instynktownie rozumie, jak nieobecność Hemy odbija się na jego samopoczuciu. - Jezu Chryste, wybacz temu grzesznikowi, który pił całą noc - powiedziała, nachylając się, żeby wyjąć spod łóżka Ghosha pustą butelkę po piwie. Aha! Almaz była w nastroju do nawracania. Ghosh miał wrażenie, jakby podsłuchiwał prywatną rozmowę kobiety z Bogiem. „Rozdawanie Biblii wszystkim, tylko nie księżom, było doprawdy złym pomysłem”, pomyślał. Słowo Boga z każdego człowieka czyniło kaznodzieję. - Niech będzie błogosławiony św. Archanioł Gabriel, św. Michał Archanioł i wszyscy święci - kontynuowała po amharsku, przekonana, że Ghosh nie rozumie ani

słowa. - Modliłam się, żeby mój pan stał się nowym człowiekiem, żeby pewnego dnia porzucił swoje życie dooriye, ale myliłam się, moi przewielebni. Słowo dooriye przywróciło Ghoshowi mowę. Oznaczało chama, rozpustnika, potępieńca - poczuł się dotknięty. - Jakim prawem zwracasz się do mnie w ten sposób? - zapytał, chociaż naprawdę nie czuł aż takiej złości, jaka wynikałaby z tonu jego głosu. Chciał jeszcze dodać: „Coś ty, moja żona?”, ale ugryzł się w język. Ze wstydem przypomniał sobie, że on i Almaz przez te wszystkie lata zbliżyli się do siebie fizycznie dwukrotnie, przy czym za pierwszym i drugim razem Ghosh był pijany. Leżała z rozłożonymi nogami, lekko uniesiona, i zrzędziła coś, podczas gdy jej biodra same złapały wspólny rytm z jego ciałem. Ale potrafiła gderać jeszcze lepiej, zwłaszcza jeśli chodziło o gorącą wodę i kawę. Doszedł do wniosku, że narzekanie było u Almaz środkiem, za pomocą którego wyrażała zarówno przyjemność, jak i ból. Kiedy skończyli, westchnęła, obciągnęła spódnicę i zapytała: „Coś jeszcze?”. A potem zostawiła go sam na sam z poczuciem winy. Kochał ją za to, że nigdy nie wykorzystała tego podwójnego upokorzenia przeciwko niemu. Zyskała w ten sposób prawo naprzykrzania mu się i suszenia mu głowy z porażającą regularnością. To był jej przywilej, lecz niech święci mają w opiece kogokolwiek innego, kto zwróciłby się do Ghosha takim tonem. Almaz broniła jego, jego rzeczy, jego reputacji - mową, a gdyby zaszła taka potrzeba, pięściami. Czasem myślał, że ma nad nim całkowitą władzę. - Czemu mnie tak męczysz? - zapytał już bez gniewu w głosie. Wiedział, że nigdy nie znajdzie w sobie dość odwagi, by podzielić się z nią wiadomością o swoim wyjeździe. - Kto powiedział, że mówiłam do ciebie? - odparła Almaz. Kiedy wyszła, zobaczył leżące na spodeczku obok filiżanki z kawą dwie aspiryny. Serce mu zmiękło. „Po raz setny od chwili, gdy pojawiłem się w Etiopii - pomyślał Ghosh - moją jedyną pociechą jest kobieta, córa tej ziemi”. Ten kraj go zaskoczył. Chociaż widział zdjęcia publikowane w „National Geographic”, zupełnie nie był przygotowany na spotkanie z tą górzystą krainą spowitą mgłą. Zimno, wysokość, dzikie róże, strzeliste drzewa wszystko to skojarzyło mu się z Coonoorem, położoną w górach stacją kolejową w Indiach, którą odwiedzał jako mały chłopiec. Jego Wysokość cesarz Etiopii może i wyróżniał się zachowaniem i dostojeństwem, ale Ghosh odkrył, że poddani mają z

nim wiele cech wspólnych. Spiczaste, rzeźbione nosy i smętne oczy plasowały ich gdzieś pomiędzy Persami a Afrykanami: mieli kręcone włosy tych drugich, ale jaśniejszą skórę pierwszych. Choć z natury powściągliwi, przesadnie formalni i często ponurzy, łatwo się irytowali i szybko stwierdzali, że próbuje się urazić ich dumę. Jeśli zaś chodzi o teorie spiskowe i najczarniejszy pesymizm, jaki można sobie wyobrazić, to pod tym względem Etiopczycy bez wątpienia monopolizowali światowy rynek. Lecz wystarczyło sięgnąć głębiej, poza te powierzchowne cechy, by odkryć wyjątkowo inteligentny, czuły, gościnny i hojny lud. - Dziękuję ci, Almaz - zawołał. Udała, że go nie słyszy.

W łazience, sikając, Ghosh poczuł piekący ból tak uporczywy, że musiał powstrzymać strumień moczu. - Jakbym jechał tyłkiem po brzytwie i używał moich jaj jako hamulców wymamrotał przez łzy. Jak to nazywali Francuzi? Chaudepisse, co wszakże nawet w przybliżeniu nie oddawało towarzyszących dolegliwości objawów. Czy to tajemnicze podrażnienie wynikało z nieużywania? A może pochodziło od kamienia moczowego? Czy też, jak przypuszczał Ghosh, nastąpiło lekkie, endemiczne zapalenie kanalika transportującego urynę? Penicylina nie pomagała - przypadłość raz słabła, raz się nasilała. Ghosh poświęcił się ustaleniu przyczyn schorzenia, spędzał długie godziny nad mikroskopem, oglądając swój mocz, jak również mocz innych osób skarżących się na podobne objawy, badając próbki, jak gdyby był dawnym prorokiem wróżącym z moczu. W następstwie swojego pierwszego etiopskiego romansu (wtedy jedyny raz nie użył prezerwatywy) musiał uciec się do metody polowej sił sprzymierzonych, czyli tak zwanej profilaktyki poekspozycyjnej, jak ją nazywano w książkach: umyć mydłem i sublimatem, potem zaaplikować maść proteinową na cewkę moczową i, mówiąc oględnie, rozprowadzić ją w całym przewodzie wewnątrz fiuta. Zabieg przypominał jezuicką pokutę. Ghosh przypuszczał, że owa „profilaktyka” była po części odpowiedzialna za pieczenie, które przychodziło falami, zwłaszcza rano. Kto wie, ile jeszcze istniało takich pielęgnowanych tradycją, kompletnie bezużytecznych metod? Pomyśleć o grubych milionach, jakie armie całego świata wydają na takie „zestawy”; pomyśleć, że przed odkryciem drobnoustrojów przez Pasteura lekarze pojedynkowali się w sporze: „zalety balsamu peruwiańskiego kontra olej smołowy na zakażenie

rany”. Ignorancja miała taką samą dynamikę, jak wiedza, i szerzyła się wprost proporcjonalnie. Mimo to każde kolejne pokolenie lekarzy wyobrażało sobie, że ignorancja jest cechą wyłącznie poprzedniej generacji. Nie ma jak osobiste doświadczenie, które skłania człowieka do zgłębiania tajników jakiejś specjalności. I tak też było w przypadku Ghosha, który został de facto syfilologiem i wenerologiem, ostatnią instancją w kwestii chorób wenerycznych. Od ambasad po pałac cesarski, każdy VIP z chorobą W konsultował się z Ghoshem. Niewykluczone, że hrabstwo Cook w Ameryce będzie zainteresowane tym jego doświadczeniem. Wykąpał się, ubrał i pokonał samochodem dwieście metrów dzielących go od budynku ambulatorium. Rozejrzał się w poszukiwaniu jednookiego Adama, który pod przewodnictwem Ghosha przeistoczył się w utalentowanego, sprawnego diagnostyka. Nie znalazłszy go, udał się do W.W. Gonada, mężczyzny o wielu tytułach - technika laboratoryjnego, technika banku krwi, młodszego administratora - wszystkie je można było odczytać na plakietce z nazwiskiem przypiętej do narzuconego na ramiona zbyt obszernego białego fartucha. Jego pełne imię i nazwisko brzmiało Wonde Wossen Gonafer, ale postanowił uprościć je do W.W. Gonad po to, żeby brzmiało jak u osoby pochodzącej z Zachodu. Ghosh i Matrona szybko wytknęli mu dwuznaczność nowego nazwiska20, ale okazało się, że W.W. oświecenie wcale nie było potrzebne. - Anglicy mają nazwiska w rodzaju mister Strong, tak? Mister Wright. Mister Head. Mister Carpenter. Mister Mason. Mister Moneypenny. Mister Rich. No to ja będę mister W.W. Gonad! Był jednym z pierwszych Etiopczyków, jakich poznał Ghosh. Na pozór melancholik, W.W. był zarazem człowiekiem ambitnym i lubiącym dobrą zabawę. Urbanizacja i edukacja zrobiły z niego mężczyznę poważnego, przesadnie uprzejmego. Chodził z przygiętym karkiem, gotów w każdej chwili złożyć uniżony pokłon. Rozmawiał, wzdychając jak ktoś, komu złamano serce. Alkohol albo pomagał mu pozbyć się odrobiny melancholii, albo ją wzmacniał. Ghosh poprosił W.W. o zastrzyk z witaminy B12 Warto spróbować - nawet placebo ma jakieś działanie. Przygotowując strzykawkę, W.W. cmoknął językiem. 20

Angielskie gonad to gonada, czyli gruczoł płciowy produkujący komórki rozrodcze.

- Doktorze Ghosh, musi pan pamiętać, żeby zawsze stosować środki zapobiegawcze - powiedział i momentalnie poczuł się zażenowany, ponieważ akurat on był ostatnią osobą, która powinna udzielać tego typu porad. - Ależ ja je stosuję. Poza tym pierwszym razem, nigdy nie odbyłem stosunku bez gumki. Nie wierzysz mi? No więc dlatego nie rozumiem, skąd się bierze to poranne pieczenie. A ty, szanowny panie, czemu nie używasz prezerwatyw? Gonad nosił wkładki do butów, przez które poruszał się jak struś, kołysząc biodrami. Tapirował sobie włosy, tak że wyglądały jak świetlista szopa na czubku głowy (która pewnego dnia będzie się nazywała afro). Dźwignął z fotela swoje sto pięćdziesiąt pięć centymetrów i powiedział wyniośle: - Jeśli chciałbym kochać się z gumową rękawiczką, nie musiałbym się ruszać ze szpitala.

Gdyby Ghosh wiedział, że dokładnie w tym samym momencie siostra Mary Joseph Praise skręca się z bólu w swojej kwaterze, przybiegłby jej z pomocą i być może ocaliłby jej życie. Ale wówczas nikt o tym nie wiedział. Praktykantka jeszcze nie dotarła do niej z wiadomością, ale nawet gdy już to zrobiła, nie poinformowała nikogo o chorobie siostry. Ghosh w towarzystwie siostry oddziałowej i praktykantek ruszył na leniwy obchód. Pokazał najnowszym praktykantkom wysypkę będącą reakcją na sulfamidy i usunął płyn puchlinowy z brzucha mężczyzny chorego na marskość wątroby. Praca w ambulatorium zabrała mu większość dnia, z przerwą na wykład o gruźlicy dla studentek pielęgniarstwa. Zatracenie się w obowiązkach pomogło mu zapomnieć o Hemie, która powinna była wrócić przed dwoma dniami. Przychodziło mu do głowy tylko jedno wytłumaczenie jej nieobecności, i to wytłumaczenie go dobijało. Późnym popołudniem Ghosh wyjechał z Missing. Zaledwie kilka minut po zamieszaniu, które wywołał Thomas Stone, wynosząc siostrę Mary Joseph Praise z kwater pielęgniarek.

Ghosh zaparkował w pobliżu wzniosłego Lwa Judy, najbardziej charakterystycznego punktu w okolicy stacji kolejowej. Kubistyczny lew, wyrzeźbiony w bloku szaroczarnego kamienia i noszący na głowie kwadratową koronę, przypominał

figurę szachową. Szpary oczu poniżej nisko osadzonych łuków brwiowych lustrowały plac. Rzeźba nadawała tej części miasta niemal awangardowy sznyt. Lekarz wkroczył w chromowany, lakierowany świat Ferraro, gdzie strzyżenie kosztowało dziesięć razy więcej niż w zakładzie Jaia Hinda, hinduskiego fryzjera. Ale eleganckie zwierciadlane szyby u Ferraro i biało-czerwony słupek przed zakładem były odświeżające. Wyłożone lustrami ściany, wieniec kinkietów, czerwonobrunatny, skórzany fotel zaopatrzony w więcej gałek i chromowanych przekładni niż stół operacyjny w Missing - takie rzeczy to tylko u Włocha. Ferraro, olśniewający w koszuli bez kołnierzyka, był wszędzie: za Ghoshem, by zsunąć mu z ramion marynarkę, obok niego, by zaprowadzić go na fotel, a potem przed nim, by narzucić mu fartuch. Ferraro zabawiał klienta, paplając po włosku, i nie miało specjalnie znaczenia, że Ghosh rozumiał w tym języku zaledwie kilka słów, ponieważ konwersacja pełniła funkcję tła muzycznego i nie wymagała ze strony klienta żadnej reakcji. Ghosh czuł się swobodnie w towarzystwie starszego pana. „Strzeż się młodego lekarza i starego fryzjera”, mówiło przysłowie, ale Ghosh uważał, że obydwaj, zarówno on sam, jak i Ferraro, byli w dobrych rękach. Zanim Ferraro został fryzjerem w Addis Abebie, służył w wojsku w Erytrei. Gdyby tylko nie dzieliła ich bariera językowa, Ghosh wypytałby go o niejedno. Z chęcią usłyszałby co nieco o epidemii tyfusu plamistego z lat czterdziestych, kiedy to pewien genialny włoski urzędnik postanowił spryskać całe miasto azotoksem, za jednym zamachem pozbywając się problemu wszy i tyfusu. Jakim cudem udawało się Włochom utrzymywać pod kontrolą wskaźnik zachorowań na choroby W u swoich żołnierzy, którzy niewątpliwie nie ograniczali się przecież do sześciu rezydujących w Asmarze Włoszek pełniących funkcję oficjalnych puttana garnizonu? Poczuł nieodpartą potrzebę zwierzenia się Ferraro, opowiedzenia mu, jak pęka mu serce z zazdrości, jak powziął plan wyjazdu z kraju z powodu kobiety, która nie traktuje poważnie jego miłości. Ferraro cicho cmoknął językiem, jak gdyby intuicyjnie wyczuwając sedno problemu; obniżenie fotela do pozycji półleżącej stanowiło pierwszy krok fryzjera na drodze prowadzącej do znalezienia dla tegoż problemu rozwiązania. Żaden z mężczyzn nie mógł przypuszczać, że w tej samej chwili serce siostry Mary Joseph Praise przestaje bić. Ferraro delikatnie położył gorący ręcznik na szyi Ghosha. Kiedy umieścił gdzie trzeba wszystkie ręczniki, odcinając w ten sposób Ghosha od świata zewnętrznego,

taktownie zamilkł. Ghosh usłyszał, jak fryzjer podchodzi na palcach do miejsca, w którym zostawił papierosa, a potem wypuszcza dym. „Gdybym mógł sobie pozwolić na służącego, wybrałbym jego”, pomyślał Ghosh. Nikt nie miał wątpliwości, że powołaniem Ferraro było zostać fryzjerem. Miał doskonałe wyczucie, a jego lśniąca łysina nie grała tu najmniejszej roli.

Ghosh wyszedł z zakładu, roztaczając wokół siebie woń płynu po goleniu. Odjeżdżając, przyjrzał się temu miejscu, jak gdyby odwiedzał je po raz ostatni. Powiódł wzrokiem wzdłuż pnącej się ostro w górę Churchill Road. Minął zakład Jaia Hinda i jego spojrzenie spoczęło na sygnalizacji świetlnej, w miejscu, gdzie aby wjechać na skrzyżowanie, należało najpierw opanować subtelną sztukę żonglowania pedałem gazu i sprzęgła. Skręcił w lewo i przejechał obok sklepu z przyprawami Vanilala i składu tkanin Vartaniana, aż zatrzymał się przed budynkiem poczty. Trędowata dziewczynka, która zaanektowała sobie to rojące się od turystów terytorium, dosłownie z dnia na dzień przedzierzgnęła się w kwitnącą nastolatkę. Jej zuchwały biust wyraźnie rysował się pod szammą; chrząstka jej nosa zapadła się, tworząc siodło. Ghosh włożył w jej wyciągniętą, zakończoną szponami dłoń jednobirrowy banknot. Odwrócił się na dźwięk kastanietów. Spojrzał na niego listiro, podnosząc wzrok znad skrzynki, w którą wbity był gwóźdź z nanizanymi nań nakrętkami od butelek. Ghosh stanął pod ścianą poczty razem z kilkoma innymi mężczyznami, którzy palili lub czytali gazety, podczas gdy listiro uwijali się u ich stóp jak w ukropie. „Za to również należałoby obarczyć odpowiedzialnością Włochów”, pomyślał. Oto ludzie, którzy czyszczą sobie buty częściej, niż biorą kąpiel. Zaczęło mżyć. Łokcie listiro śmigały jak tłoki silnika. Na karku chłopca, który zajmował się jego butami, Ghosh zauważył pasek białej skóry. Czyżby pierścień Wenus? Taki młody, a już ma blizny po wyleczonej kile? Venereum insontium „niewinnie nabyty” syfilis - o czymś takim nadal wspominano w podręcznikach, ale Ghosh nie wierzył, aby to było możliwe. Jego zdaniem nabycie kiły zawsze łączyło się z kontaktem seksualnym - z pominięciem kiły wrodzonej, którą matka zaraża nienarodzone jeszcze dziecko. Czasem widział na ulicy pięciolatków naśladujących między sobą stosunek, w dodatku robiących to całkiem nieźle.

Nagłe oberwanie chmury zmusiło Ghosha do ucieczki do samochodu. Deszcz zmył warstwę marazmu pokrywającego Piazzę niczym całun. Włączono latarnie, których światło odbijało się w chromowanych elementach przejeżdżających aut. Woda ożywiła czerwień autobusów firmy Ambassa. Znajdujący się na dachu trzypiętrowego budynku Olivetti (w którym mieściły się również biura Pan Am, Venezia Ristorante i Motilal Import-Exports) neonowy kufel piwa napełnił się bursztynowym płynem i eksplodował białą pianą, po czym zgasł i cykl zaczął się od nowa. Dawniej, kiedy neon świeżo zamontowano na budynku, okazał się prawdziwą sensacją. Bosonodzy hodowcy pędzący swoje owce do miasta na święto Meskel zatrzymywali się, żeby popatrzeć na widowisko, a w tym czasie stado rozbiegało się, blokując ruch uliczny.

W barze St. George's krople deszczu kapały z parasoli z logo Campari na patio. Bar był nabity obcokrajowcami i miejscowymi, którzy uznali, że panująca w nim atmosfera warta jest dyktowanych tu cen. Przeszklone drzwi nie wypuszczały ze środka kombinacji zapachów: rurek cannolo, ciasteczek cantucci, czekoladowej cassata, mielonej kawy i perfum. Muzyka z gramofonu mieszała się z gwarem rozmów, brzękiem filiżanek i spodków, przenikliwym dźwiękiem krzeseł szorujących po podłodze i stuknięciami szklanek odstawianych na stoliki z plastikowymi blatami. Ghosh usiadł przy barze i niemal w tym samym momencie zobaczył w lustrze odbicie Helen - siedziała przy stoliku w rogi sali. Była krótkowidzem, więc zapewne nie zobaczyła, jak wszedł. Jej jasna skóra, kontrastując z kruczoczarnymi włosami, robiła piorunujące wrażenie. Kompletnie nie zwracała uwagi na swojego towarzysza, którym był nie kto inny jak doktor Bachelli. Instynkt podpowiedział Ghoshowi, że powinien czym prędzej opuścić bar, ale ponieważ stojący obok niego barman cierpliwie czekał na zamówienie, postanowił zamówić piwo. - Mój Boże, Helen, jesteś piękna - mruknął do siebie, wpatrując się w jej odbicie. St. George's nie zatrudniał dziewczyn do towarzystwa, ale też nikt nie miał nic przeciwko zaglądającym tu kobietom z klasą. Helen siedziała z nogą założoną na nogę. Ubrana była w spódnicę. Skóra jej ud miała kremowy odcień. Ghosh przypomniał sobie jej obfite pośladki, dzięki którym nie musiała kłaść na krzesło dodatkowej poduszki. Pieprzyk na podbródku dodawał jej szyku. Ale dlaczego te najpiękniejsze dziewczyny półkrwi - killi, jak na nie mówiono, choć było to w zasadzie uwłaczające określenie - zadzierały nosa i zawsze wyglądały na znudzone?

Bachelli - jedwabna chusta zdawała się wypływać z jego kremowej marynarki i była przy tym idealnie dobrana do koloru krawata - wyglądał tego wieczoru na znacznie więcej niż swoje pięćdziesiąt parę lat. Starannie przystrzyżony cienki wąsik i swobodna poza z papierosem w dłoni irytowały Ghosha, ponieważ widział w nich odbicie własnego specyficznego bezwładu, który tak długo trzymał go w Afryce. Ghosh lubił Bachellego, bo chociaż ten nie był wybitnym lekarzem, to znał swoje ograniczenia; reguła ta nie miała zastosowania do alkoholu. Tydzień wcześniej Ghosh ze zdumieniem ujrzał Bachellego pijanego i śpiewającego Giovinezze. Włoch maszerował przy tym defiladowym krokiem środkiem ulicy w samym sercu Piazzy. Zbliżała się północ, więc Ghosh zatrzymał samochód i próbował załadować nabuzowanego kolegę do środka. Bachelli zaczął się szarpać i wrzeszczeć o bitwie pod Aduą, dopraszając się tym samym zasłużonych batów od miejscowej ludności. Bachelli zagubił się tamtej nocy we wspomnieniach dnia, w którym w 1934 roku w Neapolu wszedł na pokład wojskowego transportowca. Znów był młodym oficerem 230. legionu Narodowej Milicji Faszystowskiej wyruszającym, by walczyć w imię Il Duce, by zająć Abisynię, by wymazać wstyd klęski w bitwie pod Aduą poniesionej z rąk cesarza Menelika w 1896 roku. Wówczas w Adui dziesięć tysięcy włoskich żołnierzy - wspartych podobną liczbą erytrejskich askarysów - wylało się ze swojej kolonii, chcąc najechać i zająć Etiopię. Zostali pokonani przez bosonogich wojowników cesarza Menelika uzbrojonych w dzidy i remingtony (sprzedane im przez znanego skądinąd Rimbauda). Żadna europejska armia w Afryce nie została rozgromiona tak jak wtedy Włosi. Etiopia stanęła Włochom ością w gardle tak skutecznie, że nawet ci z nich, którzy nie mogli pamiętać katastrofy pod Aduą, bo nie było ich jeszcze na świecie, dorastali w żądzy zemsty. Ghosh nie rozumiał tego, dopóki sam nie przyjechał do Afryki. Nie wiedział, że zwycięstwo Menelika zainspirowało powstanie ruchu Powrót do Afryki21, którego autorem był Marcus Garvey, ani tego, że rozbudziło ono panafrykańską świadomość w Kenii, Sudanie i Kongu. Należało zamieszkać w Afryce, by zrozumieć naturę tych nastrojów. Włosi nigdy nie zapomnieli upokorzenia, więc po raz kolejny, jakieś czterdzieści lat później, Mussolini próbował pokazać, co potrafi; jego motto brzmiało: Qualsiasi mezzo! - zwyciężyć za wszelką cenę. Etiopscy jeźdźcy z małpimi grzywami, Back to Africa, sięgająca XIX wieku koncepcja powrotu na Czarny Ląd Afrykanów mieszkających poza rodzimym kontynentem. Miała istotny wpływ na filozofię rastafarian. 21

dzidami, skórzanymi tarczami i jednostrzałowymi strzelbami, przekonali się, że wrogiem jest chmura fosgenu, która ich udusiła - do diabła z konwencją genewską. Bachelli miał w tym swój udział. Patrząc na czerwoną od alkoholu i pychy twarz doktora, kiedy ten maszerował chwiejnie środkiem Piazzy, Ghosh stwierdził, że ów Włoch nigdy nie czuł większej dumy niż wtedy, gdy pokonał Etiopczyków. Ghosh siedział przy barze, starając się nie rzucać w oczy. Przyglądał się odbiciu pary w lustrze. Kiedy Ghosh poznał Helen, zakochał się w niej do szaleństwa - na kilka dni. Za każdym razem, gdy ją spotykał, mówiła: „Daj mi, proszę, trochę pieniędzy”. Gdy pytał ją, po co potrzebna jej gotówka, ona tylko mrugała i wydymała wargi, jak gdyby pytanie należało do najgłupszych na świecie. Odpowiadała zwykle: „Moja matka umarła” albo: „Muszę zrobić aborcję”. Cokolwiek, co przyszło jej do głowy. Większość knajpianych panienek do towarzystwa miała złote serca i prędzej czy później każda całkiem nieźle wychodziła za mąż, ale serce Helen wykonano z pośledniejszego kruszcu. Biedny Bachelli był zadurzony w Helen po uszy, i to od lat, chociaż miał swoją erytrejską konkubinę. Dawał Helen pieniądze. Akceptował jej egoizm, wręcz oczekiwał go od niej. Nazywał ją swoją donna delinquente, dając za dowód jej pieprzyk. Ghosh chciał czasem zapytać Bachellego, czy naprawdę uwierzył w to, co Lombroso napisał w swojej odrażającej książce Kobieta jako zbrodniarka i prostytutka. „Badania” Lombroso nad prostytutkami i kobietami przestępczyniami ujawniły „cechy charakterystyczne degeneracji”, rzeczy w rodzaju „prymitywnego” owłosienia łonowego, „atawistycznych” rysów twarzy i nadmiaru pieprzyków. Pseudonauka, kompletne brednie. Ghosh, nie dokończywszy piwa, zsunął się ze stołka, ponieważ raptem perspektywa rozmowy z Bachellim lub jego towarzyszką wydała mu się tego wieczoru nie do przyjęcia.

Avakianowie zamknęli swój sklep z butlami z gazem, a gdy niedługo potem zgasły światła Piazzy, wraz z nimi rozpłynęła się ulotna iluzja Rzymu. Zapanowała ciemność. Droga wiła się wzdłuż długiego, ponurego, kojarzącego się z fortecą kamiennego muru, który wspinał się na wzgórze. Saba Dereja - Siedemdziesiąt Stopni - prowadzący do ronda przy Sidist Kilo skrót dla pieszych, stanowił zaledwie szczelinę w omszałych kamieniach. Schody były do tego stopnia zniszczone, że bardziej

przypominały pochylnię niż stopnie, a pokonanie ich podczas deszczu stanowiło nie lada wyzwanie. Ghosh minął ormiański kościół, potem okrążył Arat Kilo - kolejny wzniesiony pośrodku ronda pomnik wojenny - przeszedł obok katedry Świętej Trójcy z gotyckimi wieżami i kopułami i dotarł do budynku Parlamentu, przy którego budowie wzorowano się na Pałacu Westminsterskim. Za Starym Pałacem, ponieważ nadal nie czuł się gotów na powrót do domu, Ghosh skręcił w Casa Inces, dzielnicę willową. Nie był w nastroju na Ibis ani żaden z dużych barów Piazzy zatrudniających po trzydzieści hostess. Zobaczył przed sobą prosty, wzniesiony z pustaków budynek, w którym zadomowiły się aż cztery różne bary. W całej Addis Abebie były dosłownie setki takich miejsc. Dwie pary drzwi lśniły miękkim neonowym blaskiem. Nad otwartym rynsztokiem przerzucono kładkę. Ghosh wybrał drzwi po prawej. Wszedł do środka, odgarniając zasłonę z paciorków. Bar, jak przypuszczał, był jednoosobowym przedsiębiorstwem. Jarzeniówkę pomalowano na pomarańczowo, tworząc atmosferę jak z łona matki, podkreśloną zapachem kadzidła dolatującego z piecyka na węgiel drzewny. Przy krótkiej drewnianej ladzie pełniącej funkcję baru stały dwa wyściełane stołki. Butelki ustawione na półce za barem robiły wrażenie: Pinch, Johnny Walker, Bombay Sapphire - nawet jeśli tak naprawdę wypełniał je domowej roboty tedż. Jego Wysokość cesarz Hajle Syllasje I w mundurze Gwardii Cesarskiej spoglądał z plakatu zawieszonego na ścianie. Długonoga panna w kostiumie kąpielowym uśmiechała się do Jego Wysokości z kalendarza Michelina. Ograniczoną przestrzeń, jaka pozostała w lokalu po zainstalowaniu w nim baru, przeznaczono na stolik i dwa krzesła. Siedziała przy nim barmanka z klientem, który trzymał ją za rękę. Mężczyźnie wyraźnie zależało, by zatrzymać jej uwagę. Kiedy Ghosh doszedł do wniosku, że nie ma sensu tu zostawać, barmanka wyswobodziła dłoń z uścisku klienta, odsunęła krzesło, wstała i ukłoniła się. Nosiła buty na wysokich obcasach, by móc chwalić się zgrabnymi łydkami. Paznokcie u nóg miała pomalowane na jakiś ciemny kolor. „Bardzo ładne”, pomyślał Ghosh. Jej uśmiech sprawiał wrażenie szczerego i sugerował osobę przyjemniejszą niż Helen. Mężczyzna wstał z obrażoną miną, przecisnął się obok Ghosha i wyszedł bez słowa. „Kraina mlekiem i miodem płynąca - pomyślał Ghosh. - Mlekiem, miodem i miłością do mamony”.

Barmanka i Ghosh wymienili grzecznościowe „Jak się masz” i „Mam się dobrze”, i liczne ukłony, najpierw głębokie, potem coraz płytsze, aż skończyło się na skinięciu głową. Ghosh usiadł na stołku barowym, a kobieta stanęła za ladą. Miała prawdopodobnie nie więcej niż dwadzieścia lat, ale szerokość jej bioder i wydatność piersi wskazywały, że była matką przynajmniej jednego dziecka. - Min the tetaleh? - zapytała, pokazując na usta, w razie gdyby przybysz nie rozumiał po amharsku. - Głęboko żałuję, że spłoszyłem twojego wielbiciela. Gdybym wiedział, że ktoś jest tutaj i tak bardzo mu na tobie zależy, nigdy w życiu nie przerwałbym wam schadzki. Zaskoczona, gwałtownie nabrała powietrza. - On? Chciał pić jedno piwo do białego rana, a mnie nie chciał postawić. On jest z Tigre. Twój amharski jest lepszy niż jego - wyrzuciła z siebie, zadowolona, że nie czeka ją noc posługiwania się językiem migowym. Jej zwiewna biała bawełniana spódniczka kończyła się tuż poniżej kolan. Kolorowy wzorek na rąbku pasował do lamówki bluzki i falban szammy narzuconej na ramiona. Wzorem zachodnich kobiet najpierw wyprostowała sobie włosy, a potem zrobiła trwałą. Przypominający kołnierzyk tatuaż - ułożone blisko siebie pofalowane linie - sprawiał, że jej szyja wyglądała na dłuższą niż w rzeczywistości. „Ładne oczy”, pomyślał Ghosh. Miała na imię Turunesh, ale postanowił nazywać ją tak, jak miał w zwyczaju mówić na wszystkie kobiety w Addis Abebie: Konjit, co znaczy piękna. - Poproszę o błogosławionego St. George'a. I sobie też weź, proszę. Dzisiaj świętujemy. Ukłoniła się w podzięce. - Twoje urodziny? - Nie, Konjit, coś lepszego. - Chciał powiedzieć: „Dziś jest dzień, gdy uwolniłem się z więzów nałożonych mi przez kobietę, która pętała mnie przez ponad dziesięć lat. Dzień, w którym postanowiłem, że mój pobyt w Afryce dobiega końca, bo czeka na mnie Ameryka”. - Dziś jest dzień, w którym ujrzałem najpiękniejszą kobietę w całej Addis Abebie.

Miała mocne, równe zęby. Kiedy się śmiała, widać jej było górne dziąsła. Najwyraźniej dobrze o tym wiedziała, ponieważ szybko zasłoniła usta dłonią. Na dźwięk jej radosnego śmiechu coś w Ghoshu pękło i po raz pierwszy od rana poczuł się niemal normalnie. Kiedy przybył do Addis Abeby, popadł w głęboką depresję. Brał pod uwagę natychmiastowy powrót do domu, bo okazało się, że zupełnie źle zrozumiał zamiary Hemy, która posłała po niego do Indii. To, co w jego głowie miało być zwieńczeniem długotrwałych zalotów, które zaczęły się, gdy jeszcze w Indiach razem odbywali staż, okazało się całkowicie wytworem jego wyobraźni. Hema sądziła zaś, że po prostu wyświadcza Ghoshowi (i Missing) przysługę. Ghosh zdusił w sobie upokorzenie i rozczarowanie. Przyjechał do Etiopii akurat w czasie dużej pory deszczowej, co samo w sobie mogło być powodem, dla którego człowiek pragnąłby targnąć się na swoje życie. Ocalił go Ibis w Piazzy. Ghosh potrzebował się napić. Jego uwagę przyciągnęło wejście do baru udekorowane łukiem z kości słoniowej przyozdobionym bożonarodzeniowymi lampkami. Ze środka dobiegała muzyka wymieszana ze śmiechem kobiet. Wszedłszy do Ibisa, stwierdził, że chyba umarł i powrócił jako Nabuchodonozor. U boku kobiet z Ibisa - Lulu, Marty, Sary, Tsahai, Meskel, Sheby i Mebrat - w obszernym, zajmującym dwa piętra i trzy osłonięte werandy barze i restauracji odnalazł rodzinę. Dziewczyny powitały go jak dawno niewidzianego przyjaciela, przywracając mu dobry humor i budząc w nim dowcipnisia, i zawsze chętnie z nim siadywały. Obfitość damskich wdzięków dorównywała obfitości opadów za oknem; odcieni skóry - od kawy z mlekiem do najczarniejszego węgla - było do wyboru, do koloru. Nieliczne w Ibisie kobiety mieszanej krwi miały białą lub oliwkową karnację, a do tego niebiesko-brązowe, a nawet zielone oczy. Mieszanie odmian zwykle skutkowało egzotycznym, pięknym owocem, który wszakże miał nieprzewidywalny i często gorzki miąższ. Najważniejszą jednak zaletą kobiet z Addis Abeby była ich uległość, ich dostępność. Przez wiele miesięcy po przyjeździe do stolicy Etiopii, długo po odkryciu Ibisa i wielu innych podobnych mu barów, Ghosh żył w celibacie. Ironia losu polegała na tym, że jedyna kobieta, której pragnął, ignorowała jego umizgi, otaczał się zatem kobietami, które nigdy nie odmawiały. Miał dwadzieścia cztery lata i szczątkowe doświadczenie w tych sprawach. W Indiach raz tylko znalazł się w sytuacji intymnej z młodą nowicjuszką imieniem Virgin Magdalene Kumar. Wkrótce po tym, jak zakończył się ich trzymiesięczny romans, mniszka wystąpiła z zakonu i wyszła za mąż

za faceta, którego Ghosh znał (i wówczas zapewne zmieniła nazwisko na po prostu Magdalene Kumar...). - Hema, jestem tylko człowiekiem - wymamrotał, jak za każdym razem, gdy uważał, że nie jest jej wierny. Wyciągnął rękę i uszczypnął Konjitę poniżej ostatniego żebra. - O, moja droga, może zamówimy jakąś kolację? Musisz nabrać trochę ciała. I energii na to, co będziemy robili dziś w nocy. To będzie, pozwól, że ci wyznam, mój pierwszy, ale to zupełnie pierwszy raz. Gdyby była starsza (a wiele jednoosobowych barów prowadziły starsze kobiety, które, przepracowawszy swoje w znamienitszych lokalach w rodzaju Ibisa, za uciułane pieniądze otwierały własną knajpę), użyłby innego tonu, mniej bezpośredniego, bardziej uprzejmego, rzuciłby jakiś delikatny komplement. Ale w przypadku tej dziewczyny wystarczyło zastosować taktykę „na niegrzecznego uczniaka”. Kiedy pogłaskała go po głowie, Ghosh zamruczał z rozkoszy. W radiu cicho brzęczał krar, mieląc zbudowany z sześciu dźwięków riff oparty na pentatonice, skali wspólnej bodaj każdemu rodzajowi etiopskiej muzyki, nieważne, szybkiej lub wolnej. Ghosh rozpoznał bardzo popularną piosenkę. Nazywała się Tizita. Tizita - nie istnieje jedno-słowny odpowiednik tego określenia w innych językach; znaczyło to „wspomnienie zabarwione żalem”. „A czy istnieje jakiekolwiek inne?”, zastanowił się Ghosh. - Masz piękną skórę. Jesteś banya? - zapytała. - Owszem, moja droga, rzeczywiście jestem Hindusem. A ponieważ nie ma we mnie niczego równie pięknego jak moja skóra, jestem ci wdzięczny za te słowa. - Nie, nie, czemu tak mówisz? Przysięgam na wszystkich świętych, że chciałabym mieć takie włosy jak ty. Nie mogę się nadziwić twojemu amharskiemu. Jesteś pewien, że twoja matka nie jest habesha? - Pochlebiasz mi - odparł. Ghosh nauczył się trochę amharskiego w szpitalu, ale dopiero dzięki takim pogaduszkom jak ta zdobył płynność w posługiwaniu się językiem. Miał swoją teorię, że amharski w łóżku i amharski przy łóżku niewiele się od siebie różnią: „Połóż się, proszę”, „Zdejmij koszulę”, „Otwórz usta”, „Weź głęboki oddech”... Język miłości jest tożsamy z językiem medycyny. - Tak naprawdę, to znam tylko amharski miłości. Gdybyś wysłała mnie po ołówek, nie wiedziałbym, jak go kupić, bo zabrakłoby mi słów.

Znowu się roześmiała i znowu spróbowała zasłonić usta dłonią, ale tym razem Ghosh złapał ją za rękę, więc tylko opuściła wargę na górny rząd zębów, żeby ukryć dziąsła - był to gest, który Ghosh uznał za kuszący i wzruszający. - Ale czemu chowasz uśmiech?... No proszę. Teraz jest pięknie! Dużo, dużo później udali się do pokoju na zapleczu. Ghosh zamknął oczy i udawał - jak zwykle - że dziewczyna jest Hemą. Pełną zapału Hemą.

Kiedy wyłonił się z baru, mgła wisiała kilka centymetrów nad ziemią, otulając świat pogrzebową ciszą i przynosząc mu chłód. Wysikał się pod murkiem. Nagle zaśmiała się hiena - nie był pewien, czy z jego czynu, czy z instrumentu, którym się posłużył. Odwrócił się na pięcie i zobaczył święcące w mroku, całkiem niedaleko, pomiędzy drzewami rosnącymi tuż za pierwszym rzędem domostw, wilcze ślepia. Puścił się biegiem, próbując jednocześnie zapiąć rozporek, dopadł auta, otworzył drzwi i wskoczył do środka. Szybko włączył silnik i ruszył. Sikający człowiek ma o wiele więcej zmartwień niż tylko hieny. Shifta, łeba, madjimtmachi i zastępy innego rodzaju rabusiów stanowiły po północy realne zagrożenie, nawet w centrum miasta i w pobliżu brukowanych dróg. Niedawno, bo zaledwie miesiąc wcześniej, dwóch mężczyzn obrabowało i zgwałciło Angielkę, po czym obcięło jej język, sądząc, że brak tego narządu powstrzyma ją przed złożeniem doniesienia. Inna ofiara straciła jaja dość typowa praktyka - ponieważ napastnicy uważali, że mężczyzna nie będzie miał dość odwagi, by szukać na nich zemsty. A to tylko ci, którzy mieli szczęście i przeżyli. Innych po prostu znajdowano martwych.

Dziwne - kiedy wrócił, bramy Missing były otwarte. Ghosh podjechał przed swój domek i skierował samochód pod wiatę. Gdy światło reflektorów padło na kamienny mur, Ghosh z całej siły wcisnął hamulec, przerażony tym, co ujrzał: upiorną, białą postać, która wstała z kucek tuż przed maską auta. Światło w jej oczach odbijało się czerwienią, nadając jej niepokojący wygląd jak u hieny. Ale to nie hiena stała pod ścianą, lecz płacząca, osamotniona Almaz, która najwyraźniej czekała na jego powrót. - Hema, Hema, coś ty zrobiła - mruknął pod nosem, przekonany, że ziścił się jego najgorszy koszmar i Hema wróciła z Indii zamężna. Bo niby z jakiej innej przyczyny Almaz miałaby czekać na niego do późna? Przecież cały szpital wiedział, co

Ghosh czuje do Hemy, a jedyną osobą, która zdawała się być tego nieświadoma, była sama Hema. Upiorna postać podbiegła do auta od strony pasażera, otworzyła drzwi i wskoczyła do środka. Ukłoniwszy się, powiedziała - unikając jego wzroku - najbardziej oficjalnym tonem, na jaki było ją stać: - Z przykrością przynoszę panu doktorowi złe wieści. - Chodzi o Hemę, prawda? - O Hemę? Nie. Chodzi o siostrę Mary Joseph Praise. - O siostrę? Co się z nią stało? - Odeszła do Pana, niech Bóg błogosławi jej duszę. - Że co? - Panie dopomóż nam, bo ona nie żyje. - Łkanie Almaz przeszło w szloch. Umarła, rodząc bliźnięta. Doktor Hema przyjechała, ale nie udało jej się ocalić siostry. Doktor Hema uratowała bliźnięta. Ghosh przestał jej słuchać, gdy powiedziała o śmierci siostry Mary Joseph Praise. Kazał jej powtórzyć, a potem jeszcze raz, ale za każdym razem wiadomość sprowadzała się do jednego: siostra nie żyje. A potem coś o bliźniakach. - A teraz nie możemy znaleźć doktora Stone'a - powiedziała w końcu Almaz. Zniknął. Musimy go znaleźć. Matrona mówi, że musimy. - Dlaczego? - zdołał bąknąć Ghosh, gdy już odzyskał mowę. Jak tylko zadał to pytanie, sam sobie na nie odpowiedział: razem ze Stone'em byli jedynymi lekarzami mężczyznami w Missing. Ghosh znał Stone'a na tyle dobrze, na ile dało się go poznać - no tak, siostra Mary Joseph Praise poznała go lepiej. - Dlaczego? Bo on najbardziej cierpi - powiedziała Almaz. - Tak mówi Matrona. Musimy go znaleźć, zanim zrobi coś głupiego. „Chyba trochę na to za późno”, pomyślał Ghosh.

Rozdział 12

Skrawek ziemi Następnego dnia po narodzinach bliźniaków i śmierci siostry Mary Joseph Praise Matrona Hirst przyszła do swojego biura bardzo wcześnie rano, jak gdyby nic się nie stało. Spała tylko parę godzin. Ona i Ghosh jeździli do późna w nocy po mieście, polując na Thomasa Stone'a. Służąca Stone'a, Rosina, czuwała w jego kwaterze, w razie gdyby wrócił, ale się nie pojawił. Matrona odsunęła od siebie stos leżących na biurku dokumentów. Wyglądając przez okno, zobaczyła sznurek pacjentów przed drzwiami ambulatorium, a właściwie widziała niewiele więcej poza wianuszkiem kolorowych parasolek. Ludzie tutaj wierzyli, że słońce pogarsza przebieg choroby, więc parasoli było dokładnie tyle, ilu pacjentów. Matrona podniosła słuchawkę telefonu. - Adam? - powiedziała, gdy po drugiej stronie odezwał się głos laboranta odpowiedzialnego za przygotowywanie leków. - Poproś Gebrew, żeby zamknął bramę. Niech odeśle pacjentów do rosyjskiego szpitala. - Jej amharski, choć obciążony wyraźnym akcentem, był coraz lepszy. - Aha, Adam, zajmij się najlepiej jak potrafisz tymi, którzy już są w ambulatorium. Poproszę pielęgniarki, żeby zrobiły obchód. Trzeba jeszcze powiadomić praktykantki, że zajęcia z pielęgniarstwa są odwołane. „Dzięki Bogu za Adama”, pomyślała Matrona. Chłopak zakończył edukację na trzeciej klasie, co za wstyd, przecież z powodzeniem mógł zostać lekarzem. Nie tylko w lot opanował sztukę przygotowywania piętnastu mikstur, maści i związków chemicznych, jakie w Missing wydawano pacjentom, ale odznaczał się ponadto doskonałym zmysłem klinicznym. Swoim jedynym zdrowym okiem (drugie miał mlecznobiałe, co było następstwem jakiejś infekcji w dzieciństwie) umiał wypatrzyć ciężko chore osoby pośród tłumów, które pielgrzymowały do ambulatorium, ściskając w ręku niebieskozielone firmowe buteleczki Missing ze specjalną podziałką na dawki, by napełnić je lekami. Godnym ubolewania faktem było to, że osoby odwiedzające ambulatorium najczęściej skarżyły się na Rasehn... libehn... hodehn, czyli dosłownie: „Moja głowa... moje serce... mój brzuch”, dotykając jednocześnie bolącej części ciała. Ghosh nazywał to syndromem RLH. Cierpiącymi na RLH były przeważnie młode

kobiety lub starsi ludzie obydwu płci. Jeśli udawało się ich przycisnąć, żeby powiedzieli coś więcej o swojej dolegliwości, mówili, że kręci im się w głowie (rasehn yazoregnal), że ich pali (yakatelegnal), że mają zmęczone serce (lib dekam) albo że mają skurcze w brzuchu (hod kurteth), ale o tych objawach wspominano niechętnie i niejako przy okazji, bo przecież rasehn-libehn-hodehn powinno wystarczyć każdemu lekarzowi z prawdziwego zdarzenia. Cały rok zabrało Matronie zrozumienie, że w Etiopii w ten sposób wyraża się stres, niepokój, konflikty domowe i depresję - Ghosh dodał, że eksperci nazywają to zjawisko somatyzacją. Ból psychiczny rzutował na części ciała, ponieważ tradycja kulturowa warunkowała taki sposób wyrażania mentalnego cierpienia. Pacjentki niekoniecznie dostrzegały łączność pomiędzy znęcającym się nad nimi mężem, wścibską teściową, niedawną śmiercią dziecka a zawrotami głowy lub palpitacjami serca. Wszyscy wiedzieli przy tym, co powinno uleczyć ich smutki: zastrzyk. Zgadzali się na mistura carminitiva, magnesium trisilicate, miksturę z pokrzyku wilczej jagody albo w ogóle na cokolwiek, co przyszło lekarzowi do głowy, ważne, że nic tak nie poprawiało ich samopoczucia jak marfey igła. Ghosh stanowczo się sprzeciwiał podawaniu chorym na RLH zastrzyków z witaminy B, ale Matrona przekonała go, że lepsze to, niż gdyby niezadowolony pacjent poszedł do Merkato i kazał jakiemuś szarlatanowi zrobić sobie zastrzyk podskórny niewyjałowioną igłą. Pomarańczowy zastrzyk z witaminy B był tani, a jego efekt natychmiastowy: pacjenci szczerzyli zęby i zbiegali na dół, podskakując z radości.

Zadzwonił telefon i choć raz Matrona była mu za to wdzięczna. W normalnych okolicznościach nie znosiła dźwięku dzwonka, ponieważ zawsze kojarzył się jej z namolnym intruzem. Niewielka centrala telefoniczna Missing nadal stanowiła dla niej nowość. Matrona nie zgodziła się co prawda na zainstalowanie linii w swojej prywatnej kwaterze, ale uznała, że dobrze byłoby mieć telefon w kwaterach lekarzy oraz na oddziale nagłych przypadków. Nawet ten aparat, który stał w jej biurze, uważała za zbytek luksusu, ale tym razem złapała słuchawkę, mając nadzieję na wysłuchanie dobrych wiadomości - oby o doktorze Stonie. - Proszę się nie rozłączać. Oddaję słuchawkę Jego Ekscelencji, panu ministrowi pióra - oznajmił kobiecy głos.

Matrona usłyszała ciche postukiwania i wyobraziła sobie psa spacerującego po drewnianej podłodze pałacu. Spojrzała na stosik Biblii pod przeciwległą ścianą biura; było ich tak wiele, że wyglądały jak barykada wzniesiona z kamieni brukowych obciągniętych sztuczną skórą. Minister przejął słuchawkę, zapytał o zdrowie Matrony, a potem powiedział: - Jego Wysokość czuje się zasmucony waszą stratą. Proszę przyjąć jego najszczersze kondolencje. - Matrona wyobraziła sobie ministra wstającego i składającego ukłon ze słuchawką w ręku. - Jego Wysokość osobiście poprosił mnie, bym wykonał ten telefon. -To bardzo uprzejme, niezwykle uprzejme ze strony Jego Wysokości, że myśli o nas... w takiej chwili - odparła Matrona. To, że cesarz natychmiast wiedział o wszystkim, co działo się w imperium, stanowiło klucz do jego potęgi i zarazem tworzyło wokół niego aurę tajemniczości. Matrona zastanawiała się, jakim sposobem wieści dotarły do pałacu tak szybko. Kiedyś doktor Thomas Stone w asyście siostry Mary Joseph Praise usunął parę należących do królewskiej rodziny wyrostków robaczkowych, a raz Hema wykonała cesarskie cięcie wnuczce dygnitarza, która nie zdążyłaby dotrzeć do kliniki w Szwajcarii. Od tamtych wydarzeń kilka członkiń rodziny królewskiej zwróciło się do Hemy z prośbą o pomoc przy porodzie. Jeśli jest coś, co pałac może uczynić dla szpitala, powiedział minister, wystarczy, że Matrona poprosi. Minister nie zająknął się na temat okoliczności śmierci siostry Mary Joseph Praise ani też losów bliźniąt. - A tak przy okazji, Matrono - powiedział, a siostra przełożona nadstawiła uszu, wyczuwając, że za chwilę wyjdzie na jaw prawdziwy powód rozmowy. - Jeśli przypadkiem zgłosi się na leczenie do Missing pewien wojskowy... pewien starszy oficer, na operację, za dzień lub dwa, cesarz będzie wdzięczny za informację. Proszę wtedy zadzwonić do mnie osobiście. - Podał jej swój numer telefonu. - Co to za oficer? Uznała, że cisza oznacza, iż minister zastanawia się nad odpowiedzią. - Oficer Gwardii Cesarskiej. Oficer, który, ujmę to tak, nie ma potrzeby przebywać w Missing.

- Na operację, mówi pan? Ależ nie, przecież zamknęliśmy szpital. Nie mamy chirurga, panie ministrze. Doktor Thomas Stone jest... niedysponowany. Oni dwoje, rozumie pan, stanowili zespół... - Dziękuję, Matrono. Proszę dać nam znać. Odłożywszy słuchawkę, zastanowiła się nad przebiegiem rozmowy. Cesarz Hajle Syllasje zbudował potężne, nowoczesne wojsko składające się z sił lądowych, morskich, powietrznych oraz Gwardii Cesarskiej. Gwardia była formacją równie liczną jak pozostałe, odpowiednikiem angielskiej Gwardii Królewskiej strzegącej pałacu Buckingham. Ale podobnie jak jej wyspiarska siostra, Gwardia Cesarska nie pełniła wyłącznie funkcji reprezentacyjnej, ponieważ służyli w niej zawodowi żołnierze - ich wyszkolenie bojowe, struktura formacji nie różniły się od pozostałych elementów sił zbrojnych. Dobrze zapowiadających się kadetów z różnych rodzajów jednostek wysyłano do Sandhurst, West Point lub Puny22. Pobyt za granicą wydatnie poszerzał świadomość społeczną wybrańców, cesarz obawiał się więc zamachu stanu w wykonaniu młodych oficerów. Posiadanie drugiej lub trzeciej co do wielkości regularnej armii na kontynencie było powodem do dumy, ale zarazem istotnym zagrożeniem dla monarchii. Cesarz zatem celowo podsycał konkurencję między czterema rodzajami etiopskich sił zbrojnych, utrzymywał sztaby poszczególnych formacji w oddaleniu jeden od drugiego i przenosił generałów, którzy z czasem zbyt rośli w siłę. Matrona wyczuwała kolejną intrygę - po cóż innego minister pióra dzwoniłby do niej osobiście? „Minister nie zdaje sobie sprawy, co dla Missing oznacza brak chirurga”, pomyślała Matrona. Przed przybyciem Thomasa Stone'a szpital zajmował się interną i - dzięki Ghoshowi - pacjentami wymagającymi opieki pediatrycznej, a także dawał sobie radę ze skomplikowanymi przypadkami będącymi w gestii położnika i ginekologa - to zasługa Hemy. Na przestrzeni lat wielu lekarzy przychodziło i odchodziło, a niektórzy spośród nich nawet potrafili operować. Jednakże w Missing nigdy wcześniej nie było wykwalifikowanego, kompetentnego chirurga pokroju Stone'a. Dopiero dzięki niemu w Missing można było leczyć skomplikowane złamania, usuwać wole i inne guzy, przeprowadzać przeszczepy skóry przy oparzeniach, operować uwięźniętą przepuklinę, wycinać powiększoną prostatę albo amputować piersi zaatakowane przez raka, wiercić dziurę w czaszce w celu usunięcia skrzepu uciskającego mózg. Obecność 22

Akademie wojskowe: brytyjska, amerykańska i indyjska.

Stone'a (z asystentką Mary Joseph Praise u boku) podniosła poziom usług Missing. Jego brak wszystko zmieni.

Kilka minut później telefon zadzwonił ponownie. Tym razem dźwięk dzwonka nie wróżył nic dobrego. Matrona ostrożnie podniosła słuchawkę i przyłożyła ją do ucha. Boże, proszę, niech Stone będzie żywy. - Halo? Mówi Eli Harris. Ze zgromadzenia baptystów w Houston... Halo? Jak na połączenie z Ameryką, jakość dźwięku była wręcz doskonała. Matrona była tak zaskoczona, że zapomniała odpowiedzieć rozmówcy. - Halo? - powtórzył głos. - Tak? - odparła szorstko Matrona. - Dzwonię z hotelu Ghion w Addis Abebie. Czy mogę rozmawiać z Matroną Hirst? Odsunęła słuchawkę od ucha, zasłaniając dłonią mikrofon. Spanikowała. Nie wiedziała, co ma zrobić. Wielkie nieba, co tu robi Harris? Przywykła do rozmawiania z darczyńcami i organizacjami charytatywnymi za pośrednictwem listów. Musiała szybko zebrać myśli, ale umysł odmawiał jej posłuszeństwa. W końcu zabrała dłoń z mikrofonu i przyłożyła słuchawkę z powrotem do ucha. - Przekażę jej informację, że pan dzwonił, panie Harris. Zadzwoni do pana... - Czy mogę wiedzieć, z kim rozmawiam? - Widzi pan, umarł nam pracownik, więc może minąć parę dni, zanim Matrona do pana oddzwoni. - Harris zaczął coś mówić, ale Matrona przerwała połączenie. Potem zdjęła słuchawkę z widełek, wpatrując się w nią wzrokiem, który mówił: „No, spróbuj”. Baptyści z Houston byli ostatnimi czasy najlepszymi i najbardziej regularnymi sponsorami Missing. Raz w tygodniu Matrona wysyłała odręczne listy do zgromadzeń wiernych w Ameryce i Europie. Prosiła w nich, żeby adresat, jeśli sam nie może pomóc szpitalowi, przesłał list z prośbą dalej. Kiedy w odpowiedzi otrzymywała wiadomość wyrażającą zainteresowanie, natychmiast wysyłała nadawcy podręcznik Thomasa Stone'a Skuteczny chirurg: krótki kurs operowania w tropikach. Choć paczka swoje kosztowała, opłacała się bardziej niż jakikolwiek folder o szpitalu. Okazało się, że ofiarodawców zawsze chorobliwie - można by pomyśleć: lubieżnie -

interesowały uszkodzenia ludzkiego ciała, a zdjęcia i rysunki (autorstwa siostry Mary Joseph Praise) zamieszczone w książce zaspokajały ich potrzeby. Rozdziałowi na temat zapalenia wyrostka robaczkowego towarzyszyła ilustracja przedstawiająca osobliwe stworzenie ze świńskim ryjem, psią sierścią i malutkimi oczkami krótkowidza. Matrona zawsze umieszczała w tym miejscu swój list jako rodzaj zakładki. Z legendy można było wyczytać: „Wombat jest kopiącym nory, prowadzącym nocny tryb życia torbaczem spotykanym wyłącznie w Australii, a jedynym powodem, dla którego w ogóle o nim wspominam, jest pewna wyróżniająca go podejrzana cecha. Otóż łączy go z ludźmi i małpami człekokształtnymi posiadanie wyrostka”. Książka, skuteczniej niż wymiana listów, zdobyła dla Missing poparcie houstońskich baptystów. Pół godziny później przyszedł Ghosh, kręcąc głową. - Pojechałem do ambasady brytyjskiej. Jeździłem po całym mieście. Byłem u niego w domu. Rosina cały czas tam siedzi i nikogo nie widziała. Przeszukałem teren Missing... - Przejedźmy się - powiedziała Matrona. Jadąc w dół ku bramie szpitala, zobaczyli nagle taksówkę zmierzającą w przeciwną stronę. Siedział w niej biały mężczyzna. - To pewnie Eli Harris - stwierdziła Matrona, kurcząc się na siedzeniu pasażera ze skwapliwością, która zaskoczyła Ghosha. Opowiedziała mu o telefonie Harrisa. Jeśli dobrze pamiętam, namówiłam Harrisa na sfinansowanie projektu, który był twoim pomysłem, czyli obejmującą całe miasto kampanię społeczną przeciwko rzeżączce i kile. Harris przyjechał sprawdzić, jak nam idzie. Ghosh prawie zjechał z drogi. - Ależ Matrono, przecież nie prowadzimy takiego projektu! - Jasne, że nie - westchnęła. Ghosh nigdy nie wyglądał najlepiej z rana, nawet po wzięciu kąpieli i ogoleniu się, a dziś nie miał czasu ani na jedno, ani na drugie. Ciemna szczecina pokrywała jego szyję, okalała usta i sięgała niemal po nabiegłe krwią oczy. - Dokąd jedziemy? - zapytał. - Do Gulele. Musimy załatwić pogrzeb. Droga upłynęła im w ciszy. *

Cmentarz Gulele znajdował się na peryferiach miasta. Droga przecinała las, w którym z powodu baldachimu ze zwieszających się gałęzi drzew panował wieczny półmrok. Zza splecionych konarów wyłaniała się niespodziewanie złowroga, osadzona w wapiennym murze brama z kutego żelaza. Za nią wysypana żwirem droga prowadziła na rozległy teren gęsto porośnięty eukaliptusami i sosnami. Nigdzie w Addis Abebie nie rosły wyższe drzewa niż w Gulele. Matrona i Ghosh szli, lawirując pomiędzy grobami. Pod ich stopami chrzęścił gruby dywan liści i gałązek. Nie dochodziły tutaj żadne odgłosy miasta i nie słychać było gwaru rozmów - cmentarz tonął w ciszy lasu i śmierci. Lekka mżawka najpierw zmoczyła liście i gałęzie, a potem przemieniła się w grube krople, które kapały na głowę i ramiona siostry przełożonej i Ghosha. Matrona czuła się jak intruz. Zatrzymała się przy grobie nie większym niż Biblia, z której ksiądz czyta przy ołtarzu. - Ghosh, patrz, dziecko - powiedziała, pragnąc usłyszeć głos żywego człowieka, nawet jeśli miało to oznaczać mówienie do siebie samej. - Sądząc po nazwisku, ormiańskie. Boże, umarło w zeszłym roku. - Kwiaty przy kamieniu nagrobnym były świeże. Matrona odmówiła pod nosem Zdrowaś Mario. Nieco dalej znajdowały się groby młodych włoskich żołnierzy: NATO A ROMA lub NATO A NAPOLI, mówiły, lecz niezależnie od miejsca narodzin, wszyscy oni DECEDUTO AD ADDIS ABABA. Oczy Matrony zaszły mgłą, gdy pomyślała o chłopcach, którzy umarli tak daleko od domu. Przed oczami stanęła jej postać Johna Melly'ego, w wyobraźni usłyszała hymn Bunyana - utwór, który zabrzmiał na jego pogrzebie. Czasem bywało, że pieśń sama do niej wracała, a słowa cisnęły się nieproszone na usta. Odwróciła się do Ghosha. - Wiesz, że kiedyś byłam zakochana? Ghosh, który wyglądał na wystarczająco zatroskanego, zamarł. - To znaczy... w mężczyźnie? - odezwał się w końcu, odzyskawszy mowę. - Oczywiście, że w mężczyźnie! - Pociągnęła nosem. Ghosh milczał przez dłuższą chwilę, a potem powiedział: - Uważamy, że wiemy wszystko, co należy wiedzieć, o naszych kolegach, ale jak mało w rzeczywistości o nich wiemy.

- Ja chyba nie wiedziałam, że kocham Melly'ego, dopóki nie znalazł się na łożu śmierci. Byłam młoda. Pokochać umierającego mężczyznę to najprostsza rzecz pod słońcem. - A czy on kochał ciebie? - Sądzę, że tak. Bo widzisz, umarł, próbując mnie uratować. - Oczy zaszkliły jej się łzami. - To było w 1935 roku. Właśnie przyjechałam do Etiopii. Nie mogłam sobie wybrać gorszej chwili. Cesarz uciekł z pałacu, bo Włosi mieli lada moment wkroczyć do stolicy. Szabrownicy ruszyli w miasto, grabiąc i gwałcąc. John Melley zarekwirował poselstwu brytyjskiemu ciężarówkę, żeby mnie stamtąd wywieźć. Bo wiesz, zgłosiłam się na ochotnika do szpitala, który później miał stać się naszym szpitalem Missing. John zatrzymał się, żeby pomóc rannemu człowiekowi leżącemu na ulicy, a oni go postrzelili. Zupełnie bez powodu. - Przeszedł ją dreszcz. - Opiekowałam się nim przez dziesięć dni. Potem umarł. Pewnego dnia opowiem ci o tym więcej. - Nie udało jej się opanować uczuć. Usiadła, schowała twarz w dłoniach i zaczęła płakać. - Wszystko w porządku, Ghosh. Daj mi chwilę, proszę. Opłakiwała nie tyle odejście Melly'ego, co upływ czasu. Matrona przybyła do Addis Abeby z Anglii, mając serdecznie dość uczenia w szkole zakonnej i prowadzenia szkolnej izby chorych. Przyjęła posadę oferowaną przez misję sudańską: pracę w Harerze w Etiopii. Kiedy przyjechała do Addis Abeby, okazało się, że przydział zmieniono ze względu na najazd Włochów, więc Matrona samorzutnie postanowiła dołączyć do obsady niedużego, porzuconego przez amerykańskich protestantów szpitala. W pierwszym roku pracy obserwowała, jak żołnierze - niektórzy z nich dziś leżą na tym cmentarzu - i włoscy cywile napływają ze swej ojczyzny, by zaludnić nową kolonię. Byli pośród nich stolarze, kamieniarze, technicy. Zwykły wieśniak, powiedzmy Florino, pokonawszy Kanał Sueski, stawał się Don Florino. Kierowca karetki znajdował w sobie powołanie do bycia lekarzem. Pod okupacją Matrona po prostu nadal wykonywała swoje obowiązki, tak samo jak hinduscy sklepikarze, ormiańscy kupcy, greccy hotelarze i lewantyńscy handlarze. Nadal była na swoim stanowisku, gdy w 1941 roku szczęście opuściło państwa Osi, zarówno w północnej Afryce, jak i w Europie. Z balkonu hotelu Bella Napoli przyglądała się, jak Wingate paraduje ulicami miasta na czele armii brytyjskiej, eskortując cesarza Hajle Syllasje wracającego do ojczyzny po sześciu latach spędzonych na wygnaniu. Matrona nigdy osobiście nie spotkała drobnego cesarza, który ponoć wydawał się zdumiony transformacją, jaka zaszła w jego stolicy; patrzył tu i tam, próbując ogarnąć

rozmaitość kin, hoteli, sklepów, blask neonów, wielopiętrowe budynki mieszkalne, brukowane aleje obsadzone drzewami... Matrona zwierzyła się korespondentowi Reutersa, który stał tamtego dnia przy niej, że cesarz pewnie żałuje, że wrócił z wygnania tak wcześnie. Ku jej zmartwieniu, zacytowano ją dosłownie (na szczęście jako „anonimową obserwatorkę”) w niemal każdej zagranicznej gazecie. Uśmiechnęła się do siebie na to wspomnienie. Wstała i wytarła policzki. Ruszyli z Ghoshem dalej. Szli pomiędzy grobami prowadzącą w dół zbocza ścieżką, by za chwilę wędrować kolejną, tyle że pod górę. - Nie - powiedziała nagle Matrona. - Tak nie może być. Nie potrafię sobie wyobrazić, żebyśmy mogli zostawić naszą umiłowaną córkę w takim miejscu. Dopiero kiedy wyszli na polankę zalaną słońcem, poczuła, że może normalnie oddychać. - Ghosh, jeśli pochowasz mnie w Gulele, nigdy ci tego nie wybaczę oświadczyła. Ghosh stwierdził, że w takiej sytuacji milczenie będzie najlepszym wyjściem. - My, chrześcijanie, wierzymy, że w dniu paruzji, wiesz, powtórnego przyjścia Pana, zmarli wstaną z grobów. Ghosh wychował się w wierze chrześcijańskiej, o czym Matrona chyba zawsze zapominała. - Matrono, czy ty czasem wątpisz? Zauważyła, że mówi zachrypniętym głosem. Przymknął oczy. Znów musiała sobie przypomnieć, że nie jest jedyną, która nosi żałobę. - Zwątpienie jest kuzynem wiary, Ghosh. Ażeby wierzyć, musisz zawiesić swoją niewiarę. Nasza ukochana siostra wierzyła... Obawiam się, że w miejscu tak wilgotnym i przygnębiającym jak Gulele nawet naszej siostrze trudno będzie się podnieść, gdy nadejdzie czas. - Cóż zatem? Kremacja? Jeden z hinduskich fryzjerów służył również jako pujari i zajmował się kremacjami Hindusów zmarłych w Addis Abebie. - Oczywiście, że nie! - Zastanawiała się, czy Ghosh żartuje, czy mówi poważnie. - Pochówek. Wydaje mi się, że znam odpowiednie miejsce. *

Zaparkowali pod bungalowem Ghosha, wysiedli i poszli na tyły szpitala Missing. Kalistemon był tak obsypany czerwonymi kwiatami, że wyglądał, jak gdyby płonął. Granicę działki wyznaczały akacje rozkładające ku niebu płaskie, postrzępione korony. W zachodniej części terenu szpitala znajdowało się wzniesienie, z którego rozciągał się widok na rozległą dolinę. Wszystko to, jak okiem sięgnąć, należało do ras - księcia - krewnego Jego Wysokości cesarza Hajle Syllasje. Ukryty między głazami strumień szemrał radośnie, a owce pasły się pod okiem chłopca, który, odłożywszy kij, witką polerował sobie zęby. Spojrzał na Matronę i Ghosha, zmrużywszy oczy, i pomachał do nich. Miał zatkniętą za pas procę, zupełnie jak za czasów Dawida. Podobny do niego pasterz kóz przed wieloma stuleciami zauważył, że po przeżuciu czerwonych owoców pewnego krzewu jego zwierzęta stają się wyjątkowo rozbrykane. W następstwie tego nieoczekiwanego odkrycia zwyczaj picia kawy i handel nią dotarły do Jemenu, Amsterdamu, na Karaiby, do Ameryki Południowej, a w końcu rozprzestrzeniły się na cały świat, lecz należy pamiętać, że wszystko zaczęło się w Etiopii, na zwyczajnej łące takiej jak ta. W samym rogu posiadłości znajdowała się nieużywana studnia. Przed pięcioma laty jeden z psów trzymanych w Missing wpadł do dziury. Rozpaczliwy skowyt Koochooloo zaalarmował Gebrew. Mężczyzna wyłowił suczkę, zakładając na nią pętlę z linki i prawie w ten sposób dusząc. Studnię należało zatem zabezpieczyć. Nadzorując wykonanie tego zadania, Matrona znalazła walające się dookoła zużyte prezerwatywy i niedopałki. Uznała, że okolicę należy oczyścić. Kulisi wykarczowali zarośla i posiali trawę. W niespełna dwa miesiące kamienną studnię otoczył cudowny zielony dywan. Gebrew doglądał trawnika, kucając, pełzając, chwytając kępki trawy lewą ręką i przycinając je sierpem trzymanym w prawej dłoni. Siostra Mary Joseph Praise rozpoznała krzak dzikiej kawy rosnący przy studni. Gebrew podcinał regularnie górne pędy i krzak szybko się rozrósł. Kiedy ustawiono na trawniku kilka starych ław wyniesionych z ambulatorium, zakątek stał się miejscem, w którym nawet Thomas Stone chwilowo zapominał o swoich troskach. Siadał zamyślony z papierosem w dłoni i paląc, obserwował, jak siostra Mary Joseph Praise i Matrona uwijają się wokół roślin. Ale potem szybko wdeptywał niedopałek w trawę co Matrona uważała za wyjątkowo prostackie - i znikał, jakby właśnie wzywano go do pilnego przypadku.

Matrona pomodliła się w ciszy: „Dobry Boże, jedynie Ty wiesz, co się teraz stanie z Missing. Dwoje naszych odeszło. Dziecko jest cudem, a Ty obdarzyłeś nas dwojgiem. Ale Mr. Harris i jego ludzie nie zrozumieją tego”. Oni uznają to za skandal i powód do wstydu i będą chcieli się wycofać. Szpital Missing nie otrzymywał od swoich pacjentów takich sum, o których w ogóle warto byłoby wspominać. Utrzymywał się wyłącznie z datków. Skromny rozwój placówki należało zawdzięczać Harrisowi i kilkorgu innym darczyńcom. Matrona nie dysponowała funduszami na czarną godzinę, ponieważ sumienie nie pozwalało jej gromadzić pieniędzy w momencie, kiedy to właśnie pieniądze umożliwiały na przykład wyleczenie jaglicy i zapobieżenie ślepocie albo zakup penicyliny i leczenie syfilisu - lista nie miała końca. Cóż miała robić? Matrona rozejrzała się na wszystkie strony. Oczy widziały swoje, choć jej myśli biegły innym torem, stopniowo jednak dolina, aromat wawrzynu, żywa zieleń roślin, delikatny wietrzyk, sposób, w jaki promienie słońca padały na rysujący się w oddali stok, strumyk przecinający łąkę, przestwór nieba z kilkoma chmurkami majaczącymi na horyzoncie - wszystko to podziałało na nią. Po raz pierwszy od śmierci siostry Mary Joseph Praise poczuła spokój i pewność - pewność, że stoi w miejscu, w którym powinna zakończyć się doczesna podróż siostry Mary Joseph Praise. Przypomniała sobie, że podczas pierwszych chwil w Addis Abebie - tych dni, kiedy przyszłość rysowała się w niewesołych barwach, była wręcz przerażająca, tragiczna przez śmierć Melly'ego - spłynęła na nią łaska Boża, a Bóg ujawnił jej swój plan dokładnie wtedy, gdy postanowił, że nadszedł ku temu czas. - Nie widzę tego, Panie - powiedziała - ale wiem, że Ty widzisz.

Rozdział 13

Siostra Praise w objęciach Jezusa Bosonodzy kulisi byli pogodnymi ludźmi. Kiedy Ghosh powiedział im, czego od nich oczekuje, wydali z siebie serię mlaśnięć wyrażających współczucie. Wielki facet z wystającą szczęką zdjął wystrzępioną kurtkę, a jego dużo niższy kompan zrzucił podarty sweter. Splunęli w dłonie, ujęli kilofy i zabrali się do pracy. „Co było, to było, a co będzie, to będzie”, brzmiała ich filozofia i chociaż powierzone im zadanie zakładało wykopanie grobu, zajęcie gwarantowało wieczorną butelkę tedżu lub talia, a może nawet łóżko i chętną kobietę. Pot spływał im po ramionach i czołach, plamiąc pozszywane z kawałków materiału koszule. Poranne niebo zmyliło robotników, przeganiając po swym pastwisku zastępy szarych chmur niczym owce pędzone na rynek. Wieczorem od horyzontu do horyzontu rozciągał się już ponad światem doskonale błękitny baldachim.

Ghosh, wezwany przez Matronę do ambulatorium, zobaczył chudego i bardzo bladego mężczyznę opartego o filar. Opuścił głowę, przekonany, że ma do czynienia z Elim Harrisem. Cieszył się, że mężczyzna stoi odwrócony do niego plecami. W ambulatorium Adam wskazał palcem zasłonę. Ghosh usłyszał rytmiczne stękanie towarzyszące każdemu oddechowi. Zajrzał i zobaczył czterech Etiopczyków, trzech w sportowych marynarkach i jednego w obszernej kurtce. Zgromadzili się wokół noszy, jakby na modlitwę. Wszyscy mieli na nogach wypolerowane na połysk brązowe buty. Kiedy zbili się w gromadkę, żeby przepuścić Ghosha, kątem oka zauważył pod ich marynarkami czerwonobrązowe kabury. - Panie doktorze - powiedział mężczyzna leżący na stole, wyciągając dłoń i próbując się podnieść. Skrzywił się z bólu. - Nazywam się Mebratu. Dziękuję, że mnie pan przyjął. Miał trzydzieści kilka lat i posługiwał się bezbłędnym angielskim. Cienki wąsik zdobił jego wydatną górną wargę. Z powodu bólu mężczyzna wyglądał dość mizernie, ale mimo to widać było, że ma wyjątkową, przystojną twarz; złamany nos dodawał jej tylko charakteru. Wyglądał znajomo, ale Ghosh nie potrafił go w żaden sposób

umiejscowić w pamięci. W przeciwieństwie do swoich towarzyszy nie wydawał się przestraszony, cechował go wręcz stoicki spokój, chociaż to on z całej grupy cierpiał. - Mówię panu, nigdy mnie tak nie bolało. - Wyszczerzył zęby od ucha do ucha, jakby chcąc powiedzieć: „Człowiek sobie idzie, a tu ni stąd, ni zowąd pojawia się skórka od banana, ależ kosmiczny dowcip, i wywijasz orła, i łapiesz się za brzuch”. Skrzywił się z bólu. „Człowieku, nie mogę cię dzisiaj przyjąć. Umarła nasza ukochana siostra, a w każdej chwili może tu ktoś wparować z wiadomością, że znaleźli ciało doktora Thomasa Stone'a. Na miłość boską, idźże do szpitala wojskowego” - tak chciał mu powiedzieć Ghosh, ale powstrzymał się, widząc cierpienie mężczyzny. Ujął wyciągniętą dłoń i od razu wyczuł tętnicę promieniową. Puls sto dwanaście na minutę. Zdolnością Ghosha - jego specyficznym słuchem absolutnym była umiejętność mierzenia tętna bez pomocy zegarka. - Kiedy to się zaczęło? - usłyszał swój głos, wpatrując się w nabrzmiały brzuch niepasujący do szczupłej, muskularnej sylwetki mężczyzny. - Proszę zacząć od początku... - Wczoraj rano. Próbowałem... wypróżnić się. - Pacjent sprawiał wrażenie zażenowanego. - I nagle poczułem tutaj ból. - Pokazał dolną część brzucha. - To się stało podczas siedzenia w toalecie? - No tak, podczas kucania. Momentalnie poczułem, jak się napina... i zaciska. Ghoshowi przypomniał się asonans z książeczki sir Zachary'ego Cope'a Diagnoza ostrego bólu brzucha wierszem. Znalazł kiedyś ten skarb na zakurzonej półce jakiegoś antykwariatu w Madrasie. Książka okazała się objawieniem. Któż mógł przypuszczać, że podręcznik medycyny będzie pełen karykatur, zabawny, a jednocześnie będzie zawierał mnóstwo poważnych zaleceń? Przywołał z pamięci fragment dotyczący nagłego zablokowania pasażu jelitowego: ...nagle rozdęcia objawienie zasłuży na zauważenie

Zadał kolejne pytanie, chociaż znał już odpowiedź. Bywały dni, kiedy pacjent diagnozę miał wypisaną na czole albo sam ją sobie formułował w pierwszym zdaniu,

lub też sam zapach zdradzał chorobę, zanim człowiek w ogóle przekroczył próg ambulatorium. - Wczoraj rano - powtórzył Mebratu. - Tuż zanim zaczął się ból. Od tamtej pory żadnego stolca, żadnych gazów, nic. Bywa, że zwój jelita, dla zabawy prawie, skręci się w supełek na wąziutkiej podstawie...

- Próbował pan lewatywy? Ile razy? Mebratu zaśmiał się krótko. - Poznał pan, co? Dwa razy. Ale nie pomogło. To nie zaparcie, ale nadzaparcie: tych mąk nie złagodzi nawet bąk. Jelito było całkowicie zablokowane. Za parawanem towarzysze chorego zaczęli się o coś zawzięcie kłócić. Język Mebratu był suchy, brązowy i obłożony. Mężczyzna był odwodniony, ale nie anemiczny. Ghosh odsłonił groteskowo nadęty brzuch. Kiedy Mebratu nabrał powietrza, brzuch się nie wciągnął, a nawet praktycznie się nie poruszył. „Oto mój znój - pomyślał Ghosh, wyjmując stetoskop. - Oto moje kopanie grobu. Dzień w dzień. Brzuchy, klatki piersiowe, ciało”. Zamiast zwyczajnego bulgotania w trzewiach Ghosh usłyszał potok wysokich dźwięków, jak gdyby woda kapała na cynkowy talerz. W tle dało się słyszeć rytmiczne dudnienie serca. To zadziwiające, jak dobrze wypełnione płynem pętle jelit potrafią przenosić bicie serca. Nigdy nie pisano o tym w podręcznikach. - Ma pan skręt jelita - stwierdził Ghosh, zdejmując stetoskop. Miał wrażenie, że jego głos, który nie wydawał mu się już jego własnym głosem, dochodzi gdzieś z oddali. - Pętla w jelicie grubym, okrężnica, zawija się o tak... - Wykorzystał przewód stetoskopu, żeby zilustrować najpierw kształt pętli, a potem zawijkę u jej podstawy. To tutaj dość powszechne. Etiopczycy mają długie i ruchliwe okrężnice. Myślę, że ta cecha, w połączeniu ze specyficzną dietą, predysponuje ich do skrętów jelit. Mebratu usiłował dopasować wyjaśnienia Ghosha do objawów u siebie. Raptem się roześmiał. - Wiedział pan, co mi dolega, jak tylko się odezwałem, co, doktorze? Zanim pan zrobił te... inne rzeczy.

- Chyba tak. - No więc... czy ten skręt sam się odkręci? - Nie. Trzeba mu pomóc. Chirurgicznie. - Mówi pan, że to częste. Moi ziomkowie, którym też to się przydarza... co się z nimi dzieje? W tym momencie Ghosh skojarzył twarz mężczyzny ze sceną, którą wolałby zapomnieć. - Bez operacji? Umierają. Bo widzi pan, naczynia krwionośne u podstawy pętli jelita też zostają skręcone. Czyli niebezpieczeństwo jest podwójne. Krew nie płynie ani w jedną, ani w drugą stronę i gangrena atakuje jelito. - Proszę posłuchać, doktorze. To nie jest dobry moment na coś takiego. - Owszem, to nie jest dobry moment - rzucił Ghosh podniesionym głosem, zaskakując Mebratu. - Dlaczego tutaj, jeśli mogę spytać? Dlaczego Missing? Dlaczego nie w szpitalu wojskowym? - Co jeszcze pan o mnie wie, doktorze? - Że jest pan oficerem. - Te błazny - powiedział, pokazując brodą na stojących za parawanem kompanów. - Kiepsko nam wychodzi przebieranie się za cywilów - stwierdził cierpko Mebratu. - Czują się, jakby byli nadzy, jeśli ich buty nie będą lśniły. - Nie tylko o to chodzi. Wiele lat temu, wkrótce po tym, jak przyjechałem do Etiopii, widziałem egzekucję w pana wykonaniu. Nigdy tego nie zapomnę. - Osiem lat i dwa miesiące temu. Piątego lipca. Też ją pamiętam. Był pan tam? - Przypadkowo. - Zwyczajna przejażdżka po mieście zamieniła się w mało przyjemny epizod, kiedy tłum, który zebrał się na drodze, zmusił Ghosha i Hemę do patrzenia na egzekucję. - Musi pan wiedzieć, że to był najbardziej bolesny rozkaz, jaki kiedykolwiek wykonałem - powiedział Mebratu. - To byli moi przyjaciele. - Wyczułem to - przyznał Ghosh, przypominając sobie dziwny wyraz szacunku złożony sobie nawzajem przez skazańca i kata. Kolejna fala bólu zalała oblicze Mebratu; zaczekali, aż minie. - Teraz zabolało inaczej - powiedział, próbując się uśmiechnąć.

- Powinien pan wiedzieć - zaczął Ghosh - że dziś rano dzwoniono z pałacu. Poproszono Matronę, by zawiadomiła pałac, gdy do szpitala zgłosi się wojskowy. - Słucham? - Mebratu zaklął i spróbował usiąść, ale ruch wywołał kolejny atak bólu. Jego towarzysze przybiegli z pomocą. - Czy Matrona poinformowała pałac? zdołał zapytać. - Nie. Matrona powiedziała, że nie wyda pana, wiedząc, że nie ma pan się dokąd udać. Pacjent się rozluźnił. Jego kompani szybko coś przedyskutowali, a potem postanowili zostać w pomieszczeniu. - Dziękuję. Proszę podziękować ode mnie Matronie. Nazywam się pułkownik Mebratu, służę w Gwardii Cesarskiej. Widzi pan, mieliśmy taki plan, kilku z nas, żeby spotkać się dzisiaj w Addis Abebie. Przyjechałem z Gonderu. Kiedy dotarłem na miejsce, okazało się, że spotkanie trzeba przełożyć. Obawialiśmy się, że nas... skompromitowano. Ale wiadomość otrzymałem, dopiero będąc tutaj. Wczoraj, przed wyjazdem z Gonderu, zaczęły się bóle. Poszedłem do lekarza. Podobnie jak pan, on też musiał się w pewnym momencie zorientować, co mi dolega, a jednak nie powiedział, co mi jest. Powiedział, żebym wrócił rano i wtedy jeszcze raz mnie zbada. Musiał zawiadomić pałac, bo inaczej po co dzwoniliby po szpitalach w Addis Abebie? Gdyby ktoś się dowiedział, że jestem w Addis Abebie, zostałbym powieszony. Musi mnie pan wyleczyć. Nie mogę się dzisiaj pojawić w szpitalu wojskowym. - Jest pewien problem - powiedział Ghosh. - Nasz chirurg... on odszedł. - Słyszeliśmy o waszej... stracie. Jest mi przykro. Jeżeli doktor Stone nie może operować, pan to będzie musiał zrobić. - Ale ja nie potrafię... - Doktorze, ja nie mam innego wyjścia. Jeśli pan tego nie zrobi, umrę. Jeden z mężczyzn zrobił krok do przodu. Z tą swoją jasną brodą wyglądał bardziej jak nauczyciel akademicki niż żołnierz. - A gdyby pana życie od tego zależało? Zrobiłby pan to? Pułkownik Mebratu złapał Ghosha za rękaw. - Proszę wybaczyć mojemu bratu - powiedział, a potem uśmiechnął się, jakby chciał dodać: „Widzi pan, co muszę robić, żeby utrzymać spokój?” - Jeśli coś się

stanie, będzie pan mógł w dobrej wierze powiedzieć, że nic pan o mnie nie wiedział, doktorze Ghosh. Bo to przecież prawda. Wie pan tylko tyle, ile się domyślił.

Ghosh zatelefonował do Hemy. Dotarło do niego, że pułkownik Mebratu i jego ludzie planują jakiś zamach stanu. Cóż innego mogło oznaczać to tajne spotkanie w Addis Abebie? Oto zagwozdka dla Ghosha: jak potraktować żołnierza, kata, który teraz spiskował przeciwko cesarzowi? Jako lekarz nie miał, rzecz jasna, żadnych wątpliwości: przede wszystkim pacjent. Nie czuł odrazy do pułkownika, ale zirytował go jego brat, który mu groził. Trudno było czuć niechęć do człowieka, który dzielnie stawiał czoło fizycznemu bólowi, a jednocześnie zachował dobre maniery. Wsłuchując się w miarowe buczenie w słuchawce, Ghosh czuł, że krew w nim wrze. Szorstkie „Słucham!” Hemy oddało jej gniewną minę. - To ja - rzucił. - Wiesz, kogo tu dzisiaj mam? - Opowiedział jej całą historię. Przerwała mu, zanim dotarł do końca: - Po co mi to mówisz? - Hema, czy ty mnie w ogóle słuchałaś? Musimy operować. To nasz obowiązek. - Nie podziałało to na nią. - Są zdesperowani - dorzucił. - Nie mają dokąd pójść. Są uzbrojeni. - Jeśli są w takiej ostrej desperacji, to niech sami mu otworzą brzuch. Ja jestem ginekologiem położnikiem. Powiedz im, że właśnie urodziłam bliźniaki i nie jestem w stanie operować. - Hema! - Był na nią tak wściekły, że nie potrafił znaleźć słów. Przynajmniej w kwestii troski o pacjenta powinna stać po jego stronie. - Czy ty nie pomniejszasz czasem tego, co dźwigam na ramionach? powiedziała. - Nie wiesz, przez co wczoraj przeszłam? Nie było cię tam, Ghosh. Teraz moim obowiązkiem są te dzieci. - Hema, przecież nie mówię, że... - Sam sobie operuj, człowieku. Asystowałeś mu przy skręcie, nie? Ja nigdy nie operowałam skrętu. - Mówiąc „mu”, miała na myśli Stone'a. Ciszę mącił jedynie jej oddech. „Nie obchodzi jej, że mogą mnie zastrzelić? Skąd takie nastawienie do mnie? Jakbym był jej wrogiem. Jak gdybym to ja wywołał

tę katastrofę, w której wir wpadła, gdy wróciła z Indii. Czy to ja zaprosiłem tu pułkownika?”. - A jeśli będę musiał wykonać resekcję i zespolenie jelita grubego, hm? Hema! Albo kolostomię? - Jestem po porodzie. Niedysponowana. Nie w formie. Nie ma mnie dzisiaj! - Hema, mamy obowiązek wobec pacjenta... przysięga Hipokratesa... Odpowiedział mu przenikliwy, gorzki śmiech. - Przysięga Hipokratesa jest dobra, kiedy siedzisz w Londynie i pijesz herbatę. Nie ma zastosowania w dżungli. Znam swoje obowiązki. Pacjent ma szczęście, że jesteś chociaż ty, tyle powiem. Zawsze to lepsze niż nic. - Rozłączyła się.

Ghosh był specjalistą od chorób wewnętrznych, stąd - dotąd. Choroby serca, zapalenie płuc, nietypowe schorzenia neurologiczne, dziwne gorączki, wysypka, niewyjaśnione objawy - to była jego domena. Potrafił zdiagnozować typowe dolegliwości wymagające interwencji chirurga, ale sam nie umiał operować. W lepszych czasach Missing, zawsze gdy zaglądał do sali operacyjnej, Stone werbował go jako swojego asystenta. Pozwalało to siostrze Mary Joseph Praise odpocząć, a Ghoshowi asystowanie Stone'owi zapewniało odmianę od codziennej rutyny. Obecność Ghosha w sali operacyjnej numer trzy zamieniała panującą w niej grobową ciszę w karnawałowy rwetes; Stone, o dziwo, nie miał nic przeciwko temu. Ghosh zadawał jedno pytanie za drugim, zmuszając Stone'a do rozmowy, instruowania, a czasem nawet snucia wspomnień. Nocami Ghosh czasem asystował Hemie przy nagłych przypadkach, które wymagały cesarskiego cięcia. Zdarzało się, że Hema posyłała po niego, gdy potrzebna jej była pomoc przy rozległej resekcji przy raku jajników lub macicy. Teraz był sam. Stał tam, gdzie zwykle Stone, po prawej stronie pacjenta, dzierżąc w dłoni skalpel. Od lat nie stał w tym miejscu. Ostatni raz zdarzyło mu się to jeszcze na stażu, kiedy to w nagrodę za dobrą pracę pozwolono mu zoperować wodniak - wówczas główny chirurg stał po drugiej stronie stołu i prowadził Ghosha za rękę przez całą operację. Na jego prośbę pielęgniarka wprowadziła zgłębnik odbytniczy tak głęboko, jak się dało.

- No, to zaczynajmy - powiedział do praktykantki po drugiej stronie stołu operacyjnego. Dziewczyna umyła ręce, włożyła rękawiczki i fartuch i była gotowa asystować Ghoshowi. Ledwo widoczne blizny praktykantki schowały się pod maseczką i czepkiem. Mimo opuchniętych powiek miała piękne oczy. - Nie skończymy, jeśli nie zaczniemy, więc lepiej zaczynajmy, skoro chcemy skończyć, tak? Ogromne nacięcie zrobione być musi – krótkie w tym przypadku niechaj cię nie skusi. Zawijas wyciągnąwszy, potraktuj skrętem – zgodnie z zegara wskazówek elementem. A im dalej zgłębnik odbytniczy wsuwasz – Tym obfitsze gazów eksplozje, zauważ...

Przy okrężnicy rozdętej jak „Hindenburg” niezwykle łatwo drasnąć jelito i doprowadzić do wylania kału do jamy brzusznej. Ghosh najpierw naciął linię środkową ciała, a potem ostrożnie pogłębił nacięcie, operując palcami jak saper rozbrajający bombę. W tym samym momencie, w którym poczuł przypływ paniki, ponieważ miał wrażenie, że jego zabiegi zmierzają donikąd, wyłoniła się przed nim lśniąca powierzchnia otrzewnej - tej delikatnej membrany wyściełającej jamę brzuszną. Kiedy otworzył otrzewną, ze środka wylał się płyn przypominający kolorem słomę. Włożywszy palec w dziurę i używając go jako zatyczki, przeciął otrzewną wzdłuż pierwszego nacięcia. W ułamku sekundy okrężnica ruszyła w górę jak zeppelin uciekający z hangaru. Ghosh obłożył ranę mokrymi serwetami, umieścił w niej duży hak Balfoura, żeby się nie zamknęła, a następnie wyjął zakręconą pętlę i położył na serwetach. Była gruba jak dętka opony samochodowej, ciemna, napięta od znajdującego się w niej płynu, zupełnie niepodobna do pozostałych zwiotczałych, różowych zwojów jelita. Widać było, w którym miejscu nastąpił skręt, głęboko w jamie brzusznej. Delikatnie manipulując pętlą, odkręcił ją zgodnie z kierunkiem ruchu wskazówek zegara, jak napisał Cope. Usłyszał bulgot i niemal natychmiast wybrzuszony fragment stracił niebieski odcień. Po chwili zaróżowił się na końcach. Wyczuł przez jelita zgłębnik, który umieściła siostra Asqual. Wsunął go w pętlę jak karnisz w tunel zasłony. Kiedy rurka dotarła do rozdętego jelita, rozległo się głośne westchnienie, a chwilę później płyn i gazy uderzyły w stojące niżej wiadro.

- „Tam poniżej, gdzie spirala węższą będzie, zobaczysz wszystko równiutko jak w rzędzie” - powiedział Ghosh, a praktykantka, która nie miała zielonego pojęcia, o czym mowa, odparła tylko: - Tak jest, doktorze. Ghosh zgiął osłonięte rękawiczką palce. Wyglądały na kompetentne i pełne mocy - dłonie chirurga. „Nie sposób tego wyczuć - pomyślał - chyba że weźmie się na siebie największą odpowiedzialność”.

Zamknął pacjenta. Zdejmując rękawiczki, zobaczył w szybie wahadłowych drzwi twarz Hemy. Zniknęła. Pobiegł za nią. Rzuciła się do ucieczki, ale dogonił ją na korytarzu. Oparła się, ciężko dysząc, o filar. - No i? - zapytała, kiedy złapała oddech. - Dobrze poszło? Obydwoje się uśmiechnęli. - Tak... odkręciłem skręt. - Nie potrafił ukryć dumy i podniecenia w głosie. - Znowu może się skręcić. - No cóż, miał do wyboru mnie albo śmierć, bo drugi lekarz odmówił pomocy. - Zgadza się. Bardzo dobrze. Muszę lecieć. Almaz i Rosina pilnują dzieci. - Hema? - Co? - Pomogłabyś mi, gdybym się pogubił? - Nie. Wyszłam tylko po to, żeby rozprostować nogi. - W jej oczach zamigotały ogniki. - Głuptas. A coś myślał? Z nią nawet sarkazm był jak podarunek. Stłumił chęć rzucenia się do biegu jak przejęty szczeniak, który zdążył już zapomnieć niedawną burę. - Wczoraj - zaczęła Hema - jechałam obok miejsca, w którym obydwoje byliśmy świadkami tego pierwszego powieszenia, i przypomniałam sobie to zdarzenie... Przyjrzała mu się w zadumie. - Jadłeś coś dzisiaj? Wtedy to zauważył: jego ukochana, która wróciła z Madrasu, jego niezamężna piękność była bardziej „powiększona” niż zwykle. Między jej sari i bluzką widać było mięsiste wałeczki. Skóra pod brodą delikatnie opuchła, tworząc drugi podbródek.

- Nie jadłem, odkąd wyjechałaś do Indii - powiedział, co niewiele mijało się z prawdą. - Schudłeś. Nie wygląda to dobrze. Chodź, zjemy coś. Mamy mnóstwo jedzenia. Wszyscy coś przynoszą. Odeszła. Przyglądał się, jak jej pośladki kołyszą się to w jedną, to w drugą stronę, jak gdyby chciały odłączyć się od bioder. Przywiozła z Indii jeszcze więcej kochanego ciała. Podnieciło go to, choć pora była zdecydowanie nie najlepsza. Ubrał się i złapał się na tym, że znowu myśli o operacji. „Czy powinienem był przymocować esicę do ściany jamy brzusznej, żeby znów się nie zakręciła? Chyba widziałem, jak Stone robi coś takiego. Nazwał to, zdaje się, kolopeksją. Kiedy Stone rozmawiał ze mną o zagrożeniach kolopeksji, to czy przestrzegł mnie przed nią, czy mi ją doradzał? Mam nadzieję, że wyjęliśmy wszystkie gaziki. Powinienem był jeszcze raz przeliczyć. Powinienem był sprawdzić jeszcze raz. Poszukać krwawiących naczyń, skoro już tam byłem”. Przypomniał sobie słowa Stone'a: „Kiedy jama brzuszna jest otwarta, masz nad nią kontrolę. Ale kiedy ją zamkniesz, ona kontroluje ciebie”. - Teraz rozumiem, co miałeś na myśli, Thomas - powiedział Ghosh, wychodząc z sali operacyjnej.

Późnym wieczorem personel szpitala zebrał się przy ziejącej w ziemi dziurze, obwiedzionej teraz konstrukcją z drewna. Czasu było mało, ponieważ zgodnie z etiopską tradycją nie można spożyć posiłku, dopóki, ciało nie zostanie pochowane. Oznaczało to, że pielęgniarki i praktykantki słaniały się z głodu. Sanitariusze przynieśli trumnę, pokonując tę samą ścieżkę, którą siostra Mary Joseph Praise wspinała się do zagajnika. Hema wlokła się za konduktem żałobników, idąc obok służącej Stone'a, Rosiny, i służącej Ghosha, Almaz. Trzy kobiety niosły na zmianę okutane w kocyki dzieci. Postawiono trumnę przy grobie i zdjęto wieko. Dało się słyszeć szlochanie i stłumiony płacz tych, którzy przecisnęli się bliżej, bo wcześniej nie widzieli ciała zmarłej. Pielęgniarki ubrały zwłoki siostry Mary Joseph Praise w szaty, które Mary jako młoda zakonnica miała na sobie, powierzając duszę i ciało Chrystusowi - jej „suknię ślubną”. Wygięty w łuk welon z kapturem miał za zadanie pokazać, że jej umysł nie skupia się na rzeczach doczesnych, lecz na królestwie niebieskim. Był to symbol

mniszki, która umarła dla świata - teraz, tonąc w wieczornej mgle, welon miał nie tylko znaczenie symboliczne. Nakrochmalone okrycie głowy i ramion obejmowało jej szyję jak śliniak. Miała biały habit przepasany plecionym białym sznurem. Dłonie siostry Mary Joseph Praise wystawały z rękawów i leżały skrzyżowane na piersi, przyciskając do niej Biblię i różaniec. Karmelici bosi zasadniczo pogardzali obuwiem stąd zresztą ich nazwa - ale zakon siostry Mary Joseph Praise nosił przynajmniej praktyczne sandały. Matrona nie obuła jednak bosych stóp zmarłej. Matrona postanowiła nie zawiadamiać ojca de la Rosy z katolickiego kościoła Świętego Józefa, ponieważ był to człowiek, który do wszystkiego odnosił się z dezaprobatą, nawet jeśli nie było ku temu powodu, a w Missing miałby używanie. Prawie zadzwoniła do Andy'ego McGuire'a z kościoła anglikańskiego, który zapewne z chęcią przyniósłby im pociechę. Ale w końcu uznała, że siostra Mary Joseph Praise najprawdopodobniej wolałaby usłyszeć słowa pożegnania jedynie od swojej rodziny z Missing - takie miała wrażenie. Kierując się tym odczuciem, Matrona poprosiła Gebrew, by przygotował krótką modlitwę. Siostra Mary Joseph Praise zawsze darzyła Gebrew wielkim szacunkiem, chociaż bardziej niż prawdziwym księdzem był strażnikiem i ogrodnikiem. Zapewne cieszyłaby się, że Gebrew dostąpi zaszczytu poprowadzenia modłów za jej duszę i będzie to dla niego pociechą. W chłodnym bezruchu powietrza Matrona uniosła dłoń. - Siostra Mary Joseph Praise powiedziałaby: „Nie rozpaczajcie po mnie. Chrystus jest moim zbawieniem”. Również i my powinniśmy pocieszać się tą myślą. Straciła wątek. Co jeszcze mogła powiedzieć? Głową dała znak Gebrew ubranemu w nieskazitelnie czystą, sięgającą kolan białą tunikę. Pod nią miał spodnie, a na głowie ciasno zawinięty turban. Był to ceremonialny strój, który zwykle wkładał jedynie przy okazji Timkat, dnia Objawienia Pańskiego. Liturgię odmawiał w starożytnym, biblijnym języku gyyz, oficjalnym języku Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego. Z wielkim trudem starał się nie przeciągać śpiewnej recytacji. Następnie pielęgniarki i praktykantki odśpiewały ulubiony hymn siostry Mary Joseph Praise - ten, którego je nauczyła i który najchętniej śpiewały podczas porannego nabożeństwa w domu pielęgniarek. Jezus żyje! Twój strach, o śmierci, Już nas się nie ima; Jezus żyje! I już ty, grobie,

Nie możesz nas uwięzić. Alleluja!

Wszyscy podchodzili po kolei, pragnąc ostatni raz spojrzeć na nią, zanim wieko zostanie raz na zawsze zabite. Gebrew mówił później, że twarz siostry Mary Joseph Praise jaśniała, że miała spokojne oblicze, bo wiedziała, że jej męka na ziemskim padole dobiegła końca. Almaz upierała się, że kiedy opuszczono wieko, z trumny uleciał zapach bzu. Ghosh czuł, że siostra Mary Joseph Praise przekazała mu wiadomość, która brzmiała ponoć: „Dobrze wykorzystaj swój czas. Nie marnuj go już, goniąc za miłością, która być może nigdy nie zostanie odwzajemniona. Wyjdź z twojej ziemi”. Hema, która stała blisko trumny, przyrzekła w duchu siostrze Mary Joseph Praise, że zaopiekuje się nami, jakbyśmy byli jej dziećmi. Kulisi, podłożywszy linę pod trumnę, opuścili siostrę do grobu. Ciężkie kamienie, których wymaga etiopska tradycja, podano najwyższemu, stojącemu okrakiem nad trumną kulisowi. Kamienie były po to, by hieny nie dobrały się do ciała. Na koniec dwaj mężczyźni wsypali ziemię z powrotem do dołu i na tym zakończył się pogrzeb. Ale nie lamenty. Shiva i ja, obydwaj niewiele znający życie, przestraszyliśmy się tych nieziemskich dźwięków. Otworzyliśmy oczy, aby przyjrzeć się światu, w którym tak wiele rzeczy nie było w porządku.

Rozdział 14

Nauka o Odkupicielu Następnego dnia po pogrzebie Ghosh wstał wcześnie. Jego pierwsza myśl po przebudzeniu była dla odmiany nie o Hemie, lecz o Stonie. Ubrawszy się, Ghosh poszedł do kwatery Stone'a po to tylko, by się przekonać, że jej właściciel nie wrócił. Przygnębiony udał się do biura Matrony. Spojrzała na niego pytająco. Pokręcił głową. Nie mógł się doczekać odwiedzin u pacjenta i rzucenia okiem na dzieło swoich rąk. Niechętnie wskoczył w buty po chirurgu, ale teraz niecierpliwe wyczekiwanie okazało się dla niego czymś absolutnie nowym. Stone musiał regularnie miewać to uczucie. - Można się od tego uzależnić - rzucił Ghosh do nikogo w szczególności. Pułkownik Mebratu siedział na brzegu łóżka, a brat pomagał mu się ubrać. - Doktor Ghosh! - powiedział Mebratu, uśmiechając się jak człowiek, który nie ma żadnych zmartwień, chociaż widać było, że nadal odczuwa ból. - Składam raport: wczoraj wieczorem gazy, dziś rano stolec. Jutro czyste złoto! - Był mężczyzną przyzwyczajonym do czarowania innych i nawet w słabszej dyspozycji jego charyzma nie utraciła nic ze swojej mocy. Jak na osobę, która niecałe dwadzieścia cztery godziny wcześniej leżała na stole operacyjnym, wyglądał świetnie. Ghosh zbadał ranę - była czysta i nienaruszona. - Doktorze - odezwał się pułkownik. - Muszę dziś wrócić do mojego pułku w Gonderze. Moja nieobecność nie może się przedłużać. Wiem, że to zbyt wcześnie, ale nie mam wyboru. Jeśli się nie pokażę, podejrzenia tylko wzrosną. Jaki byłby sens w ratowaniu mi życia, skoro niedługo zostałbym powieszony. Mogę kazać, żeby w pułku podano mi kroplówkę, cokolwiek pan zaleci. Ghosh otworzył usta, żeby zaprotestować, ale uświadomił sobie, że jego naciski będą bezcelowe. - W porządku. Ale proszę posłuchać, istnieje realne zagrożenie, że rana się otworzy przy wysiłku. Dam panu morfinę. Musi pan podróżować na leżąco. Zapiszę kroplówkę. Jutro może pan się napić wody, a następnego dnia klarownego płynu.

Wszystko to panu napiszę. Za mniej więcej dziesięć dni trzeba będzie zdjąć szwy. Pułkownik skinął głową. Brodaty brat zamknął dłoń Ghosha w uścisku i pokłoniwszy się nisko, wybąkał podziękowania. - Będzie pan z nim podróżował? - zapytał Ghosh. - Tak, oczywiście. Przyjedzie po nas van. Kiedy odwiozę pułkownika, wysyłają mnie na Syberię. - Ghosh spojrzał na niego zdumiony. - Zostałem wygnany. - Pan też jest wojskowym? - Nie, w tej chwili jestem niczym, doktorze. Jestem nikim. Pułkownik Mebratu położył dłoń na ramieniu brata. - Mój brat jest skromny. Uwierzyłby pan, że ma dyplom magistra socjologii Uniwersytetu Columbia? Tak, sam cesarz wysłał go do Ameryki. Ale staruszkowi nie spodobało się, że mojego brata zainteresował ruch Marcusa Garveya. Nie pozwolił mojemu bratu zrobić doktoratu. Wezwał go z powrotem do kraju i uczynił administratorem prowincji. Powinien był pozwolić mu dokończyć studia. - Nie, nie, wróciłem z własnej woli - powiedział brat. - Chciałem pomóc swojemu ludowi. Ale za to wysyłają mnie teraz na Syberię. Ghosh nie odzywał się, czekając na dalszy ciąg. - Powiedz mu, dlaczego - zachęcił go pułkownik. - W końcu to zasadniczo kwestia medyczna. Brat westchnął. - Ministerstwo zdrowia wybudowało publiczną przychodnię w naszej byłej prowincji. Jego Wysokość osobiście przeciął wstęgę. Połowa mojego budżetu poszła na to, by wzdłuż trasy cesarza wszystko wyglądało dobrze. Malowanie ścian, ogrodzenia, nawet buldożer, którym wyburzyliśmy chaty. Kiedy cesarz wyjechał, przychodnię zamknięto. - Dlaczego? - Bo skończyły się pieniądze! - Nie protestował pan? - Ależ oczywiście! Ale żadna z moich wiadomości nie doczekała się odpowiedzi. Minister zdrowia przechwycił je wszystkie. No więc sam otworzyłem przychodnię. Wydałem na to jakieś dziesięć tysięcy birrów. Namówiłem lekarza przyjmującego w

misji w mieście oddalonym o osiemdziesiąt kilometrów, żeby raz w tygodniu przyjeżdżał na wizyty. Zaangażowałem emerytowaną pielęgniarkę wojskową do wykonywania opatrunków i znalazłem położną, która zgodziła się przeprowadzić do mojej prowincji. Miałem zapasy leków. Miejscowy przemytnik alkoholu podarował mi generator prądu. Ludzie mnie uwielbiali, ale minister zdrowia chciał mnie udusić gołymi rękami. Cesarz wezwał mnie do Addis Abeby. - Skąd pan wziął pieniądze? - zapytał Ghosh. - Łapówki! Ludzie przynosili wielkie kosze indżery, w których było więcej gotówki niż jedzenia. Kiedy zobaczyli, że wydaję pieniądze z łapówek w słusznym celu, przynosili jeszcze więcej, bo bali się, że ich wydam. - Opowiedział pan o tym Jego Wysokości? - Och! To nie takie proste. Jemu wszyscy szepczą do ucha. „Wasza Wysokość mówię, dostawszy się przed jego oblicze. - Przychodnia potrzebuje pieniędzy, aby móc działać”. Wydawał się zaskoczony. - Wiedział - wtrącił pułkownik. - Wysłuchał mnie. Z jego oczu niczego nie dało się wyczytać. Kiedy skończyłem, Jego Wysokość szepnął coś Abba Hannie, ministrowi skarbu. Abba Hanna zapisał coś w protokole. A pozostali ministrowie... Widział ich pan? Oni żyją w ciągłym strachu. Nigdy nie wiedzą, czy cesarz patrzy na nich łaskawym okiem, czy nie. Cesarz podziękował mi za służbę dla prowincji i tak dalej, i tak dalej, a potem kłaniałem się i wycofywałem, cały czas się kłaniając. Już prawie przy drzwiach natknąłem się na ministra skarbu, który dał mi trzysta birrów! Ja potrzebuję trzydzieści tysięcy, a nawet trzysta tysięcy nie byłoby zbyt dużo. Z tego, co wiem, cesarz powiedział sto tysięcy, a Abba Hanna zdecydował, że przychodnia jest warta tylko trzysta. A może te trzysta było pomysłem cesarza? Kogo zapytać? Wtedy już kolejny petent opowiadał swoją historię, a minister skarbu pobiegł zająć miejsce u boku cesarza. Próbowałem krzyknąć: „Wasza Wysokość, czy minister popełnił pomyłkę?”, ale przyjaciele zabrali mnie stamtąd... - W przeciwnym razie nie byłoby cię tu z nami i nie opowiadałbyś nam tej historii - podsumował pułkownik - mój lekkomyślny bracie. Pułkownik spoważniał. Wbił spojrzenie w Ghosha i wziął go za rękę. - Doktorze Ghosh, jest pan lepszym chirurgiem niż Stone. Jeden chirurg na miejscu wart jest dwóch, którzy odeszli.

- Nie, ja tylko miałem szczęście. Stone jest najlepszy. - Dziękuję panu za coś innego. Bo widzi pan, okropnie mnie bolało przez całą drogę z Gonderu aż tutaj. W porównaniu z tym, podróż powrotna będzie miłą przejażdżką. Ból był... Wiedziałem, że jeśli pogorszy mi się, cokolwiek to jest, umrę. Ale znalazłem rozwiązanie. Przyszedłem do pana. Kiedy pan mi powiedział, że kiedy moi ziomkowie zapadają na tę chorobę, po prostu umierają... - Twarz pułkownika stężała, a Ghosh nie był pewien, czy żołnierza opanowuje złość, czy walczy z napływającymi do oczu łzami. Odchrząknął. - Zamknięcie przychodni mojego brata było zbrodnią. Kiedy przyjechałem do Addis Abeby na to spotkanie z moimi... kolegami, gotów byłem ich wysłuchać. Ale nie byłem pewien. Można powiedzieć, że moim motywem była podejrzliwość. Jeśli miałem stać się częścią przemian, to czy w grę wchodził najlepszy z powodów, czy chodziło mi tylko o władzę? Mówię panu rzeczy, których nigdy nie wolno panu rozpowiadać, doktorze, rozumie pan? Ghosh skinął głową. - Moja podróż, mój ból, moja operacja... - ciągnął pułkownik. - Bóg pokazał mi cierpienie mojego ludu. To była wiadomość od Niego. To, jak traktujemy współbraci, jak traktujemy wieśniaka cierpiącego na skręt jelita - oto miara tego kraju. Nie nasze myśliwce ani czołgi, ani jak wielki jest pałac cesarza. Myślę, że Bóg celowo postawił pana na mojej drodze. Później, kiedy pułkownik wyjechał, Ghosh uświadomił sobie, że choć przyjął Mebratu nastawiony do niego negatywnie, ostatecznie okazało się, że czuje do niego coś przeciwnego. A jako człowiekowi żyjącemu poza swoim krajem bez trudu przychodziło mu pozytywne myślenie o Jego Wysokości. Teraz nie był już przekonany o dobroci władcy.

Mr. Elihu Harris ubrał się niewłaściwie. To była pierwsza rzecz, jaką zauważyła Matrona, gdy zamknął za sobą drzwi i podszedł do jej biurka, żeby się przedstawić. Miał pełne prawo być poirytowany, ponieważ poprzedniego dnia i dwa dni wcześniej, gdy odwiedził Missing, Matrony nie zastał. Lecz mimo to wydawał się wdzięczny, że może się z nią zobaczyć, a zarazem zmartwiony, że zajmuje jej czas. - Nie wiedziałam, że pan do nas przyjedzie, panie Harris - powiedziała Matrona. - W innych okolicznościach byłaby to dla nas ogromna przyjemność, ale widzi pan, wczoraj... pochowaliśmy siostrę Mary Joseph Praise.

- To znaczy... - Harris przełknął ślinę. Jego usta otworzyły się i zaraz zamknęły. Ujrzał w oczach Matrony ogromny ładunek bólu, którego wcześniej, pojął ze wstydem, nie dostrzegł. - To znaczy... tę młodą zakonnicę z Indii? Asystentkę Thomasa Stone'a? - Właśnie tę. A co się tyczy Thomasa Stone'a, to... on odszedł. Zniknął. Martwię się o niego. Oszalał z rozpaczy. Harris miał przyjemną twarz, ale jego nadmiernie rozwinięta górna warga i nierówne przednie zęby sprawiały, że doprawdy trudno było uznać go za przystojnego. Wiercił się na krześle. Z pewnością bardzo chciał się dowiedzieć, jak doszło do tego wszystkiego, ale nie zapytał. Matrona zrozumiała, że jest człowiekiem, który nawet mając ewidentną przewagę w rozmowie, nie wie, jak upomnieć się o swoje racje. Kiedy tak siedział, Matrona, zajrzawszy w jego delikatne brązowe oczy, tak nieskore do inwencji, zmiękła i opowiedziała mu o wszystkim w krótkich, prostych zdaniach uginających się pod ciężarem przekazywanych wieści. Kiedy skończyła, dodała: - Odwiedził nas pan w chwili naszej słabości. - Wyczyściła nos. - Tak dużo spośród tego, co robimy w Missing, obraca się wokół Thomasa Stone'a. Był najlepszym chirurgiem w mieście. Nie wiedział, że pozwalano nam działać tylko dzięki operacjom, jakie przeprowadzał na członkach rodziny cesarskiej i politykach. Rząd każe nam płacić słony podatek za możliwość prowadzenia szpitala, potrafi pan to sobie wyobrazić? Gdyby chcieli, mogliby nas po prostu zamknąć. Panie Harris, nawet pan nas wspomógł datkiem wyłącznie ze względu na książkę Stone'a... Być może to już koniec Missing. Z każdym słowem Matrony Harris zapadał się głębiej w krzesło, jak gdyby ktoś postawił mu stopę na piersi i wbijał go w tapicerkę. Miał nerwowy tik polegający na przygładzaniu dłonią kosmyka, który w rzeczywistości wcale nie opadał mu na czoło. „Istnieją na świecie ludzie, których przekleństwem jest złe wyczucie czasu pomyślała Matrona. - Ludzie, którym samochody psują się w drodze na ich własny ślub albo którym deszcz zawsze psuje wakacje nad morzem, albo których dzień osobistego triumfu zostaje przyćmiony i na zawsze zapisuje się na kartach historii jako dzień śmierci króla Jerzego VI. Ci ludzie są irytujący, a jednocześnie człowiek im współczuje, bo są tacy bezradni. To nie wina Harrisa, że siostra Mary Joseph Praise umarła ani że doktor Thomas Stone zniknął”.

Jeśli Harris przyjechał, by zajrzeć do ksiąg rachunkowych, Matrona nie miała mu czego pokazać. Przedstawiała sprawozdania wyłącznie do tego zmuszona, a ponieważ rzeczy, które darczyńcy pragnęli fundować, nie miały z rzeczywistymi potrzebami Missing wiele wspólnego, sprawozdania były czystą fikcją. Wiedziała, że prędzej czy później taki dzień nadejdzie. Harris zakrztusił się, a potem odkaszlnął. Doszedłszy wreszcie do siebie po całej serii chrząknięć i długiej sesji czyszczenia nosa, przeszedł - niebezpośrednio - do celu swojej wizyty u Matrony - innego, niż Matrona sobie wyobrażała. - Miała pani rację, Matrono, jeśli chodzi o nasz plan założenia misji dla Oromów - powiedział. Siostra przełożona jak przez mgłę przypomniała sobie, że faktycznie kiedyś wspomniała o tym w liście. - Lekarz z Wollo przysłał mi telegram. Policjanci zajęli budynek, a gubernator okręgu nie zamierza zrobić nic, żeby ich stamtąd usunąć. Zapasy są rozprzedawane. Miejscowy kościół prowadzi przeciwko nam kampanię zła, nazywając nas diabłami! Przyjechałem, żeby wyjaśnić te nieporozumienia. - Proszę mi wybaczyć, panie Harris, że będę mówiła bez ogródek, ale jak pan mógł ufundować tę misję w ciemno? - Mówiąc to, Matrona poczuła nagłe poczucie winy, ponieważ w gruncie rzeczy Harris do tej pory nie widział również Missing. Jeśli dobrze pamiętam, w liście napisałam, że to nie jest najrozsądniejszy pomysł. - To moja wina - przyznał Harris, załamując ręce. - To ja nakłoniłem do działania komisję nadzorującą naszego kościoła... Oni jeszcze o niczym nie wiedzą powiedział niemal szeptem. Odchrząknął i jakby odnalazłszy głos, dodał: - Miałem... cóż, mam nadzieję, że komisja zrozumie... że moje intencje były dobre. My... ja miałem nadzieję zanieść naukę o Odkupicielu tym, którzy jej nie znają. Matrona wydała z siebie pełne irytacji westchnienie. - Panie Harris, czy panu się wydawało, że oni wszyscy czczą ogień? Albo drzewa? Przecież to są chrześcijanie. Odkupienie jest im tak potrzebne, jak panu krem prostujący włosy. - Ale ja czuję, że to nie jest prawdziwe chrześcijaństwo. To pogański rodzaj wiary... - powiedział i zaraz klepnął się po głowie, gładząc niesforny kosmyk. - Pogański! Panie Harris, w tym samym czasie, gdy nasi pogańscy przodkowie w Yorkshire i Saksonii używali czaszek swoich wrogów jako naczyń, w których podawano jedzenie, ci tutaj chrześcijanie śpiewali już psalmy. Oni wierzą, że w

kościele w Aksum znajduje się ukryta Arka Przymierza. Nie jakiś tam palec świętego ani nawet palec u nogi samego papieża, ale Arka! Etiopscy wierni wkładali koszule zmarłych na dżumę. „Dawno temu chrześcijanie z Abisynii widzieli w dżumie skuteczny i boski środek osiągnięcia nieśmiertelności”23. Oto - podkreśliła, stukając palcem w biurko - jak bardzo pragnęli kolejnego życia. - Nie mogła się powstrzymać, żeby nie dodać czegoś jeszcze. - Proszę mi powiedzieć, panie Harris, czy w Dallas pana parafianie odczuwają tak silny głód zbawienia? Harris poczerwieniał. Rozejrzał się, jakby szukając kryjówki. Nie skończył jeszcze, bo ludzie tacy jak on bywają uparci, choćby dlatego, że nie dysponują niczym więcej poza swoimi przekonaniami. - W Houston, nie Dallas - odezwał się cicho. - No dobrze, Matrono, ale tutejsi księża to w większości analfabeci. Gebrew, wasz strażnik, nie rozumie litanii, które recytuje, ponieważ napisano je w gyyz, którym nikt się na co dzień nie posługuje. Skoro wyznaje monofizycką zasadę, że Chrystus miał wyłącznie boską naturę, a brakło mu ludzkiej, no to... - Dość! Panie Harris, proszę przestać - powiedziała Matrona, zasłaniając uszy. Jak pan mnie drażni. - Wstała i okrążyła biurko, a Harris odsunął się z krzesłem, bojąc się, że dostanie od niej w ucho. Matrona podeszła do okna. - Kiedy rozejrzy się pan po Addis Abebie i zobaczy bose, trzęsące się na deszczu dzieci i trędowatych żebrzących o odrobinę strawy, czy naprawdę nadal będzie pan twierdził, że ten monofizycki nonsens ma jakiekolwiek znaczenie? - Pochyliła głowę i oparła czoło o szybę. - Bóg nas osądzi, panie Harris, na... - głos jej się załamał na myśl o siostrze Mary Joseph Praise - na podstawie tego, cośmy zrobili, by ulżyć cierpieniu naszych braci i sióstr. Naprawdę nie sądzę, żeby Bóg przejmował się, której doktrynie dajemy posłuch. Widok tej prostej, zniszczonej twarzy przyciśniętej do szyby, mokre policzki, splecione palce... wszystko to zrobiło na Harrisie większe wrażenie niż to, co Matrona do tej pory powiedziała. Oto miał bowiem przed sobą kobietę, która potrafiła złamać reguły swojego zakonu, jeśli stały jej na drodze do realizacji celu. Z ust Matrony popłynęła fundamentalna prawda, o której, z racji prostoty tych słów, w kościele Harrisa nikt głośno nie wspominał - w kościele, w którym bratobójcza walka na argumenty stanowiła bodaj jedyny sens istnienia komitetu, jak również manifestację Albert Camus, Dżuma, w: Cztery powieści, przeł. Joanna Guze, Maria Zenowicz, Świat Książki, Warszawa 2006, s. 166. 23

wiary. Dobrze się stało, że ludzi czynu w rodzaju Matrony oddzielał od sponsorów cały ocean, ponieważ gdyby obydwie strony wchodziły sobie w paradę, współpraca nie byłaby udana. Harris spojrzał na stos Biblii piętrzący się pod ścianą. Nie zauważył go, kiedy wszedł do biura siostry przełożonej. - Mamy więcej egzemplarzy Biblii po angielsku, niż jest w tym kraju osób mówiących w tym języku - powiedziała Matrona, odwróciwszy się od okna i podążywszy wzrokiem za spojrzeniem Harrisa. - Mamy Biblię po polsku, czesku, włosku, francusku, szwedzku. Wydaje mi się, że niektóre z nich są darem od dzieci chodzących do waszych szkółek niedzielnych. Potrzebujemy żywności i leków, a dostajemy Biblie. - Uśmiechnęła się. - Zawsze się zastanawiałam, czy ci dobrzy ludzie, którzy przysyłają nam Biblię, naprawdę uważają, że tęgoryjca dwunastnicy i głód da się pokonać Słowem Bożym? Przecież nasi pacjenci są analfabetami. - Czuję się skrępowany - powiedział Harris. - Nie, nie, nie. Bardzo proszę! Tutejsi ludzie uwielbiają Biblię! To najcenniejszy przedmiot, jaki może posiadać rodzina. Czy wie pan, co zrobił cesarz Menelik rządzący przed Hajle Syllasje, kiedy zachorował? Zjadł stronice Biblii. Raczej nie pomogło. To jest kraj, w którym papier - worketu - jest bardzo cenny. Wie pan, że według zwyczajów biedoty małżeństwo zostaje uznane za zawarte w momencie, gdy młodzi napiszą swoje imiona na kartce? Gdy chcą się rozwieść, no cóż, po prostu drze się ów dokument na kawałki. Księża rozdają kartki z wypisanymi na nich fragmentami Biblii. Kartki składa się wiele razy tak, że zmniejszają się do rozmiarów maleńkiego kwadracika, a potem zawija się je w kawałek skóry i nosi na szyi. Chętnie rozdawałam Biblię, ale minister spraw wewnętrznych uznał to za nawracanie. „Jak można sądzić, że nawracam tych ludzi, skoro nikt z nich nie potrafi czytać? Poza tym to przecież taka sama wiara jak pana”, powiedziałam. Ale minister nie zgodził się ze mną. Tak więc teraz składuję te Biblie pod ścianą, panie Harris. W szopie na narzędzia Pismo Święte mnoży się jak króliki. Wylewa się do magazynów i do mojego biura. Używamy go jako podpórki do regału na książki. Albo do wykładania nim ścian chat chikka. Robimy z nim cokolwiek, naprawdę! Podeszła do drzwi i gestem poprosiła, by za nią poszedł. - Przejdźmy się - zaproponowała. - Proszę spojrzeć - powiedziała, gdy znaleźli się w korytarzu.

Pokazała napis widniejący nad drzwiami: SALA OPERACYJNA NUMER JEDEN. Pomieszczenie zostało zamienione w składzik pełen Biblii. Bez słowa pokazała palcem pomieszczenie po drugiej stronie korytarza, które, jak zauważył Harris, było magazynem na szczotki i wiadra. Napis nad drzwiami głosił: SALA OPERACYJNA NUMER DWA. - Mamy tylko jedną salę operacyjną. Nazywamy ją salą operacyjną numer trzy. Może mnie pan osądzać, jak pan chce, panie Harris, ale biorę, co mi dają w imię Boże, aby służyć tym ludziom. A jeśli moi darczyńcy upierają się, żeby zafundować mi kolejną salę operacyjną dla słynnego Thomasa Stone'a, podczas gdy ja potrzebuję cewników, strzykawek, penicyliny i pieniędzy na zbiorniki z tlenem po to, by móc wyposażyć choćby jedną z tych sal, no to wtedy ja im daję jeszcze jedną salę operacyjną - z nazwy. Przy schodkach prowadzących do ambulatorium szpitala Missing kwitła bugenwilla, skrywając w kwiatach filary wiaty, tak że dach sprawiał wrażenie zawieszonego w powietrzu. Zobaczyli pędzącego mężczyznę okutanego grubą warstwą białego sukna narzuconego na wyświechtany wojskowy płaszcz. Wyróżniał się z racji białego turbanu i packi na muchy. - Oto Gebrew we własnej osobie, ten, o którym rozmawialiśmy - powiedziała Matrona, kiedy Gebrew zauważył ich i zatrzymał się, żeby się ukłonić. - Sługa Boży, strażnik i... jeden z nas, osieroconych stratą. Harrisa zaskoczył stosunkowo młody wiek Gebrew. W jednym ze swoich listów Matrona opisała przypadek młodej, dwunasto- lub trzynastoletniej dziewczyny z plemienia Harrari, którą przywieziono konającą. Między nogami wisiała jej przecięta pępowina. Kilka dni wcześniej urodziła, ale nikt nie usunął łożyska, bo nie chciało wyjść. Rodzina dziewczyny dwa dni podróżowała mułem, żeby dostać się do Missing. Kiedy Gebrew, kierując się współczuciem dla dziewczyny, podniósł ją, by przenieść z gharry, konająca krzyknęła. Okazało się, że Gebrew, narzędzie w rękach Boga, nieumyślnie nadepnął na ciągnącą się za dziewczyną pępowinę i wyrwał w ten sposób łożysko. Tak dziewczyna została wyleczona, zanim jeszcze przestąpiła próg oddziału nagłych wypadków.

Harrisa, ubranego w bawełnianą koszulkę bez rękawów, przeszedł dreszcz. Przewrócił oczami, poluzował kołnierzyk, a potem poprawił jeszcze hełm korkowy, którego Matrona w pierwszej chwili w ogóle nie zauważyła. Przeprowadziła go przez oddział dziecięcy, czyli pomalowany na jasny odcień lawendy pokój, w którym noworodki leżały w wysokich łóżeczkach z metalowymi poręczami. Matki zajmowały przestrzeń podłogi tuż obok łóżek. Na widok siostry przełożonej podskoczyły i zaczęły się kłaniać. - To dziecko ma tężec i umrze. To ma zapalenie opon mózgowych i jeśli przeżyje, może oślepnąć lub ogłuchnąć. Jego matka - powiedziała Matrona, czule obejmując ramieniem zabiedzoną kobietę - przebywając w Missing dzień i noc, zaniedbuje pozostałą trójkę swoich dzieci. Boże drogi, zdarzało się, że podczas pobytu matki w szpitalu te dzieci, które zostały w domu, wpadały do studni, ginęły pod kopytami byków, a nawet były porywane. Najbardziej ludzką rzeczą jest więc powiedzieć jej, żeby poszła do domu, żeby zabrała dziecko i poszła do domu. - No to dlaczego tu została? - Proszę spojrzeć, jak anemicznie wygląda! Karmimy ją tutaj. Dajemy jej porcję dziecka, której dziecko nie jest w stanie zjeść, a także jej własną porcję. Poprosiłam, żeby dawać jej codziennie dodatkowe jajko, plus zastrzyk z żelaza i lekarstwo na tęgoryjca. Za kilka dni, jeśli dziecko nadal będzie żyło, kupimy obojgu bilet na autobus i wyślemy do domu. Będzie zdrowsza, lepiej zaopiekuje się pozostałymi dziećmi... O, a to z kolei dziecko czeka na operację... Na oddziale męskim, który mieścił się w długiej, wąskiej sali obliczonej na czterdzieści osób, Matrona kontynuowała wyliczanie chorób pacjentów. Ci, którzy mogli, próbowali wstać i powitać odwiedzających. Jeden z mężczyzn leżał w śpiączce z otwartymi ustami i niewidzącymi oczami. Inny siedział, pochylając się do przodu, oparty o specjalną poduszkę; z trudem walczył o każdy oddech. Dwóch kolejnych leżących jeden obok drugiego mężczyzn miało nabrzmiałe brzuchy, jakby byli w ósmym miesiącu ciąży. - Reumatyczne uszkodzenie zastawki serca... Nic się nie da zrobić. A tych dwóch ma marskość wątroby - wyjaśniła Matrona. Harris ze zdumieniem przekonywał się, jak niewiele potrzeba, by utrzymać człowieka przy życiu. Wielki kawał chleba w wyszczerbionej misce i ogromny, sfatygowany blaszany kubek słodkiej herbaty - całe śniadanie i lunch. Dość często, jak

zauważył, ucztą tą chory dzielił się z członkami rodziny, którzy koczowali przy jego łóżku. Kiedy wyszli z oddziału męskiego, Matrona zrobiła przerwę na złapanie oddechu. - Wie pan, że w tej chwili dysponujemy funduszami na następne trzy dni? Potem koniec. Bywają wieczory, że kładę się spać, nie wiedząc, jakim sposobem rano otworzymy drzwi szpitala. - Co pani zamierza? - zapytał Harris, choć w tej samej chwili zdał sobie sprawę, że zna odpowiedź. Matrona uśmiechnęła się, a kiedy jej policzki powędrowały w górę, oczy niemal zupełnie zniknęły. Jej twarz wyglądała jak twarz dziecka. - Zgadza się, panie Harris. Będę się modliła. Potem przesunę środki z funduszu budowlanego albo dowolnego innego, w którym są jeszcze jakieś pieniądze. Bóg wie, w jak bardzo kłopotliwym położeniu się znajdujemy, tak to sobie tłumaczę, więc nie będzie miał nic przeciwko. Nie walczymy tutaj z bezbożnością, bo to przecież najbardziej pobożny kraj świata. Nie walczymy nawet z chorobami, tak jak walczymy z biedą. Pieniądze na jedzenie, leki... to pomaga. Kiedy nie potrafimy kogoś wyleczyć albo uratować mu życia, niech nasi pacjenci poczują, że przynajmniej o nich dbamy. To powinno być podstawowym prawem człowieka. Niepokój Harrisa związany z opinią komisji nadzorującej prawie całkiem minął. - Przyznaję, panie Harris, że z wiekiem coraz rzadziej modlę się o wybaczenie. Teraz modlę się o pieniądze, bym mogła kontynuować Boskie dzieło. - Ujęła rękę Harrisa i przykryła ją swoją dłonią, lekko poklepując. - Czy wie pan o tym, mój drogi, że w najczarniejszej godzinie często to pan był odpowiedzią na moje modły? Matrona uznała, że powiedziała już dość. Zaryzykowała. Ponieważ nie miała już co położyć na stole, postawiła na prawdę.

Rozdział 15

Wąż, choć ze splotów... Noworodki wydawały się Ghoshowi nierealne: nosy, zmarszczki i nic poza tym. Miał wrażenie, że ktoś podrzucił je Hemie jako nieudany eksperyment. Ghosh usiłował wydawać z siebie stosowne dźwięki i okazywać zainteresowanie maluchami, ale złapał się na tym, że ma im za złe, iż Hema poświęca im całą uwagę. Od śmierci siostry Mary Joseph Praise minęło pięć dni. Ghosh wstąpił do Hemy późnym popołudniem, zanim wyruszył na poszukiwanie Stone'a. Zastał tam Almaz, która zdążyła poczuć się jak u siebie i pochłonięta zadaniem opieki nad dziećmi prawie nie zauważyła jego obecności. Przez ostatnie kilka dni musiał sam parzyć sobie kawę i podgrzewać wodę na kąpiel. Matrona, siostra Asqual, Rosina i kilka uczennic szkoły pielęgniarskiej również były u Hemy, uwijając się wokół niemowląt. Rosina, która od odejścia Thomasa Stone'a w zasadzie nie miała nic do roboty, przeniosła się do Hemy. Nikt nie zwrócił uwagi na Ghosha, kiedy ten wyszedł. Pojechał najpierw do hotelu Ghion, potem Ras, a następnie na komendę główną policji. Poprosił o spotkanie z pewnym sierżantem, którego znał osobiście. Mężczyzna nie miał dla niego żadnych wieści. Ghosh objechał całą Piazzę wszerz i wzdłuż, a potem, wypiwszy piwo w barze St. George's, uznał, że czas wrócić do domu. Utwierdził się w zamiarze wyjazdu. Trzymał w ręku bilet lotniczy do Rzymu i dalej do Chicago. Wylot miał nastąpić za cztery tygodnie. Niewykluczone, że do tej pory sprawy Missing jakoś się ułożą. Nie wyobrażał sobie, żeby mógł tu zostać, nie teraz, nie gdy Stone zniknął, a siostra Mary Joseph Praise nie żyła. Musiał wszakże znaleźć w sobie dość odwagi, by poinformować o tym Matronę i Almaz - i Hemę. Było już ciemno, gdy zaparkował pod wiatą obok swojej kwatery. Zobaczył przykucniętą pod ścianą Almaz, opatuloną tak, że widać było tylko jej oczy. Czekała na niego tak samo jak owej nocy, gdy umarła siostra Mary Joseph Praise. - O mój Boże. Co znowu? Podeszła do samochodu od strony pasażera, otworzyła drzwi i wsiadła. - Chodzi o Stone'a? - zapytał. - Co się stało?

- Gdzie pan był? Nie, nie chodzi o Stone'a. Jedno z bliźniąt przestało oddychać. Chodźmy do bungalowu doktor Hemy.

Niebieskie światło lampki nocnej tworzyło w sypialni Hemy surrealistyczny nastrój, przywodziło na myśl plan filmowy. Hema miała na sobie koszulę nocną. Jej rozpuszczone włosy spadały na ramiona. Nie mógł oderwać od niej wzroku. Niemowlaki leżały na łóżku. Ich klatki piersiowe unosiły się i opadały równomiernie, obydwaj mieli zamknięte oczy i spokój wypisany na twarzy. Odwróciwszy się do Hemy, Ghosh zobaczył, że cała się trzęsie, a jej usta drżą. Wyciągnął przed siebie dłonie wewnętrzną stroną do góry, pytając, co się stało. W odpowiedzi rzuciła mu się w ramiona. Przytulił ją. Przez wszystkie lata ich znajomości widział, jak była szczęśliwa, jak się złościła, jak była smutna, a nawet przygnębiona, ale zawsze pokazywała, że ma charakter, że jest przebojowa. Nigdy nie widział w niej strachu. Teraz sprawiała wrażenie, jakby stała się innym człowiekiem. Chciał ją wyprowadzić z pokoju, obejmując ramieniem, ale nie zgodziła się. - Nie - szepnęła. - Nie możemy odejść. - Co się dzieje? - Położyłam je do łóżka i zostałam jeszcze chwilę, żeby na nie popatrzeć. Marion oddychał bardzo równo, ale Shiva... - Zaniosła się płaczem, pokazując dziecko z opatrunkiem na główce. - Uniósł mu się brzuszek, później opadł przy wydechu... a potem nic. Długo mu się przyglądałam. „Hema, tylko ci się wydaje”, powiedziałam do siebie. Ale widziałam wyraźnie, jak zrobił się siny, nawet w tym świetle, zwłaszcza kiedy porównałam kolor jego skóry z kolorem Mariona. Dotknęłam go, a on rozłożył ręce jakby spadał i wziął głęboki oddech. Złapał mnie za palec. Mówił: „Nie zostawiaj mnie”. I znowu oddychał. Och, Śiwo. Gdybym nie została. .. już byłoby po nim. Zasłoniła twarz dłońmi i wtuliła się w pierś Ghosha, zostawiając mokre ślady na jego koszuli. Przycisnął ją do siebie. Nie wiedział, co powiedzieć. Miał tylko nadzieję, że nie śmierdzi piwem. Chwilę później odsunęła się od niego, tak że stanęli obok siebie z Almaz tuż za plecami i wpatrywali się w Shivę.

Dlaczego Hema tak się pospieszyła z wymyśleniem imion dla dzieci? Jej decyzja wydawała mu się pochopna. Ghosh nie mógł się do nich przekonać. Da się je jeszcze zmienić? A jeśli wróci Thomas Stone? Skąd pomysł imienia hinduskiego boga dla dziecka zakonnicy i Anglika? A drugie z bliźniąt, też chłopiec, dlaczego Marion? Imiona z pewnością są tymczasowe, zanim Thomas Stone nie odzyska zmysłów albo zanim brytyjska ambasada się nimi nie zajmie. Hema zachowywała się, jak gdyby te dzieci należały do niej. - Czy to się powtórzyło? - zapytał Ghosh. - Tak! Raz. Mniej więcej trzydzieści minut później. Kiedy już miałam się odwrócić. Zrobił wydech... i zatrzymał się. Zaczekałam. Przecież musi oddychać. Wstrzymałam się, ale nie mogłam już tego znieść. Kiedy go dotknęłam, zaczął oddychać, jak gdyby czekał na to delikatne popchnięcie, jak gdyby zapomniał, co należy zrobić. Siedzę tu od trzech godzin, boję się nawet wyjść do łazienki. Nikomu nie potrafię zaufać, a zresztą jak niby miałabym im to wytłumaczyć... Dzięki Bogu Almaz postanowiła pomóc mi przy nocnym karmieniu. Posłałam ją po ciebie. - Śmiało. Idź do łazienki - zaoferował Ghosh. - Popilnuję ich. Wróciła błyskawicznie. - Co o tym sądzisz? - zapytała, wieszając mu się na ramieniu i wycierając oczy chusteczką. - Nie powinieneś osłuchać mu płuc? Nie kaszlał i nie miał trudności z oddychaniem. Ghosh, drapiąc się w podbródek i marszcząc oczy, przyglądał się dziecku. Po dłuższej chwili odezwał się: - Przebadam go gruntownie, kiedy się obudzi. Ale chyba wiem, w czym tkwi problem. Sposób, w jaki Hema na niego spojrzała, napełnił jego serce dumą. To nie była ta sama Hemlatha, która reagowała sceptycyzmem na każde jego słowo. - Właściwie to jestem pewien. Bezdech wcześniaka. To dobrze opisane schorzenie. Widzisz, jego mózg jest jeszcze niedojrzały, więc ośrodek oddechowy, który steruje procesem oddychania, również nie jest jeszcze do końca rozwinięty. Od czasu do czasu dziecko „zapomina” wziąć oddech. - Jesteś pewien, że to nic innego? - Nie kwestionowała zasadności jego oceny, lecz jak każda matka chciała się po prostu upewnić.

Skinął głową. - Jestem przekonany. Miałaś szczęście. Zazwyczaj bezdech bywa śmiertelny, zanim w ogóle ktokolwiek go zauważy. - Nie mów tak. O Boże, co my zrobimy, Ghosh? Chciał jej powiedzieć, że nic nie można zrobić. Zupełnie nic. Jeżeli dziecko będzie miało szczęście, za kilka tygodni wyrośnie z bezdechu. Jedyną alternatywą pozostawało podłączenie wcześniaka do maszyny, która pooddycha za niego, zanim w pełni rozwiną się jego płuca. Ale nawet w Anglii i Ameryce rzadko tak postępowano. W Missing to rozwiązanie w ogóle nie wchodziło w rachubę. Czekała na jego orzeczenie. Wstrzymała własny oddech. - Zrobimy tak - powiedział, a ona odetchnęła. Improwizował. Nie wiedział, czy jego plan wypali. Wiedział tylko, że nie ma serca powiedzieć jej, że nic nie można poradzić. - Przynieś mi krzesło. To z salonu. Daj mi parę tych swoich łańcuszków na nogę i jeszcze parę cęgów. Jakąś nić albo szpagat. Podkładkę do pisania i notatnik, jeśli masz. Powiedz Almaz, żeby zaparzyła kawę, najmocniejszą, jaką potrafi. Niech zaparzy, ile zdoła, i wleje do termosu. Nowa Hema, przybrana matka bliźniaków, wstała bez słowa, by wykonać polecenia. Nie pytała, jak i po co. Przyglądał się jej tanecznym ruchom. - Gdybym wiedział, że mnie tak posłuchasz, poprosiłbym jeszcze o koniak i masaż stóp - mruknął do siebie. - A jeśli to nie pomoże... to przynajmniej będę miał spakowaną torbę.

Ghosh siedział na krześle, sącząc kawę. Otaczała go całkowita cisza. Na palcu miał zawiązany sznurek, którego drugi koniec biegł do łańcuszka Hemy przeciętego na pół i oplecionego wokół stopy Shivy. Maleńkie srebrne dzwonki dyndające na łańcuszku wydawały z siebie przyjemny, kojarzący się z cymbałkami dźwięk za każdym razem, gdy maluch poruszył nogą. Ghosh zamocował zegarek na podłokietniku krzesła. Otworzył notatnik na pierwszej stronie i narysował dwie kolumny: „data” i „godzina”. Shiva wiercił się, a wtedy dzwoneczki wydawały uspokajający dźwięk. Wcześniej, kiedy karmili dzieci, Ghosh dodał do butelki Shivy kroplę kawy. Miał nadzieję, że kofeina, stymulant układu nerwowego i środek drażniący, wpłynie na pracę ośrodka oddechowego. Kawa sprawiła, że chłopiec był wyraźnie bardziej niespokojny niż jego brat bliźniak.

Hema spała na sofie w kącie salonu sąsiadującego z sypialnią dzieci. Lampa stojąca z kloszem, którą przenieśli do pokoju Hemy, dawała akurat tyle światła, że Ghosh widział stronę notatnika. Powiódł wzrokiem po ścianach. Mała dziewczynka z warkoczykami, ubrana w półsari, stojąca między dwojgiem dorosłych. Oprawione zdjęcie przystojnego premiera Jawaharlala Nehru w zadumie podpierającego palcem policzek wisiało naprzeciwko krzesła, na którym siedział Ghosh. Wyobrażał sobie, że w sypialni Hemy będzie panował porządek, że wszystko będzie na swoim miejscu, ale okazało się, że przez poręcz łóżka przewieszały się całe naręcza ubrań, na podłodze stała otwarta walizka, kolejne ubrania piętrzyły się w kącie, a książki i dokumenty leżały w stosie na krześle. Dopiero wtedy zauważył stojące za drzwiami pudło wielkości kredensu. „Zrobiła to”, pomyślał, nachylając się nad pudłem, żeby odczytać widniejący na nim napis. „Grundig, a niech mnie! Najlepszy model, jaki można dostać”. Jego gramofon i radio nawaliły kilka miesięcy wcześniej. Co jakiś czas Ghosh zerkał na noworodka, upewniając się, że jego maleńka klatka piersiowa podnosi się i opada. Po, jak sądził, całej godzinie czuwania ziewnął, rzucił okiem na zegarek i ze zdumieniem stwierdził, że minęło dopiero siedem minut. „Mój Boże, nie będzie łatwo”, pomyślał. Dopił kawę i nalał sobie kolejny kubek. Wstał i okrążył pokój. Na jednej z półek stała pokaźna kolekcja książek. WIELCY KLASYCY LITERATURY ŚWIATOWEJ, głosił napis złotymi literami. Wybrał jeden tom i usiadł. Książka była pięknie oprawiona w skórę, a brzegi kartek pociągnięto złotą farbą. Wyglądała na nieczytaną.

O czwartej nad ranem poszedł obudzić Hemę. We śnie wyglądała jak mała dziewczynka. Spała ze złożonymi jak do modlitwy rękami podłożonymi pod policzek. Potrząsnął nią delikatnie. Otworzyła oczy, zobaczyła go i uśmiechnęła się. Podał jej kawę. - Moja kolej? - Skinął głową. Usiadła na łóżku. - Przestał oddychać? - Dwa razy. Nie ma co do tego wątpliwości. - Boże. O Boże. Więc to prawda, nie wydawało mi się. Mieliśmy szczęście, że to zauważyłam. - Napij się. Idź przemyj twarz i przyjdź do sypialni.

Kiedy wróciła, przekazał jej sznurek zamocowany do łańcuszka oraz notatnik i długopis. - Nieważne, co będziesz robiła, nie kładź się na łóżku. Zostań na krześle, to jedyny sposób, żeby nie zasnąć. Czytałem, to naprawdę pomaga. Sprawdzałem go po każdej stronie. Jeśli słyszałem dźwięk łańcuszka, nie podnosiłem głowy i czytałem dalej. Kiedy przestał oddychać, pociągnąłem po prostu za sznurek i od razu zaczął znowu oddychać. Wygląda na to, że małemu czasem zdarza się zapomnieć. - Dlaczego w ogóle musi o tym pamiętać? Biedactwo.

Hema zdążyła usadowić się na krześle, gdy usłyszała dziwny odgłos. Dopiero po chwili uświadomiła sobie, że słyszy chrapanie Ghosha. Podeszła do niego na palcach - leżał na sofie i spał jak zabity, wyglądając przy tym jak ogromny pluszowy miś. Nakryła go kocem, który zdążył ześlizgnąć się na podłogę, a potem wróciła na posterunek. Chrapanie dodawało jej otuchy, mówiło jej, że nie jest sama. Sięgnęła po książkę, którą czytał Ghosh. Kupiła zestaw dwunastu tomów od pracownika brytyjskiej ambasady, który wracał do rodzinnego kraju. Uświadomiła sobie ze wstydem, że nie przeczytała ani jednej z tych książek. Ghosh umieścił zakładkę na stronie dziewięćdziesiątej drugiej. Naprawdę dotarł aż tak daleko? Dlaczego wybrał akurat ten tytuł? Otworzyła książkę na pierwszej stronie: Któż spośród tych, co pragną poznać dzieje człowieka i dowiedzieć się, jak owa tajemnicza mieszanka reaguje na różnorakie eksperymenty dokonywane przez Czas, nie zadumał się choćby przez chwilę nad życiem Świętej Teresy i nie uśmiechnął dobrotliwie na myśl o małej dziewczynce, która pewnego ranka wyruszyła w świat z młodszym braciszkiem, by szukać męczeństwa w krainie Maurów?24

Przeczytała pierwsze zdanie trzykrotnie, zanim zrozumiała jego sens. Spojrzała na tytuł książki: Miasteczko Middlemarch. Czy autor nie mógł jaśniej? Czytała dalej, wyłącznie dlatego, że Ghosh doczytał tak daleko. Pomału zatraciła się w odkrywanej historii. * George Eliot, Miasteczko Middlemarch, tom I, przełożyła Anna Przedpelska-Trzeciakowska, Prószyński i S-ka, Warszawa 2005, s. 11.

24

Następnego ranka, robiąc obchód, Ghosh zastanawiał się, czy pułkownik dotarł bezpiecznie do swojego garnizonu w Gonderze. Czy gdyby pułkownika aresztowano albo powieszono, wiadomość dotarłaby do Missing? „Ethiopian Herald” nigdy nie pisał o próbach zdrady stanu, jak gdyby pisanie o nich samo w sobie było zdradą. Obejrzawszy swoich pacjentów, Ghosh wygrzebał inkubator w jednym z magazynów znajdujących się za bungalowem Matrony. Ghosh był pediatrą Missing. Wkrótce po przyjeździe do szpitala skonstruował prymitywny inkubator dla wcześniaków. Maszyna okazała się zbędna, w momencie gdy szwedzki rząd otworzył w Addis Abebie szpital pediatryczny, umożliwiając tym samym szpitalowi w Missing odsyłanie tam wcześniaków. Pomimo kruchej konstrukcji - blaszana podstawa plus cztery szklane ścianki inkubator był nieuszkodzony. Ghosh zlecił Gebrew umycie urządzenia, odpchlenie, wystawienie na kilka godzin na słońce i ponowne umycie gorącą wodą. Przed wstawieniem inkubatora do sypialni Hemy Ghosh przetarł go alkoholem. Zrobił krok do tyłu, by przyjrzeć się swojemu dziełu, a w tym czasie Almaz obeszła urządzenie trzy razy dokoła, wydając z siebie głośne tfu-tfu. Na szczęście nie opluła inkubatora. - Żeby odegnać złe oko - wyjaśniła po amharsku, wycierając usta rękawem. - Przypomnij mi, żebym nigdy nie zapraszał cię do sali operacyjnej - powiedział Ghosh po angielsku. - Hema? - rzucił w nadziei, że pani doktor wtrąci swoje trzy grosze. - Antyseptyka? Lister? Pasteur? Czyżbyś była po stronie herezji? - Zapominasz, że jestem w połogu - odparła. - Odegnanie złych duchów bywa znacznie ważniejsze. Okutane w powijaki bliźnięta leżały obok siebie w inkubatorze i wyglądały jak dwie larwy. Były owinięte tak szczelnie, że widać było tylko pomarszczone twarzyczki. Nieważne, jak daleko od siebie Hema je położyła, kiedy znów na nie spojrzała, układały ciałka w kształt litery V, stykając się główkami, twarzą do siebie, tak jak w łonie matki.

Czasami Ghosh, wykończony po całym dniu, rozpoczynając nocną zmianę czuwania przy śpiących maluchach, mówił do siebie: „Co ty tutaj robisz? Czy ona zrobiłaby coś takiego dla ciebie?”. Stara uraza sprawiała, że mocniej zaciskał szczękę. „Ty kretynie, znowu uległeś jej czarowi”. Dlaczego brakowało mu silnej woli, by powiedzieć to, co należało powiedzieć?

Przekonywał samego siebie, że kiedy tylko to dziecko, ten Shiva, pokona problemy z oddychaniem, on wyjedzie. Znając Hemę, wiedział, że gdy nie będzie już musiała na nim polegać, wszystko wróci do normalności. Od czasu wizyty Harrisa nie byli pewni, czy baptyści z Houston nadal zechcą wspierać szpital Missing. Matrona wolała nie wypowiadać się na ten temat. Przez dwa tygodnie Ghosh i Hema pełnili wartę przy Shivie, za dnia korzystając również z pomocy innych, ale nocą zdając się wyłącznie na siebie. Skończyli czytać Miasteczko Middlemarch w tydzień i mieli o czym dyskutować. Następnie. Ghosh wybrał Trzy miasta. Paryż Zoli i obydwoje stwierdzili, że lektura jest wciągająca. Przypadki bezdechu u Shivy stopniowo występowały coraz rzadziej - ich liczba zmniejszyła się z ponad dwudziestu dziennie do dwóch. W końcu zupełnie ustały. Hema i Ghosh postanowili czuwać jeszcze przez tydzień, tak dla pewności. Sofa Hemy była za mała dla mężczyzny postury Ghosha. Widząc, jak śpi skulony, Hema była mu wdzięczna i świadoma wyrzeczeń z jego strony. Zaskoczyłoby ją, gdyby wiedziała, z jaką lubością kładł się na miejscu zajmowanym przed chwilą przez nią i nakrywał się kocem nadal pachnącym jej snami. Dzwonienie łańcuszka na kostce Shivy przenikało do jego marzeń sennych. Raz śniło mu się, że Hema dla niego tańczy. Naga. Wrażenie było tak realne, tak sugestywne, że rano pognał do Cook's Travel, zaczekał na otwarcie biura, a następnie zwrócił swój bilet lotniczy do Ameryki. Zrobił to, zanim wypił poranną kawę i zdążył sprawę przemyśleć.

Po śmierci siostry Mary Joseph Praise Matrona zaczęła się coraz bardziej garbić, a jej twarz sprawiała wrażenie jeszcze bardziej zniszczonej przez czas. Spędzała wieczory u Hemy - jak wszyscy zresztą - ale nie protestowała, kiedy o ósmej Ghosh i Hema wypędzali ją (i Koochooloo) do siebie. Suka uparła się strzec bezpieczeństwa Matrony, a ponieważ dwa pozostałe bezimienne psy biegające po terenie szpitala w Missing często traktowały Koochooloo jak przywódczynię, siostra przełożona najczęściej chodziła z psią obstawą. Dwa tygodnie po pogrzebie siostry Mary Joseph Praise Gebrew zauważył bosonogiego kulisa z prawą ręką w długim gipsie. Mężczyzna trzymał rękę wyprostowaną w łokciu wzdłuż ciała. Co gorsza, był tak śpiący, że gdy szedł, plątały mu się nogi. W każdej chwili mógł upaść i rozbić sobie głowę, nie mówiąc już o złamaniu drugiej ręki. Gebrew poczuł się fatalnie, ponieważ to on skierował kulisa do

rosyjskiego szpitala, kiedy ten zjawił się w Missing ze złamaną kością. Rosyjscy lekarze uwielbiali podawać barbiturany niezależnie od tego, co dolegało pacjentowi, a ponieważ etiopscy chorzy uwielbiali zastrzyki, wszyscy wychodzili z ich szpitala pod wpływem środków uspokajających. Z lat spędzonych w Missing Gebrew wiedział, że złamana ręka powinna być unieruchomiona w neutralnej i funkcjonalnej pozycji, z łokciem zgiętym pod kątem dziewięćdziesięciu stopni, przedramię w połowie drogi między pronacją i supinacją - nawet jeśli Gebrew nie wiedział, co oznaczają te pojęcia. Zaprowadził chwiejącego się na nogach kulisa na oddział nagłych wypadków, gdzie Ghosh zrobił biedakowi prześwietlenie, a sanitariusze ponownie założyli gips. Tym samym, choć żadne z nich oficjalnie tego nie ogłosiło, szpital Missing ponownie otworzył podwoje dla pacjentów. Hema uparcie odmawiała pozostawienia maluchów bez opieki. Twierdziła, że nie jest już lekarzem, lecz matką. Była typem matki zalęknionej o swoje dzieci, matki, która uwielbia z nimi przebywać i niechętnie się z nimi rozstaje choćby na krótką chwilę. Dwie mami-thu - Rosina Stone'a i Almaz Ghosha - na zmianę spały na materacu w kuchni Hemy, w każdej chwili gotowe pospieszyć z pomocą. Stone, który zniknął i kto wie, czy w ogóle jeszcze żył, i Hema, matka na pełny etat - w takiej sytuacji, gdy otwarto bramy szpitala, na barki Ghosha spadł ogromny ciężar. Matrona wynajęła Bachellego, żeby zajął się obsługą porannych pacjentów w ambulatorium, czyli tam, gdzie pierwsze kroki kierowała ogromna większość petentów

Missing.

Umożliwiło

to

Ghoshowi

przeprowadzanie

operacji

i

skoncentrowanie się na pacjentach leżących w szpitalu.

Sześć tygodni po śmierci siostry Mary Joseph Praise przywieziono - na wózku ciągniętym przez osła - płytę nagrobną. Hema i Ghosh poszli zobaczyć, jak robotnicy ustawiają nagrobek na właściwym miejscu. Kamieniarz wyrył na płycie krzyż koptyjski. Poniżej umieścił litery, które skopiował z kartki wręczonej mu przez Matronę: ΣIΣTER ΜΑΡΨΙΟΣΕΠΗ PRAIEE BOPN 1928, ∆ΙΕ∆ 1954 ΣAFE IN ΑΡΜΣ OF JEΣUΣ25

Siostra Mary Joseph Praise. Urodzona w 1928 roku, zmarła w 1954 roku. Niech spoczywa w pokoju Chrystusa. 25

Przybiegła podekscytowana Matrona, dysząc z wysiłku. Cała trójka pochyliła się nad grobem i studiowała dziwaczne liternictwo. Kamieniarz stał obok, cierpliwie czekając na pochwałę. Matrona ze złością wypuściła powietrze. - Przypuszczam, że teraz już niewiele da się z tym zrobić - podsumowała i skinęła kamieniarzowi głową. Mężczyzna zebrał swoje łomy i jutowe worki i odszedł, ciągnąc za sobą osła. - Tak sobie myślę - odezwała się Hema chrapliwym głosem - że chyba powinno być napisane: „Zmarła z rąk chirurga. A teraz niech spoczywa w pokoju Chrystusa”. - Hema! - zaprotestowała Matrona. - Uważaj, co mówisz. - No co? - odparła Hema. - Błędy bogatych zasypuje się pieniędzmi, błędy chirurgów - ziemią. - Siostra Mary Joseph Praise spoczęła w ziemi krainy, którą ukochała stwierdziła Matrona, mając nadzieję położyć kres tej wymianie zdań. - Pomógł jej w tym chirurg - dodała Hema, która zawsze musiała mieć ostatnie słowo. - Który wyjechał z kraju - odparowała Matrona. Hema i Ghosh spojrzeli na nią z otwartymi ustami. Matrona wyjaśniła przepraszającym tonem: - Odebrałam telefon z brytyjskiego konsulatu. To dlatego się spóźniłam. Z tego, co zrozumiałam, Stone udał się na granicę z Kenią, a potem dotarł do Nairobi, nie pytajcie jak. Jest w kiepskim stanie. Przypuszczam, że pił. Ten człowiek oszalał. - Nie jest ranny ani nic? - zapytał Ghosh. - O ile wiem, jest w jednym kawałku. Miałam przed chwilą rozmowę międzymiastową z Elihu Harrisem. Tak, on też się w to zaangażował. Mają w Kenii całkiem sporą misję. Jeśli Stone wytrzeźwieje, zdaniem Harrisa mógłby rozpocząć tam pracę. A jeżeli nie zechce, Eli załatwi mu wyjazd do Ameryki. - A co z jego książkami i rzeczami? - zapytał Ghosh. - Powinniśmy mu to wysłać? - Zakładam, że kiedy zadomowi się w nowym miejscu, wyśle kogoś, żeby mu przywiózł książki i pozostałe rzeczy - wyjaśniła Matrona.

Wiadomość jednocześnie ucieszyła i zirytowała Hemę. Oznaczała bowiem, że Stone porzucił swoje dzieci i zrzekł się do nich wszelkich praw. Żałowała, że nie pomyślała, by zmusić go do podpisania stosownego dokumentu. Nadal czuła się niepewnie. Mężczyźnie, który zdobył sławę w Missing, którego kochanka była pochowana w Missing i którego dzieci wychowywały się w Missing, nie będzie łatwo przeciąć pępowinę łączącą go z tym miejscem. - Wąż, choć ze splotów złożony, wciąż na tyle proste ma ciało, by do jamy wślizgnąć się bez trudu - stwierdziła filozoficznie Hema. - Stone nie jest żadnym wężem - uciął ostro Ghosh, zaskakując Hemę tak, że nie zdołała zareagować. - Jest moim przyjacielem - powiedział tonem nieznoszącym sprzeciwu. - Nie zapominajmy, jak wartościowym kolegą był dla nas przez te wszystkie lata, jak dzielnie służył Missing, ile istnień ludzkich uratował. Nie jest wężem. - Odwrócił się na pięcie i odszedł. Słowa Ghosha sprawiły, że Hema poczuła wyrzuty sumienia. Nie mogła zakładać, że Ghosh będzie czuł dokładnie to samo co ona. Nie, jeśli jej na nim zależało. Ghosh był niezależnym człowiekiem - zawsze tak było. Spojrzała na oddalającą się postać Ghosha i opanował ją strach. Nigdy specjalnie nie przejmowała się uczuciami tego mężczyzny, ale teraz, nad grobem siostry Mary Joseph Praise, poczuła się jak mała dziewczynka, która nabierając wodę ze studni, spotyka przystojnego nieznajomego - to dla niej jedyna w życiu okazja - lecz niszczy wszystko niewłaściwym słowem.

Rozdział 16

Jednoroczna żona Mleczna krowa była kaprysem Hemy, ale w chwili, gdy przełknęła pierwszy łyk tłustego płynu, nie było już odwrotu, nawet jeśli Ghosh podważał zasadność pomysłu. - Chyba żartujesz, Hema. Nie możesz karmić noworodków mlekiem od krowy! - Kto tak twierdzi? - zapytała bez przekonania. - Ja tak twierdzę - odparł. - Poza tym świetnie rosną na mleku w proszku, więc zostaną przy mleku w proszku. Gdy nad grobem siostry Mary Joseph Praise usłyszała z jego ust ostre słowa, zawładnęło nią okropne przeczucie, że Ghosh odejdzie z Missing, ale kolejne dni, podczas których regularnie zjawiał się, by czuwać przy bliźniakach i spać na sofie, upewniły ją, że w istocie pozostał jej wierny. Opanowany, metodyczny sposób, w jaki podszedł do problemu Shivy, otworzył Hemie oczy na tę jego stronę, której do tej pory nie doceniała. Na ścianie przy drzwiach przymocował naszkicowany na kartce wykres obrazujący częstość pojawiania się przerażających ataków bezdechu (i moment ich zupełnego ustania). Hema nigdy nie znalazłaby w sobie dość pewności siebie, by móc powiedzieć to, co on powiedział pewnego wieczoru - że nie trzeba już pełnić nocnej warty przy dzieciach. Każdej nocy, od dnia, w którym Hema wezwała go do dzieci, sypiał u niej na sofie i teraz wcale nie chciała, by porzucił ten zwyczaj; jego chrapanie było dźwiękiem, od którego zależał jej spokój. Mimo to nie potrafiła się powstrzymać przed przekomarzaniem się z nim. Do głosu doszedł stary nawyk. Stwierdziła, że chyba po prostu w ten sposób okazuje mu czułość. Nie zdjęli łańcuszka ze stopy Shivy, chociaż nie był już do niczego potrzebny. Jego dźwięk stał się nieodłączną częścią malca, a zdjęcie mu tej praktycznej ozdoby równałoby się pozbawieniu chłopca głosu. Wczesnym rankiem chaotyczna melodia dzwonków zapowiadała nadejście procesji krów i cielaków prowadzonych przez mleczarza Asrata. Dźwięk dzwonków wiązanych krowom u szyi współgrał tonacją z delikatnym dzwonieniem łańcuszków Shivy. Asrat policzył sobie co prawda odpowiednio więcej birrów, bo musiał

przyprowadzić ze sobą całą mleczarnię, ale ponieważ dojenie krów odbywało się pod czujnym okiem Rosiny lub Almaz, nie było mowy o rozcieńczaniu cennego płynu wodą. Zanim Hema wstała z łóżka, cały dom był już przesycony zapachem gotowanego mleka. Z wolna nabrała nawyku dolewania coraz więcej mleka do swojej porannej kawy. Wkrótce na sam dźwięk dzwonków Hemie leciała ślinka, jak gdyby była jednym z kundli profesora Pawłowa. Jej poranna kawa rozmnożyła się do dwóch kubków; kolejne dwa wypijała w ciągu dnia, zawsze wlewając więcej mleka niż wody. Uwielbiała, kiedy na języku zostawał jej maślany posmak. W przeciwieństwie do bawołego mleka, jakie pijała w dzieciństwie, to mleko cały swój smak zawdzięczało górskiej trawie, na której pasły się dające je krowy. Kiedy Asrat, którego krowi spokój, jak uznała Hema, najpewniej stanowił rezultat zwyczaju trzymania bydła w chacie, powiedział pewnego ranka: „Gdyby łaskawa pani zechciała kupić mączkę kukurydzianą i dodać ją do mleka, zrobiłoby się tak gęste, że łyżka stałaby w nim na baczność”, nie wahała się ani chwili. Wkrótce do jej drzwi zapukał kulis, ciągnąc na ręcznym wózku dziesięć worków z napisem: ROCKEFELLER FOUNDATION, a niżej: NIE NA SPRZEDAŻ. - Idealnie trafiona inwestycja - stwierdziła Hema kilka dni później, cmokając jak uczennica. - Kukurydza robi wielką różnicę. - Hm, eksperyment nie do końca obiektywny, wziąwszy pod uwagę tendencję, którą wprowadziłaś, płacąc za mączkę - podsumował Ghosh. Asrat przywiązał zwierzęta za budynkiem kuchni i poszedł dostarczyć pozostałe mleko. Wymię krowy matki znalazło się poza zasięgiem cielęcia, które zaczęło wydawać rozpaczliwe dźwięki - matka odpowiedziała mu uspokajającym, łagodzącym muczeniem. Hema przypomniała sobie, co kiedyś powiedziała jej własna matka: „Krowa mieści w sobie cały wszechświat: Brahma kryje się w jej rogach, Agni w jej czole, Indra w jej głowie...”. Zew cielaka w niczym nie przypominał płaczu bliźniąt, lecz emocje kryjące się za jednym i drugim dźwiękiem były identyczne. Pracując od tylu już lat jako położnik, Hema nigdy specjalnie nie przejmowała się płaczem noworodków, nie zastanawiała się nad częstotliwością, z jaką języczek malucha i jego usteczka drgają jak stroik instrumentu. Był to taki bezradny, ponaglający dźwięk, którego istota polegała dla niej dotychczas na tym, co sygnalizował: poród zakończony sukcesem, dziecko, które

przyszło na świat żywe. Niepokój pojawiał się dopiero wtedy, gdy płaczu zabrakło. Lecz teraz, kiedy jej niemowlaki, jej Shiva i Marion, płakały, ów odgłos nie przypominał żadnego znanego Hemie dźwięku; wyrywał ją z objęć snu i domagał się w odpowiedzi instynktownego cii!, które wypowiadała, biegnąc do inkubatora. To był osobisty zew - jej dzieci jej potrzebowały! Przypomniała sobie zjawisko, którego od lat doświadczała tuż przed zaśnięciem: zdawało jej się wówczas, że ktoś wzywa jej imię. Teraz przekonywała samą siebie, że w ten sposób nienarodzone bliźnięta zapowiadały swoje przybycie. Istniały wszakże i inne dźwięki, do których przywykła, wcieliwszy się w rolę matki. Klepnięcie mokrej ściereczki na kamieniu do prania. Sznur od bielizny uginający się pod ciężarem pieluszek (sztandar płodności) i wszczynający łopoczący alarm przed silnym wiatrem - Almaz i Rosina pojawiały się wtedy jak na zawołanie. Przypominające brzmienie harmoniki odgłosy podskakujących we wrzącej wodzie i uderzających o siebie butelek na mleko. Śpiew Rosiny, jej nieustanne trajkotanie. Almaz stukająca garnkami i patelniami... wszystko to składało się na chorał zadowolenia Hemy. Podróżujący po wschodniej Afryce astrolog z ludu Marathów odwiedził dzieci mimo obiekcji Ghosha. Hema zapłaciła mędrcowi, by przepowiedział los bliźniąt. Mężczyzna w okularach i z kolekcją wiecznych piór w kieszeni koszuli wyglądał jak młody urzędnik pracujący na kolei. Zapisawszy dokładny czas urodzenia chłopców, zażądał również dat urodzenia rodziców. Hema podała swoją, a potem uzupełniła ją datą urodzenia Ghosha, rzucając mu ostrzegawcze spojrzenie. Astrolog skonsultował się ze swoimi tabelami, a jego obliczenia zajęły całą stronę papieru kancelaryjnego. W końcu odezwał się, mówiąc: - Niemożliwe. - Spojrzał nerwowo na Hemę, unikając przy tym wzroku Ghosha. Nasadził skuwkę na pióro, odłożył papiery i na oczach zdumionej Hemy ruszył do wyjścia. - Jakikolwiek czeka je los - rzucił na odchodnym - możecie być pewni, że ma to bezpośredni związek z ich ojcem. Ghosh dogonił go w bramie szpitala. Astrolog nie zgodził się wziąć pieniędzy. Przyjąwszy pełen smutku wyraz twarzy, powiedział monotonnym głosem: - Doktorze saab, obawiam się, że pan nie może być ich ojcem. Ghosh udał, że wiadomość głęboko go dotknęła. Pobiegł zaraz z powrotem i opowiedział o tym Hemie, która wszakże nie była ani w połowie tak rozbawiona jak

on. Wizyta astrologa napełniła ją strachem, jak gdyby mężczyzna w jakiś sposób przewidział powrót Thomasa Stone'a. Następnego dnia Ghosh zobaczył Hemę, jak kuca, trzymając w zaciśniętej pięści mąkę ryżową i rysując rangoli - wyszukany dekoracyjny wzór - na drewnianej podłodze tuż przed wejściem do sypialni. Robiła, co mogła, by nie przerwać linii i zablokować tym samym dostęp złym duchom. Nad futryną powiesiła maskę brodatego diabła o czerwonych oczach, który wystawiał długi jęzor - kolejny straszak na złe oko. Ochronna mantra stała się z czasem częścią jej porannego rytuału, podobnie zresztą jak puszczanie Suprabhatam, w wersji śpiewanej przez M.S. Subbulakshmi, na swoim grundigu. Przypominająca czkawkę synkopa zaśpiewu kojarzyła się Ghoshowi z kobietami z Madrasu zamiatającymi wczesnym rankiem podwórko wokół banianu i z dhobi dzwoniącym swoim dzwonkiem przy rowerze. Utwór Suprabhatam był hymnem, którym stacje radiowe zwykły rozpoczynać swój program. Będąc studentem, Ghosh niejednokrotnie słyszał słowa Suprabhatam szeptane przez umierających pacjentów. Bawiło go, że musiał przyjechać aż do Etiopii, by dowiedzieć się, czym właściwie była ta pieśń: mianowicie inwokacją, pobudką Pana Venkateswary. Ghosh zauważył, że szafka nocna Hemy przeistoczyła się w ołtarzyk zdominowany symbolem Śiwy, czyli wysokim lingamem. Oprócz niedużych mosiężnych statuetek Ganeśy, Lakszmi i Karttikeji znalazło się na niej miejsce również dla złowieszczego, rzeźbionego w hebanie wizerunku nieprzeniknionego Pana Venkateswary, a także ceramicznego Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny i ceramicznego Jezusa na krzyżu, któremu z ran płynęła krew. Ghosh powstrzymał się od komentarzy. Bez fanfar i dość nieoczekiwanie Ghosh został naczelnym chirurgiem Missing. Choć nie był Thomasem Stone'em, dał sobie radę z kilkoma przypadkami ostrego brzucha (żołądek ściskał mu się jak za pierwszym razem), poradził sobie z raną kłutą, paroma poważnymi złamaniami, a nawet zastosował drenaż klatki piersiowej u chorego po urazie. Gdy kobieta na porodówce niespodziewanie zaczęła się dusić, Ghosh

zainterweniował,

tnąc

krtań,

wysoko

na

szyi,

pomiędzy

chrząstką

pierścieniowatą a tarczycą. Nagrodą za jego szybką reakcję był odgłos wypuszczanego powietrza jak na przydechu, a także widok ust pacjentki odzyskujących różowy kolor. Później tego samego dnia, dysponując już lepszym oświetleniem na sali operacyjnej, przeprowadził pierwsze w swoim życiu usunięcie tarczycy. Sala operacyjna numer trzy

stała się miejscem znacznie bardziej przyjaznym, choć niewolnym od niebezpieczeństw. Żadnego zadania Ghosh nie traktował rutynowo. W dniu, w którym bliźnięta skończyły dwa miesiące, kiedy Ghosh był akurat w samym środku operacji, praktykantka zajrzała na salę i poinformowała go, że Hema pilnie go potrzebuje. Ghosh amputował stopę tak zniszczoną przewlekłą infekcją, że przypominała oślizgły, wiecznie krwawiący kikut. Chłopiec przywędrował sam o własnych siłach z wioski w pobliżu Aksum - podróż zajęła mu kilka dni - i błagał Ghosha, by odciął mu przeszkadzającą część ciała. - Przyczepiło się do mnie trzy lata temu - powiedział, pokazując palcem stopę cztery razy większą niż druga, tak zdeformowaną, że prawie nie dało się rozpoznać poszczególnych palców. Stopa madurska występuje wszędzie tam, gdzie ludzie mają w zwyczaju poruszać się boso, lecz to miasto Maduraj, położone wcale nie tak daleko od Madrasu, dostąpiło wątpliwego zaszczytu użyczenia swej nazwy chorobie. Żadne miejsce nie wyszło dobrze na tym, gdy ktoś postanowił wykorzystać jego nazwę do ochrzczenia jakiejś przypadłości, na przykład: Delhi belly, Baghdad blues, Turkey trots26. U chłopca stopa madurska rozwinęła się, gdy nadepnął na jakiś duży kolec lub gwóźdź. Ponieważ życie jego ludu upływa w ciągłym ruchu, chłopiec chodził, a grzyb stopniowo opanowywał stopę, atakował kości, ścięgna i mięśnie kończyny. Jedynym ratunkiem pozostała zatem amputacja. Podbudowany starym powiedzeniem chirurgów: „Każdy idiota potrafi odciąć chorą nogę”, Ghosh postanowił przystąpić do dzieła. Jeśli się zawahał, to tylko dlatego, że dalszy ciąg przysłowia brzmiał: „Ale tylko doświadczony chirurg potrafi taką nogę uratować”. Niestety, tej stopy nie dało się ocalić. Chłopiec był pierwszym pacjentem, który na oczach Ghosha wszedł na salę operacyjną, śpiewając i klaszcząc w dłonie, tak przepełniony był radością z powodu czekającej go operacji. Ghosh ciął skórę powyżej kostki, pozostawiwszy z tyłu jej płat, który miał zasłonić kikut. Zamknął naczynia krwionośne, przeciął kość i po chwili usłyszał głuchy odgłos stopy wpadającej do wiadra. W tym momencie przerwała mu praktykantka, przekazując wiadomość od Hemy. Ghosh zasłonił ranę wilgotną sterylną serwetą i pobiegł do domu, po drodze zrywając maskę i czepek. Wyobrażał sobie najgorsze. 26

Dosłownie: „delijski brzuch", „bagdadzki blues", „turecki kłus".

Wpadł bez tchu do sypialni Hemy. - Co jest? - wydyszał. Hema, ubrana w jedwabne sari, rozsypała na podłodze ryż. Jego ziarenkami wypisała imiona chłopców w sanskrycie. W ramionach tuliła Shivę. Rosina trzymała Mariona. Hema zwołała zebranie Hindusek, które patrzyły na Ghosha z dezaprobatą. - Przyszła poczta - powiedziała Hema. - Zapomnieliśmy o namakaranum, Ghosh. Ceremonia nadania imienia. Powinna była się odbyć jedenastego dnia, ale można ją też przeprowadzić szesnastego dnia. Przegapiliśmy obydwa te terminy, ale w liście mama pisze, że jeśli zrobimy to niezwłocznie po tym, jak dostaniemy jej list, a właśnie go dostaliśmy, wszystko będzie w porządku. - I dlatego wezwałaś mnie w czasie operacji? - Był wściekły. Już miał powiedzieć: „Jak możesz przystawać na te wszystkie czary-mary?”. - Słuchaj no - syknęła Hema, zażenowana jego zachowaniem. - Ojciec powinien szepnąć dziecku do ucha jego imię. Jeśli nie chcesz tego zrobić, poproszę kogoś innego. To słowo - „ojciec” - zmieniło wszystko. Poczuł dreszcz. Szybko wyszeptał: „Marion”, a potem: „Shiva” do maleńkich uszu, pocałował każdego malucha, a następnie złożył pocałunek na policzku Hemy, zanim zdążyła się odsunąć, i rzucił: „Cześć, mamuśka”, gorsząc jej gości, po czym pognał z powrotem na salę operacyjną wymodelować skórę na kikucie amputowanej stopy.

Bliźnięta, poza łańcuszkiem, który Hema zostawiła na nodze Shivy jako rodzaj amuletu, nie były łatwe do odróżnienia. Shiva był spokojny, cichy, a Marion, kiedy Ghosh nosił go na rękach, marszczył brwi w akcie koncentracji, jak gdyby chłopiec próbował skojarzyć tego dziwnego faceta z zagadkowymi dźwiękami, jakie z siebie wydawał. Shiva był ciut mniejszy, a na jego czaszce nadal widniały ślady po zabiegach Stone'a. Marudził jedynie wtedy, gdy słyszał płacz Mariona, chcąc zapewne okazać solidarność z bratem. Przeżywszy dwanaście tygodni, bliźniaki wyraźnie nabrały wagi, płakały donośnym głosem i ruszały się naprawdę energicznie. Zaciskały piąstki i kładły je na piersi, od czasu do czasu wyciągały ręce i zezując, skupiały się na badaniu dłoni. Nie okazywały przesadnego zainteresowania sobą nawzajem, ale to dlatego, jak uważała Hema, że myślały, iż stanowią jedność. Jeśli nadchodziła pora karmienia z

butelki - jedno spoczywało na rękach u Rosiny, a drugie u Hemy lub Ghosha - dobrze, jeśli przebywały na tyle blisko, by się nawzajem słyszeć albo najlepiej dotykać główkami lub kończynami; gdy zdarzyło się, że jednego z bliźniaków zabierano do innego pokoju, obydwaj robili się marudni. Po pięciu miesiącach głowy chłopców porastała czupryna czarnych kręconych włosów. Obydwaj mieli osadzone blisko siebie oczy Stone'a, przez co sprawiali wrażenie wyjątkowo czujnych. Badali otoczenie ze skwapliwością klinicysty. Tęczówki ich oczu były w zależności od oświetlenia bardzo jasnobrązowe lub ciemnoniebieskie. Czoło, okrągłe i rozległe, a także idealny łuk ust, stanowiły spuściznę po siostrze Mary Joseph Praise. „Piękniejsze niż dzieci Glaxo - pomyślała Hema - a do tego w liczbie dwóch sztuk”. I należały do niej. Ku radości Ghosha jego dotyk potrafił zdziałać cuda, gdy przychodziło do kładzenia chłopców spać. Brał ich na ręce, a oni przyciskali policzki do jego ramion, opierając nóżki o brzuch. Kołysząc maluchy, przemierzał przestrzeń salonu Hemy tam i z powrotem. Z racji zupełnego braku doświadczenia w kwestii kołysanek, postanowił wykorzystać bogaty repertuar swoich sprośnych przyśpiewek. Pewnego wieczoru Matrona wzięła go na stronę i powiedziała: - Twoje limeryki uzurpują sobie moc moich modlitw. Ghosh wyobraził sobie Matronę klęczącą i recytującą: Był sobie raz facet z Bombaja, Mosiężne obadwa miał jaja. Czy słońce, czy wiater, czy słota, Tłukł mu się klejnot o klejnota, Aż iskrami tryskała mu faja.

- Przykro mi, Matrono. - Wysłuchiwanie takich rzeczy w tak młodym wieku raczej nie wyjdzie im na dobre.

Ghosh z trudem potrafił sobie przypomnieć swoje życie przed pojawieniem się bliźniaków. Gdy uśmiechnięte tuliły mu się do ramienia albo przyciskały mu do policzka wilgotne bródki, czuł, że serce pęka mu z dumy. Marion i Shiva - dziś nie

umiałby wyobrazić sobie lepszych imion. Ostatnio, kiedy jedna z mamithu zabierała od niego śpiących chłopców, bolały go ramiona i miał zesztywniałe dłonie. Od kiedy zaczął sypiać na sofie Hemy, dolegliwości z bolesnym sikaniem ustały. Hema po trosze powróciła do dawnych nawyków. Czasem brakowało Ghoshowi sprzeczek. Czyżby gonił za nią przez te wszystkie lata właśnie dlatego, że była nieosiągalna? A gdyby zgodziła się wyjść za niego wkrótce po jego przyjeździe do Etiopii? Czy namiętność przetrwałaby próbę czasu? Każdy potrzebuje mieć swoją własną obsesję i przez te ostatnie osiem lat Hema zapewniała Ghoshowi cel, do którego warto dążyć, więc być może powinien jej być za to wdzięczny. Bardzo często zdarzało się, że wieczorem, położywszy chłopców do łóżka, Ghosh musiał zajmować się niedokończonymi sprawami w szpitalu. Od tej pierwszej nocy na sofie Hemy nie wziął do ust nawet kropli piwa. Na wąskiej leżance sypiał błogim snem i budził się odświeżony. Gdy tak w pewnym osobliwym sensie żyli sobie pod wspólnym dachem, Ghosh odkrył, że Hema żuje czat. Sięgała po niego podczas nocnego czuwania przy Shivie, ponieważ ułatwiał jej przetrwanie całej zmiany. Wkrótce jej zakładka wyprzedziła jego w Miasteczku Middlemarch i zabrała się do Zoli, zanim on skończył pierwszą książkę. Próbowała ukryć przed nim czat, a kiedy wspomniał o nim przy jakiejś okazji, uznał, że jej zdenerwowanie jest wręcz rozbrajające. - Nie wiem, o czym mówisz - powiedziała wtedy. Nie poruszał już więc tego tematu, chociaż dobrze wiedział, że kiedy późno w nocy robi na drutach albo kiedy czeka na jego powrót i trajkocze gorzej nawet od Rosiny, oznacza to, że zanim przyszedł, zdążyła pożuć trochę czatu. Jej dostawcą był Adid, wiecznie uśmiechnięty kupiec, którego spotkała na pokładzie samolotu lecącego z Adenu i którego towarzystwo obydwoje bardzo lubili. Ghosh uzależnił się od bliskości Hemy. Ocierał się o nią, gdy kładła uśpione maluchy do łóżeczka, które z czasem zastąpiło inkubator. Brak jej negatywnej reakcji, to, że nie odwracała się i nie warczała na niego, zachęcał go. Przyglądał się jej, sącząc poranną kawę, podczas gdy ona przygotowywała mu listę sprawunków albo omawiała z Almaz plan dnia. Pewnego razu nakryła go na gapieniu się na nią. - Co? Fatalnie wyglądam z samego rana. O to chodzi? - Nie. Wyglądasz wręcz przeciwnie do fatalnie.

Zarumieniła się. - No nie, daj spokój - rzuciła, ale rumieniec nie znikał. Pewnego wieczoru przy kolacji powiedział, bardziej do siebie niż do niej: - Zastanawiam się, co się stało z Thomasem Stone'em. Hema odsunęła krzesło i wstała. - Bardzo cię proszę, żebyś w tym domu nigdy nie wspominał imienia tego człowieka. Miała w oczach łzy. I strach. Podszedł do niej. Mógł wytrzymać jej gniew, mógł go wycierpieć, ale nie potrafił znieść jej bólu. Wziął ją za ręce i przyciągnął do siebie. Walczyła, ale w końcu się poddała. - Już dobrze - mruknął. - Nie chciałem cię zdenerwować. Już w porządku. Sprzedałbym skórę na moim najlepszym przyjacielu, byleby móc cię tak trzymać. - A jeśli on wróci i zażąda, żebyśmy je oddali? Słyszałeś, co powiedział astrolog. - Cała się trzęsła. - Pomyślałeś o tym? - Nie zrobi tego - powiedział Ghosh, ale wyczuła niepewność w jego głosie. Przeszła do sypialni. - A nawet jeśli będzie chciał odzyskać chłopców, to po moim trupie, słyszysz? Po moim trupie!

Wszystko się zmieniło pewnej wyjątkowo zimnej nocy, gdy bliźnięta miały dziewięć miesięcy, mamithu sypiały w swoich kwaterach, a Matrona wróciła do swojego bungalowu. Nie istniała już potrzeba, by Ghosh spał na sofie, lecz żadne z nich nie potrafiło się zebrać, żeby poruszyć temat jego odejścia. Ghosh wrócił krótko przed północą i zastał Hemę siedzącą przy stole w jadalni. Podszedł do niej bardzo blisko, żeby mogła spojrzeć mu w oczy i przy okazji sprawdzić, czy w jego oddechu czuć alkohol - zawsze tak się z nią drażnił, gdy wracał o późnej porze. Odepchnęła go. Poszedł do chłopców. Kiedy wyszedł z sypialni, powiedział: - Czuję kadzidło. - Wcześniej zdarzało się, że rugał ją za to, że pozwalała dzieciom wdychać dym. - Wydaje ci się. Albo może to bogowie próbują do ciebie dotrzeć. - Udawała zajętą nakrywaniem do stołu, by podać mu kolację. - Makaron od Rosiny - oznajmiła,

odkrywając miskę. - I curry z kurczakiem od Almaz. Ścigają się, która będzie ci lepiej gotowała. Bóg raczy wiedzieć dlaczego. Ghosh zatknął sobie serwetkę za kołnierzyk. - Mnie nazywasz bezbożnym? Skoro czytałaś Wedy i Gitę, to zapewne pamiętasz opowieść o mężczyźnie, który przyszedł do mędrca Ramakryszny, mówiąc: „O Mistrzu, nie wiem, jak mam miłować Boga mego”. - Hema zmarszczyła brwi. - A wtedy mędrzec zapytał go, czy jest coś, co ów mężczyzna kocha. Mężczyzna odparł: „Kocham mojego synka”. Na to Ramakryszna rzekł: „A więc jest w tobie miłość i służba Bogu. W twojej miłości i służbie temu dziecku”. - No to gdzieś pan był do tej pory, panie pobożny? - Robiłem cesarskie cięcie. Uwinąłem się w piętnaście minut - powiedział Ghosh. Po narodzinach bliźniaków Hema przeprowadziła trzy cesarskie cięcia: jedno, by Ghosh mógł się go nauczyć, jedno, asystując mu przy zabiegu, i jedno, stojąc z boku i tylko patrząc na jego pracę. Kobietom w Missing należała się fachowa opieka. Żadna z nich nie miała być odesłana do innego szpitala na cesarskie cięcie. - Dziecko miało pępowinę okręconą wokół szyi. Teraz czuje się dobrze. Matka już poprosiła o gotowane jajko. Obserwowanie Ghosha przy jedzeniu stało się wieczorną rozrywką Hemy. Jakby to apetyt pożerał jego. Ghosh żył otoczony pomysłami i projektami piętrzącymi się wokół jej sofy. Hema zamyśliła się i poprosiła, żeby powtórzył, co przed chwilą powiedział. - Powiedziałem, że gdybym wyjechał, w tej chwili byłbym w połowie stażu w Cook County Hospital. Wiesz, byłem gotów wyjechać z Etiopii. - Dlaczego? Bo Stone odszedł? - Nie, kobieto. Podjąłem tę decyzję wcześniej. Zanim urodziły się bliźniaki i zanim umarła siostra Mary Joseph Praise. Bo widzisz, byłem przekonany, że wrócisz z Indii jako mężatka. Hemie wyznanie wydało się absurdalne, tak niespodziewane, że przypomniała sobie o dawnych, niewinnych latach. Wybuchnęła śmiechem. Konsternacja Ghosha jeszcze bardziej ją rozbawiła. Agrafka spinająca górną część jej bluzki nie wytrzymała i

wylądowała u niego w talerzu. Tego już było dla niej zbyt wiele. Złapała się za piersi i wstała z krzesła zgięta wpół. Od powrotu Hemy z Indii i tragicznej śmierci siostry Mary Joseph Praise tak niewiele było okazji, by się szczerze pośmiać. Kiedy w końcu złapała oddech, powiedziała: - To właśnie w tobie lubię, Ghosh. Zdążyłam już całkiem zapomnieć. Potrafisz mnie rozbawić jak nikt inny. - Usiadła z powrotem na krześle. Ghosh przestał jeść. Odsunął od siebie talerz. Był wyraźnie zdenerwowany, a ona nie rozumiała dlaczego. Niespiesznym, precyzyjnym ruchem wytarł usta serwetką. W jego głosie pojawiło się drżenie. - To jest śmieszne? Że przez te wszystkie lata pragnąłem się z tobą ożenić, jest dla ciebie żartem? Nie umiała spojrzeć mu w oczy. Nigdy nie zwierzyła mu się, co przyszło jej do głowy, gdy myślała, że samolot za chwilę się rozbije, i nie powiedziała, że jej ostatnia doczesna myśl powędrowała ku niemu. Uśmiech na własnej twarzy wydał jej się naraz fałszywy. Nie zdołała go utrzymać. Odwróciła głowę i dostrzegła groźną maskę wiszącą nad drzwiami sypialni. Ghosh pochylił głowę i objął ją dłońmi. Jego nastrój przeszedł z euforii w rozpacz; reakcja Hemy wyczerpała jego cierpliwość. Wszystko dlatego, że się roześmiała? Znowu poczuła się w jego obecności niepewnie, tak samo jak tamtego dnia nad grobem siostry Mary Joseph Praise. - Czas, żebym przeniósł się do swojej kwatery - stwierdził. - Nie! - powiedziała Hema z mocą, która zaskoczyła oboje. Przysunęła się do niego z krzesłem. Ujęła jego dłonie. Przyglądała się dziwnemu profilowi swojego kolegi, swojemu niespecjalnie przystojnemu, ale mimo to pięknemu przyjacielowi od tak wielu lat, który godził się nierozerwalnie spleść swój los z jej losem. Był pewien swojej decyzji o odejściu i nie zamierzał pytać jej o zdanie. Pocałowała jego dłoń. Opierał się. Przysunęła się bliżej. Oparła jego głowę o swoją pierś, bez pomocy agrafki odsłoniętą bardziej niż kiedykolwiek przed jakimkolwiek mężczyzną. Przytuliła go do siebie tak, jak on przytulił ją, gdy przybiegła do niego tej nocy, kiedy Shiva przestał oddychać. Po chwili uniosła jego głowę i przysunęła jego twarz do swojej. I zanim zdążyła pomyśleć, co robi, i dlaczego i jak do tego doszło, pocałowała go, znajdując

przyjemność w dotyku jego ust. Teraz rozumiała - i było jej z tego powodu bardzo wstyd - jak egoistycznie się z nim obchodziła, wykorzystując go przez te wszystkie lata. Nie robiła tego świadomie, lecz mimo wszystko traktowała go tak, jakby istniał wyłącznie dla jej przyjemności. Westchnęła. Zaprowadziła oszołomionego Ghosha do drugiej sypialni, którą wykorzystywała jako graciarnię i miejsce, gdzie stała deska do prasowania - do sypialni, którą już dawno temu powinna była mu oddać, zamiast pozwalać, by sypiał na sofie. Rozebrali się w ciemności. Opróżnili łóżko ze stosów pieluch, ręczników, sari i innych ubrań. Kiedy znaleźli się pod kołdrą, znów zaczęli się obejmować. - Hema, a jeśli zajdziesz w ciążę? - zapytał. - Ach, ty nic nie rozumiesz - odparła. - Mam .trzydziestkę. Być może odkładałam to już zbyt długo. Wstyd, że teraz, trzymając w dłoniach dwie cudowne, niczym nieskrępowane kule, o których tak często fantazjował, teraz, kiedy była już jego, od pulchnego podbródka po dołeczki tuż nad pośladkami, przeobrażenie jego członka ze zwisającego flaczka w sztywny bambus nie nastąpiło. Gdy Hema zdała sobie sprawę, że coś jest nie tak, zamilkła, a cisza jedynie pogłębiała jego rozpacz. Ghosh nie wiedział, że Hema obwinia samą siebie, że uznała się za nadgorliwą, że najpewniej błędnie odczytała jego sygnały i po prostu coś źle zrozumiała. Dochodzący z oddali chichot hieny zdawał się naigrawać z obydwojga niedoszłych kochanków. Hema leżała bez ruchu, jak gdyby pod jej plecami znajdowała się mina. W pewnym momencie zasnęła. Obudziła się z wrażeniem, że wynurza się spod wody, by zmartwychwstać i odzyskać siły. Stało się tak, ponieważ Ghosh ustami objął jej lewy sutek, jakby chcąc go połknąć. Pokierował jej ruchami, przesuwając ją w tę, a potem w drugą stronę. Pomyślała, że nawet kiedy sprawiał wrażenie najbardziej biernego, mimo to zawiadywał. Widok jego wielkiej głowy i ust pieszczących miejsce niedostępne żadnemu mężczyźnie wywołał gwałtowny napływ krwi do policzków, piersi i bioder. Jedną dłonią złapał ją za drugą pierś, wywołując falę, która przetoczyła się przez ciało Hemy, a drugą zaczął pieścić wewnętrzną stronę jej ud. Zauważyła, że jej dłonie reagują, przyciskając jego głowę mocniej do piersi, błądząc po jego szerokich plecach, zmuszając, by połknął ją całą. A potem poczuła coś obiecująco ocierającego się o jej uda.

W owej chwili, będąc świadkiem zwierzęcego podniecenia, zrozumiała, że na zawsze straciła go jako igraszkę w swoich rękach i jako kumpla. Nie był już Ghoshem, z którym mogła pogrywać, Ghoshem, który istniał wyłącznie jako reakcja na jej własną egzystencję. Poczuła wstyd, że nie dostrzegła tego wcześniej, że założyła znajomość natury tej przyjemności i przez to tyle lat odmawiała jej sobie i jemu. Przyciągnęła go, przyjęła go - towarzysza, kolegę po fachu, obcego, przyjaciela, kochanka. Złapała gwałtownie powietrze, żałując w tej samej chwili wszystkich wieczorów, gdy siedzieli po dwóch stronach stołu, drażniąc się nawzajem i docinając sobie (chociaż właściwie, uświadomiła sobie raptem, to ona odpowiadała za większość drażnienia i dogryzania), podczas gdy w tym samym czasie ich udziałem mogłoby stać się to zdumiewające zespolenie.

Obudziła się wczesnym rankiem. Nakarmiła i przebrała dzieci, a kiedy ponownie zasnęły, wróciła do Ghosha. Zaczęli od nowa i było jak za pierwszym razem, te same wyjątkowe, niewyobrażalne wrażenia. Wezgłowie tłukło o ścianę, informując o namiętności kochanków Almaz i Rosinę, które właśnie pojawiły się w kuchni. Hema nie przejęła się tym. Zasnęli i wstali, dopiero gdy usłyszeli dźwięk dzwonka zawieszonego na szyi krów mleczarza i nawoływanie cielaka. Kiedy Hema szykowała się do wyjścia z pokoju, Ghosh zatrzymał ją. - Czy perspektywa ślubu ze mną nadal wydaje ci się śmieszna? - Co chcesz przez to powiedzieć? - Wyjdziesz za mnie, Hema? Nie był przygotowany na jej reakcję. Później czasem myślał, że zapewne miała już gotową odpowiedź, i to taką, która nigdy nie przyszłaby mu do głowy. - Tak, ale tylko na rok. - Słucham? - Spójrz prawdzie w oczy. Dzieci, ta cała sytuacja i w ogóle - to zbliżyło nas do siebie. Nie chcę, żebyś czuł się zobowiązany. Poślubię cię na rok. A potem z nami koniec. - Ależ to jakiś absurd - wyrzucił z siebie Ghosh. - Zostawmy sobie furtkę: za rok zobaczymy, czy przedłużymy umowę na kolejny rok. Albo nie przedłużymy.

- Hema, ja wiem, czego chcę. Chcę, żeby to trwało wiecznie. Zawsze tego pragnąłem, zawsze. Już dziś wiem, że pod koniec roku będę chciał, żeby to trwało nadal. - No cóż, mój drogi, ty może wiesz, ale co ze mną? Na dziś rano masz zaplanowaną operację, tak? Możesz powiedzieć Matronie, że wrócę do przeprowadzania histerektomii i niektórych innych zabiegów. Poza tym czas, żebyś nauczył się prawdziwej chirurgii ginekologicznej, a nie tylko cesarskiego cięcia. Wychodząc, rzuciła mu spojrzenie przez ramię. Fałszywa skromność jej uśmiechu, szelmostwo oczu i zmarszczonych brwi i ostry kąt, pod jakim przekrzywiła głowę, były charakterystyczne dla tancerki, która wysyła sygnał bez słów. To jej przesłanie skłoniło go do milczenia. Zamiast próbować ogarnąć wizję małżeńskiego roku albo życia, nagle nie potrafił skupić się na niczym innym poza wieczorem, od którego, choć był kwestią zaledwie dwunastu godzin, dzieliła go cała wieczność.

Część trzecia

Nie będę stanowczo wykonywał wycięcia chorym na kamień, pozostawiając to ludziom zawodowo stosującym ten zabieg.

Przysięga Hipokratesa

Do wdzięczności bezmiernej poczuwa się ona, Jeśli mąż odwzajemnia jej miłość.

Tiruvalluvar, Tirukkural (przeł. Bohdan Gębarski)

Rozdział 17

Tizita Pamiętam poranki, wypady do kuchni w ramionach Ghosha. Liczy pod nosem: „Raz-dwa... razdwatrzy”. A my się kręcimy, lecimy w dół, rzucamy do przodu. Długo będę przekonany, że jego profesją jest taniec. Skręcamy przed piecem i docieramy do tylnego wejścia, gdzie Ghosh manipuluje przy zamku i teatralnym gestem odsuwa zasuwę. Wkraczają Almaz i Rosina, prędko zamykając drzwi, by nie wpuścić zimna i Koochooloo, która macha ogonem, czekając na śniadanie. Obydwie mamithu są owinięte jak mumie; z półokrągłej szczeliny wyglądają tylko ich oczy. Zdejmują z siebie warstwę po warstwie i parują wonią skoszonej trawy, spulchnionej gleby, a na koniec berbere i palonego węgla. Przyciskam podbródek do piersi i nie mogę opanować śmiechu, bo wiem, że zimne jak lód palce Rosiny za chwilę pogłaszczą mnie po policzku. Gdy zrobiła to po raz pierwszy, zamiast się rozpłakać, zaniosłem się śmiechem - ten błąd dał początek rytuałowi, którego się bałem i którego zarazem każdego dnia wyczekiwałem.

Po śniadaniu Hema i Ghosh całują mnie i Shivę na pożegnanie. Łzy. Rozpacz. Tulenie się. Ale i tak wychodzą. Idą do szpitala. Rosina umieszcza nas w podwójnym wózku. Wkrótce, wyciągając do niej rączki, błagam, żeby mnie ponosiła. Chcę patrzeć na świat z wysokości, z perspektywy dorosłych. Ustępuje. Shivie odpowiada jakiekolwiek miejsce, pod warunkiem że nikt nie próbuje zdjąć mu łańcuszka z nogi. Czoło Rosiny jest czekoladową kulą. Koraliki w jej włosach maszerują równymi szeregami, spod których wypływa sięgająca ramion grzywa. Rosina jest bujającym się, kołyszącym i pomrukującym stworzeniem. Jej obroty i podskoki są szybsze niż Ghosha. Z mojego przyprawiającego o zawrót głowy punktu obserwacyjnego jej wirująca plisowana suknia układa się w kształt różyczki kalafiora, zza której pokazują się i zaraz chowają jej różowe plastikowe buty.

Rosina bez przerwy mówi. My milczymy, ale w naszych głowach kłębią się niewypowiedziane myśli i wrażenia. Amharski Rosiny doprowadza Almaz i Gebrew do łez, ponieważ tak naprawdę jej gardłowe sylaby - które brzmią, jakby chrząkała - nie istnieją w tym języku. Nie zniechęca się. Czasami Rosina przechodzi na włoski, zwłaszcza jeśli się zacietrzewi i próbuje przekonać innych do swoich racji. Posługiwanie się italinya przychodzi jej z łatwością i, co ciekawe, znaczenie tego języka wydaje się wszystkim dość jasne, mimo że nikt poza nią go nie zna - taka jest jego natura. Kiedy mówi do siebie albo śpiewa, robi to w swoim erytrejskim narzeczu tigrinia i wówczas znikają ograniczenia, a słowa płyną z ust jak rzeka. Almaz, która kiedyś usługiwała Ghoshowi, teraz jest kucharką w połączonym gospodarstwie Ghosha i Hemy. Stoi na posterunku przy piecu jak baobab, który zapuścił korzenie. W porównaniu z Rosiną jest prawdziwym gigantem, który nie wydaje z siebie innych odgłosów poza głębokimi, donośnymi westchnieniami albo rzucanym od czasu do czasu: „Ewunuthl, no, nie mów!”, mającymi za zadanie nakręcać trajkotanie Rosiny i Gebrew (nie, żeby którekolwiek z nich potrzebowało dodatkowej zachęty). Almaz ma jaśniejszą skórę niż Rosina. Jej włosy utrzymuje w ryzach zwiewna pomarańczowa shash, która przypomina frygijski hełm. Zęby Rosiny świecą jak reflektory, Almaz natomiast rzadko pokazuje uzębienie.

Wczesnym przedpołudniem, kiedy wracamy z naszej pierwszej wyprawy na trasie bungalow - ambulatorium - oddział kobiecy - brama wjazdowa, z Koochooloo w roli naszego osobistego ochroniarza, kuchnia jest żywym organizmem. Para unosi się smugami, gdy Almaz uchyla pokrywki garnków. Srebrny zaworek szybkowaru podryguje i pogwizduje. Sprawne dłonie Almaz kroją pomidory, siekają cebulę i świeżą kolendrę, usypują górki, które przyćmiewają rozmiarami kupki imbiru i czosnku. Zawsze ma pod ręką paletę przypraw: curry, kurkumę, suszoną kolendrę, goździki, cynamon, gorczycę, sproszkowane chili - wszystko w niewielkich miseczkach z nierdzewnej stali ustawionych na wielkiej tacy. Jak szalony alchemik nabiera szczyptę tego, garść tamtego, a potem zwilża palce i przekłada mieszankę do moździerza. Ugniata tłuczkiem, a wilgotne, trzeszczące chrup, chrup wkrótce przechodzi w odgłos kamienia uderzającego o kamień. Gorczyca eksploduje wrzucona na gorący olej. Almaz trzyma pokrywkę nad patelnią jak tarczę, od której odbijają się ziarna. Tratata! Jak grad na blaszanym

dachu. Dodaje kmin, który skwierczy, ciemnieje i trzeszczy. Suchy, aromatyczny dym pochłania zapach gorczycy. Dopiero wtedy dodaje cebulę, całe jej garści, a dźwięk przypomina życie pączkujące w przedwiecznym ogniu.

Rosina raptem podaje mnie Almaz i wybiega tylnymi drzwiami, składając nogi jak ostrza nożyczek. Nie wiemy o tym, ale Rosina nosi w sobie zalążek rewolucji. Jest w ciąży z dziewczynką: Genet. My troje - Shiva, Genet i ja - jesteśmy razem od początku, Genet jeszcze w macicy Rosiny, podczas gdy Shiva i ja walczymy już ze światem na zewnątrz. Almaz nie spodziewała się nas w ramionach. Kwilę, wiercąc się na jej ramieniu, niebezpiecznie blisko bulgoczących kociołków. Almaz odkłada chochlę i przesuwa mnie sobie na biodro. Sięga pod bluzkę i stękając z wysiłku, wydobywa pierś. - No masz - mówi, dając mi ją na przechowanie. Otrzymałem w życiu wiele prezentów, ale ten pamiętam doskonale jako mój pierwszy. Za każdym razem, gdy ją dostaję, jestem zaskoczony. Gdy mi się ją odbiera, natychmiast o niej zapominam. Ale oto znów jest, ciepła i żywa pierś, wyswobodzona z objęć tkaniny, przeznaczona dla mnie, jak medal, na który nie zasłużyłem. Almaz, która prawie w ogóle się nie odzywa, wraca do mieszania w garnkach, mrucząc pod nosem melodię. Pierś jak gdyby nie należała już do niej, nie bardziej niż chochla, którą dzierży w dłoni. Leżący w wózku Shiva odkłada drewnianą ciężarówkę, którą jego ślina zmieniła w rozmiękłą masę. Za ciężarówką, w przeciwieństwie do łańcuszka, nie płakałby. Na widok wspaniałego jednookiego sutka Shiva pozwala ciężarówce upaść na podłogę. Chociaż to ja jestem posiadaczem tej piersi - i to ja ją głaszczę i obmacuję - jestem również sekretarzem Shivy. Napięty Shiva mobilizuje mnie i wysyła niemą instrukcję: „Rzuć do mnie”. A kiedy odpowiadam, że nie mogę, mówi: „Otwórz, zobaczymy, co jest w środku”. To również nie jest możliwe. Ugniatam to, ciągnę i patrzę, jak wraca do dawnej postaci. „Włóż to sobie do ust”, mówi Shiva, ponieważ jest to najpierwszy sposób, w jaki poznaje się świat. Odrzucam pomysł jako absurdalny. Pierś jest wszystkim, czym nie jest Almaz: śmiejącym się, tętniącym życiem, towarzyskim członkiem naszego gospodarstwa domowego.

Kiedy usiłuję podnieść pierś, żeby ją zbadać, okazuje się, że jest zbyt duża dla moich rączek i ucieka mi spod palców. Szukam potwierdzenia, że cały sens jej istnienia zasadza się w jej czubku, tej ciemnej plamce, przez którą oddycha i widzi świat. Pierś sięga mi do kolan. Albo może nawet do kolan Almaz. Nie jestem pewien. Trzęsie się jak galaretka. Para skrapla się na jej powierzchni, odbierając skórze naturalny połysk. Pachnie startym imbirem i kminem. Wiele lat później, gdy po raz pierwszy całuję piersi kobiety, robię się głodny. Promień światła i podmuch rześkiego powietrza zapowiadają powrót Rosiny. Znów jestem u niej na rękach, oderwany od piersi, która znika równie tajemniczo, jak się pojawiła, połknięta przez bluzkę Almaz.

Późnym rankiem, gdy minął chłód, a mgła się rozwiała, bawimy się na trawniku, aż czerwienieją nam policzki. Rosina nas karmi. Głód i senność mieszają się w idealnych proporcjach jak ryż z curry i jogurt z bananami w naszych żołądkach. Jesteśmy w wieku doskonałości, prostego apetytu. Po lunchu Shiva i ja zasypiamy, spleceni rękami, oddychając jeden drugiemu w twarz i dotykając się głowami. W tym stanie zapomnienia, pomiędzy jawą a snem, pieśń, którą słyszę, nie płynie z ust Rosiny. To Tizita, którą Almaz śpiewała, gdy trzymałem ją za pierś. Będę słyszał tę muzykę przez cały czas, jaki spędzę w Etiopii. Gdy jako młodzieniec wyjadę z Addis Abeby, zabiorę ją ze sobą na kasecie - z jednej strony będę miał nagraną Tizitę, z drugiej Aqualung27. Niespodziewany wyjazd lub nieuchronna śmierć zmuszają do zdefiniowania prawdziwych gustów. Podczas mojego wygnania, gdy wysłużona kaseta odmówi w końcu posłuszeństwa, poznam wielu Etiopczyków przebywających za granicą. Powitanie we wspólnym języku jest iskrą, ogniwem łączącym mnie ze społecznością, siecią zależności: numer telefonu woizero (pani) Menen, która, jeśli zadzwonisz do niej dzień wcześniej, za umiarkowaną opłatą zaprasza cię do siebie do domu i gotuje dla ciebie indżerę i wot; taksówkarz ato (pan) Girma, którego kuzyn pracuje w Ethiopian Airlines i przywozi kibe - etiopskie masło ponieważ bez masła od krów, które żyją na etiopskiej wysokości i pasą się na

27

Album zespołu Jethro Tull z 1971 roku.

etiopskich, górskich pastwiskach, twój wot będzie smakował jak produkt Krogera, FoodMartu albo Land O'Lakes. Podczas święta Meskel, jeśli mieszkasz na Brooklynie i chcesz tradycyjnie zabić owcę, zadzwoń do Yohannesa; w Bostonie wpadnij do Królowej Saby. Podczas lat spędzonych z dala od rodzinnego kraju, mieszkając w Ameryce, przekonam się, że Etiopczycy pozostają niewidoczni dla innych, a jednak jakimś sposobem są widoczni dla mnie. Dzięki nim odnajdę inne wersje Tizity. Chętnie się dzielą, wciskają mi tę pieśń w ręce, jak gdyby Tizita była jedynym objaśnieniem tego osobliwego bezwładu, który przejmuje nad nimi władzę, jak gdyby tłumaczyła, że o ile na własnym podwórku błyszczeli i olśniewali - The Jackson 5, The Temptations, Tizita na ustach, perfekcyjne afro na głowie, dzwony szeleszczące wokół butów firmy Double-O-Seven - to gdy stawiają stopę w Ameryce, uwijając się za ladą 7- Eleven albo wdychając tlenek węgla z rur wydechowych samochodów parkujących na podziemnym parkingu pod Kinney, albo stojąc za kasą kiosku na lotnisku lub w sklepie z pamiątkami w Mariotcie - ich raj obiecany okazuje się pułapką, azylem, który boją się opuścić, by nie doświadczyć losu gorszego niż niewidzialność, a mianowicie zagłady. Najbardziej znaną wersją Tizity jest ta w wykonaniu Getachew Kassy, będąca energiczną, a zarazem poważną, zapadającą w pamięć pieśnią do akompaniamentu molowych arpedżiów. Ten sam pieśniarz nagrał również wersję okraszoną szybkim, latynoskim rytmem. Mahmoud Ahmed, Aster Aweke, Teddy Afro... każdy etiopski artysta nagrywa Tizitę. Rejestrują ją w studiach w Addis Abebie, ale nie tylko, bo również na wygnaniu, w Chartumie (tak, Chartumie!, co dowodzi, że nawet piekło ma swoje studio nagraniowe), oczywiście w Rzymie, w Waszyngtonie, Atlancie, Dallas, Bostonie i Nowym Jorku. Tizita jest hymnem serca, lamentem diaspory, rozbrzmiewa na Osiemnastej ulicy w dzielnicy Adams Morgan w Waszyngtonie, wylewa się z Fasika's, Addis Abeby, Meskeremu, Red Sea i innych etiopskich knajpek, zagłuszając salsę i ragi sączące się z El Rincon i Queen of India. Istnieje szybka Tizita, wolna Tizita, instrumentalna Tizita (którą spopularyzował lud Aszanti), długa i krótka Tizita... istnieje tyle wersji, ilu nagrywających ją artystów. Pierwszy wers pieśni... słyszę go teraz. Tizitash zeweter wodę ene eye metah. Nie mogę przestać o tobie myśleć.

Rozdział 18

Grzechy ojca Aby zostać usłyszanym w naszym domu, należało zanurkować w panujący w nim harmider, a potem przekrzyczeć pozostałych. Najdonośniejszy głos - tubalny jak syrena mgłowa, odbijał się echem od ścian i gładko przechodził w śmiech - należał do Ghosha. Głos Hemy przypominał raczej śpiew ptaka, lecz sprowokowany ciął jak bułat Saladyna, który - według mojej książki Ryszard Lwie Serce i krucjaty - potrafił przeciąć upuszczony na jego ostrze jedwabny szal. Almaz, nasza kucharka, sprawiała wrażenie milczącej, ale jej usta nieustannie się poruszały; nikt do końca nie wiedział: modli się czy śpiewa? Rosina traktowała ciszę niemal jak osobistą zniewagę, więc rozmawiała z pustymi pomieszczeniami i gawędziła z szafkami kuchennymi. Genet, teraz już prawie sześcioletnia, powoli zaczynała przejmować cechy matki, opowiadając samej sobie śpiewnym głosem historyjki o samej sobie, tworząc własną mitologię. Gdyby ShivaMarion przyszedł na świat normalną drogą (niemożliwe, biorąc pod uwagę nasze połączone główki), Shiva, którego czaszka znajdowała się bliżej wyjścia, urodziłby się pierwszy, byłby starszym z bliźniaków. Lecz gdy cesarskie cięcie zmieniło kolejność naszego przyjścia na świat, to ja pierwszy zaczerpnąłem powietrza i wyprzedziłem Shivę o kilka sekund. Zostałem również rzecznikiem ShivyMariona. Wlokąc się za Hemą lub Ghoshem przez Piazzę albo klucząc pomiędzy zaprzężonymi w konie wozami i ciężarówkami, żeby dostać się do MotilaFs Garments w zatłoczonym Merkato, nigdy nie słyszałem, żeby Hema powiedziała: „Ta niebieska koszulka będzie świetnie wyglądała na Shivie”, albo: „To są doskonałe sandały dla Mariona”. Na widok doktora Ghosha i doktor Hemy odkurzano i wystawiano krzesła i posyłano chłopaka po ciepłą fantę albo coca-colę i ciasteczka, nie zważając na protesty, że nie, nie trzeba, na cóż to? Mierzono nas miarką krawiecką, szczypano w rumiane policzki zrogowaciałymi dłońmi, a dokoła zbierał się tłumek gapiów, jakby ShivaMarion był lwem w klatce przy Sidist Kilo. Skutek był taki, że Hema i Ghosh kupowali po dwie identyczne sztuki wszelkich ubrań, jakie akurat były nam niezbędne. To samo tyczyło się kijów do krykieta, wiecznych piór i rowerów. Kiedy ludzie patrzyli na nas i powtarzali: „Spójrzcie! Ależ słodko”, to czy naprawdę wyobra-

żali sobie, że sami wybraliśmy sobie te identyczne wdzianka? Przyznaję, że kiedy raz spróbowałem ubrać się inaczej niż Shiva, gdy obejrzałem sobie nasze odbicie w lustrze, poczułem się nieswojo. Jak gdybym miał niezapięty rozporek - po prostu coś mi nie pasowało. My - „Bliźniaki” - byliśmy sławni nie tylko dlatego, że ubieraliśmy się tak samo, ale również ze względu na zawrotną prędkość, z jaką ganialiśmy po okolicy, zawsze dotrzymując sobie nawzajem kroku, jak czworonoga istota, która zna tylko jeden sposób na dostanie się z A do B: bieg. Kiedy ShivaMarion musiał normalnie chodzić, to zawsze obejmując się ramionami, nie tyle idąc, co poruszając się truchtem jak zwycięzcy biegu na „trzech nogach”, zanim w ogóle przekonaliśmy się, że coś takiego faktycznie istnieje. Siedząc przy stole, zajmowaliśmy jedno krzesło, bo nie widzieliśmy sensu w siadaniu na dwóch. Nawet do toalety chodziliśmy razem, kierując do porcelanowej otchłani podwójny ciepły strumień. Z perspektywy czasu można by powiedzieć, że czuliśmy się zobowiązani sprostać oczekiwaniom ludzi, którzy widzieli nas jako kolektyw. Powiedz Bliźniakom, żeby przyszły na kolację. Chłopcy, czy już nie czas na kąpiel? ShivaMarion, chcecie spaghetti czy indżerę i wot? U nas każde „ty” równało się „wy”. Kiedy odpowiadaliśmy na pytanie, nie było istotne, który z nas zabierał głos; odpowiedź udzielona przez jednego była tożsama z odpowiedzią obydwu Bliźniaków. Dorośli sądzili być może, że Shiva, mój zapracowany, pilny brat, w naturalny sposób oszczędza słowa. Jeśli dźwięk łańcuszka, który nadal z uporem nosił na nodze, policzyć za mowę, okaże się, że Shiva jest prawdziwym gadułą, uciszającym się jedynie wtedy, gdy idąc do szkoły, chowa maleńkie dzwoneczki pod skarpetką. Niewykluczone, że dorośli uważali także, iż nigdy nie dopuszczałem Shivy do głosu (to prawda), ale z drugiej strony, nikt nie chciał mi powiedzieć, żebym się zamknął. Tak czy owak, w zgiełku naszego bungalowu - w którym dwa razy w tygodniu zbierało się towarzystwo na brydża, w którym na grundigu kręciła się płyta gramofonowa z prędkością siedemdziesięciu ośmiu obrotów na minutę, w którym ciężkie kroki Ghosha wprawiały w drgania talerze, gdy usiłował nauczyć się rumby i cza-czy musiały minąć dwa lata, zanim dorośli ostatecznie zdali sobie sprawę, że Shiva przestał mówić.

Kiedy byliśmy niemowlętami, Shivę uważano za delikatniejszego - w końcu to jego czaszkę usiłował zmiażdżyć Stone, zanim Hema nas uratowała. Ale z drugiej strony, Shiva zaliczał zgodnie z planem wszystkie etapy rozwoju dziecka: podnosił głowę, kiedy i ja podnosiłem, i raczkował, kiedy przyszedł czas na raczkowanie. Mówił „Amma” i „Ghosh” jak na zawołanie, a kiedy mieliśmy rok bez miesiąca, obydwaj postanowiliśmy, że spróbujemy chodzić. Hema i Ghosh byli o nas spokojni. Według słów Hemy zapomnieliśmy, jak się chodzi, już kilka dni po postawieniu pierwszego kroku, bo nauczyliśmy się biegać. Shiva gadał jak najęty prawie do końca czwartego roku życia, a potem zaczął sukcesywnie milknąć. Spieszę zapewnić, że śmiał się i płakał, jak należy. Często zachowywał się tak, jakby chciał coś powiedzieć, ale mu przerywałem. Podkreślał moje słowa brzęczeniem łańcuszka, a w kąpieli śpiewał ze mną gromkie la-la-la. Lecz gdy trzeba było wydać z siebie prawdziwe słowa, wówczas okazywało się, że nie są mu one potrzebne. Czytał płynnie, ale wolał nie robić tego na głos. W mgnieniu oka potrafił dodawać i odejmować na kartce nawet duże liczby, podczas gdy ja nadal wystawiałem język i liczyłem na palcach. Nieustannie pisał liściki do siebie samego i do innych, zostawiając je dookoła jak królik bobki. Cudownie rysował, choć umieszczał swoje dzieła w nietypowych miejscach, na przykład na kartonach po produktach albo na papierowych torebkach. W tamtym czasie wprost uwielbiał rysować postać Veroniki. Mieliśmy w domu jeden numer komiksu Archie, który kupiłem w księgarni Papadakisa. Na szesnastej stronie znajdowały się trzy kadry, w których centralne miejsce zajmowały Veronica i Betty. Shiva potrafił odtworzyć tę stronę z pamięci, łącznie z dymkami, liternictwem, a nawet kreskowaniem. Jak gdyby przechowywał w umyśle zdjęcie, które, gdy tylko naszła go ochota, umiał przełożyć na rysunek na papierze. W jego ilustracji niczego nie brakowało, nawet numeru strony ani plamy po musze, którą na marginesie komiksu spotkała śmierć. Zauważyłem, że Shiva zawsze przesadnie podkreślał krzywiznę pod piersiami Veroniki, zwłaszcza w porównaniu z rysunkiem Betty. Sprawdziłem w oryginale i rzeczywiście, linia była na swoim miejscu, tyle że nie tak gruba, nie tak zdecydowana jak kreska Shivy. Czasami improwizował i odchodził od oryginalnego rysunku, ukazując piersi jako strzeliste pociski tuż przed odpaleniem, a kiedy indziej jako obwisłe balony dyndające nad kolanami. Genet i ja nadrabialiśmy i kryliśmy milczenie Shivy. Ja robiłem to zupełnie nieświadomie; nawet jeśli mówiłem zbyt wiele, to dlatego, że uważałem to za

niezbędną cechę istoty zwanej ShivaMarion. Ja, rzecz jasna, nie miałem problemu z porozumiewaniem się z Shivą. Wczesnym rankiem dzwonienie jego łańcuszka - dzyń, dzyń - mówiło: „Marion, śpisz?”. Dzyń, dong oznaczało: „Czas wstawać”. Ocierając się głową o moją głowę, Shiva ponaglał: „Wstawaj, śpiochu!”. Wystarczyło, żeby jeden z nas pomyślał o jakiejś rzeczy, a istniała duża szansa, że drugi wstanie i tę rzecz zrobi. Dopiero Mrs. Garretty odkryła w szkole, że Shiva zrezygnował z mówienia. Loomis Town & Country School służyła dzieciom kupców, dyplomatów, doradców wojskowych, lekarzy, nauczycieli, przedstawicieli Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych do spraw Afryki, Światowej Organizacji Zdrowia, UNESCO, Czerwonego Krzyża, UNICEF-u, a zwłaszcza nowo utworzonej Organizacji Jedności Afrykańskiej. Cesarz sprezentował powstającemu komitetowi olśniewający budynek Africa Hall i było to z jego strony sprytne posunięcie, ponieważ w ten sposób zwabił do Addis Abeby siedzibę główną organizacji, która z kolei wpłynęła korzystnie na aktywność gospodarczą niemal wszystkich mieszkańców stolicy Etiopii, od panienek z barów po importerów Fiata, Peugeota i Mercedesa. Dzieci notabli OJA mogły chodzić do Lycee Gebremariam, imponującego budynku górującego nad najwyżej położoną częścią Churchill Road. Lecz wysłanników krajów frankofońskich - Mali, Gwinei, Kamerunu, Wybrzeża Kości Słoniowej, Senegalu, Mauritiusa i Madagaskaru cechowała dalekowzroczność i dlatego wiozące les enfants samochody z tablicami Corps Diplomatiques mijały lycee i jechały od razu do Loomis Town & Country School. Gwoli ścisłości należy jeszcze wspomnieć o St. Joseph's, w której, według Matrony, jezuici, owi piechurzy Chrystusa, wyznawali zasadę „Bogiem i rózgą”. St. Joseph's była szkołą wyłącznie dla chłopców, więc w naszym przypadku odpadała ze względu na Genet. Dlaczego nie brutalna rzeczywistość szkół rządowych? Ponieważ gdybyśmy poszli do takiej szkoły, niewykluczone, że bylibyśmy w niej jedynymi nietubylcami, a ponadto znaleźlibyśmy się w mniejszości, będąc tymi, którzy posiadają więcej niż jedną parę obuwia i dom z bieżącą wodą i instalacją wodno-kanalizacyjną wewnątrz domu. Hema i Ghosh uznali, że jedynym rozwiązaniem będzie posłanie nas do Loomis Town & Country School prowadzonej przez brytyjskich ekspatriantów. Nasi nauczyciele w Loomis mieli zdane egzaminy końcowe w szkole średniej i czasem jakieś uprawnienia pedagogiczne. To niesamowite, jak czarna toga z krepy narzucona na marynarkę albo bluzkę potrafi nadać straganiarzowi z East Endu lub

kwiaciarce z Covent Garden powagę wykładowcy z Oksfordu. Nieważny akcent, w Afryce liczy się to, że mówisz jak obcokrajowiec i masz odpowiedni kolor skóry. Rytuał. Oto balsam na duszę rodziców mający ukoić niepokój tych, którzy zastanawiają się, co za sowite czesne może im zaoferować Loomis. Gymkhana, dzień lekkiej atletyki, szkolny karnawał, szopka, na Boże Narodzenie, szkolne przedstawienia, Dzień Guya Fawkesa, Founder's Day, ceremonia rozdania dyplomów - znosiliśmy do domu tyle powielonych ulotek, że Hemie kręciło się od nich w głowie. Każdego ucznia przypisano do jakiejś grupy - Domu, jak chciała szkoła - Poniedziałku, Wtorku lub Środy; każda miała swoje barwy, drużyny, opiekunów. Podczas dnia lekkiej atletyki walczyliśmy dla chwały imienia naszego Domu i po to, by zdobyć Puchar Loomisa. Codziennie w auli Mr. Loomis prowadził wspólną modlitwę, a następnie czytał fragment Biblii (wersja RSV28), po czym otwieraliśmy niebieski zbiór hymnów i śpiewaliśmy na całe gardło do akompaniamentu akordów wydobywanych z pianina przez jednego z nauczycieli. Jestem przekonany, że w londyńskim Harrodsie można bez problemu dostać specjalny zestaw, który umożliwia przedsiębiorczemu Anglikowi otwarcie brytyjskiej szkoły w dowolnym kraju Trzeciego Świata. W zestawie tym znajdują się czarne togi, formularze świadectw na trymestr jesienny, drugi trymestr i trymestr wielkanocny, jak również zbiorki hymnów, odznaki dla odpowiedzialnych za dyscyplinę uczniów starszych klas, plus program nauczania. Do samodzielnego montażu. Niestety, wyniki uczniów Loomisa na małej maturze były wręcz fatalne w porównaniu z uczniami bezpłatnych szkół państwowych. Nauczycielami w tamtych szkołach byli bowiem mający stopnie naukowe Hindusi, których cesarz sprowadził z chrześcijańskiego stanu Kerala w Indiach, skąd pochodziła również siostra Mary Joseph Praise. Zapytaj dowolnego przebywającego za granicą Etiopczyka, czy przypadkiem nie uczył go matematyki albo fizyki ktoś o imieniu Kurien, Koshy, Thomas George, Varugese, Ninan, Mathews, Jacob, Judas, Chandy, Eapen, Pathros lub Paulos, a jest szansa, że z radości zaświecą mu się oczy. Co prawda nauczyciele dorastali w ortodoksyjnym obrządku wprowadzonym w południowych Indiach przez Tomasza Apostoła, ale jeśli chodzi o swój zawód, jedynym obrządkiem, jakiemu z pasją się oddawali, było uporczywe wbijanie tabliczki mnożenia, układu okresowego Revised Standard Version - anglojęzyczny przekład Biblii, którego pierwsze pełne wydanie ukazało się w 1952 roku. W roku 1989 opublikowano uwspółcześnioną (językowo) edycję RSV pod nazwą New Revised Standard Version. Wersja RSV pełni podobną kanoniczną funkcję jak polska Biblia Tysiąclecia. 28

pierwiastków i praw Newtona do głów swoich etiopskich uczniów, którzy byli bez wyjątku bystrymi dziećmi, mającymi zdolności do arytmetyki.

Pewnego dnia, kiedy z powodu gorączki zostałem w domu, moja nauczycielka Mrs. Garretty pod koniec dnia wezwała do siebie Hemę i Ghosha. Znała nas jako cudowne bliźniaki Stone, jako kochanych, ciemnowłosych, jasnookich chłopców, którzy ubierali się identycznie, którzy chętnie śpiewali, biegali, rysowali, skakali, klaskali i zbyt ochoczo rozmawiali na lekcjach. Tego dnia, gdy ja nie poszedłem do szkoły, Shiva biegał, rysował, skakał i klaskał, ale nie wypowiedział ani słowa, nawet gdy go o to poproszono - nie chciał lub nie mógł. Hema początkowo nie mogła uwierzyć, a potem zaczęła oskarżać Mrs. Garretty. Na koniec obwiniła samą siebie. Odwołała lekcję tańca w klubie Juventus, akurat kiedy Ghosh opanował fokstrota i przy wtórze gramofonu potrafił pływać po całym domu. Grundig miał odpocząć po raz pierwszy od lat. Brydżowi bywalcy przenieśli się do starego bungalowu Ghosha, który wykorzystywał jako biuro i przychodnię dla swojej prywatnej praktyki. Hema wypożyczyła Kiplinga, Ruskina, C.S. Lewisa, Edgara Allana Poe, R.K. Narayana i wiele innych książek z bibliotek British Council i United States Information Service. Wieczorami obydwoje czytali nam na zmianę, głęboko wierząc, że wielka literatura pobudzi Shivę do mówienia. W tamtych czasach przed upowszechnieniem się telewizji była to dla nas miła rozrywka - z wyjątkiem C.S. Lewisa, którego magiczne szafy nigdy do mnie nie przemawiały, i Ruskina, którego ani Ghosh, ani Hema niespecjalnie rozumieli i nie potrafili czytać zbyt długo. Ale byli uparci, mając nadzieję, że Shiva przynajmniej wrzaśnie na nich, żeby przestali - tak jak ja to zrobiłem. Nie przestawali, nawet gdy już usnęliśmy, ponieważ Hema uważała, że można stymulować podświadomość. Po narodzinach Shivy bali się, czy przeżyje, teraz zaś obawiali się długotrwałych skutków potraktowania jego czaszki średniowiecznymi instrumentami chirurgicznymi. Nie było takiej rzeczy, której nie spróbowaliby, byle tylko przywrócić mu mowę. Ale Shiva milczał.

Pewnego dnia, niedługo po naszych ósmych urodzinach, kiedy wróciliśmy ze szkoły, zobaczyliśmy, że Hema zainstalowała w jadalni tablicę. Stała przy niej z kredą w ręku i maniakalnym błyskiem w oku. Dla każdego z nas przygotowała po

egzemplarzu książki Bickhama Podręcznik pisma odręcznego. Pomocnik młodego urzędnika. Na książkach leżały nowiutkie pióra Pelikana, model Pelicano, marzenie każdego ucznia, a także nowość: naboje z atramentem. Przyjdzie taki czas, że z wdzięcznością będę wspominał te lekcje, bo dzięki nim jestem znany jako chirurg z ładnym charakterem pisma. Moje zapiski w karcie pacjenta być może natchnęły kogoś do wyciągnięcia wniosku, że cechuje mnie podobna biegłość w posługiwaniu się skalpelem (chociaż muszę powiedzieć, że nie jest to żadna reguła; odwrotna zresztą też nie: bazgranie jak kura pazurem nie jest oznaką braku zręczności w sali operacyjnej). Pewnego dnia niechętnie podziękuję Hemie, że kazała nam przepisywać ozdobne frazy: Częste ćwiczenia działają na rzecz wiedzy. Sztuka szlifuje i udoskonala naturę. Fortuna jest sprawiedliwą, acz nieprzewidywalną panią. Roztrwonionego wczoraj nie sposób odzyskać. Próżność czyni piękno godnym pogardy. Mądrość jest cenniejsza niźli bogactwo.

Shiva z miejsca zabrał się do oględzin Pelicano. Genet nic nie powiedziała, ponieważ jej stanowisko w tej sprawie nie było mocne. Ja poszedłem w zaparte. Nie przekonywała mnie motywacja Hemy: poczucie winy prowadzi do szlachetnych czynów, które jednak rzadko bywają słuszne. Poza tym zaplanowałem sobie specjalną paradę moich modeli Dinky Toys przez krętą ścieżkę, którą wydrążyłem w skarpie niedaleko domu. Naprawdę, wyczucie czasu miała fatalne. - Dlaczego nie możemy pójść się pobawić? Nie chcę tego robić - powiedziałem. Hema zacisnęła usta. Miałem wrażenie, że zastanawia się nie tyle nad tym, co powiedziałem, ale nad całą moją osobą, nad moją nieustępliwością. Co najmniej podświadomie winiła mnie za Shivę. Uznała, że ja, a może nawet razem z Genet zamaskowaliśmy jego milczenie naszą paplaniną. - Mów za siebie, Marionie - powiedziała. - No mówię. Dlaczego nie możemy... dlaczego ja nie mogę pójść się pobawić? Shiva włożył nabój do pióra.

- Dlaczego? Powiem ci, dlaczego. Ponieważ w tej waszej szkole nic tylko się bawicie. To ja muszę więc zadbać o waszą prawdziwą naukę. A teraz siadaj! Genet po cichu wsunęła się na swoje miejsce. - Nie - odparłem. - To nie w porządku. A poza tym to i tak nie pomoże Shivie. - Marion, zanim wykręcę ci ucho... - Odezwie się, dopiero kiedy będzie gotowy! - wrzasnąłem. I wyleciałem z domu. Pobiegłem za róg, za zakrętem nabierając prędkości. Okrążywszy kolejny róg, wpadłem prosto na Zemuiego. Moją pierwszą myślą było, że Hema wysłała w pościg za mną żołnierza. - Kuzynie, gdzie jest wojna? - zapytał Zemui, uśmiechając się i odsuwając mnie od siebie. Jego oliwkowy mundur był jak zwykle nienagannie wyprasowany, a pas, kabura i buty lśniły. Odruchowo tupnął prawą nogą i z werwą zasalutował. Sierżant Zemui był kierowcą człowieka pełniącego obecnie funkcję pełnoprawnego pułkownika Gwardii Cesarskiej, a mianowicie pułkownika Mebratu, tego samego, któremu przed laty Ghosh uratował życie, operując go. Pułkownik Mebratu, niegdyś na liście podejrzanych, dziś znów faworyt Jego Wysokości, był zarazem starszym dowódcą Gwardii Cesarskiej i współpracownikiem obecnych w Etiopii attaches wojskowych Wielkiej Brytanii, Indii, Belgii i Stanów Zjednoczonych. Praca pułkownika polegała na uczestniczeniu w częstych dyplomatycznych rautach i imprezach, nie mówiąc już o regularnych wieczorach przy brydżu w naszym domu. Biedny Zemui mógł wyruszyć w długą podróż do swojej żony i dzieci dopiero wtedy, gdy głowa jego szefa spoczęła znużona na poduszce, a służbowe auto stało zaparkowane w szopie. Pułkownik przydzielił Zemuiemu motocykl, żeby było mu łatwiej przemieszczać się z domu do jednostki i z powrotem. Ponieważ Zemui, który mieszkał niedaleko Missing, wolał nie niszczyć opon na prymitywnej, kamienistej drodze, która prowadziła do jego chaty, dostał od Ghosha pozwolenie na zostawianie motoru pod naszą wiatą. W ten sposób jego cenna maszyna otrzymała schronienie przed siłami natury i wandalami. - Oto ktoś, kogo miałem nadzieję spotkać - powiedział Zemui. - Co pana tak gna, mój mały panie? - Nic - powiedziałem nagle zawstydzony. Moje problemy wydawały się niczym w porównaniu z przeżyciami żołnierza, który niedawno wrócił z wyprawy Sił

Pokojowych ONZ do Konga mającej położyć kres wojnie domowej. - Dlaczego tak późno bierzesz motocykl? - zapytałem. - Szef balował do czwartej rano. Kiedy go odwoziłem do domu, słońce już wstawało. Powiedział, że mogę po niego przyjechać dopiero wieczorem. Słuchaj, chodź, usiądziemy. Chcę, żebyś jeszcze raz przeczytał mi ten list. Przysiadł na skraju ganku, wyjął z kieszeni munduru czerwono-niebieski list lotniczy i podał mi go. Zdjął z głowy korkowy hełm i zza jednego z okalających go pasków wydobył starannie zatknięty tam do połowy wypalony pet. Rozpoznawalny nawet ze znacznej odległości hełm, wyglądem przypominający kaski dawnych pionierów Czarnego Lądu, nosili wyłącznie członkowie Gwardii Cesarskiej. - Zemui - zacząłem - czy mogę ci go przeczytać później? Hema mnie goni, bo jej nagadałem. Jak mnie złapie, to mi obetnie język. - O-ho, to poważna sprawa. Oczywiście, że to może poczekać - odparł, zrywając się na równe nogi. Schował list z powrotem, choć wyraźnie widziałem, że jest zawiedziony. - Myślisz, że Darwin dostał już mój list? - Jestem pewien, że jego list już do ciebie jedzie i dostaniesz go lada dzień. Zasalutował mi i poszedł na tył domu. Darwin był kanadyjskim żołnierzem, który został ranny w prowincji Katanga. Czytałem jego list do Zemuiego tak często, że znałem go już na pamięć. Pisał, że w Toronto jest zimno i pada śnieg. Że czasem ogarnia go zniechęcenie i nie wie, czy kiedykolwiek zdoła się przyzwyczaić do drewnianej nogi. „Czy w Etyiopii som babeczki zaynteresowane jednonogim białym faciem z blyznom na facjacie? Ha, ha!”. Nie posiada zbyt wiele, ale gdyby jego kumpel Zemui czegoś potrzebował, to on, Darwin, chętnie pomoże, bo nigdy nie zapomni, że Zemui uratował mu życie. Odpisałem w imieniu Zemuiego, tłumacząc na angielski najlepiej, jak potrafiłem. Zastanawiałem się, jak tych dwóch dogadywało się w Kongu. Zemui pokazał mi złoty wisiorek w kształcie wiatraczka, który nosił na szyi - krzyż Świętej Brygidy. Ranny Darwin wcisnął go Zemuiemu do ręki, gdy rozdzielili się na polu bitwy. Widząc zerkającą na mnie Rosinę, gdy Zemui ruszył w jej stronę, znowu rzuciłem się do ucieczki. Obok mnie, tam gdzie powinien biec mój brat, poczułem pustkę. *

Grób mojej matki - otoczony wianuszkiem świeżo przyciętych krzewów i oznakowany inskrypcją ΣAFE IN ΑΡΜΣ OF JEΣUΣ - niespecjalnie mnie ciekawił. Wyczuwałem za to jej obecność w pomieszczeniu autoklawu obok sali operacyjnej numer trzy; czułem jej zapach, jej bytność tak silnie połączoną z moim istnieniem. Właśnie tam poniosły mnie nogi. Nie był to najrozsądniejszy wybór, jeśli chodzi o kryjówkę. Nigdy nie rozumiałem niechęci Shivy do tego pomieszczenia. Być może postrzegał wizytę w nim jako zdradę Hemy, która przecież czuwała nad jego oddechem i która związała się z nim łańcuszkiem przymocowanym do jego stopy. Przychodzenie tutaj było jedną z niewielu rzeczy, które robiłem w samotności. Siadając na jej krześle, wciągając w nozdrza zapach mydła Cuticura, którym przesiąknął jej sweter, rozmawiałem z nią, a raczej sam ze sobą. Skarżyłem się na niesprawiedliwość w domu; dzieliłem się największymi obawami: że Hema i Ghosh pewnego dnia znikną i tak samo jak Stone i siostra Mary Joseph Praise nie będą obecni w naszym życiu. Jednym z powodów, dla których lubiłem szwendać się w pobliżu bramy Missing, było to, że kto wie, może Thomas Stone jednak wróci? Fantazjowałem, że pewnego słonecznego poranka, kiedy powietrze będzie tak rześkie, że będzie słychać jego trzask, Gebrew otworzy bramę, a tam, zamiast milowej kolejki chorych, stać będzie Thomas Stone. Fakt, że nie miałem pojęcia, jak wygląda, ani że nie znałem wyglądu mojej matki, nie miał dla mojej dziecięcej wyobraźni żadnego znaczenia. Spojrzy na mnie, a po kilku sekundach uśmiechnie się z dumą. Potrzebna mi była wiara w to.

Wróciłem do naszego bungalowu i usłyszałem tam muzykę. Hema prowadziła Genet i Shivę w tańcu. Cała trójka miała specjalne bransoletki na nogach, nie takie, jakie nosił Shiva, ale inne - grube, skórzane rzemienie, każdy z czterema koncentrycznymi kręgami mosiężnych dzwonków. Odsunęli stół pod ścianę. Rytm wyznaczała klasyczna muzyka hinduska z żywym pulsowaniem tabli. Hema zamocowała sobie sari tak, że jedna pętla przechodziła jej między nogami, tworząc coś na kształt pantalonów. W czasie, który ja spędziłem na ucieczce i ukrywaniu się, zdążyła nauczyć Shive i Genet skomplikowanej sekwencji kroków i póz. Ramiona do środka, ramiona na zewnątrz, ramiona do siebie, wycelować, zanurkować, robiąc ukłon i wypuszczając wyimaginowaną strzałę, strzelić oczami w jedną i w drugą

stronę, przesunąć stopy, prowokując dźwięk dzwonków za każdym razem, gdy stopa uderzy o podłogę. Oglądanie tego spektaklu sprawiało mi fizyczny ból. Shiva, Genet i ja weszliśmy w życie niemal jednocześnie. (Genet była co prawda krok za nami, i do tego pochodziła z innego łona, ale nadrabiała zaległości). Jako dwuletnie brzdące bez oporów wymienialiśmy się butelkami z mlekiem i smoczkami, przeważnie ku konsternacji Hemy. Skłonność Shivy do wskakiwania do wiader, kałuż albo rowów pełnych wody przerażała dorosłych, którzy obawiali się, że któregoś dnia po prostu się utopi. Chcąc utrzymać go z dala od głębszych zbiorników wodnych, Matrona kupiła brodzik Jolly Baby. Cała nasza trójka pluskała się w nim na golasa i pozowała do zdjęć, których pewnego dnia będziemy się wstydzić. Nasz pierwszy cyrk, nasza pierwsza popołudniówka, nasz pierwszy trup - wspólnie doświadczyliśmy tych etapów naszego życia. W domku na drzewie tak długo zdrapywaliśmy sobie strupy, aż dogrzebaliśmy się do żywego mięsa; złożyliśmy przysięgę na krew, że my, Troje Muszkieterów, będziemy trzymać się razem i nie przyjmiemy nikogo do naszych szeregów. Dziś doświadczyliśmy czegoś nowego: rozdzielenia. Stałem na zewnątrz i zaglądałem do środka. Hema gestem zaprosiła mnie, bym do nich dołączył. Nie była już zła. Czoło lśniło jej od potu, a kosmyki włosów lepiły się do policzków. Nawet jeśli zamierzała mnie ukarać, być może przekonała się, spojrzawszy na mój wyraz twarzy, że właściwie sam się ukarałem. Genet w bransoletkach wyglądała bardziej kobieco, bardziej jak prawdziwa dziewczyna niż chłopczyca, którą znałem. Nigdy się zbytnio nad tym nie zastanawiałem. Podczas naszych zabaw była chłopcem jak my. Teraz, tańcząc, nie potrafiła dotrzymać kroku i usilnie starała się nadążyć za Hemą, lecz mimo to była pełna gracji, niesamowicie pełna gracji, jak gdyby bransoletka ujawniła jej skrywane cechy. Nawet jeśli pominęła krok albo spartaczyła obrót, była - nie mogłem tego nie zauważyć - bardzo, bardzo dziewczęca. Mój brat bliźniak tańczył bezbłędnie. Nauczył się kroków dosłownie w mgnieniu oka, było to widać od razu. Po swojemu trzymał wysoko uniesioną brodę, jakby bał się, że w przeciwnym razie loki balansujące na jego głowie ześlizgną się na podłogę. W ten sposób wydawał się wyższy, bardziej wyprostowany niż ja. Taniec podkreślał tę jego manierę. Kiedy Shiva był podekscytowany, tęczówki jego oczu zmieniały kolor z brązowego na niebieski. Teraz, gdy jego pięty równo z Hemą

uderzały o podłogę i naśladowały każdy ukłon i wyprost, również tak było. Miało się wrażenie, że poruszają nim bransoletki, które wygrywają melodię narzuconą przez bransoletki Hemy. Przyglądałem się jego szczupłemu, gibkiemu ciału i miałem wrażenie, że widzę go po raz pierwszy w życiu. Mój brat, który umiał narysować wszystko z pamięci, który z łatwością dokonywał w myśli operacji na dużych liczbach, odkrył ten oto nowy sposób poruszania się i nowy język wyrażania siebie - i zrobił to beze mnie. Nie chciałem się przyłączyć. Byłem pewien, że wypadnę niezdarnie. Zazdrościłem im, jakbym był niepełnosprawnym dzieckiem, takim, które raczej nie może, niż nie chce uczestniczyć w zabawie. - Zdrajca - mruknąłem pod nosem, mając na myśli Shivę. Usłyszał mnie. Akurat z jego uszami wszystko było w porządku. Usłyszałby, co mówię, nawet gdybym rozmawiał z samym sobą. Mój brat bliźniak, z którym łączyła, mnie czaszkowa pępowina, ten mały bóg tańca, odwrócił się ode mnie.

Rozdział 19

Psom, co psie Na tydzień przed tym, zanim Shiva zrezygnował z noszenia łańcuszka na nodze, jechaliśmy wszyscy do miasta, kiedy nagle przemknął obok nas motocykl na sygnale, nakazując, byśmy usunęli się na bok. - Dobrze, już dobrze - powiedział Ghosh, zjeżdżając na pobocze. - Jego Wysokość cesarz Hajle Syllasje I, Lew Judy, potrzebuje drogi. Skręciliśmy w aleję Menelika II. U podnóża wzniesienia znajdował się Africa Hall, budynek, który wyglądał jak postawione na boku pudełko z akwarelami. Pastelowe panele miały naśladować kolorowe rąbki tradycyjnych szamm. Przed nową siedzibą Organizacji Jedności Afrykańskiej powiewały flagi wszystkich państw leżących na kontynencie. Budynek, choć istniał od niedawna, został już zaszczycony obecnością wielkich postaci w rodzaju Nasera, Nkrumaha, Obote'a czy Tubmana29. Po drugiej stronie szerokiej alei znajdował się Cesarski Pałac Jubileuszowy. Widać było stojących po obydwu stronach bramy wjazdowej żołnierzy Gwardii Cesarskiej na koniach. Rezydencja władcy górowała nad bujnym ogrodem jak blade odbicie pałacu Buckingham. Nocą oświetlony reflektorami budynek lśnił barwą kości słoniowej. O tej porze roku jedną z sosen rosnących na terenie ogrodzonej posesji przystrojono światełkami i ozdobami i zamieniono w wielką bożonarodzeniową choinkę. Piesi, wozy, samochody - wszystko nagle zamarło. Bosy mężczyzna z mętnym wzrokiem zdjął z głowy poszarpany kapelusz, spod którego wypadły siwe sprężynki włosów. Trzy kobiety w czarnych żałobnych szatach i z parasolami nad głowami zatrzymały się obok nas. Trud wspinania się pod górę dał im się we znaki. Jedna z nich przysiadła na krawężniku i zdjęła plastikowy but. Dwóch młodych mężczyzn, niezadowolonych, że przerywa im się spacer, odsunęło się od krawężnika. - Może Jego Wysokość nas podwiezie - powiedziała siedząca na krawężniku kobieta. - Powiedzcie mu, że nie stać nas na autobus. Nie czuję nóg. Staruszek posłał jej gniewne spojrzenie i poruszył ustami, jakby zbierając ślinę, żeby udzielić kobiecie surowej nagany za bluźnierstwo. 29

Prezydenci państw afrykańskich: Egiptu, Ghany, Ugandy i Liberii.

Minął nas pędzący na sygnale zielony volkswagen. Nie przypuszczałem, że te auta potrafią jeździć tak szybko. - Założę się z tobą, że Jego Wysokość będzie jechał nowym lincolnem powiedziałem do Ghosha. - Mało prawdopodobne. Był rok 1963 - rok, w którym dokonano zamachu na prezydenta Kennedy'ego. Według mojego kolegi z klasy, którego ojciec był członkiem parlamentu, lincoln był co prawda używanym samochodem „po Kennedym”, ale akurat nie tym, w którym został zastrzelony. Ten cesarski model był raz, że kryty, dwa, że zdumiewał nie tyle obłymi kształtami, co niesamowitą długością nadwozia. Po mieście krążył dowcip, że cesarz, chcąc dostać się ze Starego Pałacu na szczycie wzgórza - w pałacu tym sprawował oficjalne funkcje - do położonego w dole Pałacu Jubileuszowego, musiał tylko wsiąść do swojego auta tylnymi drzwiami i wysiąść z niego przednimi. Spośród dwudziestu sześciu samochodów, jakie miał do swojej dyspozycji, dwadzieścia jeden wyprodukowała firma Rolls-Royce. Jeden z nich był gwiazdkowym prezentem od angielskiej królowej. Usiłowałem sobie wyobrazić, co jeszcze można znaleźć pod choinką Jego Wysokości.

Minął nas land rover - Gwardia Cesarska, nie policja - jadąc powoli z otwartymi tylnymi drzwiami, w którym siedzieli rozglądający się na boki mężczyźni z karabinami maszynowymi u boku. Usłyszeliśmy dudnienie jakby bębnów wojennych. Wyłoniła się kolumna ośmiu jadących dwójkami motocykli. Powietrze wokół silników drgało, a słońce odbijało się od chromowanych reflektorów. Chociaż jadący na nich żołnierze nosili czarne mundury, białe hełmy i takież rękawiczki, skojarzyli mi się z szalonymi wojownikami na koniach, którzy - wściekli i spragnieni krwi - wyłonili się zza wzgórz w rocznicę upadku Mussoliniego. Ziemia zadrżała pod kołami sunących ducati; ogromna moc koni mechanicznych czekała, by wyzwolić ją jednym ruchem nadgarstka. Zielony rolls-royce Jego Wysokości wypolerowano tak, że można było się w nim przeglądać jak w lustrze. Na zamontowanym na podwyższeniu fotelu siedział cesarz i wyglądał przez okno specjalnie skonstruowane z myślą o głowach państw żeby oglądali i byli oglądanymi. W porównaniu z rykiem motocykli jego samochód sunął niemal bezszelestnie.

Ghosh wymamrotał: - Za cenę tego czegoś moglibyśmy przez cały miesiąc wykarmić wszystkie dzieci imperium. Stojący obok nas staruszek padł na kolana, a kiedy rolls-royce znalazł się koło nas, ucałował asfalt. Widziałem cesarza bardzo wyraźnie. Jego suczka Lulu siedziała mu na kolanach. Jego Wysokość spojrzał na nas i uśmiechnął się, kiedyśmy się pokłonili. Złożył dłonie. I tyle. - Widzieliście to? - zapytała przejęta Hema. - Widzieliście namaste? - Oddał ci cześć - stwierdził Ghosh. - Wie, kim jesteś. - Nie wygłupiaj się. Chodziło o moje sari. Mimo wszystko to urocze! - I tyle wystarczy, żeby zrobić na tobie wrażenie? Jedno namaste? - Przestań, Ghosh. Nie mieszam się do polityki. Lubię staruszka i tyle. Rolls-royce skręcił w kierunku bramy pałacu. Motocykliści i land rover zatrzymali się tuż za nią. Dwóch konnych strażników, wyglądających olśniewająco w zielonych spodniach, białych marynarkach i białych korkowych hełmach, prezentowało broń. Samotny policjant zagrodził drogę zwyczajowej grupce petentów zgromadzonej po jednej stronie bramy. Starsza kobieta wymachująca świstkiem papieru musiała zwrócić uwagę cesarza. Rolls-royce zatrzymał się. Widziałem, jak mała chihuahua opiera łapki o szybę i rzuca głową do tyłu i do przodu: Lulu szczekała. Staruszka, kłaniając się, obydwiema rękami przycisnęła papier do okna samochodu. Mówiła coś, a Jego Wysokość najwyraźniej jej słuchał. Chwilę później ożywiła się i kołysząc ciałem, zaczęła gestykulować i wtedy wyraźnie usłyszeliśmy jej słowa. Samochód ruszył. Ale staruszka nie zamierzała się poddać. Próbowała biec za rolls-royce'em, cały czas przyciskając dłonie do szyby. Kiedy nie zdołała doścignąć auta, krzyknęła: „Leba, łeba, złodziej, złodziej”. Rozejrzała się w poszukiwaniu kamienia, ale nie znalazła żadnego, więc zdjęła but i rzuciła nim, trafiając w bagażnik, zanim ktokolwiek zdążył zareagować. Zobaczyłem tylko uniesioną policyjną pałkę i po chwili kobieta leżała na ziemi nieruchomo jak worek. Brama pałacu zamknęła się przed tłumem. Motocykliści podbiegli do ludzi i zaczęli okładać ich pałkami, ignorując krzyki. Staruszka, choć

leżała nieprzytomna na ziemi, dostała jeszcze wściekły kopniak w żebra. Nieporuszeni, zdyscyplinowani strażnicy na koniach patrzyli prosto przed siebie i widać było jedynie drgającą skórę ich rumaków. Zamurowało nas. Dwóch młodych mężczyzn stojących za nami parsknęło i szybko odeszło. Kobieta obok nas złapała się za głowę i powiedziała: - Jak oni mogą to robić takiej babci? Staruszek z kapeluszem w ręku nic nie powiedział, ale widziałem, że jest wstrząśnięty. Gdy odjeżdżaliśmy, zobaczyłem, że motocykliści przerzucili się na policjanta, spuszczając mu solidny łomot. Jego błąd polegał na tym, że nie uderzył kobiety, zanim otworzyła usta, i postawiła ich wszystkich w paskudnym położeniu.

Po latach, choć w międzyczasie byłem świadkiem wielu aktów przemocy, wspomnienie tamtego wydarzenia nadal pozostaje we mnie żywe. Nieoczekiwane spałowanie starowinki zaledwie kilka chwil po tym, jak cesarz pozdrowił nas ciepłym gestem, jawiło się jak zdrada i sprowadziło szokującą świadomość, że w takiej sytuacji Hema i Ghosh są bezradni. W moim wyobrażeniu chihuahua z wyłupiastymi oczami była czynnym uczestnikiem tego okrucieństwa. Jedyne stworzenie, któremu wolno było kroczyć przed Jego Wysokością. Jadała i sypiała lepiej niż większość poddanych imperatora. Ten dzień zmienił moje postrzeganie Hajle Syllasje - i Lulu. Zdecydowanie nie lubiłem tego aroganckiego psa.

Jeśli Lulu była psią cesarzową Etiopii, nasza Koochooloo i dwójka jej bezimiennych towarzyszy byli tegoż imperium chłopstwem. Koochooloo zawdzięczała imię perskiemu dentyście, który dość krótko pracował w Missing. W Etiopii nadanie psu imienia równa się uratowaniu mu życia. Dwa bezimienne psy w Missing miały futra tak wyliniałe, do tego stopnia oblepione błotem i smołą, że trudno było domyślić się ich oryginalnego koloru. Podczas pór deszczowych, kiedy wszystkie psy za wszelką cenę szukają schronienia przed wilgocią, ta dwójka wolała błąkać się na deszczu, niż ryzykować kopniaka w łeb. Zresztą niewykluczone, że te dwa bezimienne kundle nie

były w rzeczywistości cały czas tymi samymi kundlami, lecz całą serią bezimiennych psów, które po prostu przypadkiem trafiały do nas parami. Kiedy perski dentysta zniknął, siostra Mary Joseph Praise wzięła na siebie obowiązek karmienia Koochooloo, a po jej śmierci suczką zajęła się Almaz. Oczy Koochooloo były dwiema czarnymi, pełnymi wyrazu perłami. Była w nich wesołość i figlarność, których nie zdołały do końca usunąć żadne rozczarowania życia. Wiem, że psy zasadniczo nie mają brwi, ale dałbym głowę, że Koochooloo miała nad oczami fałdę skóry, którą potrafiła poruszać niezależnie od oczu. Za jej pomocą wyrażała niepokój, rozbawienie, a nawet udawało jej się pokazać przytępioną minę, która nieodparcie kojarzyła mi się ze Stanem z duetu Laurel i Hardy - oglądaliśmy ich filmy w Cinema Adowa. Koochooloo nie miała wstępu do domu. To krowy były święte, a nie psy. Nie zdawaliśmy sobie sprawy z ciąży Koochooloo aż do następnego dnia po Nowym Roku. Przepadła gdzieś na dwa dni. Tuż przed wyjazdem do szkoły znaleźliśmy ją wciśniętą w wąską szczelinę za stosem drewna na opał. Poświeciliśmy latarkami i okazało się, że jest krańcowo wyczerpana, z ledwością podnosi głowę. Wystarczył jednak rzut oka na kłębiące się przy jej brzuchu kulki, żeby wszystko stało się jasne. Pobiegliśmy do Hemy i Ghosha, a potem do Matrony, żeby przekazać im ekscytującą wiadomość. Po drodze wymyślaliśmy imiona dla szczeniaków. Kiedy dziś o tym pomyślę, wiem, że kompletny brak entuzjazmu ze strony dorosłych powinien być dla nas ostrzeżeniem.

Taksówka podwiozła nas po szkole pod samą bramę Missing. Kiedy wspięliśmy się na wzgórze, zobaczyliśmy to. Zrazu nie dotarło do nas, na co patrzymy. Szczenięta leżały w dużej plastikowej torbie, której otwór przymocowany był kablem do rury wydechowej taksówki. Później dowiedzieliśmy się, że kiedy kierowca zobaczył Gebrew oddalającego się z zapakowanym do torby miotem, zaproponował „czystszy” sposób na pozbycie się szczeniaków niż utopienie. Gebrew, zawsze czujący respekt przed wszelką maszynerią, z łatwością dał się przekonać. Na naszych oczach taksówkarz odpalił silnik, torba wydęła się jak balon, a po kilku sekundach silnik zgasł. Koochooloo, która tego ranka ledwo mogła chodzić, krążyła wokół samochodu, podgryzając wypełnioną spalinami torbę. W środku jej

szczenięta z otwartymi pyszczkami przytkniętymi do plastikowej powierzchni torby kłębiły się jeden przez drugiego, szukając drogi ucieczki. Oszalała z bólu Koochooloo desperacko próbowała je uwolnić. Wokół taksówki utworzyło się niewielkie zbiegowisko. Pacjenci i przechodnie uznali widowisko za zabawne. Stałem odrętwiały i nie mogłem w to uwierzyć. Czyżby to był niezbędny w wychowywaniu szczeniaków rytuał, o którym nie wiedziałem? Starałem się wyciągnąć wnioski na podstawie zachowania stojących dokoła mnie dorosłych, ale to był błąd, bo w środku czułem to samo co Koochooloo. Shiva nie oglądał się na nikogo. Podbiegł do samochodu i spróbował odwiązać torbę od rury wydechowej, przy okazji parząc sobie dłonie. Upadł na kolana i wbił paznokcie w gruby plastik. Gebrew odciągnął go, chociaż Shiva kopał i walczył. Przestał dopiero wtedy, gdy zorientował się, że szczeniaki już się nie ruszają, że zostały z nich kłębki martwego futra. Spojrzałem na Genet. Zaszokował mnie jej śmiertelnie poważny wyraz twarzy, jakby mówiła: „Doskonale rozumiem prawa, jakimi rządzi się świat, w którym żyjemy - i zrozumiałam je na długo przed wami”. Nie wyglądała na zaskoczoną. Nigdy nie potrafiłem zrozumieć, jak Koochooloo mogła nam to wybaczyć i nadal żyć z nami w Missing. Nie wiedziała o zarządzeniach Matrony w sprawie psów i limicie ich liczby. Tak samo jak my nie wiedzieliśmy, że w przeszłości Gebrew kilkakrotnie, otrzymawszy wyraźne polecenie, odrywał nowo narodzone szczenięta Koochooloo od jej piersi i topił je.

Shiva poobcierał sobie kolana, a jego dłonie pokryły się bąblami. Hema, Ghosh i Matrona przybiegli czym prędzej, gdyśmy trafili do ambulatorium. Ghosh wsmarował w oparzenia Shivy krem Silvadene, a potem założył mu na kolana opatrunki. Dorośli nie mieli nic do powiedzenia w sprawie szczeniaków. - Dlaczego pozwoliliście, żeby Gebrew to zrobił? - zapytałem. Ghosh nawet na mnie nie spojrzał. Nie umiał kłamać; w tym wypadku wstrzymał się z podzieleniem się z nami wiedzą na temat tego, co się stanie. - Nie powinniście mieć pretensji do Gebrew - powiedziała Matrona. - To było moje polecenie. Przykro mi. Nie możemy pozwolić, żeby watahy psów błąkały się po Missing. Wcale nie zabrzmiało to jak przeprosiny.

- Koochooloo zapomni - powiedziała Hema uspokajająco. - Kochanie, zwierzęta nie mają tego rodzaju pamięci. - A czy ty byś zapomniała, gdyby ktoś zabił mnie albo Mariona? Dorośli spojrzeli na mnie. Ale to nie ja się odezwałem. Mało tego: siedziałem dobre dwa metry od miejsca, w którym Ghosh bandażował kolana Shivy. Tęczówki mojego brata zmieniły kolor z brązowego na stalowoniebieski, a źrenice zwęziły się tak, że rozmiarami przypominały główki szpilek. Podniósł brodę wyżej niż zwykle, spoglądając z góry na świat zamieszkany przez ludzi, do których najwyraźniej czuł najwyższą pogardę. A czy ty byś zapomniała, gdyby ktoś zabił mnie albo Mariona? Te słowa powstały w krtani i uformowały się za pomocą języka mojego do tej pory milczącego brata. Na swoje pierwsze od lat słowa wybrał sobie zdanie, którego żadne z nas długo nie zapomni. Dorośli spojrzeli na Shivę, a potem na mnie. Potrząsnąłem głową i pokazałem na Shivę. Wreszcie Hema zdołała wyszeptać: - Shivo... co ty powiedziałeś? - Czy zapomniałabyś o nas jutro, gdyby ktoś nas dzisiaj zabił? Hema ze łzami radości w oczach wyciągnęła do Shivy ręce, chcąc go uściskać. Ale Shiva odsunął się od niej, odsunął się od nich wszystkich, jak gdyby miał do czynienia z najgorszego sortu mordercami. Schylił się, zrolował skarpetkę, po czym jednym stanowczym ruchem zerwał sobie z kostki łańcuszek i położył go na stole. Nigdy nie zdejmował łańcuszka, z nielicznymi wyjątkami: trzy lub cztery razy, gdy trzeba było go naprawić, przedłużyć albo wymienić na nowy. Gest miał tę samą moc, jakby odciął sobie palec i położył go na stole. - Shivo - zaczęła Matrona - gdybyśmy pozwolili Koochooloo zatrzymać każdy jej miot, po Missing biegałoby teraz pewnie z sześćdziesiąt psów. - Co się stało z pozostałymi szczeniakami? - zapytał Shiva, zanim zdążyłem zadać to samo pytanie. Matrona burknęła coś, że Gebrew pozbył się ich w humanitarny sposób i że zastosowanie do tego celu spalin nie było najlepszym pomysłem, a w dodatku

nieskonsultowanym, no i jeszcze że Gebrew powinien był zająć się tym, zanim wrócimy ze szkoły. Znowu stałem się rzecznikiem Shivy. Dotknął mojego ramienia i szepnął mi coś do ucha. - Co powiedział? - zapytała Hema. - Powiedział, że skoro wszyscy jesteście tacy okrutni, to po co miałby się odzywać? Mówi, że jego zdaniem siostra Mary Joseph Praise i Thomas Stone nigdy by czegoś takiego nie zrobili. Być może gdyby tu byli, nie doszłoby do tego. Hema westchnęła, jakby tylko czekała, aż jedno z nas wymieni te nazwiska. - Kochanie - odezwała się głosem ostrym jak żwir - nie masz pojęcia, co zrobiliby na naszym miejscu. Shiva wyszedł. Ghosh i Matrona wyglądali, jak gdyby zobaczyli ducha. Teraz to oni zaniemówili. „Jakim sposobem ci sami dorośli - zastanawiałem się - którzy tak bardzo przejmują się tym, czy mój brat będzie mówił, czy nie, którzy opiekują się biednymi, chorymi ludźmi, pozbawionymi matek dziećmi, których w równym stopniu co nas, dzieci, poruszyło okrucieństwo wobec starszej kobiety pobitej przed wejściem do cesarskiego pałacu, jakim sposobem z taką obojętnością akceptują okrucieństwo, którego byliśmy dzisiaj świadkami?”. Później zapytałem Matronę, czy jej zdaniem śmierć szczeniąt zostawiła po sobie bliznę na sercu Koochooloo. Odpowiedziała, że tego nie wie, ale wie za to, że Missing nie stać na utrzymywanie psów, dlatego trzy sztuki to maksymalna liczba, na jaką szpital może sobie pozwolić. I nie, według niej nie istnieje oddzielny raj dla psów, i szczerze mówiąc, nie ma pojęcia, jaka zdaniem Boga powinna być stosowna liczba psów w Missing, ale Pan dał jej upoważnienie w tej sprawie, i że nie jest to coś, o czym miałaby ochotę ze mną dyskutować.

Po śmierci szczeniaków ujrzałem w oczach Koochooloo rozczarowanie całą naszą ludzką rasą. Wiecznie szukała sobie miejsca, w którym mogłaby zwinąć się w kłębek i pobyć z dala od ludzi. Zostawialiśmy dla niej jedzenie, które jadła tylko wtedy, gdy nie było nas w pobliżu. Przez długie tygodnie tolerowała tylko jedną osobę: Shivę, dla którego zdobywała się nawet na to, by pomachać ogonem.

Kiedy Shiva nauczył się tańczyć bharatanatjam (i stał się shishya Hemy, która zaczęła wspominać o jego arangetram - debiucie), po raz pierwszy zacząłem postrzegać go jako byt odrębny od mojego. Teraz, kiedy mój brat znów mówił i nauczył się wyrażać siebie tańcem, ShivaMarion nie zawsze poruszał się i przemawiał jako jedność. W przeszłości dopełnialiśmy się wzajemnie dzięki dzielącym nas różnicom. Lecz po śmierci szczeniąt czułem, że za sprawą swojej odrębności powoli oddalamy się od siebie. Mój jednojajowy brat bliźniak był wrażliwy na cierpienie zwierząt. Co się zaś tyczy spraw ludzi, przynajmniej na razie, zostawił tę działkę mnie.

Rozdział 20

Ciuciubabka Dyrektor Loomis Town & Country School, Mr. Loomis, zadbał o to, by wakacje w jego szkole przypadały dokładnie na czas dużej pory deszczowej. Mógł dzięki temu wyjeżdżać na cały lipiec i sierpień do Anglii, odpoczywać i wydawać pieniądze z naszego czesnego, podczas gdy my tkwiliśmy w Addis Abebie. Etiopska starszyzna nazywała miesiące monsunowe „zimą”, co skutecznie mąciło w głowach przybyszom, którym lipiec kojarzył się jednoznacznie z latem. Padało tak dużo, że nawet kiedy spałem, w moich snach pojawiał się deszcz. Budziłem się szczęśliwy, że nie muszę iść do szkoły, ale nieustanny szum kropli bijących o blaszany dach momentalnie studził mój zapał. Była zima jedenastego roku mojego życia. Kiedy kładłem się wieczorem spać, modliłem się, żeby nad Mr. Loomisem, gdziekolwiek jest, w Brighton czy w Bournemouth, otworzyło się niebo. Miałem nadzieję, że w każdej sekundzie każdego dnia towarzyszy mu jego własna, osobista chmura burzowa.

Shivy zimno, mgła i wilgoć nie poruszały. Ja stawałem się posępny i pesymistyczny. Za oknem naszego bungalowu rozciągało się brązowe jezioro usiane wysepkami czerwonego błota. Traciłem wiarę, że trawnik i grządki z kwiatami kiedykolwiek zdołają wyłonić się spod wody. W środy Hema zabierała nas do biblioteki British Council i United States Information Service, gdzie oddawaliśmy wypożyczone książki, przeglądaliśmy stosik nowości i wybieraliśmy dla siebie kilka tytułów. Potem podrzucała nas do Empire Theater albo Cinema Adowa na popołudniówkę. Wolno nam było czytać co dusza zapragnie, Hema wymagała od nas jedynie półstronicowego wpisu do dziennika, w którym mieliśmy notować nowo poznane słowa i zapisywać liczbę przeczytanych stron. Mieliśmy również za zadanie wynotowywać godne zapamiętania idee lub cytaty z książek po to, by później, przy kolacji, dzielić się nimi z pozostałymi domownikami. Tej zimy wyjątkowo nie spodobał mi się program nauczania w szkole, aczkolwiek to dzięki niemu do mojego życia zawitał kapitan Horatio Hornblower. Matrona, której umiejętności czytania w mojej duszy jeszcze w pełni nie doceniałem,

poprosiła mnie, żebym wypożyczył dla niej Okręt liniowy. Otworzyłem książkę z czystej ciekawości i szybko okazało się, że wciągnął mnie świat wprawdzie jeszcze bardziej mizerny i wilgotny niż mój, ale taki, którego poznawanie napełniało mnie radością. Dzięki C.S. Foresterowi znalazłem się na trzeszczącym okręcie po drugiej stronie świata i w głowie Horatio Hornblowera, człowieka, który był jak Hema i Ghosh: heroiczny w czynach związanych z własną profesją. Lecz był podobny do mnie: nieszczęśliwy i samotny. Oczywiście, nie byłem tak naprawdę nieszczęśliwy i samotny, ale podczas pory monsunowej nie wypadało myśleć o sobie inaczej. Niesprawiedliwość londyńskiej admiralicji, ironia choroby morskiej Hornblowera, tragedia powrotu z długiej podróży i odkrycia, że jego dzieci są chore na śmiertelną ospę... Potrafiłem znaleźć trywialne, bo trywialne, ale odpowiedniki we własnym życiu. Po wielu godzinach spędzonych na lekturze ciągnęło mnie na dwór. Wiedziałem, że Genet też miała taką ochotę. Shiva coś rysował i pisał. Lekcja kaligrafii Hemy wyzwoliła niepowstrzymany wypływ atramentu z pióra Shivy; co prawda, jego nośnik nadal stanowiły papierowe torebki, serwetki i ostatnie stronice książek. Uwielbiał rysować motor bmw Zemuiego i robił to niezależnie od pory roku. Veronica, jeśli w ogóle jeszcze ją szkicował, siadywała teraz okrakiem na motocyklu. Pewnego piątku, kiedy Hema i Ghosh wyszli do pracy, rozpadało się mocniej niż kiedykolwiek, a z czasem deszcz przeszedł w grad, któremu towarzyszyła burza. Hałas bryłek lodu walących o dach był ogłuszający. Wyjrzałem przez drzwi kuchenne i poczułem zapach mokrej sierści - trzy osły i ich nadzorca schronili się pod okapem zawieszonym nad naszymi drzwiami. Jeżeli drewno, które osły dźwigały, było równie przemoczone jak one same, nie wróżyło to zbyt dobrze naszemu piecowi. Zwierzęta stały bez ruchu w półśnie, pogodzone z losem, a ich skóra drgała odruchowo. Kiedy wróciłem do salonu, Genet wrzasnęła, żeby przekrzyczeć deszcz siekący w dach: - Zagrajmy w ciuciubabkę! - To dla dziewczyn - powiedziałem. - Głupia zabawa dla dziewczynek. - Ale ona już szukała przepaski. Nigdy nie rozumiałem, dlaczego ciuciubabka była w szkole aż tak popularna, zwłaszcza w klasie Genet. Przyglądałem się, jak tłum tańczy wokół ciuciubabki, odpychając ją, dopóki ciuciubabka nie złapie jednego z dręczycieli. Gracz z przepaską

na oczach musiał następnie nazwać schwytanego po imieniu, a jeśli nie potrafił uwolnić go. Zmodyfikowaliśmy grę tak, żeby można było się w nią bawić w domu: żadnego popychania ciuciubabki; zamiast tego ukrywało się swoją pozycję, milcząc (chociaż przy tym łoskocie można było nawet gwizdać i nie robiłoby to większej różnicy). Wolno było się schować gdziekolwiek w domu, poza kuchnią, i nie pod lub za przeszkodą. Gra odbywała się na czas, więc liczyło się, jak szybko ciuciubabka odnajdzie pozostałą dwójkę. Tego ranka Genet poszła na pierwszy ogień. Znalezienie Shivy zajęło jej piętnaście minut, a kolejne dziesięć namierzenie mojej kryjówki. Po dwudziestu pięciu minutach stania bez ruchu powinienem być znudzony, ale nie byłem. Byłem za to zaintrygowany. Stanie w absolutnym bezruchu wymagało wielkiej dyscypliny. Czułem się jak Niewidzialny Człowiek,

który był

jednym z moich ulubionych bohaterów

komiksowych. Niewidzialny Człowiek stał w miejscu, a świat kręcił się dokoła niego, podczas gdy jego nemezis usiłowała go znaleźć. Genet - z przepaską na oczach, w białych rajstopach, z wyciągniętymi przed siebie rękami, stawiająca jeden niepewny krok za drugim - wydawała się bezsilna, jak gdyby stąpała po wysuniętej za burtę desce na statku pirackim. Miała sztywno wyprostowane plecy i zachowywała równowagę osoby, która potrafiłaby zrobić gwiazdę z jedną ręką unieruchomioną przy ciele i która umiała chodzić na rękach z większą gracją, niż Ghosh chodził na dwóch nogach. Włosy, rozdzielone pośrodku głowy przedziałkiem, miała zebrane w dwa kucyki spięte spinkami z żółtych i srebrnych koralików. Genet nie przywiązywała większej wagi do sukienek, ale w przypadku opasek na głowę, grzebieni, spinek i szpilek do włosów wykazywała się szczególną drobiazgowością. Niewykluczone, że przejęła to od Hemy, Rosiny lub Almaz - wszystkie potrafiły bez końca czesać jej włosy, związywać w kucyki lub splatać je w warkocze. Czasem Hema malowała dolną powiekę Genet proszkiem antymonowym i wtedy ta czarna kreska podkreślała ciemne oczy dziewczynki, sprawiała, że płonął w nich ogień i błyszczały jak zwierciadło. Dziewczęta dorastają szybciej niż chłopcy, tak nam powtarzano, a ja w to wierzyłem, bo faktycznie Genet zachowywała się, jakby miała więcej niż dziesięć lat. Podchodziła do świata z nieufnością, była swarliwa i zawsze gotowa do walki. O ile ja

miałem skłonność do polegania na osądzie dorosłych, bo zakładałem, że wiedzą, co robią, o tyle ona wprost przeciwnie - uznawała ich za z gruntu omylnych. Lecz teraz, z zasłoniętymi oczami, była narażona na atak, bezbronna, jakiej jej nigdy nie widziałem, jak gdyby cała linia obrony przebiegała przez ogień płonący w jej spojrzeniu. Dwukrotnie Genet niemal odnalazła mnie, Mariona-Niewidzialnego Człowieka, ale w ostatniej chwili zmieniła kurs. Za trzecim razem minęła mnie dosłownie o milimetry, ale Niewidzialny Człowiek prychnął, chcąc zdusić śmiech. Jej dłonie, mielące jak łopaty wiatraka, odnalazły mnie i niemal wydrapały mi oczy. Wtedy zaczęło się dziać coś dziwnego. Kiedy założyłem na oczy opaskę, odnalazłem Genet w ciągu zaledwie trzydziestu sekund, a namierzenie Shivy zajęło mi połowę tego czasu. Jak? Posłużyłem się nosem. Nie miałem pojęcia, że coś takiego jest w ogóle możliwe. „Widziałem” węchem. Zadumałem się nad instynktem, który uaktywnił się przy wyłączonym wzroku. Shiva, gdy przyszła jego kolej, znalazł nas równie szybko. Raptem zapomnieliśmy o deszczu. Kiedy ponownie zawiązałem przepaskę na głowie Genet, odszukanie nas zajęło jej jeszcze więcej czasu niż za pierwszym razem. Nos zupełnie jej się nie przydawał w tych poszukiwaniach. Przez pół godziny obserwowałem, jak Genet kręci się we wszystkie strony. W końcu sfrustrowana zerwała przepaskę i oskarżyła nas, żeśmy się zmówili i zmieniali pozycje. Ale my przecież byliśmy niewinni! Kiedy Ghosh przyszedł do domu na lunch, Genet i ja poszliśmy do niego, żeby opowiedzieć mu o zabawie. - Zaraz! Chwila! - powiedział. - Nie rozumiem was, kiedy mówicie jedno przez drugie. Genet, ty pierwsza. „Zacznij od początku i posuwaj się stopniowo aż do końca; tam zakończ”. Kto to powiedział? - Ty - stwierdziła Genet. - Król w Alicji w Krainie Czarów - odparł Shiva. - Strona sto czterdziesta ósma. Rozdział dwunasty. Zapomniałeś o pięciu słowach i dwóch myślnikach.

- Oczywiście, że nie zapomniałem! - obruszył się na niby Ghosh, choć nie potrafił ukryć zdziwienia. - Zapomniałeś o „myślnik, pouczył go z namaszczeniem Król, myślnik”30. - No racja... Dobrze, Genet, powiedz mi, co się stało. Opowiedziała mu więc, a potem poprosiła błagalnym głosem, żeby rozsądził, kto ma rację. Ghosh ustawił Genet w jednym miejscu, a potem w drugim, i za każdym razem, chociaż miałem przepaskę na oczach i nic nie widziałem, szedłem prosto do niej. Na jego prośbę założyliśmy opaskę również Ghoshowi, ale poszło mu tak samo kiepsko jak Genet. Moglibyśmy jeszcze dłużej „badać to zjawisko”, jak się wyraził Ghosh, ale musiał wrócić do szpitala. Gniew nie opuszczał twarzy Genet przez całe popołudnie. Jej brwi ułożyły się w wyraźne V i czułem jad sączący się z jej spojrzenia. - Czego się gapisz? - zapytała. - A co, zabronione? - Tak. Pokazałem jej język. Zerwała się z krzesła i ruszyła na mnie. Tak jak się tego spodziewałem. Zaczęliśmy się kotłować na podłodze. Szybko, chociaż nie było to najłatwiejsze zadanie, przygwoździłem ją, siadając na niej okrakiem i blokując jej ręce nad głową. - Złaź ze mnie. - Po co? Żebyś mogła się na mnie rzucić? - Złaź, mówię! - Dobra, zejdę. Ale jeśli znowu zaczniesz, to zrobię ci tak. Wsunąłem jej kolano pod pachę i potarłem nim o żebra. Jej złość przeszła w krzyk i histeryczny śmiech. Błagała mnie, żebym przestał. Ponieważ dobrze ją znałem i wiedziałem, że tlący się w niej ogień może na nowo rozgorzeć, gdy już ci się wydaje, że go ugasiłeś, połaskotałem ją jeszcze raz, żeby się upewnić. Wstając, nie odwróciłem się do niej plecami. Genet potrafiła biegać szybciej nawet niż Shiva, ale na krótkim dystansie to ja miałem nad nią przewagę. Chodziła niemal bez wysiłku, prawie nie dotykając ziemi, i mogła biegać cały dzień. Za nic nie chciałbym się z nią ścigać na dystansie dłuższym niż pięćdziesiąt metrów. Wspinanie się na drzewa, gra w piłkę nożną, zapasy, walka na miecze - we wszystkich tych naszych zabawach brała udział. 30

Lewis Carroll, Alicja w Krainie Czarów, przeł. Jolanta Kozak

Ciuciubabka ujawniła dzielącą nas różnicę.

Podczas kolacji z Hemą i Ghoshem Genet siedziała jak trusia. Srebrno-żółtą spinkę zastąpiła okropną klamerką przypominającą szpony z przechodzącym przez nie szpikulcem. Zapytana przez Hemę, opowiedziała o niedawno przeczytanej książce z serii o przygodach Secret Seven31. Siedziała obok mnie i Shivy i razem z nami odpierała ataki Almaz i Rosiny, które uwijały się dokoła, próbując raczyć nas dokładkami. Obydwie jadały zwykle dużo później w kuchni. Po kolacji Genet powiedziała wszystkim dobranoc i poszła do domu, do kwatery Rosiny, znajdującej się tuż za naszym bungalowem. Przyłapałem Ghosha na kartkowaniu Alicji w Krainie Czarów. Zajrzałem mu przez ramię, gdy znalazł stronę sto czterdziestą ósmą. Shiva miał rację, łącznie z myślnikami. Deszcz ustał w chwili, gdy położyliśmy się do łóżek, akurat wtedy, kiedy zrobiło się już zbyt późno, by skorzystać z chwili spokoju. Cisza wiązała się zarówno z wytchnieniem, jak i nerwowością, ponieważ w każdej chwili znowu mogło zacząć padać. Hema przyszła poczytać nam na dobranoc, a był to rytuał, z którego nigdy nie zrezygnowała od dnia, w którym zaczęła czytać, chcąc zaradzić milczeniu Shivy. Naszą ostatnią lekturą był Pożeracz ludzi z Malgudi R.K. Narayana. Ghosh siedział po drugiej stronie łóżka z pochyloną głową i słuchał. Opowieść rozkręcała się powoli i musiało upłynąć jeszcze kilka ładnych stron, zanim nabierze tempa. Być może o to właśnie chodziło. Kiedy przywykliśmy już do niespiesznego, „nudnego” świata indyjskiej wioski, okazało się, że historia jest interesująca, a nawet zabawna. Malgudi zamieszkiwali tacy ludzie, jakich znaliśmy: ograniczeni przyzwyczajeniami, swoją profesją, a także najgłupszą, najbardziej bezsensowną wiarą, która czyniła z nich niewolników. Tyle że nie rozumieli tego. Dźwięk dzwonka telefonu był w krainie Malgudi czymś obcym i opowieść urwała się. Ghosh podniósł słuchawkę. - Już idzie - rzucił, zezując na Hemę. Kiedy odwiesił słuchawkę, powiedział: - Księżniczka Turunesh zaczęła rodzić. Sześć centymetrów. Bóle co pięć minut. Matrona jest z nią w jej pokoju. 31

Fikcyjna grupa dziecięcych detektywów, której przygody opisała w serii książek Enid Blyton.

- Co to znaczy „sześć centymetrów”? - spytałem. Ghosh już miał zamiar mi odpowiedzieć, ale Hema, stojąc przy toaletce i szczotkując włosy, szybko weszła mu w słowo: - Nic takiego, kochanie. Księżniczka niedługo będzie miała dziecko. Muszę lecieć. - Pójdę z tobą - zaoferował się Ghosh. Będzie mógł asystować, jeśli Hema zdecyduje się na cesarskie cięcie.

Nigdy nie lubiłem, kiedy obydwoje wychodzili w nocy. Nie bałem się intruzów, ale z niepokojem myślałem o Hemie i Ghoshu, bałem się, że mogliby nie wrócić, choćby chcieli. Nie miewałem takich obaw za dnia. Dopiero nocą, kiedy wychodzili potańczyć w Juventusie albo pograć w brydża u pań Reddy i Evangeline, wyczekiwałem ich powrotu, wyobrażając sobie najgorsze. Kiedy wyszli, pobiegłem w piżamie i na bosaka do salonu. Dopadłem grundiga i zacząłem kręcić gałką, przeszukując pasmo krótkich fal. Usłyszałem odgłos motocykla przebijający przez szum radia. Sierżant Zemui zawsze gasił silnik w połowie podjazdu, żeby nas nie obudzić. A potem, pomijając skrzypienie sprężyn i kołatanie błotników, po cichu wprowadzał motor na luzie pod wiatę. Swoistą kodą tego nokturnu było metaliczne łup! maszyny osiadającej na nóżce. Uwielbiałem niezgrabne bmw i to, jak jej przypominający wymię silnik bulgotał po obu stronach ramy. Shiva też to lubił. Każda maszyna ma swoją płeć, więc i ta beemka była zdecydowanie „nią”. Od zawsze, czyli od tak dawna, jak sięgnę pamięcią, słuchałem jej niskiego warczenia, pomruku, który towarzyszył mi rano i wieczorem, gdy Zemui wyjeżdżał do pracy i wracał z niej. Za każdym razem, gdy dochodziło do mnie stukanie jego ciężkich butów, robiło mi się go szkoda. Wyobrażałem sobie jego samotną wędrówkę do domu, zwłaszcza w tę nękaną deszczem i błotem porę. Nawet mimo długiego płaszcza przeciwdeszczowego i plastikowego kaptura chroniącego korkowy hełm, musiał zmoknąć.

Pięć minut później usłyszałem, jak otwierają się kuchenne drzwi. Weszła Genet ubrana w moją starą piżamę.

Cała złość jej przeszła, a zamiast niej pojawiło się coś, co nieczęsto gościło w duszy Genet, a mianowicie smutek. Włosy przytrzymywała niebieska opaska. Genet sprawiała wrażenie apatycznej, zamkniętej w sobie, jak gdyby od chwili, gdy widziałem ją po raz ostatni, minęły nie minuty, lecz całe lata. - Gdzie Shiva? - zapytała, siadając przede mną. - W pokoju, a co? - Nic. Tak pytam. Bez powodu. - Hema i Ghosh musieli pójść do szpitala - powiedziałem. - Wiem. Słyszałam, jak mówili mojej matce. - Wszystko z tobą w porządku? Wzruszyła ramionami. Jej spojrzenie przenikało przez połyskującą tarczę grundiga i docierało do odległej planety. Na jej prawej tęczówce znajdowała się niewielka plamka, a wokół niej - tam, gdzie dosięgła ją iskra - znamię jak obłoczek dymu. Byliśmy dużo młodsi, kiedy to się stało. Strzelaliśmy z kapiszonów na chodniku, rozgniatając je sporym kamieniem. Skazę było widać, tylko jeśli dobrze się przyjrzało, w dodatku pod nietypowym kątem. Z daleka ta odrobina asymetrii przydawała jej spojrzeniu rozmarzony wygląd. Złapałem trzeszczącą i zanikającą chińską stację. Usłyszeliśmy głos kobiety wydającej z siebie dźwięki, do jakich żadne ludzkie gardło nie powinno być zdolne. Mnie wydało się to zabawne, ale Genet nawet się nie uśmiechnęła. - Marionie, zagrasz ze mną w ciuciubabkę? - zapytała słodkim, łagodnym głosem. - Jeszcze tylko raz. Jęknąłem. - Proszę. Zaskoczyła mnie niecierpliwość w jej głosie. Jak gdyby od tego zależała cała jej przyszłość. - Tylko po to wróciłaś? Shiva już śpi. Milczała, rozważając to, co powiedziałem, po czym odezwała się: - To może zagramy tylko we dwoje, ty i ja? Proszę, Marionie. Nigdy nie umiałem odmówić Genet. Uważałem, że również i tym razem pójdzie jej źle, i przez to zasmuci się jeszcze bardziej, ale skoro tego właśnie chciała... *

Na zewnątrz deszcz zmył z nieba gwiazdy. Mrok nocy przesączał się przez okiennice, zalewał nasz dom i sięgał pod moją przepaskę na oczy. - Zmieniłem zdanie - powiedziałem w próżnię. Zignorowała mnie i zawiązała na opasce drugi supeł. Dla pewności założyła mi na głowę jeszcze pusty woreczek po mące ryżowej, podwinąwszy brzeg tak, żeby nie zasłaniał mi ust. - Słyszałaś? - odezwałem się. - Mówię, że nie chcę. Tego nie było w umowie. - A więc oszukiwałeś. Przyznajesz się? - Głos jakby nie należał do niej. - Nie przyznam się do czegoś, co nie jest prawdą - powiedziałem. Powiew wiatru szarpnął oknami. Bungalow w ten sposób chrząknął, ostrzegając nas, byśmy się uzbroili przed kolejnym deszczem. Genet zniknęła, a kiedy wróciła, poczułem, że czymś skórzanym - chyba paskiem Ghosha - unieruchamia mi ręce wzdłuż boków. - To po to, żebyś nie zdjął przepaski. Złapała mnie za ramiona i zakręciła mną. Dłońmi, jak wiosłami, uderzała w moją klatkę piersiową i plecy, obracając mnie jak bączek. Kiedy krzyknąłem, że już dość, zafundowała mi jeszcze kilka obrotów. - Policz do dwudziestu. I nie podglądaj. Kręciłem się w mojej wewnętrznej ciemności, zastanawiając się, dlaczego nudności zawsze muszą być nieodłącznym kompanem zawrotów głowy. Wpadłem na coś. Twardy kant. Sofa. Walnąłem żebrami, ale nie upadłem. To nie było w porządku, całe to wiązanie rąk i starania, żebym stracił równowagę... Wrobiła mnie. Jeśli liczyła, że mnie zdezorientuje, udało jej się. - Oszustka! - krzyknąłem. - Jeśli tak ci zależy na wygranej, to powiedzmy, że wygrałaś, okej? Coś głośno walnęło w dach, aż podskoczyłem. Żołądź? Zaczekałem, ale nie stoczyło się po pochyłości dachu. Złodziej, który sprawdza, czy ktoś jest w domu? Miałem związane ręce, byłem całkowicie bezbronny. Kichnąłem. Zaczekałem na drugie kichnięcie, bo przecież zwykle przychodzą parami. Ale nie tym razem. Przekląłem pachnący stęchlizną worek po mące.

- Napnij cięciwę odwagi32! - krzyknąłem. Nie miałem pojęcia, co to znaczy, ale Ghosh tak często mówił. Brzmiało dla mnie wystarczająco wulgarnie i wyzywająco, by posłużyć się tym, gdy zabraknie mi odwagi. Serce waliło mi w piersi jak młot. Potrzebowałem odwagi. Zapach, za którym powinienem pójść, nie był tak wyraźny jak rano. Worek na głowie i brak możliwości wyciągnięcia rąk przed siebie skutecznie utrudniały mi zadanie. - Znajdę cię - wrzasnąłem. - Ale potem koniec z tym! W jadalni, posługując się stopą, wymacałem kredens. Powtarzałem: „Napnij cięciwę odwagi” jak mantrę. Potem ruszyłem korytarzem w stronę sypialni. Znałem miejsca, w których wąskie deski podłogowe skrzypiały. Wiele razy przystawałem przed pokojem Hemy i Ghosha, podsłuchując, zwłaszcza kiedy się sprzeczali. W ich przypadku coś, co wyglądało na kłótnię, często okazywało się czymś wprost przeciwnym. Kiedyś usłyszałem, jak Hema mówi o mnie: „Syn swojego ojca. Uparty jak osioł”, a potem się śmieje. Byłem zszokowany. Nie uważałem siebie za upartego i nie sądziłem, że mogę w czymkolwiek przypominać mężczyznę, o którym czasem fantazjowałem, że pewnego dnia zobaczę go w bramie Missing. Hema nie wymówiła jego nazwiska, a ton jej głosu, gdy przyrównała mnie do niego, sugerował nawet delikatną pochwałę. Innym razem Hema powiedziała: „Gdzie? Gdzie dokładnie? W jakich okolicznościach? Nie sądzisz, że wystarczyłoby spojrzeć siostrze albo jemu w oczy i już byśmy wiedzieli? Dlaczego żeśmy tego nie wiedzieli? Powinni byli nam powiedzieć. No powiedz coś, Ghosh”. Nic z tego nie rozumiałem. Ghosh dziwnie milczał. Teraz, mając przepaskę na oczach, potrafiłem przywołać każde wypowiedziane wówczas słowo. Zasłonięcie oczu otworzyło w mojej pamięci nowe kanały, tak samo jak wcześniej wzmocniło zmysł powonienia. Czułem, że muszę zapytać Hemę i Ghosha o tę ich rozmowę. O czym wtedy mówili? Ale jak ich o to zapytam? Przecież nie powiem, że podsłuchiwałem.

Nos zaprowadził mnie do sypialni. Wszedłem do środka. Posuwałem się centymetr za centymetrem tam, gdzie stężenie zapachu było największe. Stanąłem William Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, Makbet, przeł. Stanisław Barańczak, Znak, Kraków 2006, s. 439. Wypowiedź Lady Makbet brzmi następująco: „Napnij tylko cięciwę odwagi, a nie chybimy". 32

przed komodą. Pochyliłem się do przodu i twarzą dotknąłem flaneli. Jej piżama. Położyła ją na mojej komodzie. Jak pies tropiciel wsadziłem nos w ubranie, potrząsnąłem głową i rozrzuciłem je. Sprytne - powiedziałem. Wiedziałem, że Shiva leży na łóżku. Musiał założyć swoją bransoletkę do tańca, ponieważ słyszałem jej dźwięk - sposób Shivy na wymijające mruknięcie. Wróciłem po śladach. Umówiliśmy się, że w kuchni się nie chowamy, ale to właśnie tam prowadził trop. Aromat imbiru, cebuli, kardamonu i goździków stworzył zasłonę, przez którą musiałem się jakoś przebić. Pod wpływem impulsu uklęknąłem i przystawiłem nos do terakoty. Jak dwunożny, wyprostowany człowiek z nosem wysoko w górze może konkurować z czworonożnym, węszącym przy samej ziemi tropicielem? Jest! Ślad prowadził w lewo. Dotarłem do spiżarni. Było dla mnie jasne, że gra zrodzona z monsunowej nudy nie jest już grą. Zasady przestały obowiązywać. Nic już nie będzie takie samo. Po prostu wiedziałem. Owszem, miałem dopiero dziesięć lat, ale też w pełni rozwiniętą świadomość. Moje ciało dorośnie i zestarzeje się, wkrótce zdobędę wiedzę i doświadczenie, ale wszystko to, czym jestem, wszystko, co stanowi istotę Mariona, ta część, która ogląda świat i rejestruje wrażenia w wewnętrznej księdze umysłu na użytek przyszłych lat, na dobre rozwinęła się w moim ciele, osiągając swoje apogeum właśnie wtedy, tej nocy, gdy podstępem zostałem pozbawiony oczu i rąk. Wchodząc do spiżarni, podniosłem się z kolan. - Wiem, że tu jesteś - powiedziałem. Echo pomogło mi ustalić jej pozycję w długim, wąskim pomieszczeniu. Wiedziałem, gdzie jest, i podszedłem do niej. Genet była przede mną. Gdybym miał wolne ręce, wyciągnąłbym je do przodu, połaskotałbym ją albo uszczypnął. Usłyszałem stłumiony odgłos. To mógł być śmiech, ale chyba raczej nie. Płakała. Chciałem ją pocieszyć. Czułem nieodpartą potrzebę, żeby zaoferować jej ukojenie; to był równie instynktowny odruch jak jej odnalezienie. Przysunąłem się bliżej. Odepchnęła mnie, ale bez przekonania. Odepchnięcie było w istocie prośbą, żebym nie odchodził. Zawsze zakładałem, że Genet jest zadowolona ze swojego życia. Jadała z nami, chodziła z nami do szkoły i w gruncie rzeczy była częścią naszej rodziny. Nie miała ojca, ale i my nie mieliśmy prawdziwych rodziców, więc założyłem, że tak samo jak

my jest szczęśliwa, że ma Ghosha i Hemę. Postrzegałem nas jak równych sobie, ale być może prześlizgiwałem się jedynie po powierzchni spraw, na które ona nie umiała przymknąć oczu. Nasza sypialnia była większa niż cała jej wąska, pełna przeciągów, jednoizbowa kwatera. Nocą, jeśli chciała pójść do toalety, musiała wyjść na zewnątrz i minąwszy otwartą szopę, w której przechowywaliśmy drewno na opał, dotrzeć do wygódki. Podczas gdy Ghosh i Hema układali nas do snu, przenosili do magicznego świata Malgudi, a potem gasili światło, Genet czytała sobie sama przy świetle pojedynczej, gołej żarówki, próbując się skupić przy grającym radiu, którego Rosina zwykle słuchała do późnej nocy. Miały jedno łóżko, więc matka i córka spały razem; Genet byłaby wniebowzięta, gdyby dostała własne posłanie. Piecyk na węgiel drzewny zapewniał im ciepło, ale Genet wstydziła się zapachu dymu i kadzidła, którym przesiąkły jej ubrania. Podczas gdy my uważaliśmy jej kwaterę za przytulną, ona się jej wstydziła. Wcześniej równie często bywaliśmy u niej jak ona u nas, ale ostatnio, chociaż Rosina zachęcała nas do odwiedzin, Genet wolała nas nie zapraszać. Teraz, pozbawiony zmysłu wzroku, nagle to wszystko zrozumiałem. Pojąłem istotę jej żarliwego ducha rywalizacji w sposób, w jaki nigdy wcześniej nie przyszedł mi do głowy. Jeszcze jeden krok do przodu. Czekałem. Nie nastąpiło ani pchnięcie, ani uderzenie. Pochyliłem głowę i próbowałem za jej pośrednictwem wybadać pozycję Genet. Otarłem się policzkiem o jej ucho i policzek. Mokre. Czułem na szyi jej gorący, urywany oddech. Powoli położyła brodę na moim ramieniu. Moje zwierzęce ja okazało się posłuszne i opiekuńcze. Patrz i ucz się, podpowiedziało mi. Broń i pocieszaj. Czułem się jak bohater. Miałem złączone stopy. Pochyliłem się do przodu, żeby utrzymać równowagę. Kiedy się odsunęła, poleciałem na nią, przyciskając ją do spiżarnianej półki. Nasze ciała stykały się udami, biodrami i klatkami piersiowymi. Policzki mieliśmy nadal przytulone do siebie. Czekałem, aż mnie odepchnie, tak bym znów znalazł się w pozycji pionowej, ale nie zrobiła tego. Jakże doskonale znaliśmy swoje ciała z zapasów, z podsadzania się podczas wchodzenia do domku na drzewie, ze wspólnego pluskania się w brodziku przed kilkoma laty. W wielkich, pełnych słomy skrzyniach, w których przywożono do Missing szklany sprzęt, bawiliśmy się w dom i w doktora. Nigdy nie krępowały nas różnice anatomiczne między chłopcami a dziewczynkami. Lecz teraz, z zasłoniętymi

oczami, nie widząc jej twarzy, czułem, że mam przed sobą coś nowego i nieznanego. Nie byłem już Niewidzialnym Człowiekiem. Byłem ślepcem, który widzi, któremu wybacza się niezdarność, bo ma zalety objawiające się dopiero po utracie wzroku. Co prawda miałem ramiona unieruchomione wzdłuż boków, ale mogłem poruszać dłońmi. Dotknąłem więc jej bioder. Miała zimną skórę. Nie wzdrygnęła się. Potrzebowała mojego dotyku, mojego ciepła. Przyciągnąłem ją do siebie. Zadrżała. Była naga. Nie wiem, jak długo tak staliśmy. Tej nocy nie potrzebowała innej pociechy. Gdyby wiedziała, że wystarczyło poprosić - i gdybym ja wiedział, czego jej trzeba obeszłoby się bez przepaski... Bogu niech będą dzięki za przepaskę. Wsunęła dłonie w szczelinę pomiędzy moje ramiona i tułów. Objęła mnie. Znalazłem się w dziwnej, bolesnej pozycji, lecz mimo to nie ośmieliłem się pisnąć ani słowa w obawie, że odsunie się ode mnie. Deszcz mruczał delikatnie na blaszanym dachu. Minęła cała wieczność, zanim zabrała ręce. Zdjęła mi z głowy torebkę po mące ryżowej. Rozpięła pas, uwalniając mi ręce. Sprzączka odbiła się z łoskotem od podłogi. Nie zdjęła mi jednak przepaski. Mogłem to zrobić sam, gdybym chciał. Brakowało mi jej objęć. Teraz, kiedy w końcu miałem wolne ręce, chciałem znów ją poczuć. Wydawała się mniejsza niż przed chwilą, delikatniejsza. Coś miękkiego i mięsistego dotknęło moich ust. Nigdy wcześniej się nie całowałem. Na filmach, gdy aktorzy zaczynali się całować, marudziliśmy z Genet i śmialiśmy się. Podczas potrójnego seansu popołudniowego, zwłaszcza w Cinema Adowa, wyświetlano zwykle przynajmniej jeden włoski film z napisami lub z dubbingiem. Zazwyczaj puszczano go przed częścią komediową z Chaplinem lub Laurelem i Hardym i zwykle było w nim dużo całowania. Shiva przyglądał się tym ekranowym pieszczotom z uważną powagą, przekrzywiając głowę. Genet i ja przeciwnie. Dla nas całowanie było głupie. Ci dorośli nie mieli pojęcia, jak idiotycznie wyglądali. Mieliśmy suche usta. Wielkie nic, tak jak myślałem. Być może pocałunek miał ten sam cel co przytulanie: dawać i otrzymywać pociechę. Przekrzywiłem głowę jak na

filmach, zastanawiając się, czy dzięki temu wrażenie będzie lepsze. Złapałem ustami jej dolną wargę. To było coś nowego - że usta mogą stanowić delikatny instrument na usługach zmysłu dotyku, zwłaszcza przy braku wzroku. Jej język dotknął moich ust. Chciałem szarpnąć się do tyłu. Pomyślałem o cukierkach - czasem ssaliśmy jednego na zmianę. Wyglądało na to, że teraz nasze usta dzieliły się cukierkiem... bez cukierka. Mało przyjemne. Ale też nie odrażające. Dłonie Genet dotknęły mojej twarzy. To też robili na filmach. Położyłem prawą dłoń na jej ramieniu, a potem zsunąłem ją na piersi. Poczułem wzgórki zakończone sutkami, niespecjalnie różniące się od moich. Jej palce także powędrowały ku mojej klatce piersiowej; powinno mnie to połaskotać, ale nie połaskotało. Przejechałem dłonią po jej brzuchu, a potem niżej, między jej nogi, przeciągając palcem po miękkiej szczelinie, nieobecności, pustym miejscu bardziej intrygującym, niż gdyby coś się tam znajdowało. Jej dłoń, poruszająca się równie nieśmiało jak moja, zsunęła się badawczo w dół, poniżej talii. Gdy mnie dotknęła, wyczułem, że jest zupełnie inaczej, niż kiedy dotykałem sam siebie.

Drzwi prowadzące z dworu do kuchni otworzyły się. Rosina. Albo Hema i Ghosh. Odgłos kroków wskazywał, że przybysz przeszedł do salonu. Zrobiłem krok do tyłu. Zdjąłem przepaskę i zamrugałem oczami, próbując przeniknąć ciemność panującą w spiżarni, jak obcy, który wylądował na Ziemi. W świetle, które przesączało się z kuchni, zobaczyłem, że Genet ma wilgotne oczy, opuchniętą twarz i spierzchnięte usta. Uciekała ode mnie wzrokiem. Wolała, gdy byłem ślepcem. Miała lekko skośne oczy i zadarty nosek. Jej czoło było płaskie jak równina i zupełnie nie przypominało charakterystycznego okrągłego czoła Rosiny. Wyglądała jak popiersie królowej Nefretete, ilustracja z mojej książki Zaranie dziejów. Mimo że zdjąłem z oczu opaskę, moje pozostałe zmysły nadal zachowały nadzwyczajną ostrość. Spojrzałem w przyszłość. Twarz Genet w spiżarni wyjawiła, jaką kobietą stanie się, gdy dorośnie. Widziałem jej oczy, nadal pogodne, piękne, skrywające w sobie tę nerwowość i tę lekkomyślność, które dziś w nich znalazłem. Jej kości policzkowe wysuną się do przodu, wyrażając czystą siłę jej woli, czyniąc nos jeszcze ostrzejszym niż dziś i jeszcze mocniej wydłużając jej cudowne oczy. Dolna

warga urośnie i będzie większa niż górna; pąki jej klatki piersiowej zakwitną i zamienią się w owoce, a nogi wydłużą się jak winorośl. W tym kraju pięknych ludzi ona będzie najpiękniejsza i zarazem najbardziej egzotyczna. Mężczyźni - wiedziałem o tym, zanim powinienem był wiedzieć - zauważą jej lekceważący i zarazem kuszący uśmieszek i będą jej pożądać. Ja będę pożądał jej mocniej niż inni. Ale ona będzie piętrzyła przeszkody. Być może nigdy już nie będę dla niej dość silny, może nigdy już nie będę tak blisko niej jak tej nocy. Lecz pomimo tej wiedzy, będę się starał. Wiedziałem o tym. Czułem to, widziałem to. Ta wiedza wtargnęła w moją świadomość w nagłym olśnieniu, choć na dowód słuszności własnych przeczuć musiałem jeszcze trochę poczekać. Rosina zawołała Genet po imieniu. Chodziła po domu. Podniosłem pasek. Nigdy się nie dowiem, jakim cudem zachowaliśmy spokój. Dotknąłem ramienia Genet, delikatnie, ostrożnie. Czas na inny rodzaj dotyku minął. Spojrzała na mnie z miłością lub w sposób mogący wyrażać coś dokładnie przeciwnego. - Zawsze cię odnajdę - szepnąłem. - Może - powiedziała, przysuwając usta do mojego ucha. - Ale ja mogę się nauczyć lepiej chować. Rosina weszła do spiżarni i zamarła na nasz widok. - Co wy tu wyprawiacie? - zapytała po amharsku. Uśmiechnęła się, chyba z przyzwyczajenia, bo jej zmarszczone brwi sugerowały raczej konsternację. - Wszędzie cię szukam. Gdzie masz ubranie? Co to ma znaczyć? - To taka gra - rzuciłem, machnąwszy jej przed oczami przepaską i pasem, jak gdyby te dwa przedmioty wszystko tłumaczyły. Ale gardło miałem tak suche, że właściwie to chyba nie wydusiłem z siebie ani słowa. Genet przecisnęła się obok mnie i pobiegła do salonu. Rosina złapała ją za rękę. - Córko, gdzie twoje ubranie, pytam się? - Puszczaj mnie. - No, ale dlaczego jesteś goła? - Genet nie odpowiedziała, tylko wyzywająco spojrzała na matkę. Rosina pociągnęła ją za rękę. - Czemu się rozebrałaś? Kiedy Genet odpowiedziała, jej głos zabrzmiał kąśliwie, wręcz prosił się o konfrontację:

- A po co ty zdejmujesz ubranie dla Zemuiego? Czy nie po to mnie odsyłasz, żeby móc się rozebrać do naga? Otwarte usta Rosiny zastygły. Kiedy w końcu odzyskała mowę, powiedziała: - On jest twoim ojcem, a moim mężem. Twarz Genet nie wyrażała zdziwienia. Wydała z siebie okrutny, kpiący śmiech, jak gdyby już kiedyś usłyszała identyczne słowa. Wzdrygnąłem się, kiedy Genet powiedziała do swojej matki, a mojej niańki: - Twoim mężem? Moim ojcem? Kłamiesz. Mój ojciec zostawałby na noc. Mój ojciec postarałby się, żebyśmy zamieszkały razem z nim w normalnym domu. - Była wściekła. Łzy płynęły jej po policzkach. - Twój mąż nie miałby innej żony, a z nią trójki dzieci. Twój mąż nie wracałby do domu i nie odsyłał mnie, żebym się pobawiła, po to, żeby on mógł pobawić się z tobą. - Wyrwała się matce i poszła po swoje rzeczy.

Rosina zapomniała, że ja też tam jestem. Niewinność i nasze beztroskie życie wisiały nad otchłanią. W końcu odwróciła się do mnie. Przyglądaliśmy się sobie, jakbyśmy byli dla siebie obcymi ludźmi. Wszedłem do spiżarni, nie widząc nic dokoła. Teraz przepaska zasłaniająca mi oczy opadła. Zemui był ojcem Genet. Czy jako jedyny o tym nie wiedział? Ależ byłem głupi. Dlaczego nigdy nie przyszło mi do głowy, żeby zapytać? Czy Shiva o tym wiedział? Wszystkie te długie godziny, jakie pułkownik spędzał u nas na brydżu... Zemui przyjeżdżał z nim - to faktycznie miało sens. W matrylinearnym społeczeństwie zwyczajnie akceptowało się coś takiego i nie pytało o nieobecność ojca. Ale ja przecież powinienem był zapytać. Teraz to rozumiałem. Wszystko stało się jasne. To ja byłem ślepy, naiwny i głupi. W żadnym z listów Zemuiego do Darwina, które dla niego napisałem, a w których wypytywał o jego rodzinę i przekazywał najserdeczniejsze pozdrowienia od kumpli, nie znalazła się choćby najmniejsza sugestia, że Genet jest jego córką. Wszystkie te napisane i wypowiedziane słowa były niczym więcej jak refleksami słońca na powierzchni głębokiej, wartkiej rzeki. Kiedy pomyślę o nocach, gdy leżałem w łóżku, słuchałem muzyki motocykla Zemuiego i robiło mi się go szkoda, że musi wędrować nocą, w deszczu... Cóż, okazuje się, że nie byłem jedyną osobą, która mu współczuła.

Rosina znała mnie tak dobrze, że doskonale wiedziała, w jakim kierunku odpłynęły moje myśli. Zwiesiłem głowę. Straciłem sporo szacunku w oczach mojej ukochanej niani. Kątem oka zauważyłem, że ona też pochyliła głowę, jak gdyby mnie zawiodła, jakby nigdy nie chciała, bym poznał tę stronę jej życia. Miałem zamiar powiedzieć: „To, co zobaczyłaś, to była tylko zabawa...”. Ale nie odezwałem się. Wróciła Genet, ubrana we flanelową piżamę. Wyszła, nie obejrzawszy się za siebie, a Rosina poszła za nią. Shiva siedział w jadalni, tuż za drzwiami kuchni. Zamknąłem drzwi do spiżarni od środka. Po Genet pozostał zapach, powietrze naładowane elektrycznością, którą razem wytworzyliśmy, którą wygenerowała nasza wspólna wola. Usłyszałem zbliżające się kroki, które zatrzymały się przed drzwiami. Wiedziałem, że po drugiej stronic stoi Shiva, i wie, że jestem w środku. ShivaMarion nie mógł ukryć się przed Shivą i Marionem. Zacisnąłem powieki i stałem się niewidzialny. Ruszyłem tam, gdzie byłem całkiem sam, gdzie nie musiałem z nikim dzielić myśli.

Rozdział 21

Kiedy wiesz, co usłyszysz... Później, kiedy Rosina przeczesywała palcami moje loki albo upierała się, że przed wyjściem wyprasuje mi koszulę, zachowywała się, jak gdyby nic się nie stało. Za to ja patrzyłem inaczej na wszystko, co robiła. Jej gesty były znajome, ale jednocześnie obmyślane tak, żeby mieć mnie cały czas na oku i stawać na drodze pomiędzy mną a córką. Coś jednak zaszło tamtej nocy w spiżarni, tak jak obawiała się Rosina. Pochyliłem się nad ukrytym kadrem i - zupełnie jak w komiksach - dałem nura do środka. Skok nie był celowy, ale teraz, kiedy już znalazłem się po tej drugiej stronie, nie chciałem wracać. Chciałem przebywać w pobliżu Genet bardziej niż kiedykolwiek, a Rosina doskonale o tym wiedziała. Dostrzegłem nowy aspekt mojej niani, powiedzmy, że tę jej przebiegłą stronę. Lecz ta sama przebiegłość kryła się we mnie, ponieważ dzielenie się z Rosiną przemyśleniami raptem przestało być dla mnie bezpieczne. Ukrywanie uczuć przychodziło mi jednak z trudem. Kiedy byłem z Genet, czułem gwałtowny napływ krwi do policzków. Zapominałem, co to znaczy być. Przez pozostałą część wakacji Genet stopniowo zbliżała się do Shivy. Moja obecność wprawiała ją w zakłopotanie, przy mnie czuła się niezręcznie, przy nim najwidoczniej nie. Przyglądałem się, jak nastawiają swoją płytę do ćwiczeń, przesuwają meble w jadalni, zakładają bransoletki i powtarzają całe skomplikowane układy bharatanatjam. Nie byłem zazdrosny. Shiva był moim pośrednikiem, tak samo jak ja byłem jego wtedy, gdy Almaz podarowała mi swoją pierś. Skoro ja nie mogłem być z Genet, to czy związek Shivy i Genet nie był najlepszą rzeczą, jaka mogła się zdarzyć? Być może mój zmysł tropiciela, moja zdolność odnajdywania Genet po zapachu była niczym więcej jak tylko sztuczką. A może jednak nie. Nigdy więcej nie bawiliśmy się w ciuciubabkę. Sama myśl, by znów to zrobić, wydawała się niepokojąca. *

Unikałem Zemuiego, gdy przychodził po motocykl lub gdy przyjeżdżał go zostawić, albo kiedy pułkownik Mebratu zaglądał do nas na brydża. Pułkownik uwielbiał jeździć swoim peugeotem albo jeepem, albo służbowym mercedesem. Ostatni raz, kiedy widziałem Zemuiego z daleka, pilnował auta; pomachał mi i uśmiechnął się do mnie. Kiedy w końcu jednak spotkałem się z Zemuim, chciałem być na niego zły. Miał wiele wspólnego z Thomasem Stone'em, chociaż w przeciwieństwie do niego przynajmniej raz dziennie widywał się z własną córką. Ale kiedy Zemui podał mi rękę i podekscytowany wyciągnął najnowszy list od Darwina, od razu usiadłem z nim na schodkach prowadzących do kuchni. Kusiło mnie, żeby go zapytać: „Dlaczego nie poprosisz o to swojej córki?”, ale nie zrobiłem tego, ponieważ zrozumiałem coś, co wcześniej mi umknęło - że Genet wcale nie ułatwiała swojemu ojcu życia. Czytałem i pisałem Zemuiemu listy, ponieważ córka mu odmawiała.

W piątkowy wieczór pułkownik wkroczył bezceremonialnie do Missing i od razu pomknął do kwatery Ghosha, wnosząc ze sobą świeżą energię, jak gdyby próg bungalowu przestąpił nie jeden człowiek, lecz cały regiment w pełnym rynsztunku, łącznie z orkiestrą polową. Pół godziny później przy dwóch stołach toczyła się potyczka. Gracze - Hema, Ghosh, Adid, Babu, Evangeline, pani Reddy i jeszcze jedna nowa osoba, którą ze sobą przyprowadzili - identyfikowali się ze swoimi kartami, przejmując ich tożsamość, stając się Pas i Trzy bez Atu, a ich twarze czerwieniały ze skupienia. Adid, handlarz czatem i stary znajomy Hemy, był właścicielem sklepu w Merkato, a tuż obok prowadził swój sklep Babu, którego Adid wprowadził do grupy. Erupcja komentarzy brzmiących jak zbiorowe westchnienie zasygnalizowała koniec rundy. Uwielbiałem obserwować ich przy grze. Pułkownik, wróciwszy niedawno z Londynu, przywiózł dla Ghosha butelkę rzadkiego trunku Glenfiddich, dla nas czekoladki, a dla Hemy perfumy Chanel nr 5. W popielniczce leżały niedopałki dunhilli i 555 - też pułkownika. Chociaż miał na sobie sportową marynarkę i koszulę bez krawata, jego wysunięta do przodu szczęka i wyprostowane ramiona sprawiały wrażenie, jakby nosił mundur. Wyobraziłem sobie, że gdyby wyszedł z imprezy, pozostali osunęliby się na stoły jak zabawki, którym zapomniano nakręcić sprężyny.

Evangeline, w której żyłach płynęła hinduska i angielska krew, stała bywalczyni brydżowych sesji, zwróciła się do pułkownika Mebratu z pytaniem: - Ptaszki ćwierkają, że wkrótce będziemy się musieli do pana zwracać per „generale brygady”. Czy to prawda? Pułkownik zmarszczył brwi. - Te ohydne plotki. Co za kumoterska sitwa. Obawiam się, Evangeline, że znajduje się pani w samym środku tego zatrutego kręgu. W tym wypadku, moja droga, muszę skorygować posiadane przez panią informacje. Otóż, nie będę wkrótce generałem brygady, ponieważ dokładnie od wczoraj jestem generałem brygady. Rozpętała się burza. Zemui i Gebrew musieli aż dwukrotnie biec po jedzenie do hotelu Ras. Tego samego wieczoru, tyle że dużo później, Mebratu i Ghosh dyskutowali o tym i owym, paląc cygara i delektując się koniakiem. - W Korei w pięćdziesiątym drugim byliśmy jednym z piętnastu krajów wchodzących w skład sil ONZ. Pozostałe kraje nas nie doceniały. Bo widzi pan, oni nie wiedzieli o etiopskiej odwadze, o bitwie pod Aduą i tak dalej. Na Boga, aleśmy im pokazali wtedy w Korei. Zanim ruszyliśmy do Konga, wiedzieli już, czego należy się po nas spodziewać. Mieliśmy irlandzkiego dowódcę, potem szwedzkiego, a w trzecim roku misji naszego generała Guebre zrobili dowódcą całych sił ONZ. Wie pan, Ghosh, dla mnie, jako zawodowego żołnierza, to był powód do wielkiej dumy. Nawet większy niż ten mój wczorajszy awans.

Nie wiem jakim sposobem, ale Ghosh rozumiał, przez co przeszedłem w następstwie spiżarnianych wydarzeń. Może zauważył, że Genet jakby poddała mnie swoistej kwarantannie, która nie objęła Shivy. A może widział moje zakłopotanie w obecności Zemuiego. Nie wiem, może miałem to wypisane na twarzy, że stałem się świadomy złożoności istoty ludzkiej - w końcu to ładniejsze słowo niż zwykłe „oszustwo”. Próbowałem postanowić, jak w tym wszystkim umieścić swoją własną prawdę, ile ujawnić. W takiej sytuacji okazało się, że dobrze mieć przy sobie oddanego ojca w postaci Ghosha, niezrzędzącego, niewtrącającego się w nie swoje sprawy, ale wiedzącego, kiedy jest potrzebny. Gdyby Hema dowiedziała się, co zaszło w spiżarni, usłyszałbym o tym dwie sekundy później. Ghosh, jeśli wiedział, potrafił zachować spokój, nie spieszyć się, wysłuchać mnie. Zachowałby to nawet w sekrecie przed

Hemą, gdyby uznał, że dzielenie się z nią tajemnicą niczemu dobremu by się nie przysłużyło. Pewnego słotnego popołudnia, kiedy Genet i Shiva mieli akurat lekcję tańca z Hemą, Ghosh zatelefonował do domu i poprosił, żebym przyszedł do niego do ambulatorium. - Chciałbym, żebyś zmierzył najbardziej niezwykłe tętno - powiedział. Ghosh był teraz przede wszystkim chirurgiem, który operował planowo przez trzy dni w tygodniu, a w razie potrzeby zajmował się nagłymi przypadkami. Ale, jak często podkreślał przy kolacji, w głębi duszy pozostał internistą i nie potrafił sobie odmówić, by raz na jakiś czas nie zajść do ambulatorium i nie rzucić okiem na pacjentów i ich zagadkowe choroby, z którymi nie potrafili sobie poradzić ani Adam, ani Bachelli. W duchu podziękowałem Ghoshowi za ten telefon. Taniec nigdy mnie nie interesował, a równocześnie drażniło mnie patrzenie, jak Genet czerpie przyjemność z czegoś, w czym ja nie mam swojego udziału. Włożyłem więc buty z gutaperki, chwyciłem parasol i pobiegłem. Demisse miał dwadzieścia kilka lat. Siedział na stołku naprzeciwko Ghosha w samych tylko porwanych bryczesach. Od razu zwróciłem uwagę na jego głowę kołyszącą się, jak gdyby poruszało nią koło zamachowe na mimośrodzie. Po raz pierwszy asystowałem przy wizycie pacjenta i dlatego czułem się trochę speszony. Co też ten bosonogi rolnik sobie pomyśli na widok wchodzącego do gabinetu chłopca? Ale on był zachwycony, że przyszedłem. Dopiero później dotarło do mnie, że pacjenci czują się wyróżnieni takim, w ich mniemaniu, wyjątkowym traktowaniem. Nie dość bowiem, że pokonali pierwszą przeszkodę na drodze do lekarza, Adama, nie tylko dotarli przed oblicze tilik, lekarza, tego samego wielkiego doktora, do którego przyjeżdżali członkowie rodziny królewskiej, to jeszcze trafiła im się „premia”, czyli ja. Ghosh przyłożył moje palce do nadgarstka Demisse'a i nakierował je na właściwe miejsce. Nietrudno było wyczuć tę przewalającą się, pulsującą, potężną, tętniącą pod opuszkami falę. Stwierdziłem, że głowa pacjenta kiwa się do rytmu krwi płynącej w jego żyłach. - A teraz zbadaj moje - powiedział Ghosh, wyciągając rękę. Jego puls był subtelniejszy i trudniej, było go znaleźć. Kazał mi znowu dotknąć nadgarstka Demisse'a.

- Opisz je - polecił Ghosh. - Silne... wysokie. Jakby pod skórą coś żyło i pulsowało - powiedziałem. - Właśnie! Klasyczny water hammer pulse, tętno Corrigana, czyli chybkie i wysokie tętno przy niedomykalności zastawek aorty. Wręczył mi trzydziestocentymetrową cienką szklaną rurkę, którą widziałem wcześniej na stole. - Potrzymaj. A teraz odwróć. Rurka, w której znajdowało się trochę wody, była zamknięta. Kiedy ją odwróciłem do góry nogami, woda przemieściła się, wydając przy tym dźwięk przypominający cmoknięcie, i uderzyła z impetem w dno. - W środku, widzisz, znajduje się próżnia - wyjaśnił Ghosh. - To jest zabawka, którą kiedyś bawiły się irlandzkie dzieci. Nazywały ją „water hammer”, młot wodny. Kiedy doktor Corrigan po raz pierwszy wyczuł u pacjenta taki puls jak u Demisse'a, skojarzył mu się z tą zabawką - i stąd nazwa. Ghosh zrobił mi młot wodny. Zamknął jeden koniec szklanej rurki za pomocą palnika Bunsena, następnie umieścił w rurce kilka kropli wody, potem podgrzał rurkę na całej długości, żeby pozbyć się powietrza ze środka, i na koniec nad palnikiem zamknął rurkę z drugiej strony. - Serce Demisse'a pompuje krew do aorty. To taka szeroka krwionośna autostrada wychodząca z serca - powiedział, szkicując równocześnie na kartce papieru. - Zawór, który znajduje się o, tutaj, przy wejściu do serca, powinien zamykać się po każdym skurczu serca, żeby krew nie cofnęła się do środka. U Demisse'a nie działa to najlepiej. Tak więc jego serce poprawnie pompuje krew, ale połowa z tego, co powinno wypłynąć z serca, pomiędzy jednym a drugim uderzeniem się cofa. To stąd bierze się to nietypowe tętno. To niesamowite, że wystarczy dotknąć człowieka palcem i już tyle się o nim wie. Podzieliłem się tą myślą z Ghoshem i z jego miny zrozumiałem, że powiedziałem coś głęboko prawdziwego. Potem, póki trwały wakacje, często wołał mnie do siebie. Czasami przychodził ze mną Shiva, ale tylko wówczas, jeśli nie kolidowało to z jego lekcjami tańca lub jeśli nie był akurat w połowie tworzenia rysunku. Nauczyłem się rozpoznawać powolne, leniwie podnoszące się i opadające, monotonne tętno przy zwężonej zastawce aorty stanowiło przeciwieństwo twardego tętna Demisse'a. Niewielkie rozwarcie zastawki

sprawiało, że puls był jednocześnie słaby i wydłużony. Pulsus parvus et tardus, jak go nazwał Ghosh. Uwielbiałem łacińskie słowa, bo miały w sobie godność, obcość i były wyzwaniem dla mojego języka. Miałem poczucie, że przyswajając sobie wyjątkowy język braci naukowej, gromadzę w sobie pewną moc. To był czysty, szlachetny aspekt świata, niezbrukany tajemnicami i oszustwami. Niebywałe, że w jednym słowie potrafiła się zawrzeć cała skomplikowana historia choroby. Kiedy spróbowałem wytłumaczyć to Ghoshowi, rozemocjonował się. - Tak! Skarbnica słów! Oto, czym jest medycyna. Spójrz choćby na związane z jedzeniem słownictwo, którym opisujemy choroby: wątroba muszkatołowa, śledziona jak sago, plwocina jak galaretka porzeczkowa, grochówkowaty stolec. Ba, jeśli weźmiesz pod uwagę same tylko owoce, to masz: truskawkowy język przy szkarlatynie, który na drugi dzień robi się malinowy, znamię naczyniowe zwane truskawką, żołądek arbuzowaty, ogryzkowatą zmianę chorobową w raku jelita, skórkę pomarańczy przy raku piersi... a to tylko owoce! Poczekaj, niech no ci opowiem o niewegetariańskich skojarzeniach! Kiedyś pokazałem Ghoshowi zeszyt, w którym zapisywałem wszystko, o czym mi opowiadał, i katalogowałem każdy rodzaj tętna. Niczym obserwator ptaków wymieniałem te, które udało mi się zbadać: pulsus paradoxus, pulsus alternans, pulsus bisferiens..., a do nazw dołączałem proste ilustracje. Napisał mi na wyklejce: Nam et ipsa scientia potestas est! - To znaczy: „Wiedza jest potęgą!”. Och, Marionie, jak ja w to wierzę! Nie poprzestaliśmy na tętnie. Przychodziłem do Ghosha tak często, jak mogłem. Paznokcie, języki, twarze - wkrótce mój zeszyt po brzegi zapełnił się rysunkami i nowymi słowami. Wreszcie znalazłem zastosowanie dla swojego ładnego charakteru pisma, którym skrupulatnie podpisywałem każdą ilustrację. W piątek wieczorem - a był to ostatni weekend przed powrotem do szkoły pojechałem z Ghoshem spotkać się z Farinachim, ślusarzem narzędziowym. Ghosh wręczył Farinachiemu dwa stare stetoskopy i szkic pomysłu na stetoskop szkoleniowy. Farinachi, ponury, zgarbiony Sycylijczyk, pod skórzanym fartuchem nosił kamizelkę. Przyjrzał się uważnie rysunkowi, dumając nad nim w chmurze dymu cygara i przesuwając po kartce papieru wielkim paluchem. Wcześniej zbudował dla Ghosha

parę przyrządów, między innymi retraktor Ghosha i zacisk Ghosha. Wzruszył ramionami, jak gdyby chciał powiedzieć: „Dobra, jak chcesz, to zrobię”. Podczas drogi powrotnej Ghosh wyjął zawiniątko - prezent dla mnie: mój własny, nowiutki stetoskop. - Nie musisz czekać na Farinachiego. Teraz, kiedy już potrafisz rozpoznać różne rodzaje tętna, zaczniemy przysłuchiwać się sercu. Byłem poruszony. Mój pierwszy osobny prezent, nie do pary z Shivą. Ten był mój i tylko mój. Patrząc na to z perspektywy czasu, uświadamiam sobie, że kiedy Ghosh wezwał mnie, bym zbadał puls Demisse'a, właściwie mnie ocalił. Moja matka nie żyła, ojciec przypominał ducha, coraz bardziej oddalałem się od Hemy i Ghosha i czułem z tego powodu wyrzuty sumienia. Ghosh, podarowując mi stetoskop, tak naprawdę powiedział mi: „Marionie, możesz być sobą. To nic złego”. Zaprosił mnie do świata, który choć nie stanowił tajemnicy, to wydawał się dobrze ukryty. Świata, po którym niezbędny okazał się przewodnik. Trzeba było wiedzieć, czego szukać, ale też jak szukać. Aby cokolwiek dojrzeć w tym świecie, należało się wysilić. Lecz kiedy już się to zrobiło, jeśli odnalazło się w sobie tę ciekawość, to wrodzone zainteresowanie zdrowiem drugiego człowieka, i jeśli przeszło się przez te drzwi, wówczas działa się rzecz dziwna: zostawiało się swoje błahe problemy za progiem. Ten świat uzależniał.

Rozdział 22

Szkoła cierpienia Pewnego ranka pod koniec jesiennego trymestru, gdy z Shivą i Genet szliśmy w kierunku bramy szpitala Missing, taszcząc szkolne teczki, zobaczyliśmy wspinającą się ku nam parę: kobietę i mężczyznę. Mężczyzna niósł w ramionach wiotkie, pozbawione oznak życia dziecko. Padali z wycieńczenia, a jednak, ledwo dysząc, walczyli z pochyłością terenu, ponieważ dopóki tak biegli przed siebie, dopóty dziecko żyło, a w nich żyła nadzieja. Bez chwili namysłu ShivaMarion wybiegł im na spotkanie. Cierpienie rodziców dziecka wywołało w nas tę reakcję i nie dało czasu na zastanowienie się, ponieważ funkcję myślenia przejął za nas swego rodzaju nadrzędny mózg, każąc nam działać jak jeden wspólny organizm. Pamiętam, że w całym tym zamieszaniu doszedłem do wniosku, że tęsknię za takim stanem, za byciem ShivaMarionem, i tym, jak bardzo emocjonujące potrafiło w przeszłości być to zespolenie. Kiedy zabrałem chłopczyka z rąk ojca (którego chód zmienił się w powłóczenie nogami) i biegłem z nim do ambulatorium, dłoń Shivy przyklejona do dolnej części moich pleców działała jak dopalacz. Mój brat biegł obok mnie równym krokiem, gotów w każdej chwili przejąć ode mnie małego pacjenta, w razie gdybym się zmęczył. Czułem zimno skóry dziecka, chłód, który ziębił mi dłoń, wysysał z niej ciepło. Wiedziałem już, że doświadczywszy tak przenikliwego zimna, nigdy już nie będę uznawał za pewnik, że człowiek jest zwierzęciem ciepłokrwistym. Zostawiliśmy dziecko w ambulatorium i wyszliśmy na zewnątrz, dysząc. Kiedy rodzice nas dogonili, otworzyliśmy im drzwi. Kilka minut później usłyszeliśmy krzyk, głośny protest, a na koniec lament, który w każdym języku brzmi dokładnie tak samo. Był to dźwięk zbyt dobrze nam znany. Istniał wszakże jeszcze jeden, nierozerwalnie z Missing związany odgłos, który zawsze podnosił mi poziom adrenaliny: skrzypiący, zgrzytliwy dźwięk, z jakim Gebrew najszybciej jak umiał, otwierał na oścież wielką bramę szpitala. Zawsze zwiastowało to groźny nagły przypadek.

Dzieciństwo w Missing dawało nam lekcje odporności, hartu ducha, a także kruchości ludzkiego życia. Wiedziałem lepiej niż większość dzieci, jak mało dzieli zdrowie od choroby, żywą tkankę od lodowatego dotknięcia śmierci, ziemię pod stopami od zdradliwego trzęsawiska. Odebrałem naukę na temat cierpienia, naukę, której nie przekazał mi Ghosh. Lekcja brzmiała: cierpienie nosi biały bawełniany uniform. Nieważne, czy jest cienki (szamma lub nettala), czy też ciężki jak koc (wówczas nazywa się gabby), jego celem jest zapewnienie ciepła głowie i zasłonięcie ust - słońce i wiatr nie powinny mieć dostępu do człowieka, ponieważ żywioły te przenoszą mitch, birrd i inne miazmaty zła. Nawet minister w kamizelce i z kieszonkowym zegarkiem, kiedy zachoruje, zarzuca nettalę, wsadza sobie do nosa liść eukaliptusa, przyjmuje dodatkową dawkę kosso na tasiemca, a następnie gna ile sił w nogach do doktora. Dzień po dniu odziana na biało masa ludzka pielgrzymowała pod górę, płynęła wbrew prawu grawitacji. Ci, którym brakło tchu, a także kaleki i chromi, zatrzymywali się w pół drogi, by spojrzeć w górę, prześlizgnąć wzrokiem po wierzchołkach szpaleru eukaliptusów, gdzie orzełki afrykańskie krążą na tle błękitu nieba. Gdy pacjentom udawało się ostatecznie wspiąć na szczyt, szli do rejestracji, żeby wyciągnąć swoją kartę. Stamtąd kierowano ich do Adama, człowieka, którego Ghosh nazwał najlepszym jednookim diagnostykiem świata. - Brakuje tchu, co? - zagadywał Adam. - Ale mimo to wbiegłeś na wzgórze i dostałeś dzisiaj czwarty numerek, nie? Wypisywany przez Adama na karcie pacjenta numer niższy od dziesiątki określał „zaawansowanie” hipochondryka precyzyjniej niż jakikolwiek test, do którego mógłby uciec się Ghosh. Siadywałem w swoim punkcie obserwacyjnym i przyglądałem się falom pacjentów. Raz zobaczyłem dumną Erytrejkę niosącą przed sobą ciężki kosz. W środku znajdowało się coś wielkiego, puszczającego pędy, o czerwonej, szorstkiej powierzchni, z czego sączyła się krew. To była jej pierś. Pierś tak bardzo nabrzmiała od raka, że kobieta nie znalazła innego sposobu, by przetransportować ją i siebie do Missing. Umieściłem tę i inne migawki w moim szkicowniku. Rysunki nie dorównywały tym w wykonaniu Shivy, ale przydawały mi się. Nawet jeśli nie przypominały

fotograficznych odwzorowań Shivy, wystarczył rzut oka, żebym sobie przypomniał, czego dotyczyły. Na stronie trzydziestej czwartej narysowałem dziecko z profilu: zdrowe, o rumianych policzkach. Lecz drugi profil pokazał brak dużego kawałka policzka, nozdrza i jednego oka. Było doskonale widać błyszczące zęby, różowe dziąsła i oczodół. Od Ghosha dowiedziałem się, że pod obrazkiem przedstawiającym ów odrażający widok powinienem napisać: cancrum oris. Choroba zaczynała się od błahej infekcji dziąsła lub zęba, która z racji zaniedbania i niedożywienia rozprzestrzeniała się, często występując do pary z odrą lub ospą. Raz zapoczątkowana, robiła błyskawiczne postępy, zwykle powodując śmierć, zanim dziecko dotarło do Missing. Czasem jednak z choroby jakby uchodziła para lub też układ obronny organizmu podejmował wreszcie walkę z najeźdźcą, okupując wiktorię utratą połowy twarzy. Śmierć była prawdopodobnie lepszym losem niż życie z takim oszpeceniem. Patrzyłem, jak Ghosh operował to dziecko. Coś okropnego. Byłem pełen podziwu, co ten mężczyzna, który każdego wieczoru zasiadał z nami do kolacji, potrafi zrobić. Obrócić płat skóry tak, żeby zakryć policzek, i jeszcze jeden na nos. Dalszą rekonstrukcję zostawił na drugą operację. Nie mogło być jednak mowy o przywróceniu temu przerażonemu dziecku normalnej twarzy, a co dopiero uleczeniu jego duszy. Po operacji Ghosh powiedział mi: - Nie przesadzaj z tym zachwytem, synu. Jestem tylko chirurgiem z przypadku. Robię to, co potrafię. Ale twój ojciec... to, co on zrobiłby z tą twarzą, przypominałoby dzieło najlepszego chirurga plastycznego na świecie. Bo widzisz, twój ojciec był prawdziwym chirurgiem. Chyba nie spotkałem lepszego niż on. Zapytałem, co sprawia, że kogoś uważa się za prawdziwego chirurga. Ghosh nie wahał się z odpowiedzią: - Namiętność do rzemiosła... a także umiejętności, zręczność. Zawsze miał takie „ciche” ręce. To znaczy, nie marnował gestów, zero dramaturgii. Sprawiał wrażenie powolnego, ale kiedy spojrzałeś na zegarek, okazywało się, że operował niezwykle szybko. Jednak ważniejsza jest pewność, kiedy już zrobisz pierwsze nacięcie, wiara w siebie, która pozwala ci osiągnąć lepsze rezultaty. Cieszę się, że umiem wykonać te najprostsze rzeczy, chleb powszedni chirurgii, ale często się przy tym śmiertelnie boję.

Przemawiała przez niego skromność. Ale to prawda, że Ghosh stawał się innym człowiekiem w ambulatorium, gdzie konsultował tych pacjentów, których przysyłali do niego Adam i Bachelli, chcąc poznać jego opinię. Prawdziwy talent Ghosha ujawniał się w zetknięciu z pacjentami, którzy jak na mój gust wyglądali normalnie. A jednak choroba, ukryta przed wzrokiem niewtajemniczonych, zostawiła na nich swoje ślady. Kobieta, która wyplatała koszyki, powiedziała: „W dzień Świętego Stefana oddałam mocz na drut kolczasty...”. Albo słowa zrozpaczonego kulisa: „Dzień po środowym poście przypadkowo przeszedłem przez kałużę wody, którą po porannym myciu wylała prostytutka...”. Ghosh słuchał, przyglądając się widniejącym na mostku chorego pęcherzykowatym śladom, które jednoznacznie wskazywały, że pacjent zdążył się już skonsultować z miejscowym znachorem. Ghosh zauważył bełkotliwą mowę i widział, że podczas drugiej wizyty u tego samego szarlatana pacjentowi wycięto języczek podniebienny. Ghosh miał czuły słuch, który skrupulatnie wyłapywał wszystko to, co kryło się pod zewnętrzną warstwą słów, i wystarczyło mu jedno trafne pytanie, by wyszła na jaw historia pasująca do któregoś ze znanych mu scenariuszy. Wówczas należało poszukać śladów na ciele, znaczników choroby, obmacać, ostukać, osłuchać, znaleźć podpowiedz. Ghosh wiedział, jak ta historia się skończy, pacjent zaś znał jedynie jej początek.

Jest jeszcze jedno wydarzenie z Missing - niemające nic wspólnego z Ghoshem - które muszę tu opisać. Miało ono miejsce mniej więcej w tym samym czasie, wytyczyło kurs, jakim popłynęło życie Shivy, i poniekąd może posłużyć za wyjaśnienie, dlaczego nasze drogi się rozeszły. Pewnego dnia późnym rankiem Shiva i ja siedzieliśmy nad przepustem wybudowanym u stóp wzgórza Missing, kiedy nagle ujrzeliśmy słabowitą bosą dziewczynę mającą niewiele więcej niż dwanaście lat, która na sztywnych nogach zmierzała pod górę. Przedwcześnie zgarbiona jak staruszka, z trudem opierała się na ramieniu potężnego ojca. Jego ubłocone połatane bryczesy wybrzuszały się nad bosymi stopami z paznokciami w kształcie rogów. Mężczyzna pokonałby zbocze w dwudziestu krokach, ale musiał stawiać małe kroki, dostosowując tempo marszu do mozolnej wspinaczki dziewczynki. Sunęli powolutku jak ślimaki, podczas gdy inni, zbliżając się do nich, nabierali rozpędu, jakby para - ojciec i córka - generowała wokół siebie jakiegoś rodzaju pole siłowe. Gdy zbliżyli się do nas, zrozumiałem, skąd takie zachowanie. Do naszych nozdrzy doleciał bowiem intensywny odór rozkładu,

zgnilizny i czegoś, czego nie da się nazwać. Nie było sensu wstrzymywać oddechu ani zatykać nosa, bo obrzydliwa woń momentalnie przenikała do wnętrza człowieka, barwiąc go od środka na czarno, jak kropla tuszu chińskiego zabarwia wodę w szklance. Wiedzieliśmy, że pomimo okropnego, nieznośnego smrodu, dziewczynka jest niewinna. Zapach pochodził od niej, ale nie był jej. Gorszym wszakże od samego smrodu (musiała z nim żyć znacznie dłużej niż kilka dni) była widoczna na jej twarzy świadomość, jak odpychający jest ów odór dla innych. Nic dziwnego, że zrezygnowała z patrzenia ludziom w oczy. Świat był dla niej stracony, a ona była stracona dla świata. Gdy zatrzymała się, by złapać oddech, u jej gołych stóp utworzyła się niewielka kałuża. Spojrzałem za nią i zobaczyłem wilgotny ślad znaczący drogę. Nigdy nie zapomnę wyrazu twarzy jej ojca. Pod chłopskim kapeluszem ze słomy pałał miłością do córki i nienawiścią do świata, który ją odtrącił. Rzucał przekrwione spojrzenie każdemu mijanemu człowiekowi i szukał wzrokiem tych, którzy odwracali oczy. Przeklinał ich matki i przeklinał bogów, którym oddawali cześć. Odór, przed którym nie zdecydował się uciec, doprowadził go do obłędu. Czy powiedziałem, że dziewczynka nie patrzyła nikomu w oczy? Nikomu z wyjątkiem Shivy. Minęła chwila, nastąpiło ledwo zauważalne złagodzenie rysów jej twarzy, jak gdyby Shiva wyciągnął rękę, pogłaskał ją i przyniósł jej pociechę. Opuścił dla niej swoją wysoko uniesioną brodę, zmienił kolor oczu na niebieski i zacisnął mocno usta. Raptem pod jej powiekami zalśniły łzy. Ojciec, który bluźnierstwami torował sobie drogę pod górę, zamilkł. Mój brat, który kiedyś przemawiał językiem bransoletek i którego taniec poziomem skomplikowania dorównywał tańcowi pszczoły miodnej, nie wiedział, że poświęci życie takim właśnie kobietom, wyrzutkom społeczeństwa. Będzie je wypatrywał na Autobus Terra, dokąd zjeżdżały z prowincji. Będzie płacił naganiaczom, by odwiedzali najdalsze wioski i wyszukiwali je, schowane, odrzucone przez mężów i rodziny. Będzie rozprowadzał broszury wszędzie tam, dokąd dotrą ciężarówki CocaColi, czyli gdziekolwiek znajdzie się kawałek utwardzonej drogi, prosząc, by kobiety właściwie dziewczęta - wyszły z ukrycia i przyjechały do niego, aby mógł je uzdrowić. Stanie się światowym ekspertem... Ale uprzedzam wypadki. Zrozumienie przez Shivę, na czym polega to schorzenie, przyjdzie dopiero za jakiś czas. Tamtego dnia, jednego z wielu, podczas

których ja dumałem nad swoją przyszłością, Shiva nie czekał, przystąpił do działania. Ze wzrokiem utkwionym w dziewczynce podszedł do niej i jej ojca i zaprowadził obydwoje do Hemy. Myślę o tym teraz i uświadamiam sobie, że w tym czynie objawiła się ustalona zawczasu jego droga życiowa, której przeznaczeniem było zasadniczo różnić się od mojej.

Rozdział 23

Popłód i inne stworzenia Skończyła się pora deszczowa. Wróciliśmy do szkoły. Nie minęły nawet dwa tygodnie, gdy Hema obudziła nas, żeby przekazać coś, co początkowo wziąłem za dobrą wiadomość: - Nie ma dzisiaj szkoły. Zostajecie w domu - powiedziała. Dodała coś o niepokojach w mieście. I że taksówki nie jeżdżą. Przestałem jej słuchać po „nie ma dzisiaj szkoły”. To był doskonały dzień na spędzenie go w domu. Niebawem miały się rozpocząć obchody święta Meskel, a pola otaczające Missing pokrywał już żółty kwiatowy dywan. Pokopiemy piłkę w stokrotkach, wejdziemy do naszego domku na drzewie... A potem sobie przypomniałem: z Genet pod czujnym okiem Rosiny to już nie będzie to samo. Pchnąłem drewniane okiennice i wspiąłem się na parapet. Blask słońca zalał sypialnię. W południe temperatura osiągnie dwadzieścia cztery stopnie Celsjusza, ale teraz przeszedł mnie dreszcz, kiedy postawiłem bosą stopę na chłodnym parapecie. Z mojego punktu obserwacyjnego spoglądałem ponad wschodnim ogrodzeniem Missing i widziałem wiodącą zakosami spokojną drogę, która schodziła w dół, a dalej znikała. Za nią wyrastały wzgórza, jak gdyby droga zapadała się pod ziemię, a potem, już daleko ode mnie, wyłaniała się cienką jak nitka strużką. Właściwie nigdy nie jeździliśmy tą drogą, a nawet nie za bardzo wiedzieliśmy, jak się do niej dostać, lecz mimo to uważałem jej widok za swój. Po lewej stronie drogę podpierał mur niczym warowna fortyfikacja, spadając razem z nią w dolinę, walcząc o utrzymanie pionu. Wielkie skupiska purpurowych bugenwilli porastały pobocze, ocierając się gałęziami o śnieżnobiałe szammy przechodniów. W przejrzystym świetle pierwszych godzin dnia i żywych kolorach świata było coś takiego, co sprawiało, że myśl, jakoby tę krainę dręczyły jakiekolwiek kłopoty, nie mieściła się w głowie. W jadalni przy śniadaniu zwróciłem uwagę na napiętą, zatroskaną minę Ghosha. Miał na sobie koszulę, krawat i marynarkę. Wyglądało na to, że nie spał od wielu godzin. Hema siedziała skulona obok niego, nawijając na palec i rozwijając

pasmo włosów. Zaskoczył mnie widok Genet. Kiedy wszedłem, przekrzywiła głowę, jak gdyby aż do tej pory nie wiedziała, że tu mieszkam. Rosina, która zwykle dyrygowała rytmem naszych poranków, gdzieś przepadła. Almaz zastygła przy piecu i dopiero kiedy jajko na patelni zaczęło się przypalać, zdjęła je i przełożyła na mój talerz. Zobaczyłem łzy w jej oczach. - Cesarz - powiedziała, kiedy zacząłem na nią naciskać. - Jak oni mogli zrobić to Jego Wysokości? Cóż za niewdzięcznicy! Zapomnieli już, że ocalił nas przed Włochami? Że jest wybrańcem Boga? Przekazała mi to, co sama wiedziała: podczas oficjalnej wizyty cesarza w Liberii grupa oficerów Gwardii Cesarskiej przejęła nocą władzę. Buntownikami dowodził nasz generał brygady Mebratu. - A Zemui? - Jest z nimi, to jasne! - odparła teatralnym szeptem, kręcąc głową z niedowierzaniem. - Gdzie jest Rosina? Skinęła głową w kierunku kwater służących. Zmierzając ku tylnym drzwiom, Genet przeszła przez kuchnię. Wyglądała na przestraszoną. Zatrzymałem ją i wziąłem za rękę. - Wszystko w porządku? - Na jej szyi zauważyłem złoty łańcuszek i wiszący na nim dziwny krzyżyk. Skinęła głową, a potem wyszła. Almaz nawet na nią nie spojrzała. - To prawda - powiedział Ghosh, kiedy wróciłem do jadalni. Spojrzał na Hemę, jak gdyby obydwoje zastanawiali się, jak dużo informacji mogą nam wyjawić. Nie udało im się ukryć obaw. Zeszłego wieczoru generał Mebratu udał się do rezydencji następcy tronu i poinformował go, że inni knują spisek przeciwko jego ojcu. Za namową generała książę zwołał spotkanie ministrów lojalnych wobec cesarza. Kiedy wszyscy stawili się na wezwanie, generał Mebratu aresztował całe zgromadzenie. Choć była to znakomita sztuczka, poczułem się do głębi poruszony. Nie umiałem sobie wyobrazić Etiopii bez Hajle Syllasje u steru - nikt nie potrafił. Kraj i jego przywódca zdawali nam się jednością. Z drugiej strony, generał Mebratu był naszym bohaterem, człowiekiem, który nie mógł się mylić. Cesarz stracił w naszych

oczach część swego blasku. Nigdy bym się tego nie spodziewał po naszym generale. Czy ta zdrada ujawniała ciemną stronę jego duszy? Czy może jednak postępował słusznie? - Skąd wy to wszystko wiecie? - zapytałem. Jeden z więźniów, stary, schorowany minister, miał atak astmy, więc z samego rana wezwano Ghosha do rezydencji następcy tronu. - Generał wolałby uniknąć ofiar, jeśli to będzie możliwe. Chce, aby przewrót odbył się pokojowo. - Czy on zamierza być cesarzem? - spytałem. Ghosh pokręcił głową. - Nie, myślę, że nie o to mu chodzi. On chce, żeby biedni mieli co jeść, żeby mieli ziemię. A to oznacza odebranie jej członkom rodziny królewskiej i Kościołowi. - No to on w końcu robi coś dobrego czy złego? - dociekał Shiva, podnosząc wzrok znad książki, którą czytał przy stole. Cały Shiva: nie znosił dwuznaczności, wolał, kiedy wszystko było jasne i przejrzyste. Często pytał o takie rzeczy, bo nie rozumiał tego, co dla mnie było oczywiste. Ale tym razem zadał odpowiednie pytanie, takie, które ja też chciałem zadać. - Czy Gwardia Cesarska nie powinna czasem chronić cesarza? - dodał. Ghosh skrzywił się, jakby dociekliwość Shivy fizycznie go zabolała. - To nie jest mój kraj, kimże ja jestem, by go oceniać? Mebratu dobrze żyje. Nie musiał tego robić. Uważam, że on to robi dla ludzi. Przed laty padło na niego podejrzenie, potem stał się ulubieńcem cesarza, a niedawno znowu zaczęto wokół niego węszyć. Przeczuwał, że wkrótce mogą go aresztować. Ghosh powiedział, że kiedy wychodził z pałacu księcia, Zemui odprowadził go do samochodu, wręczył pewien przedmiot i poprosił, by Ghosh przekazał go Genet. Tym przedmiotem był złoty wisiorek, który Darwin Easton zdjął ze swojej szyi i podarował Zemuiemu - krzyż Świętej Brygidy. Poprosił Ghosha, żeby przekazał Genet i Rosinie wyrazy miłości. Hema ubrała się i razem z Ghoshem poszła do szpitala. - Chłopcy, nie oddalajcie się od domu. Słyszycie? Nie wolno nam było opuszczać terenu Missing. Pod żadnym pozorem.

Poszedłem w kierunku bramy. Pod górę mozoliła się zaledwie trójka pacjentów. Nie widać było samochodów ani autobusów. Stanąłem obok Gebrew i wyjrzałem na zewnątrz. Cisza była wręcz upiorna, nie mącił jej żaden stukot końskich kopyt ani dźwięk dzwonków przymocowanych do uprzęży. - Kiedy czworonożne taksówki zostają w stajni, to poważna sprawa podsumował Gebrew. Po drugiej stronie ulicy były bary, a oprócz nich pracownia krawca i zakład naprawy radioodbiorników, które mieściły się w dwóch budynkach z pustaków. Nie było tam jakichkolwiek oznak życia. Lekceważąc ostrzeżenia Hemy i Ghosha, a także wbrew protestom Gebrew, przeszedłem na drugą stronę ulicy na niewielki arabski suk - targowisko wtłoczone pomiędzy dwa większe budynki i ograniczone pomalowaną na kanarkowy odcień żółci konstrukcją ze sklejki. Okno, przez które zwykle odbywała się sprzedaż, było zamknięte, ale w uchylonych drzwiach zobaczyłem dziecko niosące owiniętą gazetą i przewiązaną sznurkiem paczuszkę w kształcie stożka. Najpewniej porcja cukru za dziesięć centów do porannej herbaty. Wślizgnąłem się do środka. Powietrze było gęste od kadzidła. Gdybym przechylił się przez ladę, mógłbym dotknąć przeciwległej ściany. Wszystkie arabskie suki w Addis Abebie wyglądały identycznie, jak gdyby wydało je na świat to samo konstruktorskie łono. Ze sznurka biegnącego od ściany do ściany pod samym sufitem zwieszały się zamocowane klamerkami do bielizny jednorazowe saszetki z proszkiem do prania Tide, aspiryną Bayera, cukierkami Chiclets i środkami przeciwbólowymi. Dyndały jak świąteczne ozdoby. Wbity w krokiew hak rzeźnicki służył jako wieszak do gazet, w które zawijano sprzedawane produkty. Na drugim haku wisiał sznurek. Na ladzie w słoju znajdowały się papierosy sprzedawane na sztuki, a tuż obok nich leżały ułożone w stosiki zamknięte paczki papierosów. Półki wypełniał pozostały asortyment: zapałki, napoje gazowane w butelkach, długopisy Bic, temperówki, leki bez recepty firmy Vicks, krem Nivea, zeszyty, gumki, atrament, świeczki, baterie, coca-cola, fanta, pepsi, cukier, herbata, ryż, chleb, olej i dużo, dużo więcej produktów. Kamionki pełne caramela i ciasteczek zamykały przestrzeń lady, pozostawiając pośrodku akurat tyle miejsca, żebym mógł się przez nią przechylić. Zobaczyłem Alego Osmana w przyklejonej do głowy czapeczce ze sznurka. Siedział na macie w towarzystwie żony, malutkiej córeczki i dwóch mężczyzn. Pomieszczenie było tak małe, że podłogi ledwo starczało na legowisko dla Alego i rodziny - musieli spać ułożeni jak łyżeczki w szufladzie, ze zgiętymi kolanami a teraz dodatkowo mieli jeszcze gości. Siedzieli wokół kupki czatu.

Ali był wyraźnie zatroskany. - Marionie, w takich chwilach my, obcokrajowcy, możemy ucierpieć powiedział. Dziwnie w jego ustach zabrzmiało słowo ferengi, obcokrajowiec, w odniesieniu do jego i mojej osoby, ponieważ obydwaj urodziliśmy się w Etiopii. Wróciłem do Gebrew i podzieliłem się z nim cukierkami, które kupiłem. Nagle minęła nas Rosina. - Zaopiekuj się Genet - rzuciła przez ramię. Nie wiedziałem, którego z nas miała na myśli: mnie czy Gebrew. - Czekaj! - krzyknął za nią Gebrew, ale nie posłuchała go. Pobiegłem za nią i złapałem za rękę. - Zaczekaj, Rosina. Dokąd idziesz? Powiedz, proszę. Odwróciła się do mnie z wściekłością, jakby chciała mnie przegonić, ale wtedy jej twarz złagodniała. Była blada, oczy miała opuchnięte od płaczu, a skórę napiętą ze strachu albo determinacji, doprawdy trudno było stwierdzić. - Chłopak ma rację. Nie idź - powiedział Gebrew. - A co ty byś zrobił na moim miejscu, księżulku? Od tygodnia nie widziałam Zemuiego. To prosty człowiek. Boję się o niego. On mnie posłucha. Powiem mu, że ma być lojalny wobec Boga i cesarza - wobec nich przede wszystkim. Przestraszyłem się. Przytuliłem się do Rosiny. Delikatnie uwolniła się ode mnie. Z przyzwyczajenia uszczypnęła mnie w policzek i zmierzwiła włosy. Pocałowała mnie w czubek głowy. - Bądź rozsądna - powiedział Gebrew. - Kwatera główna Gwardii Cesarskiej jest zbyt daleko. Jeśli jest przy generale, to są w pałacu. Będziesz musiała przejść obok sztabu i szóstego posterunku policji. To za daleko. Machnęła ręką i odeszła. Gebrew, którego oczy wiecznie łzawiły od jaglicy, wyglądał, jakby miał zamiar wrzasnąć. Zdawał sobie sprawę, że niebezpieczeństwo jest znacznie większe, niż mogłem sobie wyobrazić. Dziesięć minut później nadjechał jeep z zainstalowanym karabinem maszynowym, a za nim opancerzony samochód. Gwardia Cesarska - żołnierze o ponurych obliczach. Zamiast zwyczajowych hełmów korkowych mieli na głowach hełmy bojowe, a mundur polowy i pasy z amunicją zastąpiły ich typowe w czasie pokoju oliwkowozielone uniformy. Zamocowany na opancerzonym samochodzie głośnik przemówił:

- Ludzie. Zachowajcie spokój. Jego Wysokość książę Asfa Wossen przejął władzę. Dziś w południe wyda oświadczenie. Słuchajcie Radia Addis Abeba w południe. Radio Addis Abeba. Południe. Zachowajcie spokój... Odszedłem od bramy i udałem się do szpitala. W.W. Gonad siedział pod wiatą przed bankiem krwi, na kolanach trzymał radio tranzystorowe. Wokół niego tłoczyły się pielęgniarki i praktykantki. Wyglądał na podekscytowanego, wręcz uszczęśliwionego. W południe wróciliśmy do bungalowu i zasiedliśmy wokół dwóch odbiorników: grundiga nastawionego na BBC i tranzystora Rosiny odbierającego Radio Addis Abeba. Po jednej stronie stała Almaz, ja siedziałem z Genet po drugiej na jednym krześle. Hema zdjęła zegar z kominka i nakręciła go. Wyraz twarzy, którego nawet nie próbowała maskować, pokazywał, jak bardzo jest zaniepokojona. Matrona sprawiała wrażenie najmniej przejętej, studziła sobie kawę i uśmiechała się do mnie. Anonimowy stentorowy głos z brytyjskim akcentem oznajmił: - Tu BBC World Service... Gdzieś pod koniec wiadomości spiker zmienił temat ze strajku górników w Wielkiej Brytanii na ten, który nas żywo interesował. - Doniesienia z Addis Abeby, stolicy Etiopii, mówią o bezkrwawym zamachu stanu, którego dokonano podczas oficjalnej wizyty cesarza Hajle Syllasje w Liberii. Cesarz skrócił wizytę i odwołał oficjalną podróż do Brazylii. „Zamach stanu” był określeniem, którego nie znałem. Skojarzył mi się z czynem w gruncie rzeczy eleganckim i trochę staroświeckim, aczkolwiek użyty w jego kontekście przymiotnik „bezkrwawy” sugerował, że istnieje również wersja „krwawa”. Przyznaję, że w tamtym czasie usłyszenie, jak w radiu, w BBC, mówią o moim mieście i jeszcze o Gwardii Cesarskiej, było dla mnie czymś ekscytującym. Brytyjczycy nie mieli pojęcia o Missing, nie wiedzieli, jak wygląda widok z mojego okna. Ale przynajmniej zmusiliśmy ich do spojrzenia w naszym kierunku. Kilka lat później, kiedy Idi Amin33 mówił i robił wszystkie te okropne rzeczy, zrozumiałem, że jego celem było zagrać na nerwach spokojnym ludziom z Greenwich strzegącym czasu uniwersalnego, zmusić ich do podniesienia głowy znad herbaty i babeczek i powie-

Idi Amin Dada Oumee był w latach 1971-1979 prezydentem Ugandy, twórcą brutalnego reżimu odpowiedzialnego za śmierć ponad pół miliona obywateli swojego kraju. 33

dzenia: „Ach tak, Afryka”. Niech przez krótką chwilę będą tak samo świadomi naszego istnienia, jak my jesteśmy świadomi ich. Ale jak to możliwe, że BBC patrzyło na nas z Londynu i widziało, co się tu dzieje? Kiedy spoglądaliśmy poza ogrodzenie Missing, niczego nie widzieliśmy. Dobrze po południu, dawno po wiadomościach BBC, częstotliwość Radia Addis Abeba wypełniły dźwięki muzyki wojskowej, po czym przy wtórze szeleszczących kartek dało się słyszeć jąkający się głos księcia Asfy Wossena. Z postaci najstarszego syna cesarza - tęgiego, bladego mężczyzny - którą dane mi było oglądać w gazetach i na żywo, wyłaniał się człowiek, który najpewniej wrzeszczał ze strachu na widok byle myszy. Brakowało mu charyzmy cesarza. Następca tronu wygłosił oświadczenie - było jasne, że czyta z kartki cudzy tekst - napisane oficjalnym, biurokratycznym amharskim, z którego zrozumieniem wszyscy poza Almaz i Gebrew mieliśmy spore kłopoty. Kiedy skończył, zdenerwowana Almaz wyszła z jadalni. Kilka minut później jak oni to zrobili? - BBC wyemitowało tłumaczenie książęcego wystąpienia. - Lud Etiopii wiele lat czekał na dzień, w którym bieda i zacofanie przestaną istnieć, lecz niczego nie osiągnięto... Następca tronu oznajmił, że jego ojciec zawiódł naród. Nadszedł czas, by obrać nowego przywódcę. Nadeszła nowa era. Niech żyje Etiopia. I tak dalej. - To są słowa generała Mebratu - powiedział Ghosh. - Raczej jego brata - stwierdziła Hema. - Musieli przystawić księciu pistolet do głowy - dodała Matrona. - Niewiele w jego głosie entuzjazmu. - No to powinien był odmówić - powiedziałem. Wszyscy na mnie spojrzeli. Nawet Shiva podniósł głowę znad książki, którą akurat czytał. - Powinien był powiedzieć: „Nie, nie przeczytam tego. Wolę umrzeć, niż zdradzić ojca”. - Marion ma rację - odezwała się w końcu Matrona. - Niedobrze to świadczy o charakterze młodego księcia. - Przecież wykorzystanie następcy tronu to tylko wybieg - powiedział Ghosh. Im nie chodzi o obalenie monarchii. Oni chcą, żeby lud oswoił się z myślą o zmianach. Widzieliście, jak zareagowała Almaz na wiadomość, że cesarza wysadzono z siodła?

- Czemu miałoby im zależeć na tym, co myśli lud? Mają broń. I władzę stwierdziła Hema. - Liczą się z możliwością wojny domowej - wyjaśnił Ghosh. - Chłopstwo uwielbia cesarza. I nie zapominaj o ochotniczej armii, o tych wojowniczych wiarusach, którzy bili się z Włochami, ani to regularna armia, ani Gwardia Cesarska, ale liczebnie przewyższa obydwie formacje. Mogą zalać całe miasto. - Mogą to zrobić mimo wszystko - zauważyła Matrona. - Mebratu nie mógł zawczasu zadbać o wsparcie armii, policji i lotnictwa powiedział Ghosh. - Podejrzewam, że im więcej osób zaangażowałby w spisek przed dokonaniem puczu, tym większe byłoby prawdopodobieństwo, że ktoś go zdradzi. Kiedy dziś rano pojechałem do pałacu, generał kłócił się z bratem. Eskinder naciskał, żeby uwięzić wszystkich generałów armii, wykorzystując ten sam podstęp, za pomocą którego zwabił w pułapkę pozostałych zwolenników cesarza. Ale generał mu się sprzeciwił. - Widziałeś się z generałem w pałacu? - zapytałem. - Niestety tak - wtrąciła Hema. - To nie jego sprawa. Lepiej, żeby się w to nie mieszał - dodała zagniewana. Ghosh westchnął. - Pojechałem tam jako lekarz, Hema, przecież ci mówiłem. Kiedy dotarłem na miejsce, Tsigue Debou, szef policji, opowiedział się po stronie generała, ale obydwaj z Eskinderem naciskali na niego, by wydał rozkaz ataku na sztab armii, zanim ta zdąży się zreorganizować. Generał się nie zgodził. On był... poruszony. To byli jego przyjaciele, jego towarzysze. Był przekonany, że dobrzy ludzie w innych służbach przejdą na jego stronę. Nie spieszył się. Odprowadził mnie do drzwi i podziękował. Powiedział mi, że jest zdecydowany unikać rozlewu krwi.

Przez resztę dnia na ulicy panowała ta sama niesamowita cisza. Niewielu pacjentów zdecydowało się przyjść do Missing, a ci, którzy mogli się poruszać, postanowili wrócić do swoich domów. Siedzieliśmy z uchem przy radiu. Genet była sama w swojej kwaterze. Późnym popołudniem Hema wysłała mnie, żebym ją zawołał. Przyprowadziłem ją za rękę. Udawała dzielną, ale widziałem, że się boi i martwi. Tę noc przespała u nas na sofie, bo Rosina nie wróciła.

Następnego dnia miasto milczało, a krążyły wyłącznie po ulicach plotki. Tylko najbardziej odważni właściciele sklepów zdecydowali się je tego dnia otworzyć. Chodziła pogłoska, że armia nadal się waha, rozdarta pomiędzy poparciem dla przywódców puczu a lojalnością wobec cesarza. W południe Gebrew przyszedł i oznajmił, że chyba powinniśmy podejść do bramy. Dotarliśmy tam akurat w porę, by obejrzeć długą procesję studentów, którzy z błyszczącymi od potu i z przejęcia twarzami wymachiwali etiopskimi flagami. Nieśli transparenty z nazwami uczelni: UNIWERSYTET NAUK ŚCISŁYCH I HUMANISTYCZNYCH, SZKOŁA TECHNICZNA... Pracownicy służb publicznych z opaskami na rękach czuwali nad pokojowym przebiegiem manifestacji. Ku swojemu rozbawieniu zobaczyłem W.W. Gonada maszerującego pod sztandarem szkoły biznesu. Obdarzył nas niepewnym uśmiechem, poprawił sobie krawat i poszedł dalej, starając się wyglądać jak członek ciała pedagogicznego. W pochodzie uczestniczyło kilka, a może kilkanaście tysięcy studentów i nauczycieli, a wszyscy oni skandowali jednym głosem po amharsku: Rodacy, obudźcie się - historia was wzywa Koniec z niewolnictwem, wolność wygrywa!

Na transparentach widniały napisane angielszczyzną hasła: BEZKRWAWA REWOLUCJA DLA KAŻDEGO, POPRZYJMY POKOJOWO NOWY RZĄD LUDOWY. Po obydwu stronach drogi stali ostrożni gapie, którzy - podobnie jak my - zbyt długo ukrywali się za drzwiami własnego domu. Bezpańskie psy biegały dokoła procesji i obszczekiwały maszerujących, powiększając ogólny harmider. Jakaś niebrzydka studentka w dżinsach wcisnęła nam do rąk ulotki. Almaz w panice oddała jej kartki, jakby były nieczyste. - Hej, panienko! Czy po to rodzice wysłali cię na studia? - zawołała za nią. Starszy mężczyzna z brodą machał packą na muchy, jakby chciał nią trzepnąć studentów. - Gdybyście się uczyli, nie mielibyście czasu na coś takiego - krzyczał. - Nie zapominajcie, kto wam zbudował uniwersytet i kto nauczył was czytać! Później dowiedzieliśmy się od W.W. Gonada, że w Merkato muzułmańscy i erytrejscy sklepikarze powitali studentów wiwatami. Ale w pozostałych dzielnicach maszerujący spotkali się z chłodnym przyjęciem, a kiedy demonstrujący skręcili w

stronę kwatery głównej armii z zamiarem przekonania sił zbrojnych, by dołączyły się do rewolucji, napotkali na swej drodze zasieki i pluton wojska w rynsztunku bojowym. Młody dowódca zapowiedział, że demonstranci mają dokładnie jedną minutę, aby się rozejść. Gdy czas minie, rozkaże żołnierzom otworzyć ogień. Studenci usiłowali wysuwać argumenty, ale dźwięk odwodzonych zamków strzelb przekonał ich, że jednak lepiej się wycofać. Wtedy W.W. Gonad odłączył się od pochodu. Nadal cieszyłem się, że nie chodzę do szkoły, ale niepokój malujący się na twarzach dorosłych odbierał mi całą radość z nieoczekiwanych wakacji. Ghosh i Matrona wrócili do szpitala, żeby przygotować się na przyjęcie rannych z manifestacji. Hema miała tego popołudnia trochę pracy przy obrotach płodów. Shiva, który do tej pory nieszczególnie interesował się tym, co się wokół niego działo, zrobił się niespokojny, jak gdyby wyczuwał coś, czego nie widzieli inni. Co dla niego nietypowe, poprosił Hemę, czy mogłaby zostać w domu i nie iść do pracy. - Wolałabym nie iść, kochanie - odparła, walcząc sama ze sobą. - Ale muszę. - Zabierz nas ze sobą - zaproponował Shiva. - Zrobiliśmy ćwiczenia z Bickhama - dodał. - Widzisz? Tak jak kazałaś. - Jego pismo odręczne było ładniejsze niż wydrukowane w książce przykłady ozdobnych stylów. - Prosimy. - Naprawdę nie mogę... - powiedziała Hema. - Muszę też jeszcze pójść na porodówkę. - Pójdziemy z tobą - stwierdził Shiva. - Nie. Nie wpuszczę was na porodówkę. - Widziała rozczarowanie na twarzy Shivy. - Ale wiecie co, chłopcy, możecie pójść na obroty i zaczekać tam na mnie. Tylko pamiętajcie: trzymajcie się razem. To dopiero niespodzianka. W przeciwieństwie do Ghosha, Hema, nawet jeśli używała w pracy stetoskopu, nigdy nie przynosiła go do domu. Biały fartuch, w którym czasem widywaliśmy ją w szpitalu, nigdy nie opuszczał jego murów. Rzadko myślałem o Hemie jako o lekarce, ponieważ w domu była matką i tylko matką. Ghosh nieustannie rozwodził się nad medycyną, Hema zaś nigdy. Wiedzieliśmy, że na co dzień pracuje na porodówce, a w poniedziałki i środy operuje. Z tego, co udało nam się podsłuchać, była świetną, cenioną lekarką, ale nikt nigdy nie wdawał się przed nami w szczegóły jej zajęcia. Hema pragnęła, byśmy wiedzieli, że jesteśmy jej oczkiem w głowie i żadne lekarskie obowiązki nie zmącą jej czujności. Obroty były tego dobrym przykładem. Od dłuższego czasu o nich słyszeliśmy, ale nie mieliśmy

zielonego pojęcia, co się podczas nich odbywało. Według słownika, słowo „obrót” pochodziło od łacińskiego słowa versus - też mi wyjaśnienie. Nocne wyjścia Hemy kojarzyły nam się z innymi, jeszcze bardziej zagadkowymi słowami, rzucanymi przez nią jakby od niechcenia: „rzucawka”, „krwotok poporodowy”, i najbardziej z nich wszystkich mrożące krew w żyłach: „opóźniony popłód”. Tego ostatniego nie było nawet w słowniku medycznym. W innych okolicznościach nigdy nie słyszeliśmy o popłodzie, chyba że był opóźniony. Obawiano się go, a jednocześnie oczekiwano jego nadejścia. Shiva i ja szukaliśmy tego popłodu na drzewach rosnących wokół Missing albo wysoko na niebie.34 Shiva narysował popłód, który w jego wersji wyglądał jak latające pojedyncze skrzydło, wydłużony trójkąt, ślepy, beznogi, lecz piękny, foremny, aerodynamiczny i absolutnie zagadkowy. Czy śmierć naszej matki była związana z opóźnionym popłodem? Najprostszym rozwiązaniem byłoby zapytać Hemę. Ale to był temat tabu. Przynajmniej tyle wywnioskowaliśmy z jej zachowania.

Przychodnia dla kobiet znajdująca się nieco z tyłu, za głównym budynkiem szpitala, odstawała od bielonych wapnem ścian Missing, ponieważ szczyciła się limonowozielonym kolorem murów i niebieskimi barierkami. Nad schodkami prowadzącymi do przychodni z drzewa hygenii zwisały pomarańczowe kwiaty. Trawnik wokół drzewa porastały niebieskie lobelie i różowa koniczyna. Na schodkach siedziały całe zastępy ciężarnych pacjentek skrywających włosy pod chustami. Czekając, wtykały sobie świeże kwiaty za uszy i rozprostowywały nogi. W białych, mieniących się w słońcu szammach i z wydętymi brzuchami, ściskając w rękach różowe karty pacjenta, wyglądały jak stado pełnych życia gęsi. Niektóre z nich przyszły na bosaka, a inne zsunęły ze stóp plastikowe buty. W mieście sytuacja nadal była napięta, ale patrząc na te kobiety, słuchając ich śmiechu, narzekań na spuchnięte kostki, na mężów i spiekotę, nie sposób było się tego domyślić. Kiedy nas zobaczyły, zawołały, byśmy się z nimi przywitali. Wypytywały o nasze imiona i wiek, bawiły się naszymi włosami i dziwiły, jak bardzo jesteśmy do siebie podobni. Uparły się, żebyśmy z nimi usiedli; ja wolałem nie, ale Shiva zgodził się nader chętnie. Usiadłem więc skrępowany, jak kurczak wciśnięty między kury. Shiva zdawał się być w swoim żywiole. „Popłód" to po angielsku afterbirth, słowo brzmiące podobnie do afterbird, czyli dosłownie „poptak" - stąd pomysł chłopców, by szukać go na drzewie. 34

Jakże często się zdarza, że tak naprawdę nie potrafimy spojrzeć z dystansu na własną rodzinę i dopiero obcy ludzie mówią, że ktoś nam bliski podrósł albo się postarzał. Muszę wyznać, że często uważałem, że doskonale znam wygląd Shivy, bo w końcu był moim bratem bliźniakiem. Ale tamtego dnia ujrzałem go na nowo: szerokie, wypukłe czoło, kręcone włosy, które spadały mu na czoło, grożąc, że w pewnym momencie zasłonią mu oczy, wyważone proporcje brwi i oczu, a do tego maniera kładzenia palca na policzku wzorem Nehru z portretu wiszącego na ścianie w naszym bungalowie. Dla mnie zupełną nowością był jego uśmiech, który przemieniał mojego współlokatora z matczynego łona w niebieskookiego nieznajomego, nadając jego postaci lekkość, tak że gdyby nie silne kobiece dłonie spoczywające na jego ramionach i głaszczące jego włosy, oderwałby się od ziemi i uniósł. Jedna z kobiet przeczytała różową ulotkę, którą wojskowy samolot zrzucił nad Piazzą i Merkato. Była jedyną spośród całej grupy, która - choć robiła to bardzo wolno - potrafiła czytać. - Wiadomość od Jego Świątobliwości, patriarchy Kościoła Abuny Basiliosa oznajmiła, a odpowiedziało jej kiwanie głowami i znaki krzyża na piersiach, jak gdyby Jego Świątobliwość stał tuż obok. - Do moich dzieci, etiopskich chrześcijan, i do całego ludu etiopskiego. Wczoraj, mniej więcej o dziesiątej wieczorem, żołnierze Gwardii Cesarskiej, którym powierzono zadanie dbania o bezpieczeństwo i zdrowie rodziny królewskiej, popełnili zbrodnię zdrady wobec własnego kraju... Siedząc między tymi kobietami i pocąc się w prażącym słońcu, zadrżałem. Widziałem, że kobiety potraktowały słowa patriarchy z nabożną czcią. On przemawiał w imieniu Boga. Nie wróżyło to zbyt dobrze mężczyźnie, którego tak bardzo podziwialiśmy, generałowi Mebratu. Przeczytawszy ulotkę, kobiety zaczęły się zachowywać nieznośnie. Przedrzeźniały żołnierzy Gwardii Cesarskiej, a potem mężczyzn w ogóle, śmiejąc się i bawiąc, jakby były na weselu. Shiva był zachwycony, uśmiechał się od ucha do ucha. Niepokój, który mu wcześniej towarzyszył, zniknął. Zdawało się, że tam, w otoczeniu ciężarnych kobiet, znalazł swoje miejsce. W moim bracie nadal było wiele rzeczy, których nie rozumiałem. Kiedy przyszła Hema, kobiety dźwignęły się na nogi, chociaż kazała im nie wstawać. Zobaczywszy, że pacjentki przyjęły nas pod swoje skrzydła, Hema błysnęła oczami z rodzicielską dumą.

* Kobiety, po trzy naraz, siadały na łóżku. Opuszczały spódnice i podciągały bluzki, by pokazać nabrzmiałe brzuchy. Kiedy jedna z pacjentek dała Shivie znak, żeby podszedł i wziął ją za rękę, ruszył raźno, a ja za nim. Hema ugryzła się w język. - Wszystkie końcówka trzeciego trymestru - powiedziała po chwili, nie tłumacząc, co to oznacza. Używała obydwu rąk, by się upewnić, że pozycja dziecka jest „inna niż główką do dołu. Jeśli główka dziecka nie jest zwrócona w stronę stóp matki, nie będzie łatwo go wyjąć. To dlatego z przychodni prenatalnej te kobiety trafiły tutaj, do przychodni obrotów”, powiedziała, wspominając o przychodni, w której, jak wiedzieliśmy, przyjmowała w inne dni. Wyjęła dziwny, jakby zdeformowany stetoskop. Głowica stetoskopu została zaopatrzona we wspornik w kształcie litery U, o który lekarz opierał czoło, a następnie przyciskał głowicę do skóry pacjentki, wolnymi rękami trzymając jej brzuch. Hema wystawiła do góry palec jak dyrygent domagający się od publiczności całkowitej ciszy. Rozmowy ucichły, a pacjentki na noszach i tłoczące się przy drzwiach wstrzymały oddech, dopóki Hema nie wstała i powiedziała: - Galopuje jak ogier! Zawtórował jej chór: - Niech będą dzięki! Hema nie zaproponowała, byśmy sami posłuchali. Zabrała się do rzeczy. - Tą ręką łapię dziecko za główkę. Drugą rękę kładę tam, gdzie znajduje się pupa. Skąd wiem, gdzie to jest? - Spojrzała na Shivę, jakby zadał bezczelne pytanie. Potem się zaśmiała. - Synu, czy wiesz, ile tysięcy dzieci potraktowałam w ten sposób? Nie zastanawiam się nad tym. Główka jest twarda jak orzech kokosowy. Pupa jest bardziej miękka, trudniej ją wyczuć. Oglądam dziecko dłońmi - powiedziała, rysując w powietrzu kształt nad gołym brzuchem. - Dziecko jest zwrócone do mnie plecami. A teraz patrzcie. - Zaparła się. Uciskając równomiernie, ale stanowczo dłońmi, popchnęła główkę w jedną stronę, a pupę w drugą, jednocześnie zbliżając dłonie do siebie, jak gdyby chciała spowodować zwinięcie się dziecka. Ustawienie kciuka względem pozostałych palców, ich wzajemna bliskość, cała ta poezja ruchów skojarzyła mi się z gestami tańca bharatanatjam. - I już! Widzicie? Początkowy opór,

przyleganie, a potem dziecko ustępuje i obraca się. - Niczego nie zobaczyłem. - Ależ oczywiście, że niczego tak naprawdę nie widać. Przecież dziecko unosi się w wodzie. Wystarczy, że wprowadzę je w ruch, a dziecko samo dokończy obrót. Dzięki temu unikniemy porodu pośladkowego i będziemy mieli poród główkowy. To znaczy: normalny. - Raz jeszcze posłuchała serca płodu, aby upewnić się, że bije z tą samą mocą. Hema uwinęła się ze swoją pracą, gnana tą samą energią, z jaką rozdawała karty przy brydżu albo przepytywała nas z ortografii. Tylko jedno dziecko odmówiło salta. - O ile mi wiadomo, wszystkie te zabiegi mogą się okazać jedną wielką stratą czasu. Ghosh chce, żebym przeprowadziła badania nad tym, ile dzieci powraca do poprzedniej pozycji, tej przed obrotem. Wiecie, jak to on potrafi: „Niezbadana praktyka nie powinna być praktykowana”. - Prychnęła, przypomniawszy sobie coś jeszcze. - Kiedy byłam dzieckiem, miałam takiego kolegę, chłopca z sąsiedztwa, nazywał się Velu. Hodował kurczaki. Od czasu do czasu kura zaczynała gdakać w pewien specyficzny sposób i wtedy Velu wiedział - nie pytajcie mnie jak - że jajko utknęło w poprzek. Wtedy sięgał do środka i obracał je. Kura przestawała gdakać i swobodnie znosiła jajko. Velu, kiedy miał tyle lat co wy, potrafił być nie do zniesienia. Ale teraz, kiedy przypominam sobie tę jego sztuczkę z kurami, zastanawiam się, czy nie powinnam była bardziej go doceniać. Bałem się cokolwiek powiedzieć, żeby nic zepsuć tej magicznej chwili. Rzadko się zdarzało, by Hema myślała na głos jak teraz. - Tak między nami, chłopcy, nie mam najmniejszej ochoty publikować artykułu, który wysadziłby mnie z interesu. Bo ja lubię obracać. - Ja też - powiedział Shiva. - W Indiach czy tutaj, wszystkie kobiety są takie same - powiedziała Hema, spoglądając na tłoczące się w wejściu przyszłe matki. Po obrocie żadna z nich nie poszła do domu. Czekały na herbatę, chleb i tabletkę witaminową, które zwykle dostawały po badaniach. Uśmiechały się do Hemy z uczuciem siostrzanej miłości nie, raczej uwielbienia. - Spójrzcie na nie! Wszystkie zadowolone i rozpromienione. Za kilka tygodni, kiedy zacznie się poród, będą krzyczały, wrzeszczały, darły się i przeklinały mężów. Zamienią się w diablice. Nie rozpoznacie ich. A teraz? Teraz

zachowują się jak anioły. - Westchnęła. - To jest stan, w którym kobieta jest najbardziej kobieca.

Problemy miasta i w ogóle całego kraju zniknęły, przynajmniej dla mnie i dla Shivy. Jakież mieliśmy szczęście z takimi rodzicami jak Ghosh i Hema. Czego tu się bać? - Mamo - odezwał się Shiva. - Ghosh mówi, że ciąża to choroba przenoszona drogą płciową. - Mówi tak, bo wie, że mi to powtórzycie. Stary drań. Nie powinien wam opowiadać takich rzeczy. - Pokażesz nam, skąd wychodzi dziecko? - zapytał Shiva. Wiedziałem, że mówi poważnie - i tymi słowami sprawił, że czar prysnął. Byłem na niego wściekły. Dzieciom w kontaktach z dorosłymi niezbędna jest pewna przebiegłość, której Shivie najwyraźniej brakowało. W ten sam tajemniczy sposób, w jaki wyrastają stałe zęby, w moim ciele zadomowił się wstyd jako cena za ciekawość, skrępowanie i zażenowanie pojawiły się razem z nim, by zamaskować dojmujące poczucie winy. - Dobrze. Wystarczy. Pora wracać do domu - stwierdziła Hema. - Mamo, co to znaczy „płciowy”? - zapytał Shiva. Hema wypchnęła nas na zewnątrz. Przyjrzałem się mojemu bratu bliźniakowi. Nie byłem pewien, co chciał osiągnąć: po prostu drażnił się z nią czy też odezwał się w nim niekonwencjonalny sposób myślenia? Reakcja Hemy tylko powiększyła mętlik w mojej głowie: - Muszę na chwilę pójść na oddział. Nie wychodźcie z domu, chłopcy. Przegoniła nas poirytowanym „sio!”, a równocześnie - jeśli dobrze zauważyłem - usiłowała ukryć rozbawienie.

Rozdział 24

Kochać konającego W kraju, którego piękna nie sposób opisywać, nie używając przy tym słowa „niebo”, widok trzech odrzutowców, które przecinają błękit, ostro wspinając się w górę, zapierał dech w piersiach. Akurat stałem wtedy na trawniku przed domem. Fala uderzeniowa przetoczyła się po ziemi i wspięła po moim kręgosłupie. Usłyszałem eksplozję. Stałem, jakby nogi wrosły mi w ziemię. W oddali pojawił się słup dymu. Porażającą ciszę, która potem zapadła, przerwał wrzask setek zrywających się do lotu ptaków i szczekanie bodaj wszystkich psów w mieście. Nadal chciałem wierzyć, że to wszystko - odrzutowce i bomby - jest częścią większego planu, oczekiwanym rozwojem wypadków, i że nawet jeśli ja nie mam o tym zielonego pojęcia, Hema i Ghosh z pewnością rozumieją, co się dzieje. I cokolwiek to jest, potrafią to odkręcić. Kiedy Ghosh wypadł z domu i podbiegł do mnie tak szybko, jak tylko mógł, złapał mnie i zabrał do środka, zobaczyłem w jego oczach strach, i wtedy pozbyłem się złudzeń. Dorośli nie panowali nad sytuacją. Wcześniej pojawiały się sygnały, po których powinienem się zorientować, ale nawet kiedy przyglądałem się Gwardii Cesarskiej okładającej staruszkę, wolałem wierzyć, że Hema i Ghosh mają wszechświat pod kontrolą. Uzdrowienie tej sytuacji przekraczało jednak ich możliwości.

Ghosh, Hema i Almaz wyciągnęli materace z sypialni i ułożyli je w korytarzu. Pobielone wapnem ściany naszej chikka - wzniesione z błota i słomy - nie zapewniały należytej ochrony. Kiedy przenieśliśmy się do korytarza, kule, aby nas dosięgnąć, musiałyby przejść przez co najmniej dwie lub trzy ściany bungalowu. Pociski przelatywały ze świstem nad głowami, zdawało się, że całkiem blisko, podczas gdy trzaski i głuche uderzenia dochodziły ze znacznej odległości. W kuchni dzwoniły kieliszki. Dopiero po jakimś czasie zorientowaliśmy się, że kula roztrzaskała szybę. Leżałem sztywno na materacu i nie mogłem się poruszyć. Czekałem, aż ktoś powie:

„Byliśmy świadkami kolosalnego błędu, który lada moment zostanie naprawiony, a wtedy będzie można wyjść z domu i pobawić się”. - Myślę, że możemy z powodzeniem założyć, iż armia lądowa i siły powietrze postanowiły nie przyłączać się do zamachowców - powiedział Ghosh, patrząc, czy Hema zareaguje na to niedomówienie. Nie zareagowała. Usta Genet drżały. Mogłem sobie tylko wyobrazić, jak bardzo się martwi. Za każdym razem, gdy pomyślałem o Rosinie, nieobecnej już od ponad dwudziestu czterech godzin, czułem w żołądku lodowaty supeł. Wyciągnąłem do Genet rękę. Ścisnęła ją kurczowo. O zmierzchu wymiana ognia nasiliła się, a dodatkowo zrobiło się przejmująco zimno. Matrona, najwyraźniej nie czując strachu, krążyła między szpitalem a bungalowem mimo naszych próśb, by nie wystawiała głowy na zewnątrz. Kiedy chciałem pójść do łazienki, musiałem się czołgać. Przez okno obserwowałem świecące pociski smugowe rysujące na niebie skomplikowane wzory. Gebrew zamknął bramę i zabezpieczył ją łańcuchem, po czym wycofał się ze swojej stróżówki do głównego budynku szpitala. Pielęgniarki i studentki zaadaptowały na sypialnię obszerną jadalnię w kwaterach pielęgniarskich. W.W. Gonad i Adam czuwali nad ich bezpieczeństwem.

Przed północą rozległo się stukanie do kuchennych drzwi. Kiedy Ghosh je otworzył, naszym oczom ukazała się Rosina! Genet, Shiva i ja zerwaliśmy się i rzuciliśmy jej w ramiona. Choć gorące łzy leciały jej z oczu, Genet nakrzyczała na swoją matkę w języku tigrinia za to, że ją zostawiła i kazała jej się zamartwiać. Za Rosiną stała uśmiechnięta Matrona. Przeczucie kazało jej i Gebrew zejść do zamkniętej na cztery spusty bramy i jeszcze raz, ostatni raz, sprawdzić. Znaleźli Rosinę przyklejoną do furty i szukającą schronienia przed wiatrem. Pochłaniając góry jedzenia, Rosina powiedziała, że jest znacznie gorzej, niż sądziła. - Chciałam dotrzeć na północ miasta, ale wojsko zablokowało drogi. Musiałam szukać przejścia, najpierw tędy, potem tamtędy. Pożar szalejący wokół jednej z rezydencji zmusił ją do poszukania schronienia, a potem czołgi i wozy opancerzone odcięły jej drogę powrotną. Spędziła noc na ganku sklepu w Merkato razem z innymi ludźmi, którym w wędrówce przeszkodził

zapadający zmrok. Rano nie była w stanie wydostać się z Merkato, ponieważ ulicami przemieszczały się plutony wojska, rozkazując wszystkim usunąć się z drogi. Dopiero wieczorem udało jej się pokonać pięć kilometrów dzielących ją od Missing. Potwierdziła nasze najgorsze obawy: regularna armia, siły powietrzne i policja zaatakowały stanowiska Gwardii Cesarskiej. W całym mieście toczyła się wojna pozycyjna. Wojsko sukcesywnie koncentrowało swój atak na pozycje generała Mebratu. Rosina wymknęła się do swojej kwatery, żeby się umyć i przebrać. Jakiś czas później wróciła z materacem - i przyniosła nam caramela. Genet nadal nie potrafiła jej wybaczyć. Nie odstępowała jej na krok. Matrona usadowiła się na swoim materacu i rozprostowała nogi. Włożyła rękę pod sweter i wyjęła stamtąd rewolwer, po czym wcisnęła go między materac a ścianę. - Matrono! - szepnęła Hema. - Wiem, Hema... Nie kupiłam go za pieniądze baptystów, jeśli o to ci chodzi. - Nie, akurat nie o to mi chodzi - odparła Hema, patrząc na pistolet, jakby w każdej chwili mógł wystrzelić. - Przysięgam, to był tylko prezent. Przechowywałam go tak, żeby nikt go nie mógł znaleźć. Ale sama rozumiesz... szabrownicy, to ich powinniśmy się obawiać powiedziała Matrona. - Być może to ich powstrzyma. Kupiłam jeszcze dwa pistolety. Dałam je W.W. Gonadowi i Adamowi. Almaz przyniosła koszyk indżery i curry z jagnięciną. Jedliśmy palcami ze wspólnego naczynia. A potem znowu wyczekiwanie, nasłuchiwanie trzasków i strzałów w oddali. Atmosfera była zbyt napięta, by czytać albo w ogóle robić cokolwiek poza leżeniem i czekaniem. Shiva siedział po turecku. Precyzyjnie złożył kartkę papieru na pół, po czym przedarł ją, a następnie powtórzył tę samą czynność kilkakrotnie, aż otrzymał cały stosik niewielkich kwadracików. Wiedziałem, że wydarzenia ostatnich godzin wstrząsnęły nim tak samo jak mną. Obserwując jego metodyczne ruchy, miałem wrażenie, że próbuje zająć czymś umysł i ręce. Odłożył jeden kwadracik na bok, a pozostałe przeliczył. Obok tego pierwszego położył trzy kolejne kwadraciki, potem siedem, a później jedenaście. Nie wytrzymałem. Musiałem zapytać. - Liczby pierwsze - odparł, jak gdyby te dwa słowa wszystko wyjaśniały. Kołysał się do przodu i do tyłu, poruszając przy tym bezgłośnie ustami. Podziwiałem jego

talent do dystansowania się do otoczenia poprzez taniec, rysowanie motocykli lub zabawę z liczbami pierwszymi. Potrafił na tak wiele sposobów wspiąć się do domku na drzewie we własnej głowie, uciec od szaleństwa świata i wciągnąć za sobą drabinkę. Zazdrościłem mu. Tego wieczoru ucieczka Shivy nie była jednak do końca udana. Wiedziałem o tym, ponieważ, przyglądając mu się, nie odczuwałem ulgi. - Nie warto - powiedziałem do niego. - Chodźmy spać. Posłusznie odłożył kwadraciki. Rosina i Genet, wycieńczone, dawno już spały kamiennym snem. Powrót Rosiny był dla nas ulgą, ale prawdziwego spokoju doznałem, kiedy dotknąłem głowy Shivy - poczułem się wówczas bezpieczny i miałem wrażenie kompletności, schronienia, domu na końcu świata. „Dzięki Bogu, cokolwiek się zdarzy - pomyślałem - zawsze pozostanie nam ShivaMarion”. Chociaż za każdym razem, gdy zaszła taka potrzeba, mogliśmy przywołać naszego ShiveMariona, z nagłym poczuciem winy uświadomiłem sobie, że nie robiliśmy tego już od dłuższego czasu. Dałem mu kuksańca w żebra, a on mi oddał. Nie musiałem otwierać oczu, by zobaczyć jego uśmiech. Powrót Shivy, prawdziwego Shivy, nie tego, który siedział z ciężarnymi kobietami na stopniach szpitala, dodał mi otuchy. Razem mieliśmy przewagę nad światem. W pewnym momencie obudziłem się i zobaczyłem, że wszyscy poza Ghoshem i Matroną śpią. Wystrzały z karabinów docierały do nas wściekłymi falami przerywanymi nerwowymi okresami ciszy. Dzięki temu wyraźnie usłyszałem, jak Matrona mówi do Ghosha: - Kiedy cesarz uciekł z Addis Abeby w 1936 roku, tuż przed wkroczeniem Włochów, zapanował chaos... Powinnam była się udać do poselstwa brytyjskiego. Wystarczyłoby postawić przed bramą oddział piechoty sikhijskiej, w tych ich turbanach, z brodami i bagnetami, a żaden szabrownik by tu nie wszedł. To mój największy błąd, że tam nie poszłam. - A dlaczego nie poszłaś? - Skrępowanie. Kiedyś jadłam kolację z ambasadorem i jego żoną. Czułam się tam kompletnie nie na miejscu. Bogu niech będą dzięki za Johna Melly'ego. Był młodym lekarzem misji. Siedział obok mnie. Mówił o swojej wierze i nadziejach na wybudowanie tutaj szkoły medycznej... - jej głos stopniowo cichł.

- Kiedyś o nim wspomniałaś - powiedział Ghosh. - Kochałaś go. Mówiłaś, że pewnego dnia mi o tym opowiesz. Zapadła długa cisza. Kusiło mnie, żeby otworzyć oczy, ale wiedziałem, że wtedy wszystko zepsuję. Matrona miała zachrypnięty głos: - Zostając tutaj, stałam się odpowiedzialna za śmierć Johna Melly'ego. Szpital nie nazywał się wówczas szpitalem Missing. Sądziłam, że przecież nie ośmielą się ruszyć szpitala, ale nasz własny salowy wpuścił tu motłoch. Złapali młodą asystentkę pielęgniarki i zgwałcili ją. Pobiegłam do infirmerii i wpadłam na doktora Sorkisa. Ty go nigdy nie poznałeś. Był Węgrem, okropnym chirurgiem i ponurym gościem. Operował jak technik, zupełnie bez zaangażowania. Zanim pojawiliście się ty, Hema i Stone, przez Missing przewinęło się wielu lekarzy, którzy nigdy nie zagrzali tu miejsca... - Znowu westchnęła. - Tamtej nocy Sorkis był jednak kimś. Bo miał strzelbę i pistolet. Kiedy tłum dotarł do infirmerii, błagałam Tesfaye - tak się nazywał nasz salowy - przez zamknięte drzwi: „Na miłość boską, nie bierz udziału w tej niegodziwości”. Ale on ze mnie drwił, ach, jak on drwił: „Nie ma Boga, Matrono”, powiedział. I powiedział jeszcze więcej okropnych rzeczy. Kiedy wybili dziurę w drzwiach, doktor Sorkis opróżnił pierwszy magazynek na wysokości głowy, a drugi na wysokości krocza. Ogłuchłam od dźwięku wystrzałów. Kiedy odzyskałam słuch, doszedł do mnie krzyk mężczyzn skręcających się z bólu. Sorkis naładował strzelbę i wyszedł z infirmerii, plując ogniem na wysokości kolan. Wyznaję, że z nieukrywaną przyjemnością patrzyłam, jak uciekają, kulejąc. Nie czułam już strachu, tylko złość. Tesfaye znów zaatakował... Chyba myślał, że motłoch nadal jest po jego stronie. Sorkis podniósł pistolet - ten tutaj pistolet - i nacisnął spust. Jeszcze zanim usłyszałam wystrzał, zobaczyłam rozpryskujące się na boki kawałki zębów Tesfaye i pękający tył czaszki. Z tłumu uszła wola walki. Następnego ranka, gdy Włosi wkroczyli do miasta - możesz mnie nazwać zdrajczynią, Ghosh - powitałam ich z uśmiechem, bo przynajmniej skończyło się szabrowanie. Właśnie wtedy dowiedziałam się, że John Melly próbował zapewnić mi bezpieczeństwo. Zatrzymał się, żeby pomóc rannemu mężczyźnie, a wtedy podszedł do niego pijany szabrownik i władował mu kulkę prosto w pierś. Bez powodu! Jak tylko o tym usłyszałam, pobiegłam do poselstwa. Siedziałam przy Mellym przez okrągłą dobę. Cierpiał dwa tygodnie, ale wiara go nie opuściła. To jeden z

powodów, dla których nigdy nie wyjechałam z Etiopii. Czułam, że jestem mu to winna. Trzymając mnie za rękę, prosił, bym mu śpiewała hymn Bunyana. Zanim umarł, musiałam zaśpiewać tę pieśń bodaj tysiąc razy. Chcesz prawdziwe męstwo widzieć? Zechciej bracie przybyć tu, Co to znaczy, będziesz wiedzieć. Wytrwać, lub dać odpór złu!

Nic już nie odstraszy ciebie Od szukania celu w Niebie I pielgrzymem staniesz się!35

Jakich niesamowitych odkryć można dokonać z zamkniętymi oczami! Nigdy nie słyszałem, żeby Matrona opowiadała (a co dopiero śpiewała!) o swojej przeszłości. Roiłem sobie, że przyszła na ten świat w pełni uformowana, od razu w stroju zakonnicy, i że zawsze prowadziła szpital Missing. Jej szeptana opowieść, jej wyznanie strachu i miłości, ta przypowieść o zabijaniu okazała się bardziej przerażająca niż strzelanina tuż za progiem. Leżąc w ciemnym korytarzu rozświetlanym jedynie sporadycznymi błyskami flar i pocisków artyleryjskich, które sprawiały, że cienie tańczyły na ścianach, przyciskałem mocno głowę do czaszki Shivy. O czym jeszcze nie wiedziałem? Chciałem zasnąć, ale śpiewany drżącym głosem hymn Matrony nadal rozbrzmiewał mi w uszach.

John Bunyan, Wędrówka pielgrzyma, przeł. Józef Prower, Prezydium Rady Zjednoczonego Kościoła Ewangelicznego, Warszawa 1961, s. 424. 35

Rozdział 25

Gniew jako forma miłości Do wieczora następnego dnia było już po wszystkim. Pucz się nie powiódł. W niespełna trzy dni zginęły setki żołnierzy Gwardii Cesarskiej. Pozostali złożyli broń. Widziałem, jak wyciągają jakiegoś człowieka z budynku po drugiej stronie ulicy. Próbował pozbyć się charakterystycznego munduru Gwardii, ale już sam fakt, że miał na sobie jedynie kamizelkę i bokserki, naznaczał go piętnem buntownika. W obliczu zbliżających się czołgów i pojazdów opancerzonych generał Mebratu i niewielki oddział wiernych mu ludzi wymknął się tyłami Starego Pałacu i pod osłoną nocy uciekł na północ w góry. Następnego ranka po tych wydarzeniach cesarz Hajle Syllasje I, Zwycięski Lew Plemienia Judy, Potomek Króla Salomona, powrócił do Addis Abeby na pokładzie rządowego samolotu. Wieść o jego powrocie rozprzestrzeniła się po mieście jak pożar buszu. Tańczący, zawodzący tłum ustawił się wzdłuż trasy przejazdu kolumny samochodów. Na ulice wyległy prawdziwe rzesze ludzi trzymających się za ręce, podskakujących w równym tempie, jak gdyby ktoś włożył im w buty sprężyny, i skandujących imię cesarza na długo po tym, jak ten ich minął. Pośród wiwatującej gawiedzi znaleźli się Gebrew, W.W. Gonad i Almaz, która doniosła nam, że oblicze Jego Wysokości przepełniała miłość do swojego ludu i wdzięczność za okazaną lojalność. - Widziałam go tak wyraźnie, jak was widzę - powiedziała. - Przysięgam, że miał łzy w oczach. Niech Bóg mnie pokarze, jeśli kłamię. W wiwatującym tłumie próżno było szukać studentów, którzy przed kilkoma dniami maszerowali ulicami stolicy. W mieście zapanował nastrój święta. Otwarto sklepy. Taksówki - zarówno te ciągnięte przez żywe konie, jak i te wprawiane w ruch mocą koni mechanicznych nadrabiały zaległości. Słońce świeciło i dzień w Addis Abebie był po prostu piękny. W naszym bungalowie panował jednak nastrój zasępienia. Z jednej strony, zawsze uważałem generała Mebratu i Zemuiego za „tych dobrych”, zawsze byli dla mnie bohaterami. Z drugiej strony, w moim przekonaniu cesarzowi było daleko do

„tego złego”, a wysiłki zamachowców; by go za wszelką cenę oczernić, okazały się niezbyt przekonujące. Z trzeciej zaś strony, życzyłem generałowi powodzenia w tej zawierusze, jaką rozpętał. Los się odwrócił i ziścił się najgorszy scenariusz: bohaterowie stali się „tymi złymi”, a w dodatku pod żadnym pozorem nie wolno było twierdzić inaczej. Rosina i Genet cierpiały katusze, czekając na informacje, wiedząc przy tym, że nie mogą liczyć na jakiekolwiek dobre wieści. W końcu dotarło do mnie, że Zemui prawdopodobnie już nigdy nie odbierze swojego motoru. Darwin nie otrzyma kolejnego listu od swojego przyjaciela. Brydżowe wieczory z generałem Mebratu, duszą towarzystwa, również należały do przeszłości. Cesarz zaoferował wysoką nagrodę za schwytanie generała i jego brata. W nocy po powrocie cesarza w różnych częściach miasta dało się słyszeć wystrzały z karabinów - to wojsko polowało na niedobitki rebeliantów. Zrobiło mi się szkoda szeregowych członków Gwardii Cesarskiej - takich jak ten, którego wyciągnięto z domu naprzeciwko - których jedyną zbrodnią było poparcie przegranej strony. Oni tylko wykonywali rozkazy. Generał Mebratu zgotował im ten los. Nie wiedziałem już, co powinienem myśleć o naszym generale, ponieważ człowiek, którego znaliśmy i podziwialiśmy, w niczym nie przypominał tego cieszącego się złą sławą, poszukiwanego rebelianta, który przeprowadził nieudany pucz. Za każdym razem, gdy słyszałem pojedyncze strzały, zastanawiałem się, czy to czasem Zemui nie broni się ostatkiem sił.

Nad ranem obudziło mnie głośne zawodzenie dobiegające z kwatery Rosiny. Na korytarzu wpadłem na Hemę i Ghosha i razem wybiegliśmy w piżamach zobaczyć, co się dzieje. Przed drzwiami domku Rosiny stał Gebrew w towarzystwie dwóch posępnych typów. Rosina co prawda histerycznie zawodziła w tigrinia, ale jej uczucia były zrozumiałe w każdym języku. Dowiedzieliśmy się, że niewielka grupa wiernych generałowi Mebratu żołnierzy uciekła w góry Entoto, a potem, szerokim łukiem, dotarła z powrotem na niziny w okolicach miasta Nazareth. Zmierzali do góry Zuquala, drzemiącego wulkanu

leżącego na terenach należących do rodziny Mojo, u której mieli nadzieję uzyskać schronienie. Ostatecznie to chłopi zdradzili kryjówkę generała. Natknąwszy się na jego grupę, zaczęli wydawać z siebie głośne lulululu. Wkrótce oddział generała Mebratu otoczyły siły policyjne. Podczas finałowej potyczki generał, któremu skończyła się amunicja, rozbroił rannego policjanta, a potem podczołgał się do innego rannego funkcjonariusza, chcąc również i jemu zabrać broń. Wołał Eskindera, swojego brata, prosząc go o pomoc, ale Eskinder, miast podać Mebratu pomocną dłoń, strzelił naszemu ukochanemu generałowi w twarz, po czym włożył sobie pistolet do ust i pociągnął za spust. Ciekawiło mnie, czy umówili się, że w sytuacji bez wyjścia popełnią samobójstwo, czy też Eskinder podjął tę decyzję za obydwu? Zemui, ojciec Genet, przyjaciel Darwina, odmówił poddania się, ale nie zdecydował się na odebranie sobie życia. Zaatakował zaciskających wokół jego pozycji pętlę policjantów i zginął z ich rąk. Kula Eskindera trafiła generała w policzek i rozerwała prawy oczodół, powodując wypadnięcie oka, i zatrzymała się pod lewym okiem. Cudem pocisk nie zgruchotał czaszki. Generał był więc nieprzytomny, ale żywy. Przewieziono go do szpitala wojskowego w Addis Abebie oddalonego od miejsca potyczki o mniej więcej sto kilometrów.

Usiedliśmy we czwórkę przy stole w jadalni, starając się nie słuchać lamentów Rosiny. Od czasu do czasu słyszałem szloch Genet. Hema kursowała między naszym domem a kwaterą Rosiny, ale ja nie potrafiłem się zdobyć na to, by tam pójść. Shiva zasłonił uszy dłońmi. Miał mokre oczy. Gdy tak siedzieliśmy wokół stołu, zadzwoniono z biura Mr. Loomisa. - Interesy, jak zwykle - powiedział Ghosh, odkładając słuchawkę. Loomis Town & Country School działała normalnie, a telefonowano, żeby nas powiadomić, że ponieważ należeliśmy do Domu Wtorku, nie powinniśmy zapomnieć o zabraniu dziś stroju do ćwiczeń. Choć mieliśmy wątpliwości, czy należało w takiej chwili pójść do szkoły, Ghosh przekonał nas, że lepiej siedzieć w klasie, niż cały dzień słuchać jęków Rosiny. Sam nas zresztą zawiózł. Siedzieliśmy z Shivą na przednim siedzeniu.

W pobliżu budynku Banku Narodowego naładowany dziwną energią tłum wylał się z chodnika na ulicę i ruszył w naszą stronę. Posuwaliśmy się w żółwim tempie. Nagle dokładnie przed nami ujrzałem wyraźnie, jak gdyby na teatralnej scenie, trzy ciała powieszone na prowizorycznych szubienicach. Ghosh powiedział, żebyśmy nie patrzyli w tamtą stronę, ale było już za późno. Nieruchome ciała - głowy przekrzywione pod nietypowym kątem, ręce skrępowane na plecach - sprawiały wrażenie, jakby wisiały tam od stuleci. Tłum otoczył samochód. Wyglądało na to, że przed chwilą skończyła się wielka feta. Jakiś młody mężczyzna, któremu towarzyszyło dwóch znajomków, uderzył otwartą dłonią w maskę naszego auta. Aż podskoczyłem. Wyszczerzył zęby i coś powiedział, coś niewątpliwie mało uprzejmego. Ktoś inny wymierzył cios w dach wozu, a potem poczuliśmy, jak samochód zaczyna kołysać się na boki. Byłem przekonany, że motłoch nałoży nam stryczki na szyje. Chwyciłem się deski rozdzielczej, a krzyk uwiązł mi w gardle. Ghosh powiedział: - Spokojnie, chłopcy! Uśmiechajcie się, machajcie rękami, pokazujcie zęby! Kiwajcie głowami... niech myślą, że przyjechaliśmy, żeby zobaczyć widowisko. - Nie wiem, czy się uśmiechnąłem, wiem za to, że zdusiłem krzyk. Wyszczerzyliśmy zęby jak małpy i udawaliśmy z Shivą, że się nie boimy. Pomachaliśmy. Nie wiem, może sprawił to widok podobnych do siebie jak dwie krople wody bliźniąt, albo może przeczucie, że w środku auta siedzą tacy sami szaleńcy jak ludzie idący ulicą, grunt że usłyszeliśmy śmiech, a uderzenia w karoserię stały się jakby przyjaźniejsze, mniej brutalne. Ghosh cały czas kiwał głową i z wielkim uśmiechem na ustach machał i nawijał podniecony: - Wiem, wiem, głąbie niedomyty, dzień dobry, tobie też, no jasne. Przyjechałem, aby rozkoszować się tym pogańskim spektaklem... A może powiesimy ciebie, na Jowisza, to z pewnością dobrze świadczy o twoim ucywilizowaniu, tak, dziękuję, dziękuję. - I jechał dalej, cal za calem. Nigdy wcześniej go takim nie widziałem, wyrażał tak silną pogardę i złość gotujące się pod fałszywą, promieniejącą uśmiechem maską. Wreszcie udało nam się przebić. Obejrzałem się za siebie i zobaczyłem ręce uczepione skórzanych butów wisielców. Shiva i ja obejmowaliśmy się tak, jak zwykliśmy to robić w przeszłości. Byliśmy wstrząśnięci. Zajechawszy na szkolny parking, Ghosh wyłączył silnik i przytulił nas do siebie. Płakałem po Zemuim, po postrzelonym w oko generale Mebratu, za Rosinę i

Genet, a na koniec za siebie. W ramionach Ghosha, przyciśnięty do jego piersi, znalazłem najbezpieczniejsze schronienie na świecie. Wytarł mi twarz jednym końcem chusteczki, a drugim doprowadził do porządku Shivę. - To była być może najodważniejsza rzecz, jaką kiedykolwiek zrobiliście w życiu. Zachowaliście zimną krew. Napięliście cięciwę odwagi. Jestem z was dumny. Wiecie co? W ten weekend wyjedziemy gdzieś za miasto. Do gorących źródeł w Sodere albo do Woliso. Popływamy i zapomnimy o tym wszystkim. Jeszcze raz nas uścisnął. - Jeśli znajdę gdzieś Mekonnena, przyjedzie po was o zwykłej porze. Jeśli nie, sam was odbiorę o czwartej. Na progu klasy odwróciłem się i zobaczyłem, że Ghosh nadal stoi na parkingu i macha do nas. W Loomis Town & Country huczało. Słyszałem przechwałki na temat tego, co inne dzieci widziały i co zrobiły. Nie miałem ochoty ani ich słuchać, ani dorzucać swoich trzech groszy.

Tego dnia, kiedy my byliśmy w szkole, do Ghosha przyjechało czterech mężczyzn w jeepie. Zabrali go, jakby był pospolitym przestępcą, z rękami skutymi na plecach. Kiedy próbował protestować, uderzyli go w twarz. Hema dowiedziała się o wszystkim od W.W. Gonada, który powiedział mężczyznom, że z pewnością popełniają pomyłkę, aresztując chirurga Missing. Swoją zuchwałością W.W. zarobił kopniaka w brzuch. Hema nie chciała przyjąć do wiadomości, że Ghosha zabrano. Pobiegła do domu, przekonana, że znajdzie go zatopionego w fotelu, z gołymi stopami opartymi o stołek i czytającego w spokoju książkę. Nie mogąc się doczekać, aż go ujrzy, absolutnie pewna, że czeka na nią w domu, po drodze zdążyła się na niego wściec. Wpadła jak burza do naszego bungalowu. - Teraz rozumiesz, jakie to niebezpieczne, że nas kojarzą z generałem? Co ci mówiłam? Pozabijają nas przez ciebie! - Zawsze, gdy tak na niego naskakiwała, rozpalając się, Ghosh, jak na zawołanie, teatralnym gestem machał przed nią wyimaginowaną płachtą jak matador przed oczami pędzącego byka. Uważaliśmy to za zabawne, nawet jeśli Hemie nie było do śmiechu.

Ale tym razem odpowiedziała jej cisza. Matador zniknął. Chodziła od pokoju do pokoju, a jej łańcuszki rozbrzmiewały echem w korytarzu. Wyobrażała sobie Ghosha ze związanymi rękami, jak oprawcy biją go w twarz i kopią w genitalia... Lunch podszedł jej do gardła, pobiegła do toalety. Później zapaliła kadzidło, zadzwoniła dzwoneczkami i ślubowała, że odbędzie pielgrzymkę do świątyń w Tirupati i Velankani, jeśli tylko Ghosh wyjdzie z tego cało. Sięgnęła po słuchawkę, żeby przekazać wieści Matronie, ale aparat milczał. Telefony przestały działać, kiedy padły pierwsze bomby, i od tamtej pory przywracano ich funkcjonowanie jedynie sporadycznie. Hema stała i patrzyła przez kuchenne okno. Samochód Ghosha stał zaparkowany obok szpitala. Ale nawet jeśli do niego wsiądzie, to dokąd pojedzie? Dokąd go zabrali? Jeżeli pojedzie i ją także zaaresztują, chłopcy zostaną sami... Gigantycznym wysiłkiem woli postanowiła zaczekać na nasz powrót ze szkoły. Z kwatery służącej słychać było przerywany szlochami monolog Rosiny prowadzony chrapliwym, zupełnie do niej niepodobnym głosem. Rozmawiała z Zemuim, z Bogiem albo z ludźmi, którzy zabili jej męża. Monolog zaczął się rano i jeszcze nie osiągnął apogeum. Hema ujrzała Genet - z zaczerwienionymi oczami, ale zasadniczo opanowaną wychodzącą z chaty i prowadzącą za sobą roztrzęsioną Rosinę. Szły do wychodka. W żałobie musiały liczyć wyłącznie na siebie, ponieważ Alma i Gebrew, którzy towarzyszyli im do tej pory w lamentach, musieli zająć się innymi sprawami. Hema czuła, że Genet gwałtownie dorosła, że twarz małej dziewczynki naznaczyła surowość życia, a wszystko, co dobre, umarło w niej. Hema ochlapała policzki wodą. Wzięła głęboki oddech. „Najważniejsze to zachować spokój, dla chłopców”, przekonywała samą siebie. Wypiła szklankę przefiltrowanej wody. Zdążyła ją odstawić, kiedy do domu wpadła Almaz. - Proszę pani, proszę nie pić wody - powiedziała. - Mówi się, że rebelianci ją zatruli. Ale było za późno, ponieważ Hema poczuła gwałtowne pieczenie na twarzy, a chwilę później dopadł ją najgorszy ból brzucha, z jakim kiedykolwiek miała do czynienia.

Rozdział 26

Oblicze cierpienia W chwili, gdy Gebrew wyszedł nam na spotkanie przy bramie i oznajmił, że przyjechali ludzie, którzy zabrali ze sobą Ghosha, skończyło się moje dzieciństwo. Miałem dwanaście lat, byłem więc w swym przeświadczeniu zbyt duży, żeby płakać, ale mimo to płakałem po raz drugi tego dnia, ponieważ wiedziałem, że nic więcej nie jestem w stanie zrobić. Nie byłem jeszcze dość dorosły, by wpaść do domu tego, kto zabrał Ghosha, i uwolnić mojego tatę. Mogłem jedynie żyć dalej. Shiva poszarzał i zamilkł. Przez krótką chwilę zrobiło mi się go niewymownie żal, tego mojego przystojnego brata, który osiągnął wzrost nastolatka, nie pozbywszy się zaokrąglonych, chłopięcych ramion. W jego oczach widziałem swój ból i przez tę przelotną chwilę znów staliśmy się jednym organizmem: jednym ciałem i jedną świadomością. Odchodząc od zmysłów, pobiegliśmy razem, jako Bliźnięta, pod górę. Do domu.

Hema leżała na sofie. Była blada i obficie się pociła. Mokre kosmyki włosów kleiły jej się do czoła. Zapłakana Almaz - zupełnie inna od tej zwykle stoickiej Almaz, którą znaliśmy - siedziała u boku Hemy i trzymała wiadro. - Napiła się wody - powiedziała Almaz, zanim zdążyliśmy zapytać. - Nie pijcie wody. - Wszystko w porządku - odezwała się Hema. Jej głos dobiegał jakby z dna studni. Nie było w porządku. Jak mogła tak mówić? Spełnił się mój najgorszy koszmar: Ghosh przepadł, a Hema była śmiertelnie chora. Zatopiłem twarz w ciemność jej sari, wypełniając nozdrza jej zapachem. Czułem się za wszystko odpowiedzialny: feralną rebelię generała, śmierć Zemuiego, aresztowanie człowieka, który był dla mnie kimś więcej niż ojcem, a także, tak jest, nawet za truciznę w wodzie...

W tym momencie otworzyły się drzwi i do środka wpadli Matrona z doktorem Bachellim. Bachelli, oddychając spazmatycznie, ściskał w ręku swoją starą, zniszczoną skórzaną torbę lekarską. Matrona, z trudem łapiąc powietrze, powiedziała: - Hema! Z wodą wszystko w porządku. To była tylko plotka. Już dobrze. Hema wyglądała na zaskoczoną. - Ale... Mam skurcze i mdłości. Wymiotowałam. - Sam piłem tę wodę - powiedział Bachelli. - Wszystko z nią w porządku. Za kilka chwil poczujesz się lepiej. Shiva spojrzał na mnie. Cień nadziei. Hema wstała, sprawdziła kończyny, głowę. Później dowiedzieliśmy się, że podobne sceny miały miejsce w całym mieście. To była nasza pierwsza poważna lekcja medycyny: czasem jeśli uwierzysz, że jesteś chory, zachorujesz. Jeśli istnieje Bóg, właśnie wtedy podarował nam wytchnienie. Chciałem, żeby obdarzył nas łaskawością jeszcze raz. - Mamo, a co z Ghoshem? Dlaczego go zabrali? Powieszą go? Co on zrobił? Czy jest ranny? Dokąd go zabrali? Matrona posadziła nas na sofie. W jej dłoni pojawiła się chusteczka. - No już, już, robaczki. Zajmiemy się tym. Musimy być silni, dla Ghosha. Panika w niczym nam nie pomoże. Almaz, do tej pory milcząca i obserwująca sytuację z dłońmi wspartymi na biodrach, wtrąciła po amharsku: - Na co czekamy? Musimy natychmiast pójść do więzienia Kerchele. Przygotuję jedzenie. Będą nam potrzebne koce. Ubrania. Mydło. No, jazda! Dziwnie się jechało volkswagenem z Hemą za kierownicą. Bachelli siedział z przodu na miejscu dla pasażera, a Almaz i Matrona usiadły z tyłu i wzięły nas na kolana. Tak odbywaliśmy naszą nerwową podróż przez miasto. Ujrzałem Addis Abebę, jakiej nie znałem. Zawsze uważałem ją za piękne miasto, z szerokimi alejami w samym centrum i mnóstwem placów z pomnikami oraz z ogrodami i sunącymi wokół samochodami: plac Meksykański, plac Patriotów, plac Menelika... Obcokrajowcy, których jedynym wyobrażeniem na temat Etiopii był obraz głodujących dzieci siedzących w powodującym ślepotę pyle, nie mogli uwierzyć, gdy

wieczorem lądowali w chłodzie i mgle Addis Abeby i ich oczom ukazywały się bulwary i światła Churchill Road. Zastanawiali się, czy samolot czasem nie zawrócił i nie znaleźli się z powrotem w Brukseli bądź Amsterdamie. W następstwie zamachu stanu i po aresztowaniu Ghosha miasto wydawało mi się zupełnie odmienione. Place upamiętniające bitwę pod Aduą i wyzwolenie spod włoskiej okupacji teraz stały się areną dla spragnionego linczu motłochu. Rezydencje, które kiedyś podziwiałem - różowe, fioletoworóżowe, jasnobrązowe, niemal każda ukryta za szpalerem bugenwilli - też nie były już tymi samymi budynkami, bo to właśnie tam ludzie pokroju generała Mebratu i jego odpowiedników w armii i policji knuli spisek i rewolucję. Ulice przesiąknęły zdradą. Czułem ją. Być może zawsze tam była.

Wkrótce zajechaliśmy przed zieloną bramę więzienia nazywanego przez mieszkańców Kerchele - nazwa była zniekształceniem włoskiego słowa carcere. Niektórzy mówili na to miejsce Alem Bekange, co po amharsku znaczyło tyle co „żegnaj, okrutny świecie”. Wejście do więzienia sąsiadowało z ruchliwą arterią i przejazdem kolejowym. Do bramy nie prowadził żaden chodnik i nie było pobocza, ot, nagle kończył się asfalt i zjeżdżało się na piaszczysty szlak wydeptywany setkami stóp należących do zaniepokojonych krewnych, którzy stali się naszymi współtowarzyszami w cierpieniu. Tkwili w swojej bezsilności jak wrośnięci w ziemię, ale mimo to przepuścili nas, żebyśmy mogli podjechać pod samą wartownię. Zanim Matrona zdążyła się odezwać, mężczyzna siedzący w budce powiedział, nie podniósłszy nawet głowy: - Nie wiem, czy on lub ona tu przebywa; nie wiem, kiedy będę wiedział, czy on lub ona tu przebywa; jeśli zostawisz jedzenie i koce, o ile on lub ona tu przebywa, dostanie je, jeśli nie - dostanie je ktoś inny. Napisz na kartce jego lub jej imię i zostaw to, co chcesz, by jej lub jemu przekazano. Nie odpowiadam na żadne pytania. Ludzie opierali się o mury więzienia. Kobiety stały pod parasolami rozłożonymi chyba tylko z przyzwyczajenia, bo słońce akurat chowało się za grubymi chmurami. Almaz znalazła sobie dogodne miejsce, z którego mogła obserwować każdego, kto wchodzi do więzienia i kto z niego wychodzi, przykucnęła i nie ruszyła się już stamtąd.

Minęła godzina. Bolały mnie nogi, ale nie zrezygnowaliśmy z czekania. Byliśmy tu jedynymi obcokrajowcami. Pewien człowiek, wykładowca uniwersytecki, powiedział, że jego ojciec trafił do tego więzienia przed wielu laty. - Będąc chłopcem, codziennie pokonywałem biegiem pięć kilometrów dzielących dom od więzienia, żeby zanieść mu jedzenie. Był taki chudy, a jednak za każdym razem najpierw mnie karmił, wmuszając we mnie więcej niż połowę jedzenia, które mu zanosiłem. Wiedział, że aby on mógł zjeść, my musieliśmy głodować. Pewnego dnia, kiedy z jedzeniem przyszedł mój starszy brat i moja matka, usłyszeli przerażające słowa: „Już nie musicie przynosić jedzenia”. Tak dowiedzieliśmy się, że ojciec umarł. A wiecie, za co dzisiaj aresztowali mojego brata? Za nic. Bez powodu. On jest biznesmenem. Ciężko pracuje. Ale jest też synem jednego z wrogów cesarstwa. Byliśmy pierwsi na liście podejrzanych. Starzy wrogowie i dzieci wrogów. Bóg jeden wie, dlaczego mnie oszczędzili. Brałem udział w demonstracji studentów. Ale nie zabrali mnie, tylko mojego brata. Bo jest najstarszy. Bachelli pojechał taksówką do klubu Juventus dowiedzieć się, czy dałoby się zaangażować w sprawę włoskiego konsula. Potem musiał wrócić do Missing. Jeden z lekarzy trafił do więzienia, a jego żona czekała pod bramą aresztu, cała odpowiedzialność za szpital spoczęła więc na barkach trzeciego lekarza, czyli Bachelleoo. Jego zadaniem było czuwać nad pracą pielęgniarek i Adama. Shiva, Hema, Matrona i ja wróciliśmy do samochodu, żeby dać odpocząć nogom i ogrzać się swoim ciepłem. Po piętnastu minutach powróciliśmy do czuwania pod bramą. Krążyliśmy tam i z powrotem, nie chcąc odjechać, chociaż z naszego wyczekiwania nic nie wynikało.

Kiedy już się zupełnie ściemniło, gdy po raz kolejny wyszliśmy z auta, by wrócić na czuwanie pod bramę, podszedł do nas mężczyzna z narzuconą na głowę i tors szammą zasłaniającą usta. Sprawiał wrażenie kogoś wracającego po pracy do domu, ale zdradziły go lśniące buty i to, że wyłonił się z wąskiej alejki biegnącej wzdłuż bocznej ściany więzienia. W ręku trzymał zawiniątko, z którego wystawał fragment garnka z pokrywką - jego lunch lub obiad? Spojrzał na Matronę. Zatrzymał się za samochodem i stanął tyłem do drogi, jak gdyby chciał się wysikać. - Nie odwracajcie się! - powiedział szorstko po amharsku. - Doktor tu jest. - Czy wszystko z nim w porządku? - szepnęła Matrona.

Zawahał się. - Trochę poobijany, ale tak, w porządku. - Proszę, błagam - wtrąciła się Hema. Nigdy nie słyszałem, żeby kogoś błagała. - To mój mąż. Co się z nim stanie? Wypuszczą go? On nie miał z tym wszystkim nic wspólnego... Mężczyzna syknął. Minęła nas jakaś liczna rodzina. Kiedy się oddaliła, powiedział: - Wystarczy, że z wami gadam. Mogą mnie oskarżyć. Jeśli chcę uratować własną skórę, muszę kogoś oskarżyć. Jak zwierzęta pożerające młode. To zły czas. Gadam z wami, bo ocaliliście życie mojej żonie. - Dziękuję. Czy możemy coś dla pana zrobić? Dla niego... - Nie dzisiaj. Rano, o dziesiątej. Bądźcie tutaj. Albo nie, trochę dalej. Widzicie tę latarnię? Bądźcie tam. Weźcie ze sobą koc, pieniądze i naczynie takie jak to. Pieniądze są dla niego. A teraz idźcie do domu. Pobiegłem po Almaz, która trwała uparcie na swoim miejscu. Jej obszerne spódnice układały się wokół niej jak cyrkowy namiot. Siedziała okutana szczelnie swoją białą gabby, tak że widać było tylko jej oczy. Nie chciała słyszeć o odjeździe. Zamierzała zostać na noc. Za nic nie dało się jej przekonać. Niechętnie zgodziliśmy się, żeby została, ale pod warunkiem, że pod gabby włoży sweter Hemy. W domu na szczęście telefony działały. Matrona wymusiła na ambasadzie brytyjskiej i indyjskiej obietnicę, że rano wyślą kogoś z wizytą do więzienia. Nikt z rodziny cesarskiej nie chciał rozmawiać z Matroną. Jeśli rodzony syn cesarza figuruje jako podejrzany, razem z nim podejrzani są bratankowie, siostrzenice, wnukowie i wszyscy inni. Doszły nas słuchy, że pośród młodych oficerów armii panowało niezadowolenie. Wojskowi szeptali między sobą, że generałowie popełnili błąd, nie przyłączając się do puczu. Coś musiało w tym być, skoro jeszcze tego samego dnia cesarz zatwierdził podwyżkę dla wszystkich oficerów armii. Mówiło się, że tron Jego Wysokości uratowała tylko rywalizacja i zazdrość między starszymi oficerami armii i Gwardii Cesarskiej.

Tej nocy spaliśmy z Shivą w jednym łóżku z Hemą. Poduszka była przesiąknięta zapachem pomady Brylscreem Ghosha. Na nocnym stoliku piętrzył się stos jego książek; na wierzchu leżał French's Index of Differential Diagnosis, z którego

wystawał ołówek znaczący stronę. Na książce leżały okulary, niebezpiecznie balansując na krawędzi. Jego wieczorne rytuały: oglądanie własnego profilu w lustrze, wciąganie i wypychanie brzucha dziesięć razy, leżenie przez kilka minut w poprzek materaca tak, żeby głowa zwieszała się za łóżko - nazywał je manewrami antygrawitacyjnymi - były na co dzień mało ekscytujące, ale pod jego nieobecność zdałem sobie sprawę z ich istoty. „Kolejny dzień w raju”, mawiał zwyczajowo każdego wieczoru, kładąc głowę na poduszce. Teraz rozumiem, co miał na myśli: nudny dzień był naprawdę cennym darem. Leżeliśmy we troje w łóżku i czekaliśmy na Ghosha, jak gdyby wyszedł tylko na chwilę do kuchni i lada moment miał stanąć w drzwiach. Hema szlochała. Ubrała nasze myśli w słowa, mówiąc: - Panie, przyrzekam, już nigdy nie będę uważała, że ten mężczyzna to jest coś, co mi się należy. Matrona, która postanowiła spędzić tę noc u nas w domu, w moim i Shivy łóżku, zawołała: - Hema, spać, i to już. Chłopcy, zmówić pacierz. I nie martwić się. Modliłem się do wszystkich bóstw obecnych w tym pokoju, od Karttikeji do Krwawiącego Serca Jezusa.

Almaz wróciła wczesnym rankiem. Nie było żadnych nowych wieści. - Ale wstawałam za każdym razem, jak przyjeżdżał i odjeżdżał jakiś samochód. Jeśli doktor miał w nim być, to chciałam go zobaczyć. Hema i Matrona rozmawiały o spotkaniu o dziesiątej, że muszą wziąć koc, jedzenie i gotówkę. Postanowiły, że później pojeżdżą po ambasadach i rezydencjach członków rodziny królewskiej. Hema przekonała nas, że będzie lepiej, jeśli zostaniemy w domu. - A jeśli Ghosh zadzwoni? Ktoś musi tu być, żeby odebrać wiadomość. - Zostały z nami Rosina i Genet, więc nie byliśmy zupełnie sami. Almaz, pokrzepiwszy się gorącą herbatą i chlebem, uparła się, że pojedzie z Hemą i Matroną do Kerchele. Żadna z nich nie wróciła do południa. Shiva, Genet i ja przygotowaliśmy kanapki, a Rosina patrzyła na nas tępym wzrokiem. Miała czerwone oczy i zachrypnięty głos.

- Nie martwcie się - mówiła. - Z Ghoshem wszystko będzie w porządku. - W jej słowach nie znalazłem pociechy. Genet, blada i dziwnie apatyczna, ścisnęła mnie za rękę.

Koochooloo była kundlem, który rzadko kiedy robił hałas. W Missing szczekanie na obcych, czyli rzesze pacjentów, musiałoby w końcu zamienić się w ujadanie bez końca. Tak więc kiedy Koochooloo szczeknęła, nadstawiłem uszu. Wyjrzałem przez okno w salonie i zobaczyłem wspinającego się po podjeździe zaniedbanego mężczyznę w zielonym wojskowym mundurze. Chwilę później zniknął za domem. Koochooloo wpadła w szał, wyrzucając z siebie salwy ogłuszających szczęknięć. Jej wiadomość brzmiała: „Na progu stoi bardzo niebezpieczny człowiek”. Pobiegłem do kuchni. Rosina, Genet i Shiva tkwili już z nosami przylepionymi do szyby. Koochooloo stała tuż pod oknem, robiąc więcej hałasu, niż kiedykolwiek słyszałem w jej wykonaniu. Zrobiła kilka kroków do przodu. Jej szyja ginęła w kołnierzu nastroszonego futra; warczała, pokazując zęby. Mężczyzna odchylił połę grubego munduru i wyciągnął pistolet wetknięty w spodnie. Nie miał paska ani kabury, ani nawet koszuli, jedynie biały podkoszulek. Na widok broni Koochooloo dała nogę. Była odważna, ale nie głupia. - Znam go - wyszeptała Rosina. - Zemui podwoził go kilka razy. To wojskowy. Zwykle czekał pod bramą, mając nadzieję, że Zemui będzie jechał motorem. Często prawił mu komplementy. „Za pochlebstwem kryje się zazdrość”, mówiłam Zemuiemu. Zemui udawał, że go nie widzi, albo mówił mu, że jedzie w inną stronę. Żołnierz schował pistolet, a potem podszedł do bmw i pogładził siedzisko. - Widzicie? A nie mówiłam! - powiedziała Rosina. - Wyjdź, proszę - zawołał mężczyzna, spoglądając w stronę bungalowu. - Wiem, że tam jesteś. - Zostańcie tutaj - powiedziała Rosina, biorąc głęboki oddech. - Albo nie. Wyjdźcie frontowymi drzwiami i pobiegnijcie do szpitala. Zaczekajcie z W.W. Zaczekajcie, aż po was przyjdę. - Odsunęła rygiel. - Zamknijcie za mną drzwi poleciła, wychodząc na zewnątrz. Nie umiem powiedzieć, dlaczego cała nasza trójka, zamiast jej posłuchać, po prostu otworzyła drzwi i poszła za nią. Nie chodziło o odwagę. Być może perspektywa

ucieczki wydawała nam się bardziej niebezpieczna niż pozostanie z jedyną dorosłą osobą, na którą mogliśmy liczyć. Intruz miał nabiegłe krwią oczy i wyglądał, jakby spał w ubraniu. Mimo to sprawiał wrażenie ucieszonego. Obszerna marynarka w maskującym kolorze, tak wielka, że cały mógł się w niej schować, miała zbyt krótkie rękawy. Zgubił gdzieś swój beret. Przez środek czoła biegła pionowa bruzda jak szew łączący dwie połówki twarzy. Mimo postrzępionych wąsów wyglądał zbyt młodo jak na wojskowego. - To - powiedział, wodząc dłonią po baku motocykla, niemal mrucząc przy tym z rozkoszy - to należy teraz... do armii. Rosina gestem kobiety wchodzącej do kościoła narzuciła na głowę czarną szammę. Stała przed nim milcząca i pokorna. - Słyszysz mnie, kobieto? To należy do armii. - Pewnie masz rację - powiedziała, spuszczając wzrok. - Pewnie armia przyjdzie i się o to upomni. - Jej głos był pełen szacunku i być może dlatego sens słów dotarł do niego z opóźnieniem. Po fakcie zastanawiałem się, dlaczego postanowiła go sprowokować i narazić nas wszystkich na niebezpieczeństwo. Żołnierz zamrugał. A potem krzyknął falsetem: - To ja jestem armia! Złapał ją za rękę i przyciągnął do siebie. - To ja jestem armia! - Tak. To jest dom lekarza. Jeśli zamierzasz cokolwiek stąd zabrać, powinieneś go o tym poinformować. - Lekarza? - roześmiał się. - Lekarz siedzi w kiciu. Poinformuję go, jak go spotkam. Zapytam go, dlaczego zatrudnia taką bezczelną kurwę jak ty. Powinniśmy cię powiesić za to, żeś się gziła ze zdrajcą. Rosina wierciła wzrokiem dziurę w ziemi. - Ogłuchłaś, kobieto? - Nie, proszę pana. - No, dawaj. Powiedz mi coś dobrego o Zemui. No, chociaż jedną rzecz. Mów! - Był ojcem mojego dziecka - powiedziała cicho Rosina, nie patrząc mu w oczy. - Tragedia dla tego bękarta. Powiedz mi coś jeszcze. No, mówże!

- Robił to, co mu kazano. Starał się być dobrym żołnierzem, tak samo jak pan, proszę pana. - Dobrym żołnierzem, co? Jak ja? - Odwrócił się do nas, jakby biorąc nas na świadków jej zuchwalstwa. A wtedy, tak szybko, że żadne z nas nie zdążyło przewidzieć, co się święci, uderzył ją wierzchem dłoni. To był potężny cios, od którego aż się zatoczyła, ale jakimś sposobem zachowała równowagę. Przyłożyła sobie szammę do twarzy. Zobaczyłem na jej ustach krew. Wyprostowała się. Shiva i ja instynktownie zacisnęliśmy pięści. Poczułem wilgoć spływającą mi po łydce. Zastanawiałem się, czy mężczyzna to zobaczy, ale wydawał się całkowicie pochłonięty paskudnym rozcięciem na kostce środkowego palca. Zobaczyłem coś białego - ścięgno albo kawałek zęba. - Diablica! Skaleczyłaś mnie, ty suko z przerwą między zębami. Kątem oka spostrzegłem, że Genet się poruszyła. Dobrze znałem ten jej wyraz twarzy. Rzuciła się na niego. On tylko podniósł nogę, trafił ją stopą w klatkę piersiową i odepchnął, zanim zdążyła się do niego zbliżyć. Wyjął pistolet, odbezpieczył go i wycelował w Rosinę. - Zrób to jeszcze raz, bękarcie, a zastrzelę twoją matkę. Dotarło? Chcesz zostać sierotą? A wy - machnął w naszym kierunku - nie wchodzić mi w drogę. Mógłbym was tu pozabijać i daliby mi za to medal. Wszyscy poznaliśmy plastikowy brelok, który wyjął z kieszeni. Miał kształt Konga. Na świecie istniał tylko jeden taki brelok. Należał do Zemuiego. Zdejmując motocykl ze stopki, prawie się przewrócił. Usiadłszy okrakiem na motorze, rozejrzał się w poszukiwaniu dźwigni. Znalazł ją i spróbował uruchomić maszynę, ale ponieważ motor był na biegu, szarpnął do przodu, prawie zrzucając jeźdźca. Odzyskawszy równowagę, mężczyzna zerknął na nas, chcąc sprawdzić, czy coś zauważyliśmy. Nacisnął pedał, starając się wrzucić jałowy bieg. W niczym nie przypominał Zemuiego, któremu wystarczyło trącić dźwignię jednym palcem u nogi, a bmw stawało się lekkie jak piórko. Zemui powoli zalałby cylindry, żeby za chwilę energicznie odpalić, a wówczas motor obudziłby się ze snu. Myśląc o Zemuim, który zamiast złożyć broń wybrał walkę do samej śmierci, poczułem wstyd. Zapragnąłem

postąpić tak, jak zrobiłby prawowity właściciel motocykla. Ścisnąłem dłoń Shivy. Gdy w odpowiedzi poczułem ściśnięcie, wiedziałem, że Shiva-Marion się przebudził. Żołnierz wściekle młócił dźwignią rozrusznika, jakby skakał po ciele nieprzyjaciela. Twarz zaczęła mu się świecić, a po czole spłynął pot. Poczułem zapach benzyny. Zalał gaźnik. Dzień był chłodny, słońce przeświecało przez nieliczne chmury i odbijało się od chromowanych elementów motoru. Intruz zrobił przerwę, żeby zaczerpnąć tchu, a potem zdjął marynarkę i rzucił ją na siodełko. Strzepnął skaleczoną dłoń. Zauważyłem, że jest chudy i dość mizernej postury. Zdenerwowany i upokorzony stawiającym mu opór silnikiem, obnażył zęby i warknął. Jego frustracja była niebezpieczna. - Popchniemy pana. Zalał pan silnik, więc to jedyny sposób, żeby uruchomić motor - zaproponował Shiva. - Kiedy pan dotrze na dół, niech pan po prostu wrzuci jedynkę - powiedziałem. - Od razu zapali. Spojrzał na nas zaskoczony, jak gdyby nie przypuszczał, że w ogóle potrafimy mówić, a co dopiero w jego ojczystym języku. - On tak zapalał? „Nigdy go nie zalał”, chciałem powiedzieć. - Za każdym razem - rzuciłem. - Zwłaszcza jeśli przez jakiś czas nim nie jeździł. Zmarszczył brwi. - Dobra. Wy dwaj mnie popchniecie. Schował pistolet w spodnie, a marynarkę, którą wcześniej rzucił na siodełko, wcisnął sobie pod pośladki. Żwirowa droga prowadząca od naszego podjazdu do ambulatorium zaczynała się stosunkowo płaskim odcinkiem, by po chwili opaść stromo w dół i zniknąć za występem skalnym, zza którego widać było najniższe gałęzie drzew rosnących tuż za ogrodzeniem. Dopiero gdy człowiek znalazł się w połowie drogi, widział, że trakt skręca pod ostrym kątem, sporo przed występem, a potem wiedzie prosto do ronda przed ambulatorium. - Pchać! - zakomenderował. - Pchać, bękarty.

Pchnęliśmy więc. Pochylił się i siedząc okrakiem na motorze, zaczął przebierać nogami po ziemi. Chwilę później toczył się ze wzgórza, oblizując usta z uciechy. Motor się zakołysał. Kierownica trzęsła się, jakby chciała uciec mu z rąk. - Równo! - krzyknąłem. ShivaMarion pchał razem, biegnąc trójnożnym kłusem, który wkrótce przeszedł w czworonożny sprint. - Żaden problem - krzyknął żołnierz, kładąc stopy na pedałach. - Pchać! Nabieraliśmy rozpędu, biegnąc w dół zbocza. - Otwórz kurek! Otwórz zawór! - wrzasnął Shiva. - Co? A, tak - powiedział i oderwał prawą dłoń od kierownicy, chcąc wymacać zawór pod bakiem. Umykały cenne sekundy. - Po drugiej stronie! - krzyknąłem. Zmienił ręce. Nie znajdzie. Ale to nie ma znaczenia, bo w gaźniku znajdowało się dość paliwa, żeby przejechać na nim przynajmniej kilometr. Motor pędził z coraz większą prędkością. Sprężyny zaczęły piszczeć, a błotniki stukać. Dzięki swojej masie, jak również dzięki naszym wysiłkom, jadący w dół zbocza motocykl nabierał znacznej prędkości. Żołnierz oderwał wzrok od drogi, bo musiał znaleźć zawór. Zanim znów spojrzał przed siebie, ShivaMarion zrobił, co w jego mocy, by nadać maszynie jak największy pęd. Widziałem, jak żołnierz kurczowo ściska skaleczoną dłonią manetkę gazu, nie potrafi natomiast zdecydować, co zrobić lewą: czy nadal szukać zaworu, czy złapać za kierownicę. - Wrzuć bieg. Szybko! - krzyknąłem, pomagając mu ostatnim desperackim pchnięciem. - Pełny gaz! - dorzucił Shiva. Zareagował powoli. Najpierw przekręcił gaz do samego końca, a dopiero potem spojrzał w dół, żeby trafić w dźwignię zmiany biegów. Przez jedną pełną napięcia chwilę, kiedy wskoczył pierwszy bieg, motor załapał, tylne koło znalazło pewne oparcie w podłożu, pomyślałem, że się nie udało... Ale w tej samej chwili silnik prychnął i ożył, zwiększając obroty aż do czerwonej kreski, jakby mszcząc się i mówiąc: „Dobra, chłopcy, już ja się nim zajmę”. Gwałtownie przyspieszył. Tylne koło posłało na nas fontannę żwiru, prawie zrzucając jeźdźca. Żołnierz złapał mocniej kierownicę, trzymając dłoń na gazie, zamiast odpuścić.

Kiedy zobaczył, co go czeka, z jego ust wydobyło się przeciągłe wycie. Miał ledwie metr i kilka sekund, żeby pokonać ostry zakręt przed występem skalnym. Dla każdego motocyklisty to oczywiste, że zbliżając się do przeszkody, należy patrzeć w tę stronę, którą zamierza się ominąć, nie zaś na to, czego chce się uniknąć. Spojrzenie żołnierza, jestem tego pewien, było utkwione w zbliżającym się urwisku. Bmw wydało z siebie ryk, nadal przyspieszając. Pobiegłem za nim. Przednie koło trafiło w betonowy krawężnik przed samym występem i zatrzymało się. Tylne natomiast poleciało w górę. Wziąwszy pod uwagę ciężar tak wielkiego silnika, maszyna powinna była przekoziołkować. Lecz zamiast tego to motocyklista wystrzelił do przodu i przeleciał nad kierownicą. Wycie przeszło w krzyk. Poleciał łukiem, a potem w dół, dopóki nie zatrzymał go pień drzewa. Usłyszałem głuche łup! i mimowolne stęknięcie, gdy z płuc żołnierza uszło powietrze. Impet rzucił go twarzą prosto na drzewo. Odbił się od pniaka i potoczył jeszcze dobre trzy metry. Bmw, stanąwszy na nosie, opadło na ziemię i przewróciło się na bok. Silnik zgasł, ale tylne koło nadal się kręciło. Nigdy nie słyszałem tak głębokiej ciszy.

Poszedłem na dół i znalazłem się przy nim jako pierwszy. Chociaż przedtem chciałem, żeby spotkało go coś złego, teraz czułem się fatalnie. Niesamowite, okazało się, że jest przytomny. Leżał na plecach, mrugając, oszołomiony. Z jego nosa i ust płynęła krew. Nie zostało w nim zbyt wiele z butnego żołnierza. Miał minę dziecka, które z opłakanymi skutkami wzięło na siebie więcej, niż zdołało unieść. Noga podwinęła mu się pod tułów pod takim kątem, że kiedy ją zobaczyłem, zrobiło mi się niedobrze. Jęknął, łapiąc się za brzuch. Z jego twarzy została krwawa miazga. To był groteskowy widok. Nie przejął się stopą ani twarzą tak jak brzuchem. - Proszę - powiedział. Oddychał krótkimi zrywami. Drapał się w okolicach pasa. Spojrzał na mnie. - Proszę. Wyjmij to. Przez moment zapomniałem, co zrobił Zemuiemu, Rosinie i Genet. I co zrobił Ghoshowi. Istniało dla mnie tylko jego cierpienie. Zrobiło mi się go żal. Spojrzałem na Rosinę, na jej rozbitą i napuchniętą wargę, na dziurę po zębie. - Proszę... - odezwał się znowu, łapiąc się za klatkę piersiową. - Wyjmij to. Na Świętego Gabriela, wyjmij to.

- Przykro mi - powiedziałem. Drapał, rył desperacko i bezskutecznie w brzuchu. Zrozumiałem dlaczego. Kolba pistoletu wbiła się w jego ciało, prawie całkiem zniknęła pod żebrami po lewej stronie. - Uważaj! - krzyknęła Rosina. - On próbuje wyjąć pistolet. - Nie. Kolba wbiła mu się w żebra - uspokoiłem ją. - Zaczekaj. Wyjmę to! powiedziałem do niego. Złapałem kolbę pistoletu i pociągnąłem z całej siły. Wrzasnął. Nie chciała się ruszyć. Złapałem inaczej. Zanim usłyszałem wystrzał, poczułem, jakby muł kopnął mnie w rękę. A potem pistolet w mojej dłoni gładko wysunął się z jego ciała, jak gdyby w ogóle się nie zaklinował, tylko spokojnie leżał sobie na jego pępku. Poczułem swąd palonego ubrania i woń kordytu. Zobaczyłem w jego brzuchu czerwoną dziurę. Widziałem, że życie opuszcza jego oczy równie szybko, jak kropla rosy spływa z płatka róży. Ująłem go za rękę i stwierdziłem brak tętna.

Rosina wysłała Genet po Gebrew. Zjawił się biegiem. Nie usłyszał wystrzału. Bungalow stał na tyle daleko od pozostałych budynków, a brzuch mężczyzny posłużył za tak skuteczny tłumik, że odgłos nie rozniósł się po okolicy. - Prędko. Ktoś może po niego przyjść - powiedziała Rosina. - Ale najpierw zabierzmy stąd motocykl. W piątkę postawiliśmy maszynę do pionu i odprowadziliśmy ją do szopy na narzędzia stojącej tuż za zakrętem u stóp podjazdu. Jedynym śladem wypadku było wgniecenie w baku. W szopie najpierw poprzestawialiśmy drewno na opał, stosy Biblii, kozioł do piłowania drewna, inkubator i inne rupiecie, a następnie wstawiliśmy do niej motor tak, żeby nie rzucał się w oczy. Kiedy wróciliśmy do ciała żołnierza, niewiele mieliśmy sobie nawzajem do powiedzenia. Gebrew i Shiva poszli po taczkę i z pomocą Rosiny i Genet włożyli zwłoki do jej zardzewiałej misy. Stałem oparty o drzewo i przyglądałem się ich ruchom. Żołnierz leżał na taczce w nienaturalnej pozie, jaką przyjmują wyłącznie nieżywi. Rosina szła przodem. Przepchnęliśmy taczkę między drzewami rosnącymi

wzdłuż ścieżki prowadzącej przy murze wyznaczającym granicę Missing. Po chwili dotarliśmy do Tonącej Ziemi. Znajdowało się tutaj wkopane głęboko w ziemię stare szambo szpitala, które latami notorycznie wylewało, zanim wreszcie przestano z niego korzystać. Beton z USAID, fundusze od Rockefellera i grecki wykonawca robót stworzyli dla szpitala nowe szambo. Niemniej jednak ścieki wypływające ze starego zbiornika zdążyły skutecznie zalać okoliczną glebę, teraz dla niepoznaki porośniętą warstwą puszystego mchu - ale to tylko złudzenie, bo w mgnieniu oka tonęło tu wszystko, co było cięższe niż kamyk. Nieustanny smród odstraszał ciekawskich. Matrona poleciła ogrodzić teren drutem kolczastym i postawić tabliczkę z napisem po amharsku „Tonąca Ziemia”, co stanowiło najwierniejszy przekład określenia „grząski grunt”. Odór był przejmujący. Wykopawszy jeden ze słupków podtrzymujących ogrodzenie z drutu kolczastego i położywszy go na ziemi, Rosina i Gebrew wjechali taczką tak daleko, jak starczyło im odwagi. Zerknąłem na Shivę. Był niewzruszony, patrzył zupełnie obojętnym wzrokiem. Równie spokojnie mógł obserwować pucybutów przy pracy. Ja czułem coś zgoła innego. Rosina i Gebrew już mieli wrzucić ciało do bajora, kiedy powiedziałem: - Nie! - Złapałem Rosinę za rękę, zmuszając ją do postawienia taczki na ziemi. Cały się trząsłem. Płakałem. - Nie możemy tego zrobić. To nie w porządku. Rosina... O mój Boże, co ja zrobiłem... Rosina wymierzyła mi solidnego klapsa. Shiva położył mi dłoń na ramieniu, raczej po to, żeby mnie powstrzymać, niż zaoferować wsparcie. Rosina i Gebrew podnieśli taczkę, przechylili ją i wrzucili martwego człowieka do szamba. Pokryty mchem grunt zapadł się jak materac. Twarz trupa nie należała już do człowieka, który nas sterroryzował; była twarzą godną współczucia, ludzką twarzą, a nie obliczem potwora. Kiedy ciało wreszcie zniknęło, Rosina splunęła w jego kierunku. Odwróciła się do mnie, gniew i żądza krwi wykrzywiły jej twarz. - Co się z tobą dzieje? Nie wiesz, że zabiłby nas dla samej przyjemności? Jedynym powodem, dla którego tego nie zrobił, było to, że bardziej zależało mu na motorze Zemuiego. Możesz czuć się dumny z tego, co zrobiłeś. *

Wróciliśmy na górę w ciszy. Gdy znaleźliśmy się w domu, Rosina stanęła przed nami i wzięła się pod boki. - Nikt poza nami nie wie, co się wydarzyło - powiedziała. - I nikt nie może się dowiedzieć. Ani Hema. Ani Ghosh. Ani Matrona. Nikt. Shivo, rozumiesz, co mówię? Genet? Gebrew? - Spojrzała na mnie. - A ty, Marionie? Popatrzyłem na swoją niańkę, która z nabieglą krwią twarzą i brakującym zębem wyglądała jak zupełnie obca osoba. Przygotowałem się na kolejne surowe słowa z jej strony. Zamiast tego podeszła do mnie i wzięła mnie w ramiona. To był uścisk, jakim kobieta obdarza własnego syna bądź bohatera. Mocno ją objąłem. Poczułem w uchu jej gorący oddech, gdy powiedziała: - Jesteś dzielny. Oto była moja pociecha - że między mną a Rosiną było wszystko dobrze. Genet podeszła do mnie i objęła mnie ramieniem. Jeśli tak czuje się dzielny człowiek - jeśli jest otępiały, oniemiały, widzi tylko zakrwawione palce, a jego serce tłucze się w piersi i usycha z tęsknoty za dziewczyną, która właśnie go przytuliła - no to chyba rzeczywiście byłem dzielny.

Rozdział 27

Odpowiedź w medycynie Każdego, kto związał swój los z generałem Mebratu, czekała szubienica - takie panowało przeświadczenie. Ghosha, jak do tej pory, ocaliło jego indyjskie obywatelstwo, ale też modlitwy rodziny i rzeszy przyjaciół. Jego uwięzienie zatrzymało mój świat w miejscu, odebrało mi cały sens życia. Właśnie wtedy, w chwilach największej rozpaczy, pomyślałem o Thomasie Stonie. Przed puczem nieraz bywało, że nie myślałem o nim przez wiele miesięcy. Ponieważ nie miałem żadnego jego zdjęcia i jeszcze nie wiedziałem, że napisał słynny podręcznik (znacznie później dowiedziałem się, że Hema skrupulatnie pooddawała lub w inny sposób usunęła z Missing wszystkie egzemplarze Skutecznego chirurga), Thomas Stone wydawał mi się postacią zupełnie nierealną, zjawą, ledwie pojęciem. Wydawało mi się mało prawdopodobne, żeby moim ojcem był ktoś mający białą skórę jak Matrona. Łatwiej mi przychodziło wyobrażać sobie siebie jako dziecko hinduskiej matki. Lecz teraz, gdy czas się zatrzymał, pomyślałem o tym mężczyźnie, którego twarzy nawet nie znałem. Byłem jego synem. Znalazłem się w największej potrzebie. Kiedy przyszedł żołnierz, żeby ukraść nam motocykl, i mógł nas pozabijać, gdzie wówczas był Stone? Kiedy zamordowałem intruza - nadal tak to widziałem - gdzie był Stone? Kiedy nocami śniłem o masce pośmiertnej albo kiedy zimne ręce wyłaniały się z cienia, by mnie schwytać, gdzie wtedy był Stone? I przede wszystkim: kiedy potrzebowałem uwolnić jedynego ojca, jakiego kiedykolwiek miałem, gdzie podziewał się Stone? Przez te wszystkie okropne dni, które wkrótce przeszły w tygodnie, kiedy jeździliśmy w tę i z powrotem, od domu do więzienia, do indyjskiej ambasady, do Ministerstwa Spraw Zagranicznych, byłem przekonany, że gdybym był dla Ghosha lepszym synem, gdybym był go godzien, oszczędziłbym mu katorgi. Być może nie było jeszcze za późno. Mogłem się zmienić. Ale jaką formę powinna przyjąć moja zmiana? Czekałem na jakiś znak.

Znak pojawił się pewnego wietrznego ranka, kiedy dotarła do nas wieść o kolejnych egzekucjach w Merkato. Pobiegłem do bramy bez specjalnego powodu; gdziekolwiek byłem, chciałem być gdzie indziej. Po drodze poczułem zagadkowo słodki, owocowy zapach. W tej samej chwili zielony citroen z tylnymi kołami osłoniętymi błotnikami przypominającymi spódniczkę, płynąc gładko na resorach i rzężąc przy tym niemiłosiernie, zaparkował pod wiatą przed ambulatorium. Dwóch młodych mężczyzn wyniosło trzeciego, tęgiego faceta rozpartego na tylnym siedzeniu, i momentalnie zapach stał się silniejszy. Ów mężczyzna miał skórę w kolorze kawy z mlekiem i charakterystyczne dla członków rodziny królewskiej obwisłe policzki zapewne w dzieciństwie karmiono go nie indżerą i wotem, ale gęstą śmietaną i babeczkami. Wyglądał, jakby spał. Oddychał głęboko, głośno i z takim pomrukiem jak przepracowana lokomotywa. Z każdym wydechem emanowała z niego słodka woń. Wiedziałem, że kiedyś się już spotkałem z tym zapachem. Gdzie? Jak? Kiedy oni wnosili go do ambulatorium, ja stałem na zewnątrz, usiłując rozwiązać zagadkę. Rozumiałem, że zaangażowałem się w badania nad światem, rodzaj takiej refleksji, jaką zawsze podziwiałem u Ghosha. Przypomniałem sobie jego eksperyment z ciuciubabką - dosłownie ślepą próbę - który miał za zadanie sprawdzić moją zdolność odnajdywania Genet po zapachu. Jakiś czas później doktor Bachelli powiedział mi, że ten mężczyzna cierpiał na śpiączkę cukrzycową, dla której charakterystyczny był właśnie owocowy zapach. Poszedłem do biura Ghosha, czyli jego starego bungalowu, i poczytałem sobie w podręcznikach o ketonach, które powstają we krwi i odpowiadają za tę woń. Rozdział doprowadził mnie do fragmentu o insulinie. Potem przeczytałem jeszcze o trzustce i cukrzycy... Od tematu do tematu. Wtedy chyba po raz pierwszy od dwóch tygodni, czyli od aresztowania Ghosha, byłem w stanie pomyśleć o czymś innym niż jego uwięzienie. Spodziewałem się, że tych ksiąg Ghosha nie sposób czytać, ale okazało się, że podstawą medycyny są - w odróżnieniu od, dajmy na to, inżynierii - słowa. Aby opisać jakąś strukturę, wystarczyło powiązać ze sobą słowa, i słowami dawało się objaśnić jej działanie i błędne funkcjonowanie. Nie znałem tych słów, ale sprawdzałem je w słowniku i zapisywałem, by móc skorzystać z nich w przyszłości. Dwa dni później znów poczułem ten zapach. Tym razem jego źródłem okazała się ułożona na ławeczce gharry starsza kobieta podtrzymywana przez rodzinę. Oddychała równie ciężko jak mężczyzna sprzed dwóch dni, i nawet silny zapach końskiej sierści nie był w stanie zamaskować intensywnej owocowej woni.

- Kwasica cukrzycowa - powiedziałem Adamowi. Odparł, że to całkiem możliwe. Badania krwi i moczu potwierdziły, że miałem rację. Życie w Missing jakoś płynęło dalej. Niezależnie od tego, czy mieliśmy czterech lekarzy, czy tylko jednego, pacjenci nadal przychodzili. Prostymi dolegliwościami odwodnienie u dzieci, gorączka, porody bez komplikacji - zajmowano się rutynowo, ale wszystkich chorych wymagających interwencji chirurga odsyłano z kwitkiem. Siedziałem w ambulatorium z Adamem albo kryłem się w bungalowie Ghosha, pochłaniając jego podręczniki medycyny. Czas wcale nie płynął w ten sposób szybciej ani też nie zmniejszała się moja obawa o los Ghosha, ale przynajmniej czułem, że znalazłem coś, co stanowi ekwiwalent rysowania i tańca Shivy, pasję, której udało się choć trochę poskromić moje niepokorne myśli. To, czym się zajmowałem, wydawało mi się poważniejsze niż hobby Shivy. Moja pasja jawiła mi się jako starożytna alchemia zdolna otworzyć bramy Kerchele. W tym okropnym okresie bez Ghosha - gdy Almaz czuwała dzień i noc przed więzieniem, a Jego Wysokość do tego stopnia nie ufał nikomu ze swojego otoczenia, że Lulu musiała obwąchiwać każdy kąsek, zanim wziął cokolwiek do ust - mój zmysł węchu, moja pierwotna inteligencja przebudziła się do życia. Mój mózg zawsze potrafił rozpoznawać zapachy, i to całą ich gamę, a teraz usiłował je nazwać i odpowiednio zaszufladkować. Stęchłemu, amoniakalnemu smrodowi chorej wątroby, która dawała o sobie znać w porze deszczowej, towarzyszyły zabarwione na żółto oczy; charakterystyczny dla duru brzusznego zapach świeżo upieczonego chleba nie miał przypisanej pory roku, a oczy były przy nim porcelanowo białe i niespokojne. Tchnący ściekiem odór ropnia w płucach, przypominający winogrona zapach oparzenia zainfekowanego bakteriami Pseudomonas, pachnący stęchlizną mocz przy niewydolności nerek, woń starego piwa przy skrofułach - lista była naprawdę długa. Pewnego wieczoru po kolacji Matrona drzemała na sofie, a Shiva siedział przy stole i zawzięcie coś rysował. Hema, która chodziła po pokoju, raptem przystanęła koło fotela. To było miejsce Ghosha. Siedziałem tam z nogami wspartymi na stołku i ze stosem książek leżących obok na podłodze. Chyba zrozumiała, że starałem się zabezpieczyć jego miejsce. Zajrzawszy mi przez ramię, zobaczyła swoją grubą książkę o ginekologii, którą, zupełnie przypadkiem, otworzyłem na zdjęciu przedstawiającym kobietę ze sromem zniekształconym przez ogromne zapalenie gruczołu Bartholina. Nie starałem się ukryć tego, czym się zajmowałem. Czułem, że Hema zastanawia się, jak zareagować. Położyła mi rękę na głowie, a potem zsunęła ją na ucho i pomyślałem,

że zaraz złapie mnie za małżowinę (dowiedziałem się, że właśnie tak się nazywa ta mięsista część ucha) i wykręci ją. Czułem jej niezdecydowanie. Pogłaskała mnie po uchu i poklepała po ramieniu. Kiedy odeszła, poczułem ciężar jej niewypowiedzianych słów. Chciałem zawołać za nią: „Mamo! To nie tak, jak myślisz”. Ale tak jak ona nie miała w zwyczaju dzielić się swoimi przemyśleniami, tak i ja uczyłem się od niej sztuki krycia się z własnymi myślami. O to przecież chodziło w dorosłości: ukryć ciało, nie okazywać uczuć, założyć, że wiemy, jakimi motywami kierują się inni. Tak robią dorośli. Jestem pewien, że według Hemy do zajrzenia akurat na tę stronę podręcznika pchnęło mnie chorobliwe zainteresowanie kobiecą anatomią. I może faktycznie tak było, ale nie do końca. Czy uwierzyłaby, gdybym jej powiedział, że te pachnące stęchlizną stare księgi, z ilustracjami wykonanymi ołówkiem i tuszem oraz z ziarnistymi fotografiami ludzi groteskowo powykrzywianych przez chorobę lub pozbawionych części ciała, były dla mnie zapowiedzią czegoś obiecującego? Kelly's Obstetrics, Jeffcoate's Principles of Gynecology i French's Index of Differential Diagnosis były (przynajmniej w moim dziecięcym mniemaniu) mapą Missing, przewodnikiem po krainie, w której przyszedłem na świat. Bo gdzie, jeśli nie w takich książkach, jeśli nie w medycynie, mielibyśmy szukać wytłumaczenia naszego - mojego i Shivy - wspólnego, matkobójczego, ojco-zbiegłego, pokręconego losu? Jak inaczej miałbym zrozumieć to pragnienie (czy miało charakter morderczy? - nocami zastanawiałem się nad tym), które nakazało mi pozbyć się żołnierza, a potem miotać się między zachowaniem tajemnicy a wyznaniem wszystkiego jak na spowiedzi? Niewykluczone, że wielka literatura udzieliłaby odpowiedzi na moje wątpliwości. Ale pod nieobecność Ghosha, w głębi swego bólu, odkryłem, że odpowiedź, że wszystkie odpowiedzi, wyjaśnienie zagadki dobra i zła, kryją się w medycynie. Uwierzyłem w to. Byłem pewien, że dopiero wówczas, gdy głęboko w to uwierzę, Ghosh zostanie uwolniony.

W trzecim tygodniu po aresztowaniu Ghosha poszedłem rano do bramy tuż po tym, jak dzwony Świętego Gabriela wybiły pełną godzinę, co dla Gebrew było sygnałem, że należy zacząć wpuszczać ludzi. Wąska furtka w bramie mieściła tylko jedną osobę. Tym, co powstrzymało masowy pęd i chaos, był widok Gebrew w jego stroju duchownego.

Dwóch mężczyzn zaczęło się przepychać, przesadzając próg furtki jak dwaj płotkarze na bieżni. - Na miłość Boską, zachowujcie się - upomniał ich Gebrew. Za nimi weszła kobieta, stąpając delikatnie, jakby wychodziła z łodzi na suchy ląd. Kiedy pacjenci jeden po drugim cmokali ramiona trzymanego przez Gebrew krzyża, dziobiąc przy tym jak kury - raz za ukrzyżowanego Chrystusa, raz za Maryję, raz za archanioły i za świętych, i raz za cztery żywe stworzenia z Księgi Objawienia - a potem czekali, aż przytknie im go do czoła, kolejka sama przywracała porządek. Pacjenci Missing bali się choroby i śmierci, lecz nie tak bardzo, jak lękali się potępienia. Przyglądałem się ich twarzom; każda była zagadką, nie było dwóch takich samych. Miałem nadzieję, że gdzieś pośród nich wypatrzę Ghosha. Wyobraziłem sobie dzień, w którym mój „prawdziwy” ojciec - Thomas Stone przestąpi próg bramy. Wyobraziłem sobie, że stoję tam, już jako lekarz, być może w zielonym kitlu, bo akurat mam przerwę między operacjami, albo może w białym, w koszuli i krawacie. Chociaż nie wiedziałem, jak wygląda, wmówiłem sobie, że od razu go poznam. Wiedziałem, co mu powiem: „Spóźniłeś się. Przeżyliśmy życie bez ciebie”.

Rozdział 28

Dobry lekarz Obudziłem się przed świtem. W ciemności pognałem ile sił w nogach do pomieszczenia z autoklawem. Obudziła mnie bowiem następująca myśl: „A może siostra Mary Joseph Praise mogłaby zadziałać i uwolnić Ghosha?”. Mój „ojciec” nie przybędzie z odsieczą, ale co jeśli matka czeka, aż ją poproszę o pomoc? Miałem nadzieję, że nie będzie mi miała za złe, że od dawna nie siedziałem na jej krześle. Usiadłszy, spojrzałem na obrazek Ekstaza św. Teresy, widząc niewiele więcej poza ledwo dostrzegalnym zarysem postaci - postanowiłem nie włączać światła - i poczułem się jak w konfesjonale, choć nie miałem chęci się spowiadać. Siedziałem w ciszy dobre dziesięć minut. - Wiesz, że długo myślałem, że wszystkie dzieci rodzą się parami - odezwałem się w końcu. Nawiązałem rozmowę. Nie chciałem tak prosto z mostu przejść do Ghosha i przysługi, o którą zamierzałem ją poprosić. - Szczeniaki Koochooloo rodziły się po cztery albo po sześć. Na Mulu Farm widzieliśmy maciorę, która miała nawet dwa razy więcej prosiaków. Jesteśmy bliźniętami jednojajowymi, ale wcale nie jesteśmy dokładnie tacy sami. O nie. Nie jesteśmy tacy jak banknoty, które różnią się tylko numerem seryjnym. Shiva jest tak naprawdę moim lustrzanym odbiciem. Ja jestem praworęczny, a Shiva leworęczny. Ja mam loczek z tyłu głowy po lewej stronie, a on po prawej. Dotknąłem nosa. Znowu jej o czymś nie powiedziałem. Miesiąc przed zamachem stanu miałem starcie z Walidem, który naśmiewał się z mojego imienia (jestem łatwym celem). Rozłożył mnie ciosem głową - testa - i było po walce. Testa, po włosku „głowa”, to, jak chcą niektórzy, starożytna etiopska sztuka walki, ale nawet jeśli tak rzeczywiście jest, to nie ma tu żadnych dojo, nie zdobywa się pasów, a tylko zalicza złamany nos. Jedyną metodą obrony przed ciosem jest opuszczenie głowy. Walid potraktował mnie testa, gdy najmniej się tego spodziewałem. Ku mojemu zaskoczeniu Shiva przyszedł mi z pomocą. Był wyczulony na cierpienie zwierząt i ciężarnych kobiet, a zarazem pozostawał w błogiej nieświadomości bólu dręczącego inne istoty ludzkie, zwłaszcza jeśli to on był tego bólu przyczyną. Ze

zdumieniem obserwowałem, jak starł się z Walidem. Walid zareagował kolejną testa. Ich czoła spotkały się z obrzydliwym trzaskiem. Kiedy odważyłem się spojrzeć po raz drugi, Shiva stał, jak gdyby nigdy nic. Chłopaki z młodszych klas zbiegli się jak sępy do padliny, bo upadek łobuza zawsze wywołuje sensację. Walid leżał na wznak. Po chwili podniósł się i znowu spróbował zaatakować. Głuche uderzenie czaszki o czaszkę wywołało we mnie paniczny lęk o Shive. Ale Shiva nawet nie mrugnął, podczas gdy Walid zwalił się na ziemię z rozciętą głową. Kiedy, wyzdrowiawszy, wrócił wreszcie do szkoły, był potulny jak baranek. Wieczorem tego samego dnia Shiva pozwolił mi zbadać sobie głowę. W przeciwieństwie do mojej głowy czubek jego głowy był delikatny, ale kość czołowa zdumiewała grubością i twardością. U mnie topografia wyglądała inaczej. Zapytałem Ghosha, czemu tak jest. Wyjaśnił, że być może instrumenty, którymi podczas narodzin potraktowano główkę Shivy, sprawiły, iż kości jego czaszki zrosły się w ten „wybujały” sposób. Lub też mogło to mieć coś wspólnego z naszym połączeniem. Wtedy byłem zbyt dumny, żeby zapytać go, co dokładnie ma na myśli. Księga w formacie folio w bibliotece British Council zawierała zdjęcia Changa i Enga z Syjamu, najsłynniejszych bliźniąt syjamskich. Kilka stron dalej zamieszczono portret Hindusa Laloo, który jako wybryk natury jeździł po świecie z trupą cyrkową. Laloo miał „brata bliźniaka pasożyta wyrastającego z klatki piersiowej”. Na zdjęciu Laloo stał w przepasce na biodrach, a z jego nagiej piersi wystawały pośladki i para nóg. Dla mnie wyglądało to, jakby ten bliźniak pasożyt nie „wyrastał” z Laloo, lecz próbował się dostać do środka. Gdy wreszcie oderwałem wzrok od tych zdjęć, towarzyszący im tekst okazał się objawieniem. Dowiedziałem się, że kiedy w tym samym czasie w ciele matki rosną dwa zarodki, rezultatem są bliźnięta dwujajowe - nie są do siebie podobne i może być chłopiec i dziewczynka. Ale jeśli zdarzy się, że w bardzo wczesnej fazie rozwoju pojedynczy zarodek podzieli się na połówki, wówczas rodzą się bliźnięta jednojajowe, takie jak ja i Shiva. Bliźnięta syjamskie były zatem bliźniętami jednojajowymi, w przypadku których podział zapłodnionego jajeczka okazał się niekompletny i połówki pozostały ze sobą częściowo zrośnięte. Rodzili się osobnicy tacy jak Chang i Eng, czyli dwie osoby złączone brzuchem lub dowolną częścią ciała. Czasem podział bywał nierówny, jak u Laloo i jego brata pasożyta.

- Wiesz, że ja i Shiva byliśmy craniopagus? Złączeni głowami? - zapytałem siostrę Mary Joseph Praise. - Przy porodzie rozdzielili nas. Musieli. Było krwawienie. Milczałem przez dłuższą chwilę. Miałem nadzieję, że zrozumiała, że milczę przez szacunek. Mówienie o naszych narodzinach, które zbiegły się z jej śmiercią, było z mojej strony egoistyczne. Zapadła długa, krępująca cisza. - Czy mogłabyś wydostać Ghosha z więzienia? No proszę, powiedziałem to. Czekałem na odpowiedź. W ciszy czułem, jak opanowuje mnie poczucie winy, a po nim wstyd. Nie powiedziałem jej, że wyrwałem z książki stronę, na której było zdjęcie Laloo, i zabrałem ze sobą. Nie powiedziałem jej o zabiciu żołnierza i że bałem się, iż pewnego dnia spadnie na mnie kara boska. Było coś jeszcze, co przed nią ukryłem i co zrozumiałem, dopiero zobaczywszy zdjęcie Changa i Enga i Laloo: że choć mięsista rurka łącząca mnie z Shiva została odcięta i wyrzucona... tak naprawdę wcale nie zanikła - nadal nas łączyła. Fotografia Laloo oddawała mój stan uczuć: jak gdyby część mnie nadal tkwiła w ciele Shivy, a część jego nadal znajdowała się we mnie. Byłem z nim złączony na dobre i na złe. Rurka nadal istniała. Co by się stało, gdyby ShivaMarion chodził po świecie z połączonymi głowami albo - wyobraźcie to sobie - gdyby był jednym tułowiem z dwiema głowami? Czy na pewno chciałbym - chcielibyśmy - żyć w ten sposób? Czy może wolelibyśmy, żeby lekarze za wszelką cenę nas rozdzielili? Nikt nie dał nam takiego wyboru. Oddzielili nas, przecinając przewód, który czynił

nas jednością.

Kto

wie,

czy odmienność Shivy,

jego

ograniczony,

samowystarczalny świat, który nie potrzebuje obcych, nie stanowi skutku rozdzielenia; a mój niepokój, poczucie niekompletności - czy nie ma swojego źródła w tamtej brzemiennej w skutki chwili? Mimo to nadal byliśmy jednym, połączeni ze sobą, czy nam się to podoba, czy nie. Pod wpływem impulsu wyszedłem z pomieszczenia z autoklawem, nie pożegnawszy się nawet. Jak mogłem oczekiwać pomocy od siostry Mary Joseph Praise, skoro tak wiele przed nią ukrywałem? Nie zasługiwałem na jej wstawiennictwo. Jakże więc byłem zdumiony, gdy godzinę później okazało się, że jednak interweniowała.

Jej wstawiennictwo przybrało postać zaszyfrowanej wiadomości ukrytej w bloczku recept z rosyjskiego szpitala. Przekazał ją Gebrew Teshome, jego odpowiednik strzegący bramy tego szpitala. Teshome powiedział, że to od rosyjskiego lekarza, który kazał mu przysiąc, że nie wyjawi jego nazwiska. Na jednej stronie Rosjanin napisał: „Ghosh ma się dobrze. Brak niebezpieczeństwa”. Na odwrocie zaś Ghosh nagryzmolił: „Chłopcy, NAPNIJCIE CIĘCIWĘ ODWAGI! Podziękujcie Almaz. Nie ma sensu czekać. Matrono, dzwoń do wszystkich. Oby jednoroczna żona odnowiła umowę. XXX G”. Wróciłem do pomieszczenia z autoklawem. Stanąłem za krzesłem jak pokutnik i podziękowałem siostrze Mary Joseph Praise. Opowiedziałem jej o wszystkim. Niczego nie pominąłem. Poprosiłem ją o wybaczenie - i żeby dalej pomagała nam uwolnić Ghosha.

Ujrzałem w Almaz nową osobę. Zobaczyłem w niej milczącą siłę i determinację wyrażającą się nocnym czuwaniem u bram więzienia Kerchele. Braki w edukacji nadrabiała charakterem i lojalnością. Straciłem za to wszelki szacunek dla cesarza. Nawet Almaz, zagorzała rojalistka, przechodziła kryzys wiary. Nikt tak naprawdę nie wierzył, że Ghosh brał udział w zamachu stanu. Problem - ten sam dla setek wówczas uwięzionych - polegał na tym, że wszelkie decyzje podejmował Jego Wysokość Hajle Syllasje. Jego Wysokość nie dzielił się obowiązkami. Jego Wysokości się nie spieszyło. Każdego popołudnia jeździliśmy do Kerchele, żeby zawieźć naszemu uwięzionemu jedyny posiłek, jaki wolno nam było przekazać, i odebrać pojemnik po poprzednim. Krewni osadzonych w Kerchele stali się naszą rodziną. Placyk przed bramą więzienia był miejscem obfitującym w najświeższe wiadomości i najbliższe prawdzie plotki. Dowiedzieliśmy się, że cesarz ma w zwyczaju wychodzić na poranny spacer do przypałacowego ogrodu. Podczas spaceru ministrowie: bezpieczeństwa, stanu i pióra, podchodzą do niego jeden po drugim. Idą trzy kroki za cesarzem i donoszą mu o najnowszych plotkach i rzeczywistych wydarzeniach, ostatnich dwudziestu czterech godzin. Ministrowie żyją w ciągłej obawie, czy poprzednik nie zastawił aby pułapki, wspominając cesarzowi o czymś, o czym zalękniony minister zapomniał powiedzieć. Lulu, królewska wróżbitka, sika wybrańcom na buty, i nie jest

do końca jasne, czy takie wyróżnienie oznacza zaufanie cesarza, czy podejrzenie okaże się, dopiero kiedy naznaczona przez suczkę osoba trafi do Kerchele. Następnego dnia, zaledwie dwadzieścia cztery godziny po mojej wizycie u siostry Mary Joseph Praise, pozwolono nam zobaczyć się z Ghoshem. Dziedziniec więzienia, porośnięty trawą i wielkimi, dającymi dużo cienia drzewami, wyglądał jak idealne miejsce na piknik. Pod rozłożystymi baldachimami gałęzi stali więźniowie i wyglądali jak bezlistne młode drzewka. Od razu wypatrzyłem Ghosha. Rzuciliśmy mu się z Shivą w ramiona. Wtuleni w niego nie dostrzegaliśmy jego ogolonej głowy i wymizerowanej twarzy. Zauważyłem za to, że po raz pierwszy od ponad miesiąca nie czuję bólu w klatce piersiowej. Jego ubranie i w ogóle całe ciało wydzielały ostry zapach celi, w której siedzi wielu pocących się mężczyzn. Zrobiło mi się smutno, bo zrozumiałem, jak bardzo musi czuć się upokorzony. Odsunęliśmy się na bok, robiąc miejsce Matronie i Hemie, ale nie puściłem ręki Ghosha w obawie, że rozpłynie się w powietrzu. Niektórym mężczyznom utrata wagi rzeczywiście służyła, ale nie Ghoshowi - bez swoich pulchnych policzków i drugiego podbródka wyglądał, jakby się skurczył. Almaz, z twarzą prawie całkiem zasłoniętą szammą, czekała z boku. Oswobodziwszy się od Hemy i Matrony, Ghosh podszedł do niej. Ukłoniła mu się nisko, a potem pochyliła, jakby chcąc dotknąć jego stóp, ale zanim to zrobiła, Ghosh złapał ją za rękę, wyprostował i ucałował jej dłonie. Objął ją. Powiedział, jak bardzo się cieszył, gdy widział ją stojącą przy bramie i machającą, kiedy wozili go tam i z powrotem krytym jeepem, chociaż wiedział, że Almaz go nie widzi. Almaz, która nigdy wcześniej nie pokazywała zębów, uśmiechnęła się od ucha do ucha, a po jej policzkach popłynęły łzy. - Największym dla mnie cierpieniem było zamartwianie się o was. Bo, rozumiecie, nie wiedziałem, czy aresztowali też Hemę. Albo może nawet Matronę. Kiedy zobaczyłem Almaz ze zdjęciem rodziny w dłoni, zrozumiałem, że w ten sposób chce mi przekazać, że z wami wszystko w porządku. Almaz, dzięki tobie kamień spadł mi z serca. Aż do tej pory żadne z nas nie wiedziało, że Almaz miała przy sobie zdjęcie i że za każdym razem, gdy bramą więzienia przejeżdżał samochód, wstawała i wyciągała je przed siebie, uśmiechając się.

Umykały cenne minuty, więc poprosiliśmy Ghosha, żeby opowiedział nam o wszystkim. Chyba nie chciał nas martwić, ale nie potrafił też skłamać. - Pierwsza noc była najgorsza. Zamknęli mnie w klatce - powiedział, pokazując palcem brudną, niską budę, która wyglądała jak lichy składzik. - To bardzo małe pomieszczenie. Nie da się w nim stać. Trzymają tam pospolitych kryminalistów, morderców, ale też włóczęgów i kieszonkowców. Prawie nie ma tam powietrza, a nocą, kiedy zamykają drzwi, w ogóle nie da się oddychać. Jest taki jeden gość, straszny brutal, on tam rządzi i decyduje, kto gdzie śpi. Jedynym miejscem, gdzie można trochę odetchnąć, jest skrawek podłogi przy drzwiach. Dałem mu zegarek i pozwolił mi tam spać. Gdybym miał tam spędzić jeszcze jedną noc, umarłbym. Żadnych prześcieradeł, żadnych koców, spaliśmy na gołej ziemi. Kiedy wzeszło słońce, drapałem się, bo pogryzły mnie wszy. Bezpośrednio z pałacu przybył jakiś major z rozkazem, żeby przetransportować mnie do szpitala wojskowego i zapewnić wszystko, czego będę potrzebował do opieki nad generałem Mebratu. Cesarz nie miał najlepszego zdania o lekarzach, którzy nad nim czuwali. Kiedy major zobaczył, gdzie spędziłem noc, że mam opuchniętą całą twarz i utykam, wpadł w furię. Zabrał mnie do szpitala, gdzie wziąłem prysznic, odwszono mnie i dano czyste ubranie. W szpitalu wojskowym pokazali mi rentgen generała, a potem zabrali mnie do niego. I kogo tam widzę? Sławę, znaczy się doktora Jarosława z rosyjskiego szpitala. Sława cały się trząsł i nie wyglądał najlepiej. Generał zaś albo pogrążony był w głębokim śnie, albo pozostawał nieprzytomny. Sława powiedział, że etiopscy lekarze wolą się do generała nie zbliżać. Obawiają się, że jeśli umrze, zapłacą za to głową, a jeśli go wyleczą, zostaną oskarżeni o współpracę z nim i też zostaną straceni. „Sława odezwałem się - powiedz mi, że on jest na środkach uspokajających i że zanim go ujrzałeś, nie był w takim stanie”. Sława odparł, że kiedy wszedł, generał był całkiem rozbudzony, rozmawiał, nie odczuwał słabości w rękach i nogach. „Byłem przeciwny podawaniu mu środków uspokajających”, powiedział. Przez cały czas Sławie towarzyszyła rosyjska lekarka - doktor Jekaterina. Powiedziała: „Leki uspokajające są bardzo dobre. On ma ranę głowy. Musimy operować”. Odparłem: „Rany głowy są poważne, bo w głowie znajduje się mózg, ale przecież ta kula nie jest nawet blisko mózgu”. „To co to jest według pana?”, wskazała palcem oko generała. „Towarzyszko powiedziałem do niej - według mnie to jest oczodół”. Nie miała o mnie najlepszego zdania, a mnie nie spodobało się to, jak otwarcie okazuje Sławie brak szacunku.

Owszem, Sława może i jest alkoholikiem, ale był też pionierem ortopedii, zanim skazano go na wygnanie do Etiopii. Za jej plecami Sława poruszył bezgłośnie ustami: „KGB!”. Wezwałem majora. „Co mówią pańskie rozkazy na temat mojej władzy tutaj?”. Odpowiedział: „Pan tu rządzi. Czego tylko będzie panu potrzeba, ma pan to zapewnione. To są bezpośrednie rozkazy Jego Wysokości”. „To dobrze odpowiedziałem. - Proszę odwieźć tę panią doktor z powrotem do szpitala Balcha. I niech tu nie wraca. Będę potrzebował leczniczej brandy i soli trzeźwiących. Proszę też wstawić tutaj dwa łóżka - dla mnie i Sławy”. Podałem generałowi każdy antybiotyk, jaki przyszedł mi do głowy, a Sławie dałem brandy, żeby przestał się trząść. Następnie razem opatrzyliśmy uszkodzone oko generała. Nie przenieśliśmy go na salę operacyjną, po prostu odcięliśmy to, co zwisało, i nie drążyliśmy rany. Generał nawet się nie poruszył. Nie zamierzałem wyjmować mu kuli. Przez kolejne dwie noce miałem Sławę za towarzysza i sypiałem w normalnym łóżku. Dopiero po trzech dniach środki uspokajające podane przez tamtą komunistkę przestały działać. „Sława, czy dawka tego środka uspokajającego nie była przypadkiem obliczona dla konia?”, zapytałem. „Nie, ale podała ją wredna kobyła, która się nazywa Jekaterina!”, wyjaśnił Sława. Kiedy general Mebratu się obudził, poza lekkim bólem głowy i nosowym głosem był w całkiem dobrej formie. Nie pozwolili mi dłużej przy nim zostać. Sławę też odesłali. Wtedy napisałem do was ten liścik. Kiedy tu wróciłem, wsadzili mnie do zwykłej celi i trafiłem na przyzwoitszych współwięźniów. Transportowali mnie raz, dwa razy dziennie, żebym opatrywał ranę generała, ale wolno mi było zamienić z nim ledwie parę słów. Kiedy Ghosh opowiadał, zauważyłem dwa ogromne szczury wychodzące w biały dzień z rynsztoka płynącego między budynkami. Ghosh coś przed nami ukrywał, ale my też nie powiedzieliśmy mu całej prawdy. Od tamtej pory otrzymaliśmy przywilej odwiedzin raz na dwa tygodnie. Pozostało tylko pytanie: kiedy go wypuszczą? Najpierw odwiedził nas jeden VIP - pacjent Ghosha, a za nim przyszli kolejni, by zabrać z jego gabinetu pewne rzeczy, których potrzebował: konkretne pióro, jakieś książki, kartkę papieru z określonego stosiku. Przynosili ze sobą teksty po łacinie napisane ręką Ghosha - recepty na leki wymagające specjalnego przygotowania, a myśmy kierowali ich do Adama, który się w tym specjalizował.

Podczas nieobecności Ghosha zrozumiałem, jakim jest lekarzem. Wszyscy ci członkowie rodziny królewskiej, ministrowie i dyplomaci, wcale nie byli poważnie chorzy, przynajmniej ja nie widziałem w nich choroby. Nie dysponowali taką władzą, by uwolnić go z więzienia, ale byli na tyle potężni, by móc go odwiedzać. A on, zaglądając im do oka i przyglądając się kolorowi spojówek, prosząc ich, by pokazali język, oraz badając im puls, umiał postawić diagnozę i zapewnić, że wszystko w porządku. Współczesne określenie „lekarz rodzinny” nie w pełni oddaje to, czym był Ghosh.

Trzy tygodnie po tym, jak po raz pierwszy odwiedziliśmy Ghosha w Kerchele, rozpoczął się proces generała Mebratu, będący pokazem dla międzynarodowych obserwatorów. Pewna podziemna gazeta publikowała sprawozdania z rozpraw, podobnie robiło kilka tytułów zagranicznych. Generał Mebratu, dumny i nieokazujący skruchy, nie wyparł się odpowiedzialności za swój czyn. Jego postawa zrobiła ogromne wrażenie na tych nielicznych, którym pozwolono oglądać proces. Z miejsca dla świadka generał propagował swoje przekonania: potrzebę reformy rolnej i politycznej, koniec z prawem, które z chłopów czyni niewolników. Ci, którzy opowiedzieli się przeciwko puczowi generała Mebratu, teraz zastanawiali się, dlaczego właściwie z nim walczyli. Słyszeliśmy pogłoski, że elita młodych oficerów armii planowała odbić generała z więzienia, ale Mebratu sprzeciwił się ich pomysłowi. Ciążyła na nim śmierć jego żołnierzy. Sąd skazał go na śmierć przez powieszenie. Jego ostatnie słowa na sali sądowej brzmiały: „Idę powiedzieć innym, że ziarno, które zasadziliśmy, zapuściło korzenie”.

Wieczorem czterdziestego dziewiątego dnia aresztu Ghosha taksówka wspięła się po podjeździe i zajechała na tyły domu. Usłyszałem wrzask Almaz i próbowałem sobie wyobrazić, jakież to znowu nieszczęście na nas spadło. Tymczasem osobą, która wysiadła z taksówki i przyjrzała się bungalowowi, jak gdyby nigdy przedtem go nie widziała, był nasz Ghosh. Gebrew, który od bramy przyjechał na stopniu taksówki, zeskoczył i zaczął klaskać i podskakiwać z radości. Genet i Rosina wybiegły ze swojej kwatery. Tańczyliśmy wokół Ghosha. Powietrze wypełniły okrzyki radości i lulululu - oznaka zadowolenia Almaz. Koochooloo też tam

była, szczekała, machała ogonem i wyła; dwa bezimienne psy stały nieco dalej i skwapliwie ją naśladowały. Poszliśmy spać dopiero o północy, przytuleni do Hemy i Ghosha. Choć nie było wygodnie, nigdy nie spałem lepiej. Obudziłem się w nocy i usłyszałem chrapanie Ghosha - i był to najbardziej dodający otuchy dźwięk na świecie.

Następnego ranka obudziliśmy się wcześnie, nadal w świątecznych nastrojach. Nie wiedzieliśmy, że w tym samym czasie generał Mebratu, weteran z Korei i Konga, absolwent Sandhurst i Fort Leavenworth36, szedł na śmierć. Powiesili go na polanie w Merkato, być może dlatego akurat tam, bo właśnie w Merkato pochód studentów i idea zamachu stanu znalazły najwięcej zwolenników. Katem, jak się później dowiedzieliśmy, okazał się adiutant cesarza, którego generał Mebratu znał od lat. „Jeśli kochałeś kiedy żołnierza, załóż ten sznur starannie”, powiedział podobno generał. Kiedy pętla znalazła się na swoim miejscu, a ciężarówka, na której stał skazaniec, miała ruszyć, generał ubiegł kierowcę, wziął rozbieg, skoczył i zawisł, ginąc męczeńską śmiercią. Dowiedzieliśmy się o tym przed południem. Tej nocy mieszkający w kamiennych rezydencjach, koszarach, a nawet chikka młodsi oficerowie, którzy ukończyli Holeta Military Academy, Harar Military Academy albo Force Academy w Debre Zeit37, położyli się do łóżek, obmyślając, jak dokończyć dzieło zapoczątkowane przez generała Mebratu. Z każdym kolejnym dniem kult generała rósł, aż w końcu Mebratu doczekał się nieoficjalnej kanonizacji. Jego podobizna zaczęła się pojawiać na anonimowych dowcipnych ulotkach stylizowanych na dzieła dawnych etiopskich malarzy ikon, z dominującymi kolorami czerwonym, żółtym i zielonym. Na ulotkach widniał czarnoskóry Chrystus w towarzystwie czarnego Jana Chrzciciela i naszego generała Mebratu. Wszyscy trzej mieli nad głowami żółte aureole, a u ich stóp płynęła rzeka Jordan. Podpis głosił: „Do Niego to odnosi się słowo proroka Izajasza, gdy mówi: Głos wołającego na pustyni: Przygotujcie drogę Panu, dla Niego prostujcie ścieżki!”38. 36

Akademie wojskowe: pierwsza brytyjska, druga amerykańska.

37

Etiopskie akademie wojskowe.

38

Ewangelia według św. Mateusza 3,3.

Rozdział 29

Kapcie Abu Kassema Dwa dni po egzekucji generała personel szpitala, z W.W. Gonadem i Adamem na czele, wyprawił Ghoshowi powitalne przyjęcie. Kupiono krowę, wynajęto namiot i zatrudniono kucharzy. Adam poderżnął zwierzęciu gardło. Nadgorliwy sanitariusz, śliniąc się na myśl o gored-gored - etiopskiej surowej wołowinie - odciął stojącej na drżących nogach, wciąż jeszcze żywej krowie cienki kawał mięsa z boku. Następnie powieszono zwierzę na drzewie, poćwiartowano i zaniesiono mięso na ustawione pod gołym niebem stoły, gdzie zostało przerobione. Widok wojskowego jeepa wspinającego się podjazdem zmroził mi krew w żyłach. Kucharze zamarli, wodząc wzrokiem za umundurowanym oficerem, który wysiadł z auta i ruszył w stronę naszego bungalowu. Poszedłem do domu jak we śnie. Byłem już na progu, kiedy ze środka wyszedł oficer w towarzystwie Hemy i Ghosha. Shiva stał obok mnie. - Chłopcy - odezwał się Ghosh. - Motocykl. Czy wiecie, kto po niego przyszedł? - Ghosh był całkowicie opanowany, nieświadom, że tak naprawdę są powody do niepokoju. Moją pierwszą reakcją była ulga: nie przyszli po Ghosha! Potem, kiedy wreszcie dotarło do mnie, po co przyjechał ten oficer, spanikowałem. Cała nasza piątka ustaliła zawczasu wspólną wersję wydarzeń: „Przyszedł żołnierz. Miał kluczyki. Wziął motocykl i odjechał. Nie zamieniliśmy z nim ani słowa”. Powtórzyliśmy tę historię Hemie tego samego dnia, kiedy żołnierz zginął. Zbyła ją wzruszeniem ramion, zaabsorbowana tylko uwięzieniem Ghosha. Już miałem się odezwać, kiedy nagle dobrze się przyjrzałem twarzy oficera. To był tamten intruz, wojskowy, ten sam, który zgłosił się po motor. To była jego twarz. To samo czoło i zęby, ale ciało miał inne, nie tak szczupłe, mniej kojarzące się z bandziorem. Nieskazitelny, wyprasowany mundur i beret zatknięty pod pagonem nadawał mu wygląd zawodowego żołnierza, którego brakowało intruzowi. Poczułem, że się czerwienię.

Zza rogu szybkim krokiem wyszły Rosina i Genet. Wieści o oficerze prędko się rozeszły. Wokół nas zgromadził się spory tłumek. - Przyszedł żołnierz. Miał kluczyki. Wziął motor i odjechał - powiedział Shiva. - No tak - skinąłem głową. Oficer się uśmiechnął. Nachylił się do mnie i zapytał uprzejmie po angielsku: - Czy pamiętacie jeszcze coś? Czy jest coś, czego mi nie mówicie? - Ach, jest i Rosina - przerwał mu Ghosh, a potem przeszedł na amharski. Rosina, ten tu oficer chciałby się dowiedzieć o motorze Zemuiego. Rosina złożyła głęboki ukłon. Przypomniało mi się, z jaką uprzejmością potraktowała wtedy złodzieja, i że użyła wówczas słów, które go rozzłościły. Miałem nadzieję, że tym razem okaże się roztropniejsza. - Tak, proszę pana. Byłam z chłopcami, kiedy przyszedł - przerwała i przyłożyła do ust rąbek swojej szammy, otwierając szeroko oczy. - Proszę mi wybaczyć, proszę pana. Ten człowiek... on wyglądał prawie tak samo jak pan. Kiedy zobaczyłam pana twarz... proszę mi wybaczyć. - Znowu się ukłoniła. - On nie był... nie był tak uprzejmy jak pan. I nie był ubrany... jak pan. - Mamy tę samą matkę - powiedział oficer z kpiącym uśmieszkiem na ustach. To prawda, wygląda jak ja. Co miał na sobie? - Tylko górę od munduru. Nie miał koszuli. Tylko biały podkoszulek. Buty, spodnie - wyliczyła Rosina. - Czy sprawiał wrażenie, że wszystko z nim w porządku? - Miał pistolet zatknięty o tutaj - powiedziała, pokazując na brzuch - a nie w... w... - Kaburze? - podpowiedział brat. - No tak. I wyglądał... miał czerwone oczy. Wyglądał, jakby był... - Pijany? - zapytał cicho brat. - Czy zapytałaś go, dlaczego zabiera motocykl? - Proszę pana, panie oficerze, on miał pistolet - odparła Rosina. - Sprawiał wrażenie zezłoszczonego. Miał kluczyki. - Co ci powiedział? - On... mówił dużo różnych rzeczy. Powiedział, że zabiera motor. Nie rozmawiałam z nim. - Trochę zmieniła naszą ustaloną wersję wydarzeń, ale w porządku, wyglądało na to, że działa.

- Dlaczego pan pyta? Co się stało? Co się stało z motorem? - spytał Shiva po angielsku ze śmiertelnie poważną miną, z której nie sposób było cokolwiek wyczytać. Byłem zdumiony jego opanowaniem. - No cóż, tego właśnie nie wiem - powiedział oficer. Posługiwał się doskonałym angielskim. Nie zdradzał oznak zniecierpliwienia. - Nie powinien był zabierać tego motoru. Zresztą armia i tak nie pozwoliłaby mu go zatrzymać. - Zrobił przerwę, zastanawiając się, czy powinien powiedzieć nam więcej. Kiedy znowu zaczął mówić, zwracał się do Hemy i Ghosha: - Nie widziano go, od kiedy się tu zjawił. Stacjonuję w Dire Daua, więc dopiero dwa tygodnie temu dowiedziałem się, że oddalił się bez zezwolenia. Swojej kobiecie powiedział, że idzie odebrać motocykl. - Zwrócił się do mnie i Shivy: - Widzieliście zatem, jak odjeżdża? - Ja tylko słyszałem - powiedziałem. Skinął głową. - Doktorze, czy pozwoli pan, że się szybko rozejrzę? - Ależ oczywiście - odparł Ghosh. Kiedy oficer i jego kierowca poszli na tyły domu, a potem zeszli żwirowym podjazdem, poczułem, jak ciężar nieba dociska mnie do ziemi. Czyżbyśmy zaszli aż tak daleko, to znaczy odzyskali Ghosha, tylko po to, żeby jakiś żołnierz miał posłać nas do piekła? Genet spojrzała na mnie. Rosina przykucnęła, skubiąc gałązkę eukaliptusa. Dwaj mężczyźni podeszli do występu skalnego, a potem skręcili w stronę ronda i zniknęli nam z oczu. Jeśli w drodze powrotnej zajrzą do szopy, będzie po nas. Motocykl był dobrze ukryty, ale nie przed wzrokiem tego, komu zależało na jego odnalezieniu. Minęła cała wieczność, zanim wrócili. - Dziękuję, doktorze - powiedział oficer, wyciągając rękę do Ghosha. Obawiam się najgorszego. W dniu powrotu cesarza w ręce niektórych spośród naszych żołnierzy dostała się pewna ilość gotówki. Mój brat miał z tym coś wspólnego. Może to i lepiej, że zniknął. Jak tylko jeep wyjechał za bramę Missing, Ghosh obrzucił nas badawczym spojrzeniem. Wyczuł, że coś nie gra, ale nie dociekał. Kiedy obydwoje z Hemą wrócili do środka, pobiegłem za róg domu i zwymiotowałem. Genet i Shiva pobiegli za mną. Machnięciem ręki zakazałem im się do mnie zbliżać. Układ trawienny ma swój własny mózg - i własne sumienie.

W namiocie składane krzesła kołysały się na miękkiej trawie. Wkrótce stoły ugięły się pod kubkami pełnymi tedżu i kopiastymi talerzami jedzenia. Moją ulubioną potrawą było kitfo - grubo mielona surowa wołowina wymieszana, z kibe (przyprawionym sklarowanym masłem). Co prawda w domu nigdy nie przyrządzaliśmy tej potrawy, ale od najmłodszych lat jadałem ją u Rosiny i u Gebrew. Tego dnia nie miałem jednak apetytu. Na stołach, jak serwetki, porozkładano indżerę. Goredgored - kostki surowego mięsa, które maczało się w piekielnie ostrym paprykowym sosie - okazało się daniem, na które wszyscy czekali. Potrawy pojawiały się jedna po drugiej: pulpety, mięsne curry, curry z soczewicą, ozór, wątróbka. To, co jeszcze dziś rano pasło się pod drzewem, niezwłocznie trafiło na stół. Ghosh siedział w fotelu na podium. Pielęgniarki, studentki i pozostały personel Missing podchodzili po kolei, by uścisnąć mu rękę i podziękować wszystkim świętym, że pozwolili mu przetrwać ciężką próbę. Rosina nie wyszła, ale znalazłem Genet siedzącą w rogu namiotu. Usiadłem obok niej. Ubrana na czarno bawiła się jedzeniem na talerzu i sprawiała wrażenie ponurej i dalekiej kuzynki Genet, którą znałem. Od śmierci Zemuiego prawie nie wychodziła z domu. Kiedy podszedł do niej sanitariusz, przywitał się z nią i pocałował ją w oba policzki, ledwo zauważyła jego obecność. - Kiedy wrócisz do szkoły? - zapytałem. - Kiedy znowu zaczniesz z nami jadać? - Oni zabili mojego ojca. Zapomniałeś już? Mam gdzieś szkołę. - Potem na mnie syknęła: - Powiedziałeś Ghoshowi, co? Tylko nie kłam. - Wcale nie! - Ale chciałeś mu powiedzieć, prawda? Tylko nie kłam! Musiałem przyznać jej rację. Kiedy Ghosh objął mnie podczas odwiedzin w więzieniu, wyznanie samo cisnęło mi się na usta. Musiałem wessać je z powrotem do środka. - Od kiedy to myślenie uchodzi za przestępstwo?... Nie patrz tak na mnie powiedziałem. Wzięła swój talerz i usiadła daleko ode mnie. Nawet jeśli sam nie miałem zbyt dużo wiary w siebie, chciałem, aby ona we mnie wierzyła. Bolało mnie, że nie widziała już we mnie bohatera, który zastrzelił intruza. *

Pod wieczór złożono namiot. Przybyli znajomi spoza Missing, którzy dowiedzieli się o uwolnieniu Ghosha. Dla Evangeline i pani Reddy święto miało słodko-gorzki posmak, ponieważ równocześnie z wyjściem Ghosha na wolność odszedł z tego świata generał Mebratu. Evangeline powtarzała wciąż: „Taki młody. Taki młody, a już nie żyje”, ocierając łzy. Pani Reddy pocieszała ją, przyciskając głowę Evangeline do swych pokaźnych piersi. Panie przyniosły ze sobą wielki garnek biriani z kurczaka, a także lubiane przez Gosha ostre marynowane mango. - Kochany, to twój drugi miesiąc miodowy - powiedziała Evangeline i mrugnęła do Hemy. Adid, stary znajomy Hemy i Ghosha, przyszedł z trzema żywymi kurami pod pachą. Podał Almaz zwierzęta związane sznurkiem za nogi. Strzepnął pierze ze swojej nieskazitelnie czystej poliestrowej koszuli, którą włożył na powłóczystą ma'awis sięgającą mu aż do sandałów. Chwilę po nim przybył Babu, stary partner brydżowy generała Mebratu. Przyniósł butelkę Pincha, ulubionego trunku generała. Gdy zapadła noc, towarzystwo zaproponowało, żeby przez wzgląd na dawne czasy wyjąć karty. Miałem wrażenie, że w każdej chwili może zjawić się Zemui, wioząc generała Mebratu. W domu zrobiło się duszno. Pootwierałem okna. W pewnym momencie Ghosh poszedł do sypialni, żeby zdjąć sweter. Po nim zjawiła się Hema. Poszedłem za nimi i stanąłem w drzwiach. Ghosh udał się do łazienki z zamiarem umycia zębów. Wyglądało to tak, jakby nie mógł się nadziwić istnieniu wynalazku bieżącej wody. Hema przyglądała się jego odbiciu w lustrze toaletki. - Tak sobie myślałem... - usłyszałem głos Ghosha. - Całkiem nieźle wykorzystaliśmy swój czas tutaj. Może powinniśmy wyjechać... przed kolejnym puczem? - Że co? Z powrotem do Indii? - zapytała Hema. - Nie... bo chłopcy musieliby się nauczyć hindi albo tamilskiego. Myślę, że na to już za późno.. A poza tym nie zapominaj, dlaczego stamtąd wyjechaliśmy. Nie wiedzieli, że słyszę ich rozmowę. - Wielu hinduskich lekarzy przeniosło się z Etiopii do Zambii - powiedziała Hema. - Albo do Ameryki. Do hrabstwa Cook? - zaśmiał się Ghosh. - Albo do Persji? Mówi się, że tam potrzebują lekarzy tak samo jak tutaj. Ale mają znacznie więcej pieniędzy do wydania.

Zambia? Persja? Żartują, czy co? Mówią o moim kraju, w którym przyszedłem na świat. Owszem, udowodnił, że potrafi pogrążyć się w chaosie i przemocy, ale to nadal mój dom. Czy nie lepiej, jeśli torturują cię w twoim własnym kraju? Dobrze wykorzystaliśmy swój czas. Słowa Ghosha podziałały na mnie jak kopnięcie w splot słoneczny: to był mój kraj, ale zdałem sobie sprawę, że nie był to kraj Ghosha i Hemy. Oni nie urodzili się tutaj. Czy traktowali swój pobyt w Etiopii jako pracę - dobrą, ale nie na zawsze? Wymknąłem się niepostrzeżenie. Wyszedłem na dwór. Pamiętam powietrze tamtej nocy, tak rześkie, że postawiłoby na nogi nieboszczyka. Aromat palonego w piecu eukaliptusa, zapach wilgotnej trawy, obornika, tytoniu, bagna i woń setek róż - tym pachniało w Missing. Nie, tak pachniał cały kontynent. Możecie powiedzieć, że moje narodziny sprowadziły nieszczęście, możecie mnie nazwać niechcianym dzieckiem, bękartem zhańbionej zakonnicy i ojca, który przepadł, możecie powiedzieć, że jestem zabójcą, który z zimną krwią zamordował człowieka i okłamał w żywe oczy brata swojej ofiary, ale ta ilasta gleba, którą uwielbiały róże Matrony, była częścią mojego ciała. Mówiłem „Etjopja”, jak tubylcy. Niech inni, urodzeni na obcych lądach, mówią sobie „I-ti-ou-pija”, jak gdyby wymawiali nazwę składającą się z wielu członów jak Szarm asz-Szajch, Dar es Salaam albo Rio de Janeiro. Granicą mojej krainy były góry Entoto znikające gdzieś w ciemności. Jeśli odejdę, góry zapadną się na powrót w ziemię, obrócą w niwecz. Góry potrzebowały mojego wzroku prześlizgującego się po ich porośniętych lasem zboczach, tak samo jak ja potrzebowałem ich widoku, by wiedzieć, że żyję. Baldachim gwiazd nocą - on również przysługiwał mi od urodzenia. Niebiański ogrodnik zasiał meskel po to, by wraz z końcem pory deszczowej zakwitły stokrotki. Nawet Tonąca Ziemia, ten cuchnący grząski grunt tuż za Missing, który połknął konia, psa, człowieka i Bóg wie co jeszcze - to również należało do mnie. Światło i mrok. Generał i cesarz. Dobro i zło. Wszystko, każda perspektywa istniała we mnie. Dlatego musiałem tu zostać. Gdybym wyjechał, cóż by ze mnie zostało? *

O jedenastej Ghosh przeprosił gości w salonie i razem z Hemą poszedł z nami do sypialni, żeby życzyć nam dobrej nocy. - Nie spaliśmy w tym łóżku, od kiedy cię zabrali - powiedział Shiva. Ghosh się wzruszył. Położył się pośrodku łóżka, a my przytuliliśmy się do niego, każdy po swojej stronie. Hema stała u nóg. - W więzieniu światła gasili o ósmej. Opowiadaliśmy sobie historie. To była nasza rozrywka. Ja opowiadałem te, które pamiętałem z książek czytanych wam przed snem. Jeden z moich współwięźniów, kupiec imieniem Tawfiq, podzielił się z nami historią Abu Kassema. To opowieść znana dzieciom w całej Afryce: Abu Kassem, skąpy bagdadzki kupiec, nie chciał rozstać się z parą zniszczonych, wielokrotnie reperowanych rannych pantofli, chociaż przez nie stał się obiektem drwin. W końcu nawet on nie mógł już znieść widoku startych kapci. Ale każda próba pozbycia się ich kończyła się katastrofą: gdy wyrzucił je przez okno, wylądowały na głowie ciężarnej kobiety, która poroniła, a Abu Kassema wtrącono do więzienia; kiedy wrzucił je do kanału, zablokowały odpływ i spowodowały powódź, a Abu Kassem wylądował w więzieniu... Pewnej nocy, kiedy Tawfiq skończył opowieść, inny więzień, cichy, dostojny starszy pan, powiedział: „Abu Kassem mógłby równie dobrze wybudować swoim kapciom specjalny pokój. Po co się ich pozbywać? Przecież nigdy przed nimi nie ucieknie”. Starzec roześmiał się i był wyraźnie zadowolony z tego, co powiedział. Tej nocy umarł we śnie. Następnej nocy, przez wzgląd na szacunek dla staruszka, leżeliśmy w milczeniu. Tym razem zabrakło opowieści. Słyszałem, jak niektórzy płaczą w ciemności. To mnie zawsze przygnębiało. Ech, chłopcy... Wyobrażałem sobie, że leżycie obok mnie, jak teraz, i wyobrażałem sobie twarz Hemy. Kolejnej nocy nie mogliśmy się doczekać, żeby pogadać o Abu Kassemie. Wszyscy widzieliśmy to podobnie. Starzec miał rację. Kapcie z opowieści są synonimem wszystkiego, co widzisz, robisz, dotykasz, każdego ziarna, które zasiewasz, i którego nie zasiewasz - słowem: wszystkiego, co staje się częścią twojego przeznaczenia... Poznałem Hemę na oddziale zakaźnym Głównego Szpitala Rządowego w Madrasie w Indiach i to przygnało mnie na ten kontynent. Dzięki temu dostałem najwspanialszy prezent w swoim życiu - to, że mogłem zostać waszym ojcem. Dzięki temu operowałem generała Mebratu, który został moim przyjacielem. Ponieważ był

moim przyjacielem, poszedłem do więzienia. Ponieważ jestem lekarzem, pomogłem go uratować, a oni mnie wypuścili. Ponieważ go uratowałem, oni mogli go powiesić... Rozumiecie, o czym mówię? Nie rozumiałem, ale przemawiał z taką pasją, że nie zamierzałem mu przerywać. - Nie znałem mojego ojca, więc wydawało mi się, że jest dla mnie nieistotny. Moja siostra tak silnie odczuwała jego nieobecność, że zgorzkniała, więc nieważne, co posiadała lub co kiedykolwiek będzie posiadała, nigdy nie będzie miała dość. Westchnął. - Wypełniłem lukę po ojcu, pochłaniając wiedzę, zdobywając umiejętności, szukając poklasku. W Kerchele ostatecznie pojąłem, że ani ja, ani moja siostra nie zdajemy sobie sprawy, że nieobecność ojca jest takimi naszymi kapciami Abu Kassema. Aby zacząć pozbywać się kapci, należy najpierw przyznać przed samym sobą, że do ciebie należą, a kiedy już to zrobisz, wówczas one same od ciebie odejdą. Minęło tyle lat, a ja nadal nie wiedziałem tak wielu rzeczy o Ghoshu, o jego ojcu, który umarł, gdy Ghosh był dzieckiem. Ghosh był taki sam jak my, osierocony, ale my przynajmniej mieliśmy kogoś - jego. Czy to on miał gorzej niż my? Ghosh westchnął. - Mam nadzieję, że pewnego dnia doznacie takiego oświecenia jak ja w Kerchele. Kluczem do szczęścia jest przyznanie się przed samym sobą do własnych kapci Abu Kassema, do tego, czym się jest, do własnego wyglądu, rodziny, zdolności również tych, których się nie ma. Uświadomienie sobie tego wszystkiego. Jeśli będziecie sobie powtarzać, że wasze kapcie nie należą do was, to umrzecie, nadal szukając, umrzecie jako zgorzkniali ludzie, wciąż czujący niedosyt. Nie tylko nasze uczynki, lecz również nasze zaniedbania stają się naszym przeznaczeniem.

Kiedy Ghosh wyszedł, leżałem w łóżku i zastanawiałem się, czy moją parą rannych pantofli Abu Kassema nie jest ów żołnierz, którego zabiłem. Jeśli tak, raz już do mnie powróciły w postaci brata zamordowanego. W jakiej formie wrócą kolejnym razem? Gdy moje myśli zaczęły się rozsypywać w ciąg refleksji pozbawiony logiki, co nieomylnie zwiastowało sen, poczułem, że ktoś unosi moskitierę. W tej samej chwili, w której ją zobaczyłem, siedziała już na mojej klatce piersiowej i blokowała mi ręce.

Mogłem ją zrzucić. Ale tego nie zrobiłem. Lubiłem, jak jej ciało lądowało na moim, i lubiłem delikatny zapach węgla drzewnego i żywicy, którym pachniały jej ubrania. Być może przyszła, żeby mi wynagrodzić swoje wcześniejsze zachowanie. Pewnie weszła przez któreś z otwartych okien. W świetle wpadającym do sypialni z korytarza widziałem, że się uśmiecha. - No to jak, Marionie? Powiedziałeś Ghoshowi o złodzieju? - Skoro się tu schowałaś, to wiesz. Po co pytasz? Shiva obudził się, popatrzył na nas dwoje, odwrócił się na drugi bok i zamknął oczy. - Prawie powiedziałeś temu oficerowi, jego bratu. - Ale nie zrobiłem tego. Byłem po prostu zaskoczony. - Uważamy, że powiedziałeś Hemie i Ghoshowi. - Oczywiście, że nie. Nie zrobiłbym tego. - A to niby czemu? - Wiesz dlaczego. Jeśli to się rozniesie, powieszą mnie. - Nie, powieszą mnie i moją matkę. To pewne. Ty będziesz temu winny. - Śni mi się jego twarz. - Mnie też. I zabijam go każdej nocy. Żałuję, że to nie ja go zastrzeliłam. - To był wypadek. - Gdybym to ja go zastrzeliła, nie nazwałabym tego wypadkiem. Gdybym to ja go zastrzeliła, nie mielibyśmy się czym martwić. - Łatwo ci mówić, bo to nie ty go zabiłaś. - Matka uważa, że się wygadasz. Martwimy się o ciebie. - Co? No to powiedz Rosinie, że nie ma się czym martwić. - Pewnego dnia ci się wymsknie i przez ciebie wszyscy zginiemy. - Dobra, przestań już. Skoro wiesz, że i tak wygadam, to po co ze mną rozmawiasz? Złaź ze mnie. Zsunęła się tak, że położyła się na mnie całym ciałem. Jej twarz wisiała nad moją i przez moment myślałem, że chce mnie pocałować, co wydawało mi się co najmniej dziwne w kontekście naszej wymiany zdań. Spojrzałem w jej oczy, tak bliskie, popatrzyłem na plamkę na jej lewej tęczówce. Czułem na twarzy jej oddech,

słodki i przyjemny. Widziałem w niej tę niebezpieczną piękność, w jaką wkrótce się zmieni. Przypomniała mi się poprzednia sytuacja, w której znaleźliśmy się tak blisko siebie. W spiżarni. Jej źrenice rozszerzyły się, a powieki opadły. Poczułem ciepło w miejscu, w którym jej udo dotykało mojego. Gorąco rozchodziło się po moim ciele. Poczułem, jak płyn wsiąka w moją piżamę. Powietrze pod moskitierą wypełnił zapach świeżego moczu. Przewróciła oczami tak, że zobaczyłem tylko jej białka, i odrzuciła głowę do tyłu. Zadrżała. Szyję miała wygiętą w łuk, a mięśnie napięte. Znowu na mnie spojrzała. - To, żebyś nigdy nie zapomniał, co obiecałeś. Zeskoczyła ze mnie i uciekła, zanim zdążyłem pomyśleć, jak zareagować. Usiadłem na łóżku, gotów gonić za nią, rozerwać ją na kawałki. Shiva zatrzymał mnie, z chęci bycia rozjemcą, czy też, by ją chronić, nie potrafiłem się zdecydować. Miał spuszczone oczy, nie chciał na mnie patrzeć. Wstałem, trzęsąc się ze złości, a Shiva zdjął prześcieradło z łóżka. Spodnie od piżamy miałem całe mokre. Shivie uszło na sucho. W łazience odkręcił kurek nad wanną. Wszedłem do niej. Usiadł na sedesie i milcząco dotrzymywał mi towarzystwa. Nie zamieniliśmy ani słowa. Wróciwszy z powrotem do sypialni, właśnie wkładałem suchą piżamę, kiedy wszedł Ghosh. - Zobaczyłem zapalone światło. Co się stało? - Mały wypadek - powiedziałem. Shiva się nie odezwał. Zapach trudno było pomylić z innym. Było mi wstyd. Mogłem co prawda naskarżyć na Genet, ale nie zrobiłem tego. Otworzyłem na kilka minut okno, a potem je zamknąłem. Ghosh wytarł materac. Pomógł nam przewrócić go na drugą stronę. Przyniósł czystą pościel i posłał łóżko. Widać było, że się zmartwił. - Możesz wrócić do gości - powiedziałem. - Naprawdę. Wszystko gra. - Ech, chłopcy, chłopcy - powiedział, siadając na brzegu łóżka. Wiedziałem, że myślał, że to ja je zmoczyłem. - Mogę sobie tylko wyobrazić, przez co przeszliście. To nie do końca była prawda. Nie mógł sobie wyobrazić. Ale my chyba też nie znaliśmy całej prawdy o tym, jaki los był jego udziałem.

Westchnął. - Już nigdy was nie opuszczę. Słysząc jego słowa, poczułem ukłucie w piersi. Zapragnąłem, by cofnął to, co powiedział. Mówił tak, jak gdyby decyzja pozostawała wyłącznie w jego gestii. Jak gdyby zapomniał o przeznaczeniu i kapciach Abu Kassema.

Rozdział 30

Słowo za słowa Minęło sześćdziesiąt dni od śmierci Zemuiego, a Genet nadal nie opuszczała domu. Rosina, strasząc brakującym zębem, była poważna i drażliwa jak abisyński dzik. - Dość tego - powiedział jej Gebrew w dzień Świętego Gabriela. - Przetopię krzyż, żebyś miała srebrny ząb. Czas, żebyś się uśmiechnęła i włożyła coś białego. Bóg tak sobie życzy. Czynisz jego świat ponurym. Nawet prawna żona Zemuiego skończyła żałobę. - Nazywasz tę ladacznicę jego żoną? - wrzasnęła Rosina. - Ta kobieta rozkłada nogi, gdy tylko mocniej zawieje. Nawet o niej przy mnie nie wspominaj. Następnego dnia Rosina zagotowała wielką balię czarnej farby i wrzuciła do niej wszystkie swoje pozostałe ubrania, jak również część szkolnych ubrań Genet. Kiedy Hema próbowała wysłać Genet z powrotem do Loomis Town & Country School, spotkała się z protestem Rosiny. - Nadal nosi żałobę. Dwa dni później, w sobotę, wchodząc do kuchni, usłyszałem dobiegające z kwatery Rosiny zawodzenie, monotonne lululu. Zapukałem do jej drzwi. Rosina uchyliła drzwi, obrzuciła mnie wzrokiem łowcy, dzierżąc w dłoni nóż. - Wszystko w porządku? - W jak najlepszym, dziękuję - odparła i zamknęła drzwi. Przez szczelinę zdążyłem dostrzec Genet: trzymała przy twarzy ręcznik, a na podłodze walały się zakrwawione szmaty. Nie mogłem zatrzymać tego, co zobaczyłem, tylko dla siebie. Opowiedziałem o wszystkim Hemie i teraz to ona dobijała się do drzwi Rosiny. Rosina zawahała się. - Wejdź, jeśli musisz - rzuciła opryskliwie. - Już skończyłyśmy.

Pokój wypełniał zapach odizolowanych od świata kobiet. A także żywicy olibanowej i jeszcze czegoś: świeżej krwi. Trudno było oddychać. Nie paliła się wisząca u sufitu goła żarówka. - Zamknij drzwi - warknęła na mnie Rosina. - Nie zamykaj, Marionie - poleciła Hema. - I włącz światło. Na łóżku Genet leżała brzytwa. Obok niej była lampa spirytusowa. Zakrwawiona szmata. Genet siedziała spokojnie, trzymając dłonie przy twarzy i opierając łokcie na kolanach. Postawa godna wielkiego myśliciela, gdyby nie to, że rękami przyciskała krwawe szmaty. Hema odjęła dłonie Genet od twarzy i zobaczyła po dwa głębokie, pionowe nacięcia - jak rzymska dwójka - biegnące w poprzek skroni po obydwu stronach twarzy. Krew, która zbierała się w ranach, była czarna jak smoła. - Kto to zrobił? - zapytała Hema, zasłaniając rany i uciskając je. Mieszkanki domu milczały. Rosina stała z oczami utkwionymi w przeciwległą ścianę, uśmiechając się z poczuciem wyższości. - Pytam: kto to zrobił? - Głos Hemy ciął skuteczniej niż brzytwa, którą zraniono Genet. Genet odparła po angielsku: - Ja chciałam, żeby ona to zrobiła. Rosina udzieliła córce ostrej reprymendy w języku tigrinia. Wiedziałem, że ta krótka gardłowa zbitka słów znaczy: „Zamknij mordę”. Genet ją zignorowała. - To jest symbol mojego ludu - mówiła dalej. - Plemienia mojego ojca. Gdyby ojciec żył, byłby ze mnie bardzo dumny. Hema otworzyła usta, jakby zastanawiając się, co odpowiedzieć. Trochę złagodniała. - Moje dziecko, twój ojciec nie żyje. Ale, na litość Boską, ty dalej żyjesz. Rosina zmarszczyła brwi. Nie podobała jej się ta wymiana zdań po angielsku. - Chodź ze mną. Zajmę się tym - powiedziała Hema dużo łagodniej. Klęknąłem obok Genet. - Chodź z nami. Proszę.

Genet rzuciła matce nerwowe spojrzenie, a potem syknęła: - Przez was będzie mi tylko trudniej. Chciałam nosić te znaki tak samo jak ona. Proszę, proszę idźcie już sobie.

Ghosh zalecił cierpliwość. - Ona nie jest naszą córką. - Mylisz się, Ghosh. Jadała przy naszym stole. Posłaliśmy ją do szkoły na nasz koszt. Kiedy dzieje się z nią coś niedobrego, nie możemy powiedzieć tak po prostu: „To nie nasza córka”. Byłem zdumiony słowami Hemy. Zabrzmiały szlachetnie. Ale jeśli Hema uważała Genet za moją siostrę, wówczas komplikowało to nieco moje uczucia do Genet... Ghosh powiedział uspokajająco: - Chodzi tylko o to, żeby odstraszyć buda, złe oko. Kochanie, to coś jak hinduskie bindi. - Moje bindi można zdjąć, kochanie. I nie leje się przy tym krew.

Tydzień później, kiedy Hema i Ghosh wrócili po południu z pracy, usłyszeli Rosinę zawodzącą płaczliwy monolog, tak samo głośny i tak samo monotonny jak ten, który towarzyszył ich porannemu wyjściu do szpitala. Lamentowała nad swoim losem, nad Bogiem, nad cesarzem, i przeklinała Zemuiego, że ją opuścił. - Wystarczy tego dobrego - stwierdziła Hema. - To biedne dziecko tam oszaleje. Będziemy się temu spokojnie przyglądać? Hema zabrała, ze sobą Almaz, Gebrew, W.W., Ghosha, Shivę i mnie. Całą grupą poszliśmy do Rosiny i wprosiliśmy się do środka. Hema złapała Genet za rękę i zaprowadziła ją do nas do domu, podczas gdy my uspokajaliśmy Rosinę wrzeszczącą wniebogłosy, że porywają jej córkę.

Za zamkniętymi drzwiami sypialni Hemy słyszeliśmy odgłosy kąpieli Genet. Hema wyszła z pokoju po mleko. Poprosiła Almaz, żeby pokroiła papaję, skropiła ją sokiem z cytryny i posypała cukrem. Wkrótce potem Almaz zniknęła w sypiali i długo z niej nie wychodziła.

Godzinę później Hema i Genet wyszły razem. Genet była ubrana w żółtą bluzkę z cekinami i połyskującą zieloną spódniczkę - elementy stroju Hemy do bharatanatjam. Miała włosy zaczesane do tyłu. Hema podkreśliła jej oczy proszkiem antymonowym. Genet stąpała po cesarsku, szczęśliwa, z dumnie uniesioną głową, jak królowa, którą uwolniono z kajdan i na powrót posadzono na tronie. Była moją królową, pragnąłem widzieć ją u swego boku. Byłem z niej taki dumny. Jak mogła być moją siostrą, skoro była dla mnie kimś znacznie więcej? Błyszczące zielone sari Hemy pasowało do kolorów ubrania Genet. Prawie nie zauważyłem Almaz, która chyłkiem przemknęła do kuchni: z przyciemnionymi oczami, czerwonymi ustami i rumieńcem na policzkach. Długie wiszące kolczyki jakby zamykały jej silną twarz. Całą piątką wsiedliśmy do auta. Genet wcisnęła się z tyłu, pomiędzy mnie i Shivę. Pojechaliśmy do Merkato, gdzie Hema kupiła Genet nowe ubranie. Boże Narodzenie, święto Meskel i święto Diwali połączyły się w jedno. Wyprawę zakończyliśmy w Enrico's. Genet siedziała naprzeciw mnie, liżąc lody i uśmiechając się do mnie. Znowu zaczęła paplać po swojemu, najpierw wprawdzie z wahaniem, ale potem stopniowo nabierała rozpędu. Nawet jeśli Rosina zrobiła jej pranie mózgu, jak to ujęła Hema, najwyraźniej mózg Genet już przesechł. Zrobiłem rozpoznanie pod stołem i wybadawszy przeszkody, wybrałem odpowiedni moment. Kochałem ją bardzo, ale nie zapomniałem poniżenia, jakie zafundowała mi raptem dwa tygodnie wcześniej. Dobrze zapamiętałem wilgotny prezent, który mi podarowała. Bardzo mi się spodobało, jak się na mnie położyła, kiedy miałem nad sobą jej piękną twarz, to była magia. Ale pragnąłem wyrzucić z pamięci to, co nastąpiło potem. Czubkiem buta kopnąłem ją z całej siły w piszczel. Nawet nie pisnęła, ale jej twarz wykrzywił ból, a do oczu napłynęły łzy. - Co się stało? - zapytał Ghosh. - Za szybko zjadłam lody - zdołała wydusić. - A-ha! Ból głowy wywołany jedzeniem lodów. Dziwne zjawisko. To coś, co powinniśmy zbadać, nie uważasz, Hema? Czy to jest odpowiednik migreny? Czy każdy jest na to podatny? Ile przeciętnie trwa taki ból? Czy występują po tym komplikacje? - Kochanie - powiedziała Hema, całując go w policzek (niezwykłe jak na nią okazywanie uczuć w miejscu publicznym) - spośród tych wszystkich rzeczy, które

zawsze chciałeś zbadać, wreszcie znalazłeś tę jedną, którą z chęcią się z tobą zajmę. Zakładam, że podczas badań skonsumujemy ogromne ilości lodów, prawda? W samochodzie Genet pokazała mi wielki siniak na łydce. - Skończyłeś już? - zapytała po cichu. - Nie, to tylko rozgrzewka. Odpłacę ci pięknym za nadobne. - Zniszczysz moje nowe ubranie - odparła z fałszywą skromnością, opierając się o mnie. Blizny na skroniach wciąż wyglądały na bardzo świeże. Hema uznała je za przejaw barbarzyństwa, ale dla mnie były piękne. Objąłem Genet. Shiva przyglądał się nam, ciekaw, co będzie dalej. Nacięcia przydawały jej nadnaturalnej mądrości, ponieważ znajdowały się akurat w tym miejscu, w którym starszym ludziom robią się zmarszczki. Uśmiechnęła się, a wtedy rzymskie dwójki jeszcze się powiększyły. Poczułem, że serce mi przyspiesza, a jednocześnie opanowała mnie bezsilność. Kimże była ta piękność? Z pewnością nie moją siostrzyczką. Ani nawet najlepszą przyjaciółką. Czasem bywała moim przeciwnikiem. Zawsze jednak była miłością mojego życia. - No więc - odezwała się znowu - tak na poważnie, skończyłeś już z tą zemstą? Westchnąłem. - Tak. Skończyłem. - No to dobrze - powiedziała. Złapała mnie za mały palec i wygięła do tyłu tak, że złamałaby mi go, gdybym nie wyszarpnął go z jej dłoni.

Genet spała na posłaniu w naszym salonie. Następnego ranka, zanim poszliśmy do szkoły, Hema posłała po Rosinę. Shiva, ja i Genet wyszliśmy na korytarz, żeby podsłuchiwać. Ostrożnie zajrzałem do salonu i zobaczyłem Rosinę stojącą przed Hemą tak, jak stała przed żołnierzem intruzem. - Oczekuję, że wrócisz do kuchni pomagać Almaz. Od tej pory w ciągu dnia drzwi i okna twojej kwatery mają być otwarte. Wpuśćże do swojego domu trochę światła i powietrza.

Jeśli Rosina chciała upomnieć się o córkę, teraz była ku temu najodpowiedniejsza chwila. Wstrzymaliśmy oddech. Nie powiedziała ani słowa. Ukłoniła się lekko i wyszła.

Na nowo popadliśmy w szkolną rutynę: mnóstwo prac domowych, potem zadania od Hemy, czyli kaligrafia, rozmowy o bieżących wydarzeniach, nauka słownictwa i sprawozdania z przeczytanych książek. Dla Shivy i Genet taniec, dla mnie i Shivy - krykiet. Wiele razy grywaliśmy wieczorami z Ghoshem na zaimprowizowanym boisku na trawniku. Jak na tak potężnego faceta, wyjątkowo delikatnie obchodził się z piłką i kijem i uczył nas, jak brać zamach, jak odbijać drive'em i jak robić square-cut. W tym roku Hema i Ghosh wynegocjowali z nauczycielami Loomis Town & Country School wyłączenie Shivy ze szkolnych zadań. Obydwu zainteresowanym stronom wyraźnie ulżyło. Shiva nie musiał już pisać esejów o bitwie pod Hastings, jeśli uznał je za niesłużące niczemu, a Loomis Town & Country School miała ze swej strony pobierać za niego czesne i zezwalać na udział w zajęciach, ponieważ generalnie nie zakłócał spokoju podczas lekcji. Shivie szkolny rytuał był z zasady obojętny. Nauczyciele znali nas i rozumieli Shivę na tyle, na ile dało się go zrozumieć. Niemniej jednak niektórzy, jak na przykład Mr. Bailey, który niedawno przyjechał z Bostonu, musieli dopiero odkryć Shivę. Mr. Bailey był jedynym w historii Loomis Town & Country School nauczycielem dyplomowanym, dlatego też czuł się zobligowany do ustanowienia i utrzymania jak najwyższego standardu nauczania w naszej szkole. Dwie trzecie z nas oblało pierwszy sprawdzian z matematyki. - Jedna osoba zdobyła sto procent punktów. Ale, niestety, osoba ta nie podpisała swojej kartki. Pozostali wypadli tragicznie. Sześćdziesiąt sześć procent klasy nie zaliczyło sprawdzianu - podsumował Mr. Bailey. - Jak wam się podoba ta liczba? Sześćdziesiąt sześć! Dla Shivy pytania retoryczne były pułapką. On nigdy nie zadał pytania, o ile znał na nie odpowiedź. Shiva podniósł rękę. Poprawiłem się na krześle. Brew Mr. Baileya powędrowała do góry, jak gdyby stojące w rogu krzesło, które do tej pory udawało mu się skutecznie ignorować, raptem ożyło. - Masz coś do powiedzenia? - Sześćdziesiąt sześć to druga spośród moich ulubionych liczb - oznajmił Shiva.

- A czemuż to, proszę ja ciebie, to druga spośród twoich ulubionych liczb? zapytał Mr. Bailey. - Bo jeśli się weźmie wszystkie liczby, przez które można podzielić sześćdziesiąt sześć, łącznie z sześćdziesiąt sześć, a potem się je do siebie doda, wtedy otrzyma się kwadrat. Mr. Bailey nie mógł się powstrzymać. Napisał na tablicy 1, 2, 3, 6, 11, 22, 33 i 66 - wszystko dzielniki 66 - a następnie dodał je do siebie. Otrzymał liczbę 144. On i Shiva powiedzieli jednocześnie: - Dwanaście do kwadratu! - To dlatego liczba sześćdziesiąt sześć jest wyjątkowa - wyjaśnił Shiva. - Tak samo dzieje się przy trójce, dwudziestu dwóch i siedemdziesięciu - ich dzielniki w sumie dają kwadrat. - Powiedz nam więc, bardzo cię proszę, jaka jest twoja ulubiona liczba powiedział Mr. Bailey głosem pozbawionym sarkazmu - skoro sześćdziesiąt sześć jest dopiero na drugim miejscu. Shiva wstał i bez pozwolenia podszedł do tablicy. Napisał na niej: 10213223. Mr. Bailey przyglądał się liczbie przez dłuższy czas, czerwieniąc się przy tym odrobinę. Potem machnął rękami w geście, który wydał mi się bardzo kobiecy, i powiedział: - No i czemuż, proszę ja ciebie, ta liczba miałaby nas interesować? - Pierwsze cztery cyfry to również numer rejestracyjny pana wozu. Wnioskując z miny Mr. Baileya, nauczyciel raczej tego nie zauważył. - Ale to tylko zbieg okoliczności - kontynuował Shiva. - Ta liczba - powiedział, stukając kredą o tablicę z ekscytacją, na jaką czasem sobie pozwalał - jako jedyna opisuje samą siebie, gdy się ją czyta: Jedno zero, dwie jedynki, trzy dwójki i dwie trójki. - Potem mój brat wybuchnął radosnym śmiechem, co było u niego tak rzadkie, że cała klasa siedziała jak ogłuszona. Wytarł kredę z rąk i usiadł z powrotem w ławce. Z jego strony to było wszystko. Niczego więcej poza wywodem Shivy nie zapamiętałem z lekcji matematyki w tym roku. A jeśli chodzi o ucznia, który zdobył komplet punktów na sprawdzianie, to co prawda zapomniał się podpisać, ale w miejscu przeznaczonym na nazwisko narysował portret Veroniki.

Rozmyślałem nad naszym losem, zwłaszcza nad szczęśliwym trafem, dzięki któremu Shiva nie musiał odrabiać zadań domowych. Chyba rozumiałem, o co w tym chodzi. Ponieważ Shiva nie potrafił albo nie chciał robić tego, czego od niego wymagano, przestano tego od niego wymagać. A ponieważ ja potrafiłem, musiałem to robić. Shiva chodził na obroty płodów zawsze, kiedy pozwalał na to nasz plan lekcji. Zdołał przekonać Hemę, żeby pozwoliła mu obserwować jedną z operacji, cesarskie cięcie, i szybko połknął haczyk. Gray's Anatomy stała się jego Biblią. Zaczął rysować w szalonym tempie, zasypując szkicami całą podłogę w naszym pokoju. Tematem jego ilustracji przestało być bmw, nie rysował już Veroniki, ale srom, macicę i maciczne naczynia krwionośne. Próbując zapanować nad rosnącym przerobem papieru przez Shivę, Hema zasugerowała, żeby od tej pory rysował w zeszycie, do czego też się raźno zabrał, zapełniając stronę po stronie. Rzadko widywało się Shivę bez Graya pod pachą. Być może w ramach chęci odpoczynku od Shivy, po szkole zwykle szukałem towarzystwa Ghosha. Znałem jego ulubione miejsca: sala operacyjna numer trzy, ambulatorium, oddział pooperacyjny. Moja kliniczna edukacja nabierała tempa. Czasem asystowałem mu przy wazektomiach, które przeprowadzał w swoim starym bungalowie.

Pewnego wieczoru usiadłem z Genet przy stole, żeby przed zabraniem się do szkolnej pracy domowej w ramach zajęć z kaligrafii przepisać do zeszytu stronę z aforyzmami z Bickhama. Spojrzałem na nią i ze zdumieniem ujrzałem w jej oczach łzy. - Jeśli „Cnota sama w sobie jest nagrodą” - powiedziała nagle - to mój ojciec powinien żyć, tak? A skoro „Prawda nie potrzebuje przebrania”, dlaczego musimy udawać, że Jego Wysokość nie jest niski albo że jego miłość do brzydkiego psa jest czymś normalnym? Wiesz, że cesarz ma służącego, którego jedynym obowiązkiem jest noszenie za nim trzydziestu poduszek różnej wielkości i kładzenie ich u stóp Jego Wysokości po to, żeby cesarskie nogi nie wisiały w powietrzu, kiedy władca usiądzie na tronie? - Daj spokój, Genet. Nie mów tak - powiedziałem. - Chyba że chcesz, żeby ci założyli stryczek na szyję.

Jeszcze przed puczem wypowiadanie się przeciwko Jego Wysokości równało się bluźnierstwu. Ludzi wieszano za mniejsze przewinienia. Po zamachu stanu należało być dziesięć razy bardziej ostrożnym. - Mam to gdzieś. Nienawidzę go. Możesz to powiedzieć, komu tylko chcesz. Wybiegła z pokoju.

Pod koniec semestru Rosina zafundowała nam prawdziwą bombę. Poprosiła o zwolnienie z obowiązków służącej, ponieważ postanowiła wrócić na północ kraju, do Asmary, serca Erytrei. Chciała zabrać ze sobą Genet, żeby córka poznała rodzinę Rosiny i rodziców Zemuiego. Hema obawiała się, że z wyjazdu do Erytrei Rosina i Genet już nie wrócą, zwerbowała więc Almaz i Gebrew, aby przekonali Rosinę do zmiany decyzji albo żeby chociaż pojechała sama. Rosina okazała się jednak nieugięta. W końcu Genet sama rozwiązała problem. - Wrócę - zapowiedziała Hemie - choćby nie wiem co. Ale chcę zobaczyć krewnych. Kiedy taksówka mająca je zawieźć na dworzec autobusowy odjeżdżała spod bramy szpitala, Genet machała mi radośnie przez tylną szybę. Cieszyła się na trzydniową podróż, nie potrafiła rozmawiać o niczym innym. Ale mnie (i Hemie) pękało serce. Tej samej nocy wiatr przybrał na sile i wściekle rzucał liśćmi, a nad ranem nadciągnęła nawałnica, przynosząc ze sobą dużą porę deszczową.

Niedługo miałem skończyć trzynaście lat. Rozumiałem już, że dla Matrony, Bachellego, Ghosha i w ogóle dla całego szpitala Missing pora deszczowa nieomylnie oznacza początek sezonu na krup, błonicę i odrę. Praca musiała trwać bez przerwy. Pewnego ranka, gdy z parasolem w ręku szedłem ku bramie, zobaczyłem kobietę wspinającą się pod górę do szpitala. Z jej parasola płynęły strumienie wody. Wyglądała na bardzo przestraszoną. Poznałem ją - pracowała w jednym z barów znajdujących się w stojących naprzeciwko bramy szpitala domach zbudowanych z pustaków. Wcześniej zdarzało się, że widywałem ją rano, i zawsze wyglądała tak samo: zwykła, dość miła twarz, prosta bawełniana spódnica i do tego bluzka. Ale spotykałem ją również wieczorami: rozpuszczone włosy, buty na wysokich obcasach, biżuteria, eleganckie ciuchy, szykowny wygląd i tak dalej.

Zapytała mnie o drogę. Nazywała się Tsige - jej imię poznałem dopiero później. Usłyszałem stłumiony, krtaniowy kaszel niemowlaka, którego niosła na plecach owiniętego szammą na kształt nosidełka. Kaszel przypominał głos gąsiora, więc pominąłem etap ambulatorium i zaprowadziłem Tsige od razu do sali krupu. Sala krupu bywała czasem salą biegunek lub salą odwodnień. Wzdłuż wszystkich czterech ścian ciągnął się stół laboratoryjny przykryty gumowymi prześcieradłami. Przymocowany na wysokości głowy drążek do zasłon zakreślał pełny prostokąt. Na drążku mocowano kroplówki. W razie konieczności szpital mógł reanimować jednocześnie do szesnastu, a nawet dwudziestu niemowląt ułożonych jedno obok drugiego. Dziecko miało przymknięte oczy, a palce zaciśnięte w piąstki, tak że maleńkie, przezroczyste paznokcie zostawiały ślady na wewnętrznej stronie dłoni. Częstotliwość, z jaką wznosiła się i opadała klatka piersiowa niemowlaka, wydawała się zbyt duża jak na czteromiesięczne dziecko. Pielęgniarka znalazła żyłę skroniową i podłączyła do niej kroplówkę. Potem przyszedł Ghosh i szybko zbadał malucha. Pozwolił mi osłuchać go stetoskopem. Nie mogłem uwierzyć, że tak mała klatka piersiowa może pomieścić tyle pisków, gwizdów, trzasków i rzężenia. Serce biło po lewej stronie tak szybko, że zastanawiałem się, jakim cudem jest w stanie utrzymać to mordercze tempo. - Widzisz te wygięte nogi i guzowatość czoła? - zapytał Ghosh. - I to znamię w kształcie krzyża na czubku głowy? To stygmaty krzywicy. „Stygmaty”, o których była mowa podczas zajęć z religii w Loomis Town & Country School, oznaczały dziury po gwoździach, ślady korony cierniowej, ranę w boku zadaną włócznią Longinusa - i dotyczyły ciała Chrystusa. Lecz Ghosh użył tego słowa w kontekście fizycznych objawów choroby. W Piazzy pokazał mi kiedyś stygmaty kiły wrodzonej u pewnego apatycznego chłopca siedzącego na chodniku. - Nos siodełkowaty, mgliste spojrzenie, haczykowate siekacze... - Doczytałem sobie o pozostałych stygmatach: morwowe trzonowce, łukowate kości piszczelowe, głuchota. Wszystkie niemowlaki leżące w sali krupu wydawały się ze sobą spokrewnione, ponieważ wszystkie, w mniejszym lub większym stopniu, nosiły stygmaty krzywicy. Były pomarszczone, miały wyłupiaste oczy i duże czoła. Ghosh umieścił dziecko w prymitywnym namiocie tlenowym skonstruowanym z kawałka plastiku.

- Odra, a po niej krup, do tego wszystkiego niedożywienie i jeszcze krzywica mruknął do mnie pod nosem. - Potop katastrof. Ghosh odszedł z Tsige na bok i posługując się zaskakująco płynnym amharskim, wyjaśnił, co dolega jej dziecku. Pouczył ją, żeby nie przerywała karmienia piersią, „nieważne, co będą mówić”. Kiedy Tsige odparła, że dziecko prawie nie ssie, Ghosh powiedział: - Nie szkodzi. Twoja pierś będzie dla niego pociechą. Będzie wiedziało, że jesteś przy nim. Wiem, że to trudne, ale jesteś dobrą matką. Tsige próbowała pocałować Ghosha w rękę, ale nie pozwolił na to. - Później przyjdę sprawdzić, co u niego - powiedział Ghosh, wychodząc. Mamy dzisiaj wazektomię. Doktor Cooper z amerykańskiej ambasady przyjeżdża na naukę. Pójdziesz do sali operacyjnej i przyniesiesz wysterylizowany zestaw do wazektomii? I podłączysz u mnie sterylizator? Zostałem na sali krupu z Tsige, ponieważ czułem, że nie ma nikogo, kto dotrzymałby jej towarzystwa w trudnej chwili. Dziecko nadal wyglądało źle. Przypomniałem sobie sklepy na Churchill Road. Kiedyś zauważyłem turystów, którzy zatrzymali się przed jednym z nich, myśląc, że to kwiaciarnia, i dopiero po chwili zorientowali się, że sklep oferuje wyłącznie wieńce. Potem zobaczyli trumny wielkości pudełka na buty, w sam raz dla niemowlaka. Po policzkach Tsige popłynęły łzy. Wiedziała, że spośród wszystkich leżących na oddziale niemowlaków jej dziecko jest najpoważniej chore. Pozostałe matki odsunęły się od niej, jakby przynosiła pecha. Wziąłem ją za rękę. Próbowałem pocieszyć słowami, ale zrozumiałem, że są zbędne. Kiedy jej dziecko zaczęło stękać przy każdym oddechu, oparła się o moje ramię i rozpłakała na dobre. Żałowałem, że nie ma ze mną Genet - cokolwiek robiła w Asmarze, z pewnością nie mogło się to równać powadze sytuacji, z którą miałem tutaj do czynienia. Genet mówiła, że chce zostać lekarzem, co w przypadku bystrego dziecka dorastającego w Missing wydawało się wręcz nieuniknione, a mimo to miała awersję do szpitali i nie przejawiała chęci towarzyszenia Hemie lub Ghoshowi podczas ich codziennych obowiązków. Tak więc, nawet gdyby akurat była w Addis Abebie, pewnie nie zostałaby razem ze mną przy Tsige. *

O trzeciej po południu dziecko Tsige umarło. Jego śmierć skojarzyła mi się z powolnym tonięciem. Trud oddychania ostatecznie okazał się ponad siły tej maleńkiej klatki piersiowej. Pielęgniarka zgodnie z poleceniem wyszła na deszcz i pobiegła do głównego budynku szpitala. Dała mi znak, żebym za nią poszedł, ale nie ruszyłem się z miejsca. Cierpienie matki wymagało kozła ofiarnego. Czasem rodzice uciekali się do przemocy, chcąc ukarać tych, którzy choć nieśli pomoc dziecku, zawiedli. Wiedziałem, że nie mam się czegoś bać ze strony Tsige. Pół godziny później Tsige trzymała w ramionach gotowe do drogi, zawinięte w całun ciało dziecka. Dopiero teraz inne matki zebrały się wokół niej. Spojrzały w niebo i zaintonowały lulululu z taką mocą, że aż nabrzmiały im żyły na szyjach. Płakały, mając nadzieję, że lament odegna niebezpieczeństwo grożące ich własnym dzieciom. Odprowadziłem Tsige do bramy. Kiedy do niej dotarliśmy, odwróciła się do mnie i spojrzała oczami pełnymi bólu. Patrzyliśmy na siebie, wydawałoby się, nieskończenie długo. Ukłoniła się, a potem odeszła z zawiniątkiem. Było mi z jej powodu okropnie smutno. Cierpienie dziecka skończyło się, ale był to dopiero początek cierpienia Tsige.

Doktor Cooper przyjechał tego samego wieczoru równo o ósmej służbowym autem ambasady. Dokładnie o tej samej porze swoim volkswagenem kombi przybył pacjent, pewien Polak. Ghosh nauczył się wykonywać wazektomię jeszcze jako stażysta w Indiach. Tajniki tego zabiegu poznawał za pośrednictwem samego P.S. Jhavera, o którym mówił: „Mistrz cięcia klejnotów, na którego spada wyłączna odpowiedzialność za nieobecność na tym świecie milionów ludzi”. Sam zabieg był w Etiopii novum. Emigranci z różnych krajów, przeważnie katolicy, przychodzili do Ghosha coraz liczniej, by wykonał u nich zabieg, którego w ich rodzinnych stronach nie praktykowano albo o którym w ogóle nie słyszano. - Mam dla pana propozycję, doktorze Cooper. Nauczę pana wazektomii, a kiedy nabierze pan już biegłości, odpłaci mi pan, robiąc wazektomię pewnemu „bardzo ważnemu pacjentowi”. - Znam go? - zapytał Cooper.

- Właśnie pan z nim rozmawia - odparł Ghosh. - Rozumie pan zatem, że mam w tym żywotny interes, aby odpowiednio pana wyszkolić. Mój asystent, Marion, pomoże mi ocenić pana umiejętności. Marionie, ani słowa Hemie o moich planach, pan też, Cooper. Cooper miał włosy obcięte na jeża i zachodzące na siebie, kwadratowe zęby, które wyglądały jak ilustracja na opakowaniu cukierków Chiclets. Miał też wyraźny irytujący amerykański akcent, równoważony wprawdzie przeciągle wymawianymi słowami i spokojnym, przyjaznym sposobem bycia, jak gdyby nigdy w życiu nie doświadczył niczego niemiłego i nie spodziewał się niczego takiego napotkać na swej drodze. - See one, do one, teach one, mam rację? - spytał Cooper. - Zgadza się, owszem - odparł Ghosh. - To nie jest strasznie trudny zabieg, ale trudniejszy, niż na to wygląda. Zacznijmy od kilku wstępnych uwag, doktorze Cooper. Zalecam pacjentom lewatywę dzień wcześniej, ponieważ nic bardziej nie spina niż zaparcie. Proponuję ciepłe mleko z miodem umieszczone w torbie do lewatywy trzymanej na wysokości ramienia. - To działa? - Czy to działa? Pozwoli pan, że ujmę to tak: jeśli pacjent będzie w tym czasie pił, dajmy na to, whisky z wodą sodową, wyssie mu szklankę z ręki. - Wszystko jasne. - Proszę również pacjenta, żeby tuż przed operacją wziął ciepłą kąpiel. To na rozluźnienie. - Półgłosem dodał jeszcze: - I poprawia moje doznania węchowe, rozumie pan. Pacjent jak do tej pory nie odezwał się ani słowem. Ghosh powiedział mi, że mężczyzna jest konsultantem Komisji Gospodarczej Narodów Zjednoczonych do spraw Afryki, ekspertem w dziedzinie kontroli populacji, który, tak się akurat złożyło, sam jest ojcem pięciu dziewczynek. Nie miał nic przeciwko lekarzom debatującym nad jego przypadkiem. - Nie skończymy, jeśli nie zaczniemy, więc lepiej zaczynajmy, tak? Marionie, grzejnik proszę. - W międzyczasie zdążyłem już włączyć znajdujący się pod stołem elektryczny grzejnik. - Oto pierwsza pułapka. Jeśli nie chce pan, żeby moszna się skurczyła, a jajka wciągnęły aż po same pachy, w pomieszczeniu musi być naprawdę ciepło. Druga trudność polega na rozluźnieniu. To bardzo ważne. Barbituran albo

narkotyk mogą się w takiej sytuacji okazać bardzo przydatne. Osobiście polecam łyczek czerwonego albo czarnego Johnny Walkera. Obojętnie. To doskonały środek zwiotczający. Ach, zapomniałbym, oczywiście może pan go podać również pacjentowi. Cooper wybuchnął śmiechem. Miałem nadzieję, że zwraca należytą uwagę na czynności Ghosha. Ja już to wszystko wcześniej widziałem: po odsłonięciu części intymnych pacjenta, nawet jeśli w pomieszczeniu panowała dość wysoka temperatura, skóra na mosznie - błona kurczliwa - marszczyła się i ściągała, a mięsień dźwigacz podciągał jądra do góry. Następnie, po solidnym łyku whisky (przez pacjenta), którą należało podać dopiero teraz, a nie wcześniej, worek ponownie się rozprężał. Obydwaj chirurdzy włożyli rękawiczki. Ghosh skrupulatnie oczyścił operowane miejsce, a następnie ułożył sterylne serwety, wyznaczając dokładnie pole operacji. - Jeszcze jedna wskazówka, doktorze Cooper. Choć to stosunkowo łatwa operacja, nie należy dopuścić do krwawienia. Wie pan, jak wygląda brinjal, doktorze? - Chyba nie - odparł Cooper. - Oberżyna?... Melanzana?... Bakłażan? Cooper rozpoznał tę ostatnią nazwę. - Jeśli nie wykaże się pan wręcz drobiazgowością w kwestii kontroli krwawienia, będzie pan miał bakłażan. Albo dwa. Wie pan, jak nazywamy takiego rodzaju komplikację, doktorze Cooper? Otóż nazywamy ją „cholerny brinjal i wszystko do dupy”. Tak się akurat składa, że przez pięć lat szkoły medycznej w akademiku karmili nas przeważnie brinjalem. Podałem pacjentowi dawkę Johnny Walkera, którą wypił do dna. Uwielbiałem asystować Ghoshowi. Od kiedy zaczął mnie traktować, jakbym był na tyle duży, by uczyć się i rozumieć, czego się uczę, traktowałem swoją rolę bardzo poważnie. Cieszyłem się, że Cooper będzie patrzył, jak pomagam Ghoshowi. Stanąwszy po prawej stronie pacjenta, Ghosh przyłożył kciuk i palec wskazujący do prawej górnej części jego moszny, tam gdzie łączyła się z resztą ciała. - W ten sposób wyczuje pan wszystkie żylaste historie: przewody limfatyczne, arterie, nerwy i co tam jeszcze jest. Nasieniowód też. Przy odrobinie praktyki bez trudu uda się go panu odróżnić. Może pan wierzyć albo nie, ale nasieniowód ma największy stosunek ścianki do światła przewodu spośród wszystkich rurkowatych

struktur znajdujących się w ludzkim ciele. O, jest. Przypomina pejcz. Proszę tu dotknąć. Cooper pomacał pacjenta. - No jest - powiedział. - Nasieniowód. Zgadza się. - Dobrze, to teraz proszę go oddzielić od pozostałych naczyń i wypchnąć palcem wskazującym trochę do przodu. Proszę go sobie oprzeć na opuszku palca tak, żeby się nie ześlizgnął. Ghosh instruował Coopera w podobny sposób, jak instruował mnie, kiedy mu asystowałem. Uwielbiał przekazywać wiedzę, a w Cooperze znalazł słuchacza, na jakiego zasługiwał. Olśnił Coopera gładkimi słowami, które najpierw przećwiczył na mnie. Praktykowanie medycyny i uczenie medycyny stanowiły dla Ghosha dwa nierozłączne elementy tej pracy. Cierpiał, kiedy nie miał komu przekazać wiedzy. Nieczęsto się to wprawdzie zdarzało; zwykle instruował praktykantkę albo choćby rodzinę chorego - ktokolwiek był akurat pod ręką. - Aby zminimalizować krwawienie, stosuję znieczulenie miejscowe z adrenaliną. Proszę na tym nie oszczędzać. - Wstrzyknął pięć mililitrów miejscowego znieczulenia w tkankę, którą podtrzymywał palcem wskazującym. - Gdyby podać mu mniej, ból sprawi, że jajka uciekną pod pachy. Trzeba będzie prosić kardiochirurga, żeby pomógł sprowadzić je na dół. No dobrze... proszę spojrzeć, że nadal trzymam nasieniowód wsparty na palcu. Robię nieduże nacięcie w skórze moszny. Od dołu delikatnie wypycham nasieniowód ku górze, naciskam.... i... o, proszę bardzo! Kiedy widzę w nacięciu nasieniowód, łapię go kleszczykami Allisa. Wyciągnął krótki odcinek białawej, przypominającej dżdżownicę tkanki. - Zakładam zaciski tutaj i tutaj... a potem tnę między nimi. Usuwam mniej więcej dwucentymetrowy odcinek. Najlepiej byłoby przesłać go do laboratorium - w ten sposób, gdyby jego żona zaszła w ciążę w ciągu najbliższego roku, będzie pan mógł pokazać pacjentowi raport z laboratorium i wówczas będzie wiedział, że to nie pan zrobił coś źle, lecz ten trzeci wykonał swoje zadanie nadzwyczaj dobrze. Ja nie wysyłam próbek do laboratorium z tej prostej przyczyny, że nie ma u nas patologa. Ale przez pewien czas w klinice ambasady amerykańskiej w Bejrucie mieli patologa, któremu

wysyłałem

wycinki

amerykańskich

nasieniowodów

pochodzące

z

wazektomii, które tutaj przeprowadzałem. Ten człowiek zajmował się diagnostyką laboratoryjną dla wszystkich ambasad amerykańskich w Afryce Wschodniej i Zachod-

niej. Ciągle odsyłał mi raporty, z których wynikało, że moje próbki są niewystarczające. Twierdził, że choć wydaje mu się, że zobaczył tkankę nabłonkową właściwą dla przewodów moczowych, to nie może być pewien, że to faktycznie nasieniowód. „To jest nasieniowód - pisałem do niego za każdym razem. - Jaką inną zawierającą taką tkankę część ciała mogłem wyciąć? To jest przecież nasieniowód”. Ale on dalej się skarżył: „Nie mam pewności. Za mało tkanki”. Zaczął mnie irytować, wie pan. Więc w końcu wysłałem mu baranie jaja. Umieściłem je w formalinie i wysłałem tą samą pocztą dyplomatyczną, jaką zwykle przesyłałem wycinki nasieniowodów. Napisałem mu też liścik: „Czy tyle tkanki wystarczy?”. Nigdy więcej nie miałem z nim problemów. Cooper zaryczał jak osioł, wciągając pod maską powietrze. - Teraz podwiązuję końcówki katgutem. Następnie mówię pacjentowi: „Przez najbliższe dziewięćdziesiąt dni żadnej komunikacji z żoną”. Ghosh spojrzał na pacjenta i powtórzył zdanie. Pacjent skinął głową. - Okej, niech się pan z nią komunikuje, wie pan, „dzień dobry, kochanie” i takie tam, ale żadnego seksu przez trzy miesiące. - Pacjent wyszczerzył zęby. - No dobrze, może pan uprawiać seks, ale z prezerwatywą. - Preferuję stosunek przerywany - powiedział pacjent z silnym wschodnioeuropejskim akcentem. Odezwał się po raz pierwszy od przyjazdu. - Że co pan preferuje? Stosunek przerywany? Wyciągnąć i modlić się? Dobry Boże, człowieku! Nic dziwnego, że dorobiłeś się pan piątki! To doprawdy szlachetne z pana strony, że próbuje pan wysiąść z pociągu na wcześniejszej stacji, ale to zawodna metoda. O nie, proszę pana. Proszę przerwać te stosunki przerywane, człowieku, chyba że chce pan jeszcze w tym roku dobić do pół tuzina. - Pacjent wyglądał na speszonego. - Wie pan, jak nazywają się młodzi ludzie, którzy uprawiają stosunki przerywane? Ekspert od kontroli populacji pokręcił głową. - Otóż mówi się na nich: Tato! Daddy. Pater. Pappa. Pere. Koniec ze stosunkami przerywanymi. Daj mi pan trzy miesiące, a będziesz mógł powiedzieć swojej pani, że nie musi się już martwić, bo strzelasz pan ślepakami, że koniec z przerywaniem, że zostaniesz pan na deser, kawę i cygaro.

Rozdział 31

Domena ciała Bez Genet i Rosiny nasz dom wydawał się pusty. Odczuwałem straszną tęsknotę za Genet. Obydwoje z Hemą obawialiśmy się, że już nigdy jej nie zobaczymy. Obiecała dzwonić i pisać, ale minęły trzy tygodnie i wszelki słuch o niej zaginął. W tamtym 1968 roku padały ulewne deszcze; Nil Błękitny i Auasz wystąpiły z brzegów i mieliśmy niezłą powódź. Cicho zwykle szemrzący potok za murem Missing wyglądał jak regularna rzeka. W Addis Abebie mieszkańcy siedzieli stłoczeni w domach, więc kiedy deszcze ustawały choćby na krótką chwilę, w powietrzu roznosił się zapach ludzi zbyt długo przebywających w jednym pomieszczeniu, suchego łajna palonego w piecach i ubrań, które nie chciały schnąć. Bluszcz wspinał się jak szalony po rynnach i wciskał w każdą szczelinę w murze, a kijanki przeistaczały w żaby, zanim zdążyły im się wykształcić kończyny. Żadne dziecko nie zwracało twarzy ku niebu i nie próbowało łapać na język kropel deszczu - nie wówczas, gdy żyło się i oddychało wodą. Teraz, kiedy zbliżaliśmy się z Shivą do naszych czternastych urodzin, jako nastolatek oczekiwałem, że coś się zmieni. Starałem się wynajdywać sobie zajęcia, ale mogłem myśleć wyłącznie o Genet, o tym, jak jej się wiedzie w Asmarze. Miałem nadzieję, że tęskni za domem, że jest przygnębiona, że chciałaby do mnie wrócić. Nic nie miało sensu, skoro Genet przy mnie nie było.

Pewnego późnego wtorkowego wieczoru byłem z Ghoshem w sali operacyjnej numer trzy i przyglądałem się, jak usuwa pęcherzyk żółciowy. Kiedy skończył, zajrzał jeszcze na oddział chirurgiczny, by zobaczyć, co słychać u Etiena, dyplomaty z Wybrzeża Kości Słoniowej, którego dobrze znaliśmy towarzysko. Niespodziewanie pojawiła się u niego niedrożność jelit. Podczas operacji Ghosh odkrył u niego raka zamykającego odbytnicę, którego trzeba było resekować. To była poważna operacja, stanowiąca dla Ghosha nie lada wyzwanie. Wiedziałem, że ma ogromną nadzieję wyleczyć Etiena. Ale trzeba było wykonać przetokę przez ścianę brzucha, a to nie byle co.

- Etien jest bardzo przygnębiony - powiedział Ghosh. - Nie chodzi o raka, ale o kolostomię. Nie potrafi zaakceptować faktu, że będzie wydalał otworem w brzuchu. Etien leżał z prześcieradłem naciągniętym na głowę. Kiedy Ghosh go zbadał i stwierdził, że kolostomia wyszła pierwsza klasa, w wielkich oczach Etiena pojawiły się łzy. Nie chciał spojrzeć na swój brzuch. Powiedział tylko: - Która teraz za mnie wyjdzie? Ghosh okazał się zaskakująco niewzruszony. - Słuchaj, Etien, przecież nie wyciąłem ci tej części ciała, wiesz, tej, która przydaje się w małżeństwie. Znajdziesz kobietę, która cię pokocha, i wyjaśnisz jej wszystko. Jeśli ona cię naprawdę pokocha, to będzie wdzięczna, że żyjesz. - Wyraz twarzy Ghosha mówił, że lekarz nie chce słyszeć żadnego „ale”. Po chwili jednak złagodniał. - Etien, wyobraź sobie, co by było, gdyby wszyscy ludzie rodzili się z odbytem w brzuchu i właśnie tędy każdy pozbywałby się produktów przemiany materii. A teraz wyobraź sobie, że ktoś ci mówi, że zrobi ci operację, i przekieruje jelito tak, że końcówka będzie się znajdowała z tyłu, między pośladkami, w miejscu, które możesz zobaczyć jedynie w lustrze, i do którego czasem trudno sięgnąć, żeby utrzymać je w czystości... Musiało minąć kilka długich sekund, ale w końcu Etien się uśmiechnął. Wytarł oczy. Spojrzał nieśmiało na swoją kolostomię. Był to mały krok we właściwym kierunku. Ghosh miał do odwiedzenia jeszcze jednego pacjenta. Powiedział mi, żebym poszedł do domu, bo w przeciwnym razie spóźnię się na kolację. Zaczęło mocno padać, a ja nie miałem parasola. Poszedłem zadaszonym przejściem łączącym blok operacyjny z ambulatorium, a ambulatorium z oddziałem dla mężczyzn. Kiedy dach się skończył, przebiegłem krótki odcinek, przeskoczyłem kałużę i wpadłem do kwater pielęgniarek. Rzadko odwiedzałem ten damski labirynt. Wyglądał na opustoszały. „Jeśli pójdę długim balkonem ciągnącym się wzdłuż całego budynku, a potem zejdę schodami po drugiej stronie... cóż, trochę zmoknę, ale zawsze to czterdzieści metrów bliżej domu, zanim znowu będę musiał pobiec w deszczu”, pomyślałem. Miałem nadzieję, że żona Adama, strażniczka dziewic, z tym swoim wielkim krzyżem zawieszonym na szyi, nic nie zauważy, bo wtedy z pewnością mnie przegoni.

Drzwi prowadzące do pokoi pielęgniarek otwierały się na wspólną werandę. Wszystkie pielęgniarki poszły pewnie do jadalni, bo inaczej stałyby przy balustradzie, czesząc włosy, malując paznokcie, szyjąc i plotkując. Usłyszałem dźwięki muzyki dobiegające z narożnego pokoju, w którym kiedyś mieszkała moja matka. Co prawda byłem tutaj kilka razy, ale nie wyczuwałem jej obecności, podobnie jak na jej grobie. Zaintrygowała mnie obcość muzyki, jej rytm. Galopady gitar i perkusji powtarzały ten sam motyw za każdym razem w innym rejestrze. Ostatnio etiopscy muzycy zaczęli oglądać się na zachodnie brzmienia, wprowadzając na przykład sekcję dętą, werble i powtarzające się riffy gitar elektrycznych zamiast wytłumionych dźwięków strun krar i klaskania dłońmi. Ale to nie była muzyka etiopska, nie tylko dlatego, że usłyszałem słowa śpiewane po angielsku (choć był to angielski, którego nie potrafiłem zrozumieć). Ta muzyka była zupełnie inna od tej, którą znałem, jakbym ujrzał nowy kolor tęczy. Drzwi były uchylone. Stała boso pośrodku pokoju, zwrócona do mnie plecami. Biała halka odsłaniała jej ramiona i kończyła się na wysokości kolan. Kręciła głową na wszystkie strony, a jej długie, proste włosy podążały za rytmem. Kołysała biodrami, podczas gdy uniesiona w górę prawa ręka poruszała się w rytm melodii. Lewą dłoń musiała trzymać przyciśniętą do brzucha, ponieważ wystawał tylko łokieć. Muzyka wtargnęła do jej wnętrza, nawilżyła jej stawy, zmiękczyła kości i mięśnie, by zmusić do tego płynnego, wirującego, zmysłowego ruchu. Odwróciła się. Miała zamknięte oczy i głowę lekko odrzuconą do tyłu. Jej usta były nierówne, jakby po wypadku warga krzywo się zrosła. Znałem te usta, tę lekko dziobatą twarz. Nie poznałem za to jej ciała. Od zawsze i na zawsze była praktykantką, aż Matrona zlitowała się nad nią i nadała jej nowe stanowisko: starsza praktykantka. To ją odmieniło. Z wiecznej studentki, na stażu nie wiadomo od jak dawna, stała się instruktorką praktykantek nowo przybywających do Missing. W klasie, pracując z podręcznikami, które znała na pamięć, wtłaczała praktykantkom wiedzę do głów, wyrzucając z siebie fragmenty tekstu bez patrzenia do książek. Zwykle zbierała włosy z czoła i karku i wiązała je w kok tak ciasno, że aż brwi jej się unosiły. Kiedy wieńczyła fryzurę czepkiem, wyglądało to tak, jakby mocowała sobie na głowie odwrócony lodowy rożek.

Pominąwszy ekstrawagancką fryzurę praktykantki, zawsze uważałem ją za osobę dość nijaką. W szkole znałem dziewczęta, które nie były ani piękne, ani brzydkie, ale wmówiwszy sobie jedno albo drugie, emanowały pięknem lub brzydotą. Heidi Enqvist była cudowna, ale niestety nie w opinii jej samej, ponieważ brakowało jej tajemniczości i powabu Rity Vartanian, która mimo górnego przodozgryzu i wydatnego nosa budziła zazdrość Heidi. Starsza praktykantka była ulepiona z tej samej gliny co Heidi. Myślę, że właśnie dlatego uczyniła samą siebie uległą niewolnicą sztywnego, wykrochmalonego uniformu i nosiła na twarzy pasującą do niego maskę pozbawioną uśmiechu. Jej poczucie tożsamości ograniczało się do bycia pielęgniarką; zarówno we własnych oczach, jak i w oczach świata, uważała, że poza tym jest nikim. Zawsze wyraźnie odczuwałem skrępowanie praktykantki w naszej obecności. Ale z drugiej strony, zachowywała się z taką nieśmiałością w stosunku do każdego. Teraz przekonałem się jednak, że jest kimś więcej niż tylko praktykantką. Fartuch skrywał krągłe ciało, w rodzaju tych, jakie zwykł rysować Shiva, i to ciało poruszało się tak, że tancerka z haremu pękłaby z zazdrości. Miała zamknięte oczy. Gdyby mnie zobaczyła, wystraszyłaby się, byłaby zażenowana i prawdopodobnie by się wściekła. Już miałem się wycofać, kiedy ku mojemu zdumieniu zrobiła krok do przodu, złapała mnie za rękę i wciągnęła do środka, jak gdyby słowa piosenki powiedziały jej, co należy zrobić. Kopnięciem zamknęła za mną drzwi. W pokoju muzyka była głośniejsza i bardziej przenikliwa. Zmusiła mnie do człapania w rytm muzyki, kręcąc moim ciałem w tę i we w tę. Początkowo czułem się speszony. Chciałem się roześmiać albo powiedzieć coś mądrego, tak jak zrobiłby dorosły. Ale jej wyraz twarzy i pulsujący rytm dawały mi poczucie, że jakakolwiek czynność poza tańczeniem byłaby w tej sytuacji jak rozmawianie podczas mszy w kościele. Zacząłem stawiać kroki bez wysiłku. Naśladowałem ją, kręcąc ramionami w przeciwną stronę niż biodrami. Dłońmi rysowałem figury w powietrzu. Sztuczka polegała na tym, żeby zbytnio przy tym nie myśleć. Miałem wrażenie, że ciało mam podzielone na części i każda część odpowiada na dźwięk innego instrumentu. Schemat naszych kroków był do przewidzenia. Kiedy już pojąłem, o co chodzi w tym tańcu, przyciągnęła mnie do siebie, tak że dotknąłem policzkiem jej szyi, a klatką piersiową jej piersi, od których dzieliła mnie tylko cienka warstwa materiału. Nigdy wcześniej nie tańczyłem, a już na pewno nie w

taki sposób. Wciągnąłem nosem woń jej perfum i potu. Ścisnęła mnie tak, że zabrakło mi tchu, jakby pragnąc stopić nasze ciała w jedno. Wzięła mnie za rękę i położyła ją sobie na kości krzyżowej. Mocno ją do siebie przycisnąłem. Cały czas się poruszaliśmy. Ona prowadziła. Przewidywałem każdy jej krok, ciekaw jednocześnie, skąd wzięła się we mnie ta wiedza. Zrobiliśmy obrót, a potem przechył w jedną i w drugą stronę, jak jeden organizm. Pomyślałem o Genet. Nagle ośmielony poprowadziłem, a ona podążyła za mną. Wcisnąłem się w miękką część u zbiegu jej nóg tylko dlatego, że do mnie przywarła, wbijając się we mnie biodrami. Krew uderzyła mi do głowy, do ramion, do brzucha i do krocza. Świat przestał istnieć. Prowadziłem z nią misterny dialog. Muzyka grała w nieskończoność, i nie chciałem, żeby przestała grać; gdy tylko o tym pomyślałem, umilkła. Przeciągający sylaby akcent amerykańskiego spikera w niczym nie przypominał formalnego języka BBC. „No proszę - powiedział. - A-ha. Mmm”, jak gdyby mógł nas widzieć. „Słyszeliście już kiedyś coś takiego? To dla was Rock of East Africa. Big 14 Afryki Wschodniej. Słuchacie Armed Forces Radio Service, Asmara”. Nawet nie wiedziałem, że coś takiego istnieje. Wiedziałem za to o obecności amerykańskich żołnierzy w Erytrei i o istnieniu stanowiska nasłuchowego w Kagnew pod Asmarą. Któż mógł przewidzieć, że oni też mają coś, czego my chętnie posłuchamy? Staliśmy spleceni, trzymając świat na dystans. Spojrzała mi w oczy i nie wiedziałem, czy się roześmieje, czy rozpłacze. Wiedziałem tylko, że gdyby zapłakała, płakałbym z nią, i śmiałbym się, gdyby zechciała, i padłbym na czworaka, i udawał, że jestem Koochooloo. - Jesteś taka piękna - powiedziałem, zaskakując samego siebie. Gwałtownie nabrała powietrza. Miałem wrażenie, że moje słowa odbijają się w niej echem. Czy powiedziałem coś złego? Jej usta zadrżały, a oczy się zaszkliły. W ten sposób wyrażała radość. A więc jednak powiedziałem właściwe słowa. Nachyliła się odrobinę, przysunęła blisko moich ust tę swoją pomarszczoną bliznę z wybrzuszeniami po obydwu stronach. Jej usta nałożyły się na moje, tworząc wokół nich coś na kształt uszczelki. Przyszło mi do głowy idiotyczne skojarzenie, a mianowicie łączenie jednego węża ogrodowego z drugim. Lecz tym, co popłynęło, była nie woda, ale jej język. Tym razem zupełnie inaczej niż wtedy, z Genet, w spiżarni, skwapliwie go przyjąłem. To było podniecające. Położyłem dłoń z tyłu jej głowy.

Przycisnąłem się do niej całym ciałem, czując, jak każda cząstka mojego organizmu zamiera w oczekiwaniu. Oderwałem od niej usta, żeby móc powiedzieć jej znowu: - Jesteś taka piękna. Bo to było magiczne zdanie, takie, o którym wiedziałem, że powinienem je często wypowiadać, ale jedynie wówczas, gdy naprawdę uważam, że mówię najprawdziwszą prawdę. Nie wiem, jak długo staliśmy połączeni ustami, ale to nastąpiło zupełnie naturalnie, jak gdybym zaspokajał głód. Nie sądziłem, że drzemie we mnie taki potencjał. Nie wiedziałem, co stanie się za chwilę, ale moje ciało wiedziało. Zaufałem mu. Byłem gotów. Nagle zrobiła krok do tyłu. Przysiadła na brzegu łóżka. Płakała. Stało się coś, o czym moje ciało zapomniało mnie poinformować. A może istnieje jakaś zasada, etykieta, której się nie podporządkowałem? Rzuciłem okiem w stronę drzwi, szacując szanse ucieczki. - Czy kiedykolwiek mi wybaczysz? - zapytała. - Twoja matka nie powinna była umrzeć. Może gdybym powiedziała komuś, że jest chora, pomogliby jej. To było niesamowite. Poczułem, jak włosy na karku stają mi dęba. Zupełnie zapomniałem, że kiedyś ten pokój należał do mojej matki. Nie potrafiłem sobie tutaj wyobrazić siostry Mary Joseph Praise, zdecydowanie nie z widokiem Wenecji na jednej ścianie i czarno-białym plakatem przedstawiającym jakiegoś białego piosenkarza na drugiej (twarz wykrzywiał mu wysiłek towarzyszący śpiewaniu). Spojrzałem na starszą praktykantkę. - Nie wiedziałam, jak bardzo jest chora - powiedziała, szlochając jak dziecko. - W porządku - odpowiedziałem. Miałem wrażenie, że ktoś przemawia przeze mnie. - Powiedz, że mi wybaczasz. - Powiem, jeśli przestaniesz płakać. Proszę. - Powiedz. - Wybaczam ci. Wybuchnęła jeszcze głośniejszym płaczem. Ktoś ją zaraz usłyszy. Chyba nie powinienem przebywać w jej pokoju. A już na pewno nie powinienem przysparzać jej powodów do płaczu.

- Przecież powiedziałem! Powiedziałem, że ci wybaczam. Dlaczego jeszcze płaczesz? - Ale ty i twój brat prawie przeze mnie umarliście. Miałam pomóc wam oddychać, kiedy się urodziliście. Miałam was reanimować. Ale zapomniałam.

Kiedy po raz pierwszy wszedłem do tego pokoju, czułem się zagubiony, miałem wrażenie, że brakuje jakiejś cząstki mnie, a wszystko przez to, że Genet wyjechała. Potem zapomniałem o bożym świecie i odnalazłem szczęście, nie, ekstazę w tańcu, jak zapowiedź tego, co pragnąłem dzielić z Genet. Teraz znów się zagubiłem, znów czułem się zdezorientowany. Raj wydawał się tak blisko, a tymczasem utknąłem we mgle na mieliźnie. Złapała mnie za rękę i pociągnęła za sobą na łóżko. - Możesz ze mną zrobić wszystko, co tylko zechcesz. Kiedy zechcesz powiedziała, odrzucając głowę i patrząc na mnie z dołu, gdy stanąłem nad nią. Co miała na myśli? - Zrobić co? - zapytałem. - Wszystko. Puściła mnie i wyciągnęła się na łóżku. Była gotowa. Na to, co mógłbym z nią zrobić. Owszem, było coś takiego, czego pragnąłem. Gdybym dostał wolną rękę, pełną władzę nad jej ciałem, jestem pewien, że instynktownie odkryłbym, na czym polega moja potrzeba. Miałem o niej mętne pojęcie. W końcu nie skończyłem jeszcze czternastu lat. Dała mi przyzwolenie i czekała. Przewróciła się na brzuch, pokazując pośladki i rzucając zalotne spojrzenie przez ramię. Miała opuchnięte powieki, a oblicze rozmarzone i odległe. Zrobiła obrót o sto osiemdziesiąt stopni, tak że była teraz zwrócona do mnie twarzą. Wsparła się na łokciach. Zobaczyłem jej piersi z ledwo zasłoniętymi sutkami. Powiodła za moim wzrokiem ku swojemu dekoltowi. Usłyszałem dobiegające zza drzwi odgłosy kroków i rozmów. Praktykantki i pielęgniarki wracały z kolacji. Nie chciałem jeszcze wychodzić. Ale świat nam przeszkodził. Moje wahanie skazało jej wysiłki na niepowodzenie - moje wahanie i jej nieproszone wyznanie.

- Chciałbym jeszcze z tobą zatańczyć - powiedziałem szeptem. - Możesz... - szepnęła, ale poczułem, że mówiąc to, popełnia błąd. - Chciałbym zrobić z tobą... wszystko. - Tak! Ja też tego chcę. - Uklękła na łóżku, rozradowana, i śmiała się przez łzy. Chodź - powiedziała, wyciągając do mnie ramiona, zapraszając mnie do siebie. - Ale nie teraz. Wrócę kiedy indziej. - Położyłem dłoń na klamce. - Ale... może jednak teraz? - powiedziała na tyle głośno, żeby cały świat usłyszał. Wymknąłem się, mając nadzieję, że nawet jeśli ktoś mnie zauważył, uznał to za najzupełniej normalne odwiedziny. Deszcz nie odpuścił nawet na chwilę. Nie przeszkadzał mi. Był mi dobrze znanym kompanem. Lecz to balansowanie na granicy uczuć tak potężnych, że na ich skrzydłach uniósłbym się w powietrze... było dla mnie objawieniem. Zanim dotarłem do naszego bungalowu, przemokłem do suchej nitki. Kiedy spojrzałem na drzwi prowadzące do pokoju Rosiny i Genet, zrobiło mi się żal, że wisi na nich kłódka. Stałem przed tymi zamkniętymi drzwiami i wpatrywałem się w nie. To właśnie wtedy, stojąc w deszczu spływającym mi po skroniach, postanowiłem, że muszę się ożenić z Genet. Takie było moje przeznaczenie. Istniało wiele pokus, potężnych sił zdolnych zawrócić mnie z raz obranej drogi. Tak, chciałem ulec pokusie, ale tylko z tą jedną kobietą, tylko z Genet. Żeniąc się z nią, za jednym zamachem rozwiązałbym wiele problemów. Rosina przestałaby chować się we własnym świecie, Hema, Ghosh i Rosina byliby szczęśliwi i wtedy obydwoje bylibyśmy ich dziećmi. Potrafiłem sobie wyobrazić nawet nasze własne dzieci. Zburzylibyśmy kwatery służących i dobudowali dom bliźniak do głównego budynku. Nasze domy połączyłby korytarz i tak naprawdę mieszkalibyśmy pod wspólnym dachem. Shiva miałby swój pokój albo może i apartament. Ucieszyłby się, mając Genet za bratową. Ponieważ Shiva nie był typem rozpamiętującym przeszłość i celebrującym tradycję, tym większy spoczywał na mych barkach ciężar zadbania o ciągłość rodziny, o jej jedność.

Wszedłem do domu, zostawiając za sobą mokre ślady. W łazience rozebrałem się do naga i przyjrzałem się sobie w lustrze, próbując zobaczyć to, co ujrzała we mnie

praktykantka. Byłem dość wysoki jak na swój wiek, mierzyłem prawie sto osiemdziesiąt centymetrów, i miałem jasną skórę. Przy odrobinie wysiłku mógłbym uchodzić za typ śródziemnomorski. Moje tęczówki były brązowe - brakowało w nich niebieskiego barwnika, który widziałem w oczach Shivy. Wyglądałem trochę za poważnie, zwłaszcza z mokrymi włosami. Kiedy wyschną, znowu się poskręcają i będą żyły własnym życiem, nie dając się okiełznać. „A więc na tym polega wchodzenie w wiek męski”, pomyślałem, kładąc ręce na biodrach i obracając się, by podziwiać boki i pośladki. Ubrałem się i poszedłem do kuchni, wciągając zapachy unoszące się z garnków i kradnąc kawałek mięsa, zanim Almaz się zorientuje i da mi po łapach. Zrugała mnie, ale łagodnie. Łagodna była też muzyka, która płynęła z salonu, znaczona miarowym rytmem tabli i krokami tańczących Hemy i Shivy. Hema głośno wydawała polecenia. Usłyszałem chrobot poluzowanego zderzaka - to volkswagen Ghosha zatrzymał się na podjeździe. Poczułem zachwyt, jakbym znalazł się w centrum naszej rodziny, w której brakowało jedynie Rosiny i Genet, ale one wrócą, a wtedy będziemy w komplecie. Wyrzuciłem z umysłu to, co powiedziała mi praktykantka: o tym, co zrobiła lub czego nie zrobiła dla mojej matki. Nie było sensu rozpamiętywać cierpienia z przeszłości, nie w momencie, gdy przyszłość obiecywała tak dużo przyjemności. A mój ojciec? Nie, on nie stanie pewnego dnia w bramie Missing, teraz to rozumiałem. Cokolwiek Thomas Stone teraz robił, gdziekolwiek przebywał, nie miał pojęcia, z czego zrezygnował.

Rozdział 32

Jest czas, by siać... Genet i Rosina wróciły na dwa dni przed rozpoczęciem roku szkolnego. Przyjechały głośne i podniecone jak hinduski cyrk w Merkato. Taksówka, którą wzięły na dworcu, uginała się pod ciężarem upchanych w bagażniku i zamocowanych na dachu bagaży. Pierwszą rzeczą, jaką zauważyłem, był złoty ząb Rosiny i jej szeroki uśmiech od ucha do ucha. Genet też wydawała się odmieniona: była rozpromieniona, miała na sobie tradycyjną bawełnianą spódniczkę, obcisłą bluzkę i zarzuconą na ramiona dopasowaną szammę. Wrzasnęła z radości i rzuciła się na Hemę, prawie ją przewracając. Potem podbiegła do Ghosha, potem Shivy, do Almaz, do mnie, a na koniec wróciła do Hemy. Kiedy przytuliła mnie Rosina, był to uścisk pełen miłości i serdeczności, ale zobaczywszy, jak długo obejmowała się z Shivą, poczułem ukłucie zazdrości. Jej nieobecność pomogła mi zrozumieć coś, co wcześniej mi umknęło, a mianowicie że faworyzowała Shivę. Czy to dlatego, że nakryła mnie w spiżarni ze swoją nagą córką? A może zawsze miała do niego słabość? I czy tylko ja zwróciłem na to uwagę? Wszyscy mówili jeden przez drugiego. Rosina, jedną ręką nadal obejmując Shivę, pochwaliła się swoim złotym zębem przed Gebrew. - Genet, kochanie, twoje włosy! - wykrzyknęła Hema, widząc kosmyki ciasno zaplecione w rządki i udekorowane koralikami, zupełnie jak u matki. Warkoczyki spadały luźno na kark, każdy zakończony błyszczącym krążkiem. - Podcięłaś? - No tak! Podobają ci się? A spójrz na moje ręce - powiedziała, pokazując dłonie pomarańczowe od henny. - Ale teraz twoje włosy są takie... krótkie. Kochanie, i masz przekłute uszy! dziwiła się Hema. W uszach Genet tkwiły niebieskie obręcze. - Dobry Boże, dziewczyno - wydusiła Hema, łapiąc Genet za ramiona. - Spójrz na siebie! Urosłaś i... zaokrągliłaś się. - Masz większe cycki - powiedział Shiva. - Shivo! - zawołali jednocześnie Hema i Ghosh.

- Przepraszam - odparł, zaskoczony ich reakcją. - Chodziło mi o to, że urosły jej piersi - dokończył. - Shivo! Nie mówi się kobiecie takich rzeczy - upomniała go Hema. - No przecież nie powiem tego mężczyźnie - odrzekł zniecierpliwiony Shiva. - Nie szkodzi - powiedziała Genet. - To prawda. Teraz mam B, a może nawet C! - stwierdziła z dumą, patrząc na swoje piersi, które spoglądały w górę jak badacze gwiazd. Rosina zrozumiała, co się święci. - Stai zaitto! - krzyknęła, kładąc palec na ustach. Genet się roześmiała. - Proszę pani - zwróciła się Rosina do Hemy po amharsku. - Tyle się napracowałam nad tą dziewczyną. Wszystkie chłopaki się za nią uganiają. A ona co? Czy ich zniechęca? Nie! Pani spojrzy, jak ona się ubiera! - Z zaskoczeniem wyczułem w jej skardze odcień dumy. Genet powiedziała: - Po prostu podobały mi się ubrania, jakie mieli w Asmarze. Och! Kupiłam pocztówki. Dov'e la mia borsetta, mamo? Chcę je pokazać. Ach, są w taksówce w... Zaczekajcie. Bez zastanowienia zanurkowała przez otwarte okno do taksówki, przy okazji racząc nas widokiem swoich majtek w całej okazałości. Rosina krzyknęła do niej coś w języku tigrinia, ale na próżno. Genet wepchnęła nam do rąk pocztówki. - Och, Asmara, nawet nie potraficie sobie wyobrazić, jak piękne miasto wybudowali ci Włosi. Widzicie? Nie było się czym chwalić, bo w końcu Erytrea była kolonią na długo, zanim zagarnęła ją Etiopia. Dziwne, kolorowe budynki przypominały rysunki z lekcji geometrii.

Hema i Ghosh weszli do środka. Taksówkarz pomógł Gebrew przenieść drewniane stołki i nowe łóżko do kwatery Rosiny. Łóżko, ręcznej roboty z ciemnego drewna, było prezentem od mieszkającego w Asmarze brata Rosiny. Patrząc na Genet, usiadłem na nowym łóżku. Miałem wrażenie, jakby nie było jej całe lata. Zabrakło mi języka w gębie.

- Jak ci minęła zima, Marionie? O ile ja straciłem przy niej całą pewność siebie, o tyle ona nie znała słowa nieśmiałość. Obmyśliłem sobie, co jej powiem. Nawet to sobie zapisałem. Ale ta piękna, wysoka dziewczyna - ta kobieta, powinienem chyba powiedzieć - obok mnie, tak przesiąknięta Erytreą i rozkochana we wszystkim, co włoskie, pomieszała mi szyki. Pacjenci, których doglądałem, książki, które przeczytałem... nic z tego nie mogło równać się z Asmarą. - Ech, po staremu - odpowiedziałem. - Wiesz, jak to jest podczas pory deszczowej. - I co? Tyle? Nic więcej? Żadnych przygód, filmów? I... dziewczyn? Nadal boleśnie odczuwałem słowa Rosiny o chłopcach uganiających się za Genet w Asmarze. To było jak zdrada. Na pewno Genet ponosiła za to część winy - jaki chłopak zawracałby sobie nią głowę, gdyby powiedziała mu, żeby spadał? - No cóż - stwierdziłem. - Nic nie wiem o żadnych dziewczynach, ale... Początkowo niechętnie, ale w końcu opowiedziałem jej o wizycie w dawnym pokoju mojej matki. Mówiłem o przygodzie z praktykantką, jakby to było dla mnie coś zwyczajnego, ukazałem siebie jako obojętnego uczestnika. Im dalej jednak brnąłem w tę historię, tym trudniej przychodziło mi trzymać się tego tonu. Oczy Genet zrobiły się większe niż obręcze w jej uszach. - Zrobiłeś to z nią? - spytała. - Nie! Wydawała się zawiedziona; spodziewałem się po niej, że będzie raczej zazdrosna. - Na miłość Boską, Marion, czemu nie? Pokręciłem głową. - Nie zrobiłem tego, bo... - Bo co? Wykrztuś wreszcie - powiedziała, szturchając mnie łokciem, jakby to miało mi pomóc wydusić słowa. - Na co czekasz? Na królową angielską? Wiesz, ona ma męża. - Nie zrobiłem tego, bo... Wiedziałem, że będzie wspaniale, bardziej niż wspaniale. Wiedziałem, że będzie fantastycznie...

- Co to za wytłumaczenie? - zareagowała, przewracając oczami. - Ale... wiedziałem, że chciałbym przeżyć mój pierwszy raz z tobą. No proszę, powiedziałem to. Genet długo mi się przyglądała z otwartymi ustami. Czułem się bezbronny. Wstrzymałem oddech, mając nadzieję, że nie usłyszę z jej ust drwiny ani rozbawienia. Umarłbym, gdyby mnie wyśmiała. Nachyliła się, patrząc na mnie łagodnym wzrokiem: miała kochający, czuły wyraz twarzy. Złapała mnie obydwiema dłońmi za podbródek i zaczęła kręcić nim w obie strony jakbym był małym dzieckiem. - Ma che minchia? - zapytała Rosina, brutalnie nam przerywając. Nie zauważyłem, jak weszła do pokoju. Genet wybuchnęła śmiechem. Rosina nie uznała sytuacji za zabawną, ale Genet z trudem łapała oddech, przewracając się ze śmiechu na łóżko. Rosina zmierzyła ją wzrokiem, a potem poddała się, mrucząc coś pod nosem. Histeryczny śmiech Genet był czymś nowym. Kiedy już się opanowała, wyjaśniła: - Ma che minchia? znaczy „Co, do chuja pana?”. W Asmarze to ja cały czas to powtarzałam. Nauczyłam się tego od kuzynek. Matka mi zagroziła, że jak będę tak mówiła, to będzie mnie lała. A teraz ona tak mówi. Dasz wiarę?... No to jak, Marionie... che minchia, hm?

Kolację zjedliśmy w naszym bungalowie. Genet usiadła z nami przy stole, a Rosina i Almaz jadły w kuchni. Stało się naszym zwyczajem, że na czas posiłku przejmowałem władzę nad grundigiem. Często słuchałem Rock of East Africa aż do północy, kiedy kończono nadawanie audycji. Muzyka współgrała z moimi odczuciami. W ograniczonej strukturze dwunastotaktowego bluesa i w niepokojących balladach Dylana odkryłem ład i porządek. Shiva przeważnie słuchał ze mną. Muzyka przemawiała także do niego. Odezwał się głos didżeja: - Rock of East Africa, AFRS Asmara, miasto, w którym wszyscy żyją dwa i pół kilometra nad poziomem morza. Mamy tu dzisiaj sobotę pod znakiem Boone's Farm. Wczoraj wieczorem do bazy trafiła pierwsza dostawa Boone's Farm i mówię wam, jeśli

się nie załapaliście, wasza strata, bo po dostawie nie zostało ani śladu - tak samo jak po niektórych osobnikach. Ale nic to, posłuchajmy Bobby'ego Vintona i jego My Heart Belongs Only to You. Ucieszyłem się, że Genet nie znała tej stacji. Jej kuzynki i kuzyni z Asmary widać nie byli aż tak wyluzowani, skoro nigdy nie słuchali tej rozgłośni. Następna piosenka zaczęła się bez zapowiedzi. Aż podskoczyłem. - To jest to! - powiedziałem do Genet. - To ta piosenka, o której ci opowiadałem. Słuchałem audycji każdego wieczoru i to dziś pierwszy raz usłyszałem utwór, który rozbrzmiewał w pokoju praktykantki. Tańczyłem shimmy, wyginając się i obracając, zupełnie niepomny szoku malującego się na twarzy Hemy i szeroko otwartych oczu Ghosha i Genet. Podkręciłem głośność. Rosina i Almaz przyszły z kuchni. Widocznie pomyślały, że zwariowałem. To było zupełnie nie w moim stylu, ale nie umiałem się opanować albo raczej nie chciałem. Coś mi mówiło, że dziś jest dzień, by poszaleć. Shiva wstał i dołączył do mnie. Jego taniec był płynny, posuwisty, gładki, jak gdyby wszystkie te lekcje Hemy brał jedynie dla zabicia czasu, czekając na tę właśnie piosenkę. Genet nie potrzebowała specjalnej zachęty. Wyciągnąłem rękę do Hemy i wkrótce pląsała razem z nami, idealnie trafiając w rytm. Ghosh też się długo nie zastanawiał. Próbowałem wciągnąć do tańca Rosinę, ale uciekła z Almaz do kuchni. Nasza piątka tańczyła w salonie do ostatniej nuty. Chuck Berry. Tak się nazywał wykonawca. Didżej podał tytuł piosenki: Sweet Little Sixteen. Kiedy przyszła pora na sen, Genet powiedziała, że wróci do kwatery Rosiny. Hema wydawała się urażona. - Dotrzymam towarzystwa matce - powiedziała Genet. - Mam teraz własne łóżko. W Asmarze na podłodze spała nas szóstka. Łóżko dla mnie samej to będzie luksus. Następnego dnia w Piazzy znalazłem w sklepie z płytami album Chucka Berry'ego na czterdzieści pięć obrotów. Z obwoluty dowiedziałem się, że kawałek Sweet Little Sixteen był przebojem numer jeden - tyle że w 1958 roku! Byłem zdruzgotany. Reszta świata usłyszała tę piosenkę dziesięć lat przede mną. Kiedy

przypomniałem sobie, jak tańczyłem do niej zeszłego wieczoru, uznałem to za taniec ignoranta, zdumienie wiejskiego chłopa, który z otwartą gębą wpatruje się w neon z kuflem piwa na budynku Olivetti. W przeddzień inauguracji nowego roku szkolnego Hema i Ghosh zabrali nas do greckiego klubu na doroczne świętowanie końca „zimy”. Genet zaskoczyła mnie, mówiąc, że woli zostać i przygotować sobie ubranie do szkoły. Rosina, Gebrew i Almaz zaplanowali kameralną kolację u Rosiny. Big-band składał się z chałturników, członków orkiestr armii lądowej, sił powietrznych i Gwardii Cesarskiej, którzy potrafiliby zagrać Stardust, Begin the Beguine i Tuxedo Junction, nawet śpiąc. Chuck Berry nie mieścił się w ich repertuarze. Społeczność ekspatriantów, którzy wszyscy opaleni wrócili z wakacji, stawiła się tłumnie. Widziałem pana i panią G., którzy nie byli prawdziwym małżeństwem (mówiło się o nich, że zostawili w Portugalii swoich partnerów i dzieci, byle być ze sobą), pana J., dziarskiego kawalera z Goa, który odsiedział krótką karę więzienia za malwersacje finansowe - szalał pełną parą. Nowo przybyli emigranci szybko nauczą się swojej pozycji w tym społeczeństwie. Wkrótce odkryją, że ich obcość liczy się o wiele bardziej niż talent bądź wykształcenie - że jest ich najważniejszym atutem. Wkrótce przywykną i nauczą się uśmiechać i tańczyć na tradycyjnym corocznym przyjęciu. Zawsze mi się wydawało, że emigranci reprezentują to, co najlepsze w kulturze i stylu „cywilizowanego” świata, ale teraz zrozumiałem, że mieszkają daleko od Broadwayu, West Endu i La Scali - zbyt daleko, by nadrobić dziesięcioletnią zaległość; zupełnie jak ja z Chuckiem Berrym. Przyglądałem się zarumienionym, spoconym twarzom szalejących na parkiecie i dziecinnej radości w ich oczach. Zrobiło mi się smutno i poczułem zniecierpliwienie. Shiva zatańczył najpierw z Hemą, potem z kobietami, które znał z kręgu znajomych z brydża u Hemy i Ghosha, i wreszcie z każdą, która miała ochotę z nim zatańczyć. Raptem przestało mi się tam podobać. Wyszedłem dość wcześnie, mówiąc Hemie i Ghoshowi, że pojadę do domu taksówką. Idąc pod górę do naszego bungalowu, myślałem o praktykantce. Unikałem jej. Kiedy znajdowała się w otoczeniu swoich uczennic, zachowywała się, jakby mnie nie

znała. Kiedy widziała mnie i Shivę razem, pozdrawiała nas bez słowa. Gdy po raz pierwszy wpadłem na nią sam na sam, zatrzymała mnie i powiedziała: - Czy ty jesteś Marion? - Z jej spojrzenia wyczytałem, że nic się nie zmieniło, że jej drzwi nadal stoją dla mnie otworem. - Nie - odparłem. - Jestem Shiva. - Nigdy więcej nie zadała tego pytania. Słyszałem dobiegający z kwatery Rosiny głos radia, ale drzwi do jej domu były zamknięte, a poza tym i tak nie szukałem towarzystwa. Poszedłem do łóżka, sam na sam z własnymi myślami. Czułem się starszy niż moje trzynaście lat. Obudziłem się, kiedy wrócił Shiva. Obserwowałem jego odbicie w lustrze. Był wyższy ode mnie, miał wąskie biodra i delikatny chód tancerza. Zdjął marynarkę i koszulę. Kiedy wychodził z domu, miał na głowie zgrabny przedziałek, ale teraz jego włosy wyglądały jak bezładna plątanina grubych loków. Miał pełne usta, takie prawie kobiece, i marzycielsko-proroczą twarz. Rozebrawszy się do bielizny, przyjrzał się własnemu odbiciu w lustrze. Podniósł do góry jedną rękę, a drugą schował za plecami. Wyobrażał sobie taniec z kobietą. Z gracją się obrócił i skłonił. - Dobrze się bawiłeś? - zapytałem. Zatrzymał się w pół obrotu. Rękę nadal trzymał w górze. Spojrzał na mnie w lustrze, aż przeszły mnie ciarki. - Wszyscy się ubawiliśmy - powiedział schrypniętym głosem, którego nigdy u niego nie słyszałem.

Rozdział 33

Rodzaj szaleństwa Taksówka wioząca Shivę i mnie zatrzymała się przed bramą Missing, ale po drugiej stronie ulicy, pod budynkiem z pustaków, akurat w chwili, gdy wzdłuż drogi włączono latarnie. Miałem szesnaście lat. Byłem kapitanem, opening batsmanem i wicket-keeperem naszej krykietowej jedenastki, zaś Shiva był jej middle-order batsmanem. Moją mocną stroną, jako otwierającego, było to, że umiałem porządnie walnąć w piłkę i przetrwać pierwszą salwę przeciwnika, wnerwiając tym bowlerów; Shiva potrafił natomiast zawzięcie bronić wicketa, dbając przede wszystkim o asekurację drużyny, nawet jeśli zdobywał w międzyczasie kilka runów. Zwykle było już ciemno, kiedy po treningu wracaliśmy do domu. Na rogu budynku najbliżej suku Alego zobaczyłem kobietę stojącą za zasłoną z koralików. Widać było jedynie zarys jej sylwetki na tle światła wylewającego się z baru. - Hej! Zaczekajcie na mnie! - zawołała. Z powodu krótkiej, opiętej spódniczki i wysokich obcasów musiała drobić jak gejsza, przeprawiając się przez deskę przerzuconą nad ściekiem. Skuliła się z zimna i uśmiechnęła. Jej oczy przypominały dwie wąziutkie szparki. - O rany, aleś wyrósł! Pamiętasz mnie? - zapytała, spoglądając bez przekonania to na mnie, to na Shivę. Poczułem zapach jaśminu. Po śmierci dziecka widywałem Tsige wiele razy, ale zawsze z daleka. Przez rok chodziła w żałobie. Owego deszczowego poranka, gdy przyniosła niemowlaka do Missing, wyglądała bardzo przeciętnie, miała prostoduszną, szczerą twarz. Ale teraz z oczami podkreślonymi kredką, szminką na ustach i z kaskadą włosów spływających na ramiona - robiła piorunujące wrażenie. Dotknęliśmy się policzkami jak krewni, najpierw jednym, potem drugim, i jeszcze raz pierwszym. - E... to jest... pozwól, że przedstawię ci mojego brata - powiedziałem. - Pracujesz tutaj? - zapytał Shiva. Shivie nigdy nie odbierało mowy w obecności kobiet.

- Już nie - odparła. - Teraz jestem właścicielką. Zapraszam was do siebie. - Nie... ależ... dziękujemy - wyjąkałem. - Matka na nas czeka. - Wcale nie - powiedział Shiva. - Jeśli pozwolisz, przyjdę kiedy indziej - rzuciłem. - Oczywiście, kiedy tylko będziesz miał ochotę. Przyjdźcie obaj. Zapadła krępująca cisza. Nadal trzymała mnie za rękę. - Posłuchaj. Wiem, że minęło już sporo czasu, ale nie miałam okazji ci podziękować. Zawsze, kiedy cię widzę, chciałabym podejść i porozmawiać, ale nie chcę cię krępować. Poza tym było mi wstyd... Dzisiaj, kiedy zobaczyłam, że jesteś tak blisko, postanowiłam spróbować. - Ależ nie, to ja powinienem się martwić, że będziesz się na mnie gniewała - na nas. Myślałem, że obwiniasz Missing za... - Nie, nie, nie. To ja jestem winna. - Blask w jej oczach przygasł. - Tak to jest, kiedy się słucha tych głupich staruch. „Daj mu to, zrób tamto”, mówiły. Tamtego ranka spojrzałam na moje biedne dziecko i uświadomiłam sobie, że wszystkie te lekarstwa od habesh wyrządziły mu więcej szkody, niż przyniosły pożytku. Kiedy twój ojciec zbadał Teferi, zrozumiałam, że zdołałby mi pomóc, gdybym przyszła do niego dużo wcześniej. Zwlekając, popełniłam tragiczną pomyłkę. Ale... Milczałem, przypominając sobie jej rozpacz i to, jak płakała na moim ramieniu. - Mam nadzieję, że Bóg mi wybaczy. Mam nadzieję, że On da mi jeszcze jedną szansę - mówiła szczerze. Jej twarz niczego nie ukrywała, dało się z niej wyczytać wszystkie emocje. - Ale posłuchaj, chciałam ci powiedzieć: niech Bóg i wszyscy święci czuwają nad tobą i błogosławią ci za czas, który z nami spędziłeś. Jakim dobrym lekarzem jest wasz ojciec. Czy wy też będziecie lekarzami? - Tak - odpowiedzieliśmy z Shivą bez wahania jednym głosem. To była bodaj jedyna rzecz, co do której byłem wówczas całkowicie przekonany, i jedyna, co do której zgadzaliśmy się z Shivą. Jej twarz ponownie się rozpromieniła.

Kiedy szliśmy do bungalowu, Shiva zapytał: - Dlaczego nie poszliśmy do jej klubu? Ona pewnie mieszka na zapleczu. Pozwoliłaby ci się ze sobą przespać.

- Czemu sądzisz, że chciałbym spać z każdą kobietą, którą spotykam? naskoczyłem na niego bardziej zajadle, niż to było konieczne. - Ja nie chcę się z nią przespać. A poza tym ona nie jest taka. - Może już nie. - Wiesz, miałem niejedną okazję to zrobić. Ale wybrałem, jak wybrałem. - Na potwierdzenie moich słów opowiedziałem mu o praktykantce. Nic mi nie odpowiedział, szliśmy więc dalej w ciszy. Zalazł mi za skórę. Nie chciałem myśleć o Tsige w ten sposób. Nie chciałem zestawiać sobie w wyobraźni jej ślicznej twarzy i tego, jak musiała zarabiać na życie. Myślenie o tym sprawiało mi ból, Shiva nie miał takich skrupułów. - Pewnego dnia będziemy uprawiali seks z kobietami - odezwał się. - Myślę, że równie dobrze mogłoby to być dzisiaj. - Spojrzał w górę, jakby chcąc się upewnić, że układ gwiazd jest pomyślny. Zatrzymałem go i złapałem za koszulę. Próbowałem znaleźć argumenty, ale nie wyszło mi najlepiej. - Zapominasz o Hemie i Ghoshu. Myślisz, że byliby z tego zadowoleni? Ludzie ich szanują. Nie wolno nam stawiać ich w kłopotliwym położeniu. - Myślę, że to nieuniknione - powiedział Shiva. - Oni też to robią. Jestem pewien, że... - Przestań! - uciąłem. Niepokojąca myśl. Ale nie dla Shivy.

W tym samym miesiącu, w którym skończyliśmy szesnaście lat, mój głos zaczął się łamać w najmniej odpowiednich chwilach. Zaczęły mi się pojawiać wągry, jakbym najadł się nasion gorczycy. Ubrania, które kupowała mi Hema, robiły się za małe albo za ciasne w przeciągu trzech, czterech miesięcy. Włosy zaczęły mi rosnąć w różnych dziwnych miejscach. Myślenie o płci przeciwnej, przeważnie o Genet, sprawiało, że nie umiałem się skupić. Trochę otuchy dodawało mi to, że tego samego rodzaju fizyczne zmiany zachodziły też u Shivy, ale po naszej wymianie zdań na temat Tsige nie mogłem już z nim rozmawiać o moich pragnieniach i nieodłącznym ich powściąganiu. Shiva nie zamierzał się przed niczym powstrzymywać.

- Więzienie - powiedział kiedyś Ghosh ze śmiechem w rozmowie z Adidem - to najlepsze, co się może przytrafić małżeństwu. Jeśli nie możesz tam posłać swojej małżonki, idź sam. Więzienie potrafi zdziałać cuda. Teraz, kiedy wiedziałem już, co miał na myśli, czułem się potwornie zawstydzony, a nawet zszokowany. Mimo naszej rozległej wiedzy na temat ludzkiego ciała w kontekście trawiących go chorób, Shiva i ja przez dłuższy czas byliśmy dość naiwni w sprawach seksu - a może to tylko ja byłem naiwny? Nie miałem pojęcia, że nasi etiopscy rówieśnicy, zarówno w zwykłych, państwowych szkołach, jak i w naszej, prywatnej, już dawno przeszli inicjację seksualną z panienką z baru albo swoją pokojówką. Nie przeżywali tego zamętu myśli, który był moim udziałem, nie próbowali sobie wyobrazić niewyobrażalnego. Pamiętam pewną historię, którą opowiedział mi szkolny kolega Gaby, kiedy miałem dwanaście, trzynaście lat - historię zasłyszaną od kuzyna emigranta z Ameryki, w którą przez długi czas święcie wierzyliśmy. - Kiedy wylądujesz w Nowym Jorku - opowiadał ponoć ów kuzyn - na lotnisku zacznie, z tobą rozmawiać piękna blondynka. Jej perfumy doprowadzą cię do szaleństwa. Wielkie piersi, minispódniczka. Ona przedstawi cię swojemu bratu. Zaproponują ci podwiezienie do miasta swoim kabrioletem, a ty, oczywiście, nie chcąc wyjść na chama, zgodzisz się. Podczas jazdy mężczyzna powie: „Wskoczymy po drodze do mojego domu w Malibu. Napijemy się martini, zanim cię odwieziemy na Manhattan”. Wejdziesz do ich rezydencji. Dom, jakiego nigdy nie widziałeś. Kiedy znajdziesz się w środku, mężczyzna wyjmie pistolet, wyceluje w ciebie i powie: „Albo przelecisz moją siostrę, albo umrzesz”. Ileż nocy przeleżałem, śniąc na jawie, odgrywając w myślach ów okrutny, pokręcony i piękny scenariusz, i żałując, że nie mogę pojechać do Ameryki. „Bracie, odłóż broń, przelecę twoją siostrę za darmo”, stało się hasłem, którym się raczyliśmy, Gaby, ja i nasza mała paczka, naszym tajnym zwrotem, symbolem braterstwa dojrzewającej chuci, gotującego się w nas na wolnym ogniu seksualnego wywaru. Nawet kiedy uświadomiliśmy sobie w końcu, że ta historia jest w istocie stekiem bzdur, bajeczką, nadal nam się podobała i nadal uwielbialiśmy powtarzać jej refren.

Kilka tygodni po tym, jak razem z Shivą spotkałem Tsige przed jej barem, natknąłem się na starszą praktykantkę idącą w stronę bramy Missing. Nie miałem szans na ucieczkę. Jej widok zawsze wywoływał we mnie niepokój. Prowadziła swoją gromadkę uczennic. Zwykle w takich sytuacjach ignorowała mnie, ale tym razem uśmiechnęła się i zarumieniła. Z czystej uprzejmości odwzajemniłem uśmiech. Mrugnęła do mnie okiem i podeszła, puszczając praktykantki przodem. - Dziękuję ci za wczorajszą noc. Mam nadzieję, że krew cię nie przestraszyła. Zaskoczyło cię to, co? Tyle lat na ciebie czekałam. Warto było. - Otarła się o mnie. Kiedy znowu przyjdziesz? Będę liczyła dni. Poszła za swoimi uczennicami, kołysząc każdą częścią ciała, jaką kobieta może zakołysać. Poruszała się, jakby tuż za nią dreptał Chuck Berry i brzdąkał na gitarze. Nie odwracając się, zawołała tak, żeby wszyscy dobrze słyszeli: - Następnym razem nie uciekaj po wszystkim, dobra? Pobiegłem do domu. Ostatnio, zwłaszcza w weekendy, Shiva wychodził sam. Nie przejmowałem się tym. Nie miałem pojęcia, co może wywinąć. Shiva, Genet i Hema siedzieli przy kolacji. Rosina podawała do stołu. Ghosh poszedł się umyć. Złapałem Shivę za rękę i zaciągnąłem do naszego pokoju. - Ona myśli, że to ja! - Pożałowałem, że opowiedziałem mu o tańcu z praktykantką. - Czemuś mnie nie zapytał? Zabroniłbym ci do niej pójść. Właściwie to przecież ci zabroniłem. Coś ty jej nagadał? Udawałeś, że jesteś mną? Shiva był zdziwiony moją złością. - Nie. Byłem sobą. Zapukałem do jej drzwi. Nic nie powiedziałem. Ona zrobiła całą resztę. - Mój Boże! Tak po prostu? Obydwoje straciliście dziewictwo? - To był mój pierwszy raz z nią. A skąd ta pewność co do niej, hę, starszy bracie? - Jego słowa były jak cios w brzuch. Nigdy wcześniej Shiva nie posługiwał się sarkazmem w rozmowie ze mną. Był uszczypliwy. To nie było miłe. Mówił dalej, a ja stałem przed nim jak skamieniały: - To nie był mój pierwszy raz, tak przy okazji. Chodzę do Piazzy co niedziela. - Co? Ile razy już tam byłeś? - Dwadzieścia jeden.

Zatkało mnie. Byłem zszokowany, zażenowany, czułem obrzydzenie i potworną zazdrość. - Z tą samą kobietą? - Nie, kobiet też było dwadzieścia jeden. Dwadzieścia dwie, jeśli dodać do tego praktykantkę. - Stał przede mną z wysoko uniesioną brodą, oparty niedbale o ścianę. Kiedy zdołałem już coś z siebie wydusić, powiedziałem: - Czy mógłbyś z łaski swojej nie chodzić już do praktykantki? - A czemu? Ty będziesz do niej chodził? Czułem, że nie jestem już dla niego żadnym autorytetem, nie dysponuję żadnym wiarygodnym doświadczeniem, które uzasadniałoby dawanie mu rad. Naraz poczułem się zmęczony. - Nieważne. Zrób to dla mnie: jeśli znów do niej pójdziesz, powiedz jej, kim jesteś. A kiedy skończysz, zostań z nią, przytul ją i powiedz jej coś miłego do ucha. Powiedz jej, że jest piękna. - Mam jej coś szeptać? Po co? - Zapomnij. - Marionie, wszystkie kobiety są piękne - powiedział Shiva. Spojrzałem mu w oczy i przekonałem się, że mówi z przekonaniem, bez sarkazmu. Nie był speszony ani zdenerwowany tym, że oderwałem go od kolacji. W swojej próżności sądziłem, że znam własnego brata, tym wszakże, co znałem, były jego rytuały. Uwielbiał Gray's Anatomy, nosił ją wszędzie ze sobą i czytał tak namiętnie, że na okładce widniały trwale odciśnięte ślady jego palców. Kiedy Ghosh kupił mu nowe wydanie, mój brat odebrał to jako zniewagę, jak gdyby Ghosh przyniósł mu jakiegoś bezpańskiego szczeniaka zamiast ukochanej Koochooloo, która, nawiasem mówiąc, miała już swoje lata. Znałem rytuały, zwyczaje Shivy, ale nie rozumiałem rządzącej nimi logiki. Shiva rzeczywiście uważał kobiety za piękne zrozumiałem to tego dnia, gdy po raz pierwszy poszliśmy obejrzeć obrót. Nie opuścił potem ani jednego dyżuru i tak długo męczył Hemę, aż w końcu nauczyła go, jak należy obracać płód. W jego zainteresowaniu obrotem, położnictwem i ginekologią nie było niczego lubieżnego. Jeśli obroty przypadały w święto albo z jakiegoś powodu Hema postanawiała, że akurat w tym tygodniu nie będzie przyjmowała pacjentek, Shiva siadał na stopniach zamkniętego budynku. Kazałem mu być miłym dla

praktykantki, ale mógł mi przecież odpowiedzieć, że dał jej po prostu to, czego pragnęła, podczas gdy ja ograniczyłem się do uprzejmości, zachowując czystość dla „tej jedynej”. Moja abstynencja była czymś szlachetnym, ponieważ była czymś bardzo trudnym. Chciałem, żeby mój celibat zrobił wrażenie na Genet. Jakżeby mogło stać się inaczej? Już od tamtej słonecznej soboty przed trzema laty, kiedy Genet wróciła z wakacji w Asmarze, było dla mnie jasne, że jej okres dojrzewania prawie się zakończył. Tamtej zimy rosła w oczach; jej nogi, palce, a nawet rzęsy wydłużały się w imponującym tempie. Miała półprzymknięte powieki, jakby wiecznie chodziła zaspana, i wydawało się, że oczy ma rozstawione szerzej niż do tej pory. Wkrótce po powrocie z Asmary zaczęła doprowadzać dom do szaleństwa. Według Nelson Textbook of Pediatrics pierwszymi oznakami dojrzałości płciowej u dziewcząt są pączkujące piersi i rosnące włosy łonowe. Dziwne, że Nelson pominął pierwszą oznakę, którą ja zauważyłem, a mianowicie uderzający, dojrzały zapach, który wabi chłopca jak syreni śpiew Odyseusza. Kiedy używała perfum, zapachy mieszały się i przyprawiały mnie o zawrót głowy. Jedyne, o czym wówczas myślałem, to zedrzeć z niej ubranie i odnaleźć źródło zapachu. Zmiany zachodzące w ciele Genet pobudzały Rosinę do działania, co było widać. Hema i Rosina zawiązały sojusz, za cel stawiając sobie chronienie Genet przed drapieżnikami - chłopcami. Niemniej jednak połączonym siłom matek nie zawsze, jak na mój gust, udawało się należycie chronić Genet. W dodatku same podcinały gałąź, na której siedziały wraz z Genet, kupując jej takie ubrania i dodatki, które w oczach płci przeciwnej czyniły ją jeszcze bardziej atrakcyjną. Ogary - czułem się jednym z nich - instynktownie węszyły pod drzwiami i nic dziwnego, bo Genet, jak sama przyznała, była w okresie rui.

Pewnego razu - był to czwartek - Genet powiedziała, że dziś nie wróci z nami ze szkoły taksówką, ale pójdzie sama. Kiedy pokonywaliśmy z Shivą ostatnie dzielące nas od domu pięćdziesiąt metrów podjazdu, przed bramą zatrzymał się lśniący czarny mercedes benz i wysiadła z niego Genet. Shiva poszedł do domu, ale ja zaczekałem. - Nie podoba mi się, że Rudy cię podwozi - powiedziałem do niej.

Oględnie powiedziane - przez ten luksusowy wóz miałem totalne poczucie niższości, a do tego potwornie mnie irytował. Ojciec Rudy'ego miał w Addis Abebie monopol na wyroby porcelanowe i wyposażenie łazienek. W szkole było może trzech uczniów, którzy jeździli własnymi samochodami. Najbardziej bolało mnie to, że Rudy był kiedyś jednym z moich najlepszych kumpli. - Mówisz jak matka - odparła Genet, nieczuła na moje cierpienie. - Rudy jest następcą tronu króla toalet. Przecież on tylko chce się z tobą przespać. - A ty nie chcesz? - Spojrzała na mnie wyzywająco, przekrzywiając głowę. - No tak. Ale ja chcę się przespać tylko z tobą. I kocham cię. To jest różnica. Przy całej mojej nieśmiałości w stosunku do kobiet nie miałem problemu z wyznaniem Genet, co do niej czuję. Być może to był błąd, że tak łatwo odkryłem karty. Taka wiedza daje powierzchownej kobiecie wielką władzę nad mężczyzną, ale moja wiara w Genet mówiła mi, że ona nie może być płytka, że miłość, zaangażowanie z mojej strony, dadzą jej siłę, wyzwolą ją. - Zrobiłbyś to ze mną? - zapytała. - Oczywiście, że tak. Codziennie o tym marzę. Musimy zaczekać jeszcze tylko trzy lata i będziemy mogli się pobrać. A potem oddamy sobie nawzajem dziewictwo w tym miejscu - wyznawszy to, wyjąłem wielokrotnie złożone zdjęcie wyrwane z „National Geographic”. Przedstawiało Pałac na Jeziorze w Udajpurze, lśniący, biały hotel pośrodku nieskazitelnie błękitnego jeziora. - Chciałbym wziąć ślub w Indiach powiedziałem. Wyobrażałem sobie siebie, czyli pana młodego, jadącego na słoniu, symbolu pożądania i frustracji, które w sobie dusiłem; tylko słoń (albo jumbo jet) nadawał się do tej roli. A piękna Genet, obwieszona biżuterią i ubrana w złote sari, wokół niej jaśmin... Widziałem wszystko w najdrobniejszych szczegółach. Zdążyłem już nawet wybrać dla niej perfumy: Motiya Bela z kwiatów jaśminu. - A to jest apartament dla nowożeńców. - Na odwrocie znajdowała się fotografia pokoju z wielkim łóżkiem z baldachimem i ogromnymi drzwiami balkonowymi, z których roztaczał się widok na jezioro. - Zwróć uwagę na łazienkę: jest wanna na nóżkach i bidet. - Książę toalet nigdy w życiu nie przebije czegoś takiego. Genet była zaskoczona i wzruszona zdjęciami i tym, że nosiłem je przy sobie w portfelu. Moja tygrysica spojrzała na mnie zaintrygowana. - Marionie, naprawdę dobrze to wszystko przemyślałeś, prawda?

Opisałem jej białe jedwabne prześcieradła na łóżkach; powiedziałem, że w ciągu dnia cienkie bawełniane zasłony będą zapewniać apartamentowi cień, za to nocą będą rozsunięte, a drzwi na werandę zostaną otwarte. - Przykryję łóżko płatkami róży, a kiedy cię rozbiorę, będę lizał i całował każdy cal twojego ciała, począwszy od palców u nóg... Jęknęła. Położyła palec na moich ustach, przewróciła oczami i wygięła szyję w łuk. - Mój Boże, lepiej przestań, zanim oszaleję - westchnęła. - Ale posłuchaj, Marionie. Co byś zrobił, gdybym ci powiedziała, że nie chcę wychodzić za mąż? Że nie chcę czekać? Chcę, żebyś pozbawił mnie dziewictwa teraz. Nie za trzy lata. - A co z Hemą? Co z twoją matką? - Nie chcę, żeby to one mnie zdeflorowały. Chcę ciebie. - To nie jest... Wybuchnęła śmiechem, który jej wybaczyłem, bo podniosła mnie na duchu. - Wiem, co sobie myślisz, głuptasie: a jeśli ja nie mam tyle silnej woli co ty? Są dni, że po prostu mam ochotę to zrobić. Ty nie masz? Żeby już mieć to z głowy! Żeby wiedzieć, jak to jest. - Westchnęła. - Jeśli ty nie chcesz tego zrobić, to może powinnam poprosić o to Shive? Albo Rudy'ego? - Tylko nie tego księciunia od toalet. A Shiva... no, Shiva nie jest już prawiczkiem. Już to zrobił. Poza tym myślałem, że mnie kochasz. - Co? - Klasnęła w dłonie z radości i rozejrzała się, szukając Shivy. - Shiva? Prawie skakała ze szczęścia. Wykręciła się od odpowiedzi na pytanie o miłość do mnie. Wytłumaczyłem to sobie tak, że jest zbyt nieśmiała, by mi to wyznać. - Och, Shiva, Shiva! Musimy go wypytać o szczegóły. Mówisz, że już nie jest prawiczkiem? No to na co my, ty i ja, czekamy, hę? - Ja czekam na ciebie i... - Och, dajże spokój. Gadasz jak w głupim romansidle. Na miłość boską, gadasz jak dziewczyna! Marionie, jeśli chcesz się na mnie załapać jako pierwszy, to się lepiej pospiesz. - Chyba mówiła poważnie, bo na jej twarzy nie było śladu żartu. Bałem się, kiedy tak mówiła. - Bo jak nie, to mam już pewne typy na oku. Twój kumpel Gaby albo nawet książę toalet, chociaż akurat ten cuchnie serem. - Znowu wybuchnęła

śmiechem, czerpiąc przyjemność z moich katuszy, a zarazem dając mi znać, że - dzięki Bogu - żartuje. Nie mogłem dłużej znieść tego jej drażnienia się ze mną. Z bólem serca słuchałem imion rywali. Dopiero teraz zobaczyłem, że ściska pod pachą plik pism kobiecych. - Co się z tobą stało? - naskoczyłem na nią. Zdenerwowała mnie. Przypomniałem sobie dziewczynę, która opanowała podręcznik Bickhama na tip-top i która po śmierci Zemuiego żarłocznie pochłaniała książki, wszystko, co podsunęła jej Hema. Kiedyś byłaś... poważna - powiedziałem. Teraz jej najlepszymi przyjaciółkami były dwie piękne siostry Ormianki. We trzy chodziły popołudniami na zakupy albo do kina pooglądać aktorki, których ubrania i zachowanie uważały za wyznacznik stylu. Wszystkich chłopców trzymały w niepewności. Kiedyś Genet miała tak dobre stopnie, że przeskoczyła jeden poziom i dołączyła do naszej klasy. Ale ostatnio rzadko się uczyła, a oceny miała dość przeciętne. - Co się dzieje, Genet? Nie chcesz już zostać lekarzem? - Tak, panie doktorze, chcę zostać lekarzem - powiedziała, podchodząc bardzo blisko. - Panie doktorze, chciałabym, żeby pan mnie zbadał. - Rozłożyła ręce: w jednej trzymała torbę z książkami, a w drugiej plik magazynów. Przysunęła się jeszcze bliżej i przywarła do mnie biodrami. - Boli mnie tam na dole, panie doktorze. Nagle przez frontowe drzwi naszego bungalowu jak diabeł z pudełka wypadła Rosina. Pojawiła się tak niespodziewanie i tak nas wystraszyła, że aż podskoczyliśmy. Ale nie wydaje mi się, żeby Rosinie podobał się sposób, w jaki Genet wybuchnęła śmiechem. Przeklinając w tigrinia z domieszką italinya, Rosina wrzeszczała i energicznym krokiem szła w naszym kierunku. Genet biegała wokół mnie, nie dając się złapać Rosinie i znajdując nieodkryte pokłady komizmu w wysiłkach matki. Rozumiałem co dziesiąte słowo Rosiny, lecz domyśliłem się, o co jej chodziło: „Gdzie ty masz mózg? Coś ty przed chwilą wyrabiała? Kim jest ten chłopak z samochodu? Nie wiesz, że jemu zależy tylko na jednym? Czego tak się kleisz do Mariona jak dziwka z baru?”. Każde pytanie wywoływało w Genet kolejne salwy śmiechu. Rosina spojrzała na mnie, jakbym to ja miał odpowiedzieć za jej córkę. Już po raz drugi przyłapała mnie i Genet w niedwuznacznej sytuacji. Przeszła na amharski i dobrała się do mnie:

- Ty! Dlaczego nie wróciła z tobą i Shivą? Co wyście tu wyczyniali? - Będziemy lekarzami! Nie wiedziałaś o tym, matko? - krzyknęła Genet po amharsku ze łzami w oczach. Z trudem wymawiała słowa. - Uczyłam go, jak badać kobietę! Nagrodą dla Genet było zszokowane oblicze Rosiny. Dziewczyna uznała to za tak komiczny widok, że upuściła torbę i pisma, złapała się za brzuch i słaniając się, poszła do domu. Ja i Rosina patrzyliśmy za nią, jak idzie wolnym krokiem, trzymając się pod boki. Rosina odwróciła się do mnie, ukrywając konsternację pod surową maską, którą nakładała, kiedy coś z Shivą zbroiliśmy. Tym razem jej poza wydawała się do bólu sztuczna, wyłącznie na pokaz, zwłaszcza że przy swoich stu osiemdziesięciu pięciu centymetrach wzrostu patrzyłem na moją nianię z góry. - Co masz, Marionie, na swoje usprawiedliwienie? Zwiesiłem głowę i zbliżyłem się do niej. - Chcę powiedzieć... - zacząłem, a potem chwyciłem Rosinę, podniosłem ją do góry i zakręciłem nią, podczas gdy ona wybijała pięściami rytm na moich ramionach. Chcę powiedzieć, że cieszę się, że cię widzę. I że chcę poślubić twoją córkę! - Postaw mnie! Postaw mnie! Postawiłem. Próbowała mnie spoliczkować, ale odskoczyłem. - Głupi jesteś, wiesz? - powiedziała, poprawiając bluzkę i wygładzając spódnicę. Za wszelką cenę starała się nie uśmiechnąć. - We wszystkich was, w całą trójkę, wstąpiły złe duchy. - Podniosła torbę i pisma Genet i poszła za córką, krzycząc na nią tak, żebym usłyszał. - Poczekajcie no, wy dwoje, wezmę kij, ustawię was w rzędzie, wy diabły, i będę lała, dopóki złe z was nie wylezie! - Rosino, dlaczego mówisz w ten sposób o swoim przyszłym zięciu? zawołałem za nią. Zawróciła i ruszyła w moją stronę, ale uciekłem. - Szaleństwo! Obłęd! - powiedziała i poszła, gderając pod nosem. Zobaczyłem stojącego w oknie i obserwującego całe zajście Shivę. Wiatr wiejący w eukaliptusach wywoływał suchy szelest, jakby nadchodziła ściana deszczu. Ale niebo było bezchmurne. Przez szybę widziałem, jak Shiva przygląda mi się badawczo z czerwoną twarzą. Nasze spojrzenia się spotkały. Z wyrazu jego twarzy wywnioskowałem, że się śmiał i że prawdopodobnie widział i słyszał wszystko. Podziwiałem jego

pozę: jedna ręka w kieszeni, kolana razem, ciężar na jednej nodze - mój brat, nawet gdy tylko stał w miejscu, odznaczał się elegancją. Zresztą tę samą cechę miała Genet. Rzadko się uśmiechał, a w sztywności jego górnej wargi krył się cień przebiegłości. Wyszczerzyłem zęby. Nie miałem niczego do ukrycia. Czułem się dobrze. Byłem z siebie zadowolony. Mój brat potrafił czytać mi w myślach. Mój brat mnie kochał, kochał Genet, a ja kochałem ich obydwoje. Tak, Rosina miała rację: szaleństwo opanowało Missing, ale tylko szaleniec chciałby być gdzie indziej.

Rozdział 34

Czas, by zebrać plony Szaleństwo owego wieczoru nie mogło objawić się w bardziej niefortunnym momencie. To był mój ostatni rok w Loomis Town & Country School i postanowiłem, że na egzaminach końcowych wypadnę możliwie jak najlepiej. Moja motywacja była prosta: na wzniesieniu, mając u swoich stóp Churchill Road, pocztę i Lycee Francais, został wybudowany wspaniały szpital w kolorze kości słoniowej, pięć razy większy od Missing. Miała to być klinika nowej szkoły medycznej, w której pracować mieli lekarze zatrudnieni dzięki pomocy British Council, Swissaid i USAID. Wykładowcami mieli zostać wybitni lekarze z zagranicy, którzy kończąc karierę akademicką, przyjęli propozycję zawodowej odmiany, czyli krótkoterminowego kontraktu w Addis Abebie. Tak więc kiedy Rosina pobiegła za córką, utyskując i ściskając torbę z książkami i magazyny, które upuściła Genet, ja postanowiłem nie tracić cennego czasu. Poszedłem do domu, umyłem się, a potem rozłożyłem książki na stole w jadalni. Hema i Ghosh grali w brydża z kilkorgiem przyjaciół w starym bungalowie Ghosha. Uczyłem się i jadłem kolację. Każda minuta miała dla mnie znaczenie. Wyliczyłem sobie, ile dni, godzin i minut pozostało do egzaminu końcowego. Jeśli chciałem spać, grać w krykieta i do tego dostać się do szkoły medycznej, naprawdę nie miałem chwili do stracenia. Godzinę później przyszła Genet, żeby się ze mną pouczyć. Starałem się na nią nie patrzeć. Wkrótce dołączył do nas Shiva. Przyniósł ze sobą najeżoną zakładkami Jeffcoate's Principles of Gynecology. Shiva nie tyle czytał książki, co rozkładał je na czynniki pierwsze, pożerał, po czym trawił, wchłaniając komórkami ciała. Aby dostać się do szkoły medycznej, musieliśmy z Genet otrzymać najwyższe oceny na teście końcowym. Genet twierdziła, że jest tak samo zakochana w medycynie jak ja, ale zabierała się do nauki zwykle później ode mnie i wcześniej ją kończyła. Czasem w ogóle nie przychodziła. Dwa razy w tygodniu wsiadałem pod wieczór do taksówki i jechałem do Mr. Mammena na korepetycje z matematyki i chemii organicznej. Genet pojechała ze mną tylko raz, zjeżyła się, widząc twardą dyscyplinę Mr.

Mammena, i tyle ją widzieliśmy. Dla mnie pomoc korepetytora okazała się bezcenna. W weekendy szedłem się uczyć do dawnego bungalowu Ghosha, pozwalając jemu i Hemie włączyć radio albo oddać się jakiejś rozrywce, bez przejmowania się, że mi przeszkodzą. Genet mogła uczyć się razem ze mną, ale rzadko dotrzymywała mi towarzystwa. Shiva nie miewał tego typu zmartwień. Czynił starania, żeby w ogóle rzucić szkołę. Chciał funkcjonować jako asystent Hemy, a dyplomy i stopnie naukowe nie miały dla niego żadnego znaczenia. Lecz Hema postawiła sprawę jasno: jeśli chce z nią pracować, musi zaliczyć ostatni rok szkoły, nawet jeśli zdecydowałby się nie przystąpić do egzaminu końcowego. Tymczasem Shiva na własną rękę uczył się wszystkiego, co się tylko dało, o położnictwie i ginekologii. Kiedyś podsłuchałem rozmowę Ghosha i Hemy, w której przyznali, że Shiva wie więcej na temat ginekologii i położnictwa niż przeciętny student ostatniego roku medycyny. Shiva zawłaszczył szopę, w której ukryliśmy motocykl. Farinachi nauczył go spawać. W szopie trzymał palnik i cały sprzęt. Mniej więcej miesiąc wcześniej zajrzałem tam i z zaskoczeniem stwierdziłem, że widać tylną ścianę. Motocykl gdzieś zniknął, tak samo jak drewno, worki jutowe i Biblie - wszystko, czym zamaskowaliśmy feralną maszynę. - Rozebrałem go - powiedział Shiva, gdy zapytałem go o bmw. Pokazał palcem na podstawę ciężkiego stołu do pracy: kwadratowa konstrukcja ze sklejki kryła w sobie blok silnika. Ramę motoru owinął w ceratę i brezent i zakopał pod stołem. Pozostałe elementy przechowywał w pojemnikach różnej wielkości - od pudełek po zapałkach po ustawione jedna na drugiej skrzynki - skrzętnie ułożonych na metalowych półkach, które sam zespawał.

- Shiva, opowiedz mi o tym - wyszeptała Genet, podnosząc wzrok znad książki Chemistry by Concept. Wytrzymała zaledwie dziesięć minut, zanim przerwała ciszę i moją koncentrację. - Opowiedzieć ci o czym? - spytał Shiva, nie przejmując się odpowiednią modulacją głosu. - O twoim pierwszym razie! O czymże innym? Dlaczego mi wcześniej nie powiedziałeś? Dowiedziałam się od Mariona, że nie jesteś prawiczkiem.

Historia Shivy, o którą przy całym moim wstydzie i zazdrości sam nie zapytałem, okazała się zdumiewająca w swojej prostocie. - Pojechałem do Piazzy. Skręciłem w boczną uliczkę obok piekarni Massawa, wiecie, tam gdzie widać pokoje jeden przy drugim. Kobieta w każdych drzwiach, różnokolorowe światła i tak dalej. - Jak wybrałeś? - Nie wybrałem. Wszedłem do pierwszych drzwi. I to wszystko - powiedział. Uśmiechnął się i wrócił do pracy. - Właśnie, że nie wszystko! - Wyrwała mu książkę z rąk. - Co się potem stało? Udawałem, że mnie to drażni, ale każda komórka w moim mózgu była pełna uwagi. Cieszyłem się, że to Genet go przesłuchuje. - Zapytałem: „Ile?”. Powiedziała: „Trzydzieści”. Odpowiedziałem: „Mam tylko dziesięć”. Ona na to: „Okej”. Zdjęła ubranie i położyła się na łóżku... - Całe ubranie? - wypaliłem. Shiva spojrzał na mnie zaskoczony. - Całe, z wyjątkiem bluzki, którą tylko podciągnęła do góry. - A stanik? Co miała na sobie? - dopytywała się Genet. - Jakiś sweterek chyba. Taki z rękawem tuż za łokieć. I minispódniczkę. Miała gołe nogi i buty na wysokim obcasie. Nie miała bielizny. Nie miała stanika. Zdjęła buty, zsunęła spódniczkę, podniosła bluzkę i położyła się. - O Boże! Mów dalej - ponaglała Genet. - Rozebrałem się. Byłem gotowy. Przyznałem się, że to mój pierwszy raz. Powiedziała: „Boże, dopomóż”. Odparłem, że Bóg nam chyba nie będzie potrzebny. Wszedłem na nią, pomogła mi zacząć... - Bolało ją? Czy miałeś... - Erekcję? Tak. Nie, chyba jej nie bolało. Wiesz, wagina ma ścianki, które potrafią się rozwierać tak, żeby przecisnęła się przez nie główka dziecka... - Dobrze, dobrze - rzuciła Genet. - Co potem? - Zaczęła się poruszać, pokazując mi, jak mam to robić, dopóki wszystkiego nie zrozumiałem. Robiłem to, dopóki nie poczułem odruchu ejakulacyjnego. - Że co? - skrzywiła się Genet. - Skurcz mięśni i pęcherzyków nasiennych połączony z wydzieliną sterczową...

- Spuścił się - wyjaśniłem. Nauczyłem się tego słówka z niechlujnej broszurki T.N. Ramana, autora kwiecistej prozy. Mój kolega z klasy, Satish, przywiózł ją z wakacji w Bombaju. T.N. Raman był odpowiedzialny za całą wiedzę (lub raczej niewiedzę) większości hinduskich chłopców na temat seksu. - Aha... a potem? - powiedziała Genet. - No, wstałem, ubrałem się i wyszedłem. - Bolało cię? - zapytałem. - Zero bólu. - Z jego pozbawionej uśmiechu twarzy wyczytałem, że równie dobrze mógłby nam opowiedzieć o kupowaniu lodów w Enrico's. - I już? - zapytała Genet. - I potem jej zapłaciłeś? - Nie, zapłaciłem z góry. - Co powiedziała, kiedy wychodziłeś? Shiva zastanowił się chwilę. - Powiedziała, że podoba jej się moje ciało i moja skóra. Że następnym razem da mi... na pieska! - Co to niby znaczy: „na pieska”? - Nie wiedziałem. Oświadczyłem: „Po co czekać do następnego razu? Pokaż mi teraz”. - Miałeś pieniądze? - Też o to zapytała: „Masz forsę?”. Nie miałem. Ale i tak pozwoliła mi to zrobić. Na pieska to od tyłu. Wydaje mi się, że tym razem sama też... eksplodowała. - Boże - powiedziała czerwona Genet, jęknąwszy, i osunęła się na krześle. - Co z tobą, Marionie? Dokąd idziesz? Wstałem z krzesła. Zapach Genet był zniewalający. Przed oczami widziałem różowe mroczki. - Co ze mną? - Nie byłem aż tak poirytowany, na jakiego pozowałem. - Niby jak mam się uczyć w takich warunkach, może mi powiesz? Nie wierzę, że o to pytasz. A ja po prostu, słuchając historii Shivy, strasznie się podnieciłem, i widząc zmysłowe oczy Genet, mając jej ciało na wyciągnięcie ręki, czując zapach jej podniecenia i mając świadomość, jak bardzo jest chętna, wiedziałem, że jeśli zaraz nie wyjdę, eksploduję... w spodniach. Musiałem wyjść. Włożyłem notatki z biologii do kieszeni kurtki.

Zobaczyłem Rosinę, która stała zbyt blisko kuchennych drzwi, a teraz wykazywała przesadne zainteresowanie piecem. Nawet jeśli nie podsłuchiwała i nie dysponowała nadmiernie wrażliwym węchem, nie mogła nie zauważyć różowej chmury wiszącej w jadalni. Unikała mojego wzroku. Matka i córka były skazane na siebie, a ponieważ Genet uparcie zachowywała się szokująco, a Rosina reagowała na nią z taką samą determinacją, trudno było stwierdzić, która z nich w większym stopniu prowokowała konflikt. W pewnym sensie Rosina była moim sprzymierzeńcem, ponieważ usiłowała chronić dla mnie Genet. Ale drażniła mnie jej wszechobecność. - Idę do suku - rzuciłem szorstko. - Ależ Marionie, przecież dopiero zasiadłeś do nauki. Spojrzałem na nią, a mój wzrok mówił: „No to spróbuj mnie zatrzymać”.

Idąc do bramy, nie spieszyłem się. W suku kupiłem colę, ale potem oddałem ją Gebrew. Usiadłem w jego budce strażnika. Wolałem nie wracać do domu, póki mój umysł i moje ciało nie odnajdą zgubionego punktu odniesienia. Długa opowieść Gebrew o jego nieznośnym bratanku skutecznie odwróciła moją uwagę. W końcu pożegnałem się z Gebrew i poszedłem z powrotem do domu. Kiedy minąłem rondo i zacząłem się wspinać drogą prowadzącą do naszego bungalowu, zobaczyłem w szopie zapalone światło. Shiva często pracował do późna. Zawsze, gdy szedłem tędy po ciemku, zbliżając się do miejsca, w którym żołnierz piechoty zamienił się w powietrzno-desantowca, czułem strach. W betonowym krawężniku było pęknięcie, które upamiętniało moment, gdy zatrzymało się w nim przednie koło bmw. Drzewa jęczały i trzeszczały. Szmer liści wydawał się złowieszczy. Nie zdziwiłbym się, gdyby z ciemności wyłonił się żołnierz. Teraz, po tylu latach wyobrażania sobie jego twarzy, ujrzenie go byłoby właściwie ulgą. Shiva nie miał podobnych wyrzutów sumienia i bez problemu zarywał noce w szopie. Upływ czasu wcale nie zmniejszył spoczywającego na mnie ciężaru tego, co wydarzyło się w tym miejscu. Ze strachem zdążyłem się oswoić. Rozumiałem, co sprawia, że ludzie czasem po wielu, wielu latach przyznają się do popełnionej zbrodni: dochodzą do wniosku, że to jedyny sposób, by przestać się zadręczać. Prędko minąłem nieszczęsny zakręt. Usłyszałem muzykę płynącą z radia w szopie.

Minąłem ją i byłem już prawie na progu naszego bungalowu, kiedy ujrzałem postać z determinacją kroczącą w dół zbocza. Było zupełnie ciemno, więc choć nie widziałem twarzy, słyszałem jej monotonne mamrotanie, jakby mówiła do siebie. Serce podeszło mi do gardła i nie spanikowałem wyłącznie dlatego, że głos tej zjawy był głosem kobiety. Dopiero kiedy postać zbliżyła się do mnie na wyciągnięcie ręki, poznałem, że to Rosina. Dokąd pędzi o tej porze? Podeszła do mnie bardzo blisko i przyjrzała się mojej twarzy, tak jak miała w zwyczaju, kiedy chciała się upewnić, że nie jestem Shivą. A potem, zanim zdołałem się zorientować, jak bardzo jest wściekła, uderzyła mnie w twarz. Skoczyła na mnie, waląc mnie po głowie, ciągnąc za włosy lewą ręką i jednocześnie bijąc po twarzy prawą. - Ostrzegałam cię! - wrzasnęła. - Rosina! O czym ty mówisz? - zapytałem, kuląc się przed ciosami. To ją jeszcze bardziej rozwścieczyło. Myślę, że bez trudu mogłem ją powstrzymać albo po prostu uciec, ale chyba byłem zbyt zszokowany, żeby odpowiednio zareagować. Znowu uderzyła mnie w twarz. - Zostawiam was na pięć minut i co się dzieje? Cwaniaczek, co? Udajesz, że idziesz do suku, a ona, że do łazienki! Kiedy poprosiłem, żeby mi wytłumaczyła, w czym rzecz, zamachnęła się na mnie, a ja się uchyliłem, choć zyskałem tylko tyle, że trafiła mnie w tył głowy. - Zaczekałam - powiedziała. - Mimo wszystko uwierzyłam wam na słowo. A potem poszłam was szukać. Zobaczyłam ją, jak szła w górę po podjeździe. Puściłeś ją pierwszą, co? A jeśli zajdzie w ciążę, to co wtedy? - wysyczała mi Rosina do ucha. Wtedy zostanie pokojówką jak ja. Wszystkie te lekcje angielskiego i książki niczego nie zmienią w jej życiu. - Ależ Rosina, ja przecież... - Nie kłam, dziecko, nie kłam. Nigdy nie potrafiłeś kłamać. Widziałam, jak na siebie patrzyliście. Od razu powinnam była jej kazać pójść do domu. Milczałem, wpatrując się w nią. - Chcesz dowodu? O to chodzi? - wrzasnęła. Sięgnęła za pas, wyciągnęła coś stamtąd i rzuciła we mnie. Para damskich majtek. - Jej krew... i twoje nasienie. Zdjąłem majtki z głowy. W tej ciemności niczego nie widziałem. Ale czułem krew i zapach Genet... i jeszcze zapach nasienia. Mojego. Rozpoznałem tę charakterystyczną, jakby lekko skrobiową woń. Nikt inny nie pachniał w ten sposób.

Nikt - poza moim bratem bliźniakiem.

Nie miałem serca ani energii na cokolwiek poza wczołganiem się do łóżka. Czułem się zgnębiony. Czułem się samotny. Shiva przyszedł do łóżka dużo później. Czekałem, ciekaw, czy coś powie. W pewnym momencie zasnął, podczas gdy ja leżałem, nie mogąc spać. W Etiopii istniał pewien sposób udowodnienia czyjejś winy. Ów sposób nazywał się lebashai: młodemu chłopcu podawano narkotyki, po czym prowadzono go na miejsce, w którym popełniono przestępstwo. Chłopca proszono o wskazanie winnego. Niestety oskarżycielski palec mającego halucynacje dziecka zbyt często wskazywał osobę zupełnie niewinną, którą następnie bez skrupułów kamienowano albo topiono. Metoda lebashai była już co prawda prawnie zakazana w całym kraju, ale nadal praktykowano ją w niektórych wioskach. Tak właśnie się czułem: fałszywie oskarżony przez palec losu i niezdolny do obrony swojej niewinności. Mogłem się zemścić. Winny spał tuż obok mnie. Mogłem tej nocy zabić Shivę. Pomyślałem o tym. Uznałem, że to by niczego nie rozwiązało. Mój świat już został zniszczony. Moje ramiona były martwe. Mój mózg otępiały. Moja miłość zamieniła się w pośmiewisko, w kupę łajna. Nie miałem powodu ani chęci robić cokolwiek.

Następnego dnia Genet nie poszła do szkoły. Shiva, za niechętnym przyzwoleniem Hemy, wyjechał z Farinachim do Akaki, do fabryki tekstyliów, w której zatarła się jedna z ogromnych maszyn do farbowania tkanin. Farinachiego poproszono o naprawę uszkodzonej części. Chciał, żeby Shiva pojechał z nim i zobaczył wielkie krosna. Nie wstałem z łóżka. Kiedy przyszła do mnie Hema i zapytała, czemu nie wstaję, odpowiedziałem jej, że nie czuję się najlepiej i wolałbym nie iść do szkoły. Zbadała mi tętno i obejrzała gardło. Nie wiedziała, co o tym myśleć. Kiedy spróbowała mnie wypytać, odparłem: - Nieważne. Pójdę. To było prostsze niż przesłuchanie. Zupełnie nie pamiętam, co się tego dnia wydarzyło w szkole. Ghosh i Hema nie mieli pojęcia, co zaszło, ale wiedzieli, że coś jest na rzeczy. Drzwi i okna kwatery Rosiny były zamknięte, lecz słychać było, jak Rosina peroruje podniesionym głosem.

Tego wieczoru Hema powiedziała, że do Rosiny przyjechała w odwiedziny trójka krewnych: kobieta i dwóch mężczyzn. Hema naciskała, dopytując się, o co chodzi. Nie mogłem uwierzyć, że o niczym nie wie i że Rosina jej nie powiedziała. Wyglądało na to, że w ogóle nikt nie rozmawiał o wydarzeniach zeszłej nocy. Byłem pewien, że Rosina pójdzie do Hemy i poskarży się na mnie. Nie rozumiałem, dlaczego do tej pory jeszcze tego nie zrobiła. Gdyby Hema porozmawiała z Shivą, wszystko by się wyjaśniło. Ale nikomu nie przyszło do głowy, by go o cokolwiek pytać. Shiva wrócił, akurat kiedy kończyliśmy kolację. Był zadowolony z wycieczki do Akaki. Genet i Rosiny nie było z nami. Almaz powiedziała, że matka i córka kłócą się zawzięcie i że rodzina Rosiny przyjechała, by pełnić między nimi funkcję rozjemcy. Hema wstała z zamiarem pójścia do Rosiny i wywiedzenia się, o co ten cały raban, ale Ghosh ją powstrzymał. - Bez względu na to, o co poszło, jeśli ty się wtrącisz, będzie jeszcze gorzej. - Shiva nie odezwał się słowem i spokojnie jadł kolację. Milczenie nie było z mojej strony oznaką szlachetności. Nie sądziłem, by ktokolwiek chciał uwierzyć w moją wersję wydarzeń. Ocalenie leżało w gestii mojego brata i Genet, bo tylko oni wiedzieli, co naprawdę się stało. Siedząc przy stole w jadalni, przyglądałem się twarzy Shivy. Nic nie wskazywało na to, by zdawał sobie sprawę, jakiego nieszczęścia stał się przyczyną. Zero, nic, żadnej oznaki. Tego wieczoru poinformowałem Shivę, że przenoszę się do dawnego bungalowu Ghosha. Miałem zamiar tam spać i uczyć się. „Chcę być sam - oznajmiłem mu - i nie musieć na ciebie patrzeć”. Nie odpowiedział. Po raz pierwszy w życiu mieliśmy nie spać w jednym łóżku. Jeżeli istniało jeszcze cokolwiek - włókna, kawałki żółtka i białka - co utrzymywało w całości nasze podzielone jajo, niniejszym wziąłem do ręki skalpel. W sobotę rano, kiedy przyszedłem na śniadanie, miałem wrażenie, że Shivie spało się nie lepiej od mnie. Po śniadaniu poszedł do Farinachiego. Już miałem wrócić do siebie i pouczyć się, kiedy do jadalni wpadła Almaz. - Niech pani lepiej przyjdzie, proszę pani - powiedziała, kierując te słowa do Hemy. Zaprowadziła nas - Hemę, Ghosha i mnie - do kwatery służącej.

Rosina siedziała w kącie spowitego mrokiem pomieszczenia. Przyjęła pozycję obronną. Była ponura i niespokojna. Genet leżała na łóżku. Była blada, kropelki potu lśniły na jej czole. Miała otwarte, mętne oczy. W pokoju czuć było cierpki zapach gorączki. - Co tu się stało? - zapytała Hema, ale Rosina nie chciała spojrzeć jej w oczy ani odpowiedzieć. Almaz zapaliła światło, zasłoniła mi widok, po czym uniosła koc i pokazała coś Hemie. Ghosh powiedział: - Marionie, otwórz okno. - Przysunął się bliżej, żeby się dobrze przyjrzeć. - Mój Boże - powiedziała Hema. Genet jęknęła z bólu. Hema złapała Rosinę za ramię. - Czy to ty? Czy ty... tej biednej dziewczynie? - Krztusząc się ze złości, Hema potrząsnęła Rosiną. Ale Rosina nie chciała na nią spojrzeć. - Ty durna kobieto! krzyknęła Hema. - O Boże, Boże. Dlaczego? - Hema miała spojrzenie szalonej, niebezpiecznej, nierozumiejącej niczego. Myślałem, że udusi Rosinę. Ale tylko ją odepchnęła. - Być może ją zabiłaś, Rosino. Czy zdajesz sobie z tego sprawę? - Po policzkach Rosiny płynęły łzy, ale nadal patrzyła z nieskrywaną złością. Ghosh wziął Genet na ręce. Gdy podnosił ją z łóżka, z jej ust wydobył się nieludzki jęk. - Samochód - rzucił Ghosh. Almaz pobiegła otworzyć drzwi. Za nią Hema. Zatrzymałem się na chwilę w progu domu Genet. Moja niania siedziała tak, jak ją znaleźliśmy. Przypomniałem sobie dzień, w którym brzytwą zrobiła nacięcia na twarzy Genet i jak była wówczas dumna, wręcz arogancka. A teraz? Teraz nie widziałem w niej niczego poza wstydem i strachem. Kiedy podbiegłem do samochodu, żeby z nimi pojechać, Hema odwróciła się na pięcie i warknęła: - Myślę, Marionie, że masz z tym coś wspólnego. Nie jestem głupia! Wsiadła do auta i zatrzasnęła za sobą drzwi. Odjechali. Ghosh prowadził, a Almaz siedziała z tyłu, trzymając Genet na rękach. Pobiegłem w dół podjazdem, skręciłem za szopą, pognałem przez pole i dogoniłem ich, gdy wnosili ją do ambulatorium.

Wlali jej do żył płyny i podali antybiotyki. Hema zabrała ją na salę operacyjną numer trzy, żeby móc dokładniej przebadać. Kiedy wyszła, nadal była wstrząśnięta, ale już jakby bardziej opanowana. Gotowała się ze złości. Nie zastanawiała się, że usłyszę jej rozmowę z Ghoshem i Matroną. - Potraficie sobie wyobrazić, że Rosina zapłaciła, by wycięto temu dziecku łechtaczkę? Zresztą nie samą łechtaczkę, bo jeszcze wargi sromowe mniejsze. Potem zszyli jej to zwykłą nicią! Boże drogi, możecie sobie wyobrazić ten ból? Usunęłam szwy. Wdała się infekcja. Teraz wszystko w rękach Boga. Genet przewieziono do pojedynczego pokoju zarezerwowanego dla VIP-ów. Przypomniałem sobie, jak Ghosh opowiadał mi, że krótko po naszych narodzinach generał Mebratu przyjechał do szpitala na nagłą operację i wówczas zajął ten właśnie pokój. Usiadłem na krześle przy jej łóżku. W pewnym momencie Genet ścisnęła mnie za rękę, świadomie czy na zasadzie odruchu - tego nie byłem pewien. Odwzajemniłem uścisk. Hema siedziała po drugiej stronie w fotelu, podpierając twarz dłońmi, a łokcie opierając na kolanach. Nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia. Byłem tak samo zły na Hemę jak ona na mnie. W pewnej chwili podniosła głowę i powiedziała: - Ludzie, którzy jej to zrobili, powinni trafić do więzienia. - Nie pierwszy raz ratowała kobietę, która znalazła się w takiej sytuacji. Hema była prawdopodobnie jednym ze światowych ekspertów w dziedzinie leczenia spapranego, zaatakowanego infekcją obrzezania kobiet. Wyczułem w niej gorycz, tak dla niej obcą. Pod wieczór Genet otworzyła oczy. Zobaczyła mnie i spróbowała coś powiedzieć. Zapytałem ją, czy chce się napić wody. Skinęła głową. Podałem jej słomkę do ust. Rozejrzała się, chcąc zobaczyć, czy jest ktoś jeszcze w pokoju. - Przepraszam, Marionie - szepnęła przez łzy. - Nic nie mów - powiedziałem. - Już dobrze. - Nie było dobrze, ale nic innego nie chciało mi przejść przez usta. - Ja... powinnam była zaczekać - powiedziała.

„No to dlaczego nie zaczekałaś? - chciałem zapytać. - Nie miałem z tego żadnej przyjemności, nie dostąpiłem zaszczytu bycia twoim pierwszym kochankiem, a teraz na mnie spadła cała wina”. Spróbowała się poruszyć, ale tylko jęknęła i oblizała usta. Dałem jej jeszcze trochę wody. - Moja matka uważa, że to byłeś ty - mówiła słabym głosem. Skinąłem głową, ale milczałem. - Kiedy powiedziałam jej, że to Shiva, spoliczkowała mnie. Kopnęła mnie i nazwała kłamczuchą. Nie uwierzyła mi. Ona jest przekonana, że Shiva jest prawiczkiem. - Spróbowała się roześmiać, ale jedynie skrzywiła się i rozkaszlała. Kiedy przeszedł jej atak, dodała: - Posłuchaj, kazałam matce obiecać, że nie powie o niczym Hemie. Nie zdołałem opanować sarkastycznego prychnięcia. - O to się nie martw. Na pewno powie Hemie. Być może właśnie teraz o wszystkim jej opowiada. - Nie. Nie zrobi tego - powiedział Genet. - Taka była umowa. - Nie rozumiem. - Zgodziłam się, żeby zrobiła mi... to... w zamian za jej milczenie. Ma trzymać język za zębami. Ani słowa Hemie. Ani słowa. I koniec z wrzeszczeniem na ciebie. Słysząc to, osunąłem się na krzesło. Genet pozwoliła, by obca kobieta wycięła jej części intymne niewysterylizowanymi narzędziami po to, żeby mnie chronić? Więc teraz to ja byłem winny jej obrzezania? Myśl tak absurdalna, że zachciało mi się śmiać, ale śmiech uwiązł mi w gardle. Wina zdecydowała się we mnie zamieszkać, jakby wiedziała, że znajdzie tu przytulny dom i że zawsze będzie mile widziana. Shiva przyszedł wieczorem, blady i wymizerowany. - Masz, siadaj tutaj - powiedziałem, zanim zdążył się odezwać. Nie byłem pewien, czy zdołam się opanować w jego obecności. Potrzebowałem wytchnienia. Zostań z nią, póki nie wrócę. Potrzymaj ją za rękę. Robi się niespokojna, kiedy jej nie trzymam. - Nie miałem mu nic więcej do powiedzenia. Nie czułem gniewu, a on nie czuł smutku. *

Gorączka utrzymywała się u Genet przez trzy dni. Dzień i noc siedziałem przy jej łóżku. Hema, Ghosh i Matrona nieustannie przychodzili i wychodzili. Trzeciego dnia Genet przestała oddawać mocz. Ghosh był bardzo zaniepokojony. Pobrał jej krew. Pobiegliśmy z Shivą zanieść próbkę do laboratorium, pomogliśmy W.W. zmontować rurki i odczynniki, żeby zmierzyć poziom azotu mocznikowego we krwi: był wysoki i rósł. Genet ani na chwilę nie straciła całkowicie przytomności. Najczęściej była senna, czasem zdezorientowana, zwykle pojękiwała, raz czuła straszliwe pragnienie. Raz zawołała matkę, ale Rosiny nie było. Almaz powiedziała mi, że Rosina nie chce wyjść ze swojego pokoju, co zresztą prawdopodobnie wszystkim wychodziło na dobre. Atmosfera w szpitalu była wystarczająco napięta bez ataków Hemy na Rosinę. Szóstego dnia nerki Genet zaczęły produkować mocz, a potem robiły to intensywnie, wypełniając moczem cały pojemnik podłączony do cewnika. Ghosh podwoił, a potem potroil ilość podawanych jej dożylnie płynów i kazał jej pić, żeby zrównoważyć utratę wody. - Mam nadzieję, że to oznacza, że jej nerki się regenerują - powiedział. - Na razie nie są w stanie odpowiednio rozcieńczyć moczu. Pewnego poranka, kiedy obudziłem się po nocy spędzonej na krześle przy łóżku Genet, ujrzałem jej twarz, gładką skórę, jasne spojrzenie, wiedziałem już, że wyjdzie z tego. Zawsze była dość koścista, ale teraz, wyniszczona chorobą, wyglądała, jakby pobyt w szpitalu wypalił jej ciało do kości. Wróciły jej kolory. Niebezpieczeństwo minęło. Tego popołudnia wróciłem do swojego pokoju w dawnym bungalowie Ghosha i zapadłem w czarny sen. Dopiero kiedy się przebudziłem, moje myśli powędrowały ku Shivie. Czy zdaje sobie sprawę, że zniszczył moje marzenia? Czy rozumie, jak bardzo zranił Genet, zranił nas wszystkich? Chciałem mu się odpłacić. Kłopot w tym, że nie widziałem innego sposobu, aby to zrobić, jak tylko okładać go pięściami, aż poczuje taki sam ból, jaki mi zadał. Nienawidziłem mojego brata. Nikt nie mógł mnie powstrzymać. Nikt prócz Genet. Kiedy powiedziała mi o swojej umowie z Rosiną, że dała się obrzezać, pod warunkiem że Rosina nie piśnie ani słowa Hemie, Genet nie dokończyła tego, co

chciała mi wyznać. Tej pierwszej nocy, o późnej godzinie, siliła się, by zachować przytomność. Poprosiła mnie o coś i kazała przysiąc. - Marionie - powiedziała - ukarz mnie, lecz nie karz Shivy. Rzuć się na mnie, wygoń mnie, ale zostaw Shivę w spokoju. - Dlaczego? Nie mogę tego zrobić. Dlaczego miałbym go oszczędzić? - Marionie, to ja zmusiłam Shivę, żeby tamtej nocy zrobił to, co zrobił. To ja go o to poprosiłam. - Jej słowa bolały jak uderzenia. - Wiesz, że Shiva jest inny... że myśli inaczej niż wszyscy. Uwierz mi, gdybym go nie poprosiła, on nadal czytałby tę swoją książkę, a mnie by tu nie było. Tej pierwszej nocy niechętnie dałem Genet słowo, że nie dojdzie do konfrontacji pomiędzy mną a Shivą. Zrobiłem to przede wszystkim dlatego, że wówczas wszystko wskazywało na to, że ma przed sobą ostatnią noc życia. Nie powiedziałem Hemie, co naprawdę zaszło, i pozwoliłem jej wyobrażać sobie, co tylko chciała, czyli że ja jestem przyczyną nieszczęścia. Możecie zapytać, dlaczego postanowiłem dotrzymać słowa. Dlaczego nie zmieniłem zdania, gdy zorientowałem się, że Genet przeżyje? Czemu nie powiedziałem Hemie prawdy? Zrobiłem tak, bo podczas walki Genet ze śmiercią dowiedziałem się czegoś zarówno o sobie, jak i o niej. Byłem tak bliski stracenia jej na zawsze, że zrozumiałem: mimo wszystko nie chciałem, żeby umarła. Być może nigdy jej nie wybaczę. Ale nadal ją kochałem.

Kiedy uznano, że Genet może opuścić szpital, przeniosłem ją z samochodu do domu. Nikt się temu nie sprzeciwił, a nawet gdyby ktoś się odezwał, twardo postawiłbym na swoim. Moim nieustannym czuwaniem przy łóżku Genet zasłużyłem sobie na niechętne uznanie w oczach Hemy. Nie ośmieliła się więc przeciwstawić mojej decyzji. Kiedy wnosiłem córkę służącej do mojego domu kuchennymi drzwiami, Rosina stała w progu swojej kwatery i przyglądała się. Genet nawet nie spojrzała w jej stronę. Zachowywała się tak, jakby jej matka i pokój, w którym przeżyła całe życie, przestały istnieć. Rosina stała tam, wodząc błagalnym wzrokiem, żebrząc o wybaczenie. Lecz zdolność dziecka do mściwości jest nieskończona i może trwać nawet całe życie. Zaniosłem Genet do naszej dawnej sypialni, do obecnego pokoju Shivy, który od tej pory miał należeć do niej.

Plan zakładał, że razem z Shivą zamieszkamy w starym bungalowie Ghosha każdy w osobnym pokoju: on w salonie. Pół godziny później, kiedy poszedłem do kwatery Rosiny po ubrania Genet, Rosina zamknęła się od środka i nie chciała otworzyć mimo mojego natarczywego pukania. Ze złości naparłem na drewniane skrzydło. Stawiło opór. Poczułem, że albo się zabarykadowała, albo stała oparta o drzwi. W powietrzu panowała osobliwa cisza. Podszedłem do okna. Okiennice były co prawda zamknięte, ale z pomocą Almaz pociągnąłem za jedną z przegniłych listew, aż odpadła. Rosina zablokowała okno szafą. Wdrapałem się na parapet i próbowałem odsunąć mebel, ale mi się nie udało. Wyciągnąłem szyję, żeby nad szafą zajrzeć do środka. To, co zobaczyłem, sprawiło, że trzymając się futryny, oparłem obydwie stopy o szafę i niewiele myśląc, popchnąłem. Szafa się wywróciła. Uderzyła o podłogę z głośnym łoskotem, sypiąc drzazgami, krusząc lustro i tłukąc talerze. Natychmiast zrobiło się zbiegowisko. Teraz widziałem już wyraźnie. Wszyscy to widzieliśmy. Hema, Ghosh i Shiva stali za mną. Nawet Genet, słysząc tumult, dowlokła się na miejsce. Dostrzegłem w tej scenie pewną matematyczną precyzję, aczkolwiek ani w Geometrii Carra, ani w żadnym innym podręczniku nie istnieje taki kąt, do jakiego można by przyrównać ułożenie tej szyi. Farmakopea nie zna lekarstwa, które umiałoby usunąć z pamięci to wspomnienie. Ciało wisiało na krokwi, miało przechyloną głowę, otwarte usta i wystający język, który wyglądał, jak gdyby wyrwano go z ust. To była Rosina.

Rozdział 35

Gorączkę od gorączki Omszałe kamienne mury i potężna brama Empress Menen School nadawały uczelni wygląd starożytnej fortecy. Ubrana w jasnoniebieską bluzkę, granatową spódniczkę i białe skarpetki, bez opaski na głowie, bez klipsów i kolczyków, Genet wyglądała jak pozostałe dziewczęta, wtapiała się w tłum. Jedyną jej ozdobą był wiszący na szyi krzyż św. Brygidy. Nie chciała się wyróżniać. Pełne życia, radosne wcielenie Genet umarło w chwili, gdy zdjęliśmy ciało powieszone na krokwi i pochowaliśmy je na cmentarzu Gulele. Odwiedzanie Genet w sobotnie wieczory stało się moim nowym rytuałem. Mieszkała teraz niedaleko pałacu, w którym generał Mebratu (z Zemuim u boku) wziął zakładników i podjął próbę zmiany istniejącego porządku. Genet mogła przyjeżdżać do domu na weekendy, ale twierdziła, że Missing wywołuje w niej bolesne wspomnienia. Upierała się, że w Empress Menen czuje się szczęśliwa. Hinduscy nauczyciele byli co prawda wymagającymi, ale zarazem bardzo dobrymi pedagogami. Genet, ukryta przed nami i przed innymi ludźmi, ciężko pracowała. Razem poszliśmy na kurs przygotowujący do studiów medycznych, a rok później dostaliśmy się do szkoły medycznej. Teraz, kiedy nie musiała już nosić mundurka, jej codzienne ubranie, ale też zachowanie, pełne było rezerwy i jakby przygaszone. Za każdym razem, gdy szedłem do niej w odwiedziny do Mekane Yesus Hostel znajdującego się naprzeciwko uniwersytetu, modliłem się, aby to był ten dzień, w którym zamknięte na cztery spusty drzwi do jej serca otworzą się i przez szczelinę zobaczę dawną Genet. Była, owszem, wdzięczna za paczki z jedzeniem od Almaz i Hemy, ale bariery, jaką wzniosła wokół siebie, nie dało się przełamać. Nadal ją kochałem. Wolałbym nie kochać. Zostaliśmy przyjęci do First School of Medicine imienia Hajle Syl lasje w 1974 roku (jako dopiero trzeci rocznik tej uczelni). Na zajęciach z dysekcji zwłok mieliśmy pracować w parze, co akurat dobrze się dla niej złożyło, ponieważ gdyby trafiła na

kogoś innego, ta osoba prędzej czy później miałaby dość jej częstych nieobecności i kłopotów z udźwignięciem brzemienia przeszłości. Nie sądzę, aby była po prostu leniwa. Nie istniało żadne wytłumaczenie. Coś wisiało w powietrzu, a ja nie miałem pojęcia, co.

Nasi nauczyciele byli świetnymi specjalistami. Znajdowali się pośród nich brytyjscy i szwajcarscy profesorowie, a także kilku etiopskich lekarzy, którzy ukończyli Uniwersytet Amerykański w Bejrucie, a następnie zrobili kurs podyplomowy w Anglii lub Stanach Zjednoczonych. Wykładał tu również jeden Hindus: nasz Ghosh. Miał nawet własny, unikalny tytuł. Nie był adiunktem ani docentem, ani nawet adiunktem nadzorującym praktyki studentów (co by sugerowało honorową, niepłatną funkcję), lecz profesorem medycyny i adiunktem chirurgii. Myślę, że chyba nikt z nas, łącznie z Hemą, nie zdawał sobie sprawy z wielkości osiągnięć naukowych Ghosha w ciągu tych dwudziestu ośmiu lat spędzonych w Etiopii. Ale sir Ian Hill, dziekan nowej szkoły medycznej, z pewnością je docenił. Ghosh miał na koncie czterdzieści jeden opublikowanych artykułów plus rozdział w podręczniku. Początkowe zainteresowanie chorobami przenoszonymi drogą płciową doprowadziło go do poważnych badań nad durem powrotnym i stał się światowym ekspertem w tej dziedzinie, ponieważ przenoszona przez wszy odmiana tej choroby była endemiczna w Etiopii i ponieważ żaden człowiek przed nim nie przyjrzał się tej chorobie tak wnikliwie. Dowiedziałem się o durze powrotnym jeszcze jako uczeń szkoły podstawowej, kiedy to Ali z suku po drugiej stronie ulicy przyprowadził do Missing swojego brata Saleema i poprosił mnie o interwencję. Saleema trawiła gorączka i majaczył. Potem dowiedziałem się od Ghosha, że historia choroby Saleema była dość typowa. Przyjechał do Addis Abeby ze wsi, wioząc swój dobytek w worku przerzuconym przez ramię. Ali znalazł dla brata punkt zaczepienia w rojnych dokach Merkato, gdzie monsun czy nie monsun - Saleem zdejmował worki z ciężarówek i przenosił je do magazynu. Nocą sypiał w podłej norze, głowa przy głowie z dziesięcioma innymi robotnikami. W porze deszczowej raczej nie prało się ubrań, bo musiałyby schnąć wiele dni. Warunki, w jakich żył Saleem, urągały ludzkiej godności, a dla wszy były rajem. Drapiąc się, Saleem musiał rozgnieść jedną z nich, a krew stworzenia przez

zadrapanie wniknęła do jego organizmu. Ponieważ Saleem pochodził ze wsi, nie był odporny na tę typowo miejską chorobę. W ambulatorium Saleem położył się na podłodze, półprzytomny, zbyt słaby, by stać lub siedzieć. Adam, nasz jednooki specjalista od leków, pochylił się nad pacjentem i jednym sprawnym ruchem postawił diagnozę. Wiele lat później Ghosh pokazał mi swoją korespondencję z redaktorem „New England Journal of Medicine”, który zamierzał opublikować przełomową serię artykułów Ghosha na temat przypadków duru powrotnego. Redaktor uważał, że „objaw Adama” brzmi pretensjonalnie. Ghosh postanowił bronić honoru swojego pozbawionego wykształcenia specjalisty od przygotowywania leków, nawet za cenę rezygnacji z publikacji tekstu w prestiżowym magazynie.

Szanowny Doktorze Giles! ...w Etiopii klasyfikujemy przepuklinę pachwinową jako „poniżej kolana” i „powyżej kolana”, a nie jako „skośną” i „prostą”. To inny rząd wielkości, Szanowny Panie. W naszym ambulatorium często leży plackiem na podłodze aż pięciu pacjentów z gorączką. Klinicysta pyta więc: Czy to malaria? Czy to dur? A może dur powrotny? Nie ma wysypki, która pomogłaby postawić diagnozę (te „różowe plamki” przy durze są u naszej populacji po prostu niewidoczne), aczkolwiek muszę przyznać, że faktycznie dur powoduje zapalenie oskrzeli i zwalnia tętno, a chorzy na malarię często mają znacznie powiększoną śledzionę. Niedbalstwem z mojej strony byłoby, gdybym napisał artykuł na temat duru powrotnego, nie zapewniwszy przy tym klinicyście praktycznego sposobu rozpoznawania tej choroby, zwłaszcza w warunkach, gdy wykonanie badania krwi i surowicy jest problematyczne. Wystarczy, że klinicysta złapie pacjenta za udo i ściśnie - mocno ściśnie - mięsień czworogłowy; pacjent z durem powrotnym podskoczy, ponieważ zapalenie mięśni i ich wrażliwość, które zwykle pozostają niezauważone, stanowią symptom tej choroby. Zresztą jest to nie tylko doskonała oznaka przy stawianiu diagnozy, lecz również coś, co postawi na nogi nawet umarłego. Ten objaw po raz pierwszy zauważył Adam, dlatego uważam, że zasługuje on na eponim „objaw Adama”.

Mogłem osobiście poręczyć za skuteczność objawu Adama - Saleem wrzasnął wniebogłosy i zerwał się na nogi w tej samej sekundzie, w której Adam ucisnął udo.

Redaktor przysłał odpowiedź. Był zadowolony ze wszystkich obserwacji Ghosha, z wyjątkiem objawu Adama, który nadal pozostał kwestią sporną. Ghosh nie dał jednak za wygraną.

Szanowny Doktorze Giles! ...istnieje objaw Chvostka, objaw Boasa, objaw Courvoisiera, objaw Quinckego - wygląda na to, że nie istnieją żadne ograniczenia, jeśli chodzi o białych użyczających swojego nazwiska do opisania różnych zjawisk. Uważam, że świat jest gotowy na eponim honorujący prostego mieszacza leków, który na własne jedno oko widział więcej przypadków duru powrotnego, niż ja lub pan kiedykolwiek zobaczymy, mając dwoje oczu.

Ghosh, lekarz pracujący w obskurnym afrykańskim szpitalu z dala od głównego nurtu medycyny akademickiej, dopiął swego. Prestiżowe pismo opublikowało jego artykuł, co bez wątpienia doprowadziło do zaproszenia do napisania rozdziału w Harrison's Principles of Internal Medicine, biblii studentów medycyny starszych lat. Tak Ghosh dorobił się profesury. Hema kupiła naszemu świeżo upieczonemu nauczycielowi dwa piękne garnitury w prążki, jeden czarny, a drugi niebieski, do tego tweedowy płaszcz ze skórzanymi łatami na łokciach, które jak gdyby brały całe to jego „profesorowanie” w nawias. Sam wpadł na pomysł muszki. We wszystkim, zwłaszcza jeśli nie kosztowało to zbyt wiele i nie robiło krzywdy innym, Ghosh był panem samego siebie. Muszka oznajmiała światu, jak bardzo cieszy się z życia i ze swojej pracy, którą nazywał „romantyczną, namiętną pasją”. W tych słowach zawierała się cała filozofia, z jaką Ghosh żył i uprawiał swój zawód.

Rozdział 36

Czynniki prognostyczne Życie pełne jest znaków. Rzecz w tym, by umieć je odczytać. Ghosh nazywał to heurystyką, sposobem na rozwiązywanie problemów, na które nie wymyślono jeszcze żadnej metody. Gdy czerwono słońce wschodzi, w marynarzu bojaźń się rodzi.39 Ropa tu, ropa tam, ropę wszędzie w brzuchu mam. Niski poziom płytek krwi u kobiety oznacza toczeń, dopóki nie okaże się, że to coś innego. Uwaga na mężczyzn ze szklanym okiem i dużą wątrobą...

W ambulatorium Ghosh wypatrzyłby na przykład zasapaną młodą kobietę, której rumieniec wyraźnie kontrastowałby z jej ogólną bladością. Wówczas Ghosh podejrzewałby zwężenie zastawki dwudzielnej serca, chociaż miałby trudności z wyjaśnieniem, dlaczego wskazał akurat to schorzenie. Osłuchałby ją pod kątem cichego, dudniącego szmeru charakterystycznego dla zwężenia, tego diabelskiego pomruku, który, jak sam mówił, „usłyszysz tylko wtedy, kiedy wiesz, że tam jest”, słyszalnego jedynie przez stetoskop delikatnie przyłożony do ciała po wysiłku fizycznym tuż nad koniuszkiem serca. Wypracowałem sobie własną heurystykę, mieszankę rozsądku, intuicji, wyrazu twarzy i zapachu. O tym nie pisano w książkach. Żołnierz, który próbował nam ukraść motocykl, w chwili zgonu pachniał w pewien specyficzny sposób, podobnie jak Rosina - ich zapachy były identyczne i mówiły o nagłej śmierci. Mimo to, kiedy powinienem był to zrobić, nie zawierzyłem węchowi, gdy odebrał od Ghosha sygnały, które postawiły mnie w stan czujności. Zrzuciłem to na karb jego, Ghosha, nowej funkcji profesora uniwersytetu, skutek uboczny, zapach nowych garniturów i nowego środowiska. Gdy przebywałem w jego towarzystwie, opanowywał mnie spokój. Ghosh zawsze był optymistą i człowiekiem pogodnym. 39

Krzysztof Baranowski, Praktyka oceaniczna, Almapress, Warszawa 2001, s. 33.

Teraz jego wesołość osiągała nowe poziomy. Odnalazł swoją najlepszą stronę. Był człowiekiem dumnym ze swojej zasady „trzech L: Loving (miłość), Learning (nauka), Legacy (spuścizna)”, którą opanował do perfekcji. W rocznicę ślubu Hemy i Ghosha obudziłem się o czwartej nad ranem, żeby się pouczyć. Dwie godziny później pokonałem dystans dzielący dawny bungalow Ghosha i nasz dom. Wcześniej Shiva przeprowadził się do naszego starego pokoju. Na dworze panował półmrok. Postanowiłem zajrzeć do pokoju Shivy i sprawdzić, czy koszula, która gdzieś mi się zapodziała, nie została czasem po upraniu powieszona w jego szafie. Wszedłem do domu razem z Almaz. Uściskałem ją i zaczekałem, aż zrobi na moim czole znak krzyża i odmówi pod nosem modlitwę. Hema jeszcze spała. Drzwi do łazienki w korytarzu były otwarte, a ze środka dobywały się kłęby pary. Ghosh, przepasany ręcznikiem, stał pochylony nad umywalką i wspierał się o nią rękami. Wczesna pora jak na niego. Przyszło mi do głowy pytanie, dlaczego skorzystał akurat z tej łazienki. Żeby nie obudzić Hemy? Usłyszałem jego ciężki oddech, zanim go ujrzałem i oczywiście zanim on zobaczył mnie. Kąpiel potwornie go wykończyła. W chwili nieuwagi, patrząc na swoje odbicie w lustrze, zdradził się: był zmęczony, na jego twarzy malował się smutek i lęk. Zobaczył mnie. Zanim się do mnie odwrócił, zdążył założyć swoją radosną maskę, którą wcześniej zrzucił. - Co się dzieje? - zapytałem. Poczułem łaskotanie w żołądku. Zapach. Musiał mieć coś wspólnego z tym, co przed chwilą widziałem. - Nic się nie dzieje. Przerażające, co? - Zrobił przerwę, by złapać oddech. - Moja piękna żona śpi jak anioł. Moi synowie napawają mnie dumą... Dziś zabieram żonę na tańce i poproszę ją, żeby przedłużyła naszą umowę małżeńską na kolejny rok. Jedyny kłopot w tym, że grzesznik taki jak ja nie zasługuje na takie dary losu. Hema wstała i wyszła na korytarz, strzepując z siebie resztki snu. Ghosh rzucił mi zaniepokojone spojrzenie. Odwrócił się do lustra i ochlapał wodą kolońską, pogwizdując przy tym. Jego spojrzenie błagało mnie, bym nie mówił niczego, co mogłoby zmartwić Hemę. Z trudem trzymając ręce w górze, zaintonował własną, pełną pauz i urywanych dźwięków, wersję When the Saints Come Marching in. Zabrałem swoją koszulę i wyszedłem.

Rano miałem zajęcia, naprawdę ważne, lecz mimo to zaufałem instynktowi i poszedłem za głosem intuicji - za nosem. Ubrałem się, a potem ukryłem za szopą Shivy. Wkrótce z mgły wyłonił się volkswagen, za którego kierownicą siedział Ghosh. Pobiegłem za nim. Dotarłem do ambulatorium w samą porę, by zobaczyć, jak Ghosh wchodzi do biura Matrony. Zdziwiło mnie nie tylko to, że Matrona urzędowała u siebie o tak wczesnej porze, ale że czekała na gościa. Stałem, przyglądając się i zastanawiając, o co może chodzić, kiedy nadszedł Adam, niosąc butelkę krwi. Drzwi do biura siostry przełożonej otworzyły się. Kilka chwil później Adam wyszedł z pustymi rękami. Zdziwił się na mój widok i próbował zamknąć za sobą drzwi, ale zablokowałem je nogą. Ghosh leżał na szezlongu ze stopami w górze i poduszką pod głową, uśmiechając się. Na wiekowym gramofonie Matrony kręciła się płyta z Glorią Bacha. Matrona stała pochylona nad ramieniem Ghosha i taśmą mocowała igłę tłoczącą krew do jego żyły. Obydwoje zwrócili głowy w moim kierunku, myśląc zapewne, że to Adam czegoś zapomniał. Ghosh poruszył ustami. - Synu, wiesz, ja... - Nie musisz kłamać - odparłem. Spojrzał na Matronę, jakby oczekując od niej wyjaśnienia. Westchnęła. - Taki już los, Ghosh. Zawsze uważałam, że Marion powinien o tym wiedzieć. Nigdy nie zapomnę bezruchu, wahania na twarzy Ghosha, a także czegoś, czego jeszcze nigdy u niego nie widziałem: przebiegłości. Zaraz zastąpiła ją rezygnacja i wpatrzone w daleki punkt spojrzenie. Przez chwilę widziałem świat jego oczami, jego umysłem, jego wizją, która zawierała w sobie Hipokratesa, Pawłowa, Freuda, Marię Curie, odkrycie streptomycyny i penicyliny, grupy krwi Landsteinera; w której istniały przebłyski z oddziału zakaźnego, gdzie zabiegał o względu Hemy, z sali operacyjnej numer trzy, w której wbrew sobie został chirurgiem; która sięgała do dnia naszych narodzin i wybiegała w przyszłość, poza koniec jego życia, dalej niż zmierzch mojego istnienia i jeszcze dalej. Wtedy, dopiero wtedy, ostygła, zebrała się w sobie i skupiła na teraźniejszości, na chwili, w której miłość między ojcem a synem stała się wręcz namacalna, a myśl, że mógłby nastąpić jej koniec, że mogłoby pozostać po niej ledwie wspomnienie, była nie do przyjęcia.

- W porządku, Marionie, ty dobrze się zapowiadający klinicysto. Jak sądzisz: co mi dolega? - Uwielbiał metodę sokratyczną. Z tym, że teraz to on był pacjentem, a ja musiałem zaprząc do pracy moją heurystykę. Już wcześniej zauważyłem jego bladość, ale wyparłem ją z myśli. Przypomniałem sobie, że od kilku miesięcy na rękach i nogach pojawiały mu się siniaki, które zawsze jakoś potrafił wytłumaczyć. Nie dalej jak przed tygodniem byłem świadkiem, jak zaciął się w palec papierem. Nastąpiło lekkie krwawienie, ale kilka godzin później z rany nadal płynęła krew. Jakże mogłem to przeoczyć? Przypomniałem też sobie, że godzinami bywał narażony na promieniowanie starego Koota, wiekowego urządzenia do zdjęć rentgenowskich, którego - na przekór protestom - używał tak długo, aż do Missing przywieziono nową maszynę. Koota młotami rozbito na kawałki i wrzucono do Tonącej Ziemi; dotrzyma towarzystwa żołnierzowi, którego kości zaczną świecić. - Rak krwi? Białaczka? - wypowiedziałem słowa, których brzmienie w moich ustach z miejsca znienawidziłem. Choroba Ghosha narodziła się w momencie, gdy ją nazwałem. Stała się i została. Rozpromienił się, odwrócił do Matrony i uniósł brwi. - Uwierzyłabyś, Matrono? Mój syn klinicysta. Potem jego głos stracił całą żywiołowość. Zaczął mówić głosem pozbawionym wszelkich pozorów jak drzewa liści zimą. - Cokolwiek się stanie, Marionie, nie możesz pozwolić, żeby Hema się o tym dowiedziała. Dwa lata temu za pośrednictwem Eliego Harrisa wysłałem mój preparat histologiczny do doktora Maxwella Wintrobe'a w Salt Lake City w stanie Utah. To wybitny hematolog. Uwielbiam jego książkę. Odpisał mi osobiście. To, co w sobie mam, przypomina aktywny wulkan, bulgoczący i plujący lawą. To jeszcze nie białaczka, ale wszystko ku niej zmierza. Mam mielofibrozę - powiedział, wymawiając to słowo, jak gdyby opisywało coś delikatnego i wyjątkowo kunsztownego. Zapamiętaj tę nazwę, Marionie. To interesująca choroba. Jestem pewien, że nadal zostało mi sporo lat życia. Jedynym kłopotliwym objawem, jaki mam, jest anemia. Te transfuzje krwi to dla mnie jak zmiana oleju w samochodzie. Dzisiaj idę na tańce z Hemą. Wiesz, dziś jest ważny dzień. Potrzebowałem paliwa. - Dlaczego nie chcesz, żeby mama się dowiedziała? Dlaczego mi nic nie powiedziałeś? Ghosh potrząsnął głową.

- Hema zwariuje... Ona nie powinna, nie może... Nie patrz tak na mnie, synu. To nie szlachetność przeze mnie przemawia, zapewniam cię. - W takim razie nie rozumiem. - Przez te dwa lata nie dowiedziałeś się o mojej diagnozie, prawda? Gdybyś wiedział, zmieniłoby to twój stosunek do mnie. Nie sądzisz? - Wyszczerzył zęby w uśmiechu i zmierzwił mi włosy. - Wiesz, co dało mi najwięcej przyjemności w życiu? Nasz bungalow, jego normalność, rytuał mojej pobudki, Almaz krzątająca się w kuchni, moja praca. Moje zajęcia, obchody ze studentami starszych roczników. Spotkania z tobą i Shivą przy kolacji, a potem kładzenie się spać u boku mojej żony. Przerwał, długo milcząc i rozmyślając o Hemie. - Chcę, żeby tak zostało. Nie chcę, żeby wszyscy nagle przestali zachowywać się normalnie. Wiesz, o co mi chodzi? Nie chcę zniszczyć tego wszystkiego. - Uśmiechnął się. - Kiedy mój stan się pogorszy, jeśli do tego dojdzie, wtedy powiem twojej mamie. Obiecuję. - Wbił we mnie baczne spojrzenie. - Dochowasz tajemnicy? Proszę. To jest to, co możesz dla mnie zrobić. To będzie twój prezent, jeśli tak wolisz. Podaruj mi tyle normalnych dni, ile zdołam przeżyć. Nie wolno ci też wyjawić sekretu swojemu bratu. To może się okazać dla ciebie najtrudniejsze. Wiem, że między wami dwoma doszło do... nieporozumienia. Ale ty znasz Shivę lepiej niż ktokolwiek inny. Wiem, że zależy ci na nim na tyle, by nie dowiedział się o mojej chorobie zbyt prędko. Dałem mu słowo.

Niewiele pamiętam z tego, co działo się przez kolejne kilka miesięcy, może poza tym, że objawiła mi się mądrość Ghosha. Niewiedza o jego trwającej od dwóch lat chorobie była błogosławieństwem. Teraz, gdy wiedziałem, co się święci, było za późno, żeby cofnąć czas i wymazać tę wiedzę; czułem się, jakby wrócił za kratki, a ja razem z nim. Przeczytałem wszystko, co zdołałem znaleźć na temat mielofibrozy (jakże nienawidziłem tej nazwy, którą on najwyraźniej ukochał). Kiedy się o niej dowiedziałem, jego szpik kostny zachowywał się normalnie, ale z czasem choroba stała się bardziej aktywna, wulkan zaczął się burzyć, pluć fontannami lawy, przy sprzyjającym wietrze rozsiewać swoje charakterystyczne siarkowe wyziewy. Spędzałem z Ghoshem tyle czasu, ile tylko mogłem. Pragnąłem wiedzy, każdego jej elementu, jaki mógł mi przekazać. Synowie powinni notować każde słowo, które mówią im ojcowie. Spróbowałem tak robić. Dlaczego dopiero choroba sprawiła,

że doceniłem wartość spędzanego z nim czasu? Wygląda na to, że my, ludzie, nigdy się nie nauczymy. Każde kolejne pokolenie uczy się od nowa tego samego, a kiedy już opanuje tę wiedzę, pragnie pisać ewangelie, pragnie nawracać znajomych, chwytać ich za ramiona, potrząsać i mówić: „Chwytaj dzień! Liczy się każda chwila!”. Większość z nas nie potrafi zawrócić i naprawić błędów. Przepadły nasze „powinienem był”, „mogłem”. Niektórzy szczęśliwcy tacy jak Ghosh nie mają podobnych zmartwień, oni nie muszą niczego rekompensować innym, oni nie przegapili żadnego dnia, żadnej chwili. Od czasu do czasu Ghosh uśmiechał się i puszczał do mnie oko. Uczył mnie umierać, tak samo jak kiedyś nauczył mnie żyć.

Shiva i Hema żyli w nieświadomości. Rzucili się w wir pasjonujących doświadczeń. Shiva namówił Hemę, by na poważnie zaangażowała się w leczenie kobiet ze schorzeniem przetoki pochwowo-pęcherzowej. Nie było to coś, na widok czego Hema (albo w ogóle chirurg ginekolog) uśmiechnęłaby się z zadowoleniem, bo operacja przetoki do łatwych nie należała. Teraz już mogę wyjaśnić, dlaczego ta dziewczyna, którą zobaczyliśmy jako dzieci - ta, która wspinała się pod górę wspierana przez ojca, z pochyloną wstydliwie głową, oddająca przy każdym kroku mocz, wydzielająca nieopisaną woń - miała tak głęboki wpływ na życie Shivy. Choć wówczas nie mogliśmy o tym wiedzieć, Hema operowała ją trzykrotnie; dopiero za ostatnim razem skutecznie. Nie widzieliśmy, żeby opuściła Missing, ale Hema dała nam słowo, że dziewczyna została wyleczona i wyjechała szczęśliwa. Blizny w jej psychice pozostaną jednak na zawsze. Wtedy niewiele rozumieliśmy z tego, co jej dolegało, ponieważ Hema nie rozmawiała z nami na takie tematy. Ale teraz z dużą dozą prawdopodobieństwa potrafiliśmy odtworzyć jej los. Wszystko wskazywało na to, że dziewczyna, zanim stała sie nastolatką, została wydana za mąż za mężczyznę, który mógł być nawet w wieku jej ojca. Bolesne skonsumowanie małżeństwa (o wiele bardziej traumatyczne, jeśli pamiątką po obrzezaniu jest tkanka bliznowata u wejścia do pochwy, do której próbował wcisnąć się jej mąż) z pewnością ją przeraziło. Być może była zbyt młoda, by skojarzyć ów akt z zajściem w ciążę, niemniej jednak wkrótce urosło jej w brzuchu dziecko. Kiedy zaczął się poród, główka płodu zaklinowała się w wylocie miednicy dodatkowo zwężonym krzywicą. W kraju rozwi-

niętym albo nawet w dużym etiopskim mieście zrobiono by jej cesarskie cięcie, gdy tylko zaczęłyby się skurcze. Ale na zapadłej wiosce, mając przy sobie jedynie teściową, biedna cierpiała wiele dni. Macica usiłowała dokonać niemożliwego, osiągając tylko tyle, że główka dziecka rozerwała pęcherz i szyjkę macicy, miażdżąc je o nieustępliwą, kościstą miednicę. Wkrótce dziecko umarło w łonie matki. Zwykle matka umierała niedługo potem z powodu pękniętej macicy, infekcji i sepsy. Rodzina zdołała dotransportować matkę do przychodni, co zdarzało się niezwykle rzadko. Tam po kawałku usunięto z jej organizmu martwy płód, najpierw krusząc jego czaszkę, a potem wyjmując resztę ciała. Podczas rekonwalescencji po koszmarnym porodzie martwa zgorzelinowa tkanka w drogach rodnych dziewczyny w końcu odpadła, zostawiając po sobie poszarpaną dziurę między pęcherzem a waginą. Mocz, zamiast przemieszczać się z pęcherza do cewki moczowej i wydalać się otworem zlokalizowanym tuż pod łechtaczką (sterowanym wolą właścicielki), wyciekał z dziurawego pęcherza prosto do waginy i płynął po nogach. Dziewczyna była wiecznie mokra, a jej ubranie stale przesiąknięte moczem, ponieważ mocz ciekł przez całą dobę. Pęcherz szybko dopadły infekcje, które odpowiadały za nieprzyjemny zapach. W mgnieniu oka jej wargi sromowe i uda zamieniły się w nasiąknięte, jątrzące się ropnie. Prawdopodobnie wtedy odrzucił ją mąż, a ojciec przybył na ratunek. Przetoki opisywali już starożytni lekarze, ale dopiero w 1849 roku w Montgomery w stanie Alabama doktor Marion Sims, mój imiennik, dokonał pierwszych udanych operacji przetoki pochwowej. Jego pacjentkami były Anarcha, Betsy i Lucy, trzy niewolnice z powodu schorzenia wygnane przez rodziny i właścicieli. Sims operował je - ponoć zgodziły się dobrowolnie - z zamiarem naprawienia przetoki. Niedawno odkryto eter, ale jego zastosowanie w medycynie nie było wówczas jeszcze szeroko rozpowszechnione, więc podczas operacji wszystkie pacjentki były przytomne. Sims zaszył ziejącą między pęcherzem a waginą dziurę jedwabną nicią i uznał, że sprawa załatwiona. Po tygodniu odkrył maleńkie dziurki wzdłuż linii szwu, przez które wyciekał mocz. Próbował dalej. Anarchę operował około trzydziestu razy. Za każdym razem uczył się na błędach i zmieniał technikę, aż w końcu jedna z operacji zakończyła się powodzeniem. Kiedy Hema operowała dziewczynę, którą widzieliśmy przy bramie, robiła to według zasad opracowanych przez Mariona Simsa. Najpierw przez cewkę moczową wprowadziła cewnik do pęcherza, aby skierować mocz z dala od przetoki - w ten

sposób mokra, zmacerowana tkanka mogła wyschnąć i zregenerować się. Tydzień później operowała przez waginę, używając do tego zakrzywionej łyżki z pewteru, którą wynalazł chirurg z Alabamy - dziś nazywamy ją wziernikieni Simsa - a która zapewniała dobrą widoczność i w ogóle umożliwiła operowanie z poziomu pochwy. Hema musiała delikatnie wyizolować krańce przetoki, próbując zlokalizować coś, co kiedyś było wyraźnie widocznymi warstwami wyściółki pęcherza, ścianą pęcherza, ścianami pochwy i wyściółką tejże. Kiedy przycięła już brzegi, szyła, warstwa po warstwie. Sims, odniósłszy najpierw niejedno niepowodzenie, zdecydował się w końcu wykorzystać zrobiony na zamówienie przez jubilera cieniutki srebrny drut, którym zamykał przetokę. Srebro powodowało najsłabszą reakcję zapalną tkanek, a właśnie zapalenie było przyczyną, dla której operacja nie dawała oczekiwanych efektów. Hema użyła chromowego katgutu. Pewnego dnia przy kolacji, miesiąc po tym, jak dowiedziałem się o chorobie krwi Ghosha, Hema pochwaliła się nam, że razem z Shivą zoperowała już piętnaście pacjentek z przetoką i u żadnej z nich nie wystąpił nawrót choroby. - Zawdzięczam to Shivie - powiedziała. - Przekonał mnie, że powinnam poświęcać więcej czasu przygotowaniu pacjentek do operacji. Teraz przyjmujemy kobiety i przez dwa tygodnie karmimy je jajkami, mięsem, mlekiem i witaminami. Podajemy im antybiotyki, dopóki mocz się nie oczyści. Smarujemy im uda i srom pastą cynkową. Shiva miał pomysł, żeby przed operacją odrobaczać je i leczyć u nich niedokrwistość z niedoboru żelaza. Pracujemy nad wzmacnianiem nóg, uruchamiamy je. - Spojrzała z dumą na Shivę. - Wstyd mi się do tego przyznać, ale on lepiej dostrzega i rozumie ich potrzeby niż ja, po tylu latach. Już sam pomysł fizykoterapii... - Nie możemy ich zmusić do chodzenia po operacji, jeśli wcześniej nie chciały chodzić - powiedział Shiva. W przypadku czterech pacjentek dziura w pęcherzu była tak wielka, a tkanka tak zabliźniona i ściągnięta, że nie sposób było złączyć ze sobą jej końców. U tych chorych Hema i Shiva nauczyli się odsłaniać wąski, lecz gruby płat tkanek tuż pod wargami sromowymi, który pozostawiali na jednym końcu połączony z naczyniami krwionośnymi, zawijali do środka pochwy i wykorzystywali jako żywą łatę na przetokę.

- Matrona ma sponsora, który jest zainteresowany finansowaniem wyłącznie operacji przetoki - oświadczył Shiva. - Dostajemy co miesiąc tysiąc dolarów amerykańskich. Nie mogę na niego patrzeć, a co dopiero mu gratulować.

Przestałem się troszczyć o Genet. Kiedy na pierwszym roku oblała dwa spośród czterech przedmiotów i musiała powtarzać obydwa semestry, byłem zbyt zaabsorbowany chorobą Ghosha, żeby się tym przejąć. Nie cieszyła się z życia, nie czerpała z niego przyjemności. Straciła cały zapał i cel, o ile kiedykolwiek go miała. Wystarczył tydzień nieuczenia się i opuszczania zajęć, żeby nagromadziło się zbyt dużo materiału do nadrobienia - tak szalone było tempo nauki na pierwszym roku studiów medycznych. W połowie drugiego roku dowiedziałem się, że Genet znowu opuściła kilka zajęć laboratoryjnych z anatomii. Poczułem się w obowiązku sprawdzić, czy wszystko z nią w porządku. Drzwi do jej pokoju w Mekane Yesus Hostel były otwarte. Gość stał do mnie tyłem. Nie zauważył mnie. Genet dzieliła pokój z dziewczyną, której akurat nie było. Maleńki pokój - mieściło się w nim piętrowe łóżko i nieduży stolik dla dwóch osób kiedyś schludny, teraz wyglądał jak chlew. Gdy Zemui żył, Genet zachowywała się, jakby ojciec ją drażnił, ale wystarczyło, że dzielny i lojalny tata zginął zasypany gradem kul, by córka przyczepiła sobie jego zdjęcie do sufitu i leżąc na górnej pryczy, przypatrywała się umieszczonej kilkanaście centymetrów od twarzy fotografii. Ostre rysy gościa i jego szorstkie maniery wyróżniały go z tłumu. Znałem go jako studenckiego podżegacza, wiecznie nawołującego do zmian w programie nauczania i zbierającego podpisy pod wnioskami o odwołanie nielubianego rektora. Ale przede wszystkim był Erytrejczykiem, tak samo jak Genet. Wyzwolenie Erytrei było dla niego bez wątpienia celem życia, choć musiał trzymać go w sekrecie. Rozmawiał z Genet w tigrinia, ale usłyszałem też kilka angielskich słów: „hegemonia” i „proletariat”. Kiedy wyczuł moją obecność, urwał w pół zdania. Jego tępe oczy powiedziały mi: „Nigdy nie będziesz jednym z nas”. Celowo odezwałem się do Genet po amharsku, żeby gość wiedział, że posługuję się tym językiem lepiej niż on. Mruknął do niej coś w tigrinia i zmył się. - Kim są ci twoi kumple radykałowie, Genet?

- Jacy radykałowie? Po prostu zadaję się z Erytrejczykami. - Tajna policja ma na tym piętrze swoich informatorów - powiedziałem. Powiążą cię z Ludowym Frontem Wyzwolenia Erytrei. Wzruszyła ramionami. - Wiesz, Marionie, że Front kontroluje coraz większy obszar Erytrei? Nie, nie możesz wiedzieć, bo przecież nie napisali o tym w „Ethiopian Herald”. Ale chyba nie przyszedłeś tutaj rozmawiać o polityce. W przeszłości poczułbym się dotknięty jej zachowaniem. - Hema cię pozdrawia. Ghosh mówi, że mogłabyś czasem przyjść na kolację... Genet, martwię się o twoje zajęcia z sekcji. Tym razem nie ma kto za ciebie odfajkować ćwiczeń w laboratorium. Jeśli się nie pokażesz, nie zdasz. Dajże spokój, Genet. Jej twarz, tak ożywiona i zainteresowana, kiedy rozmawiała z tamtym mężczyzną, teraz zrobiła się posępna. - Dziękuję - odparła lodowato. Tak bardzo chciałem jej powiedzieć o chorobie Ghosha, wstrząsnąć tą pochłoniętą sobą Genet, ale byłem jak zaczarowany jej obecnością. Czar kazał mi chodzić za nią i wmawiać sobie, że nadal ją kocham, bez względu na jej zachowanie; że kocham ją, chociaż nasze drogi rozeszły się na dobre.

Na ostatnim roku studiów medycznych podczas moich praktyk chirurgicznych wulkan, który uaktywnił się w organizmie Ghosha, wybuchł. Kiedy wróciłem do domu, wystarczyło jedno spojrzenie na Hemę, bym się przekonał, że już wie. Przygotowałem się na tyradę. Ale ona tylko mnie przytuliła. Ghosh wymiotował krwią i dostał poważnego krwotoku z nosa. Próbował to ukryć, ale mu się nie udało. Leżał w sypialni. Zajrzałem do niego, a potem wróciłem do jadalni i usiadłem z Hemą przy stole. Almaz, z przekrwionymi oczami, przyniosła mi herbatę. - Chyba jestem mu wdzięczna, że mi nie powiedział - stwierdziła Hema. Poznałem po jej opuchniętych powiekach, że większość popołudnia spędziła na płaczu. - Zwłaszcza, że niewiele możemy dla niego zrobić. Nacieszyłam się nim. To były doskonałe dni, nieobarczone wiedzą o... o tym wszystkim. - Bawiła się

pierścionkiem z brylantem, prezentem od Ghosha z okazji ostatniego odnowienia ich rocznej umowy. - Gdybym wiedziała... może zdecydowalibyśmy się na podróż do Ameryki. Zapytałam go o to. Powiedział, że woli zostać tutaj. Chce po przebudzeniu oglądać tylko mnie, wyobraź sobie! Ayoh, ależ z niego romantyk, nawet teraz. Wiesz, to zabawne, ale kilka miesięcy temu naprawdę myślałam, że jest nam tak dobrze, że musi się wydarzyć coś złego. Wszędzie widziałam znaki, ale nie zwracałam na nie uwagi. - Ja też - powiedziałem. Almaz płakała w kuchni, a Gebrew ze łzami w oczach i swoją maleńką Biblią w dłoni, kołysał się i czytał wersety, pragnąc pocieszyć kucharkę. Kiedy mnie zobaczyli, Gebrew powiedział: - Będziemy pościć. Nasze modlitwy to za mało. Almaz skinęła głową i chociaż pozwoliła się przytulić i pocieszyć, nadal była wzburzona. - Za małośmy się modlili - stwierdziła. - Dlatego to na nas spadło.

Zapytałem Gebrew, czy widział Shivę. Odparł, że mojego brata nie było cały dzień, a jeśli wrócił, to pewnie jest w swojej szopie. Poszedł ze mną. - Nosisz zwój? - zapytał, mając na myśli cieniutki pasek owczej skóry, na którym narysował oko, ośmioramienną gwiazdę i królową i napisał drobnym maczkiem werset z Biblii. Pasek dobrze zwinął i umieścił w łusce po naboju. Na metalu wyrył krzyż i moje imię. - Tak, mam go zawsze przy sobie - odparłem, co w zasadzie było prawdą, ponieważ nosiłem to filakterium w teczce. - Gdybym zrobił zwój dla doktora Ghosha, nic by mu się nie stało. Zdumiały mnie słowa wiernego przyjaciela. W Etiopii, aby zostać księdzem, wystarczyło, żeby arcybiskup Addis Abeby napełnił powietrzem ze swych płuc szmacianą torbę, którą następnie przewożono na prowincję i otwierano przed kościołem, udzielając w ten sposób masowych święceń setkom wiernych. Z punktu widzenia Etiopskiego Kościoła Ortodoksyjnego, im więcej księży, tym radośniej. Ale obecność w kraju tysięcy, setek tysięcy księży oznaczało dla bogobojnych ludzi pokroju Almaz określone problemy. Część księży to zwykłe pijusy i darmozjady,

dla których kapłaństwo było sposobem na uniknięcie śmierci głodowej i okazją do zaspokojenia innych potrzeb. Najgorszy potępieniec mógł wyciągnąć przed Almaz krzyż i kazać jej całować jego cztery ramiona. Pewnego dnia spotkałem ją przygnębioną, ubranie miała w kompletnym nieładzie. Powiedziała mi, że musiała przegonić parasolką księdza, który zaczął się do niej dobierać. Przechodnie pospieszyli jej z pomocą i sprali gościa. - Marion, kiedy będę umierała, pójdź do Merkato i sprowadź mi dwóch księży powiedziała mi wtedy. - W ten sposób, zupełnie jak Chrystus, umrę w towarzystwie złodziei. Gebrew był inny. Almaz była przekonana, że Bóg patrzy na Gebrew przychylnym okiem. Spędzał długie godziny z nosem w modlitewniku, wspierając się na makaturia - lasce do modlitwy - przesuwając paciorki między palcami. Nawet kiedy zrzucał księżowski strój, żeby skosić trawę, załatwić sprawunki, popracować jako strażnik i odźwierny Missing, na jego głowie cały czas tkwił turban, a usta nigdy mu się nie zamykały. - Zrób, proszę, zwój dla Ghosha - powiedziałem Gebrew. - Miej wiarę. Może nie jest za późno.

Shiva niedawno wrócił. Od wieków nie zaglądałem do tej jego szopy, nie byłem więc przygotowany na totalny bałagan, jaki tam zastałem. Na podłodze walały się części silników i puszki elektryczne. Przez labirynt szpargałów prowadziła wąziutka ścieżka kończąca się przy rozstawionym sprzęcie do spawania i stosie blachy. Shiva ustawił wzdłuż ścian szopy rusztowanie z pospawanych metalowych elementów i zawiesił na nim swoje narzędzia w czymś w rodzaju drucianych kabur. Sam zaś siedział przy biurku, ukryty za prawdziwą górą książek i papierzysk. Przedarłem się do niego. Szkicował projekt jakiejś konstrukcji, aparatu, który miał ponoć usprawnić operację przetoki. Odłożył ołówek, czekając, aż coś powiem. Nie miał pojęcia, co zaszło w bungalowie. Powiedziałem mu prawdę na temat Ghosha. Wysłuchał mnie, ale nic nie powiedział. Co prawda zbladł trochę, ale poza tym nie okazał żadnych emocji. Wspiął się do swojego domku na drzewie i wciągnął za sobą drabinę. Nie miał żadnych pytań. Czekałem. Przekonałem się, że nawet tego rodzaju wieści nie są w stanie zburzyć muru między nami.

Potrzebowałem go. Długo w samotności nosiłem w sobie tajemnicę Ghosha i teraz gotów byłem podzielić się tym brzemieniem. Potrzebowałem jego siły na nadchodzące dni, choć nie chciałem się do tego przyznać. O czym myślał Shiva? Czy w ogóle cokolwiek czuł? Wyszedłem od niego kilka chwil później, oburzony i przekonany, że nie mogę na niego liczyć. Lecz Shiva mnie zaskoczył. Tej nocy, jak i przez dwie następne, spał w korytarzu przed sypialnią Hemy i Ghosha, owinięty tylko kocem. W ten swój osobliwy sposób, przebywając blisko, wyrażał miłość do Ghosha. Nad ranem, gdy Ghosh ujrzał Shivę skulonego we śnie pod drzwiami, wzruszył się do łez. Kiedy Hema mi o tym opowiedziała, poczułem, jak pęka mi skorupa wokół serca. Czwartej nocy, gdy stan Ghosha się pogorszył, postanowiłem przenieść się z jego dawnego bungalowu do sypialni, którą niegdyś dzieliłem z Shivą. Przekonałem Shivę, żeby nie spał na podłodze w korytarzu. Spaliśmy w niezgrabnych pozach, każdy na skraju swojej części łóżka, i kilka razy wstawaliśmy w nocy sprawdzić, co u Ghosha. Nad ranem nasze głowy się stykały.

Shiva i ja mieliśmy tę samą grupę krwi co Ghosh. Z pomocą Adama gromadziłem zapasy właśnie na taką chwilę. Shiva też zdecydował się oddać krew. Ale okazało się, że to już nie wystarcza, a w dodatku powoduje niebezpieczne przeciążenie organizmu żelazem. Płytki krwi u Ghosha nie pracowały jak należy. Krwawił z dziąseł. Krew przesączała się do jelita. Z każdym dniem słabł w oczach. Nie chciał pójść do szpitala. Wkrótce anemia skróciła mu oddech tak, że nie mógł leżeć. Przenieśliśmy go z małżeńskiego łoża, które służyło mu przez ponad dwadzieścia lat, na ulubiony fotel w salonie, opierając mu nogi na stołku. Spokojnie, systematycznie, spędzał trochę czasu ze wszystkimi, których kochał. Posłał po Babu, Adida, Evangeline, panią Reddy i pozostałych partnerów od brydża. Słyszałem, jak śmiali się i wspominali, choć nie zawsze ze śmiechem. Jego drużyna krykieta zaskoczyła Ghosha, przychodząc ubrana w oficjalne białe stroje, by oddać cześć swojemu kapitanowi. Uraczyli go przesadzonymi opowieściami o jego minionych dokonaniach. Z czasem doszło do tego, że musiał oddychać tlenem przez plastikową maskę luźno opartą na brodzie. Nadeszła moja pora na tę rozmowę z Ghoshem. Bałem się tej chwili, nie mając pojęcia, co za sobą pociągnie.

- Unikasz mnie, Marionie - powiedział. - Musimy zacząć. Nie skończymy, jeśli nie zaczniemy, co? Nigdy bym nie zgadł, co miał mi do powiedzenia. - Nie chcę, byś czuł się odpowiedzialny za całą rodzinę. Hema potrafi o was zadbać. Matrona, choć ma już swoje lata, to twarda i zaradna kobieta. Mówię ci to, bo chciałbym, żebyś skupił się na swojej karierze medycznej i jak najwięcej osiągnął. Nie czuj się zobowiązany do zostania tutaj ze względu na Shivę, Hemę i Matronę. Lub Genet - dodał, marszcząc lekko brwi, gdy wymówił jej imię. Nachylił się i złapał mnie za rękę. Chciał się upewnić, że rozumiem powagę jego słów. - Tak bardzo chciałem wyjechać do Ameryki. Przez te wszystkie lata zaczytywałem się w Harrisonie i innych podręcznikach... Czytałem o tym, co tam robią, jakie przeprowadzają badania... To było jak czysta fikcja, wiesz? Pieniądze nie grają roli. Jak menu bez cen. Ale kiedy tam się znajdziesz, to przestanie być fikcją i stanie się prawdą. - Wyobraził to sobie i jego wzrok stał się mętny. - To myśmy nie pozwolili ci wyjechać, prawda? Ja i Shiva. Nasze narodziny. - Nie opowiadaj głupstw. Czy potrafisz sobie wyobrazić, że mógłbym zrezygnować z tego? - powiedział, wykonując ruch ręką, co miało oznaczać, że ma na myśli rodzinę, Missing, bungalow, który zamienił się w nasz dom. - Dostąpiłem łaski. Mój geniusz dawno temu podpowiedział mi, że pieniądze nie wystarczą, bym był szczęśliwy. Albo może usprawiedliwiam tak sam siebie, że nie zostawiam wam pokaźnej fortuny! Z pewnością mogłem zarobić więcej pieniędzy, gdyby tylko to było moim celem. Ale nie pozwalam sobie na żal. Moi pacjenci, wiesz, zwłaszcza ci „bardzo ważni pacjenci”, często na łożu śmierci żałują tak wielu rzeczy. Żałują goryczy, jaka pozostanie w ludzkich sercach po ich odejściu. Uświadamiają sobie, że żadne pieniądze, żadna msza, żadna mowa pogrzebowa, żadna procesja, nieważne jak wymyślna, nie jest zdolna wymazać spuścizny zła. Oczywiście, zarówno ja, jak i ty, byliśmy świadkami niezliczonych agonii biednych ludzi. Oni bez wątpienia żałują, że urodzili się w biedzie i cierpieli od narodzin aż po śmierć. Wiesz, w Księdze Hioba jest taki fragment, gdzie Hiob zwraca się do Boga: „Panie, powinieneś był z łona matki położyć mnie prosto do grobu! Po

cóż było to pomiędzy, po cóż życie, skoro szło w nim tylko o to, by cierpieć?”40. Coś w tym stylu. Dla biednych śmierć jest przynajmniej końcem cierpienia. - Roześmiał się, jak gdyby spodobało mu się to, co powiedział. Jego palce automatycznie powędrowały do kieszeni w piżamie, a potem za ucho, ponieważ dawny Ghosh zaraz by wszystko zapisał. Ale za uchem nie miał już ołówka i nie było sensu niczego zapisywać. - Nie cierpiałem. Cóż, może przez krótką chwilę. Jedynie wówczas, gdy moja ukochana Hema latami kazała mi uganiać się za sobą. To było dopiero cierpienie! Jego uśmiech powiedział mi, że takiego cierpienia nie oddałby za żadną sławę i bogactwo. - Shiva rozkwitnie u boku Hemy. Ona go potrzebuje, by mieć się kim zajmować. Hema podświadomie będzie pragnęła wrócić do Indii. Narobi wokół tego dużo szumu. Ale nie zrobi tego, bo Shiva się nie zgodzi. Zostanie więc tutaj, w Addis Abebie. Chcę ci powiedzieć, że to nie powinno cię martwić. Rozumiesz mnie? Skinąłem głową, choć bez przekonania. - Właściwie to żałuję jednego - powiedział Ghosh. - To drobna rzecz, przy której możesz mi pomóc. Ma to coś wspólnego z twoim ojcem. - Ty jesteś jedynym ojcem, jakiego kiedykolwiek miałem - powiedziałem szybko. - Szkoda, że Thomas Stone nie ma zamiast ciebie tej białaczki. Nie obeszłoby mnie, gdyby umarł! Odczekał chwilę, przełknąwszy głośno ślinę. - Marionie, to, że uważasz mnie za swojego ojca, ogromnie wiele dla mnie znaczy. Więcej niż cokolwiek. Jestem z ciebie dumny, z tego, kim się stałeś. Ale wspominam nazwisko Thomasa Stone'a z egoistycznych pobudek. Jak już powiedziałem, to jego żałuję. Bo widzisz, byłem przyjacielem twojego ojca, najbliższym, na jakiego mógł sobie pozwolić. Musisz sobie wyobrazić, jak to wtedy było. On był wówczas jedynym lekarzem mężczyzną w Missing. Kiedy się poznaliśmy, różniliśmy się od siebie we wszystkim, nie mieliśmy ze sobą nic wspólnego, a przynajmniej tak mi się zdawało. Ale przekonałem się, że on kochał medycynę tak samo jak ja. Był jej oddany. Jego namiętność do medycyny… jak gdyby pochodził z innej planety, z mojej planety. Łączyło nas coś wyjątkowego. Ghosh ma na myśli rozmowę Hioba z przyjaciółmi i Bogiem, jego pretensje w rodzaju: „Dlaczego nie umarłem po wyjściu z łona, nie wyszedłem z wnętrzności, by skonać?" (Hi 3,11) lub „Czemuż wywiodłeś mnie z łona? Bodajbym zginął i nikt mnie nie widział, jak ktoś, kto nigdy nie istniał, od łona złożony do grobu" (Hi 10,18- 19).

40

Jego spojrzenie powędrowało ku oknu. Zatopił się w myślach, być może wspominał. Czekałem. W końcu odwrócił się do mnie i ścisnął mnie za rękę. - Marionie, twój ojciec czuł się głęboko zraniony, Bóg jeden wie czym. Jego rodzice umarli, gdy był jeszcze dzieckiem. Nigdy nie rozmawialiśmy o tego rodzaju sprawach. Tu, w Missing, pracując z siostrą Mary Joseph Praise u boku, pracując z nami wszystkimi, Thomas znalazł schronienie. Był na tyle szczęśliwy, na ile szczęśliwy może być człowiek jego pokroju. Czułem, że za niego odpowiadam. Wiedział, jak operować, ale w ogóle nie rozumiał życia. - Chcesz powiedzieć, że był taki jak Shiva? Zrobił przerwę, żeby to przemyśleć. - Nie. Był zupełnie inny. Shiva jest zadowolony! Spójrz na niego. Jemu niepotrzebna przyjaźń, uznanie w towarzystwie, poparcie, Shiva żyje w chwili obecnej. Thomas Stone nie był taki. Pragnął tego samego, czego wszyscy pragniemy. Ale bał się. Tłamsił w sobie potrzeby i pragnienia i dusił przeszłość. - Czego się bał? - Niełatwo było mi przełknąć jego słowa. - Matrona opowiadała mi, że kiedy się zdenerwował, rzucał instrumentami. Mówiła, że miał charakterek i że był nieustraszony. - Och, nieustraszony podczas operacji, jak sądzę. Ale to też nie musi być prawdą. Dobry chirurg musi mieć w sobie strach, a Thomas był dobrym chirurgiem, najlepszym, wyzbytym brawury, zawsze z odpowiednią dozą strachu. Cóż... czasem się mylił, ale w końcu był człowiekiem. Lecz jeśli chodzi o relacje z innymi ludźmi, on... bywał przerażony. Obawiał się, że jeśli do kogoś się zbliży, zostanie zraniony. Albo może że to on zrani. Opierałem się temu wizerunkowi Thomasa Stone'a, tak różnemu od mojego wyobrażenia, które ukształtowało się na przestrzeni kilkunastu lat. Spytałem wreszcie: - Czego ode mnie oczekujesz? - Teraz, kiedy mój czas dobiega końca, Marionie... chcę, żeby Thomas Stone się dowiedział, że mimo wszystko zawsze uważałem się za jego przyjaciela. - Dlaczego do niego nie napiszesz? - Nie mogę. Nigdy nie potrafiłem tego zrobić. Hema nigdy mu nie wybaczyła, że odszedł. Nawet się z tego cieszyła, bo chciała zaopiekować się waszą dwójką od

chwili, gdy przyszliście na świat. Mimo to nie zdołała mu wybaczyć. A potem, kiedy już odszedł, bała się - zawsze się bała - że pewnego dnia wróci i zażąda prawa do opieki nad wami. Musiałem jej obiecać, przysiąc, że nie napiszę do niego ani też nie będę próbował się z nim porozumieć w jakikolwiek inny sposób. - Spojrzał na mnie i powiedział cicho, ale z dumą: - Dotrzymałem słowa, Marionie. - To dobrze. Cieszę się. Gdy byłem młodszy, zżerała mnie ciekawość dotycząca Thomasa Stone'a. Fantazjowałem o jego powrocie. Tymczasem teraz opierałem się prośbie Ghosha, nie wiedząc, dlaczego. Ghosh mówił dalej: - Spodziewałem się, że to Stone będzie próbował się ze mną skontaktować. Z czasem byłem coraz bardziej zawiedziony, że jednak tego nie zrobił. Posłuchaj, Marionie, jego wypełnia bezgraniczny wstyd, on wychodzi z założenia, że to ja nie mam ochoty go widzieć. Że go nienawidzę. - Skąd wiesz? - Nie mam możliwości, by potwierdzić moje przypuszczenia. Podejrzewam, że aż po dziś dzień on uważa się za człowieka przynoszącego pecha. Możesz to nazwać przeczuciem klinicysty, jeśli tak ci wygodniej. Prawda jest taka, że lepiej wam było z nami niż z nim. Nie jestem przekonany, czy byłby w stanie - nawet gdyby się postarał - stworzyć wam to, co my wam daliśmy: rodzinę. Nie chcę więc, żebyś nienawidził tego człowieka. Krzyż, który dźwiga, jest naprawdę ciężki. - Dlaczego teraz mi o tym mówisz? - zapytałem. - Przestałem o nim myśleć po tym, jak wyszedłeś z więzienia. Nie było go przy nas, gdyśmy go potrzebowali. Czemu miałbym tracić czas na myślenie o nim? - Dla mnie. Powiedziałem ci: to jest dla mnie. Jedyna rzecz, jakiej żałuję. Nie chodzi o ciebie, ale to ty jesteś jedyną osobą, która może mi pomóc. Milczałem. - Pozwól, że spróbuję ci wytłumaczyć... - Wbił na chwilę spojrzenie w sufit. Marionie, moje życie będzie niedokończone, jeśli on się nie dowie, że uważam go za brata. - W jego oczach pojawiły się łzy. - I że nieważne, dlaczego przez te wszystkie lata milczał, nadal... go kocham. Ja nie mogę się z nim zobaczyć, nie mogę mu powiedzieć tego wszystkiego. Ale ty możesz. Ja już tego nie doczekam, ale tego

pragnę. Zrób tak, żeby nie zranić uczuć Hemy. Zrób to dla mnie. Dokończ to, co niedokończone. - Zamierzasz powiedzieć o tym Shivie? - Gdybym powiedział Shivie, że takie jest moje ostatnie życzenie przed śmiercią, zrobiłby to. Ale Shiva nie wiedziałby, jak to zrobić, jak... go uleczyć. Ta misja wymaga czegoś więcej, niż tylko przekazania wiadomości. - Zawahał się. - A skoro mowa o Shivie: muszę cię prosić, żebyś wybaczył mu, cokolwiek ci zrobił. Zaskoczył mnie. Zaplanował sobie, że to powie? Czy może przyszło mu to do głowy po zastanowieniu? Wydawało mi się, że Ghosh nie wie, jak głęboka jest moja rana, jaką czuję gorycz w stosunku do Shivy, ale widać nie doceniłem go. Nie chciałem, żeby to, co zaszło między Shiva a mną, stało się tematem mojej rozmowy z Ghoshem. Wspomnienie było zbyt bolesne, zbyt osobiste. - Zrobię, co mogę w sprawie Thomasa Stone'a. Dla ciebie. Ale nie wierzę, że właśnie tego chcesz. Zapominasz, że ten człowiek spowodował śmierć mojej matki... śmierć zakonnicy. Zakonnicy, którą zapłodnił. A potem porzucił swoje dzieci. Do dziś nikt chyba nie wie, jak to się stało. Mówiąc to, nieświadomie podniosłem drżący głos, ale Ghosh milczał. Patrzył na mnie pewnym wzrokiem, dopóki nie opuściłem ramion i nie poddałem się. Zrobię, o co mnie prosi.

Kiedy tydzień później nadszedł jego koniec, nadal siedział w swoim fotelu, a my zebraliśmy się wokół niego. Shiva i ja trzymaliśmy go za lewą rękę, Matrona za prawą. Almaz, która dramatycznie schudła na skutek rygorystycznego postu, usiadła za fotelem i położyła Ghoshowi dłoń na ramieniu. Hema usiadła na podłokietniku, tak żeby Ghosh mógł oprzeć głowę o jej pierś. Nie było z nami Genet. Kiedy posłaliśmy Gebrew taksówką, żeby sprowadził ją z akademika, nie znalazł jej. Gebrew stał obok Almaz i modlił się. Ghosh oddychał z trudem. Hema podała mu morfinę - to on ją tego nauczył, powiedziała. Morfina „odłącza mózg od głowy”, więc o ile trudności w oddychaniu nie ustąpiły, o tyle związany z nimi strach - tak. Otworzył oczy, jakby się czegoś przestraszył. Spojrzał najpierw na Hemę, a potem na nas. Uśmiechnął się i zamknął oczy. Lubię myśleć, że w tym spojrzeniu zawarł się żywy obraz jego rodziny, krew z krwi i kość z kości, ponieważ w jego żyłach

krążyła nasza krew. Lubię myśleć, że gdy nas zobaczył, poczuł, że dobrze wypełnił swoją rolę. W ten sposób przeszedł z jednego życia w drugie, bez wielkiej pompy, z typową dla niego prostotą, bez strachu, otworzywszy oczy po raz ostatni, by upewnić się, zanim odejdzie, że wszystko z nami w porządku. Kiedy jego klatka piersiowa przestała się unosić, ból zmieszał się we mnie z ulgą. Od wielu dni dostosowywałem swój oddech do rytmu jego oddechu. Wiedziałem, że Hema czuje to samo. Oparła głowę o jego czoło i cicho zapłakała, wciąż go obejmując.

Wraz ze śmiercią Ghosha na nowo zrozumiałem znaczenie słowa „strata”. Straciłem swoją prawdziwą matkę i ojca, straciłem generała, straciłem Zemuiego, straciłem Rosinę. Ale dopiero po stracie Ghosha dowiedziałem się, co to tak naprawdę znaczy. Dłoń, która głaskała mnie po głowie i kładła mnie do łóżeczka, usta, które nuciły słowa kołysanki, palce, które prowadziły moje dłonie, pokazywały, jak opukać klatkę piersiową, jak wyczuć powiększoną wątrobę lub śledzionę, serce, które przekonało mnie, że warto słuchać serca innych - wszystko to umarło. W chwili jego śmierci poczułem przechodzącą z niego na mnie odpowiedzialność, niczym całun. Przewidział to. Przypomniałem sobie jego radę, bym nie owinął się tym całunem zbyt szczelnie. Przekazał mi zawodową pałeczkę, pragnął, bym został lekarzem, który przyćmi jego dokonania, i żebym następnie przekazał tę wiedzę swoim dzieciom i dzieciom moich dzieci, jak łańcuch poznania. - Nie przerwę łańcucha - powiedziałem, mając nadzieję, że jeszcze mnie słyszy. Przypomniałem sobie, że Freud napisał kiedyś, że człowiek staje się mężczyzną w chwili śmierci swego ojca. Gdy Ghosh umarł, przestałem być synem. Stałem się mężczyzną.

Rozdział 37

Exodus Kiedy dwa lata po śmierci Ghosha wyjechałem z Etiopii, nie miało to nic wspólnego z jego przedśmiertnym życzeniem. Nie chodziło o odnalezienie Thomasa Stone'a i złagodzenie jego bólu. Wyjechałem nie dlatego, że cesarz został zdetronizowany przez zbuntowanych wojskowych, ani też dlatego, że „komitet” sił zbrojnych, który po przewrocie przejął władzę, został wskutek konfliktów wewnętrznych i morderstw zredukowany do jednego szalonego dyktatora, sierżanta, człowieka o imieniu Mengystu, przy którym Stalin wyglądał jak aniołek. O, nie. Wyjechałem w środę, 10 stycznia 1979 roku - tego samego dnia, w którym po mieście niczym grypa rozeszła się wieść, że czworo erytrejskich partyzantów udających pasażerów porwało należącego do Ethiopian Airlines Boeinga 707 i zmusiło go do lądowania w Chartumie, stolicy Sudanu. Jednym z tych partyzantów okazała się Genet. Rano była jeszcze studentką medycyny, co prawda taką, która miała do nadrobienia trzy lata zaległości, a wieczorem stała się bojowniczką o wolność Erytrei. Ja w końcu zostałem lekarzem - stażystą kończącym ostatni etap praktyk. Przepracowałem po trzy miesiące na oddziale wewnętrznym, chirurgii, położnictwie i ginekologii, i teraz został mi jeszcze tylko miesiąc pediatrii. Późnym popołudniem zadzwoniła Hema. Dotarły do niej wiadomości o Genet. - Marionie, przyjedź natychmiast do domu. Ton jej głosu sprawił, że powietrze wokół mnie zamarło w bezruchu. - Mamo, wszystko w porządku? Nie możemy jej pomóc. Być może będą chcieli z nami porozmawiać. Jesteś jej prawnym opiekunem. Po śmierci Ghosha, pozbawiony jego dającej poczucie bezpieczeństwa obecności, zbliżyłem się do Hemy. Ona pragnęła mojej porady, a ja starałem się spędzać z nią dużo czasu. Czułem w tym rękę Ghosha. - Marionie, kochanie, nie chodzi o Genet... Właśnie dzwonił do mnie Adid. Tajna policja szuka współspiskowca o nazwisku Marion Praise Stone. Może już po ciebie jadą.

Bogu niech będą dzięki za źródło informacji w postaci nieocenionego Adida, muzułmanina

w

służbie

bezpieczeństwa,

który

miał

słabość

do

Missing.

Współlokatorka Genet, niewyrośnięte, biedne dziecko, które - jestem tego pewien nie miała zielonego pojęcia o spisku, chlapnęła moje nazwisko w niespełna godzinę po porwaniu samolotu. Człowiek powie wszystko, kiedy wyrywają mu paznokcie. Przed oczami mignęło mi wspomnienie ogolonego prawie na łyso Ghosha na dziedzińcu więzienia Kerchele. Problem w tym, że dawne Kerchele przypominało ekskluzywny ośrodek wypoczynkowy w porównaniu z obecnym Kerchele: przeludnioną szkołą tortur, ubojnią, w której dogorywali wrogowie państwa. Ciała, czasem tylko części ciał, każdej nocy wywożono ciężarówkami i umieszczano w różnych punktach miasta niczym makabryczny element programu popularyzacji sztuki miejskiej ku nauce i przestrodze. Portret artysty jako trupa. Bezgłowa kobieta wskazuje gwiazdozbiór Oriona. Zdrajca trzymający w rękach własną głowę. Martwy mężczyzna z penisem w ustach. Przekaz tej twórczości był jasny: „Umrzesz, jeśli z nami zadrzesz”. Prezydent sierżant, nieokrzesany barbarzyńca, miał z cesarzem tylko jedną wspólną rzecz: nigdy nie zgodził się za secesję Erytrei. Poprowadził zakrojoną na szeroką skalę ofensywę wojskową przeciwko tej prowincji, bombardując erytrejskie wioski, w których rebelianci mieszkali pośród ludności cywilnej, i nieustannie nękając erytrejską ziemię. Wszystkie jego wysiłki działały, rzecz jasna, jak katalizator na akcje Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Tymczasem wolności zapragnęły również plemiona Oromów. Lud Tigre (który posługuje się językiem podobnym do erytrejskiego tigrinia) sformował swój własny front wyzwolenia. Rozlokowani wokół Addis Abeby rojaliści, którzy nadal wierzyli we władzę cesarza i monarchię, z lubością podkładali bomby pod znajdujące się w stolicy budynki rządowe. Studenci uniwersytetu, niegdyś wielcy zwolennicy „komitetu”, podzielili się na dwie frakcje: tych, którzy popierali demokrację, i tych, którzy uważali, że Etiopii przydałyby się rządy marksistowskie na wzór Albanii. Sąsiadująca z Etiopią Somalia uznała to za doskonały moment, by odświeżyć zadawnione roszczenia do pustynnego terenu prowincji Ogaden, gdzie nawet sępy nie chciały mieszkać. Kto powiedział, że dyktatura to łatwe zadanie? Prezydent sierżant miał pełne ręce roboty. *

Nie mówiąc nikomu ani słowa, wymknąłem się chyłkiem tylnym wyjściem Etiopsko-Szwedzkiego Szpitala Pediatrycznego i pozostawiwszy swój samochód na parkingu przed budynkiem szpitala, złapałem taksówkę i pojechałem do domu. Nie mogłem uwierzyć, że to się dzieje naprawdę. Co takiego Genet osiągnęła? W porwaniu samolotu Ethiopian Airlines chodziło wyłącznie o rozgłos. Owszem, BBC z pewnością zwróci uwagę na to wydarzenie, które przyniesie wstyd prezydentowi sierżantowi, ale przecież sam też radzi sobie nieźle z psuciem własnego wizerunku. Nawet gdyby czyn Genet nie naraził mnie bezpośrednio na niebezpieczeństwo, miałbym jej go za złe, bo Ethiopian Airlines były naszą chlubą narodową. Obcokrajowcy rozpływali się w zachwytach nad doskonałą obsługą naszych linii lotniczych, nad świetnymi pilotami. Odrzutowce kursujące między Addis Abebą a Rzymem, Londynem, Frankfurtem, Nairobi, Kairem i Bombajem ułatwiały turystom wizytę w naszym kraju. Natomiast obsługujące ruch lokalny maszyny DC-3 latały codziennie po zapętlonej trasie ułożonej tak, że mogłeś rano wyjść z hotelu Hilton w Addis Abebie, zobaczyć zamki w Gonderze, starożytne obeliski w Aksum, zwiedzić wykute w skale kościoły Lalibeli i wrócić do holu Hiltona w Addis Abebie w samą porę, by spotkać roztaczające wokół siebie woń perfum dziewczęta do towarzystwa i posłuchać Velvet Ashantis grających swój flagowy utwór, czyli własną wersję Walk, Don't Run zespołu The Ventures. Ethiopian Airlines od lat były celem ataków bojowników z Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Lecz nawet za czasów cesarstwa pracownikom ochrony, przebranym za pasażerów i latającym na pokładzie samolotów, udawało się zapewnić bezpieczeństwo - aż do pamiętnego lotu Genet. Raz zdarzyło się, że siedmiu erytrejskich porywaczy wstało w pewnym momencie z miejsc i ogłosiło swoje zamiary. Dwóm ochroniarzom udało się położyć trupem pięciu porywaczy z taką samą łatwością, jakby z dziesięciu kroków strzelali do puszek ustawionych na płocie. Szóstemu też dali radę, ale siódmy - kobieta - zamknął się w łazience i zdetonował granat. Pilot wylądował uszkodzoną, pozbawioną steru maszyną, w której w części ogonowej ziała potężna dziura. Przy innej okazji funkcjonariusze służb bezpieczeństwa obezwładnili porywacza i przywiązali go do fotela w kabinie pierwszej klasy. Nie zastrzelili go, lecz położyli mu pod szyją ręcznik jak śliniak i poderżnęli gardło. Owego styczniowego popołudnia Genet i jej kumple bez walki przejęli kontrolę nad samolotem. Chodziły słuchy, że otrzymali pomoc z szeregów ochrony. Niewykluczone, że pracownicy służby bezpieczeństwa zmienili front.

Jadąc taksówką przez Merkato, zapamiętywałem widoki, które tak dobrze znałem. Czy to możliwe, że oto jadę tędy po raz ostatni, że ostatni raz czuję zapach chmielu z browaru St. George's? Kobieta z włosami splecionymi w cienkie warkoczyki zaczesane rządkami do tyłu - w stylu erytrejskim - zatrzymała moją taksówkę. - Do Lidety, proszę - powiedziała. - Do Lidety? - zdziwił się taksówkarz. - To może sobie polecisz samolotem, kochanieńka? Najpierw jej twarz wyraziła zdziwienie, a potem stężała. Kobieta darowała sobie kłótnię. Po prostu odwróciła się i odeszła. - Te bydlaki niech się lepiej dziś nie wychylają - powiedział do mnie taksówkarz, ponieważ najwyraźniej nie byłem jednym z „bydlaków”. - Proszę spojrzeć - rzucił, pokazując dłonią na przechodniów po obydwu stronach jezdni. - Oni są wszędzie. - W Addis Abebie mieszkały tysiące Erytrejczyków, ludzi takich jak starsza praktykantka, jak Genet. Byli administratorami, nauczycielami, wykładowcami uniwersyteckimi,

studentami,

pracownikami rządowymi,

oficerami w

siłach

zbrojnych, dyrektorami w branży telekomunikacyjnej, w wodociągach, w służbie zdrowia. Prócz nich istniały całe zastępy szarych obywateli. - Piją nasze mleko i jedzą nasz chleb. A dziś wieczorem zamknięci w domach zarżną owcę. Od przejęcia władzy przez wojsko wielu Erytrejczyków, których osobiście znałem, włączając w to niektórych lekarzy i studentów medycyny, zeszło do podziemia i dołączyło do Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Po stolicy krążyły wieści, że sytuacja w północnej części Etiopii w okolicach Asmary obróciła się na niekorzyść prezydenta sierżanta. Nocą partyzantka erytrejska urządzała zasadzki na konwoje wojska, a za dnia rozpływała się w powietrzu. Widywałem ziarniste fotografie przedstawiające członków ruchu oporu. Ubrani w charakterystyczne sandały, szorty w kolorze khaki i koszule, mieli po swojej stronie odwagę, przekonanie o słuszności własnych racji i namiętność patriotów walczących z okupantem. Poborowi żołnierze etiopscy w jeepach i czołgach, obciążeni hełmami, butami, kurtkami i wyposażeniem, trzymali się przeważnie głównych szlaków. Niby jak mieli znaleźć wroga, którego nie widzieli, w kraju, którego językiem mieszkańców się nie posługiwali i w którym nie potrafili odróżnić partyzantów od cywilów? Kiedy taksówka podjechała pod bramę Missing, zobaczyłem Tsige wysiadającą ze swojego Fiata 850 zaparkowanego przed barem. Przez te wszystkie lata dobrze

zarządzała interesem, a nawet przejęła lokal obok, dodała kuchnię, otworzyła restaurację pełną gębą i zatrudniła kolejne dziewczyny do obsługi klientów. Dzięki nowym meblom, dwóm stołom z piłkarzykami i telewizorowi jej bar nie ustępował najlepszym przybytkom w Piazzy. Tsige miała własną taksówkę, a kiedy rozmawialiśmy poprzednim razem, powiedziała, że rozgląda się za kolejną. Zawsze mnie zachęcała, mówiła, jak jest ze mnie dumna i że modli się za mnie każdego dnia. Teraz, widząc jej cudowną nogę w pończosze, nabrałem ogromnej ochoty, żeby zatrzymać się i pożegnać, ale nie mogłem tego zrobić. To był w końcu też jej kraj i miałem nadzieję, że w przeciwieństwie do mnie, nigdy nie będzie musiała z niego uciekać. Brama Missing była otwarta na oścież. Umówiliśmy się z Hemą, że będzie to dla mnie znak, że droga jest wolna i mogę wejść. Gdybyś miał zaledwie kilka minut, by opuścić dom, w którym spędziłeś całe dwadzieścia pięć lat swojego życia, co byś ze sobą zabrał? Hema zgromadziła wszystkie moje dyplomy i certyfikaty, paszport, trochę ubrań, pieniądze, chleb, ser i wodę i zapakowała do pojemnej torby na ramię z logo Air India. Miałem na sobie tenisówki i kilka warstw ubrań, w razie gdyby zrobiło się zimno. Wrzuciłem do torby jeszcze kasetę, na której była nagrana zarówno szybka, jak i wolna wersja Tizity, ale nie zabrałem magnetofonu. Zastanawiałem się, czy zabrać Harrison's Principles of Internal Medicine lub Schwartz's Principles of Surgery, ale ponieważ każdy z tych podręczników ważył prawie trzy kilogramy, dałem sobie z nimi spokój. Ruszyliśmy na piechotę, nasz minikonwój zmierzał ku bocznemu ogrodzeniu Missing, ale uparłem się, żeby najpierw odwiedzić zagajnik, w którym zostali pochowani Ghosh i siostra Mary Joseph Praise. Szedłem, obejmując Hemę. Shiva pomagał iść Matronie, a Almaz i Gebrew poszli przodem. Czułem drżenie Hemy. Stanąwszy nad grobem Ghosha, pożegnałem się z nim. Wyobraziłem sobie, jak próbuje dodać mi otuchy i sprawić, bym spojrzał na to od dobrej strony: „Przecież zawsze chciałeś podróżować! Masz swoją szansę. Bądź ostrożny! Podróżowanie poszerza horyzonty, ale też rozluźnia jelita”. Ucałowałem marmurowy nagrobek i odwróciłem się. Nie spędziłem zbyt wiele czasu na grobie mojej rodzicielki. Jeśli chciałem się z nią pożegnać, nie było to najlepsze ku temu miejsce. Przez ponad dwa lata nie zaglądałem do pomieszczenia z autoklawem. Poczułem wyrzuty sumienia, ale było już za późno, żeby tam wrócić.

Gdy dotarliśmy do muru, Hema mnie objęła. Położyła głowę na mojej piersi i pozwoliła popłynąć łzom, tak jak wcześniej płakała po śmierci Ghosha. Nie powiedziała ani jednego słowa. Matrona, ostoja wiary w czasach kryzysu, pocałowała mnie w czoło i powiedziała po prostu: - Idź z Bogiem. Almaz i Gebrew modlili się za mnie. Almaz wręczyła mi chustkę, w którą były zawinięte dwa gotowane jaja. Gebrew dał mi maleńki zwój, który miałem połknąć dla ochrony. Włożyłem go sobie do ust. Nie płakałem, ponieważ nie mogłem uwierzyć, że to wszystko dzieje się naprawdę. Spojrzawszy na tych, którzy przyszli mnie pożegnać, poczułem nienawiść do Genet. Erytrejczycy w Addis Abebie mogą sobie dziś wiwatować na jej cześć i może zabiją z tej okazji owcę, ale chciałem, żeby mogła nas teraz ujrzeć: rodzinę, która przez nią została rozbita. Nadszedł czas pożegnać się z Shivą. Zdążyłem zapomnieć, jak to jest trzymać go w ramionach, jak doskonale jego ciało pasowało do mojego - dwie połowy jednej istoty. Od okaleczenia Genet spaliśmy osobno, z wyjątkiem krótkiego okresu poprzedzającego śmierć Ghosha. Po tym wydarzeniu wróciłem do dawnego bungalowu Ghosha, zostawiając Shivie naszą starą sypialnię. Dopiero teraz zdałem sobie sprawę z dotkliwości pokuty, jaką mu zadałem, decydując się na sypianie oddzielnie. Nasze ramiona zachowywały się jak magnesy i nie chciały się rozpleść. Odchyliłem głowę do tyłu i przyjrzałem się jego twarzy. Zobaczyłem w niej niedowierzanie i bezdenny smutek. Dziwne, ale ucieszyło mnie to, reakcja mojego brata pochlebiała mi. Wcześniej jedynie dwukrotnie widziałem taką jego minę: pierwszy raz w dniu, gdy aresztowano Ghosha, a drugi - gdy umarł. „Nasze rozstanie przy murze Missing równa się śmierci”, zdawała się mówić jego twarz. Jeśli on tak czuł, ja również to czułem. A przynajmniej powinienem. Kiedyś, dawno temu, jak mi się dziś wydało, istniało między nami coś takiego, co pozwalało nam czytać sobie wzajemnie w myślach. Byłem ciekaw, czy Shiva nadal potrafi odgadnąć, o czym myślę. Odkładałem w czasie tę chwilę, tę konfrontację z nim. Miałem umowę z Genet, której nie czułem się już w obowiązku przestrzegać. Teraz w myślach wyraziłem wszystko.

„Shivo, czy rozumiesz, że to pozbawienie Genet dziewictwa, dla ciebie niewiele więcej ponad czysto biologiczny akt, doprowadziło do tego wszystkiego? Doprowadziło to tego, że Rosina się zabiła, a Genet od nas odeszła. Doprowadziło do tej chwili, kiedy obdarzyłem nienawiścią kobietę, którą miałem nadzieję poślubić. Hema nadal sądzi, że to ja wprawiłem tę machinę w ruch, że to ja zrobiłem coś Genet. Czy rozumiesz, jak mnie zdradziłeś? Żegnając się z tobą, czuję się, jakbym odcinał sobie część ciała. Kocham cię tak, jak kocham samego siebie - od tego nie ma ucieczki. Ale nie potrafię ci wybaczyć. Może z czasem, ale to też tylko dlatego, że Ghosh tego pragnął. Z czasem, Shivo, ale nie dziś”. Staliśmy u stóp drabiny, którą Gebrew oparł o wschodnią część ogrodzenia Missing. Shiva podał mi szmacianą torbę. W ciemności nie sposób było tego stwierdzić, ale miałem wrażenie, że rozpoznaję kształt i kolor jego zaczytanego egzemplarza Gray's Anatomy, a pod nim znajdowała się jakaś inna ciężka książka, ale w idealnym stanie. Chciałem zaprotestować, ale ugryzłem się w język. Dając mi swojego Graya, Shiva poświęcał część samego siebie, odłączalny i przenośny element swojego ciała, najcenniejszą rzecz, jaką posiadał. - Dziękuję, Shivo - powiedziałem, mając nadzieję, że nie zabrzmi to sarkastycznie. Teraz musiałem dźwigać dwie torby. Gebrew zarzucił grube worki na wystające z muru jak szczerbaty grzebień kawałki szkła. Przeszedłem na drugą stronę. Znajdowała się tam droga, którą oglądałem z okna sypialni, lecz którą nigdy nie wędrowałem. Widok zawsze kojarzył mi się z sielanką, idyllą, szlakiem znikającym we mgle, przecinającym góry i wiodącym do krainy, w której nie ma zmartwień. Dziś droga wyglądała złowieszczo. - Do widzenia - krzyknąłem jeszcze raz, dotykając dłonią wilgotnych kamieni, tego żyjącego, oddychającego szkieletu zewnętrznego Missing. Odpowiedział mi chór tak drogich mi głosów tych, którzy stanowili bijące serce Missing. Sto metrów dalej ciężarówka pracowała na jałowym biegu. Przewoziła ładunek nowo bieżnikowanych opon. Kierowca pomógł mi wspiąć się na pakę, wewnątrz której rozpięto między oponami brezent, tak żeby człowiek mógł się schować w utworzonej tym sposobem maleńkiej kryjówce. Adid przygotował mi wodę, herbatniki i koce. Zorganizował moją ucieczkę pod egidą Ludowego Frontu Wyzwolenia Erytrei. Front

stał się popularnym „przewoźnikiem” dla chcących wyjechać z Etiopii, zwłaszcza jeśli planowało sie ucieczkę przez północną część kraju i było się gotowym uiścić sowitą zapłatę. Im mniej opowiem o mojej stojącej pod znakiem zimna i wybojów siedmiogodzinnej podróży do Desje, tym lepiej. Spędziwszy noc w magazynie w Desje, gdzie spałem na normalnym łóżku, i mając za sobą kolejny nocleg, tym razem w mieście Mekelie, trzeciego dnia podróży na północ dotarliśmy w końcu do Asmary, serca Erytrei. Miasto, które Genet tak bardzo pokochała, było okupowane. Obecność armii etiopskiej przejawiała się czołgami i wozami opancerzonymi zaparkowanymi na każdym kluczowym skrzyżowaniu. Wszędzie natrafialiśmy na punkty kontrolne. Ani razu nie przeszukano ciężarówki, ponieważ z papierów, którymi dysponował kierowca, wynikało, że wiezie opony jako zaopatrzenie dla etiopskiej armii. Przewieziono mnie do bezpiecznego schronienia, przytulnej chaty otoczonej bugenwillami, w której miałem zaczekać do czasu, aż uda się zorganizować wyjście z Asmary i podróż na erytrejską wieś. Jedynym meblem w mojej kryjówce był rozłożony na podłodze materac. Nie wolno mi było wychodzić do ogrodu. Sądziłem, że spędzę tutaj dzień, może dwa, ale oczekiwanie przedłużyło się do dwóch tygodni. Mój erytrejski opiekun, Luke, codziennie przynosił mi jedzenie. Był młodszy ode mnie. Niewiele się odzywał. Zanim zszedł do podziemia, studiował w Addis Abebie. Zasugerował, że powinienem jak najczęściej rozprostowywać nogi, chodząc po domu. - Oto koła Frontu - powiedział, uśmiechając się i klepiąc się po udach. W swoim skromnym bagażu odkryłem dwie niespodzianki. Tym, co początkowo wziąłem za kartonowe dno torby Air India, którą spakowała mi Hema, było w istocie oprawione zdjęcie - reprodukcja obrazka św. Teresy od Jezusa, którą siostra Mary Joseph Praise miała na ścianie pomieszczenia z autoklawem. Hema dołączyła liścik, w którym wyjaśniła:

Ghosh oprawił ten obrazek na kilka tygodni przed śmiercią. W swojej ostatniej woli zaznaczył, ze jeśli kiedykolwiek wyjedziesz z kraju, masz zabrać go ze sobą. Marionie, ponieważ ja nie mogę z tobą wyjechać, niech Ghosh, siostra Mary Joseph Praise i św. Teresa czuwają nad tobą. Pogłaskałem ramę, którą musiały dotykać dłonie Ghosha. Zastanawiałem się, po co zadał sobie tyle trudu, ale ucieszyłem się. To będzie mój talizman, moja

ochrona. Co prawda nie pożegnałem się z nią w pomieszczeniu z autoklawem, ale okazało się, że nie było to konieczne, bo postanowiła wyjechać razem ze mną. Drugą niespodzianką była książka ukryta pod bezcennym egzemplarzem Gray's Anatomy Shivy. Był to podręcznik Thomasa Stone'a Skuteczny chirurg: krótki kurs operowania w tropikach. Nie wiedziałem o istnieniu takiej książki. (Później dowiedziałem się, że nakład został wyczerpany kilka lat po naszych narodzinach). Przewracałem karty, zaintrygowany, zastanawiając się, dlaczego nigdy wcześniej jej nie widziałem i jakim sposobem Shiva wszedł w jej posiadanie. I wtedy, zupełnie niespodziewanie, pojawił się on - na fotografii, która zajmowała trzy czwarte strony patrzył na mnie z lekkim uśmiechem na ustach: Thomas Stone, dyplomowany chirurg, członek Królewskiego Kolegium Chirurgów. Musiałem zamknąć książkę. Wstałem i napiłem się wody. Nie spieszyłem się. Chciałem wziąć się w garść i spojrzeć na niego na moich własnych warunkach. Kiedy ponownie otworzyłem książkę, zwróciłem uwagę na jego palce - dziewięć zamiast dziesięciu. Musiałem przyznać, że był podobny do Shivy, a zatem również do mnie. Podobieństwo tkwiło głównie w głęboko osadzonych oczach, w spojrzeniu. Nie mieliśmy tak kwadratowej szczęki jak on, a nasze czoło było szersze. Ciekawiło mnie, dlaczego Shiva podarował mi tę książkę. Wyglądała na zupełnie nową, jak gdyby nie była wcześniej otwierana. Na zakładce, zatkniętej na stronie z notką o prawach autorskich, napisano: „Z wyrazami szacunku od wydawcy”. Zakładka tkwiła sprasowana pomiędzy stronicami tak długo, że kiedy ją oderwałem, pozostał po niej blady, prostokątny cień. Na odwrocie znalazłem słowa:

19 września 1954 roku Drugie wydanie. Paczka przyszła zaadresowana na mnie, ale jestem przekonana, że wydawcy chodziło o Ciebie. Gratulacje. Załączam swój list do Ciebie. Przeczytaj go, proszę, natychmiast. SMJP.

Moja matka napisała tę notatkę na dzień przed naszymi urodzinami a swoją śmiercią. W jej wyraźnym piśmie, równiutkich literach, zachowała się niewinność

uczennicy. Od jak dawna Shiva miał tę książkę i tę zakładkę? Dlaczego mi ją dał? Czy po to, bym miał coś, co należało do matki? Próbując zachować kondycję, chodziłem po domu, targając na plecach torbę z książkami. Podczas tych dwóch tygodni czekania przeczytałem podręcznik Stone'a. Początkowo opierałem się lekturze, wmawiając sobie, że to przestarzała książka, ale autor potrafił tak opisać swoje chirurgiczne doświadczenie w kontekście wiedzy naukowej, że czytało się to całkiem dobrze. Często studiowałem zakładkę, wiele razy czytając słowa matki. Co było w liście, który zostawiła Stone'owi? Co takiego chciała mu powiedzieć zaledwie na dzień, zanim my, jej jednojajowe bliźnięta, przyszliśmy na świat? Przepisałem notatkę, kopiując wszystkie pętelki. Pewnego dnia, kiedy Luke przyniósł mi jedzenie, powiedział, że wyruszamy tej nocy. Spakowałem się po raz ostatni. Musiałem zabrać ze sobą obydwie książki. Choć torba Air India była naprawdę ciężka, żadnej z nich nie mogłem zostawić. Wyruszyliśmy po godzinie policyjnej. - To dlatego tyle czekaliśmy - powiedział Luke, pokazując palcem na niebo. Kiedy nie ma księżyca, jest bezpieczniej. Poprowadził mnie wąskimi ścieżkami pomiędzy domami, a potem wzdłuż rowów melioracyjnych. Wkrótce znaleźliśmy się poza terenami zamieszkanymi. Przecinaliśmy pola, poruszając się w kompletnych ciemnościach. Wyczuwałem wzgórza gdzieś w oddali. Po niespełna godzinie marszu potwornie rozbolało mnie ramię od dźwigania torby, chociaż często przekładałem ją z prawego ramienia na lewe i odwrotnie. Luke uparł się, żeby przerzucić część rzeczy z mojej torby do jego plecaka. Zaskoczył go widok książek, ale nic nie powiedział. Wziął Graya. Szliśmy wiele godzin, robiąc tylko jeden postój. W końcu dotarliśmy do wzgórz i rozpoczęliśmy wspinaczkę. O wpół do piątej rano usłyszeliśmy cichy gwizd. Wyszła nam na spotkanie grupa jedenastu partyzantów. Powitali nas w typowy dla siebie sposób: podając rękę i uderzając się barkami, mówiąc przy tym: „Kamela-hai” albo „Salam”. Były wśród nich cztery kobiety z równie bujnym afro jak mężczyźni. Z zaskoczeniem rozpoznałem jednego z partyzantów, owego podżegacza, studenta o tępym wzroku, którego spotkałem w pokoju Genet w akademiku. Wówczas zmył się, rzucając mi pogardliwe spojrzenie, tym razem, poznawszy mnie, rzucił mi krzywy uśmiech. Obydwiema rękami uścisnął mi dłoń. Nazywał się Tsahai.

Partyzanci byli wykończeni, nogi mieli białe od pyłu, ale żaden się nie skarżył. Nieśli karabin maszynowy rozłożony na części. Tsahai podsunął mi coś pod nos. - Wysokobiałkowy chleb polowy - powiedział. Była to racja żywnościowa pomysłu rebeliantów, ale niestety chleb smakował jak karton. Rozmawiając ze mną, Tsahai drapał się po kolanie, które wyglądało na opuchnięte. Nawet jeśli go bolało, nie pisnął ani słowa. Unikaliśmy tematu Genet. Tsahai opowiedział, jak wcześniej tej samej nocy urządzili zasadzkę na konwój armii etiopskiej, który wyjechał na jeden z nieczęstych nocnych patroli. - Ich żołnierze boją się ciemności. Nie chcą walczyć i nie chcą tutaj być. Ich morale jest okropnie niskie. Kiedy ostrzelaliśmy pojazd jadący na czele kolumny, żołnierze wyskoczyli, zapominając o strzelaniu. Zaczęli uciekać. Myśmy mieli po obu stronach podwyższenie terenu. Od razu zaczęli krzyczeć, że się poddają, chociaż oficer rozkazywał im walczyć. Zabraliśmy im mundury i wysłaliśmy ich na piechotę z powrotem do garnizonu. Tsahai i jego towarzysze spuścili benzynę z ciężarówek, a potem ukryli jeden ze sprawnych pojazdów w buszu, wypakowawszy go uprzednio mundurami, amunicją i bronią po to, by móc po niego wrócić przy następnej okazji. Prawdziwą nagrodą za ich wysiłek był karabin maszynowy i naboje, które zabrali ze sobą, transportując wszystko na własnych plecach.

Wyruszyliśmy po piętnastu minutach. Przed świtem dotarliśmy do dobrze ukrytego niewielkiego bunkra wykutego w skale. Nie sądziłem, że uda mi się aż tak daleko zajść o własnych siłach. Niewątpliwie pomogła mi świadomość, że moi współtowarzysze niosą na plecach ciężar pięciokrotnie przewyższający mój i się nie skarżą. Luke i ja zostaliśmy w bunkrze. Pozostali ruszyli dalej, ryzykując marsz za dnia i dostrzeżenie przez załogi krążących po niebie migów, ale konieczność zmontowania karabinu usprawiedliwiała pośpiech i ryzyko. Spałem, dopóki Luke mnie nie obudził. Miałem wrażenie, jakby na moje nogi przewróciła się ściana.

- Weź to - powiedział, wręczając mi dwie tabletki i blaszany kubek herbaty. - To nasz własny środek przeciwbólowy, paracetamol robiony w naszej aptece. Byłem tak zmęczony, że po prostu połknąłem proszki. Wmusił we mnie jeszcze trochę chleba, po czym znowu zasnąłem. Obudziłem się co prawda mniej obolały, ale za to tak sztywny, że ledwo podniosłem się z ziemi. Wziąłem jeszcze dwie tabletki. Kiedy się ściemniło, pojawiło się pięciu partyzantów, którzy mieli nam towarzyszyć w dalszej drodze. Jeden z nich miał częściowo uschniętą nogę wiedziałem: choroba Heine-Medina. Patrząc na jego dziwny, kołyszący chód, na to, jak używał karabinu jako przeciwwagi, zapomniałem o własnych niewygodach. Ten marsz okazał się o połowę krótszy. Stopniowo sztywność nóg ustąpiła. Na długo przed świtem doszliśmy do jakichś mało zachęcających wzgórz. Wąski szlak przed nami prowadził do jaskini, którą maskowała gęsta roślinność i skały. Obudowane drewnianymi balami wejście prowadziło na stromą drewnianą rampę, po której schodziło się do położonych dużo niżej grot. Szlak na zewnątrz wiódł w górę i w dół wzgórza, pozwalając dotrzeć do innych jaskiń, do których wejścia starannie zamaskowano. Zaprowadzono mnie do środka. Zdjąłem buty i położyłem się na słomianym posłaniu. Czułem się jak w luksusowym hotelu. Spałem prawie do wieczora. Luke oprowadził mnie po jaskini. Był w doskonałej formie, a ja znowu czułem się zesztywniały. W bazie nie było nikogo poza nami, ponieważ na noc zaplanowano dużą operację. Chyba powinienem być pełen podziwu dla partyzantów, którzy potrafili śmigać w pyle jak moskity. Powinienem podziwiać ich zaradność, umiejętność przygotowywania własnych kroplówek, sulfamidów, penicyliny i tabletek paracetamolu wytłaczanych ręczną prasą. W tych niewidocznych zarówno z ziemi, jak i z powietrza jaskiniach znalazło się miejsce na salę operacyjną, klinikę protetyczną, oddziały szpitalne, a nawet szkołę. Organizacja bazy robiła tym większe wrażenie, im bardziej człowiek uświadamiał sobie, w jak spartańskich warunkach wszystko to się odbywało. Milcząca dyscyplina, świadomość, że zadania w rodzaju przyrządzania posiłków, opiekowania się dziećmi, zamiatania podłóg są równie istotne jak akcje zbrojne, przekonała mnie, że oni przetrwają i pewnego dnia wygrają tę swoją wolność. Przyglądałem się dziewczynie odpoczywającej na zewnątrz bunkra. Słońce przesączające się przez gałęzie akacji tworzyło na jej twarzy ruchomą mozaikę i

ogrzewało strzelbę spoczywającą na kolanach. Mruczała pod nosem melodię, przeczesując jednocześnie niebo za pomocą lornetki w poszukiwaniu migów pilotowanych przez przebywających w Etiopii rosyjskich i kubańskich „doradców”. Ameryka przez długi czas wspierała cesarza, ale kiedy do władzy doszedł prezydent sierżant Mengystu, wycofała pomoc, wstrzymując sprzedaż broni i części zamiennych. Lukę natychmiast zapełnił komunistyczny blok wschodni. Partyzantka była mniej więcej w moim wieku i przypominała mi Genet sposobem układania kończyn, swobodnymi ruchami ciała. Mimo śmiercionośnej broni, którą trzymała w ręku, jej gesty były delikatne. Nie nosiła makijażu. Jej stopy były pokryte pyłem i zrogowaciałe. Patrząc na nią, za jedno byłem wdzięczny: mój sen o Genet się skończył i krzyżyk mu na drogę. Byłem głupi, że tak długo podsycałem tę jednostronną fantazję. Miesiąc miodowy w Udajpurze, nasz własny bungalow w Missing, wychowywanie dzieci, wychodzenie rano do szpitala i wspólna praca jako lekarzy... To się nigdy nie spełni. Nie chciałem jej więcej widzieć. Zresztą najpewniej nie będzie ku temu okazji. Ona przebywała w Chartumie, pławiąc się w blasku sławy swojej śmiałej operacji. Dla niej, tak samo jak dla mnie, nie było już powrotu do Addis Abeby. Wkrótce dołączy do partyzantów i będzie żyła w bunkrze i walczyła ramię w ramię ze swoimi towarzyszami. Miałem nadzieję, że do tej pory już dawno mnie tu nie będzie. W ogóle wolałbym, żeby mnie tu nie było, w ich obozie, i wolałbym nie musieć zwracać się do nich o pomoc. W nocy obudził mnie huk przelatujących migów i bomb zrzucanych co prawda dość daleko, ale na tyle blisko, byśmy usłyszeli złowieszcze dudnienie. Do tego doszły ledwo słyszalne, głuche odgłosy artylerii. Zabroniono nam używać światła. Luke powiedział, że partyzanci - włączając w to grupę Tsahaiego - zaatakowali składy broni i paliwa. Użyli do tego skradzionej wojskowej ciężarówki. Kiedy znaleźli się w środku, podłożyli ładunki wybuchowe, ale czekających na zewnątrz partyzantów zaskoczył oddział wojsk etiopskich, który zaatakował rebeliantów od tyłu. Nie wszystko poszło zgodnie z planem. Dziewięciu partyzantów, w tym Tsahai, zginęło, a wielu było rannych. Straty Etiopczyków okazały się znacznie większe, a do tego częściowo udało się zniszczyć skład paliwa. Nad ranem dostarczą do naszej jaskini rannych. Obudziły mnie podniesione głosy i ogólne poruszenie. Słyszałem jęki i okrzyki bólu. Luke zabrał mnie na oddział chirurgiczny.

- Cześć, Marion - odezwał się ktoś. Odwróciłem się i zobaczyłem Solomona, kolegę ze studiów ze starszego rocznika. Zszedł do podziemia, jak tylko ukończył staż. Zapamiętałem go jako pulchnego, dobrze odżywionego, a tymczasem stojący przede mną mężczyzna miał zapadnięte policzki i był chudy jak patyk. Ruszyłem za Solomonem i pochyliwszy się, wszedłem do niskiego tunelu, w którym na podłodze ułożono parami nosze w taki sposób, że ranni, którym niezbędna była pomoc chirurga, znajdowali się najbliżej sali operacyjnej na końcu tunelu, a lżej ranni najdalej. Salę od poczekalni oddzielał zaledwie parawan. Rany wyglądały koszmarnie. Pewien mężczyzna na granicy przytomności szeptał coś do ucha swojego kolegi, który nachylał się nad nim i desperacko notował. Z haków wbitych w skałę zwieszały się kroplówki i pojemniki z krwią. Pielęgniarze pracowali, kucając przy noszach. Solomon powiedział, że znalazł się blisko miejsca walki. - Zwykle siedzę tutaj. Podczas akcji reanimujemy. Kroplówka, tamowanie krwi, antybiotyki, nawet jakieś polowe zabiegi chirurgiczne. Możemy walczyć ze wstrząsem jak Amerykanie w Wietnamie, tyle że my nie mamy helikopterów. - Klepnął się w uda. - To są nasze helikoptery. Transportujemy rannych na noszach. Na piechotę. Rozejrzał się dokoła. - Temu mężczyźnie, o tam, trzeba założyć dren do opłucnej powiedział, pokazując głową. - Zrób to, proszę. Tumsghi ci pomoże. Ja pójdę na salę. Tamten towarzysz nie może czekać. - Pokazał bladego żołnierza z krwawą plamą na brzuchu leżącego na noszach obok parawanu. Był ledwo przytomny. Ciężko oddychał. Partyzant, któremu należało zrobić torakostomię, wyszeptał: „Salam”, kiedy kucnąłem obok niego. Kula przebiła mięsień trójgłowy, a następnie klatkę piersiową, cudem omijając najważniejsze arterie, serce i kręgosłup. Kiedy opukałem jego klatkę piersiową powyżej prawego sutka, odgłos był przytłumiony, zupełnie inny niż donośny dźwięk z lewej strony. W opłucnej zebrała się krew, dociskając w ograniczonej przestrzeni klatki piersiowej prawe płuco do lewego płuca i do serca. Tuż za prawą pachą wstrzyknąłem mu lidokainę i znieczuliłem skórę, a potem wbiłem się głębiej, aż do opłucnej, po czym wykonałem dwucentymetrowe nacięcie skalpelem. Wcisnąłem do środka zamknięty disektor, aż poczułem, że przebił się przez opłucną. Włożyłem do rany palec, rzecz jasna w rękawiczce, krążąc nim dokoła, żeby zrobić miejsce na dren - gumową rurkę z otworami w ściankach i na końcu - który następnie

wprowadziłem przez otwór do klatki piersiowej. Tumsghi podłączył drugi koniec butli do drenażu, w której znajdowała się woda, tak żeby końcówka rurki znalazła się pod wodą. Taka prymitywna „podwodna plomba” zapobiega nawrotowi powietrza do klatki piersiowej. Niemal od razu pojawiła się ciemna krew, a żołnierz zaczął lepiej oddychać. Powiedział coś w tigrinia i zdjął maskę tlenową. Tumsghi powiedział: - Chce, żebyś oddał tlen innemu. Poszedłem na salę operacyjną, żeby dołączyć do Solomona akurat w chwili, gdy zdejmowano ze stołu jego pacjenta. Pierś mężczyzny była nieruchoma. Zapadła cisza, która trwała nie dłużej niż pięć sekund. Jedna z kobiet, walcząc ze łzami, przyklęknęła i zasłoniła zmarłemu twarz. - Niektóre rzeczy są poza naszym zasięgiem - powiedział cicho Solomon. - Miał ranę szarpaną wątroby. Próbowałem założyć mu szew materacowy, ale miał dodatkowo rozerwaną żyłę główną dolną tuż za wątrobą. Ciągle krwawił. Nie mogłem tego zatamować, chyba że zaciskając żyłę, co by go zabiło. Pamiętasz, jak profesor Asrat zwykł mawiać, że kiedy chirurg próbuje leczyć uszkodzenia żyły głównej dolnej tuż za wątrobą, wówczas widzi Boga? On mówił takie rzeczy, a ja go wtedy nie rozumiałem. Teraz już rozumiem. Kolejny pacjent miał ranę brzucha. Solomon systematycznie uporządkował coś, co mnie wydało się beznadziejnym bałaganem. Wyjął jelito cienkie, znalazł kilka perforacji i zaszył je. Śledziona okazała się pęknięta, więc ją usunął. Esica miała postrzępioną ranę. Solomon wyciął jej fragment, a potem zrobił dwulufową kolostomię, wyłaniając dwa otwarte końce jelita. Energicznie przepłukaliśmy jamę brzuszną, umieściliśmy odpowiednio dreny i policzyliśmy gaziki. Miejsce akcji wyglądało znacznie schludniej, niż kiedy zaczynaliśmy. Solomon najwyraźniej czytał mi w myślach. Wyciągnął w górę ręce, pokazując mi pulchne palce i twarde jak młoty kciuki. - Chciałem być psychiatrą - powiedział. W ciągu ośmiu godzin, jakie spędziliśmy w sali operacyjnej, więcej się nie uśmiechnął. Amputowaliśmy pięć kończyn. Na koniec przewierciliśmy czaszki u dwóch pacjentów będących w stanie śpiączki. Użyliśmy przerobionego wiertła stolarskiego. W pierwszym przypadku udało się uwolnić krew nagromadzoną zaraz pod oponą twardą, gdzie naciskała na mózg. Drugi pacjent konał. Miał nieruchome, rozszerzone

źrenice. Wiercenie nie dało rezultatów, ponieważ do krwawienia doszło głęboko w mózgu. Dwa dni później opuściłem Solomona. Miał ciemne koła pod oczami i wyglądał, jakby miał się przewrócić. Nikt by nie śmiał kwestionować jego motywów i poświęcenia. - Idź. Powodzenia - powiedział. - To nie jest twoja walka. Na twoim miejscu też bym odszedł. Opowiedz o nas światu. To nie jest twoja walka. Myślałem o jego słowach, przedzierając się w eskorcie dwóch partyzantów do granicy. Co Solomon miał na myśli? Czy widział mnie po stronie etiopskiej, po stronie okupanta? Nie, raczej nie, postrzegał mnie chyba jako ekspatrianta, kogoś, kogo ta wojna po prostu nie dotyczy. Choć urodziłem się w tym samym miejscu co Genet, chociaż posługiwałem się amharskim jak tubylec, bez względu na to, że studiowaliśmy medycynę jak równy z równym, dla Solomona byłem ferengi - cudzoziemcem. Być może miał rację, chociaż sam nie chciałem się do tego przyznać. Gdybym był kochającym ojczyznę Etiopczykiem, czy nie powinienem był raczej zejść pod ziemię i przyłączyć się do rojalistów albo innych ugrupowań dążących do obalenia reżimu sierżanta Mengystu? Gdyby zależało mi na losie mojego kraju, to czy nie byłbym gotów za niego umrzeć? Wcześnie wieczorem przekroczyliśmy granicę z Sudanem. Złapałem autobus, który zawiózł mnie do Port Sudan, a potem samolotem Sudan Airways poleciałem do Chartumu. Dopiero tam mogłem zadzwonić pod numer, który podał mi Adid, żeby przekazać Hemie, że jestem bezpieczny. Dwa dni w dusznym Chartumie ciągnęły się jak dwa lata, ale w końcu zdołałem odlecieć do Kenii.

W Nairobi Eli Harris, którego kościół stanowił od lat filar wspierający działalność szpitala Missing, załatwił mi pokój w przychodni misyjnej. Matrona i Harris ustalili wszystko za pomocą telegramu. Okazało się, że praca w niewielkim ambulatorium nie należała do najłatwiejszych, co po części było zasługą, jak sądzę, kłopotów językowych. W wolnym czasie uczyłem się do egzaminów, które musiałem zdać, aby rozpocząć studia w Ameryce. Nairobi była zieloną, porośniętą bujną roślinnością jak Addis Abeba stolicą. Trawa rosła tutaj między płytami chodnikowymi, jak gdyby pod wierzchnią warstwą miasta kipiała pradawna dżungla gotowa w każdej chwili przejąć władzę nad

betonem. Infrastruktura i ogólnie zaawansowanie cywilizacyjne Nairobi górowało nad Addis Abebą. Miasto zawdzięczało to wieloletnim rządom Brytyjczyków, którzy nawet teraz, gdy Kenia była niezawisłym państwem, licznie tu zamieszkiwali. Byli też Hindusi - tylu, że w niektórych rejonach Nairobi miało się wrażenie, że spaceruje się ulicami Vadodary lub Ahmadabadu, z ich nieodłącznymi sklepami z sari, z czatem, ostrym zapachem masali dosłownie wszędzie i rozbrzmiewającym dokoła językiem gudżarati. Początkowo spędzałem wieczory w barach, topiąc smutki i słuchając muzyki benga i soukous. Jazzujące kongijskie i brazylijskie rytmy podnosiły mnie na duchu i tchnęły optymizmem, lecz kiedy wracałem do pokoju, z piwem szumiącym w głowie, zawsze dopadała mnie jeszcze większa melancholia. Poza muzyką kultura kenijska nie robiła na mnie żadnego wrażenia. Wina leżała całkowicie po mojej stronie. Opierałem się temu miejscu. Po ucieczce z Etiopii, prześladowany przez demony przeszłości, trafił tu Thomas Stone. Jeszcze jeden powód, dla którego nie chciałem zostać w Nairobi. Zgodnie z umową, dzwoniłem do Hemy w każdy wtorek, za każdym razem wykręcając numer telefonu innego znajomego. Mówiła, że nie jest lepiej. Gdybym chciał wrócić, nadal groziło mi niebezpieczeństwo. Siedziałem więc w pokoju i uczyłem się, gdy tylko miałem na to czas. Dwa miesiące później zdałem amerykańskie egzaminy wyrównawcze i od razu stawiłem się w amerykańskiej ambasadzie z wnioskiem o przyznanie wizy. Raz jeszcze Harris ułatwił mi nieco zadanie. Postąpiłem słusznie: skoro mój kraj zamierzał torturami wymóc na mnie zeznanie, skoro nie zależało mu na moich usługach jako lekarza, wyrzekłem się mojego kraju. Ale prawda jest taka, że zanim to zrobiłem, już wiedziałem, że nie wrócę do Etiopii, nawet jeśli wszystko się w niej ułoży jak najlepiej. Chciałem wyjechać z Afryki. Doszedłem do wniosku, że w gruncie rzeczy Genet wyświadczyła mi przysługę.

Część czwarta

Człowiek w rozumie swoim stoi na rozstaju Między doskonałością w życiu lub działaniu; Jeśli drugie wybiera, z góry rezygnuje Z niebiańskiego mieszkania, szaleje w otchłani.

William Yeats, Wybór (przeł. Tadeusz Rybkowski)

Rozdział 38

Zestaw powitalny Pilotem lotu 707 East African Airways, którym opuściłem Nairobi, był kapitan Getachew Syllasje, niespokrewniony z cesarzem. W czasie krótkiej nocy dwukrotnie usłyszałem jego opanowany głos. Żywiłem świeżo nabyty szacunek do jego profesji, która w moich oczach zbliżała go do Boga bardziej niż jakiegokolwiek kleryka. Był pierwszym z trzech pilotów, którzy pomogli mi pokonać dziewięć stref czasowych. Rzym. Londyn. Nowy Jork.

Rytuał kontroli paszportowej i odbioru bagażu na lotnisku Kennedy'ego odbył się tak szybko, że przez moment zastanawiałem się, czy przypadkiem coś mnie nie ominęło. Gdzie uzbrojeni po zęby żołnierze? Gdzie psy? Kilometrowe kolejki? Kontrola osobista? Gdzie się podziały stoły, na których otwierano bagaż i nożem rozcinano podszewkę? Przeszedłem wyłożonym marmurem korytarzem, potem w górę i znowu w dół ruchomymi schodami, aż dotarłem do ogromnej Sali przylotów, która, choć właśnie z dwóch samolotów wylały się tłumy pasażerów, sprawiała wrażenie wypełnionej jedynie w połowie. Nie było nikogo, kto poprowadziłby nas za rękę do kolejnego punktu. Zanim się zorientowałem, znalazłem się na zewnątrz sterylnego, wyciszonego inkubatora odprawy celnej. Automatyczne drzwi zamknęły się za mną ze świstem, jakby odcinając przyjezdnych od zaraźliwej kakofonii przewalających się tłumów odgrodzonych od gości metalową barierką. Pewna Ghanka, której kwiecista suknia i chusta nadawały na lotnisku w Nairobi iście królewski wygląd, wyszła z odprawy tuż za mną. Byliśmy obydwoje wykończeni, zdezorientowani i nieprzygotowani na morze bacznie obserwujących nas twarzy. Staliśmy, ściskając w ręku brązowe koperty ze zdjęciem rentgenowskim (jedno z wymagań kontroli paszportowej, którego nikt nie sprawdził), dźwigając na

plecach ciężkie bagaże i patrząc na wszystko szeroko otwartymi oczyma jak zwierzęta, które zeszły z Arki. Uderzyło mnie, że miejscowi są różnych kolorów i kształtów, a nie stanowią, jak oczekiwałem, wielkiej masy białych ludzi. Prześlizgiwały się po nas ich wulgarne, wścibskie spojrzenia. W oszałamiającej mieszance nowych woni wyczułem zapach strachu Ghanki. Przysunęła się bliżej mnie. Jacyś mężczyźni w czarnych garniturach trzymali tabliczki z umieszczonymi na nich nazwiskami. Mieli obojętne spojrzenia, jak nadzorcy oceniający biodra Ghanki, notujący w myślach przerwę między jej pierwszym a drugim palcem u nogi, o której wszyscy wiedzą, że jest jedyną wiarygodną miarą płodności. Wyobraziłem sobie współczesną wersję Środkowego Szlaku41 czarnych kobiet wlokących się noga za nogą w dół trapu i pobrzękujących łańcuchami, podczas gdy setki par oczu oceniają ich biodra, mięśnie i wypatrują na odsłoniętym ciele oznak frambezji - syfilisu Starego Świata. Ja zaś - ja byłem nikim, jej eunuchem. Zezłoszczona aż upuściła torbę. Dopiero kiedy się schyliłem, żeby jej pomóc, zobaczyłem tabliczkę w rękach śniadego, brązowookiego mężczyzny. Trzymał ją na wysokości pasa, jak gdyby nie chcąc się identyfikować z konkurencją w liberii. Jego obszerna koszula wisiała luźno nad białymi workowatymi spodniami wyglądającymi jak od piżamy. Stroju dopełniały brązowe sandały włożone na gołe stopy. Litery na jego tabliczce układały się w MARVIN lub może MARMEN, albo MARTIN. Drugie słowo brzmiało: STONE. - Czy to ma być „Marion”? - zagadnąłem. Zmierzył mnie od góry do dołu, a potem odwrócił głowę, jakbym nie był godny odpowiedzi. Ghanka krzyknęła z radości, rozpoznawszy swoją rodzinę, i pobiegła do niej. - Przepraszam - powiedziałem, przesuwając się tak, żeby mnie widział. Nazywam się Marion Stone. Do Matki Bożej Nieustającej Pomocy? - Marion to dziewczyna! - odparł gardłowym, topornym akcentem. - Nie tym razem - powiedziałem. - Dostałem imię po Marionie Simsie, słynnym ginekologu. Ang. Middle Passage, specyficzny rodzaj tzw. handlu trójkątnego pomiędzy Starym Światem, Afryką a Nowym Światem. W Środkowym Szlaku chodziło o handel niewolnikami: statek wypływał z europejskiego portu i wiózł na pokładzie towary do Afryki, które, dotarłszy na miejsce, wymieniał na niewolników (nabytych lub złapanych); Murzynów okręt przewoził następnie przez Atlantyk do Ameryki, gdzie byli sprzedawani lub wymieniani na surowce; zakupione materiały transportowano następnie do Europy, aby wytworzyć z nich towary sprzedawane Afryce itd. 41

W Central Parku, u zbiegu Sto Trzeciej ulicy i Piątej Alei, znajdowała się (według Encyclopaedia Britannica) statua Mariona Simsa, która, o ile mi wiadomo, stanowiła punkt orientacyjny dla kierowców taksówek. Sims rozpoczął pracę naukową w Alabamie, ale udane operacje przetok przeniosły go do Nowego Jorku, gdzie otworzył Woman's Hospital, a następnie szpital dla chorych na raka, który później przeistoczył się w Memorial Sloan-Kettering Cancer Center. - Ginekolog powinien być kobietą! - wychrypiał, jakbym złamał fundamentalną zasadę rządzącą, światem. - Cóż, Sims nie był i ja też nie jestem. - Nie jesteś ginekologiem? - Chodziło mi o to, że nie jestem kobietą. I nie, nie jestem ginekologiem. Pogubił się. - Kis oomak - powiedział w końcu. Znałem arabski na tyle, by zrozumieć, że właśnie użył pewnego ginekologicznego terminu w odniesieniu do mojej matki.

Ubrani w czarne garnitury kierowcy wiedli swoich pasażerów do lśniących czarnych aut, lecz mój człowiek zaprowadził mnie do wielkiej żółtej taksówki. Chwilę później wyjeżdżaliśmy z lotniska Kennedy'ego i kierowaliśmy się w stronę Bronksu. Włączyliśmy się do ruchu na autostradzie z astronomiczną dla mnie prędkością i gładko wpasowaliśmy się w ciąg pędzących wozów. „Marionie, podróż odrzutowcem uszkodziła ci bębenki w uszach”, powiedziałem sam do siebie, ponieważ cisza była wręcz nierzeczywista. W Afryce samochody poruszają się napędzane nie benzyną, ale skrzeczeniem i trąbieniem klaksonów. Tu było inaczej: auta sunęły bezgłośnie jak ławica ryb. Słyszałem jedynie miarowe szuuu gumy po asfalcie lub betonie. Superorganizm. Biolodzy ukuli to pojęcie, aby opisać gigantyczne mrowiska naszych afrykańskich mrówek, twierdząc, że świadomość i inteligencja tych stworzeń nie zasadza się na zdolnościach jednostki, lecz polega na kolektywizacji mrówczego umysłu. Ciągnące się po horyzont smugi czerwonych świateł, które otaczały nas, gdy o świcie kluczyliśmy arteriami Nowego Jorku, przywiodły mi na myśl superorganizm. Pojedyncze pojazdy z pewnością podlegają jakiemuś wyższemu ładowi i celowi. Tego ranka usłyszałem pomruk i poczułem oddech superorganizmu. Myślę, że jest to coś, co słyszą jedynie imigranci, w dodatku tylko ci, którzy są tu po raz pierwszy, ale i to przez krótką chwilę. Zanim nauczyłem się mówić: „Duży numer siedem na żytnim. Z

serem. Bez sałaty”, po dźwięku nie został ślad. Stał się częścią tego, co umysł klasyfikował jako ciszę. Zostałeś częścią superorganizmu. Sylwetka tego najsłynniejszego miasta - podwójny wykrzyknik z jednej strony, zabawka do wspinania się King Konga z drugiej - była mi dobrze znana. Charles Bronson, Gene Hackman, Clint Eastwood, Empire Theater i Cinema Adowa zadbali o to. W swej nieposkromionej pysze uznałem, że obejrzawszy pewną dawkę tego rodzaju filmów, rozumiem Amerykę. Ale pycha, jaką teraz oglądałem, była pychą samej Ameryki, i to na odpowiednio większą skalę. Zobaczyłem ją w stalowych mostach rozpiętych nad wodami, w autostradach zapętlających się jedna wokół drugiej jak tasiemce. Oznaką pychy był prędkościomierz w mojej taksówce, większy niż kierownica, jakby Dali złapał okrągłą tarczę za uszy i rozciągnął ją. Pyszna była wskazówka pokazująca siedemdziesiąt mil na godzinę, czyli trochę ponad sto dziesięć kilometrów, prędkość niewyobrażalną w naszym wiernym volkswagenie - nawet gdyby udało nam się znaleźć drogę, na której dałoby się tak rozpędzić. Jaki ludzki język potrafi ogarnąć to przemieszczenie, tę nieznośną marność własnego bytu w obliczu superorganizmu, uczucie tonięcia, kurczenia się pod wpływem demonstracji potęgi stali i światła? Miałem wrażenie, jak gdyby wszystko, co do tej pory w życiu robiłem, przestało się liczyć. Jak gdyby moja przeszłość okazała się stratą czasu, gestykulowaniem w zwolnionym tempie, ponieważ to, co uważałem za rzadkie i cenne, było w rzeczy samej powszechne i tanie, a to, co w moich oczach stanowiło szybki postęp, przebiegało w tempie pełznącego lodowca. Obserwator, ten archiwista, kronikarz wydarzeń, objawił mi się w taksówce. Wskazówki mojego zegarka stały się elastyczne, podczas gdy ja usiłowałem wyryć doznania w pamięci. Musisz to zapamiętać. To wszystko, co mam, co kiedykolwiek miałem, jedyna waluta, jedyny dowód, że żyję. Pamięć.

Siedziałem sam na tylnym siedzeniu taksówki K.L. Hamida z bagażem pod ręką. Od kierowcy oddzielała mnie porysowana ścianka z pleksiglasu. Dwóch obcych sobie ludzi, odizolowanych i oddalonych od siebie, w samochodzie tak szerokim, że tylne siedzenie pomieściłoby piątkę pasażerów i jeszcze dwie owce. Jechaliśmy tak szybko, że byłem spięty. Bałem się, że wpadniemy na jakieś dziecko suszące na gorącym asfalcie krowie placki albo że jakaś krowa lub koza

wkroczy bezceremonialnie na jezdnię. Ale nie widziałem żadnych zwierząt ani też żadnych ludzi, poza tymi w autach. Okrągłą głowę Hamida pokrywały gęste czarne loki. Na zdjęciu w laminowanej licencji przyczepionej obok licznika uchwycono zaskoczenie. Widać było wyraźnie białka oczu. Uznałem, że zrobiono mu tę fotografię w dniu, kiedy wylądował w Ameryce i zobaczył, i poczuł to samo co ja. Dlatego tak bardzo mnie uraziła jego nieuprzejmość. Nawet nie miał ochoty spojrzeć w moją stronę. Być może kiedy prowadzi się taksówkę od tak dawna, pasażer staje się jedynie obiektem zdefiniowanym przez cel podróży, podobnie jak pacjenci (jeśli nie jest się ostrożnym) stają się obiektami, o których mówimy: „stopa cukrzycowa w łóżku numer dwa” lub „zawał mięśnia sercowego w łóżku numer trzy”. Czy Hamid doszedł do wniosku, że gdyby na mnie spojrzał, oczekiwałbym od niego wsparcia? Czy uważał, że będę go prosił o objaśnienie każdego widoku, aby złagodzić swój strach? Jeśli tak, to miał rację. „W takim razie - powiedziałem do siebie - milczenie Hamida powinno być pouczające, powinno być swego rodzaju napomnieniem, łagodnym ostrzeżeniem ze strony kogoś, kto przybył do tego kraju wcześniejszym statkiem: »Ej, ty! Słuchaj! Niezależność i odporność! Oto, czego przybysz tu potrzebuje. Niech cię nie zwiedzie ten ciągły ruch. Nie odwołuj się do superorganizmu. Nie, nie. W Ameryce funkcjonuje się w pojedynkę. Zacznij już teraz«„. Tak brzmiał jego przekaz. Taki sens miała jego gburowatość: „Znajdź w sobie dość odwagi albo daj się wchłonąć”. Uśmiechnąłem się i rozluźniłem, pozwalając, by krajobraz leniwie przesuwał się za oknem. Zrozumienie tego wymagało wielkiego wysiłku. Uderzyłem dłonią w siedzenie i głośno wypowiedziałem to, o czym myślałem. - Tak jest, Hamid. Napnij cięciwę odwagi - powiedziałem, przywołując pamięć o Ghoshu, który nigdy nie zobaczył tego, co teraz widziałem, nigdy nie miał okazji wsłuchać się w superorganizm. Z jak wielką radością powitałby to nowe doświadczenie. Hamid na dźwięk mojego głosu rzucił na mnie okiem w lusterku, potem popatrzył na drogę, a potem znowu na mnie. Pierwszy kontakt wzrokowy! Chyba dopiero wtedy zrozumiał, że nie wiezie worka ziemniaków. - Dziękuję ci, Hamidzie - powiedziałem. - Co? Co mówisz?

- Powiedziałem: „Dziękuję”. - Nie, wcześniej! - Ach, to. To z Makbeta - odparłem, zbliżając twarz do pleksiglasu, spragniony rozmowy. - Słowa Lady Makbet. Mój ojciec często powtarzał: „Napnij cięciwę odwagi”. Milczał, patrząc to na drogę, to na moje odbicie w lusterku wstecznym. Wreszcie wypalił: - Obrażasz mnie? - Słucham? Nie. Nie! Właściwie mówiłem do siebie. To jak... - Zapnij? A sam się zapnij! - powiedział. Opadła mi szczęka. Czy to możliwe być tak zupełnie niezrozumianym? Jego twarz w lusterku posłużyła mi za odpowiedź: można. Osunąłem się na siedzenie i pokręciłem z rezygnacją głową. Musiałem się roześmiać. Pomyśleć, że można błędnie odczytać słowa Ghosha, a w zasadzie Lady Makbet! Hamid wciąż mi się przyglądał. Mrugnąłem do niego. Zobaczyłem, że sięga do schowka. Wyciągnął pistolet. Zaczął nim wymachiwać za ścianką z pleksiglasu, pokazując mi go ze wszystkich stron, jakby próbował mi go zhandlować albo udowodnić, że trzyma w ręku prawdziwą broń, a nie plastikową zabawkę (chociaż pukawka właśnie tak wyglądała). - Myślisz, że żartuję? - powiedział ze złośliwym wyrazem twarzy, jak gdyby przedmiot w jego dłoni uczynił z niego nie dowcipnisia, lecz filozofa. Nie miałem zamiaru dolewać oliwy do ognia. Nie uważam, żebym był lekkomyślny albo odważny, ale uznałem ten jego rewolwer za żałosny i nie wierzyłem - właściwie to byłem pewien - że mógłby go użyć. To było przezabawne. Broń nie była mi obca, w końcu zrobiłem człowiekowi dziurę w brzuchu pistoletem dwa razy większym od tego. Wrzuciłem broń i jej właściciela do bagna (nadal każdej nocy groził mi, że się z niego wydostanie). Zaledwie cztery miesiące temu operowałem partyzantów podziurawionych kulami. Ta jego pukawka, w kontekście Ameryki, w której na autostradzie samochody stoją w korku, gdzie na odprawie celnej nie otwierają twojej walizki, wydawała się niczym więcej jak rekwizytem, kosmicznym żartem. Czy naprawdę nie mogłem dostać porządnego kierowcy Amerykanina? A jeśli nie, to może chociaż ten kierowca mógłby wymachiwać pistoletem, którego nie

powstydziłby się Brudny Harry? Po co uciekać z Addis Abeby, z Asmary, z Chartumu i porzucać Nairobi - tylko żeby zobaczyć to? Pierworodni dysponują głębokimi pokładami cierpliwości. Ale w pewnym momencie kropla przelewa czarę i choć starasz się nad sobą zapanować, mówisz: „Do diabła z cierpliwością. A niech sobie wierzą w ten swój zafałszowany świat”. Twoim zadaniem jest ocalić siebie samego przed skokiem w tę ich otchłań. Osiągnięcie tego punktu, tego absurdalnego poziomu, wiąże się z ulgą, ponieważ wówczas stajesz się wolny i wiesz, że niczego im nie zawdzięczasz. Doszedłem do tego z Hamidem. Moim ciałem wstrząsnęły spazmy śmiechu. Zmęczenie, zmiana czasu, dezorientacja wszystko to razem sprawiło, że uznałem sytuację za zabawną. Hamid użył czasownika screw w zupełnie innym znaczeniu niż Szekspir42. Sposób, w jaki wymówił to słowo, przypomniał mi o historyjce, która krążyła między nami, nastolatkami, gdy miałem jeszcze więcej pryszczy niż zdrowego rozsądku i więcej ciekawości niż rzeczywistej wiedzy o seksie. Mit o pięknej blondynce i jej bracie, których można było spotkać na lotnisku po wylądowaniu w Ameryce. Proponowali ci podwózkę, zabierali do domu na drinka, a potem brat zaczynał wymachiwać bronią i krzyczeć: „Albo przelecisz moją siostrę, albo umrzesz!”. Długo po tym, jak się zorientowałem, że ta opowieść jest wierutną bzdurą, uwielbiałem zawarty w niej ładunek fantastycznego komizmu. Albo przelecisz moją siostrę, albo umrzesz! Oto więc przyleciałem do Ameryki i miałem swojego faceta wymachującego bronią. Żałowałem, że nie mogę o tym opowiedzieć Gaby'emu, koledze ze szkoły, który jako pierwszy sprzedał nam tę historyjkę. Przewrotny impuls nakazał mi powtórzyć w tym momencie hasło, którym jako dzieciaki uwielbialiśmy się przerzucać, to wyzwanie, tę zawoalowaną groźbę, choć skręcałem się ze śmiechu: - Bracie, odłóż broń, przelecę twoją siostrę za darmo. Nie wiem, czy wyczuł moją zmianę nastroju i brzmienia głosu ani nawet czy mnie usłyszał. Możliwe, że uznał po prostu, że z takim szaleńcem jak ja nie warto zadzierać. W każdym razie odłożył pistolet. *

Szekspir napisał: „Screw your courage to the sticking place", co Stanisław Barańczak przełożył jako: „Napnij tylko cięciwę odwagi" (patrz przypis w rozdziale 20). Czasownik screw mieści pełen zestaw znaczeń: przykręcić, przymocować, doczepić, przypiąć, ale też walić, pieprzyć, zerżnąć, posunąć, przelecieć - w kontekście jak najbardziej seksualnym - stąd nieporozumienie.

42

Żelazna brama Matki Bożej Nieustającej Pomocy była otwarta na oścież. Doktor Abramovitz, szef oddziału chirurgii, miał odbyć ze mną rozmowę o dziesiątej rano. Zaplanowałem sobie, że kiedy skończę spotkanie z nim, pojadę taksówką do Queens i dopiero wtedy poszukam sobie hotelu, w którym podejmę walkę ze zmęczeniem podróżą. Na najbliższe kilka dni miałem już umówione rozmowy w Queens, Jersey City, Newark i na Coney Island. Kiedy taksówka Hamida zatrzymała się przed bramą, podszedł do nas mężczyzna o imieniu LOUIS wyhaftowanym na niebieskim fartuchu. - Lou Pomeranz, główny dozorca Matki Bożej Nieustającej Pomocy powiedział, ściskając mi dłoń. Z kieszeni na piersiach wystawała mu miękka paczka salemów. Miał wydatny tors i piersi prawie jak u kobiety. - Grasz w krykieta? - Tak. - Batsman czy bowler? - Wicketkeeper i opening batsman. - Spuścizna po Ghoshu. - To dobrze! Witaj w Matce Bożej. Mam nadzieję, że będziesz zadowolony powiedział Pomeranz. Wręczył mi plik dokumentów. - To twoja umowa. Pokażę ci kwatery stażystów, to sobie usiądziesz i podpiszesz. Srebrny klucz jest do głównego wejścia. Złoty klucz jest do twojego pokoju. Oto twój tymczasowy identyfikator. Kiedy kadry zrobią ci zdjęcie, dostaniesz normalny identyfikator. Podniósł moją walizkę i ruszył do przodu. Poszedłem za nim. - Ale... - zacząłem, żonglując rzeczami, które trzymałem w ręku, i próbując sięgnąć po list do kieszeni płaszcza. Pokazałem mu go. - Nie chciałbym robić zamieszania, ale przyjechałem tylko na rozmowę z doktorem Abramovitzem. - Z Popsym? - Zarechotał. - E tam! Popsy nie przeprowadza rozmów. Widzisz ten podpis? - Popukał w list jak w kawałek drewna. - To pismo siostry Magdy. Spojrzał na mnie i błysnął zębami w uśmiechu. - Rozmowa? Zapomnij. Taksówka była opłacona. Normalnie zapłaciłbyś fortunę. Jesteś zatrudniony. Dałem ci umowę, tak? Przyjęliśmy cię! Nie wiedziałem, co powiedzieć. Eli Harris, baptysta z Houston, zasugerował, że powinienem złożyć aplikację do określonych szpitali w Nowym Jorku i New Jersey z prośbą o przyjęcie na staż dla chirurgów. Harris najwyraźniej wiedział, co robi, ponieważ wkrótce po tym, jak złożyłem papiery, do Nairobi przyszedł telegram od Popsy'ego (a może raczej od siostry Magdy) z zaproszeniem na rozmowę. Niedługo

później dotarły list i broszura. Wszystkie szpitale, których nazwy podsunął mi Harris, odpowiedziały prawie natychmiast, zaledwie w ciągu kilku dni. - Panie Pomeranz, czy jest pan pewien, że zostałem zatrudniony? O staż u państwa musi się ubiegać wielu kandydatów. Z pewnością papiery składa też wielu amerykańskich studentów medycyny. Louis zatrzymał się w pół kroku i spojrzał na mnie. Roześmiał się. - Ha! A to dobre, doktorku. Amerykańscy studenci medycyny? Ciekawe, jak wyglądają. Okrążył nieczynną, upstrzoną odchodami gołębi fontannę, która przypominała imponującą konstrukcję odmalowaną z rozmachem w broszurze, z tą różnicą, że zrobiony z brązu wielebny, który stanowił centralny element fontanny, tu niebezpiecznie przechylał się do przodu. Na twarzy wielebnego zaznaczał się upływ czasu, zupełnie jak na obliczu Sfinksa. W broszurze nie widać było również żelaznego pręta spinającego talię wielebnego z brzegiem fontanny, tak żeby się nie przewrócił. Wyglądało to, jakby wielebny podpierał się monstrualnie długim fallusem. - Panie Pomeranz... - Wiem. Wygląda jak jego ptaszek - powiedział, rzężąc. - Zamierzamy się tym zająć. - Nie o to mi... - Mów do mnie: Louis. - Louis... czy jesteś pewien, że to o mnie chodzi? Marion? Marion Stone? Zatrzymał się. - Doktorku, spójrz no w umowę, dobra? Moje nazwisko widniało na samej górze. - Jeśli to jesteś ty, to znaczy, że spodziewałem się ujrzeć właśnie ciebie. - Nagle posmutniał. - Zdałeś ECFMG, no nie? Zdany egzamin przed ECFMG - Educational Commission for Foreign Medical Graduates (Komisja Edukacyjna do spraw Zagranicznych Absolwentów Studiów Medycznych) - stwierdzał, że mam wiedzę i kwalifikacje niezbędne do podjęcia szkolenia podyplomowego w Ameryce. - Tak, zdałem.

- No więc o co biega?... Czekaj no. Zaraz, chwila. Nie chcesz mi chyba powiedzieć, że dorwały się do ciebie te sukinkoty z Coney Island i Jersey? Przysłali ci umowę? Sukinsyny! Mówiłem siostrze Magdzie, że też powinniśmy tak robić: wysyłać umowę bez zapoznania się z nabytkiem. Taksówka to jej pomysł, ale widać to za mało. - Podszedł do mnie bliżej. - Doktorku, pozwól, że powiem ci coś o tych miejscach. Tam jest okropnie. - Louisowi zabrakło tchu. Zapłonął gniewem. Zmrużył kaprawe oczka. - Powiem ci coś jeszcze: dam ci pokój narożny w kwaterach stażystów. Ma nieduży balkon. Co ty na to? - Nie, nie. Bo widzisz... - Chodzi o tych z Lincoln- Misericordia? Z Harlemu? Z Newark? Rozglądasz się za najlepszą ofertą? - Nie, zapewniam cię... - Posłuchaj, doktorku, skończmy z tymi gierkami. Powiesz mi: tak czy nie, chcesz ten staż czy go nie chcesz? - Oparł dłonie na biodrach i stał, ciężko dysząc. - Nie, to znaczy tak... Owszem, jestem umówiony na rozmowę w innych miejscach... To dopiero mój pierwszy przystanek. Ale szczerze powiedziawszy... wydawało mi się, że nie będzie łatwo dostać się na staż... Chciałbym z ochotą... Tak! - Dobrze! No to podpisz tę cholerną umowę na miłość boską - żebym chociaż był katolikiem! Zatrzymałem się obok fontanny i podpisałem. - Witaj w Matce Bożej, doktorku - powiedział Louis z ulgą, wyrywając mi z ręki umowę i ściskając moją dłoń. Zrobił szeroki gest w stronę otaczających nas budynków. - Oto jedyne miejsce, w jakim kiedykolwiek pracowałem. Pierwsza praca po służbie... i pewnie ostatnia. Widziałem doktorków takich jak ty, przychodzili i odchodzili. A tak. Z Bombaju, Puny, Dżajpuru, Ahmadabadu, Karaczi, co tylko zechcesz. Nigdy wcześniej nie mieliśmy nikogo z Afryki. Myślałem, że będziesz wyglądał trochę inaczej. Powiem ci, że nieźle żeśmy ich zajeździli. Ale dali z siebie wszystko. I dużo się tutaj nauczyli. Uwielbiałem ich. Uwielbiałem ich jedzenie. Nawet nauczyli mnie miłości do krykieta. Przepadam za nim. Słuchaj, baseball nawet się nie umywa do krykieta. Moi chłopcy pojechali w świat - powiedział, pokazując ponad ogrodzeniem. - Zgarniają gruby szmal w Kentucky albo w Dakocie Południowej wszędzie tam, gdzie naprawdę potrzeba lekarzy. Doktor Singh wysłał mi bilet na samolot do El Paso, żebym przyleciał na ślub jego córki. Jeśli jest akurat w Nowym

Jorku, przyjeżdża w odwiedziny. Mamy drużynę Old Boys Eleven, która gra z nami co roku. Old Boys wybudowali nam nowe boisko i siatkę. Szczycą się tym, że są „Wu Ef' Wiecznymi Frajerami - tak nazywamy naszych wychowanków. Podjeżdżają tu swoimi wypasionymi brykami. Ja im mówię: „Nie zadzierać mi tu nosa. Pamiętam, jak byliście ciemni jak tabaka w rogu. Pamiętam, jak nie potrafiliśmy zrozumieć, co do nas mówicie. A teraz - spójrzcie tylko na siebie!”. To, co do tej pory zobaczyłem w Matce Bożej Nieustającej Pomocy, zrobiło na mnie wrażenie. Szpital wybudowano na planie litery L, przy czym dłuższe ramię miało siedem kondygnacji, a jego okna wychodziły na ulicę, od której teren szpitala oddzielał mur. Krótsze ramię było nowsze i liczyło tylko cztery piętra, ale miało za to na dachu lądowisko dla śmigłowca. Wyłożony dachówką dach starszej części wygiął się w siodło pomiędzy kominami, zaś środkowe piętra delikatnie się wybrzuszyły. Ozdobne kratownice pod okapem dachu skorodowały i nabrały zgniłozielonej barwy. Rdza spłynęła po ceglanej ścianie jak tusz do rzęs, tworząc smugi równoległe do rynien. Nad wejściem sterczał samotny gargulec, jego brat bliźniak po drugiej stronie został zredukowany do postaci bezkształtnego guza. Ja, przybysz z Afryki, nie ujrzałem w tym oznak upadku, a jedynie kurz historii. - Imponujący - powiedziałem. - Nic takiego, ale dom to dom, tak? - odparł Pomeranz, spoglądając na budynek z nieskrywanym uwielbieniem. Istniały bez wątpienia inne szpitale, nowsze i bardziej okazałe, przynajmniej jeśli wierzyło się broszurom, ale - o czym się właśnie przekonywałem - broszurom nie należało ufać. Z boku głównego budynku szpitala, oddalony od niego jakieś pięćdziesiąt metrów, stał dwupiętrowy budynek pracowniczy, do którego zaprowadził mnie Pomeranz. Na przeszklonych drzwiach prowadzących do holu ktoś przyczepił napisaną odręcznie czarnym mazakiem na żółtej kartce wielkości A4 informację:

Indie kontra Australia, drugi mecz, Brisbane Transmisja w pokoju B.C. Gandhiego (Zapraszamy Pakistańczyków, Lankijczyków, Banglijczyków i Antylczyków, ale jeśli kibicujesz Australii,

szefostwo rezerwuje sobie prawo, by cię wyprosić) Piątek, 11 lipca 1980 roku, 19:00 (10 dolarów od osoby. Proszę przynieść napoje i mięsne dania, powtarzam: wyłącznie mięsne dania. Jeśli żarcie się nie ruszało, zanim zostało ugotowane, niech spada!!! Mile widziane samotne panie. Krzesła są. Jeśli przychodzisz z małżonką, płacisz 10 dolarów. Plus własne krzesło) B.C. Gandhinesan, doktor medycyny, Kapitan Our Lady's Eleven, Komisarz do spraw krykieta przy Matce Bożej Nieustającej Pomocy

W holu poczułem kolendrę i kmin, zapachy jakże znajome z kuchni Almaz. Na schodach wciągnąłem aromat dokładnie tego samego kadzidła, które Hema zapalała każdego ranka. Na półpiętrze między pierwszym a drugim piętrem usłyszałem ciche buczenie Supmbhatam śpiewanej przez M.S. Subbulakshmi, a także dobiegający z innego pokoju dźwięk dzwonków towarzyszących obrzędowi pudźa. Poczułem tęsknotę za domem. Zatrzymaliśmy się, żeby Pomeranz mógł złapać trochę tchu. - Na obydwu piętrach musieliśmy zamontować ogromne wentylatory w okapach nad kuchenkami. Inaczej się nie dało! Nie szło wytrzymać, kiedy wszyscy zaczynali gotować tę swoją masalę! Na schodach, zbiegając wielkimi susami, pojawił się wysoki, przystojny Hindus z długimi, wciąż mokrymi po prysznicu włosami. Miał duże, mocne zęby, uśmiech zwycięzcy i używał wody po goleniu, która pachniała wprost niebiańsko. (Później dowiedziałem się, że to był Brut). - B.C. Gandhinesan - powiedział, wyciągając do mnie rękę. - Marion Stone. - Doskonale! Możesz do mnie mówić B.C. albo Gandhi - oświadczył, ściskając mi dłoń. - Albo kapitanie. Czy ty...? - Wicketkeeper - wtrącił Pomeranz z triumfalną miną. - I opening batsman. B.C. Gandhi klepnął się w czoło i zatoczył.

- Bóg jest wielki! Cudownie! Potrafisz bronić wickety przed pace bowlerem? Prawdziwym pace bowlerem? - Takich lubię najbardziej - odparłem. - Wybornie! Jestem na czwartym roku stażu. W przyszłym roku będę szefem rezydentów. Obecnie Deepak jest naszym szefem rezydentów. Jestem też kapitanem Our Lady's Eleven. Dwa razy z rzędu wygraliśmy puchar na zawodach międzyszpitalnych, dopóki w zeszłym roku te chutya z programu stażowego, których nazwisk nie wymienię, nie sprowadziły batsmana z Hajdarabadu. Zawodnik na poziomie ligi zawodowej. Straciłem przez niego sporą sumkę. Przez cały rok wychodziłem z długów - Palanty - dodał Louis ponuro, mając na myśli, jak sądzę, jakiś inny program stażowy. - Powinno się im odebrać tę ostatnią wygraną. - Okazało się, że mają świetnego batsmana, ale niestety nie lekarza - wyjaśnił B.C. - Gnojek był specem od kserokopiarek. Ale na papierze, na mocy statutu Nowego Jorku, w czasie, gdyśmy z nimi grali, był doktorem, Lou. Więc zapomnij o kasie. - Chujki - powiedział Lou. - Rozwalili nas. - W tym roku mamy własną tajną broń - wyznał mi B.C., pocieszającym gestem obejmując Lou. - Osobiście poleciałem na Trynidad z jednym z Old Boys, żeby zrekrutować tego gracza. Wkrótce go poznasz. Nestor. Wysoki, silny koleś. Sto dziewięćdziesiąt centymetrów. Fast bowler, new-ball bowler, seam bowler, body-line bowler, co tylko zechcesz. Ale żaden z nas nie daje przy nim rady z wicketami - mordercze tempo. Teraz, z tobą, rozłożymy tych chutya na łopatki i puchar będzie nasz. Idź odpocznij, Marionie. Widzimy się za dwadzieścia cztery godziny na treningu.

Rozdział 39

Lek na wszelkie zło Pacjent na stole. Na co czekamy? Kto się nim zajmuje? - zapytał doktor Ronaldo. - Ja - odpowiedziałem. Ronaldo zakręcił pokrętłem na wózku z aparaturą kontrolującą znieczulenie ogólne, jakby informacja, którą uzyskał, usprawiedliwiała zmianę mieszanki. - Deepak jest moim opiekunem - dodałem, ale Ronaldo mnie zignorował. Siostra Ruth, pielęgniarka instrumentariuszka, kręcąc głową, odsłoniła tacę z narzędziami. - Obawiam się, że nic z tego. Właśnie dzwonił Popsy. On chce operować. Marionie, lepiej przejdź na tę stronę. - Popsy! Boże, dopomóż - stwierdził doktor Ronaldo, uderzając się otwartą dłonią w policzek. - Zdejmijcie zegar. Zadzwońcie do mojej żony. Spóźnię się na kolację. Wyczułem zapach Bruta, a potem tytoniu, jakiego używają w winstonach. Po chwili B.C. Gandhi był już obok mnie. Pewnie ostatni raz zaciągnął się w przebieralni. - Wiem, słyszałem - powiedział, zanim zdążyłem się odezwać. - Robię woreczek żółciowy w sali obok. Słuchaj, Marionie. Jeśli Deepak nie zjawi się tutaj przed Popsym, będziesz miał za zadanie... pobrudzić staruszka, jak tylko sięgnie po skalpel. - Że co? Niby jak? - Nie wiem. Podrap się po tyłku i dotknij jego rękawiczki. Cwany z ciebie gnojek, wymyślisz coś. Nie pozwól mu dorwać się do pacjenta, okej? - I już go nie było. - Mówił poważnie? - zapytałem. Ronaldo odparł: - Gandhi nigdy nie mówi poważnie. Ale ma rację. Pobrudź go. Odwróciłem się do siostry Ruth w nadziei, że pospieszy mi z pomocą. - Módl się o wstawiennictwo Matki Bożej - powiedziała. - I pobrudź go.

* Trwał dwunasty tydzień mojego stażu chirurgicznego w szpitalu Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Nie miałem pojęcia, że przez te trzy miesiące półgodzinna jazda taksówką z lotniska do Bronksu będzie dla mnie jedyną okazją do zobaczenia Ameryki. Zaledwie po tygodniu spędzonym w szpitalu miałem wrażenie, że nie jestem w Ameryce, ale w zupełnie innym kraju. Moim światem była kraina fluorescencyjnych lamp, w której dzień i noc wyglądały tak samo i której ponad połowa mieszkańców mówiła po hiszpańsku. Gdy odzywali się po angielsku, nie była to mowa, jakiej spodziewałbym się po obywatelach kraju George'a Washingtona i Abrahama Lincolna. Potomkowie pasażerów „Mayflower” najwyraźniej jeszcze nie dotarli w te okolice. Trzy miesiące w Matce Bożej Nieustającej Pomocy minęły z prędkością błyskawicy. W porównaniu z normami obowiązującymi w innych amerykańskich szpitalach, w naszym brakowało rąk do pracy, ale z drugiej strony, nie wiedziałem, ile wynosi norma. W szpitalu Missing w najlepszych czasach pracowało czterech, pięciu lekarzy; tutaj mieliśmy trzykrotnie więcej samych tylko chirurgów. Ale do szpitala Matki Bożej Nieustającej Pomocy trafiało też znacznie więcej pacjentów. Mieliśmy na oddziale intensywnej terapii tak wielu pacjentów ze skomplikowanymi urazami, żyjących dzięki podłączeniu do respiratora, przeprowadzaliśmy tak wiele badań laboratoryjnych i mieliśmy takie mnóstwo roboty papierkowej, że praca tutaj okazała się kompletnie innym doświadczeniem niż w Missing, gdzie Hema i Ghosh rzadko kiedy wpisywali cokolwiek do karty - najczęściej tylko jakieś tajemnicze znaczki, resztę pozostawiając pielęgniarkom. Dowiedziałem się, że te ciche, długie amerykańskie auta, te unoszące się nad ziemią salony na kółkach, powodują potworne obrażenia podczas wypadków. Sanitariusze przywozili do nas ofiary, zanim jeszcze przestały się kręcić koła wywróconego wraku. Ratowali ludzi, jakich nigdy nie uświadczylibyśmy w Missing, ponieważ nikt nie zabierałby ich do szpitala. Tutaj uznanie człowieka za ofiarę, której nie można już pomóc, nie mieściło się w głowie ani policjantom, ani strażakom, ani lekarzom.

W Matce Bożej pełniliśmy dyżury co drugą noc. Nie miałem czasu, by odczuwać tęsknotę za domem. Mój typowy dzień zaczynał się wczesnym rankiem

obchodem z szefem zespołu B.C. Gandhim. Następnie mój zespół i inne zespoły chirurgiczne spotykały się o wpół do siódmej, żeby wspólnie zrobić oficjalny obchód pod przewodnictwem szefa rezydentów Deepaka Jesudassa. Jeśli wypadał dzień operacji, czyli wtorek lub piątek, my, stażyści, dyżurowaliśmy na poszczególnych oddziałach i na oddziale pomocy doraźnej. Robiliśmy, co do nas należało, aż do późnego popołudnia. Następnie, jeżeli byłem akurat na dyżurze, kontynuowałem pracę w nocy, przyjmując nagłe przypadki i zajmując się już leżącymi w szpitalu pacjentami, zarówno moimi, jak i moich kolegów, tych, którzy tej nocy nie mieli dyżuru. Podczas dyżuru istniała szansa, że będziemy mieli okazję asystować przy operacji, a nawet operować jako stażyści. Rzadko się zdarzało, byśmy mogli sobie pospać. Zresztą nawet nie próbowałem tego robić. Następnego dnia pracowaliśmy do późnego popołudnia, a potem wreszcie było wolne. Kiedy miałem wolną noc, jedyne, o czym marzyłem, to rzucić się na łóżko i zapaść w głęboki sen. Rano cykl zaczynał się od nowa. Mój starszy doświadczeniem kolega B.C. Gandhi zapytał mnie pewnego razu późną nocą, gdy obaj byliśmy już mocno skołowani brakiem snu: - Wiesz, jakie są wady pełnienia dyżuru co drugą noc? Pytanie z nieprzewidywalną odpowiedzią. Pokręciłem przecząco głową. Uśmiechnął się i powiedział: - Omija cię połowa interesujących pacjentów. Grafik był okrutny, odczłowieczający, wycieńczający. Uwielbiałem go. O północy, kiedy korytarze szpitala pustoszały, były w nim takie miejsca, gdzie światło przygasało, a wówczas dostrzegałem w nich ślady dawnej chwały Matki Bożej Nieustającej Pomocy - widać ją było w złotych filigranowych zdobieniach wygiętego w łuk sufitu, w wysokim sklepieniu wiekowego oddziału położniczego, w marmurowej posadzce holu administracyjnego i w pociągniętej bejcą kopule kaplicy. Matka Boża Nieustającej Pomocy, niegdyś duma bogatej katolickiej społeczności, a później służebniczka wspólnoty Żydów z klasy średniej, upodobniła się do otoczenia; służąc biednym, sama stała się biedna. B.C. Gandhi wyjaśnił mi to następująco: - Najbiedniejsi obywatele Ameryki są zarazem najbardziej chorzy. Biednych nie stać na profilaktykę ani na ubezpieczenie. Biedni nie chodzą do lekarza. Przychodzą do nas dopiero wtedy, kiedy ich stan się mocno pogarsza. - Kto więc za to wszystko płaci? - zapytałem.

- Rząd, w ramach programów Medicaid i Medicare. Z twoich podatków. - W takim razie jak to możliwe, że stać nas na helikopter i utrzymanie lądowiska, skoro jesteśmy tacy biedni? Lądowisko na dachu nowszej, czteropiętrowej sekcji, wyposażone w migające niebieskie światła, a także błyszczący śmigłowiec, który nieustannie startował z niego i na nim lądował, wydawały się tu nie na miejscu. - Salah, nie wiesz, że tutaj dąży się do sławy? Że to przemysł numer jeden? Czasami zapominam, żeś dopiero co zszedł na ląd. Człowieku, za ten helikopter płacą szpitale, które są naszym przeciwieństwem - bogate szpitale. To ich maszyna, nie nasza. Tamte szpitale opiekują się bogatymi, ubezpieczonymi. A nawet jeśli któryś z nich przyjmuje też biednych, to ma przy okazji własną uczelnię albo prywatną klinikę, które pokryją koszty leczenia. Takie „dbanie o biednych” nobilituje. - A nasze dbanie o biednych? - Godne pożałowania. Praca niedotykalnych. Te bogate szpitale z całego Wschodniego Wybrzeża zrzuciły się na nasze lądowisko, żeby ich śmigłowce mogły tu przylatywać. Po co? Czas niedokrwienia! Bo widzisz, mamy tu w okolicy mnóstwo broni, WM i WL - Wściekłych Murzynów i Wściekłych Latynosów, chociaż w gruncie rzeczy mamy pod dostatkiem wściekłych kolesiów każdej maści, nie wspominając o zazdrosnych kobietach. Istnieje większe prawdopodobieństwo, że na ulicy spotkasz człowieka mającego przy sobie broń niż człowieka, który miałby przy sobie długopis. Pif! Paf! Tratatata! I tym sposobem trafiają do nas zastępy pacjentów WNC Wyłącznie Na Części. Młodzi, poza tym zdrowi, ale w stanie śmierci mózgowej. Serca w idealnym stanie, wątroby i co tam jeszcze. Gwarantowane, że będą chodzić długo po tym, jak padnie ci ptaszek. Świetne organy. Świetne do przeszczepu. Przeszczepu, którego my nie możemy zrobić. Ale możemy utrzymać ich przy życiu, zanim zlecą się sępy. Łapią organy i już ich nie ma. Następnym razem, kiedy usłyszysz wup- wupwup, niech ci się to nie skojarzy z łopatami śmigłowca. Pomyśl raczej o paysa, kasiorze, dinerol Transplantacja serca kosztuje ile, z pół miliona dolarów? Nerki to będzie ze sto tysięcy albo i więcej. - Tyle nam płacą? - Nam? Nie płacą nam jebanego centa! Oni sami tyle na tym zarabiają! Przychodzą, wycinają, biorą, co chcą, pokazują nam środkowy palec i odlatują swoim świetlistym ptakiem, zostawiając nas na grzbietach wielbłądów. Więc następnym

razem, kiedy usłyszysz helikopter, przyjdź zobaczyć, jak wyglądają sahibowie - władcy medycyny. Widziałem ich nieraz w białych fartuchach ozdobionych wyraźnym logo uniwersytetu na piersi i ramieniu i z tym samym emblematem na chłodniach, igloo na kółkach, a nawet na śmigłowcu. Widziałem na ich twarzach to samo zmęczenie, które było również moim udziałem, choć to ich znużenie wydawało mi się jakoś bardziej szlachetne.

Doktor Ronaldo krzyżował i rozkładał ręce, spoglądając to na zegar, to na drzwi i wypatrując Popsy'ego. Ułożyłem wyjałowione serwety w doskonały prostokąt, będący teraz portalem do jamy brzusznej Hugh Waltersa juniora. Pan Walters, siwiejący dżentelmen, trafił na nasz oddział pomocy doraźnej tydzień wcześniej. Akurat tamtej konkretnej nocy mieliśmy tak wiele zgłoszeń, że nosze z chorymi dosłownie wylewały się z oddziału na korytarze. Nieprzebrany tłum kobiet i mężczyzn zionął alkoholem - z płuc, przez skórę, za pośrednictwem wydzielin - tak, że oddział śmierdział jak speluna. Mieliśmy dwóch mężczyzn w stanie upojenia alkoholowego, którzy wymiotowali krwią, ścigając się, który z nich będzie to robił głośniej. Kiedy zjawił się pan Walters, również wymiotując krwią, niesprawiedliwie zaklasyfikowałem go jako jednego z nich, towarzysza meneli w zamroczeniu i z marskością wątroby. Założyłem, że powodem krwawienia są podobne do dżdżownic żylakowate żyły w jego żołądku podrażnione chorą wątrobą. W przeciągu dwudziestu czterech godzin włożyłem każdemu z trzech wymiotujących krwią pacjentów gastroskop do gardła i zajrzałem im do żołądków. Okazało się, że w przeciwieństwie do pozostałej dwójki, u pana Waltersa nie występuje charakterystyczna wściekła czerwień alkoholowego zapalenia żołądka ani też nie ma krwawiących żylakowatych żył typowych dla marskości wątroby. Miał za to wielki, sączący się wrzód żołądka. Pobrałem próbkę tkanki. Kilka godzin po endoskopii pan Walters cichym, dostojnym głosem ponownie zapewnił mnie, że nie bierze do ust alkoholu; tym razem mu uwierzyłem. Był duchownym. Pracował jako nauczyciel w gimnazjum. Zrugałem się w myśli za wrzucenie go do tego samego worka, co dwóch pijaków. Rozpoczęliśmy intensywne leczenie jego wrzodu. Okazało się, że pan Walters wie co nieco o kraju mojego urodzenia.

- Kiedy zginął Kennedy, oglądałem w telewizji jego pogrzeb. Pański cesarz Hajle Syllasje przebył daleką drogę, żeby wziąć w nim udział. Był tam najniższym spośród wszystkich mężczyzn, ale zarazem największym. Był jedynym cesarzem. Jedynym cesarzem. Szedł za trumną w pierwszym rzędzie, na czele wszystkich tych dygnitarzy. Dzięki niemu poczułem się dumny, że jestem czarny. W ustach pana Waltersa słowo nabrało wagi i dostojności. Pan Walters codziennie czytał „New York Timesa”. Ta gazeta i Biblia miały swoje stałe miejsce na stoliku przy jego łóżku. - Nigdy nie było mnie stać na college. Jedynie na szkołę biblijną. Powtarzam moim uczniom: „Jeśli będziecie codziennie czytali tę gazetę, będziecie mieli zasób słownictwa na poziomie doktora filozofii i będziecie wiedzieli więcej niż przeciętny absolwent college'u. Gwarantuję wam to”. - Słuchają pana? Wystawił w górę palec. - Co roku znajduje się jedna osoba, która mnie słucha - powiedział, uśmiechając się szeroko. - Ale dla tej jednej osoby warto to robić. Nawet Jezusowi udało się zgromadzić zaledwie dwunastkę. Moim celem jest jedna osoba rocznie. Mimo podania środków zobojętniających kwas i blokerów receptora H2, wrzód pana Waltersa nadal krwawił. Jego stolec wciąż miał konsystencję i kolor smoły niechybna oznaka krwi mieszającej się z sokiem żołądkowym. Pięć dni po przyjęciu go do szpitala zespół zebrał się nad jego łóżkiem podczas wieczornego obchodu. Deepak Jesudass, szef rezydentów, przysiadł na brzegu łóżka pacjenta. - Panie Walters, musimy pana jutro operować. Pana wrzód nadal krwawi. Nie wygląda na to, żeby miał przestać. Naszkicował na kartce papieru, jak będzie wyglądało częściowe wycięcie żołądka - usunięcie fragmentu odpowiedzialnego za produkcję kwasu. Podziwiałem delikatność Deepaka, jego sposób postępowania z pacjentami, dzięki któremu mieli wrażenie, że skupiają na sobie całe zainteresowanie lekarza i że przedkłada ich ponad innych chorych. Ale największym podziwem darzyłem jego wspaniały, bardzo brytyjski akcent, który wydawał się podwójnie egzotyczny, ponieważ posługiwał się nim człowiek pochodzący z południowej Azji. Deepak nabył tego akcentu, przez wiele lat mieszkając w Wielkiej Brytanii. Jako lekarz pomagał pacjentom odzyskać pewność siebie.

Kiedy Deepak rozmawiał z chorym, B.C. Gandhi spojrzał na mnie i przewrócił oczami. Przypomniało mi się coś, co powiedział mi zeszłej nocy. - Możesz być skończonym idiotą, ale jeśli tylko posługujesz się akcentem królowej angielskiej, zaraz trafiasz do Johnny'ego Carsona, który śmieje się ze wszystkiego, co powiesz. B.C. co prawda silił się na dowcip, ale odwiedzając pacjentów w ich pokojach, widziałem urywki różnych sitcomów: o czarnym, ale za to bardzo brytyjskim kamerdynerze obsługującym czarną amerykańską rodzinę, o ekscentrycznym Angliku, sąsiedzie bogatej czarnej rodziny mieszkającej na Upper East Side na Manhattanie, o bogatym wdowcu Brytyjczyku i jego niebrzydkiej brooklyńskiej niani. Pan Walters chłonął każde słowo Deepaka. W końcu powiedział: - Wierzę w pana. Gdyby nie wy, nie mielibyśmy tu żadnych lekarzy. Ale wierzę też w kogoś innego - dodał, pokazując palcem sufit. Kiedy nadszedł dzień operacji, wstałem o wpół do piątej, żeby po wtórzyć etapy operacji z Zollinger's Surgical Atlas. Deepak poinformował mnie, że pan Walters jest moim pacjentem, więc w sali będę stał po prawej stronie, a Deepak będzie mi tylko asystował. Byłem podekscytowany i zdenerwowany. Po raz pierwszy będę pracował bezpośrednio z szefem rezydentów. Lecz Popsy pokrzyżował nam plany. Stanąłem po lewej stronie pacjenta, czekając na legendarnego doktora Abramovitza. Jak dotąd nie dane mi było go poznać. Deepak gdzieś przepadł.

Nagle zjawił się Popsy. Jego głowa znalazła się niebezpiecznie blisko lamp. Miał twarz pokrytą głębokimi bruzdami. Świeciły w niej pełne życzliwości niebieskie oczy ze źrenicami otoczonymi szarą obwódką, mające w sobie coś intrygującego, chłopięcego. Maska wisiała mu tuż pod nosem. Z nozdrzy wystawały włosy sztywne jak druciki. Wyciągnął ubraną w rękawiczkę dłoń po nóż. Siostra Ruth zawahała się i zanim podała mu skalpel, rzuciła mi spojrzenie. Popsy wydał z siebie gardłowy dźwięk. Skalpel w jego dłoni zadrżał. Siostra Ruth dała mi kuksańca. Zanim zdążyłem zareagować, Popsy zrobił pierwsze cięcie. To było śmiałe. Bardzo śmiałe. Przetarłem i zacisnąłem zaciskiem maleńkie krwawiące naczynia, a kiedy Popsy nie zawrócił sobie głowy podwiązaniem ich, sam to zrobiłem.

Popsy wziął kleszcze i spróbował podnieść otrzewną, ale nie mógł znaleźć dobrego punktu oparcia na tkance. Nic dziwnego. W jednym miejscu nacięcie, które wykonał na skórze, naruszyło powięź i otrzewną. Do rany wlała się jakaś płynna materia, podejrzanie podobna do treści jelitowej. Ronaldo zerknął zza urządzenia anestezjologa. Jego brwi zniknęły pod czepkiem. Popsy spróbował raz jeszcze z kleszczami, ale instrument wypadł mu z ręki i potoczył się z brzękiem po podłodze. Podniósł do góry rękę. - Dotknąłem stołu... - Patrzył na mnie, jakbym miał ochotę z nim dyskutować. Pobrudziłem się. - Chyba tak - rzekła pospiesznie siostra Ruth, kiedy zorientowała się, że odjęło mi mowę. - Zgadza się, proszę pana - dorzucił Ronaldo. Ale Popsy nadal patrzył na mnie. - Tak, proszę pana - bąknąłem. - Kontynuuj - powiedział i wyszedł, powłócząc nogami.

- Popsy, coś ty narobił? - mruknął Deepak pod maską, wyciągając uszkodzoną pętlę jelita cienkiego. Pozostałem po lewej stronie stołu. - Mówi się, że są starzy chirurdzy i zuchwali chirurdzy, ale nie ma starych zuchwałych chirurgów. Ktokolwiek to powiedział, nie znał Popsy'ego. Na szczęście to tylko rozcięcie jelita cienkiego, więc wystarczy założyć szew. - Próbowałem... - wydusiłem. - Mamy poważniejszy problem - powiedział Deepak. Pokazał coś, co początkowo wyglądało jak niewielka grudka na powierzchni jelita. Ale kiedy zobaczyłem jedną, naraz ujrzałem je wszystkie, nawet na sieci tłustym fartuchu, który pokrywał jelito. Wątroba była zniekształcona. Z trzema złowieszczymi uwypukleniami wyglądała jak łeb hipopotama. - Biedaczysko - powiedział Deepak. - Pomacaj jego żołądek. - Ścianka żołądka była twarda jak skała. - Marionie, zrobiłeś mu biopsję wrzodu podczas gastroskopii, zgadza się? - Tak. Wynik pokazał, że jest łagodny - odparłem.

- Ale to był duży wrzód na krzywiźnie większej? - Tak. - Które wrzody żołądka częściej bywają złośliwe? - Te na krzywiźnie większej. - Więc istniało duże podejrzenie guza? Obejrzałeś szkiełka z patologiem? - Nie - powiedziałem, wbijając spojrzenie w podłogę. - Rozumiem. Zawierzyłeś patologowi, że odczyta biopsję za ciebie? Milczałem. Deepak nie mówił podniesionym głosem. Równie dobrze mógł się wypowiadać o pogodzie. Doktor Ronaldo go nie słyszał. Deepak zbadał miednicę. Przesunął palcami po miejscach, których nie widzieliśmy. W końcu powiedział niemalże do siebie pod nosem: - Marionie, kiedy masz do czynienia ze swoim pacjentem i uzasadniasz decyzję operacji wynikami biopsji, zapamiętaj, żeby najpierw obejrzeć szkiełka z patologiem. Zwłaszcza jeśli rezultaty nie są takie, jakich oczekiwałeś. Nie opieraj się na samych wynikach. Czułem się fatalnie. Mogłem oszczędzić panu Waltersowi tej operacji i oszczędzić mu kontaktu z Popsym. Patrząc na to z perspektywy czasu, wyniki badania wątroby pana Waltersa tylko odrobinę przekraczały normy, co już powinno dać mi do myślenia. Deepak naprawił dziurę w jelicie. Na szczęście była tylko jedna. Zaszył krwawiący wrzód żołądka, który z czasem znów da o sobie znać. Wypłukaliśmy jamę brzuszną kilkoma litrami soli fizjologicznej, wlewając ją do środka i następnie odsysając. - Okej, przejdź na tę stronę, Marionie. Chcę, żebyś go zamknął. Pracowałem systematycznie pod jego czujnym okiem. - Przerwij - powiedział Deepak. Przeciął węzeł, który zawiązałem. - Wiem, że w Afryce wykonywałeś prawdopodobnie wiele operacji, ale trening nie czyni mistrza, jeśli jest to niewłaściwy trening. Pozwól, że cię o coś zapytam, Marionie... Czy ty chcesz zostać dobrym chirurgiem? Skinąłem głową.

- Odpowiedź nie musi być automatycznie twierdząca. Zapytaj siostrę Ruth. Pracując tutaj, zadałem to samo pytanie kilku innym stażystom. - Poczułem, jak czerwienią mi się uszy. - Odpowiadali: „Tak”, chociaż niektórzy z nich powinni byli powiedzieć: „Nie”. Nie znali samych siebie. Bo widzisz, możesz być złym chirurgiem i z reguły zarabiać wówczas większe pieniądze. Marionie, muszę cię zapytać raz jeszcze: czy naprawdę chcesz zostać dobrym chirurgiem? Spojrzałem na niego. - Chyba powinienem zapytać, co to oznacza. - Dobrze. Powinieneś zapytać. Aby być dobrym chirurgiem, należy się temu poświęcić. Proste. Musisz być skrupulatny nawet w najdrobniejszych rzeczach. Nie tylko w sali operacyjnej, ale również poza nią. Dobry chirurg zrobiłby ten węzeł ponownie. W swoim życiu zawiążesz tysiące węzłów. Jeśli każdy z nich zawiążesz najlepiej, jak to tylko możliwe, doświadczysz mniej komplikacji. Chcę widzieć równe napięcie w obydwu krańcach. Ostatnią rzeczą, jaką chcesz zafundować panu Waltersowi, jest pęknięty brzuch, kiedy dostanie pooperacyjnego wzdęcia. Ten węzeł, dobrze zrobiony, umożliwi mu powrót do domu i załatwienie wszystkich spraw. Jeśli zawiążesz go źle, pacjent spędzi w szpitalu więcej czasu, z jedną komplikacją po drugiej, aż w końcu umrze. W chirurgii to, co wielkie, zależy od tego, co małe. Tego popołudnia usiedliśmy w ciasnym pokoju doktor Ramuny, patologa. Znalazła raka na skraju jednej z sześciu biopsji, jakie pobrałem kilka dni wcześniej. Doktor Ramuna, kobieta zasadnicza, ściągała usta zupełnie jak Hema. Nie przejęła się zbytnio, że nie zauważyła raka za pierwszym razem. Pokazała na chylący się ku upadkowi stos kartonowych tacek obok mikroskopu: biopsje czekające na odczytanie. - Robię za czterech patologów, chociaż pracuję tylko na pół etatu. Matki Bożej nie stać na więcej. Pracuję na pół etatu, ale to nie znaczy, że dają mi połowę normalnej pracy. Brakuje mi czasu, żeby posiedzieć nad każdą próbką. Jasne, że go przeoczyłam! Deepak, przecież nikt poza tobą nie przychodzi tu do mnie, żeby obejrzeć szkiełka. Tylko dzwonią. „Czy obejrzała już pani próbki? Obejrzała już je pani?”. Odpowiadam im, że jeśli to takie ważne, niech do mnie zejdą. Dajcie mi dobre, kliniczne informacje, a wtedy lepiej zinterpretuję to, co widzę. *

Czuwałem przy panu Waltersie. Wsunęliśmy mu przez nos sondę do żołądka i podłączyliśmy ją do ssaka, żeby przez kilka najbliższych dni jego jelita były puste. Źle znosił tę rurkę i prawie się nie odzywał. Trzeciego dnia wyjąłem mu sondę. Usiadł, uśmiechnął się po raz pierwszy od operacji i wziął głęboki oddech przez nos. - Ta rurka to narzędzie samego diabła. Nawet gdyby mi pan oferował całe bogactwo Hajle Syllasje, drugi raz bym się na nią nie zgodził. Ja też głęboko odetchnąłem. Usiadłem na brzegu łóżka. Wziąłem go za rękę. - Panie Walters, obawiam się, że mam dla pana złe wiadomości. Znaleźliśmy coś w pana brzuchu. - Po raz pierwszy, będąc w Ameryce, musiałem przekazać komuś informację o jego śmiertelnej chorobie, ale czułem się, jakbym wcześniej nigdy tego nie robił. W Etiopii, a nawet w Nairobi, ludzie zakładali, że każda choroba - nawet jakaś banalna lub wyimaginowana - jest śmiertelna. Oni spodziewali się śmierci. W Afryce przekazywało się wiadomość, że chorobę udało się opanować i śmierć się oddaliła. O tym, czego lekarz nie mógł zrobić, o chorobach, których nie był w stanie wyleczyć, nie mówiło się, ale rozumiało się to. Nie przypominam sobie amharskiego słowa na „rokowania”. Nigdy nie próbowałem rozmawiać z pacjentem na temat tego, ilu chorych żyje nawet pięć lat po wykryciu raka, o tego typu sprawach. W Ameryce zyskałem przeświadczenie, że śmierć lub sama możliwość utraty życia zawsze wydaje się chorym niespodzianką, jakby byli przekonani o swojej nieśmiertelności i uważali, że śmierć jest w gruncie rzeczy ich wyborem. Pan Walters od początkowej radości z rurki, której się w końcu pozbył, przeszedł do zaskoczenia i w końcu do przygnębienia. Po jego policzku popłynęła pojedyncza łza. Zwilgotniały mi oczy. Odezwał się mój biper, ale zignorowałem go. Myślę, że nie sposób być lekarzem i nie dostrzegać odbicia samego siebie w chorobie pacjenta. Jak ja bym sobie poradził, gdyby ktoś powiedział mi to, co właśnie przekazałem panu Waltersowi? Kilka minut później wytarł oczy rękawem. Twarz rozjaśnił mu uśmiech. Poklepał mnie po ręce. - Śmierć jest lekarstwem na wszystkie choroby, czyż nie? Nieważne, co ludzie mówią, nikt nie jest przygotowany na taką wiadomość. Mam sześćdziesiąt pięć lat. Jestem już stary. Miałem dobre życie. Chcę się spotkać z moim Panem i Zbawcą. - W

jego oczach błysnął figlarny ognik. - Ale jeszcze nie teraz - dodał, unosząc do góry palec i śmiejąc się powolnym rytmicznym ha, ha, ha... Uśmiechnąłem się razem z nim. - Zawsze pragniemy więcej, ha, ha, ha - powiedział. - Nie tak jest, doktorze Stone? Panie, nadchodzę. Jeszcze nie. Zaraz tam będę. Idź przodem, Panie. Zaraz cię dogonię. Podziwiałem pana Waltersa. Chciałem się nauczyć być jak on, istnieć do tego wewnętrznego, stałego rytmu cicho grającego w moim wnętrzu. - Widzi pan, młody doktorze Marionie, to czyni z nas ludzi. Zawsze chcemy więcej. - Ścisnął moją dłoń, jakby to on mnie doglądał, jak gdybym to ja usiadł na jego łóżku w poszukiwaniu pociechy, odwagi, wiary. - Niech pan już idzie. Wiem, że jest pan zajęty. Wszystko w porządku. Naprawdę w porządku. Po prostu muszę to sobie przemyśleć. Wyszedłem, a on nadal się uśmiechał, jakbym podarował mu najwspanialszy prezent, jaki jeden człowiek może wręczyć drugiemu.

Rozdział 40

Sól i pieprz Wyszedłszy od pana Waltersa, usiadłem na ławeczce obok kwater personelu. To niesprawiedliwe, że tak niebywale piękny dzień okazał się najmroczniejszym dniem w jego życiu. Liście drzew rosnących na terenie szpitala Matki Bożej nabrały barw, jakich w Afryce nigdy nie widziałem, po czym obdarzyły ziemię ognistoczerwonym, płomiennie pomarańczowym i żółtym dywanem, który szeleścił pod stopami i wydzielał suchy, słodki zapach. Śmiech i krzyki dobiegające od strony naszego budynku, z tarasu, brzmiały bluźnierczo. B.C. Gandhi ochrzcił nasze kwatery mianem Przybytku Nieustającego Cudzołóstwa. Doprawdy to były czasy, gdy myślałem, że mieszkam w Sodomie. Kiedy zrobiło się chłodno, wszedłem do środka. Z ustawionego na tarasie żeliwnego gara buchały długie języki ognia. Poczułem zapach tytoniu i jakiś gryzący aromat. Nestor, nasz karaibski fast bowler i mój kolega stażysta, urządził na tyłach budynku nieduży ogródek z ziółkami. Latem tego samego roku, gdy tu przyjechałem, posadził dla niepoznaki rutę, pomidory i szałwię, a prócz nich - konopie indyjskie. Tuż za krańcem ogródka teren opadał w dół rozległą łąką i dochodził do ceglanego muru zwieńczonego drutem kolczastym. Ogrodzenie oddzielało nas od osiedla, które dwadzieścia lat wcześniej władze miasta ochrzciły mianem Przyjaźń, a które dziś wszyscy jednym głosem nazywali Pole Bitwy. Nocami słyszeliśmy odgłosy wystrzałów dochodzące z Pola Bitwy i widzieliśmy smugi pocisków jak wiadomości przesyłane na linii ziemia- powietrze. W poniedziałki zbieraliśmy się w kwaterach pielęgniarek na organizowaną przez nie wspólną kolację. Tym razem to one odwiedziły nas. Dołączyłem do tłumu. - Jak poszło? - zapytał B.C., podchodząc do mnie i obejmując ramieniem. Opowiedziałem mu o rozmowie z panem Waltersem. B.C. wysłuchał w milczeniu, po czym odezwał się: - Dobry z niego człowiek! Co za odwaga. Wiesz, miałeś szczęście z tym panem Waltersem, zwłaszcza że jest z niego początkujący pępkobrud. Co to jest pępkobrud, zapytasz? Ta twarda, woniejąca konkrecja, która zbiera się w pępku. Pacjent z

czterema kulkami pępkobrudu to często alkoholik. Ma za sobą jeden albo dwa zawały. Bije żonę. Parę razy go postrzelono. Ma cukrzycę. Nerki ciągną mu ostatkiem sił. Spróbuj na nim przeprowadzić ZWO na TAB, to zobaczysz, co się stanie. ZWO, czyli Zajebiście Wielka Operacja, na TAB, czyli Tętniak Aorty Brzusznej. B.C. uwielbiał akronimy i twierdził, że wiele spośród nich osobiście wymyślił. Pacjent bliski śmierci był na ten przykład PWRO - Prawie W Rurze Odpływowej. - Poczwórny pępkobrud?... Domyślam się, że fatalnie znosi poważne operacje podrzuciłem. - Nie! Właśnie przeciwnie. Bo widzisz, on już pokazał, że umie przetrwać. Zawały, udary, rany kłute, upadki z budynków - jego protoplazma jest odporna. Dużo naczyń krążenia obocznego, rezerwowe mechanizmy i tak dalej. Wychodzi z sali pooperacyjnej jak gdyby nigdy nic, pierdzi pierwszej nocy, sika na podłogę, próbując dotrzeć do łazienki, i radzi sobie świetnie mimo burbona, który przemyca rodzina, żeby mógł sobie urozmaicić szpitalną dietę. Należy szczególnie uważać na początkujących pępkobrudów. To zwykle duchowni lub lekarze. Ludzie pokroju twojego Waltersa. Prowadzą dobre, czyste życie, trwają w związku małżeńskim z tą samą kobietą, wychowują dzieci, chodzą w niedzielę do kościoła, monitorują ciśnienie krwi, nie jedzą lodów. Spróbuj z nimi ZWO na TAB, a będziesz miał JFBT. Jazdę Figurową Bez Trzymanki. - Jak tylko anestezjolog przyłoży takiemu maskę do twarzy, ten początkujący pępkobrud zaraz dostanie zawału serca na cholernym stole. Jeśli uda ci się rozpocząć operację, to potem nawalą mu nerki albo rozejdzie się rana. Albo po wszystkim pochrzani mu się w głowie i zanim zawiadomisz konowała od czubków, wyskoczy ci przez okno. Rozumiesz więc, że pan Walters miał w istocie szczęście. Deepak zaciągnął się wielkim jak cygaro skrętem, który podał mu Nestor. Potem przekazał go mnie. - Masz - powiedział, zatrzymując dym w płucach i mówiąc dalej urywanym głosem. - Rzecz w tym, że... że życie w czystości może cię zabić, stary. Marihuana nie pomogła na zmęczenie. Wkrótce poczułem, jak moja twarz i ciało zamieniają się w wosk. Popatrzyłem na niebo ponad Polem Bitwy. Parada dźwięków - pogodnych jęknięć i krzyków, pulsowania magnetofonu, kołatanie metalowej obręczy, od której odbijała się piłka do koszykówki, pisku opon - stała się

symfonią, ścieżką dźwiękową dla światłocieniowych iluminacji na ceglastym tle muru. Miałem wrażenie, że jestem w stanie przejrzeć go na wylot i zajrzeć w życie setek mieszkających tam Amerykanów, rodzin, które otrzymywały od nas pomoc medyczną. Poczułem się jak wizjoner. - Czy to nie dziwne - powiedziałem po dłuższej chwili, próbując nadać pytaniu taki kształt, żeby nie zabrzmiało głupio. - Czy to nie dziwne, że... jesteśmy tu wszyscy, obcy lekarze... - Chcesz powiedzieć: hinduscy lekarze - sprostował Gandhi. - Ty jesteś w połowie Hindusem, ale na szczęście dla ciebie, to ta ładniejsza połówka. Nawet Nestor ma ojca Hindusa, tylko o tym nie wie. Nestor rzucił w Gandhiego kapslem. - No tak, ale czy to nie dziwne - ciągnąłem dalej - że jesteśmy tutaj, w szpitalu pełnym hinduskich lekarzy, a po drugiej stronie tego muru są pacjenci, o których dbamy. Amerykańscy pacjenci, ale niereprezentatywni dla... - Masz, kolego, na myśli czarnych pacjentów - powiedział Nestor ze śpiewnym akcentem. - I Portorykańczyków. - No... ale mnie chodzi o to... gdzie są pozostali amerykańscy pacjenci? A skoro już o tym mowa, to gdzie są amerykańscy lekarze? - To znaczy: gdzie są biali pacjenci? I gdzie są biali lekarze, czy nie tak, kolego? - Tak! - powiedziałem. - Właśnie! - Posłuchaj, Marionie - zaczął Gandhi. - Chcesz powiedzieć, że aż do tej pory tego nie zauważyłeś? - Nie... to znaczy tak, zauważyłem. Daj spokój. Chciałem tylko zapytać, czy wszystkie szpitale w Ameryce wyglądają jak ten? - Na Boga, Marionie, chyba rozumiesz, dlaczego znalazłeś się tutaj, a nie w Mass General? - Bo... nie wysłałem tam papierów. Byłem kompletnie nieprzygotowany na salwy śmiechu, jakie wybuchły po mojej odpowiedzi. I to akurat, kiedy wydawało mi się, że uchwyciłem jakąś głębszą myśl. Nestor wstał i zaczął przebierać nogami w miejscu, skandując: - Nie złożył papieeerów! Nie złożył papieeerów!

Konopie wyraźnie sprzyjały ich histerycznemu chichotowi, ale na mnie podziałały zupełnie inaczej. Wściekły podniosłem się z zamiarem opuszczenia towarzystwa. Gandhi złapał mnie za rękę. - Marion, siadaj. Zaczekaj. Oczywiście, że nie złożyłeś tam papierów powiedział łagodnie. - Wolałeś nie marnować czasu na Massachusetts General Hospital. Nadal nie rozumiałem. - Popatrz no. - Podniósł solniczkę i pieprzniczkę, po czym ustawił je obok siebie. - Ta pieprzniczka to szpital taki jak nasz. Nazwijmy go... - Nazwijmy go syfiarnią, kolego - podrzucił Nestor. - Nie, nie. Nazwijmy go Ellis Island Hospital. Tego rodzaju szpitale znajdziesz wszędzie tam, gdzie mieszka biedota. W niebezpiecznej okolicy. Zwykle tego rodzaju szpitale nie są częścią żadnej szkoły medycznej. Czaisz? Teraz weźmy tę solniczkę. Niech to będzie Mayflower Hospital, okręt flagowy, klinika wielkiego uniwersytetu medycznego. Tam wszyscy studenci i stażyści mają superbiałe fartuchy z identyfikatorami, na których jest napisane: SUPERLEKARZ MAYFLOWER. Nawet jeśli zajmują się biednymi, robią to, bo to zaszczytne, wiesz, jak praca w Korpusie Pokoju. Każdy amerykański student medycyny marzy o stażu w Mayflower, a jego najgorszym koszmarem jest trafić do Ellis Island Hospital. I tu pojawia się problem: kto niby przyjdzie pracować w szpitalu takim jak nasz, w niebezpiecznej okolicy, bez zaplecza szkoły medycznej, zero prestiżu? Nie ma znaczenia, ile szpital, albo nawet rząd, gotów jest zapłacić, i tak nie znajdzie chętnych lekarzy na pełny etat. Medicare wpadł więc na pomysł, że będzie płacił szpitalom takim jak nasz za stażystów i programy szkoleniowe dla stażystów- rezydentów - to my, tacy, którzy mieszkają na terenie szpitala. Kumasz? Według nich w takiej sytuacji nie ma przegranych: szpital zyskuje stażystów, którzy dwadzieścia cztery godziny na dobę opiekują się chorymi, bo mieszkają pod ręką, i których uposażenie stanowi marny ułamek tego, co szpital powinien zapłacić pełnoetatowemu lekarzowi, a Medicare zapewnia opiekę zdrowotną najuboższym. Ale kiedy Medicare przedstawił projekt programu, pojawił się pewien nowy problem. Skąd wziąć stażystów mających zapełnić wszystkie te wolne stanowiska? Miejsc dla stażystów jest więcej niż amerykańskich studentów kończących uczelnie

medyczne. Amerykańscy studenci mają swoje upatrzone szpitale i możesz mi wierzyć, że wśród nich nie ma naszego szpitala - nie, kiedy mogą pójść do Mayflower. A zatem każdego roku Matka Boża i wszystkie szpitale w rodzaju Ellis Island ogłaszają nabór na stażystów z innych krajów. Ty jesteś jednym z setek, którzy przybyli tutaj w ramach dorocznej migracji mającej zapewnić sens istnienia miejsc takich jak to. B.C. rozparł się na krześle. - Czegokolwiek zapragnie Ameryka, świat jej to da. Kokaina? Zgłasza się Kolumbia. Brakuje rąk do pracy na farmach, kogoś do czyszczenia kukurydzy? Dzięki Bogu za Meksyk. Nie ma kto grać w baseball? Viva Dominica! Jest zapotrzebowanie na stażystów? Zindabad Indie i Filipiny! Czułem się głupio, że nie dostrzegłem tego wcześniej. - Czyli szpitale, do których chciałem pojechać na rozmowę - powiedziałem. Na Coney Island, w Queens... - To wszystko szpitale z gatunku Ellis Island. Tak jak nasz. Wszyscy stażyści to obcokrajowcy, podobnie jak bardzo wielu lekarzy specjalistów. Niektórzy z nich to czystej krwi Hindusi. Inni mają w sobie domieszkę perskiej krwi. Są Pakistańczycy i Filipińczycy. Tak to się roznosi. Sprowadzasz kuzyna, który sprowadza kolegę z klasy i tak dalej. A kiedy już skończy się nasze szkolenie, to jak sądzisz, Marionie, co się z nami dzieje? Gdzie lądujemy? Pokręciłem przecząco głową. Nie wiedziałem. - Gdziekolwiek. Tak brzmi odpowiedź. Rozjeżdżamy się do małych miasteczek, gdzie nas potrzebują. Nie wiem, Toejam w Teksasie albo Armpit na Alasce. Jedziemy to takich miejsc, do których żaden amerykański lekarz w życiu nie pojechałby pracować. - Dlaczego nie? - Bo, salah, w tych wiochach nie ma symfonii! Nie ma kultury! Nie ma profesjonalnej drużyny baseballu! Niby jak ma amerykański lekarz żyć w takim miejscu? - Ty też tam pojedziesz, B.C.? Do małego miasteczka? - zapytałem. - Żartujesz sobie? Oczekujesz, że będę żył bez symfonii? Bez Metsów albo Yankesów? O nie, proszę pana. Gandhi zostaje w Nowym Jorku. Urodziłem się i wychowałem w Bombaju, a czymże jest Nowy Jork, jak nie wersją light Bombaju?

Będę miał własny gabinet przy Park Avenue. Bo widzisz, opiekę medyczną przy Park Avenue dopadł kryzys. Obywatele cierpią, bo mają zbyt małe piersi, zbyt długie nosy albo tłustą oponę wokół brzucha. I kto im pomoże? - Ty? - No, kurwa, jasne, że ja, chłopcy i dziewczęta. Trzymajcie się, miłe panie, Gandhi nadchodzi. B.C. zmniejszy, powiększy, zmiękczy, upiększy, co dusza zapragnie, byle było lepiej. Uniósł piwo wysoko do góry. - Toast! Panie i panowie. Żeby żaden Amerykanin nie odszedł z tego świata, nie mając u swego boku zagranicznego lekarza, bo jestem pewien, że żaden z nich nie przyszedł bez niego na świat.

Rozdział 41

Po jednym węźle naraz Pewnego popołudnia, dziewięć miesięcy po tym, jak zacząłem staż w Matce Bożej Nieustającej Pomocy, szliśmy z Deepakiem Jesudassem na salę operacyjną, gdy nagle pojawił się komornik i wręczył szefowi rezydentów plik papierów. Deepak odebrał je bez słowa komentarza i udaliśmy się do pracy. Było już dobrze po północy, kiedy usiedliśmy w przebieralni przed salą operacyjną i zapaliliśmy. Deepak uśmiechnął się i powiedział: - Ktoś inny zapytałby mnie, co to za papiery. - Powiedziałbyś mi, gdyby mnie dotyczyły - odparłem. Kiedy go poznałem, Deepak miał około trzydziestu siedmiu lat. Miał młodzieńczą twarz i tak chłopięce ramiona, że kontrastowały z workami pod oczami i czupryną upstrzoną siwymi pasemkami. Gdyby ktoś przyjrzał się naszej paczce siedzącej razem w bufecie, powiedziałby, że to B.C. Gandhi jest szefem stażystów, bo bez wątpienia na takiego wyglądał. Ale wracając myślami do lat stażu chirurgicznego, czuję głęboką wdzięczność dla niewysokiego, ciemnego faceta, skromnego chirurga, o którego talencie świat być może nigdy się nie dowie. W sali operacyjnej Deepak był cierpliwy, energiczny, błyskotliwy, twórczy, skrupulatny i stanowczy - prawdziwy rzemieślnik. „Nie grzeb się z tym imadłem”. „Trochę samodyscypliny. Oszczędzaj dłonie, Marionie. Każda czynność tylko raz, żadnych zbędnych ruchów”. Kiedy już nauczyłem się krzyżować ręce, tak jak mi zasugerował - żeby położyć równy nacisk na obydwa końce węzła - pojawiła się kolejna rzecz: „Łokcie przy sobie, chyba że chcesz odlecieć”. Pracując z nim, musiałem poprawić więcej węzłów, niż założyłem poprawnie za pierwszym razem. Rozcinałem szwy i zaczynałem od nowa, dopóki nie był zadowolony. Zacząłem poświęcać więcej uwagi światłu i ekspozycji. „Tylko krety pracują w ciemności. My jesteśmy chirurgami”. Jego rady bywały czasem sprzeczne z intuicją: „Kiedy prowadzisz auto, obserwujesz drogę przed sobą. Ale kiedy robisz nacięcie, przyglądasz się temu, co już za tobą”. Deepak pochodził z miasta Mysore w południowych Indiach. Tamtej nocy w przebieralni powiedział coś, czego, jak sądzę, nie wyznał nikomu w Matce Bożej poza

mną. Otóż kiedy Deepak ukończył szkołę medyczną, jego rodzice prędko zaaranżowali dla niego ożenek z urodzoną w Wielkiej Brytanii hinduską dziewczyną mieszkającą w Birmingham. Panna bardzo niechętnie zgodziła się na zamążpójście, zmuszona groźbami rodziców, którym nie podobało się towarzystwo, w jakim zaczęła się obracać. Przyleciała do Indii razem z rodzicami na kilka dni przed ślubem i wyleciała zaraz po nim, ponieważ czekały ją zajęcia w college'u. Dopiero pół roku później Deepak doczekał się wizy i mógł wreszcie do niej przyjechać, to znaczy do domu jej rodziców. Wkrótce przekonał się, że przynosi jej wstyd za każdym razem, gdy otwiera usta, by coś powiedzieć. Żona nie pozwalała mu się do siebie zbliżyć ani w miejscu publicznym, ani prywatnie. Wyprowadził się więc od niej po kilku tygodniach i znalazł zajęcie jako asystent (mniej więcej odpowiednik amerykańskiego stażysty) w Szkocji. Po roku awansował na stanowisko chirurga, czyli lekarza zatrudnionego w szpitalu i będącego w trakcie specjalizacji, a następnie wskoczył oczko wyżej na szczebel starszego chirurga. Zdał trudne egzaminy i został członkiem Królewskiego Kolegium Chirurgów. Od tej pory mógł stawiać magiczne litery FRCS przy swoim nazwisku. - Mogłem wtedy wrócić do Mysore. Będąc FRCS, miałbym w Indiach niezły start. Ale pomyślałem o tych wszystkich ludziach, którzy byli na moim weselu. Nie potrafiłbym spojrzeć im w oczy... po prostu nie umiałbym. Kolejnym stopniem angielskiej kariery medycznej Deepaka mogła być posada chirurga konsultanta najwyższego stopnia pracującego w szpitalu. - Nie ma zbyt wielu możliwości zatrudnienia. Ktoś musi umrzeć, żebyś zaczął się starać o jego stanowisko. Po sześciu miesiącach pracy jako starszy lekarz i zastępca chirurga konsultanta i zajmowania się nagłymi przypadkami Deepak postanowił wyjechać do Ameryki. - To oznaczało konieczność rozpoczęcia wszystkiego od nowa, ponieważ tutaj nikt nie honoruje szkoleń odbytych poza Stanami. W moim wieku i po latach uczenia się zawodu zastanawiałem się, czy jestem w stanie to zrobić. Amerykański system szkolenia chirurgów wyglądał inaczej: po roku stażu i czterech latach pracy jako chirurg stażysta-rezydent z coraz większym obszarem odpowiedzialności (ostatni rok przepracowawszy jako szef rezydentów), można było przystąpić do egzaminu, aby zostać certyfikowanym przez komisję chirurgiem specjalistą.

- Zrobiłem staż w prestiżowym szpitalu w Filadelfii. Ciężko dla nich pracowałem... - Zamknął oczy i potrząsnął głową na wspomnienie dawnych czasów. Kiedy umarł mój ojciec, nikomu o tym nie powiedziałem. Nawet nie próbowałem wziąć wolnego. Dostałem promocję na drugi rok, chociaż moja praca była na znacznie wyższym poziomie, ale oni wykorzystywali mnie, jakbym był szefem rezydentów. Pozbyli się mnie po trzecim roku. Jeden z lekarzy prowadzących, który wstawił się za mną, poczuł się tak dotknięty całą sprawą, że złożył wymówienie. Mogłem się zająć chirurgią plastyczną albo urologią. W tym kierunku często idą osoby, które odpadną na tym etapie. Wielu zagranicznych absolwentów poddaje się i kończy jako psychiatrzy albo coś w tym guście. Ale ja uwielbiam chirurgię. Ten sam lekarz, który stanął po mojej stronie, dostał angaż w innym szpitalu, tym razem w Chicago, i pociągnął mnie ze sobą obietnicą, że dostanę awans, jeśli powtórzę trzeci rok stażu. Pracowałem jeszcze ciężej niż do tej pory i znowu mnie wyrzucili. - Roześmiał się, widząc na mojej twarzy niedowierzanie. - To chyba ukształtowało mój charakter. Nauczyło mnie, żeby nie mieć zbyt wysokich oczekiwań. Żeby kochać chirurgię dla samej chirurgii. Ale miałem szczęście. Jeden z chicagowskich lekarzy postawił na mnie. Zadzwonił do Popsy'ego, a on załatwił to tak, że przyjechałem do Nowego Jorku jako stażystarezydent czwartego roku. To jest właśnie najzabawniejsze w Ameryce - opatrzność. Choć większość ludzi próbuje podciąć ci skrzydła, są pomiędzy nimi aniołowie, których ładunek człowieczeństwa przyćmiewa tę resztę. I ja miałem swoich aniołów. Popsy był jednym z nich. Popsy z miejsca awansował Deepaka na szefa rezydentów, ale z zastrzeżeniem, że będzie pełnił tę funkcję przez dwa lata. Kiedy Deepak przyjechał do Nowego Jorku, miał przed sobą jeszcze tylko rok szkolenia. - Aha, czyli razem ukończymy staż? Zaniepokoiło mnie jego milczenie. Powoli pokręcił przecząco głową. - Dzisiaj dostaliśmy zawiadomienie o wizytacji ludzi, którzy zatwierdzają nasz program szkoleń dla rezydentów. Jeśli nie spodoba im się to, co zobaczą, mogą nas zamknąć. Mamy zbyt mało stażystów. I zbyt mało lekarzy na każdym poziomie w stosunku do liczby pacjentów. Już nie wspominając, że brakuje nam kadry nauczającej. - Jak to się stało?

- Nasza konkurencja nie śpi i skutecznie kusi kandydatów. Mieliśmy szczęście, że trafiliście do nas ty, Nestor i Rahul. Potrzebujemy stażystów i więcej pełnoetatowej kadry. Popsy nie ma już tej samej siły przebicia co kiedyś i nie potrafi przyciągnąć dobrych specjalistów. W ten chwili poza kwalifikacjami Popsy'ego i sukcesami w przeszłości nic więcej nie przemawia na korzyść naszego programu. Na papierze Popsy jest na wagę złota. Ale jeśli ustąpi albo się wyda, że cierpi na przedwczesną demencję starczą, nasz domek z kart się rozsypie. Musiałem wyglądać na przejętego, bo dodał: - Nie martw się tak. Znajdziesz sobie inne miejsce. Zaliczą ci ten rok. - O to chodziło? To dlatego komornik wręczył ci te papiery? - Ach, tamto. Nie, to moja tak zwana żona. Najwyraźniej uważa, że zarabiam kokosy, więc wniosła pozew o alimenty. Mój prawnik mówi, że nie ma się czym przejmować. Niczego nie jestem jej winien. - A co z tobą, Deepak? Co zrobisz, jeśli zamkną ten program? - Nie wiem, Marionie. Nie chcę znowu przez to przechodzić. Nie mam już ochoty asystować komuś, kto jest ode mnie starszy rangą, ale masakruje chorego, bo nie ma za grosz rozsądku, żeby poprosić mnie o pomoc. Może tu zostanę? Siostra Magda twierdzi, że szpital mógłby mnie zatrudnić. Będę tu mieszkał, tak samo jak Popsy. Będę operował. Szpital nie dba o to, czy mam certyfikat komisji, czy nie, zwłaszcza jeśli zamkną program dla stażystów-rezydentów. Matka Boża potrzebuje chirurgów. Zostanę drugim Popsym. Możesz wierzyć albo nie, ale przed załamaniem Popsy był pierwszorzędnym chirurgiem - powiedział Deepak. - A co ważniejsze, był świetnym człowiekiem. Nie zwracał uwagi na kolor skóry. Po operacji pana Waltersa Deepak wydał ciche polecenie, by nigdy, za żadną cenę, nie dopuszczać Popsy'ego do stołu operacyjnego. - Możemy coś zrobić, żeby nas nie zamknęli? - zapytałem Deepaka. - Tak. Modlić się - odpowiedział.

Rozdział 42

Linia rodu Modliłem się, ale to nie pomagało. Na dwa miesiące przed końcem mojego stażu i rezydentury Deepaka program wzięto pod obserwację. Martwiłem się o swój los. Ewentualne zamknięcie było co prawda wystarczająco złą wiadomością, ale sen z powiek dodatkowo spędzała mi obawa, że nie zostanie mi uznany ostatni rok stażu. Czułem się okropnie z powodu Deepaka, który był tak bliski ukończenia roku jako szef rezydentów. Dopóki jednak nie wysłuchano naszej apelacji i dopóki nikt nie wydał oficjalnej decyzji o zamknięciu programu, nie pozostawało nam nic innego, jak posuwać się mozolnie naprzód. Pewnego piątkowego wieczoru dostałem wezwanie na oddział urazowy i dotarłem do niego równocześnie z karetką na sygnale, która wyjąc, zatrzymała się przed wejściem. Personel rozłożył nosze, wysunął kółka, a potem pognał, pchając przed sobą wózek jak rozpędzony taran. Szklane drzwi otworzyły się w ostatniej chwili. Postrzegałem takie rzeczy jak automatycznie otwierające się drzwi jako małe, ułatwiające życie cuda stojące w jaskrawym kontraście do tego, co znałem z Afryki. Pobiegłem obok noszy. Spędziwszy w szpitalu Matki Bożej już prawie rok, wiele razy miałem okazję to robić, ale za każdym razem czułem wyrzut adrenaliny. - NN, wypadek samochodowy, na miejscu prawie nie oddychał - powiedział jeden z sanitariuszy pchających nosze. - Wjechał na czerwonym. Od strony kierowcy walnął go van. Nie miał zapiętych pasów. Wyrzuciło go przez przednią szybę... Potem, nie uwierzysz, jego własny samochód zrobił obrót i trzasnął w niego. Piłka na środek pola... Bez kitu. Są świadkowie. Gość wylądował na chodniku. Nie widać obrażeń szyi. Strzaskana lewa kostka... krwiaki na piersi i brzuchu. - Zobaczyłem przystojnego, schludnego czarnego mężczyznę. Najwyżej dwadzieścia lat. Personel karetki podał mu dwie kroplówki z soli fizjologicznej. Wcześniej pobrali ofierze krew, a teraz przekazali laborantowi probówki z czerwonym, niebieskim i lawendowym korkiem; laborant określi grupę krwi i przeprowadzi próbę krzyżową, zanim zdążymy rozciąć ubranie pacjenta.

- To nie wszystko - powiedział kierowca karetki. - Wjechał na czerwonym dlatego, że wdał się w strzelaninę z gangsterami. Jeden dostał postrzał w głowę. Karetka z nim już tu jedzie. Nie przejmujcie się... to nie jest nagły przypadek. Musieli zebrać z chodnika kawałki jego mózgu - z wyglądu przedszkole, maksymalnie piąta klasa, tamten facet. Ten gość - powiedział, pokazując na pacjenta - strzelał. Czaszka naszego pacjenta była nietknięta, lecz mimo to pozostawał nieprzytomny. Przedziałek biegnący mu przez środek głowy był prosty, jakby ktoś zrobił go pod linijkę. Kiedy poświeciłem mu w oczy, źrenice ochoczo się zwęziły - prymitywna, ale dodająca otuchy oznaka, że z jego mózgiem wszystko w porządku. Puls, który zbadałem mu palcami, miał rwany i bardzo szybki. Urządzenie pokazało sto sześćdziesiąt uderzeń na minutę. Pielęgniarka odczytała ciśnienie: - Osiemdziesiąt na zero. - Kilka sekund później dodała: - Pięćdziesiąt na zero. Dostał płyny, krew była w drodze. Pod prawymi żebrami widoczne było zasinienie. Jego brzuch był napięty i miałem wrażenie, że z każdą chwilą coraz bardziej się wzdyma. - Brak ciśnienia - oświadczyła pielęgniarka i jednocześnie pojawił się laborant z przenośnym rentgenem. - Nie mamy na to czasu. Wykrwawia się - powiedziałem. - Bierzemy go na salę. To jego jedyna szansa. Nikt się nie poruszył. - Teraz! - powiedziałem, pchając nosze. - Zadzwońcie do moich zmienników i powiadomcie o wszystkim. W sali operacyjnej wyszorowałem ręce - zajęło mi to tylko trzydzieści sekund podczas gdy doktor Ronaldo, anestezjolog, założył pacjentowi rurkę intubacyjną. Ronaldo spojrzał na mnie i pokręcił głową. Włożyłem rękawiczki, przyglądając się jednocześnie temu, co przygotowała pielęgniarka instrumentariuszka. - Za waciki dziękuję, proszę o serwety. Będzie mnóstwo krwi. Poproszę jeszcze o duże miednice na skrzepy.

Brzuch pacjenta zrobił się jeszcze bardziej napięty. Ronaldo, patrząc na mnie znad maski jak krokodyl, wzruszył ramionami, kiedy rzuciłem mu pytające spojrzenie, czy możemy zaczynać. - Przygotuj się - powiedziałem do niego - bo kiedy go otworzę, ciśnienie spadnie. - Jakie ciśnienie - odezwał się Ronaldo. - Zero ciśnienia. Na razie krew wzdymająca brzuch podziałała jak tampon, zatykając cieknące naczynie, wszystko jedno, gdzie znajdował się otwór. Ale jak tylko otworzę mu brzuch, siknie gejzer. Porozkładałem gazę, gdzie się dało. Polałem skórę jodyną, starłem ją, zmówiłem modlitwę i nacisnąłem skalpel. Trysnęła krew i jak lawa rozlała się wokół rany. Nie zważając na serwety z gazy i nie bacząc na łakomie pracujący ssak, krew przesiąkła przez prześcieradła obłożenia, spłynęła na stół i zaczęła kapać na podłogę. Poczułem, jak przesącza się przez mój kitel, przykleja się do ud, wpływa do skarpetek i zaczyna chlupać w butach. - Więcej serwet! - Próbowałem ostrzec pielęgniarki, ale żadne z nas nie było przygotowane na taką powódź. Sięgnąłem ręką do środka i złapałem jelito cienkie, prowokując w ten sposób kolejną falę krwi. Włożyłem drugą rękę i wyjąłem zwoje na zewnątrz, kładąc je na serwecie obok nacięcia. W kilka sekund udało mi się skutecznie wypatroszyć pacjenta. W drzwiach stanął Deepak, umyty i ubrany. Splotłem palce obu dłoni i zrobiłem krok do tyłu, żeby przejść na drugą stronę stołu, ale potrząsnął głową. - Zostań - powiedział. Wziął hak do rozchylania rany i pociągnął tak, żebym mógł zajrzeć pod przeponę. Wcisnąłem gazowe serwety do środka i obłożyłem wątrobę. Potem zrobiłem to samo po lewej stronie w okolicy śledziony. Palcami usunąłem wielkie skrzepy, które zalegały w jamie brzusznej. Wyłożyłem jamę kolejnymi serwetami i setonami i włożyłem następne do miednicy, tak żeby mieć wszystko porządnie unieruchomione. Nie zauważyłem żadnego krwawiącego naczynia. Teraz mogliśmy zatrzymać się na chwilę i wziąć oddech. - Jak tam, nadrabiamy z ciśnieniem krwi? - zapytałem Ronaldo. - W ogóle nie nadrabiamy - powiedział. Nie odrywałem od niego wzroku, więc tylko wzruszył ramionami. Skinął głową na swoje wskaźniki, jakby chciał powiedzieć,

że od początku nic się nie zmieniło - przynajmniej miałem nadzieję, że o to mu chodziło. Następnie ostrożnie zacząłem usuwać serwety, począwszy od miejsc, w których najmniej się spodziewałem obecności krwawiącego naczynia. Miednica była czysta fontanna sikała gdzie indziej. Wyjąłem setony z okolic śledziony. Jeśli można porównać brzuch pacjenta do pokoju, to wcześniej usunąłem z niego meble - te położone w środkowej części, które można było usunąć - żeby móc widzieć zakamarki. Jeśli źródłem przecieku była rozerwana aorta lub jedno z jej ramion, wówczas na tylnej ścianie jamy brzusznej - przestrzeń zaotrzewnowa - znalazłbym paskudnego krwiaka. Ale teren był czysty. Miałem przeczucie, że winowajcę znajdziemy za wątrobą - w ciemnym, mało widocznym miejscu, w którym niełatwo operować, tam gdzie żyła główna dolna, największa żyła w ciele człowieka, transportuje krew z powrotem z niższych partii ciała i z tułowia, przebiegając po drodze do serca przez wątrobę i za nią. Biegnąc przez wątrobę, zbiera szerokie, napięte żyły wątrobowe i służy jako odpływ dla tego organu. Zdjąłem sączek z wątroby. Nic. Delikatnie podniosłem wątrobę, żeby przyjrzeć się jej ciemnej stronie. Raptem trysnęła wściekła fontanna krwi, zalewając jamę brzuszną. Szybko odłożyłem wątrobę na miejsce i gejzer się uspokoił. Wszystko było w porządku, pod warunkiem że nie ruszałem wątroby. Co powiedział Solomon, gdy operowaliśmy w buszu? Uraz, w którym chirurg widzi Boga. - Okej - powiedział Deepak - zostawmy to tak. - Co teraz? - Krwawi z rany i z naczyń. Jego krew nie chce krzepnąć - Deepak mówił tak cicho, że musiałem się pochylić, żeby go słyszeć. - To nieuniknione przy takich urazach. Otwieramy ich, wlewamy w nich płyny, a temperatura ciała spada... Rozcieńczyliśmy mu system odpowiadający za krzepliwość krwi, to i mamy. Obłożymy wątrobę i przeniesiemy go na intensywną terapię. Rozgrzejemy go, podamy mu więcej świeżo mrożonego osocza i krwi. Za kilka godzin, jeśli nadal będzie żył i jeśli jego stan będzie stabilny, wrócimy do operacji. Obłożyłem szczelnie wątrobę serwetami i umieściłem jelito cienkie na powrót w jamie brzusznej. Nie zaszyłem rany, a tylko zacisnąłem brzegi.

- Sępy zlecą się po rogówki, serce, płuca, wątrobę i nerki faceta, którego postrzelił - powiedział Deepak. - Oddam im tę salę, bo jest większa.

Dwie godziny później na oddziale intensywnej terapii krwawienie ustało. Przedostanie się przez labirynt stojaków z kroplówkami i rozmaitej maszynerii do Shane'a Johnsona juniora - tak się nazywał - nie należało do najprostszych. Rodzina pacjenta siedziała w poczekalni, próbując zgłębić to, co niezgłębione. Świeżo mrożone osocze, podgrzana krew i płyny podwyższyły Shane'owi ciśnienie krwi i ciepłotę ciała. Żył, ale był na granicy śmierci. - Okej - powiedział Deepak, obejrzawszy ponownie pacjenta i zerknąwszy na zegarek. - Zajrzyjmy do niego. Tym razem zawieźliśmy go do mniejszej sali operacyjnej. Ronaldo nadal był jednym przygnębieniem. Shane miał obrzękniętą twarz i kończyny. Przez kapilary przeciekało to, cośmy w niego wtłaczali. Ale musieliśmy wlewać w niego płyny po to, żeby utrzymać ciśnienie krwi - to jakby stale napełniać dziurawe wiadro. Deepak postanowił, że ponownie stanę po prawej stronie pacjenta. W ciągu kilku sekund odkryłem go, przetarłem mu skórę i zdjąłem zaciski, które prowizorycznie zamykały ranę. Usunąłem serwety. Deepak pomógł mi znaleźć pęk naczyń prowadzących do wątroby. - Dobra - powiedział. - Zaciśnij tutaj. Manewr Pringle'a. Zacisnąłem więzadło wątrobowo-dwunastnicze, odcinając dopływ krwi do narządu, a Deepak usunął ostatni kawałek gazy i podniósł wątrobę. Natychmiast trysnęła krew, zamieniając suche, czyściutkie miejsce operacji w wilgotny, krwawy chaos. - Okej, możesz puścić - powiedział, odkładając wątrobę na miejsce. - Tego się obawiałem. Żyła główna jest na bank rozcięta. Dlatego mimo manewru Pringle'a nadal krwawi. U niektórych ludzi żyła główna dolna ledwo zahacza o tylną część wątroby, ale u naszego pacjenta była owinięta tkanką wątroby jak świnia kocem. Kiedy Shane'a wyrzuciło przez przednią szybę samochodu, a potem uderzyło nim o chodnik, pęd wątroby w przemieszczającym się ciele spowodował rozerwanie żył łączących ją z żyłą główną dolną i zostawił po sobie poszarpane rozdarcie.

Deepak poprosił o szew na długim imadle. Na jego znak uniosłem wątrobę, a on spróbował wbić igłę w jeden z końców rozdartej żyły. Ale zanim zdążył cokolwiek zobaczyć, ranę zalała krew. - Boże - powiedziałem, łamiąc kardynalną regułę milczenia podczas asysty. Jak my to naprawimy? - O, naprawienie żyły głównej nie jest trudne - powiedział Deepak. - Chodzi tylko o to, że przeszkadza nam wątroba. - Dopiero po chwili zrozumiałem, że Deepak właśnie podjął próbę zażartowania podczas operacji. Milczał przez dłuższą chwilę, jakby wpadł w trans, a ja starałem się nie robić zbędnego hałasu. Wreszcie, jak ksiądz kończący modlitwę, poruszył się. - Dobra - powiedział. - Zaryzykujmy. Zobaczymy od innej strony. Nie byłem przygotowany na to, co nastąpiło potem. Mogłem jedynie stać, podziwiać i asystować mu najlepiej, jak potrafiłem. Deepak przetarł Shane'owi klatkę piersiową, a potem zrobił pionowe nacięcie wzdłuż mostka, po czym przejechał w tym samym miejscu piłą elektryczną. W powietrzu uniósł się zapach palonego mięsa i kości. Nagle klatka piersiowa otworzyła się jak niedomknięta walizka. Nie zapytałem, co zamierza zrobić, a on nie wyjaśniał. Moje doświadczenie z chirurgią klatki piersiowej ograniczało się głównie do odsączania płynów zbierających się wokół płuc oraz, rzadko, przyglądania się, jak Deepak wycina zaatakowany przez raka płat płuca. Trzy razy w ciągu całego mojego stażu zdarzyło się, że otworzyliśmy klatkę i musieliśmy zszyć ranę kłutą serca. Jedna z tych trzech osób przeżyła. To był jeden z problemów ciążących nad naszym programem i zarazem jedna z przyczyn, dlaczego go likwidowano: to, że większość przypadków wymagających operacji klatki piersiowej - już nie wspominając o urologii i chirurgii plastycznej - musieliśmy odsyłać do innych szpitali. Zobaczyliśmy serce Shane'a - mięsistą, pokrytą żółtawymi smugami masę spoczywającą w osierdziu - które pompowało krew tak samo, jak robiło to przez ostatnie

dziewiętnaście

lat.

Nigdy

wcześniej

nie

groziło

mu

większe

niebezpieczeństwo. Deepak przeciął osierdzie. Byłem świadom aktywności mającej miejsce w drugiej sali operacyjnej i we współdzielonej umywalni. W pewnym momencie rozejrzałem się dokoła i poprzez potrójne okno zobaczyłem tłum białych twarzy kłębiący się wokół drugiego stołu operacyjnego.

Deepak założył szew kapciuchowy na prawy przedsionek serca, tę górną jamę, która odbiera krew z żyły głównej. Wziął rurkę intubacyjną i nożyczkami naciął jej ścianki. Następnie zrobił niewielkie nacięcie w przedsionku serca, w samym środku szwu kapciuchowego. Wsunął rurkę do przedsionka w taki sposób, że szew posłużył jak tkanka-uszczelka opasująca rurkę, którą Deepak włożył w otwór ujścia żyły głównej dolnej i zaczął wsuwać w dół. - Powiedz, kiedy dotrze do żyły nerkowej - polecił. Patrzyłem, jak żyła główna dolna rozdyma się niczym napełniający się wodą wąż ogrodowy. - Już - powiedziałem. - Rurka służy do utrzymania drożności żyły głównej dolnej - objaśnił Deepak, nachylając się, żeby przyjrzeć się sytuacji od spodu. - To jednocześnie prymitywne obejście, żeby krew z tułowia mogła wrócić do serca, podczas gdy my będziemy naprawiać żyłę. A teraz... zobaczymy, czy uda nam się za nią zabrać. Poprawił lampę. Kiedy podniosłem wątrobę, krwawienie okazało się znacznie słabsze niż wcześniej, a co najważniejsze, postrzępione końcówki żyły były teraz całkiem dobrze widoczne na tle rurki. Deepak złapał jeden koniec kleszczykami, przeprowadził przez niego igłę, a potem złapał drugi koniec, zszył obydwa brzegi ze sobą i zawiązał nitkę. Opuściłem wątrobę. To była pracochłonna naprawa: podnieść, złapać, przełożyć igłę, przetrzeć, przewlec igłę przez drugi koniec, przetrzeć, zawiązać, poluzować uścisk na wątrobie. W pewnym momencie, kiedy zbliżaliśmy się już do końca, wyczułem czyjąś obecność za plecami. Deepak zerknął nad moim ramieniem, ale się nie odezwał. - Czy to sztuczna przetoka Shrocka, synu? - zapytał głos. To był męski głos, uprzejmy, świadomy, że zadaje pytanie w delikatnym momencie, ale zarazem nacechowany autorytetem kogoś, kto ma pełne prawo zadawać takie pytania. Deepak ponownie spojrzał, a potem wrócił do pracy. - Tak, proszę pana - odpowiedział. - Jak duże było rozdarcie? Deepak podniósł wątrobę i poprawił lampę, tak żeby gość sam mógł zobaczyć. - Trzy czwarte obwodu żyły głównej dolnej.

Rurka, którą wepchnął od strony serca, posłużyła doskonale jako wewnętrzna szyna unieruchamiająca żyłę. Szycie z rurką jak pod linijkę stanowiło pierwszy etap starannej naprawy w wykonaniu Deepaka. To był piękny widok - porządek wyłaniający się z chaosu. - Imponujące - stwierdził głos. Nie było w tym słowie sarkazmu, a jedynie szczery podziw. Zrobiłem krok do tyłu, żeby nasz gość mógł się lepiej przyjrzeć. Nachylił się. - Bardzo, bardzo dobre. Ja bym dał trochę pianki hemostatycznej wokół otartej części wątroby. Zamierza pan zostawić dreny? - Tak, proszę pana. - Zakładam, że jest pan lekarzem prowadzącym - powiedział głos. - Nie, jestem szefem rezydentów. Mam na imię Deepak. - A gdzie lekarz? Deepak spojrzał gościowi w oczy i nie odezwał się. - Rozumiem. Jego zdaniem coś takiego nie byłoby warte zachodu. Widuje go pan czasem? Ronaldo, jakby to jego zapytano, prychnął i zajął się swoimi urządzeniami, udając brak zainteresowania. Gość spojrzał na anestezjologa takim wzrokiem, jakby chciał mu odgryźć głowę, ale potem, przypomniawszy sobie, że nie znajduje się u siebie, opamiętał się. - Ile razy wykonywał pan do tej pory przetokę Shrocka, panie Deepak? - To moja szósta. - Naprawdę? W jakim przedziale czasu? - Przez dwa lata tutaj... Niestety, często mamy do czynienia z poważnymi urazami. - Niestety dla was. Ale stety dla nas. Nie jesteśmy niewdzięczni... Ale cóż, sześć Shrocków, mówi pan? Wyjątkowe. Z jakim rezultatem? - Jeden zmarł, ale dopiero tydzień po operacji. Chodził, jadł. Prawdopodobnie zator płucny. - Zrobiliście autopsję? - Częściową. Rodzina pozwoliła nam ponownie otworzyć brzuch. Reperacja żyły wyglądała całkiem nieźle. Zrobiliśmy zdjęcia. - A pozostali?

- Drugi, trzeci i piąty żyją i mają się dobrze, są pół roku po operacji. Czwarty zmarł na stole. Zdążyłem tylko otworzyć mu serce. - Policzył go pan? - Powinienem. Analiza z zamiarem leczenia... to się liczy. - Dobrze! Powinien pan to uwzględnić. Większość chirurgów nie zrobiłaby tego. A szósty? - To ten - odparł Deepak. - Jasne. Cóż, to i tak więcej niż moje doświadczenie. Ja zrobiłem pięć. I to przez sześć lat. Wszyscy zmarli. Dwóch na stole, dwóch tak szybko po operacji, że właściwie można powiedzieć, że umarli na stole. Nie wszyscy trafili do mnie z urazami jak ten tutaj. Dwaj mieli uszkodzoną żyłę przez kogoś, kto próbował usunąć przylegającą do żyły tkankę nowotworową. Powinien pan opisać swoje doświadczenie. Deepak odchrząknął. - Z całym szacunkiem, proszę pana, ale już to zrobiłem. Tyle że nikt nie opublikuje raportu z Matki Bożej... - Nonsens. Jak brzmi pana nazwisko? - Deepak Jesudass, proszę pana. A to mój stażysta... - Powiem panu coś: proszę opisać ten przypadek, dodać go do pozostałych, a potem pokazać mi do przeczytania cały artykuł. Jeśli będzie dobry, dopilnuję, żeby go opublikowano. Wyślę go do redaktora w „American Journal of Surgery”. Sprawdzę później, jak się ma pacjent. Powodzenia. A tak przy okazji, nazywam się... - Wiem, kim pan jest, proszę pana. Dziękuję. Gość już wychodził, kiedy Deepak powiedział nagle: - Proszę pana?... Gdyby pan zechciał... a zresztą, nieważne. - O co chodzi, panie kolego? Mam do ogołocenia z organów zwłoki, które już powinny leżeć na stole. Wstąpiłem, żeby popodziwiać pana pracę. - Gdyby pan zechciał pokazać nam, jak wyciąć wątrobę pod kątem przeszczepu... moglibyśmy zacząć za pana. Oszczędziłby pan na czasie. Próbowałem się odwrócić, ale ponieważ trzymałem hak, nie mogłem tego zrobić.

- Nie mam zaufania do innych w tej kwestii - powiedział głos. - Dlatego robię to sam. Moi szefowie rezydentów nie dysponują wystarczającymi umiejętnościami... Bystre chłopaki, ale nie mają tyle pracy co wy tutaj. - Mamy mnóstwo pracy, a mimo to nas zamykają. - Słucham? Owszem, słyszałem plotki, ale... Słyszałem o Popsym... Czy to prawda? Deepak tylko skinął głową. - To pana piąty rok? - zapytał głos. - Siódmy. Ósmy. Dziesiąty. Zależy, jak na to spojrzeć, proszę pana. - Nie wspomniał o szkoleniu w Wielkiej Brytanii. Nie musiał, ponieważ gość powiedział: - Słyszę w pana akcencie element szkockiego. Był pan w Szkocji? Jest pan FRCS? - Tak. - Glasgow? - Edynburg. Pracowałem też w Fife. W różnych miejscach w Fife - odparł Deepak. Zapadła głęboka cisza. Człowiek stojący za moimi plecami nie poruszył się. Miałem wrażenie, że intensywnie nad czymś myśli. - Co pan zrobi, jeśli was zamkną? Deepak wbił wzrok w podłogę. - Nadal będę pracował. Prawdopodobnie tutaj. Kocham chirurgię... Minęła cała wieczność, zanim głos znów się odezwał: - Deepak Jesudass przez „]”, zgadza się? - Przeliterował imię i nazwisko. Dobrze? Proszę mnie odwiedzić w Bostonie, doktorze Jesudass. Zaproponujemy panu uczciwą stawkę. Zaprowadzę pana do mojego laboratorium. Coś panu znajdziemy. Jeśli ktokolwiek ma dla mnie wycinać organy, to być może właśnie pan. Kiedy pan przyjedzie, porozmawiamy dłużej. Teraz muszę uciekać. Dobra robota, Deepak. Usłyszeliśmy machnięcie drzwi wahadłowych. Pracowaliśmy w ciszy. W końcu Deepak powiedział: - Usłyszał moje nazwisko tylko raz... i od razu potrafił je powtórzyć. - Reperacja dobiegła końca. Zabrał się do zaszywania pacjenta, z taką samą pieczołowitością i

ostrożnością, z jaką go otworzył. Poprosił instrumentariuszkę o piankę żelującą. Przez te wszystkie lata, jak tu pracuję, nikt nie potrafił zapamiętać mojego nazwiska. Nikomu nie zależało. Zwykle widzą w nas określony typ człowieka, a nie pojedynczą ludzką istotę. Oczy lśniły mu żywiej niż zwykle, plecy były prostsze. Nigdy nie widziałem swojego szefa rezydentów w takiej euforii. Cieszyłem się razem z nim i byłem z niego dumny. - Kto to był? - spytałem, nie umiejąc dłużej powstrzymać ciekawości. - Powiesz, że jestem staroświecki - stwierdził Deepak - ale zawsze wierzyłem, że ciężka praca popłaca. Moja własna wersja biblijnych Ośmiu Błogosławieństw. Rób, co do ciebie należy, cierpliwie znoś niesprawiedliwości, egoizm, pozostań wierny sobie... pewnego dnia zostanie ci to wynagrodzone. Oczywiście, nie wiem, czy ludzie, którzy czynili ci zło, cierpią, czy zostało im odpłacone pięknym za nadobne. Zresztą to chyba tak nie działa. Ale naprawdę wierzę, że pewnego dnia czeka cię nagroda. - Znasz go? - zapytałem ponownie. Deepak zignorował moje pytanie i zwrócił się do pielęgniarki asystującej: - Czy ten zespół przyjechał po wątrobę, czy po serce? - Po wątrobę. Inny zespół zabrał serce i odleciał. Deepak uśmiechnął się i powiedział do mnie: - Marionie, nie jestem w stu procentach pewny, bo miał na sobie maskę; gdybym zobaczył jego palce, przekonałbym się. Ale raczej się nie mylę. Właśnie poznałeś jednego z najwybitniejszych chirurgów, specjalistę od wątroby, pioniera przeszczepów wątroby. - Jak się nazywa? - Thomas Stone.

Rozdział 43

Sąd nad lekarzem Wierzę w czarne dziury. Wierzę, że kiedy wszechświat zostanie wessany w nicość, przeszłość i teraźniejszość zawirują i wymieszają się, zanim wpadną do kosmicznego odpływu. Wierzę, że w taki sposób Thomas Stone zmaterializował się w moim życiu. Jeśli to żadne wytłumaczenie, to muszę przywołać bezstronnego Boga, który pozostawia nas samym sobie, ani nie wywołując tornad i zaraz, ani nie przeciwdziałając im, lecz który tu i ówdzie przytknie palec do obracającego się koła fortuny tak, by ojciec, który oddzielił się oceanem od własnych synów, znalazł się w tym samym pomieszczeniu co jeden z nich. Jako dziecko tęskniłem za Thomasem Stone'em, a przynajmniej za moim jego wyobrażeniem. Tak wiele ranków czekałem na niego przy bramie Missing. Dziś postrzegam to czuwanie jako konieczność, nieodzowny warunek, by zahartować i uleczyć moje wnętrze, tak jak należy odpowiednio sprawić rakietę kija do krykieta, aby gotów był przez całe życie odbijać piłkę. Na tym polegała lekcja odebrana przy bramie Missing: świat nie jest ci nic winien - ojciec też nie. Nie zapomniałem tego, o co prosił mnie Ghosh. Powiedzmy, że chwilowo odłożyłem na bok spełnienie jego prośby. Nie czułem się winny, że nie zrobiłem tego od razu. Nigdy nie miałem czasu, by szukać Thomasa Stone'a, a poza tym, gdziekolwiek by był, nigdy nie miałem poczucia, że przyjechałem do jego Ameryki. Znajdowałem się na wyspie, w protektoracie, na terytorium, które należało do Ameryki tylko z nazwy. Zabierając ze sobą jego podręcznik - z Addis Abeby do Sudanu i Kenii, potem do Ameryki - wyhodowałem w sobie, chcąc nie chcąc, szacunek dla autora. Wmówiłem sobie, że książka jest dla mnie łącznikiem z siostrą Mary Joseph Praise. Widziałem jej rękę w licznych ilustracjach, nosiłem w portfelu zakładkę z jej odręcznym pismem. Odkryłem w tekście postać Thomasa Stone'a, tak samo jak on musiał odkryć samego siebie, narzucając sobie dyscyplinę prowadzenia notatek w kraju chorób i biedy, przezwyciężając zmęczenie po to, by wypełniać zeszyty obserwacjami. Byłem przekonany, że przygotowując swój podręcznik, po prostu złożył w jedną całość zapiski ze swoich dzienników. Wiedza stała się księgą.

Lecz kiedy ów pisarz, jedyny żyjący autor mojego DNA, stał, zaglądając mi przez ramię, objawił się w formie cielesnej - ciało mojego ciała, zapach, który powinienem był rozpoznać jako spokrewniony, i głos, który dostałem w spadku. Kiedy pochylił się nad pacjentem, żeby obejrzeć sobie nasze dzieło, przekrzywił głowę jedynie na kręgu szczytowym i obrotowym, przyłożył ręce do klatki piersiowej, wystawiając łopatki, zmalał tak, żeby nie zanieczyścić stołu - wówczas jego ruchy stanowiły odbicie moich. Bez wątpienia Thomas Stone zauważył poruszenie we wszechświecie i dlatego pojawił się w naszej sali. Przyznaję, że kiedy nie wiedziałem, kim jest, nie poczułem nic: żadnej aury, żadnego mrowienia, nic poza dumą z cudu, jakiego udało się dokonać Deepakowi z kawałkiem rurki z PCW, i z niebywałej sprawności jego rąk zdolności, którą docenił również przybysz. Kiedy dowiedziałem się, że nasz gość nazywa się Thomas Stone, ani trochę nie byłem na to gotowy. Czy moją pierwszą reakcją powinna być złość? Poczucie sprawiedliwości? Umknęła mi szansa za odpowiednią reakcję, gdy przebywał w pomieszczeniu. Teraz, po raz pierwszy od dzieciństwa, pragnąłem czegoś więcej niż przyglądanie się jego dziewięciopalczastemu portretowi. Chciałem dowiedzieć się czegoś więcej o tym żyjącym i oddychającym chirurgu, który stał obok mnie. W następnych dniach sprawdziłem Thomasa Stone'a w Index Medicus w naszej bibliotece, zdejmując z półki jeden za drugim wielgachne tomy, począwszy od roku 1954 - roku moich narodzin. Chciałem się dowiedzieć, co się z nim działo po opublikowaniu Skutecznego chirurga; chciałem się przekonać, jak wyglądał jego wkład w rozwój nauki po wyjeździe z tropików. Biblioteka szpitalna była skromna, ale na szczęście Popsy przekazał placówce swoją prywatną, sięgającą lat pięćdziesiątych kolekcję czasopism chirurgicznych. Udało mi się znaleźć większość artykułów wymienionych w Index Medicus. Prześledziwszy artykuły, jakie opublikował, naszkicowałem sobie karierę naukową Thomasa Stone'a. W Ameryce skupił się na chirurgii wątroby, a jego ścieżka zawodowa splotła się z historią transplantacji, zuchwałym pomysłem, by zabrać organ Peterowi, aby uratować życie Paulowi. Oczywiście rzecz miała swój początek jakiś czas przed pojawieniem się na arenie Stone'a. Sir Peter Medawar i sir Frank Burnet w latach czterdziestych dwudziestego wieku pokazali nam, jak układ odpornościowy odróżnia tkanki „własnego” organizmu od tkanek obcych, odrzuca te drugie i je niszczy. Dwa miesiące przed naszymi urodzinami Thomas Stone opublikował list do

redaktora „British Medical Journal” opisujący nadzwyczajnej długości i okazałości okrężnicę występującą u wielu Etiopczyków, która wyjątkowo łatwo skręca się, powodując zawęźlenie. W 1967 roku, kiedy Christiaan Barnard w szpitalu Groote Schuur w Kapsztadzie zastąpił chore serce Louisa Washkansky'ego sercem młodej Denise Darvall zmarłej w wypadku samochodowym, mój ojciec, już w Bostonie, zainteresował się resekcją wątroby. Za cel postawił sobie znalezienie odpowiedzi na pytanie: jak dużą część wątroby można usunąć, by to, co zostanie, wystarczyło do podtrzymania życia człowieka? Pionierem amerykańskiej transplantologii był genialny chirurg, też Thomas, tyle że Starzl. Pracując w stanie Kolorado, Starzl dokonał w latach 1963 i 1964 pierwszych przeszczepów wątroby u ludzi, ale żaden z pacjentów nie przeżył. Thomas Stone z Bostonu, jak się dowiedziałem z przypisu, również podjął taką próbę - w roku 1965 - która także zakończyła się porażką. Pomimo rosnącej krytyki, Starzl się nie poddał. Pierwszą udaną transplantację przeprowadził w 1967 roku. Wkrótce to samo powiodło się innym, w tym także Thomasowi Stone'owi. Operacja przeszczepu nadal obarczona była ogromnym ryzykiem, ale dzięki opisywaniu swoich doświadczeń i metod - na przykład stworzenia na czas długiej operacji obejścia krwi wrotnej do żyły głównej górnej albo wykorzystania „roztworu Uniwersytetu Wisconsin”43 dla lepszego zachowania wątroby w zwłokach - lekarze osiągali coraz lepsze rezultaty. Problem przestał być natury technicznej, choć była to w istocie najtrudniejsza z technicznego punktu widzenia operacja, jaką można sobie wyobrazić - medyczny odpowiednik Rapsodii na temat Paganiniego Rachmaninowa, podczas wykonywania której pianiście nie wolno pominąć ani jednej nuty, ani razu zagrać fałszywie. Operacja trwała dziesięć, czasami dwadzieścia godzin. Starzl pokazał, że jest wykonalna. Kolejnymi przeszkodami do pokonania okazało się znalezienie wystarczającej liczby organów do transplantacji, jak również, rzecz jasna, kwestia odrzucenia przeszczepu przez układ odpornościowy biorcy. W 1980 roku, gdy ja zaczynałem staż, Starzl stopniowo koncentrował się na zagadnieniu odrzutu przeszczepu, stosując nowy, obiecujący lek wynaleziony przez pracującą w Cambridge grupę pod kierownictwem sir Roya Calne'a: cyklosporynę. *

43

Roztwór znany pod nazwą handlową viaspan służący do perfuzji.

Thomas Stone poszedł inną drogą, zajął się bowiem problemem braku organów i zbadał rozwiązanie, które większość innych naukowców uznała za ślepą uliczkę: usunięcie części wątroby żyjącego, zdrowego rodzica i przeszczepienie jej dziecku ze szwankującą wątrobą. Odkrył, przynajmniej w przypadku psów, że wątroba dawcy odrasta, powiększając swoje rozmiary tak, by powetować stratę, jednocześnie przeszczepiony fragment podtrzymuje funkcje biorcy. Niemniej jednak podział wątroby nastręczał kolejne komplikacje, takie jak wyciek żółci i zakrzepy w żyle wątrobowej, która zaopatruje organ w krew. Operacja narażała również na poważne niebezpieczeństwo życie dawcy, ponieważ wątroba, w przeciwieństwie do nerki, nie jest w organizmie sparowana. Znacznie bardziej obiecująca i przynosząca natychmiastowe rezultaty była praca Stone'a na polu wykorzystania zwierzęcych komórek wątroby, a zwłaszcza próby usunięcia z tych komórek powierzchniowych antygenów, poprzez które komórki ludzkie rozpoznają je jako obce, a następnie wyhodowanie ich na błonie, by stworzyć z nich coś na kształt sztucznej wątroby rozwiązanie z gatunku dializy. Czytając o transplantacjach, czułem się podekscytowany. Wyraźnie było widać, że to jeden z najważniejszych rozdziałów w historii amerykańskiej medycyny.

Shane był w centrum zainteresowania naszego oddziału intensywnej terapii. Znajdował się pod wpływem silnych środków uspokajających. Jego gałki oczne poruszały się pod zamkniętymi powiekami. Skutkiem urazu było tak zwane płuco wstrząsowe, przez niektórych określane jako płuco z Da Nang (zaobserwowano je bowiem u żołnierzy amerykańskich w Wietnamie, którzy wkrótce po reanimacji na polu bitwy zapadali na tę osobliwą sztywność płuc), a ponadto niewydolność nerek. Zgodnie z regułą B.C. Gandhiego, jeśli masz w sobie więcej niż siedem rurek, w zasadzie już nie żyjesz. Shane miał dziewięć. W ciągu kilku tygodni wyciągaliśmy z niego jedną po drugiej, a stan zdrowia Shane'a stopniowo się poprawiał. Jako pacjent wymagał pieczołowitej opieki. Studiowaliśmy z Deepakiem jego kartę i wyniki badań, przewidywaliśmy jego potrzeby i reagowaliśmy na pojawiające się po drodze komplikacje. Junior, jak nazywała go rodzina, po czterdziestu trzech dniach został przeniesiony z oddziału intensywnej terapii do zwykłej sali. Tydzień później, uśmiechając się nieśmiało, wyszedł o własnych siłach, asekurowany przez personel oddziału intensywnej terapii i urazowego. Przekroczył próg głównego wejścia do szpitala i wydał z siebie okrzyk radości. Nawet jeśli kogoś postrzelił, świadkowie

rozpłynęli się, a policja straciła zainteresowanie, tak więc Junior mógł śmiało wrócić do domu. Wydaje mi się, że właśnie wtedy, zobaczywszy go, jak przekracza próg szpitala, powziąłem decyzję o specjalizacji w chirurgii urazowej. Oczywiście jego powrót do zdrowia nie był regułą w przypadku traumatologii, ale wyzdrowienia miały miejsce na tyle często, zwłaszcza u osób młodych i wcześniej zasadniczo zdrowych, że podejmowany przez chirurga heroiczny wysiłek ratowania życia stawał się wart zachodu. Umysł to rzecz krucha i kapryśna, lecz ludzkie ciało potrafi być odporne.

Jako stażystom przysługiwało nam prawo do udziału w jednej ogólnokrajowej konferencji podczas całego stażu - wówczas wszelkie związane z nią wydatki pokrywało państwo. Ja wybrałem odbywającą się w Bostonie majową konferencję na temat przeszczepu wątroby. Przyjechałem do Bostonu w piękny, wiosenny dzień. Centrum miasta było dla mnie uosobieniem wizji kolonialnej Ameryki, na każdym kroku wydawało mi się wręcz przesiąknięte historią, zupełnie inaczej niż moja nędzna enklawa w Bronksie. Wmówiłem sobie, że konferencja zupełnie przypadkiem ma się odbyć akurat w Bostonie, rzut beretem od miejsca pracy Thomasa Stone'a. Przekonywałem sam siebie, że nie przyjechałem, by się z nim spotkać, ale żeby posłuchać wykładu najważniejszego uczestnika konferencji, Thomasa Starzla. Co zaś się tyczyło sesji plenarnej Thomasa Stone'a, to nie zdecydowałem jeszcze, czy wezmę w niej udział. Gdy nadszedł dzień konferencji, nie potrafiłem się już dłużej okłamywać. Opuściłem spotkanie poświęcone transplantologii i poszedłem sześć przecznic dalej, do szpitala, w którym przez te wszystkie lata pracował Thomas Stone. Czułem się dziwnie w garniturze i krawacie, jak w przebraniu, może dlatego, że wcześniej przez prawie rok właściwie nie zdejmowałem bluzy lekarskiej. - Wyślijcie ich do mekki - mówiliśmy, kiedy musieliśmy odsyłać pacjentów do szpitala, który był w stanie zaoferować im to, czego Matka Boża Nieustającej Pomocy zapewnić nie mogła. Zresztą mówiło się tak nie tylko u nas; w szpitalach w całej Ameryce wyrażano się w ten sposób o najbardziej prestiżowych klinikach - raz nawet widziałem to sformułowanie w liście od czytelnika do redakcji pisma medycznego. Cóż, teraz ja pielgrzymowałem do mekki. *

„Mekka” składała się z nowiutkiej wieży o dziwnym kształcie, połyskującej, jakby była zrobiona z platyny. To był taki rodzaj budowli, o której zaprojektowanie biją się architekci, ale z punktu widzenia pacjenta nie wyglądało to zachęcająco. Za wieżą kryły się starsze, wzniesione z cegły oddziały szpitala, których architektura sprawiała wrażenie naturalnej i dopasowanej do charakteru otoczenia. - Dzień dobry panu - powiedział młody człowiek w purpurowej marynarce. Spojrzałem na niego, sądząc, że przemawia przez niego sarkazm. Chwilę później zrozumiałem, że on i jeszcze dwóch innych mężczyzn stoją pod szpitalem i zajmują się parkowaniem aut i pomaganiem pacjentom na wózkach. Przez obrotowe drzwi wszedłem do przeszklonego atrium, którego sufit znajdował się przynajmniej trzy piętra wyżej i dawał schronienie prawdziwemu drzewu. W holu grało napędzane tajemniczym mechanizmem wielkie pianino. Wokół stały lampy i luksusowe skórzane fotele. Dalej szumiał wodospadzik; woda rozpryskiwała się o granitowy blok. Przeniosłem spojrzenie na recepcję, gdzie jedna z trzech recepcjonistek stała uśmiechnięta, gotowa pospieszyć z pomocą. Poszedłem wzdłuż wyrysowanej na podłodze niebieskiej linii, która zaprowadziła mnie do wind w Wieży A. Zgodnie z instrukcjami recepcjonistki pojechałem na osiemnaste piętro, na którym znajdował się oddział chirurgii. Zapomniałem życzyć jej miłego dnia. Z trudnością przyszło mi uwierzyć, że jestem w szpitalu. Wyszedłszy z windy, wpadłem na pięciu mężczyzn i jedną kobietę - wszyscy byli mniej więcej w moim wieku, ubrani w czarne garnitury z identyfikatorami z napisem GOŚĆ tak jak ja. - Kazali nam tu zaczekać - grzecznie odezwała się do mnie kobieta. W tym samym momencie pojawił się młody mężczyzna w fartuchu narzuconym na niebieską bluzę. - Przepraszam za spóźnienie - powiedział, choć wcale nie brzmiało to tak, jakby rzeczywiście było mu przykro. - Witam na oddziale chirurgii. Nazywam się Matthew. Posłał nam uśmiech. - Mój Boże, jeszcze rok temu byłem na waszym miejscu i rozmawiałem o moim stażu. Ale ten czas leci! Świetne garnitury! Okej, mamy jakieś dwadzieścia minut, zanim zacznie się konferencja na temat zachorowalności i umieralności, którą, jak wiecie, nazywamy w skrócie M&M. Oprowadzę was tak na szybko po oddziale chirurgii. Po M&M pójdziecie na lunch z personelem, potem zaczną się indywidualne rozmowy, a na koniec duża wycieczka po szpitalu.

Zaprowadzę was do sali konferencyjnej i muszę uciekać, bo podczas M&M będziemy omawiać jednego z moich pacjentów. Muszę pójść włożyć zbroję. Przez rok, jaki spędziłem w Matce Bożej Nieustającej Pomocy, ani razu nie zdarzyło mi się oprowadzać po szpitalu potencjalnych kandydatów na stażystów. Mówiąc szczerze, nigdy nie widziałem, żeby ktoś przyszedł na rozmowę. W mekce coś takiego odbywało się raz w tygodniu. Postanowiłem przyłączyć się do grupy. W indywidualnych dyżurkach znajdowały się telewizory, lodówki, biurka i każda miała własną łazienkę. Bynajmniej nie przypominało to dyżurki w Matce Bożej, do której wepchnięto piętrowe łóżka, wstawiono jeden telefon i kazano odpoczywać stażystom wszystkich specjalności naraz. Nigdy nie korzystałem z tego pokoju. Następnie Matthew pokazał nam „małą” salę konferencyjną, w której zespół chirurgów mekki odbywał poranną naradę. Pomieszczenie wyglądało jak sala posiedzeń w dużej firmie: długi stół i szereg skórzanych foteli z wysokimi oparciami. Ze ścian patrzyli na nas uwiecznieni na olejnych portretach dawni ordynatorzy oddziału - galeria sław chirurgii. - Spójrzcie na to - powiedział Matthew i nacisnął guzik. Zamontowane za zasłonami rolety zjechały w dół, odcinając dopływ światła, a ze stolika wysunął się projektor. Constance, jedyna kobieta w naszej grupie, przewróciła oczami, jakby uznała prezentację za prostacką. Gdy dotarliśmy do auli, w której miała się odbyć M&M, Matthew przeprosił nas na chwilę. - Muszę się przebrać. Doktor Stone ma bzika na punkcie bluz. Nie lubi, kiedy je nosimy nawet na obchodzie. Aula przypominała pomniejszoną wersję Cinema Adowa w Addis Abebie, wyposażoną jednak w lepsze fotele, obite beżową tkaniną, gładką w dotyku. Ponieważ rzędy siedzeń zamontowano pod dużym kątem w stosunku do środka auli, widok z tyłu był doskonały - i tam właśnie my, potencjalni stażyści, usiedliśmy. Za podium znajdował się szereg ruchomych paneli do podglądu zdjęć rentgenowskich. Jeden z rezydentów ładował kolejne klisze i za pomocą pedału przesuwał panele. Constance usiadła obok mnie. Stadko studentów medycyny w krótkich białych fartuchach weszło do auli i dołączyło do nas. Zdążyłem zapomnieć o istnieniu studentów medycyny. Byłoby miło mieć w Matce Bożej Nieustającej Pomocy kogoś, kto znajdowałby się w łańcuchu pokarmowym niżej ode mnie. Rezydenci nosili

dłuższe fartuchy i nie zachowywali się tak beztrosko jak studenci. Lekarze prowadzący, którzy zjawili się jako ostatni, nosili najdłuższe fartuchy. My, kandydaci, w tych naszych ciemnych wdziankach, wyróżnialiśmy się jak pingwiny na zjeździe niedźwiedzi polarnych. Pracując w Matce Bożej, ani razu nie byłem na takim zebraniu. Deepak spotykał się z nami regularnie na szkoleniach, ale tu, w tej auli, czuło się powiew tradycji, rytuał, który nie zmienił się od dziesięcioleci. - Z jakiej jesteś szkoły? - zapytała Constance. Słyszałem, jak wcześniej mówiła, że uczyła się w Bostonie, ale na innej uczelni. - Chodziłem do szkoły w Etiopii - poinformowałem ją. Gdyby mogła się przesiąść fotel dalej, pewnie by to zrobiła. Kiedy Thomas Stone wszedł, nawet nie spojrzał na tłum w auli, po prostu z góry założył, że słuchacze są obecni. Był wyższy, niż zapamiętałem ze spotkania na sali operacyjnej w Matce Bożej, prawie tak wysoki jak Shiva i ja. W pomieszczeniu zaległa cisza. Stone trzymał ręce w kieszeniach białego fartucha. Sposób, w jaki wślizgnął się na swoje miejsce, lekkość i płynność tego ruchu, skojarzyły mi się z Shivą. Siedział sam w pierwszym rzędzie. Byłem co prawda daleko za nim, ale zarazem trochę z boku, więc widziałem go z profilu. Po raz pierwszy dobrze się przyjrzałem mojemu ojcu. Poczułem rozchodzące się po moim ciele ciepło. Nie potrafiłem studiować jego twarzy na zimno, beznamiętnie, klinicznie. Umysł pracował na pełnych obrotach, a serce waliło mi w piersi - bałem się, że się zdradzę, że wyczuje moją obecność. Odwróciłem wzrok, próbując się opanować. Kiedy znowu na niego spojrzałem, Stone przeglądał jakieś papiery. Trudno było stwierdzić, czy jego dłoni brakuje palca. Jego włosy na skroniach były mocno posiwiałe, ale na czubku głowy czupryna nadal była ciemnobrązowa. Miał wydatny żwacz, który podkreślał jego szczękę i sprawiał, że wyglądał, jakby nieustannie zaciskał zęby. Oko, które widziałem z mojej strony, było osadzone w głębokim, ciemnym oczodole. Zauważyłem, że trzyma głowę wyjątkowo sztywno.

Nie potrafię powiedzieć zbyt wiele o sprawie, o której dyskutowano, ani co się ostatecznie okazało. Kiedy siedziałem, wpatrując się w Thomasa Stone'a i czując obecność zdegustowanej Constance, przepalił się we mnie bezpiecznik i mógł w każdej chwili doprowadzić do spięcia. Byłem gotów ciskać meblami, włączyć instalację przeciwpożarową, wykrzykiwać obelgi i rozpirzyć to całe układne zgromadzenie.

Poczułem, że zaczynam tracić kontrolę nad sobą. W pewnym momencie, gdy wściekłość sięgnęła zenitu, musiałem chwycić się podłokietników fotela. Potem stopniowo napięcie zaczęło opadać. - To była moja wina - powiedział Thomas Stone, odwracając do mnie twarz. Przez chwilę myślałem, że jest jasnowidzem. Usłyszał mnie. Wcześniej Matthew, nasz strażnik i przewodnik, a teraz osoba referująca przypadek, stał się obiektem ostrej krytyki z różnych części sali, ponieważ, choć był jedynie posłańcem, jego lekarz prowadzący i szef rezydentów nie pospieszyli mu z pomocą. Matthew odczuł siłę ataków na własnej skórze. Kiedy Thomas Stone wstał, ujadające paszcze natychmiast zamilkły. - Tak, to była moja wina. Bez wątpienia stać nas na więcej. Zleciłem instalację kamer wideo w dwóch izbach przyjęć na urazówce. Chcę, żebyśmy za każdym razem, gdy przywiozą nam pacjenta z poważnymi urazami, analizowali nagrania. Czy staliśmy we właściwym miejscu? Czy musieliśmy zrobić trzy kroki, aby sięgnąć po rurkę dotchawiczą, którą powinniśmy mieć na wyciągnięcie ręki? Czy ktoś musiał poprosić o coś, co powinien mieć pod ręką? Czy rozpraszaliśmy się nawzajem niepotrzebnymi słowami? Kto był tam zbędny? Czy można było lepiej? To zawsze wyzwanie. - Wyjął z kieszeni kartkę papieru i rozłożył ją. - Biorę również odpowiedzialność za kwestię poruszoną w tym liście. Miał lekki brytyjski akcent, który co prawda zmiękczyły lata spędzone w Ameryce, ale którego nie zdążyła zniekształcić irytująca amerykańska odmiana narzucająca specyficzną modulację. Kiedy rozmawiał z Deepakiem w sali operacyjnej szpitala Matki Bożej, nie zwróciłem uwagi na jego akcent. - Ten list napisała do mnie matka zmarłego pacjenta. Chcę być pewien, że to się nie powtórzy. Oto, co pisze ta kobieta: „Doktorze Stone. Nigdy nie pogodzę się z tragiczną śmiercią mojego syna, choć być może z czasem wspomnienie stanie się mniej bolesne. Nie potrafię zapomnieć ostatniego obrazu, który mam w pamięci, obrazu, który mógł wyglądać inaczej. Zanim dość nieuprzejmym tonem poproszono mnie o opuszczenie pomieszczenia, muszę panu powiedzieć, że zobaczyłam strach mojego syna - strach, którym nikt się nie przejął. Jedyną osobą, która próbowała coś zrobić, była pielęgniarka. Wzięła mojego syna za rękę i powiedziała: »Nie martw się, wszystko będzie dobrze«. Wszyscy pozostali zignorowali go. Oczywiście, rozumiem, że lekarze byli zajęci jego ciałem. Jakimże wybawieniem byłoby dla niego, gdyby

pozostał nieprzytomny. Mieli ważne rzeczy do roboty. Martwili się o klatkę piersiową i brzuch, ale nie o małego chłopca, który się bał. Owszem, to był dorosły mężczyzna, ale w takiej chwili bezsilności zamienił się w malutkiego chłopca. Nie zauważyłam w lekarzach choćby śladu ludzkiej życzliwości. Ja i mój syn byliśmy dla pana zespołu jedynie źródłem irytacji. Woleliby zapewne, żebym sobie poszła, a chłopak, żeby się uciszył. W końcu dostali, czego chcieli. Doktorze Stone, czy jako szef chirurgii, być może również jako rodzic, nie czuje się pan w obowiązku dopilnować, by pańscy ludzie dodawali pacjentom otuchy? Czy mniej zdenerwowany pacjent, pacjent, który się nie boi, to nie lepszy pacjent? Ostatnie świadome doznanie, jakie mój syn wyniósł z tego świata, to wspomnienie lekceważących go ludzi. Ja zaś zapamiętam go jako małego chłopca patrzącego z przestrachem za wyprowadzaną z sali matką. To głęboko wyryty w mojej pamięci obraz, który zabiorę ze sobą do grobu. Fakt, że pańscy ludzie zadbali o jego ciało, nie usprawiedliwia zignorowania jego jestestwa”. Thomas Stone złożył list i umieścił go w kieszeni na piersi. Po auli rozszedł się szmer i pomruk, skrępowani słuchacze poprawili się w fotelach. Wyczułem w powietrzu ochotę, żeby machnąć ręką na list, wydrwić to, o czym mówił, ale postawa Stone'a sprawiła, że nikomu nie spieszyło się, by zabrać głos. Stone stał w ciszy, jakby samemu rozważając sens listu, nieświadom obecności pełnego audytorium. Nikt się nie odezwał. Milczenie się przedłużało. Ucichły wszelkie odgłosy, tak że dało się słyszeć jedynie miarowy pogłos klimatyzacji. Thomas Stone miał zamyślony wyraz twarzy, z pewnością brakowało w jego obliczu złości. Potem, jakby budząc się z głębokiego snu, rozejrzał się po sali, oczekując jakiejś reakcji, chcąc sprawdzić, czy słowa autorki listu poruszyły słuchaczy. Szydercy przemyśleli swoje stanowisko. Kiedy Stone wreszcie się odezwał, mówił cicho, ale pewnie, głosem, który domagał się uwagi. Zadał pytanie. Znałem na nie odpowiedź, bo znajdowała się w jego książce - książce, którą przeczytałem bardzo dokładnie, i to nie raz, podczas ucieczki z Etiopii i w czasie pobytu w Kenii. - Jakiego rodzaju środek pierwszej pomocy podaje się pacjentowi przez ucho? Zapewne przy mniej więcej dwustu osobach obecnych w auli, przynajmniej pięćdziesięcioro z nich powinno znać odpowiedź. Ale nikt się nie odezwał.

Czekał. Poczucie dyskomfortu stało się jeszcze bardziej nieznośne. Poczułem, jak obok mnie Constance zesztywniała. Thomas Stone stanął na rozstawionych nogach i założył ręce do tyłu. Zdawał się gotów spędzić tak cały dzień. Uniósł brwi. Wyczekiwał. Studenci siedzący po mojej lewej stronie bali się nawet mrugnąć. Stone spojrzał na mnie, zaskoczony, że reakcja nastąpiła ze strony rzędu ciemnych garniturów. Poczułem, że przewierca mnie wzrokiem. Wówczas dopiero drugi raz zauważył moje istnienie; pierwszy raz zrobił to, gdy się urodziłem. Tym razem wystarczyło, że podniosłem rękę. - Tak? - powiedział. - Proszę nam powiedzieć, jakiego rodzaju środek pierwszej pomocy podaje się pacjentowi przez ucho. Wszystkie oczy spojrzały na mnie. Nie spieszyło mi się. W ogóle mi się nie spieszyło. Wtedy oczy zaszły mi mgłą, bo pomyślałem o Ghoshu i jego ofierze dla nas. Choć tak naprawdę zmarł na białaczkę, miałem poczucie, że od dnia naszych narodzin stopniowo oddawał własne życie po to, byśmy z Shiva mogli mieć swoje. Kiedy umarł, miałem wrażenie, że po raz drugi przecięto mi pępowinę. Pomyślałem o owdowiałej Hemie, pracującej teraz samotnie z Shivą w Missing, piszącej do mnie w listach, że serce jej pęka z tęsknoty, i pytającej, czy wybaczę jej brak uwagi i miłości, na które zasługiwałem. Przez te wszystkie lata Thomas Stone prawdopodobnie nie opuścił nawet jednej M&M, nie było dnia, żeby poczuł się nieswojo przeze mnie lub przez Shivę. Pomyślałem o Matronie, trzymającej Missing w kupie, pracowitej, kochającej matce chrzestnej dwóch chłopców, kotwicy naszego życia. I pomyślałem o Gebrew, Almaz i Rosinie, którzy próbowali wypełnić pustkę po mężczyźnie, który odszedł. Cóż to za niesprawiedliwość, że nagrodą dla Thomasa Stone'a za wszystkie jego wady, za jego egoizm, jest przywilej zasiadania w fotelu szefa i odbierania szacunku, podziwu i zachwytu ludzi pokroju Constance i pozostałych zgromadzonych w tej sali. Przecież nie sposób być zarazem świetnym lekarzem i złym człowiekiem - przecież prawa ludzkie, jeśli nie boskie, nie pozwalają na to. Odwzajemniłem jego spojrzenie. Nawet nie mrugnąłem. - Słowa pociechy - powiedziałem mojemu ojcu.

Dzielące nas lata zostały ściśnięte jak książki pomiędzy podpórkami. Słuchacze patrzyli to na mnie, to na niego, zdenerwowani, niepewni, czy podałem właściwą odpowiedź. Dla mnie i dla niego nie istniał nikt poza nami. - Dziękuję - odezwał się zmienionym głosem. - Słowa pociechy. Wyszedł, spojrzawszy na mnie raz jeszcze, zanim położył dłoń na klamce.

Przypadkiem odkryłem, gdzie mieszka. Stawiałbym na elegancki apartamentowiec na drugim brzegu rzeki. Ale nie - u stóp Wieży A zauważyłem szklane drzwi prowadzące na zewnątrz; po drugiej stronie ulicy znajdowało się wejście do kolejnego budynku. Zobaczyłem, jak wchodzi tam Thomas Stone. Portier ukłonił mu się. Postanowiłem zaczekać. Po kilku minutach Stone wyszedł, bez białego fartucha, ale za to niosąc czarno-żółte pudło - rzutnik przezroczy z obrotowym bębnem. Szedł na konferencję o transplantologii. Dałem mu pół godziny, po czym podszedłem do portiera. Machnąłem mu przed oczami identyfikatorem. - Marion Stone. Doktor Stone zapomniał zabrać slajdy, które będą mu potrzebne podczas prelekcji. Przysłał mnie po nie. Już miał zamiar mnie przepytać i spławić, kiedy nagle przekrzywił głowę i zapytał: - Jest pan z nim spokrewniony? - Jestem jego synem. - Na Boga, ależ tak! - powiedział, podchodząc bliżej, by spojrzeć mi w oczy, jak gdyby to w nich kryło się całe podobieństwo. Rozpromienił się, jakby wiadomość usprawiedliwiała zachowanie Stone'a, jakby naraz zyskał nowy, ludzki aspekt, jakby dostąpił odkupienia. - Na Boga, ależ tak! - Z radości klepnął się w udo. - Tyle czasu, a nie pisnął nawet słówka. - Bo aż do tej pory o niczym nie wiedział - powiedziałem i puściłem do niego oko. - Święta Mario i Józefie! Nie mów pan! Uśmiechnąłem się i spojrzałem na zegarek. - Wie pan, gdzie to jest? - zapytał. - Czwarte piętro?

- Numer cztery zero dziewięć.

Wszedłem do jego domu dzięki scyzorykowi i pewnym dodatkowym chirurgicznym zdolnościom, których nauczyć cię może jedynie B.C. Gandhi. Mieszkanie składało się z salonu i sypialni. W salonie nie znalazłem niczego, co uzasadniałoby nadanie mu tej szumnej nazwy. Większość powierzchni zajmował wielki, przypominający stół kreślarski blat do pracy. Po obydwu stronach umieszczono mniejsze blaty, razem ze środkowym stworzyły konstrukcję w kształcie litery U. Na mniejszych blatach leżały papiery ułożone w zgrabne stosy. Wzdłuż ścian stał segmentowy regał pełen książek i czasopism, które ułożono nie na pokaz, ale pod względem łatwości dostępu. W kuchni na dzbanku do kawy zbierał się kurz. Wyglądało na to, że kuchenka nigdy nie była używana. Z tostera stojącego na blacie sypały się okruchy pieczywa. W lodówce znalazłem tylko karton soku pomarańczowego, kostkę masła i pół bochenka chleba. W sypialni, ponieważ zasłony były szczelnie zasłonięte, panował mrok. W tym pokoju nie znalazłem żadnych książek ani czasopism. Jedynie wojskową pryczę i koc złożony w schludną kostkę, jakby lokator zatrzymał się tu na jedną noc. Na gzymsie elektrycznego kominka stało oprawione zdjęcie. Typowa dla lat dwudziestych aerografia nadawała skórze matki i syna alabastrowy wygląd. Osoby na zdjęciu jakby pozowały do obrazu Madonny z Dzieciątkiem. Chłopiec miał może trzy lata, siedział wygodnie usadowiony na kolanach kobiety, która była chyba moją babcią - osobą, o której, co sobie właśnie uświadomiłem, przedtem w ogóle nie myślałem. Obok zdjęcia stał szklany walec wypełniony mętnym płynem. Po bliższym przyjrzeniu się stwierdziłem, że w środku unosi się ludzki palec. Przyszedłem tutaj z zamiarem... z zamiarem wyrządzenia szkód. To zdjęcie sprawiło, że zmieniłem zdanie. Pootwierałem tylko szafki w kuchni i zostawiłem drzwi otwarte na oścież. Otworzyłem drzwiczki piekarnika i lodówkę. Zdjąłem zakrętkę z kartonu z sokiem. Pootwierałem szafki w łazience. Odkręciłem tubkę z pastą, otworzyłem butelkę z szamponem i z odżywką, starannie kładąc zakrętki obok nich. Otworzyłem wszystko,

co miało pokrywkę, zakrętkę, drzwi. Otworzyłem szafę, komodę, szafkę na dokumenty, butelkę z atramentem, buteleczki z lekami. Pootwierałem nawet okna. Na samym środku jego biurka położyłem zakładkę z pismem siostry Mary Joseph Praise.

19 września 1954 roku Drugie wydanie. Paczka przyszła zaadresowana na mnie, ale jestem przekonana, że wydawcy chodziło o Ciebie. Gratulacje. Załączam swój list do Ciebie. Przeczytaj go, proszę, natychmiast. SMJP.

Byłem pewien, że Stone ma list, o który chodziło mojej matce. Teraz, będąc w jego domu, ponownie zadałem sobie pytanie: „Gdzie on jest... I co jest w nim napisane?”. Kusiło mnie, żeby przewrócić mieszkanie do góry nogami i znaleźć list, ale w ten sposób zniszczyłbym to, co stworzyłem. Odkręciłem słoik z formaliną, wyłowiłem ze środka paluch, poczekałem, aż spłynie z niego płyn, i położyłem go obok zakładki. Przyjrzałem się własnemu dziełu. Zmieniłem zdanie co do palca. Włożyłem go z powrotem do słoja z formaliną, zakręciłem i zabrałem ze sobą. To sprawiedliwe. W końcu zostawiłem mu w zamian coś swojego. Wychodząc, podparłem drzwi, żeby się nie zamknęły.

Rozdział 44

Zacznij od początku Dwa tygodnie później, w niedzielę, usłyszałem pukanie do drzwi. Niedawno rozgromiliśmy

naszych

najważniejszych

rywali

z

Coney

Island

w

meczu

jednodniowym na ich własnym boisku, wychodząc z tego starcia z międzyszpitalnym pucharem krykieta w garści. Nestor zdobył sześć wicketów na dwadzieścia pięć runów, rzucając jedną piłkę za drugą w morderczym tempie; cztery z nich dzięki moim chwytom daleko za wicketem. Palce bolały mnie mimo rękawic, a kolana też dawały do wiwatu, więc wymówiłem się od świętowania u B.C. Gandhiego i zaplanowałem, że położę się wcześniej spać. - Proszę - powiedziałem. Rozejrzał się po pokoju, chcąc zorientować się w sytuacji. Nawet jeśli zobaczył cień mojego łóżka, raczej mnie nie zauważył, ponieważ spojrzał w inną stronę, zaciekawiony światłem wypływającym spod drzwi do łazienki. Potem przesunął wzrokiem po zasłoniętym oknie. Kiedy znowu spojrzał na łóżko, nie leżałem, lecz siedziałem. Zaskoczony wzdrygnął się. Zamknął drzwi. Stał bez ruchu - on, człowiek, który wkroczył we własną przeszłość. Czekałem. Nie zapraszałem go tutaj. Mijały sekundy, a on najwyraźniej zamierzał milczeć. Musiałem mu przyznać, że rozgryzł mnie i namierzył. Być może tego dnia, gdy zajrzał mi przez ramię w sali operacyjnej, jednak zauważył moją obecność? A może w auli, gdy odpowiedziałem poprawnie na jego pytanie, ujrzał w mojej twarzy rysy mojej matki lub swoje? Jakież to musi być osobliwe uczucie, ujrzeć syna, którego nigdy wcześniej się nie widziało, ani nawet nie myślało o nim aż do dnia, kiedy zjawił się na konferencji M&M, nadając jej zupełnie nowe znaczenie. - Skoro już wszedłeś, to może usiądziesz - powiedziałem. Nie zaproponowałem, że zapalę światło. Za moim łóżkiem stało krzesło. Ruszył prosto przed siebie, szybko jak ślepiec, który wolałby raczej uderzyć w coś kolanem, niż okazać wahanie i poprosić o pomoc. Opadł na krzesło.

Chyba nie widział mojej twarzy. Za to ja mogłem się przyjrzeć jemu. Gdy jego oczy przyzwyczaiły się już do ciemności, obejrzał moje rzeczy. Posiadałem więcej niż on. Nie licząc książek. Widziałem, jak zatrzymał się na dłużej przy oprawionej reprodukcji Ekstazy św. Teresy - musiał od razu rozpoznać, skąd wziął się ten obrazek. Ach tak - palec w słoju. Już wiedział, że trafił do właściwego pokoju. Mijały minuty. Była dziesiąta wieczorem. - Mogę zapalić? - powiedział w końcu. - Przecież nie palisz. - Nie poczułem zapachu papierosów w jego mieszkaniu. Tylko jego własną woń, którą wyczułem ponownie, zaraz gdy wszedł do pokoju. - Teraz już tak... A ty kiedy zacząłeś? Miał dobry nos. Nie spieszyłem się z odpowiedzią. - Kiedy tu przyjechałem. To niezbędny element szkolenia chirurga. Nie krępuj się. Pogrzebał w kieszeni koszuli i wyjął z niej dwa papierosy. Pomyślałem o Alim i jego suku, jedynym miejscu, o jakim wiedziałem, że sprzedaje papierosy na sztuki. W Ameryce kupowało się je kartonami albo na ciężarówki. Podał mi papierosa. Spojrzałem na niego. Już miał cofnąć dłoń, kiedy jednak go przyjąłem. Zapalił zapalniczkę i wstał. Ja przerzuciłem nogi na drugą stronę łóżka. Dłońmi, tym dziewięciopalczastym grobowcem, osłonił ogień. Pochyliłem się nad płomieniem i zassałem powietrze, aż zajarzył się koniec papierosa. Dzięki ci, ojcze. Z powrotem usiadłem na łóżku. Znalazł stojący w zasięgu ręki stary styropianowy kubek. Zaciągnąłem się długo, kontemplacyjne, oceniając jego papierosy. Rothmansy, powrót do czasu spędzonego w Etiopii, albo żebym nie zapomniał, do pobytu w Wielkiej Brytanii. W Matce Bożej też paliliśmy rothmansy dzięki B.C. Gandhiemu, który kupował je kartonami na Canal Street z gigantyczną zniżką. W snopie światła bijącym spod drzwi łazienki dym kreślił zawiłe kształty. Przypomniałem sobie naszą kuchnię w Missing i to, jak drobinki kurzu tańczące w promieniach porannego słońca zdawały się tworzyć własną galaktykę. Kiedy byłem dzieckiem, ten widok nie pozwalał mi zapomnieć, jak cudownym i zarazem przerażającym miejscem jest wszechświat, że im baczniej mu się przyglądasz, tym

mniej jest w stanie ukryć przed twoim wzrokiem, i że wyobraźnia człowieka jest dla niego jedynym ograniczeniem. - Nie oczekuję od ciebie zrozumienia - powiedział i przez chwilę miałem wrażenie, że mówi o drobinkach kurzu. Drażniło mnie brzmienie jego głosu. Kto dał mu prawo, by się odezwać? W moim pokoju? - Nie rozmawiajmy o tym. Znów zapadła cisza. On pierwszy ją przerwał. - Jak ci się podoba chirurgia? Czy naprawdę miałem ochotę mu odpowiedzieć? Czy odpowiadając, przyznam się do czegoś? Będę musiał to przemyśleć. Niech się poci. - Jak mi się podoba chirurgia? Hm... Mam szczęście, że jest tu Deepak. Nie ma ze mną lekko. Podstawy, dobre nawyki. Myślę, że to ważne... - Raptem zamilkłem. Wydawało mi się, że powiedziałem zbyt wiele. Wyczułem w tonie swojego głosu potrzebę akceptacji z jego strony, szukałem potwierdzenia, a przecież to ostatnia rzecz, jakiej pragnąłem. Pomyślałem o Ghoshu, który został chirurgiem przypadkowo, tylko dlatego, że Stone odszedł. Nie miał kto go nauczyć. Ach, Ghosh! Ostatnim życzeniem Ghosha było... - Znam niektórych spośród tych, których uczył Deepak - powiedział Stone, przerywając mi bieg myśli. Wiadomość Ghosha mogła zaczekać. To nie była najlepsza pora. Nie byłem w nastroju. - Naprawdę? - Wywiedziałem się o niego. Masz szczęście. - Ale Deepak go nie ma. Znowu go zrobią w wała. W sumie, to nas wszystkich zrobią. - Może nie - powiedział. Nie ciągnąłem go za język. Tylko bez przysług, proszę. Niczego od niego nie chciałem. Poprawił się na krześle, ale nie dlatego, że było mu niewygodnie. Chodziło o to, co w sobie dusił, czekał, aż zapytam. Nie dam mu tej przyjemności. - Ja też miałem w życiu swojego Deepaka - powiedział. - Wystarczy jedna taka osoba. Mój nazywał się doktor Braithwaite. Miał bzika na punkcie poprawności.

Dzisiaj wspominam go lepiej, niż wtedy o nim myślałem. Mimo to, po tych wszystkich latach, jest mi wyjątkowo trudno... Zabrakło mu słów. To był ogromny wysiłek, fizyczny sprawdzian ze sztuki konwersacji. Sądzę, że nie był mężczyzną, który umiałby w ten sposób rozmawiać. Dzielenie się z kimś osobistymi przemyśleniami nie było w jego stylu. Nie zdradzał się z nimi nawet przed samym sobą. Dałem mu mnóstwo czasu. - Co? Jest ci wyjątkowo trudno... co? Powinienem powiedzieć mu, żeby wyszedł. A tymczasem rozmawiałem z nim, pomagałem mu znaleźć słowa. - Jest mi trudno operować. Zwłaszcza przeprowadzać operacje na zimno. Czuję obawy - mówił powoli, cedząc słowa. - Nikt o tym nie wie. Nawet kiedy operuję przepuklinę albo wodniaka... tak naprawdę, to im prostsza operacja, tym częściej mi się to zdarza... Muszę powtarzać anatomię, od nowa tłumaczyć sobie krok po kroku czynności z podręcznika, choć przecież po tylu latach już nie mam potrzeby tego robić. Boję się, że zapomnę. Albo że nagle będę miał pustkę w głowie... Czasami wymiotuję. Jest mi niedobrze, kręci mi się w głowie. To nie chce minąć. Myślałem, żeby zrezygnować z operowania. Najgorzej, kiedy pracuję nad kimś, kogo znam, wiesz, pracownik szpitala przyprowadza matkę... Pomyślałem o chirurgicznym atlasie anatomicznym, który widziałem u niego w mieszkaniu, wielkiej księdze in folio, obok której leżał atlas operacyjny, obydwa rozłożone na biurku, jakby były ostatnimi rzeczami, na które rzucił okiem przed wyjściem. - A ten dzień, kiedy ja... dzień konferencji M&M? - No właśnie. Tego samego dnia rano miałem do zrobienia proste wycięcie guza piersi, a gdyby biopsja dała pozytywny rezultat, wówczas także mastektomię z wycięciem węzłów pachowych. Robiłem to już setki razy. Może nawet więcej. Ale to była jedna z naszych pielęgniarek. Ktoś, kto pokładał we mnie nadzieję. - I co się stało? - Wszedłem do sali, mając wrażenie, że zaraz zemdleję. Oczywiście, nikt o tym nie wie. Okazuje się, że maska dużo pomaga. Ale jak tylko robię pierwsze nacięcie, wszystko znika. Wtedy czuję się głupio, że tak strasznie się bałem. To niedorzeczne. „Nigdy więcej to się nie powtórzy”, mówię sobie. Ale powtarza się. - Czy kiedykolwiek zdarzyło ci się to w Etiopii?

Pokręcił głową. - Myślę, że to chyba dlatego, że wiedziałem, iż jestem jedyną szansą dla pacjenta. Nie było wyboru, nie było innych opcji. Poza mną dwóch chirurgów na całe miasto. A tutaj jest ich tak wielu. - A może tamte życia nie były tak cenne? Tubylcy, zgadza się? Kogo obchodzą tubylcy? Mieli do wyboru ciebie albo śmierć, więc po co się przejmować? Tak samo jak przylatujesz po organy naszych pacjentów w Matce Bożej. Wzdrygnął się. Zorientowałem się, że nikt nie rozmawiał z nim w ten sposób. Nie ustaliliśmy żadnych zasad. Jeśli mu się nie podobało, mógł zwyczajnie wyjść. Przyszedł do Matki Bożej. Nie był w swojej mekce. Ścisnął usta. - Nie oczekuję od ciebie zrozumienia - powiedział. Wiedziałem, że nie ma na myśli swoich obaw. Pomacał się po kieszeniach. Nie znalazł tego, czego w nich szukał. Oparł się więc na krześle i siedział tak, czekając na dalszą część kary. Osunął się, założył nogę na nogę, wkładając stopę pod łydkę drugiej nogi, skręcając się jak winorośl. - Widzisz... Mar-ionie... - nie był przyzwyczajony do mojego imienia. - Ja... To nie tak, że wszystko da się logicznie wytłumaczyć. Postawił obydwie stopy na podłodze i nachylił się. - Nie potrafię ci dobrze wyjaśnić, dlaczego.... zrobiłem to, co zrobiłem, ponieważ sam tego nie rozumiem. Nawet po tylu latach... Które „to” miał na myśli? Trzymałem w gotowości sztylet, a w odwodzie czekały lance i maczugi. Przyszły mi do głowy różne mądre rzeczy, jakie mogłem mu powiedzieć: „Daruj sobie”. Albo: „Wszystko rozumiem. Poszedłeś tą rzadziej uczęszczaną drogą. Ulotniłeś się. Cóż tu więcej do rozumienia?”. Ale może mówiąc „to”, chodziło mu o zapłodnienie mojej matki. - Ghosh powiedział, że nie wiedziałeś, jak to się stało. Że to była dla ciebie zagadka. - Tak! - powiedział z ulgą, ale wyczułem, że się zarumienił. - Naprawdę tak powiedział? Tak, tak było.

- Jak Józef? Który nie miał pojęcia, że Maria jest w ciąży? Podwójnej w twoim przypadku. - Tak. - Założył nogę na nogę. - A może uważasz, że nie jesteś moim ojcem? - Nie, to nie tak. Ja jestem twoim ojcem, ja... - Nie, nie jesteś! Ghosh był moim ojcem. To on mnie wychował. To on nauczył mnie wszystkiego, od jazdy na rowerze po wiedzę, jak uderzyć square drive z back foot. Przekazał mi miłość do medycyny. Wychował mnie i Shivę. Jestem tutaj dzięki Ghoshowi. Nie znałem człowieka wspanialszego niż on. Zastawiłem pułapkę i zwabiłem go do środka. Ale to ja sam złapałem się na przynętę. - „Był”...? - zapytał, pochylając się do przodu. - Ghosh umarł. Jego twarz zrobiła się ziemista, a potem całkiem blada. Pozwoliłem tu przetrawić tę wiadomość. Jestem pewien, że chciał się dowiedzieć, jak, dlaczego, ale nie był w stanie o nic zapytać. Widziałem, że wieść zmroziła go i przygnębiła. To dobrze. To mnie poruszyło, ale to jeszcze nie koniec. Byłem pod wrażeniem, jak przyjął wiadomość, jak czekał na jeszcze. - No, to masz święty spokój - powiedziałem - bo ja miałem ojca. Westchnął. - Nie oczekuję od ciebie zrozumienia - powtórzył. - Mimo to możesz mi powiedzieć. - Od czego mam zacząć? - „Zacznij od początku - pouczył go z namaszczeniem Król - i posuwaj się stopniowo aż do końca; tam zakończ”. Wiesz, kto to powiedział? Dobrze się bawiłem. Przypiekałem słynnego Thomasa Stone'a, wbijałem mu szpilę, odpłacałem mu tą samą monetą. Pewnie, że potrafił wyklepać odgałęzienia tętnicy szyjnej zewnętrznej i zakończenia otworu sieciowego, ale czy wiedział cokolwiek o Lewisie Carrollu? Czy znał swoją Alicję w Krainie Czarów? Jego odpowiedź mnie zaskoczyła. Była błędna, a zarazem prawidłowa. - Ghosh - powiedział, wypuszczając powietrze.

Rozdział 45

Kwestia czasu Thomas Stone jako mały chłopiec zapytał maali - ogrodnika - skąd biorą się dzieci. Maali, śniady mężczyzna o mętnym wzroku i oddechu cuchnącym wypitym zeszłej nocy arakiem, powiedział: - Pojawiłeś się wraz z wieczornym przypływem, to jasne! Znalazłem cię. Byłeś soczysty i różowy. Miałeś jedną długą płetwę i żadnych łusek. Mówią, że takie ryby istnieją tylko na Cejlonie, no ale ty byłeś tutaj. Byłbym cię zjadł, ale nie byłem głodny. Odciąłem płetwę tym oto sierpem i zaniosłem cię twojej matce. - Nie wierzę ci. Mamę i mnie musiało razem wyrzucić na brzeg. Byliśmy jedną dużą rybą. Byłem w jej brzuchu i wyszedłem z niego - powiedział chłopczyk, odchodząc. Maali być może lepiej niż ogrodnicy sąsiadów potrafi nakłonić róże do wypuszczania pąków, ale jeśli nadal będzie opowiadał jej jedynemu synkowi takie historie, Hilda Stone zwolni go. Dom chłopca znajdował się tuż za murami Fort St. George w Madrasie w Indiach. Strzelista wieża kościoła St. Mary's wystawała sponad niedokończonego parapetu murów obronnych. Zadbany staroświecki cmentarz kościoła był dla Thomasa placem zabaw, miejscem, w którym spoczywało ponad pięć pokoleń angielskich mężczyzn, kobiet i dzieci, zabranych przez dur, malarię, kala azar44, a także, rzadko, bo rzadko, starość. Fort St. George był pierwszą siedzibą Kompanii Wschodnioindyjskiej. Kościół St. Mary's, wzniesiony w 1680 roku, był zaś pierwszym anglikańskim kościołem na indyjskiej ziemi (w żadnym razie nie pierwszym kościołem w Indiach w ogóle, ten bowiem wybudował w roku pańskim 54 Tomasz Apostoł, który wylądował na wybrzeżu Kerali). Tabliczka wmurowana w ścianę kościoła upamiętniała ślub barona Clive'a, inna zaś ożenek gubernatora Elihu Yale'a, który później założył uniwersytet w

44

Leiszmanioza, choroba pasożytnicza wywoływana przez wiciowce.

Stanach Zjednoczonych. Chłopiec nie znalazł w St. Mary's żadnej tabliczki mającej upamiętnić związek małżeński Hildy Masters z Fife, nauczycielki i guwernantki, z Justifusem Stone'em, urzędnikiem służby cywilnej Indii Brytyjskich, mężczyzną niemal dwie dekady starszym od swej wybranki. Thomasowi wydawało się, że każde dziecko dorastało tak samo jak on: mając w zasięgu wzroku Ocean Indyjski, słuchając przerażającego odgłosu fal rozbijających się o skały wokół Fortu St. George. Zakładał również, że wszyscy ojcowie podobni byli do jego papy: potykali się o meble i nocą wydawali z siebie niepokojące dźwięki. Głos Justifusa Kaye'a Stone'a grzmiał na wysokości, a jego wyglądające jak szczotka do czyszczenia butelek wąsiska skutecznie trzymały małych chłopców na dystans. Poborcy okręgowi Indyjskiej Służby Cywilnej cieszyli się statusem półbogów, ciągnąc za sobą wianuszek sekretarzy i posłańców krążących wokół nich jak muchy nad przejrzałymi owocami mango. Poborcy wyruszali na wielotygodniowe objazdy, brylując w każdym odwiedzanym mieście. Kiedy Justifus Stone bywał w domu, to mimo swojej hałaśliwej obecności, jakby go nie było. Thomas rozumiał (po dziecinnemu, choć dzieciom brakuje słów, by móc to wyrazić), że ojciec jest człowiekiem egocentrycznym i zaniedbuje żonę. Być może dlatego Hilda stopniowo zwróciła się ku religii. Gdy wyobrażała sobie cierpienie Chrystusa, łatwiej przychodziło jej żyć ze swoim. Błogosławieni ubodzy w duchu. Błogosławieni pokój czyniący. Błogosławione młode guwernantki, które wychodzą za mąż za poborców okręgowych w nadziei, że oczyszczą ich żółtawą od chininy skórę, że uleczą ich pokusę sięgania po gin i tubylcze kobiety, albowiem ich jest Królestwo Niebieskie. Błogosławieństwo spadło na Hildę w postaci niebieskookiego jasnowłosego chłopczyka, którego stopom nie pozwalała dotykać ziemi, nawet gdy był już na tyle duży, by samemu chodzić. Ayah Sebestie, piastunce chłopca, nie pozostawało nic innego, jak brać udział w tej zabawie, skoro sama Hilda godziła się, by dosiadał jej pleców i udawał, że jest Jimem Corbettem, słynnym myśliwym, a ona słonicą wiozącą go do kryjówki tygrysa. Hilda rysowała czerwoną kredą wickety na bielonych wapnem ścianach i rzucała mu piłkę do tenisa. Śpiewała mu hymny i wachlowała go, kiedy było zbyt parno, by zasnąć. Jej czysty jak dzwon głos sprawiał, że senne, przysiadłe na murze jaszczurki

stawały na baczność. Jej brązowe włosy z przedziałkiem pośrodku spadały ze strzelistej jak wieża czaszki. Nieważne jak usilnie starała się je ogarnąć, kręcona aureola bez przerwy otaczała jej twarz. W środku nocy wyciągał do niej rękę, a ona zawsze przy nim była. Lecz gdy Justifus Stone spędzał noc w domu, wówczas chłopiec nie spał dobrze, bał się bowiem o matkę, ponieważ tylko w takich chwilach opuszczała jego łóżko. Czuwał z kijem do krykieta za zamkniętymi drzwiami sypialni rodziców, gotów włamać się, jeśli hałas nie ustanie. Zawsze ustawał, i dopiero wtedy chłopiec wracał do swojego pokoju. Rano, gdy otwierał oczy, znów była u jego boku, obudzona i patrząca na niego spomiędzy opadających loków. Każde dziecko winno mieć matkę o tak równym usposobieniu; kiedy z rzadka, delikatnie do tego, okazywała niezadowolenie, efekt potrafił trwać bardzo długo. Thomas żył po to, by sprawiać radość matce, i bardzo poważnie podchodził do tego obowiązku. Jakby obydwoje wiedzieli - choć nie mogli tego wiedzieć - że życie jest krótkie, że czas ucieka.

Miał osiem lat, gdy Hilda musiała wymówić się od udziału w zajęciach chóru. Kaszel, który początkowo brzmiał jak dochodzące z daleka wystrzały artylerii, wkrótce zaczął przypominać bębnienie paznokciami po papierowej torebce. Doktor Winthrop, przesadnie strojny mężczyzna, który nie tyle rozmawiał z ludźmi, co wydawał oświadczenia, stwierdził, że matka i syn muszą sypiać oddzielnie, „dla dobra dziecka”. Chłopiec słuchał nocnych parkosyzmów rodzicielki z drugiego pokoju i zatykał uszy poduszkami. - Niewątpliwie suchoty - powiedział pewnego dnia Thomasowi doktor Winthrop, odłożywszy stetoskop i termometr, używając łagodnego określenia na gruźlicę. - Kaszel stał się suchy. Rozumiesz, phthisis w formie sicca. - Rozmawiał z chłopcem jak z kolegą po fachu, a potem z powagą potrząsnął jego dłonią. Kiedy wydobrzeje? - Odpoczynek, dieta i hydroterapia - powiedział lekarz. - W niektórych przypadkach - powiedzmy, że w wielu przypadkach - choroba się uspokaja. Cóż, w końcu niewiele tu od nas zależy, czyż nie, paniczu Stone? Kiedy Thomas zapytał: „Proszę pana, niech pan powie, od kogo to więc zależy”, Winthrop wniósł oczy ku sufitowi. Dopiero później chłopiec zrozumiał, że lekarz nie miał na myśli Justifusa, którego ciężki chód kołysał żyrandolem. Chodziło mu o Boga.

Pewnego ranka Thomas obudził się ze snu o ciągniętych przez konie powozach, a echo kopyt nadal huczało mu w głowie. Odkrył, że nocą matka zaczęła kaszleć krwią, tak dużą ilością krwi, że aż wezwano Winthropa. Wyekspediowali ją do szpitala, nie pozwoliwszy nawet ucałować czoła synka. Pojechała do Coimbatore, a stamtąd wąskotorowa, zabawkowa kolejka zabrała ją wyżej, na górską stacyjkę tuż poniżej Utakamandu. W górach Nilgiri doktor Ross wybudował sanatorium wzorowane na słynnym, założonym przez Trudeau sanatorium w Saranac Lake w stanie Nowy Jork. Białe chatki wzniesione wokół budynku szpitala były replikami tych z Saranac, miały nawet identyczne przestronne ganki i były wyposażone w takie same wysuwane łóżka. Łkając, Thomas zasnął na kościstej piersi Sebestie. Był zły na Hildę, że zachorowała, wpoiwszy mu przedtem tak przemożną potrzebę swojej bliskości, że oddalenie od matki okazało się myślą nie do zniesienia. Niepodobny był do swoich kolegów ze szkoły, którzy bardziej niż rodziców kochali swoje ayah i nie przejmowali się długą rozłąką. Przez noc Sebestie przemieniła się w zastępczą matkę, choć Thomas nieufnie obdarzył ją miłością. Bo przecież ona również mogła odejść. Przed szkołą Thomas zaszedł do St. Mary's i wyrecytował pięćdziesiąt ojczenaszzdrowaśmaryjo, po czym powtórzył to samo w drodze powrotnej. Tak często padał na kolana, że pod rzepką skóra stała się miękka jak grunt nad bagnem. Owinął sobie szyję szpagatem i zawiesił na nim ciężki krucyfiks, zdjąwszy go ze ściany w pokoju matki. Nosił go pod szkolnym mundurkiem; metal wbijał mu się w mostek, a szpagat ciął skórę na szyi. Nie dysponując własnym pierworodnym na ofiarę ani barankiem, ani kozłem, poświęcił kij do krykieta z podpisem Dona Bradmana45, roztrzaskując go o kamień, na którym prały kobiety. Pościł, aż zaczęło mu się kręcić w głowie. Naciął przedramię brzytwą, polewając krwią ołtarzyk ku czci Maryi Dziewicy, który zbudował sobie w pokoju. Sebestie zabrała go do świątyni w Mambalam, a nawet chodziła z nim do niewielkiej kapliczki za domem. Jeśli wszystko było w rękach Boga, Bóg najwyraźniej chłopca nie słuchał. Tymczasem ojciec Thomasa nie opuścił ani jednego przystanku na swojej trasie: Vellore, Maduraj, Tuticorin i wszystkie miejscowości między nimi. Gdy Justifus Stone wracał do domu, ledwo znajdował czas, by zdjąć swój korkowy hełm i rozpakować walizki, bo zaraz znów wyruszał w drogę. Justifus nazywał synka Arcybiskupem Canterbury, zupełnie jakby te słowa miały przynieść otuchę - dla Thomasa nic nie

45

Don Bradman - gracz uznawany za największego batsmana wszech czasów.

znaczyły. Ojciec przemawiał do syna, jakby zwracał się do mas. Nocami Thomas słuchał jego nierównych kroków, gdy przemieszczał się jak olbrzym w sypialni lilipucich rozmiarów, co rusz przewracając meble. Thomas czuł ulgę, kiedy ojciec wyruszał z domu.

Minął rok życia Thomasa w pozbawionym rodziców domu, u boku jedynie Sebestie, Durai (kucharki), maali, Sethumy (która prała ubrania i zmywała wykafelkowaną podłogę) i jednego niedotykalnego, który raz w tygodniu czyścił toalety - to była cała jego rodzina. W pierwszy dzień Bożego Narodzenia syn i lubiący poklepywać innych po plecach ojciec spotkali się przy kolacji; sekretarz ojca Andrew Fothergill był jedynym ich gościem. - Ach, cóż za uczta! Dobrze, że tu jesteście. Wspaniały posiłek, po prostu wspaniały. Jedzcie, proszę, jedzcie - zachwycał się Justifus, mając za świadków dwójkę biesiadników i Durai stojącą przy kuchennych drzwiach. - Nie możemy pozwolić, żeby uszło im to na sucho. Na włóknie kokosowym można zarobić. Liny, słuchajcie, albo maty. Zasługujemy na to, w końcu żeśmy na to zarobili, mówię ci, i do diaska, weźmiemy, co nasze - i tak dalej, prawie bez przerw na połykanie kęsów, plując okruszkami wokół siebie. Fothergill usiłował dzielnie spleść słowa szefa w rozsądną myśl, wesprzeć luźne uwagi solidnym kręgosłupem, nadać im jakikolwiek sens. Justifus tymczasem tarł sobie udo, potem drugie, wiercąc się, zerkając z irytacją w dół, jakby u jego stóp leżał pies, ale pies, suczka, nigdy nie wchodziła do domu, kiedy był w nim pan. Zanim na stół podano deser, tarcie zyskało tak wściekłą intensywność, że Thomas nie mógł się powstrzymać, by nie zapytać: - Ojcze, powiedz, co z tobą. - Mam futro na nogach, synu, ot co. Nic przez to nie czuję, o nie. Czerwone utrapienie. Ojciec z trudem wstał, niemal przewracając przy tym stół. Wyszedł, potykając się, szukając oparcia w szafkach i ścianie, a podłoga przyciągała jego stopy jak magnes. Thomas zapamiętał współczujący wyraz twarzy Fothergilla, którego wkrótce odprowadził do drzwi.

20 stycz. Mój drogi synu! Mierzyli mi temperaturę. Miałam 36,7, 37,2, 37,8, 37,3. Nie uwzględniam 38,6, bo w to nie wierzę. Wystawiają nas z łóżkami na ganek, a wieczorem wstawiają z powrotem do środka. Na zewnątrz i do środka. Nie wolno mi nawet pójść do ubikacji. WYŁĄCZNIE LEŻENIE W ŁÓŻKU, ale wielki wysiłek, jakiego wymaga ta czynność, zdaje się zaprzeczać idei wypoczynku. Trudno mi uwierzyć, że na tym ganku, we mgle i przy powietrzu tak zimnym ciało potrafi wytworzyć ciepłotę ponad 36 stopni. Nic dziwnego, że nazywa się nas ciepłokrwistymi zwierzętami.

Narysowała na kartce bezkształtną plamę i podpisała ją: „Moje łzy, które za tobą wylewam, mój kochany chłopczyku”. W każdym liście Hilda powtarzała mu, że musi być dzielny i cierpliwy. Czas dla Thomasa nie dzielił się już na dni, noce ani nawet pory roku. Czas stał się ciągłą tęsknotą za matką.

Mówią, że nie polepszyło mi się zbytnio, ale powinnam się cieszyć, że nie jest gorzej...

W szkole stwarzał pozory. Matka nakłaniała go do modlitwy, mówiąc, że sama modli się co godzinę i że Bóg jej słucha i nigdy nie zawiódł. On modlił się bez ustanku, przekonany, że modlitwy przynajmniej utrzymują ją przy życiu.

Wiem, że Bogu nie chodziło o to, by nas rozdzielać, więc wkrótce znów będziemy razem.

Pewnego ranka Thomas obudził się i poczuł, że jego poduszka jest wilgotna. Sebestie zapaliła lampę i ujrzała znamię bestii: delikatną, czerwoną mgiełkę na poszewce, osobliwie piękny wzór. Sebestie rozpłakała się, ale chłopiec był przeszczęśliwy. Wiedział, że wkrótce znowu ujrzy matkę. Dlaczego wcześniej o tym nie pomyślał?

Jego pociąg zatrzymał się na stacji w Utakamand. Na spotkanie wyszło mu dwóch bosonogich mężczyzn w świeżo wyprasowanych białych drelichach. Nieśli ze sobą nosze. Zabrali go od razu do chaty Hildy. Wspiął się na jej wąskie łóżko i ułożył w jej ramionach. Miał jedenaście lat. - Twój przyjazd jest najlepszym i zarazem najgorszym prezentem, jaki mogłam dostać - powiedziała. Poszarzała, skurczona do obwisłego worka skóry i kości, była zaledwie cieniem matki, którą znał. Znikła jej wesołość, ale nie został też jej ślad w wysokim, chudym synu z udręczonym wzrokiem i zmarszczkami wokół oczu. Usiedli obok siebie na ganku z dłońmi splecionymi jak zeschłe korzenie. W promieniach porannego słońca przyglądali się zbieraczom herbaty idącym rządkiem pobliską ścieżką; ich stopy kryły się we mgle, a pojemniki z drugim śniadaniem skrzypiały przy każdym kroku. W ciągu dnia jedynie pielęgniarki przerywały samotność kuracjuszy, przychodząc zmierzyć temperaturę i przynosząc posiłek i leki. O zmierzchu, gdy zbieracze herbaty wracali tą samą drogą, oznaczało to czas na sen. Ponieważ Hildzie brakowało tchu, czytał jej. Roniła łzy, dumna z jego płynności w czytaniu. Wielkie fotele wypoczynkowe o trzcinowych siedziskach miały szerokie podłokietniki i były wyposażone w przybornik do pisania wykonany z drewna tekowego. Korzystając z nich, pisali do siebie listy, wkładali je do kopert i zaklejali, a po lunchu wymieniali się kopertami, rozrywali i czytali listy. Modlili się co najmniej trzy razy dziennie. Choć bywało, że na zewnątrz panował przejmujący chłód, nie wchodzili do środka, lecz opatuleni siedzieli na ganku. Początkowo Thomasowi kręciło się w głowie przez wzgląd na wysokość, na jakiej się znajdowali. Ale zahartował się. Jego kaszel osłabł. Nic wszakże - ani świeże powietrze, ani mleko, mięso i jajka, ani leki tonizujące, które kazano jej zażywać - nie pomagało Hildzie. Jej kaszel był inny: becząco-gulgoczący. Chłopiec zauważył u matki wyjątkowo bolesną opuchliznę w okolicy mostka, guz rosnący pod bluzką. Wstydził się z nią o tym porozmawiać, ale pamiętał, by nie opierać tam głowy. Raz, gdy się rozbierała, zobaczył go; był wielkości jajka rudzika, ale miał ciemniejszy kolor. Chłopiec przyjął, że to jest właśnie ta suchota, phthisis, prątek Kocha, TB, Mycobacterium tuberculosis - nieważne, jak się nazywało, było podstępnym wrogiem rosnącym w ciele matki. *

Pewnego wieczoru, gdy leżeli obok siebie, zestawiwszy łóżka, gdy czytał jej z modlitewnika, wydała z siebie zaskoczony okrzyk. Cofnął się wzrokiem, upewniając się, czy nie popełnił błędu w czytaniu. Potem spojrzał na nią i ujrzał krew na jej nocnej koszuli - plama powiększała się, jakby matkę postrzelono. Jak długo żyje, zapamięta tę straszną chwilę, gdy uświadomił sobie, że matka umiera. Gdy jej wzrok odnalazł jego spojrzenie, jej pierwszą, jedyną myślą było to, że opuści swojego syna. Thomasa zdjął paraliż, ale tylko na sekundę. Skoczył i rozdarł jej nasiąkniętą krwią koszulę. Z piersi wystrzeliła fontanna, która poleciała pod sufit, a potem opadła. Za chwilę powtórzyło się to samo. I znowu. Ohydny, pulsujący, krwawy gejzer, zsynchronizowany z biciem jej serca znaczył sufit czerwonymi plamami, pryskał na Thomasa, brudził łóżko, zlepiał stronice książki i pokrywał twarz matki krwawą mazią. Wzdrygnął się na ten potworny widok, na tę erupcję z piersi matki, która zabarwiła wszystko dokoła na wściekłą czerwień. Kiedy w końcu dotarło do niego, że mógłby spróbować zatamować krwotok prześcieradłem, strumień stracił na intensywności, jakby wyczerpało się jego źródło. Hilda leżała, pływając we własnej krwi, z twarzą białą jak porcelana nakrapiana czerwonymi plamkami. Odeszła. Thomas wziął jej mokrą głowę w ramiona, jego łzy kapały na jej twarz. Gdy zjawił się doktor Ross w białym fartuchu narzuconym na piżamę, powiedział do Thomasa: - Tego nie dało się uniknąć. Tętniak rozwijał się w niej od ponad roku. To była tylko kwestia czasu. Zapewnił chłopca, że krew nie jest zakażona, choć Thomas nawet przez moment o tym nie pomyślał.

Thomasa, teraz naprawdę samego na świecie, zmogły gorączka i kaszel. Odmówił przeniesienia z chaty do infirmerii, albowiem chata była ostatnią rzeczą, jaka łączyła go z matką. Pozwolił zabrać się na prześwietlenie. Później patrzył, jak Muthukrishnan, mieszacz leków, wchodzi, pchając przed sobą wózek z opasłym, umieszczonym w polakierowanej kasecie urządzeniem do leczenia odmą opłucnową. Muthu przykucnął na balkonie i wytarłszy twarz ręcznikiem, otworzył skrzydła

intrygującego pudełka, po czym zaczął wykładać duże butelki, manometry i rurki. Wkrótce dołączył do niego doktor Ross, sam były suchotnik. - Rentgen wyszedł nie za dobry, chłopcze. Oj, nie za dobry - powiedział. „To tylko kwestia czasu”, pomyślał Thomas. Nie mógł się doczekać, kiedy znowu będzie z matką. Nawet się nie skrzywił, kiedy igła, wprowadzona od strony pleców, przeszła mu między żebrami i wbiła się w przestrzeń opłucnową okalającą płuco, zwykle wypełnioną próżnią, jak mu wyjaśnił Ross. - Teraz zmierzymy ciśnienie. - Pomanewrował igłą, podczas gdy Muthu zajął się butelkami, podnosząc je i opuszczając na rozkaz doktora. - To jest „sztuczna odma”. W taki fantazyjny sposób opisujemy proces wtłaczania powietrza w tę próżnię, która otacza twoje płuca, chłopcze, po to, by spowodować zapadnięcie chorej części płuca. Bakterie Kocha potrzebują tlenu, by kwitnąć, ale my im go nie damy, co? Z twarzą w poduszce, z głębi swojej choroby, Thomas stwierdził, że to rozumowanie pozbawione logiki: „A co z moim tlenem, doktorze Ross?”. Mimo to nie odezwał się. Przez dwadzieścia cztery godziny Thomas musiał leżeć na brzuchu, unieruchomiony w odpowiedniej pozycji przez worki z piaskiem. Muthu przychodził do niego kilka razy dziennie sprawdzać, czy wszystko w porządku. Muthu zauważył raptowną gorączkę i dreszcze. Sztuczna odma wprowadziła do przestrzeni opłucnowej nowe bakterie. Thomas słyszał głos Rossa z wielkiej oddali: - Ropniak, chłopcze. Tak nazywamy ropę zbierającą się wokół płuca. Nieczęsto się zdarza u moich pacjentów, ale czasem owszem. Przykro mi. Rzecz w tym, że ropa jest zbyt gęsta, by dało się ją odessać igłą. Zabrali go na operację do wyłożonej kafelkami sali z wysokimi oknami. Pomieszczenie było puste, z wyjątkiem wąskiego, podwyższonego stołu pośrodku, nad którym wisiała wielka lampa przypominająca owadzie oko złożone. To miejsce pozostawiło w chłopcu niezatarte wrażenie. Było jak obca kraina, ziemia święta, choć świecka. Ross przeciął znieczuloną miejscowo skórę w okolicy lewego sutka, po czym odsłonił trzy żebra i wyciął ich fragmenty, pozbawiając w ten sposób ropniak „zadaszenia”. Ropa nie miała już gdzie się zbierać. Pomimo znieczulenia Thomas czuł chwilami potworny ból.

Kiedy znalazł w sobie dość siły, by się odezwać, zapytał: - Czy taka dziura nie zniszczy próżni w przestrzeni opłucnowej? Czy przez to nie wpadnie tam powietrze i nie zapadnie się całe płuco? - Doskonałe pytanie, mój chłopcze - odparł zachwycony doktor Ross. - U innej osoby zapewne zapadłoby się. Ale zakażenie, ropniak usztywnił opłucną, uczynił ją grubą i nieelastyczną jak strup. A zatem w twoim przypadku płuco się nie zapadnie. Przez tydzień ropa sączyła się na gazę, którą zasłonięta była rana. Gdy strumień zamienił się w strużkę, Ross wymościł ranę tamponami, żeby „zagoiła się przez ziarninowanie”. Podczas zmiany opatrunku Thomas przyglądał się wgłębieniu w lustrze, odczuwając perwersyjną dumę z własnego ciała, ze sprawności reperacji, ze zmian, które następowały z dnia na dzień. Ross był niewysokim, radosnym człowiekiem obdarzonym okrągłą jak księżyc w pełni, zupełnie niewyróżniającą się twarzą i pałąkowatymi nogami dżokeja. Zawsze ogrzewał pulchnymi dłońmi membranę stetoskopu, zanim metal dotknął skóry Thomasa. Opukiwał chłopcu klatkę piersiową, uważnie się w nią wsłuchując. W końcu wyjął z rany gazę i razem zajrzeli do krateru. - Widzisz, Thomasie, to czerwone dno, które wygląda jak wyłożone kamieniami? Nazywamy je ziarniną. Ona powoli wypełni ranę i pozwoli zawiązać się na niej skórze. I dokładnie tak się stało. W pewnym momencie ziarnina wybrzuszyła się jak truskawka, wychodząc poza obręb rany. - Ziarnina wybujała - nazwał ją Ross. Trzymając w szczypczykach kryształek siarczanu miedzi, przypalił nim ziarninę. Pewnego dnia Ross przyniósł chłopcu Immunity in Infectious Diseases Miecznikowa i Principles and Practice of Medicine Oslera. Thomas z trudem przedarł się przez Miecznikowa, ale spodobały mu się rysunki białych krwinek pożerających bakterie. Osler okazał się zaskakująco dobrą lekturą. Żyjąc swoim życiem będącym jedynie preludium do śmierci, Thomas zdał sobie sprawę, że z niecierpliwością oczekuje wizyt Rossa, że wypatruje codziennych rytuałów niskiego człowieczka. Mimo to powściągał w sobie chęć okazania mu uczuć, ponieważ nauczył się, że to zawsze prowadzi do straty.

- Nigdzie się nie wybieram, chłopcze - powiedział pewnego dnia Ross. - A skoro i ty jeszcze tu pobędziesz, to może potowarzyszyłbyś nam przy obchodzie, hm? - Ross odwrócił się i wyszedł, nie czekając na odpowiedź.

Po półtora roku pobytu w sanatorium doktor Ross uznał Thomasa za wyleczonego. Przez cały ten czas chłopiec ani razu nie widział ojca. Fothergill odwiedził go dwukrotnie, przekazując wiadomość, że Justifus jest zbyt chory, aby podróżować. Thomas zapytał Rossa o chorobę, na jaką cierpi jego ojciec. - To nie gruźlica - odparł Ross. - To coś innego. - Ma coś wspólnego z nogami? Ross zmierzwił chłopcu włosy. - To przewlekłe, chłopcze. Pech, owszem. Jest przykuty do łóżka. Dowiesz się w szkole medycznej. Wtedy Ross po raz pierwszy wymówił te słowa: „szkoła medyczna” w kontekście Thomasa. Chłopiec nie zdołał opanować nerwowego skurczu żołądka, jakby raptem otworzyły się drzwi do jego mrocznej piwnicy, wpuszczając światło, obiecując przyszłość tam, gdzie żadnej przyszłości sobie nie wyobrażał. Ross, teraz już oficjalnie prawny opiekun Thomasa, zdecydował, że chłopiec wyjedzie do angielskiej szkoły z internatem. Przed wypłynięciem Thomasowi nawet nie przeszło przez myśl, by pojechać odwiedzić ojca w infirmerii w Madrasie. Minęły dwa semestry szkoły, gdy Thomas otrzymał od Rossa list, w którym lekarz napisał, że Justifus zmarł. Skromny spadek, którym zarządzać będzie Ross, pozwoli chłopcu ukończyć szkołę i kontynuować naukę na uniwersytecie. Ross sterował Thomasem ku szkole medycznej tak, jakby kurs był nie do uniknięcia. Thomas nie widział powodu, by się temu opierać. Życie zdążyło go nauczyć, że ma predyspozycje do dwóch rzeczy: choroby i cierpienia. Trafiwszy na uczelnię medyczną w Edynburgu, zapamiętał się w nauce, odnajdując w niej stabilizację i świętość, których tak brakowało mu w życiu. Nie czuł potrzeby podnoszenia głowy znad książek, żadnej chęci chodzenia gdziekolwiek poza wykładami i prezentacjami. Gdy męczył mu się wzrok, nieśmiało kierował swe kroki ku szpitalowi, mając nadzieję, że nikt go stamtąd nie wyrzuci. Poznał tam pewnego

asystenta, studenta starszego roku. Wkrótce, na długo przedtem, zanim jego rocznik dorósł do zajęć klinicznych, miał do czynienia z najciekawszymi przypadkami. Jeden z sanitariuszy przezwał go „Podglądacz”, ale Thomasowi było to obojętne. W zorganizowanym chaosie szpitala, w labiryncie korytarzy, w zapachu i zamknięciu jego ścian, znalazł zarazem spokój i azyl - znalazł dom. Cierpienie i ból były mu najbliższą rodziną. Pijak nazwiskiem Jones wyglądał niepokojąco podobnie jak jego ojciec. Thomas uświadomił sobie, że zmyliła go woskowa cera, a powiększone przyusznice, brak jednej trzeciej brwi i opuchnięte powieki alkoholika nadawały obydwu mężczyznom lwi wygląd. Teraz, gdy już nauczył się szukać objawów, dodał dwa do dwóch i ustalił pozostałe symptomy: czerwony spód dłoni, sieć naczyń na policzkach i szyi, piersi jak u kobiety i brak owłosienia pod pachami. Jego ojciec miał marskość wątroby. Może to była ta „przewlekła” przypadłość, którą Ross przez grzeczność i delikatność przemilczał. Był przeraźliwie zimny wieczór, zacinał deszcz ze śniegiem, kiedy Thomas, siedząc w Founders' Library, uznał, że ostatni element układanki wskoczył na właściwe miejsce. Gdy to się stało, zatrzasnął z hukiem książkę, strasząc bibliotekarkę, panią Pincus. Młody człowiek, który praktycznie mieszkał przy bibliotecznym biurku, chowając się w kącie najbardziej oddalonym od kominka, raptem wybiegł jak oszalały na zawieję, zapominając nawet kapelusza. Thomas w całkowitej ciemności pokonał długi korytarz prowadzący do jego pokoju. Chodzenie po ciemku to coś, z czym nie umiał sobie poradzić jego ojciec. Sygnały dochodzące z palców Thomasa, z jego kostek i kolan, pomagały mu ustalić pozycję w przestrzeni, lecz w przypadku Justifusa Stone'a sygnały te blokował rdzeń kręgowy. Ciężkie stąpanie ojca, uderzanie o przedmioty, tym gorsze nocą, że wówczas zupełnie nie widział, gdzie stawia nogi - to skutek wiądu rdzenia. Żadne dziecko nie powinno nabyć tego rodzaju wiedzy o rodzicu. Bezładne ględzenie, chełpliwe opowieści przy stole, mania wielkości - to zaś kiła mózgu, nie tylko rdzenia kręgowego. Znalazłszy się w swym pokoju, Thomas rozebrał się przed lustrem zamontowanym na drzwiach szafy. Posługując się drugim, trzymanym w ręku lusterkiem obejrzał centymetr po centymetrze całe ciało. Nie ma zmian kiłowych. Nie ma kilaków. Posłuchał swojego serca, ale nie usłyszał niczego nietypowego. Los

oszczędził mu zatem kiły dziedzicznej. Ale wtedy uświadomił sobie, że jego strach był absurdalny, bo przecież kiła wrodzona musiałaby zostać mu przekazana poprzez łożysko, czyli musiałaby pochodzić od matki. Niepotrzebnie się martwił. Matka miała gruźlicę. Matka, czysta jak Dziewica Maryja, nie mogła przecież mieć... Z płuc wydobył mu się krzyk, ostateczna katusza dziecka, któremu odebrano wszelkie złudzenia. Wreszcie zrozumiał. Rozwiązanie cały czas miał w zasięgu ręki. To nie gruźlica była przyczyną tętniaka, który ją zabił, lecz syfilis. - Matka, moja biedna matka - zapłakał, przeżywając od nowa jej utratę. Ojciec zamordował Hildę swą nieposkromioną żądzą. Możliwe, że wyleczyła się z suchot, ale prawdopodobnie nigdy się nie dowiedziała, że ma kiłę, dopóki - gdy już była w sanatorium - nie pojawił się tętniak, dopóki nie wykwitł pod mostkiem i nie zaczął przedzierać się boleśnie na wolność. Ross powiedziałby jej, co to takiego. Zapewne więc wiedziała. Na tym etapie ani salwarsan, ani nawet penicylina, gdyby ją mieli, na nic by się nie zdały. Kiedy Thomas Stone, będąc na ostatnim roku medycyny, kupił zwłoki, było to wydarzenie bez precedensu, ale właściwie nikogo nie zaskoczyło. Planował drugą całkowitą dysekcję, dążąc do mistrzostwa w opanowaniu tajemnic ludzkiego ciała. „Jest tu gdzieś Stone?” stało się często zadawanym w ambulatorium pytaniem, ponieważ Thomas urósł do rangi nieodłącznego elementu oddziału nagłych przypadków - bardziej charakterystycznym niż Hogan i inni sanitariusze - zawsze chętnym do założenia szwu na ranę szarpaną, włożenia sondy żołądkowej albo pobiegnięcia do banku krwi. Stawał się najszczęśliwszym studentem, gdy pozwalano mu ubrać się w strój chirurga i potrzymać retraktor podczas nagłej operacji. Pewnego wieczoru doktor Braithwaite, chirurg specjalista i przewodniczący komisji egzaminacyjnej Królewskiego Kolegium Chirurgów, przyszedł obejrzeć pacjenta z raną kłutą w górnej części jamy brzusznej. Braithwaite był żywą legendą, pionierem nowego sposobu operowania raka przełyku, choroby wyjątkowo trudnej w leczeniu. Przerażony pacjent w stanie upojenia alkoholowego zachowywał się grubiańsko i był skory do bitki. Braithwaite, krępy gość o siwych włosach, miał na sobie niebieski trzyczęściowy garnitur w odcieniu doskonale pasującym do jego błękitnych oczu. Gestem oddalił sanitariuszy krępujących pacjenta i łagodnym ruchem położył mu dłonie na ramionach.

- Proszę się nie martwić - powiedział. - Wszystko będzie dobrze. Nie cofnął rąk. Pacjent, widząc eleganckiego lekarza, uspokoił się i odpowiedział na jego pytania. Braithwaite zbadał go szybko, acz skutecznie. Kiedy skończył, zwrócił się do pacjenta jak do swojego kolegi, kogoś, kto chodził do tego samego klubu: - Z radością pragnę pana poinformować, że nóż ominął najważniejsze naczynia krwionośne. Jestem pewien, że wszystko będzie w znakomitym porządku, więc prosiłbym, żeby pan się nie zamartwiał. Zamierzam pana zoperować, żeby naprawić to, co mogło zostać uszkodzone. Zabierzemy pana na salę operacyjną natychmiast. Wszystko jest na dobrej drodze. Ugłaskany pacjent wyciągnął w podzięce pulchną dłoń. Kiedy znaleźli się w takiej odległości, że pacjent nie mógł już ich słyszeć, Braithwaite zapytał towarzyszącą mu świtę lekarzy: - Jakiego rodzaju środek pierwszej pomocy podaje się pacjentowi przez ucho? Stare porzekadło, przynajmniej w Edynburgu. Starych powiedzonek nikt już jednak nie pamiętał, co ogromnie Braithwaite'a niepokoiło. Uznawał to za przejaw rozleniwienia nowego pokolenia praktykantów; smutne więc, że tylko jedna osoba znała prawidłową odpowiedź na to pytanie - do tego jeszcze student. - Słowa pociechy, proszę pana. - Bardzo dobrze. Jeśli ma pan ochotę, może pan mi asystować przy tej operacji, panie... - Stone, proszę pana. Thomas Stone. Podczas operacji Braithwaite przekonał się, że Thomas wie, jak nie wchodzić w drogę. Gdy poprosił go o przecięcie podwiązki, Thomas wsunął dłoń z nożyczkami, zbliżył do węzła, po czym wygiął pod kątem czterdziestu pięciu stopni i przeciął, eliminując niebezpieczeństwo uszkodzenia węzła. Stone rozumiał swoją rolę tak doskonale, że kiedy starszy chirurg przyszedł asystować, Braithwaite zbył go machnięciem ręki. Braithwaite wskazał żyłę biegnącą nad odźwiernikiem. Zapytał Thomasa, co to takiego. - Żyła odźwiernikowa Mayo, proszę pana... - odparł Thomas i zawahał się, jakby chciał coś dodać. Braithwaite zaczekał, ale Thomas milczał.

- Owszem, tak właśnie się nazywa, ale wydaje mi się, że była tu na długo, zanim zauważył ją Mayo, nie sądzi pan? Dlaczego uważa pan, że Mayo zadał sobie trud nazwania tej żyły swoim nazwiskiem? - Myślę, że chodziło o pewnego rodzaju punkt orientacyjny, o odróżnienie części przedodźwiernikowej żołądka od obszaru odźwiernika, zwłaszcza gdy operuje się przerostowe zwężenie odźwiernika u niemowląt. - Zgadza się - powiedział Braithwaite. - Powinni ją więc tak naprawdę nazwać żyłą przedodźwiernikową. - Tak byłoby lepiej, proszę pana. Szczególnie że w niektórych książkach mianem żyły odźwiernikowej określa się też prawą żyłę żołądkową, co bardzo gmatwa sprawę. - Rzeczywiście, Stone, w rzeczy samej - stwierdził Braithwaite, zdziwiony, że ten student zwrócił uwagę na coś, o czym nawet chirurdzy specjalizujący się w żołądku mogli nie wiedzieć. - Jeśli już musimy posługiwać się eponimami, nazywajmy tę żyłę żyłą Mayo albo nawet żyłą Laterjeta, bo okazuje się, że to ta sama rzecz. Tylko lepiej nie mówmy na nią „żyła odźwiernikowa”. Pytania Braithwaite'a stawały się coraz trudniejsze, ale stary chirurg odkrył, że wiedza młodego studenta na temat anatomii jest na zaskakująco wysokim poziomie. Pozwolił Thomasowi zamknąć ranę i z przyjemnością obserwował, jak ten używa do tego obu rąk i się nie spieszy. Można było jeszcze poprawić to i owo, ale okazało się bezsprzecznie, że ten student spędził wiele godzin na ćwiczeniu węzłów jedną ręką i obiema rękami. Stone słusznie postanowił wybrać metodę oburęczną, zawiązywał dobrze i skrupulatnie, nie popisując się przed Braithwaite'em jednoręczną ekwilibrystyką. Następnego ranka Braithwaite zastał Stone'a śpiącego na krześle przy łóżku pacjenta w sali pooperacyjnej. Nie obudził go. Na koniec roku, zdawszy egzaminy końcowe, Stone zdobył upragnioną przez wielu posadę asystenta Braithwaite'a. Shawn Grogan, bystry i ustosunkowany student medycyny, znalazł w sobie dość odwagi, by zapytać Braithwaite'a, czego powinien był dokonać, aby to nie Stone'owi, ale jemu przypadła asystentura. - To dość proste, Grogan - powiedział Braithwaite. - Musisz jedynie poznać anatomię na wylot, nigdy nie wychodzić ze szpitala i przedkładać chirurgię ponad sen, kobiety i grog.

Grogan został patologiem, znanym pedagogiem i posiadaczem wyjątkowo pokaźnego obwodu w pasie. Gdy wybuchła wojna, Thomas otrzymał kartę mobilizacyjną. Przeniesiono go razem z Braithwaite'em do szpitala polowego na kontynencie. W 1946 roku wrócił do Szkocji, został młodszym chirurgiem, a potem starszym chirurgiem. Pominął etap prawdziwego dzieciństwa i od razu wbił się w lekarski kitel. Ross przyjechał do Szkocji z jedną ze swych rzadkich wizyt. Powiedział Thomasowi, jak bardzo jest z niego dumny. - Jesteś moją pociechą za to, że nigdy się nie ożeniłem. Nie był to mój wybór, mówiąc przy okazji, to znaczy małżeństwo. „Doskonałe życie albo doskonała praca”, jak to mówią. Mogłem wybrać tylko jedno. Mam nadzieję, że ty nie popełnisz tego błędu. Ross planował przejść na emeryturę, osiąść blisko sanatorium i każdego wieczoru grywać w remika w klubie, nadrabiać lektury i nauczyć się gry w golfa z emerytowanymi oficerami, którzy mieszkali w okolicy. Ale ledwie to zrobił, dał o sobie znać rak w jego zdrowym płucu. Thomas natychmiast wrócił do Indii. Przebywał u boku Rossa przez kolejne sześć miesięcy, podczas gdy rak powoli rozprzestrzeniał się na mózg. Ross, stary i siwy, otoczony wiankiem pielęgniarek i opiekunek, które czuwały przy nim dzień i noc, umarł w spokoju, mając po jednej stronie Thomasa, a po drugiej wiernego Muthu. Na pogrzeb zjechali oddać mu hołd Europejczycy i Hindusi z miejsc tak odległych, jak Bombaj i Kalkuta. Rossa pochowano na tym samym cmentarzu, na którym spoczywało wielu jego pacjentów. - To bohaterowie, wszyscy oni, którzy śpią w tym miejscu - powiedział wielebny Duncan podczas mszy nad grobem Rossa. - Ale nie leży tu żaden człowiek skromniejszy, a zarazem większy bohater, ani też większy sługa Boży, niż George Edwin Ross. Thomas przyjął posadę chirurga specjalisty w Głównym Szpitalu Rządowym w Madrasie. Po uzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 roku wiele się jednak zmieniło. Hindusi mieli już własną służbę zdrowia i niechętnie patrzyli na Anglików, którzy pragnęli zostać w Indiach, chociaż wielu z nich tak zrobiło. Thomas wiedział, że musi wyjechać, ponieważ jeśli kiedykolwiek Indie były jego krajem, to właśnie przestały nim być. W ten sposób, odpowiadając na ogłoszenie Matrony w magazynie

„Lancet”, wyruszył na pokładzie „Calangute” w podróż do Adenu. To podczas tego rejsu siostra Mary Joseph Praise dosłownie wpadła mu w ramiona i wkroczyła w jego życie. Thomas Stone wierzył, że siedzi w jego wnętrzu ziarno surowości, zdrady, egoizmu, okrucieństwa - był w końcu synem swego ojca. Miał wrażenie, że jedynymi cnotami, w których posiadanie wszedł, były wartości jego zawodu, które przyswoił sobie za pośrednictwem książek i praktyki. Interesowało go jedynie cierpienie ciała. Znalazł bowiem lekarstwo - i to znalazł je sam - na ból serca i żal po stracie. Ross źle zrozumiał starą maksymę, jak się Thomasowi zdało, albowiem doskonałość życia wypływa z doskonałości pracy. Thomas natknął się na przemowę sir Williama Oslera do absolwentów studiów medycznych, w której uczony wyraził podobną myśl46:

Słowem kluczem jest Praca, słowo niepozorne, jak już nadmieniłem, lecz najeżone wielkiej wagi następstwami, jeśli będziecie umieli zapisać je na tabliczce własnego serca lub przyczepić je sobie do czoła.

„Słowem kluczem jest Praca”. Stone przyczepił to sobie do czoła. Zapisał to sobie na tabliczce swojego serca. Budził się z tą myślą i walczył dla niej z sennością. Praca stała się jego strawą, napojem, żoną, dzieckiem, polityką, religią. Uznał, że praca jest jego zbawieniem - dopóki nie znalazł się w pokoju w szpitalu Matki Bożej Nieustającej Pomocy, w pokoju zajmowanym przez dziecko, które porzucił. Dopiero wówczas przyznał się przed własnym synem, jak całkowicie praca go zawiodła.

Sir William Osier (1849- 1919) - kanadyjski neurolog i patolog. Wygłosił tę przemowę w 1903 roku do studentów University of Toronto. 46

Rozdział 46

Pokój z widokiem W tym miejscu Thomas Stone przerwał swą opowieść. Zapadła cisza. Czułem, że rozważa, co mi powiedzieć w dalszej kolejności. Kiedy podjął przerwaną historię, początkowo uznałem, że pominął wszystkie lata spędzone w Missing, że zbył milczeniem istnienie mojej matki. Chciałem mu przerwać i powiedzieć coś przykrego, ale dobrze, że tego nie zrobiłem, ponieważ to wszystko było o niej... Dęby i klony za jego oknem to dzicy ludzie z ogniem na głowie. Zamyka oczy, ale to, co widzi pod powiekami, ukazuje wciąż ten sam koszmar. Jego nerwy są jak piekące kable rozpięte pod płachtą skóry. Wysyłają impulsy elektryczne do mięśni. Trzęsie się tak bardzo, że gdy zbliża do ust szklankę z wodą, zanim zdąży się napić, rozlewa większość na podłogę. Wymiotuje całą zawartość trzewi. W myślach widzi, że śluzówka jego żołądka jest gładka i błyszcząca jak miedziany garnek. Impuls zmuszający go do biegu zniknął. Między nim a miejscem, od którego ucieka, jest ocean albo dwa. Eli Harris i jeszcze jeden mężczyzna, może lekarz, wnosząc po jego obojętności, zostawiają mu u wezgłowia nalewkę paregoricu47 w niewielkiej buteleczce. Thomas początkowo jej nie zauważa, sądząc, że osobliwa woń anyżku i kamfory to tylko złudzenie. Ale kiedy już znajduje buteleczkę, pochłania zawartość, jakby od tego zależało jego zbawienie. Zapach środka antyseptycznego wypełnia pomieszczenie i ulatnia się z jego oddechu. Obecna w nalewce nieduża dawka opium przynosi ulgę, albo może tylko to sobie wmawia. Z pewnością nie chodzi o alkohol stanowiący bazę tynktury. On już skończył z alkoholem. Jedyne dwie kobiety, jakie kiedykolwiek kochał, umarły, i choć jedna śmierć przyszła wiele lat po drugiej, w jego umyśle obydwa wydarzenia nałożyły się na siebie. Stracił zmysły. Uciekł. Biegł, nie wiedząc, od czego ani dokąd ucieka. Dotarł

Paregoric - tincure paregoric, tinctura opii camphorata - nalewka zawierająca opium, olejek kamforowy, olejek anyżowy i kwas benzoesowy opracowana została na początku XVIII wieku jako lekarstwo przeciwko astmie. Stosowano ją powszechnie w leczeniu biegunek różnego pochodzenia, zwłaszcza w cholerze i dyzenterii. Do lat 70. XX wieku dostępna była w wielu krajach bez recepty (przyp. konsultanta medycznego).

47

wystarczająco daleko. Nie pamięta, jakim sposobem przedostał się z Kenii do New Jersey, oprócz tego, że pomógł mu w tym Eli Harris. Mija tydzień, mierzony nie dniami, ale obfitością zimnego potu i nocnymi koszmarami. Dopiero po dwóch tygodniach przechodzi niepokój i ustają dreszcze, a małe, wredne bezkręgowce wycofują się. Od dawna pełzały po jego skórze i wędrowały po pościeli, zawsze umykając poza zasięg jego wzroku, gdy odwracał głowę, by na nie spojrzeć. Pierzchają do chitynowego podziemia, z którego wylazły. Przy jego łóżku leży chleb i ser na gazecie, która ma datę sprzed dwóch dni. Buteleczka z tynkturą jest pusta. Dzban ponownie napełniono wodą. Kiedy Thomas uznaje w końcu, że może bezpiecznie przysunąć krzesło do okna, zauważa, że kolor liści zdążył się zmienić z marchewkowego w ceglasty, a potem w karmazynowy, łącznie ze wszystkimi pośrednimi odcieniami, w paletę barw nieogarniętych wyobraźnią żadnego malarza. Siedzi jak posąg, wdzięczny losowi, że w ogóle jest w stanie siedzieć i oglądać rzeczy takimi, jakie są. Liście opadają spiralnym lotem; każdy taki upadek jest jak wyjątkowe widowisko, niepowtarzalne. Milion podróżnych zostawia w powietrzu niewidzialny ślad swoich tras. Nadchodzi poranek, gdy czuje się na tyle pewnie, stając na nogach, że może zejść na dół. Po spaczonych deskach ławeczki skacze wróbel, a pod jego łapkami odpryskuje stary lakier. Stone widzi rudego kociaka stawiającego ostrożnie krok za krokiem w drodze od wisterii, jego łopatki pracują pod futrem jak tłoki. Zastanawia się, czy to wszystko nie jest halucynacją. Kot ma wzrok utkwiony w swojej ofierze. Ptak przekrzywia główkę jak kokietka, łypiąc to na człowieka, to na bestię. Thomas dochodzi do wniosku, że nie potrafi znieść napięcia, i w tej samej chwili kociak skacze, ale wróbel bez trudu umyka na barierkę i jest już poza zasięgiem pazurów. Thomas czuje, że coś w nim pęka, uwalnia go z odrętwienia, które krępowało ruchy i spowalniało myśli. Znalazł się w świecie, gdzie o losie wróbla, tak samo jak o losie człowieka, może zadecydować kocie mrugnięcie okiem. Na tym polega prawdziwa miara czasu.

Lepiej zna sufit swojego pokoju niż własne ciało. Przestudiował gzyms. Dekoracyjne żłobienia wszystkie mają taką samą głębokość i szerokość. Docenia rzemiosło majstra. Nieporadny amator jakiś czas później za pomocą sklejki podzielił dom na segmenty i wstawił prefabrykowane drzwi. Ale w gzymsie znać rękę mistrza.

Z początku odpowiedzialnością za dziwne zjawisko obarcza tynkturę, ale okazuje się, że zjawisko trwa jeszcze długo po tym, jak kończy się zawartość buteleczki. Niczym operator projektora w kinie Thomas ogląda swoje życie odtwarzane na ekranie pustego sufitu. Czasem widzi je w świetle igrającym na okiennej szybie. Nie jest w stanie kontrolować kolejności scen, nie ma dostępu do oryginalnych szpul. Może jedynie obserwować bezstronnie, oddzieliwszy emocje od zdarzeń, i oceniać aktorów grających w jego biografii.

Nad Ocean City nadciąga jedna z pierwszych tej zimy nawałnic. Po południu dociera w głąb lądu, początkowo siekąc marznącym deszczem, który trzeszczy, uderzając o szybę, a potem sypiąc płatkami śniegu tak dużymi, że kiedy Thomas staje przed domem, biały puch dosłownie ciąży mu na powiekach. Śnieg przykrywa północne New Jersey, w kilka godzin tworząc dwunasto-, piętnastocentymetrową warstwę. Paraliżuje autostrady, lotniska, szkoły, cały handel, ale on nie wie o tym wszystkim, bo wraca do środka. Lód zagarnia dla siebie terytorium szyby okiennej, pozostawiając jedynie skromny prześwit, przez który można przyglądać się zamarzłemu, upiornemu światu. Tego wieczoru jest świadkiem sceny ze swojego życia wywołującej w nim pragnienie skończenia z tym wszystkim. Siedzi na łóżku, spoglądając przez wąski wyłom w zlodowaciałym oknie. Jego umysł pozostaje w bezruchu i jest wyciszony jak krajobraz na zewnątrz. Tylko rytmiczny odpływ i przypływ oddechu mąci ciszę, ale stopniowo nawet on zdaje się zanikać. Wtedy nagle czuje przyspieszenie, jak gdyby zmęczenie komórek mózgowych odkryło nową warstwę pamięci. Tym, co rodzi się w jego umyśle tej zimowej nocy, jest żywy, kolorowy i specyficzny obraz siostry Mary Joseph Praise. Jest

zwyczajnym

obserwatorem,

człowiekiem

podglądającym

ptaki,

nieświadomym zdziczałego kota czającego się w wisterii. Oto, co widzi, i oto, co pamięta: Addis Abeba. Szpital Missing. Praca.

Widzi siebie dostosowanego do rytmu operacji, zajęć klinicznych, pisania, zmuszania się do snu; jego dni są pełne i przynoszące zadowolenie. Tygodnie i miesiące mijają i mijają. Słowo klucz. Praca. Nagle maszyna zacina się... (Myśli o tym jako o swoim „brakującym okresie”. Woli to niż „załamanie”). Zawsze zaczyna się w ten sam sposób. Budzi się ze snu w swojej kwaterze w Missing, budzi się przerażony, nie może oddychać, jakby miał umrzeć, jakby nowy oddech miał wywołać eksplozję. Choć jest rozbudzony, macki snu, szpony koszmaru, nie chcą puścić. Ten stan cechuje percepcja potwornego zniekształcenia przestrzeni. Sypialnia zaczyna się kurczyć. Pióro, klamka, poduszka - zwykłe przedmioty, które normalnie nie zasługują na uwagę - urastają do ogromnych rozmiarów. Robią się kolosalne, grożą przygwożdżeniem, uduszeniem. Nie kontroluje swojego stanu. Nie może tego tak po prostu wyłączyć, siadając w łóżku albo poruszając się w nim. Staje się czymś pośrednim między dzieckiem a mężczyzną. Nie wie, gdzie jest ani jaką scenę przeżywa, ale boi się. Alkohol okazuje się kiepskim antidotum. Nie zdejmuje uroku, ale chociaż przytępia strach. Ma wszakże swoją cenę: zamiast opowiedzieć się wyraźnie bądź po stronie jawy, bądź po stronie koszmaru, Thomas przechodzi to tu, to tam. Wędruje po świecie znajomych obiektów zamienionych w symbole. Potyka się o sceny z własnego dzieciństwa i przepływa przez portal piekła. Słyszy nieustający monolog jak monotonny głos radiowego komentatora meczu krykietowego. Tło dla nocnego terroru w Etiopii. Głos komentatora jest nie do rozpoznania, czasem brzmi bowiem jak jego własny. Pijąc, gubi strach, ale nie smutek i żałość. Ten, który za dnia nie pozwala sobie na łzy, teraz szlocha jak dziecko. Widzi Ghosha - prawdopodobnie prawdziwego Ghosha, a nie postać ze snu - stojącego nad nim, zmartwionego. Usta Ghosha poruszają się, ale słowa toną w powodzi radiowego komentarza. A potem ona tam jest. Nie jest w stanie usłyszeć jej słów, ale jej obecność niesie pociechę. W końcu zostaje tylko ona, tylko ona przy nim czuwa. Musiała spać, gdy ją wezwano, bo ma na sobie chustę i szlafrok. Przytula go do piersi, a jego ciałem wstrząsa kolejna fala łez. Wówczas ona płacze razem z nim, usiłując ocalić go przed koszmarem, ale z czasem i ona zostaje wessana do środka. (Za każdym razem, gdy to przywołuje, jest poruszony do głębi). Pracując razem, dzielą ze sobą intymność ciała leżącego między nimi, nieświadomego, nagiego, wystawionego na ich widok. Lecz to jego łkanie w jej ramionach jest szokująco odmienne od wrażenia ich ocierających się

podczas operacji ramion osłoniętych fartuchem lub przypadkowego stukania się czołami. Tyle godzin każdego dnia są oddzieleni stołem operacyjnym, więc teraz, gdy ona go obejmuje, nieobecność stołu, masek, rękawiczek jest porażająca. Czuje się jak noworodek położony na nagim brzuchu matki. Ona szepcze mu do ucha. Co takiego mówi? Tak bardzo żałuje, że nie pamięta. Brzmi to jak słowa zaimprowizowane pod wpływem chwili, to nie jest formalna modlitwa. Udaje jej się częściowo zagłuszyć głos komentatora. Pamięta jej bluzkę mokrą od jego łez - nie, od łez obydwojga. Pamięta, jak do niej przywarł, przycisnął twarz do jej piersi, spał, budził się, przywierał, płakał i znów zasypiał. A ona pyta i dopytuje się: „Co się dzieje? Co się z tobą stało?”. Przez wiele godzin, dni, kto wie jak długo, jest z nim, gdy on rękami i nogami czepia się życia, a burza wali w niego, rzuca nim i próbuje wyrwać go z jej ramion. Pamięta chwilę ciszy, wiercący w mózgu bezdźwięk, który zapowiada zmianę. Jej bluzka jest rozpięta. Jak chirurg rozwarstwiający tkankę pod nacięciem, zmusza się, by rozchylić tę bluzkę jeszcze bardziej, być może pomaga sobie nosem, policzkami. Jej sutki prężą się, a piersi uciekają z kryjówki bluzki wprost na spotkanie jego ust. Jego twarz musi odbijać się w jej twarzy, bo widzi w niej obawę pomieszaną z pożądaniem. Zawisa nad nim, naga, jej piersi pełne i dodające otuchy, łzy ulgi na twarzach obydwojga, pocałunkami chłoną się nawzajem, pożerają, aby nadrobić stracony czas. I już jest na niej, a ona spogląda na niego z dołu, jakby był jej zbawcą. Kiedy w nią wchodzi, znajduje zaczepienie w jej dobroci, dobroci i niewinności, które sam utracił tak młodo, od których tak bardzo się oddalił, i których tak żarliwie przysięga nigdy się nie pozbyć... Siedzi na łóżku, na wygnaniu w New Jersey, a świat dokoła trwa uciszony śnieżną pierzyną. Jego serce bije jak oszalałe; dopadł go niebezpieczny częstoskurcz. Jego koszula nasiąka potem, choć w pokoju panuje chłód. Czuje tępy ból za mostkiem. Jakżeby pragnął odtworzyć w pamięci dokładny smak jej ust, jej piersi. Ale pamięta tylko to (modli się o prawdziwość tego obrazu): Pamięta swoje w niej zatracenie, otulenie się nią jak miękkim wełnianym kocem. Ona usadawia się na nim, pokrywa go jak mrok łąkę. Dochodząc razem, psują szyki demonom, jej i jego, a gdy z jego gardła wydobywa się zawodzący krzyk, utrafia w sam środek jej miękkich

westchnień. Porządek zostaje przywrócony. Wracają właściwe proporcje. Sen nadchodzi jak błogosławieństwo.

Przekleństwem jego jest, co następuje (w New Jersey szlocha na samo wspomnienie, uderza się w głowę dłonią): gdy budzi się z „brakującego okresu”, wyczuwa jedynie zaburzenie w przestrzeni, lukę w czasie, głęboki wstyd i zażenowanie, których przyczyn nie umie sobie przypomnieć, lecz które może uleczyć, tylko i wyłącznie rzucając się na powrót w wir pracy. Zablokował w sobie to, co stało się wcześniej. Ileż w tym okrucieństwa, że akurat to wspomnienie znajdzie drogę na powierzchnię jego umysłu podczas pewnej zimowej zamieci tak długo po jej śmierci. Ileż w tym okrucieństwa, że ma te ulotne, niekompletne wizje, widziane przez rzeźbioną lodem taflę szyby. Zastanawia się, czy są prawdziwe, czy może stanowią bolesne przebitki mózgu pozbawionego alkoholu. Złożył swoją pamięć z kawałków, jakby sklejał rozbity relikt, i wreszcie jest cała - a mimo to nadal ma wątpliwości. Nigdy już nie ujrzy jej wyraźniej niż wtedy, tamtej nocy przy 529 Maple Street. Po latach, kiedy wspomni te wydarzenia, przyjdzie mu na myśl, czy nie zniekształca pamięci, czy niczego nie upiększa, ponieważ za każdym razem, gdy świadomie wywołuje jej obraz, daje życie nowemu wspomnieniu, nowej wersji, która zastępuje tę starszą. Boi się, że zbyt intensywna obróbka doprowadzi do zniszczenia. „Ocaliłaś mi życie - mówi do siostry Mary Joseph Praise, siedząc na swoim wąskim łóżku w New Jersey. - I przez moją głupotę, moje niezdecydowanie, moją panikę straciłaś swoje”. Jest zbyt późno, by jej to wszystko powiedzieć, lecz on wie, że należy to zrobić, i chociaż jest niewierzący, ma nadzieję, że w jakiś sposób ona jest w stanie go usłyszeć. „Nie umiem pokochać żadnej istoty ludzkiej bardziej, niż kochałem ciebie”. Nie może się zdobyć, by wspomnieć o dzieciach; czuje, że potrafi zrobić dla nich nawet mniej niż dla siostry Mary Joseph Praise. Oni istnieją, dwóch chłopców, bliźniaki, wie o tym, pamięta, gdzieś we wszechświecie bardziej odległym niż ten, w którym unosi się siostra Mary Joseph Praise. Lecz jest już za późno, by powiedzieć to wszystko siostrze Mary Joseph Praise. Już nawet to o niej wspomnienie, piękne i erotyczne, nie umie go podniecić ani napełnić radością. Gdy widzi jej nagość, a swoje nienasycenie, zdolność mieszania się ich ciał, czuje wyłącznie gwałtowną zazdrość, jakby ktoś inny zajmował jego nagie

ciało i obłapiał jego ukochaną kobietę, illusion des soises - to ja, a jednak nie ja. Jego energicznie popychające ciało, ciemny trójkąt jego łopatek, wgłębienia i dołki dolnej części pleców przepowiadają jedynie śmierć i zniszczenie. Stanowią wróżbę strasznego końca, ponieważ ta chwila cielesnej przyjemności skaże Mary na nieistnienie, choć jeszcze o tym nie wie - ale on, obserwując tę scenę, wie. Kara dla niego jest znacznie gorsza: musi żyć.

Rozdział 47

Zagubiony list Thomas Stone wyszedł dopiero po północy. Stopił się w jedno z półmrokiem wypełniającym pokój, a jego głos wypełnił przestrzeń, jak gdyby nigdy przedtem nie padły w tym pomieszczeniu żadne słowa. Nie przerywałem mu. Zapomniałem, że w ogóle tu jest. Zamieszkałem w jego opowieści - zapalałem świecę w kościele St. Mary's w Fort St. George w Madrasie, trzymałem się dzielnie w angielskiej szkole z internatem, obserwowałem, jak odsłanianie pokładów pamięci prowadzi do obrazu Mary. A skoro cud objawienia zdarzył się w Fatimie, w Lourdes i Guadalupe, to kimże jestem, by wątpić, że świecka wizja mojej matki rzeczywiście objawiła się Thomasowi Stone'owi na pokrytym szronem oknie wynajętego pokoju - przecież ja też jako mały chłopiec czułem jej obecność w pomieszczeniu z autoklawem. Jego głos zabrał mnie do czasów przed moimi narodzinami, lecz nadal były to moje czasy, tak jak mój jest kolor oczu i długość palca wskazującego. Dopiero gdy Thomas Stone skończył opowieść, uświadomiłem sobie jego obecność. Zobaczyłem mężczyznę zaczarowanego własną historią, zaklinacza węży, którego oślizgła bestia zamieniła się w turban. Cisza, jaka zapadła, gdy zamilkł, była straszna.

Thomas Stone ocalił nasz program. Dokonał tego, zamieniając szpital Matki Bożej Nieustającej Pomocy w filię bostońskiej mekki. Wystarczyło, że złożył swój podpis na liście stwierdzającym powyższe. Lecz Matka Boża Nieustającej Pomocy nie stała się oddziałem mekki jedynie na papierze. Co miesiąc czterech studentów medycyny i dwóch chirurgów stażystów-rezydentów przyjeżdżało do nas z mekki na wymianę. - Przyjadą na safari, żeby popatrzeć, jak tubylcy się nawzajem wyrzynają. Aha, i żeby zobaczyć parę przedstawień na Broadwayu - podsumował B.C. Gandhi, kiedy dowiedział się o planie. Plus był jednak taki, że jednocześnie każdy z nas miał okazję do stażowania w Bostonie.

Skończyłem staż i zacząłem drugi rok rezydentury. Najważniejszą rzeczą, jaka wiązała się z naszym przyłączeniem do mekki, było to, że Deepak, Żyd Wieczny Tułacz chirurgii (jak go nazwał B.C.), mógł wreszcie zakończyć staż-rezydenturę. Był teraz chirurgiem z certyfikatem komisji. Mógł wyjechać, dokądkolwiek sobie zamarzył, i otworzyć tam własną praktykę. Nie zrobił tego jednak, został w Matce Bożej jako dyrektor szkoleniowy na oddziale chirurgii; dostał poza tym stanowisko adiunkta w mekce. Nigdy nie widziałem Deepaka bardziej uradowanego. Thomas Stone dotrzymał słowa i pomógł Deepakowi w publikacji artykułu na temat badań nad urazami żyły głównej. Artykuł, który ukazał się w „American Journal of Surgery”, z miejsca stał się pozycją klasyczną i bardzo często cytowaną przy okazji omawiania uszkodzeń wątroby. Choć Deepak pobierał wynagrodzenie lekarza specjalisty, nadal mieszkał w kwaterach stażystów w Matce Bożej. Dzięki stażystom-rezydentom z mekki, którzy przyjeżdżali do nas do Bronksu, mieliśmy więcej rąk do pracy i Deepak wreszcie mógł się wysypiać. W nieużywanej piwnicy urządził sobie laboratorium, w którym badał skutki różnego rodzaju zaburzeń dopływu krwi do wątroby (ćwiczył na psich i krowich narządach). Nie było potrzeby dłużej utrzymywać w tajemnicy demencji Popsy'ego. Bezpiecznie przemierzał korytarze Matki Bożej, ubrany w lekarską koszulę, z maską dyndającą na szyi. Zawracano go za każdym razem, gdy próbował dostać się na salę operacyjną albo wyjść poza teren szpitala, ale najwyraźniej zupełnie mu to nie przeszkadzało. Czasem zatrzymywał ludzi i oznajmiał im: - Pobrudziłem się.

Pewnego późnego piątkowego wieczoru, kilka miesięcy po odwiedzinach Thomasa Stone'a, usłyszałem pukanie do drzwi. Stał w nich mój ojciec, niepewny, speszony, nie wiedział, jak go przyjmę. Jego wyznanie wiele zmieniło. Zanim usłyszałem tę opowieść, znacznie łatwiej przychodziło mi złościć się na niego, przewrócić mu mieszkanie do góry nogami, naruszyć jego przestrzeń. Teraz w jego obecności było coś osobliwego. Nie zaprosiłem go do środka. - Nie mogę zostać, ale zastanawiałem się... chcę zapytać, czy... czy nie miałbyś ochoty pójść ze mną jutro, to jest w sobotę, na kolację do etiopskiej restauracji na Manhattanie?... Tu masz adres, o siódmej?

To była ostatnia rzecz, jakiej się po nim spodziewałem. Gdyby zaprosił mnie do Metropolitan Opera albo na obiad w Waldorf-Astorii, odmówiłbym bez wahania. Ale kiedy powiedział: „Etiopska restauracja”, przywołał tymi słowami cierpki smak indżery i ostry smaku wotu. Poczułem, jak cieknie mi ślinka. Skinąłem potakująco głową, choć tak naprawdę wcale nie zależało mi na przebywaniu w jego towarzystwie. Niemniej jednak pozostały między nami pewne niedokończone sprawy. W sobotę, wyszedłszy z metra, zobaczyłem Thomasa Stone'a stojącego nieco dalej, przy wejściu do Meskerem w Greenwich Village. Mieszkał w Ameryce od ponad dwudziestu lat, a nadal wydawał się tu zupełnie nie na miejscu. Nie okazywał zainteresowania menu umieszczonym na zewnątrz, przy wejściu do restauracji, a studenci wylewający się z budynku New York University i dźwigający futerały na instrumenty jakby dla niego nie istnieli; włosy, ubrania i obwieszone kolczykami uszy wyróżniały ich w tłumie przechodniów. Wyraźnie mu ulżyło, kiedy mnie zobaczył. Meskerem był niedużym lokalem z ciemnoczerwonymi zasłonami i ścianami, które wyglądały jak wnętrze chaty chikka. Aromat palonych na węglu drzewnym ziaren kawy i pieprzny zapach berbere sprawiły, że przeniosłem się daleko, daleko od Manhattanu. Usiedliśmy na drewnianych, grubo ciosanych trójnożnych stołkach ledwo wystających nad podłogę, a między nami znalazł się stolik z plecionego kosza. Wysokie lustro umieszczone na ścianie za plecami Thomasa Stone'a pozwalało mi patrzeć na tył jego głowy i jednocześnie podziwiać ludzi wchodzących i wychodzących z restauracji. Plakaty poprzypinane do ścian pinezkami ukazywały pałace Gonderu, uśmiechniętą kobietę z ludu Tigre obdarzoną doskonałymi mocnymi zębami, zbliżenie pomarszczonej twarzy etiopskiego kapłana, a także widok z lotu ptaka na Churchill Road - wszystkie plakaty miały ten sam podpis: TRZYNAŚCIE MIESIĘCY SŁOŃCA. Każda etiopska restauracja, jaką zdarzyło mi się po tym pierwszym razie odwiedzić w Ameryce, za kluczowy element dekoracji obrała sobie ten sam kalendarz Ethiopian Airlines. Kelnerka, niska, jasnooka Amharka, przyniosła nam kartę dań. Miała na imię Anna. Prawie wypuściła z rąk ołówek, kiedy oświadczyłem jej po amharsku, że przyniosłem własny nóż i jestem tak głodny, że jeśli pokaże mi, gdzie przywiązali krowę, chętnie zacznę, nie czekając na przystawki. Gdy przyniosła nam jedzenie na okrągłej tacy, Thomas Stone wyglądał na zaskoczonego, jakby zapomniał, że będziemy jeść palcami ze wspólnego naczynia. Ku jego przerażeniu Anna (pochodziła z Kebeny w Addis Abebie, nie tak znowu daleko od Missing) dała mi gursha: oderwała

kawałek indżery, zamoczyła go w curry i podała mi palcami do ust. Thomas Stone pospiesznie wstał i zapytał o łazienkę - żeby tylko jemu nie zrobiła tego samego. - Archaniele Gabrielu - powiedziała Anna, odprowadzając go wzrokiem. Wystraszyłam twojego kolegę naszymi zwyczajami habesha. - Powinien je znać. Przez siedem lat mieszkał w Addis Abebie. - Nie! Poważnie? - Nie czuj się, proszę, urażona. - Nic nie szkodzi - odparła, uśmiechając się. - Znam takich ferengi. Mogą u nas mieszkać latami, a nadal traktują nas jak powietrze. Nie przejmuj się. Nadrabiasz za niego. No i jesteś przystojniejszy. Mogłem się za nim ująć, powiedzieć, że jest moim ojcem. Ale tylko się uśmiechnąłem - jestem pewien, że się przy tym zaczerwieniłem - i nic nie powiedziałem. Kiedy Thomas Stone wrócił, zabrał się do jedzenia, ale bez specjalnego entuzjazmu. Jedną z piosenek sączących się przez zamontowane w suficie głośniki okazała się Tizita - nie mogło być inaczej. Przypatrywałem mu się, chcąc wybadać, czy melodia powie mu cokolwiek. Nie powiedziała. Tubylca poznasz po tym, że na jego palcach nie uświadczysz śladów curry, bo tubylec używa indżery jak szczypczyków, za jej pomocą podnosząc do ust kawałki kurczaka albo wołowiny umoczone w sosie. Paznokcie Thomasa Stone'a były czerwone. Tilahun śpiewający Tizitę, kameralna atmosfera lokalu i zapach żywicy olibanowej wywołały falę wspomnień. Pomyślałem o porankach w Missing, o tym, jak mgła przyjmowała cielesną, namacalną postać, stawała się trzecim żywiołem po ziemi i niebie, ale gdy słońce wspinało się wysoko nad horyzont, znikała. Przypomniałem sobie pieśni Rosiny, zaśpiewy Gebrew i magiczny cycek Almaz. Nawiedził mnie obraz młodej Hemy i młodego Ghosha wychodzących do pracy, i jak machaliśmy im na pożegnanie z nosami w kuchennym oknie. Ujrzałem wszystkie te cudne, błyszczące, mieniące się jak nowa moneta w słońcu dni. - Zamierzasz skończyć cztery lata rezydentury w Matce Bożej? - zapytał Thomas Stone, gwałtownie wdzierając się w mój sen na jawie. - Gdyby interesowała cię przeprowadzka do Bostonu... - To tyle, jeśli chodzi o jego spostrzegawczość. Kiedy wreszcie byłem gotów porozmawiać o przeszłości, jego interesowała moja przyszłość.

- Nie chcę odchodzić z Matki Bożej. Ten szpital to dla mnie odpowiednik Missing. Nie chciałem stamtąd wyjeżdżać, ani w ogóle z Addis Abeby, ale musiałem. Teraz nie mam ochoty zostawiać Matki Bożej. Każdy inny człowiek zapytałby mnie, dlaczego musiałem wyjechać z Missing. To moja wina - gdyby zadał mi to pytanie, mógłbym nie odpowiedzieć. Chyba o tym wiedział. Zabierając talerze, Anna zapytała Thomasa Stone'a po angielsku: - Jak panu smakowało? - Jedzenie było dobre - odparł, prawie w ogóle na nią nie patrząc. Zarumienił się. Obydwoje wbiliśmy w niego spojrzenie. - Dziękuję - dodał jakby w nadziei, że to pomoże mu się jej pozbyć. Wyjęła z kieszeni fartuszka dwie paczki chusteczek odświeżających i położyła na stole. Powiedziałem do Anny: - Rzeczywiście było bardzo dobre, ale wot mógłby być trochę ostrzejszy. - Jasne, że tak - odpowiedziała po amharsku, odrobinę zbita z tropu zawoalowaną krytyką. - Ale wówczas ludzie tacy jak on nie tknęliby jedzenia. Poza tym korzystamy z miejscowego masła, więc nawet jeśli będzie ostrzejszy, na pewno nie posmakuje jak w domu. Tylko ktoś taki jak ty zauważy różnicę. - Chcesz powiedzieć, że przy tylu Etiopczykach mieszkających w Nowym Jorku nie ma gdzie dostać jedzenia, które byłoby habesha? Prawdziwe? Pokręciła głową. - Nie tutaj. Jeśli będziesz w Bostonie, odwiedź Królową Saby w Roxbury. To słynne miejsce. Jej dom jest jak nasza ambasada. Na górze sprzedają produkty spożywcze, a na dole podają jedzenie domowej roboty. Gotowane na prawdziwym etiopskim maśle. Składniki dostarczają pracownicy Ethiopian Airlines. Wszyscy etiopscy taksówkarze tam jadają. Spotkasz tam wyłącznie Etiopczyków.

Thomas Stone przysłuchiwał się naszej wymianie zdań z kamienną twarzą. Kiedy Anna odeszła od naszego stolika, sięgnął do kieszeni. Myślałem, że wyciągnie portfel, ale zamiast niego wyjął zakładkę, którą zostawiłem w jego pokoju, tę, na której siostra Mary Joseph Praise napisała dla niego wiadomość.

Wytarłem dokładnie ręce i wziąłem ją od niego. Uświadomiłem sobie, jak bardzo za nią tęskniłem. Miałem wrażenie, że nie powinienem jej oglądać tak beztrosko, na byle stoliku z plecionego kosza, ale umieścić w skrytce bankowej. Ta zakładka była moim talizmanem podczas morderczej podróży, mojej ucieczki z Etiopii, o której Thomas Stone nie wiedział. Przeczytałem ostatnią linijkę: „Załączam swój list do Ciebie. Przeczytaj go, proszę, natychmiast. S MJP”, i spojrzałem na niego. Thomas Stone zmienił pozycję na stołku. Głośno przełknął ślinę i nachylił się nad stolikiem. - Marionie. Ta zakładka... była w moim podręczniku, prawda? - Tak. Nadal go mam. Zesztywniał z dłońmi włożonymi pod uda, jakby przez jego ciało przepłynął prąd. - Czy mógłbyś... Chciałbym zapytać, czy... Czy masz... Czy znalazłeś też list? Sprawiał wrażenie bezradnego. Siedział na tym niskim stołku z kolanami pod brodą i wyglądał jak rodzic w przedszkolu. - Myślałem, że to ty masz list - powiedziałem. - Nie! - odparł z taką emfazą, że aż Anna na nas zerknęła. - Przykro mi - oznajmiłem, chociaż nie byłem pewien, za co właściwie powinno mi być przykro. - Założyłem, że wyjeżdżając, zabrałeś ze sobą list. Że zostawiłeś tylko książkę z zakładką w środku. Jego twarz, tak przed chwilą pełna wyczekiwania, jakby się zapadła. - Właściwie nic ze sobą nie zabrałem - przyznał. - Wyszedłem z Missing w ubraniu, które miałem na sobie, a poza tym wziąłem jedną, dwie rzeczy z biura. Nigdy więcej tam nie wróciłem. - Wiem. Skulił się, słysząc to słowo. Nic dziwnego, że niechętnie zapuszczał się na teren mojej przeszłości. Żadne ostrze nie przebije ludzkiego serca tak skutecznie jak dobrze dobrane, mściwe słowa syna. Ale czy on rzeczywiście myślał o mnie w ten sposób? Jak o swoim synu? - Ale zabrałeś palec, co? - drążyłem. - Tak... i nic poza tym. Był w jej pokoju. Wróciłem tam. - Spojrzał na mnie. - Przykro mi - powiedziałem. - Żałuję, ale nie mam tego listu.

- A zakładka? - ożywił się. - Skąd ją masz? Westchnąłem. Anna podała kawę. Mała filiżanka bez uszka wydawała się tak bardzo nieadekwatna w obliczu mojej próby opowiedzenia temu człowiekowi historii całego życia. - Musiałem szybko wyjechać z Etiopii. Władze mnie poszukiwały... To długa historia. Myśleli, że jestem zamieszany w porwanie samolotu Ethiopian Airlines. Myśleli, że sympatyzuję z bojownikami o wolność dla Erytrei. Śmieszne, co? Pamiętasz naszą służącą Rosinę? Jednym z porywaczy tego samolotu okazała się jej córka, Genet. Rosina nie żyje, to tak przy okazji. Powiesiła się. To było więcej, niż mógł znieść. - Rosina i Genet... Wystarczy, jeśli powiem ci, że miałem godzinę, aby wynieść się z miasta. Odchodząc, przeskakując przez mur Missing, pożegnałem się z Hemą, Matroną, Gebrew, Almaz i Shivą, moim bratem... - przerwałem. Trafiłem na przeszkodę. - Shivą, twoim drugim synem... Stone głośno przełknął. To na nic. Ale musi wiedzieć, zwłaszcza jeśli to bolesne. - Mój syn... - powiedział, cedząc słowa. - Twój syn. Chcesz zobaczyć, jak wygląda? - Skinął głową, spodziewając się zapewne, że wyjmę portfel. - Spójrz w lustro, które masz za plecami. Zawahał się, podejrzewając, że wpuszczam go w maliny, ale odwrócił się. Nasze spojrzenia spotkały się w lustrzanym odbiciu. Wzdrygnąłem się, ponieważ kontakt okazał się raptem bardziej intymny, niż przypuszczałem. - Shiva jest moim lustrzanym odbiciem. - Jaki on jest? - zapytał, nie odwracając się. Westchnąłem. Pokręciłem głową. Spuściłem wzrok. Odwrócił się. - Shiva jest... inny. Chciałoby się powiedzieć: geniusz. Ale nie taki... zwykły geniusz. Nie miał cierpliwości do szkoły. Nigdy nie odpowiadał na pytania na egzaminie tak, żeby go zdać, nie dlatego że nie znał odpowiedzi... On nigdy nie rozumiał potrzeby dostosowania się do pewnej konwencji. Ale z pewnością wie o medycynie, a już na pewno o ginekologii, więcej niż ja. Pracuje z Hemą. Operują przetoki. Jest wybitnym chirurgiem. Hema nauczyła go wszystkiego. Nie skończył żadnej szkoły medycznej. - Wszystko to Stone mógł bez trudu sam odkryć, gdyby

tylko się zainteresował. Teraz nagle okazał zainteresowanie. - Kiedy byliśmy mali, byliśmy z Shivą bardzo sobie bliscy. Stone utkwił we mnie nieruchome spojrzenie. Nie mogłem mu wyjawić szczegółów tego, co się stało. Nikomu o tym nie opowiadałem. Tylko Genet i Shiva znali prawdę. - On i Genet zrobili coś, co mnie bardzo zraniło. Nie mogę tego wybaczyć... - Czy to miało związek z porwaniem tego samolotu? - Nie, nie. To się stało dużo wcześniej. W każdym razie, byłem i nadal jestem zły na Shivę. Ale jest moim bratem - bliźniakiem - więc kiedy okazało się, że mam godzinę na ucieczkę, kiedy przyszedł czas pożegnać się z Shivą... cóż, to była dla nas obydwu bardzo przykra chwila. - Raptem okazało się, że tracę nad sobą panowanie. Za nic nie chciałem się rozpłakać w obecności Thomasa Stone'a. Uszczypnąłem się w udo. - Żegnając się ze mną, Shiva podarował mi dwie książki. Jedną była Gray's Anatomy, najcenniejszy dla niego przedmiot, który nosił ze sobą jak płaszcz. Drugą okazała się twoja książka - z zakładką w środku. Nie wiem, skąd ją wziął ani jak długo ją miał. Nawet nie wiedziałem, że cokolwiek napisałeś. Książka sprawiała wrażenie, jakby nikt jej nie brał do ręki. Myślę, że Shiva jej nie przeczytał, a jeśli już, to nie z takim zapałem, z jakim pochłaniał Graya. Prawdopodobnie zobaczył i przeczytał zakładkę. Ale... musiałbyś znać Shivę... Pewnie uznał tę zakładkę i list, o którym mowa w wiadomości, za niewarte uwagi. Shiva żyje dniem dzisiejszym. Nie wiem, skąd wytrzasnął tę książkę i dlaczego mi ją podarował. Stone milczał. Wpatrywał się w stojący między nami pusty kosz, jakby ten przedmiot symbolizował wszystko to, co nieznane w jego przeszłości, w naszej przeszłości. Widok jego bólu był tak intensywny, że przeszywał mnie na wylot. - Mogę go o to zapytać - zaproponowałem. Usilnie chciałem się dowiedzieć, tak samo jak on. - Zapytam go - oświadczyłem. Thomas Stone przebywał w innym świecie. Kiedy podniósł oczy, zrozumiałem głębię jego żalu. Ujrzałem to w ciemniejszym zabarwieniu tęczówek, chociaż akurat ta delikatna struktura nie powinna zmieniać koloru. Widziałem, że niemal mistyczna aura

otaczająca

tego

legendarnego

chirurga

-

determinacja,

poświęcenie,

umiejętności - jest jedynie czymś powierzchownym. Osobowość chirurga była jego maską, zbroją wykutą, by chronić siebie. W ten sposób stworzył sobie więzienie. Za

każdym razem, gdy porzucał zawodową maskę na rzecz natury osobistej, mógł się spodziewać tylko jednego: bólu. Kiedy się odezwał, jego głos był zmęczony, stary: - Widzisz, a ja myślałem, że ty go masz, a ty myślałeś, że ja... - Jak sądzisz, co mogło być w tym liście? - Jakżebym chciał wiedzieć - powiedział nagle. - Oddałbym za to prawą rękę... Od naszego poprzedniego spotkania minęło kilka miesięcy. Złość, którą uważałem, że powinienem do niego czuć, zelżała. Historia, jaką mi opowiedział, o swoim dzieciństwie, o śmierci matki, powinna była wystarczyć, abym mógł mu wybaczyć, ale wówczas miałem wrażenie, że jeszcze nie jestem gotów. Nie wybaczyłem Shivie, więc dlaczego miałbym wybaczyć Thomasowi Stone'owi? Zresztą nawet gdybym rzeczywiście mu wybaczył, ta odrobina uporu we mnie odmawiała przyznania się do tego, zwłaszcza przed nim. Ale nadal nie wyjaśniliśmy sobie wszystkiego. - Muszę ci coś powiedzieć - odezwałem się. Nigdy nie przypuszczałem, że będę się czegokolwiek przed nim wstydził. - Coś, o co poprosił mnie Ghosh. Gdy Ghosh sformułował swoją prośbę, wydała mi się nieracjonalna. Lecz teraz, patrząc na tę surową, pobrużdżoną twarz, zrozumiałem, czemu Ghosh pragnął, żebym podał Stone'owi rękę. Ghosh znał Thomasa, ale przecenił moją dojrzałość. - Ghosh miał przed śmiercią życzenie, które przyrzekłem spełnić. Ale nie zrobiłem tego. Zignorowałem je. Mam nadzieję, że zarówno ty, jak i on mi wybaczycie. Ghosh powiedział, że bez tego jego życie będzie niepełne... Miał życzenie, bym cię odnalazł. I przekazał ci, że on uważał cię za brata. Wyznanie przyszło z trudem, nie tylko dlatego, że przypomniał mi się ciężki oddech Ghosha i każde jego słowo, ale ponieważ zobaczyłem, jakie te słowa zrobiły wrażenie na Thomasie. Kto, poza matką i doktorem Rossem w sanatorium, wyraził względem niego jakiekolwiek uczucie? Siostra Mary Joseph Praise? Być może, ale czy kiedykolwiek mu o tym powiedziała, a jeśli tak, to czy w ogóle ją usłyszał? - Ghosh był rozczarowany, że nie skontaktowałeś się z nim. Chciał, żebyś wiedział, że niezależnie od przyczyn, dla których milczałeś przez tyle lat, on nie ma ci tego za złe. - Zdaniem Ghosha, Thomasa od próby nawiązania kontaktu skutecznie powstrzymywało poczucie wstydu. Miał rację, ponieważ w tej chwili to wstyd nadał ton twarzy Thomasa.

- Tak mi przykro - powiedział Stone. Nie wiem, czy mówił do mnie, do Ghosha, czy do całego wszechświata. Za mało, ale lepsze to niż nic. Jeśli w restauracji byli prócz nas inni goście, przestali dla mnie istnieć. Jeśli grała muzyka, przestałem ją słyszeć. Przyglądałem się ojcu tak, jak studiuje się leżący na laboratoryjnym stole okaz: widziałem uśmiech, który walczył o dostęp do jego twarzy, ale przegrał, a potem zobaczyłem udręczony wzrok zaszczutego człowieka. Boże, dopomóż, gdyby ten człowiek miał nas wychowywać, gdyby miał nas wywieźć z Etiopii. Nawet biorąc pod uwagę ból i stratę, jakich doświadczyłem, za nic w świecie nie zamieniłbym przeszłości w Missing na życie z nim w Bostonie. Właściwie to powinienem podziękować Thomasowi Stone'owi za to, że uciekł z Etiopii. Miłość do siostry Mary Joseph Praise, jej uświadomienie, przyszła zbyt późno. Ona była zagadką i przyczyną żalu, który zabierze ze sobą do grobu. Nigdy nie będzie żałował niczego bardziej niż faktu, iż nie dowiedział się, co napisała do niego w liście. - Napiszę do Shivy - powiedziałem. - Zapytam go o ten list. Wydaje mi się, że zrozumiałem, dlaczego Thomas Stone postanowił zamknąć się na ludzi. Po zdradzie Genet nie chciałem już nigdy więcej obdarzyć uczuciem żadnej kobiety. Chyba że dałaby mi gwarancję na piśmie. Na mojej drodze spotkałem studentkę medycyny z mekki, świętą w porównaniu z moją pierwszą miłością. Była miła, wielkoduszna, piękna i zdawała się wykraczać poza siebie, jakby jej własne istnienie było sprawą drugorzędną w obliczu zaintrygowania światem i zaludniającymi go zjawiskami - łącznie ze mną. Moja spóźniona, powściągliwa reakcja najwyraźniej zniechęciła ją do mnie i przekreśliła szansę na wspólną przyszłość. Czy czułem z tego powodu smutek? Tak. Czy czułem się głupio? Tak, ale też trochę mi ulżyło. Tracąc ją, byłem przed nią chroniony, a ona przede mną. Ja i mężczyzna, z którym siedziałem, mieliśmy to ze sobą wspólnego. Pomyślałem o zegarku, który przestał tykać, ale dwa razy dziennie wskazywał poprawną godzinę. Stone zapłacił. Wstaliśmy. Zaczekałem na niego przy drzwiach, trzymając ręce w kieszeniach. - „Szczęsnym ten jeno zwań być może, kto w szczęściu dokonał żywota” powiedział. Zanim zdążyłem stwierdzić, czy wyraz jego twarzy to uśmiech, czy smutek, skinął głową i odszedł.

Rozdział 48

Pięć palców W każdą pierwszą niedzielę miesiąca tuż po północy dzwoniłem do Hemy. W Addis Abebie był wtedy poniedziałek, siódma rano. O tej porze połączenia kosztowały mnie taniej, ale ponieważ czasami Almaz, Gebrew, a nawet Matrona podnosili słuchawkę przed Hemą, rozmowa bywała długa i droga. Od kiedy Hema odebrała poród dziecka Mengystu - o, przepraszam: towarzysza Mengystu - nie musieliśmy się już martwić o węszącą wokół szpitala tajną policję, która miała przecież pełne ręce roboty z prawdziwymi wrogami państwa. Mengystu Hajle Marjam, wojownik Zakonu Marii, sekretarz generalny Rady Rolników i Robotników, przewodniczący Komitetu Wojskowego Socjalistycznej Etiopii, dożywotni wódz naczelny Sił Zbrojnych Ludów Demokratycznych Etiopii, głównodowodzący Biura do spraw Walki z Imperialną Agresją w Tigre i Erytrei, przyjął albańską szkołę marksizmu. Przedstawicielom wyższej i średniej klasy, a nawet pracującej biedocie skonfiskowano domy i odebrano ziemię. Lecz przysług, a zwłaszcza przysług wyświadczonych swojej żonie wódz nie zapominał: urząd celny nie przetrzymywał lekarstw i sprzętu przeznaczonego dla Missing, nie było więc potrzeby wręczania łapówek. Tamtej niedzieli, wykręcając numer Hemy, wyobraziłem sobie swoją rodzinę w Missing, jak zerka na zegar, trzyma w rękach kubki z kawą, czeka na połączenie z kontynentem, którego żadne z nich nie widziało. Słuchawkę podniosła Almaz z Gebrew wiszącym jej nad głową i wyczułem, że obydwoje są jakby czymś speszeni. Rozmowa z nimi polegała na wielokrotnie powtarzanych: „Endemenneh? Dehna-newoy? Jak się miewasz? Wszystko dobrze?”, dopóki ci moi rodzice chrzestni nie upewnili się, że u ich lij, dziecka, wszystko w porządku. Powiedzieli, że modlili się za mnie i że pościli. - Modlę się, żeby was wkrótce zobaczyć. Niech Bóg czuwa nad wami i waszym zdrowiem - powiedziałem. Matrona była zupełnie inna, rozgadana i spontaniczna, zupełnie jakbyśmy wpadli na siebie w korytarzu przed jej biurem.

Przy okazji jednego z wcześniejszych telefonów opowiedziałem Hemie o moim pierwszym spotkaniu z Thomasem Stone'em: Wysłuchała bez komentarza, ale nie mogła się nie uśmiechnąć, słysząc, że jej syn włamał się do mieszkania Thomasa Stone'a. Nie szczędziłem jej informacji i niczego nie cenzurowałem, ponieważ Thomas Stone nie był już dla niej zagrożeniem, a na pewno nie takim jak wówczas, gdy byliśmy mali. Kiedy powiedziałem, że zostawiłem na jego biurku wizytówkę w postaci zakładki, zrozumiałem z jej milczenia, że Hema nie wiedziała o posiadanym przez Shivę egzemplarzu Skutecznego chirurga. Domyśliłem się - i później potwierdziłem to u Matrony - że Hema dołożyła wszelkich starań, by usunąć z Missing wszelki ślad po tej książce; nie chciała, byśmy z Shiva przeczytali dzieło ojca, a tym bardziej zobaczyli jego fotografię. - Mamo, zjadłem kolację z Thomasem Stone'em - powiedziałem, kiedy przejęła słuchawkę. - Od ponad roku po raz pierwszy jadłem indżerę. - Poczuła się urażona, że Ghosh poprosił mnie o przekazanie wiadomości Stone'owi. Milczała przez dłuższą chwilę. Kiedy powiedziałem jej, o co dokładnie poprosił mnie Ghosh, usłyszałem po jej stronie głośne wydmuchiwanie nosa w chusteczkę. Wiadomość mówiła bowiem więcej o bezinteresowności Ghosha, niż dotyczyła Thomasa Stone'a. Zapytałem ją, czy wie coś na temat zakładki i towarzyszącego jej listu. Nie wiedziała. - Może Shiva coś wie - powiedziałem. - Czy mogę z nim porozmawiać? Zawołała go tonem, który tak dobrze zapamiętałem z dzieciństwa. Usłyszałem odpowiedź Shivy i oceniłem, że echo niesie ją z naszej dawnej sypialni. Czekając na Shivę, Hema zapytała Matronę o zakładkę, ale jej krótkie: „Nie!” świadczyło, że słyszy o niej po raz pierwszy. Telefon nigdy nie był posłusznym instrumentem w rękach Shivy. Tak, u niego wszystko w porządku, prace nad przetokami idą nieźle, i nie, nie wie nic na temat zaginionego listu. - Shiva, pamiętasz tę zakładkę? I wzmiankę o liście? - zapytałem. - Tak. - Ale mówisz, że w książce nie było żadnego listu? - Żadnego listu. - Skąd wziąłeś tę książkę, Shiva? - Ghosh mi ją dał.

- Kiedy? - Kiedy umierał. Chciał porozmawiać ze mną o wielu rzeczach. To była jedna z nich. Powiedział, że zabrał tę książkę z kwatery Thomasa Stone'a w dniu naszych narodzin. Zatrzymał ją. Chciał, żebym ją dostał. - Czy wtedy po raz pierwszy zobaczyłeś tę książkę? I zdjęcie Thomasa Stone'a? - Tak. - Czy Ghosh wspominał coś o liście od siostry Mary - naszej matki - do Stone'a? - Nie, nie wspominał. - Czy powiedział, dlaczego chce, abyś zatrzymał tę książkę? - Nie. - A kiedy zobaczyłeś zakładkę i wzmiankę o liście, to czy poszedłeś go o to zapytać? - Nie. Westchnąłem. Mogłem przerwać to przesłuchanie, ale zabrnąłem już tak daleko. - Dlaczego nie? - zapytałem. - Gdyby chciał, żebym dostał list, dałby mi go. - Czemu dałeś mi tę książkę, Shiva? - Bo chciałem. W jego głosie nie było rozdrażnienia. Dalej odpowiadał mi dokładnie takim samym tonem jak na początku - zastanawiałem się, czy wyczuł irytację w moim głosie. Shiva miał rację: albo w ogóle nie było żadnego listu, albo Ghosh przechwycił go i zniszczył z sobie tylko znanych powodów. Pozostało mi się pożegnać. Znałem mojego brata na tyle dobrze, żeby nie oczekiwać od niego pytań o moje zdrowie i jak mi się wiedzie. Zaskoczył mnie, pytając: - Jak wyglądają wasze sale operacyjne? Chciał wiedzieć, jak są rozplanowane, jak daleko od sali znajduje się pomieszczenie z autoklawem i przebieralnia, czy przed każdą salą jest osobna

umywalnia, czy szoruje się ręce we wspólnym pomieszczeniu. Opisałem mu wszystko ze szczegółami. Skończywszy, zaczekałem. Znowu mnie zaskoczył, mówiąc: - Marionie, kiedy wrócisz do domu? - Widzisz, Shivo... zostały mi jeszcze cztery lata rezydentury. Czy chciał mi, na swój sposób, powiedzieć, że jest mu przykro z powodu wszystkiego, co się wydarzyło? Że tęskni za mną? Czy oczekiwałem tego od niego? Nie byłem pewien, więc dodałem jeszcze tylko: - Nie wiem, czy w domu jest dla mnie bezpiecznie, ale jeśli tak, to z chęcią przyjechałbym, nie wiem, za rok... Albo może ty przyjedziesz? - Czy będę mógł zobaczyć sale operacyjne? - Jasne. Mogę ci to załatwić. - Okej. To przyjadę. Hema przejęła od niego słuchawkę. Była w gadatliwym nastroju, nie chciała się rozłączać. Słuchając jej śpiewnego głosu, przeniosłem się w strefę czasową Missing i miałem wrażenie, że siedzę przy telefonie pod fotografią Nehru i patrzę na przeciwległą ścianę, na zdjęcie Ghosha zawieszone tam, gdzie spędził wiele godzin, słuchając muzyki na grundigu. Odłożywszy słuchawkę, poczułem rozpacz: znalazłem się na powrót w Bronksie, ściany mojego pokoju nadal były gołe, z wyjątkiem oprawionej Ekstazy św. Teresy. Biper, do tej pory uśpiony, nagle zaczął pikać. Odpowiadając na jego wezwanie, ponownie zarzuciłem na szyję jarzmo. Tak naprawdę to z ochotą znosiłem tę swoją niewolniczą egzystencję, bycie chirurgiem stażystą-rezydentem, niekończącą się pracę, sytuacje kryzysowe, które trzymały mnie w teraźniejszości, pogrążenie w krwi, ropie i łzach - w płynach, w których rozpuszcza się całe człowiecze jestestwo. Zapracowując się na śmierć, czułem się zintegrowany, czułem się Amerykaninem i rzadko miałem czas, by pomyśleć o rodzinnym domu. Cztery tygodnie później znów nadeszła pora, aby zatelefonować. Czy dla Hemy te nasze rozmowy były równie trudne? Gnębiło mnie to. W liście, który przyszedł po naszej ostatniej rozmowie, Hema napisała, że zapytała Bachellego, Almaz, a nawet W.W. Gonada, czy słyszeli coś od Ghosha albo od siostry Mary Joseph Praise o liście, ale żadne z nich nic nie wiedziało. Poinformowała mnie, że wiza wyjazdowa Shivy, jego pierwszy krok do odwiedzenia mnie, została wstrzymana. Urząd zażądał pisemnego oświadczenia, że Shiva nie ma

żadnych długów w Etiopii, a także - co ważniejsze - że ja nie mam długów, za które on byłby odpowiedzialny. Hema obiecała, że przypomni Shivie o formalnościach. Między wierszami wyczytałem, że ona wie, iż Shiva stracił zainteresowanie pomysłem. Napisałem do Thomasa Stone'a, informując go, że list siostry Mary Joseph Praise nadal nie został odnaleziony. Nie odpisał mi z podziękowaniami za moje starania.

Na przestrzeni kolejnych czterech lat widywałem Thomasa Stone'a jedynie od czasu do czasu, kiedy przyjeżdżał na jakąś konferencję albo na zajęcia z opieki nad obłożnie chorymi. Robił wrażenie - wiedziałem, że tak będzie - był pewny siebie, poważny, całkowicie panujący nad przedmiotem zajęć. Dysponował perspektywą osoby, która ma za sobą skrupulatne studia nad teorią chirurgii, jak również lata stosowania teorii w praktyce. Znacznie bardziej wolałem zawodowe z nim kontakty niż towarzyskie, na przykład przy kolacji. Niewykluczone, że on czuł to samo, ponieważ nie zadzwonił do mnie więcej ani mnie nie odwiedził. Spędziłem w Bostonie trzy wymiany, każdą trwającą miesiąc: chirurgia plastyczna, urologia, transplantacje, a ponieważ praca była absorbująca i stawiająca wysokie wymagania, zupełnie zapominałem o denerwowaniu się obecnością Thomasa Stone'a. Podczas ostatniej wymiany, która okazała się większym kołowrotem, niż potrafiłem sobie wyobrazić, pracowałem bezpośrednio z nim. Tylko raz przez cały ten czas zasugerował, że moglibyśmy coś razem zjeść, ale się wykręciłem, ponieważ pracy na oddziale intensywnej opieki dla pacjentów po przeszczepie było po prostu tak dużo, że zwykle wychodziłem ze szpitala dopiero po dziewiątej wieczorem, nawet jeśli miałem akurat wolną noc. Myślę, że mu ulżyło. Rok 1986, piąty rok mojego szkolenia, zakończyłem jako szef rezydentów i zostałem w Matce Bożej jako asystent Deepaka, przygotowując się do egzaminu przed komisją. Niechętnie, bo niechętnie, ale w końcu zacząłem podziwiać długi, żmudny amerykański system szkolenia chirurgów - o ileż łatwiej przychodziło wyrażać ów podziw, gdy było się już niemal u kresu całego procesu. Czułem się technicznie kompetentny do wykonywania wszelkiego rodzaju ogólnych operacji, znałem również własne ograniczenia. Niewiele było takich rzeczy, z którymi nie zetknąłbym się w Matce Bożej. Lecz najważniejsze, że czułem się pewny siebie, jeśli chodzi o opiekę nad pacjentem przed operacją i po niej, a także na oddziale intensywnej terapii.

* W 1986 roku mój brat stał się sławny. To Deepak pokazał mi artykuł w „New York Timesie”. Zdjęcie Shivy było dla mnie prawdziwym szokiem, bo zobaczyłem na nim samego siebie, tylko że z krótszymi włosami, przystrzyżonymi niemal na jeża, i bez siwych pasemek, które porastały moje skronie. Fotografia przypomniała mi o goryczy, o bólu zdrady. A także, owszem, wzbudziła zazdrość. Shiva wziął pierwszą i jedyną dziewczynę, jaką kochałem, i skalał ją w moich oczach. A teraz proszę uprawiał dywersję w moim własnym ogródku, w mojej gazecie. Ja postępowałem zgodnie z zasadami i starałem się robić coś dobrego, a on - zignorował wszelkie reguły i proszę! Czy sprawiedliwy Bóg dopuściłby do czegoś takiego? Przyznaję, że dopiero po pewnym czasie zebrałem się w sobie, by przeczytać artykuł. Według „New York Timesa” Shiva zajmował pozycję światowego eksperta w dziedzinie

przetoki

pochwowej.

Jako

czołowy

orędownik

sprawy

stał

za

sponsorowaną przez Światową Organizację Zdrowia kampanią prewencyjną, „w niczym nieprzypominającą zwyczajowego podejścia zachodniego świata do tego typu problemów”. „New York Times” zamieścił kolorową reprodukcję plakatu „Pięć zaniedbań, które prowadzą do przetoki”: była na nim dłoń z rozczapierzonymi palcami. Przyjrzawszy się zdjęciu, stwierdziłem, że to dłoń Shivy. Pośrodku widać było siedzącą, przygnębioną kobietę - czy to czasem nie nasza starsza praktykantka? Plakat trafił do dystrybucji w całej Afryce i Azji; wydrukowano go w czterdziestu językach. Wiejskie akuszerki uczono odliczać na palcach pięć zaniedbań. Po pierwsze, zbyt wczesne zamążpójście, czyli dzieci idące do ołtarza; po drugie, nieistniejąca opieka przedurodzeniowa; po trzecie, zwlekanie z przyznaniem się, że poród się przedłuża (główka dziecka utknęła w połowie dróg rodnych i dokonuje dzieła zniszczenia) i potrzebne jest cesarskie cięcie; po czwarte, zbyt nieliczne i zbyt odległe od miejsca zamieszkania potrzebujących ośrodki medyczne, w jakich można dokonać cesarskiego cięcia; po piąte, mężowie i teściowie wyrzekający się kobiety z powodu przeciekającej, cuchnącej przetoki pęcherzowo-pochwowej, odbytniczopochwowej albo jednej i drugiej naraz. Choroba nierzadko kończyła się samobójstwem. „Kobietom udaje się odnaleźć drogę do Shivy Praise'a Stone'a - napisano w artykule. - Wsiadają do autobusów i jadą najdalej, jak zdołają, dopóki współpasażerowie nie wyrzucą ich z pojazdu. Przychodzą pieszo lub jadą na osłach.

Często przybywają jedynie z kartką papieru w dłoni, na której widnieje napis w języku amharskim: MISSING, SZPITAL PRZETOKI albo DO STONE'A”. Shiva Stone nie był lekarzem, lecz „uzdolnionym laikiem, któremu start umożliwiła jego matka ginekolog”. Kiedy następnym razem zadzwoniłem do Hemy, poprosiłem ją, żeby przekazała Shivie gratulacje od mnie. - Mamo - powiedziałem - powinni byli w tym artykule więcej napisać o tobie. Bez ciebie Shiva nie robiłby tego, co robi. - Nie, Marionie. To wszystko to naprawdę jego zasługa. Nigdy nie przepadałam za operacjami przetok, ale dla kogoś obdarzonego determinacją jak Shiva to doskonałe zajęcie. Tu trzeba nieustannej uwagi, przed, po i w czasie operacji. Powinieneś zobaczyć, jak dużo czasu poświęca na przemyśliwanie każdego przypadku, na przewidywanie każdego problemu. On widzi przetokę trójwymiarowo. W swoim warsztacie Shiva opracował zupełnie nowe instrumenty potrzebne do operacji, wynalazł nowe techniki. W artykule wspomniano o jego zmaganiach z dziurawym budżetem i potrzebach szpitala. Posypały się datki. Matrona zastanawiała się nad postawieniem w Missing nowego budynku przeznaczonego wyłącznie na oddział dla kobiet z przetoką. - Shiva już kilka lat temu naszkicował plany. Budynek będzie miał kształt litery V, a jego skrzydła będą się zbiegały w sali operacyjnej numer trzy. - Sala operacyjna numer trzy miała zostać wyremontowana i przebudowana tak, by powstały dwie oddzielne sale ze wspólną częścią do mycia rąk. Późną nocą przeczytałem jeszcze raz cały artykuł w „New York Timesie”. Tym razem poczułem w żołądku ssącą pustkę. Nie było wątpliwości co do tego, że autorka tekstu darzy Shivę niekłamanym podziwem, że odłożyła na bok obiektywizm i swój charakterystyczny beznamiętny styl, ponieważ wrażenie zrobił na niej nie tyle temat, lecz bohater - mężczyzna. Zakończyła artykuł cytatem z mojego brata: „To, co robię, jest proste. Ceruję dziury”, powiedział Shiva Praise Stone. Tak, Shiva, ale potrafisz też je robić.

Ja również odniosłem pewien sukces, choć nie tak głośny jak Shivy: zdałem egzamin pisemny Amerykańskiej Komisji Chirurgów. Kilka miesięcy później wyznaczono mi spotkanie na egzamin ustny w Bostonie w hotelu Copley Plaza. Po

trwającej półtorej godziny wyczerpującej rozmowie z dwójką egzaminatorów mój trud dobiegł końca. Wiedziałem, że dobrze mi poszło. Kiedy wyszedłem z hotelu, dzień był olśniewający. Szary kamienny monolit Church of Christian Scientists wznosił się u końca długiego, odbijającego promienie słońca zbiornika wodnego i odcinał na tle błękitnego nieba. Przez pięć lat spędzałem dni i noce w szpitalu, nie oglądając nieba, nie czując na twarzy blasku słońca. Miałem ochotę wskoczyć w ubraniu do wody i wydać z siebie okrzyk Wiktorii. Zadowoliłem się jednak lodami w rożku, które zjadłem ze smakiem, siedząc nad wodą. Zamierzałem pojechać na lotnisko i wrócić do Nowego Jorku, ale kiedy zobaczyłem, że kierowca taksówki jest Etiopczykiem - pozdrowiłem go w naszym języku - przyszedł mi do głowy inny pomysł. Tak, pewnie, że zna Królową Saby w Roxbury i z przyjemnością mnie tam zawiezie. - Nazywam się Mesfin - powiedział, uśmiechając się do mnie w lusterku wstecznym. - A ty kim jesteś? Czym się zajmujesz? - Nazywam się Stone - odparłem, zapinając pas, chociaż nie miałem powodu do obaw: tego dnia nic złego nie mogło mi się przydarzyć. - Jestem chirurgiem.

Rozdział 49

Ruch Królowej Na rogu ulicy znajdowało się złomowisko otoczone wysokim murem z drutem kolczastym, który przypomniał mi o więzieniu Kerchele. Przez bramę było widać śpiącego wielkiego psa na łańcuchu. Dalej znajdował się rząd pustych działek. Pył i sadze wyznaczały kształt tego, co niegdyś na nich stało. Mesfin zmierzał do jedynego, stojącego przy końcu ulicy domu, samotnego, ocalałego z plagi, która zdziesiątkowała sąsiadów. Podjazd zaczynał się już w połowie jezdni, jakby w maszynie do kładzenia asfaltu zabrakło surowca, więc właściciel posesji sam musiał zadbać o nawierzchnię. Piętrowy dom był kryty żółtym gontem. Stopnie, poręcze, filary, drzwi, taras, a nawet rynny pomalowano na ten sam kanarkowy kolor. Kolumna (niepomalowanych) piast samochodowych podpierała z boku zapadającą, się frontową werandę. Przed domem stały zaparkowane cztery żółte taksówki. Na zapach fermentującego miodu moje kubki smakowe zareagowały jak psy Pawłowa. W progu powitała nas ponura Somalijka i zaprowadziła sześć stopni w dół do jadalni. Ujrzeliśmy kilku mężczyzn na ławach wokół stolika. W pomieszczeniu zmieściłby się jeszcze tuzin gości. Drewnianą podłogę posypano świeżo ściętą trawą dokładnie tak samo zrobiono by w domu lub restauracji w Addis Abebie. Umyliśmy ręce i zasiedliśmy za stołem. Niemal natychmiast zjawiła się piersiasta kobieta, kłaniając się, życząc zdrowia i stawiając przed nami wodę i dwie nieduże flaszki złotego tedżu. Rogówka w jej lewym oku była biała jak mleko. Mesfin powiedział, że kobieta ma na imię Tayitu. Po niej pojawiła się młodsza kobieta, niosąc tacę z indżerą i obfitymi porcjami jagnięciny, soczewicy i kurczaka. - Widzisz? - powiedział Mesfin, spoglądając na zegarek. - Szybciej tu zjem, niż zatankuję auto na stacji. I taniej. Jadłem, jakbym do tej pory głodował. Kelnerka z Nowego Jorku, która opowiedziała mi o Królowej Saby, nie pomyliła się: to było prawdziwe jedzenie. Później, wyglądając przez okno wychodzące na położone na stoku podwórze, zobaczyłem, jak przed dom zajeżdża biała corvetta. Wyłoniły się z niej kształtne, obute w szpilki nogi o skórze w kolorze kawy z mlekiem i z paznokciami

pomalowanymi na czerwono, jak to mówił B.C. Gandhi, „odcień »przeleć mnie«„. Raptem, nie wiadomo skąd, pojawiło się koźlę i rozpoczęło taniec wokół tych eleganckich stóp. Po chwili schodami zeszła cudowna Etiopka, stąpając ostrożnie, żeby nie złamać obcasa. Rzuciła do Somalijki: - Dlaczego ten głuptas wypuścił kózkę o tej porze? Kiedyś ją przejadę. Jej złocistobrązowe włosy, obcięte w odważny, asymetryczny sposób odsłaniający szyję, były upstrzone czerwonymi pasemkami. Miała na sobie rdzawoczerwony, prążkowany żakiet do kompletu ze spódnicą, a pod nim białą bluzkę. Królowa - nie mogło być żadnych wątpliwości, że to właśnie ona - ukłoniła się, nie zatrzymując się w drodze do biura, które mieściło się obok kuchni. Nagle się zatrzymała. Odwróciła się, doznawszy jakby objawienia, i wpatrywała się intensywnie. Byłem ubrany w garnitur i miałem trochę poluzowany krawat - czyżbym wyglądał nie na miejscu? U nas, w Matce Bożej Nieustającej Pomocy, uświadczyłbyś przedstawiciela bodaj każdego plemienia Abrahama, więc nie czułem się wcale bardziej obco niż moi pacjenci i personel. Teraz, zwróciwszy jej uwagę i automatycznie uwagę pozostałych gości, znowu poczułem się jak ferengi. - Niech będzie pochwalony Pan i Syn Jego - powiedziała Królowa, kładąc dłonie na policzkach. Przesunęła na czoło okulary z barwionymi szkiełkami, spod których pokazały się szeroko otwarte ze zdumienia oczy. Obejrzałem się za siebie - do kogo ona to mówi? Na jej twarzy, początkowo wykrzywionej w lekkim zdziwieniu, zagościła wielka radość. Pokazała cudownie białe, doskonałe zęby. - Moje dziecko, nie poznajesz mnie? - spytała, podchodząc bliżej. Wyprzedził ją różany zapach. Wstałem zaintrygowany. - Modlę się za ciebie każdego dnia - odezwała się po amharsku. - Nie mów mi, że aż tak się zmieniłam. Wstałem. Nie potrafiłem wykrztusić słowa. Kiedy po raz pierwszy się spotkaliśmy, ona była matką, a ja zaledwie chłopcem.

- Tsige? - powiedziałem w końcu. Rzuciła się na mnie, ucałowała mnie w oba policzki, odsunęła od siebie na wyciągnięcie ramion, by móc się lepiej przyjrzeć, a potem znowu pocałowała. - Mój Boże, Matko Boska i wszyscy święci, co u ciebie? Czy to w ogóle ty? Endemenneh? Dehna ne woy? Jak się miewasz? Czy to naprawdę ty? Bogu niech będą dzięki, że tu jesteś... Dopiero wtedy, spędziwszy w Ameryce sześć lat, stojąc w tym żółtym domu, w jej ramionach, ze świeżą trawą pod stopami, poczułem, że wyzbywam się niepokoju w tym kraju, że opuszczam gardę, rozluźniam mięśnie brzucha i karku. Oto spotkałem osobę ze swojej przeszłości, z mojej ulicy, kogoś, kogo lubiłem i z kim zawsze czułem więź. Ucałowałem jej policzki z takim samym zapałem, z jakim ona obsypała mnie pocałunkami - kto przestanie całować pierwszy? Na pewno nie ja. Tayitu wyjrzała z kuchni. Dwie inne kobiety przechyliły się przez barierkę schodów. Nasi współbiesiadnicy zamarli w połowie kęsa. Byli wysiedleńcami tak samo jak my i doskonale rozumieli, co znaczą takie spotkania, takie chwile, w których widzisz płynący do ciebie rzeką fragment twojego dawnego domu. - Co ty tu robisz? - zapytała Tsige. - Chcesz powiedzieć, że nie przyjechałeś do mnie z wizytą? - Przyszedłem, żeby coś zjeść. Nie miałem pojęcia! Mieszkam w Nowym Jorku od sześciu lat. Przyjechałem do Bostonu tylko na jeden dzień. Teraz jestem lekarzem. Chirurgiem. - Chirurgiem! - Nabrała gwałtownie powietrza, odchyliła się do tyłu i położyła dłoń na sercu. A potem ucałowała mnie w obydwa nadgarstki. - Chirurg. Jesteś dzielnym, bardzo dzielnym chłopcem. - Zwróciła się do naszej publiczności i głosem niczym kantor mówiła dalej, wciąż po amharsku: - Słuchajcie, wy niedowiarki, kiedy ten chłopiec był jeszcze dzieckiem, a moje maleństwo umierało, kto zaprowadził mnie w odpowiednie miejsce w szpitalu? On, nikt inny. Kto zawołał lekarza, który był jego ojcem, żeby obejrzał moje dziecko? On. A kto potem został przy mnie, gdy moje małe walczyło o życie? Nikt inny jak on. To on był przy moim boku, kiedy niemowlę umarło. Nikt inny. Gdybyście tylko wiedzieli... - Po jej policzkach popłynęły łzy i w mgnieniu oka nastrój w jadalni z bezbrzeżnej radości ze spotkania po latach zamienił się w głęboki smutek, jak gdyby dwa te uczucia były nierozerwalnie ze sobą połączone. Usłyszałem współczujące cmoknięcia i tsk tsk ze strony mężczyzn. Tayitu

wydmuchała nos i wytarła zdrowe oko, a pozostałe dwie kobiety nie kryły się ze swoim szlochem. Tsige nie mogła wydusić słowa. Siedziała z pochyloną głową. W końcu wyprostowała plecy, podniosła głowę, uśmiechnęła się dzielnie, lekko rozchylając usta, i oświadczyła: - Nigdy nie zapomnę jego dobroci. Do dziś przed snem modlę się za duszę mojego dziecka, a zaraz potem modlę się za tego chłopca. Mieszkałam po drugiej stronie ulicy. Patrzyłam, jak dorasta, jak staje się mężczyzną, idzie do szkoły medycznej. Dziś jest chirurgiem. Tayitu oddaj wszystkim, co zapłacili, bo dziś mamy święto. Nasz brat wrócił do domu. Powiedzcie mi, wy wszyscy małej wiary, czy potrzebujecie lepszego dowodu, że Bóg istnieje? - Jej oczy zaświeciły jak diamenty, a dłonie uniosły się do sufitu. Przez kolejne kilka minut uroczyście wymieniałem uściski dłoni ze wszystkimi domownikami i gośćmi. Nieco później usiadłem z Tsige na sofie w salonie na piętrze. Zrzuciła wysokie obcasy i podwinęła nogi pod siebie. Trzymając mnie za rękę, dotknęła drugą dłonią mojego policzka i powtórzyła, jak bardzo się cieszy, że mnie widzi. Planowałem jeszcze tego samego dnia wrócić do Nowego Jorku, ale Tsige nalegała, żebym został. - Możesz polecieć jakimś późniejszym samolotem - powiedziała. - Jesteś pewna, że znajdę tu taksówkę? - zapytałem niby poważnym tonem, bo kazała mi odprawić Mesfina. Minęła sekunda, zanim odrzuciła głowę do tyłu i roześmiała się. - Widzisz, a jednak się zmieniłeś! Kiedyś byłeś taki wstydliwy. Zobaczyłem za oknem sześć albo siedem kózek drepczących w dużej zagrodzie z drutu. Za nią stał kurnik. Jakiś marzycielski chłopiec z długą, wąską głową siedział i głaskał jedną z kóz. - To mój kuzyn - wyjaśniła Tsige. - Widzisz u niego na czole te ślady po kleszczach? Ma pewne problemy, ale uwielbia się opiekować zwierzętami. Powinieneś przyjechać, kiedy świętujemy Meskel. Szlachtujemy kozy i gotujemy pod gołym niebem. Wtedy nie uświadczysz taksówek, ale wozy policyjne. Zjeżdżają się z całego Roxbury i South Endu na wyżerkę. Tsige powiedziała, że wyjechała z Addis Abeby kilka miesięcy po mnie. Pewien stały klient jej baru, wojskowy w stopniu kaprala, chciał się z nią ożenić.

- Był nikim. Ale jak przyszła rewolucja, byle szeregowiec z dnia na dzień stawał się kimś. - Kiedy odrzuciła jego umizgi, została fałszywie oskarżona o sympatie proimperialistyczne i wtrącona do więzienia. - Po dwóch tygodniach wykupiłam sobie drogę na wolność. Jak siedziałam w Kerchele, skonfiskowali mi dom. On przyjechał do mnie, udając, że nie miał nic wspólnego z moim aresztowaniem. Jeśli za niego wyjdę, powiedział, wszystko zostanie nam zwrócone. Krajem rządzili dranie jego pokroju. Miałam schowane trochę pieniędzy. Nie oglądałam się za siebie. Po prostu wyjechałam. W Chartumie czekałam cały miesiąc na azyl w ambasadzie amerykańskiej. Pracowałam jako służąca dla Hankinsów, angielskiej rodziny. Byli bardzo uprzejmi. Nauczyłam się angielskiego, zajmując się ich dziećmi. To jedyne dobre, co mnie spotkało w Chartumie. Nie przeszkadza mi bostoński chłód, bo każdy taki dzień przypomina mi, jak to dobrze, że wydostałam się z Chartumu. Ciężko pracowałam, Marionie. Quick-Mart, często po dwie zmiany. Potem pięć nocy na piętrowym parkingu. Oszczędzałam. Byłam pierwszą Etiopką taksówkarką w Bostonie.

Poznałam

miasto.

Załatwiałam

pracę

Etiopczykom.

Magazynier,

parkingowy, taksówkarz, ekspedientka w sklepie z upominkami w hotelu. Pożyczałam Etiopczykom na procent. Tayitu kiedyś pracowała u mnie w barze, więc kiedy przyjechała do Stanów, wynajęłam ten dom. Ona zajęła się gotowaniem. Potem go kupiłam. A teraz? Mój Boże, jest tyle do roboty: zemleć tef, zrobić indżerę, oczyścić kurczaka, przygotować wot, pozamiatać dom. Potrzeba do tego trzech, czterech osób. Etiopczycy przychodzą pod moje drzwi jak nowo narodzone owieczki. Cały swój dobytek niosą ze sobą zawinięty w prześcieradło. Ściskają te swoje rentgeny. Staram się im pomóc. - Naprawdę jesteś Królową Saby. Na jej ustach pojawił się szelmowski uśmieszek. Przeszła na angielski, którego nigdy nie słyszałem w jej wykonaniu. - Marionie, wiesz, czym musiałam się zajmować w Addis Abebie, żeby wykarmić dziecko. To samo w Sudanie. Byłam czymś gorszym niż... nie byłam lepsza niż bariya - powiedziała, używając slangowego określenia niewolnicy. - Mówi się, że w Ameryce możesz być, kim zechcesz. Uwierzyłam w to. Ciężko pracowałam. Więc kiedy mówią na mnie „Królowa Saby”, to myślę sobie: „Tak, od bariya do królowej”.

Opowiedziałem Tsige, że widziałem ją tego dnia, gdy w pośpiechu opuszczałem Addis Abebę - wysiadała ze swojego Fiata 850. - A dziś co zobaczyłem, zanim ujrzałem twoją twarz? Piękną nogę, którą wystawiłaś z auta, tak samo jak w Addis Abebie, wtedy też najpierw zobaczyłem twoją nogę. Chciałem się wtedy pożegnać, ale nie umiałem tego zrobić. Zaśmiała się i z zażenowaniem obciągnęła spódnicę. - Wiedziałam, że zniknąłeś zaraz po tym, jak słuch zaginął o Genet powiedziała. - Nie byliśmy pewni, czy przypadkiem nie brałeś udziału w spisku. - Naprawdę? Ludzie myśleli, że jestem erytrejskim partyzantem? Wzruszyła ramionami. - Ja twierdziłam, że nie miałeś z tym nic wspólnego. Ale kiedy spotkałam Genet, nie potwierdziła, ani nie zaprzeczyła. Byłem zaskoczony. - Jak mogłaś spotkać Genet? Przecież ona wyjechała tego samego dnia co ja. Dlatego musiałem uciekać... Widziałaś ją w Chartumie? - Nie, Marionie. Spotkałam ją tutaj. - Spotkałaś się z Genet w Ameryce? - Widziałyśmy się tutaj. W tym domu... O mój Boże. Ty nic nie wiesz? Poczułem, jak powietrze ulatuje mi z płuc. Wciągnął mnie lej. - Genet? To ona nie walczy w Erytrei? - Nie, nie, nie. Dziewczyna przyjechała tutaj jako uchodźca, razem z innymi. Ktoś załatwił jej przelot przez Atlantyk. Przyszła ze swoim dzieckiem w ramionach. Zachowywała się, jakby mnie nie poznawała, aż musiałam się jej przypomnieć. Twarz Tsige stężała. - Wiesz, kiedy tu przybywamy, wszyscy jesteśmy tacy sami. Erytrejczycy, Amharowie, Oromo, grube ryby, bariya, kimkolwiek byłeś w Addis Abebie, to przestaje mieć znaczenie. W Ameryce zaczynasz od zera. I najlepiej radzą sobie ci, którzy w Etiopii byli nikim. Ale widzisz, Genet przyjechała, sądząc, że jest wyjątkowa, że nie jest taka jak reszta z nas... - Kiedy to było? - Dwa, może trzy lata temu. Powiedziała, że straciła z tobą kontakt. Nie wiedziała, dokąd wyjechałeś. Zachowywała się, jakby nawet nie wiedziała, że uciekłeś z Addis Abeby.

- Co? Kłamała - zareagowałem. - To Erytrejczycy pomogli mi w ucieczce. Ona była dla nich gwiazdą... wielką bohaterką. Musiała wiedzieć. - Być może mi nie ufała. Nie znałam jej tak, jak znałam ciebie, Marionie, nigdy nie zamieniłam z nią więcej jak dwa słowa. Ale wiesz, ludzie się zmieniają. Kiedy wyjeżdżasz z kraju, stajesz się rośliną wykopaną ze swojej ziemi. Niektórym korzenie usychają i nie chcą się przyjąć w świeżej glebie. Pamiętam, jak mi opowiadała, że kiedyś na polu bitwy zrobiło jej się niedobrze. Miała dość walki, jak sądzę. Poza tym miała dziecko. Jakaś kobieta, którą poznała w Nowym Jorku, znalazła dla niej pracę i zaproponowała, że zaopiekuje się synkiem. Tak więc w sumie nie musiałam nic dla niej robić. - Mój Boże - powiedziałem, zapadając się w sofę. Cieszyłem się, że nie dowiedziałem się o tym wszystkim wcześniej i że nie wiedziałem o jej pobycie w Nowym Jorku. - Nadal tam mieszka? - Nie. - Tsige zawahała się, jak gdyby nie była pewna, czy ma ochotę opowiedzieć mi ciąg dalszy. - Krążyło wiele plotek. Słyszałam, że... poznała faceta i wyszła za niego. Coś się wydarzyło. Niemal go zabiła. Nie wiem dokładnie, co i jak, ale wiem, że Genet trafiła do więzienia. Dziecko zostało oddane do adopcji... - Zobaczyła szok malujący się na mojej twarzy. - Przykro mi. Sądziłam, że wiesz o tym wszystkim... Mogłabym się dowiedzieć, czy nadal jest w więzieniu. - Nie! - Pokręciłem głową. - Nie rozumiesz. Nie chcę jej nigdy więcej widzieć powiedziałem. „Gdybym ją zobaczył, naplułbym jej w twarz”, pomyślałem. - Ale to była twoja siostra. - Nie! Nie mów tak - rzuciłem ostro. Siedzieliśmy w ciszy. Nie mogłem mieć pretensji do Tsige, nawet jeśli moja reakcja ją zaskoczyła. Musiałem odczekać kilka minut, zanim nie przeszło mi wzburzenie. - Tsige - zacząłem wreszcie, biorąc ją za rękę - przepraszam. Muszę ci coś wyjaśnić. Bo widzisz, Genet nie była moją siostrą. Ona była miłością mojego życia. Tsige była wyraźnie zszokowana. - Zakochałeś się we własnej siostrze? - Ona nie jest moją siostrą! - Jasne, przepraszam.

- Zresztą, jakie to ma znaczenie, Tsige? Siostra, nie siostra, byłem w niej zakochany. Nie umiałbym zmienić tego, co do niej czułem. Zamierzaliśmy się pobrać po skończeniu szkoły medycznej... - I co się stało? - Zdradził mnie brat. I ona mnie zdradziła. - To nie było łatwe. - Położyli się na sobie - powiedziałem, korzystając z amharskiego wyrażenia. Uświadomiłem sobie, że właśnie powiedziałem Tsige coś, o czym z nikim nie rozmawiałem, nawet z Hemą. Byłem bliski wyznania wszystkiego Thomasowi Stone'owi, wtedy w restauracji, ale w końcu tego nie zrobiłem. Teraz, kiedy wreszcie wyrzuciłem z siebie prawdę, poczułem ulgę. Nie pominąłem niczego: fałszywego oskarżenia, okaleczenia genitaliów Genet, śmierci Rosiny, podejrzeń Hemy wobec mnie. Przez sześć lat spędzonych w szpitalu Matki Bożej Nieustającej Pomocy, mając wokół siebie tak wielu oddanych przyjaciół - Deepaka, B.C., studentów - żadnemu z nich się nie zwierzyłem. Tsige zasłoniła dłonią usta, a w jej oczach ujrzałem zdumienie i współczucie. Po chwili opuściła dłoń i ze smutkiem pokręciła głową. - Twój brat chciał się ze mną przespać - powiedziała. Uśmiechnęła się, widząc, jak szczęka mi opada. - O, tak. Byliście wtedy tacy młodzi, mieliście czternaście, może piętnaście lat, więc w sumie nie byliście zbyt młodzi. Shiva był bardzo bezpośredni: „Ile to kosztuje, żeby się z tobą przespać?”. Zaśmiała się na tę zuchwałość i wyjrzała przez okno, przywołując wspomnienie dawnych czasów. - I co? - wykrztusiłem wreszcie przez gardło tak zaschnięte, że słowa krzesały w nim iskrę zdolną rozpalić tedż w moim żołądku. Nie miała pojęcia, jak bardzo ważna była dla mnie jej odpowiedź. - Co „co”? - Poszliście do łóżka? - Och, głuptasie. Nie! - Uszczypnęła mnie w policzek. - Powinieneś zobaczyć, jaką masz minę. Nie, nie. - Wypuściłem powietrze, które nabrałem do płuc. - Nie wiesz, że gdybyś to ty mnie poprosił, stałoby się inaczej? Gdybyś tylko zapytał... jestem twoją dłużniczką, Marionie. Nadal jestem twoją dłużniczką.

Jestem przekonany, że się zaczerwieniłem. Genet zniknęła z moich myśli równie szybko, jak się w nich pojawiła. - Nie jesteś mi nic winna, Tsige. Przepraszam, nie powinienem był cię o to pytać, to tylko i wyłącznie twoja osobista sprawa. - Marionie, ależ ty musisz mieć dziewczyn! Chirurg w Nowym Jorku! Z iloma pielęgniarkami się „położyłeś”, co? Dokąd się wybierasz? Dlaczego wstałeś? Co się stało? - Tsige, zrobiło się późno. Powinienem... Pociągnęła mnie tak mocno w dół, że prawie na niej usiadłem. Zapach jej ciała i perfum uderzył mnie w nozdrza. Przesunąłem wzrokiem po jej gardle, podbródku, piersiach. Wiele razy o niej myślałem, leżąc nocą w moim pokoju w Matce Bożej Nieustającej Pomocy, i nigdy nie przypuszczałem, że naprawdę będę mógł jej dotknąć. Byłem chirurgiem z certyfikatem komisji, ale teraz czułem się jak pryszczaty nastolatek. - Ale się czerwienisz! Wszystko w porządku? Ach, Święta Mario... Archaniele Gabrielu i wszyscy święci... nadal jesteś prawiczkiem, prawda? Skinąłem wstydliwie głową. - Dlaczego płaczesz? - zapytałem. Lecz ona pokręciła tylko głową i popatrzyła mi w oczy, ocierając łzy. W końcu, kładąc dłonie na moich policzkach, powiedziała: - Płaczę, bo to piękne. - To nie jest piękne, Tsige. To głupie. - Nie, wcale nie. - Zachowywałem czystość dla Genet. Wiem, wiem - to idiotyczne. Ale wtedy ona i Shiva... I potem rzuciłem się w wir nauki. Ale najgorsze, że nadal ją kochałem. Shiva jej nie kochał. To ja ją kochałem. Czułem się za nią odpowiedzialny, kiedy prawie umarła. Uwierzyłabyś? Shiva się z nią przespał, ale to ja czułem się odpowiedzialny. Potem, kiedy ze swoimi towarzyszami porwała samolot, zdradziła mnie po raz drugi. Nie obeszło jej, co mogło się stać ze mną, z Hemą, z Shivą. Ale przynajmniej tamtego dnia, gdy wyjechałem z Etiopii, wreszcie się od niej uwolniłem. W Ameryce usiłowałem o niej zapomnieć. Miałem nadzieję, że zginęła na tej głupiej wojnie - jej przeklętej wojnie. A teraz dowiaduję się, że ona jest tutaj. Może

powinienem wyjechać, Tsige? Nie wiem, do Brazylii. Albo do Indii. Nie chcę przebywać na tym samym kontynencie co ta kobieta. - Przestań, Marionie. Nie opowiadaj głupstw. Ile tedżu wypiłeś? To jest duży kraj, a ty jesteś dużym chłopcem. Zapomnij o niej! Spójrz, gdzie ty jesteś, a gdzie jest ona. Ona siedzi w więzieniu, na miłość boską! - Przejechała dłonią po moich włosach, a potem przyciągnęła mnie do piersi. - Jesteś mężczyzną, o jakim marzą kobiety. Byłem pobudzony. Nie potrafiłbym niczego przed nią zataić, nawet gdybym chciał - ani wstydu, ani tajemnic, ani skrępowania. Pocałowała mnie w usta, musnąwszy najpierw nieśmiało, jakby badając teren, by za chwilę podarować mi niespieszny, głęboki pocałunek. Poczułem uderzenie adrenaliny i reakcję ze strony bezużytecznego dotąd, zgromadzonego we mnie w gigantycznych zapasach testosteronu, który nagle zaanonsował gotowość do działania. „A więc tak się to stanie - pomyślałem. - W dniu, gdy zdałem egzamin. Doskonale się składa”. Sięgnąłem, by ją dotknąć. Westchnęła i odepchnęła mnie, przyciskając do oparcia sofy. Poprawiła włosy. Miała poważny wyraz twarzy jak klinicysta stawiający diagnozę po skrupulatnym badaniu. - Mój Marionie, zaczekaj. Zachowałeś czystość przez te wszystkie lata. To nie byle co. Chcę, żebyś teraz pojechał do siebie. Pomyśl, zastanów się, i jeśli dojdziesz do wniosku, że mnie pragniesz, będę tu na ciebie czekała. Możesz do mnie przyjechać, ale możemy też gdzieś razem wyjechać. Albo ja przyjadę do Nowego Jorku i weźmiemy sobie pokój w jakimś wspaniałym hotelu. - Wyczytała z mojego spojrzenia zawód i poczucie odrzucenia. - Nie smuć się tak. Robię to z miłości do ciebie. Kiedy posiadasz coś tak cennego, musisz się dobrze namyślić, zanim to oddasz. Zrozumiem, jeśli nie podarujesz tego mnie. Ale jeśli mnie wybierzesz, będę zaszczycona i uhonoruję cię. Zadzwonię po taksówkę. Jedź, mój słodki. Jedź z Bogiem. Drugiego takiego jak ty nie ma. „Oto moje życie”, pomyślałem, gdy moja taksówka przebijała się przez korek i wlokła tunelem na lotnisko Logana. Usunąłem raka toczącego moją przeszłość, wyciąłem go. Przemierzyłem wyżyny, pokonałem pustynię, przepłynąłem ocean i postawiłem nogę na nowej ziemi. Byłem majtkiem, spełniłem swoją powinność i zostałem kapitanem własnego statku. Ale gdy spoglądam w dół, czemu uświadamiam

sobie, że mam na nogach te same stare, brudne kapcie, które zakopałem u początku mej podróży?

Rozdział 50

Przeciąć mięsień mocy Przy moich zarobkach chirurga mogłem sobie pozwolić na skrajny segment w długim ciągu dwupoziomowych szeregowców w Queens. Zakrzywiona linia dachu nad mansardowym oknem po jednej stronie budynku przypominała brew, spod której czujne oko zerkało na zarośnięty skrawek przynależnej do mieszkania działki gęsto obsadzonej klonami. Latem wystawiałem doniczki z jaśminem na skromne patio i w miniaturowym ogródku uprawiałem podstawowe warzywa. Zimą zabierałem jaśmin do domu, podczas gdy puste druciane szkielety podpórek znaczyły ogródek

pomnikami

ku

chwale

zjedzonych

soczystych,

krwistoczerwonych

pomidorów, które wydała ta ziemia. Odmalowałem ściany, naprawiłem gonty, zamontowałem regał na książki. Będąc wysiedleńcem z Afryki, zaspokoiłem potrzebę uwicia gniazda na nowym terytorium. W Ameryce odnalazłem własną wersję szczęścia. Minęło sześć lat i choć nadszedł czas, bym odwiedził Etiopię, tak naprawdę nigdy nie mogłem zebrać się w sobie. Pewnego dnia, gdy wychodziłem z lodziarni, zobaczyłem przemykającą szybkim krokiem wysoką, elegancko ubraną kobietę. Skórzany płaszcz tańczył wokół jej kostek. Przytrzymałem jej otwarte drzwi, a kiedy przechodziła obok, obudził się we mnie nagły, bardzo intensywny niepokój. Odwróciła się, by mi się przyjrzeć, i błysnęła uśmiechem. Innym razem, gdy jechałem przez Manhattan, gdy wracałem z odbywającej się w New Jersey konferencji na temat medycyny urazowej, moją uwagę zwróciła prostytutka, która niespodziewanie wyłoniła się spod markizy na wysokości tunelu Holland. Wyglądała jak duch w świetle reflektorów samochodu. Jej postać odbijała się w kałużach. Pokazała mi piersi. Albo tylko tak mi się zdawało. Znów poczułem ten niepokój, jak przeczucie, że coś nie gra, nie wiadomo tylko co. Zrobiłem kółko i pojechałem w to samo miejsce, ale już jej nie było. Wróciwszy do domu, przygotowałem się na kolejny dzień pracy. Po ukończeniu pięcioletniej rezydentury mogłem otworzyć własną praktykę albo przenieść się do innego szpitala. Czułem się jednak lojalny w stosunku do Matki Bożej. Ostatnio Brooke Army Medical Center w San Antonio i Walter Reed w Waszyngtonie obiecały oddelegować do nas na przeszkolenie kilku chirurgów z

ostatniego roku rezydentury. W czasie pokoju nasz szpital zapewniał pacjentów z urazami najbardziej zbliżonymi do tych spotykanych na polu bitwy, dlatego chirurdzy z wojskowych ośrodków przyjeżdżali, aby u nas doskonalić umiejętności. Zostałem szefem oddziału urazowego szpitala Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Na szczęście skończyły się nasze problemy ze sprzętem i personelem, więc nie było powodu do niezadowolenia. Lecz tamtego wieczoru, grzejąc się przy kominku, byłem niespokojny. Czułem się, jak gdyby miał ogarnąć mnie paraliż, jeśli zaraz nie zacznę działać. Postanowiłem, że mojemu życiu brakuje pewnego wymiaru, czegoś, co nie miałoby nic wspólnego z pracą. Przejrzałem „New York Timesa” w poszukiwaniu ciekawych imprez, odczytów, inauguracji, sztuk, wykładów, czegokolwiek, co mogłoby mnie zainteresować. Zmusiłem się do wyjścia w sobotę, a potem znowu w niedzielę.

Tydzień później, w piątek, wróciłem do domu prosto po pracy. Zaniosłem teczkę i pocztę do biblioteki. W kuchni zapaliłem świecę, nakryłem do stołu i odgrzałem ostatnią porcję zapiekanki z kurczakiem, którą przyrządziłem zeszłej niedzieli według przepisu z „New York Timesa”. Rozległo się pukanie do drzwi. Spanikowałem. Czyżbym zaprosił kogoś na kolację i zapomniał? Poza Deepakiem, który był u mnie raptem raz, nikt z pracy mnie nie odwiedzał. A może to Tsige z Bostonu postanowiła wziąć sprawy w swoje ręce, skoro nie pofatygowałem się nawet, by do niej zadzwonić? Setki razy podnosiłem słuchawkę, aby po chwili stracić odwagę. Albo może to Thomas Stone? Co prawda nie powiedziałem mu, gdzie mieszkam, ale bez trudu mógł się tego dowiedzieć od Deepaka. Wyjrzałem przez wizjer. W wypukłym judaszu zobaczyłem zniekształcone oczy, kości policzkowe, usta... Mój umysł żonglował częściami twarzy, starając się dopasować obrazek do imienia. To nie był Stone, Deepak też nie. Ani Tsige. Pomyłka wykluczona - wiem, kto to jest.

Odwróciła się i pokonała dwa schodki w dół. Mogłem pozwolić jej odejść. Otworzyłem drzwi. Zamarła zwrócona ciałem w stronę ulicy, ale twarzą do drzwi. Była wyższa, niż ją zapamiętałem, ale może po prostu aż tak schudła. Spojrzała, by się upewnić, że otworzyłem, a potem wbiła wzrok w punkt poniżej mojego lewego łokcia. Mogłem do woli jej się przyjrzeć i zdecydować, czy zamknę jej drzwi przed nosem, czy wpuszczę ją do środka. Miała proste włosy bez żadnych ozdób - wstążek, kokardek - a nawet niezbyt starannie uczesane. Jej kości policzkowe były takie jak kiedyś. Odniosłem wrażenie, że wystają teraz bardziej niż kiedykolwiek przedtem, stanowiąc podporę dla nieco skośnych oczu, które zawsze były w niej najładniejsze. Nawet pozbawiona makijażu jej twarz robiła niezatarte wrażenie. Choć było lato, miała na sobie długi wełniany płaszcz ciasno opinający talię i obejmowała się rękami, jakby przemarzła. Stała bez ruchu jak małe zwierzę przyłapane na terytorium drapieżnika, sparaliżowane, niezdolne do ucieczki. Zszedłem po schodkach. Wyciągnąłem rękę, położyłem jej palec pod brodą i uniosłem do góry. Jednocześnie jej oczy i powieki opadły jak u lalki. Jej skóra była zimna. Pionowe blizny na skroniach miały swoje lata, choć zapamiętałem dzień, gdy nacięła je Rosina, jak się jątrzyły i spływały ciemną krwią. Podniosłem jej brodę wyżej. Nadal nie zamierzała spojrzeć mi w oczy. Chciałem, żeby zobaczyła moje blizny: jedną od zdrady z Shivą, a drugą od jej przemiany w bardziej erytrejską niż prawdziwa Erytrejka, co skończyło się dla niej porwaniem samolotu, a dla mnie ucieczką z kraju. Chciałem, żeby ujrzała mój gniew wrzący pod zewnętrzną powłoką spokoju. Chciałem, żeby poczuła krew napływającą mi do mięśni, to, jak moje palce zwinęły się, skręciły i pragnęły dorwać się do jej tchawicy. Dobrze, że nie spojrzała, bo gdyby choć mrugnęła, wbiłbym zęby w jej żyłę szyjną, pożarłbym ją, kości, zęby, włosy, tak że nie zostałby po niej nawet atom. Chwyciłem ją za łokieć i zaprowadziłem do środka. Poszła jak kobieta wiedziona na skazanie. Trzasnąłem drzwiami, a ona zamarła. Zaprowadziłem ją do dawnej jadalni, którą przerobiłem na bibliotekę, i pchnąłem na otomanę. Przysiadła na brzeżku. Patrzyłem na nią z góry. Nawet nie drgnęła. Potem zakasłała i targnął nią spazm, który trwał piętnaście sekund. Przyłożyła do ust wymiętą chusteczkę. Długo na nią patrzyłem. Otworzyłem usta, żeby się odezwać. Kasłanie zaczęło się od nowa.

Poszedłem do kuchni. Wstawiłem wodę na herbatę. Czekając, aż się zagotuje, stałem oparty czołem o lodówkę. Po to co robię? Najpierw myśl o zabójstwie, potem herbata? Zastałem ją w tej samej pozycji, w jakiej zostawiłem. Kiedy brała ode mnie filiżankę, zobaczyłem jej niepolakierowane, połamane paznokcie i pomarszczone dłonie praczki. Obciągnęła rękaw, przełożyła filiżankę do drugiej ręki i powtórzyła tę samą czynność z drugim rękawem, próbując ukryć dłonie przed moim wzrokiem. Po jej policzkach płynęły łzy. Twarz wykrzywiał grymas. Miałem nadzieję, że moje serce okaże się nieczułe na ten widok. - Przepraszam. Pracuję w kuchni - szepnęła. - Po tym wszystkim, co mi zrobiłaś, jest ci przykro z powodu stanu twoich rąk? Mrugnęła, ale nie odpowiedziała. - Jak mnie znalazłaś? - Tsige mnie przysłała. - Po co? - Zadzwoniłam do niej, kiedy wyszłam z więzienia. Potrzebowałam... pomocy. - Nie powiedziała ci, że nie chcę cię widzieć? - Tak. Ale uparła się, żebym najpierw spotkała się z tobą. - Pierwszy raz spojrzała mi w oczy. - Sama też chciałam się z tobą zobaczyć. - Dlaczego? - Żeby powiedzieć przepraszam. - Po kilku sekundach odwróciła wzrok. - Tego uczą w więzieniu? Unikania kontaktu wzrokowego? Roześmiała się. Przeszło mi przez myśl, że po tym wszystkim, co zrobiła i widziała, złość nie mogła już jej zranić. - Kiedyś za patrzenie dostałam nożem - powiedziała. Pokazała brodą swoją lewą stronę. - Wycięli mi śledzionę. - Gdzie siedziałaś? - W Albany. - A teraz co? - Jestem na warunkowym. Raz w tygodniu mam spotkanie z kuratorem. Odstawiła filiżankę.

- Co jeszcze powiedziała ci Tsige? - Że jesteś chirurgiem. - Rozejrzała się po pełnej książek bibliotece. - Że dobrze ci się powodzi. - Jestem tutaj wyłącznie dlatego, że zostałem zmuszony do wyjazdu. Do ucieczki nocą jak złodziej. Wiesz, kto mi to zrobił? Kto to zrobił Hemie? Ktoś, kto był dla naszej rodziny jak... jak córka. Kołysała się do przodu i do tyłu. - Mów - powiedziała, prostując plecy. - Zasłużyłam na to. - Nadal odgrywasz męczennicę? Słyszałem, że wsiadając do samolotu, ukryłaś pistolet we włosach. W afro! Byłaś dla sprawy Erytrei jak Angela Davis*, czyż nie? Pokręciła głową. Po dłuższej chwili powiedziała: - Nie wiem, czym byłam. Nie wiem, kim byłam. Ta osoba, którą byłam, czuła, że musi zrobić coś wielkiego. - Wypluła ostatnie słowo. - Coś doniosłego. Dla Zemuiego. Dla siebie. Obiecali mi, że tobie i twojej rodzinie nie spadnie włos z głowy. Jak tylko porwaliśmy samolot, zrozumiałam, jak bardzo to było głupie. Nie było w tym nic doniosłego. Głupota, nic więcej. Dopiła herbatę. Wstała. - Wybacz mi, jeśli możesz. Zasłużyłeś na kogoś lepszego niż ja. - Zamknij się i usiądź - rozkazałem. Posłuchała. - Myślisz, że to załatwia sprawę? Powiesz przepraszam i sobie pójdziesz? Potrząsnęła głową. - Urodziłaś dziecko, tak? - powiedziałem. - Dziecko jakiegoś partyzanta? - Środki antykoncepcyjne, które nam dawali, były do niczego. - Dlaczego poszłaś siedzieć? - Muszę ci wszystko mówić? Rozkaszlała się. Kiedy spazm minął, przeszedł ją dreszcz, choć w pokoju było tak ciepło, że się pociłem. - Co się stało z dzieckiem? Skrzywiła się. Rozciągnęła usta. Wzdrygnęła się. Angela Yvonne Davis (ur. 1944) - amerykańska radykalna działaczka polityczna, feministka, Afroamerykanka związana z organizacją Czarnych Panter i ruchami na rzecz walki o prawa obywatelskie. *

- Zabrali mi je. Oddali do adopcji. Przeklinam mężczyznę, przez którego to się stało. Przeklinam go. - Spojrzała mi w oczy. - Byłam dobrą matką, Marionie... - Dobrą matką! - wybuchnąłem śmiechem. - Gdybyś była dobrą matką, nosiłabyś w brzuchu moje dziecko! Uśmiechnęła się przez łzy, jakbym powiedział coś zabawnego - lub jak gdyby przypomniała sobie moją fantazję, plany o ślubie i zaludnieniu Missing naszymi dziećmi. Zaczęła się trząść. Początkowo pomyślałem, że śmieje się albo płacze, ale potem usłyszałem, jak szczęka zębami. Opuszczając Asmarę, układałem sobie w głowie, co jej powiem. Myślałem o tym, gdy szedłem do Sudanu. Obmyślałem to tak wiele razy. Wyobrażałem sobie każdą wymówkę, jaką mogłaby mi podać, gdybym ją spotkał. Byłem przygotowany. Ale ten oto trzęsący się, milczący adwersarz nie był tym, czego się spodziewałem. Wziąłem ją za rękę i zbadałem jej tętno. Sto czterdzieści uderzeń na minutę. Chłód jej skóry zniknął, teraz parzyła. - Ja... muszę... już iść - powiedziała. Wstała i zatoczyła się. - Nie, zostaniesz. Było widać, że jest z nią niedobrze. Dałem jej trzy aspiryny. Zaprowadziłem do łazienki i odkręciłem prysznic. Kiedy zaczęła z niego lecieć gorąca woda, pomogłem jej się rozebrać. O ile wcześniej widziałem w niej zwierzę, które zapuściło się na teren łowiecki drapieżnika, o tyle teraz czułem się jak ojciec szykujący dziecko do kąpieli. Kiedy weszła pod prysznic, wrzuciłem jej bieliznę i koszulę do pralki i włączyłem urządzenie. Pomogłem jej wyjść spod prysznica. Stała na trzęsących się nogach. Wytarłem ją i posadziłem na skraju łóżka. Ubrałem ją w moją zimową flanelową piżamę i położyłem do łóżka. Wmusiłem w nią kilka kęsów zapiekanki i kolejną herbatę. Natarłem jej szyję, klatkę piersiową i podeszwy stóp maścią kamforową, tak jak kiedyś robiła nam Hema. Zasnęła, zanim zdążyłem nałożyć jej wełniane skarpety. Co przy tym czułem? Że odniosłem pyrrusowe zwycięstwo. Termometr, który wsunąłem jej pod pachę, pokazał trzydzieści dziewięć i cztery. Przełożyłem mokre ubrania do suszarki, a do pralki włożyłem jej dżinsy. Odstawiłem zapiekankę. Potem usiadłem w bibliotece, próbując czytać. Być może trochę się zdrzemnąłem. Kilka godzin później usłyszałem odgłos spuszczanej wody. Siedziała na łóżku, nieprzykryta. Nie miała na sobie piżamy i skarpet, była owinięta ręcznikiem. Gorączka minęła. Przesunęła się, robiąc dla mnie miejsce. - Chcesz, żebym sobie teraz poszła? - zapytała.

Miałem wrażenie, że tym pytaniem przejmuje nade mną kontrolę, ponieważ istniała tylko jedna możliwa odpowiedź: - Będziesz spała tutaj. - Czuję się rozpalona - powiedziała. W łazience przebrałem się w bokserki i koszulkę, wyjąłem koc z szafy i ruszyłem do biblioteki. - Zostań ze mną - powiedziała. - Proszę. Nie miałem gotowej odpowiedzi. Położyłem się do łóżka. Kiedy sięgnąłem do wyłącznika światła, odezwała się: - Nie gaś, proszę. W chwili, gdy położyłem głowę na poduszce, przykleiła się do mnie, pachnąc moim dezodorantem, moim szamponem i maścią kamforową. Podniosła mi rękę i wpasowała się pod ramię, przyciskając do mnie swoje wilgotne ciało. Palcami dotknęła mojej twarzy, bardzo delikatnie, jakby bojąc się, że mogę ją ugryźć. Przypomniałem sobie tę noc sprzed bardzo, bardzo dawna, gdy odnalazłem ją nagą w spiżarni. - Co to za dźwięk? - zapytała zaniepokojona. - Alarm suszarki. Wyprałem ci ubranie. Pociągnęła nosem, a potem usłyszałem jej szloch. - Zasłużyłeś na kogoś lepszego - powiedziała, patrząc mi w oczy. - Owszem. Nie odrywałem od niej oczu. Przypomniałem sobie tę niewielką plamkę w prawej tęczówce i szarą obwódkę tam, gdzie trafiła iskra. Nadal tam była, ciemniejsza, jak skaza, z którą się urodziła. Przejechałem palcem po jej ustach. Po nosie. Zamknęła oczy. Spod powiek popłynęły łzy. Uśmiechnęła się tak, jak zapamiętałem to z naszych czasów niewinności. Zabrałem rękę. Otworzyła powieki, spod których wyłoniły się błyszczące oczy. Z wahaniem złożyła na moich wargach pocałunek. Nie, nie zapomniałem. Skierowałem swój gniew nie tyle na nią, co na upływ czasu - to on pozbawił mnie tak cudownych złudzeń, zrobił to o wiele za wcześniej. Lecz wówczas potrzebowałem tego złudzenia, tej iluzji, że ona należy do mnie.

Pocałowała mnie znowu. Posmakowałem jej słonych łez. Czy było mi jej szkoda? Nagle znalazłem się na niej. Odrzuciłem kołdrę, zerwałem z niej ręcznik. Byłem nieporadny, ale zdeterminowany. Przestraszyła się. Jej mięśnie karku napięły się jak kable. Złapałem ją i pocałowałem. - Zaczekaj - szepnęła. - Nie powinieneś...? Ale byłem już w niej. Przez jej twarz przebiegł grymas. - Czy nie powinienem co, Genet? - powiedziałem, gwałtownie szarpiąc. Moja miednica poruszała się zgodnie z instynktowym, wrodzonym rytmem. - To mój pierwszy raz... - zdołałem wykrztusić. - Skąd mam wiedzieć, co powinienem, a czego nie powinienem? Jej źrenice rozszerzyły się. Czy była zadowolona, że się o tym dowiedziała? No to teraz wie. Teraz wie, że są na tym świecie ludzie, którzy dotrzymują obietnic. Ghosh, którego nie miała czasu odwiedzić na łożu śmierci, był jedną z takich osób. Chciałem, żeby ta wiedza ją zawstydziła, żeby ją przeraziła. Kiedy skończyłem, zostałem na niej. - Mój pierwszy raz, Genet... - powiedziałem cicho. - Nie myśl, że zrobiłem to, bo czekałem na ciebie. Zrobiłem to, bo spieprzyłaś mi życie. Mogłaś na mnie liczyć. Miałaś to jak w banku, jak mówią w Ameryce. A ty co zrobiłaś? Zamieniłaś to wszystko w nic niewarte gówno. Chciałem, żeby życie było dla ciebie piękne. Naprawdę tego nie rozumiem, Genet. Miałaś Hemę i Ghosha. Miałaś Missing. Miałaś mnie, który kochałem cię bardziej, niż ty kiedykolwiek pokochasz samą siebie. Leżała pode mną i płakała. Minęło sporo czasu, zanim pogłaskała mnie po głowie i spróbowała pocałować. Powiedziała: - Muszę pójść do łazienki. Zignorowałem ją. Znowu byłem podniecony. Zacząłem się w niej od nowa poruszać. - Proszę, Marionie - powiedziała. Nie wychodząc z niej, przeturlałem się na plecy. Cały czas ją trzymając, obróciłem ją i usadziłem na sobie. Jej piersi wisiały nade mną. - Musisz się wysikać? Nie krępuj się - powiedziałem na urywanym oddechu. To też już przerobiliśmy.

Złapałem ją za ramiona i brutalnie przyciągnąłem do siebie. Czułem jej gorączkę, zapach krwi, seksu i moczu. Znowu doszedłem. Potem odpuściłem. Pozwoliłem jej zsunąć się ze mnie.

Obudziłem się w niedzielę późnym rankiem. Leżała mi pod pachą i patrzyła na mnie. Znowu ją wziąłem - teraz nie potrafiłem zrozumieć, czemu tak długo odmawiałem sobie tej przyjemności. Gdy się obudziłem, była druga po południu. Słyszałem, jak krząta się po kuchni. Poszedłem do łazienki. Dopiero kiedy wróciłem do łóżka, zobaczyłem krew na pościeli. Zdjąłem prześcieradło i poszwy i włożyłem wszystko do pralki. Przyniosła dwie kawy, porcję zapiekanki i sztućce. Znowu miała gorączkę. Szlafrok nie zapewniał jej ciepła. Szczękała zębami i okropnie kaszlała. Wziąłem od niej kawę. Poły szlafroka rozchyliły się. Patrzyła, jak ścielę łóżko. - Przepraszam - powiedziała. - Krwawię z powodu blizn... Zawsze krwawię przy... stosunku. Prezent od Rosiny. Żebym zawsze o niej myślała, kiedy... - Czy to boli? - Z początku tak. I jeśli od poprzedniego razu minęło dużo czasu. - Co z twoją gorączką? Od jak dawna ją masz? Robiłaś sobie prześwietlenie? - Nic mi nie będzie - powiedziała. - To tylko przeziębienie. Mam nadzieję, że cię nie zarażę. Znalazłam u ciebie w apteczce ibuprofen. - Genet, powinnaś... - Naprawdę, doktorze, nic mi nie będzie. - Opowiedz mi, dlaczego trafiłaś do więzienia. Uśmiech zniknął z jej twarzy. Pokręciła głową. - Proszę, Marionie, nie. Wiedziałem, że po wysłuchaniu jej historii nie poczuję się dobrze, ale wiedziałem też, że muszę ją poznać. Później, gdy usiedliśmy w bibliotece, wymusiłem na niej to wyznanie. Był intelektualistą, podżegaczem, Erytrejczykiem, który podobnie jak ona wyrzekł się sprawy. Pozostanie bezimienny - samo wspomnienie o nim jest wystarczająco bolesne. Dość powiedzieć, że podbił serce jej chłopczyka (ojciec dziecka zginął w walce). A potem zdobył ją, a stało się to w Nowym Jorku, niedługo

po przyjeździe. Czuła, że zaczyna nowe życie. Wzięli ślub. W niespełna rok później zaszła w ciążę. Zaczęła podejrzewać, że on ją zdradza. Dowiedziała się, gdzie mieszka ta druga kobieta, namierzyła mieszkanie, w którym urządzali sobie schadzki. Włamała się, ukryła w ściennej szafie i czekała pół dnia, zanim para w końcu się zjawiła. Kiedy mąż i jego biała kochanka poszli do łóżka, zabawiając się głośno i intensywnie, Genet zastanawiała się, czy ujawnić swoją obecność. - Marionie - powiedziała. - Kiedy tak stałam w szafie obok kosza pełnego pasków tej kobiety, niczym węży u mych stóp, wreszcie do mnie dotarło. Zrozumiałam wszystko, przez co przeszłam od śmierci Zemuiego. Udało mi się przyjechać do Ameryki i co zrobiłam? Po raz pierwszy w życiu przelałam całą swoją miłość na osobę, która najmniej na nią zasługiwała. Kochałam go - jak to powiedziałeś? - kochałam go bardziej niż samą siebie. Oddałam wszystko temu nędznemu człowiekowi. Stojąc w tej szafie, uświadomiłam sobie, że jeśli spróbuję się na nim zemścić, muszę być przygotowana, że oddam za to życie. Był tylko jeden mężczyzna wart takiej ofiary z mojej strony, Marionie - ty. Kiedy byłam młoda, byłam zbyt głupia, żeby to zrozumieć. Zbyt głupia. On nie był tego wart, ale nie potrafiłam się powstrzymać. Bo widzisz, Marionie, stało się znowu to samo: kochając go, pragnęłam czegoś wielkiego. Wydawało mi się, że czeka go wspaniała kariera akademicka, bo przecież był intelektualistą, a skoro ja będę u jego boku, będę z nim tę wielkość dzieliła. Po raz pierwszy dotarło do mnie, kim jest proletariat. Otóż proletariatem jestem ja, zawsze byłam, musiałam więc działać jak proletariat. Miałam w ręku brzytwę. Zaczęłam cichutko śpiewać. Nie widzieli mnie, choć ja ich widziałam. Otworzyłam drzwi szafy z jednym tylko zamiarem: przeciąć mu mięsień mocy, przeciąć go jak łodygę henny. Stajesz się do tego zdolny jedynie wówczas, gdy kochasz kogoś miłością tak pełną, że nie masz niczego w odwodzie, nic jej w tobie nie zostało, zużyłeś wszystko. Rozumiesz? - Rozumiałem zbyt dobrze. - Bo inaczej musiałabym jej powiedzieć: „Weź go sobie i zatrzymaj. Powodzenia”. Zamiast tego naskoczyłam na nich. Pocięłam ich, ale nie tak skutecznie, jak zamierzałam. Uciekli. Zaczekałam na policję. Czułam się, jakbym zrzuciła kajdanki, które przez cały ten czas krępowały mi

ręce. Szukałam wielkości i znalazłam ją. Stałam się wolna w momencie, gdy straciłam wolność. Zobaczyła minę, z jaką śledziłem jej historię, i uśmiechnęła się. - Genet umarła w więzieniu, Marionie. Genet już nie istnieje. Kiedy zabierają ci dziecko, umierasz, i dziecko rosnące w twoim brzuchu też umiera. Przepadło wszystko, co miało jakiekolwiek znaczenie, więc umarłam. Maleńka

część

mnie

chciała

powiedzieć:

„Masz

mnie,

Genet”,

ale

postanowiłem mieć wzgląd na samego siebie, chronić się. Litowałem się nad nią jak nigdy do tej pory - to było uczucie lepsze niż miłość, ponieważ wyzwoliło mnie, uwolniło mnie od niej. „Marionie - powiedziałem do siebie - ona w końcu znalazła swoją wielkość, odkryła ją w cierpieniu. A kiedy odnajdziesz w sobie tę wielkość, czegóż więcej trzeba?”.

Rozdział 51

Między młotem a kowadłem Gdy dziś o tym myślę, dochodzę do wniosku, że moja choroba zaczęła się owego niedzielnego poranka w tym krystalicznie czystym momencie pobudki w pogrążonym w ciszy domu. Wiedziałem, że jestem w nim sam, bo ona odeszła. Czterdzieści trzy dni później pojawiły się pierwsze mdłości, niczym przypływ oceanu, jakby odległy Wezuwiusz zapadł się w morze. Później spadła na mnie przedwieczna mgła, obłok Entoto pełen zmieniających się kształtów i głosów zwierząt. Czterdziestego dziewiątego dnia straciłem przytomność. Zadziwiające: życie może się zmienić w zależności od tak banalnej czynności, jak otwarcie drzwi lub pozostawienie ich zamkniętymi. Wciągnąłem Genet do mojego domu w piątek. Dwa dni później wyniosła się sama, nie pożegnawszy się, i od tej pory nic już nie było takie jak przedtem. Na stole w jadalni zostawiła wiatraczek zakładam, że jako prezent dla mnie. Krzyż Świętej Brygidy, który nosiła na szyi, należał kiedyś do jej ojca, a wcześniej do kanadyjskiego żołnierza o imieniu Darwin. Opowieść o jej byłym mężu dręczyła mnie jak przewlekła grypa. Uparłem się, żeby usłyszeć tę historię. Odkryłem, że Genet jest zdolna do miłości wyzbytej egoizmu - tyle że miłości nie do mnie. Mimo to znalazłem w jej ramionach chwilowy spokój albo też jego złudzenie, jakbyśmy znów byli dziećmi bawiącymi się w dom i doktora. Każdego wieczoru po pracy gnałem do domu w nadziei, że znajdę ją czekającą na stopniach mojego mieszkania. Zapadałem się w sobie, widząc żółtą samoprzylepną karteczkę, którą zostawiałem dla niej po wewnętrznej stronie niezamkniętych drzwi z siatką na owady; napisałem, że klucz ma mój życzliwy sąsiad, Holmes, i żeby czuła się jak u siebie w domu. Wchodząc do środka, czułem się w obowiązku sprawdzić, czy przypadkiem nie zapomniałem umieścić na karteczce wiadomości. Przyznaję, że nawet zostawiłem przy drzwiach ogryzek ołówka, w razie gdyby naszła ją ochota, by napisać mi odpowiedź. W piątek, tydzień po tym, jak wciągnąłem ją do domu, żółty kwadrat karteczki wrzasnął: GŁUPIEC!, a ołówek dodał: GŁUPEK, ŻE BRAK SŁÓW. Podarłem karteczkę, a ołówek cisnąłem na ulicę.

Nie byłem zły na Genet. Ona okazała się przynajmniej konsekwentna. Wściekałem się na siebie, bo nadal ją kochałem albo raczej kochałem marzenie o naszym byciu razem. Moich uczuć nie dawało się wytłumaczyć logicznie, były nieracjonalne, a mimo to nie potrafiłem ich zmienić. To bolało. Nocą w bibliotece, opróżniwszy w ciągu czterech godzin butelkę Pincha wypiłem więcej niż przez rok, jaki upłynął, od kiedy ją kupiłem - odtworzyłem w myślach naszą ostatnią rozmowę. Siedziała zwinięta w kłębek na tym samym krześle, na którym teraz ja siedziałem, miała na sobie mój szlafrok, ten, który teraz ja włożyłem. Przyszedłem do niej z herbatą - oto popisowe zagranie głupców, stygmat, po którym nas rozpoznasz. - Marionie - zaczęła. Przyglądała się mojej bibliotece, mojej eklektycznej kolekcji. - Mieszkanie twojego ojca, o którym mi opowiadałeś, to, jak je opisałeś... u ciebie jest tak samo. - Daj spokój - uciąłem. - Sam zbudowałem te półki. Połowa książek nie ma nic wspólnego z chirurgią. Chirurgia nie jest całym moim życiem. Nie sprzeczała się ze mną. Siedzieliśmy w milczeniu. W pewnym momencie przeniosła spojrzenie na dywan przykrywający skrawek podłogi między nami siedział na nim intruz, nagi pośród sztucznego włókna, ciemny, milczący mężczyzna o ciele pociętym brzytwą. Jego obecność zabiła rozmowę. Kiedy powiedziałem, że idę się położyć, odparła, że zaraz do mnie dołączy. Uśmiechnęła się. Nie uwierzyłem jej. Pomyślałem, że już nigdy więcej jej nie zobaczę. Myliłem się. Wsunęła się pod kołdrę. Kochaliśmy się. Delikatnie i powoli. Wtedy pomyślałem, że wreszcie ze mną zostanie, lecz ona w ten sposób się żegnała.

Dwa tygodnie po jej odejściu mój dom przestał mi odpowiadać. Biblioteka zaczęła mnie przytłaczać. W kuchni wyjąłem foliowe zawiniątko opatrzone moim odręcznym napisem: PIĄTEK - ostatni ugotowany, skrupulatnie zapakowany i zamrożony kawałek obiadu, od którego przyrządzenia upłynęło wiele weekendów. Naraz to etykietowanie zamrożonego jedzenia objawiło mi się jako oznaka prawdziwego chaosu w mojej głowie. Dzięki Bogu za dobrego sąsiada, Sonny'ego Holmesa. Usłyszał, jak wpadam we wściekłość, jak walę głową w lodówkę. Sonny Holmes był z natury ciekawski, miał w sobie tę szczerą, właściwą większości Amerykanów wścibskość, która pojawiła się po

skończeniu przez niego siedemdziesiątego roku życia i której wcale nie zamierzał ukrywać. Oczywiście wiedział o moim gościu - wyjątkowe zdarzenie w życiu kogoś takiego jak ja - słyszał symfonię wystukiwaną na ścianie przez wezgłowie i ciszę, jaka potem zapadała. - Musisz wynająć agencję detektywistyczną - powiedział, stawiając pospieszną diagnozę, zanim dotarłem do końca opowieści. Sonny wierzył w enneagram, tę wywodzącą się z tradycji bliskowschodniej metodę klasyfikacji ludzi pod względem typów osobowości. Sam był Jedynką - typem upartym, pewnym siebie i przekonanym o słuszności swoich czynów. Mnie oszacował na Trójkę, Czwórkę albo może jednak Dwójkę? Bez względu na wszystko, był to z pewnością numer, który nie zgadzał się z Jedynką. - Że niby co? - zapytałem. - Potrzebujesz prywatnego detektywa. - Sonny, ale po co? Ja nie chcę jej więcej widzieć. - Może i nie, ale musisz to doprowadzić do końca. A jeśli trafiła do więzienia albo do szpitala? Albo może desperacko próbuje do ciebie wrócić, ale nie może? Szlachetny motyw - to wszystko, czego potrzebuje Dwójka, by kontynuować swą obsesję. Tego się uczepiłem. Okazało się, że pod nazwą East Coast Investigations z Flushing kryje się poważny młody blondyn o nazwisku Appleby, syn zmarłej szwagierki Holmesa. Appleby szybko ustalił, że Genet nie wróciła za kratki. Nie zjawiła się też w restauracji u Nathana, gdzie pracowała na zmywaku. Nie zgłosiła się do kuratora i nie zadzwoniła do Tsige. Dowiedział się tego wszystkiego w błyskawicznym tempie. Wiedział nawet, że jeszcze w więzieniu u Genet stwierdzono gruźlicę. Pod nadzorem lekarza zaczęła brać leki, ale po wyjściu na wolność nie zgłosiła się po kolejną dawkę lekarstw. Kaszel i gorączka według wszelkiego prawdopodobieństwa oznaczały nawrót choroby. Najbardziej irytujące było to, że jeżeli Genet gdzieś się odnajdzie, będę do niej trzeci w kolejce, po stanowej służbie zdrowia i kuratorze sądowym. Odeślą ją z powrotem do więzienia. Informator Appleby'ego w więzieniu powiedział, że może załatwić jej kartę choroby, i Appleby pozwolił sobie przystać na tę propozycję. Nie odpowiadało mi, że lekką ręką zamierzał naruszyć tajemnicę lekarską.

- W tego rodzaju sytuacji wiedza jest potęgą - stwierdził Appleby; kupił mnie, zaufałbym każdemu, kto posłużyłby się cytatem, który uwielbiał Ghosh*. - Płacisz pan, żeby się czegoś dowiedzieć - dodał - więc chyba nie ma się co krygować. - Co teraz? - zapytałem. Nie chodziło mi o to, że miałem kontakt z osobą chorą na gruźlicę. Z tym dam sobie radę. Nie chciał spojrzeć mi w oczy. Policzki i czubek nosa miał pokryte drobniutką siatką naczyń krwionośnych gotowych zaczerwienić się z byle powodu. Jego schorzenie nazywało się acne rosacea, nie mylić z acne vulgaris, zmorą wielu nastolatków. Pewnego dnia nos Appleby'ego stanie się kartoflem w kolorze burgunda, a policzki zamienią w krwiście czerwone płaty mięsa. Jako osoba dość wstydliwa w przyszłości będzie miał z tego powodu więcej kłopotów, ponieważ inni będą niesłusznie zakładali, że czerwień jego twarzy jest skutkiem nadużywania alkoholu. Proszę, oto przepowiedziałem mu przyszłość, płacąc za to, by to on opowiedział mi o mojej. - Cóż, doktorze Stone - powiedział Appleby, odchrząkując. Jego nos się zaczerwienił, niechybna oznaka, że nie spodoba mi się to, co usłyszę. - Z całym szacunkiem, ale niech pan lepiej policzy srebra. Proszę sprawdzić dobytek i upewnić się, że nic nie zginęło. Patrzyłem na niego przez dłuższą chwilę. - Ależ panie Appleby, jedyną rzeczą, jaka się dla mnie liczy, jest właśnie ta osoba, która zaginęła. - Tak, oczywiście - odparł. Współczucie w jego głosie zdradziło mi, że zna mój ból. Są nas legiony.

Jeśli chodzi o wydarzenia następnych kilku tygodni, to pamiętam, że pewnej nocy obudził mnie przenikliwy dzwonek telefonu. Podniosłem słuchawkę, ale nie wiedziałem, gdzie jestem, zagubiłem się między Matką Bożą a Missing. Byłem zastępczym chirurgiem urazowym. Nie byłem w stanie zrozumieć, czego oczekuje ode mnie rezydent po drugiej stronie linii. To normalne, że przez pierwsze kilka sekund po wyrwaniu ze snu niewiele się kojarzy. Mój rozmówca to rozumiał. Ale choć minął czas na zebranie myśli, nie mogłem się skoncentrować. Rozłączyłem się. Wyjąłem Słowa „scientia potentia est" tradycyjnie przypisuje się angielskiemu filozofowi i pisarzowi sir Francisowi Baconowi (1561-1626). *

wtyczkę telefonu z gniazdka. Rano mój umysł pracował już normalnie, ale ciało odmówiło wstania z łóżka. Byłem słaby. Żołądek wzburzył się na samą myśl o jedzeniu. Przewróciłem się na drugi bok i znowu zapadłem w sen. Może tego samego dnia, a może kilka dni później zobaczyłem człowieka stojącego przy łóżku. Zbadał mi tętno i zwrócił się do mnie po imieniu. To był mój dawny szef rezydentów, obecnie kolega ze szpitala Matki Bożej Nieustającej Pomocy, Deepak Jesudass. Złapałem go za rękę i błagalnym tonem poprosiłem, żeby mnie nie zostawiał - musiałem być zatem świadom powagi swojego stanu. - Nigdzie nie idę - powiedział. - Odsuwam zasłony. Pamiętam tylko tyle, że opowiedziałem mu o wszystkim, co zaszło. Słuchał mnie i jednocześnie badał. Zajrzał mi pod powieki i przerywał jedynie po to, żeby poprosić, bym popatrzył w dół albo żebym powiedział: „Aaa!”. W pewnym momencie zapytał, czy mam w domu stetoskop. Odparłem: - Chyba żartujesz. Jestem chirurgiem. - Roześmieliśmy się obydwaj. Śmiech dziwny odgłos, którego brakowało w moim domu. Kiedy dotknął mnie pod żebrami po prawej stronie, wyrwało mi się: „Au!”. Uznałem to za zabawne. Słyszałem, jak mruczy coś do telefonu. Przez cały ten czas trzymałem go za rękę. Pojawili się mężczyźni z noszami. Znałem ich twarze. Włożyli mnie we flanelowy kokon, wynieśli na zewnątrz i umieścili w karetce. Pamiętam, że chciałem jakoś skomentować piękno ich ruchów, wrodzoną grację, i jak niesamowicie się czułem, jak kangurzątko w maminej torbie. Przeprosiłem, że przez te wszystkie lata nie doceniałem ich umiejętności. Deepak pojechał razem ze mną. Kiedy dotarliśmy do Matki Bożej, szedł obok, gdy wieźli mnie korytarzem na oczach zaskoczonego personelu. Trafiłem na oddział intensywnej terapii Matki Bożej Nieustającej Pomocy. W surowym świetle jarzeniówek moje oczy błyszczały żółto, ale nie mogłem o tym wiedzieć. Skóra miała ten sam odcień. Krwawiłem obficie po każdym wbiciu igły. Pielęgniarki na próżno próbowały ukryć przede mną cewnik z moczem w złowieszczym, herbacianym kolorze. Po raz pierwszy naprawdę zacząłem się bać. Powiększający się obrzęk mózgu sprawił, że zrobiłem się ogromnie senny. Walczyłem ze sobą, by zachować przytomność tak zażarcie, że zdołałem jeszcze szepnąć Deepakowi na ucho:

- Nieważne, co się stanie, nie zabierajcie mnie z Matki Bożej. Jeśli mam umrzeć, nie chcę umierać w Missing, wolę umrzeć tutaj. W pewnym momencie ocknąłem się. Przy łóżku stał Thomas Stone. Przyglądał mi się bacznie, ale nie wzrokiem klinicysty. Była w jego spojrzeniu zgroza, przerażenie rodzica, którego dziecku stała się krzywda. Wtedy całkowicie straciłem przytomność.

Dopiero po pewnym czasie dowiedziałem się, że treść telegramu Stone'a do Hemy brzmiała: PRZYJEDŹ NATYCHMIAST

STOP

MARION

W

STANIE

KRYTYCZNYM STOP THOMAS STONE STOP PS NATYCHMIAST - i tak też Hema zrobiła. Zadzwoniła z prośbą o przysługę do żony „towarzysza dożywotniego prezydenta”, która doskonale rozumiała, że Hema musi wyjechać, by czuwać przy boku chorego syna. Ambasada amerykańska błyskawicznie przygotowała wizy i jeszcze tego samego dnia Hema i Shiva wsiedli do samolotu lecącego przez Kair do Frankfurtu. Potem samolotem rejsowym Lufthansy pokonali Atlantyk. Hema wiele razy czytała telegram, studiując każdą literę, mając nadzieję, że to przejęzyczenie albo że litery same się poprzestawiają. Gdy byli nad Grenlandią, powiedziała do Shivy: - Z tego równie dobrze może wynikać, że to nie Marion jest bliski śmierci, ale Thomas Stone. Shiva odparł z absolutnym przekonaniem: - Nie, mamo. Chodzi o Mariona. Czuję to. O dziesiątej wieczorem czasu nowojorskiego obydwoje weszli na oddział intensywnej terapii Matki Bożej: siwiejąca kobieta w rdzawo-czerwonym sari, uderzająco piękna mimo kurzych łapek wokół oczu; z nią wysoki młody mężczyzna, jej syn, a mój brat bliźniak. Zatrzymali się przed moim kokonem o szklanych ścianach - zmęczeni podróżnicy ze Starego Świata przez szybę oglądający blask sali szpitalnej Nowego Świata. I byłem tam ja - syn, który wyjechał do Stanów na studia i który stal się adeptem zręcznej, szczodrej, wyznającej filozofię „wszystko jednorazowego użytku”, lukratywnej i niebywale skutecznej amerykańskiej dziedziny medycyny, tak odmiennej w stylu i wadze od tego, co Hema i Shiva robili w Missing. Tyle że teraz obydwoje musieli sobie pomyśleć, że amerykańska medycyna obróciła się przeciwko mnie, jak tygrys, który atakuje tresera, bo oto leżałem przycumowany do

niebieskoszarego respiratora, przypięty do monitorów na konsolach u wezgłowia łóżka, w śpiączce, zależny od plastikowych rurek, drenów i kabli. Nawet z mojej czaszki sterczał sztywny, twardy jak gwóźdź drut. Zobaczyli Thomasa Stone'a - siedział w moim pokoju blisko okna, trzymał głowę opartą pod dziwnym kątem o barierkę łóżka i miał zamknięte oczy, jakby spał. W ciągu siedemdziesięciu dwóch godzin, jakie minęły od chwili, kiedy wysłał telegram, mój stan jeszcze się pogorszył. Thomas Stone otworzył oczy i raptem uświadomił sobie obecność gości. Wstał, brudny, zesztywniały, jakby skurczony w pożyczonym fartuchu. Czuł ulgę, choć niepozbawioną obaw. Białe kosmyki włosów opadły na jego bladą, wymizerowaną, pokrytą zmarszczkami twarz. Dwoje kolegów i towarzyszy broni ostatni raz widziało się na porodówce kilka chwil przed naszymi narodzinami a śmiercią naszej matki. Wtedy Stone po raz ostatni widział Shivę, w sali operacyjnej numer trzy, w ramionach Hemy. Stolik i respirator zablokowały Hemie dostęp do mnie od tej strony, po której stała. Przeszła więc dokoła łóżka, na stronę Stone'a, nie odrywając ode mnie wzroku. - Jest „w stanie krytycznym”, napisałeś. Ale co to za choroba, Thomasie? zapytała Hema, mając na myśli frustrującą treść telegramu. Mówiła opanowanym głosem, jakby wymieniała się z kolegą po fachu uwagami na temat zdrowia pacjenta to na zewnątrz; w środku cała się trzęsła. - Śpiączka wątrobowa - powiedział Thomas, odpowiadając podobnym tonem, zadowolony, że postawiła na rozmowę językiem medycyny, wyjście awaryjne, które zredukowało ich syna do diagnozy. - Ma ostre zapalenie wątroby. Poziom amoniaku jest bardzo wysoki. Wątroba ledwo pracuje. - Powód? - Wirus. Zapalenie wątroby typu B. Stone opuścił barierkę łóżka i obydwoje się nade mną pochylili. Hema sięgnęła po koniec sari, który miała przerzucony przez ramię. Zasłoniła sobie usta. - Wygląda nie tylko na żółtaczkę, ale też na anemię - zdołała w końcu powiedzieć, trzymając się terminologii medycznej, komentując moją bladość i żółty odcień skóry. -Jak jego hemoglobina? - Dziewięć, po czterech jednostkach krwi. Krwawi z przewodu pokarmowego. Mało płytek krwi, kiepska krzepliwość. Bilirubina dwanaście, kreatynina dzisiaj cztery, wczoraj było trzy...

- Co to jest, przepraszam? - zapytał Shiva, pokazując na moją czaszkę. Stał po przeciwnej stronie łóżka, na wprost Thomasa Stone'a. - Wewnątrzczaszkowy monitor ciśnienia. Dociera aż do komory mózgu. On ma obrzęk mózgu. Podają mu mannitol i dostosowują ustawienia respiratora tak, żeby utrzymywać niskie ciśnienie. Shiva nie wydawał się przekonany. - Przechodzi przez czaszkę i przez mózg do samej komory tylko po to, żeby mierzyć mu ciśnienie? Niczego nie leczy? Thomas Stone skinął głową. - Jak to się zaczęło? Kiedy Thomas Stone zaczął opowiadać, co się wydarzyło, Shiva odsunął stolik i znalazł lukę między moim łóżkiem a respiratorem. Opuścił barierkę. Niczym człowiek guma, powoli wsunął się pomiędzy rurki i przewody. W tej samej chwili, w której położył się obok mnie i przyłożył głowę do mojej, do pokoju wszedł Deepak. Obecność Shivy przy mnie była zarazem niebezpieczna i naturalna. Deepak popatrzył na nas i zauważył, że wykres na monitorze ciśnienia wewnątrzczaszkowego, który przez ostatnie trzy dni piął się nieprzerwanie w górę, raptem opadł. Deepak zdążył się tylko przedstawić, zanim w drzwiach stanął, ciężko dysząc, Vinu Mehta, gastroenterolog. Vinu był w Matce Bożej rezydentem medycyny wewnętrznej w tym samym czasie, gdy ja robiłem rezydenturę z chirurgii. Ukończywszy specjalizację z gastroenterologii, znalazł zajęcie w bogatej prywatnej przychodni w Westchester, ale praca rozczarowała go, więc wrócił do Matki Bożej i zatrudnił się na pełny etat. - Vinu Mehta, pani doktor - powiedział, składając dłonie do namaste. - A to musi być Shiva - stwierdził, niezbity z tropu widokiem Shivy w moim łóżku. - Mówię to tylko dlatego, bo jestem pewien, że ten drugi pan to Marion. - Odwrócił się do Hemy. - To musi być dla pani ogromny szok, proszę pani. Dla nas wszystkich. Cały nasz świat wywrócił się do góry nogami! Marion jest jednym z nas. - Nagłe przejście na język uczuć sprawiło, że usta Hemy zaczęły drżeć. Wystarczyło jedno spojrzenie na Vinu, by przekonać się, że plotki, jakoby kupował żywność pacjentom, których wypisał ze szpitala, muszą być prawdziwe. Sam widziałem, jak kiedyś przedłużył pacjentce pobyt w szpitalu, żeby oszczędzić jej niezdrowej sytuacji w domu. Był najlepszym kumplem całego personelu. Regularnie

piekł mi ciasta i ciasteczka, a ja zawsze wysyłałem mu kartkę na Dzień Matki, co go ogromnie cieszyło. - Zatelefonowali do mnie od razu, gdy Marion trafił do szpitala, pani doktor mówił dalej Vinu. - Hepatologia, wątroba, to moja dziedzina. Wirusowe zapalenie typu B dosłownie unosi się w powietrzu. Mnóstwo nosicieli, narkomanów, którzy biorą prochy dożylnie, i takich, co się zarazili od matki przy porodzie, bardzo częsty przypadek u emigrantów z Dalekiego Wschodu. Proszę pani, utajonym przypadkom marskości wątroby nie ma końca, a ten wirus powoduje nawet raka wątroby. Ale ostre wirusowe zapalenie wątroby typu B? W całej mojej karierze widziałem tylko dwa aż tak poważne przypadki. - Vinu, powiedz mi, proszę, prawdę - odezwała się Hema poważnym tonem rzeczowej Hinduski, która zorientowała się, że ten młody lekarz zbytnio się z nią spoufala. - Czy mój syn jest alkoholikiem? Myślę, że uczciwie postawiła sprawę. Nie widzieliśmy się od siedmiu lat, a jednak Hema pamiętała, że mam w genach zakodowaną skłonność do napojów wyskokowych. Skąd miała wiedzieć, jakim człowiekiem się stałem, w jakim stopniu się zmieniłem? - Ależ proszę pani, oczywiście, że nie! - odpowiedział Vinu. - Nie, nie. Pani syn to prawdziwy skarb. Surowe oblicze Hemy nieco złagodniało. - Aczkolwiek, proszę pani - dodał Vinu - przez ostatnie kilka tygodni, zgodnie z tym, co powiedział jego sąsiad, Marion - tylko proszę go pochopnie nie oceniać - pił ze zgryzoty. Deepak znalazł u mnie w mieszkaniu świeżą receptę na izoniazyd, lek stosowany w leczeniu gruźlicy, który niejako przy okazji potrafi wywołać silne zapalenie wątroby. Rutynowo po dwóch tygodniach od pierwszego zażycia leku sprawdzało się stan enzymów wątrobowych, by móc przerwać leczenie, w razie gdyby wątroba została uszkodzona. - Proszę pani, moja teoria jest taka, że Marion-bhaiya na własną rękę zaczął brać izoniazyd. Recepta ma miesiąc. Prawdopodobnie nie zbadał sobie krwi, tak jak powinien. W końcu biedaczysko jest chirurgiem. Cóż on może wiedzieć o takich delikatnych sprawach? Gdyby tylko skonsultował się ze mną! Byłbym zaszczycony,

mogąc się nim zaopiekować. Marion-bhaiya tak troskliwie zajął się moją przepukliną. W każdym razie, proszę pani, osobiście udałem się na Manhattan do Mount Sinai i przywiozłem najlepszego na świecie specjalistę od wątroby, człowieka, który uczył mnie tej specjalności. Powiedziałem mu: „Panie profesorze, to nie jest zwykłe zapalenie wątroby, to jest choroba mojego brata”. Zgodził się ze mną, że izoniazyd i alkohol odegrały tu swoją rolę, ale bez wątpienia mamy przede wszystkim do czynienia z przypadkiem wirusowego zapalenia wątroby typu B. - Jakie są rokowania? - zapytała Hema. - Czy ktoś mi wreszcie powie, co z nim będzie? - Podstawowa rzecz, jaką chce wiedzieć matka. - Czy on wyzdrowieje? Vinu spojrzał na Deepaka, a potem na Thomasa Stone'a, ale żaden z nich nie chciał zabrać głosu. Choroba była w końcu dziedziną Vinu. - Powiedz mi po prostu: przeżyje czy nie? - wyrzuciła z siebie Hema. - Jego stan jest niewątpliwie bardzo poważny - powiedział Vinu. Walczył ze łzami, Hema już nie musiała dalej pytać. - Dajcie spokój! - powiedziała wściekła. Spojrzała najpierw na Thomasa Stone'a, a potem na Deepaka. - Przecież to zapalenie wątroby. Wiem, co to za choroba. Widzę spustoszenie, jakie sieje w Afryce, ale... tutaj, w Ameryce! W tym bogatym szpitalu! - Machnęła rękami, pokazując na otaczającą mnie maszynerię. Przecież tu, w Ameryce, możecie coś zrobić, coś więcej niż tylko założyć ręce i powiedzieć, że jego stan jest poważny. Musieli się skrzywić, kiedy powiedziała „bogaty”. W porównaniu z wyposażonymi w najnowocześniejszy sprzęt oddziałami intensywnej terapii w szpitalach pokroju bostońskiej instytucji Thomasa Stone'a, nasz był wręcz prymitywny. - Próbowaliśmy wszystkiego, proszę pani - powiedział ostrożnie Deepak. Wymiana plazmy. Robimy wszystko, co tylko możemy w przypadku tego rodzaju choroby. Hema nie wyglądała na przekonaną. - I modlimy się, proszę pani - dodał Vinu. - Siostry od dwóch dni prowadzą non stop łańcuch modlitw. Mówiąc szczerze, potrzebny nam cud. Shiva, leżąc obok mnie, w milczeniu chłonął każde słowo.

Hema stała przy łóżku, patrząc na mnie, gładząc mnie po dłoni i kręcąc głową. Vinu przekonał obydwoje, że powinni pójść odpocząć do pokoju, który przygotowano dla nich w kwaterach lekarzy. Zadbał nawet o lekką kolację: czapati z dałem. Hema była zbyt zmęczona, by zaoponować.

Następnego ranka Hema zjawiła się ubrana w pomarańczowe sari. Wyglądała na wypoczętą, choć równocześnie sprawiała wrażenie, jakby w ciągu nocy postarzała się o kilka lat. Zastała Thomasa Stone'a w tym samym miejscu, w którym zostawiła go poprzedniego dnia. Spojrzał na nią, a potem obok niej, wypatrując Shivy, ale nie było go z nią. Stanęła przy łóżku, bojąc się spojrzeć na mnie w świetle dnia. Zeszłego wieczoru sytuacja wydała jej się nierealna, jakbym to nie ja tam leżał, ale nieruchome przedłużenie hałaśliwej maszynerii, które raptem przyjęło cielesną formę. Lecz teraz mnie zobaczyła, widziała moją unoszącą się i opadającą klatkę piersiową, moje opuchnięte powieki, usta wykrzywione przez rurkę intubacyjną. Byłem prawdziwy. Nie zdołała się powstrzymać. Rozpłakała się cicho, zupełnie zapominając o obecności Thomasa Stone'a albo zwyczajnie się nim nie przejmując. Dopiero kiedy nieśmiało podał jej chusteczkę, uświadomiła sobie, że nie jest sama. Wyrwała mu ją, jakby podał ją zbyt wolno. - Mam wrażenie, jakby to wszystko działo się przeze mnie - powiedziała Hema. Wydmuchała nos. - Wiem, że to brzmi egoistycznie, ale najpierw Ghosh, a teraz Marion... Ty tego nie rozumiesz. Mam poczucie, że ich wszystkich zawiodłam, że pozwoliłam, by Mariona spotkało coś takiego. Gdyby się odwróciła, zobaczyłaby, że Thomas Stone wierci się, przykłada pięści do skroni i trze nimi, próbując jak gdyby wymazać samego siebie. Odezwał się chrapliwym głosem: - Ty... ty i Ghosh nie zawiedliście ich. To ja zawiodłem. Ja zawiodłem was wszystkich. „No proszę - musiała pomyśleć Hema - od dawna należne przepraszam i dziękuję w jednym”. Zabawne, że w tej chwili miała to właściwie gdzieś. Przestało się liczyć. Nawet na niego nie spojrzała.

Do pokoju wszedł Shiva i nawet jeśli zauważył Thomasa Stone'a, nie dał mu tego odczuć. Patrzył wyłącznie na mnie, na swego brata. - Gdzie byłeś? - zapytała Hema. - Spałeś w ogóle? - W bibliotece na górze. Zdrzemnąłem się. - Przyjrzał się najpierw mnie, a potem wskazaniom respiratora. Na koniec przeczytał etykiety na pojemnikach z płynami wiszącymi nad łóżkiem. - Zapomniałam zapytać Vinu - odezwała się Hema do Stone'a - jak Marion się zaraził zapaleniem wątroby typu B. Thomas pokręcił głową, jakby chciał powiedzieć, że nie wie. Ale ponieważ Hema nie patrzyła w jego stronę, musiał się odezwać. - Chyba... prawdopodobnie podczas operacji. Drasnął się. Ryzyko zawodowe chirurgów. - Można się tym zarazić również przez kontakt seksualny - odezwał się Shiva. Mówił do Thomasa Stone'a. Stone bąknął, że to prawda. Hema spojrzała na Shivę, wsparłszy się jedną ręką na biodrze. Nie zdążyła się odezwać, ponieważ Shiva miał coś jeszcze do powiedzenia. - Mamo, Genet była u Mariona. Odwiedziła go przed sześcioma tygodniami. Była chora. Zatrzymała się u niego na dwie noce, a potem zniknęła. - Genet? - wyjąkała Hema. - W poczekalni siedzą dwie osoby, z którymi powinnaś się spotkać. Jedna z nich to Etiopka, Tsige. Kiedyś mieszkała naprzeciwko Missing, po drugiej stronie ulicy. Przed laty Ghosh leczył jej niemowlę. Marion spotkał ją niedawno w Bostonie. Druga to pan Holmes, sąsiad Mariona. Chcieliby z tobą porozmawiać.

Przed południem Hema wiedziała już wszystko. Genet chorowała na gruźlicę. Appleby umożliwił wgląd w kartę Genet z więziennego szpitala. Okazało się, że była również bezobjawową nosicielką wirusa zapalenia wątroby typu B. Zaraziła się (tak przynajmniej utrzymywał więzienny lekarz) przez niewłaściwie wysterylizowaną igłę lub podczas transfuzji krwi, albo kiedy w warunkach polowych robiono jej tatuaż w Erytrei. Ale równie dobrze mogła się zakazić poprzez stosunek seksualny. Kiedy ze sobą spaliśmy, Genet krwawiła, przez co miałem bezpośredni kontakt z jej krwią, a zatem także z wirusem. Okres inkubacji wirusa zapalenia wątroby typu B odpowiadał teorii Shivy: od wizyty Genet do ujawnienia się mojej choroby minęło sześć tygodni.

Hema nerwowo przemierzała pomieszczenie, przeklinając Genet i lamentując nad moją głupotą, że pozwoliłem Genet zbliżyć się do siebie po tym wszystkim, co nam zrobiła. Gdyby wówczas Genet zjawiła się w szpitalu, poważnie obawiałbym się o jej życie. Tego popołudnia podczas wspólnego obchodu Deepak i Vinu przynieśli najświeższe wyniki z laboratorium: nerki zaczęły się sypać; wątroba, odpowiedzialna za osoczowe czynniki krzepnięcia krwi, nie produkowała ich. Nawet jeśli były w niej jeszcze jakiekolwiek żywe komórki, to organ nie wykazywał chęci powrotu do zdrowia. Nie mieli żadnych dobrych wieści. Wyszli z pokoju, Shiva razem z nimi. Stone i Hema zostali, stojąc w ciszy przy moim łóżku. Pozostało tylko czekać i obserwować, czuwać. Nadzieja umarła. Obydwoje będąc lekarzami, doskonale o tym wiedzieli, ale co z tego, skoro doświadczenie wcale nie czyniło cierpienia łatwiejszym do zniesienia. W południe pielęgniarka wysłała Deepakowi i Vinu wiadomość, żeby obydwaj stawili się na spotkanie z rodziną Stone'ow. W niewielkiej sali konferencyjnej siedział Thomas Stone, a naprzeciwko niego Hema i Shiva. Zmęczona Hema, podparłszy głowę rękami opartymi na stole, spojrzała na kolegów syna: dwóch młodych lekarzy w białych fartuchach. - Chcieliście się z nami zobaczyć - powiedziała z naciskiem do Vinu i Deepaka. Deepak wyglądał na zaskoczonego. - To nie ja zwołałem spotkanie. - Spojrzał na Vinu, który pokręcił głową. - Ja was zaprosiłem - powiedział Shiva. Leżał przed nim stos skserowanych czasopism. Żółta kartka formatu A4 była pokryta jego starannym pismem. Hema zauważyła w głosie Shivy przekonanie, rodzaj gotowości, energii i inicjatywy, jakiej brakło pozostałym w obliczu moich beznadziejnych rokowań. - Zorganizowałem spotkanie, ponieważ chcę omówić kwestię przeszczepu wątroby. Deepak, któremu z trudem przychodziło siedzenie twarzą w twarz z Shivą i przypominanie samemu sobie, że nie rozmawia ze mną, powiedział: - Shivo, już dawno rozważaliśmy przeszczep. Doktor Stone i ja dyskutowaliśmy.nad przeniesieniem Mariona do mek... to znaczy do szpitala Boston General, w którym pracuje doktor Stone. Jego zespół dokonuje większej liczby transplantacji niż ktokolwiek inny na Wschodnim Wybrzeżu. Ale z dwóch powodów zdecydowaliśmy się tego nie robić. Po pierwsze i przede wszystkim wiadomo, że

przeszczepy bardzo często kończą się fiaskiem, jeżeli wątroba jest zniszczona przez ostre zapalenie typu B. A nawet jeśli znaleźlibyśmy dawcę dysponującego odpowiednią grupą krwi i wątrobą właściwych rozmiarów i gdyby przeszczep się powiódł, wówczas musielibyśmy uciec się do konieczności podania ogromnych dawek steroidów, jak również innych leków osłabiających układ odpornościowy, po to, by zapobiec odrzuceniu nowej wątroby przez organizm biorcy. W ten sposób, przy obniżonej odporności, wirus rozszalałby się na nowo, zniszczyłby tę nową wątrobę i wrócilibyśmy do punktu wyjścia. - Tak, wiem o tym - powiedział Shiva. - Ale gdyby wątroba dawcy idealnie odpowiadała wątrobie biorcy, co wtedy? Nie mówię tylko o tej samej grupie krwi, ale o wszystkich sześciu antygenach zgodności tkankowej i innych, których się nawet nie mierzy - co by było, gdyby one wszystkie pasowały? Czy wówczas nie można by zrezygnować z leków obniżających odporność? Można, prawda? Zero steroidów, zero cyklosporyny, nic. Zgodzicie się? - Teoretycznie tak, ale... - zaczął Deepak. - Będziecie mieli tę idealną zgodność, jeśli weźmiecie wątrobę ode mnie powiedział Shiva. - Jego organizm rozpozna ją jako własną, a nie obcą. Jakby ktoś wypuścił powietrze z pokoju. Przez dobrych kilka sekund nikt się nie odezwał. Shiva, widząc minę Hemy, pospiesznie wyjaśnił: - To znaczy część wątroby, mamo. Mogę oddać płat Marionowi, zostanie mi wystarczająco dużo. - Shivo... - Hema chciała za niego przeprosić: to nie była jego dziedzina, jej zresztą też nie. Ale raptem zmieniła zdanie. Dobrze poznała nieustępliwość syna, gdy widział rozwiązanie w sprawach, które inni uznawali za niemożliwe. - Ale Shivo, czy ktoś już zrobił coś takiego - przeszczepił fragment wątroby? Shiva podał jej jeden z artykułów. - To z zeszłego roku. Analiza autorstwa Deepaka Jesudassa i Thomasa Stone'a na temat możliwości przeszczepu wątroby od żyjącego dawcy. Fakt, mamo, że nie robiono tego na ludziach, ale zanim cokolwiek powiesz, przeczytaj, proszę, stronę numer trzy, na której podkreśliłem pewien fragment. Jest tam napisane: „Technicznie rzecz biorąc, z sukcesu, jaki odnieśliśmy w przypadku niemal wszystkich psów, stwierdzonej przeżywalności biorców i braku zagrożenia życia u dawców, wynika, że jesteśmy gotowi do przeprowadzania tego rodzaju operacji na

ludziach. Ryzyko związane z udziałem w przeszczepie zdrowego dawcy stanowi pewną istotną przeszkodę natury etycznej, ale jesteśmy przekonani, że skrajny niedobór organów pochodzących od martwych dawców zmusza nas do postawienia kolejnego kroku na drodze rozwoju transplantologii. To doskonała pora, by go uczynić. Transplantacja z udziałem żyjącego dawcy wyeliminuje bowiem zarówno problem niedoboru organów, jak i problem uszkodzonych organów nieżyjących dawców - uszkodzonych, ponieważ formalności zmierzające do uzyskania zgody rodziny przeciągnęły się, wydłużył się czas pobrania organu i dostarczenia go na miejsce. Przeszczep wątroby od żyjącego dawcy jest koniecznym, nieuniknionym kolejnym krokiem na drodze ewolucji transplantologii”. Shiva nie czytał, ale cytował słowo w słowo z pamięci. Hema nie była zaskoczona, za to pozostali - owszem. Była z niego dumna. Pamięć ejdetyczna Shivy tak długo była dla niej czymś oczywistym, że przestała ją zauważać. Wiedziała, że mógłby odtworzyć z pamięci całą stronę, z której zacytował, wyrysować ją na czystej kartce papieru, zaczynając i kończąc każdą linijkę dokładnie tak, jak wyglądała w oryginale, łącznie z interpunkcją, numerem strony, śladami po zszywkach i smugami kserokopiarki. Shiva, wyczuwając, że chwilowo uspokoił Hemę, zwrócił się do Thomasa Stone'a i Deepaka, dwóch chirurgów: - Chciałbym wam przypomnieć, że pierwszy udany przeszczep nerki, jaki przeprowadził Joseph Murray na umierającym mężczyźnie, zakończył się sukcesem dlatego, że biorca przyjął nerkę od swojego zdrowego brata bliźniaka jednojajowego. Odpowiedział mu Deepak, ponieważ Thomas Stone był w głębokim szoku: - Shivo, w tym samym artykule piszemy również, że istnieją pewne etyczne i prawne... - Tak, wiem - przerwał mu Shiva. - Ale piszecie też: „Według wszelkiego prawdopodobieństwa pierwszymi dawcami będą rodzice lub rodzeństwo, ponieważ tego rodzaju dawcą kieruje szczera motywacja i gotów jest on dobrowolnie wziąć na siebie ryzyko”. Deepak i Stone wyglądali jak oskarżeni, których alibi właśnie legło w gruzach po zeznaniach nieoczekiwanego świadka. Oskarżyciel zamierzał pójść na całość. Atak nastąpił jednak z innej części sali. Odezwała się Hema:

- Thomasie, powiedz mi prawdę: czy przez ostatnie cztery dni, zważywszy, że to jest twoją dziedziną - popukała w kartkę zwiniętymi w pięść palcami - kiedy widziałeś, jak Shiva leży obok swojego brata, czy przyszła ci do głowy myśl, że mógłby być żyjącym dawcą? Jeżeli spodziewała się, że Stone skuli się w sobie i przełknie głośno ślinę, czekała ją niespodzianka, ponieważ Thomas popatrzył jej w oczy i po chwili skinął niemal niezauważalnie głową. - Pomyślałem o bliźniakach Murraya, owszem. Pomyślałem o tym. Ale kiedy rozważyłem wszystkie zagrożenia... odrzuciłem tę myśl. To coś o wiele, wiele trudniejszego niż wycięcie nerki. Czegoś takiego jeszcze nigdy nie dokonano. - A ja o tym nie pomyślałem! - powiedział cicho Vinu Mehta. - A powinienem był, proszę pani. Shivo, dziękuję ci. W przypadku każdej innej osoby z ostrym zapaleniem wątroby typu B przeszczep stanowiłby po prostu pożywkę dla wirusa, ale mając dawcę idealnego... Oczywiście, najważniejszą kwestią jest ryzyko, z jakim ta operacja wiąże się dla ciebie, Shivo. Mój brat był gotów. Nie patrzył w notatki, przemawiał głównie do Thomasa Stone'a, choć to Vinu zadał pytanie. - Z pana szacunków, doktorze Stone, w oparciu o przypadki wycięcia jednego lub więcej płatów pacjentowi z uszkodzeniem wątroby, wynika, że dla mnie, dawcy, ryzyko śmierci powinno wynieść mniej niż pięć procent. Ryzyko poważnych komplikacji, takich jak krwawienie i wyciek żółci, powinno u zdrowego dawcy wynieść nie więcej niż dwadzieścia procent. - Shiva podał Stone'owi i Deepakowi kartkę. - Wczoraj zbadano mi krew. Wątroba działa bez zarzutu. Jak widzicie, nie jestem nosicielem wirusowego zapalenia wątroby typu B ani niczego w tym guście. Nie piję, nie biorę narkotyków ani leków, które mogłyby uszkodzić wątrobę, i nigdy tego nie robiłem. - Shiva czekał na reakcję Thomasa Stone'a. - Synu, znasz ten nasz artykuł lepiej niż ja - powiedział Stone. - Niestety, to dane czysto szacunkowe, zgadywanka. - Położył dłonie na stole. - Nie wiemy, jak to się może skończyć w przypadku ludzi. - Jeśli nam się nie powiedzie - dodał łagodnie Deepak - stracimy nie tylko Mariona, ale też ciebie, który przyszedłeś tutaj całkowicie zdrowy. Nie mówiąc już o tym, że nie będziemy mieli nic na swoje usprawiedliwienie, a nasza kariera dobiegnie końca. Nawet jeśli się uda, znajdziemy się pod ostrzałem krytyki.

Jeżeli zdawało im się, że na tym koniec, w oczywisty sposób nie znali mojego brata. Hema ujrzała swojego syna w nowym świetle. - Rozumiem waszą niechęć. Nie miałbym o was najlepszego zdania jako o chirurgach, gdybyście zgodzili się bez namysłu. Niemniej jednak, jeśli potraficie wykonać tę operację i jeśli istnieją znaczne szansę na jej powodzenie, choćby dziesięć procent szansy, że uda się uratować Marionowi życie, i mniej niż dziesięć procent ryzyka, że przy tym umrę, a wy nadal nie chcecie się podjąć tego zadania, to moim zdaniem jest to wielki zawód nie tylko dla Mariona, Hemy i dla mnie, ale w ogóle dla medycyny i przede wszystkim dla was samych. Zawiedziecie mojego brata nie tylko jako lekarze, ale ty jako jego przyjaciel, a ty - jego ojciec. Jeżeli zdecydujecie się na tę operację i ona się powiedzie, ocalicie mojego brata i zarazem posuniecie medycynę dziesięć lat do przodu. Czas podjąć decyzję. - Spojrzał Deepakowi i ojcu prosto w oczy. - Taka szansa może się nie powtórzyć. Gdyby wasi rywale z Pittsburgha stanęli przed takim wyborem, co by zrobili? Czy nie podjęliby wyzwania? Oskarżyciel przerwał przemowę. Czas, by wysłuchać opinii strony przeciwnej. - Odwaga, tak - powiedział Stone, przerywając długą ciszę i mówiąc półgłosem, jakby tylko do siebie. - Ale nie operowaliby własnych synów. Przykro mi, Shivo, nie wyobrażam sobie tego. - Odsunął się z fotelem od stołu i położył dłonie na podłokietnikach, zastanawiając się, czy powinien wyjść. - Thomasie Stone! - głos Hemy ciął jak skalpel. - Kiedyś cię o coś poprosiłam powiedziała. - To dotyczyło tych dwóch chłopców. Wtedy wyszedłeś. Ale jeśli wyjdziesz i tym razem, ani ja, ani Ghosh nie będziemy w stanie im pomóc. - Stone zbladł. Opadł na fotel. Głos Hemy się załamał. - Thomasie, czy uważasz, że pozwoliłabym Shivie podjąć ryzyko, którego nie zdołałby udźwignąć? Czy sądzisz, że chcę stracić obydwu synów? Wziąwszy się w garść i wydmuchawszy nos w chusteczkę, dodała: - Proszę, zapomnij, że to są twoi synowie. To problem czysto chirurgiczny, a ty znajdujesz się w doskonałym położeniu, by im pomóc, dlatego właśnie, że oni właściwie nigdy nie byli twoimi dziećmi. Nigdy cię nie spowalniali, nie zatrzymali w miejscu twoich badań i twojej kariery. - W jej głosie nie kryła się uraza. - Doktorze Stone, to są moi synowie. Są darem dla mnie. Ból, pęknięte serce, jeśli będzie musiało pęknąć, należą do mnie, są częścią tego daru. Ja jestem ich matką. Wysłuchaj, co

mam ci do powiedzenia. To nie ma nic wspólnego z twoimi synami. Podejmij decyzję w zgodzie z tym, co musisz zrobić dla pacjenta. Minęła wieczność, zanim Deepak wziął od Shivy kartkę, odwrócił ją czystą stroną do góry, odkręcił pióro i zapytał: - Powiedz mi, dlaczego chcesz podjąć ryzyko? Choć raz Shiva nie miał w zanadrzu gotowej odpowiedzi. Zamknął oczy i ułożył drabinę z palców, jakby chcąc się od nich wszystkich odciąć. Hema wyczuła niepokój. Kiedy otworzył oczy, po raz pierwszy od przyjazdu emanował z niego smutek. - Marion zawsze uważał, że nie oglądam się za siebie - powiedział. - Postrzegał mnie jako osobę kierującą się wyłącznie własną korzyścią. Miał rację. Byłby zaskoczony, gdyby się dowiedział, że chcę zaryzykować i oddać mu część wątroby. To nieracjonalne. Ale... zobaczywszy, że mój brat może umrzeć, spojrzałem w przeszłość i są w niej rzeczy, których żałuję. Gdybym to ja umierał i gdyby istniała szansa, by mnie uratować, Marion nalegałby na operację. Taki już jest. Wcześniej tego nie rozumiałem, bo to nie jest racjonalne zachowanie. Ale teraz już rozumiem. - Spojrzał na Hemę. - Zanim znalazłem się tutaj, nie miałem powodu, by o tym myśleć. Ale przy jego łóżku... Uświadomiłem sobie, że jeśli coś mu się stanie, stanie się też i mnie. Jeżeli kocham siebie, to kocham i jego, bo jesteśmy jednością. To moim zdaniem uzasadnia chęć podjęcia ryzyka - nikt inny by tego nie zrobił, chyba że by go kochał. Jestem jedynym idealnym dawcą. Chcę to zrobić. Nie potrafiłbym dalej żyć, gdybym tego nie zrobił, i sądzę, że wam też nie byłoby łatwo, gdybyście nie podjęli tej próby. Takie jest moje przeznaczenie. Mój przywilej. Wasz również. Hema, do tej pory w miarę opanowana, wzięła Shivę w ramiona i pocałowała go w czoło. Deepak, ściskając w dłoni pióro, odłożył je, ponieważ nie zanotował ani słowa. Stało się jasne, że zrobią coś, czego nikt jeszcze nie próbował. - Powiedziałeś, że istnieją dwa powody, dla których początkowo odrzuciliście możliwość przeszczepu - zwrócił się Shiva do Deepaka. - Jaki jest ten drugi? - Zanim Marion stracił przytomność, kazał mi przyrzec, że go nie przeniesiemy. Ten szpital jest dla niego wyjątkowym miejscem. Czymś więcej niż tylko miejscem, w którym my, studenci z zagranicy, możemy się szkolić. Ten szpital przygarnął nas, kiedy odrzuciły nas inne. To nasz dom.

Hema westchnęła i zasłoniła twarz dłońmi. Kolejna przeszkoda, gdy już zaszli tak daleko. - Możemy to zrobić tutaj - powiedział cicho Thomas Stone. Wysłuchał Shivy, nie poruszywszy ani jednym mięśniem, a teraz jego niebieskie oczy rozbłysły nowym blaskiem. Pewnym ruchem odsunął fotel i wstał. - Operacja to operacja. Możemy ją przeprowadzić gdziekolwiek, pod warunkiem że dysponujemy sprzętem i ludźmi. Na szczęście światowy ekspert od podziału wątroby siedzi tuż obok mnie - powiedział, kładąc dłoń na ramieniu Deepaka - a instrumenty, spośród których wiele sam zaprojektował, również mamy pod ręką. Trzeba je natychmiast wysterylizować. Czeka nas sporo przygotowań. Hema, jeśli w dowolnym momencie ty albo Shiva zmienicie zdanie, po prostu powiedzcie. Shivo, od tej chwili nie wolno ci niczego pić ani jeść. Przechodząc obok swojego syna, położył na jego ramieniu ciężką dłoń i ścisnął, po czym wyszedł z pokoju.

Rozdział 52

Para niesparowanych organów W nocy na dachu Matki Bożej Nieustającej Pomocy wylądował śmigłowiec. Przywiózł specjalistyczny sprzęt oraz świetny zespół lekarzy pracujących w Boston General w ramach programu transplantacji wątroby. Korytarz przed salami operacyjnymi Matki Bożej, zwykle opustoszałe terytorium, gdzie laboranci zostawiali puste nosze albo przenośne aparaty rentgenowskie podczas przerwy na papierosa, zamienił się w miejsce rojne jak sztab batalionu u progu kampanii wojennej. Ustawiono w nim dwie duże tablice, jedną z nich oznaczono DAWCA, a drugą BIORCA, i na obydwu wypisano zadania, rysując przy każdym kwadracik służący do odznaczania wykonanych czynności. Zespół Matki Bożej Nieustającej Pomocy z Deepakiem na czele miał się zająć operacją dawcy (czyli Shivy), zaś do drużyny Boston General pod wodzą Thomasa Stone'a należało operowanie biorcy (mnie). Zespół Matki Bożej włożył niebieskie uniformy. Drużyna z Bostonu białe, a dodatkowo, żeby mieć zupełną pewność, pierwsza ekipa miała na swoich czepkach i koszulach wielkie D (jak donor - dawca), natomiast drugiej czarnymi markerami napisano literę R (jak recipient - biorca). Adrenalina dodawała obydwu, jakże od siebie odmiennym składom animuszu; jeden wesołek z Bronksu zasugerował nawet swojemu odpowiednikowi z Dorchester, że powinni ochrzcić drużyny: Białasy i Ziomale. Jedynie Thomas Stone i Deepak Jesudass mieli działać na dwa fronty, asystując sobie nawzajem. Próba generalna na manekinach w obydwu salach operacyjnych ujawniła kilka zasadniczych usterek: ekipa anestezjologów z Boston General wymagała dokładniejszego przeszkolenia na sprzęcie będącym w posiadaniu Matki Bożej; poza tym pojawiła się konieczność wyznaczenia koordynatora, osoby, która czuwać będzie nad synchronizacją działań i jako jedyna będzie uprawniona do przekazywania oraz, co ważniejsze, zapisywania wiadomości od drużyny R do drużyny D i odwrotnie. Przyniesiono dwie kolejne tablice, które wstawiono na sale operacyjne. Matkę Bożą Nieustającej Pomocy chwilowo wyłączono z obiegu, kierując pacjentów urazowych do innych pobliskich szpitali. O czwartej nad ranem nadeszła pora, by zacząć prawdziwe przedstawienie.

Thomas Stone zwymiotował w przebieralni. Zespół Matki Bożej uznał to za zły znak, ale ekipa Boston General zapewniła swoich kolegów z Bronksu, że blady, spocony Stone zwiastuje w istocie pozytywny wynik operacji (chociaż, prawdę mówiąc, nigdy wcześniej nie widzieli, żeby był aż tak blady i aż tak osłabiony; leżał wyciągnięty na ławce z kubłem pod nosem). Wziąwszy pod uwagę udział tak wielu pracowników dwóch szpitali, trudno byłoby się spodziewać, że operacja przejdzie niezauważona przez osoby postronne. Przed bramą Matki Bożej zaparkowały dwie ekipy telewizyjne. Dziennikarze nie zdążyli co prawda z podaniem newsa w porannym wydaniu gazet, ale gotowi byli w każdej chwili wysmażyć artykuł na temat strony etycznej tej historycznej transplantacji, czekali jedynie na wynik operacji. Chirurdzy mieli ważniejsze rzeczy na głowie, niż zastanawianie się, jak utrzymać operację w sekrecie, i rozważanie jej historycznej doniosłości. Deepak, siedząc na ławeczce, oddzielony od cierpiącego Stone'a szeregiem szafek, przeglądając atlas anatomiczny wątroby, starał się zagłuszyć w myślach mdlące odgłosy wymiotującego kolegi. O czwartej dwadzieścia dwie Shiva otrzymał diazepam, a potem tiopental, po czym wprowadzono mu do tchawicy rurkę intubacyjną. Rozpoczęła się operacja dawcy. Thomas Stone i Deepak spodziewali się, że operacja zajmie od czterech do sześciu godzin. Jeśli serce porównalibyśmy do teatru, gdybyśmy nazwali je swawolnym, kapryśnym, ekstrawertycznym organem brykającym w klatce piersiowej, wówczas wątroba, przycupnięta pod przeponą, byłaby malarstwem figuratywnym, statecznym i milczącym. Wątroba produkuje żółć, bez której organizm nie trawiłby tłuszczów, przechowuje również nadmiar glukozy w postaci glikogenu. W ciszy, bez oznak zewnętrznych, filtruje substancje chemiczne, wytwarza białka potrzebne do krzepnięcia krwi i transportu, oczyszcza organizm z amoniaku,

produktu

ubocznego

metabolizmu. Gładka, połyskliwa powierzchnia wątroby jest monotonna i nieciekawa i poza biegnącą przez środek bruzdą, dzielącą ją na większy prawy płat i mniejszy lewy, brak w niej widocznego podziału na części. Dla laika przysłuchiwanie się rozmowie chirurgów na temat ośmiu „segmentów” anatomicznych wątroby może być sporym zaskoczeniem, ponieważ lekarze mówią o nich, jakby były wyraźnie widoczne, niemal

jak cząstki pomarańczy. Ale spróbuj oddzielić od siebie te segmenty, a będziesz miał krwawienie, wyciek żółci i martwego pacjenta na stole. Mimo to umowny podział wątroby na segmenty umożliwia chirurgom definiowanie pewnych jej obszarów dysponujących pełnym zestawem naczyń krwionośnych i przewodów żółciowych, takich półautonomicznych jednostek, spółek podwykonawców większego zakładu. Wchodzą do wątroby i wychodzą z niej cztery rodzaje naczyń. Pierwsze, żyła wrotna, niesie całą krew żylną z jelit i wtłacza ją do wątroby - taką krew, która po posiłku jest bogata w tłuszcze i inne substancje odżywcze - do przerobienia. Tętnica dostarcza wątrobie krew bogatą w tlen - z serca, poprzez aortę. Zadaniem żył wątrobowych jest zebranie całej krwi, która przefiltrowała się przez wątrobę, i oddelegowanie jej z powrotem do serca przez żyłę główną. Żółć wyprodukowana przez każdą komórkę wątroby zbiera się w maleńkich odpływach, które przeplatają się, łączą i rosną, by w końcu spotkać się w przewodzie żółciowym wspólnym, który wpada do dwunastnicy. Nadmiar żółci jest przechowywany w pęcherzyku żółciowym stanowiącym po prostu przypominającą balonik odnogę przewodu żółciowego. Aby zachować subtelny, czysty wygląd wątroby, natura schowała pęcherzyk żółciowy tuż pod zwisającym brzegiem głównego organu, z dala od wzroku postronnego obserwatora.

Deepak, stojący po prawej stronie stołu, zrobił nacięcie. Pierwszym krokiem było usunięcie pęcherzyka żółciowego Shivy. Następnie, skupiając uwagę na pęku naczyń wchodzących do wątroby w więzadle wątrobowo-dwunastniczym (porta hepatis - wrota wątroby), wypreparował prawą gałąź tętnicy wątrobowej, potem prawe ramię żyły wrotnej i część przewodu żółciowego po prawej stronie. Aby uzyskać pełny dostęp do prawego płata, musiał również przeciąć tkankę wątroby i odłączyć żyły wątrobowe z tyłu organu, tam gdzie wpadają do żyły głównej - po ciemnej stronie wątroby, w miejscu, w którym, jeśli występuje tam krwawienie, chirurg „widzi Boga”. Podczas usuwania zaatakowanego rakiem płata wątroby można kontrolować krwawienie, zaciskając wiązkę naczyń w więzadle wątrobowodwunastniczym porta hepatis - nazywa się to manewrem Pringle'a. Deepak nie miał jednak tej możliwości, ponieważ manewr taki zagroziłby funkcjom płata, który chirurdzy zamierzali usunąć, zadusiłby go prawie na śmierć, zanim trafiłby do mnie. Dziś istnieją noże ultradźwiękowe, a nawet działające na radiowej częstotliwości „preparatory”, które ułatwiają cięcie wątroby, czynią je mniej krwawym. Ale Deepak,

w asyście Thomasa Stone'a, musiał ograniczyć się do zastosowania zacisków i „operowania palcami”, jeśli chciał przebić się przez tkankę wątroby, omijając przy tym najważniejsze żyły i przewody żółciowe. Deepak martwił się o starszego kolegę: Thomas Stone wydawał się nieobecny duchem, a Deepak nigdy wcześniej nie widział go w takim stanie. Nie wiedział, że Stone zmaga się z powracającymi wspomnieniami, żywymi obrazami swoich daremnych wysiłków zmierzających do uratowania siostry Mary Joseph Praise, a także niebezpiecznej próby zmiażdżenia główki dziecka. Operacja dawcy poszła gładko. O dziewiątej rano przewieziono mnie na salę operacyjną, a pół godziny później, gdy prawy płat wątroby Shivy został wyjęty z jego ciała, zespół Boston General bez Thomasa Stone'a zrobił mi długie nacięcie w poprzek jamy brzusznej, pomiędzy pępkiem a dolną krawędzią klatki piersiowej. Zaczęli przygotowywać moją wątrobę, tnąc więzadła i wiązki naczyń. Thomas Stone odłożył prawy płat wątroby Shivy na stolik, a następnie, dłońmi znacznie bardziej opanowanymi niż jego wnętrze, wypełnił go przez żyłę wrotną viaspanem - płynem do płukania i przechowywania narządów do przeszczepienia. Tymczasem Deepak sprawdził, czy w pozostałej części wątroby Shivy - czyli w lewym płacie - w miejscu, gdzie odcięto płat, nie występuje wyciek żółci. Obejrzał wszystko bardzo dokładnie, szukając ukrytych krwiaków, dwukrotnie przeliczył gaziki i instrumenty, a następnie zamknął Shivie brzuch. W ciągu miesiąca wątroba Shivy powinna się zregenerować i odzyskać dawne rozmiary. Później Thomas Stone i Deepak włożyli świeże fartuchy i rękawiczki i przyszli do mnie, aby dokończyć usuwanie mojej wątroby. Ponieważ moja krew miała problem z krzepliwością, w okolicy wątroby znaleźli mnóstwo drobnych krwiaków, zwłaszcza po jej ciemnej stronie. Potrzebowałem wielu jednostek krwi, jak również płytek krwi. Chirurdzy skrupulatnie wyselekcjonowali i zabezpieczyli mój przewód żółciowy, tętnicę wątrobową i żyłę główną. Mój dwukilogramowy towarzysz, któremu przez tyle lat udzielałem schronienia pod klatką piersiową, opuścił mnie o pierwszej po południu. Pozostała po nim nienaturalna, ziejąca dziura po prawej stronie, tuż pod kopułą przepony. Przyłączenie wątroby Shivy, a mówiąc ściślej, prawego płata wątroby Shivy, było czynnością żmudną. Należało pieczołowicie kontrolować krwawienie, żeby Thomas Stone i asystujący mu Deepak nie mieli kłopotu z widocznością i mogli bez przeszkód zszywać tętnicę z tętnicą, żyłę z żyłą i przewód żółciowy z przewodem

żółciowym - i nie pomylić naczyń. Użyto nożyczek i imadeł do igieł zaprojektowanych specjalnie do zastosowania w mikrochirurgii. Obydwaj chirurdzy mieli na głowach specjalne lampki i lupy chirurgiczne powiększające obraz, ponieważ musieli manipulować nićmi cieńszymi od ludzkiego włosa. Zaletą decyzji Deepaka, aby przeszczepić mi prawy płat wątroby Shivy, było to, że ten fragment w sposób bardziej naturalny mieścił się pod sklepieniem przepony, a jego wnęka - miejsce, w którym do wątroby wpadały naczynia - była bardziej naturalnie zorientowana w kierunku żyły głównej. Nieco ułatwiało to pracę chirurgowi. Pozostali członkowie ekipy D zabrali Shivę do sali pooperacyjnej i wrócili do przebieralni, czekając w gotowości. W pomieszczeniu nieoczekiwanie zapanował ponury nastrój, ponieważ teraz, kiedy sytuacja nie zależała już od nich, napięcie stało się nie do wytrzymania. Hema, w towarzystwie Vinu, chodząc w tę i z powrotem po poczekalni, co rusz zerkała na zegarek. Początkowo była wdzięczna za gadatliwego kompana, ale nawet on nie był w stanie odwrócić jej uwagi. Rozmyślała o Ghoshu i zastanawiała się, czy zganiłby ją, że pozwoliła Shivie podjąć takie ryzyko. Lepszy kamień w garści... czy „wróbel”? Cudze chwalicie... on znalazłby odpowiednie powiedzenie na tę sytuację. Zadzwonił koordynator z sali operacyjnej - dzwonił za każdym razem, gdy kończył się pewien etap operacji. Hema właściwie wolałaby, żeby tego nie robił, bo podskakiwała na sam dźwięk przenikliwego terkotania telefonu i wyobrażała sobie najgorsze, po czym słyszała w słuchawce: „Właśnie zaczęli”, albo: „Żyła wrotna została wyizolowana”, podczas gdy ona chciała, żeby jej powiedzieli, że skończyli już operację Shivy. W końcu usłyszała te słowa i wkrótce odwiedziła wybudzonego, choć półprzytomnego, krzywiącego się z bólu Shivę w sali pooperacyjnej. Kręciło jej się w głowie z radości, głaskała Shivę po głowie i wiedziała, że Ghoshowi, gdziekolwiek jest, pod jakąkolwiek postacią się inkarnował, też ulżyło. W zamglonych oczach Shivy pojawiło się pytanie. - Tak - powiedziała Hema. - Właśnie wszczepiają twój płat Marionowi. Deepak powiedział, że fragment, który od ciebie pobrano, wygląda doskonale. Nie pozwolono jej zostać przy nim zbyt długo. Hema nie wróciła od razu do poczekalni, ale wymknęła się do kaplicy. Pojedynczy witraż wpuszczał do środka bardzo mało światła, kiedy więc zamknęły się za nią ciężkie drzwi, prawie na oślep trafiła do ławy i opadła na obite aksamitem siedzisko. Z szacunkiem zakryła głowę

sari. Gdy jej oczy przyzwyczaiły się już do ciemności, przestraszyła się nie na żarty, widząc postać klęczącą przy ołtarzu. „Zjawa!”, pomyślała, a potem przypomniała sobie o łańcuszku modlitewnym w intencji Mariona i całodobowym czuwaniu w kaplicy. Uspokoiwszy rozszalały puls, Hema oparła się plecami o ławę i przyjrzała klęczącej postaci, której sztywny szkaplerz odstawał od pofałdowanego fartucha. Hema uświadomiła sobie, że prosząc o łaskę każde dowolne bóstwo, jakie tylko przyszło jej do głowy, jakimś cudem pominęła siostrę Mary Joseph Praise. Zdawszy sobie sprawę z niedopatrzenia, poczuła ogarniającą ją dziką, spiętrzoną falę paniki i pełznące w górę szyi gorąco. „Proszę, nie karz mojego syna”. Załamała ręce, zwijając się ze wstydu i besztając się w myślach za lukę w pamięci. „Wybacz mi, siostro, ale gdybyś wiedziała, jaka to stresująca sytuacja... Jeśli nie jest jeszcze za późno, to proszę cię, bacz na Mariona, przeprowadź go przez to wszystko”. Poczuła odpowiedź wyraźnie jak głos lub dotknięcie: najpierw lekkość czoła, potem spokój w piersi - wiadomość, że została wysłuchana. „Dziękuję, dziękuję - powiedziała w myślach. - Obiecuję, że postaram się, abyś była na bieżąco”. Wróciła do poczekalni. Była wykończona. Zastanawiała się, jak Deepak i Thomas mogą trzymać się na nogach. Z perspektywy okna w poczekalni świat składał się głównie z nieba i betonu - nie było widać ziemi, natura nie manifestowała swojej obecności w tym miejscu poza powoli zachodzącym słońcem. Dziwny to widok, który jej syn oglądał przez ostatnie sześć lat. O siódmej wieczorem Thomas Stone znalazł się przy jej boku. Skinął głową, a potem się uśmiechnął i był to u niego gest tak rzadki, że wiedziała już, że wszystko poszło dobrze. Nic nie powiedział, a ona też milczała, tylko łzy popłynęły jej po policzkach. Przyglądając się twarzy Stone'a, skórze odgniecionej tam, gdzie miał na nosie okulary powiększające i lampę, a także zoranej obawą i znojem, uświadomiła sobie, jak bardzo się zestarzał, jak bardzo obydwoje się zestarzeli. Nawet jeśli nie łączyło ich nic innego, obydwoje mieli przynajmniej to, że trzymali się nieźle po tylu latach, a jej synowie (jego do pewnego stopnia też, musiała to przyznać) żyli. Thomas Stone usiadł, a raczej zapadł się w sofę i nie zaprotestował, kiedy znalazła w przepastnej, pełnej smakołyków przenośnej lodówce Vinu sok i kanapkę, a następnie zmusiła go do zjedzenia. Stone popił sok butelką wody i odzyskał wigor, dopiero kiedy zabrał się do kolejnej. Jego wychudła twarz zrobiła się pełniejsza.

- Z technicznego punktu widzenia wszystko poszło dobrze - powiedział. - Nowa wątroba Mariona, czyli dawny płat wątroby Shivy, zaczęła produkować żółć, jeszcze zanim zakończyliśmy zespolenie. - Uśmiechnął się po raz drugi, to znaczy: nieśmiało wykrzywił kąciki ust, a w jego głosie było słychać dumę. - Żółć - stwierdził - to bardzo dobra oznaka. Mieliśmy moment grozy - przyznał. - Była taka chwila, kiedy ciśnienie krwi Mariona ostro spadło. Bez przyczyny. Podawaliśmy mu płyny i krew, a mimo to serce biło w tempie stu osiemdziesięciu uderzeń na minutę. Wlaliśmy kolejne płyny, próbowaliśmy tego i tamtego... a potem nieoczekiwanie ciśnienie się podniosło. Hema chciała go zapytać, o której dokładnie godzinie to się stało, ale nie musiała, bo sama się domyśliła. Zamknęła oczy i podziękowała siostrze Mary Joseph Praise za interwencję. Kiedy otworzyła oczy, Thomas Stone patrzył na nią, jakby doskonale wszystko rozumiał. Tak bardzo była mu wdzięczna. Nie mogła się przemóc i uściskać go, ale chociaż wzięła go za rękę. - No, muszę uciekać - powiedział po minucie. - Marion nie będzie miał łatwo, wziąwszy pod uwagę, w jakim stanie go operowaliśmy. Ale teraz ma przynajmniej działającą wątrobę. Jego nerki nadal nie funkcjonują, więc będziemy mu robili dializy, ale sądzę, że to tylko zespół wątrobowo-nerkowy. Nowa wątroba temu zaradzi. - Nie powiedział jej jednej rzeczy: kiedy na stole operacyjnym śmierć zajrzała mu w oczy, spojrzał w sufit i pomodlił się, ale nie do Boga, nie do pająków, lecz do siostry Mary Joseph Praise, prosząc ją o przebaczenie za życie pełne pomyłek.

W szpitalu zapanowało święto radości - raz, że jeden z kolegów, który znalazł się w objęciach śmierci, został z nich wyrwany, a dwa, że Matka Boża Nieustającej Pomocy przeszła do historii. Na mszy dziękczynnej kaplicę wypełniły tłumy - Hema i Vinu stali w pierwszym rzędzie - a i tak nie wszyscy się pomieścili. Pod ogrodzeniem Matki Bożej stały zaparkowane pojazdy z logo serwisów informacyjnych nie tylko krajowych, ale również zagranicznych. Dawcami dla wszystkich wcześniejszych przeszczepów wątroby były osoby w stanie śmierci mózgowej, trupy. Tymczasem żywy dawca - w dodatku bliźniak jednojajowy, który oddał bratu połowę wątroby - to dopiero news! Media nie do końca rozumiały, że ten techniczny przełom będzie miał największe znaczenie przede wszystkim dla dzieci z wrodzoną atrezją dróg żółciowych, czyli brakiem przewodów żółciowych. Nieustannie brakowało organów pochodzących od osób dorosłych, pacjentów umierających w

wyniku doznanych urazów. Dziecko dawca było ogromną rzadkością. Stone i Deepak przetarli szlak dla rodziców chcących oddać dziecku fragment własnej wątroby. Drugiego dnia po operacji dziennikarze szperacze połączyli Shivę dawcę z Shivą słynnym chirurgiem od przetok: „To, co robię, jest proste. Ceruję dziury”, a trzeciego dnia przykleili Thomasowi Stone'owi łatkę „ojca, który zerwał kontakt z dziećmi”. Było prawdopodobnie kwestią czasu, kiedy odkryją historię siostry Mary Joseph Praise; wprawdzie po to, by zdobyć ten smakowity kąsek, dziennikarze będą musieli się udać aż do Addis Abeby.

Obudziłem się piątego dnia. Moje pierwsze wrażenie było takie, że podnoszę się z dna oceanu, otwieram oczy pełne wody, a w ustach i gardle mam coś na kształt rurki do nurkowania - nie mogę mówić. Wynurzając się na powierzchnię, zrozumiałem, że leżę na oddziale intensywnej terapii w szpitalu Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Nie słyszałem żadnych głosów. Zobaczyłem Hemę i Stone'a. Rozejrzałem się za Shivą. Postanowił, że nie wyjedzie z Addis Abeby, przypomniałem sobie i poczułem zawód. Dwanaście godzin później, wieczorem piątego dnia po operacji (na oddziale intensywnej terapii panował wieczny półmrok), całkowicie odzyskałem przytomność i z ulgą stwierdziłem, że jest przy mnie Hema i że nie przyśniła mi się jej obecność. Siedziała obok i trzymała mnie za rękę. Potrzebowałem jej dotyku, bałem się bowiem, że ponownie zanurzę się w otchłani, w której panowała ciemność i z której nie było nadziei na powrót. Odpływałem w krótki sen, od czasu do czasu drzemałem. Noc zmieniła się w dzień, przynosząc krzątaninę, nową energię i wzmożony ruch w pokoju. Siódmego dnia udało mi się nie zasnąć tak długo, by móc wysłuchać dobrych wieści, jakie Hema miała mi do przekazania: że noszę w sobie połowę wątroby Shivy. Chorym należy tłumaczyć wszystko minimum dwukrotnie, ponieważ bywa, że nie słyszą połowy tego, co się do nich mówi. Hema powtórzyła wieści przynajmniej dziesięć razy, a mimo to uwierzyłem jej dopiero wtedy, gdy przyniosła mi „New York Timesa”, w którym na zdjęciu byliśmy ja i Shiva. - Shiva wraca do zdrowia - powiedziała. - Wszystko z nim w porządku. U ciebie wywiązało się zapalenie płuc i wokół prawego płuca zbiera się płyn. Dlatego nadal

jesteś pod respiratorem. Ale twój stan się poprawia. Deepak mówi, że jutro odłączą cię od respiratora. Twoja nowa wątroba pracuje doskonale. Nerki też odżyły. Nie na tego rodzaju spotkanie po latach z Hemą liczyłem, ale wyraz jej twarzy, jej radość, jej ulga, okazały się bezcenne. Siedziała przy mnie prawie cały czas. Później tego samego dnia po raz pierwszy odwiedzili mnie Deepak i Stone. Walczyłem z emocjami. Wiem, że powinienem być wdzięczny. Czasem myślę, że my, chirurdzy, po to nosimy maskę, by ukryć nasze pragnienia, naszą chęć zbezczeszczenia ciała obcego człowieka. I jedynie gwarancja amnezji, tego że pacjent nie będzie pamiętał niczego poza słowami anestezjologa: „Słodkich snów”, pozwala nam być chirurgami. Stały przede mną osoby odpowiedzialne za zorganizowane zbezczeszczenie mojego ciała. Fakt, że obydwaj byli nieśmiali i skromni, sprawiał wrażenie taktycznej zmyłki, odwrócenia uwagi od ambicji i nieposkromionej pychy, która ułatwiła im położenie na szali życia Shivy, by uratować moje. Wtedy jedyny raz byłem wdzięczny za tę przeklętą, blokującą struny głosowe rurkę w moim gardle, bo powiedziałbym im coś, co zakrawało na potworną niewdzięczność: „Dobrze, że Shiva z tego wyszedł, bo w przeciwnym razie dobrałbym się wam do skóry”. Jakiś czas później, gdy się przebudziłem, zapomniałem o rurce, spróbowałem coś powiedzieć i zakrztusiłem się tak, że aż spanikowałem. Moje zmagania z rurką uruchomiły alarm na respiratorze. Przestraszyłem się, że pielęgniarka dojdzie do wniosku, że „walczę z respiratorem” i zaordynuje mi dożylnie kurarę. Ta substancja, najczęściej kojarzona z zatrutymi strzałami amazońskich plemion, paraliżuje mięśnie: żyjesz, choć leżysz jak martwy, a respirator bez przeszkód może robić to, co do niego należy. Ale niech Bóg ma cię w swojej opiece, jeśli nie podadzą ci równocześnie silnego środka uspokajającego, ponieważ wówczas budzisz się, masz sprawny umysł, ale nie jesteś w stanie nawet mrugnąć. Myśl, że mógłbym się znaleźć w takim odrętwiałym stanie, sparaliżowany, zawsze napawała mnie przerażeniem, choć w swoim czasie beztrosko przepisywałem kurarę (oraz środki uspokajające) setkom pacjentów. Teraz, gdy sam zająłem ich miejsce, moim przekleństwem okazało się to, że zbyt dużo wiedziałem. Dzięki Hemie i jej łagodnemu głosowi udało mi się opanować. Maszyna nadal tłoczyła we mnie powietrze, a siostra wróciła do dyżurki. Kiedy poczułem się lepiej, napisałem na kartce: „Jak Shiva?”.

Nie musiała odpowiadać, ponieważ w tej samej chwili do pokoju weszła moja druga połówka prowadzona przez Thomasa Stone'a. Mój brat, którego nie widziałem od siedmiu lat, wyglądał marnie, zupełnie inaczej niż na zdjęciu w „New York Timesie”. Zobaczywszy swoje lustrzane odbicie poruszające się niezależnie od mej woli, poczułem zawrót głowy. Shiva miał na sobie szpitalny kaftan. Jedna jego dłoń spoczywała na brzuchu, a drugą przesuwał przed sobą stojak z kroplówką, opierając się na nim jak na lasce. Mój brat nie był typem wesołka i żarty nigdy się go nie trzymały, ale widząc mnie, wyszczerzył się jak szympans, który zamknął w klatce swojego opiekuna. „Ty małpo, ty”, chciałem powiedzieć. Wyciągnąłem ku niemu wygłodniałą dłoń. Nasze palce się splotły. „Powinieneś się częściej śmiać - to do ciebie pasuje. Widzisz, jak znikają zmarszczki wokół brwi, a uszy przesuwają się do tyłu?”. Poczułem płyn wypływający mi spod powiek i widziałem, że on też ma wilgotne oczy. Ścisnąłem jego palce, niczym kodem Morse'a przekazując mu, co czuję. Skinął głową: „Nic nie musisz mówić” - tak mi powiedział. Ostrożnie pochylił się nade mną. Nie wiedziałem, co chciał zrobić; na pewno nie chodziło mu o pocałunek... Stuknął głową w moje czoło. Odbyło się to w sposób tak niespodziewany, drażniący i zaskakujący, ten powrót do chłopięctwa, najdelikatniejsza testa, że roześmiałem się, ale ohydna rurka zaczęła drapać mnie w gardle, więc musiałem przestać. Pokazałem na jego brzuch. Rozsunął kaftan i zobaczyłem fragment nacięcia, którego pozostała część była ukryta pod opatrunkiem z sączkiem. Spojrzałem mu w oczy, pytając, czy boli. Odparł: „Tylko kiedy oddycham”, i obaj się roześmialiśmy, ale szybko musieliśmy przestać, bo zabolało. Zdumiony Stone stał z dziwnym wyrazem twarzy i obserwował ten nasz niemy dialog. Nie wiedziałem wówczas, że powrót Shivy do zdrowia skomplikował się z powodu zakażenia żółci wymagającego zastosowania antybiotyków. Ani że w żyle w prawej ręce, przez którą podawano mu płyny, wytworzył się zakrzep. Podano mu leki przeciwzakrzepowe, więc blokujący skrzep powoli się rozpuszczał. Długo trzymałem jego dłoń, ciesząc się, że mogę na niego patrzeć, dziękując mu językiem palców, choć on tylko wzruszał ramionami. Sięgnąłem po długopis, Hema podsunęła mi notatnik, i napisałem: „Nikt nie ma większej miłości od tej...”*.

*

„...gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich". Ewangelia według św. Jana 15,13.

Nie pozwolił mi skończyć. Zatrzymał długopis. Powiedział: „Zrobiłbyś to samo”. Miałem co do tego wątpliwości, ale skinąłem głową. „Tak, zrobiłbym”. Tego wieczoru Deepak odsączył płyn z komory wokół mojego prawego płuca. A potem wyjął mi z gardła tę przeklętą rurkę. Moje pierwsze słowa brzmiały: „Dziękuję”. Gdy ta przebrzydła niebieska maszyneria opuściła mój pokój, zapadłem w głęboki sen. Następny ranek był serią małych cudów: mogłem się odwrócić i spojrzeć przez okno na niebo, mogłem powiedzieć: „Au!”, kiedy ruszając się, podrażniłem ranę. Nie było przy mnie Hemy. Na oddziale intensywnej terapii panowała cisza. Pielęgniarka Amelia była w nienaturalnie wesołym nastroju. Założyłem, że jest wczesny ranek. - Musimy zjechać na dół na prześwietlenie - powiedziała, odłączając mnie od cewników i przygotowując się do wyjechania z łóżkiem na korytarz. Na radiologii przenieśli mnie na łóżko tomografu i przeprowadzili badanie, ale - co zaskakujące - nie brzucha, lecz głowy. Z pewnością zaszła jakaś pomyłka. Nie, polecenie Deepaka. Wyraźnie było napisane: „Tomografia komputerowa głowy z kontrastem i bez kontrastu”. Znalazłem się z powrotem w pokoju. Południe. Ani śladu Hemy, ani Stone'a, ani Shivy. Amelia powiedziała, że niedługo mnie odwiedzą. Fizykoterapeuta pomógł mi wstać na kilka sekund. Nogi miałem jak galareta. Zrobiłem kilka kroków z asekuracją, a potem opadłem na krzesło, wykończony i zamroczony jak po przebiegnięciu trasy maratonu. Zdrzemnąłem się i trochę zjadłem. Po lunchu zrobiłem jeszcze kilka niepewnych kroków i nawet udało mi się wysikać na stojąco. Pielęgniarki pomogły mi wrócić do łóżka. Z perspektywy czasu mam wrażenie, że cieszyły się, mogąc wyjść ode mnie z pokoju.

O drugiej po południu w drzwiach stanął Thomas Stone. Miał ciemne koła pod oczami. Półprzytomny przysiadł na brzegu łóżka. Wziął mnie za rękę. Otworzył usta. - Zaczekaj - powiedziałem. - Jeszcze nic nie mów. - Wyjrzałem przez okno, spojrzałem na chmury i kominy fabryczne w oddali. Świat w tej chwili wydawał się nietknięty, ale wiedziałem, że kiedy Stone się odezwie, wszystko się zmieni. - W porządku - powiedziałem. - Co się dzieje z Shivą?

- Miał intensywny krwotok mózgowy - zaczął chrapliwym głosem. - To się stało zeszłej nocy, jakąś godzinę po powrocie od ciebie. Hema była przy nim. Nagle złapał się za głowę... A potem, dosłownie w ciągu kilku sekund... stracił przytomność. - Umarł? Thomas Stone pokręcił przecząco głową. - Przyczyną krwotoku była malformacja tętniczo-żylna, ogromne splątanie naczyń w korze. Prawdopodobnie rozwinęło się to podczas rekonwalescencji... Podawaliśmy mu leki przeciwzakrzepowe przez tę skrzeplinę w ręce... W ciągu tygodnia byśmy je odstawili. - Gdzie on teraz jest? - Tutaj, na oddziale intensywnej terapii. Pod respiratorem. Obejrzało go dwóch neurochirurgów. - Pokręcił głową. - Nie istnieje możliwość odprowadzenia tej krwi. Uważają, że jest już za późno. Że to śmierć mózgowa. Nie pamiętam zbyt wiele z tego, co później mówił. Zapamiętałem tylko, że moje badanie tomografem wykazało podobną, ale mniejszą plątaninę naczyń. Moja nie krwawiła - cud, jak sądzę, zważywszy, że zanim dostałem wątrobę Shivy, krwawiłem z każdego chyba naczynia, jakie mam w ciele. Po kilku minutach do Stone'a dołączyli Hema, Deepak i Vinu. Zrozumiałem wówczas, że wydelegowali Thomasa Stone'a jako tego, który przekaże mi złą wiadomość. Biedna Hema. Powinienem był spróbować ją pocieszyć, ale przepełniał mnie ból na zmianę z poczuciem winy. Czułem się potwornie zmęczony. Usiedli wokół mnie. Hema płakała, pochyliła się i położyła głowę na moim udzie. Chciałem, żeby mnie zostawili. Zamknąłem na chwilę oczy. Obudziłem się, kiedy przyszła pielęgniarka, aby wyłączyć jedną z pomp tłoczących płyn do mojego organizmu. Oprócz niej w pomieszczeniu nikogo nie było. Poprosiłem, żeby zaprowadziła mnie do łazienki, a potem usiadłem w fotelu. Chciałem odzyskać siły.

Kiedy się obudziłem, obok mnie stał Stone. - Nie oddycha bez pomocy maszyny. Nie ma odruchu źrenicznego ani żadnego innego - rzekł w odpowiedzi na moje nieme pytanie. - Śmierć mózgowa. Powiedziałem, że chcę go zobaczyć.

Mój ojciec przewiózł mnie na wózku do pokoju, w którym leżał Shiva. Była przy nim Hema. Miała czerwone, opuchnięte oczy, a kiedy na mnie spojrzała, poczułem wstyd, że żyję, wstyd, że to ja jestem przyczyną jej smutku. Shiva wyglądał, jakby spał. Nadeszła jego pora na paradowanie z kablem w głowie - wewnątrzczaszkowym monitorem ciśnienia. Rurka intubacyjna wypaczyła mu usta, nienaturalnie unosząc podbródek do góry. Mój wzrok spoczął na jego podnoszącej się i opadającej piersi, do której respirator tłoczył powietrze. W głowie wybrzmiała mi litania „co by było, gdyby”: gdybym nie przyjechał do Ameryki, gdybym nie spotkał się z Tsige, gdybym nie otworzył drzwi przed Genet...

Hema zawiozła mnie z powrotem do pokoju i pomogła położyć się do łóżka. Powiedziałem do niej: - Byłoby lepiej, gdybyście mnie pochowali. Wracałabyś teraz do Missing ze swoim ulubionym synem. To było głupie i chamskie; prymitywna, podświadoma chęć zranienia jej i uśmierzenia własnego bólu i poczucia winy. Ale jeśli sądziłem, że się odgryzie, to się pomyliłem. Istnieje linia, po której przekroczeniu człowiek staje się nienaturalnie opanowany, ponieważ bezmiar jego smutku przerasta rozmiary jego złości. - Marionie, wiem, że według ciebie faworyzowałam Shivę... Być może faktycznie tak było. Mogę tylko powiedzieć, że jest mi przykro. Matka kocha wszystkie swoje dzieci tak samo... ale czasem jedno z nich potrzebuje więcej uwagi, więcej pomocy, żeby odnaleźć się w tym świecie. Shiva tego właśnie potrzebował. Marionie, muszę cię przeprosić za coś jeszcze. Sądziłam, że byłeś odpowiedzialny za okaleczenie Genet, za to jej obrzezanie, i wszystko, co potem nastąpiło. Miałam ci to za złe. Kiedy przyjechaliśmy do Ameryki, Shiva o wszystkim mi opowiedział. Synu, mam nadzieję, że zdołasz mi wybaczyć. Jestem głupią matką. Zaniemówiłem. Co jeszcze się wydarzyło, podczas gdy byłem nieprzytomny? Za oknem przybliżał się sygnał karetki jadącej do Matki Bożej. - Chcą odłączyć Shivę od respiratora - powiedziała Hema. - Nie mogę im na to pozwolić. Dla mnie tak długo, jak oddycha, nawet jeśli robi to za niego respirator, on żyje.

Następnego dnia, po tym jak pielęgniarka posadziła mnie pod prysznicem i pomogła w pierwszej samodzielnej kąpieli, włożyłem świeży kaftan i poprosiłem, żeby zawieziono mnie do pokoju Shivy. - Proszę się zatrzymać - powiedziałem, zanim dotarliśmy na miejsce. Przez uchylone drzwi zobaczyłem siedzącego przy łóżku Shivy Thomasa Stone'a. Powiedziano mi, że tak samo czuwał przy mnie. Jego palce spoczywały na nadgarstku Shivy. Wyczuwał jego puls. Nie cofnął dłoni, choć już dawno zarejestrował tętno. Zastanawiałem się, o czym myślał. Przyglądałem mu się przez pełne dziesięć minut, zanim w końcu wstał i wyszedł. Miał czerwone, udręczone oczy. Nie zauważył mnie, bo poszedł korytarzem w przeciwną stronę. Pojechałem za nim. - Doktorze Stone - odezwałem się. Każdą komórką ciała pragnąłem krzyknąć za nim: „Ojcze!”. Podszedł do mnie. - Doktorze Stone - powiedziałem. - Operacja z pewnością... byłaby dla niego szansą. Czy neurochirurdzy nie mogą zajrzeć do niego, żeby zaopatrzyć naczynia i usunąć zakrzep? Co z tego, że szanse na powodzenie są nikłe, skoro to dla niego jedyna nadzieja? Zastanawiał się przez chwilę. - Synu, mówią, że tkanka w jego głowie przypomina - przykro mi to mówić mokry papier toaletowy. Krew pomieszana z mózgiem. Ciśnienie jest tak wysokie, że gdyby go ruszyli, krwawienie stałoby się jeszcze obfitsze. Nie chciałem przyjąć tego do wiadomości. - A czy ty nie możesz tego zrobić? Ty i Deepak - przecież robiliście trepanacje. On nie ma nic do stracenia. Proszę, daj mu tę szansę. Odczekał tak długo, że nawet ja w końcu zdałem sobie sprawę z bezsensowności mojej propozycji. Ojciec położył mi dłonie na ramionach. Przemówił do mnie łagodnym głosem, jak do młodszego kolegi, nie syna. - Marionie, nie zapominaj o jedenastym przykazaniu - powiedział. - Nie będziesz operował w dniu śmierci pacjenta. Kiedy wróciłem do pokoju, Stone przyniósł mi wyniki tomografii Shivy. Byłem zszokowany widokiem wielkiej białej plamy - tak wygląda krew w tomografie -

rozlewającej się na obydwie półkule i przenikającej do komór. Wypełniła szczelnie każdy zakamarek, dociskając mózg do czaszki. Wiedziałem już, że nie ma nadziei.

Z powodu malformacji w mózgu Shiva nie mógł zostać potencjalnym dawcą serca lub nerek, ponieważ obawiano się, że podobne zmiany naczyniowe mogły znajdować się również w tych narządach. Hema nie chciała być obecna przy odłączaniu Shivy od respiratora. Powiedziałem, że ja z nim zostanę. Poprosiłem, by zostawiono mnie z nim samego, gdy będzie umierał. Hema pożegnała się z nim jako pierwsza. Czekałem pod drzwiami, kiedy Vinu wyprowadzał ją na zewnątrz. Widok matki opuszczającej swoje wciąż oddychające dziecko rozdarł mi serce. Miała sari zarzucone na głowę i zapadnięte ramiona. Musiała się czuć, jakby go porzucała. Wszyscy na oddziale patrzyli na nią mokrymi od łez oczami, gdy jej połyskująca, okutana sari postać przepłynęła korytarzem do pokoju wyciszenia. Z pomocą Deepaka położyłem się na łóżku obok Shivy. Była ósma wieczorem. Ułożyłem się obok niego. Odłączono mu wszystko poza kroplówką i rurką do oddychania. Deepak odkleił taśmę mocującą rurkę tchawiczną do policzków Shivy. Następnie, na mój znak, podał Shivie morfinę przez przewód kroplówki. Jeżeli którykolwiek obszar mózgu Shivy nadal działał, nie chcieliśmy, aby czuł ból. Chcieliśmy oszczędzić mu strachu przed uduszeniem. Deepak wyłączył respirator, wyciszył momentalny przenikliwy alarm maszyny, wysunął z ust Shivy rurkę dotchawiczną i wyszedł z pokoju.

Leżałem z głową przyciśniętą do głowy Shivy i palcem na jego tętnicy szyjnej. Jego ciało było ciepłe. Po wyjęciu rurki nie zaczął oddychać. Wyraz jego twarzy się nie zmienił. Puls miał regularny przez niespełna minutę, po czym tętno zatrzymało się, jak gdyby uświadamiając sobie, że jego partner na całe życie - płuca - przestał funkcjonować. Serce raptem przyspieszyło, potem zwolniło i wtedy, wydawszy ostatnie uderzenie, które wyczułem pod palcami, przerwało pracę. Pomyślałem o Ghoshu. Spośród wszystkich rodzajów tętna to, które w tej chwili wyczuwałem, było pulsem

iście

janusowym

-

zarazem

najpowszechniejszym: tętnem nieobecnym.

najrzadszym

jego

typem,

jak

i

Zamknąłem oczy i przytuliłem się do Shivy. Wsparłem jego mokrą od moich łez głowę na własnej i ukołysałem go. Czułem się bezbronny - tak bezbronny, jak nie czułem się nawet wtedy, gdy rozdzielał nas ocean. Jak gdyby wraz z jego śmiercią zmieniła się biologia mojego ciała. Ciepło raptownie uciekało z jego organizmu. Tuliłem go, przyciskając czaszkę do jego głowy. Przypomniałem sobie, że długo nie potrafiłem spać w innej pozycji. Czułem rozpacz. Nie chciałem wstać z jego łóżka. Cheng i Eng zmarli w odstępie kilku godzin, ponieważ kiedy żyjącemu bratu zaproponowano oddzielenie od zmarłego, odmówił. Jakże doskonale go rozumiałem. Niech Deepak wstrzyknie mi śmiertelną dawkę morfiny, niech moje życie się skończy, niech przestanę oddychać, niech mój puls osłabnie, a potem całkiem zaniknie. Niechbym odszedł z bratem z tego świata tak samo z nim objęty jak wówczas, gdy w łonie staliśmy się życiem.

Wyobraziłem sobie, jak Shiva otrzymuje telegram, przyjeżdża do mnie, a potem naraża się na ryzyko, by mnie ratować. Czy zrobiłbym to samo dla niego? Być może kiedy mnie zobaczył, poczuł to samo co ja teraz: że nie ma znaczenia, co pomiędzy nami zaszło, ponieważ gdyby coś stało się jednemu, dla drugiego życie byłoby nic niewarte i wkrótce śmierć położyłaby mu kres. Jego ciało stygło w moich objęciach, jakbym to ja wysysał z niego ciepło. Przypomniałem sobie, jak zgodnym tempem biegliśmy pod górę, niosąc nieżywe, zimne dziecko do ambulatorium, a za nami mozolili się jego rodzice. Dziś tym martwym dzieckiem był Shiva. Mijały minuty. Ostatecznie brutalny chłód skóry Shivy, ta okrutna linia, którą zimno narysowało pomiędzy żywym a martwym organizmem, i rozłączenie naszych ciał w obliczu raptownego wyniszczenia przekonało mnie do zrozumienia na nowo, czym byliśmy: Shiva i ja byliśmy jednością - ShivaMarionem. Nawet wówczas, gdy rozdzielał nas ocean, nawet kiedy sądziliśmy, że jesteśmy dwojgiem, byliśmy jednym: ShivaMarionem. On był rozpustnikiem, a ja niegdysiejszą dziewicą; on był geniuszem, który bez wysiłku przyswajał wiedzę, a ja zakuwałem po nocach, by osiągnąć ten sam poziom

wiedzy co on; on - słynny chirurg przetok, ja - po prostu kolejny chirurg urazowy. Gdybyśmy zamienili się rolami, wszechświatowi byłoby wszystko jedno. Los i Genet sprzysięgły się, by zniszczyć mi wątrobę, lecz Shiva miał swój udział w losie Genet, stąd mój los. Wszystko, co robił jeden, działo się w powiązaniu z drugim. Poprzez błyskotliwe, śmiałe przestawienie zmieniła się nasza parzystość: cztery nogi, cztery ręce, cztery nerki, dwie wątroby - dopóki z dwóch nie zrobiła się jedna. Karma i pech zaprowadziły ShiveMariona nawet dalej, zmusiły do dalszych ustępstw: straciliśmy grunt po stronie Shivy, kilka organów obumarło. No tak, właściwie wszystko po jego stronie umarło, ale mamy pół jego wątroby, która świetnie się rozwija. Teraz należało poszukać dalszych oszczędności, podzielić się na pół, zacisnąć pasa: dwie nogi wystarczą, jedna trzustka, dwoje ramion... ale nadal będziemy ShivaMarionem. Shiva żyje we mnie. Niech będzie, wymyśliłem sobie naciąganą teorię, dzięki której mogłem przetrwać... Ale cóż, o to właśnie chodziło: zdołałem przetrwać, mogłem żyć dalej. Wizja przyniosła mi pociechę. Osuszyła łzy, pomogła wyplątać ręce i nogi, uwolnić się od ciała, którego się pozbyliśmy. W osobliwej ciszy pokoju wypełnionego milczącymi maszynami, do którego dopływ światła blokowały zasłonięte żaluzje, gdy tak leżałem obok lodowatych zwłok, usłyszałem pouczenie Shivy - Shivy, który podpłynął do mnie szalupą z tonącego statku i teraz mówił, by myśleć tak, a nie inaczej, zgodnie z typową dla siebie logiką: „My - jeden brutalnie rozdzielony przy narodzinach organizm znów jesteśmy jednością”.

Zebrali się na zewnątrz. „Upiorny rząd witających gości”, pomyślałem. Nie mogli wiedzieć o tym, co przed chwilą zaszło, i nie winiłem ich za to. Ich serca znajdowały się na właściwym miejscu. Thomas Stone, Deepak, Vinu, pielęgniarki, lekarze - moi przyjaciele, moja rodzina Matki Bożej Nieustającej Pomocy, która tak dobrze się mną zaopiekowała. Podałem każdemu rękę i podziękowałem w imieniu nas obu. Jestem pewien, że zapytani powiedzą, że sprawiałem wrażenie opanowanego, że spodziewali się z mojej strony innej reakcji. Zostawiłem sobie Thomasa Stone'a na koniec. Uścisnąwszy mu dłoń, podążyłem za irracjonalnym impulsem pomysł Shivy, bez wątpienia, nie mój - który kazał mi go objąć: dać coś, nie żądając niczego w zamian. Dać mu do zrozumienia, że jako ojciec zrobił, jak się okazuje, to,

co powinien był zrobić - żył w nas, a myśmy żyli dzięki jego umiejętnościom. Sposób, w jaki mnie uścisnął, przywarł do mnie jak tonący do ratownika, uzmysłowił mi, że podjąłem słuszną decyzję, że Shiva ją podjął, jakkolwiek krępująca by była. Poszedłem wolno korytarzem do pokoju wyciszenia, jak eufemistycznie nazywamy miejsce, w którym przekazujemy złe wieści: pomieszczenie z krzesłami, stołem, sofą, dużym oknem, krzyżem na ścianie i solidnymi, dźwiękoszczelnymi drzwiami, ale pozbawione za to telewizora i czasopism. Ile już razy musiałem pokonywać tę trasę jako chirurg urazowy? Często stałem przed drzwiami, wahając się, wiedząc, jak ogromne spustoszenie wywoła to, co mam do przekazania. Czy szanowałem uczucia i godność osób czekających w tym pokoju, rodziców, rodzeństwa, mężów, żon, dzieci, nawet jeśli wiadomości, jakie miałem im do zakomunikowania, obracały wniwecz wszystkie ich modlitwy? Dobrze zapamiętałem każdą tu wizytę. Potrafiłem przywołać z pamięci każdą twarz, która, gdy otwierałem drzwi, spoglądała na mnie z nadzieją i niepokojem.

Hema trzymała ręce złożone na piersi i wyglądała przez okno, patrząc na światła niemal przylegającego do kwater lekarzy osiedla Pole Bitwy i na rysujący się w oddali szkielet mostu. Stała odwrócona do mnie plecami. Zobaczyła moje odbicie w szybie, ale w przeciwieństwie do innych osób, z którymi spotykałem się w tym pomieszczeniu, nie odwróciła się. Trwała jak posąg, wpatrując się w moją twarz na szkle. Zatrzymałem się w otwartych drzwiach. Zobaczyłem, jak jej odbicie otwiera szeroko oczy i unosi do góry brwi. Nie odrywała od mnie wzroku. Na jej twarzy odmalowało się zaskoczenie... jak gdyby osoba, którą ujrzała, nie była tą, której się spodziewała. - Jesteśmy, mamo - powiedziałem. Przekrzywiła głowę, słysząc mój głos. Uniosła dłoń do podbródka i przesadnym ruchem przesunęła złączone palce na policzek, jakby głęboko coś rozważała. Przyglądała się badawczo mojej twarzy, mojemu odbiciu, jak wiejska dziewczyna zaskoczona podczas nabierania wody ze studni, odczytująca w falującym odbiciu intencje stojącej za nią wysokiej, uśmiechniętej zjawy. Potem, w zwolnionym tempie, jakby tańczyła, jakbyśmy obydwoje byli tancerzami, odwróciła się do mnie. Podszedłem do niej.

- Jesteśmy - powtórzyłem, wyciągając do niej ręce. - Możemy już wrócić do domu, mamo. Musiała uznać moje słowa za dziwne, a nawet nie na miejscu. Żyć wyłącznie tu i teraz, patrzeć przed siebie, ale nigdy nie wracać do przeszłości - oto Shiva w najczystszej postaci. - Jesteśmy - powiedziałem. Pozwoliła mi się objąć. Przytuliliśmy ją bardzo mocno.

Rozdział 53

Przybywa Pewnego pięknego poranka, zaledwie trzy tygodnie po śmierci Shivy, Hema i ja wyjechaliśmy z Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Thomas Stone uparł się, że odwiezie nas na lotnisko. Wyszliśmy na powietrze tak kryształowe, że miałem wrażenie, iż najlżejsze kichnięcie albo kaszlnięcie strzaska je jak lustro. Żegnaliśmy się ze wszystkimi, odprowadzani pobłyskami rosy szklącej ceglaną fasadę Matki Bożej. Namacalnym rezultatem znalezienia się szpitala w blasku jupiterów była pomoc finansowa od miasta i remont budynków w trybie nagłym, wskutek czego oczyszczony ze skorupy ptasich odchodów wielebny z fontanny stał już prosto, nie podpierając się na dwuznacznym wsporniku. Wypolerowany i pełen optymizmu sprawiał wrażenie wykastrowanego i nie pasował mi do tego miejsca, w którym spędziłem ostatnie siedem lat życia. Żółta taksówka przewiozła nas przez Whitestone Bridge i dostarczyła na lotnisko Kennedy'ego. Słońce zdążyło niedawno wstać, lecz na autostradzie już było gęsto od aut, samotnych kierowców odizolowanych jeden od drugiego skrzynkami z cienkiej jak opłatek blachy, która przy takich prędkościach dawała jedynie złudzenie bezpieczeństwa. Dołączyliśmy do nich jak skrzydłowi do reszty drużyny. Hema zadumana wyglądała przez okno, zupełnie jak ja, kiedy przybyłem tutaj przed siedmioma laty. Zastanawiałem się, czy słyszy pomruk wyższej świadomości, superorganizmu, który czuwa, by miasto nie stoczyło się w otchłań chaosu. Rok 1986 okazał się rokiem klęski dla naszej rodziny. Hema uważała, że to sprawka liczb, ponieważ w jedynce zaklęte były narodziny, a w ósemce przeznaczenie. Tysiąc dziewięćset osiemdziesiąty szósty zaczął się tragicznie od katastrofy wahadłowca Challenger, który eksplodował tuż po starcie 28 stycznia (pierwszy miesiąc roku i znowu ósemka w dacie). Potem, dokładnie osiemdziesiąt osiem dni po katastrofie Challengera, wydarzył się wypadek w Czarnobylu. W porównaniu z tak ważnymi wydarzeniami, śmierci jednego z bliźniąt - osiemnastego dnia miesiąca wszechświat w zasadzie nie zauważył.

Osiem dni później miała miejsce jeszcze jedna śmierć bezpośrednio nas dotycząca. Holmes, mój sąsiad, przyszedł w towarzystwie Appleby'ego z agencji detektywistycznej, żeby poinformować mnie, że kiedy ja odzyskiwałem siły po operacji, w szpitalu więziennym w Galveston zmarła Genet. Jej synka adoptowała pewna rodzina z Teksasu i Genet wyruszyła na jego poszukiwanie. Kiedy ją aresztowano, żyła z dnia na dzień w kartonowej budce kilka przecznic od nadmorskiego wału. Został z niej szkielet, który w więziennej izbie chorych zdołał przetrwać zaledwie dwa dni. Zmarła prawdopodobnie w wyniku niewydolności nadnerczy wywołanej gruźlicą. Ja wiedziałem swoje. Umarła, goniąc za wielkością, której nie była w stanie dostrzec za każdym razem, gdy miała ją w rękach; szukała więc gdzie indziej, nigdy nie rozumiejąc, co należy zrobić, by ją odnaleźć i zatrzymać przy sobie. Ze wstydem przyznaję, że kiedy usłyszałem tę wiadomość, poczułem ulgę, bo jedynie jej śmierć mogła zagwarantować, że przez resztę życia, które nam jeszcze zostało, nie będziemy się nawzajem rozrywać na kawałki.

W hali lotów międzynarodowych słyszałem słowa wypowiadane po bengalsku, arabsku i w języku tagalog. Mężczyzna udający się do Lagos protestował piskliwą, łamaną angielszczyzną przeciwko niesprawiedliwości British Airways, ponieważ, jak twierdził, jego bagaż z pewnością nie ważył o dwa kilogramy za dużo. W tym otoczeniu pozbawiony białego fartucha i niebieskiej koszuli Thomas Stone wyglądał jak nowo przybyły do Stanów obcokrajowiec. - Wrócisz, Marionie? - zapytał, gdy nadszedł czas pożegnania. Wiedziałem tylko, że chcę być przy Hemie, kiedy złoży prochy Shivy między Ghoshem a siostrą Mary Joseph Praise. Zagajnik na tyłach Missing, nieopodal niewielkiego strumyka, raptem stał się naszym rodzinnym cmentarzem. Wracałem też po to, by spotkać się z Matroną, z Almaz i Gebrew. Wiedziałem, że moja obecność przyniesie im odrobinę pociechy. Co dalej? - nad tym się nie zastanawiałem. - Oczywiście, że wrócę - odparłem. - Nadal mam tu dom, samochód, pracę... - Uważaj na to, co jesz i pijesz... - powiedział. Na swój sposób prosił mnie, żebym uważał na dzieło jego rąk. Czułem się lepiej niż dobrze. Inni pacjenci po przeszczepie musieli zmagać się z własnym ciałem, które odrzucało ratujący im życie organ. Kortyzon, który musieli przyjmować, prowadził do zaćmy, cukrzycy, złamań szyjki kości udowej i miał wiele

innych skutków ubocznych. Ja, na szczęście, nie wziąłem ani jednej tabletki tego leku. Właściwie nie czułem bólu, jeśli nie liczyć ukłuć pod żebrami, które uznałem raczej za obiecujące, ponieważ były znakiem, że połówka wątroby Shivy rośnie we mnie i przyzwyczaja się do nowego domu. - A ty? - Wciąż nie mogłem się zdecydować, jak się do niego zwracać; „Doktorze Stone” sprawdzało się w szpitalu, ale było do niczego w sytuacjach takich jak ta. - Masz jeszcze dokąd wracać? - zapytałem z przekąsem, mając na myśli jego pracę; nie widział Bostonu, odkąd zachorowałem. Niespieszny uśmiech jedynie pogłębił smutek malujący się na jego twarzy. Odebrał śmierć Shivy bardzo osobiście, jak gdyby los nie zapomniał, że Stone kiedyś próbował zniszczyć Shivę. Jak gdyby teraz, operując go, dokończył jedynie to, co przed laty zaczął. Ojciec nie podał mi ręki. Nasz jedyny uścisk po odejściu Shivy miał nam wystarczyć na całe życie. Pożegnaliśmy się skinieniem głowy. Hema za to ujęła dłoń Thomasa Stone'a w obydwie dłonie. Ominęło mnie ich pojednanie przy moim szpitalnym łóżku. Przyglądałem się im jak wścibskie dziecko. - Thomasie, przestań natychmiast! - powiedziała Hema, besztając go za melancholijny wyraz twarzy. - Zrobiłeś wszystko, co mogłeś, słyszysz? Dałeś z siebie wszystko swoim synom. Nikt na świecie nie byłby w stanie zrobić tego, co zrobiłeś ty. Gdyby Ghosh tu był, powiedziałby ci to samo. Byłby z ciebie dumny, powiedziałby: „Rób, co robisz, bo to ważne”. - Raz jeszcze poklepała go po dłoni, a potem puściła ją, odwróciła się i odeszła. Później, gdy nasz samolot skręcał nad Queens i kierował się nad otwarte wody, przeanalizowałem słowa Hemy i znalazłem w nich przeprosiny za to, że przez te wszystkie lata myślała o nim jak o potworze. Poklepując go po dłoni i odchodząc bez oglądania się za siebie, uwolniła się. Samolot Alitalii przeniósł nas do Rzymu. Biuro odpowiedzialne za nasz lot zapowiedziało, że w związku z jakąś mechaniczną usterką maszyny, która miała nas zabrać dalej, nastąpi około czternastogodzinna przerwa w podróży. Wpadłem na pewien pomysł. Złapaliśmy z Hemą taksówkę i znowu jechaliśmy autostradą, tyle że tym razem zmierzaliśmy do centrum Rzymu. Czuliśmy się jak dzieci, które urwały się ze szkoły.

Hemę należało odpowiednio przekonać. Poszliśmy do hotelu pierwszej klasy, nazywał się Hassler, ponoć najlepszy w Rzymie, tak mi ktoś powiedział. Wielki budynek, którego okna wychodziły na Schody Hiszpańskie. O zmierzchu na tle czerwonego nieba odznaczała się widoczna w oddali kopuła Bazyliki św. Piotra na Watykanie. Co rano chodziliśmy na krótkie zwiedzanie. Wracaliśmy do hotelu na lunch i długą popołudniową drzemkę. Wieczorami przemierzaliśmy ulice i alejki u stóp Schodów Hiszpańskich. Zwykle na końcu zachodziliśmy na kolację do kafejki z ogródkiem. - Znajome, prawda? - powiedziała Hema. - Te karty dań, napisane na maszynie i powielone, minestrone i pasta fagioli, kelnerzy w białych koszulach, czarnych spodniach i białych fartuszkach... Wiedziałem, co ma na myśli. Wszystko to Włosi zabrali ze sobą do Etiopii, łącznie z parasolami rozpiętymi nad niedużymi okrągłymi stolikami z blatami z formiki. Twarz Hemy była tak spokojna jak wówczas, gdy obudziłem się z nieprzytomnego snu i ujrzałem ją przy swoim łóżku w Matce Bożej. - Żałuję, że nie ma z nami Ghosha. Spodobałoby mu się tu - powiedziała, uśmiechając się.

Czwartego ranka pozwoliliśmy recepcjoniście namówić się na indywidualną wycieczkę z hotelowym przewodnikiem. Co chcemy zobaczyć? Proszę nas zaskoczyć, odparliśmy. Proszę nas poprowadzić mniej uczęszczanymi ścieżkami. Tam, gdzie nie trzeba zbyt dużo chodzić ani stać w kolejkach. Zaczął od Santa Maria della Vittoria, oddalonego zaledwie o dziesięć minut drogi od naszego hotelu. Był to przytulny kościół usytuowany przy samej ulicy, tak że samochody przejeżdżały dosłownie obok wejścia. Wyszukana fasada budynku sprawiała wrażenie, jakby ktoś ją doczepił do prostego, kamiennego bloku. Przewodnik powiedział, że kościół wzniesiono około 1624 roku. Początkowo poświęcono go św. Pawłowi, ale potem zmieniono wezwanie na Maryję Dziewicę. Wnętrze było małe - maleńkie w porównaniu z Bazyliką św. Piotra - pod niskim sklepieniem znajdowała się krótka nawa. Z boku korynckie kolumny wyrastające ze ściany wyznaczały trzy „kaplice”, czyli po prostu wnęki z barierkami przeznaczone do indywidualnej modlitwy i służące jako miejsca, w których można było zapalić

świeczkę. Kiedy dotarliśmy do końca nawy, przewodnik skręcił w lewo i pokazał coś dłonią. - To jest kaplica kardynała Cornaro. Koniecznie chciałem wam to pokazać powiedział. Dopiero po kilku sekundach moje oczy przekazały mózgowi, co widzą, a jeszcze więcej czasu musiało upłynąć, zanim mózg uwierzył oczom. Błękitna marmurowa rzeźba unosząca się przede mną niby w powietrzu była dziełem Berniniego, Ekstazą św. Teresy. Chciałem uciszyć przewodnika i powiedzieć: „Proszę nic nie mówić, ja znam tę rzeźbę”. Ale tak naprawdę znałem przecież tylko zdjęcie z kalendarza, które moja matka przymocowała do ściany w pomieszczeniu z autoklawem. Reprodukcja musiała tam wisieć przez dobre trzydzieści lat, zanim w końcu Ghosh zdjął ją ze ściany i oprawił dla mnie, żeby zapobiec dalszemu niszczeniu. Obrazek był dla mnie całym światem, mimo to nigdy nie widziałem dla niego miejsca na ścianie mojego amerykańskiego mieszkania, gdzie wyglądałby jak najtańsze z tanich turystyczne świecidełko. Zabrałem go ze sobą w tę podróż, planując umieszczenie go tam, gdzie jego miejsce: na ścianie w pomieszczeniu z autoklawem. Spojrzałem

na

Hemę.

Promieniała.

Zrozumiała.

Jakaż

opatrzność

zaprowadziła nas w to miejsce? Bez wątpienia Ghosh zamanifestował nam swoją obecność, ponieważ był człowiekiem, którego należałoby podejrzewać o wiedzę, że Ekstaza św. Teresy Berniniego znajduje się raptem kilka minut drogi od naszego hotelu, nawet jeśli Ghosh nigdy nie był w Rzymie. To on nas tu doprowadził, byśmy stanęli w tym miejscu, ale nie po to, żeby podziwiać marmurową św. Teresę od Jezusa, lecz by ujrzeć siostrę Mary Joseph Praise we własnej osobie - tym była dla mnie postać świętej. „Przybyłem, matko”.

Zapaliliśmy świece. Hema uklękła, a płomień rzucał na jej twarz migotliwą poświatę. Usta poruszały się. Wierzyła we wszelkie bóstwa, w reinkarnację i zarazem wskrzeszenie - nie widziała tu żadnej sprzeczności. Podziwiałem jej wiarę, brak poczucia skrępowania - oto bowiem hinduska kobieta zapala w katolickim kościele świeczkę dla karmelickiej zakonnicy. Przyklęknąłem obok niej. Zwróciłem się do Boga, do siostry Mary Joseph Praise, do Shivy i do Ghosha - do wszystkich bytów, jakie nosiłem w sobie, zarówno

cieleśnie, jak i duchowo. „Dziękuję, że pozwoliliście mi żyć i że pozwoliliście mi ujrzeć ten marmurowy cud”. Poczułem ogromny spokój i odniosłem wrażenie, że przybywając do tego miejsca, domykam pewne koło. Obieg został zamknięty, prąd płynie, mogę odpocząć. Jeżeli „ekstaza” oznacza raptowne wniknięcie tego, co święte, do tego, co zwyczajne, to właśnie jej doświadczyłem. Moja matka przemówiła. Nie wiedziałem jeszcze, że miała mi do powiedzenia coś więcej.

Rozdział 54

Ogniska domowe Wylądowaliśmy o zmierzchu. Nie było mnie w Addis Abebie siedem lat. Białe budynki Missing wydawały się zaokrąglone na rogach, zniszczone, jakby odkryto je podczas wykopalisk, ale zapomniano odrestaurować. Kiedy taksówka dotarła na wysokość szopy Shivy, poprosiłem kierowcę, żeby się zatrzymał. Hemie kazałem jechać dalej, sam wolałem się przejść. Gdy samochód ruszył, stanąłem i nasłuchiwałem. Suchy szelest liści przypominał odgłos przesiewanych dziecięcą rączką monet. Już nie kojarzył mi się z zagrożeniem. Odnalazłem wyszczerbienie w krawężniku, które zatrzymało motor, ale nie jego kierowcę. Powiodłem wzrokiem w dół, ku drzewom i cieniom, gdzie spadł. Miejsce nie przyprawiało mnie już o ciarki. Duchy zniknęły; doczekały się swojego zadośćuczynienia. Nie miałem już niczego w zanadrzu - i nie miałem się czego bać. Spojrzałem ponad koronami drzew na rozciągające się niżej miasto. Niebo było niczym płótno szalonego malarza, jak gdyby w połowie dzieła artysta postanowił zrezygnować z lazurowego błękitu i chlapnął tu i ówdzie ochrą, karmazynem i czernią. Miasto płonęło światłami, mieniło się, choć tu i tam spowijały je warstwy gęstej mgły, jak dym setek małych bitew, która zasłaniała widok. Ruszyłem pod górę w kierunku domu, budząc po drodze tysiące wspomnień naszych wspólnych z Shivą wyścigów na kolację, powrotów ze szkoły we trójkę z Genet, z książkami pod pachą, Zemuiego prowadzącego motocykl i wjeżdżającego na luzie ostatnie sto metrów. Widziałem postacie zbite w grupkę wokół taksówki i Hemy. Matrona, Gebrew i Almaz, trzy cienie na tle gasnącego żaru nieba, odłączyli się od pojazdu i czekali na mnie.

Trzy dni później Matrona wezwała mnie do ambulatorium. Młoda dziewczyna z raną brzucha spowodowaną przez rogi byka wykrwawiała się na naszych oczach. Umarłaby, gdybyśmy odesłali ją gdzie indziej. Natychmiast zabrałem ją do sali operacyjnej numer trzy i zlokalizowałem miejsce krwawienia. To, co zrobiłem później - usunięcie zniszczonego odcinka jelita, wypłukanie jamy brzusznej, wykonanie

kolostomii - było czystą rutyną, ale wpływ tych czynności na mnie okazał się daleki od zwyczajności. Poczułem, że stoję na świętej ziemi, w tym samym miejscu, które przede mną zajmowali ze skalpelem w ręku Thomas Stone, Ghosh i Shiva. Pod koniec operacji, gdy miałem się już odwrócić i wyjść, podniosłem wzrok i ujrzałem Shivę na szkle oddzielającym salę operacyjną numer trzy od jej nowiuteńkiej koleżanki, sali operacyjnej numer cztery. Zabrakło mi tchu. Przypomniałem sobie pierwsze słowa Shivy, które wypowiedział po latach milczenia w reakcji na śmierć szczeniąt Koochooloo: „A czy ty byś zapomniała, gdyby ktoś zabił mnie albo Mariona?”. „Nie, Shivo, nigdy cię nie zapomnimy”, powiedziałem do własnego odbicia. Mówiąc to, chyba zadecydowałem o swojej przyszłości.

Pośród rzeczy osobistych, jakie znalazłem w pokoju Shivy, odkryłem kluczyk na breloczku w kształcie Konga. W szopie trafiłem na dziwnie wyglądający motocykl z jasnoczerwonymi, przysadzistymi błotnikami, czerwonym bakiem obłym jak łza, kierownicą, którą w Ameryce nazwaliby „ape hangers”, i wspaniale chromowanymi obręczami kół. Hema powiedziała, że przed kilkoma laty Shiva kupił od kogoś ten motor i cały czas przy nim grzebał. Dodała, że jeździł nim wyłącznie późną nocą, kiedy na ulicach nie było już ruchu. Przypominający wymię silnik wyglądał bardzo znajomo, a kiedy uruchomiłem go rozrusznikiem nożnym, charakterystyczny niski pomruk zdradził prawdziwą tożsamość maszyny. Operowałem planowo trzy dni w tygodniu. Kiedy data ważności mojego biletu powrotnego do Nowego Jorku była bliska wygaśnięcia, nie przejąłem się i nic z tym nie zrobiłem. Wątroba Shivy rok za rokiem coraz doskonalej funkcjonowała w moim organizmie. Zapewne pomagały jej w tym zastrzyki z immunoglobuliny przeciw wirusowemu zapaleniu wątroby typu B. Wirusy udało się uśpić tak skutecznie, że testy nie określały mnie nawet jako nosiciela, co oznaczało, że nie mogłem nikogo zarazić. Matrona upierała się, że to cud, a mnie nie wypadało się z tym nie zgodzić. Był rok 1991, pięć lat po moim powrocie. Stałem przy bramie Missing jak kiedyś, gdy byłem dzieckiem, i przyglądałem się, jak siły Ludowego Frontu Wyzwolenia Tigraju i inni bojownicy o wolność napływają do miasta. Mieli na sobie takie same praktyczne koszule, szorty i sandały, jakie widziałem u erytrejskich partyzantów, pasy na naboje przecinały ich piersi, w rękach nieśli karabiny. Nie

maszerowali w żadnym formalnym szyku, a jednak na ich twarzach widać było dyscyplinę i pewność siebie ludzi walczących za sprawę. Nie było szabrowania ani chaosu. Jedynego aktu grabieży dokonał „towarzysz dożywotni prezydent”, który opróżnił skarb państwa i zwiał do Zimbabwe, gdzie jego kumpel szabrownik Mugabe udzielił mu schronienia. Mengystu był postacią powszechnie pogardzaną, zakałą narodu, człowiekiem, o którym po dziś dzień trudno powiedzieć cokolwiek dobrego. Almaz stwierdziła, że dusze wszystkich ludzi, których zamordował, zebrały się na stadionie i czekają, by wydać mu przyjęcie, gdy będzie szedł do piekła.

Co wieczór przed pójściem spać zaglądałem do Matrony. Stała się trzęsącą się, zgarbioną ciężarem lat kobietą, ale starość nie zniszczyła w niej radości życia. Zwykliśmy wypijać przed snem kubek kakao. W tle na małym gramofonie, który kupiłem specjalnie dla niej, obracała się jedyna płyta w jej kolekcji: Bach. Nigdy jej się nie znudziła Gloria. Zawsze przywodziła mi na myśl Matronę. Kiedy tak z nią siadywałem, posyłała mi spojrzenie i uśmiechała się pod nosem, jak gdyby od zawsze wiedziała, że wrócę do kraju, którego niegdyś się wyrzekłem. Matrona pragnęła, aby Bóg wezwał ją do siebie podczas modlitwy lub we śnie, i Bóg posłuchał. Stało się to w 1991 roku, kilka miesięcy po ucieczce „dożywotniego prezydenta”. Znalazłem ją siedzącą w fotelu. Płyta na gramofonie wciąż się obracała. Jeszcze tydzień wcześniej nadzorowała sadzenie nowej odmiany, Rosa rubiginosa Shiva, oficjalnie zarejestrowanej przez Royal Society. Miałem wrażenie, że na jej pogrzeb stawiło się całe miasto, wszyscy biedni i bogaci stolicy. Almaz powiedziała, że wzdłuż drogi Matrony do nieba stoją rzędem dusze wdzięczne siostrze przełożonej i że w raju jej tron wypada zaraz obok siostry Mary Joseph Praise. Gebrew i Almaz przeszli na emeryturę i zajęli nowe wygodne kwatery wybudowane dla nich na terenie Missing. Mogli spędzać czas, jak tylko sobie zamarzyli. Chyba nie powinienem być zdziwiony, że obydwoje wybrali post i modlitwę. Instytut Chirurgii Przetoki imienia Shivy Stone'a, z Hemą jako tytularną szefową, rozrastał się i pęczniał, podobnie jak jego fundusze. Hema każdego dnia intensywnie pracowała, a pełni zapału młodzi lekarze ginekolodzy z całego kraju, ale też z innych państw Afryki, przybywali, by uczyć się i kontynuować dzieło założyciela

instytutu. Starsza praktykantka, do której pokoju przed laty zawiódł mnie los, pod okiem Shivy przemieniła się w sprawną asystentkę, zaś teraz, ośmielona zachętą Hemy, sama została pewnym siebie chirurgiem, doskonale przygotowanym do mrówczego trudu przekazywania wiedzy młodym lekarzom, którzy przyjechali do instytutu, by opanować umiejętność leczenia jednej tylko przypadłości. Wierciłem jej dziurę w brzuchu, żeby poznać jej prawdziwe imię i w końcu niechętnie zdradziła mi, że nazywa się Naeema. Nigdy nie używała tego imienia, ponieważ nawet dla siebie samej stała się starszą praktykantką. Przeglądając papiery Matrony, odkryłem, że anonimowym sponsorem, który hojnie opłacał pracę Shivy przez tyle lat, był nie kto inny jak sam Thomas Stone. Obecnie aktywnie namawiał innych darczyńców i fundacje do wspierania Missing.

Musiałem zaczekać aż do roku 2004, aby wiadomość siostry Mary Joseph Praise wreszcie do mnie dotarła. Stało się to niedługo po Nowym Roku według zachodniego kalendarza, gdy mimoza otaczająca budynek ambulatorium zakwitła na żółto i fioletowo, a Missing przepełniła woń wanilii. Między jedną operacją a drugą poszedłem do pomieszczenia z autoklawem. Oprawiona reprodukcja Ekstazy św. Teresy Berniniego wyglądała na lekko przekrzywioną. Poprawiając ją, odkryłem, że hak jest obluzowany. Kiedy zdjąłem ramkę, żeby go lepiej umocować, zauważyłem, że gruby papier pod spodem obrazka odkleił się w jednym rogu. Ze względu na autoklaw w pomieszczeniu panowała wilgoć i wyglądało na to, że to ona osłabiła klej. Próbując z powrotem przykleić odstający róg, zobaczyłem cienki jak gaza papier listowy złożony i wciśnięty pod spód obrazka. Przebijały z niego zapisane niebieskim atramentem linijki. Ostrożnie wyjąłem go ze środka. Opadłem na krzesło. Nigdy nie trzęsą mi się ręce, ale z jakiegoś powodu ta delikatna karteczka drżała w mojej dłoni jak liść osiki. Upływ czasu odbarwił papier, uczynił go niemal przezroczystym, tak że bałem się, by przy byle ruchu nie obrócił się w pył. Podobnie jak Ghosh musiałem teraz zadecydować, czy przeczytam prywatną korespondencję przeznaczoną dla innej osoby. Byłem pewien, że trzymam w rękach list napisany przez matkę tuż przed moimi narodzinami. List, który następnie trafił do rąk Ghosha. Kiedy miałem dwadzieścia pięć lat, stał się moją własnością. Zawiozłem go do Ameryki, a potem

przywiozłem z powrotem. Przez dwadzieścia pięć lat nie zdawałem sobie sprawy, że go mam. Do dziś. „Kiedy przyjdziesz, mamo?”, pytałem jako mały chłopiec, wznosząc oczy ku obrazkowi. Dziś wreszcie do mnie przyszła.

Rozdział 55

Popłód 19 września Drogi Thomasie! Zeszłej nocy Bóg powiedział mi, że muszę wyznać ci coś, z czego nie spowiadałam się przed nikim, nawet przed samym Panem Bogiem. Przed łaty, będąc w Adenie, odwróciłam się od Boga, tak jak On odwrócił się ode mnie. Przydarzyło mi się tam coś, co nie powinno się przydarzyć żadnej kobiecie. Nie byłam w stanie wybaczyć mężczyźnie, który mnie skrzywdził. Nie potrafiłam wybaczyć Bogu. Śmierć byłaby losem lepszym niż to, przez co tam przeszłam. Ale dotarłam tutaj, do Missing. Przybyłam w stroju zakonnicy, ażeby ukryć mą gorycz i wstyd przed światem. Pisze Jeremiasz: „Serce jest zdradliwsze niż wszystko inne i niepoprawne któż je zgłębi?”*. Przybyłam do Etiopii w zdradzie. Lecz praca mnie odmieniła. Asystowałabym ci do ostatniego tchnienia. Ale cóż, teraz znowu wszystko się zmieniło. Przed kilkoma miesiącami zachowywałeś się jak człowiek opętany, a ja starałam się przynieść ci pociechę. Teraz noszę w sobie dziecko. Nie obwiniaj o to siebie. Niełatwo mi było ukrywać swoje ciało przed Matroną i innymi. Wiele razy rozważałam, jak by ci wszystko powiedzieć, ale nigdy nie umiałam zebrać się w sobie. Boję się. Mój czas się kończy. Wczoraj wieczorem dziecko zaczęło się gwałtownie poruszać. Pomyślałam: „A jeśli Thomas chciałby, żebym została?”. Nie powinnam odchodzić tak, jak tu przyszłam - do Missing i do ciebie, w przebraniu i w zdradzie. Oto powód, dla którego piszę. Muszę uciec z Missing, aby nie musiało się mnie wstydzić, tak jak kiedyś uciekłam do niego, chcąc ukryć własny wstyd. Jeżeli przyjdziesz do mnie po tym,

*

Jr 17,9.

jak dostaniesz ten list, będę wiedziała, że pragniesz, bym z tobą była. Cokolwiek zrobisz, moja miłość się nie zmieni. Mary

Wykonanie ostatniej tego dnia rutynowej operacji - wagotomii i zespolenia żołądkowo-jelitowego przy wrzodzie dwunastnicy - wymagało od mnie ogromnej koncentracji i opanowania, by myślami być przy leżącym na stole pacjencie. Po wszystkim, ściskając w dłoni list, poszedłem do swojej kwatery. Miałem wrażenie, jakbym szedł tą ścieżką po raz pierwszy. Kochała go. Kochała go tak bardzo, że uciekła do niego z Adenu. Ślady krwi, z jakimi stanęła na progu Missing powiedziały mi to, czego ona nie umiała napisać. Przyszła do lekarza - mężczyzny - człowieka, którego poznała na statku podczas podróży z Indii. A potem, choć minęły lata, kochała go tak bardzo, że gotowa była go zostawić. W ostatniej chwili postanowiła napisać list i wszystko mu wyznać. I czekała, czy przyjdzie do niej, czy też nie. Thomas Stone przyszedł. Bez wątpienia zauważyła jego przyjście. To, że ją podniósł, biegł z nią, niósł ją, zalewając jej twarz własnymi łzami, zinterpretowała jako wyraz jego miłości. Ale Thomas Stone nie przyszedł do niej z powodu listu, bo go nie dostał. Przyszedł, ponieważ w głębi duszy wiedział, co zrobił, i wiedział, co musi zrobić - w głębi duszy wiedział, co czuł. Wyobraziłem sobie Ghosha wchodzącego do kwatery Thomasa Stone'a wkrótce po śmierci mojej matki. Szukał go. Prawdopodobnie zobaczył na jego biurku nowy podręcznik i zakładkę, a także, najpewniej położony w widocznym miejscu, list. Thomas Stone nie zobaczył książki ani nie dostał listu, ponieważ przespał wcześniejszą noc na szezlongu w biurze Missing, jak zresztą miał w zwyczaju, a potem, po śmierci mojej matki, nie wrócił już do kwatery. Dlaczego Ghosh zwyczajnie nie przesłał listu Thomasowi Stone'owi pocztą? Thomas nie dawał znaku życia, nie pisał, Ghosh nie znał zatem jego adresu. Ale potem, gdy mijały lata, Ghosh być może dowiedział się o miejscu pobytu Stone'a. Eli Harris w każdym razie znał je przez cały czas. Lecz być może Ghosha bolało już wtedy długie milczenie Stone'a, nieme życzenie zapomnienia o dawnym przyjacielu, powierzenie mu opieki nad dziećmi, chęć ucieczki przed przeszłością. Ghosh zastanawiał się, jak Stone zareaguje na list, i doszedł do wniosku, że wysyłając go, wcale się Thomasowi nie przysłuży. List mógł

przyczynić się do kolejnego załamania albo, czego Hema zawsze się obawiała, Stone mógł wrócić, by domagać się prawa do dzieci. Istniała też możliwość, że Thomas Stone nie zrozumiałby - lub nie uwierzył - w to, co było napisane w liście. Później, gdy śmierć zapukała do drzwi Ghosha, zaczęło ciążyć mu sumienie posiadacza-strażnika listu. A jeżeli jego treść zdolna byłaby ocalić Stone'a, ukoić jego zbolałe serce? Może, poniewczasie, zrobiłby coś dobrego dla synów? Do tej pory wszelka uraza Ghosha do Stone'a, jeśli w ogóle kiedykolwiek ją żywił, zniknęła. Ostatecznie Ghosh postanowił przekazać podręcznik i zakładkę Shivie, mnie zaś list, tyle że ukryty. Nie mogłem się nadziwić dalekowzroczności umierającego człowieka, który schował list w ramce obrazka. Pozostawił sprawy w rękach losu - jak to Ghosh! Skąd wiedział, kiedy odnajdę Stone'a? Albo kiedy znajdę list? Kiedy, jeśli w ogóle, bym go znalazł, to czy oddałbym go adresatowi? Ghosh zaufał mi w kwestii wyboru. To też jest miłość. Nie żył od ponad ćwierćwiecza, a nadal uczył mnie, co to znaczy zaufanie wynikające z prawdziwej miłości. - Shivo - powiedziałem, podnosząc wzrok ku niebu, na którym gwiazdy rozgrzewały się do nocnego pokazu. Przypomniałem sobie noc, gdy w pośpiechu opuszczałem Missing, a Shiva wcisnął mi do ręki książkę naszego ojca - Skutecznego chirurga - razem z zakładką. Te kilka słów nakreślonych na zakładce ręką mojej matki stanowiły dla nas jedyną informację, że list istnieje. Wiele lat temu, rozmawiając z nim przez telefon, zapytałem go: - Shivo, dlaczego dałeś mi tę książkę? Nie wiedział. - Chciałem, żebyś ją miał - brzmiało jego wyjaśnienie. Naszymi czynami, i zaniedbaniami, wprawiamy świat w ruch, świadomie lub nie.

Dotarłszy do kwatery, usiadłem i rozłożyłem list na kolanach. Drżącymi dłońmi wykręciłem numer telefonu Thomasa Stone'a. Mój ojciec, emerytowany profesor, miał już dobrze po osiemdziesiątce. Deepak twierdził, że choć staruszka wzrok zawodzi, palce nadal ma tak precyzyjne, że mógłby operować w zupełnych ciemnościach. Dziś rzadko już operował, za to chętnie asystował. Niegdyś znany ze Skutecznego chirurga: krótkiego kursu operowania w tropikach, obecnie cieszył się sławą chirurga pioniera, autora przełomu w transplantologii. Ja natomiast byłem

żywym przykładem na skuteczność operacji; śmierć Shivy świadczyła o związanym z nią ryzyku. Chirurdzy na całym świecie nauczyli się procedury Stone'a, dzięki czemu rodzice pragnący oddać część własnej wątroby dziecku, które urodziło się z wadą przewodów żółciowych, zyskali możliwość uratowania swojej pociechy.

W słuchawce usłyszałem szept próżni otulającej ziemię, a potem wyłaniający się z eteru dźwięk dzwoniącego w oddali dzwonka, jego piskliwe wezwanie, ożywione i skuteczne, zupełnie inne od niefrasobliwych, analogowych klików i staroświeckiego dzwonienia, które rozlegało się, gdy wykręcałem numer kogoś w Addis Abebie. Wyobraziłem sobie tryl aparatu i jego echo w mieszkaniu, które odwiedziłem tylko raz i które zostawiłem otwarte jak puszkę sardynek po to, aby Thomas Stone dowiedział się, że syn pojawił się w jego życiu. Pomyślałem o mojej matce piszącej list, całym jej życiu zredukowanym do jednej strony pergaminu. Zaniosła list (a razem z nim książkę i zakładkę) prawdopodobnie późnym popołudniem, gdy zaczęły się bóle. Nocą jej stan się pogorszył, powoli zapadała w bolesne otępienie, by następnego dnia umrzeć. Ale wcześniej przyszedł do niej Thomas Stone. To był znak, na jaki czekała. Postąpił, jak należało, choć przez kolejne pół wieku nie zdawał sobie z tego sprawy. Thomas Stone odebrał po pierwszym dzwonku. Ciekawiło mnie, czy nie spał, bo przecież w Bostonie był akurat środek nocy. - Tak? Jego głos zabrzmiał rzeczowo i czujnie, jakby spodziewał się tego najścia, jak gdyby był gotów na wiadomość o urazie lub wylewie i możliwości pobrania organów albo na informację o dziecku, jednym na dziesięć tysięcy, które urodziło się z atrezją dróg żółciowych i które bez przeszczepu wątroby umrze. Głos, który usłyszałem, należał do człowieka gotowego wykorzystać wszystkie umiejętności i doświadczenie swoich dziewięciu palców, aby nieść ratunek innemu człowiekowi, i gotowego przekazać tę spuściznę kolejnemu pokoleniu stażystów i rezydentów - po to się bowiem urodził i niczego innego nie potrafił robić. - Stone przy telefonie - odezwał się. Jego głos zabrzmiał tak blisko, jak gdyby był tutaj ze mną, jak gdyby nic, ale to nic nie dzieliło naszych światów.

Podziękowania Moja książka to fikcja, a wszystkie występujące w niej osoby, podobnie jak sam szpital Missing, stanowią produkt mojej wyobraźni. Niektóre postacie historyczne, takie jak cesarz Hajle Syllasje i dyktator Mengystu, istniały naprawdę. Próba zamachu stanu w Etiopii rzeczywiście miała miejsce, tyle że pięć lat przed opisywanym przeze mnie puczem. Postaci pułkownika i jego brata dość swobodnie czerpią z biografii prawdziwych przywódców przewrotu. Szczegóły ich pojmania, a także słowa wypowiedziane przez pułkownika podczas procesu i przed śmiercią przez powieszenie pochodzą z opublikowanych relacji, zwłaszcza książek: Ethiopia: A New Political History Richarda Greenfielda, Ethiopia at Bay: A Personal Account of the Haile Selassie Years Johna H. Spencera, dzieł historycznych Richarda Pankhursta oraz Revolutionary Ethiopia: From Empire to People's Republic Edmonda J. Kellera. Wybitny lekarz nazwiskiem John Melly w istocie zmarł postrzelony przez szabrownika, ale cała jego rozmowa z Matroną została wymyślona. Ibis i inne bary to moja własna inwencja. Szkołę Loomis Town & Country wymyśliłem, a wszelkie jej podobieństwo do mojej wspaniałej szkoły (w której Mr. Robbs i Mr. Thames uparcie zachęcali mnie do pisania) jest niezamierzone. Następujące źródła, książki i ludzie okazali mi bezcenną pomoc. Inspirację dla sceny porodu i słów „biała zamartwica” oraz „w ciemnościach łona naszej matki” zaczerpnąłem z cudownych wspomnień nieżyjącego już doskonałego egipskiego położnika i chirurga, specjalisty od leczenia przetok pęcherzowo-pochwowych, Najlba Mahfuza pod tytułem The Life of an Egyptian Doctor, podobnie zresztą jak pomysł na miedzianą wanienkę. Eseje Nergesh Tejani, opowiadające o jej afrykańskich doświadczeniach z obracaniem płodu w brzuchu matki i z leczeniem przetok, jak również nasza prywatna korespondencja, też okazały się niebywale pomocne. Zajrzałem do wydanych drukiem dzieł doktora Reginalda Hamlina i doktor Catherine Hamlin, pionierów w dziedzinie operacji przetoki. Będąc studentem, często widywałem tę doktorską parę i dobrze znałem ich dokonania. Niedawno miałem okazję odwiedzić ich Szpital nad Rzeką (Hospital by the River jest przy okazji tytułem przepięknych wspomnień Catherine Hamlin). Opisani w mojej książce chirurdzy zajmujący się przetoką nie mają w każdym razie nic wspólnego z Hamlinami.

Nieżyjący sir Ian Hill faktycznie był dziekanem szkoły medycznej i jeśli w książce używam jego nazwiska, a także nazwiska Braithwaite, jest to wyłącznie rodzaj hołdu dla tych dwóch lekarzy, którzy otworzyli przede mną drzwi. Próby porwania samolotów

Ethiopian

Airlines

miały

miejsce

w

latach

sześćdziesiątych

i

siedemdziesiątych. Jedna z niedoszłych porywaczek była moją starszą koleżanką z uczelni; ona i jej wspólnicy zginęli podczas akcji. Obecny premier Etiopii, Meles Zenawi, studiował na tej samej uczelni medycznej co ja, tyle że rok niżej. Wstąpił do partyzantki i ostatecznie poprowadził oddziały, które obaliły rządu Mengystu. Heroizm służb bezpieczeństwa i niebywałe umiejętności pilotów to najprawdziwsza prawda. Linie lotnicze Ethiopian Airlines są moim zdaniem najbezpieczniejszymi i najlepszymi liniami międzynarodowymi, jakimi zdarzyło mi się latać; obsługa na pokładzie świeci przykładem gościnności i gorliwości. Badania nad przenoszonym przez wszy durem powrotnym prowadzili nieżyjący już Peter Perine i Charles Leithead; studiując, miałem przyjemność asystować obydwu podczas ich pracy z pacjentami. Szukając informacji na temat św. Teresy od Jezusa, a także poszukując opisu rzeźby Berniniego, sięgnąłem do pozycji Teresa of Avila: The Progress of a Soul Cathleen Medwick. Nawet obejrzawszy oryginał rzeźby w Rzymie, stwierdzam, że opis Medwick jest wyjątkowo trafny. Cytowane przeze mnie słowa św. Teresy, podobnie jak rozważania na temat wiary i łaski, jak również pomysł, by na łożu śmierci siostra Mary Joseph Praise odmawiała „Miserere mei”, Deus, oraz pomysł na niewytłumaczalny, słodki zapach śmierci są efektem inspiracji opowieścią Medwick o życiu św. Teresy od Jezusa. „Niebiańskie gruchanie” to H.M. Stutfield cytowany w książce Medwick. Słowa „zawdzięczam ci widok poranka” są słowami W.S. Merwina pochodzącymi z wiersza To the Surgeon Kevin Lin, który po raz pierwszy ukazał się drukiem w „New Yorkerze”. Wydruk wiersza w limitowanym nakładzie przygotowany przez Carolee Campbell z Ninja Press i podpisany własnoręcznie przez Williama Merwina, wisi w moim biurze. Winien jestem ogromny dług wdzięczności lekarzowi, pisarzowi i mojemu przyjacielowi Ethanowi Caninowi za to, że zaprosił mnie na Sun Valley Writers Festival i poznał z Revą Tooley i innymi wybitnymi ludźmi, którzy odwiedzają to miejsce.

Słowa „nos ostry jak pióro” pochodzą z drugiego aktu Króla Henryka V* i stanowią wyraz mojego przekonania, że Szekspir poczynił w tym miejscu niezwykle przenikliwą kliniczną obserwację, co też opisałem w moim artykule The Typhoid State Revisited w „The American Journal of Medicine” (nr 79/1985, s. 370). Swoje wrażenia z wizyty w Adenie i wspomnienia związane z żuciem czatu uzupełniłem o inspirację wyrazistymi opisami zawartymi we wspaniałej książce Erica Hansena Motoring with Mohammed: ]ourneys to Yemen and the Red Sea, jak również w Eating the Flowers of Paradise: One Man's Journey Through Ethiopia and Yemen Kevina Rushby'ego. Obraz kobiety z piecykiem na węgiel drzewny na głowie i pomysł transportowania ludzi taczką pochodzą z książki Hansena. Informacje na temat włoskiej okupacji, opis Aweyde, jak również wiadomości o przeróżnych aspektach włosko-etiopskiego konfliktu, łącznie z dążeniem Włochów do zwycięstwa za wszelką cenę - qualsia-si mezzo - znalazłem w świetnej książce Paula Theroux Dark Star Safari: Overland from Cairo to Capetown, a także w wielu innych źródłach. „Zwarła ramiona, widząc brzydotę...” to parafraza wiersza Jamesa Merrilla Charles on Fire: „»Pozbawiony umysłowych i duchowych / Wartości, człowieku, zapadasz się«. Jesteś niczym, poza / Zwartymi ramionami w obliczu swojej brzydoty”. Bliss Carnochan pokazał mi wczesne wydanie swojej książki Golden Legends: Images of Abyssinia, Samuel Johnson to Bob Marley i pomógł zrozumieć, jak kształtowało się postrzeganie Etiopii przez kulturę Zachodu. Zarówno ja, jak i inni studenci medycyny na uczelniach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów zawsze podziwialiśmy Bailey and Love's Short Practice of Surgery; pomysł fikcyjnego podręcznika Stone'a opiera się właśnie na Baileyu i Lovie i stamtąd też pochodzi historia o wombacie i wyrostku. Jako student byłem pod wrażeniem fotografii Baileya i jego dziewięciu palców - poza tą jedną cechą postać Stone'a nie ma z Hamiltonem Baileyem, który, zanim przeszedł na emeryturę, wykładał wyłącznie na uczelniach w Anglii, nic wspólnego. „Tym, co najczęściej wykańcza pacjenta, jest drugi błąd popełniony przy próbie naprawienia pierwszego” i „Błędy bogatych zasypuje się pieniędzmi, błędy *

William Szekspir, Król Henryk V, prze). Leon Ulrich, w: Kroniki, PIW, Warszawa 1973, s. 458.

chirurgów - ziemią” zaczerpnąłem z Aforyzmów i cytatów dla chirurga Moshe Scheina*. Za te i wiele innych chirurgicznych sentencji wdzięczny jestem Moshemu, nieszablonowemu chirurgowi, genialnemu nauczycielowi, autorowi kilku wspaniałych podręczników chirurgii, eseiście i przyjacielowi. Moshe nie tylko zapoznał się ze wstępnym szkicem mojej książki, ale też wprowadził mnie do społeczności chirurgów SURGINET. Rozkoszowałem się, uczyłem i pożyczałem pomysły z ich wywodów, zwłaszcza na temat szczegółów wazektomii, które okazały się pretekstem do godnych uwiecznienia rozważań. Karen Kwong podzieliła się ze mną swoimi doświadczeniami (ale też doświadczeniami swojego męża Marty'ego) chirurga urazowego i była uważnym czytelnikiem rękopisu książki, zarówno w początkowej fazie jej pisania, jak i pod koniec. Jej długie, przemyślane e-maile okazały się wręcz nieocenione; nie umiem dostatecznie wyrazić mojego dla niej podziwu i wdzięczności. Dziękuję również Edowi Salzteinowi, Jackowi Peacockowi, Stuartowi Levitzowi i Franzowi Theardowi. Poznałem Thomasa Starzla, kiedy byłem szefem rezydentów w Tennessee, później zaś odnowiłem naszą znajomość. To prawdziwy chirurg pomiędzy chirurgami, a jego pionierskie dokonania na polu przeszczepu wątroby nie są fikcją literacką; wspominając o nim w książce, chcę oddać mu hołd. Thomas Stone to fikcyjna, współczesna mu postać. Francisco Cigarroa, prezes University of Texas Health Science Center w San Antonio, był na tyle uprzejmy, bo pozwolić mi na podejrzenie, jak wykonuje transplantację wątroby u dziecka. Wybitna grupa specjalistów z San Antonio, na czele z Glennem Halffem, która przeprowadza przeszczepy tak, jakby to była zupełnie rutynowa operacja, stanowi część spuścizny Starzla; do niedawna zresztą można było bez obawy przed popełnieniem gafy powiedzieć, że każdy lekarz dokonujący w Ameryce przeszczepu wątroby został przeszkolony przez Starzla lub kogoś, kto u niego praktykował. „Narodziny, Kopulacja i Śmierć - gdy spojrzysz trzeźwo, nie ma nic więcej... Urodziłem się i raz mi wystarczy” to częściowy cytat z wiersza Sweeney Agonistes T.S. Eliota*. „Nie tylko nasze uczynki, lecz również nasze zaniedbania stają się naszym przeznaczeniem” to fragment z The King and the Corpse Heinricha Zimmera w opracowaniu Josepha Campbella.

Aforyzmy i cytaty dla chirurga, zebra! i opracował Moshe Schein, przeł. Grzegorz Grątkowski, MediPage, Warszawa 2009. Pierwszy z aforyzmów znajduje się na s. 79, drugi na 57. * T.S. Eliot, Poezje, przeł. Michał Sprusiński, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1978, s. 145. *

„Dawno temu chrześcijanie z Abisynii widzieli w dżumie skuteczny i boski środek osiągnięcia nieśmiertelności” pochodzi z Dżumy Camusa. Nieżyjącemu Ryszardowi Kapuścińskiemu jestem ogromnie wdzięczny za opis miasta i kraju, który - jak sądziłem - tak dobrze znam. Szczegóły dworu cesarza, opisy pałacu, metody finansowania placówek zdrowia, postaci Amharów, eskorta motocykli, minister pióra, intrygi pałacowe - to coś, o czym większość obywateli wiedziała, a czasem nawet widziała na własne oczy, lecz talent Kapuścińskiego objawił się w tym, że on, będąc człowiekiem z zewnątrz, sprawił, iż wszystko to stało się dla nas bardziej widoczne, a udało mu się to dzięki wybitnej książce Cesarz. „Wąż, choć ze splotów złożony, wciąż na tyle proste ma ciało, by do jamy wślizgnąć się bez trudu” to parafraza jednego z wierszy bhakti w zbiorku Speaking of Siva pod redakcją nieżyjącego A.K. Ramanujama. Za informacje na temat karmelitanek pragnę podziękować Fredowi de San Lazaro i Eliamowi Rao, a także niezrównanej siostrze Maude. O ile wiem, w Egmore nie istnieje zakon karmelitanek. Szczegóły dotyczące Rock of East Africa, AFRS Asmara, znajdują się na www.kagnewstation.com. Za pomoc przy scenach ucieczki z Asmary dziękuję Nayneshowi Kamani, który uczył się ze mną w szkole medycznej na starszym roku i który pokonał tę heroiczną trasę, jaką opisuję; przeczytał rękopis i naniósł wiele własnych poprawek i uwag. Duży wpływ miała na mnie wspaniała powieść Thomasa Kenneally'ego To Asmara zawierająca obserwacje dotyczące obozów partyzantki erytrejskiej, które Kenneally najprawdopodobniej odwiedził; autor jest orędownikiem erytrejskiej sprawy. Chciałbym w tym miejscu nadmienić, że takimi samymi uczuciami darzę zarówno Etiopię, jak i Erytreę, i mam drogich mi przyjaciół w obydwu tych miejscach. Słowa „jakbym podarował mu najwspanialszy prezent, jaki jeden człowiek może wręczyć drugiemu” są parafrazą fragmentu What the Doctor Said Raymonda Carvera ze zbioru New Path to the Waterfall. Za pomoc przy scenach w sanatorium dla chorych na gruźlicę jestem winien słowa podziękowania Jean Mason i jej wykładowi The Discourse of Disease: Patient Writing at the 'University of Tuberculosis', którego miałem sposobność i szczęście wysłuchać podczas Psychoanalysis and Narrative Medicine Conference na University of Florida w Gainsville w 2002 roku.

„Żeby żaden angielski szlachcic nie odszedł z tego świata, nie mając u swego boku szkockiego lekarza, bo jestem pewien, że żaden z nich nie przyszedł bez niego na świat” - tak ponoć brzmiał toast doktora medycyny Williama Huntera, starszego z braci Hunterów*. Sparafrazowałem go nieco i włożyłem w usta B.C. Gandhiego. „Kto przez całe życie ma najwięcej, a potem jeszcze osiągnie szczęśliwy koniec, ten w moich oczach, o królu, jest uprawniony otrzymać ową nazwę”, powiedział według Herodota Ateńczyk Solon Krezusowi, bogatemu królowi Lidii*. Słowa te wypowiedział również sir William Osier, słysząc o śmierci swego ukochanego syna Revere'a we Flandrii. Nieistniejący podręcznik dla pielęgniarek, w którym jest mowa o Silnym Zmyśle Pielęgniarskim, to przeróbka jednego z aforyzmów Oslera. Za informacje na temat dolegliwości psychosomatycznych u Etiopczyków dziękuję mojemu przyjacielowi, doktorowi Rickowi Hodesowi, który jest internistą, pisarzem i „swoim chłopem”. Jego życie w Etiopii to historia sama w sobie. Dziękuję Thomasowi „Appu” Oommenowi za niesamowite wspomnienia jego chłopięcych czasów w Addis Abebie, a także późniejszych, spędzonych tam jako dziennikarz, między innymi podczas zamachu stanu. E-mail od Yohannesa Kifle do Appu dał mi cenny wgląd w sytuację w Kerchele. Moi rodzice, George i Mariam Verghese, również podzielili się ze mną swoimi wspomnieniami, a mama przygotowała obszerne notatki wyłącznie na mój użytek. Im też zadedykowałem tę książkę. W trakcie kilkuletniego procesu tworzenia niniejszej książki sięgałem po wiele dzieł, których większości, mam nadzieję, nie omieszkałem umieścić w bibliografii; jeśli zapomniałem wymienić źródło lub osobę, która przysłużyła mi się informacjami, chętnie sprostuję omyłkę. Inspiracją dla sceny „mokrego” prezentu Genet dla Mariona był podobny fragment w pewnej powieści lub opowiadaniu, nazwiska autora niestety nie umiem sobie przypomnieć; metaforze Adenu jako miasta martwego, a zarazem żywego jak robaki pożerające trupa (lub coś w tym stylu) również z chęcią przypisałbym autora. Jestem pełen wdzięczności dla niezwykłej Advisory Board z San Antonio, która pozwoliła nam wybudować Center for Medical Humanities, i nawet bardziej niż

William Hunter (1718-1783) i John Hunter (1728-1793) - Szkoci, pierwszy - fizjolog, chirurg i położnik, drugi - chirurg i patolog. * W takim brzmieniu mądrość tę przytacza Herodot (w: Herodot, Dzieje, przeł. i opracował Seweryn Hammer, Czytelnik, Warszawa 2002, s. 31), ale w niniejszym przekładzie Thomas Stone cytuje Agamemnona z tragedii Ajschylosa (Agamemnon, w: Tragedie, przeł. Stefan Srebrny, Wydawnictwo „Homini”, Kraków 2005, s. 395). *

wdzięczny osobom, z którymi przy tej okazji się zaprzyjaźniłem. Steve Wartman, mój partner do tenisa i przyjaciel, zwerbował mnie do San Antonio, gdy pełnił tam funkcję dziekana. Edith McAllister była dla mnie nauczycielką, trenerką, inspiracją i osobą, która lepiej niż ktokolwiek inny rozumiała moją potrzebę „odetchnięcia”, nawet jeśli równało się to mojemu odejściu; w następnym życiu chciałbym powrócić jako ona. Marvin i Ellie Forland, Judy McCarter - słowa nie potrafią wyrazić wdzięczności za okazaną miłość i wsparcie; przejęcie wybitnej katedry po Marvinie i wybitnej prezesury po Joaquinie Cigarroi jr. (obydwaj to doskonali interniści) było dla mnie najwyższym wyróżnieniem. Judy jest moim doradcą i sumieniem; z każdym rokiem rośnie we mnie podziw dla jej mądrości. Dziękuję UTHSCA, licznej rodzinie Cigarroa, Billowi Henrichowi, Robertowi Clarkowi, Janowi Pattersonowi, Rayowi Faberowi, Tomowi Mayesowi, Somayaji Ramamurthy, Deborah Kaercher, zmarłemu Davidowi Shermanowi i wielu innym, który uczynili to miejsce wyjątkowym; dzięki również Texas Tech z El Paso, gdzie to wszystko się zaczęło. Doktor Erika Brady z Western Kentucky University z wydziału etnologii była moją panią ekspert od wszystkiego, począwszy od towarzystwa Alpha Omega Alpha, przez Religio Medici, a na szczegółach modlitw i strojów skończywszy; zawsze mogłem polegać na jej badaniach. Michele Stanush także wiele mi pomogła przy zbieraniu materiałów, za co jestem jej wdzięczny. Moi bracia ze środowych modlitw (Randy Townsend, Baker Duncan, Olivier Nadal, Drew Cauthorn, Guy Bodine i zwłaszcza Jack Willome) oraz ich żony (zwłaszcza ty, Dee!) dali mi swoją miłość i wiarę i uczynili odpowiedzialnym. „Nie ma większej miłości...”. Tom Rozanski, sąsiad, kolega, urolog, posłużył mi radą przy scenie wazektomii, jak również w innych kwestiach chirurgicznych, za co jestem mu wdzięczny. Rajender Reddy i Gabe Garcia pomogli mi w sprawach związanych z wirusowym zapaleniem wątroby typu B. Anand i Madhu Karnad, moi drodzy, najstarsi przyjaciele, przez lata czytali i słuchali fragmentów mojej książki, jak również poprzednich; dawali i dają mi miłość i energię; wiem, że gdziekolwiek są, tam jest i mój dom. Jestem wdzięczny Johnowi Irvingowi za jego wieloletnią przyjaźń. Dużo się od niego nauczyłem, zarówno za pośrednictwem korespondencji, jak i z jego książek.

Doktor medycyny Ralph Horwitz, szef wydziału medycyny w Stanfordzie, stworzył mi dom; jestem mu wdzięczny za jego wizję, a także za jego i Sally przyjaźń. Dziękuję mojemu bratu George'owi i jego żonie Ann, jak również rodzinie Kailath i Helen Bing za to, że pokazała mi uroki Stanfordu na długo, zanim zamarzyłem, by się tam dostać. Moja cudowna żona Sylvia poświęciła wiele godzin na wprowadzanie poprawek, które ja nanosiłem na rękopis, w dodatku robiła to kilkakrotnie na przestrzeni wielu naszych wspólnie spędzonych lat. Ona, ale też Tristan, Jacob i Steven z większą niż ktokolwiek cierpliwością znosili mój towarzyski niebyt i podtrzymywali mnie na duchu podczas wzlotów i upadków towarzyszących pisaniu tej książki. Gracias mi amor; con los años que me quedan... Mary Evans, moja agentka, sprzedała moje pierwsze opowiadanie „New Yorkerowi”, zanim poznała mnie osobiście, i od tamtych czasów - rok 1991, Iowa nadal we mnie wierzy. Jej czujne oko i mądra rada zrobiły ze mnie pisarza, zaś jej przyjaźń uczyniła ze mnie lepszego człowieka. Robin Desser miała udział w mojej pierwszej książce i zaszczytem było pracować z nią również przy niniejszej. Robin poznała tę książkę w wielu wcieleniach i spędziła z nią - oraz ze mną - niezliczone godziny, za co jestem jej dozgonnie wdzięczny. Zawsze uważałem, że wdzięk, pasja, pokora i niebywały talent, które wkłada w swoją pracę, dzieli z najbardziej przeze mnie podziwianymi lekarzami. Pragnę podziękować też Sarah Rothbard, wspaniałej asystentce Robin. Jestem ogromnie wdzięczny Sonny'emu Mehcie za jego entuzjazm w związku z moją opowieścią i jego nieustające wsparcie dla mojego pisarstwa. Medycyna to wymagająca pani, wierna wszakże, hojna i uczciwa. Dzięki niej dostępuję zaszczytu przyjmowania pacjentów i przekazywania wiedzy studentom, to ona nadaje sens wszystkiemu, co robię. Podobnie jak Ghosh, każdego roku podczas uroczystości rozdania dyplomów odnawiam moje z nią śluby: Przysięgam na Apollina, lekarza, na Asklepiosa, Hygieę i Panaceę oraz na wszystkich bogów i boginie, biorąc ich za świadków, że wedle mej możności będę dochowywał tej przysięgi i tego zobowiązania. (...) Nie będę wykonywał wycięcia chorym na kamień... Abraham Verghese Stanford, Kalifornia, czerwiec 2008

O autorze Abraham Verghese jest profesorem teorii i praktyki medycyny na Stanford University oraz kierownikiem katedry medycyny wewnętrznej tejże uczelni. Pracował na East Tennessee State University, University of Iowa, Texas Tech University oraz w Health Science Center na University of Texas w San Antonio, gdzie był jednym z założycieli Center for Medical Humanities & Ethics; jest tej uczelni wykładowcą kontraktowym. Ukończył Iowa Writers' Workshop, jest autorem My Own Country (Mój kraj), książki wyróżnionej w 1994 roku przez NBCC i jednej z pięciu najlepszych książek według „Time'a”, oraz The Tennis Partner (Partner do tenisa), jednej z „książek wartych uwagi” według „New York Timesa”. Jego eseje i opowiadania były publikowane w „New Yorkerze”, „New York Timesie”, „Sports Illustrated”, „The Atlantic Monthly”, „Esquire”, „Story”, „Granta”, „The New York Times Magazine”, „The Wall Street Journal” i wielu innych czasopismach. Mieszka w Palo Alto w stanie Kalifornia.