Roza pustyni 2 Zona - Farida Nike

Więcej doskonałej jakości ebooków szukaj na: www.eBook4me.pl

Dla moich Synów – Antka i Nicholasa – dzięki Wam wszystko ma sens

ROZDZIAŁ I

Kobi e ta i mę ż cz y z na. Dz i e si ę ć l at p óź ni e j. N owy Jor k , 11 wr z e śni a 1981 Czy on mnie zdradza? Karen popatrzyła na plecy śpiącego męża. Rude, przydługie kosmyki włosów otulały jego szyję spoconą od snu i upalnego poranka. Wrzesień tego roku w Jersey był wilgotny, gorący i nie do zniesienia. Ostatnio Andrzej wracał coraz później, tłumacząc się późnymi spotkaniami i nawałem obowiązków. Dwa razy został w biurze na noc, mówiąc, że spał na sofie. „Wiesz, klienci nie mogą się beze mnie obejść”, mawiał, całując ją machinalnie w czoło. Już gdzieś to kiedyś słyszałam, zamyśliła się. Cmokał ją w czoło jakby byli dwadzieścia, a nie półtora roku po ślubie i zatapiał się w studiowaniu cyfr i wykresów na ostatniej stronie „New York Timesa”. To nie było fair, Karen po niedawnym awansie zajmowała narożny gabinet, przydzielono jej asystentkę, też miała wiele zadań w pracy, a do tego obowiązków domowych! Czas dokończyć remont, by wreszcie w pełni tu zamieszkać. Wyszła na taras i spojrzała na ogród. Był nieduży, prostokątny, z wysokim płotem. Na rozrzuconym starannie białym żwirku walały się gigantyczne torby z ziemią, a w prawym rogu przy zżartej rdzą niewielkiej metalowej altance stało kilkanaście drzewek gotowych do posadzenia. Karen nabrała oddechu gotowa wrócić i szarpnąć go za ramię. Już wiele razy próbowała umówić ogrodnika, by zrobić porządek, ale wtedy słyszała: „Nie kochanie, pamiętasz, muszę mieć syna i zasadzić drzewo”. I tak mijały dni i miesiące. Czy facet, który nie chce zasadzić drzewa, myśli poważnie o rodzinie? Spojrzała na swoją złotą omegę wysadzaną brylancikami, dar od szefa za dopięcie tego wielkiego dealu z libijskim kontrahentem. Nosiła ją na zmianę z zegarkiem podarowanym jej przez tatę. „Tata”. Boże, jak mi smutno! Minęła szósta, w Londynie musiało być około pierwszej w nocy. A może popełniłam błąd, a może powinnam poświęcić się życiu z Jackiem i nie byłby, nie byłby… Słowo „terrorystą” nie chciało jej przejść przez gardło. Sięgnęła do nocnej szafki i otworzyła wiele razy czytaną zieloną kartkę, która przyszła na jej adres biurowy kilka miesięcy temu. Droga Karen!

Wiem, że nie wszystko zawsze było tak jak powinno być. Wybacz mi tę słabość podczas Twego wesela. Zachowałem się niewłaściwie. Kiedy byłaś nieprzytomna, nie dotknąłem Cię, chociaż tak bardzo chciałem. Ale musi nam wystarczyć ta noc z czasów studenckich w hotelu Forum po zabawie w Hybrydach, wtedy, kiedy powtarzałaś, jak mnie kochasz, a potem uciekłaś do Ameryki. I zrobiłem źle, że cię zaatakowałem na Twoim weselu, ale oszalałem na myśl, że stracę Cię na zawsze. Andrzej nie da ci szczęścia. Będzie Cię zdradzał. On ma naturę niewiernego. Jak nasza matka, niech Allah ma ją w swojej opiece. Nienawidzę Ameryki, w której jesteś, nienawidzę! Pamiętaj, że jeśli kiedykolwiek, kiedykolwiek, jakkolwiek odkryjesz, że to ja jestem Ci pisany, a jestem, wiem to, odkąd przeczytaliśmy razem mity greckie. Kiedy oglądaliśmy razem gwiazdy, leżąc w śpiworach na pustyni… Jeśli zrozumiesz, co zapisano nam w gwiazdach, napisz do mnie, na londyński adres, telegram z dwoma słowami: „Jestem. Karen”. Jeśli kiedykolwiek czegokolwiek byś potrzebowała, zadzwoń, o każdej porze dnia i nocy. Jestem. Jacek. Za każdym razem, kiedy to czytała, oblewał ją zimny pot strachu i niepewności, czy zna siebie. Nie była pewna, czy po odkryciu nocy w hotelu Forum nadal lubi się tak samo. Czy kiedykolwiek wolała Jacka? Podeszła do stolika z telefonem. Zawahała się chwilę, a potem szybko wybrała numer. – Czy to ty Karen, już wstałaś? U ciebie musi być jakoś wcześnie, a ja jak zwykle nie mogę spać, co słychać? – Głos mamy brzmiał świeżo i radośnie. Nagle wydało się jej bez sensu pytać matkę, mistrzynię zdrad i uników małżeńskich, czy to jest normalne, te późne powroty, brak chęci urządzenia ogrodu, nie wspominając o oglądaniu ostatnio w łóżku głównie mężowskich pleców. Odpowiedź wydawała się tak oczywista! Rozmawiały więc o pracy Karen i londyńskim życiu mamy. Barbra rzuciła się w wir życia lokalnego klubu brydżowego i nawet wygrała ze swoim partnerem jakieś ogólnokrajowe zawody w Surrey. – Wyobraź sobie, że zakwalifikowali nas z Grahamem do turnieju w Brighton. A tam już jeżdżą tylko najlepsi. Jestem taka zadowolona. A wczoraj byłam w Kenwood. Wiesz, to taki pałacyk w rozległym romantycznym ogrodzie na obrzeżach Londynu. Masz wrażenie, że znalazłaś się w środku powieści Jane Austen i zaraz zza stuletniego dębu wyjdzie do ciebie Mr Darcy. Ach, co za dzień z piękną kolekcją płócien starych mistrzów: Vermeer, van Dyck, Hals, Rembrandt. No i tak… Na nowo zakochałam się w Autoportrecie z okręgami Rembrandta. Namalował go późno, kiedy już przestał być królem życia siedemnastowiecznego Amsterdamu, kiedy umierali mu wszyscy, których kochał, a komornicy na prawo i lewo licytowali jego obrazy i majątek. I… Wiesz co mi przyszło do głowy? Że to jest jego testament artystyczny, że mówi nam, widzom: „Jestem lepszy od Leonarda da Vinci”. Pamiętasz człowieka witruwiańskiego? – Karen mignął obrazek ze szkicownika renesansowego mistrza. – Oto człowiek wpisany w figury geometryczne wyznacza istotę porządku, klucz do idealnych proporcji – Karen milczała wsłuchana w paplaninę mamy, jak zwykle wykorzystującą każdą chwilę na jej edukację artystyczną, nawet kiedy była to okazja pod tytułem Nowy Jork, szósta rano. – Rembrandt w tym autoportrecie rozsadził figury geometryczne i wymalował siebie pośrodku, jakby mówiąc nam: „Oto ja, jestem lepszy od Leonarda, możecie mi zabrać majątek i najbliższych, ale nie zabierzecie mi tego, że jestem największym malarzem wszechczasów”. – I nagle Barbara się rozpłakała. – Rembrandt był jego ukochanym malarzem. Tak za nim tęsknię, tak strasznie… – Karen nie musiała pytać, by wiedzieć za kim. – Gdybym mogła cofnąć czas, więcej bym z nim rozmawiała, więcej uczestniczyła w jego życiu, a teraz, teraz jest już… – Barbra mocno westchnęła i zaszlochała. – Nie pożegnałam się z nim. Masz szczęście Karen, masz takie szczęście, że widziałaś go tuż przed tym, nim zginął, przepraszam nie mogę dalej… – szepnęła do słuchawki i się rozłączyła.

Rozmowa o ojcu rozstroiła kobietę. Ciągle chciała wyjaśnić jego nagłą i dziwną śmierć. Ale w tym celu musiałaby pojechać do Libii i spotkać się z pewnymi osobami, a tymczasem jej kariera opierała się na robieniu interesów także z tymi, którym powinna zadać te pytania. Podeszła do barku i nalała sobie ginu z odrobiną toniku. Wypiła szybkim łykiem i spojrzała w lustro ponad butelkami. Jej niesforna grzywka była teraz przycięta mocno w szpic, a wyprostowane i o ton ciemniejsze włosy wyszczuplały jej twarz, o co zadbał jeden z najlepszych nowojorskich fryzjerów. Spojrzała na szklankę z alkoholem w swojej ręce. Od świtu z ginem. Czy nasze życie polega na tym, że jako dzieci piętnujemy alkoholizm, zdrady rodziców, ich wyrzeczenia się ideałów, kłamstwa, aż pewnego dnia, dla tzw. wygody życia, niepostrzeżenie sami zaczynamy prowadzić takie samo pełne zakłamania życie? Karen zeszła do salonu i zaczęła przeglądać albumy z fotografiami. Ich ślub na Cyprze, Andrzej trzyma ją w białej sukni, bosonogą nad wodą, w tle skała Afrodyty, skąd bogini miłości wyłoniła się z morskiej piany. Karen roześmiana ponad swoim szkicem zachodu słońca w Grecji. Andrzej i Karen, przytuleni, na koncercie Toma Jonesa w Londynie. Pogrzeb ojca, Karen podtrzymuje zapłakaną matkę. Pogrzeb odbył się w Londynie na Kensal Green, taka była decyzja Barbry. Jackie nie chciała odejść od trumny brata, tak rozpaczliwie zawodząc, że dziwne, że nie powstał z grobu. Kobieta dolała sobie ginu i wypiła jednym haustem. Wróciła do zdjęć. Ona w ciemnym garniturze, spodniach i jasnej koszuli z żabotem, stoi obok Esther. Artykuł z „New York Timesa” głosi: „Wschodząca gwiazda Wall Street rozdaje karty przy kontraktach z Bliskim Wschodem.” Na zdjęciu obie piją szampana w dniu szybkiego awansu Karen. Esther była znakomitą mentorką i Karen uczyła się od niej błyskawicznie. Gdyby ktoś powiedział Karen, nim podpisała kontrakt w Twin Towers, że będzie pracować u boku byłej kochanki ojca i pod jej kierunkiem odnosić szybkie sukcesy, stwierdziłaby, że ten ktoś chyba śni. Nigdy nie powiedziała o tym matce. Lubiła Esther coraz bardziej, a jej konto rosło z dnia na dzień. Karen wiedziała od asystentki Esther, że opuścił ją mąż. Może nie umieli porozmawiać o tym, co się dzieje? O duchach przeszłości? Może powinnam opowiedzieć Andrzejowi o tym, co wydarzyło się podczas wesela? Wróciła do łóżka. Może go po prostu zapytam, co się dzieje. Przecież to wystarczy, te noce poza domem, chłód, pogoń za czym? Za pieniądzem? Przecież mamy wiele. Tak, Andrzej to jest moje życie, mój mąż, musimy dokończyć budowę domu i wreszcie czas na dziecko! Zamyśliła się, dotykając satynowej pościeli i patrząc na nieposadzone drzewka w ogrodzie. Wiem, przygotuję mu danie – miniaturowe bakłażany z cząstkami fig – sygnał, że go kocham, bakłażan wszakże zwany jest inaczej „gruszką miłości”. Pokroję małe dojrzałe bakłażany na pół, posolę, poczekam, wypijając kieliszek wina. Tak! Kupię butlę greckiego wina i porozmawiamy, tak szczerze, od serca. Wrzucę bakłażany na grilla. Kiedy się zrumienią, dodam po plastrze prawdziwej greckiej fety, posypię oregano, a na wierzch położę po kawałku suszonego pomidora. I zapiekę to jeszcze z pięć minut. Figi zatopię w dwóch kieliszkach wina z łyżką cukru trzcinowego i laską cynamonu. Wyłożę figi i bakłażany na piękny półmisek, udekoruję gałązkami rozmarynu. Podam mu wino, spojrzy na figi i bakłażany z fetą. Poczuje ostry zapach rozmarynu i wtedy na pewno przypomni mu się nasze wielkie cypryjskie wesele. I napijemy się wina, spożyjemy dania miłości i… W tej chwili Andrzej odwrócił się, nagle otwierając oczy. – Karen, muszę ci coś ważnego powiedzieć.

ROZDZIAŁ II

P i e tà Rz y m, 11 wr z e śni a 1981 Jacek po raz milionowy sprawdził godzinę. Jeszcze raz zerknął przez lornetkę w stronę wejścia. Przed bramą kręciło się kilku mężczyzn, którzy zaciekle coś omawiali, wymachując rękoma. Wreszcie pojawił się. Jacek zacisnął w kieszeni rękę na tkaninie, którą kiedyś jego tatarska prababcia nałożyła na głowę swego przyszłego męża, ratując go od rozstrzelania. Zostałem wysłuchany! Tak, to ten! Ten ze zdjęcia. Przez ostatnie tygodnie w swoim londyńskim lokum studiował poprzypinane zdjęcia tego człowieka, które otrzymał na szkoleniu na Mazurach. Od braci. To znaczy od Braci, bo on już nie miał nikogo na świecie. Nie miał brata. On mu ją ukradł. Podstępnie, bo ją zwodził, uwodził, jeździł za nią po świecie. Chociaż jedno jej słowo, tak – jedno i wszystko potoczyłoby się inaczej, wszystko inaczej… Poszedł wczoraj na Zatybrze i zjadł lunch w ulubionej trattorii Brata. On był zawsze przy nim, wszystko mu tłumaczył, kiedy miał napady wątpliwości, zawsze wszystkiego wysłuchał i go chronił. Matka, ta pieprzona dziwka, co ośmieliła się oszukać ojca i wodza. Ich wszystkich. Dziś są jego imieniny. I urodziny. I siłą rzeczy myślał o tej, która go urodziła, a także o urodzinach w Kairze sprzed dziesięciu lat, bo wtedy poczuł przez chwilę, że jest jej synem. Był na nią zły. Bardzo zły. Kopnął kamyk i odszedł, wtapiając się w tłum rzymian. Do Rzymu przyjechał kilka tygodni temu i bardzo starannie przygotowywał się do zadania. Po kilku tygodniach przygotowań pojechał na plac świętego Piotra, na którym odbywała się audiencja z Janem Pawłem II. Był tu już kiedyś. Widział te same tłumy, te same gesty, tylko teraz „papa mobile” jechało jakby szybciej, a papież stał za oszkloną szybą. Kiedyś ten człowiek wiele dla niego znaczył. Ale teraz tyle się dowiedział od Braci na temat oszustw Kościoła, tyle zrozumiał, że… Po audiencji tłum wepchnął go do środka Bazyliki św. Piotra. Przystanął zaraz za wejściem – za szybą pancerną stała rzeźba Michała Anioła: Pietà. Matka opłakująca śmierć syna. – A przecież wiedziała, że taki będzie jego los, zwiastowano jej to – mruknął, kiedy przypomniał sobie słowa babci. – Mnie by nie opłakiwała. – Westchnął ciężko, gładząc swoją długą brodę. Babcia miała rację, że zawsze źle wyrażała się o matce, wyrodna wstrętna matka, która go nigdy nie kochała, nigdy! I kiedy chciał o tym porozmawiać z ojcem, przyjechał do niego akurat wtedy, gdy matka

odeszła, i próbował mu to wszystko wytłumaczyć, opowiedzieć o Cyprze, o Hamidzie, o Faragu, wtedy on tylko pokazał mu drzwi i rzekł: „Odejdź, nie jesteś moim dzieckiem”. Jego ukochany tata! A ona, Karen, gdyby tylko chciała. Ale nie chciała. Napisał do nich wszystkich listy: do Karen, do Andrzeja, do matki, do ojca. I nikt z nich nigdy nie odpowiedział, nikt. Tylko Bracia z nim porozmawiali, uspokoili go i wytłumaczyli, że Wojownicy Światła, którzy mają do spełnienia misję na ziemi, są samotni. Ale mają siebie, pomoc, książki. O tak, Jacek bardzo lubił książki, to dzięki babci Małgosi. Tylko babcia z nim korespondowała, a on dzwonił do niej przynajmniej raz w miesiącu. Kazała mu pójść, kiedy będzie w Rzymie, do jej patronki, św. Moniki. To patronka ludzi samotnych i zagubionych. Babcia WIEDZIAŁA, czym się zajmował i nigdy go nie odtrąciła. Prosiła, aby zaprzestał. Winiła się i modliła się za niego, ciągle. Opowiadała mu, że ta święta była Berberyjką, urodziła się gdzieś na terenie starożytnej Libii. Miała syna, który też szedł drogą zła, babcia tak powiedziała, że też szedł drogą zła! Święty Augustyn szedł drogą zła? Święty? I przysporzył Monice wiele nieszczęść i trosk. I modliła się o jego nawrócenie, przypominała babcia. Poprosiła, by poszedł tam, do tego kościoła blisko Piazza Navona i Fontanny Czterech Rzek Berniniego i by wsłuchał się w słowa, które usłyszy w tym kościele i zapalił świeczkę dla św. Moniki. Nie poszedłby, ale babcia prosiła. Babcia Małgosia. Już niewiele dla niej mógł teraz zrobić. W barokowym wnętrzu pachnącym kadzidłami zaczął wsłuchiwać się, co ma mu do powiedzenia ten kościół. Podszedł do ołtarza, przy którym ludzie żarliwie się modlili. Augustiańska Madonna z Dzieciątkiem. Piękna kobieta, tak podobna do Karen, że aż musiał uklęknąć, by nie upaść. Matka Boska trzymająca na oko dwulatka uśmiecha się do dwójki klęczącej u jej stóp. Dziecko jest pulchniutkie, szczęśliwe. A święci wyglądają jak zwykli ludzie, którzy – może to jej sąsiedzi? – wpadli, by zapytać o nowiny. Gdy patrzył na Madonnę, nagle go oświeciło. Czy moja mama mnie w ogóle kochała? Nie mógł znaleźć odpowiedzi, więc zaczął szukać innych znaków w tym kościele. Matka na libijskiej ziemi, św. Monika, pasuje. Święty Augustyn, jej syn marnotrawny, potem nawrócony. Czy pasuje? Czy moja matka mnie tak tuliła, kiedy miałem dwa lata? Nie przypominał sobie. Nie pamiętał, by kiedykolwiek go przytuliła! Zawsze tylko była babcia, jej rosołki i tata. A mama ciągle w roślinkach albo z Andrzejkiem. – Czy ten malarz znał takie sytuacje, czy był kochany? – zapytał Jacek siebie. – Czy wiedział, co to znaczyło być odrzuconym?! – Przeczytał nazwisko malarza. – Caravaggio. Czyli wiedział. Wiedział, co to znaczy być niekochanym, odrzuconym, zdradzonym, wygnanym… Obraz go zachwycił. Zajrzał do katalogu leżącego przy świeczkach. Przeczytał, że obraz został namalowany w 1604 roku z okazji roku świętego ogłoszonego przez papiestwo cztery lata wcześniej. Do Rzymu, który z tej okazji postanowił przywdziać nowe, barokowe szaty, zjechało wielu ludzi z całego świata w poszukiwaniu pracy i ziemi obiecanej. No i przy okazji odpustu zupełnego urbi et orbi. Na ulicach Rzymu zaroiło się od budowniczych, architektów, malarzy, rzeźbiarzy, kardynałów, rozbudowano też miasto. Obok kamiennego nagrobka świętej Moniki zobaczył inny – pyszniący się ozdobami, barokowy. Przeliterował „Fiammetta”. No tak, wiadomo, czyj to nagrobek. W Wiecznym Mieście nie zabrakło też wtedy kobiet trudniących się najstarszym zawodem świata. Tak, wszakże zamieszkały tu rzesze prostytutek, a ta, z nagrobkiem w głównym rzymskim kościele? Proszę bardzo, kochanka kardynała Borgii, syna papieża Aleksandra Borgii. Zakłamany Kościół. Siedlisko zarazy. Rodzina Borgiów, kochanka kardynała obok obrazu namalowanego przez malarza przeklętego przez papieża. – Dosyć! – wykrzyknął i wybiegł z kościoła. Nienawidził ludzi, nienawidził matki, która spowodowała, że był synem marnotrawnym. I nienawidził Karen. Biegnąc, potrącał ludzi i matki

z wózkami. To miasto jest pełne Bambini. I Madonn. Ale one chyba kochają swoje dzieci? Czy są takie jak bohaterki i modelki Caravaggia, jak ta Fiammetta? Obiecał sobie, że jak tylko wróci do Londynu, pójdzie do tej rudowłosej harpii, która wyszła spod pędzla prerafaelity Rossettiego, i jej wyzna, że zamierza, tak, zamierza zniszczyć wszystkie dzieci rudowłosych kobiet, tych mających władzę nad mężczyznami, jak w sonecie Gabriela Dante Rossettiego. Prerafaelita był mu bliski, kiedy pisał w listach do brata, jak widział same dziwki wokoło. Kobiety jawiły mu się harpiami, niedosięgłe, nieczyste, splamione. Czy ojciec Karen nie mówił, że to jego żona tak wygląda? Ta sama, która, wstrętna, próbowała uwieść samego Faraga?! Przypomniały mu się słowa sonetu, który tyle razy czytał: Oto Fiammetta w mej wizji Przepasana wstęgą gorejącą Goreją jej włosy Jej ciało niczym gorejąca jabłoń Kołysze biodrami gałęzi Opętana rozdzieleniem kwitnie, chociaż spadnie sama, W każdy płatek wniknie, jak łza; Choć od ptaków drżenia konar się ugina Pod jego skrzydłami. I oto! Duch twój rozumie Jak życiem wstrząsnąć! Śmierć czai się w pobliżu. Wszystko budzi się do zmiany. Jej szaty muszą pokonać ducha Anioł krąży wokół niej w aureoli Mieni się w locie na tle szarego pnia drzewa: A ona, z pocieszającymi oczami tego najbardziej ze sprawiedliwych, znaczy Zapowiedź i obietnicę końca Kiedy w burzy Śmierć otoczy ciemną tęczą twoją Duszę[1]. Wzburzony pobiegł w kierunku swego punktu obserwacyjnego. Minął Pantheon, gdzie zalegały dawne złe dusze cesarstwa rzymskiego. Znak? Biegł, przecinając szybko eleganckie Corso Wiktora Emanuela i nagle wyrósł przed nim monumentalny, kiczowaty Ołtarz Ojczyzny. Zdecydowany znak, uznał w duchu, wszak ten ołtarz ojczyzny postawił król, który uciemiężył Libię, zamordował Omara Moukhtara i zabrał Turkom, braciom w wierze, Libię. I pobudował setki kościołów na libijskiej nieskalanej do tamtej pory ziemi. W tym ten w Benghazi, o dwóch kopułach jak babeczki tortowe, ten kościół mijał codziennie, jadąc do szkoły, do której woziła ich matka! Auto było jej potrzebne, by zdradzać ojca, kiedy udawała, że jeździ do pracy. Znak, znak!! Znak!!! Głupia, głupia Karen, co go nie chciała. Pamięta, jak czytali razem mity greckie na tym statku płynącym wzdłuż Nilu. I bez końca rozmawiali o Tutenchamonie. Jak zawierzyła mu swój sekret. Jak wyglądałoby ich życie, gdyby razem pojechali do Luksoru? A tak go oszukał ten rudy lis, Andrzej, zabierając mu ją na wyprawę do Kolosów Memnona. Więc teraz mu zapłacą, podwójnie. A nawet wielokrotnie. Oni wszyscy. Nadszedł ten dzień.

Tego ranka przeszedł mostem Garibaldiego, który łączył Zatybrze z Rzymem. Doszedł do placu, gdzie stało centrum żydowskie. Wzburzony stanął przed wejściem do synagogi. Już niedługo. Był. Tak, to ten, wysoki, w długim chałacie, długie pejsy tańczyły mu wokół brody. Kilku mężczyzn jak zwykle otoczyło go grupką. Oto za godzinę, dziesięć minut i siedem sekund powinien mieć to z głowy. Fasada tej synagogi przypominała mu inne znane ze zdjęć; podobne były w Wiedniu, Berlinie, Brukseli. I ta, i tamte były neorenesansowe z potężnym wejściem. Wszędzie tam był. I przeżył, bo Anioł Śmierci nie zdołał… I teraz jest też tutaj. Coraz więcej ludzi wchodziło do środka. Dzisiaj jest szabas i to będzie szabas kary dla tych wszystkich tutaj ludzi. Tak zdecydowali Bracia, pochylając się nad mapami Rzymu. „Bo ciągle trzeba im przypominać. Mścić się. I karać ich”, powiedział Farag, kiedy stali ponad mapami. Jeszcze pięć minut i z synagogi zaczęły wysypywać się tłumy. Najwięcej było rodzin z dziećmi. Rudowłosa kobieta pchająca wózek i trzymająca za rączkę chłopczyka, może czterolatka, a tuląca do siebie drugiego malca, jak ta Madonna od św. Moniki, zatrzymała się nagle obok Jacka, podając mu minoltę. – Proszę pana, gdzieś wcięło mi męża; czy może pan nam zrobić zdjęcie na tle synagogi? Dzisiaj jest wielkie święto, a niedawno ten oto trzynastolatek został mężczyzną. A dzisiaj jego bar micwa, czy wie pan, że „bar” oznacza „syn”? – I wskazała z dumą na poważnego chłopca w kapeluszu, a ten spojrzał uważnie na Jacka. – Powinien pan go słyszeć, jak wypowiedział dzisiaj swoją deklarację: „Chcę być Aniołem Pokoju na świecie”, mój Mężczyzna, mój Anioł! W tle, ponad chłopcem, pojawił się w bramie synagogi człowiek ze zdjęcia. Jacek usłyszał opodal jeszcze rozpaczliwy wrzask matki: – Stefanoooooooooooooo!!!!!!!! Krzyk matki, kiedy kroczy Anioł Śmierci, unicestwiając Anioła Pokoju. Krzyk każdej Piety: Piety z Rzymu, Piety z Jerozolimy, Piety z Aleppo, Piety z Bejrutu, Piety z Benghazi, Piety z Londynu czy z Karachi. I już nic nie widział i nie słyszał, bo świat rozprysnął się na tysiąc kawałków szkła z fasady tej synagogi, która plując kamieniami i bombami światła, spadała, raniąc szabasowy tłum pełen dzieci i dumnych trzynastolatków, którzy właśnie zostali mężczyznami. Jacek już nigdy nie wrócił do swego pensjonatu na Zatybrzu, gdzie z balkonu widać było Zamek Świętego Anioła. Nie zobaczył już nigdy więcej otwartej na stoliku nocnym książki należącej niegdyś do Karen, gdzie ta, po dyskusji na temat roli trzech sióstr, starożytnych Mojr, dopisała zdanie: „zrozumiała, że te wszystkie znaki na ziemi i niebie nic nie znaczyły, były splotem przypadkowych nic nie znaczących zdarzeń i musiała być w szczególnym stanie, w niewytłumaczalnym dla innych, aby w nie w ogóle wierzyć”.

[1] The Works of Dante Gabriel Rossetti, wyd. Ellis, London (1911), Sonet Fiammetta, tłum. Nike Farida.

ROZDZIAŁ III

A state k p ł y ni e N owy Jor k , sty cz e ń 1982 Sara powoli jadła płatki, dziobiąc w miseczce i stukając łyżką o dno. – Córeczko pospiesz się, czas do szkoły, pani Addams nie będzie zadowolona, jeśli znowu przyjdziemy po czasie! Szybko, nakładamy kurtkę, wieje dzisiaj przenikliwy wiatr. Porcelanowe policzki Sary nadęły się, a rude loki wpadły do mleka. Esther ze śmiechem zaczęła wykręcać włosy córki w serwetkę po czym wzięła małą do łazienki, by umyć jej końcówki. Usiadły na brzegu ogromnej wanny. Widziały się w lustrze zajmującym całą ścianę łazienki. – Mamo, kiedy tatuś wróci? Esther przerwała pracę nad włosami. – Jest w podróży służbowej, mówiłam ci to tyle razy. – Aha, mammy – córka pokiwała głową. Esther czesała ją starannie. Patrzyły razem, jak to robi i uśmiechały się do siebie. Esther pochyliła się nad małą, by ją pocałować i usłyszała, jak ta powiedziała dobitnie i głośno: – Ale nikt tak ładnie nie umie czytać książek jak tata. I pisać, dodała w duchu Esther, czując mocne ukłucie w sercu. Czy znowu tak samo kazałaby mu się wynosić i zakończyć sprawy z Kerstin? Czy było to tylko pod wpływem impulsu i pogrzebu w Jerozolimie? Z powodu tajemnicy skrywanej przez matkę? Na pewno nie planowała tego. Nie tak to sobie wyobrażała, że to tak długo będzie trwało. Mijał już drugi rok. John zapewne bardzo konkretnie postanowił sobie wziąć do serca jej nakaz „i nie waż się ze mną komunikować, dopóki nie załatwisz spraw z Kerstin”. Widocznie nie załatwił. Drugi rok. I nie wiedziała nic poza tym. Comiesięczne wysokie wpływy na rzecz Sary. Kilka wzmianek w „The Book Review”, że znany amerykański pisarz szuka inspiracji w Szwecji (a więc tam był, ale co robił tam tak długo?), a potem, że chce się przenieść do Jerozolimy. I jeszcze ta ostatnia notatka. Planuje wydać zbiór reportaży z Rosji. Co on robi w Rosji? I w ogóle dlaczego nigdy nie zadzwonił? – Mammy, jestem gotowa. Esther pochyliła się, by poprawić kołnierzyk białej bluzki i wygładzić ciemnozielony blezerek z logo znanej nowojorskiej szkoły dla dziewcząt. – Wygląda jak jej tata. No, ale dlaczego ma wyglądać inaczej? – zaśmiała się gorzko. W szkole przytuliła mocno Sarę, szepcząc jej poranne zaklęcia każdej matki świata na dobry dzień, pełne zaleceń co do grzeczności, jedzenia obiadu i nauki. Potem pomachała córeczce i weszła

do auta. Najnowszy model radia świecił chromowanymi gałkami. Esther lubiła, jadąc do pracy, słuchać muzyki. Podkręciła gałkę i auto wypełniły rytmy Kwartetu Klezmerów. Dodawały jej energii i przypominały szczęśliwe chwile w Izraelu. Zapach Morza Śródziemnego, gotowanie, smak świeżej chałki. Jechała szybko i pewnie. Dzisiaj zaplanowała, że zrobi wreszcie coś dla siebie. Może jakiś wypad do kosmetyczki? Ostatnio trochę się zaniedbywała. Nikt na mnie wkrótce nie będzie zwracał uwagi. Chociaż nie jest tak źle, kolega z działu spraw rodzinnych podrzucał zabawne rysuneczki i liściki w korespondencji służbowej. Ostatnio nawet zostawił jej wizytówkę z podpisem Peter Jackson. At your service 24/7, z humorystycznym wycinkiem z „New York Timesa” przedstawiającym supermana w pralni z podpisem Sex&Service 24/7. Ledwo weszła do biura i rzuciła kluczyki do szuflady, zadzwonił telefon. To dziwne, pomyślała, bo rzadko ktokolwiek dzwonił przed dziesiątą. – Esther… Serce jej zadrżało, świat zawirował. Usiadła ciężko na fotelu. – Tak, John. – Jak… Jak się czujesz? Jak Sara? – kiedy wymawiał imię córki, głos mu zadrżał. – Może być. Często pyta o ciebie, a… a… a ty? Cisza. Tyle słów, tyle przeżyć, tyle myśli, tyle godzin wyobrażania sobie, jak będzie wyglądać ta pierwsza rozmowa. A tu cisza. – Esther, załatwiłem sprawy z Kerstin. – To dobrze. – Westchnęła głęboko. – Tak, ale nie wracam do Nowego Jorku. Jestem w Rosji, a potem wracam do Jerozolimy. Przyjedź tam, proszę. Weź Sarę i przyjedźcie. – Jak? Jak ty to sobie wyobrażasz? Sara ma tu szkołę. Ja swoją pracę i obowiązki. – A ja? Pytanie Johna zawisło na linii dzielących ich kilometrów. Esther nabrała powietrza: – Pomyślałeś o tym, że ja nie chcę wracać do Jerozolimy? Co ja będę tam robić? Do jakiej szkoły pójdzie Sara? Znowu życie w cieniu bomb? Nie rozumiesz, że Nowy Jork to jedno z najbezpieczniejszych miejsc na świecie? Że nikt nigdy nie odważy się zaatakować naszego miasta? Codziennie patrzę z wysokości mojego biura w Twin Towers na Statuę Wolności i to sobie powtarzam. Dlaczego nie chcesz tu wrócić John? – mówiła z szybkością karabinu maszynowego. – To nie jest kraj dla myślących ludzi, Esther. – Co ty opowiadasz? – Wiesz, dość długo jestem znowu poza Stanami. Jeżdżę po świecie i widzę. Przyglądam się Rosji. Nasz świat jest strasznie zakłamany. Tyle wojen, tyle nieszczęść, większość nakręcają Stany. Moim obowiązkiem jako pisarza jest czuwać i robić wszystko, aby nie dopuścić do zagłady. To też obowiązek każdego Żyda… – Czyś ty zwariował John?! Twoim obowiązkiem jest być tu, ze mną, gdzie ja i twoja córka mieszkamy, gdzie się urodziliśmy i żyjemy! – Wybacz Esther, ale w Europie spotkałem się z nowymi ludźmi, z prawdziwymi socjalistami; poczytałem, inaczej patrzę na wiele rzeczy, te dwa lata to była taka podróż w głąb siebie samego. Przyjedź do Izraela. Sara pojedzie z nami do kibucu, pożyjemy tam, a potem kupimy farmę i będziemy uprawiać oliwki. – O… oliwki!! – Esther aż zakrztusiła się z oburzenia. – Chyba oszalałeś! Nigdy nie byłam taka jak mój brat i jego żona! To oni nadają się na spadkobierców chasydów i tych biblijnych przypowieści o dobrym pasterzu. Ja nie mam ochoty. I wiesz co? Jak tu nie wrócisz w ciągu trzech, rozumiesz, trzech miesięcy, to rozwodzę się z tobą! I Esther rzuciła słuchawką.

Wzburzona podeszła do okna i spojrzała na rzekę samochodów przelewającą się na dole. Na miliony małych punkcików, czyli ludzi, którzy biegli w różne strony. Wzięła płaszcz, mruknęła coś do zdziwionej sekretarki i zjechała windą do podziemnego garażu. Po opuszczeniu miasta otworzyła okna i nastawiła muzykę na cały regulator. Zdecydowanie Human League i Don’t You Want Me pasowało idealnie do tej sytuacji. Jechała nadmorską autostradą, aż dotarła do szyldu z napisem East Hampton. Zaparkowała pod pamiętającym kolonialne czasy białym drewnianym hotelikiem z gankiem wspartym na ażurowych cienkich kolumienkach. Z recepcji zadzwoniła do Evelyn. – Mamo, proszę, mam ważny nagły wyjazd służbowy, odbierz dzisiaj Sarę. Czy może spać u was? – Wysłuchała setki uwag matki. – Co, że jestem wzburzona? Wydaje ci się, mamo. Co? Czy dzwonił John? A jak myślisz? – Pożegnały się. Jeszcze raz wybrała numer do mamy. – Mamo, ona nie usypia bez Pana Misia, czy poślesz po niego kierowcę do mojego domu? Potem jeszcze wystukała numer do biura. – Myrna, nie wrócę dzisiaj, powiedz Karen, aby sama dokończyła prezentację dla klienta i z mojego biurka weź dla niej analizy w takiej szarej teczce z napisem „Confidential”. Wyszła na ganek. Poraziła ją wszechotaczająca biel. Biały wiklinowy fotel z białym kocem zachęcał do odpoczynku. Mimo zimna usiadła, otulona puchową kurtką, dodatkowo owijając się mięciutkim, ciepłym pledem. Ganek wymalowany srebrzystobiałą farbą wsparty był na wąskich, pobielanych, żeliwnych kolumienkach. Z równomiernie ustawionych, mniej więcej co pół metra, kwadratowych, jasnych, wysokich donic wyrastały kalie. Cud, że wytrzymują to zimno, a może są zimnolubne. Od wody wiał wiatr, uderzał ją mrozem w policzki i wargi. Przed nią rozpościerała się panorama oceanu i kilometry białej piaszczystej plaży. Zapatrzyła się w fale, starając się przeanalizować, co się dzieje, dokąd zmierza. Gdzieś tam płynął statek, mając obrany kierunek i zapewne znając swój cel. Esther nie wiedziała, dokąd wiedzie jej droga. I nie mogła się powstrzymać od konkluzji, że już kiedyś była w takiej sytuacji. Tylko z innym mężczyzną. Dlaczego oni mnie nie chcą, zastanawiała się. Zadawała sobie to pytanie już po raz setny. Za każdym razem towarzyszył mu kieliszek białego wina. I nie znajdowała odpowiedzi. Po kilku godzinach takiego udręczania się podeszła do telefonu i wybrała numer. – Czy dodzwoniłam się do Supermana? Chciałam zamówić usługę specjalną. – Podała adres hotelu w Hamptons. Odłożyła słuchawkę i na chwiejnych nogach wróciła na taras, ciężko usiadła w fotelu, obwijając się szczelnie kocem i wpatrując się w fale oceanu. Rano obudziła się wcześnie. Koło niej leżał kolega z pracy zwany Supermanem. – Kiepsko… Jak się czujesz Esther? – raczej stwierdził niż zapytał. Patrzył na nią serdecznie i jednocześnie z troską. Kobieta spojrzała na niego pytająco, zaciągając kołdrę pod szyję. – Nie mogłem wykorzystywać chwili. Jeśli między nami ma coś być, a chciałbym, bo nie mogę zasnąć co noc przez te twoje rude włosy, to inaczej, bo nie chcę tak w chwili rozpaczy czy picia. – Dotknął jej brody i patrząc poważnie w oczy kobiety, rzekł: – Chcę cię na trzeźwo i z miłości, i tylko tak.

ROZDZIAŁ IV

Sz e he r e z ada B e jr ut, l uty 1982 Maria nie mogła uwierzyć swemu szczęściu. Oto stało się! Aby się upewnić, raz po raz kręciła obrączką na palcu. To stało się tak szybko. Pospieszny ślub w Paryżu. Dwóch świadków w ośrodku islamskim, oni, przygotowany kontrakt. Tam postanowiono, że zostanie przy wierze katolickiej. Niepotrzebnie, pomyślała. I tak nie czuła się związana ze swoją. Ale najważniejsze, by już, już, zostać oficjalnie jego Żoną! To stało się, kiedy wypowiedzieli słowa przysięgi: „Jesteśmy poślubieni”. Jakże podobne do rozwodu, bo najpierw – chciałaby zapamiętać, że była zszarzała, ale nie, była promienna twarz Romana, który trzymając w ręku małą różę pustyni, niemal rok temu, wszedł do sypialni mówiąc: „Mario pamiętasz, co ci powiedziałem, kiedy wróciłem z Sahary? Że jeśli mnie nie kochasz, to nie chcę być z tobą. A ty mnie nie kochasz. Kochasz innego”. Położył różę pustyni na stoliku obok książki, którą wtedy czytała – Mistrz i Małgorzata. Westchnął: „Ooo świetna książka!”. Otworzył okno, słychać było wyraźnie fale morza rozbijające się o nabrzeże. „Talaka Marija”. W ten sposób miał zakończyć się jej związek z synkiem mamusi, ojcem bliźniaków i uwielbianym w Cyrenajce lekarzem. Tego dnia, kiedy poszła do Kaddafiego błagać go o życie Hamida, a ten ją wyśmiał, mówiąc: „Ciesz się, że twój mąż uratował życie mojej matce, bo byłoby z wami źle, oj źle… No i jesteśmy zadowoleni z Jassina. A ty lepiej zniknij kobieto z Libii, bo nie wiem, co jeszcze cię spotka, pomyślę, zniknij!”. Pokazał jej drzwi, wściekle krzycząc: „Niewierna!”. Z Hamidem, dzięki jego kuzynowi, który go wyciągnął z więzienia, i dzięki olbrzymiej łapówce, uciekli nocą najpierw do Tunezji, a z Dżerby popłynęli promem na Maltę. Ciągle eksodus. Ciągle przez Morze Śródziemne, myślała Maria, kiedy zniknęły jej światełka portu, a mleczna droga księżycowego światła wyznaczyła jej drogę ku nowemu. Ile jeszcze razy przebędę tę drogę morską do lepszego życia? Ilu jeszcze? Wiedziała, że jej ucieczka spowoduje, że wszystkich straci na zawsze: męża, synów, zwłaszcza Jacka, z którym miała przez ostatni okres bliski kontakt, Polskę. Ale Hamid tłumaczył: „Moja droga, syn jest dorosły, daj mu żyć, zajmij się sobą i mną, całe życie im poświęciłaś, czas na nas! A teraz, rozumiesz, że teraz, kiedy oficjalnie uciekłem z Libii, jestem na top liście poszukiwanych przez niego ludzi. Ale też stałem się cennym źródłem jeszcze dla kogoś innego. Wywiad izraelski obiecuje mi piękny dom u stóp wzgórz Golan, w Meiss Ej Jabal”. Wskazał na mapie mały punkcik gdzieś pomiędzy Górą Hermion a Jeziorem Galilejskim. „Będziesz mieszkać w oliwnym gaju, będę zrywać dla ciebie świeże pomarańcze na

śniadanie, będziesz moją żoną. No i będziemy mieć świetne warunki finansowe, zwiedzimy razem cały świat, oficjalnie. Nieopodal naszego domu znajdują się dwa światowej sławy parki narodowe o unikalnych ekosystemach, gdzie możesz prowadzić badania naukowe. Ślub weźmiemy w Paryżu, dobrze? Ja pojadę pierwszy, a potem dołączysz. A potem już pojedziemy do naszego domu w Libanie”. Maria podśpiewywała przebój Toma Jonesa Delilah. I powtarzała w duchu: Będę żoną! Żoną! Przypomniała sobie słowa Hamida: „Wokoło domu jest gaj oliwny i pomarańczowy. Może stworzysz krzyżówkę warzyw i nazwiesz je np. „Pomalivka”? Dostaniesz Nobla w dziedzinie biologii?”. Hamid śmiał się serdecznie. „Będziesz żoną, wreszcie kochaną i uwielbianą, i będziesz jeździć po całym świecie”. – Badania naukowe. – Westchnęła. I może nawet dostanę Nobla?, dodała w myślach. Na lotnisku w Bejrucie czekał na nią umówiony kierowca w piaskowej marynarce z tablicą Mrs Delilah. Jak ustalono wcześniej, dla bezpieczeństwa oddała mu swój stary paszport, a uzyskała nowy, dzięki któremu swobodnie będzie mogła się poruszać po Libanie i Izraelu. Hamid, jej mąż, wyśniony, ukochany, miał ją powitać w domu. Ich domu, pełnym służby i dostatku, jak ją zapewniał. Jechali przez górzystą okolicę, poprzecinaną dolinami. Dominowały karłowate drzewka rosnące na nagiej czerwonej ziemi. Co jakiś czas zatrzymywali się, by przepuścić stado owiec. Już odbyłam taką drogę, dekadę temu, ale nie byłam taka szczęśliwa jak teraz, pomyślała Maria. Narastały wzbijające się w powietrze tumany piachu. Zbliżało się sirocco, wiatr pustyni, zwany w Libii gibli, od którego wszyscy nieco wariują, przypomniała sobie słowa libijskiej znajomej, Barbary. Nie widziały się od pogrzebu Jeremy’ego. To taka tajemnicza historia. Pojechał na spotkanie do Trypolisu i… I przepadł. Po kilku dniach został podobno znaleziony w hotelu i lekarz stwierdził zgon z powodu udaru. Podobno, bo nie oddano ciała rodzinie, a przekazano tylko prochy. To było dziwne. Tak opowiadała Karen. Ale Marię już nic nie dziwiło. Wiedziała o okrucieństwie reżimu więcej niż inni. Wiedziała, że życie zawdzięcza tylko temu, że każdy, po prostu każdy zawdzięcza tu coś Romanowi i dlatego (w pewnym sensie) może się czuć nietykalna. Roman często powtarzał słowa Mahdiego: „Jeśli uratujesz Araba, to zyskujesz jego dozgonną wdzięczność”. Codziennie, kiedy ktoś wchodził do jej biura, bała się, że to przyjechali wysłannicy Kaddafiego, by zabrać ją do więzienia. To stało się nieznośne. Dobrze tej Barbarze, postanowiła pojechać do Londynu, gdzie zamieszkała dzięki ciotce. Marii serce się ścisnęło. Londyn. Jacek. Jacek. Londyn. Jak ona się nazywała, ta ciotka? Przypomniała jej się elegancka postać z kairskiego ślubu Jackie, roztaczająca zapach Chanel numer 5, cała w perłach i szczebiocząca ciągle „Ma Cherie”. Droga minęła jej na wspomnieniach libijskich; wracała myślą do Jacka, Andrzeja, Romana, ale jeszcze chętniej do bazy na pustyni, a to łączyło się z ukochanym. Hamid. Zapuścił brodę i włosy. Nosił też tradycyjne szaty arabskie, które w Paryżu zamienił na beżowy mundur. Ślub w Paryżu to nie był szczyt jej marzeń. Nie było białej sukni ani kościelnych dzwonów. Ba! Nawet przez chwilę nie widziała ani wieży Eiffla, ani Sacre Coeur. Było zimno, wietrznie, a w powietrzu tańczyły zeschłe liście. Poruszali się limuzyną z przyciemnionymi szybami. Lotnisko – konsulat izraelski. Konsulat – ośrodek muzułmański. Konsulat – lotnisko. I hotel, nawet nie wiedziała, w której dzielnicy. Wszystko odbyło się szybko. Dwa dni spędzili w ciemnej sypialni. W zasadzie nic o nim nie wiem, poza tym, że jego rodzice nie żyją i ma dwie siostry, i zaraz, dwóch czy trzech braci? Nigdy ich nie poznałam, zamyśliła się. Po dwugodzinnej podróży kierowca stanął i wskazał głową na budynek z piaskowej cegły. Dom stał na wzgórzu. Wokół, za murkiem z ciosanych nierówno kamieni, pyszniły się rzędy drzewek oliwnych i pomarańczowych. W tle widać było ciąg ośnieżonych szczytów. Dom był jednopiętrowy i prowadziły do niego szerokie, stare, kamienne i mocno wysłużone schody. Na

każdym schodku stały duże donice z kaktusami i pelargoniami. Dziwne, kawalerski dom i taki zadbany, pomyślała. Pewnie zaradna służba. Jakby na potwierdzenie jej domysłów na szczycie stała wysoka kobieta zakryta burką. Wskazała jej wejście i zaprowadziła do pokoju gościnnego. Panował tu przyjemny chłód. Z okna rozpościerała się fantastyczna panorama gór Golan, gdzieniegdzie widać było szczyty otulone śniegiem. Kobieta, która w międzyczasie zdjęła zasłonę z twarzy, wskazała na stół, gdzie stały dzban z wodą, kryształowe szklanki i ciasteczka. Maria machnęła ręką. – Gdzie jest Hamid?! – rzuciła zniecierpliwiona. Kobieta, nie odpowiadając, pomogła jej zdjąć płaszcz i kapelusz. Potem podeszła do niej z ręcznikiem i obmyła jej ręce. Na koniec wskazała, by usiadła, zdjęła jej buty i obmyła nogi. To pewnie ochmistrzyni dworu. Mojego dworu Szeherezady na wzgórzach Golan. Maria uśmiechnęła się w duchu. Ale lepiej, by przybył władca. Zaczęła się przyglądać kobiecie. Była nieprawdopodobnie szczupła i wysoka, o dość ciemnej karnacji, a na przegubie nosiła kilkanaście cieniutkich złotych bransoletek, które pobrzękiwały, kiedy obmywała jej ciało. Uwagę Marii przykuł mały tatuaż na brodzie, coś jakby kilka płatków róż. Jej ruchy były kojące i pełne spokoju. Marię drażniło nieco, że szefowa jej dworu nie odzywa się ani słowem. Ciekawe, kim jest naprawdę? Czy jest rzeczywiście ochmistrzynią? A może siostrą lub kuzynką Hamida? W jej postawie, mimo iż usługiwała, było coś bardzo szlachetnego. Wyprostowana, wysoko trzymała głowę, a ciemne oczy i zaciśnięte usta ujawniały dumę i twardy charakter. Ktoś cicho zapukał. Maria spojrzała z nadzieją na drzwi. Ale to inna, młodsza kobieta przyniosła na srebrnej tacy dymiące podpłomyki i miskę pachnącej miętą shorby. Obok stały mbatata i sandwiche z mięsem mielonym oraz kolendrą. Trudno było się oprzeć tej feerii zapachów i Maria rzuciła się do jedzenia, nagle wilczo głodna. Kobiety patrzyły na nią spod wpółprzymkniętych oczu. Kiedy Maria zjadła, ta młodsza zabrała bez słowa talerze, skinęła głową i wyszła. – Czy wiesz, kiedy przyjedzie Hamid? Wysoka Arabka tylko pokręciła głową. Czy ona nie ma języka?! pomyślała zniecierpliwiona Maria. W tej samej chwili gwałtownie otworzyły się drzwi i wszedł Hamid. Z długą brodą, w jasnej galabii, wydawał się kimś innym. Podbiegła do niego, chcąc go objąć i krzyczeć z radości. Ostudziło ją jednak, że wyraźnie się wzbraniał. Pewnie wstydzi się tej kobiety. – Mario, jak dobrze, że jesteś. Poznałaś już Tabichę? – Tak, poznałam, obmyła mi nawet nogi! Czy to jest najważniejsza w domu służąca? – Nie, Mario – powiedział Hamid, patrząc jej prosto w oczy. – Tabicha jest moją żoną.

ROZDZIAŁ V

N ajp i ę k ni e jsz e mi e jsce na z i e mi Gr y bów, l uty 1982 „Czy już jest?” – Podczas stanu wojennego tylko to miało dla Beaty sens. Dniami przeważnie nic się nie działo w ich miasteczku na beskidzkim wzgórzu. Godziny wyznaczały dzwony z wieży neogotyckiego kościoła, o którym jej nauczycielka w tutejszej szkole opowiadała, że należał do najwybitniejszych zabytków w Polsce, ale o tym nikt nie pamiętał poza mieszkańcami i kilkoma historykami sztuki. Grybów z wysoką czerwonoceglastą wieżą kościoła ponad sennym rynkiem wysadzanym kamiennymi łbami, rządkiem dziewiętnastowiecznych kamienic, w jednej z których mieszkał Artur Grottger, nie zaprzątał uwagi Polski. Dopiero kiedy nagrano u nich serial z Cieślakiem, późniejszym dzielnym porucznikiem Borewiczem, wtedy zwrócono uwagę na tę niepozorną miejscowość. Beata asystowała w dwóch scenach. Kiedy dzielny Borewicz szedł rynkiem i pytał o drogę. I kiedy jechał starym łazikiem i za nim szybko czarny mercedes z pasażerką, którą była Beata. I kiedy w tym kościele, w tym kościele… Odliczała dni do każdego piątego. Wtedy w kioskach, obok szarej, pełnej jadu i żółci, a w zasadzie czerwieni Trybuny Ludu, pojawiał się luksusowy magazyn wydawany na pięknym kredowym papierze. Nikt nie potrafił zrozumieć skąd i po co nagle wziął się taki magazyn. Wyróżniał się kolorowymi zdjęciami pełnymi turkusowego morza, antycznych zabytków i dróg wyznaczanych przez murki z cegieł, zza których wyglądały różowe oleandry i kwitnące na żółto opuncje. Beata chciała tam jechać. Wzywały ją egzotycznie brzmiące nazwy: Leptis Magna, Cyrena, Benghazi, Ghadames. Ten magazyn nazywał się nieadekwatnie do prezentowanych zdjęć – „AlFatah”, co, jak było opisane w stopce, oznaczało „walka”. Nie bardzo o to dbała, ledwo też czytała ujęte na każdej stronie złote, a raczej zielone myśli Kaddafiego. Jak się powie siedem razy: „Jestem wolny i służę narodowi”, to się zdrowieje, albo, że powinnością każdego Libijczyka jest walka o dobrą i jedyną wiarę. Magazyn czytała pobieżnie, przechodząc szybko do działu kulinarnego. Potem próbowała przyrządzać potrawy jak hummus czy kuskus. Co prawda zamiast kaszy z semoliny używała jęczmiennej, dodawała też minimalne ilości mięsa, które pozyskiwała z kartek, zastępowała wszystkie składniki, jak przyprawy utłuczonymi ziarnami pieprzu i goździków, ale smakowało wybornie. Hummus zaś przyrządzała ze zwykłego grochu i oleju, marząc, że kiedyś doda prawdziwą oliwę z oliwek zerwanych z tysiącletnich drzew, którymi był wypełniony libijski

magazyn. Kiedy więc pewnego dnia zobaczyła całostronicowe ogłoszenie, że poszukują pielęgniarek do szpitala w Benghazi, zgłosiła się natychmiast. W anonsie napisano, że dzięki znakomitej współpracy rządu Kaddafiego z rządem Jaruzelskiego oraz ze względu na wielkie zapotrzebowanie Libii na specjalistów, można uzyskać zgodę na wyjazd podczas stanu wojennego. Kilka dni później stała w długiej kolejce do ambasady libijskiej na Krynicznej. – Dlaczego chce pani jechać? – zapytała ją pani w brązowym kożuchu i różowej moherowej czapce, spod której wyglądały pasma tlenionych na blond włosów. – Bo nie mam tu nic do roboty, odkąd.… – mruknęła Beata i przerwała. – Odkąd…? – podchwyciła kobieta. Beata nic już nie odpowiedziała, bo co miała powiedzieć. Nic nie cieszyło w jej życiu „odkąd”. Odkąd podczas wspinaczki górskiej, którą chcieli uczcić półrocze swego ślubu z Radkiem… Radek. Wysoki, szczupły szatyn o szczerym spojrzeniu niebieskich oczu i najpiękniejszych dłoniach, jakie kiedykolwiek widziała. Miały operować ludzi, ratować życie. Ratowały, odkąd dotknął jej rąk. Poznali się na pierwszym roku medycyny w Poznaniu. Kiedy weszła do szacownego budynku Akademii Medycznej przy Fredry, zobaczyła przystojnego mężczyznę, który spojrzał na nią z takim zachwytem, aż pomyślała, że się pomylił. A on podszedł do niej i powiedział jej do ucha: „Witaj przyszła Żono, nigdy nie widziałem kogoś tak pięknego”. I od tej chwili byli nierozłączni. Radek polubił Grybów z chwilą, gdy tylko omiótł miasteczko spojrzeniem – zatopione w ciszy, zawieszone gdzieś pomiędzy Gorcami. Kiedy wysiedli w porannej mgle z PKS-u, spojrzał dookoła i rzekł: – Beato, to jest najpiękniejsze miejsce na ziemi. Beata polubiła przy Radku wszystkie okazje, które warto było świętować: miesięcznice poznania, ślubu, liczbę dni od pierwszego pocałunku. Wszystko obchodzili nieustannie, celebrując wódką z colą. Wszystko – poza urodzinami Beaty. To zbyt bolało. I nawet milionowe zaklęcia Radka nie umiały tego zmienić. Udało mu się za to sprawić, że Beata zaczęła się znowu śmiać. Ale i to się skończyło „odkąd”. Serce ścisnął jej żal, wielki żal. Z zaproszeniem do pracy w Libii wsiadła na dworcu w Nowym Sączu do nieogrzewanego niebieskiego PKS-u do Grybowa. Autobus był prawie pusty. Z tyłu siedziało kilku mężczyzn w szarych kufajkach, od których zalatywało nieprzetrawionym alkoholem. Przed nią kilka kobiet okutanych chustkami rozmawiało, co i gdzie dzisiaj rzucili w okolicy. „Rzucili” – słowo-klucz lat osiemdziesiątych mdliło ją. Chuchnęła na zamarzniętą szybę i palcem w czarnej wełnianej rękawiczce napisała Benghazi. Zegar na wieży neogotyckiej perły Małopolski zaprojektowanej przez Józefa Piusa Dziekońskiego wskazywał piętnastą. Minęła bar Wiarus i drogą nad rzeką poszła tam, gdzie dawno nie była. Weszła do sieni niemal po omacku, idąc długim ciemnym korytarzem. Usłyszała kasłanie. I słowa: – Beato, to ty? – Tak, tato. W rogu na wysokim łóżku, w pokoju pełnym stosów książek i gazet, leżał starszy mężczyzna w pasiastej pidżamie. Ciężko oddychał. Uniósł się nieco i wyciągnął do niej rękę. Kobieta jakby nie zauważając tego, ominęła łóżko i spojrzała na podwórze pełne zardzewiałych żerdzi i drewnianych powyginanych mebli. Jej ojciec kochał renowację starych przedmiotów. Szkoda, że tylko to kochał, westchnęła i wzruszyła ramionami. Nie odrywając wzroku od starej biedermeierowskiej sekretery, powiedziała głośno: – Tato. Zdecydowałam, że wyjadę na kontrakt do Libii.

– Na kontrakt. Do Libii?! Przecież tam szaleje arabska rewolucja Kaddafiego! Jest niespokojnie, świat już wie, że to główny sponsor terroryzmu. Już nie jest tak pięknie jak w latach siedemdziesiątych, mówił mi kuzyn Danuty, który był na placówce w Trypolisie – wycharczał jej ojciec, z trudem łapiąc powietrze. Na dźwięk imienia macochy Beata pochyliła się jak od dźwięku przecinanej tektury. Rozpoznawała świat dźwiękami. Mama to były arie Pucciniego. I mol. Radek to było najwyższe „c”. A Danuta to było krojenie nożem tektury. – Mama mówiła co innego, tato – odrzekła cicho. Rodzina mamy miała majątek w Libii pod Derną, to znaczy pod Benghazi, gdzieś w Cyrenajce w każdym razie. Libia była kolonią włoską jeszcze trzydzieści lat temu. – Mama mogłaby odwiedzać Libię, ale nie mogła, bo wybrała ciebie. Jak wiesz, mogła mieć wiele majątków, ale musiała dla ciebie zrezygnować z wielu, dla ciebie, i po co ?! – I dodała ciszej: – Proszę, nie wymawiaj przy mnie imienia TEJ kobiety. – Spójrz na mnie natychmiast, podejdź tu! – Usłyszała głos ojca, już spokojniejszy. Niechętnie posłuchała. Popatrzyła na ojca, kiedyś jej kochanego tatę, który ją zabierał w gorące letnie dni, by kąpali się w lodowato zimnej Białce. Ale wtedy było pięknie i szczęśliwie. Kiedy wracali, czekał na nich uśmiech mamy i najlepszy chłodnik z młodych buraków, ogórków i jajek. Albo zimna włoska zupa z pomidorów i pieczonej papryki, zmiksowanych z lodem. A teraz chłodników nie było. Ojciec miał pożółkłą i pooraną zmarszczkami twarz. Śmierdział potem i starością. Danuta nie poświęcała mu za dużo czasu. Skóra prześwitywała na przegubach rąk, widać było niemal fioletowe żyły. Złapał ją za rękę i wycedził ze złością: – A z kim ja zostanę? – Z tą panią. Z tą panią, dzięki której umarła mama. Ojciec opadł na poduszki, jego twarz wydawała się teraz papierowa. Patrzył w sufit. Wyszeptał: – A kto będzie opiekował się grobem najbliższej ci istoty, no kto?! Beata dźgnęła go w ramię. Ze łzami krzyknęła: – Nikt, tato! Nikt nie będzie się zajmował tym grobem, na pewno nie ty, nigdy nie byłeś na tym grobie, jak zresztą na matki też nie! Więc nikt, bo tylko ja je odwiedzam, nikt, rozumiesz, nikt tam nie będzie chodził, a ty tu zdechniesz sam jak palec i też nikt do ciebie nie przyjdzie, bo ta pani ma cię w dupie, odkąd przejęła twoje konta, a mnie nie będzie, rozumiesz, bo jak się jest wstrętnym rodzicem i odbiera się dziecku matkę, jak się jest takim skurwysynem jak ty, to nie ma kto opiekować się grobem, rozumiesz?!! – Usiadła ciężko w wielkim fotelu obok łóżka. Ojciec opadł na poduszki i pokój wypełnił jego świszczący oddech. – Beato jak możesz? Jak możesz?! – Tato, wiemy oboje, że to prawda. Nie idę do babci Idalii. Pożegnaj ją ode mnie i podziękuj, że wpędziła mamę do grobu, tak zresztą jak ty z Danutą. – Machnęła ręką na pożegnanie, ciemną sień wypełniało światło z otwartych teraz drzwi pomieszczenia. Mijając je, zobaczyła stojącą do niej tyłem elegancką kobietę w szarej obcisłej szmizjerce. Danuta była tak pochłonięta rozmową telefoniczną, że Beata pomyślała, że właśnie mógł zatopić się świat i pewnie też by nie zauważyła, chyba, że krzyczeliby: „pieniądze rozdajemy, pieniądze na koniec świata”. Wyszła na mały dziedziniec jej rodzinnego domu, zacinał drobny deszcz pomieszany ze śniegiem. Poszła wzdłuż rwącej rzeki, pełnej gałązek i kawałków kry. Lubiła w tej rzece pływać latem, kiedy było gorąco. Mama zawsze prosiła ojca, by nie pozwalał się jej kąpać, bo mawiała, że nigdy nie można ufać rzece, bo w każdej rzece jest wpierw dno, a za chwilę go nie ma, że każdego może porwać nagły nurt, nawet kiedy brodzisz w wodzie po kolana. Mama codziennie dawała jej setki rad. Ale pewnego dnia mama najwyraźniej już nie miała siły, by jej ich udzielać. Beata doszła do bramy cmentarza. Stanęła nad zadbanym grobem, zgarnęła rękawiczką liście, zapaliła świeczkę. Z porcelanowego pożółkłego zdjęcia patrzyła na nią uśmiechnięta kobieta o wielkich oczach i kręconych włosach. „Chcemy mieć takie włosy jak mama Beaty”, mówiły panie

w salonie przy rynku, siedząc pod czerepami metalowych suszarek. „Na włoszkę”, prosiły grybowskie elegantki. Mama miała tak naturalnie. Włoszka z Mediolanu, której serce przeszyła strzała Amora podczas praktyk studenckich w Polsce. Na zdjęciu, które Beata znalazła na dnie szuflady ojca, bo odkąd przyszła „ta pani” zniknęły wszystkie ślady poprzedniego życia jej ojca. Otuleni kożuchami, w piękny słoneczny mroźny dzień, na tle Kasprowego stoją Melchior i Beatrycze, objęta zakochana para. Gdzieś w okolicach Diablej Perci przycupnął pewnie Amor. Rodzice Beaty. Są młodzi, piękni i gotowi, by zmierzyć się z losem. Wspólnym. Beatrycze porzuci lombardzki zamek na rzecz krakowskiej studenckiej kawalerki, gdzie przyjdzie na świat Beata. Rodzice Melchiora w Grybowie też nie przyjęli jej najlepiej. Niby tacy światowi, zakochani w Zielu na kraterze, ale jak przyszło do własnego syna, to woleli pannę lokalną. Ale Melchior był zakochany. Podobno babcia Idalia, mama Melchiora, odradzała nazwanie dziecka imieniem matki „bo to przynosi nieszczęście w rodzinie, kiedy są takie same imiona, jedno musi ustąpić przedwcześnie miejsca drugiemu”. Melchior i Beatrycze się śmiali, że Beata to znaczy szczęśliwa i kto by się takich zabobonów bał? Beatrycze przeżyła wydziedziczenie przez książęcy ród, który pochodził od Wawrzyńca Wspaniałego; utraciła rodowe włości, zamki, wyspy na Morzu Śródziemnym i kolekcje sztuki. „W imię miłości warto poświęcić wszystko”, mawiała malutkiej Beacie, pokazując w albumach dzieła renesansowych twórców, które jej przodkowie zamawiali u malarza. „To, czego mi tutaj tylko permanentnie brakuje, to słońce, ale wszystko jest do przeżycia, kiedy jesteś kochana”, mówiła mama i dotykała serca. Mama Beaty przeżyła nawet niechęć teściowej, kiedy po studiach przenieśli się do Grybowa i zamieszkali u nich kątem. Przeżyła wytykanie palcami przez sąsiadki, że jest śniada, że głośno się śmieje, jeździ na motorze i chodzi w krótkich spódniczkach. I że pracuje, zarabiając tłumaczeniem książek z włoskiego. Pokonała sąsiadki i teściową, przygotowując dla nich włoskie makarony, sosy i sałatki. A kiedy wójt miał ważną wizytę włoskiej delegacji, mama Beaty była tłumaczem i dzięki temu, podobno, miasto nawiązało współpracę z włoskim partnerem. Zaplanowano wspólne kolonie dla dzieci w Toskanii i w Gorcach oraz kursy robienia pierogów dla Włochów, a przygotowania makaronów dla Polaków. To był istny wiatr zmian – tak opisano zasługi Beatrycze w „Informacjach Grybowa”, w których ukazał się artykuł, że z ziemi włoskiej do polskiej przyjechała też Beatrycze, by zmienić na lepsze życie miasteczka. Potem już wszystkie panie w okolicy chciały robić i mieć wszystko jak Beatrycze – dania, fryzury, stroje – wszystko chciały takie samo. Ich sąsiadka, dziesięć lat starsza od Beaty, a dziesięć lat młodsza od Beatrycze, chciała tak bardzo żyć jak Włoszka, że zawróciła w głowie Melchiorowi. A tego potomkini rodu Wawrzyńca Wspaniałego już nie przeżyła. Beata przestawiła świeczkę bliżej krzyża. – Obiecuję ci, mamo, że nigdy, jak radziłaś, się już nie zakocham – powiedziała półgłosem. I dodała w duchu: I nigdy nie urodzę dzieci, by nie cierpiały tak jak ja, kiedy tata odchodził do tej pani. I kiedy zeszłam do piwnicy, mając dwadzieścia jeden lat, w moje dwudzieste pierwsze urodziny, kiedy kończyłam trzeci rok medycyny, dlaczego mi to zrobiłaś w urodziny mamo? Czy tego dnia tak mało świeciło słońce?! Radek przyjechał natychmiast, kiedy Beata zadzwoniła w swoje urodziny, że nie ma urodzin i nie ma mamy. Podtrzymywał ją, kiedy proboszcz odmówił katolickiego pogrzebu samobójczyni. Zorganizował jakieś pieniądze na to, by jednak doszło do ceremonii. Byli sami w wielkim kościele. Tylko ona, Radek i trumna. Inni nie chcieli narażać się proboszczowi. Ojciec chyba nie zauważył pogrzebu; był tak pochłonięty szykowaniem się do nowego ślubu, że nie zdążył pożegnać pierwszej żony. Może też nie chciał się narażać proboszczowi, bo jego matka liczyła na katolicki ślub pełen

pompy, taki prawdziwy, a nie tam jakiś mały studencki, ba! wręcz nieważny, jak mawiała o związku Beatrycze i ukochanego jedynaka. Radek nie wypuszczał ręki Beaty ani na chwilę od czasu tego pogrzebu. Ani wtedy, kiedy tłumaczył rodzicom, znanym poznańskim profesorom medycyny, że on na pewno studia skończy i będzie kontynuował rodzinne tradycje medyczne. Ani wtedy, kiedy brali ślub w maleńkiej kaplicy kościoła Najświętszej Marii Panny w Poznaniu. Ani wtedy, kiedy się wspinali. Radek pokochał Grybów i Gorce od pierwszego wejrzenia. Tak często, jak tylko mogli, przyjeżdżali z Poznania w rodzinne strony Beaty, by wędrować po górach. Z czasem zaczęli jeździć w Tatry i podejmować trudniejsze trasy. Planowali mieć dużą rodzinę. Radek namówił ją na spotkanie z ojcem i babcią, żeby wyczyścić rodzinne sprawy, „bo to dla naszych dzieci” – tłumaczył jej spokojnie. Radek trzymał ją za rękę, kiedy mówiła ojcu, że pewnych rzeczy mu nigdy nie wybaczy, ale postanowiła dla Radka i przyszłych dzieci darować mu winy. Z Radkiem ciągle trzymali się za ręce. Radek tylko raz puścił jej rękę. Kiedy podczas wspinaczki się poślizgnął i wyglądało, jakby miał spaść w przepaść. Beata mocno go wtedy złapała. I czuła w tej sekundzie, że już od teraz tylko będzie dobrze, bo złapała cały świat za rogi, bo uratuje Radka, miłość jej życia. Radek spadł w przepaść, nie krzycząc, tylko powiedział, nie mogła sobie przypomnieć właśnie, czy powiedział „Beato”, czy „zrób to”. Setki, tysiące razy próbowała sobie przypomnieć, co powiedział, spadając w przepaść. „Atlas”? Bo mieli razem wspinać się w górach Atlasu. Więc kiedy zobaczyła to ogłoszenie w „Al-Fatah”, że poszukują pielęgniarek, pojechała do Warszawy na ulicę Kryniczną do biura Ludowej Dżamahiriji Libijskiej, by wypełnić formularz. Stanęła w długiej kolejce w ten zimny dzień i zniosła niekończące się pytania tej pani w kożuszku, i słuchanie narzekań ludzi, jak źle się żyje w Polsce, o kolejkach, biedzie i occie na półkach. I opowieści o „beżowych”, że strasznie dużo tam piją alkoholu, no ale wiadomo, wszędzie piją, gdzie prohibicja. W ankiecie osobowej Beata uczciwie opisała, że ma ukończone trzy lata medycyny na kierunku lekarskim i dwa dodatkowe, które zakończyła z dyplomem nie lekarza, ale pielęgniarki. W rubryce „rodzice” miała zamiar wpisać przy ojcu „Melchior, czyli Piotruś Pan, wieczna świnia”, a przy matce „samobójczyni Beatrycze”. W okienku „dzieci” mogła wpisać, że nie wie, po co jej Radek kazał tak czyścić te relacje z ojcem, skoro dzieci nie będzie. W rubryce „wiek” podała trzydzieści pięć lat. Coś napisała o pracy w podgrybowskim szpitalu. Przeczytała: „mąż” i ścisnęło jej się serce na myśl o grobie ustrojonym igliwiem i sosnowymi szyszkami z kamieniem z Orlej Perci w Tatrach, z której spadł, gdzie wyryto napis „śpij kochanie”. W rubryce „stan psychiczny, inne choroby” nie wpisała o dręczących ją co noc koszmarach, w których pojawiali się Radek, którego nie umiała uratować, kiedy spadał w przepaść, matka, która dyndała na sznurze w jej dwudzieste pierwsze urodziny, ojciec, który okrywał szalem matki jej kopię w tych „włoskich” lokach, o dekadę młodszą i ciągle zapatrzoną w telefon. Beata wykazała się zaradnością. W ambasadzie okazało się, że pracowników do Libii rekrutuje Polserwis i to potrwa co najmniej pół roku, a może i rok, i musi jeszcze przejść procedurę paszportową, dość trudną, bo jest stan wojenny. Beata wtedy zapytała: „A jeśli mam paszport włoski, czy to wystarczy?”. Okazało się, że tak, ale wtedy musi pójść do ambasady włoskiej na Kredytową. Tam jej powiedziano, że tak, oczywiście, wszystko dla włoskich obywateli i dla libijskich przyjaciół, ale musi się udać do Włoch, skąd może jechać prosto do Libii. Bogatsza w te informacje wróciła do biura Ludowej Dżamahiriji. Siedziała w wygodnym zielonym fotelu na wprost wielkiego portretu Kaddafiego w białym mundurze, a na prawo miała zdjęcia Kaddafiego obejmującego Jaruzelskiego. Wyszedł młody wygolony mężczyzna w długiej białej galabii i wręczył jej bilet roczny otwarty

na trasie Warszawa – Rzym – Benghazi – Rzym – Warszawa, travellers’ czeki na dwa tysiące dolarów tytułem zaliczki, dwuletni kontrakt w szpitalu Jalla w Benghazi w charakterze sanitariuszki chirurgicznej. Z pensją pięciuset dolarów miesięcznie. Po opodatkowaniu. Na kontrakcie widniała data rozpoczęcia pracy 19 marca 1982 roku. Beata prosto z Krynicznej udała się na Waryńskiego, gdzie w okienku miła pani w granatowym toczku oraz białej apaszce, na której wymalowano chłopca z rozpostartymi ramionami, nadała daty lotów do Rzymu i do Benghazi.

ROZDZIAŁ VI

Tr avi ata Me di ol an, mar z e c 1982 Szła wąskimi uliczkami. Mama jej tyle razy opowiadała, co było na prawo, a co na lewo, że mogła w zasadzie iść tam po omacku. Czyli to tu, to tutaj chodziła na lody, tu jej mama przysiadała na cappuccino, a stąd dochodziło się do katedry mediolańskiej. Przysiadła w maleńkiej kafejce i zamówiła espresso. Ekspres syczał, dudnił, barman obijał wajchą o metalowy bolec – była to dla niej muzyka pełna dźwięków. Od kilku dni Beata wędrowała po Włoszech. Z lotniska Fiumicino, ze słowami „Rzym musi poczekać”, pojechała wprost na główny dworzec kolejowy Rzymu – Termini. Szybko kupiła bilet do Mediolanu. Bała się spotkania z babką, nigdy nie wymieniały korespondencji. Obraziła się na córkę, że wyszła za tego polskiego chłystka. I chyba miała rację, ta moja mediolańska babcia. Znała doskonale adres babki, która mieszkała w rezydencjonalnej dzielnicy Brery, nieopodal katedry mediolańskiej. Ale Beata miała wcześniej jeszcze coś do zrobienia. Na dworcu wynajęła samochód, małego fiata, i pojechała prosto do Stresy. To było marzenie Radka, by wspinać się w tym regionie i zdobyć szczyt Mottarone. „Tam są niezwykłe formy skalne, wyglądają jak skamieniałe zwierzęta, jaszczurki, dinozaury, paszcza krokodyla”, mówił. Zatrzymała się przy przełęczy. Z jednej strony góry wyglądały na łatwo dostępne, pokryte lasem, ale z drugiej zauważyła sporo uskoków. Zawiązała buty górskie. Otuliła się mocniej kurtką, tu na górze było zimno i wiał przenikliwy wiatr. Patrzyła na stromą skałę, na poorane śniegiem żleby. – Idę – rzekła głośno. Kilka godzin szła pomiędzy wierzchołkami. Kilka razy zatrzymała się, by napić się herbaty z termosu i zjeść ciabattę z tuńczykiem kupioną po drodze. Potem droga stała się trudniejsza, pełna uskoków i stromych podejść. Dla ciebie idę Radek, dla ciebie. Weszła w końcu na szczyt. Stąd, pomiędzy górami, objawiła się jej panorama Lago di Maggiore – wyniosła i pełna surowego piękna. Usłyszała muzykę Verdiego. Zbliżało się coś nienazwanego. Strach. Spojrzała w przepaść. Wrzuciła złotówkę. Wrócę tu Radku. Wracając z Alp, zatrzymała się w pensjonacie „Caravaggio”. Kiedy zamawiała room service, przeczytała w karcie, że to miasteczko pod Mediolanem wzięło nazwę od najsłynniejszego malarza barokowego Włoch.

Po kolacji zeszła do baru. Właściciel, Gianni był lokalnym patriotą i komunistą. – To miasteczko jest piękne, nic dziwnego, że wydało największego artystę wszechczasów. Słyszała pani o Caravaggiu? – Nie bardzo – przyznała Beata. – Raczej interesuje mnie muzyka. Chciałabym zobaczyć Mediolan i La Scalę… – Mediolan, tam coś dziwnego unosi się w powietrzu – wpadł jej w słowo Gianni. – Taki na przykład książę Sforza. Ojciec królowej Bony, przemknęło Beacie przez myśl. A Gianni wyjaśnił wzburzony: – Sam zniewieściały, słaby, a jednak na prawo i lewo wszystkich mordował i ciągle snuł intrygi. – Historia jest pełna takich postaci, nie tylko w Mediolanie – odrzekła spokojnie. – Nie ma pani pojęcia, jaki brzydki jest ten Mediolan. Poza starówką to nieciekawe miasto, przemysłowe, pełne niedbale pobudowanych kamienic. To miasto wyzysku, fabryk, uciemiężenia Włochów przez fabrykantów… – Zaczął rzucać nazwiskami, między innymi jej dziadków. Beata, nie dając po sobie nic poznać, zapytała: – Mówi pan, że jest komunistą? – Skinął głową. – A czy kiedykolwiek doświadczył pan prawdziwego życia prawdziwego komunisty? W kraju terroru, bez jedzenia, bez wolności, gdzie każdy dzień, za przekonania, może być ostatnim? Gianni spuścił głowę. Zapytał tylko: – Jeszcze jeden aperol, signorina? Rankiem podjechała do bram Mediolanu. Szła uliczkami pełnymi starych rezydencji. W notesie miała zapisane Trzy rzeczy, które muszę zobaczyć w Mediolanie. Babcia. Opera w La Scali. Ostatnia wieczerza Leonarda da Vinci. Doszła do masywnej bramy pamiętającej czasy Wawrzyńca Wspaniałego. Zastukała kołatką w kształcie lwa. Dość szybko otwarto furtę i ukazał się w niej mężczyzna w liberii. Wyjaśniła mu, kim jest. Czekając w sieni, patrzyła na portrety mężczyzn w renesansowych zbrojach i wśród chórów anielskich. Jeden z nich miał podłużne skośne policzki, żabot z koronki i patrzył na Beatę przekrwionymi złymi oczyma. Jakby wbrew niemu, za portretowanym stali dworzanie, wesoło przygrywając na mandolinach. Mój przodek w otoczeniu dworu?, pomyślała. – Pani prosi. – Usłyszała. W niedużym pomieszczeniu wyłożonym ciemną boazerią, pod oknem, z którego było widać ogród, a w niej drzewka eukaliptusów, siedziała staruszka. Wskazała jej krzesło, niewygodne, z wysoką drewnianą poręczą. Patrzyła na nią. Długo. Nie odzywała się, co deprymowało Beatę. Miała zadziwiająco mało zmarszczek i nie była siwa, a na głowie miała starannie upięty kok. Ubrana była w czarną suknię, z szyi zwisał prosty, srebrny krzyż na łańcuchu. Przyglądała jej się uważnie. – A więc to ty, Beatrycze – powiedziała wreszcie zimno. I zapytała: – Czego chcesz ode mnie? Przyjechałaś, bo chcesz, bym na ciebie wszystko przepisała, chcesz moje bogactwa, po to tu jesteś? Beata setki razy wyobrażała sobie spotkanie z babcią. Że się przytulają, jak rozmawiają, jak jej mówi, że tęskniła za nią od dziecka. Wypłacze jej dzień dwudziestych pierwszych urodzin. Opowie jej o Radku. O jeziorze Maggiore, którego nie zobaczyła razem z Radkiem i dlaczego. O okropnej macosze. O głupim ojcu. Babcia poda jej mediolański przysmak, o którym opowiadała często mama, jak przyrządzały go razem. A Beata siedząc i patrząc na księżną, powie: „Miałaś rację babciu”. A ona jej odpowie, że jak dobrze, że do niej przyjechała, że czekała na nią całe życie, że wybacza tej głupiej córce, że zapłaciła tak wysoką cenę. A ona jej opowie, że leci do Libii, gdzie podobno są

jakieś ich włości, że będzie stamtąd przyjeżdżać jak najczęściej do niej, bo są rodziną, są najważniejsze dla siebie. I mają tylko siebie, na całym świecie. I przytulą się, Beata będzie słońcem jej ostatnich lat. Babcia udzieli jej wielu rad, „jak żyć”. Ale nigdy, przenigdy Beata nie spodziewała się, że babcia zapyta: „Czy przyjechałaś po mój testament”. Wstała tak energicznie, że przewróciła krzesło. Wybiegła z pałacu, szybko dobiegając do katedry. Nie miała siły stać w kolejce do opactwa, by oglądać spektakl zdrady stanu ze strony Judasza, by wypatrywać w blaknącym fresku Leonarda dróg i wskazówek dla ludzkości. Wieczorem, przebrana w skromną czarną sukienkę, zasiadła w czwartym rzędzie La Scali. Jakże rozumiała bohaterkę Traviaty, której nikt nie kochał, jak płakała, kiedy ta umierała młodo. Tak musiała czuć się jej matka. Rano wsiadła w pociąg do Rzymu, a po kilku godzinach była już w Benghazi. Postanowiła zerwać z przeszłością i już do niej nie wracać. Nigdy.

ROZDZIAŁ VII

Dr Judy m i k obi e ty B e nghaz i , k wi e ci e ń 1982 – Panie doktorze, czy jeszcze będę potrzebna? – Roman nie przerywał pisania. Może jej się znudzi. Ciągle go o coś pyta. Ciągle mu przynosi kanapki, których on i tak nie je. Tak jakby jej opiekę nad nim uzasadniał świeży rozwód, pełniony przez nią zawód, spięte blond włosy i jej znakomita figura podkreślona długimi nogami. Fakt, nawet za duży fartuch nie umiał zakryć jej kształtów. Czy ona nie rozumie, że mam dosyć kobiet? – Panie doktorze, pytałam, czy jeszcze będę potrzebna. – Ile razy do cholery musi mnie pani pytać?! – wybuchł Roman. – Powiedziałem pani, po operacji pół godziny temu, że na dzisiaj koniec. Podziękowałem. Co? Chce pani to jeszcze na piśmie?! – Spojrzał na nią ze złością. Jak ona ma na imię? Beata? No tak, mówią o niej sister Betty. Jej oczy, piękne, niebieskie były pełne łez. Roman wstał gwałtownie, odsunąwszy stołek. Wpierw coś chciał powiedzieć, ale machnął ręką. Minął pielęgniarkę i wyszedł, trzasnąwszy drzwiami. Zapalił papierosa i pobiegł do garbusa. Po drodze zatrzymało go jeszcze, jak zwykle, kilku pacjentów, pytając o to i tamto. Uprzejmie im odpowiadał. Dla nich zawsze miał czas i dobre słowo. Kiedy popatrzył na okna bloku operacyjnego przez chwilę pomyślał, że mignęła mu sylwetka sister Betty, ale pewnie mu się zdawało. Wsiadł do wysłużonego garbusa. Zapalił kolejnego papierosa i pojechał do najlepszego miejsca na świecie. Do biblioteki Mahdiego – pełnej książek, filmów i rycin z końmi. Stali się sobie jeszcze bliżsi, odkąd połączyła ich ta tragedia. Mahdi wstał i podszedł zgarbiony. Uścisnął Romana. Pochylony, zgarbiony, o trzęsących się rękach, to już nie był ten dumny Arab, którego Roman poznał. Lekarz zdjął buty i zapadł się w głęboki fotel wyjęty jakby żywcem z opowieści o Sherlocku Holmesie. Palili, patrząc na farmę i chowające się za wzgórzami słońce. Na stoliku do kawy leżała gazeta z tekstem zaznaczonym flamastrem na czerwono: Terroryści wysadzili synagogę w Wiedniu. Podejrzewane jest Bractwo Wrześniowe, radykalny odłam związany z Kaddafim… Roman usiadł ze świstem wydobywającym się z krtani. Wydawało mu się, że zaraz się udusi. Kilka dni temu dostał od syna kartkę z wizerunkiem katedry św. Stefana. Mahdi zapytał: – Roman, co uczyniliśmy źle, że nasi synowie, Farag i Jacek, są członkami organizacji terrorystycznej? Codziennie pytam się o to setki razy. Wiem, że to Farag był motorem tego wszystkiego i przepraszam cię przyjacielu…

Chwilę siedzieli w milczeniu, paląc. Aż w końcu Roman się odezwał: – Jestem tak samo winny, nie przepraszaj, u nas to była kwestia Marii, ona go po prostu nie znosiła, nie kochała naszego syna, a dziecko potrzebuje miłości i akceptacji matki. Obojga zresztą. Starałem się mu to zawsze wynagrodzić, ale nie wiem, może za dużo pracowałem, chciałem dobrze… Nie udało się. – Głos uwiązł mu w gardle. I rozpłakał się. Mahdi westchnął głęboko, poklepał go po ramieniu i przykrył tę gazetę inną. Wrócili pomału do biblioteki. Mahdi wyszedł, by nakazać służbie osiodłać konie, po czym podszedł do półki z filmami. – Obejrzymy coś dzisiaj przyjacielu? – Bez słowa podał mu Most na rzece Kwai. Wyrzucił popiół z cybucha, stukając o brzeg popielnicy i spojrzał uważnie na Romana: – A może stary dobry Lawrence z Arabii? – Sto razy oglądaliśmy i zapewne jeszcze sto razy obejrzymy ten film o męskiej przyjaźni… – A David Lean robił inne? – Mahdi zaśmiał się serdecznie. I dodał: – Tak, ale wpierw powiedz, co cię trapi? Co chwilę przygryzasz górną wargę, a to jak wiadomo… – Uśmiechnął się blado. Roman zapatrzył się w okno, w którym jeszcze gdzieniegdzie zarysowywały się niknące pomału w mroku wzgórza. Mahdi zapalił palnik przenośnej kuchenki. Nalał wody do tygielka, otworzył małą skrzynkę i wokoło rozniósł się zapach kardamonu ze świeżo utłuczonymi ziarnami kawy. Roman wyciągnął się wygodniej w fotelu. – Wiesz, w szpitalu pojawiła się Włoszka, chyba młodsza siostra jednej z zakonnic pracujących w szpitalu, jest pielęgniarką. Ma takie niewłoskie imię Beata. Mahdi podniósł brew. – Imię ma całkiem włoskie, zapewniam cię przyjacielu. Słyszałem o niej, opowiadała mi o niej Paola, której przyjaciółka była przez ciebie operowana. Beata podobno robi znakomite opatrunki. W ogóle miała być lekarką, ale jakaś tragedia wydarzyła się w jej życiu, więc przerwała studia medyczne, zaliczyła kurs pielęgniarki chirurgicznej i przyjechała do Libii. Pomyśleć, że jej imię oznacza „szczęśliwa”, wiesz, że obie pochodzą spod Mediolanu, ciekawe, co? Zresztą ona jest też chyba trochę Polką, wiesz, a kompletnie nie jest siostrą zakonnicy, nie słyszałeś o tym? Człowieku na jakim ty lądzie żyjesz?… Paola ma też sprawdzić, bo podejrzewa, że mogą być dalekimi kuzynkami. Niesamowite – prawda? Popatrzył wyczekująco na przyjaciela. Roman westchnął ponownie, wypuścił kilka kółek z papierosa, mówiąc: – Strasznie mnie nagabuje. Rozmawiamy po włosku, to myślałem, że jest Włoszką. Ciągle mnie zagaduje. A to, czy jestem głodny, czy jest mi potrzebna. I tak patrzy na mnie ciągle tymi olbrzymimi oczami w kolorze lazurowego morza. – A ty? Roman zaciągnął się papierosem i wypuścił kółko. – A ja nie mogę. Wkurza mnie ta jej opiekuńczość. – Bo może nie zaznałeś poza matczyną opieką takiej od Marii, nie była ona wzorem matki i żony… – Ale ona jest młoda i piękna. Przed nią jest całe życie. Czego ona chce od takiego starego zgreda jak ja? Rozwód sztuk jeden. Dzieci sztuk dwa, jedno terrorysta, drugie ma mnie w nosie i dzwoni raz na rok. Przystojność – zerowa. Zobacz, siwieję i jak memu ojcu robią mi się zakola, no i wiesz… – Roman zamilkł. – Nie mów tak Roman. Jesteś dobrym człowiekiem. Czasem staramy się dzieciom dać wszystko, co dobre, dajemy im, a one i tak idą swoją drogą zła i obojętności. I nawet te zakola dodają ci powagi. – Mahdi zaśmiał się serdecznie. – Proszę, nie zachowuj się tak, może nie warto wobec tego, co może znaczyć jej pojawienie się w twoim życiu, czy to jest coś nowego, czy po prostu

dobry człowiek na twej drodze. Nie odtrącaj jej, dobrze? Roman nic nie odpowiedział. Na dwie godziny oddali się we władanie arcydziełu Davida Leana. Kiedy gwiżdżąc, bohaterowie przeprawili się już na drugi brzeg, Roman jeszcze raz podniósł do oczu gazetę leżącą na stoliku obok. Na przedostatniej stronie znajdował się artykuł – też zakreślony czerwonym flamastrem. Ilustrowało go sporo zdjęć umorusanych, bosonogich dzieci. Kółko na mapie pokazywało wieś opodal Siwy, przy granicy libijsko-egipskiej na Saharze. Brytyjski dziennikarz odwiedził osadę. Napisał o dzieciach porzuconych przez matki, które postanowiły zrobić karierę w armii Kaddafiego. W wiosce zamieszkiwało tylko ze dwudziestu starców i około setka dzieci. Wszyscy rodzice zaciągnęli się do wojska. Wielu z nich zginęło, uczestnicząc w akcjach terrorystycznych. Sytuacja w wiosce była dramatyczna, dzieci były chore i nie miał ich kto leczyć. Nie chodziły do szkoły. Starsze dzieci, wobec braku innych perspektyw, uciekały z obozu i dołączały do rodziców. Mahdi podszedł do Romana, stuknął palcem w artykuł i powoli rzekł: – A gdybyśmy przyjacielu spróbowali odwrócić historię świata i odkupić, choć trochę, winy naszych synów i nasze winy? Przez kilka następnych godzin rozprawiali, analizowali artykuły wycięte przez Mahdiego, wyjmowali książki, mapy, robili notatki. Słońce już prażyło mocno, kiedy za Romanem zamknęła się brama rezydencji przyjaciela. Poranne światło delikatnie otulało mury fortecy. Roman obejrzał się na zamek. Zza piaskowej ściany wysokiej na dwa metry wyzierały rozłożysta bugenwilla, białe i różowe oleandry wraz z wysokim kaktusem o długich brzegach i pofałdowanych końcach. Ściana obok bramy obsadzona była krzewem czerwonej róży o delikatnych, wysmukłych, trójkątnych, ażurowych płatkach, teraz pokrytych poranną rosą. „To odmiana rzadkiej róży damasceńskiej, silnej, trwałej, odpornej nawet na mrozy, nie mówiąc o porywach gibli; odznacza się nieziemską urodą”, przypomniały mu się słowa Mahdiego. Kiedy Roman wrócił na osiedle, gdzie mieszkali pracownicy szpitala Al-Jalla, zatrzymał się przy drzwiach domu, w którym jeszcze nigdy nie był. Zerwane damasceńskie róże położył na wycieraczce siostry Betty.

ROZDZIAŁ VIII

Lawr e nce z A r abi i B e nghaz i , maj 1982 I oto Karen znów znalazła się w Libii. Kiedy lecieli z Andrzejem, uśmiechali się do siebie radośnie. I znowu lądowali na czerwonej – spękanej od słońca ziemi. Tak, to była droga do ich wysp szczęśliwego dzieciństwa. Kiedy Andrzej odwrócił się do niej tego nowojorskiego poranka, kiedy była pewna, że powie jej, że ją zdradza, może nawet z Angelą, bo często się śmiali tak serdecznie, gdy spotykali się w Londynie czy w Nowym Jorku, oznajmił jej, że dostał propozycję dwuletniego kontraktu w Libii. Miał zjednać arabskich pośredników na rzecz projektu jego kancelarii, który zakładał budowę lotniska na środku pustyni, ziem należących do kilku zwaśnionych klanów Beduinów. Doceniając znajomość arabskiego, a zwłaszcza fakt, że przywódca najważniejszego klanu, Fajsal, był kolegą Andrzeja ze szkoły, powierzono mu to ważne zadanie. Karen śmiała się i płakała, że to bajka, że to cud. Tak było. Karen nie bez trudu uzyskała pozwolenie w swojej kancelarii na wyjazd. Na szczęście Esther wynalazła jej kilka projektów z branży paliwowej i Karen miała się zająć trudną fuzją pomiędzy stroną libijską a maltańską. Esther oznajmiła w rozmowie radośnie: – Do twoich obowiązków Karen będzie należało wizytowanie naszych spotkań na Malcie, już się cieszę, wiesz, to podobno jedno z najpiękniejszych miejsc na ziemi. Gdyby ktoś przed laty powiedział Karen, że była kochanka ojca będzie jej szefem, mentorem, kimś bliskim, zaśmiałaby się temu komuś w nos. Rozumiały się bez słów podczas spotkań firmowych. W trakcie negocjacji stanowiły niezwykły team, obezwładniając klientów wiedzą i sposobem myślenia. Dopinały poważne kontrakty jeden za drugim, sprawiając, że ich firma zajmowała obecnie drugie miejsce w „Top 5” nowojorskich kancelarii prawniczych. Kilkakrotnie, kiedy po podpisaniu kolejnego kontraktu siedziały przy drinku, wydawało się, że porozmawiają o przeszłości, ale poza krótkim westchnieniem Esther i prośbą: „Proszę opowiedz mi kiedyś, co wiesz o jego śmierci”, nic więcej nie mówiły. Ale Karen nie była jeszcze w stanie wyznać nikomu, co wiedziała o śmierci ojca. Nie, ten czas jeszcze nie nadszedł. Skupiła się na ich przenosinach do Libii. Mieli dostać duże mieszkanie w Benghazi, niedaleko ojca Andrzeja. Syn cieszył się, że będą bliżej załamanego, jak byli pewni, po rozwodzie ojca. Wylądowali i złapali się za ręce, śmiejąc się, kiedy ogarnęła ich fala tego gorącego powietrza, niezawodny znak, że oto jesteś

w „Śródziemnomorzu”. Znajomy hangar lotniska Benina przytłaczał ogromny szyld, na którym na zielonym tle w stroju Beduina machał Kaddafi. – Zobacz, kiedyś tu witał nas pułkownik. – Tak, kochanie, ale teraz to kraj mądrości z Zielonej książki i jego manii panarabskiej, aby zostać przywódcą krajów Afryki Północnej, by doprowadzić do ich hegemonii nad wszystkimi państwami na świecie. Jak wiesz, w tym roku opublikował najważniejsze, poprawione, uzupełnione wydanie swojej teorii „trzeciej drogi”… I niszczy wszystkich, którzy mu stają na drodze do celu. – Myślisz, że miał coś wspólnego z zabójstwem innego przywódcy Arabów, prezydenta Sadata w zeszłym roku? – Lepiej porozmawiajmy o tym później, my dear. – Karen uśmiechnęła się słabo i podała amerykański paszport wysokiemu urzędnikowi. Nie spojrzał na nich przychylnie, dopiero kiedy rzuciła kilka zdań po arabsku, uśmiechnął się słabo. Zapytał, kiedy byli tu ostatnio. Odpowiedzieli, że kilka lat temu. – Teraz jest to Ludowa Dżamaharija, władzę sprawuje lud, a w jego imieniu Kaddafi – mruknął i oddał jej paszport. – Mężu pojedźmy do Benghazi bocznymi drogami, przez kilka pobliskich wiosek. – Dobrze, Żono. Andrzej skinął ochoczo głową, jakby nie było za nimi wielogodzinnego lotu. Libia zaskoczyła ich podwójnie. Kraj był brudny i smutny. We wsi apatycznie pomachały im dzieci, mężczyźni stojący na środku małego placyku rzucali niechętne spojrzenia. – Poszukajmy, czy jest jakiś sklepik z chobzą albo z sandwichami z mięsem, zjadłabym coś ostrego, wypiła Mirindę, a może Sinalco! – Weszli w uliczkę souku, ale wyraźnie zamieniła się w składowisko śmieci, wszystkie żaluzje były zasunięte. Kilka otwartych drzwi ukazywało puste wnętrza. – Andrzej, co to?! Nie ma souku, sklepów ze złotem, nie ma sklepików, nie ma handlarzy, nie ma chobzy… Sklepów, w których upaja cię zapach kurkumy i kolendry, nic!! – Zabranie Arabom handlu załamało ich. Wiesz, bo pracujesz w jednej z najlepszych żydowskich kancelarii, że arabski kupiec sprzeda trzy razy żydowskiego. A żydowski jest niezgorszy. – Uśmiechnął się smutno, pocierając brodę. – Tradition, Magowie ze Wschodu i takie sprawy, wieeesz… Stanęli pod wielką halą, która miała zastępować souk. Z fasady płatami odpadała ostro zielona farba. W środku było niewielu kupujących, ich wejście spowodowało kolejne nieufne spojrzenia. Panował niemożebny smród, w powietrzu latały miliony much, pobliski dział z mięsem towarzyszył pasmanterii. Karen zauważyła, że tuż za ociekającą krwią głową baranią leżały motki wełny: żółtej, zielonej, czerwonej. Baran zabijany w sposób rytualny, zwoje wełny zachlapane krwią ofiarną. Karen złapała Andrzeja za rękę. – Chodź, niedobrze mi, co ci ludzie tu robią? – Wskazała na rzeźnika w zakrwawionym fartuchu i na sprzedawczynie za nim, kilka kobiet w hidżabach, apatycznie siedzących i zapatrzonych gdzieś w przestrzeń. Złapali się za ręce, natychmiast puścili i wyszli na zalaną słońcem ulicę. Wszędzie wisiały zielone szyldy pełne haseł na temat władzy ludu i okrucieństw Ameryki. Nie było zbyt wielu ludzi, na parkingu stał stary datsun zapełniony arbuzami. Znaleźli się na niewielkim placyku, z pobliskiego meczetu rozległ się akurat głos muezzina. Kilku mężczyzn wyjęło dywaniki, stanęło twarzą do Mekki i rozpoczęło modlitwę. Kiedy skończyli, rozsiedli się w podcieniach małego meczetu. Karen z Andrzejem podeszli tam. Uspokoiło ich, że na na gazowym palniku ustawionym na kolorowym dywaniku gotowała się woda na herbatę w srebrnym imbryku. Obok na srebrnej tacce stało kilka szklaneczek wymalowanych w złote esy-floresy. – Pewne rzeczy na szczęście się nie zmieniły. – Karen dotknęła ramienia Andrzeja. Andrzej

nachylił się i wyrzekł: – Salam alejkum. – Alejkum salaam – wymruczał miarowo w ich kierunku tłumek. Najstarszy mężczyzna nalewał herbatę, idealnie kierując z wysokości jakichś trzydziestu centymetrów strumień napoju do naczynia. – Proszę. – Podsunął tackę z czarkami z aromatycznym płynem. Szklaneczka w esy-floresy, mocny, ciemny napar i zapach mięty przypomniały im piękne chwile ich radosnego dzieciństwa. Arabowie zerkali z niepokojem na przybyszów. Na rudego mężczyznę przed trzydziestką, o zdecydowanym wyrazie twarzy, jasno patrzących zielonych oczach, w beżowych spodniach, długiej białej lnianej koszuli, ubranego w mokasyny od Prady, któremu towarzyszyła kobieta odziana w czarny szeroki spodnium zakończony szarawarami. Na ramiona zarzuciła beżowe, krótkie i szerokie bolerko, a włosy zasłoniła udrapowaną na wzór hidżabu chustką w perski wzór kwiatowy przetykany srebrną nicią z najnowszej kolekcji Hermesa. Karen pobrzękiwała kilkunastoma złotymi bransoletkami. Na przegubie, jak od szesnastu lat, miała złotą omegę, dar od ojca na szesnaste urodziny. Oczy miała przysłonięte okularami Chanel, w rogowej oprawie pełnej cętek jak u leoparda, z kolekcji Temple. Z ramienia zwisała jej torba w formie worka w brązowo-złoty wzór, ostatni zakup przed przyjazdem, dokonany w niedawno otwartym nowojorskim sklepie Vuittona na 57. Amerykańska para z krainy znienawidzonego w Libii Reagana. Tak wcześniej patrzono tu na nich z niepokojem i niechęcią, aczkolwiek kiedy mąż Karen zaczął mówić biegle po arabsku, niemal natychmiast przełamał lody. W kilku zdaniach wytłumaczył, że w Benghazi się wychował, a jego żona pod Ajedabią. Mężczyźni kiwali głowami, jeden z nich, najstarszy, uśmiechnął się, ukazując bezzębne dziąsła i podał Andrzejowi rękę. Kiedy zapytali, jak się im żyje, co w Libii, dlaczego nie ma souków, nagle wszyscy wstali i pospiesznie odeszli. Jeden z nich, człowiek w czerwonym fezie, wrócił do nich i rzekł: – Zobaczcie dookoła, nie ma już naszej Libii, zamiast kraju mamy władzę ludu. Zamiast handlu mamy upaństwowione sklepy. Na wszystkie kłopoty świata zaś mamy Zieloną książkę, w której napisano, że „Demokracja to kontrola ludu nad samym sobą”. Szkoda, że autor tych słów sam ich nie stosuje. – Wzruszył gniewnie ramionami i odszedł. Libia zaskoczyła ich też Romanem Krajewskim. Był w świetnym humorze, tryskał energią i radością. Twarz miał ogorzałą, a lekka siwizna nadawała mu tylko dostojeństwa. Nie rozstawał się z fajką. Wyszli na taras, ich powitania i rozmowa rozpłynęły się w huku fal rozbijanych o nabrzeże. – To najpiękniejszy widok na świecie – mruknął Andrzej, wyraźnie wzruszony. Obok niego stanął ojciec i zapatrzył się przed siebie. – Każdy z nas ma jakiś inny „najpiękniejszy widok na świecie” – mruknął Roman i dodał: – Odświeżcie się nieco i zapraszam do jadalni. – Postukał fajką o blat stolika i wrócił do środka. Patrzyli na morze, na punkciki statków na dalekiej redzie. Powietrze było zarazem ciężkie od soli, a rześkie od bryzy. Karen chłonęła widok i smak benghaskiego dnia. – Masz rację, nie ma nic piękniejszego na świecie niż to morze. Przeszli do salonu. Andrzej zwiesił głowę. Podszedł do obrazu przedstawiającego kobietę na tle wydmy, który pochodził jeszcze z salonu na Ochocie. Potem podszedł do sofy i pogładził poduszkę. Karen spojrzała na męża. Mieli dwa tematy tabu: Jacek i Maria. Wiedziała, choć nic jej nie mówił, że powrót do domu dzieciństwa będzie dla niego trudny. Widok znanych mebli, odgnieceń na poduszkach i widoków przywołujących obrazy ludzi, których już nie było, chociaż istnieli i żyli. Patrzyła z niepokojem na Andrzeja, widząc, że raz po raz zagryza usta, że dotyka sofy, krzeseł, jakby chciał nawiązać kontakt z tymi, których stracił. Pogładziła go po dłoni, wskazując jadalnię:

– Chodź kochanie, tata coś tam upichcił. Na przywitanie Roman ugotował im rosół z domowymi kluskami. – Tato zaskakujesz mnie, ty gotujesz? – Tak, chyba zawsze miałem na to ochotę, ale kiedy gotowała twoja matka, to, to… – przerwał i słychać było stukot łyżek o talerze. – To chyba jakoś nie wiedziałem, nie pamiętałem, że lubię gotować. – Świetny, świetny rosół, mama takiego nie.… Znowu zapadła niezręczna cisza. – To według przepisu mojej mamy. – Właśnie, a jak babcia, tato? – Wiesz, nieźle, jak na swoje siedemdziesiąt lat. Dokucza jej serce i cukrzyca, ale generalnie jest w niezłym stanie, chociaż strasznie przeżywa drogę Jacka… – przerwał znowu. I wszyscy zaczęli szybko jeść. Zza okien dobiegała ich kanonada klaksonów i warkot samochodów jadących nabrzeżem. – Roman, co się dzieje w Libii? – zapytała Karen. Mówiła do niego po imieniu, tak już ustalili tej nocy na Cyprze, że tata jest tylko jeden, a teraz tym bardziej, kiedy nie było Jeremy’ego. Karen nie wymawiała słowa: „ojciec”, nie umiała. Kiedy pomyślała o swoim tacie, zacisnęła rękę na ręce, wbijając paznokcie do krwi. Wsłuchała się w opowieść Andrzeja o ich postoju w drodze z lotniska. Roman pykał fajkę, milczał chwilę, aż wreszcie powiedział: – Odkąd Kaddafi opublikował Zieloną książkę, po prostu szaleje. Strój pułkownika zamienił na ludowe szaty i myśli, że jest trybunem ludowym. Andrzej przełknął ślinę. – Wiesz, kochanie, tato, sporo czytałem przed przyjazdem tutaj, nawet przestudiowałem tę Zieloną książkę. Roman ładował fajkę, stukając cybuchem o porcelanową popielnicę. Zdenerwowany wyrzucił z siebie: – To przerażające, że każdy tyran musi mieć wykład swoich myśli, taką „swoją” książkę, gdzie chrzani o władzy ludu, a tak naprawdę chce mieć przepustkę do wieczności, zobaczcie: Marks Kapitał, Hitler Mein Kampf, Mao Tse Tung ma Czerwoną, a Kaddafi Zieloną książkę. Zmieniają się kolory i nazwy, ale w środku jest to samo, cytuję za Kaddafim: „Demokracja to kontrola ludu nad samym sobą”. Taaak! Od zawsze pod hasłami rewolucji, demokracji i dobra ludu, robi się wszystko na odwrót, pod ładnymi hasłami lud się morduje, panuje terror i strach. Tak jest w Libii od zawsze, odkąd się poznaliście było tak, ale teraz, teraz jest jeszcze gorzej. Zaostrzył się terror. Jest człowiek, przychodzi do pracy, jak mój sanitariusz Ali Nadir, a potem pewnego dnia znika i go nie ma. W szpitalach pojawili się smutni panowie w ciemnych okularach. Są na poczcie, w sklepach, na plaży. Libia zmieniła się w kraj donosicieli. A ludzie giną bez wieści. I nie wiadomo, co się z nimi dzieje, tak jak z twoim ojcem – powiedział spokojnie, patrząc na Karen. – Podobno podejrzewali go o kontakty z Żydami. Karen się rozpłakała. Andrzej szybko ją przytulił, a ona podniosła głowę i powiedziała stanowczo: – Będę to wyjaśniać, będę to po prostu wyjaśniać, Romanie. Andrzej dodał, mnąc serwetkę: – Wszyscy mamy kontakty z Żydami. Tak samo jak Kaddafi, podobno petrochemia ma tu się świetnie. Wybieramy się z Karen do Marsa Bregi, gdzie dorastała. Roman wstał i gwałtownie odsunął krzesło. – A co byście chcieli robić w najbliższy piątek? – Jechać na Saharę!

Wybrali sobie znaną drogę między skałami. Jak dawniej zatrzymali się przed potężnym inicjałem litery „J” wystrzelanym na wapiennej skale. Roman przypomniał: – Tędy szła armia Kopańskiego do walki pod Tobrukiem. Podobno na losy bitwy wpłynął młody chłopak, który przybył tu z wojskami Kopańskiego. Szybko nauczył się arabskiego i zachęcał do walki Arabów z Niemcami, gdyby nie jego perswazje, nie wiadomo, jakie byłyby losy bitwy pod Tobrukiem. To był wasz stryjeczny dziadek – Janusz. Tę literę – kilkumetrową – mógł on wystrzelać? – Wiem, tato, wiem, słyszałem – mruknął wzruszony Andrzej. – Babcia nam o tym opowiadała, ty nam mówiłeś nieraz, ja jakoś słuchałem jednym i drugim uchem, ale Jacek, Jace… – Głos mu się załamał, ale nabrał powietrza i wreszcie wypowiedział imię brata. – Ale dla Jacka był on drogowskazem. Nie wiem tylko, czy dobrze to odczytał, te drogowskazy libijskie, tato! – Podniósł głos. – Jacek chyba uważał, że mamy taki sam wpływ na świat! A nie mamy! I dodał ciszej: – Wiesz, tato, przed przyjazdem tutaj czytałem Siedem filarów mądrości, zobacz ten Lawrence miał takie same doświadczenia, zobacz, też walczył u boku Arabów… A teraz ci waleczni Arabowie z moim bratem, a twoim synem tkwią pod zatrutym butem Zielonej książki Kaddafiego. Roman podszedł do syna, objął go, patrząc na „J”. – Tak, synku, bo wszystko już było, ciągle szukamy swoich dróg, pustynia odpowiada na wiele pytań, na te same znalazł swoje odpowiedzi Lawrence, na te same stryj mojej matki, ja, SaintExupery czy Mahdi. I ty. My teraz? Wszyscy, którzy na pustyni szukaliśmy sensu życia, mierzyliśmy się z dylematami zapisanymi przez Lawrence’a, ale znaleźliśmy różne odpowiedzi. Najgorszą z możliwych znalazł Jacuś. – Westchnął. Andrzej zobaczył, że jego oczy są pełne łez. Karen dotknęła ramienia teścia. – Roman, nie mogłeś przewidzieć… – A ty mogłaś? – Karen zaskoczona spojrzała na Romana, a ten, by złagodzić zapytał: – Widzieliście film według powieści Lawrence z Arabii? Andrzej kiwnął głową, a Karen wtrąciła szybko: – Byliśmy w kinie samochodowym pod Jersey, tam puszczają filmy z lat czerdziestych, spędziliśmy tam wiele sobót. – Czy mówiłem wam, że to jeden z ulubionych filmów Mahdiego? I mój. Oglądaliśmy go wiele razy, szukając naszych odpowiedzi na pytania, które zadajesz sobie, gdy poraża cię potęga pustyni. – Popatrzył na nich uważnie. – A jakie pytania wy macie, dzieci, na które chcecie znaleźć odpowiedzi w Libii?

ROZDZIAŁ IX

P l ac C udów B e nghaz i , gr udz i e ń 1982 Siostra Betty wyraźnie unikała Romana. Posłusznie wykonywała jego polecenia służbowe, ale już nie pytała, czy jest potrzebna. I po pracy szybko wychodziła do swej kawalerki. Myli się w ciszy do operacji, Roman zapytał: – Siostro, czy lubi pani ryby? – Była tak zaskoczona, że ciągle trzymała ręce pod kranem, mimo że nie leciała już woda. – Byłem totalnym dupkiem, ale jeśli siostra nie ma nic ciekawszego do robienia w święta, to zapraszam na rybę po grecku. – Uśmiechnęła się blado, szepcząc „dziękuję”. Tego samego wieczora Roman zadzwonił do mamy. Poczekał, aż kilka razy powtórzono komunikat „rozmowa kontrolowana”. Wreszcie po kilku sygnałach usłyszał zmęczony głos mamy. – Wiesz, zaprosiłem na święta kobietę – pochwalił się. – Romuś, żeby ona ciebie nie skrzywdziła! – Mamo lepiej mi podaj przepis na rybę po grecku. – Romanie, musisz do mnie kiedyś zadzwonić i MUSIMY porozmawiać o twoich synach. – Mamo, mam tylko jednego syna – warknął i rzucił słuchawką. Po chwili zadzwonił, przepraszając, że to emocje, że w ogóle nie daje sobie z tym rady. Umówili się, że wkrótce przyjedzie do Polski i porozmawiają. – A teraz – westchnęła starsza pani – dam ci przepis prababci Anieli na rybę po grecku. Kup synku filety z dorsza. Tak cztery płaty. Pokrój na nieduże kilkucentymetrowe kawałki. Skrop je sokiem z cytryny, posól, popierz, odstaw do lodówki na noc. Zeszklij kilka poszatkowanych cebul na oleju, dodaj trochę wody, listek laurowy, ziele angielskie, macie tam ziele? Zagotuj, dodaj filety i pół szklanki octu. I sześć łyżek koncentratu pomidorowego. Dusić trzeba dwadzieścia minut. Przełóż do słoika, zakręć i na dwa–trzy dni przełóż do lodówki. To musi być ktoś wyjątkowy, jeśli chcesz dla niej gotować, synku, ale… – Tak sądzę, mamo, nie martw się. Roman postanowił pojechać na zakupy. Chciał szybko wszystko załatwić, ale zatrzymał go gościnny gest ojca jednego z pacjentów. Usiadł więc na partię trik traka. Starał się grać uważnie, tak by nie stracić z oczu złotego pionka. – Doktor, byłeś kiedyś z Pizie? – Nie, Mahmud, a pewnie pytasz, czy widziałem krzywą wieżę.

– Nie, doktor, w Pizie mieszkał uczony, który nauczył się od Arabów matematyki i przekazał tę wiedzę światu. Dzięki jego odkryciom mamy pewność, jak obliczyć system dziesiętny i co to są cyfry arabskie. Okazało się, że wszechświat jest tak prosty, że wszystko udaje się podzielić przez dziesięć. To najprostsza wykładnia ciągu Fibonacciego. Udoskonalił arabską naukę, dał podwaliny pod sztukę proporcji, a nawet znalazł najmniejszy wspólny mianownik. Wszystko doktorze na świecie wzięło się od nauki arabskiej. Hamdullah. Wiesz to? Zupełne cuda co? Jak w Pizie! – I Arab mrugnął do niego okiem. – A ja myślałem, że greckiej. – Roman się uśmiechnął. – Ee, doktor, wszystko od nas, od Arabów się wzięło. I matematyka, w tym rachunek prawdopodobieństwa. I sonety miłosne. I z wszelkim prawdopodobieństwem mówię, że dzisiaj jest pełnia i wszystko, co będzie się działo przez najbliższe trzy tygodnie w twoim życiu, może zadecydować o ciągu dalszym, to uważaj doktor na siebie. – Ach tak, tak. – Roman pogładził dwudniowy zarost. Nazajutrz okazało się, że ze wspólnej Wigilii nici, bo oboje z siostrą Betty zostali skierowani na szkolenie związane z przyjazdem do Libii ważnych polityków. Dołączył do nich młody polski chirurg, Jan, który niedawno przyjechał z Polski i trzy bułgarskie pielęgniarki. Cały dzień siedzieli w przeszklonej sali i obserwowali filmy pokazujące, jak Kaddafi i jego świta się zachowują, jak działają, by, jak im wytłumaczono, „jak najlepiej” obsłużyć wizytę. „To wielki zaszczyt”, powtarzano, że wybrano właśnie ich w uznaniu nieposzlakowanej opinii, znakomitej prezencji i znajomości języków. Na filmach ukazano, jak Kaddafi podróżuje przez Libię. Najpierw pojawiają się szybkie auta „czyszczące przedpole, mknące 180–200 na godzinę”, zmiatające wszystko i wszystkich znajdujących się na ich drodze. Mahdi opowiadał, że jeśli ktokolwiek został zabity podczas tego straceńczego rajdu, po prostu zapadał się pod ziemię, nie istniał. Rodzina przychodziła na policję szukać, opowiadając o okolicznościach zaginięcia; wtedy słyszeli, że musiało im się zdawać, że nikt taki się nigdy nie urodził. Za czarną watahą śmierci podążała kolumna wojskowych łazików, w których siedzieli mężczyźni w beżowych mundurach z uzbrojonymi żołnierzami o zakrytych twarzach. Często wykrzykiwali: AlFatah, Al-Fatah!! I strzelali w powietrze na wiwat. Machali strzelbami, krzycząc Jalla, Jalla! Wreszcie jechał opancerzony, czarny hummer Kaddafiego z wymalowanymi na zielono flagami i hasłami z Zielonej książki. Roman pochylił się nad Beatą. Szepnął, kiwając głową: – Pojawiali się znienacka, to w Cyrenajce, to w saharyjskim Fezzanie, to pod granicą z Egiptem, siejąc strach i śmierć. „Kawalkada zielonej śmierci” mawiano o nich w Libii. – Dlaczego tu jesteś, Roman? Przecież to zwykli bandyci i terroryści. – Kocham ten kraj, na swój sposób, chociaż doświadczyłem osobistych tragedii, hmm. Znam język, rozumiem tych ludzi, no i codziennie rosnąca kolejka pacjentów do ambulatorium, przyjeżdżających do mnie nawet spod granicy z Czadem, z gór Atlas, przekonuje mnie, że to ma sens. – Z gór Atlas? – Beata podniosła głos. – Chciałabym kiedyś tam pojechać. – Może uda się razem? Beata skinęła głową. Roman westchnął, chłonąc zapach jej perfum, mówiąc: „tutaj… tutaj nie ma szansy, ale mam nadzieję, że spędzimy razem jakiś czas, świąteczny, inny?”. Kobieta spojrzała mu w oczy i zamknęła swoje. Zawołano ich o świcie.

„Zaraz będą”, usłyszano. Posadzono ich za ścianą ze szkła i kazano bacznie obserwować. A także być na każde wezwanie. Do sali weszło najpierw kilkunastu wojskowych w mundurach. Potem urzędnicy i ministrowie w czarnych garniturach. Wreszcie otwarły się drzwi i najpierw weszło kilka kobiet w jasnobeżowych mundurach i czerwonych czapkach. Wysokimi wojskowymi butami rozgniatały wszystko, co znajdowało się na ich drodze. Roman pochylił się nad Beatą, szepcząc: – Kaddafi je osobiście wybiera. Wiadomo, że to są też jego kochanki. Potem specjalna komórka obsługi wodza finansuje im operacje w Europie, by znowu „były dziewicami”. – Niedobrze mi – syknęła Beata. – Chyba wyjadę, nie wytrzymam tego. – Nie dam ci wyjechać – szepnął Roman i szybko nakrył jej dłoń swoją. I tak samo szybko ją cofnął. Nadchodził Kaddafi. Ale wpierw do sali wszedł chłopiec, na oko dziesięciolatek. Miał butną minę, mundur pułkownika i wszyscy na jego widok uśmiechnęli się i szybko skłonili. Idąc, witał się z oficjelami, a oni całowali go w rękę. – To syn, zobacz z jaką atencją go traktują. Szykuje go na następcę, a ten minister, obrzydliwa postać. – Obrzydliwe to jest, to całowanie smarkacza – szepnęła Beata. – Ja Saif, ja Saif, taaal! – krzyknął do dziecka usłużnie członek rządu, wskazując mu miejsce przy stole. – Ten minister to kuzyn Mahdiego, nie są zaprzyjaźnieni… – No ale Mahdiemu źle się nie powodzi? – mruknęła pytająco Beata. – Kiedyś opowiem, co wiem, co wiem… – jego słowa przerwało wejście gości. – Zachodnia prasa miałaby używanie, zobacz, kto tu wchodzi! Gromyko, wiceprezydent Syrii, Arafat, włoska delegacja, i jeszcze ten wariat. – Wskazał na potężnego mężczyznę, który właśnie wszedł do środka. – Czy to, czy to ten oprawca, co je ludzi, czy to…?! – Tak, to Idi Amin, niby jest obalony w Ugandzie, gdzie wyrządził tyle szkód, tyle zła, ale to kumpel Kaddafiego. Mieszka w Dżuddzie, ale ciągle do siebie latają, ileż to roboty… – Czy to prawda, że jadł ludzi? – Tak mówią. Oglądałem u Mahdiego filmy… To prawdziwy zwyrodnialec. I ma obsesję, że jest ostatnim szkockim królem. Największy przyjaciel Kaddafiego, są siebie warci. – Roman? – Tak? – Ja nie mogę w tym szumie i w cieniu tych okrucieństw porozmawiać, o, o… – Głos jej się załamał. – …o nas – powiedziała wreszcie cicho. – Bo wszelki rachunek prawdopodobieństwa, wiesz, wiesz, co mi mówi? – Roman pokiwał głową bezradnie. – Mówi mi, że… jak to się wreszcie skończy… Czy możemy pojechać do Polski? Muszę, znaczy się, chciałabym ci tam coś pokazać, wytłumaczyć. Zresztą, sam mówiłeś, że dawno nie odwiedzałeś matki. I pójdziemy na koncert do filharmonii? Kojarzysz mi się z sonatami Chopina, zwłaszcza b-mol, najpiękniejszą. Pojedziemy? – Dobrze. Dobrze. W tej chwili wszedł Kaddafi poprzedzony znowu kilkoma żołnierkami. Ubrany był w ciemnobrązowy beduiński strój, na głowie miał ciemny turban, przewiązany złotą i zieloną nicią. Kiedy witał się z każdym, przytykał prawą rękę do serca. U boku cały czas stał jego syn. A potem wódz Ludowej Dżamahiriji stanął przy trybunie i mówił. I mówił, i mówił, i mówił. Głośno, gestykulując, krzycząc, zniżając i podwyższając głos. Przez kilka godzin. – Ten pajac może tak cały dzień – mruknął Roman. – Już nic się więcej nie wydarzy, tylko będzie tak ględził, zobacz, nawet nie obchodzi go, że niektórzy śpią przy tym stole, a potem, jak

skończy, coś zjedzą, coś podpiszą i do domu. W tej samej chwili Kaddafi zakrztusił się, zapluł, złapał się za pulpit i zaczął osuwać na ziemię. Szybko pod ramiona złapali go wojskowi. Kaddafi warczał i charczał, wydawało się, że za chwilę się udusi. – Lekarza, lekarza, szybko! Roman podbiegł do Libijczyka. Przez sekundy przeleciała mu myśl, która miała do niego wracać i wracać całe życie. Ta chwila to były oczy. Oczy innych, oczy… W tej sekundzie najpierw zobaczył ukochane zielone, ufnie na niego patrzące oczy ukochanego syna, Jacka, który teraz był terrorystą w bojówkach Kaddafiego. Ujrzał płonące chorym blaskiem oczy Faraga, syna przyjaciela. Zobaczył oczy pacjentek, które opłakiwały zaginięcie bez wieści swoich mężów, dzieci, ojców, zobaczył zimne oczy Hamida, niedawno najbliższego współpracownika Kaddafiego, który mu zabrał Marię, zresztą, Maria, ona sama, jej oczy… I z obrazem tych wszystkich oczu, których jasność zniszczyło zło tego człowieka, z myślą a może powinienem zbawić ludzkość, myślą, z którą musiał zmierzyć się każdy lekarz Hitlerów, Goeringów, Idi Aminów, Stalinów, Roman pochylił się szybko nad Kaddafim, pamiętny, co obiecał Hipokratesowi.

ROZDZIAŁ X

Gwi az da p ol ar na Mosk wa, 31 gr udni a 1982 O jedenastej John wylądował na lotnisku Szeremietiewo. Było tak zimno, że nie jeździły żadne autobusy pomiędzy samolotem a budynkiem lotniska. Poszli grupą do odprawy. Idący obok mężczyzna splunął, a John, zdziwiony, zaobserwował, jak na ziemię spadła kulka lodowa. Muszę to opisać w artykule, kraj, gdzie plujesz, a spadają kule lodu jak bomby, pomyślał rozbawiony. Dostał zadanie ze swojej gazety, aby przeprowadzić wywiad z Andropowem o Związku Radzieckim po erze Breżniewa. Stany Zjednoczone ogarnął szał po tym, jak dziesięciolatka, Samantha Smith, napisała do Andropowa list z pytaniem, jak się żyje w Rosji. To szaleństwo dotarło też do sztokholmskiego oddziału gazety, w którym pracował teraz John. Zaprzyjaźnił się tam ze Stanisławem, polskim Żydem, który mieszkał w Szwecji od 1968 roku. „Szwecja to kapitalny kraj”, powtarzał Polak, „przyjazny, wielu moich rodaków znalazło tu schronienie, kiedy zostaliśmy wypędzeni w 1968 przez Gomułkę i kiedy uciekaliśmy przed komunistami rok temu”. Stanisław przyprowadził do redakcji, mniej więcej rok temu, swoich dalekich kuzynów, którzy w środku zimy uciekli na promie do Szwecji. Wtedy chętnie zapytałby Breżniewa, dlaczego wprowadzono stan wojenny w Polsce. Popatrzył na ulice pełne portretów Breżniewa. W kiosku pod hotelem „Rossija”, który wychodził na Plac Czerwony, John kupił kilka bułek, cebulaka, butelkę szampana i półkilogramową puszkę kawioru od otyłej baboczki odzianej w kilka grubych szarych chust i wełniane swetry. Kiedy płacił, okazało się, że każdy produkt ma dwie ceny – w rublach i w dolarach. On musiał zapłacić „w walucie” około stu dolarów. Popatrzył na wartości rublowe. Szampanskoje kosztowało dziesięć rubli. Kawior też. Nieźle, ale przebicie, pomyślał. Jakoś zapłaciłem sto razy więcej w tych dolarach. Kolega z redakcji, Derek Jacoby, radził mu nauczyć się kilkunastu zwrotów po rosyjsku. Mówił, że wszystko w Rosji jest w dwóch wersjach: dla tubylców i dla „innostranców”. Ci ostatni płacili za wszystko dużo drożej. „Ale czasem – tłumaczył Derek – kiedy ubrało się jak wszyscy na ulicy, czyli w tureckie dekatyzowane dżinsy i powiedziało się pażałsta odin biljet, to płaci się mniej”. Na przykład on, ten kolega, zapłacił dziesięć rubli zamiast stu dolarów za wejście do muzeum Puszkina, które radził mu koniecznie zobaczyć. John z zaciekawieniem rozejrzał się dookoła. Ogromny plac Czerwony pokryty był lodową taflą, tam w oddali lodem była też skuta rzeka Moskwa. John nie czuł mrozu, ubrany w srebrną

lisią papachę, długi beżowy kożuch, walonki, trzy wełniane swetry i grube rękawice. Wielki plac nad rzeką zamykały czerwonoceglaste wysokie mury Kremla. Do mauzoleum Lenina, na którym także widniał plakat z Breżniewem przepasany kirem, stała długa kolejka, która kilkakrotnie zakręcała się do środka. Wiele osób trzymało na patyczkach plakaty z wizerunkiem Breżniewa i Lenina. „Stoją, by pochylić się nad trumną Lenina, z okazji Nowego Roku, popłakać nad Breżniewem i uprosić o błogosławieństwa partii na nową drogę Andropowa”, przypomniały mu się słowa Dereka o noworocznych zwyczajach moskwian. Kolejka do mauzoleum przecinała się z kolejką spod GUM-u, tam John dojrzał napis „sładolety”. A obok stali ludzie w długim ogonku za „szampanksoje”. – Czy naród, który z okazji Sylwestra stoi w kolejce do Lenina na zmianę z szampanem i lodami, może być nieszczęśliwy? – zapytał sam siebie. Nic na to nie wskazywało. Ludzie w kolejkach formowali się w grupki wokół rozgrzanych koksowników, wszędzie żywiołowo dyskutowali, dyskretnie otwierano butelki wódki, które wędrowały pomiędzy roześmianymi ludźmi. Ciekawe, czy rok temu dyskutowali tu o Polsce, w której wprowadzono wtedy stan wojenny, pomyślał John, mając w pamięci zdjęcie, które wstrząsnęło jego redakcją – warszawskie kino Moskwa, przed nim dwa czołgi z żołnierzami, grzejąca się grupka ludzi przed kukuriźnikiem, czyli beczką wypełnioną smołą i podpaloną u góry do ogrzania rąk, i plakat słynnego filmu Coppoli – Apocalypse Now. Pewnie nie, pomyślał, musieliby wtedy dyskutować, że stoją za wszystkim w kolejkach, a przecież tu było tak świetnie. No i o wszystkich republikach i krajach Układu Warszawskiego, gdzie wszędzie tłumiono wszelkie powstania, krwawo na Węgrzech, krwawo w Czechosłowacji, w zasadzie w tej Polsce, gdzie „tylko” internowano przywódców Solidarności, Wałęsę i innych. No i ten Reagan. John nie był jego zwolennikiem. Wkurzało go, że jego krajem rządzi były aktor. „Jego kraj”, czyli Esther, Sara… Ile osobnych nocy i dni za nim i za żoną, ile zmian niedostrzeżonych w dziecku, ile chwil bezpowrotnie straconych, westchnął głęboko. Już dwa lata był w podróży niczym mityczny Odys. Chciał załatwić sprawę szybko, ale jak zwykle w jego przypadku Mojry plotły ścieżki w sposób nieoczywisty i droga do domu była niemal tak naznaczona przeciwnościami losu jak u męża Penelopy. John lubił przyrównywać życie do mitologii – pozwalało mu to patrzeć w lustro podczas golenia i nie myśleć wtedy o sobie „przegrany” czy „człowiek zero”, który ciągle składa obietnice bez pokrycia. Przypomniał mu się dzień sprzed dwóch lat. Esther w Jerozolimie każe mu odejść, by załatwił stare sprawy. Znajoma kołatka w kształcie małpki. Próbuje nią zastukać, ale drzwi otwierają się wcześniej. – Wiedziałam, że wrócisz! Do mnie, że wrócisz! – Kerstin rzuciła mu się z krzykiem na szyję. – Kerstin, ja… – Wiem, wszystko wiem. Wróciłeś, nic nie mów, zaraz podam łososia w szafranowej pierzynce. A potem pojedziemy do Djurgården, wynajmiemy łódkę i popłyniemy na wyspę, jakby nie było tych lat… – Kobieta tuliła się do niego, szlochając bez opamiętania. – W takim momencie, w takim ważnym momencie wróciłeś! Johna oblał zimny pot, co to za przekleństwo pojawiać się u niej w ważnych momentach życia?! Okazało się, że ojciec Kerstin ma raka i umiera w szpitalu. John pojechał do niego w odwiedziny, myśląc, że ten mu wygarnie, co o nim myśli, o niedotrzymywaniu zobowiązań wobec ukochanej córki, o jej cierpieniu. John, mając w pamięci spotkanie z Kerstin podczas nowojorskiego wieczorku autorskiego, jej słuszną wściekłość, pamiętny surowości jej ojca podczas pogrzebu babci Kerstin, był

przygotowany na to, że czeka go „męska rozmowa”. Chciał wszystko wytłumaczyć. Że minęło ponad dziesięć lat, a on jest w innym momencie życia, że przyjechał, bo zachował się nie fair, ale że ma żonę. Chciał mu opowiedzieć o swoim strachu, kiedy wydawało się, że się kończy świat, a to była tylko wojna sześciodniowa, a dla wielu, mentalnie, to jakby trzecia światowa. Że wtedy wrócił do odzyskanej Jerozolimy, że była tam Esther, bo przed Kerstin… Tak chciał im wszystko wytłumaczyć. Ale wkroczył znowu w momencie trudnym dla Szwedki. Odchodził jej ojciec, ostatnia dla niej istota na ziemi. Jej matka umarła kilka lat wcześniej, a ona z nikim się nie związała i nie miała dzieci. Spodziewał się wielkich pretensji i żalów, a tymczasem spotkała go tylko radość, poklepywania po plecach, zrozumienie. I? Wybaczenie?! Bez słów, próśb o darowanie win i żadnych deklaracji. Więc trwał. Próbował kilka razy jej tłumaczyć. Zaczynał rozmowę o Esther, ale wtedy zawsze wstawała, bo akurat coś miała do załatwienia, a to jakiś ważny telefon, a to zapomniany pilny zakup. Kiedy w hospicjum powiedziano im, że starszy pan wchodzi już w smugę cienia, Kerstin postanowiła zabrać go do domu. John całymi dniami pisał, a podczas przerw zaglądał do ojca Kerstin na pogawędki. Starszy pan zafascynowany był historią Rosji, gdzie walczył podczas drugiej wojny światowej. – Wiesz, nigdzie, może tylko w Polsce, nie spotkałem się z tak serdecznymi ludźmi jak w Rosji. Wszystkim się z tobą podzielą, wszystko oddadzą dla prjatiela, you know, for the friend – opowiadał. – Wiesz, historycznie nigdy nie powinno dojść do rewolucji właśnie tam, car się na pewno tego nie spodziewał, że go tak strasznie zamordują z całą rodziną. Mógł wyjechać, mógł się ocalić, jego żona była wnuczką królowej Wiktorii, on też był spowinowacony ze wszystkimi rodami ówczesnej Europy. Ale czasem jak się nakręca spirala zła i nieprawości, to już nie ma odwrotu, mój synu. – Mówił do Johna „mój synu”, gładząc go po ręku. Ojciec Johna, Matthew, odszedł bardzo wcześnie. Ojciec Esther ledwie go tolerował. A Ingvar poświęcał mu tak wiele czasu i uwagi, był pasjonującym rozmówcą. Opowiadał mu o froncie wschodnim, o przenikliwym zimnie, które docierało do wszystkich komórek ciała. O głodzie, tak wielkim, że bez chwili zastanowienia porwali małego pudelka kobiecie idącej z nim nabrzeżem. Zabili go i upiekli w ogniu, a potem zjedli do ostatniej kosteczki. – Tak synu, wojna wyzwala w każdym najgorsze z instynktów, w każdym z nas tkwią nieograniczone pokłady zła i dobra, wystarczy tylko, że ktoś umiejętnie pociągnie za odpowiednie sznureczki i już, gotowe, idziemy albo drogą zła, albo dobra. A ty, mój synu, możesz naprawić świat. Zobacz, on się rozpadnie, tak jak rozpadło się Cesarstwo Rzymskie, rozpadnie się Związek Radziecki, rozpadną się Stany. Co wtedy będzie? Świat będzie potrzebował na to odpowiedzi, a tylko tacy ludzie jak ty mogą podać odpowiedzi. Pisz John, pisz i zmieniaj świat… – Starzec westchnął i zapytał: – Jest Kerstin w domu? – John pokiwał głową przecząco. To był znak, żeby starszemu panu podać papierosy. Lekarz w hospicjum powiedział, że w przypadku Ingvara najważniejszy jest osiągalny dobrostan, żeby pozwalać mu na wszystko, na papierosy też. Ale Kerstin uważała, że każdy papieros skraca mu życie. Nie chciała tego. Może też bała się, słusznie czując, że John odejdzie wraz z Ingvarem? Kiedyś wieczorem, przy blasku lampy naftowej, na tarasie wyłożonym ciemnym drewnem, siedzieli na przeciwległych białych sofach. Kerstin patrzyła na światełka jachtów i łódek na Djurgården. Westchnęła głęboko. – John zwalniam cię ze słowa. Jesteś dobrym facetem. Tak się ułożyło, ale cieszę się, że przyjechałeś właśnie teraz. Jak już, jak już ojciec… – I rozpłakała się. – …wtedy możesz odejść, ale teraz nie zostawiaj mnie, dobrze? John od razu zadzwonił do Esther, że jest gotów, choć nie chciał jej mówić, że jeszcze mieszka z Kerstin. Zagroziła mu wtedy rozwodem, ale dzwonił do niej często, że musi pobyć w Rosji, że błaga o tę Jerozolimę, by wspólnie tam zamieszkali. Nie zgadzała się. A John i Kerstin czekali na rozwój

sytuacji w Sztokholmie. Nie sądzili, że ojciec Kerstin oszuka medycynę i będzie żył jeszcze rok. „To fenomen”, kiwał głową lekarz podczas wizyt kontrolnych. „To po prostu medyczny fenomen”, kiwała głową pielęgniarka podczas codziennych zastrzyków. John pisał relacje do gazety, w której był zatrudniony. Wysoki czek od wydawcy na kolejne dwie książki sprawił, że żył bez trosk. Co miesiąc wysyłał też pieniądze na konto Esther dla córki. Postanowił napisać książkę o wojnie w Rosji, o człowieku żyjącym w oblężonym kraju; osadzoną w dwóch czasach – rewolucji radzieckiej i drugiej wojny światowej. Ale wpierw musiał jechać do Rosji, bo Ingvar powiedział: „Jeśli chcesz zrozumieć wojny, jedź do Rosji, tam wszystko wychodzi z człowieka jak na dłoni. I dobro i zło”. Więc John trwał pomiędzy snami o potędze, rozmowami z ojcem i herbatą z Kerstin na sofach z widokiem na Djurgården. Nocą zamykał się na klucz. Kobieta kilka razy pukała. Kiedyś stali niemal całą noc przytuleni do drzwi po obu stronach. Wtedy John jej opowiedział o Esther, o Sarze, jak się urodziła i już wkrótce miała takie same loki jak jej mama. O wojnie sześciodniowej. Że nigdy nie było mu tak dobrze w łóżku jak z Kerstin (tu świadomie ją okłamał), a i tak nie może, wyznał. A Kerstin zaklinała, że nigdy więcej, że tylko ten jeden raz. A John jej odpowiadał, że nie mogą, bo już nigdy by nie wyjechał, że musi wrócić do córki. „Urodzę ci nową córkę, niejedną”, Kerstin zaklinała. Po dwóch latach, w kilka miesięcy po objęciu urzędu premiera Szwecji przez Olofa Palme, John wszedł na poranną pogawędkę do Ingvara, ale już nie mogli porozmawiać. Starzec miał lodowato zimną dłoń. W jego ręku znalazł kartkę Do Johna, przeczytał: Nie zostawiaj jej, ona drugi raz tego nie przeżyje. John zszedł do jadalni zalanej porannym słońcem. Zadzwonił do wydawcy. A potem poszedł do Kerstin. Otworzyła oczy, szczęśliwa, że wszedł do jej sypialni. Podszedł, wziął ją za rękę i powiedział, co się stało. Nie wspomniał jej o kartce, zresztą natychmiast po przeczytaniu spalił ją nad kominkiem. Był przygotowany na wybuch rozpaczy, ale kobieta przyjęła to nadspodziewanie spokojnie. Związała swoje jasne włosy, patrząc w lustro. – Dziękuję John, przez dwa lata mieliśmy tu prawdziwą rodzinę. Możesz jechać do Sary. Dziękuję. Zapytał jeszcze, czy ma jej pomóc z pogrzebem. Myślał o kartce od starca, patrzył na tę niemłodą już kobietę o ciągle pięknych wyrazistych rysach, o siatce zmarszczek wokół oczu. Pomyślał, że zniszczył jej życie, a ona mu dziękuje? Przecież innego życia już nie będzie? Wieczorem spakował się, przytulił lekko Kerstin. I pojechał na dworzec, a stamtąd do Helsinek, gdzie miał się spotkać z Derkiem Jacoby wracającym z Rosji, by przekazać mu sprawy placówki moskiewskiej. Po kilku miesiącach nauk od kolegi korespondenta, jak pić wódkę („musisz z nimi pić wódkę, inaczej nic ci prawdziwego nie opowiedzą”), jak wiązać walonki, jak kupować bilety do muzeów za dziesięć rubli, a nie za sto dolarów, był gotów do wyjazdu. Niewiele chodził po stolicy Finlandii. Ponad nią świeciła gwiazda polarna, pokazując mu jak każdemu wędrowcowi od czasów Odysa, że jedyny kierunek dla ojca, to jest dom, w którym czeka żona i dziecko. Chciał jeszcze wykonać zadanie moskiewskie, czyli wywiad z Andropowem. Z Moskwy od razu zadzwonił do Esther. Ciągle nie chciała się zgodzić na wyjazd do Jerozolimy, dokąd planował się udać zaraz po Moskwie. Postanowił natychmiast potem wrócić do Nowego Jorku, nie mógł się zgodzić na rozwód, co pobrzmiewało w rozmowach, tak bardzo za nimi tęsknił. W Moskwie przydzielono mu parę młodych tłumaczy, studentów anglistyki, Tatianę i Aloszę.

Kiedy już obejrzał film, który co roku w Sylwestra oglądały w Rosji miliony, Moskwa nie wierzy łzom, wybrzmiały strzały korków od szampana i zgasły ogniska kukuruźników, otrzymał informację, że wywiad jest możliwy siedemnastego stycznia. Oznaczonego dnia przyjechała pod hotel Rossija długa czarna limuzyna z przyczernianymi szybami i kierowcą w liberii. Z auta wysiadła długonoga piękna blondynka w obcisłym uniformie, przedstawiając się jako jego tłumaczka, Tatiana. Towarzyszył jej poważny okularnik, Alosza. Ten ostatni wyjął obszerną książkę i przez następne godziny tłumaczył mu katalog zaleceń Do’s And Dont’s w sprawie wywiadu, o co może i o co nie może pytać Andropowa. Było tam wiele zaleceń na temat Samanthy Smith i planu, jaki miała Rosja. Listę Dont’s otwierało pytanie o stan wojenny w Polsce. John musiał podpisać deklarację, że rozumie. Przed czarną wołgą wiozącą Johna i dwójkę tłumaczy otwarły się spiżowe wrota Kremla. Podjechali na wielki dziedziniec oświetlony słabym światłem, tam kierowca zaparkował i przeprowadzono Johna do wnętrza. Mijał kolejne komnaty pełne złoceń, arrasów, wykładanych marmurem ścian i podłóg. Wreszcie wprowadzono go do niewielkiej sali z dwoma fotelami i stoliczkiem. Zaproszono, by posilił się przed wywiadem. Na bufecie w srebrnych misach wyłożonych lodem pysznił się czarny kawior, astrachański jak mu oznajmiono. W innych misach z lodem złożono duże butelki Dom Pérignona. Czyli szampan i kawior to powszechne tu śniadanie, obiad i kolacja bez względu na status, pomyślał rozbawiony. Wkurzał go ten blichtr, doskonale zdawał sobie sprawę, że czeka go spotkanie z jednym z największych tyranów, spadkobiercą myśli poprzedniego mieszkańca kremlowskiego pałacu, Stalina. Kiedy jadł, do Tatiany podszedł niemłody już mężczyzna o wyraźnie zarysowanej żuchwie i czerwonych policzkach. Pochylił się nad nią, mówiąc coś cicho. Tatiana zerwała się szybko i podbiegła do Johna, objaśniając, że bardzo przepraszają, ale wywiad musi być znowu przełożony o kilka tygodni, wódz nie czuje się najlepiej. W ramach przeprosin zaproponowano mu też wywiad z gościem, który wkrótce odwiedzi Kreml, „to jeden z naszych największych przyjaciół”, powiedziano, „to Kaddafi”. Oznajmiono mu także, że ma otwarte zaproszenie na cotygodniowe koktajle na Kremlu dla gości specjalnych pierwszego sekretarza. Na jednym z najbliższych poznał Al-Jassina, Faraga i ibn Mohammeda. Zdumiony spotkał również kolegę z wojennej kuchni ze wzgórz Golan, Aarona. Na koktajlu wojskowy attaché amerykański zapewnił go o wszelkiej ewentualnej pomocy, powiedział też enigmatycznie, że co prawda nie do końca mają tu do czynienia z atmosferą Bondów, ale nie bez przyczyny Tatiana jest tak piękną kobietą. I by uważać na robaki przyczepiane pod stołami. Niepomny blasku gwiazdy polarnej, która i tu nad Moskwą świeciła najjaśniej, może z nadmiaru wódki wypijanej codziennie litrami, John przyjął zaproszenie Tani i Aloszy, by zamieszkać z nimi w kompleksie studenckich hoteli, wybudowanych na potrzeby zeszłorocznej olimpiady w Rosji, by pożyć życiem prawdziwego Rosjanina. John pamiętał migawki olimpiady, że tyle krajów, w tym Stany, zrezygnowały z udziału w igrzyskach. Pamiętał gest tego niezwykłego młodego Polaka, który zdobył złoto w skokach wzwyż. Tym bardziej go zaciekawiło, że wszystkie sześćdziesiąt trzy kraje uczestniczą w kremlowskim życiu dyplomatycznym. Często też odwiedzał swoich studenckich znajomych, gdzie w wielopiętrowych budynkach świat zamykał się w wódce, dyskusjach i tym, co dzieje się w domach z betonu. Kiedyś wszedł do kwartiry, gdzie tłum rozentuzjazmowanych mężczyzn rozprawiał coś głośno pod wywieszonymi podobiznami Breżniewa, Andropowa i Stalina, dziobiąc widelcami portrety polityków. – What a spirit of freedom – mruknął. – More spirit, than freedom – skomentował Derek, który przyjechał niedawno do Moskwy. Kiedy był już jednak gotowy do wyprowadzki z hotelu Rossija, znowu odwiedził go attaché

i roztoczył przed nim niebezpieczeństwo wpadnięcia w sidła. „A potem to już tylko teczka z napisem spy. I koniec”, kiwał głową dyplomata. Po rozmowie z nim oraz z Derekiem, John ostatecznie nie przyjął oferty Tani, by wspólnie zamieszkać. Gazeta wynajęła mu mieszkanko na tyłach ulicy Twerskiej obok domu, w którym mieszkał i tworzył Bułhakow, a niedaleko miejsca, gdzie Majakowski napisał Obłok w spodniach. Był przekonany, że takie sąsiedztwo da mu wenę do nieustannego pisania. By zmieniać świat, jak wierzył. I tak John, wprawiony weteran wojny sześcioletniej, Żyd z kibucu u wrót góry Karmel, nowojorski makler z Twin Towers, rzymianin z wyboru, niczym Żyd tułacz zamieszkał niemal u podnóży Kremla, by napisać swój wielki rosyjski wywiad i jeszcze większą książkę. Na Arbacie, bliżej hotelu Rossija, mieszkała studentka z Drohobycza, poznana podczas spaceru na Patriarszych Prudach. Swietłana studiowała literaturę rosyjską i obiecała mu towarzyszyć w odkrywaniu literackiej Moskwy. „I nieliterackiej toże”, jak poważnie powiedziała, kładąc mu chłodną rękę na ręce.

ROZDZIAŁ XI

Świ e ci de ł k o Me i ss E j Jabal , gr udz i e ń 1982 – Jak mogłeś? Jak mogłeś Hamid mnie tak oszukać? Oszukiwać?! Tyle lat. I ten ślub! Paszport?! Po co to wszystko?!! Hamid milczał, patrząc jej w oczy. – Z miłości do ciebie Marija. Nie chciałem cię stracić. Jeśli wiedziałabyś o istnieniu Tabichy, nie chciałabyś mnie znać. – Teraz, rozumiesz – TERAZ – cedziła każdą z liter – nie chcę cię znać. Oddaj mi paszport! – Po raz pierwszy zobaczyła w jego oczach złe ogniki, złość i pogardę. – Nie moja droga, ze względów bezpieczeństwa to niemożliwe. – A co z moją obiecaną pracą w rezerwatach przyrody, z nagrodą Nobla? – Nie sądzisz chyba, że pozwolę mojej żonie pracować? – Jesteś okrutny, rozumiesz, okrutny! Przecież nawet żartowałeś, że stworzę palmolivkę. – Tak mówiłem? – Potarł brodę. – Nie masz moja droga wyjścia. Radzę przemyśl sobie to wszystko i rozpocznij życie dobrej arabskiej żony. Tam. – Wskazał jej palcem część kobiet. I wyszedł z pomieszczenia. Zaczęła kopać nogą w fotel. Potem na nim usiadła i się rozpłakała. Zawsze uważała, że łzy są oznaką słabości. Chyba nigdy nie płakała tak głośno i szczerze. Zaraz, jakieś słowa dawno przeczytane przyszły do niej niespodziewanie, „łzy nie są oznaką słabości, lecz dowodem, że nasze serce nie jest pustynią”. To chyba Konopnicka? Podeszła do okna. – Pustynia, moje życie i serce. – Zaśmiała się fałszywie, patrząc przed siebie. Spojrzała na drzwi wiodące do części dla kobiet. Weszła tam. Wszystko tonęło w półmroku, zasłony były zaciągnięte. W rogu migał ściszony telewizor. Tabicha siedziała wyprostowana pod ścianą. Maria chciała krzyczeć. Chciała stąd wyjść. Ale tylko stała i stała, i patrzyła tępo w ten telewizor. Potem usiadła niedaleko Tabichy. Ta postawiła przed nią jedzenie. Nie tknąwszy niczego, Maria zapadła się w siebie. Kilka godzin siedziała, kiwając się do przodu i do tyłu. – Może chcesz wypocząć Mario? Zaprowadzę cię do mojej sypialni, tam jest ciszej. Maria bez słowa wstała i podążyła za Arabką. Weszły do niedużego pokoju wyłożonego dywanami. Proste duże łóżko zasłane było purpurową kapą. U wezgłowia siedziała lalka. Na obu nocnych stolikach po bokach łoża, w wymalowanych na złoto porcelanowych wazach stały naręcza sztucznych, plastikowych czerwonych róż. Zresztą wokół unosił się zapach mocnego olejku z płatków

róż. Na stoliku przy oknie, w misternie zdobionej klatce stylizowanej na kopułę meczetu siedział plastykowy kanarek. Obok łóżka czerwony chodnik prowadził do wyłożonych czerwonym aksamitem drzwi. Zapewne do sypialni Hamida. Marii aż zrobiło się niedobrze. Rzuciła się na łóżko z płaczem. Tabicha wyszła, zamykając za sobą cicho drzwi. Po kilku godzinach Maria wstała. Usiadła przed toaletką. Lustro w złotej ramie pokazało jej spuchnięte oczy i pasmo siwych włosów pośrodku głowy. Dotknęła z niedowierzaniem. Ale tak, to były siwe włosy. Tak miała zacząć się faza wchodzenia w smugę cienia? Koniec bycia kobietą, naukowcem, kochanką? Tak przyszła starość? Podstępnie, na każdym froncie? Wróciła do swojej sypialni. Usiadła przed lustrem i rozczesywała srebrne pasmo. – To koniec, to koniec życia – powtarzała. Otworzyła szufladę. Było tam puzderko i dwa płaskie podłużne pudełka. Otworzyła jedno. Długi masywny złoty łańcuch zakończony był grubą ciężką kulką z lekko zarysowanymi terytoriami kontynentów. Puzderko ujawniło pierścień ze szmaragdami i diamentami. Pod aksamitem dołączono bilecik For Marija with Love. Zmięła kartkę i wyrzuciła ją do kosza. Podeszła do drzwi i je otwarła. Tak jak sądziła, była to rzeczywiście sypialnia Hamida. Pokój bez ozdób. Vis à vis dwie pary drzwi. Do Tabichy i do tej młodszej? To ile ma pan Hamid tych żon?! Zamknęła swoje drzwi i przekręciła klucz. Usiadła przed lustrem, patrząc na swoją pobrużdżoną twarz i pasmo siwych włosów. Siedziała tak do rana. W nocy nie odpowiedziała na stukanie i błagalne „Maria, Marijja”. Postanowiła położyć się i umrzeć. To pragnienie towarzyszyło jej przez następne tygodnie. Jedyną otuchą było patrzenie na ośnieżone szczyty. Zostawiła zamknięte drzwi na klucz i nie reagowała na jego pukanie. Czasem Tabicha wchodziła do niej, pytając: „Pojedziesz dzisiaj ze mną na targ?”. Maria odwracała głowę i zapadała się w swój świat. Albo snuła się po pokojach, do nikogo się nie odzywając. W czerwcu ogarnął ją strach. Przeczytała w gazecie, która leżała na stoliku w pokoju męskim, o zmilitaryzowaniu strefy, w której mieszkali. Izrael wypowiedział wojnę Libanowi. Pewnego upalnego czerwcowego dnia ciężarówka wypełniona materiałami wybuchowymi wysadziła w powietrze wojskowe hangary obok lotniska w Bejrucie. Zginęło wielu francuskich i amerykańskich żołnierzy. Czasem widziała z okna, jak drogą w dolinie, niczym mrówki, przemieszczały się czołgi i wojskowe łaziki. Ponad nimi nisko latały myśliwce i inne samoloty. Marzyła, żeby na dom spadły bomby lub zaatakował ich patrol amerykańskich komandosów. Pewnego wieczora Maria usłyszała kobiecy głos śpiewający pieśń o miłości, o poddaniu się i rozpaczy. I o nadziei. Głos śpiewaczki przeszywał noc i zbudził ją do życia. Jak już kilka razy w jej życiu, muzyka wskazała jej drogę. Weszła do pokoju kobiet i zaczęła, choć nie znała słów, śpiewać razem z Tabichą. Patrzyły na niknące w ostatnich promieniach słońca góry i wlewały całe swoje życie w tę pieśń. Kiedy skończyły, Arabka przytuliła Marię, mówiąc jej do ucha: „wszystko będzie dobrze, będzie dobrze, wiedziałam od początku, prawie od początku. Teraz jest wojna, więc musimy się wspierać”. Maria od tego dnia przychodziła do owego pokoju, czasem coś zjadła, a często po prostu razem śpiewały. To zaczęła być ulubiona pora dnia Marii. Zachodzące słońce połączone z ich śpiewem, niczym mantra do lepszego, innego życia. Po kilku miesiącach Maria zaczęła udawać się z Tabichą na zakupy do pobliskiej libańskiej wioski. Potem zaczęły razem czytać i dyskutować, a nawet się kłócić. Maria nie znosiła, że ta kobieta mówiła jej, jak żyć. Opowiadała jej swoje głodne bogoojczyźniane kawałki, a co ona sama wiedziała o bólu, głodzie, chłodzie? O kilometrach dróg? O tym, że na pustyni można posadzić ogród? O tym, że można urodzić dziecko, które zburzy pokój świata? O zdradzie, oszukaniu i wygnaniu? Ale kiedy śpiewały razem, razem śpiewały z całego serca.

Stary amerykański łazik bojowy powoli wjechał na targ. Przed nim biegł izraelski żołnierz i krzyczał: „Dać drogę, dać drogę!”, rozpychając tłum bagnetem. Maria stanęła na środku drogi tuż przed maską samochodu. Żołnierz podbiegł i zamachnął się, kiedy z łazika dobiegł rozkaz: „Zostaw, stop!”. Maria spojrzała w tamtym kierunku. Zobaczyła wysokiego rudzielca o niebieskich oczach, z rozwichrzoną rudą grzywką. Przypominał jej… synów. Skinęła głową i przeszła w inną część souku. Dotarła do dziedzińca pełnego modlących się mężczyzn. Zawróciła i przeszła do części z meblami. Na samym końcu zauważyła stoisko pełne książek – na kilkupiętrowym podeście stały, leżały, ułożone w wieże. Niektóre okładki złociły się arabskimi literami. Były też wydania francuskie, angielskie, niemieckie, dopatrzyła się też włoskich. Dzwonek u drzwi zabrzęczał ostro, kiedy weszła do środka. Bzyczały muchy, słyszała muezzina. Tam zapewne, w pobliskim meczecie, byli sprzedawcy, bo sklepik był pusty. Maria pochyliła się nad ladą pełną książek. Otworzyła orientalną, inkrustowaną masą perłową szkatułkę stojącą na blacie. Rozległ się dźwięk pozytywki, a mała baletnica zaczęła się kręcić wokół osi. Ladę wypełniały maleńkie, kieszonkowe egzemplarze książek. Wertowała kolejne oprawione w skórę. Gładziła je i otwierała, czytała, tak jakby mogła znaleźć w słowach drogę ucieczki. Nie zauważyła, że spadła jej zasłona. Znowu brzęczyk u drzwi oznajmił czyjeś wejście. Do księgarni wszedł major z łazika. Był wyraźnie zaskoczony, że ujrzał Europejkę. Maria nałożyła z powrotem chustę. Wszedł sprzedawca, głośno przepraszając, że był zajęty modlitwą. Grzecznie się skłonił w kierunku Marii, mówiąc: – Zaraz przyniosę jeszcze inne książki. – Nie bał się pan, że ktoś pana okradnie? – zapytała Maria, dużo głośniej, niż planowała. – Nie, pani, jak wiesz, w islamie karzemy wszystkie kradzieże w sposób okrutny, ale jest jeden wyjątek, kiedy kradzież jest usprawiedliwiona, wiesz kiedy, pani? – Maria pokręciła głową. – W islamie wybaczamy kradzież książki, bo ten, co ją zabiera, wzbogaca się w taki sposób, jakiego mu nie daje żadne złoto świata. – Maria i major uśmiechnęli się do siebie. Sprzedawca zerknął na wojskowego, mówiąc: – Zaraz sprawdzę, czy przyszła paczka z pańskim zamówieniem. – I wyszedł na zaplecze. Mężczyzna spojrzał uważnie na kobietę. – Nazywam się Don Turner. Kim jesteś pani, dlaczego nosisz arabską szatę? – Maria uśmiechnęła się w duchu. Oto jej pragnienia zostały wysłuchane. Ale w oknie pojawiła się czujna twarz Tabichy. – Wkrótce się dowiesz panie – rzekła, mijając go i wyszła na rozgrzaną słońcem uliczkę. Tego wieczora postanowiła otworzyć drzwi do sypialni Hamida. Był wyraźnie zaskoczony, kiedy drzwi ustąpiły. – Wybaczyłaś mi Marija? Nic nie odrzekła, tylko wskazała mu łoże. Spędzili całą noc razem. Maria nad ranem czuła się wstrętnie. „Cel uświęca środki” – huczało jej w głowie całą noc. Hamid całą noc błagał, by go zrozumiała, by mu wybaczyła. – Pod jednym warunkiem Hamid. Czy cały czas pracujesz dla Izraela? – Hamid kiwnął głową potakująco. – Zorganizuj mi zatem pracę w tym ośrodku naukowym. Kiedy będę mogła tam pojechać? Hamid pokręcił głową. – Ale jest wojna.… Marija. – Hamid, jeśli ty nie możesz, to kto może? Maria, pochylona nad mikroskopem nareszcie odzyskała poczucie śladu szczęścia. Jeździła tam dwa razy w tygodniu, pod osłoną nocy, aby nie narażać się na atak ze strony libańskiej.

Maria nie mogła trafić lepiej. Ten instytut naukowy zajmował się nawadnianiem terenów pustynnych i uzdatnianiem wody. Ośrodek położony był między wzgórzami, w dolinie wysadzanej drzewkami cytrynowymi i otoczony wysokim drutem kolczastym. Maria po kilku miesiącach prowadzenia doświadczeń zaproponowała model działania poprzez stworzenie roślinnych pastylek do poprawy jakości wody. Te badania przyniosły jej wielkie uznanie wśród nowych współpracowników. Pewnego gorącego sierpniowego dnia ubrana w hidżab przedstawiała najnowsze wyniki badań gronu naukowców. Właśnie doszła do kluczowego momentu prezentacji, kiedy drzwi się otworzyły. Do sali wszedł major z księgarni na souku. Szef jej projektu wstał, pospiesznie mówiąc: – To Marija Mizrahi, nasza naukowiec. A to Don Turner, szef amerykańskiej misji pokojowej na wzgórzach Golan. Wróciła do wykładu. – Sprawa irygacji, właściwego nawadniania systemu ma kluczowe znaczenie nie tylko dla gospodarki, ale i dla kultury. Chciałam przypomnieć, że najpotężniejsza dynastia, która władała Półwyspem Arabskim, dynastia Abbasydów, wprowadziła nowoczesny system nawadniania terenów rolniczych, co doprowadziło do ogromnych bogactw. Mądry kalif, Abbas, założył największą bibliotekę w ówczesnym świecie. Obok dzieł Platona i Sofoklesa, ozdobą kolekcji stała się Baśń z tysiąca i jednej nocy, przypisywana Szeherezadzie. Ta księga to dowód, jak słowo może ocalić życie kobiety. Nie po raz pierwszy zresztą książka zmienia nasze życie na lepsze, światowa literatura byłaby uboga bez wkładu literatury arabskiej, a ta mogła się rozwijać dzięki bogactwom osiągniętym z irygacji pól. – Maria zakończyła i spojrzała na Dona. Major pocierał brodę raz po raz, a jego wzrok wyrażał zachwyt. Mimo jej siwizny, niezadbanej figury i szaty zakrywającej ciało, Don Turner wpatrywał się w Marię niczym w ósmy cud świata, a Maria poczuła się dobrze, po raz pierwszy od dnia przyjazdu do Libanu.

ROZDZIAŁ XII

Kr ę gi na wodz i e La V al l e tta, maj 1983 Weszła do obszernego eleganckiego westybulu wyłożonego piaskowcem. Lustro w złoconych ramach odbijało osiemnastowieczne wnętrze z wygodnymi fotelami i sofami w kremowych atłasowych obiciach. Zmęczona recepcjonistka kilka razy pomyliła się, wpisując jej dane. – Mówiłam pani, że proszę o wpisanie panieńskiego nazwiska, a nie po mężu – burknęła Esther trochę niegrzecznie. – Ale musimy wpisywać jak stoi w paszporcie – tłumaczyła recepcjonistka cierpliwie. – Jest pani przecież żoną tego pana? – Aaa tam! Co za upał! – odpowiedziała Esther. – Tak, zaczyna się powoli lato, o tej porze roku temperatury rzadko schodzą poniżej pięćdziesięciu stopni w cieniu, witamy na Malcie, madame. W pokoju wypiła duszkiem butelkę wody i wykręciła numer ich nowojorskiego domu. Sara szybciutko zdała jej relację z wypadków ubiegłego dnia. – Mamuciu, wiesz, napisałam najładniejsze wypracowanie o moim ukochanym dniu. Wtedy byliśmy z tatusiem w Jerozolimie, tatuś założył taką śmieszną czapeczkę. Pani powiedziała, że mam wielki dar pisania po tacie, że mam szczęście być córką i mieszkać pod jednym dachem z jednym z najwybitniejszych pisarzy amerykańskich. Mamuciu, przecież to nie jest prawda, nie mieszkamy tak, kiedy wróci tatuś? Esther, ze łzami, które ciekły jej ciurkiem po twarzy, starała się pogodnie opowiedzieć córce, że już zaraz, niedługo. Pożegnały się, umawiając na telefon następnego dnia. „Kiedy zobaczę tatusia mamuciu?” To pytanie, na które nie umiała dać dziecku odpowiedzi, ani sobie, świdrowało jej głowę. Po chwili namysłu otworzyła jeszcze gin z tonikiem. I jeszcze jeden. A potem dwa. Zagryzła to orzeszkami, chipsami i batonikiem. Przez chwilę rozważała odsłonięcie ciężkich kotar i zobaczenie portu La Valletty – tego jednego, jak mówiono, z najpiękniejszych miejsc na ziemi, ale zrezygnowała. I rzuciła się jak stała na łóżko. Spała kolejne dwanaście godzin, w butach i granatowym garniturze. Wstała o świcie i poczuła się jeszcze gorzej. Bolała ją głowa, rozpierał jet lag, a ciało było obolałe od niezdjętej bielizny. Stanęła przed łóżkiem i zrzuciła ubranie. Podeszła do okna i otworzyła ciężkie okiennice. Pobliski kurant wyśpiewywał pogodną, marszową muzykę, była szósta. Dobiegł ją poranny gwar śródziemnomorskiego portu, pełnego pisku mew, otwieranych

żaluzji ponad sklepikami, rozstawianych stolików, pokrzykiwań sklepikarzy i rybaków wracających z połowów. Przed nią pojawiło się też coś, co przywołało wspomnienia tak mocno, że aż ukuło ją serce; zobaczyła przed sobą, jak niegdyś, kopułę kościoła, podobnego do tego w Rzymie. Ale to była katedra ponad Vallettą. Zatybrze, Rzym, Caravaggio i oni, tacy szczęśliwi z Johnem. Co się stało, co się stało, czy nie dość ją kochał? Czy nie dość ona kochała? Przecież została jego żoną, jego jedyną prawowitą żoną, urodziła mu dziecko. Westchnęła i jeszcze raz spojrzała na obrazek mogący być pocztówką z polaroidu. Naturalnie wycięty w skałach port, białe kamienne bloki nabrzeża obmywane przez niebieskie morze i mury w kolorze zgniłej rudości miasta – twierdzy zbudowanej przez Joannitów. Zostawiła otwarte okiennice i nie tracąc widoków – hotelowe okna przeszklono od podłogi do sufitu – weszła do olbrzymiej marmurowej wanny na lwich mosiężnych nogach. Nastawiła radio. Angielskojęzyczna stacja w głównych wiadomościach wiele czasu poświęciła sprawie, w której Esther tutaj przyjechała. Jej kancelaria uczestniczyła w trudnych negocjacjach pomiędzy Libią i Maltą. Na Morzu Śródziemnym na obrzeżach Malty odkryto złoża ropy naftowej. Susząc głowę i patrząc na port, słuchała wypowiedzi libijskiego ministra. Hegemon naftowy i dotychczasowy wielki przyjaciel Malty, Kaddafi, nie zgadzał się na wyłączną eksplorację przez Maltę złóż położonych w podwodnych głębinach. Takimi projektami zajmował się niegdyś Jeremy. JEREMY. Esther nabrała powietrza i przytrzymała się krzesła, by nie upaść. Nagle, po wielu miesiącach wypierania z mózgu, chowania w najdalszych zakamarkach, wyleciały, ostro raniąc jej duszę, słowa i myśli. Pojawiła się rozpacz, łzy i dławiący ból. Jeremy. John. Czy on był erzactem, bo Jeremy mnie rzucił, czy jest miłością mego życia? A „Superman”? Westchnęła głęboko, siadając i chowając głowę w kolanach. Czy nikt mnie nie kocha? Przeleciały jej w myślach twarze ludzi, którzy, chyba, ją kochali – mama, brat, Sara, Karen… Karen? To niesamowite, że przeszłyśmy ponad „tą” historią i nawet chyba… zaprzyjaźniłyśmy się?! pomyślała Esther, przywołując w pamięci mądre zielone oczy i niesforną grzywkę najbliższej współpracownicy. Esther postanowiła wciągnąć ją w ten projekt. Poleciała kilka tygodni temu do Trypolisu. Zamówiły apartamenty w hotelu położonym u wrót zatoki Wielka Syrta. Gdzieś nieopodal były koszary i siedziba Kaddafiego, Esther była tam już kiedyś kilka razy. Przyjechała na miejsce przed Karen. Włączyła telewizor. Kaddafi, ubrany w strój generała, przemawiał, dużo gestykulując. W przerywnikach pojawiały się zielone tablice z wymalowanymi złotą czcionką hasłami. Po kilku godzinach snu znowu włączyła telewizor. Tym razem Kaddafi w stroju nomada bez przerwy przemawiał do tłumu, zapluwając się i ciągle machając rękoma. Czy ta choroba się jakoś nazywa? pomyślała, przypominając sobie wielogodzinne przemowy Hitlera czy Ceauşescu. Kiedy po kilku godzinach ponownie włączyła telewizor, Kaddafi nadal przemawiał. A gdy podnosił rękę, tłumy wiwatowały wśród czarnych i zielonych flag, krzycząc „Al-Fatah, Al-Fatah!” Esther zjechała kilkanaście pięter do holu. Weszła na duszny souk pełen sklepików z żelastwem i pałętających się kur. Naprzeciwko szło kilka kobiet w burkach. Kiedy mijała jedną, ta spojrzała na nią z pogardą, mrucząc: „Haram”. Esther nie pomyślała wcześniej o swoim stroju,

miała krótkie rękawki i krótką spódniczkę. Szybko zaczęła wracać do hotelu. Kiedy już podchodziła do bramy, od grupy wyrostków oderwał się młody człowiek z plecakiem. Szedł wyraźnie w jej stronę, coś pomrukując. Kiedy do niej podszedł, wysyczał: „Ty żydowska dziwko” i napluł na nią. Esther stanęła niczym ukamienowana żona Lota. Po chwili uspokoiła się i wróciła do hotelu. Podeszła do dwóch recepcjonistów w ciemnozielonych liberiach. Kiedy powiedziała im, co się stało, jeden wyszedł, wzruszając ramionami. Położyła banknot studolarowy na ladzie recepcji, mówiąc: – Czy może mi pan wyjaśnić, co się właśnie stało?! Odpowiedział jej, nie patrząc na nią: – Nie uszanowała pani naszej tradycji, tu kobiety muszą ubierać się skromnie, zakrywać nogi, ramiona i nogi. No i jest pani Amerykanką. A do tego Żydówką, niech się pani cieszy, że pani żyje. Esther wzburzona odeszła od recepcji. Byłam tu tyle razy i nigdy się z tym nie spotkałam. Ale chyba też tak bezmyślnie nie wychodziłam z hotelu z gołymi nogami… Usłyszała głos muezzina wzywający na modlitwę. Esther zamyśliła się. Jak to zatem możliwe, że akceptował ją libijski rząd? Może dlatego, że zysk, jaki im przynosiła, był większy od ich niechęci do Żydów? Przecież fuzje, przy których pracowali, łączące biznesy były własnością i Żydów, i Arabów?! A teraz Esther z zespołem miała za zadanie ocalić taki wspólny interes. Duży projekt. Nazajutrz przyjechała do Karen i uścisnąwszy się serdecznie, zasiadły nad papierami. – Świetnie wyglądasz Karen! – To Libia. Dotyk tej ziemi sprawia, że czuję się jak Anteusz. – Esther postanowiła nie opowiadać, co ją spotkało dzień wcześniej. W końcu żyła. – Opowiedzieć ci o Malcie? – Jak się okazało wiedziała wiele, bo mieszkała nieopodal stolicy i uczęszczała tu do szkoły. Wskazała na mapę i obwiodła palcem zarys wód. – Zobacz. Oto morze pomiędzy ziemiami, Intermare. Pośrodku Malta. Tu masz Sycylię, tu Libię, tu Włochy, a tu Tunezję. Cypr, Turcję, Liban. – Stukała palcem. – Wszędzie blisko, czy na szlaku do Libii, czy do krajów Lewantu. Zobacz, to wyspa położona dokładnie pomiędzy Europą i Afryką… Jak myślisz, dlaczego Malta jest taka ważna? – Kto ma klucz do Malty, ma też dostęp do kontroli zamożnych szlaków? – No właśnie, stąd od starożytności wyspa pełniła strategiczną funkcję dla tych, którzy chcieli kontrolować handel na Morzu Śródziemnym. Wszyscy chcieli nią władać: Rzymianie, Kartagińczycy, Arabowie, Wenecjanie, Sycylijczycy, Napoleon, Imperium Brytyjskie, Cesarstwo Otomańskie. Aż umościli się Joannici, w zasadzie nie wypuszczając jej z rąk do dzisiaj. – Wskazała na Maltę ponownie. – Oto Malta, położona pośrodku mórz, dziewięćdziesiąt kilometrów od wybrzeży Sycylii, po około dwieście od Libii i Tunezji. – Westchnęła. – Od zawsze Malta i Libia były blisko. No i pamiętam, że od zawsze był to deptak bogatych Arabek, przybywających tu w towarzystwie braci i mężów. Przypływali tu promami na zakupy, wykupywali całe sklepy z ubraniami czy elektroniką w Birkirkarze, Paoli czy butikach Valletty. – Esther dotknęła zdjęcia mężczyzny w średnim wieku. – A wiesz kto to? – Karen wskazała brodą zdjęcie. – Mintoff? – Właśnie, premier Malty, jego popularność jest równa tej Churchilla w Anglii. Zresztą tym zasłynął, że wyprowadził Maltę na drogę niepodległości, właśnie odłączając ją od Anglików. To była kolonia brytyjska do 1964 roku od czasu kongresu wiedeńskiego, ale o bardzo łagodnych obyczajach. Dobrze się tu żyło Anglikom przez ponad sto sześćdziesiąt lat, dobrze było Maltańczykom. Wiesz, u nas na przykład, w Polsce zabory trwały krócej, sto dwadzieścia trzy lata, ale były krwawe i okrutne, naznaczone powstaniami i tragediami. – Wiem, opowiadała mi kiedyś mama Johna, czy wiesz, że ona też pochodzi z Polski? – Nie mówiłaś. Muszę zadzwonić do babci! A na Malcie, z tego co mi wiadomo, przez sto

sześćdziesiąt lat panowania Brytyjczyków nie było żadnych zamieszek, niczego. Same bale, rauty, parady wojskowe i rejsy statkami o zachodzie słońca. Wspólne interesy, firmy, dobrobyt. Zero przemocy czy aktów rasizmu. Lubiono tutaj Anglików, więc nawet kiedy w 1964 roku ogłoszono niepodległość, nadal, jakby nigdy nic, stacjonowały tu wojska brytyjskie i brytyjskie firmy. Dopiero wykształcony w Oksfordzie architekt, Dom Mintoff usiadł do stołu z Brytyjczykami i rzekł: „Słuchajcie – koniec z kolonią. Chcemy wolności, chcemy niepodległości”. I wojska wyszły, Anglicy opuścili wyspę w 1974 roku. Mintoff jest uważany za taką postać jak w Polsce Piłsudski, w Stanach Waszyngton czy Ben Gurion w Izraelu. Ale nie zapamiętano źle Anglików, ciągle tu przyjeżdżali, a szkoły, na przykład moja św. Moniki była prowadzona po angielsku, utrzymano tu brytyjskie zwyczaje i w niektórych sferach niewiele zmieniono. Pamiętam, jak w szkole pierwszy raz pojechałyśmy na wycieczkę i nie wiedziałam, że tu był ruch lewostronny, myślałam, że nas zabiją. Pamiętam, że w tych czasach Mintoff apelował, aby rodacy jedli wyłącznie czekoladę wyprodukowaną na Malcie. Najlepszym prezentem dla każdego były wtedy czekoladki od Cadbury’s, prawdziwe, które do dzisiaj uwielbiają na równi ze swoimi Maltesersami. – Uśmiechnęła się do siebie, nalała kawę ze srebrnego dzbanka i zamieszała cukier łyżeczką. Podjęła temat. – No i kluczowa sprawa dla nas Esther. Libia i Malta. A ten Mintoff to wielki przyjaciel Kaddafiego, musisz wiedzieć. Do tej pory mawiał, że są oni, Maltańczycy i Libijczycy, jak blood brothers. Uzyskał, tak uważa naród, ogromne zniżki dla Maltańczyków na ceny ropy, cała dekada lat siedemdziesiątych to nie tylko powrót niepodległości, ale i silne państwo socjalne właśnie między innymi dzięki współpracy z Libijczykami. – Karen, ale z drugiej strony, jak to taka ważna strategicznie dla wszystkich wyspa, to może warto było Kaddafiemu tutaj zainwestować? – No właśnie, pomyśl też, ile mieli nowych miejsc pracy, rząd libijski wybudował tutaj platformy wiertnicze w okolicy Birzebbugi i Zurrieq. Problemem jest to, że teraz Maltańczycy odkryli tam ropę i chcą samodzielnie kontrolować wydobycie. O to walczy Mintoff. Już nie są „braćmi krwi”. Malta chce kontroli nad złożami. A Kaddafi mówi: „Chwileczkę, to są nasze złoża”. A my musimy im pomóc nie zerwać stosunków. Spojrzały na siebie poważnie. To była gra o dużą stawkę. Esther zaczęła szarpać koła potrójnej obrączki od Tiffany’ego. Była zasępiona i zdenerwowana. Karen spojrzała na nią i się roześmiała. Dotknęła jej ręki. – Wiesz co, Esther, Malta ma niesamowitą historię związaną z twoim ukochanym malarzem, musisz znaleźć czas, by obejrzeć jego obrazy w muzeum przylepionym do katedry św. Jana. Esther odrzekła, gorzko się uśmiechając: – Inshallach. Czas zmierzyć się z przyszłością basenu Morza Śródziemnego. Spotykamy się za dwa tygodnie na Malcie! Do końca pobytu w Trypolisie Esther nie wychodziła z hotelu. Spotkały się w lobby hotelowym. Esther zauważyła, że Karen nie wygląda najlepiej. Ale spieszyły się na spotkanie z Libijczykami. W sali konferencyjnej z okien widać było zatokę. Salę zajmował długi stół. Po jednej stronie usiedli Maltańczycy, po drugiej wysłannicy Kaddafiego. Przedstawiono Esther, Karen oraz ich asystentów. Jeden bok stołu zajęli specjalni goście Maltańczyków – Chińczycy i przedstawiciele banków. Pokazano pierwszy slajd. Premier Mintoff i Kaddafi podawali sobie ręce w namiocie Kaddafiego na Saharze. Przedstawiciel rządu maltańskiego zaczął: – Nasze narody łączy wieloletnia przyjaźń. Doceniamy silną współpracę i to, ilu tysiącom naszych rodaków, dzięki paktowi w sprawie ropy, dano miejsca pracy, a rodzinom byt. Ale jesteśmy niepodległym państwem i nie możemy się zgodzić, aby… Przedstawiciel rządu libijskiego wstał, przerwał i poprosił o możliwość włączenia projektora.

Na początku pojawił się tytuł filmu This is Libya. W takt rytmów darbuki pokazano antyczne ruiny, Saharę, miasteczka w zielonych oazach, śmiejące się dzieci. I zielone pola zajmujące piaski pustyni. Mapa. Maltę zestawiono z Libią. Potem parada, wojska, ręce wznoszone ku niebu. Krzyki: „AlFatah! Al-Fatah!”. I wielka parada wojskowa przyjmowana przez Kaddafiego w stroju pułkownika. Wreszcie samoloty – nowoczesne mirage, które wzbijały się w niebo. Film zakończono animacją – mirage leciały ponad mapą rozpostartą na pustyni, na rosnących tam zielonych polach. Mirage spuszczały bomby na Stany, Anglię, Maltę, wybuchały pożary, płonęły żurawie na polach naftowych, upadały budynki… Wygaszono światła, zapadła cisza, w świetle projektora widać było tylko smugę od papierosów, które chyba wszyscy poza Esther i Karen tu palili. Nikt tego nie powiedział, ale wszyscy wiedzieli, co stoi za tą prezentacją siły. Nikt na głos nie powiedział, że Kaddafi to przecież główny sponsor terroryzmu. Przedstawiciel Libii wstał tylko i powiedział: – W imieniu Kaddafiego i Ludowej Dżamahiriji oświadczam, że nie zgadzamy się na zaproponowane warunki, oświadczamy, że platformy my wybudowaliśmy, dzierżawiąc obszary morskie, gdzie powstały, a zatem potencjalna ropa jest nasza. Zatem zgodziliśmy się co do tego, że się nigdy nie zgodzimy. I wyszedł. W taki sposób zerwano negocjacje. Delegacja libijska wyszła pospiesznie bez pożegnania. Za nimi szybko podążyli Chińczycy i Rosjanie. Esther siedziała oszołomiona. Jej kancelaria prawdopodobnie właśnie traciła wielomilionowy kontrakt. A ona i Karen traciły posady? Tym razem Karen nie powtarzała, że będzie OK. Do Esther podszedł maltański tłumacz, niemłody już człowiek, w beżowym garniturze. Mimo klimatyzacji pot spływał mu ciurkiem po obu bokach twarzy. – Gorąco było, co?! Myślałem, że Abu Zayed wstanie i każe wrzucić bombę. Ci Libijczycy są tacy gwałtowni! Ale nie mogą nam mówić, co mamy robić i jak żyć, tylko dlatego, że nam tak pomogli, kiedy odzyskiwaliśmy niepodległość od Anglików. – Pokiwała głową. – Widzi pani to miejsce? – Esther spojrzała na budynki przylepione do skały. – To nasze święte miejsce, Birgu, nazywamy je Vittoriosa. To tutaj wylądowali w 1530 roku ojcowie naszego narodu, Joannici, kiedy wypędzono ich z Rodos, tu obok urodził się nasz Mintoff. Polecam rejs wokół portu, to niezapomniane przeżycie poznać historię Malty od strony morza, zatem z najważniejszej. Esther pożegnała się z Karen. Uścisnęły się mocniej niż zwykle, obie wiedziały, że może to jest ich ostatnie spotkanie służbowe, ale nic nie mówiły. Karen spieszyła się na najbliższy prom do Libii. Esther wróciła do hotelu, pozostały jej trzy dni i noce na Malcie. Pierwszy spędziła w pozycji półleżącej na łóżku. Piła białe zimne wino z winnicy Mazovian o cierpko-słodkim smaku dojrzewających winogron na zboczach Gozo, jak odczytała na złotej nalepce. Z hotelowego katalogu wybrała wideokasetę z filmem Hustona – Sokół maltański. Malta, w szesnastym wieku wchodząca w skład Królestwa Malty i Sycylii; rządzona wówczas przez Karola V, władcę połowy Europy, władcę Hiszpanii i Cesarstwa Rzymskiego; przyjmuje wygnańców z Rodos. W zamian Joannici muszą jako lennicy wielkiego wicekróla Sycylii co roku wysłać dar – figurkę sokoła maltańskiego ze szczerego złota, wysadzaną drogocennymi kamieniami – diamentami zamiast oczu, topazami zamiast skrzydeł, rubinami zamiast nóg. Pewnego roku figurka nie dociera do miejsca przeznaczenia. Wciągnęła ją historia zaginięcia cennego daru. Humphrey Bogart uwodził ją jak i miliony kobiet przed nią i zapewne po niej, obezwładniającym uśmiechem i tym błyskiem oka. Udawaną szorstkością wobec kobiet? I ta historia zniknięcia cennej statuetki, której wszyscy pożądali bardziej niż miłości, niż przyjaźni, gotowi na wszystko. Niczym jej bratowa pomyślała: to by się spodobało Johnowi. Film obejrzała dwa razy. Potem wyszła na spacer zaułkami i maleńkimi

uliczkami. Bawiło ją, jak wiele było tak wąskich, że mogła rozpostrzeć ręce i dotknąć ścian przeciwległych kamienic. Niektóre uliczki stanowiły niekończące się schody; wspinała się nimi mozolnie, by potem zejść wprost na nabrzeże. Zmęczona przysiadła na Piazza Regina, na tyłach katedry św. Jana. Musiała ochłonąć przed spotkaniem z Caravaggiem. Kiedy siedziała w cieniu parasola, zauważyła, że dalej w podcieniach, na tle klasycznego portyku biblioteki siedzi w charakterystyczny sposób pochylony mężczyzna w czarnych okularach. Spojrzał na nią i szybko wstał, przewracając stoliki i uciekł, wyraźnie uciekł! W stronę portu. Esther oniemiała, przewróciła szklankę z bitter sodą. Jeremy?! Co on tu robi?!! Przecież on nie żyje?!! O Boże, a Karen?? Czy ona wie?! Wstrząśnięta pobiegła do hotelu. Przez wiele godzin leżała w ciemnym pokoju i zastanawiała się, co ma zrobić. Czy jej się wydawało? Czy w ogóle to możliwe? Czy ma powiedzieć Karen? Co z raportem dla Johna? Czy w ogóle będzie miała pracę po powrocie? Co z pytaniami Sary o tatę? I gdzie on jest i dlaczego chce, by wróciła do korzeni do Rosji? I czy już czas na ten rozwód? Przecież nigdy nie była w Rosji, no dobra, jej rodzina była stamtąd, ale ona? Czy ma wrócić do Jerozolimy? I jakie są to do cholery korzenie? Zapadła w sen i śniły jej się zakrwawione buty jej małych przyjaciół z Jerozolimy, najgorsze wspomnienie jej dzieciństwa. Wstała spocona, było tuż po północy. Otworzyła żaluzje, wróciła do ogromnego łoża i patrząc na gwiaździste niebo, wsłuchując się w miarowy hałas dobiegający z nadbrzeżnych kafejek, wreszcie usnęła ukojona tysiącem małych światełek obrysowujących nabrzeże półksiężycem zawieszonym nad katedrą i łoskotem fal. Rano zjadła śniadanie na tarasie hotelowym połączonym z ogrodami Barrakka, gdzie kiedyś wypoczywali Joannici. Powietrze było rześkie. Zajadała się rogalikami z pastą daktylową, piła sok z wyciśniętych przez kelnera przy niej pomarańczy. Zaczęła wdychać mieszankę rodzącego się upału, eukaliptusa z ciast, pomarańczy i bryzy. Uznała, że musiało jej się wydawać z Jeremym. Za dużo o nim myślała ostatnio. Za dużo było tu stresu. Rozejrzała się wokół. I wtedy poczuła się gotowa na spotkanie z patronem Joannitów. A tak naprawdę na spotkanie z Caravaggiem. Bo ten malarz oznaczał Rzym i najpiękniejsze chwile jej życia z Johnem. Usiadła w stallach ciemnego pomieszczenia katedry św. Jana, mając przed sobą obraz przedstawiający męczeństwo świętego. Obraz był potężny, oszałamiał światłem bijącym od niego; wypełniał całą ścianę oratorium. Przedstawiał scenę ścięcia św. Jana, której przygląda się jakaś gawiedź. Dwóch siepaczy odrąbuje głowę świętego. Krew rozlewa się po kamiennej posadzce, wnikając w każdą szczelinę. Krwią wymalował malarz swój podpis: Brat Michał. Wyjęła z torebki Hermesa notes oprawiony w czerwoną skórę. Kartki miały złocone brzegi. Otworzyła i pogładziła stronę tytułową opisaną Dla Ukochanej Żony. John robił dla niej notatki, kiedy zwiedzali Rzym i potem, kiedy pisał. Pierwszy notes podarował jej, kiedy urodziła córkę. Miała kilka takich oprawnych zeszytów. Zerknęła do kartek zapisanych przez Johna. Caravaggio, po tym jak został wydalony z Rzymu za zabicie w bójce człowieka, uciekł, jeździł po włoskich prowincjach, wreszcie przybył na Maltę. Był bezkompromisowy, uroczy i malował tak, że wszyscy chcieli zamawiać u niego obrazy. Artyzm i charyzma spowodowały, że z banity stał się wyrocznią na dworze wielkiego mistrza Joannitów – Aloisa de Wignacourt, którego tak omamił, że ten zamówił u niego swój portret. Zakonnicy byli pod takim wpływem malarza, że nawet przyjęli go do nowicjatu. Był to pierwszy przypadek od kilkuset lat, aby kandydatem do zaszczytnego stanu został ktoś nieznany, spoza kręgów rycerzy szpitalników. Joannici złamali wszelkie zasady, jakie wyznawali od czasów wypraw krzyżowych, dotyczące kandydatów na kawalerów maltańskich. By znaleźć się w tym gronie, należało posiadać rekomendacje kilku członków, być zamożnym, cieszyć się nieposzlakowaną opinią.

Co to był za człowiek, co to był za człowiek, myślała. Ze statusu uciekiniera wyklętego przez papieża został ulubieńcem zakonników. Esther dopisała swoje notatki do mężowskich. Zabijaka, gej i zapalczywiec zostaje bratem joannickim?! I otrzymuje wielkie zlecenia – namalowanie portretu mistrza zakonu, sceny ścięcia św. Jana i rozmyślania św. Hieronima. Przydałby mi się dzisiaj do negocjacji z Libijczykami taki charyzmatyczny Caravaggio, pochyliła się nad zeszytem. Obok niej stanął strażnik z pękiem kluczy. Okazało się, że pochodzi z rodziny strzegącej tego malowidła od siedemnastego wieku. – To nieprawdziwa historia, św. Jan zmarł śmiercią naturalną, ale myślę, że ta scena oddaje atmosferę, w jakiej był on sądzony. Kiedy stał przed sądem papieskim, jak czuł się zbezczeszczony w Rzymie, jak go wygnano. Ta krew, upodlenie, strach, śmiech gawiedzi… Myślę, że tu wszystko widać – powiedział. – Widziała pani obraz ze św. Hieronimem? – Zaprzeczyła, więc poprowadził ją do świętego. Znowu zerknęła do notatek Johna. Święty Hieronim, obraz pustelnika piszącego słowo Boże. Nagi zmęczony starzec przepasany karminową szatą pisze piórem przy stole, na którym leżą czaszka, krucyfiks i lichtarz ze świecą. Niby zwykła scena. Ale! Przygotuj się na spotkanie z taką ciszą, światłem i takim obrazem, który pochłonie cię karminem tkaniny szaty świętego, który tobą jednocześnie potarga i potraktuje z wielką delikatnością, by za chwilę doprowadzić do apogeum szaleństwa. Wejdziesz w środek walki, walki pomiędzy dobrem i złem, któremu musi podołać ten święty. Ale czy to wytrzymasz? Został jej jeszcze jeden dzień. Rankiem zjadła lody na nabrzeżu w Sliemie i wsiadła na łódkę, by poznać Vallettę od strony morza. – Niech pan mnie zawiezie, proszę, do miejsca, gdzie Caravaggio był więziony w lochu i skąd uciekł – poprosiła starego żeglarza o ogorzałej twarzy. Skinął głową, wskazując jej ławkę przy rufie. Przedstawił się jako kapitan Camilieri. Esther podziwiała wykuty w skałach port, kolejne przystanie dla statków, osiemnastowieczne spichlerze i niekończące się budynki hoteli i szpitali dla pielgrzymów. Usłyszała słowa kapitana: – Tak zbudowali zakonnicy swoją potęgę. Przez tyle wieków, miliony rannych, wojen krzyżowych, tyle bitew, tyle ran, tyle operacji do wykonania. Joannici obsługiwali tę część, budowali szpitale, leprozoria, zapewniali ochronę medyczną. Budowali też przytułki dla niepełnosprawnych rycerzy, dla starców, którzy nie mieli dokąd wrócić. Wreszcie dopłynęli do lochów więzienia. Pionowa skała, maleńkie okienko kilka metrów ponad poziomem morza, uskok skały. Spojrzała pytająco. – Tutaj, nikt nie wie, jak to było możliwe. Podpadł Joannitom, uwięziono go, wdał się w bójkę z jednym z najważniejszych zakonników, więc był dobrze strzeżony, ale mimo tego jakoś stąd uciekł nocą. Rano weszli i go nie było. – A wie pan, co się potem z nim stało? – Nie wiem, proszę pani, mnie tylko interesuje jego historia tutaj, a pani wie? – Tak, mój mąż jest pisarzem i opisał to w swojej książce w rozdziale Święty Jan już tu nie mieszka. – Pani mąż jest pisarzem i napisał coś o Malcie?! – Głos starca brzmiał tak, jakby Esther oświadczyła, że został zaproszony na herbatkę u królowej. Kiwał głową z przejęciem.

– Tak. – Uśmiechnęła się. – Przeczytać panu? Owego dnia przyszli rano, by jak zwykle podać mu kawał suchara, wody bukłak i wino. „Mistrzowie byli nader łaskawi”, mawiał nadzorca o jednym oku, „powinni cię głodzić, głupcze, zagłodzić na śmierć”. Więzienie było położone u podnóży fortu św. Elma, miało potrójne zabezpieczenia, trzy bramy i mocne sztaby. „Nikt z niego nigdy nie uciekł”, podkręcał wąsa dumny dozorca. Weszli o świcie i uderzyła ich smuga światła bijąca od okna. Promień słońca wpadał do izby, omiatał pustą pryczę niczym znak od anioła. Wyłamano kraty. Strażnicy przeżegnali się, wyglądało jakby ktoś, siłą boską, bo ludzką się nie dało?!, wyważył drzwi. – Gdzie on, gdzie? – rozległo się wokoło. Strażnicy rozbiegli się, nawołując i krzycząc, zaglądając we wszystkie kąty. – Nie ma, nie ma! – zakrzyknęli. – Przepadł jak kamień w wodzie! – Zanieście nowiny do Wielkiego Mistrza, Caravaggio zbiegł dziś o świcie. Wysłano za nim natychmiast pościg we wszystkie strony świata. A on… O świcie dobił do Gozo, a tu z dzikiej skały pod ostańcem wyruszył na Sycylię. Szybki kuter zawiózł go do najbliższego portu, a stamtąd prosto do Messyny. Tam spędził dziewięć miesięcy. Namalował Salome i wysłał do Mistrza Zakonu jako prezent, by mu wybaczył. Na Sycylii, jak wszędzie, znowu zachwycał wszystkich, posypały się zamówienia, wyrazy uznania. To uwierało malarza. Są tacy ludzie, którzy, kiedy jest dobrze, muszą wszystko zepsuć. I taki był Caravaggio. Niszczył sukcesy. Ale ciągle odradzał się jak feniks z popiołów. I wracał do łaski świata. Kiedy było dobrze, zyskiwał przyjaciół i zamówienia, ale kiedy było świetnie, odzywał się anioł zniszczenia. Caravaggio wtedy wszystko burzył i tak jak wcześniej w Rzymie czy na Malcie i na Sycylii, pokłócił się i znowu musiał uciekać. Wrócił do Neapolu, pod skrzydła swych protektorów – rodzinę da Colonna. To oni wyciągali go zawsze z najgorszych opresji, byli jego najwierniejszymi mecenasami. I wreszcie tam, w Neapolu… Zastała go wieść tak oczekiwana – papież mu wybaczył!! Otrzymał papieski pardon i może wracać do Rzymu. Nareszcie, do Rzymu, tak, tam jest centrum świata i sens wszystkiego. Tam są przyjaciele w tawernach na Zatybrzu, kochanki i kochankowie. Tam wielbi się Prawdziwą Sztukę, jego sztukę. Zatem do Rzymu, wszystkie drogi prowadzą tam! Zorganizował naprędce transport. Pokasłując, w gorączce wsiadł na chabetę, a nabrzeżem puścił łódkę z jednym rybakiem i skrzynią obrazów. Czy przedtem wyszedł na najwyższą wieżę bastionu św. Elma, skąd jak mówią, rozpościera się „najpiękniejszy widok na świecie”? Czy spojrzał na morze i zapytał się: „Zobaczyć Neapol i umrzeć?”. Nie wiemy, ale jeśli, było to prorocze… Pod Toskanią kuter zajęli policjanci i zainteresowali się płótnami. – To moje, nie wolno!! Nie ruszajcie obrazów! – wykrzyknął rozgorączkowany da Merisi. Coś musiał zrobić, bo po całym dniu puścili go wolno. Nocą… Obwinął się w obrazy, by przetrwać do rana i ochronić je. Przed świtem żeglarz podszedł do malarza śpiącego w kołdrze z własnych obrazów. – Panie, czas w drogę, jedziemy do Rzymu, czy pan wsiądziesz na łódź, czy znowu będziesz szedł brzegiem? – Potrząsnął go za ramię. Bezskutecznie. – On nie żyje, nie widzisz? – wykrzyknął kolega. – Ten malarz… Ma oczy wzniesione ku górze, pianę w kącikach ust, patrzy w niebo, ktoś go otruł! A kołdra całunem mu się stała. – Żeglarz uwolnił ciało z płótna, którym Caravaggio był obwinięty niczym faraon. Rozpostarł obraz na toskańskiej plaży i poraził go blask bijący od świętej sceny. – Jak żył, tak umarł, wśród obrazów – powiedział pierwszy.

– Amen – powiedział drugi i zamknął mu oczy. Esther zamknęła książkę. – Piękne, co za pięknie napisana opowieść o wielkim malarzu. – Starzec westchnął. Esther skinęła smutno głową. – Tęskni pani za nim, został w domu? Macie dzieci? – Mamy córkę, ale szczerze mówiąc, szczerze mówiąc… Mąż od dawna jest w podróży po świecie, nie wiem zresztą… – Westchnęła smutno. – Od kiedy? – Od trzech lat. Starzec pokiwał głową. – A dzieci? – Tak, córeczkę, bardzo tęskni za ojcem. – I jest pani żoną tego znanego pisarza i macie córkę, i mieszkacie osobno? A on jak Caravaggio pląta się po świecie? – Esther zwiesiła głowę w odpowiedzi. – Kocha go pani, czy to miłość pani życia? To dobre pytanie, pomyślała znowu. Przez myśli znowu przewinęła jej się rozświetlona twarz Johna w Rzymie, sylwetka Jeremy’ego i rozmazana twarz kolegi zwanego Supermanem. Popatrzyła na loch i pomyślała o wszystkich tułaczach, którzy błąkają się bez miłości po świecie. – Tak, tak, kocham go!! – wykrzyknęła głośno, aż zawtórowały jej mewy. – To niech pani go odszuka, jedzie do niego i połączy rodzinę, miłość to jest jedyne na tym świecie, co może nas ocalić. – I dodał ciszej: – Niech pani zobaczy, zaraz świat spłonie od tego ognia wojny krzyżowej, przecież te wojny krzyżowe nigdy się nie skończyły o to, kto zawładnie Jerozolimą. Trwają od wieków, w imię krzyża, w imię Allacha… Kto zawładnie Jerozolimą? O co im chodzi, czy my katolicy, oni Żydzi, czy Arabowie nie możemy tam mieszkać razem i cieszyć się blaskiem Jerozolimy wspólnie? – Jestem Żydówką – szepnęła Esther. Starzec się uśmiechnął. – I to bardzo piękną. Jest pani podobna do Matki Boskiej z obrazu Caravaggia, tej z Luwru o rudych włosach, wie pani? – Słyszałam o tym, ale mawiano mi, że jestem podobna do Audrey Hepburn. – Roześmiała się, dodając: – To jednak zna pan inne obrazy i wie pan, co się z nim wydarzyło potem? – Tak, ale chciałem, żeby się pani otworzyła, coś mi o sobie powiedziała, była pani taka spięta… Moja droga, proszę wybaczyć, że śmiem tak do pani mówić; niech pani jedzie po męża, gdziekolwiek on jest. Niech pani go odnajdzie, idzie wojna. Teraz… o ropę w imię krzyża, w imię wiary, jak zwykle. A potem i tak wszystko jest tylko tak trwałe jak te kręgi na wodzie… Liczy się tylko miłość, moja pani, tylko miłość może nas ocalić przed złem tego świata! Po kilku godzinach snu Esther wzięła długi prysznic. Zjadła lekkie śniadanie i przeszła uliczkami, schodząc i wchodząc po schodkach, klucząc po zaułkach, którymi chadzał Caravaggio. Przypomniała sobie ich śniadanie w Rzymie, z Johnem, jak, kiedy razem, kiedy… Weszła do katedry św. Jana. I spędziła swój czas, czas, który tylko umiała dzielić z Johnem, wspominając słowa wczorajszego przewodnika, „i malarz ciągle uciekał. Jak John?” Po powrocie do hotelu Esther zadzwoniła do matki i coś jej długo tłumaczyła. Potem rozmawiała poważnie z Sarą. Wreszcie usłyszała: „Zgoda mamuciu”. W taksówce na Szermietiewie podała kartkę z adresem, skąd przychodziły listy do córki.

Zatrzymali się pod obdrapaną kamienicą, która niosła na sobie ślady żółtej i czerwonej farby. Esther weszła na trzecie piętro po ciemnych schodach. Wokół pachniało kapustą, słychać było dochodzące dźwięki pianina, ktoś grał Rachmaninowa, ktoś krzyczał, dziecko płakało. Stanęła pod masywnymi drzwiami i zapukała. Cisza. Jeszcze raz. Nic. Usłyszała krzyki jakiejś awantury powyżej. Ktoś stłukł butelki. Ale drzwi przed nią pozostały głuche. Zrozpaczona, już miała odchodzić, kiedy nagle drzwi nieco się uchyliły. Stała w nich otyła stara kobieta w krótkich siwych loczkach i jaskrawej sukience w kwiaty. – Czego? – zapytała nieufnie. – Przyjechałam do Johna Krantza, czy jest? Stara kobieta patrzyła na nią uważnie, a potem dotknęła jej ramienia, ściskając ją mocno. – Pani Esthera Krantzova! Poznaję ze zdjęcia. Ma pani jeszcze bardziej rude włosy. Pani wejdzie, podam herbatę z samowara, pani mąż wczoraj wyjechał z przewodniczką, Swietłaną, chyba do Drohobycza, pisze artykuł o wypędzonych, a ten Drohobycz, tam masowo wypędzano Żydów, ma o tym napisać dla swojej gazety czy książki. – Westchnęła i wzniosła oczy do góry. – Proszę dalej, pani mąż zajmuje duży pokój, pażałsta. Esther weszła do obszernego wnętrza zawalonego od podłogi do sufitu książkami. Nad rozkładaną wersalką wisiał portret, chyba właścicielki, zrobiony kilkadziesiąt lat wcześniej, chyba ślubny: kobieta trzyma pęk jasnych goździków, szczerze się uśmiechając do obiektywu. Jest w towarzystwie mężczyzny o szczerym spojrzeniu; oboje w mundurach. – To mój mąż świeć panie nad jego duszą. Też był Żydem, utonął podczas przeprawy przez morze, kiedy jechał dla nas zbudować przyszłość w Izraelu, zaraz po 1948, kiedy powstało państwo Izrael. I nagle Esther to zrozumiała. Poczuła znowu złość nieustannie wypędzanych. Nieustannie podejmujących strach przed nieznanym. Ryzykujących swoje życie, wsiadających na łódki, które nigdy nie mają dotrzeć do celu. Złość za los Żydów, za los Arabów, za los katolików, za Caravaggia, za Johna, za wszystkich wypędzanych, z prawdziwej lub wyśnionej Jerozolimy – ziemi obiecanej; tych, którzy chcieli tam dotrzeć, w imię panowania nad Jerozolimą, by żyć w jej blasku. I te wszystkie wielowiekowe walki krzyżowców i Żydów, Arabów i wszystkich w imię tego samego. Od wieków i na wieki. Dosyć, muszę to przerwać przynajmniej u siebie, w moim domu, ale jak? W imię tego jej ojciec zażyczył sobie pogrzebu w Jerozolimie, w imię tego samego walczył w pierwszej wojnie, w imię tego oszukała go matka i w imię tego samego Esther wygnała męża. Pomyślała, że jest właśnie na skraju załamania nerwowego, że nie ma już siły dalej tak żyć. Usiadła pod obrazem uśmiechniętych sowchoźników na traktorach, na wyliniałej wersalce i rozpłakała się w moskiewskiej kwartirze.

ROZDZIAŁ XIII

Sk ocz y my r az e m, je śl i p r z y jdz i e sz War sz awa, maj 1983 UMIERAM, PRZYJEDŹ CÓRKO. STOP. Beata czytała raz po raz słowa telegramu. Zadzwoniła do ojca, nikt nie odpowiadał. Pobiegła do Romana, ale go nie zastała. Udała się wprost do dyrektora szpitala. Czasem asystowała mu w operacjach. Miły Libijczyk w średnim wieku skończył medycynę w Lublinie. Lubił wtrącać polskie, jak mu się zdawało, słówka do rozmów typu „ładna pogoda mamy”, czy „jak sia dzisiaj czujasz”. Weszła do gabinetu, nikogo nie zastała. Kiedy się wycofywała, zauważyła, że jest, ale się w rogu modli. Na maleńkim dywaniku, zwrócony twarzą do Mekki, stał z zamkniętymi oczyma i wypowiadał słowa sury. Po kilku dniach była w Warszawie. Roman odwiózł ją na lotnisko Benina, sto razy pytając, jak może pomóc. Kupiła bilety na wieczorny sleeping do Nowego Sącza. Miała trochę czasu na spacer po Warszawie, wybrała starówkę. Miasto mimo słońca i ciepła było smutne, a ludzie podenerwowani. Spacerując, zauważyła, że na prawie każdym z budynków rozlepiono klepsydrę z napisem: BESTIALSKIE MORDERSTWO GRZEGORZA PRZEMYKA!! Milicjanci zdzierali je, a one się znowu pojawiały. Idąc kamiennymi schodkami, zauważyła młodą dziewczynę, która rozlepiała charakterystyczną ulotkę. W czarnej spódnicy i białej bluzeczce wyglądała jak maturzystka. Miała długie włosy zawiązane w koński ogon, przylepiała plakat szybkimi ruchami. Kiedy Beata dotknęła jej ramienia, dziewczyna obejrzała się ze strachem. – Nie bój się. – Beata uspokoiła dziewczynę. Powiedziała, że właśnie przyleciała z Libii, jest w drodze do Grybowa. – Z Libii. – Dziewczyna się uśmiechnęła. – Mój tata tam jest, pracuje jako lekarz w szpitalu w Bejdzie. Jestem Monika. – A ja w Benghazi! Może twój tata zna się z moim… z moim przyjacielem, Romanem? Jest już długo w Libii. Mówmy sobie w ogóle po imieniu. Beata. Powiedz, co tu się dzieje? – Twarz dziewczyny stężała. – Jestem tegoroczną maturzystką. Ale nie dane nam było cieszyć się maturą. Kolega z zaprzyjaźnionego liceum, Grześ Przemyk, został tydzień temu bestialsko pobity, o tu niedaleko, w komisariacie na Jezuickiej. Potem umarł, dzisiaj jest pogrzeb, rozwieszam ulotki zawiadamiające

o tym. – Pobity?! Na śmierć, dlaczego?!! – Jego mama jest znaną poetką opozycyjną, a on był nieodrodnym jej synem. Też pisał piękne wiersze. Masz, to jego wiersz, odbity na powielaczu. – Podała Beacie kartkę. – Spotykałam ich czasem. Bo z kolegami chodzimy na msze do księdza Popiełuszki, on mówi takie żarliwe kazania za ojczyznę. Mówi „dobrem zło zwyciężaj”. Wiesz, to ciekawe, nie jesteśmy specjalnie pobożni, ale po prostu w kościołach spotykają się ludzie, którzy nienawidzą komuny. Chodzimy też na koncerty poetów opozycyjnych, śpiewamy „Obława, obława, na młode wilki obława”… To o nas, ale się nie dajemy! Chodzimy na koncerty do kościoła na Woli, tam śpiewamy „Żeby Polska była Polską”. – I dlatego go zabili?! – Słowo może obalić system, a oni boją się słów. – Machnęła głową w stronę przechodzących opodal milicjantów. A że nie mają nic w odpowiedzi, używają pałek i broni. A dzisiaj boją się tego pogrzebu, że będzie manifestacja, bo będzie! Ja idę! Moi znajomi idą! Oczywiście może być chaos, mogą nas zaatakować gazami łzawiącymi, mogą pałować, ale dość, precz z komuną, Solidarność! Dziewczyna zacisnęła stanowczo pięść. Beata studiowała klepsydrę. Szybko podjęła decyzję. – Wiesz, mam pociąg wieczorem do domu, mogę pójść z tobą? – Jasne. Pogrzeb jest w kościele św. Stanisława Kostki, na Żoliborzu, chodźmy piechotą. Jest w pobliżu placu, który przed wojną nazywał się placem Wilsona. Teraz ma nazwę plac Komuny Paryskiej. Ale my warszawiacy, my, aby pokazać komunistom, że mamy swój świat mówimy na ten plac „Wilsona”. I jeszcze tak z naciskiem na „W”. Tak, te enklawy z opornikami, książkami, muzyką, opozycją, powodują, że czujemy, że żyjemy. To co, pójdziesz? Może też potem wymienimy adresy, odwiedzisz tatę? No chyba, że nas spałują, idziemy razem, nie boisz się? Wtopiły się w gęstniejący tłum, w którym dominowali młodzi ludzie w maturalnych strojach. – Monika, zauważyłam, że wszyscy macie coś wpięte w klapy marynarek, w sweterki, w koszule, co to jest? – To oporniki. Zwykłe, takie do radioodbiorników. Nosimy je wszyscy, żeby im pokazać, że nie zgadzamy się na to, co się dzieje. Przecież nie wtrącą mnie do więzienia za to, że noszę opornik? – Jak w ogóle żyjecie? – Wie pani, to znaczy wiesz. Żyjemy tu i teraz. Trwa stan wojenny, więc wieczorem musimy być w domach. Dużo czytamy. – Co się teraz czyta? – Najpopularniejsze są książki z wydawnictwa nielegalnego – Kultury Paryskiej: Miłosz, Gombrowicz, Orwell. No i Stachura… A książki pozwalają przetrwać ten mroczny czas. – Znam je! – przytaknęła Beata. – Z kimś o tym rozmawiasz? – Mam takie towarzystwo szkolne. W ogóle chodzę do niesamowitego liceum, bardzo takiego z tradycjami. Mamy świetną historyczkę, wszystko nam mówi, co i jak było, Katyń, Starobielsk, Ostaszków, wybicie polskiej inteligencji tam czy we Lwowie, jak z Boyem-Żeleńskim. W książkach do historii mamy co innego, ale wiemy, jak było naprawdę, o układzie Ribbentrop–Mołotow, jak weszli do nas Niemcy pierwszego, a Ruscy siedemnastego września, wiemy wszystko, jak było! Naszym autorytetem jest Piłsudski, chodzimy na manifestacje z okazji jedenastego listopada, wprowadzenia stanu wojennego, piszemy listy do intelektualistów na świecie. Tak żyjemy… – Kolejne pokolenie młodzieży wychowane w cieniu komuny. – Beata westchnęła. A Monika ciągnęła: – Nasze towarzystwo jest skupione wokół takiego charyzmatycznego kolegi. Wszystkie się w nim kochamy. – Rumieniec na jej twarzy mógł oznaczać, że należy do tego kręgu. – Spotykamy się u niego często. Czasem tylko siedzimy i słuchamy muzyki. Mike Oldfield, Klaus Schulze, Jean Michelle Jarre, wiesz, elektroniczna muzyka. A innym razem dyskutujemy o tym, co jest. A,

zapomniałabym, znasz Kępińskiego? – Czytałam na studiach! Antoniego? – upewniła się Beata. – Noo. Obowiązkowo czytamy jego książki. I potem wszystkie choroby wynajdujemy u siebie. – Zaśmiała się. Ja czytam też teraz Transgresje Marii Janion, namówił mnie ten charyzmatyczny… Ale on nie wiem, no tego, jak to będzie, wiesz… – Beata popatrzyła na dziewczynę, miała zaciśnięte usta. Czekała chwilę, aż ta zaczęła mówić dalej. Widać było, że tłamsiła to w sobie od dawna. – Myślałaś kiedyś, jak daleko można się poświęcić dla przyjaźni? Mam taką, wydawało mi się przyjaciółkę od serca, Kaśkę. One żyją w trójkę, ona z siostrą i mamą, ojciec odszedł. Jej starsza siostra jest szczęśliwie zakochana w takim miłym naukowcu z Białegostoku, chcą się żenić, ale co chwila zmieniają datę ślubu. A wiesz, dzisiaj ślub w Polsce trzeba zgłaszać w urzędzie i pobrać talony na garnitur i suknię ślubną, niełatwa sprawa. Więc i tak sporo przygotowań. No więc, co siostra Kaśki ustala datę ślubu, co ewidentnie oznacza, że wyjechałaby z Warszawy, jej matka właśnie ma zawał. Albo palpitacje, albo coś. Wzywają pogotowie. Zawsze po paru godzinach wypuszczają ją. No, ale wygląda poważnie. No i ta Julka, tak nazywa się siostra mojej przyjaciółki, ta Julka ciągle tłumaczy Ksaweremu, to ten naukowiec, że ona nie może teraz, muszą poczekać, bo mama się źle czuje. Nie lubię tam chodzić. Ich mama ciągle siedzi w kuchni, słucha radia, jak ktoś wchodzi, słychać „to ty, tłuku?”. To do Kaśki. „Juleczko, wróciłaś najdroższa córeczko”. Ojciec Kaśki zostawił je po jej urodzinach, podobno nie chciał drugiego dziecka i wyjechał gdzieś z Polski, słuch o nim zaginął. Mama całą nienawiść przelała na Kaśkę. No, ale ta Kaśka. Ja jestem na jej każde zawołanie, powtarzam, że jest wspaniała, że wszystko kiedyś będzie dobrze, a wiesz, co ona zrobiła?! – Beata popatrzyła w śliczne zielone oczy dziewczyny, które płonęły teraz niezdrowym blaskiem. – Ostatnio zasiedzieliśmy się u Grzesia, słuchając Ommadawn i gadając o Ferdydurke, Grześ… Akurat ma tak samo na imię, jak dzisiejszy bohater. Spotykamy się co tydzień, coś razem jemy, gadamy, pijemy Sofię. Zawsze zaczynamy od tego, że przygotowujemy jedzenie. Jabłecznik po pierwsze. Kroimy do prodiża wysmarowanego masłem i wysypanego tak z kilogramem jabłek, obranych i pokrojonych w cienkie cząsteczki. Potem szklankę cukru, trzy jajka, szklankę oleju i szklankę mąki miksujemy, zalewamy te jabłka posypane jeszcze cynamonem. Po czterdziestu pięciu minutach jest pachnący biszkopt. A też przygotowujemy nasze – jak je nazywamy – „dyskusyjne kanapki”. Czarny razowiec smarujemy taką pastą. Sardynki ugniatamy z białym serem, odrobiną śmietany, soli, cukru i przecieru pomidorowego. Śmiejemy się, że to jadło „warszawskich intelektualistów-licealistów”. Przynosimy składniki solidarnie, podbieramy mamom, ale jakoś dajemy radę. I często dyskusje trwają do późna, a trzeba uciekać, bo jest godzina policyjna. Czasem też rozdzielamy między siebie bibułę, żeby rozwiesić na ulicach, o tak jak te klepsydry. A ostatnio Kaśka ociągała się, ociągała, mówiąc, że nie chce wracać do tych tłuków, do tej matki i smutnej zagubionej siostry. Wszyscy znamy jej sytuację i pomagamy, jak możemy. I została na noc, Grześ był sam, bo jego mama jest w sanatorium. No i ta Kaśka, jak się okazało, starała mu się w nocy wejść do łóżka! A ona wie, że on ostatnio, chociaż tyle dziewczyn się w nim kocha, no to on, że zaczęliśmy się spotykać po szkole… I co ja mam teraz robić? Tak mi głupio, że tu pogrzeb Grzesia, a ja nie mogę przestać myśleć o tej żmii, Kaśce, co ja mam robić? Jesteś starsza, poradź! – Wiesz, ja mam podobny dylemat Moniko. Mój ojciec też mnie zatrzymuje ciągle, nie wiem, czy żyje, jadę do niego. A Kaśka nie może wyjść z kręgu zła. Jej tata skrzywdził matkę, mama ją, a ona ciebie, chociaż winna ci tylko dobro, dziwny jest ten świat. Co zrobić? Zostaw Kaśkę, bo pociągnie tam ciebie, zobacz, jaka jesteś dobra, czuła. – A jak ma się to do hasła księdza Popiełuszki, który głosi tak piękne kazania w kościele, gdzie odbędzie się pogrzeb Grzesia? – Nie wiem, nie wiem. – Beata wzruszyła bezradnie ramionami. – Może hasła potrzebujemy

do spraw wielkich, a w sprawach mniejszych musimy pomyśleć też o sobie? Nie wiem, może tylko święci mają tu właściwe rozwiązania… Może trzeba się poświęcać w imię miłości, a może nie wolno, bo to się kończy tragicznie? Nie wiem, Moniko. Tłum gęstniał. Wzięły się pod ręce i wniknęły w ciżbę ludzką. Na Żoliborzu biły dzwony, przez megafon docierały do nich słowa kazania biskupa Miziołka: „Nadstaw drugi policzek”. – Chyba nie mamy już siły nadstawiać tego policzka – wyszeptała Monika do Beaty. – Nie mogę się doczekać, kiedy ci komuniści zawisną na wszystkich latarniach! Rzeka ludzi otaczała kościół. Tłumy opłakujących tę zbrodnię wylały się na ulice Warszawy. Szli powoli w kierunku Powązek, w majowy dzień, którym nie pachniała Saska Kępa. Ludzie nieśli transparenty SOLIDARNOŚĆ. POMŚCIMY CIEBIE. Na Powązkach zgubiły się z Moniką, tak jakoś Beatę pokierował tłum, że stanęła blisko grobu. Ponad nim, pochylona w czerni klęczała mama Grzesia Przemyka, Beata Sadowska. Warszawska Pietà chowała syna na Powązkach, maturzystę zamordowanego przez ubecję. Podtrzymywał ją ksiądz Jerzy. Potem podchodzili Wałęsa, Mazowiecki, Geremek – Beata znała ich z gazet. Ludzie rozpierzchli się po Warszawie krzycząc SOLIDARNOŚĆ, SO-LI-DAR-NOŚĆ. Beata szła przez Warszawę, wznosząc okrzyki. Czuła z wszystkimi więź i bliskość. Nagle nie było komunistów, pojawiła się jutrzenka swobody. Nadchodziła wolność, prawdziwa, wszyscy byli tego pewni, że ofiara ucznia nie pójdzie na marne. Beata żałowała, że zgubiły się z Moniką, ale obiecała sobie odwiedzić jej ojca w Bejdzie, na pewno go znajdzie, pojadą z Romanem. Nazajutrz była w Grybowie. Ojciec siedział przy stole, na którym miał rozłożone gazety. – Ty umierasz? Widzę, że czujesz się dobrze – powiedziała z ulgą. – Dlaczego mnie ściągałeś? Dlaczego napisałeś, że umierasz? I dlaczego w ogóle nie odbierasz telefonu? – Ona odeszła. Zabrała mi wszystko, co miałem, pieniądze, meble, odeszła. Danuta odeszła, zostawiła mnie. – I czego tato oczekujesz ode mnie? – zapytała głucho Beata. – Że się mną zajmiesz, jestem twoim ojcem. – Jesteś w znacznie lepszym stanie, tato, niż ostatnio. Ja układam sobie życie w Libii. Ty zostawiłeś nas, nie było ciebie nigdy, kiedy cię potrzebowałam. A w ogóle jaki ten świat jest niesprawiedliwy! Wczoraj widziałam matkę, która zrobiłaby wszystko, aby odzyskać syna, a ty mając mnie u boku, robiłeś wszystko, by mnie stracić! Mama się zabiła, Radek zginął, nigdy wtedy nie byłeś u mego boku. I dzisiaj ja mam się tobą zajmować? – Tak – odparł stanowczo. – Bo jestem twoim ojcem. – Nie wiem, tato, nie wiem, muszę pomyśleć, czy chcę zostać świętą. Pochyliła się nad grobem mamy, pytając: „Co byś zrobiła na moim miejscu?” Stanęła przy grobie Radka, opisała mu Lago Maggiore, jak piękny jest górski szlak i widoki z niego. Opowiedziała mu o Romanie. I przeczytała wiersz, który dostała od maturzystki w Warszawie, mówiąc: „Radek, on to napisał, jakby znał i naszą historię”. Jeśli przyjdziesz W dniu w którym przyjdziesz po mnie Nie umyję zębów Nie będę musiał także zmieniać ubrania Tylko buty włożę Na długą drogę Najpierw pokażesz mi słońce

Wyciągniemy do niego dłonie I nasze postacie zostaną tak A my pójdziemy dalej Potem pokażesz mi wodę Napijemy się Jej Schylone postacie zostaną tak A my pójdziemy dalej Rajskie jabłka Co głód cudownie zaspokajają i radość czułą przynoszą W cieniu drzew jeść będziemy Żadnego węża nie będzie Zostaną pod drzewami przytulone mocno postacie A my weźmiemy trochę owoców na drogę I pójdziemy dalej Ludzi mi nie pokażesz nie możesz A tych co możesz nie chcesz czy nie potrafisz Gdy zapadnie noc księżycowa i gwieździsta Zaprowadzisz mnie na miejsce Gdzie bije serce Ziemi Wsłuchane sylwetki przytulą twarz do niej Zostaną A my pójdziemy w kierunku ogromnej skały Powoli wspinać się będziemy A gdy osiągniemy szczyt Zobaczysz miliony spadających czy wznoszących się gwiazd Lecz nie będziemy mieli żadnych życzeń Staniemy na skraju i nie patrząc na siebie skoczymy Nasze cienie zostaną – może zawrócą A my lecieć będziemy frunąć gdzieś Jeśli przyjdziesz…[2]

[2] Grzegorz Przemyk, W dniu, w którym przyjdziesz po mnie..., Wydawnictwo Nowy Świat, Warszawa 2008.

ROZDZIAŁ XIV

N i e ogl ądaj si ę te r az B e nghaz i , si e r p i e ń 1983 Wracali razem z souku i z radością odkryli, że w kolejnym małym podbenghaskim miasteczku życie się odradza; są placyki, gdzie z datsunów i land roverów pod odkrytą plandeką sprzedają owoce przywiezione prosto z farm, a uliczka wypełniona jest sklepikami z przyprawami, warzywami, gdzie rzeźnik sąsiaduje z fryzjerem i kawiarenką z sziszą. Ojciec zatrzymał nagle samochód na środku drogi jak Arab, wyskoczył na krawężnik i podbiegł do młodej pięknej kobiety uczesanej w koński ogon, o smutnej twarzy. Tak się przy niej śmiał i gestykulował, tak na nią patrzył, że Karen dotknęła ręki Andrzeja i powiedziała lekko: – Andrzej, ojciec jest chyba zakochany! – To dobrze, wiedząc, co ta dziwka mu zrobiła! – Andrzeju nie możesz tak mówić o swojej matce! Zabraniam. Kiedy wieczorem jedli kolację na tarasie ich nowego domu, Roman powiedział: – Karen, Andrzeju, zbliża się pierwszy listopada. Co powiecie na to, byśmy wybrali się na polskie groby żołnierzy z armii Kopańskiego, którzy polegli pod Tobrukiem? Połączymy to z wyprawą do siedziby Senussich w Jaghbubie. Przenieśli się tam na zimę, bo Mahdi chce uporządkować bibliotekę. Aha, zapomniałbym… – Spłonął jak pochodnia. – Czy możemy wziąć moją koleżankę z pracy, nigdy nie była w Tobruku, a pytałem Mahdiego, zgodził się, nawet sam wymyślił, aaa… tego… nie, tego nooo, znaczy nie pytałem, ale zadzwonię. To było zabawne obserwować Romana, który na przemian czerwienił się i seplenił, jak sztubak przyłapany na blagowaniu. Oboje skinęli głowami. Po kilku tygodniach zapakowali się do służbowego land rovera Andrzeja. Z tyłu usiadł Roman z Beatą. Kilkaset kilometrów pokonali w kilka godzin, zatrzymując się parę razy, by przypomnieć sobie ulubione miejsca z dzieciństwa. Kiedy patrzyli ze wzgórza na ich zatokę, gdzie Andrzej wyznał jej kiedyś miłość, pisząc na piasku: „Kocham Cię”, Karen ścisnęła jego rękę, mówiąc: – Dziękuję za tę Libię, Andrew. Popatrzyli na Romana, który coś z zajęciem przeglądał. – Co czytasz, tato?

– A tam, moje ulubione lektury podróżne, Odyseja, Wells, no i tak dalej. – Roman lekko się zaczerwienił. Beata też czytała. Karen spojrzała z uśmiechem na męża. Wrócili do auta, w Bejdzie posilili się jeszcze w ulicznym barze z chobzą i sandwiczami z ostrym mięsem i harissą. Jedli jakby nigdy nic, Roman śmiał się do siebie, przewracając kartki. I Beata też. Przerwała, pokazując mu coś w swojej książce, teraz śmiali się razem. Potem spełnili prośbę Beaty, by zatrzymać się na chwilę pod szpitalem w Bejdzie. Wyszli potem z Romanem i wysokim chudym mężczyzną od strony pogotowia. Okazało się, że to tata Moniki, którą Beata poznała w Warszawie. Kiedy wsiadała do samochodu, Roman „odprowadził ją wzrokiem.” To dobrze, to dobrze, że Roman ułoży sobie życie. Maria nigdy go nie kochała, pomyślała Karen, jak reszta Krajewskich. W świetnych nastrojach dojechali do granicy z Egiptem. Powitał ich krajobraz godny sonetów Byrona czy Mickiewicza. Wapienne białe ściany, wysokie na kilkadziesiąt metrów, wpadały do granatowego morza. Stanęli na skalistej półce. Karen złapała męża za rękę. Stanie nad przepaścią, to nie było jej ulubione zajęcie. Roman przyjął rolę przewodnika, zwracając się do Beaty: – Tu, w Bardiji są najbardziej rozległe fiordy w Afryce Północnej, zobacz jak ląd wrzyna się w morze. – I dodał ciszej: – Tutaj wylądował desant aliantów przed bitwą pod Tobrukiem, w tej bitwie brał udział mój stryj. I zginął – dodał ciszej. Po kilkunastu minutach jazdy zatrzymali się pod bramą z różowawego piaskowca. Andrzej zaczął czytać: „Przechodniu powiedz Polsce…”. Zamyślona Karen odwróciła się do męża. – Andrzeju, pamiętasz, jak mieszkaliśmy pod Termopilami, tam też było tak brzmiące epitafium. Roman szybko wyjaśnił: – Tak, tam po bitwie Spartan pojawiło się pierwsze znane w historii epitafium, a potem zagościło we wszystkich miejscach upamiętniających bohaterstwo żołnierzy. Tak jak zginęły tysiące Spartan w obronie greckiej ziemi, tak i tu zginęło wielu Polaków. Ta bitwa miała strategiczne znaczenie dla losów wojny, tak uważano. Afrika Korps pod dowództwem lisa pustyni, przebiegłego niemieckiego generała Rommla, wygrywała wszystkie walki. Hitler uważał, że jeśli wygrają tę pod Tobrukiem, to będzie oznaczało koniec wojny. Tyle razy to powiedział w radiu, zapluwając się jak każdy tyran, że uwierzył w to nawet Churchill. Więc desant przypłynął z Grecji do okolic Bardiji i dotarł do Tobruku w kwietniu 1941 roku. Po krwawych walkach i oblężeniu, które trwało dwieście czterdzieści jeden dni wygrano, polscy żołnierze też się do tego walnie przyczynili. – Jakie to ciekawe – powiedziała Beata, jakby słyszała o tym po raz pierwszy. – I co było potem? – Tyle walk, tyle krwi „za waszą i naszą”, a i tak po wojnie Stalin zajął Polskę – rzucił gniewnie Roman. – Tato! Tak samo, kiedy tu poprzednio byliśmy całą rodziną, powiedział Jac… – Andrzej znowu przerwał w połowie zdania. Ale ojciec jakby nic nie usłyszał. – Po co są wojny, po co ten przelew krwi? – wykrzyknęła poruszona Karen. Andrzej milczał. Beata przytuliła lekko Karen i poszła dalej, oglądając się od czasu do czasu. Roman poklepał po ramieniu wpierw syna, potem synową i odszedł w kierunku patrzącej na nich z uwagą Beaty. Ta wzięła go za rękę i podeszli do tablicy z wypisanymi nazwiskami. Stali chwilę, Roman pokazał jej nazwisko wyryte na kamieniu, a Beata pochyliła się i zapaliła znicz. Po chwili wyjęła jeszcze jeden znicz i też go zapaliła. Roman objął ją mocno, a Beata jego i tak stali. Karen chodziła między grobami. Niekończące się rzędy takich samych, trójkątnie zwieńczonych jasnych nagrobków odcinających się od czerwonej ziemi. Pochyliła się nad jednym. Odczytała nazwisko i wiek – dziewiętnaście lat. – Andrzej! Zobacz, większość z nich nie ma nawet dwudziestu pięciu lat, po co oni w ogóle się

urodzili?! – Rozpłakała się. Andrzej ją przytulił, ale Karen nie przestawała płakać. Płakała i płakała. Jej płacz przerodził się w prawdziwy szloch. – Co jest, żono? Karen nie umiała mu powiedzieć. Nie umiała mu powiedzieć, że niedługo po ślubie miała aborcję, bo bała się, że to dziecko Jacka. A teraz wiedziała, że Andrzeja, na pewno, jeśli wierzyć listowi Jacka. Że może to jest główny powód, że nie może zajść teraz w ciążę. Że może nigdy nie będzie miała dzieci. I że to jest takie tragiczne i… Kilka kolejnych godzin zajęła im jazda do domu Mahdiego. Andrzej prowadził pewnie i kobiety spały z tyłu, a on z ojcem słuchali Tabullar Bells. Roman czytał przy tym fragmenty z Wellsa. Droga pod gwiazdami biegła przez Saharę. Pałac w Jaghbubie z różowawego piaskowca powitał ich o świcie. Na ganku stały wszystkie ukochane przyjaciółki Karen. – Nie mogłyśmy spać, czekając na ciebie Kareeen! – zawołała śpiewnie Mabrouka, przytulając ją mocno. – Kareeen, jaką piękną masz fryzurę! Wspaniały kolor. Weszli do obszernego hallu, który oszołomił Beatę. Kwadratowy hall wyłożono lazurowymi kaflami w damasceńskie wzory. U góry widać było kopułę z pasem inskrypcji po arabsku. Różnokolorowe światło wpadało przez czerwono-żółto-zielony ażurowy witraż. Posadzkę stanowiła mozaika w pawie pióra. Na środku szemrała fontanna. Dookoła leżały siedziska obite drogocenną czerwoną tkaniną. Duże, wygodne poduchy zapraszały do wypoczynku. Przy fontannie stał żywy paw i flaming. Przez najbliższą godzinę witały się serdecznie. Najpierw z mocno posiwiałą, ciągle bardzo piękną Paolą, która zapytała od razu: „Myślisz, że twoja mama wyjdzie za Grahama?”. Z Salhą, Naimą, Chadżą, tłumem kobiet, które wyszły, by je powitać. Pojawiło się wiele nowych osób w rodzinie Mahdiego. Jakby wcale nie minęło tyle czasu od ostatniego spotkania. Od razu zaczęły mówić jedna przez drugą. Zajadały się arabskimi przysmakami, na stołach czekały dolmades, kofte, tajine, kuskus. O każdej z potraw miały coś do powiedzenia, tłumacząc Beacie, jak ją przyrządzały z Karen w dzieciństwie. Podczas sjesty trochę spały, a potem Mabrouka przyniosła albumy pełne zdjęć ich wspólnych wspomnień – ślubów, świąt Barana, świąt Eid al-Fitr kończących ramadan. Zaśmiewały się z olbrzymich, nastroszonych męskich fryzur, spodni dzwonów i bananowych spódnic. – Ale były słodkie te lata siedemdziesiąte! – Karen z radością przeglądała album. Mabrouka uczyła Betty, jak robić herbatę po arabsku – roztarła miętę, gorzkawy i intensywny smak przeniósł je gdzie indziej. – Zawsze chciałam mieć tatuaż z henny – wyznała Betty. – Różę… Arabka szybko przyniosła pędzelek, rozgrzany tygielek i po chwili na dłoni Beaty namalowała cieniutką gałązkę, na niej pojawiły się płatki róż zakończone kropkami. – Taki wzór maluję kobietom, które wkrótce zostaną żonami. – Arabka się zaśmiała. – Naprawdę? – Beata się zarumieniła, patrząc z zachwytem na rękę. – Chodźcie, tańczymy! – zakrzyknęła Salha, puszczając muzykę. Pokój wypełniły żwawe rytmy darbuki. Tańczyły jak oszalałe nastolatki, wyginając się zmysłowo. Beata tymczasem zajadała słodkie ciasteczka z sezamu i daktyli. Muzyka skończyła się nagle, a one opadły na poduszki. Karen duszkiem wypiła domową lemoniadę z cytryn, mięty, cukru i lodu. Spojrzała na przyjaciółkę. Ta patrzyła, jakby szukając czegoś gdzieś w oddali, zagryzając usta. – Coś cię trapi Mabrouko? – Wiesz, nasz najmłodszy brat, Naser studiował w Europie i wydawał się postępowy, ba! nawet „zbyt” postępowy, jeśli wiesz, o czym myślę. Poślubił przyjaciółkę naszej dalekiej kuzynki, śliczną, o pięknych sarnich oczach kobietę. Ślub trwał dwa tygodnie, zobacz na zdjęcia. O tutaj,

w najpiękniejszej sukni, zobacz jaka turkusowa, wysadzana tysiącem małych diamencików, wygląda jak twoja suknia Karen, na ślubie Aishy, pamiętasz? – Och tak, brakuje mi tych naszych ślubów. – Karen uśmiechnęła się do niej. – Mowa!… Nadja zaszła w ciążę. Wszyscy byliśmy tacy szczęśliwi. Naser oczekiwał syna jak każdy Arab. Uollachi, uwierz mi. Przecież nie wszystkie pierworodne dzieci na świecie to chłopcy. Jak by się zresztą rodzili ci chłopcy, gdyby nie my, kobiety? – Zaśmiała się smutno. Ciągnęła zapatrzona w ażurową firankę we wzór z wielkich róż. – Jakie było nasze zdumienie, kiedy po porodzie mój młodszy smarkaty brat nie przyszedł do swojej córki, by ją powitać, a żonie podziękować za poród i podarować jej złote prezenty. Nie, on nie tylko nie przyszedł, ale wyniósł się do innej sypialni i nie odzywa się do niej od dziesięciu miesięcy. Najgorsze jest to, że mama – skinęła w kierunku Paoli – nic mu nie mówi, a ojciec też nie reaguje. Chyba wszyscy uznali Nadję winną, że nie urodziła syna!! Jak ją strasznie potraktowano. Odebrano jej status żony, jestem załamana! Karen spojrzała na siedzącą w kącie młodą smutną kobietę w ciemnej skromnej sukni. Tuliła różowe zawiniątko i czule, i tak przejmująco do niego przemawiała. Miała oczy pełne łez. Karen wstała i podeszła do Nadji, kucnąwszy zapytała o małą. Wyciągnęła ręce i po chwili trzymała w ramionach maleńką dziewczynkę w jaskrawej różowej sukieneczce pełnej falbanek. Śliczną pucołowatą maleńką buźkę otaczały kruczoczarne loczki. Uszka, jak wszystkie arabskie dziewczynki, miała przekłute. Rzekła coś uspokajającego do Nadji i nie wypuszczając małej z rąk, opuściła część kobiecą. Weszła zdecydowanym krokiem do salonu zajmowanego przez mężczyzn. Ucichły głośne rozmowy i śmiechy. Dziewczynka zaczęła kasłać od dymu unoszącego się wokoło. – Który z was to Naser?! Kilkunastu mężczyzn wpatrywało się w Karen z rosnącym zainteresowaniem, w tym Mahdi, Roman i jej mąż Andrzej. Podniósł rękę dość otyły młody człowiek z początkami łysiny i w białych szarawarach, opadających na strojne czerwone buty. Karen zbliżała się do niego powoli, trzymając w rękach jego odrzucone dziecko. Ona nie mogła mieć dziecka, a on jego nie chce! Co za kretyn, myślała gniewnie. Stanęła nad mężczyzną, który zdziwiony podniósł głowę. Karen wyrzekła, uroczyście i dobitnie: – Przywitaj się z Amirą, trochę się spóźniłeś tato!! – I w tym samym momencie rzuciła mu dziecko na kolana. Wydawało się, że minęła wieczność, że głowa dziecka zaraz spadnie i rozbije się o kant niskiego stolika. Naser szybko jednak złapał córeczkę. I mocno ją przytulił. Zdziwieni mężczyźni wrócili do rozmów. Karen, szybko oddychając, wyszła do ogrodu, za nią pobiegł Andrzej. Wiał wiatr od pustyni, niemal uginając palmy do ziemi. Karen nabrała głęboko powietrza, usiadła na ławce. Andrzej przytulił ją. W tym wirze, w cisnącym się piachu do ust, wypluła z siebie to, co kryła o wydarzeniach po ślubie, Jacku i o Harendzie. I o aborcji. I o liście od Jacka. I jak bardzo cierpi, że nie może mieć dziecka. Wyrzuciła z siebie wszystko i zamilkła. Andrzej przytulił ją mocno. Głos mu się trząsł. „Zabiłbym go Karen, niech ja go dopadnę, zabiję!” Kilka kolejnych dni wiało gibli i wszyscy byli w dziwnych nastrojach. Karen zachodziła do meczetu wyłożonego różnokolorowymi, miękkimi perskimi dywanami. Naszkicowała w notatniku ażurowe kolumienki, na których wspierała się kopuła meczetu. Kiedyś spotkała Mahdiego. – To najstarszy ośrodek sunnicki w tej części świata. – Zaprosił ją do biblioteki, pokazał jej starożytne księgi, mapy i ryciny. – Mam nie tylko najstarsze wydania Koranu, ale też mój najcenniejszy zbiór. Zobacz. – Karen zerknęła na rozpostartą mapę. – To praca jedenastowiecznego arabskiego geografa Abu Abdullaha Mohammeda Ibn al-Sharifa al-Idrisa. Czy wiesz, że opisał

Polskę? – Niesamowite! – wykrzyknęła Karen. – A to z kolei jest mapa al-Maghribiego. Z trzynastego wieku. To był wspaniały podróżnik. Żył jak Arab, jak Żyd, jak katolik. Urodził się w Granadzie, mieszkał w Kairze, Aleppo, Jerozolimie. „Wszędzie mówimy językiem jednego Boga”, napisał kiedyś we wspomnieniach. – Szkoda, że nikt go dziś nie naśladuje – rzekła Karen. – Szkoda… A to jedna z najcenniejszych w moim zbiorze – widzisz? Kobieta popatrzyła na rysunek. – To róża wiatrów. Ona i gwiazda polarna prowadzą żeglarzy szczęśliwie do celu. – Karen wzruszona pogładziła mapę. – Czy ludzie mogą być drogowskazami też dla żeglarzy? – Tak. I książki. Chcesz coś wypożyczyć? – Oczywiście! Karen spędziła wiele chwil przy półkach, nie mogąc się zdecydować – księgozbiór Mahdiego był ogromny. W końcu zabrała poezje Omara Chajjama w przekładzie Edwarda FitzGeralda i Portet damy Jamesa. Wreszcie po kilku dniach wiatr ustał i wszyscy jakby mniej byli zdenerwowani. W ogrodzie z równo przystrzyżonym żywopłotem z drzewek eukaliptusa i bugenwilli znowu wesoło szemrały fontanny, pokrzykiwały pawie i flamingi. Karen codziennie siadała na ławce i spędzała czas na lekturze. Kilka razy przeczytała zdanie, ale nie była pewna, czy dobrze pojmuje jego sens, nie wiedziała też, dlaczego ono ją tak fascynuje. Co rusz powracała do niego u Jamesa: „Wzajemny brak zrozumienia to najczęstsza podstawa związku małżeńskiego”. „Czy ja rozumiem Andrzeja?”, pytała samą siebie. Ale chyba rozumiała Nasera. Za każdym razem, kiedy spotykała na spacerze męża Nadji z wózkiem, spacerującego pięknymi żwirowymi alejkami, kiedy z emfazą krzyczał do niej: „Dzień dobry”, uśmiechała się do siebie. Kiedyś piły herbatę z miętą po sutej wieczornej kolacji, Mabrouka mruknęła: „Teraz mamy w drugą stronę. Nasi mężczyźni rzadko chodzą z wózkiem, bo my w ogóle raczej nosimy dzieci w chustach. A ten zobacz, niedługo pójdzie piechotą do Tobruku z tą małą. Nie wypuszcza jej z rąk, obsypał żonę górą złota, a nawet trzema górami, Nadja taka szczęśliwa. To dzięki tobie kochana Kareeen. – Zabrzmiało jak Kariiiiien. Tego wieczora, po kolacji, Andrzej zaproponował przejażdżkę na pustynię. Światła omiatały piaszczyste drogi, karłowate drzewka i kamienie. Czasem drogę przebiegła im hiena, czasem zając. Po około godzinie Andrzej zaparkował na poboczu. Księżyc świecił ostro, ujawniając diuny, piaskowe góry i ostańce. Karen weszła po drabince i położyła się na dachu land rovera na miękkim materacu wyłożonym tam wcześniej przez Andrzeja. Umościła się wygodnie na poduszkach, czekały też różnokolorowe koce z wielbłądziej wełny. Gwiazdy były tak blisko, że czuła jakby niemal je zjadała; dotykała ich językiem, a gwiazdy dotykały jej oczu, nosa, czoła. – I jak? Andrzej usiadł przy niej, trzymając lampę naftową, którą umocował z boku. – Pięknie, zobacz, zjadam gwiazdy. – Andrzej się uśmiechnął. – Andrzej, widzisz nad nami tę harfę? – Karen pokazała na jasne punkciki tuż ponad nosem. Kiwnął głową, poprawiając jej poduszkę pod głową. – Ten warkocz to harfa Orfeusza, najsłynniejszego grajka w starożytnej mitologii. Czy wiesz, że z miłości do żony, Eurydyki, dostał się aż do krainy śmierci, Hadesu, aby ją stamtąd wydostać? – Andrzej wsparł się na ręku, obserwując ją. – Jego ukochaną ukąsił jadowity

wąż. Zrozpaczony uprosił boga podziemnego królestwa, aby mu ją oddał. Ten zgodził się, ale pod warunkiem, że w krainie śmierci, kiedy będą szli do Styksu, rzeki zapomnienia, nie wolno mu popatrzeć na Eurydykę. „Nie oglądaj się teraz”, powiedział Hades do Orfeusza. Ale on tak za nią tęsknił, że nie wytrzymał. I obejrzał się! Eurydyka pozostała w podziemiach na zawsze. Zeus, patrząc na jego rozpacz, przeniósł ją na nieboskłon. Zobacz, to ta jasna planetoida na jedenastej. A Orfeusz, całe życie, aby być z ukochaną żoną, by połączyła ich muzyka, grał jej co noc na lutni i śpiewał. A po śmierci bogowie przenieśli go wraz z harfą na niebo. Tak, to co piękne na ziemi, spotyka się czasem dopiero w gwiazdach. Obejrzałbyś się za mną, gdybym ci umarła? Andrzej przytulił mocno Karen, tak mocno, aż znowu poczuła, że są jednością, i wyszeptał jej do ucha: – Tu się nie umiera, tu się kocha do utraty tchu. Wiesz co, Kareeen, lubię, jak mówią tak do ciebie w Libii, a teraz w tym łożu z gwiazd poczniemy nasze dziecko, jeśli będzie to córka, nie będziesz rzucać mi jej na kolana. – Chcesz, żebyśmy mieli dziecko, Andrzeju? – zapytała cicho Karen. – Chooooodź, żono, przecież nie przyjechałem na placówkę po to, by wyłącznie pilnować interesów mojej amerykańsko-brytyjskiej kancelarii, ale żeby na tej ziemi, libijskiej ziemi…

ROZDZIAŁ XV

Tr af al gar Londy n, l i stop ad 1983 Kobieta wstała z łóżka i przeszła do okna. Świtało. Nacisnęła framugę, by uchylić okno. Mocowała się z nią jeszcze przez chwilę, nim wreszcie z trudem ustąpiła, lekko skrzypiąc – okno miało stare okucia, zapewne jeszcze z czasów wiktoriańskich. Poczuła powiew zimnego powietrza i zapach zbutwiałych liści. Popatrzyła na szron osadzony na rynnie, trawie i liściach. Kobieta była naga. Miała pięknie wyrzeźbione nogi, mocne muskularne łydki. Zapaliła papierosa, zaciągając się głęboko i mocno wychyliła się za okno, jakby nie czując przenikliwego zimna. Spojrzała na łóżko, w wymiętej pościeli, na poduszce, zobaczyła rude kosmyki włosów. Wróciła, usiadła na skraju i pogłaskała mężczyznę po ramieniu. Przeciągnął się i odwrócił. Uśmiech zamarł mu na twarzy. – Angela?!! – A co myślałeś, że Karen?! – Kobieta uśmiechnęła się gorzko. – Wiem, zawsze myślisz, że każda kobieta to ona, a ona jest nie dla ciebie, bo jest zbyt idealna? Mój drogi, bardzo długo nic nie mówiłam, że jestem jakimś erzactem, że po prostu jestem tak blisko niej i dlatego pozwoliłeś mi się uwieść. Wiesz, że kiedy Zuni się dowie lub ktokolwiek z jego ustosunkowanej wielkiej arabskiej książęcej rodziny, że sypiasz z żoną szejka, to masz przekichane? I w tej twojej organizacji też, myślisz, że nie wiem, czym się zajmujesz, wiem doskonale! Bo wiem, czym się zajmuje Zuni. I czasem mi tak ciężko z tą wiedzą, że mam ochotę rzucić to w diabły, ale musiałabym zrezygnować z dostatniego życia pełnego luksusowych rejsów i przyjęć w towarzystwie miłej socjety najbogatszych ludzi świata w marinach Monte Carlo czy Antibes. Musiałabym zrezygnować z zakupów u Tiffany’ego, wypadów do Mediolanu, Paryża czy Nowego Jorku na Tygodnie Mody, nie mówiąc o ciuchach od Stelli i piciu do rana w klubach na tyłach St. James. Więc przeszłam na mahometanizm, siostra Annunziata nie byłaby zadowolona. – Zaśmiała się gorzko. – Tak, rodzę mu pokornie dzieci co rok, nie moja wina, że na razie są to same córki, a on czeka na dziedzica i jest wściekły. Całe szczęście, że dziećmi zajmuje się szkoła, są w najlepszych, a jak przyjeżdżają, to całuję je w czółka, jemy kolację i powierzam je siostrom Zuniego i rano zmykam. I mówię, że wyjeżdżam do spa z koleżankami omówić plany imprezy charytatywnej na rzecz dzieci z okolic górniczych Walii. A wtedy jadę, wtedy jadę… – przerwała, kaszląc. – Wtedy jadę na drugi koniec Londynu, by spotkać się z tobą w tym podłym hotelu w najpodlejszej dzielnicy, by nas nikt nie zauważył. Przez palce patrzę na ten brud, smród i na te tłuste czarne zasłony. Udaję – zaciągnęła

się – udaję, że nie zauważam karaluchów. Udaję, że nie wiem, ile ryzykuję, bo w pobliżu jest potężny ośrodek muzułmański i meczet. Że mogą tam nas znać, w końcu jesteśmy z Zunim jedną z najbardziej znanych par w Londynie, bywamy na przyjęciach u królowej i przewijamy się przez rubryki „Hello” i „Daily Mirror” jak inne znane pary angielsko-arabskie. I… – Podniosła głos. – I zniosłam to, że czasem nocami mówiłeś imię Karen. Ale teraz enough! Usiadła, płacząc na łóżku. Pochyliła ramiona, mówiąc jakby do siebie: – Jestem z tobą w ciąży, w szóstym tygodniu. Jacek zerwał się na równe nogi. – Jak to, to niemożliwe?! – Możliwe, możliwe, spałam tylko z tobą, Zuni siedzi w Dubaju od trzech miesięcy, więc, mój drogi, sprawa zrobiła się poważna. Co zamierzasz uczynić? Powiemy Zuniemu? Uciekniemy? Czy ty w ogóle coś do mnie czujesz, bo przecież wiesz, że zakochałam się w tobie tej dziwnej nocy wielkiego wesela Karen i twojego brata na Cyprze?! Jacek wstał i podszedł do okna. Złapał Angelę za ramię. – W ciąży?! Ja nie mogę mieć dzieci!! Nie boję się twoich pogróżek! Ani Zuniego! Mnie chronią inni i moja walka. – Pogładził się po długiej czarnej brodzie. – Musisz się pozbyć tego dziecka, Angelo, ja nie mogę, nie chcę, mam zadania do wykonania tutaj, na tym świecie i nie chcę mieć dzieci. Zwłaszcza takiej matki, która się kurwi po całym świecie, podrzuca swoje dzieci teściowej w Emiratach, jest w ciąży i kopci jak palacz na HMS Victory! Angela uderzyła z całej siły Jacka w twarz. A potem wróciła na łóżko, odwróciła się do ściany i zaczęła szlochać. Jacek zebrał rzeczy, wszedł za plastykową zasłonę, która zapewne miała oddzielać „sypialnię” od „łazienki”. Odkręcił wodę pod prysznicem. Bateria miała urwaną rączkę i skaleczyła go w rękę. Obwiązał ją kawałkiem starego ręcznika. Patrzył długo na siebie w lustrze. Wyszedł nagi, spojrzał na kobietę zwiniętą na łóżku w kłębek. Wzruszył ramionami, usiadł i zaczął się ubierać. Poczuł dotknięcie na plecach. Odwrócił się, patrząc na nią. Była bezbronna, miała twarz pełną złości i mokrą od łez. Pomyślał, że to prawdopodobnie jedyna istota na świecie, która go kocha. Oczywiście obok babci Małgosi. Ale to jedyna kobieta. Kocha go bezwarunkowo takim, jakim jest i chyba faktycznie wie, czym się zajmuje. Jest dla niego jak… jak żona. Wrócił do łóżka i kochali się z Angelą jeszcze długo, namiętnie, na przemian z czułością, ze złością, ale bez słów. Kiedy wstał, znowu zapalił papierosa i siedząc na brzegu łóżka, zapatrzony w mur z czerwonej cegły widoczny z okna, powiedział: – Angelo, może masz rację z tą Karen, a może cię kocham, nie wiem. Jesteś kapitalną kochanką, jesteś jak hurysa w raju. Może przesadziłem ze słowami, że jesteś złą matką, ale nic nie wiesz o moim dzieciństwie. Jestem synem strasznej dziwki, która zniszczyła moją rodzinę. – Westchnął i pochylił się, dotykając jej ramion. – Ale musisz zrobić aborcję. Nie chcę kolejnych Krajewskich na tym świecie. Allach też nie błogosławi Andrzejowi i Karen za to, co mi oboje zrobili, więc może tak ma być. Spotkamy się tutaj za miesiąc, jadę teraz na Maltę i do Libii, potem do Nowego Jorku, wreszcie do Polski, by zobaczyć się z babcią. Kiedy wrócę i spotkamy się tutaj za miesiąc, masz nie być w ciąży. Jeśli pozałatwiam pewne sprawy, być może będziemy mogli się spotykać częściej, nie wiem, powiem za miesiąc. Rozumiesz?! Słyszałaś kiedyś o Lady Hamilton? – Słucham? – zapytała zdumiona Angela. – To była kochanka Nelsona. Przedziwna historia, żyli w trójkącie z jej mężem, ambasadorem Brytanii w Neapolu. Przez lata tak żyli razem, razem mieszkali, razem podróżowali. Wszyscy patrzyli na to przez palce, doceniając geniusz admirała. Jak pamiętasz, Nelson zwyciężył pod Trafalgarem, zapewniając panowanie nad morzami, w zasadzie dzięki tej bitwie Anglia została krajem, w którym dzięki koloniom słońce nigdy nie zachodziło.Lady Hamilton urodziła mu córkę, Horatię. Lord Nelson wygrał bitwę, ale został śmiertelnie raniony. I kiedy on, największy

wojownik konał, błagał: „Zajmijcie się biedną panią Hamilton”, wiesz, co się stało? – Co? – Może wystawiono mu najwyższą w ówczesnym świecie kolumnę, ale nie zadbano o jego kochankę i o ich córkę. Lady Hamilton umarła w nędzy. A córka nie chciała jej znać i do końca życia nie przyznawała się, chociaż miała imię na jego cześć, świadczące, że jest córką Horacego Nelsona. A ja nie sądzę, byśmy żyli pod jednym dachem razem z Zunim, prędzej nas zabije. A jeśli mi się coś stanie, kto o was zadba? Nawet nie wyobrażam sobie, co spotkałoby ciebie za zdradę, arabska żono… Więc żadnych dzieci, rozumiesz Angelo?! – Aiwa Ja sidi, aiwa, aiwa, tak jest, mój panie – odpowiedziała, gorzko się uśmiechając.

ROZDZIAŁ XVI

Ml e cz na Dr oga B e nghaz i , gr udz i e ń 1983 Siedziała na sofie i przez okna werandy patrzyła na morze. Pokój wypełniała muzyka Oldfielda. Przewracała machinalnie kolorowe strony magazynów mody. Nazywanie ich „kolorowymi” to za dużo powiedziane – większość stron była zamazana mazakiem na czarno, czyli wszędzie tam, gdzie według cenzorów dopuszczających prasę na rynek libijski była prezentowana golizna i treści nieobyczajne. Ostatnie tygodnie Karen spędzała bezczynnie, odkąd okazało się, że nie jest „złotym dzieckiem” w swojej kancelarii w Twin Towers. Do tego kilka złych biznesowych ruchów i zagubienie Esther zaowocowały odsunięciem obu od projektów. Do biura w Benghazi przyjechało dwóch nowych pracowników, wyszczekanych młokosów po Harvardzie i chociaż ich wiedza o świecie arabskim zamykała się w stwierdzeniu, że Arabowie mają inną mentalność i należy pamiętać, że nie wolno żartować na temat ich żon, to zyskali sobie wiernych kompanów w męskich wyprawach na pustynię. Tym samym więc zaczęli też dominować w przygotowywaniu raportów, które były do tej pory domeną Karen. Wstała, wyłączyła muzykę i podeszła do regału z filmami. Włączyła Sokoła maltańskiego i znowu usiadła na sofie, pogryzając orzeszki. Chociaż zwykle oglądała ten film z takim samym zainteresowaniem, by nie zgubić skomplikowanych wątków, dzisiaj zaczęła przewijać sceny szybciej i szybciej. I znowu femme fatale uwodzi bogu ducha winnego, naiwnego, zmęczonego mężczyznę. I znowu wszyscy przyjaciele zostawiają na lodzie Mr Cairo. Zatrzymała na scenie, kiedy detektyw prezentuje bezcenną figurkę, pytając Bogeya: „To kamień?”, „Nie, to ludzkie marzenia”. Podeszła do okna, patrząc na rozbijające się fale. Czy wszyscy na tym świecie pragniemy tylko bogactwa i władzy? Przecież to bez sensu, nie chcę żyć w takim świecie! Myślała o wczorajszym przyjęciu, jakie wydała sąsiadka. Przez dwie godziny stali na tarasie, popijając domowe wino z ryżu, za co groziła im kara chłosty, i jakby nigdy nic rozmawiali o nowych kontraktach, kto i kogo z kim zdradza i kiedy kto wybiera się na zakupy do Rzymu. Karen nie słuchała. Noc była ciepła. Karen zaczęła szukać gwiazd, dostrzegając dywan białej mgławicy ciągnącej się na pogodnym niebie. – Czy wiecie, że ta niezwykła autostrada złożona z gwiazd powstała, kiedy Hera podczas karmienia zorientowała się, że podrzucono jej dziecko z nieprawego łoża Zeusa? Odepchnęła

niemowlę od piersi i z kropli jej mleka powstała Droga Mleczna. Wszyscy dookoła spojrzeli na nią z zażenowaniem. Jej sąsiadów interesowały tylko prawdziwe romanse. Po raz pierwszy wyszła w połowie przyjęcia, wymawiając się bólem głowy. Ten ból w zasadzie nie minął jej od wczoraj. Muszę pojechać, pojechać, gdzieś, gdziekolwiek, pomyślała. Zeszła na parking, wsiadła do land rovera i pojechała do miasteczka, by kupić warzywa i owoce. Zanurzyła rękę w jutowym worku z miętą, roztarła, w powietrzu uniósł się ostry zapach, ale dzisiaj jej nie upajał. Wybierała dojrzałe pomidory, dotykała chropowatej skórki cukinii, wybierała bakłażany, ale nie cieszyło jej to. Usiadła na plastykowym zydlu przed ulicznym sprzedawcą, zamówiła falafel z harrisą, zamknęła oczy i wsłuchała się w pokrzykiwania sprzedawców, nawoływania handlarza arbuzami, pomruki osiołków, ale dzisiaj to wszystko ją denerwowało. Wsiadła do samochodu, pojechała kilkadziesiąt kilometrów w kierunku Sahary. Porzuciła auto na zboczu pagórka przy nieczynnej maszynie do ścinania bloków skalnych i przeszła wąskim korytarzem. Tam, trzymając się poręczy wyżłobionej w skale, weszła na samą górę. Za ścianą utkaną z krzewów ujrzała kaplicę o fasadzie podobnej do tej w Petrze, tylko dużo mniejszą. Dotknęła wygładzonej kolumny, patrzyła na misternie splecione liście akantu na kapitelu i nie cieszyło jej to. Po powrocie łapczywie wypiła dwie butelki bengashiru. Zatrzymała się przy białym budynku farmy, pamiętając, że trzeba jechać kamienistą drogą dokładnie siedem kilometrów i trzysta metrów, by dotrzeć do potężnej dziury w ziemi. Stanęła, patrzyła na przeciwległy brzeg i zastanawiała się, skąd na środku świata taka wielka przestrzeń. Jakby Zeus się pomylił i zamiast cisnąć gromy, rzucił wierzchołkiem góry w ląd, z czego utworzyła się wielka dziura o głębokości kilkudziesięciu metrów. Podniosła kamyk i rzuciła go w dół. Nie usłyszała nic, ale w górę wzbiła się chmara ptaków, zasnuwając niebo czarnym dywanem. Wracając, stanęła w Tolmeicie i weszła do świątyni Zeusa, przytulając się do kolumn. Pokłoniła się figurom Hery i Demeter. Położyła się na mozaice z lirą Orfeusza i patrzyła na obłoki na niebie. Wyjeżdżając, stanęła jeszcze przy rozwalającym się murku z cegieł i ścięła kilkanaście soczystych czerwonych bugenwilli. Chciała jeszcze zerwać płomiennoróżowe oleandry, ale przypomniała sobie, że są trujące, więc porzuciła ten zamiar. Zatrzymała się u Ahmeda, wysłuchała notowań arabskich zawodów w piłce nożnej. Poczęstował ją herbatą z miętą i orzeszkami. Wypiła kilka łyków, odstawiła i wsiadła do auta. Czuła się jeszcze bardziej nieszczęśliwa i pusta niż rano. Samochodem wróciła nad morze. Stanęła przy skałach, zeszła po stromych ustępach i wskoczyła do morza. Było zimno, wietrznie, ale nie przeszkadzało jej to. Pływała, rozgarniając fale. Nurkowała, dotykając piasków, pisząc jakieś zaklęcia, łapiąc muszle i ryby. Kiedy ubrała się w dwie bluzy i zawinęła w koc, usiadła na brzegu. I poczuła, że jest głęboko nieszczęśliwa i jest jej źle. Kiedy wróciła do domu, ledwo doszła do łazienki, wyrzucając z siebie resztki falafela z harissą, miętą i orzeszkami. Podniosła oczy, zmęczone i nieszczęśliwe, do lustra, obmyła twarz i uśmiechnęła się nagle. Pobiegła do auta, gubiąc po drodze okulary, tak szybko chciała się przekonać, już wiedzieć, potwierdzić. Po kilku godzinach pochyliła się nad nią Betty, mówiąc: – Test nie kłamie, jesteś w ciąży, Karen.

ROZDZIAŁ XVII

Koni k i na ni e bi e Dr ohoby cz , sty cz e ń 1984 Otworzył oczy i zobaczył na dole meble, lampę, sofę, biurko. Złapał się kurczowo palcami za podłogę. – O Boże, zaraz spadnę, jestem przyklejony do sufitu… Ale to nie był straszny sen. W swoim rosyjskim przewodniku miał podkreślone zdanie „nigdy nie pij wódki jak Rosjanin”. Ale jak tu nie pić, jeśli nie chcą cię wypuścić z tego kraju na święta do żony, jeśli jest wszystko inaczej, niż ma być. – Hahahah, tawariszcz, dałeś się nabrać? To mój sufit w lustrach w duecie z lustrzaną podłogą, dobre co? Usłyszał ponad sobą. Otworzył szeroko oczy, nad nim pochylał się Sasza, chyba pan domu, Ukrainiec. Tutaj jakoś trafił na sylwestra. Czyli już rok jest w Związku Radzieckim. Już rok, kolejny rok. Swietłana. Gdzie ona jest? O północy starała się go pocałować. Ale jej powiedział: „Nie nada, Swietłana, nie nada, ja kocham żonę. Rozumiesz, żonę i tylko ją”. Ale wokoło nie było ani Swietłany, ani setki tych ludzi, którzy się wczoraj bawili. Przed północą zrobili show na placu Czerwonym, pokazywany w telewizji. Odliczali sekundy razem z wielkim zegarem na Kremlu. Wyszli na balkon i krzyczeli: „S Nowim Godom, Uraaaa!!” Na balkonie pili szampanskoje. Było zimno, tak strasznie zimno. A potem jeszcze pamięta, że oglądali, to było dziwne, nagle jakby się skończyła zabawa i wszyscy oglądali film Moskwa nie wierzy łzom. Zasmuciło go to, bo po raz drugi uczestniczył w tej tradycji. „My co roku oglądamy ten film”, zaszeptała mu do ucha Swietłana, starając się zrobić mu koniecznie okład z piersi na nosie. Złapał ją za rękę i w łamanej mowie Puszkina poprosił, żeby naprawdę dała spokój, bo już nie będzie z niej korzystał, z jej tłumaczeń. „Pij”, rozkazała i podała mu szklankę z wódką. A potem drugą, trzecią. Ale kiedy rano się obudził, był tylko on i ten szalony gospodarz. – Wy Dżon a mienja Sasza – powiedział serdecznie. – Chciałbym już iść. – John starał się podnieść. – A kuda wam? – Do hotelu. – A patom? – A patom chcę jechać do mojej żony do Jerozolimy, ona będzie czekać na mnie.

– Nie wypuszczą ciebie do Izraela, nie dostaniesz wizy. – Skąd wiesz? – Jestem kuzynem Swietłany, trochę o tobie opowiadała. – Co opowiadała? – Że ukryłeś rysunki Schulza, dlatego masz mieć przesłuchanie za tydzień. Zabrali ci paszport, nie możesz opuścić Związku Radzieckiego. – A tobie nie przeszkadzało to spędzić ze mną sylwestra, nie przeszkadza, że jestem złodziej? – Dżon, gdyby wszyscy Rosjanie mieli się przejmować, że spędzają sylwestra z ludźmi, którzy coś ukradli, zasunęli lub coś takiego, w kraju, gdzie każdy średnio w roku daje trzy łapówki, co jest przecież przestępstwem, no to mój Dżoni, sam bym musiał spędzać ze sobą sylwestra, a nawet nie wiem, czy wtedy mógłbym ze sobą napić się szampana. – Ale dlaczego ona wygadywała takie bzdury?! Nic nikomu nie zabrałem, jestem pisarzem, a teraz piszę reportaż. Namówiła mnie na przyjazd do Drohobycza, przekonując, że jest temat. Wiedziała, że jestem Żydem, że jak mi powie, że tutaj były pogromy żydowskie, że jak mi inteligentnie podrzuci temat Schulza, to wsiąknę. Najpierw czekałem długo na wywiad z Andropowem, a jak go uzyskałem, to wtedy miałem już jechać do domu. Wówczas usłyszałem o tych pogromach tu, znaczy wiedziałem, ale historia kata i oprawcy, który codziennie mierzył z broni do sprzątacza jego podwórka, znakomitego artysty, zresztą znasz to, historia Schulza mnie wciągnęła, jest taka tragiczna… – Ja znaju, ja znaju, przecież mieszkam tutaj. – Sasza usiadł w fotelu. Otulił się długim wełnianym szlafrokiem. – No przyjechała i ona, i Ksenia. Ta druga głupia strasznie. Ładna bardzo, ale głupia. Podeszła wczoraj, puściłem ja Biełyje rozy z adapteru, a ona tańczy, widzi kopię Wenus z Milo, żem przywiózł, a ona pijana, mówi: „O Sasza, ale ładna ta Wenus z Milano”. Głupia, rozumiesz, oto greckie Milo z Mediolanem pomyliła. Ale w ogóle na mnie nie leciała, tylko na ciebie i na ciebie pozierała… Tak. Masz jakiś najwyraźniej szarm kolego, że rozkochujesz kobiety. I one robią wszystko, aby cię zatrzymać. A zakochane kobiety, uwierz mi, to ciężka i niebezpieczna sprawa, pisali o tym i Bułhakow, i Tołstoj. Znasz rosyjską literaturę, Dżon? – Och tak, znakomita. Jestem miłośnikiem dziewiętnastowiecznej literatury, dużo czytałem kiedyś, a i tutaj też. Specjalnie nawet zamieszkałem w Moskwie w pobliżu domu Bułhakowa, chciałem o nim napisać szkic, o Moskwie Pietuszki, no tak, ale jak mówiłem, Swietłana mnie namówiła, byśmy tu przyjechali, że już jest temat dla mojej szczipatielnej, jak orzekła, żydowskiej duszy, ale wyszło, że wciągnął mnie ten Drohobycz. Te malunki Schulza… A moja żona czeka już prawie cztery lata na mnie. Przyjechała do mnie nawet do Moskwy, wiem od gospodyni. Miałem już wracać. A ja mam mieć teraz jakieś dzikie przesłuchania, zabrali mi paszport… – No znajesz, zakochana kobieta, mówię, rzecz poważna, a jeszcze zakochana kobieta, której tata jest szefem lokalnego komitetu partii… – Co?! Swietłana jest córką szefa partii?! – Tutaj to los co drugiej dziewczyny, w każdym sklepie, zakładzie, na poczcie, w szkole, musi być szef partii, więc mamy więcej szefów partii niż innych pracowników, każdy zakład pracy, każdy musi mieć swego. A ja czuję, że my się zaprzyjaźnimy kolego. I ty mnie nauczysz, jak rozkochiwać te kobiety. Bo ja jakoś tutaj niepopularny. Diengi są, dolary są, bo ja piszę, a u nas dobrze pisarze zarabiają, my tuśmy skarby narodowe, a ja piszę powieści bezpieczne, o czasach prehistorycznych, muszę tylko uważać, co by nie pokazywać struktur partyjnych. O co nietrudno w świecie dinozaurów, ha! Machnął ręką. Nada popić, naleweczkę spróbuj, dobra na ból głowy, ziołowa. – Nalał do dwóch kieliszków z kryształowej butelki ciemnobrązowy płyn pachnący ostro i jednocześnie miętowo. – To piołunówka, dobra, nada, pij, na zdarowie, twoje. – Podniósł kieliszeczek i wypił do dna. – A co do mnie… I nawet mnie wypuszczają na festiwale, jeżdżę do

Polszy, byłem w Rzimie, w Pariże, nawet może będę mój kraj reprezentował na targach w NjuJorku, szto nam po drodze… John ukrył głowę w dłoniach. Sasza wyszedł. W korytarzu usłyszał szczekanie psa i głośne powitania. Zadzwonił też telefon. Do pokoju weszła poważna blondynka, na oko pięćdziesięcioletnia, przed nią biegł piesek, biały pudel, który wybiegał, wracał, wybiegał. John czuł, że powinien wstać, ale nie miał siły, więc tylko skłonił głową i mruknął słowa powitania i przeprosin, że nie może się podnieść. Pudelek wskoczył mu na kolana i zaczął intensywnie go obwąchiwać. Z korytarza dobiegały nieustające „nu da, da, da”. Kobieta stanęła przy oknie i popatrzyła na resztki noworocznej dekoracji i na butelki po szampanie. Wyglądała znajomo, ale tak strasznie bolała go głowa, że nic nie mogło mu się przypomnieć. Był ciągle pijany, był w Związku Radzieckim, wchodził w nowy rok z podejrzeniem kradzieży obrazków Schulza, choć już było wiadomo, że ich nie ukradł. Miał wywiad z Andropowem, też z Kaddafim i z Idi Aminem. Z wielkich oprawców nie miał wywiadu z Breżniewem, bo ten już nie żył. I nie miał z Gorbaczowem, bo ten był, jak mówili Rosjanie, w porządku. Dwa razy miał przyjemność obejrzeć Katiuszę w Moskwie, co nie wierzyła łzom. Ale nie miał paszportu. I nie mógł jechać do żony i córki, nie miał też pomysłu na nową książkę. Czuł się skończony. Wrócił Sasza. – Poznaliście się już. Wyniosła kobieta przytaknęła, lekko prychając. Zaszumiał jej niski ładny głos: – Jeśli to można, z naciskiem na można, nazwać poznaniem! Ten człowiek jest pijany. Co moja Swieta w nim widzi, doprawdy? Swieta w nim widzi? Popatrzył uważniej na kobietę. Na wąskie zacięte usta, duże brązowe, ciągle zdziwione sarnie oczy. – Panie się znają? – To jej matka, moja ciotka, Dżon, nasze mamy są siostrami, zadzwoniłem do niej po pomoc. – Teraz John poczuł się jak w środku powieści Bułhakowa, tyle że to działo się naprawdę, i nie wiedział, jak się zakończy. – Taszeńko, trzeba pomóc panu. On nie kocha Swiety, Swieta zresztą dla niego za młoda. No i on kocha żonę, więc nie nada. No i trochę nakłamała z tymi obrazkami, bo je przyniosła, o tu. I podszedł do sekretery z czeczotki, otworzył górną szufladę i pokazał im… obrazki, które rzekomo przywłaszczył sobie John Krantz! – Fucking hell, co się dzieje?! – John złapał się za głowę. – Co ja mam robić?! Co tu się dzieje?! Wyjaśnicie mi? – Spakojna, spakojna, wezwałem mamę Swiety, byśmy coś uradzili. Siadaj Taszeńko. Najpierw napijmy się – powiedział Sasza, wyjął jeszcze jeden kieliszeczek i nalał aromatycznej nalewki. – Piękne to szkło. – Spojrzała pod światło. – To od mojej mamy, twoja dostała w prezencie ślubnym. Taszeńka zaspokoiwszy zachwyt nad rodowymi skarbami, siadła na szezlongu naprzeciwko Johna, zakładając nogę na nogę. Jakoś oboje nie zdawali się być poruszeni kłamstwem Swiety. Rękopis Schulza leżał na sekreterze z czeczotki, jakby to było jego miejsce od lat. Kiedy Taszeńka usiadła, był to sygnał dla pudelka, który okazał się suczką Tiną, do przybiegnięcia do pani. Natychmiast ułożyła się na jej kolanach. Kobieta zapaliła papierosa. Paliła i przyglądała się. Zegar tykał, John patrzył na nich. Bratanek podał jej książkę Johna. Dotknęła czerwonej okładki i pogładziła ją. Powąchała! Otworzyła i zaczęła czytać. Czytała, czytała, pudlica pochrapywała, a Sasza siedział z nogą założoną na nogę. Wreszcie mama Swietłany zamknęła książkę z westchnieniem. Pogłaskała Tinę, popatrzyła na Johna. Zapytała cicho:

– To wy? – My? – zapytał słabo John. – To wy napisali? – A da, da, da – potwierdził John. Kobieta wzięła do ręki książkę i zaczęła ją kartkować. Robiła to niedbale, ale pochyliła się nagle i znowu zaczęła czytać, nie zauważywszy, że popiół niemal jej spadł na podłogę. Sasza usłużnie podał popielniczkę. Podniosła oczy na Johna, westchnęła i wyrzekła po angielsku: – Świetne, ależ pan pisze. Nic dziwnego, że podkochują się w panu zapewne wszystkie kobiety, a zwłaszcza te smarkule, co czytają i karmią się od urodzenia Tołstojem, Puszkinem i Turgieniewem. A na studiach łykają Komu bije dzwon i wydaje im się, że są heroinami z Pożegnania z bronią. Współczuję, ba, nawet przepraszam za córkę. Głupia koza. No wie pan, to poczucie bezkarności, radzieckiego modelu życia, który wbija jej do głowy ten parweniusz, mój mąż. Wie pan, ja i moja siostra, Daszeńka, mama Saszy, pochodzimy ze starego dobrego rodu. Książęcego. Ale po wojnie była bieda, książęce tytuły nie były w modzie od czasów rewolucji. Tata nas odumarł w więzieniu, zamknął go Stalin i nigdy nie wypuścił. Mama zamieniła się z naszą sprzątaczką miejscami. Taka historyczna zamiana miejsc. Kiedyś ona u nas sprzątała. A potem mama u niej. I u nas. Żeby nie oszaleć, czytałyśmy dużo, a żeby nas nie rozumieli, rozmawiałyśmy w domu z mamą po angielsku, po francusku… No ale tymi książkami to się trudno najeść było. A sukienki miałyśmy tyle razy cerowane z siostrą, że już nie było widać materiału tylko cery same. Wszystko, co miałyśmy to książki, trochę szkła i meble, czego nie zabrała nam pani sprzątaczka. I wtedy pojawił się przystojny, wygadany, wszystkomogący i wszystkowiedzący Iwan. Jakoś szybko się oświadczył. I szybko wyszłam za niego. Szybko się urodziła Swieta. Potem jakoś się mną nie interesował, w mieście było tyle ciekawszych pań. A on nie dość, że przystojny to u władzy, więc powodzenie miał wielkie. Bez żalu dla mnie jako dla kobiety, bo nigdy go nie kochałam. – Westchnęła i wypuściła kółka z papierosa. – Ale żałko dla innych, bo on partyjniak jakich mało. Pewnie ma niejeden żydowski, ludzki, nieludzki los na sumieniu. Jesteśmy narodem, w którym królują donosy, nieważne czy prawdziwe, czy nie, trzeba je wyjaśnić. Jak z tymi rysunkami. Pan wybaczy, głupia dziewczyna. Myślała, że można sobie kupić miłość za denucjację. Patrzy na zakłamanie, na matkę. Stalin im określa nawet priorytety miłosne. Wie pan, Stalin wiecznie żywy… I taki los rosyjskiej kobiety. Ot. Byle to powstrzymać, nu charaszo, Sasza, co możemy zrobić? – Wpierw śniadanie, jajecznica na smutki i do myśli trzeba! Sasza zabrał ich do jadalni, gdzie stół był nakryty grubo tkanym wiśniowym orientalnym kobiercem. John się rozejrzał. Wszystkie ściany od podłogi do sufitu wyłożone były książkami, pismami, albumami. Sasza poszedł do kuchni, skąd wrócił z miedzianą patelnią pełną pachnącej jajecznicy. John patrzył na książki, czuł się coraz lepiej. Taszeńka złapała jego wzrok spoczywający na książkach. – To u nas normalne, my Rosjanie kochamy literaturę. – I literatów – dodał Sasza, starannie rozstawiając porcelanowe talerzyki i srebrne sztućce. Nałożył łososia, kawioru, podlał sokiem z cytryny. – Nu zakuszat, przed jajeczniczką nada! Jemy, jemy, jak pojemy to i mądrość przyjdzie. – Zjadł kilka kęsów. – Ależ! – Trzepnął się w czoło. – Wiedziałem, że o czymś zapomniałem! Podszedł do patefonu i puścił Jezioro łabędzie. Jedli, nie rozmawiając. Pokój wypełniła muzyka. W Johnie zaczęła świtać jakaś iskra nadziei. Przynajmniej wiedział, że nie jest winien tej sytuacji. I czuł, że ci ludzie coś wymyślą. – Wiem! – Taszeńka klasnęła w stół. – Tak?!

– Porozmawiam z Iwanem Iwanowiczem, że to nieprawda z tymi rycinami, że nasza córka trochę pokolorowała, żeby wycofał wszystkie papiery. I żeby oddał paszport, tu przyniósł. Zmaże sygnatury i sprawy nie będzie, człowieka też nie będzie. W tym kraju możliwe są największe przekręty i największe bzdury. Okrutne i głupie. Wie pan… Stalin wiecznie żywy! – Ale co dostanie Iwan Iwanowicz za uwolnienie? – zapytał trzeźwo Sasza. – On? Chciał rozwodu, to dam, bo już mam dosyć. – Mama Swietłany się zarumieniła. I niezrażona ciągnęła: – A! Jak będziesz miał pan paszport, możesz pan wyjeżdżać. Wspominaliście o Malcie, że tam wasza żona często w delegacji. Zrobicie jej niespodziankę. Mój brat jest kawalerem maltańskim. Czy pan wie, że od osiemnastego wieku jesteśmy, my Rosjanie, we władzach klasztoru Joannitów? Car Paweł, syn Katarzyny Wielkiej, był Wielkim Mistrzem tego zakonu. Da Malta priekrasna! A Sierioża, mój brat… On na mnie obrażony za Iwana Iwanowicza. Ale Daszeńka to jego ukochana siostra, Sasza z dobrego taty, tylko go odumarł szybko. Sasza… – Pokazała na bratanka. – Poprosi mamę, to ona zadzwoni do Sierioży i on was zaprosi na Maltę. Byście tę słynną ikonę opisali podarowaną przez Rosję, słyszeliście o niej, o tej ikonie cudów, panie John? Sasza pojedzie jako tłumacz… tagda zdjełajem… – Wstała zadowolona, przeszła kilka razy po pokoju. – Mogę zadzwonić, by was zaprosił na wywiad. Powiecie, że musicie wyjechać. Pieniądze macie na bilet? Rzeczy jakieś ważne zostały w Moskwie? Pomożemy wysłać. Pan wyjeżdża. Sasza kiwał poważnie głową. Suczka szczekała, a czarny łabędź znowu znalazł przyjaciół w najgorszych szuwarach. Wysłał list do Esther. Droga Esther! Jestem w Drohobyczu. Przygotowywałem dokument o tamtejszych pogromach Żydów. Odkryłem niesamowitego pisarza, Brunona Schulza, zacząłem czytać jego prozę po angielsku. Postanowiłem napisać o nim, trwał w takim dziwnym stanie, hitlerowiec, który strzelał z balkonu do żydów jak do kaczek, zatrudnił go do wymalowania pokoju dziecinnego dla swoich dzieci. I ten, nie wiedząc, czy kolejny dzień nie będzie jego ostatnim, wymalowywał piękne baśniowe sceny. Moim zdaniem malował jak Chagall, z którym wiele go łączy. Nie wiem, dlaczego moi naczelni nie podawali ci namiarów do mnie, kiedy byłaś w Moskwie. Jestem dumny, że przyjechałaś po mnie. Proszę przenieśmy się do Jerozolimy. Jadę na Maltę, mam nadzieję, że tam się spotkamy, bo wiem, że często tam bywasz zawodowo. Ucałuj Sarę, dziecko naszej miłości, boskiej i ziemskiej. Jadę do Ciebie, Najukochańsza, czysty i wreszcie godny twojej miłości. Twój John Tydzień później John miał lecieć na Maltę w towarzystwie nowego przyjaciela, Saszy. Ten od rana był gotów – miał jasne płócienne spodnie i biały kapelusz weneckiego gondoliera otoczony czarną wstążką. Strój miał nieco nieadekwatny do rosyjskiej pogody, ale nie robiło to na nim specjalnego wrażenia. W białej marynarce miał kolorową chustkę w czerwone grochy i taką samą muszkę. Kiedy jechali na lotnisko, John zobaczył na niebie chmury o zarysie koników. Jadę, jadę do ukochanej. Nigdy więcej Rosji. Stalin wiecznie żywy. K… na pohybel! Podczas kontroli paszportowej zatrzymano go. Pokazano mu artykuł, gdzie opisał Związek Radziecki jako agresora w przypadku krajów Układu Warszawskiego. Dołączono jego oświadczenie, które kiedyś podpisał, że nie będzie, pod karą więzienia, pisał o tym.

ROZDZIAŁ XVIII

Sy r e ni śp i e w B e jr ut, mar z e c 1984 Maria wynegocjowała z Hamidem, że podczas samodzielnych wyjść do miasta z Tabichą zamieni burkę na hidżab. Zgodził się bez większych ceregieli. Wyraźnie cieszyła go zażyłość pomiędzy Marią i Tabichą. Przeważnie razem jadły kolację. Potem patrzyły, jak zachodzi słońce za górami Golan, a potem czytały, słuchając najczęściej Um Kalthoum. A nocami, na zmianę, odwiedzał je Hamid. Więc książki, przyjaźń z Tabichą oraz praca w ośrodku badań ekosystemów trzymała ją przy życiu. Czytały też na zmianę Biblię, Koran i księgi Mojżeszowe. Czasem Maria mawiała: „Tu Jerozolima, tam Jerozolima, tak samo ważna”… A Tabicha zaznaczała fragment, mówiąc: „Tu Gabriel, tu Żibril, funkcja ta sama, archanielska”. Na koniec „negocjacji” Hamid zwrócił się do Marii: – Dobrze zatem, jak zechcesz. Wiedziałem, że mi wybaczysz, że się zaprzyjaźnicie, obie miałyście podobne dzieciństwo, dlatego was wybawiłem moją miłością. Jak każdy dobry muzułmanin muszę zajmować się wszystkimi sierotami wojennymi, zwłaszcza tymi z wojen religijnych… – Ty zajmować się „misją”? I sierotami wojen religijnych?! – Tak, nie pamiętasz, co mi opowiedziałaś o sobie w dniu, kiedy się poznaliśmy? – Marii jak przez mgłę przeleciało przyjęcie u konsula w Benghazi, jaka była oszołomiona, kiedy z wielomiesięcznego, a może wieloletniego letargu, wybudziła ją ta twarz o przenikliwych oczach, jak się narodziła na nowo do życia, kiedy zobaczyła tę, wydawało jej się wtedy, najpiękniejszą, najmędrszą twarz na ziemi, twarz, która w niej teraz wywoływała tylko odruchy wymiotne. I nienawiść. Tak, Maria słabo pamiętała ten dzień. I przeklinała go przez ostatnie miesiące. Nieustannie. – Uollachi. Powiedziałaś mi wtedy, że jako dziecko przeszłaś setki kilometrów z Polski do Rosji, że zamordowano ci ojca, tak jak mojego… Wtedy nawiązała się między nami nić… Bo mojego też zamordowali, Włosi, kiedy walczył u boku Omara Mukhtara, opowiadałem ci, tak, i… Tak, teraz wszystko Maria sobie przypomniała, to ją obudziło, ta niepotrzebna dla obojga i dla obojga tożsama śmierć ojców. I matek. I Omar Mukhtar, narodowy bohater Libii, który symbolizował zwycięstwo nad włoskim reżimem.

Kiedy zaszło słońce i zaczęły razem śpiewać, Maria, kiwając się, zapytała: – Tabicho, czy pojedziesz ze mną jutro do Bejrutu? Chcę ci coś tam pokazać. – Jeśli Hamid pozwo… – Pozwoli, pozwoli. – Maria machnęła ręką zniecierpliwiona. Jechały górzystą okolicą. Maria siedziała koło Tabichy na tylnym siedzeniu. – Lubię prowadzić auto sama – powiedziała Arabka. W zasadzie nic o niej nie wiem, pomyślała Maria. – Tabicho? – Wiesz, to rzadkość w Libii, byłam jedyną córką. Studiowałam w Anglii farmację. Tam prowadziłam auto, zresztą w ogóle prowadziłam urozmaicone życie. – Tabicha się zaczerwieniła po czubki uszu. – Ale przyjechałam w połowie studiów, moi rodzice ulegli wypadkowi samochodowemu, ich auto stoczyło się ze skał pod Bardiją. Mówią, że był w to zamieszany Kaddafi, szczur wstrętny, zniszczył tylu ludzi, tylu ludzi!! – Ach, przepraszam, nie wiedziałam! – Nie mogłaś wiedzieć. – A jak, hmmm, jak się poznałaś z Hamidem? – Ach, nasi rodzice umówili się, jak byliśmy mali, że się pobierzemy, tak jakoś nie było wyboru. Jak odeszli, zjawił się jego wuj, ja mieszkałam u stryja, szybko i chętnie pozbył się mnie. Nigdy nie lubiłam Hamida, wiesz? Wiedziałam, że współpracuje z tym szczurem. – To dlaczego z nim żyłaś?! – A miałam inne wyjście? Pewnie dlatego nie pobłogosławił nam Allach dziećmi, jak tobie Marija. – Ach, mnie za to pokarał… – Nie mów tak, nie wolno, a jak masz problemy, to pomódl się, wysłucha ciebie, każdego wysłucha! – tłumaczyła żarliwie. Pod Damaszkiem zatrzymał je patrol wojskowy. Długo musiały się tłumaczyć i okazywać dokumenty. Według nich obie były siostrami i mieszkały pod swoim adresem pod opieką brata. Kierowca twierdził, że został wynajęty przez niego. – A opiekun został w domu? Tak siostry same wypuścił? W jakim języku siostry się porozumiewają? Normalnie można tu jeździć, ale był zamach dzisiaj na ambasadora syryjskiego przy ONZ i sprawdzamy wszystkie auta. Osłaniamy też Arafata. Coś paniom mówią te sytuacje? Mamy donosy, że dwie arabskie kobiety planują się wysadzić w Bejrucie w powietrze. Pani jest Arabką? Z żydowskimi dokumentami? A jaka jest pani narodowość? – To było takie głupie, pomyślała Maria. Ta cała mistyfikacja. Przecież nie znam nawet hebrajskiego. Znam tylko arabski. Arabka z izraelskimi dokumentami? Oszalałam? Jeśli teraz mnie zatrzymają, będą torturować i powiem, skąd jestem, deportują mnie do Libii, bo to mój ostatni kraj zamieszkania, a Hamid zatrzymał mój polski paszport. Swoją drogą, jaka jest moja sytuacja, żeby żyć gdziekolwiek i mieć zamknięty na klucz paszport?! – Czy to na pewno jest pani paszport? – dopytywał się amerykański żołnierz, wskazując na jej dokumenty. Marię oblał zimny pot. Od wielu lat się nie modliła, ale czuła, że to jest ten moment. Tabicha milczała, trzymała cały czas ręce zaciśnięte w pięści. Amerykański żołnierz zaczął wybierać numer w telefonie. – Wait a minute! I know them! Maria usłyszała głos Dona. Żołnierz z patrolu zasalutował. Don skłonił się Marii. Porozmawiał chwilę i kierowca kobiet otrzymał specjalną kartę uprawniającą do przemieszczania się tego dnia.

Maria zaczęła gorączkowo sprawdzać mapę. Patrol zatrzymał je tuż koło Damaszku. Cud, cud, ten Don to cud. A może to, co się stało, to cud w Damaszku. Jaki cud miał miejsce w Damaszku? I ten Don. Liberator. Zbawca. Pochylił się nad nią, potem jak amerykański wojskowy oddał im dokumenty, puszczając je wolno i mówiąc: „Wkrótce się zobaczymy Mario”. Próbowała sobie przypomnieć, jaki cud miał miejsce w Damaszku. Ale tylko chodził jej po głowie filuterny wierszyk wieszcza: Niedaleko Damaszku, siedział diabeł na daszku, w kapeluszu czerwonem, barwnem kwieciem upstrzonem.[3] Dochodziło południe, kiedy wjechały do zalanego słońcem miasta. Ze zgrozą patrzyły na ruiny, zerwane dachy, ulice zawalone kamieniami. Podała kierowcy adres, a ten kluczył, gubił drogę. – Co się dzieje w Bejrucie? – Wojna, starcie wpływów amerykańskich, izraelskich, syryjskich, no i osłona Al-Fatah, tu była siedziba Organizacji Wyzwolenia Palestyny – powiedział, parkując. – Jak długo mam czekać? Sidi Hamid nie będzie zadowolony tą sytuacją pod Damaszkiem, a tu… – Sidi Hamid kazał ci nas pilnować? A gdzie uciekniemy z tego miejsca? By zamieszkać w ruinach? – burknęła Maria. – Czekaj, idziemy i wrócimy. – Poprawiły z Tabichą hidżaby, jej był czerwono-złoty, podczas gdy Tabichy fioletowy, przetykany srebrną nitką. Arabka spojrzała pytająco. – Chcesz wiedzieć, gdzie idziemy, ryzykując to niemal życiem? Chodź. – Szły krótką chwilę. Maria potknęła się i złapała za rękę Tabichę. – Już tu kiedyś byłam, wiesz? – Arabka znowu spojrzała pytająco. Jej wysmukła sylwetka zgarbiła się, nie odtrącała ręki Marii. Stanęły w końcu. – Posłuchaj o Marii zatem. Moja mama umarła przy porodzie. Urodziłam się we Lwowie, to miasto było kiedyś polskie, a dzisiaj jest w Związku Radzieckim, na Ukrainie. Była znakomitą pianistką. Tata był kochany, ale oto prawnik, zawsze zajęty, został nagle sam w wielkim domu. I z maleńką córeczką. Była niania Ninoczka, guwernantka, pani Stefa i nauczycielka od muzyki, ale byłam bardzo podobna do mamy, więc tata chyba patrzeć na mnie nie mógł, bo go to bolało, więc często uciekał do klubów i do podlwowskiego domu w Złoczowie, nad jezioro. Sam jeździł albo nie sam, nie wiem, piękny był. Do opieki nade mną sprowadził do nas swoje dwie siostry: Danę i Renę. Ale mną zajmowała się Ninoczka. Ciotki wstawały późno, chodziły w atłasowych peniuarach, słuchały muzyki i układały fale z włosów na żelazku. Ciągle grał patefon i ich ulubiona piosenka Miłość ci wszystko wybaczy. Całe dnie przyjmowały wizyty, grały w karty, śpiewały. Pamiętam, jak jednego dnia ciotka Dana wbiegła do domu, podśpiewując. Zdjęła kapelusz, położyła na stole z czeczotki i powiedziała: „W tym roku będę panną młodą”. Była związana z profesorem matematyki, uczniem Banacha, najsłynniejszego przed wojną polskiego naukowca. W lipcu 1941 roku umarłam po raz drugi. Do naszego pięknego domu weszli w brudnych butach Niemcy, a w zasadzie Niemcy i Rosjanie. Pamiętam, jak się Ninoczka martwiła, że tak nabrudzą i jak pan przyjedzie to te straszne plamy są na podłodze. A jeszcze palili, a Ninoczka prosiła, by przy mnie tego nie robili, bo nie można. A oni siedzieli w mundurach i najwyraźniej byli niezadowoleni. Ninoczka się pomyliła. Z tymi plamami i kałużami na podłodze. W ogóle tata nie był niezadowolony tą kałużą błota. Nie miał czasu. Bo ta kałuża się krwią wypełniła. Jak tylko tata wszedł, a ja siedziałam z Ninoczką na sofie, to oni tatę zastrzelili. Po tak bardzo teraz zapadniętych policzkach Marii popłynęły łzy. Tabicha ścisnęła ją za ramię. Że jest. A Maria mówiła głuchym głosem:

– Wróciły ciotki, takie roześmiane. A ci w skórzanych płaszczach siedzieli na kanapie, na drugiej ja z Ninoczką, a w kałuży krwi tata. Jeden podszedł do Dany i pokazał jej zdjęcie narzeczonego. „Gdzie on mieszka, ty suko!”, krzyknął, bijąc ją po twarzy. Tej nocy zabili też albo zabrali, by zamordować cały kwiat inteligencji lwowskiej, narzeczonego ciotki Dany też; wszystkich polskich naukowców, też takiego pięknego lekarza, poetę, pisarza, co czasem przychodził do nas, Boya-Żeleńskiego. Zabili mi tatę… Nie wiem, dlaczego nas nie zabili, kazali nam zejść do ciężarówek i zawieźli nas na dworzec. Tam kłębiły się setki ludzi, była gorąca noc, lipcowa. Ładowali nas jak popadnie do pociągu. Jechałyśmy bydlęcymi wagonami, wiele tygodni. Tam jedliśmy jakieś skórki od chleba, tam się załatwialiśmy, tam w rogu Rosjanie, którzy nadzorowali konwój, gwałcili kobiety. Za te gwałty, „po dobroci”, dostawaliśmy jedzenie. Przestałam mówić. Jak dotarliśmy po tygodniach czy miesiącach do Kazachstanu, mieszkaliśmy jakiś czas w takiej rozpadającej się chałupce. Mieszkałam z ciotkami. Ale one zagubiły się podczas tej wojny. Dana zapadła się w sobie, jednej nocy straciła narzeczonego i ukochanego brata. Ta druga zawsze żyła jakby na niczym jej nie zależało. I tu mówiła do niej: „Musimy robić wszystko, by przeżyć, wszystko”. To robiły. Najpierw chodząc z tymi Rosjanami za jedzeniem, do rogu wagonu. Bo był głód. A nie ma chyba nic gorszego niż głód. On powoduje, że zaprzestajemy być ludźmi, bo głód nie jest ludzki… A te moje ciotki… Przedwojenne bogate lwowskie panny, studentki Uniwersytetu Jana Kazimierza. Bieda, zło, pozbawiły je człowieczeństwa. Pewnego dnia wysadzono nas w środku zimnego pustkowia; kazano iść przed siebie. Szliśmy, spaliśmy, szliśmy, nie miałam butów. I ten głód. Ciotki organizowały jakieś jedzenie. Ale… Byłam dla nich kłopotem. Wyzywały mnie, biły, szturchały, wyzywały od darmozjadów. Mówiły, że przeze mnie zginął tata, przeze mnie umarła mama, ten narzeczony, podobno, też przeze mnie… I wiesz… – Głos Marii zadrżał. – Świat już jest tak dziwnie urządzony, że ten, kto doznaje tyle zła i krzywdy za dziecka, czasem sam, jak dorasta, oddaje to samo. Zobacz, ja wychowałam potwora, bo nie dałam mu miłości, uwagi, teraz on niszczy świat. – Jak zakończyła się ta wędrówka? – zapytała cicho Tabicha. – Szliśmy długą, długą drogą, bezkresne pola, zmarznięta ziemia i pewnego dnia dotarliśmy do Kazachstanu, tam był dom dziecka i ciotki powiedziały, że nie będą się mną opiekować i zostawiły mnie. Była nas tam z setka polskich dzieci i jedna dziewiętnastoletnia opiekunka. Wszy, brud, brak jedzenia. Podkradaliśmy sobie wzajemnie ochłapy. Żeby się najeść, opowiadaliśmy sobie bajki o ciastkach, pączkach i o tortach. Pewnego dnia wypędzili nas stamtąd i musieliśmy iść przez zamarzniętą ziemię do innego miasta. Szliśmy wiele dni lasami przez góry. Były roztopy, a wielu z nas nie miało butów. Przeszłam tak chyba z kilkaset kilometrów. Czasem pytaliśmy siebie: „Czy długo jeszcze?”, „Nie, już niedługo”, odpowiadaliśmy sobie. „Ale niedługo, niedługo jak idziemy, czy niedługo, bo dzisiaj, jutro, pojutrze?” – Wielu z nas umarło, spadło w przepaść. Mi odmroziła się noga, dlatego miałam przez kilka lat kłopoty z chodzeniem. – Westchnęła. – Wreszcie znaleźliśmy się w Aszchabadzie. Tam zaopiekowali się nami Hanka Ordonówna wraz z mężem. Ona była znaną przedwojenną piosenkarką i aktorką. Moje ciotki często śpiewały: „Choćbyś ją przeklął w rozpaczy, że jest okrutna i zła, miłość ci wszystko wybaczy”… Kiedy doszliśmy do celu, ciotki zatelegrafowały, że jadą na rekonesans i niebawem wrócą. I nigdy nie wróciły, tak… Ale! Tam, w tym Aszchabadzie było ciepło, były koce, jedzenie. I dużo muzyki. Pani Hanka śpiewała z nami, tuliła nas. W sierocińcu, byłym pałacu, stało pianino, które wydawało piękne dźwięki. Hrabia Tyszkiewicz, mąż pani Hanki Ordonówny pięknie grał i nauczył mnie kilku podstawowych akordów. Najpierw zaczęłam grać, a potem mówić, znowu. Żyłam już bez strachu i głodu. Co prawda, czasami przychodzili do nas Rosjanie, sprawdzali, czy portrety Stalina wiszą na swoim miejscu i odchodzili. Hrabia Tyszkiewicz opowiadał nam, że to, że mamy tu spokój zawdzięczamy Sikorskiemu, który

wynegocjował to ze Stalinem. Spokój dziecięcego obozowiska. Tam gdzieś niedaleko trwała największa wojna nowoczesnej Europy, stał Stalingrad, Berlin, Warszawa płonęła w ogniu bomb, Londyn schował się do korytarzy metra, ale tu, pod portretami Stalina i Lenina, graliśmy etiudy Chopina na cztery ręce i Dla Elizy Beethovena. Przypatrywał nam się starszy ode mnie wysoki, pochmurny, ciemnooki chłopak. To był Staś. Okazało się, że jego tata był znanym przedwojennym muzykiem lwowskim. Wyobraź sobie, że we Lwowie mieszkaliśmy kilka przecznic obok siebie, może się mijaliśmy, może razem siedzieliśmy na ciastkach z ojcami w niedziele u Pana Zielińskiego, a dopiero tutaj, na skraju świata, przyszło nam się poznać. Staś też świetnie grał. Grałam na pianinie najpierw sama, pod kierunkiem hrabiego Tyszkiewicza, a potem uczył mnie ten starszy chłopiec. Staś. To był mój nauczyciel, nauczyciel nie tylko muzyki. To była wielka miłość, na jaką może stać dwunastoletnie głuche i poranione od śmierci najbliższych i okrucieństwa wojny, serce dziecka. – Maria westchnęła i ścisnęła rękę Tabichy. Ta jej oddała uścisk ciepłej, suchej dłoni. – Mieliśmy jechać z panią Hanką do Afryki, ale ona się poczuła gorzej i wyjechała wcześniej. Hrabia Tyszkiewicz też wyjechał. Zostaliśmy sami, znowu. Zwijano nasz obóz. Mieliśmy jechać do Indii albo do Persji, albo do Afryki. Zawieziono nas na statki i płynęliśmy długo przez wzburzone morze. Jeśli myślałam, że było mi źle w obozie w Kazachstanie, że było mi źle, gdy szliśmy przez stepy Rosji, to jeszcze nie wiedziałam, co to jest sztorm. Szalone fale zalewały pokład. Wielki statek był rzucany jak jakaś łupinka, wszędzie krzyki, rozpacz, niektórzy strasznie wymiotowali. W pewnym momencie statek stanął dęba i… Kiedy myśleliśmy, że to już koniec, nagle morze się uspokoiło i statek dryfując, dotarł do brzegów. Część z nas nie przeżyła, wpadła do morza, w tym moja najlepsza przyjaciółka. Maria usiadła na czerwonej ziemi i zaniosła się płaczem. – Już, już już, już… – Tabicha przytuliła ją, pomagając jej wstać. – I tak słonecznego, pięknego poranka, jakby nie było za nami dantejskiego piekła, dotarliśmy do brzegów Persji. Pamiętam, że to było tak, jakby po nocy mroku, która trwała tysiąc dni, nastał jasny, słoneczny dzień. Płynęliśmy szalupami w upalnym poranku, kiedy wreszcie wyszliśmy na brzeg, wielu z nas po prostu pocałowało tę nową ziemię, to było nasze nowe życie. Zamieszkaliśmy w Isfahanie, wśród Anglików i Persów. Zbudowano dla nas miasteczko namiotowe, były tam łaźnie, czyste ubranie i jedzenie, dużo jedzenia. Wszystkie inne dzieci dotarły do obozów, osobiście pani Hanka o to zadbała. W pobliżu naszej wioski były perskie osiedla, przychodziły do nas kobiety z dziećmi, bawiliśmy się. W Wigilię nasi perscy koledzy zbudowali dla nas choinkę, zapakowali prezenty i urządzili szopkę. Pamiętam, siedzieliśmy na kocach, na piasku, przy choince z gałęzi zebranych w buszu, a perskie dzieci zaśpiewały dla nas Cichą noc. Tam, w tej oazie, w Aszchabadzie, na łodzi, my się ciągle modliliśmy. W oazie z wdzięczności, a na morzu ze strachu. W zasadzie przeszło mi to dopiero w Warszawie, gdy wyszłam po raz pierwszy za mąż. – Zostałaś żoną i utraciłaś wiarę w Boga? – Tabicha westchnęła. Jakby nie słysząc, Maria ciągnęła: – W Persji… Miałam czyste ubranie, jedzenie i ciepło od tych ludzi, ale żyłam jakby obok. Aż do dnia, kiedy zabrano nas do ogrodu perskiego księcia, który żył nieopodal. W jego parku przechadzały się pawie, przy sadzawkach brodziły różowe flamingi, pyszniły się bugenwille, szemrały łagodnie wody fontann. Staś wyrwał pawie pióro i chciał mi podarować. Ale paw się zerwał i zaczął atakować Stasia. Krzyki pawia, a jeszcze głośniejsze Stasia rozległy się na całą okolicę. Przyszedł wzburzony pan tej posiadłości, ale zobaczył tylko przerażonego chłopca i mnie we łzach. „Dlaczego chciałeś jej podarować pawie pióro?”, zapytał. „Bo chciałem, żeby się uśmiechnęła, jest taka smutna, umarła jej mama, na jej oczach zamordowano tatę, porzuciły ją ciotki i ona jest ciągle taka smutna”. Mężczyzna popatrzył, przykucnął obok i zapytał: „A co sprawiłoby ci radości Mario?” „Chciałabym mieć taki ogród, takie roślinki”. I wtedy pan Pahlavi, bo tak się nazywał, wziął piękne

metalowe pudełko, nasypał kilka garści ziemi i włożył tam zjawiskowe kolorowe bulwy kwiatów, krwawe róże i ultrażółte hiacynty, kilka zielonych gałązek mirtu i mięty. Jak ona pachniała, gorzko i słodko zarazem! Pan Pahlavi rzekł: „Masz moja droga, załóż ogród, dbaj, przekopuj ziemię, podlewaj, dbaj i wyrośnie ogród, aż zamieszkają w nim pawie. I pamiętaj, żebyś swoje życie poświęciła pięknym ogrodom, roślinom i twoje życie zmieni się na lepsze. Mów do nich koniecznie. I czytaj Omar Chajjama”, i podarował mi zbiorek jego poezji. Kiedy wróciłam do obozu, nieopodal namiotu posadziłam te kwiaty, rośliny, na tej suchej spękanej ziemi, między skałami. Podlewałam, mówiłam do nich codziennie, dbałam. I wreszcie zakwitły. Moje roślinki. I dbałam, podlewałam i zobaczyłam, jak niemożliwe, staje się możliwe. – A Staś? Maria westchnęła. – Stasiem zajęła się moja nowa najlepsza koleżanka. Staś to taki typ, że tylko kiedy jest źle, to się chce wykazać. Ja już miałam swoje roślinki i byłam uśmiechnięta. A Tola… Płakała nocami z tęsknoty za Polską, marzyła, by ktoś ją nauczył grać na pianinie, to ją nauczył. Teraz mieszkają gdzieś razem w Australii, stare dzieje… Więc jeszcze bardziej zajęłam się roślinkami. Kiedyś zabrano nas do grobu Cyrusa Wielkiego, słyszałaś o nim? Tabicha skinęła głową. – Czytałam w naszych książkach. Czy to ten wielki wódz perski, na którym wzorował się Aleksander Macedoński? – Tak, ten sam, to o nim napisano w Biblii, że uwolnił Żydów z niewoli babilońskiej. I nazywano go też Mesjaszem. – Ten, co dał pozwolenie na odbudowę świątyni w Jerozolimie, a grecki historyk Ksenofont poświęcił mu nawet całe dzieło zwane Cyropedią, pokazując go jako przykład idealnego władcy. – Ale wiesz, ja myślę, Mario, że on był takim samym oprawcą, mordercą, tyranem jak Stalin, Kaddafi, Napoleon czy Mao Tse Tung. A Ksenofont był kolejnym jakimś wazeliniarzem. – Zobacz Tabicho, przez ten rok, od nienawiści, dzięki wspólnej niedoli, muzyce, śpiewaniu i książkom, zawiązałyśmy pakt, jesteś dla mnie jak siostra, wiesz? – A ty dla mnie! – Jak wróciłaś do Polski? – Po wojnie trafiliśmy konwojem do kraju. To było straszne przeżycie dla ludzi, wiesz? Tyle lat walki na wojnie, na wszystkich frontach świata, o wolną Polskę. A po wojnie spotkali się w Jałcie Roosevelt, Stalin i Churchill i to był koniec niepodległości Polski. Zamieszkałam najpierw w domu starców. Jakoś nikt nie przejmował się, że mam czternaście lat i mieszkam z ludźmi, którzy całe dnie rzęzili, kasłali. I umierali. Nie było nikogo, kto by mnie kochał. Szukałam ciotek, znalazłam je w Szkocji, ale nie chciały, bym przyjechała. Pisałam do nich, szukając miłości rodzinnej, ale nie odpisywały. Ale nie straciłam kontaktu z hrabią Tyszkiewiczem. On po wojnie osiadł w Monachium, tam była rozgłośnia radia Wolna Europa, dzięki któremu Polacy mieli odzyskać siłę, by żyć w stalinowskich czasach, tak jakby cokolwiek mogło to zmienić. Ten hrabia Tyszkiewicz, on się czuł za nas odpowiedzialny, przez całe życie pisał do mnie, a ja do niego. Hrabia przez swoje kontakty w Polsce załatwił, że przeniesiono mnie do normalnego domu dziecka. Zawsze coś hodowałam na parapecie. Poszłam na studia, oczywiście na ogrodnictwo, zamieszkałam w akademiku. Kiedy spotkałam na potańcówce Romana, a on zaprosił mnie do ciepłego wielkiego domu i jego mama podała parujący rosół… Wyszłam za Romana, bo nie miałam nikogo; był mi tak obcy, że nawet nigdy nie powiedziałam mu o moich lwowskich korzeniach. Ani jego mamie. Nie polubiła mnie. Opowiadała ciągle te rodzinne historie ze Lwowa, a mi się serce kroiło. Ona, ta matka Romana, Małgorzata, mówiła, że jestem zła i niewdzięczna. Chyba słusznie. Wyczuła, że nie bardzo kocham jej jedynaka. Że kochałam tylko pracę i „moje roślinki”, bo zostałam wykładowcą na uczelni

rolniczej. Potem urodzili się chłopcy. Musiałam zrezygnować z pracy. Nie byłam szczęśliwa, o nie. A potem ta Libia, Hamid… Resztę już znasz. Może tylko powiem, że miałam wielką przyjaciółkę, Stefę, ale nie napisałam do niej, odkąd tu jestem, bo co miałabym jej opowiedzieć? I wiesz, że teraz tylko ty, książki, praca i nasz syreni śpiew trzyma mnie przy życiu. – A czego chcesz, Mario, by żyć? – Uciec. Uciekniesz ze mną Tabicho? – Ha, zaśpiewamy Hamidowi, jak dwie Syreny Odysowi, żeby usnął i nas wypuścił, nie gonił? Zakwiliła mewa gdzieś w oddali. Nadeszły pierwsze powiewy sirocco. Żona Hamida Tabicha i żona Hamida Maria, trzymając się za ręce, stały na bejruckim kawałku ziemi, która stała się ziemią dokonaną dla pięknego rajskiego ptaka z Warszawy, który tu przyfrunął i tu zginął… Trzymając się za ręce, patrzyły na kamienną płytę z piaskowca: Śp. Maria Hanna Tyszkiewiczowa Hanka Ordonówna ur. 25 IX 1902 zm. 8 IX 1950 Tyś jest ucieczką moją od uciśnienia zachowasz mię i piosenkami radosnego wybawienia uraczysz mię.[4]

[3] Adam Mickiewicz, wiersz młodzieńczy. [4] Psalm XXXII. 7. Biblia Jerozolimska, Pismo Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych – Biblia Tysiąclecia, wydanie V, Poznań 2000.

ROZDZIAŁ XIX

Fr i e nds of Mr C ai r o Kai r , k wi e ci e ń 1984 – Żono, obdarowałaś mnie największym prezentem. – A ty mnie. Karen podniosła się znad stołu i ucałowała Andrzeja w usta. Mocno. – Pomyślałem, że na te ostatnie chwile we dwoje… Zobacz, to bilety na Orient Express, za dwa tygodnie, jedziemy pociągiem na trasie Kair–Luksor, zawsze chciałaś, a potem o świcie powiesz Memnonom, że oczekujemy dziecka… i… Karen siedziała na sofie i machała nogami. Cieszyło ją wszystko: smak bakłażanów, mięty i falafelów. Cieszyły piękne widoki. Jeszcze lepiej czuła się w wodzie. Teraz mogła pływać godzinami, leżąc na grzbiecie i patrząc w stronę słońca. „Tylko uważaj na siebie, tylko uważaj”, prosił Andrzej. „Lepiej, żebyś Karen nie jeździła po Libii tam i ówdzie, ten kraj się zmienił”, apelował zatroskany Roman. Całymi dniami, gotując na zmianę rosół, pomidorową i shorbę z jagnięciny, Karen oglądała wszystkie filmy o miłości, poczynając od Love Story, a kończąc na nieudanej ucieczce przed uczuciami w filmie Blade Runner. Prawie nie pamiętała dworca w Kairze. Wsiedli do staromodnego przedziału wyłożonego lustrami i ciemną boazerią i ruszyli wzdłuż Nilu. Na niebie świecił księżyc. W przedziale obok ktoś zastukał mocno w ścianę, potem rozległy się krzyki i wrzaski kilku mężczyzn. – No chyba mamy za sąsiadów „Friends of Mr Cairo”. Gangsterzy są wszędzie. – Andrzej uśmiechnął się niepewnie. – Nic nam nie zrobią, mamy dusze wiktoriańskich podróżników. – No nie wiem, żono, świat pełen jest zdrajców i nielojalnych kumpli – skonstatował Andrzej z ponurą miną. Nie mając siły na analizy tych dziwnych słów, Karen lekko się roześmiała i zapadła w sen. Obecnie mogła spać wszędzie, czasem usypiała w połowie zdania. Tuż przed wschodem słońca Andrzej dotknął jej ramienia – wjeżdżali do Karnaku. Taksówka podwiozła ich do tkwiących w mroku kolosów i tak jak kiedyś omiotła światłem, wyławiając z ciemności fragmenty ich potężnych sylwetek. Karen znowu stanęła pośrodku i kiedy pojawiły się

pierwsze promienie słońca, „usłyszała” słowa matki, która traci dziecko i nie chce mu dać odejść. Złapała się za brzuch i zaczęła analizować słowa Andrzeja o przyjaciołach pana Cairo. Wrócił do niej ten wieczór sprzed lat na promie płynącym leniwie po Nilu, kiedy umawiali się na wyprawę tutaj z Jackiem, a nocą przyjechała z Andrzejem. I tak się już potoczyło. Spojrzała na niepewnie stojącego z boku męża. Wstała nagle, otrzepała białe szerokie spodnie i na usta cisnęło jej się pytanie, co w zasadzie stało się tej nocy. Powtarzała sobie w myślach: Andrzeju, a co w zasadzie się wydarzyło wtedy, że Jacek zmienił zdanie i ze mną nie przyjechał tutaj? Szła szybko w kierunku taksówki. – Co tam? Co jest, Karen? Przecież to twoje miejsce, to dla ciebie, co jest? – pytał zaniepokojony Andrzej. Spojrzała na niego długo i powiedziała, że źle się czuje, „jedźmy do Doliny Króli”. Podjechali jak najbliżej grobu Tutenchamona. – O, tu by się mój brat ucieszył… – zaczął Andrzej. – Właśnie – szepnęła ze złością. – Karen, wszystko OK.? – Tak, ale nie najlepiej się czuję. Wewnątrz komory grobowej faraona natrafili na dwójkę ludzi oglądających pod lupą freski. Karen zagadała do nich: – Co robicie? Okazało się, że Stella Stuart i Ryan Carter są profesorami z Uniwersytetu Kairskiego i bardzo często współpracują z Jerzym. Po wymianie uprzejmości i pytań o Jerzego, zapewnieniach, że go pozdrowią i przekażą mu aktualny adres, Karen opowiedziała o swoich doświadczeniach, kiedy sama brała udział w wykopaliskach Cyreny. – Och, a my nieustannie zazdrościmy Jerzemu, że mógł zobaczyć Libię, wiemy, że są tam wspaniałe zabytki, ale od kilku lat staramy się o wizy, jest bardzo trudno. – Mój przyjaciel z dzieciństwa był zafascynowany historią Tutenchamona, dlaczego on tak ciekawi ludzi? – Kątem oka zauważyła, jak Andrzej się skrzywił, kiedy powiedziała „przyjaciel z dzieciństwa”. – Bo wszyscy biorący udział w odkryciu grobowca Tutenchamona zginęli lub zmarli w dziwny, niewyjaśniony sposób – tłumaczyła Stella. I rozpoczęła opowieść o grupie naukowców i awanturników, którzy dzięki egipskim wskazówkom, doszli do tego miejsca w 1920 roku, w Dolinie Królów. – Odkryli grobowiec młodego faraona, pełen złota, darów wotywnych, figurek, naczyń do jedzenia, fragmentów rydwanu, czyli wszystkiego, co mogło się przydać władcy w wędrówce w zaświaty starożytnego Egiptu. Ale w grobowcu Tutenchamona wszystko było inne w porównaniu ze znanymi nam miejscami spoczynku faraonów, co potem właśnie złożyło się na legendę Tutenchamona. – Nie wiem, czy dobrze cię rozumiem? Co było „inne”? – zapytała uważnie. Stella odparła: – Zobacz, jak ta komora grobowa jest maleńka, byłaś w innych? – Karen skinęła głową, mając w oczach piramidę Cheopsa i długie dojście do komory z mumią, i ten gąszcz korytarzy. – No widzisz, a tu się wręcz można nabawić klaustrofobii, to jest tak małe pomieszczenie, nieprzystojne grobowcowi potężnego władcy. Już w latach dwudziestych dwudziestego wieku sądzono, że dziewiętnastoletniego faraona otruto lub zgładzono. – Jacek tak samo mówił! – wykrzyknęła Karen. – To oczywiście było typowe dla faraonów, wszelkich władców, z których co najmniej połowa została wytruta lub podstępnie zgładzona. – Stella zaśmiała się trochę smutno. A Ryan dodał: – Nie trzeba szukać daleko, Kleopatra, jej kochanek Cezar czy właśnie Tutenchamon. Prawdopodobnie za zabójstwem władcy Egiptu stała druga żona jego ojca, Nefretete, być może

najpiękniejsza kobieta do czasów Kleopatry, ale też okrutna. Znany był konflikt pomiędzy młodziutkim władcą i macochą. Sądzi się, że w rydwanie, którym powoził Tutenchamon specjalnie uszkodzono koła, aby miał wypadek. Złamał nogę, wiemy to z analizy kości, które zbadano w naszym dziale, w Kairze, miał strzaskaną kość w okolicy kolana. Ale to nie wszystko, kiedy leżał, wtedy jeszcze podano mu coś z trucizną. – Stella podeszła do ściany, gładząc ją i pokazując pod szkłem powiększającym niektóre partie. – Zobacz tu na te freski i hieroglify z komory nagrobnej, zobacz jak są namalowane, nieprecyzyjnie i niechlujnie, wyjątkowo nieproporcjonalnie i niestarannie. I najciekawsze. – Stella podeszła do rogu i przytknęła szkło powiększające do uniesionej w tanecznym geście ręki kapłanki. – Widzisz? Jej oczom ukazały się białe i zielone smugi. – Pleśń? – zawołała zdumiona. – Tak – potwierdził Ryan. – Czytałem wspomnienia z lat dwudziestych współpracowników Cartera, że to, co ich zdziwiło, to fakt, że na ścianach była widoczna pleśń, naprawdę! Malowali szybko, nie czekali, by porządnie wyschło. Przecież to miejsce spoczynku króla, powinien nas zachwycać poziom artystyczny wykonania. A tutaj kilka ruchów pędzlem i już. A potem szybko zamurowali grobowiec, więc pojawiła się pleśń. – Jak to, pleśń, która przetrwała kilka tysięcy lat? – Jasne, w grobowcach faraonów znakomicie wszystko się przechowuje. Starożytni Egipcjanie mieli znakomicie opracowane metody „podróży do wieczności” dla władców – mumifikacja, budowa, oprawa. A tu przez stulecia panowała niska temperatura, jak w lodówkach, więc pleśń się zachowała. I ten „faraoński grzyb” wskazywał dobitnie, że grobowa komora Tutenchamona była organizowana pospiesznie. Stella podeszła do postumentu i dotykając go, pokazała zdjęcie albumowe, które wzięła z pracy, ukazujące maskę władcy. – Ten młody faraon szybko umarł, szybko został pochowany, szybko przygotowano mu miejsce spoczynku, tak aby zatrzeć ślady zbrodni. – A co też ciekawe – wtrącił się Ryan – nad tymi, którzy dokonali tego odkrycia wiele wieków potem, zawisło jakieś fatum, w niewyjaśnionych okolicznościach zginęli lub utracili chęć do dalszego życia prawie wszyscy, włączając w to Cartera. – Na naganę zasługuje też fakt, że prawdopodobnie oszukali rząd egipski i część skarbów ukradli. – No a z czego są zbiory British Museum? Z tego, co nakradliśmy na całym świecie! – wykrzyknął z emfazą Ryan. – Prawo archeologiczne jednak mówi, że to nie są kradzieże, lecz ustalony i umówiony pomiędzy stronami podział zysków. Ekspedycje, zwłaszcza brytyjskie, pochłonęły ogromne nakłady i tak się umawiano, na zwrot tych nakładów – zabrzmiał spokojny głos Andrzeja, w którym odezwał się ekspert do spraw prawnych. Karen spojrzała z uznaniem na męża. – Z drugiej strony, powiem państwu, studiowaliśmy z mężem w Londynie, pisaliśmy prace w British Museum Library, więc często chodziliśmy po dziale starożytności. Podziwialiśmy genialnie wyeksponowane fragmenty Partenonu. Po kilku latach byliśmy w podróży poślubnej w Atenach, szkoda gadać, jaki bałagan, po zachodzie słońca rozwozili koparką potłuczone marmury, dla turystów – przytaknęła mu Karen. – Dlatego sądzę, że to wspaniale, że te skarby są w Londynie – dodał Andrzej. – Bo jak widzimy, świat wariuje i zalewa go fala terroryzmu, wiem o tym nadto dobrze. – Spojrzał na Karen. – Dlatego, jeśli kiedyś komuś z tych bandytów przyjdzie do głowy wysadzać te starożytne miasta w powietrze, tym „Friends of Mr Cairo”, wolę, żeby były starannie i pieczołowicie przechowywane w Londynie. Na tych ziemiach wrze i nie wiadomo, czy kiedyś jakiś terrorysta nie wysadzi

w powietrze tego miejsca, gdzie stoimy czy sali w muzeum kairskim, gdzie wyłożona jest maska Tutenchamona – powiedział. – Chodź Karen, czas wracać do hotelu. Pożegnali się pospiesznie i wyszli z komory faraona zdradzonego przez wszystkich. A w taksówce rzucił ze złością: – O co ci chodzi z tym Jackiem nagle? Najpierw gadasz o nim z dziwnymi nowymi tonami, potem zachwalasz mnie przed tymi nawiedzonymi archeologami. Nie do pomyślenia, co się dzieje z tymi twoimi szalejącymi hormonami. Kiedy wracali samolotem libijskich linii lotniczych, Karen patrzyła na chmury i nie mogła się wyzbyć tego poczucia, że coś się nagle zmieniło. Coś, czego nie potrafiła nazwać. Ten wyjazd miał być takim wspaniałym prezentem od jej męża, a wywołał falę wspomnień. I po raz pierwszy poczuła, że jest coś nie do końca czystego w jej związku z Andrzejem. I że jest za późno, bo dziecko w drodze. Ale poczuła jakiś nieuzasadniony związek pomiędzy historią oszukanego przez najbliższych Tutenchamona i Jacka i po raz pierwszy pomyślała, że wolałaby z nim oglądać te miejsca. I wbiło ją to w ogromne poczucie winy. Wykorzystała również lekcję w pogoni za skarbami, za władzą, za szczęściem, które miało dawać pieniądze, jak w historii Tutenchamona czy sokoła maltańskiego. Po powrocie do Benghazi złapała za telefon, zadzwoniła do kancelarii i poprosiła Myrnę, by połączyła ją z Esther. – Wymyśliłam, jak mają wrócić do nas Libijczycy i w jaki sposób my, kobiety przejmiemy znowu sterowanie projektem, wykluczając tych lalusiów z Harvardu – powiedziała i przedstawiła mentorce swój plan. Ustaliły, że spotkają się jak najszybciej na Malcie.

ROZDZIAŁ XX

Ży ci e na k ar tk i Kr ak ów, k wi e ci e ń 1984 Zadźwięczał brzęczyk u drzwi w kawiarni tuż przy zaułku św. Tomasza. Ktoś wszedł do środka, ale to nie była chyba osoba, na którą czekała. Dawno się nie widziały. Spodziewała się kogoś w słusznym wieku, niedużej, niewysokiej, zasuszonej od książek, wśród których pracowała, taką ją zresztą zapamiętała. Spotkały się kiedyś, gdy Karen przenosiła się na studia, za namową Andrzeja. Wyobrażała sobie, że musiała zmienić się przez te lata, postarzeć jak i ona. Wyjęła z torebki lusterko, popatrzyła na siebie. Zapadnięte policzki, pasma siwych włosów, podkrążone oczy, szara cera. – Nie wyglądam dobrze – skonstatowała nie bez smutku. Ciągle nie mogła się sobie nadziwić, że tu jest. Najpierw dostała kartkę od Stefy. Po wymianie zwykłych uprzejmości, padły słowa, które ją dotknęły do żywego. Przepraszam, wiem, że nie byłyście sobie panie bliskie, ale martwię się Marią. Zawsze miałyśmy dobry ze sobą kontakt, zawsze pisała, a od paru lat milczy. Nie wiem, co z nią jest, nie wiem, co się dzieje z dziećmi, wiem, że Andrzej szczęśliwie się ożenił, ale słyszałam, że z Jackiem jest jakaś tragedia. Proszę mi pomóc do niej dotrzeć. Ukłony, Stefania Romańska, przyjaciółka Marii. Czytała ten list kilka razy. „Nie były panie sobie bliskie”. Rzeczywiście, to prawda. Maria. Zajmowała się tylko karierą. Zawsze wiedziałam, że to się źle skończy. No i tak się stało. Nie miała z kim o tym porozmawiać. Mąż może jej wysłuchiwał, kiedy przynosiła mu jego ulubione róże na Powązki. Bo komu miała powiedzieć o tym, że jej wnuk, jej wnuk, mądry, inteligentny, wspaniały, że skończył jako terrorysta! Rozejrzała się wokoło. W kawiarni siedziało jeszcze kilka osób. Za szklanym bufetem zakrytym koronkowym obrusem pyszniły się szarlotka i kremówka. Najwyraźniej jednak siedzących tu studentów nie było na nią stać, bo większość siedziała nad jedną herbatą. Wszyscy palili papierosy. Wyglądali tak podobnie, w rozciągniętych długich swetrach, o czymś dyskutowali, rozprawiali, wydawali się tacy szczęśliwi! Ukłuło ją w sercu. Czy Jacuś nie mógłby być wśród nich? Przecież ma wszystko, by tu siedzieć z nimi – wiek, mądrość, prezencję, dlaczego jest zbrodniarzem, a nie przyzwoitym studentem w szarym wyciągniętym swetrze pijącym plujkę znad rzeki Jiulong? Co zrobiłam źle, niewłaściwie? Małgorzata ukryła głowę w rękach. Rozbolała ją od tych papierosów, myśli i od całodziennej

podróży. Miała niedaleko na dworzec, pojechała więc rano autobusem, w którym był straszny ścisk. Niektórzy śmierdzieli nieprzetrawionym alkoholem, Małgorzata wzdrygała się z obrzydzeniem. Schody ruchome jak zwykle nie działały, a ją rwała podagra, więc długo zajęło jej zejście na peron. Musiała źle zejść, bo trafiła na sam koniec peronu, gdzie śmierdziało moczem, a pod ścianą siedzieli dwaj mężczyźni oparci o ścianę. Niby w pobliżu stali dwaj milicjanci, ale wjechał już pociąg. Dworzec Centralny stracił splendor ósmego cudu świata polskiej techniki, pomyślała, wzruszając ramionami i otwierając nową książkę Singera. Odłożyła jej kochana pani Danusia w księgarni w Śródmieściu, na Kredytowej, obok ambasady włoskiej. Małgorzata kupowała wszystkie nowości, to była jej jedyna w tej chwili radość. Cortazar, Singer, Doctorow. Odchyliła się na siedzeniu, próbowała otworzyć poręcz, ale była oderwana. – Pierwsza klasa – mruknęła. Jak tylko ruszył pociąg, pasażerowie wyjęli kanapki z jajkiem i paprykarzem szczecińskim. Małgorzata popatrzyła na mijane, polskie pola. Był zimny deszczowy dzień. Jak by tu było ładnie, gdyby było ładnie, westchnęła. W zasadzie do 1971 roku była prawie szczęśliwa. No nie, nie byłam szczęśliwa, kiedy umarł Stach, pomyślała szybko. Ale jakoś szło. Czuła się taka potrzebna dzieciom Romusia, Romusiowi. A potem nagle wyjechali i w zasadzie stracili się na zawsze. Mieli wrócić do Polski po dwóch latach, ale Romuś, wiadomo, że go pacjenci pokochali, wiadomo, zawsze był najlepszy. Tylko po co ta Maria? No i potem jeszcze przez chwilę znowu była dla nich. Owszem, dzieci mieszkały z nią podczas studiów, ale w zasadzie tylko Jacek, bo Andrzej szybko się przeniósł za tą Karen. Karen chyba bardziej nie lubiła niż Marii. A Marii bardzo nie lubiła. Karen… W oczach zobaczyła niewysoką szatynkę o zarozumiałym spojrzeniu, zawsze wszystkowiedzącą, zawsze pryncypialną. Tak bardzo skrzywdziła Jacusia. Czy ona naprawdę nie dostrzegła, że to Jacek jest prawdziwą perłą, a ten Andrzej, ten Andrzej jest po prostu oportunistą i bawidamkiem? Tak, Krajewscy nie mają szczęścia do kobiet, oby tylko ta Beatka, oby ona była dobra dla Romusia! Ale jak można wytrzymać w tym życiu na kartki? Regularnie te na cukier i na wódkę zamieniała albo oddawała żonie stróża, żeby przyszła jej pomagać w sprzątaniu i odkurzaniu książek. A zresztą, dla kogo te książki? Dla dziecka Karen? Nawet nie dostała od nich porządnego listu. Tylko taki na modłę angielską, zresztą po angielsku, a przecież Karen też ma polską krew, taka kartka ze złotymi napisami, zdjęciem i tekstem po angielsku, po arabsku, ale po polsku to już nie! Zdjęcie przedstawia Andrzeja i Karen. Karen jest w żółtej sukience, jedną ręką podtrzymuje brzuch, a drugą grzywkę. Andrzej ją obejmuje. Zdjęcie jest zrobione gdzieś na tle cornishe w Benghazi, widać aleję wysadzaną palmami i morze. Że z radością donoszą, że na świat przyjdzie ich potomek i zapraszają na shower party. Aż się zatrzęsła! To ona po to tyłek podcierała temu smarkaczowi Andrzejowi, tyle jego kłamstw tolerowała, bo on od dziecka był niegrzeczny i rozpuszczony, a teraz ma jechać na jakieś przyjęcie pod prysznicem? Dla wygody gości zapłacą za wszystko, spotkanie ma się odbyć na Malcie. Co to w ogóle za pomysły? I ten Andrzej, to niedobre dziecko było, nie taki dobry i czuły, miły, mądry jak Jacuś, tylko niegrzeczny bachor ten Andrzejek był, zawsze stawiał na swoim, tak już go ta Maria wychowała, też ma za swoje, tak Romusia skrzywdziła! A ten Andrzejek! Ze złością schowała zdjęcie do portmonetki. Jestem pewna, że Andrzej ją zdradza! A na pewno będzie, jak znam życie. Wagon był nieogrzewany, więc do końca podróży chuchała w szybę, by czasem zobaczyć, czy jeszcze daleko do Krakowa. Powitał ją zapyziałym przejściem na Planty, nawet przekupki z obwarzankami nie stały. Ludzie smutni, źli, szarzy, szli dokądś szybko, nie patrząc na nikogo, nie uśmiechając się. Nie była tutaj tyle lat. Zaraz, kiedy, chyba ze Stachem, jak jechali do Zakopanego w 1964?

Rozejrzała się wokoło w kawiarni. No gdzie jest ta osoba? Nie dość, że przyjechała do niej, to jeszcze się spóźnia. Małgorzata wyjrzała przez zaparowane okna. Na małej uliczce stał maluch, za nim brudny trabant, nikt nie szedł. Pomieszała jeszcze raz cukier. Normalnie nie słodziła, ta cukrzyca, ale dzisiaj jest święto, nie codziennie się jest w Krakowie. Ech! Ze smutkiem spojrzała na ludzi wokół. Jacy oni smętni nad tymi herbatami. No ale czym się cieszyć? Dopiero co odwołali stan wojenny, w sklepach tylko ocet winny na półkach. Całe szczęście, że mogła się dowiadywać, co się dzieje na świecie z Wolnej Europy. No i nie narzekała na swój stan, pomyślała, poprawiając niebieski sweterek z Pewexu, Romuś co miesiąc przysyłał jej sto dolarów. Tylko, czy to jest życie? Tęskniła za towarzystwem, za towarzyszem, ale wszyscy mężczyźni bledli przy Stachu. Nudzili ją. Więc zostały jej tylko te książki. Jak się uda dziś, to jeszcze pójdzie do muzeum obejrzeć Szał Podkowińskiego. Zawsze ją zastanawiało i niepokoiło to dzieło, w zasadzie nie rozumiała takich uniesień, więc odpowiedzi znajdowała tylko w książkach. Nie znalazła tylko – mimo iż znała Biblię, znała katechizm, znała tysiące książek – odpowiedzi, dlaczego Maria opuściła Romana, dlaczego Jacek, jej oczko w głowie, poszedł drogą zła… Brzęczyk znowu się rozdzwonił, oznajmiając wejście kolejnego gościa. Weszła elegancka kobieta, w szarej szmizjerce, szybko zaczęła zdejmować futro z soboli. – Cześć, ale ziąb – powiedziała, podając jej rękę i cmokając w policzek. Matka Barbary wyglądała rewelacyjnie w świetnie skrojonym garniturze, makijażu, prosto od fryzjera. Usiadła i powiedziała wyraźnie: – Bardzo się cieszę z naszego spotkania, też chciałam, od wielu lat, ale się trochę ciebie bałam. – Uśmiechnęła się i zamówiła dwie herbaty Ulung. – Bierzemy szarlotkę? Tu jest znakomita, pani Krysia robi ją od lat według tej samej receptury. – Pomachała do uśmiechniętej kobiety w średnim wieku siedzącej za barem. – To co zwykle – rzuciła. – Tylko razy dwa, pani Krysieńko. U męża wszystko dobrze? – Poprawiła okulary na nosie. – Gdzie ja to byłam, aha. – Usiadła, prostując się. – No więc cieszę się, że przyjechałaś. Chciałabym, abyś, jeśli możesz, została u mnie dłużej. Pomieszkamy, poczytamy, pozwiedzamy muzea, może wytłumaczysz mi, o co chodzi z tym Szałem Podkowińskiego, a i będę miała z kim pójść do „Piwnicy Pod Baranami”, jak Skrzynecki śpiewa. Czasem chodzę do „Kolorowej” na herbatę i krem sułtański, oni zawsze tam się bawią przed i po kabarecie, no, ale nie mam z kim pójść. Wszyscy mężczyźni, odkąd mnie mój mąż zostawił, jakoś mnie rozczarowali. – Małgorzata jadła szarlotkę kęs za kęsem. Była rzeczywiście wyborna, krucha i soczysta zarazem. – Zostaniesz? Pójdziemy? Strasznie się nudzę sama, przykro mi się żyje, Basia jest w Anglii, a Karen, Boże, nawet nie wiem, gdzie teraz jest. Czy to w Libii? W Nowym Jorku? A może na Malcie czy w Luksorze? Nie wiem, nie nadążam za jej życiem, ci młodzi… Chwilę powymieniały opinie o Karen i Andrzeju. Widać było, że Małgorzacie sprawia to duży kłopot, by ciepło o nich mówić. Wreszcie pękła. I ponad okruszkami najlepszej szarlotki w Krakowie opowiedziała matce Barbary o bliźniakach, którzy powielają historię niczym Kain i Abel. – Tylko najgorsze jest to, że to nie jest literatura czy mit, ale to się dzieje naprawdę, Jacek idzie drogą zła. I to wszystko w nas kiedyś uderzy, też w to dziecko, które połączy nasze rodziny. To straszne. – Małgorzata westchnęła i wytarła haftowaną chusteczką oczy. Mama Barbary wzięła ją za rękę. – Proszę, zostań ze mną na jakiś czas, nie masz zobowiązań w Warszawie, prawda? – Małgorzata pokręciła głową. – Coś wymyślimy, tak, Małgorzato, myślę, że możemy działać przez Karen, ona ma wielki wpływ na Jacka. Mam plan, jak go zawrócić na dobrą drogę. Chyba też mnie oświeciło, jak odnaleźć i odzyskać Marię dla świata. Zobacz, co czytam. Kobiety pochyliły się nad książką, którą matka Basi położyła na blacie stolika. W tle śpiewał Lombard „…Widziałeś wczoraj znów w dzienniku…”.

ROZDZIAŁ XXI

H omi na! H omi na!! H omi na!!! B e nghaz i , l i p i e c 1984 Ustalili z Andrzejem, że jakieś dwa miesiące przed porodem pójdzie na urlop. Esther zaakceptowała całkowicie ten plan. Karen bardzo zależało na dopięciu tego maltańskiego kontraktu. Nie chciała też zostawiać samej Esther, która nie była w najlepszym momencie życia ani zawodowo, ani życiowo. Jej mąż trafił do więzienia w Związku Radzieckim za pisanie krytycznych artykułów i mimo ogromnych wysiłków nic nie udawało się osiągnąć. Zbliżał się termin ich rutynowego spotkania służbowego na Malcie. Na miejscu okazało się, że nadal nie można wznowić rozmów ze stroną libijską. – Może w przyszłym tygodniu – oświadczył oficjalnie przez telefon Jafar Al-Ziyad, sekretarz z grupy libijskiej. – Mamy kilka dni, wypoczniemy? Może byśmy popłynęły na Gozo? – Esther wskazała siostrzaną wysepkę na mapie Malty. – To podobno jedno z najdzikszych miejsc na Morzu Śródziemnym, najpiękniejszych. – To co, startujemy w sobotę rano? Jechały odkrytym garbusem nadmorską promenadą z Valletty. Obie w okularach, obie w błękitnych chustkach i – jakby się umówiły – założyły błękitne koszulowe bluzki i jasne dżinsy. Tylko Esther była w czerwonych trampkach, a Karen w białych. Wyglądały jak nastolatki podczas wielkiej ucieczki. W Msidzie zboczyły, minęły marinę wypełnioną kołyszącymi się na wodzie jachtami i kręcąc małymi uliczkami, dojechały do celu według wskazówek Karen. – Oto moja szkoła, Santa Monica. To były czasy… Niedawno, jakby wczoraj… Od tamtej pory przyjaźnię się z Angelą „na śmierć i życie”, wiesz? – Zapukasz? – zapytała Esther, wskazując na masywną furtę. Za murem wyzierały krzewy różowych oleandrów, płożyły się kaktusy i wychylało drzewko eukaliptusa. – Mmm, pachnie eukaliptus, czyli jesteśmy na Malcie… – Karen westchnęła wzruszona. Pogłaskała bramę. – Nie, tak bez zapowiedzenia, to nie, jeszcze by siostra Annunziata dostała zawału, kiedy indziej, jedźmy dalej. Wiesz co, mam pomysł! Chodź, zjemy lody w najstarszej i najlepszej lodziarni na wyspie, otwartej jeszcze przed wojną. A za ich mrożone cannoli z pistacjowym nadzieniem można dać się pokroić… – Karen znowu westchnęła, oblizując się. – Po prostu jesteś łakomczuchem i jesz za dwóch! – Esther się roześmiała. A potem weszły do niewielkiego pomieszczenia wyłożonego ciemną boazerią, z bogatym bufetem wypełnionym

ciastami i lodami w tysiącu odmian. Zamówiły tacę pełną specjalności cukierni, Esther miała wrażenie, że też zjadła za dwóch. Rzuciła w stronę wspólniczki: – Pyszne, zaiste. – A nie mówiłam? Ghasselki to arabski specjał, obwarzanki nadziewane pastą daktylową. A to są te słynne cannoli. To taki sycylijski deser, ale też, oczywiście, o arabskim rodowodzie. Arabowie nadziewali te łódeczki kruchego ciasta bakaliami, a Włosi dodali cytrynowe lody. Maltańczycy zaś udoskonalili pistacjami. – Ileż tu wpływów arabskich! – zauważyła Esther. – W kuchni, w języku, zwyczajach… – Tak, bez wpływu świata arabskiego na nasz, zachodni, trudno sobie wyobrazić wiele doskonałych rzeczy. I vice versa – dodała zamyślona, dziobiąc łyżeczką w kryształowym pucharku. – Szkoda tylko, że rzadko o tym świat pamięta. Pokiwały głowami, nic nie mówiąc już dalej. Wsiadły do auta i wyruszyły w kierunku promu. Przed nimi rozciągał się zjawiskowy widok. Mijały plaże pełne skał wyrastających wprost z morza, mariny z jachtami. Upał obejmował ich ciała, oblepiał każdy jego milimetr. Twarze miały wystawione na wiatr i słońce. – Cooo? – Karen nie mogła usłyszeć, co mówi do niej Esther. – Wyglądamy jak siostry, sisters. I mamy unexpected holidays. – Uśmiechnęła się, wysuwając brodę do słońca. Spod przymrużonych oczu przeczytała „St. Paul”. Karen krzyknęła, by zagłuszyć wiatr: – Zatoka świętego Pawła, to tutaj rozbił się jego statek w drodze z Jerozolimy do Rzymu! Poczekaj, przystanę na poboczu. – Wyszły z auta. – A tam, widzisz to, w oddali kilku kilometrów, tam ponad płaskowyżem, wysoko, po lewej stronie? – Esther spojrzała w kierunku, który wskazywała jej Karen. Na wysokiej skale, odbijając się w słońcu przybrudzonymi ochrami, wystrzelała ku górze monumentalna katedra. – To Mdina – jedno z najważniejszych na świecie, obok Rzymu i Lourdes, miejsc pielgrzymkowych dla katolików, obok kościoła jest grota św. Pawła słynąca z cudów! – tłumaczyła Karen. – Gdzie jest ta grota? – W głosie Esther słychać było podniecenie. – Tam, na wzgórzu, obok kościoła. – I dodała w myślach: Tak, pamiętam, byłam tam z wycieczką szkolną wiele lat temu i wtedy wydawało mi się, w tej grocie św. Pawła, że ich nie kocham, obu, aaach, i pogłaskała się po brzuchu. A głośno wyjaśniła: – Mdina to znaczy po arabsku miasto. No i proszę, mamy święte miejsce katolików, z nazwą od wyznawców islamu, założoną przez Żyda z Tarsu – dodała ciszej. Obie zamyśliły się i popatrzyły w stronę Mdiny. – Ale pięknie, skręcamy? – Esther była wyraźnie zaciekawiona. – Jasne! Po niedługim czasie siedziały na murku, skąd roztaczał się widok na tarasowo schodzące, ciągnące się z dziesięć kilometrów, aż do morza uprawy winogron, zboża i oliwek. – Ależ blisko jest morze… – Esther westchnęła. – No tak, tam byłyśmy przed chwilą, w Saint Paul’s Bay. Zobacz Esther, tam apostoł się rozbił, na tej plaży i wszyscy przeżyli. Mówią tu, że kiedy się okazało, że rozbitkom nic się nie stało, uznali to za znak, by tu pozostać i krzewić Ewangelię. Święty Paweł obrał najwyższy punkt na wyspie, czyli tutaj, w Mdinie i tu przywędrował na czele towarzyszy. No i, jak obiecał Jezusowi, tu założył i zbudował swój kościół. Jesteśmy w miejscu, skąd św. Paweł dokonał chrystianizacji Malty w 60 r. n.e. Pomyśl, a na przykład w Polsce dokonało się to niemal tysiąc lat później. A w Ameryce jeszcze później. A ten Paweł… Sprytnie to rozegrał, z wyborem najlepszego strategicznie miejsca w tej krainie, co? Był tu tylko trzy miesiące w drodze do Rzymu. Zobacz – trzy miesiące i taki wpływ. Czy zauważyłaś, że na Malcie wszystkie niemal miasta, wszystkie ulice to przegląd świętych? Zobacz, mieszkamy w hotelu przy zaułku świętego Antoniego, pijamy kawę na tarasie świętego Juliana, nie wspominając o wszędobylskim świętym Pawle. Ciekawe jakby sobie dał radę

z naszymi Libijczykami. Może trzeba ich podejść na najwyższym wzgórzu? Działać jak święty Paweł? – mówiła dalej rozemocjonowana. – Nie wiem do końca, czy siostra Annunziata byłaby zachwycona twoją interpretacją dziejów apostolskich, ale kościół jest pięknie położony. Chyba przypomina mi Toledo czy może Grenadę. Jesteś taka pobożna Karen, że wszystko wiesz? – Coś ty! – Roześmiała się serdecznie. – Ale rozmawiasz z owocem edukacji katolickiej Made by Santa Monica of Malta, pensji dla panienek z dobrych domów. Poza żywotami świętych mam świetnie opanowane szydełkowanie i wyszywanie makatek, czy mówiłam? – Po chwili dodała poważniej: – W ogóle ten święty Paweł jest dla mnie jakoś – jak się okazuje – ważny. Ślub braliśmy na plaży, niedaleko kościoła, gdzie go ubiczowano, na Cyprze, tam był przed Maltą… Wiesz, może mam z nim silniejszy związek, niż myślę? Może jak będzie chłopak powinnam dać dziecku na imię Paul, a nie Jeremy… Jak myślisz? Esther się wzdrygnęła. – Bo właśnie, bo ja chciałam ci coś powiedzieć… – Zagryzła wargi. – W tym świętym miejscu, proszę cię, Esther, nie rozmawiajmy o ojcu. Nie znałyśmy się wtedy. Nie jesteś pierwszą i ostatnią kobietą, która zachowuje się jak dziwka i nie bacząc, że facet ma żonę i dzieci, zaciąga go do łóżka! Ale zmieniłaś się, świetnie nam się pracuje i jesteś piękną dzielną kobietą. Idź do groty, może czegoś się dowiesz o sobie i o Johnie, quo vadis? Esther pochyliła się, widać było, że jest jej bardzo przykro. Zapytała cicho: – Nie chcesz iść? – Nie! Zresztą jeszcze dojdę do wniosku, że nie kocham Andrzeja, tylko jego brata i dopiero będziemy w kłopotach. Posiedzimy tu na słońcu – odpowiedziała Karen, gładząc brzuch, a Esther poczuła déjà vu z Rzymu. Esther miała powiedzieć jeszcze, że co to znaczy, że Karen tęskni za Jackiem, a przecież czeka na dziecko Andrzeja, którego jest żoną, ale pomyślała, że nie jest uprawniona do takich wypowiedzi, zwłaszcza biorąc pod uwagę, co właśnie usłyszała. Zrezygnowana odrzekła więc tylko: „dobrze, poczekaj tu”. Nie było jej godzinę lub dłużej. Czy doznała objawienia w grocie, gdzie dokonywały się cuda olśnień i objawień? Nie rozmawiały o tym, ale wróciła prawdziwie wzruszona. – Nie jest ci za gorąco, Karen? – Nie! Pamiętaj, że jestem arabskim dzieckiem wychowanym w nieustającym żarze. To dla mnie normalka! Jedziemy? – Ale jesteś dzielna. – To ty jesteś dzielna. I Esther? – Dotknęła ręki kobiety nieśmiało. – Przepraszam, że byłam niemiła, przesadziłam, ale te wspomnienia, plus hormony, wiesz… – Nie, masz rację, masz absolutną rację. Zachowałam się jak dziwka. Z twoim ojcem. Nie wolno budować swojego szczęścia, kiedy druga strona jest w związku. I pokarało mnie – dodała ciszej. Karen uścisnęła jej rekę. Prom zacumował w maleńkim porcie. Wyjechały na pobrzeże i Esther spojrzała na mapę. – Gdzie teraz Karen? – Jak mamy dzień z rozbitkami z okrętów, pojedźmy do groty Kalypso? – Tak? – Esther uśmiechnęła się i nałożyła szczelnie okulary. Stanęły na wzgórzu. Na dole w uskoku skał znajdowała się plaża o czerwonym piasku. Zatoka wyrzezana była ostrymi białymi skałami. Kolor wody był turkusowy, w najbardziej możliwym z intensywnych odcieni. – Ale kolory, białe skały, błękit morza, czerwony piasek – fenomen natury, piasek jest nawiewany tu z Sahary, nie wiadomo jak, ale to plaża cudów, czytałam, że działy i dzieją się tu

rzeczy, o których nie śniło się filozofom. – Karen się uśmiechnęła, mówiąc to cicho. – Fakt. W końcu to plaża Kalypso, specjalistki od czarów. – Spojrzała przed siebie. – To prawdopodobnie jeden z najpiękniejszych widoków na Morze Śródziemne – przyznała szczerze Esther. – O tak! – Karen wciągnęła zapach eukaliptusa. – Nic dziwnego, że siedem lat Odys nie mógł się stąd wydostać. – Och tak. – Pójdziemy? Do miejsca, gdzie nimfa Kalypso przetrzymywała Odysa tak długo? Przedzierając się przez osty i ciernie, raniąc ramiona i nogi, weszły do groty. Esther zapaliła zapalniczkę i w migotliwych blaskach ukazało się wnętrze nisko sklepionej jaskini. Na środku w przysypanym węglami palenisku lekko się dymiło. Wokoło leżały róże. Zwiędłe. Czy poczuły energię tego miejsca, które opiewa Odyseja? – Dziwne, co to jest? Palenisko, kwiaty, świece. Myślisz, że odbywają się tu jakieś obrzędy? – Może to ołtarz zaklinania miłości? – zapytała nieśmiało Esther. – Dla maratończyków. No w końcu. To tu go trzymała siedem lat. A on ze wszystkich sił chciał wrócić do domu, a wtedy, jak wiemy, inne moce pchały go gdzie indziej. Bo takie były wyroki boskie. Latami nie mógł wrócić do żony. Rzucało go w najdziwniejsze zakątki świata, miał swój udział w wojnie trojańskiej, walczył ze Skyllą i Charybdą, zamienili w świnki jego towarzyszy u wróżki Kirke, a Kalypso tu go więziła. Oj, przeżył ten Odys wiele przygód. Stąd mamy arcydzieło wszechczasów, zwane Odyseją. – Karen wzruszyła ramionami. Esther pochyliła się nad paleniskiem i podniosła zwiędłą różę. – Myślisz Karen, że to możliwe, że u mnie i u Johna jest tak samo, od czterech lat mój mąż nie wraca do mnie, coś go ciągle powstrzymuje, chociaż, jak twierdzi, chce wrócić, a teraz na domiar wszystkiego siedzi w radzieckim więzieniu? – zapytała Esther zapłakana. – Czy ja jestem przeklęta za Jeremy’ego i spotyka mnie kara? – Może poniesiesz jakąś ofiarę? Masz tu ofiarny ołtarz? Ja proponuję, byśmy poszukały jakiejś butelki z wodą, by obmyć rany, zobacz, masz ciernie jak Chrystus, nie przymierzając, tak szłyśmy przez te osty. Esther! – wykrzyknęła, widząc jej rozpacz, czując, że może przeholowała ze złością tego popołudnia. – Pamiętaj, głęboko wierzę, że John cię kocha i że do ciebie wróci. A z uczuciami dziwnie się dzieje, tak czasem bywa. Ja czasem po nocach śnię, że obudzę się i przy mnie będzie leżał Jacek… Tym razem Esther zdobyła się na odwagę. – Żałujesz, że jesteś z Andrzejem? Nie rozumiem? – Nie mówmy o tym Esther. – Karen gwałtownie wyszła na pełne słońce. Po jakimś czasie dołączyła Esther. Weszły do auta i zjechały krętą kamienistą dróżką powoli na plażę. Kiedy Karen siedziała na piasku, gorące morze obmywało jej stopy. Kiedy myślała o dzieciństwie, że już nic nigdy się nie zdarzy, nic nie wróci i nie ma nadziei, ktoś za nią stanął. Spojrzała na cień na piasku, a po chwili powoli odwróciła głowę, przysłaniając oczy. Na plaży herosa stał, niczym Odys, mężczyzna, który błądził, by dotrzeć do portu. Do portu, gdzie czeka na niego miłość i zrozumienie. Mężczyzna, który marzył o Żonie. Przed Karen stał Jacek. Malta to mała wyspa i wszyscy w pewnych kręgach, powiązanych z Libijczykami, wiedzieli, gdzie przebywają dwie Amerykanki. Jacek wykorzystując swoją zażyłość z otoczeniem Kaddafiego, zawsze wiedział, kiedy Karen pojawiała się na Malcie. W związku z Głównym Projektem, nad którym teraz pracował, mieszkał tutaj. Od rana dzisiaj je śledził. I teraz się ujawnił. Karen przysłoniła oczy i spojrzała na niego. Postarzał się, strasznie, wygląda, jakby był starszy od Andrzeja z dziesięć lat, przebiegło jej przez

myśl. – Karen, powiedz mi tylko jedno słowo, tylko jedno słowo… – powiedział cicho. Karen spojrzała jeszcze raz i pomyślała, że Mojry tak dziwnie plotą nasze losy, ale mogłyby się czasem opamiętać. Poczuła taką ogromną ulgę, że go zobaczyła. I tęsknotę. Zrozumiała, że za nim tęskniła. I na głos wypowiedziała jedno słowo. Karen powiedziała po prostu: – Nie. W tym jednym słowie zawierającym pamięć genów, pamięć wszystkich oderwanych kawałków ciał, które wirowały w drodze do bogów, w drodze okrucieństwa nagłej utraty życia wskutek ataków bombowych, tak powiedziała przyszła matka, oczekująca właśnie dziecka, wyrzekła to głosem każdej Piety. Wieczorem w hotelu Karen doznała wielkich bóli i przewieziono ją do szpitala w Victorii, stolicy Gozo. Po kilku dniach w asyście męża i teścia została przetransportowana prosto do szpitala w Benghazi. Była już tutaj miesiąc i kazano jej czekać. Czasami miała wrażenie, że minęły trzy miesiące, a to były tylko trzy minuty. Dostała wygodną izolatkę. Musiała leżeć, ale czasem wędrowała do sali, by popatrzeć na nowo narodzone dzieci, malutkich chłopców zabierano na zabiegi obrzezania, a dziewczynkom przekłuwano uszy. – Roman, dlaczego tak robią? – Religion – odpowiedział mężczyzna, rozkładając ręce. Wszedł Andrzej. – Ja chyba nigdy nie urodzę Andrju. – Urodzisz, urodzisz. – Uspokajająco pogłaskał ją po dłoni. Chociaż nie było mu do śmiechu. – Tato! – Złapał za rękę Romana idącego korytarzem. – Nic się nie martw synu, jest świetnie. – Tato, nie jest świetnie, Karen jest tutaj już od miesiąca! – Niech czyta – wszak to lubi? Ma czas, miała nerwową pracę, niech wypoczywa! Andrzej przywiózł jej tonę książek. Ciągle też dzwoniły mama i babcia. I babcia Andrzeja włączała się do rozmowy. Ten kiedyś zapytał: „Babciu, co ty ciągle robisz w Krakowie?”, odpowiadała: „a odwiedzam”. Kiedyś wreszcie słuchawkę przejęła babcia Karen i oświadczyła, że razem mieszkają i tyle. – Coooooooooooo? – zapytała zdumiona Karen. – Razem mieszkacie u mojej babci? Usłyszała westchnienie, a po długiej chwili odpowiedź. – Zamieszkałyśmy razem. Bo nudno nam bez was w tej Polsce. I mamy wspólne prawnuki. Wkrótce. I musimy załatwić sprawę życiową – dodała poważnie babcia. – Oczyścić naszą rodzinę. Jesteśmy to winne! Wam. Karen zastanawiała się, co znaczyły słowa babci. Chyba wiedziała. Udała się na swoją jedyną rozrywkę – kiedy tylko lepiej się czuła, spacerowała po korytarzach. Były pełne ludzi, przy każdym chorym siedziało na łóżku, na krzesłach, na podłodze po pięć–dziesięć i więcej osób. – Co oni robią, coś się stało? – zapytała kiedyś Romana. – Nic się nie stało, Arabowie są bardzo rodzinni. Kiedy ktoś choruje, cała rodzina zbiera się przy łóżku chorego, by dodać mu sił i energii. Nawet tygodniami, miesiącami. Taka tradycja i troska o chorego. – No chyba się zmieniają? Nie cała rodzina?! Bo by szpital musiał być większy. Ale to piękne, że tak o siebie dbają. – O tak, możemy się uczyć od Arabów poszanowania dla starszych, chorych i potrzebujących – potwierdził Roman.

Pewnego wieczora, kiedy poczuła, że to już-już, choć ciągle nic się nie działo, szła korytarzem. Na dyżurze byli Roman i siostra Betty. Przechodząc, zobaczyła ich, jak ze sobą rozmawiali. Betty poprawiła Romanowi poły fartucha i zdjęła niewidoczne pyłki. To trwało sekundy, ale było w tym tyle miłości, w tym geście zdejmowania nie tyle pyłku, ale jakby ciężarów z jego ramion. Roman dotknął lekko ręki pielęgniarki, coś jej powiedział na ucho, ta skinęła szybko głową. Roman podszedł do synowej. – Jak się dzisiaj miewasz, skarbie? – Kiepsko. Nigdy nie urodzę – mruknęła ponuro. – Wszystko się uda, zobaczysz. Teraz mam wycięcie wyrostka, a potem wrócę. Roman ucałował Karen, mówiąc: „wracaj do łóżka”. I odszedł, kierując się w stronę bloku operacyjnego. Karen stała w korytarzu, zastanawiając się, czy iść, czy jeszcze postać – te nieustające egzystencjalne rozterki miały jej pomóc zabić czas i to nieznośne oczekiwanie. Podczas tych niezliczonych godzin wracała do niej – pełna smutku i złości twarz mężczyzny, którego spotkała na plaży Odysa. Nie chciała się przyznać, przed sobą, ale wracało do niej pytanie. „Czy?”… Tak rozmyślała, kiedy wahadłowe drzwi do oddziału otworzyły się gwałtownie i wtargnęło kilku wojskowych. Pokrzykiwali na siebie. Dwóch podtrzymywało żołnierza, który był postrzelony w klatkę piersiową i obficie krwawił. Karen poczuła, że zaraz zemdleje. Przybyli wołali: „ja doktor, ja doktor!”. Żądali wyłącznie konsultacji Romana, ale miał operację, więc pomocy zaczął udzielać nowy lekarz, też z Polski, który niedawno przyjechał do Libii z żoną i maleńką córeczką. Roman go chwalił za znakomite oko i zdolności operatorskie. Powtarzał „nie ma jak medycy z Poznania, najlepsza Akademia Medyczna, pod okiem rektora Wójtowicza, tam wyrasta najlepszy narybek polskiej medycyny”. Postrzelony żołnierz upadł na podłogę tuż obok Karen, zaczął rzęzić i stracił przytomność. Medyk rzucił się natychmiast do pomocy. Przez następne chwile Karen obserwowała, jak u jej stóp młody lekarz, Daniel Obirek, próbuje ze wszystkich sił uratować Araba. Podano adrenalinę. Lekarz poprosił o przeniesienie rannego do sali obok. Przez szybę Karen widziała, jak próbował go reanimować poprzez wstrząsy elektryczne, masaż serca, znowu podano mu adrenalinę. Pomagało kilka osób, w tym Betty. Wreszcie nakryli go prześcieradłem, a Daniel wyszedł ze zwieszoną głową. Podbiegł do niego drugi wojskowy, szturchając lekarza z całej siły krzycząc: – Szinu? Szinu??! – co się stało?!! – Przykro mi – powiedział spokojnie lekarz. – Nie udało się uratować rannego. Wojskowy potrząsnął go mocno za fartuch, tak mocno, że oderwał mu rękaw. Zaczął mu grozić, krzyczeć: „Nie żyjesz rozumiesz?! Koniec z tobą! Zabiłeś mi brata!!”. W tej chwili wrócił Roman, uspokajając wzburzonych wojskowych i stanowczo poprosił ich o opuszczenie szpitala. W ciągu następnej godziny Karen urodziła, w niespecjalnych bólach; była w tak wielkim szoku, że szybko na świat przyszła dziewczynka o pomarszczonej czerwonej buzi i rudych kępkach loczków. Przyniesiono jej dziecko. Andrzej wszedł szczęśliwy. Roman stał u wezgłowia łóżka i powtarzał wzruszony: „Homina! Homina!! Homina!!” – Co to znaczy tato? – zapytał Andrzej. – Tak witano pojawienie się nowej kobiety, wojowniczki, w starożytności, Karen będzie rozumieć. Młoda mama, zdezorientowana, zdenerwowana i szczęśliwa, przytaknęła: „tak wiem”. Podniosła oczy na męża: – Jak ją nazwiemy Andrju? – Joanna? Joanna Krajewska? Szczęśliwy nowo upieczony dziadek ucałował synową.

– Joanna – jak wojowniczka! Kasiu, byłaś taka dzielna, taka dzielna! – Kasiu? – powtórzyła. Nie udało się nie rozmawiać o scenie z wojskowymi. Okazało się, jak szeptano po kątach, że Abbas został postrzelony w dziwnych, niewyjaśnionych okolicznościach sprzeczki w koszarach, chyba pomiędzy kuzynami. W sprawę zamieszany był nawet ktoś z rodziny Kaddafiego. Następnego dnia Karen karmiła maleńką i co chwila ją dotykała, gdy ta leżała w małym łóżeczku obok. Dziewczynka cicho kwiliła, ciągle spała. Jej buźka utraciła już pomarszczenia, teraz była różowiutka i gładka, a rude włoski wystawały spod białego czepeczka. Wydawała jej się tworem absolutnie idealnym, najpiękniejszym i nierzeczywistym. Czasem jej dotykała, bo nie wierzyła, że wreszcie MA dziecko. Co chwila wpadał zaaferowany Andrzej, wszyscy dzwonili z gratulacjami, z pytaniami o zdrowie mamy i córeczki. – Mamo, coś bije w jakimś kościele, ale nie wiem, bo jak się urodziła Joasia, to Roman wykrzyknął „Homina! Homina!! Homina!!!” i oznajmił, że starożytni tak wołali, gdy na świat przychodziły wojowniczki – wielkie kobiety. Wiesz o co mu chodziło? Usłyszała śmiech; mama się śmiała tak, jak już od dawna nie słyszała. – Coś ty, to jakaś piramidalna bzdura. Romkowi musiało się coś pomylić – wzruszenie wnuczką, no nie, nie, córko. – Tak myślałam. – Karen nie podobały się pełne wyższości słowa o Romanie, ale to rzeczywiście było dziwne. – No dobrze, ale co to znaczy mamo. – Nie mam pojęcia. Ale muszę kończyć, pa, brawo córeczko, no ale ten Romek zgrywus. – Jeszcze raz się zaśmiała serdecznie i się rozłączyła. Po wieczornym obchodzie Roman wpadł do młodej mamy. – Jak się miewacie? – Karen skinęła głową, a świeżo upieczony dziadek pogłaskał delikatnie policzek wnuczki. – Ależ jest wspaniała, gratuluję Kasiu, tak się cieszę… Karen wsparła się na poduszkach. Nabrała powietrza i wydusiła z siebie: – Roman, o co ci chodziło z tym trzykrotnym okrzykiem „Homina”? To chyba jednak nie ma nic wspólnego z czasami antyku? Byłam skołowana, ale Roman? – Popatrzyła pytająco na teścia. Teraz mężczyzna, jak wcześniej jej mama roześmiał się szczerze. – Ach, wiesz, oczywiście, że nie ma nic wspólnego ze starożytnością Kasiu. Oglądamy od dłuższego czasu z Mahdim takie stare nagrania z sitcomami z lat pięćdziesiątych. Nie potrafię ci wytłumaczyć, ale są tak zabawne, tak nieprawdopodobnie życiowe. Jeden z najpopularniejszych komików John Gleason tam gra, jest kierowcą autobusu. Ciągle wymienia uwagi ze swoim przyjacielem, trochę jak ja i Mahdi. A ten komik. Kiedy czemuś się kompletnie dziwi, mówi tak właśnie; i Roman, modulując głos, wypowiedział uroczyście: „Homina, Homina, Homina”. No i wiesz, to oznacza, że człek jest totalnie zaskoczony i że go zatkało. I to mnie nieodmiennie śmieszy. I tak wczoraj mi się powiedziało, ot, bo wiesz, niecodziennie się zostaje dziadkiem Kasiu. – Ale po co o tej starożytności? – Karen zdumiona opadła na poduszki. – Och, bo u ciebie zawsze same konstelacje, mity, erudycja, w obłokach gwiazd i antycznych herosów, to nie śmiałem się przyznawać do niskich gustów i upodobań do amerykańskich seriali… – Roman podrapał się w brodę. – Ale ty Roman tak poważnie mówisz? – zapytała coraz bardziej zdumiona. Tylko pokiwał głową. – A jeszcze, a dlaczego ta Kasia? – Jaka Kasia? – Mówisz do mnie od wczoraj „Kasiu”. – Jaaa? – Zdziwił się. – Chyba coś ci się przywidziało. Co mówiąc, pocałował ją w czoło, pogłaskał Joasię i wyszedł w mrok szpitalnego korytarza. Ale od rana powracał temat doktora Obirka. Cały szpital mówił tylko o incydencie z udziałem

wojskowych, rozmawiano o nim we wszystkich domach międzynarodowej społeczności zamieszkującej osiedle wokół szpitala. Kilka dni potem, kiedy Karen jeszcze leżała w szpitalu, okazało się, że w nocy pod jego domem zaparkowała ciężarówka z policją. Zabrano lekarza na komisariat. Odbył się sąd w trybie ekspresowym. Młody lekarz został oskarżony o nieumiejętne udzielenie pierwszej pomocy wybitnemu wojskowemu, a żonie polecono natychmiast opuścić Libię. Daniel Obirek musi też zapłacić sto tysięcy dolarów kary na rzecz matki i czterech sióstr, bo postrzelony wojskowy był dla nich jedynym żywicielem i nadzieją na lepsze życie. Bo w Zielonej książce jest napisane, że uszczerbek na zdrowiu ludu musi być ludowi wynagrodzony. Daniel też miał opłacić studia pilotażu, które wojskowy rozpoczął w Ameryce. Roman starał się im pomóc, ale nie wskórał nic, ani on, ani konsul, Daniela czekało więzienie i zajęto mu konta. Roman powtarzał: „Więzienia libijskie są okrutne. W upale, o chłodzie i wodzie, na powietrzu. Torturują. Boże, co zrobić? Przecież obowiązkiem lekarza jest ratować. Daniel mógł nic nie robić, pozwolić mu umrzeć bez walki, ale składamy przysięgę Hipokratesowi, że zawsze, bez względu na okoliczności mamy ratować życie ludzkie, do końca. A teraz oskarżono go o to, że źle udzielił wojskowemu pomocy. A po prostu nic nie udało się zrobić, bo rana okazała się śmiertelna! Przecież to mogło spotkać mnie, każdego z nas, Boże jak mamy leczyć i ratować tych Libijczyków?” Kilka miesięcy później Karen siedziała w samolocie do Londynu z małą, by przedstawić ją matce. Zamierzała też odwiedzić Angelę i poprosić ją, by została chrzestną. Odwoził je dumny dziadek. – Jedź w świat z Libii Zielonej Księgi Joanno, nie damy się Wojowniczko światła – szeptał do ucha wnuczce. Dzięki jego zabiegom do sprawy włączył się Mahdi i uzyskano kompromis pozwalający, po opłaceniu ogromnej kary, na wyjazd z Libii doktora Obirka. Barbra czekała na Heathrow. Kiedy Karen przechodziła z wózkiem pomiędzy terminalami, pod tablicą odlotów, przy stanowisku odprawy Alitalii, zobaczyła Faraga, Jacka i człowieka z sygnetem.

ROZDZIAŁ XXII

H ote l N e w H amp shi r e Ok ol i ce H i nton P ar k , p aź dz i e r ni k 1984 – Jaka ona jest piękna, piękna, piękna! – Barbara pochyliła się nad wózkiem i pogładziła kołderkę zakrywającą śpiącą Joasię. Poprawiła jej loczki. – Ruda, po mnie – powiedziała z dumą. – I po swoim tacie. Ale uśmiech ma twojego taty, a może jednak nie, uśmiech ma mój, no nie twój, a jednak mój, bo ma dołeczki! – obwieściła triumfalnie. Barbara oszalała na punkcie Joasi, całymi dniami do niej coś mówiła i się z nią bawiła. Szły teraz, oddychając wspaniałym jesiennym powietrzem. Lekko padało, ale było słonecznie. Wokoło złociły się, czerwieniły i żółciły drzewa. – Złota angielska jesień potrafi być tak piękna jak w Polsce. – Karen westchnęła. Obie ubrane w długie kurtki Burberry’s, w zielone sztruksy i długie koszule w kratę. Barbara ciągle marzła, więc narzuciła jeszcze na siebie długą brązową kamizelkę z wełny. Odziane w nieprzemakalne zielone długie wellingtony szły, szeleszcząc od dekatyzowanych kurtek, w powietrzu pachniały liście i igliwie. Czasem zatrzymywały się, by poprawić pokrowiec nad wózkiem z dziewczynką. Mama Karen wtedy wzdychała: – Ależ ona jest piękna. Barbara codziennie zmieniała zdanie do kogo jest podobna Joasia. Raz była podobna do Karen, raz do Andrzeja, raz do Jeremy’ego, raz do Romana. Nigdy do Marii. Maria była tematem tabu. I Jacek. Dzień po przylocie do Londynu Karen uświadomiła sobie, że mężczyźni stali w kolejce do samolotu do Rzymu. Kilka dni potem w porannej prasie, którą listonosz wrzucał codziennie rano przez metalowy otwór nad wycieraczką, zaroiło się od zdjęć aktu terroru wobec dyplomaty mieszkającego w Rzymie. Do zamachu przyznała się organizacja Abu Nidala, najokrutniejszego żyjącego terrorysty wspieranego przez reżim Kaddafiego, jak napisano. Karen pogryzła tylko, jak zawsze, ręce do krwi. Nie wiedziała, z kim może o tym porozmawiać. Postanowiła zatem wrzucić do znanej jej skrytki pod tytułem „zapomnieć”. Czy losy świata może odkręcić jedna kobieta, wychowana co prawda w Libii, w cieniu rodzącego się terroryzmu, której niedoszły facet wysadza ten świat w powietrze? Nie, muszę się teraz wyłącznie skupić na Joasi, musi mieć jak najlepsze życie, bomby są gdzie indziej. Karen wykorzystywała zatem, jak mogła, czas urlopu macierzyńskiego, a jej matka

odnajdywała zagubione dni dzieciństwa swojej córki. – Mieszkamy w tak cudownej okolicy, jest świeże powietrze. Chodźmy na spacer. – To były najczęściej wypowiadane słowa przez Barbarę. Chodziły po polach i łąkach. I rozmawiały. – Zobacz, jakie wspaniałe widoki, Hampshire jest chyba najpiękniejszym zakątkiem Anglii, widoki jak u Jane Austen, prawda? Zresztą tu obok mieszkała i pisała, zawiozę cię tam córeczko. Byłaś tam? Gdzie powstały jedne z najpiękniejszych książek o miłości w literaturze świata? – Karen pokręciła przecząco głową. Barbara tylko machnęła energicznie ręką. – Nic nie szkodzi, zobaczymy kochana, zobaczymy. Wszystko miały zobaczyć, obejrzeć, dotknąć. Barbra zachowywała się tak, jakby chciała wynagrodzić córce czas, kiedy mało się nią zajmowała. Karen popatrzyła na matkę. Tryskała energią i szczęściem. Była ciągle taka piękna, nie to co ja, pomyślała z lekkim bólem. Strasznie utyła po porodzie Joasi. A mamie służyło zdrowe powietrze w Hampshire. Schudła, a jej rude włosy przetykało mnóstwo białych nitek. Nie farbowała ich, nie musiała. Ciągle ściągała spojrzenia wszystkich mężczyzn. Opowiadała jej ze śmiechem o nowych dwóch pasjach: o brydżu i o koniach. – Wiesz, po tylu latach przerwy wylądowałam w klubie brydżowym w Londynie. Mieszkałam w zachodnim, u ciotki Lali, wiesz ona regularnie spotyka się na karty ze swoimi przyjaciółkami. Pewnego dnia ich stała partnerka do brydża, Nancy, wylądowała w szpitalu. Ciocia Lala zapytała, czy mogę ją zastąpić. I tak oto, po wielu latach znalazłam się przy pokrytym zielonym suknem stoliku w klubie z osiemnastego wieku. Pośród ścian wyłożonych ciemną boazerią, poczułam się nagle jak „u siebie”. Od tej pory grałam regularnie. Ha, głupio mi to wyznać, ale moja para przeważnie wygrywała. Kiedy Nancy wróciła, musiałam znaleźć partnera do brydża. W klubie ciotki Lali to było niemożliwe. Napisałam do kilku miejsc – wszędzie, bardzo grzecznie co prawda, ale stanowczo, odmawiano, że muszę mieć kogoś do wspólnej gry. Wreszcie szef jednego z ośrodków z południowego Londynu odpisał, że zapraszają, że przyjmują też osoby pojedynczo. Weszłam, akurat tego dnia pojawił się, też samotnie, dostojny, szarmancki, uroczy, typowo angielski mężczyzna w podobnym wieku. Los sprawił, że zostaliśmy parą do brydża. Tak… Tego dnia wygraliśmy wszystkie partie. W klubie zapanował popłoch połączony jednak z wielkim uznaniem. Po skończeniu wszyscy podchodzili i nam gratulowali. „To co? Trzeba to uczcić”, stwierdził Graham, zapraszając mnie do pubu. Nie odmówiłam. Wiesz i tam doznałam takiego déjà vu, znowu siedziałam w pubie, tylko trzydzieści lat później, znowu były ciężkie czasy w Polsce, znowu byłam samotna! Tylko rozmawiałam o tym z niebieskookim Anglikiem. Wiele nas łączyło, on też niedawno pochował żonę. Miał hotel pod Londynem, zatrudniał też wielu Polaków, wiesz, znowu po stanie wojennym otworzyły się granice i do Londynu napłynęło tak dużo ludzi! Na fuchę, jak wspominałam, gdzie zaraz, gdzie ja schowałam ten film o Polakach w Anglii? Dzisiaj go poszukam, obiecuję, to nie będzie łatwe cokolwiek znaleźć w tej bibliotece. – A Karen zobaczyła przed oczyma setki półek, które pokazywał jej pan domu. A Barbara mruczała, jakby do siebie: – Pokażę ci film, świetnie zagrany. Fucha Skolimowskiego. Gra tam też Jeremy Irons, mój ulubieniec po Kochanicy Francuza. Wiesz, w Anglii postanowiłam odnaleźć stracone emocje, wrócić do tego, co piękne. – Odnalazłaś mamo? – Pamiętasz, to mnie rozwaliło, ta tragiczna śmierć Jeremy’ego, taka zagadkowa, okrutna. Miałam pojechać do Polski, ale wtedy był ten straszny, straszny stan wojenny. Pamiętasz, jak się martwiliśmy o babcię. Ale ona nie wyobrażała sobie, by zostawić swój ukochany Kraków, nie chciała też, byśmy dla niej wracali. – Ta noc wojenna jeszcze trwa, zobacz teraz zaginął ten wspaniały ksiądz, Jerzy Popiełuszko, dokąd to zaprowadzi Polskę? – Musimy wierzyć córeczko, że nadejdzie wolność. – Rozmawiałam ostatnio z babcią, mamo. Czy nie uważasz, że to takie dziwne, że moja

i Andrzeja babcie mieszkają razem w Krakowie? To już dość długo trwa. Czy to normalne, mamo? Barbara zamyśliła się, przez jakiś czas było słychać tylko, jak pod ich nogami szeleszczą liście. – Córeczko, wszystko jest normalne, co nie robi nam oraz innym krzywdy. Wszyscy zostawiliśmy starsze panie w Polsce, a one się odnalazły. Rozmawiałam z mamą, chodzą do Starego Teatru, do Piwnicy pod Baranami. Przysłały wspólne zdjęcia. Wzruszyło mnie to, gdy siedzą na rynku i piją kawę. Dwie eleganckie pięknie ubrane i umalowane panie. Szczęśliwe. Jest im dobrze. A twoja babcia – jest radosna, to dobrze Karen. Zobacz, rzadko ją odwiedzamy, co ona ma z życia poza książkami? Czy książki to wszystko? Ta przytaknęła głową i poprawiła córeczce kocyk. – Musimy ją częściej odwiedzać. Jest też taka szczęśliwa, że mała ma imię po jej mamie. Martwiła się tylko, że w Joannie tkwi Anna, najnieszczęśliwsze imię żeńskie, wiesz, mamo, może o co jej chodziło? – Aa tam, nie zawracaj sobie tym głowy, babcia czyta za dużo książek, Anna Karenina nie stanowi o losie wszystkich Ann! – Roześmiały się, żartując, jakby one obie nie czytały za dużo książek. A Barbara dodała: – A Joanna to waleczne imię, to imię Dziewicy Orleańskiej, co pokonała w imię wiary i dołożyła Anglikom. Ciszej, bo usłyszą nas krajanie. – Uśmiechnęła się znowu i dołeczki pokazały się w jej brodzie. – A Joasia… Podobałaby się twojemu tacie… Nie byliśmy może sobie najbliżsi przez wiele lat, ale, ale zupełnie ostatnio, ale byliśmy na dobrej drodze, na dobrej drodze Karen, by z twoim ojcem odbudować to, co połączyło nas tu w Londynie. Długo trwało nasze zalepianie dawnych ran, nie jesteś dzieckiem i wiesz, przepraszam cię strasznie, masz teraz córkę, to tym bardziej wiesz. I wiem, że wiesz o Faragu, o Boże, to takie straszne, takie straszne!! W jej oczach pojawiły się łzy. Karen żachnęła się, no rzeczywiście nie chciałaby, aby jej córka zobaczyła ją całującą się w śmieciach z facetem dwadzieścia lat młodszym, no ale im to nie grozi, pomyślała butnie i poklepała mamę po ręku. – Mamo, nie zmienisz przeszłości, przestań się obwiniać – powiedziała stanowczo. – Wiesz, postanowiłam przenieść się do miejsca, gdzie byłam taka szczęśliwa, gdzie wszystko się zaczęło. Zamieszkałam u ciotki Lali. Jak kiedyś na studiach ciotka Lala ciągle mnie instruowała i upominała. Narzekała, że jestem taka tres grosse, a ja przecież schudłam po śmierci Jeremy’ego strasznie! Obwiniała mnie zresztą o jego śmierć, zresztą dobrze trafiając w mój czuły punkt. Wynajęła mi pokój bez ogrzewania, jeśli chciałam, aby było ciepło, musiałam wrzucić pieniążek. – Co? – No tak, wiesz, śmieją się, że Anglia to taki kraj, gdzie światło w łazience jest na sznurek, ogrzewanie na pensa i są dwa krany: zimny na lato, a gorący na zimę! – Wiem, mamo, ale u rodziny? My z Andrzejem przecież wynajmowaliśmy mieszkanie przy Chancery Lane, to znaczy tata, tata mój kochany, mój tata nam to wynajął, gdybyś tylko wiedziała mamo, jaki on był kochany, jak on do nas przyjechał po tym ślubie, do Grecji, co ja przeżyłam mamo. Barbra otworzyła usta, nabrała powietrza, jakby chciała zapytać o to, co się stało po ślubie na Cyprze, dlaczego w Grecji była tyle miesięcy osowiała, ale najwyraźniej uznała, że nie wszystkie trupy należy wyjąć z szafy od razu tego dnia. Jeden, „pod tytułem” romans z Faragiem wystarczy. Więc tylko objęła ją mocno. To też było niezwykłe, bo Karen nie była najbardziej przytulaną dziewczynką na świecie, czego zdecydowanie nie można było powiedzieć o Joannie. Popatrzyły na śpiącą w wózku dziewczynkę. – Śpi tak słodko i nawet nie wie, że może być ikoną chrześcijan. – Barbara westchnęła. A Karen dodała cicho: – Albo muzułmanów.

– Tata by powiedział albo Żydów, tak może nasza Joanna przyniesie pokój na świecie, pomiędzy religiami, więc zrobi coś więcej niż Dziewica Orleańska? Obie zamyśliły się, pochylając się nad nieświadomą ich dalekosiężnych planów, śpiącą w najlepsze dziewczynką. Wyglądały teraz niczym Mojry stojące nad wózkiem Heraklesa. – Tak, tata by się cieszył, Karen, bardzo by się cieszył. – Barbara westchnęła wreszcie, poprawiając Joannie kocyk w krateczkę od Burberry’s. Nie umiała sobie odmówić, by nie wydawać fortuny na wnuczkę. – Dość tych łzawych tonów, Karen. Ta odgarnęła grzywkę i rzekła: – Słusznie, ale ochrzaniłby ciocię, że cię trzyma o głodzie i chłodzie, co mamo? – Karen zaśmiała się przez łzy. – Nigdy się specjalnie nie lubili. Ciotka nigdy nie była dla mnie zbyt łaskawa, ale zawsze podziwiałam jej styl. Była już stareńka i po śmierci francuskiego wuja strasznie zdziwaczała. Jedyna jej rozrywka to ten cotygodniowy brydż. Ale wiesz, kiedy prosiłam, żeby mnie zarekomendowała do niego, bym tam grała, odpowiedziała mi – „no chyba żartujesz moja droga, to jest klub dla dam, a nie dla emigrantów z Polski”. – Żartujesz, mamo, tak powiedziała? – No właśnie tak. To dość zabawne, że tak powiedziała, bo do tego klubu należy właśnie wielu Polaków z tej poandersowskiej emigracji. No, ale się nie lubią z tą obecną, bo do tej mnie zaliczono. Ach my Polacy. – Barbara westchnęła smutno. – Umiemy się tylko wspierać w momentach tragedii narodowych. W czasie pokoju topimy się w łyżce wody, zamiast sobie pomagać, widać to zwłaszcza zagranicą. Pamiętasz, jak nas obmawiano w Libii? A ciotka wynajmowała pokoje Polakom, jej wielki dom w zachodnim Londynie był dla niej za duży, skarżyła się. Przyjeżdża mnóstwo rodaków do Londynu na fuchy, ale mnie traktowała jak ich, nie przymierzając. Ciągle psioczyła, że zużywam za dużo tego i owego, że za późno wracam, że się „źle prowadzę”, kiedy przedstawiłam jej nowego znajomego. – I co zrobiłaś? – A jakoś się wygadałam po jednym z brydżów Grahamowi. Powiedział, że ma strasznie dużo kłopotów z polskimi pracownikami w swoim hotelu, że nie ogarnia i czy mogłabym mu pomóc. Że hotel położony jest w okolicy, gdzie mieszkała i tworzyła Jane Austen. – Sprytne, mamo, żeby mu pomóc w hotelu z widokiem na Jane Austen! Przebiegły gość! – Zaśmiała się z uznaniem. – Tak, a tutaj naprawdę było dużo do zrobienia. Trochę z nudów, nie uwierzysz, zaczęłam robić przetwory, wystawiliśmy je na targu, tu jest taki, od trzynastego wieku. W okolicy do dobrego tonu należy sprzedawanie tam swoich produktów, tam sprzedają też nasi sąsiedzi, jedna z najstarszych rodzin w Anglii, milady przyrządza znakomite home made konfitury. I uśmiejesz się, Karen, ale sprzedajemy je! W ogóle zmieniłam życie, rano wstajemy, potem przygotowujemy wspólnie śniadanie dla gości, doglądam naszych pracowników. Potem jadę na targ, do sklepów. Lunch jemy i wydajemy dość wcześnie, potem jeżdżę na konne przejażdżki, jak Joasia podrośnie będą ją cieszyły kucyki tutaj! – Barbara skierowała wózek do stadniny. Wymieniła kilka słów ze stajennym. Poklepała czarną klacz. – To moja ulubiona, arabska. Nazwałam ją Jasmine. Czasmi jeżdżę kilka godzin dziennie. Chcesz się przejechać Karen? – zapytała i oczy jej zabłysły. – Mamo, chyba nigdy nie jeździłam konno! – Och, musimy to naprawić. Zobacz! – I zaprowadziła ją do bramy wspartej na kamiennych wspornikach. – Mamo, co za oryginalny budynek, chyba bardzo stary. – Och tak, pochodzi z czasów Henryka VIII, zobacz, jakie ma pięknie pobielone ściany. Chodź. – Barbara przekręciła klucz i otworzyła bramę. Wewnątrz ukazała się przestronna spiżarnia, na

półkach od ziemi do sufitu stały słoiki. Na środku znajdował się sosnowy, jasny, długi stół i kilka lekkich krzeseł. Na stole stały słoiki, kosz z nalepkami i mazakami. – To moje królestwo, Karen, wszystko sama przygotowałam, a nawet wymyśliłam. Karen podeszła do półek, czytając cicho. Bramley apples, Mango, red onion, and curry and lime chutneys, Apple and fried orange skin marmelade with ginger. Barbara stanęła, uśmiechając się. – Mamo! – Tak, Karen, tak tu żyję, a wiesz, co jest najważniejsze? Karen patrzyła na nią. – Nie wiem, że zakochałaś się… – Poczuła w sercu nagłe ukłucie, może bezsensowne, bo przecież tata nie żył, ale posmutniała, że mama jest szczęśliwa bez taty… – Nie kocham Grahama, jeśli chcesz wiedzieć kochanie. Pomagam mu tutaj ze wszystkich sił, gramy razem w brydża, jeździmy regularnie do Londynu do teatru, do kina, na musicale. W ogóle wiesz… W piątki i soboty w Londynie są takie możliwości – knajpy, teatry, musicale, puby, tańce, spacery, inne zajęcia, kino, och, co chcesz?! Wszędzie córeczko pójdziemy, żona jednego z Polaków, cieśli, pani Renata Kabas ma dzieci, pracuje jako opiekunka w pobliskim przedszkolu, ma świetne referencje, na pewno zaopiekuje się naszą Joasią, ależ się cieszę! I och, muszę cię zabrać na Nędzników na Shaftesbury Avenue. I na Pułapkę na myszy, to jest… – Wiem, mamo, wiem. To jest najdłużej grane przedstawienie w Londynie, byłam z tatą i z Andrzejem. – Ach! To zobacz, rzeczywiście długo grają, zobacz… – Barbara zamyśliła się znowu. Ściszyła nieco głos, pokazując na stojące w rogu sztalugi. Cała ściana była jednocześnie oknem, ukazując wielobarwną ścianę lasu. – A w ogóle też maluję, bo jak prawie każdy historyk sztuki mam też aspiracje, by malować. Graham mnie wziął kiedyś do National Portrait Gallery. Stało kilka osób i rozdawało kartony, kredki, pastele, farby. Dostaliśmy po krzesełku, sztalugi. Okazało się, że są tam takie zajęcia bezpłatne, chodzimy tam, pójdziesz ze mną, prawda? – Karen powoli miała dosyć tej gadaniny i tych wspólnych wypadów, by nadrobić lata zaległości, ale uprzejmie skinęła głową. A Barbara niestrudzenie, jakby właśnie znowu oglądały Karnak czy zbiory Luwru, tłumaczyła, objaśniała, zachęcała, edukowała. – Bo wiesz, sama wybierasz sobie obiekt i szkicujesz, malujesz, rysujesz, co chcesz. Instruktorzy, jak na akademii, podpowiadają, sugerują. Potem wszyscy oglądamy prace, rozmawiamy. Niektórzy przychodzą tu sami, a wychodzi gromada osób. Do pubu, do teatru. I tego pierwszego dnia zapytano mnie, kogo chcę szkicować, wiesz w tej galerii znajdują się najsłynniejsze postacie związane z historią Anglii. Często tu wpadam, obok jest National Gallery. Wiesz, chyba nie ma nic piękniejszego dla kogoś, kto kocha sztukę, tak jak ja, by mieszkać w mieście, gdzie są jedne z najwspanialszych kolekcji światowej sztuki, ulubione obrazy. Mogę do woli z tego korzystać, w każdej chwili, to daje mi wielką energię. I wracając do portretów, wybrałam, wiesz, kogo wybrałam, by szkicować? – Nie mamo? – Karen popatrzyła z przyjemnością na zarumienioną matkę. – Lady Caroline Lamb. A wiesz dlaczego? – Bo to była postać nietuzinkowa ta Lady Caroline Lamb? Kochanka Byrona? – Nie tylko dlatego, Karen, nie tylko! Owszem. Porzuciła bogactwo, tytuły i prestiż londyńskiego towarzystwa, by pójść za głosem serca. Stała się zakładnikiem własnych wyborów. Przeszła drogę od najwyższej socjety londyńskiej, przez miłość, alkoholizm i upadek. Samotny, ale do końca u jej boku stał zakochany mąż, przyszły premier na dworze Wiktorii. No i… Lady Caroline Lamb była jedną z najsłynniejszych pisarek angielskich. I wszystko przegrała, wiesz dlaczego? – Dlaczego mamo? – Bo zwariowała z miłości do Byrona i smutki utopiła w alkoholu, była alkoholiczką, jak ja,

Karen. Ja też byłam alkoholiczką! – krzyknęła. – I wiesz dlaczego tak mi tu dobrze, w czym tkwi tajemnica? – Karen patrzyła uważnie na mamę, lulając córeczkę w wózku. A ta, zdenerwowana, z wypiekami na twarzy, niczym Lady Godiva, wykrzyknęła: – Bo nie piję, nie piję alkoholu, nie tykam ani kropli! Karen uśmiechnęła się serdecznie. Chciała podejść i uściskać matkę, ale Joasia akurat się przebudziła. Karen rozebrała nieco małą, zdjęła kurtkę i usiadła przy stole. Karmiła dziecko, a Barbara uśmiechała się radośnie. – Chodź moja miła, czas na Fife O’clock Tea, czekają na nas pyszna herbata, Doris z Renatką pewnie upiekły sconsy. No i szarlotka z moimi przetworami, podam ją z lodami i waniliowym gorącym sosem, zwanym tu custardem. Poznam cię też z naszymi rezydentami, mieszka z nami pewien uroczy major i dwie wiekowe siostry bliźniaczki. – Mamo, masz tu hotel jak z kart Agathy Christie! – O tak, brakuje nam tylko trupa. – Barbara się roześmiała. Wracały radosne. Joasia bawiła się zabawkami przy wózku. Za zakrętem ukazał się hotel. W promieniach słońca wyłonił się jednopiętrowy budynek z czasów wiktoriańskich o neogotyckim rysunku. Po lewej stronie widać było pięknie wystrzyżony żywopłot, po prawej ogród angielski, który złocił się żółtymi, zielonymi i czerwonymi liśćmi, ciągnął się gdzieś daleko ku dolinie i widocznym w oddali wzgórzom. – Ale pięknie, jak w Polsce, prawda mamo? – Tak, córeczko. Pokazała na drogę, gdzie lekko zgarbiony, ubrany w bryczesy, tweedową marynarkę i szalik, w czapce jak Sherlock Holmes, szedł do nich, uśmiechając się szeroko, salutując w ich kierunku, pan tych okolicznych włości. – Mamo, fajny ten Graham, naprawdę nie kochasz go? Barbara, nie przerywając machania, odrzekła: – Nie, moje serce już nie jest zdolne do miłości. – I pomachała znowu do mężczyzny. Karen popatrzyła wokół, na tego uśmiechniętego dobrego człowieka, na promieniejącą matkę. Nabrała powietrza, chciała coś powiedzieć, wreszcie się odważyła: – Mamo, a gdyby pojawiła się tu dobra wróżka i mogłabyś teraz dokonać wyboru, to wybrałabyś życie tutaj czy w Libii, w Polsce czy w Ameryce, gdziekolwiek u boku z tatą? – A jak myślisz Karen?

ROZDZIAŁ XXIII

B ł ogosł awi e ństwo ni e do wy bacz e ni a. Tol me i ta p od B e nghaz i , maj 1985 Obudziła się zlana potem. Śnił jej się Radek, znowu. Mówił do niej: „nie skacz, nie przyjadę”. Zbliżyła się do półki z książkami. Wyjęła ze Zniewolonego umysłu wiersz Grzegorza Przemyka. To już dwa lata. I to, co zrobili komuniści temu księdzu, przypomniała sobie scenę, kiedy obejmował na pogrzebie mamę Przemyka. Wzięła długi prysznic i wyszła do pracy. Asystowała w operacji Romana. Kiedy mogli, wymieniali uśmiechy. Wieczorem Beata podjechała do szpitala, by zabrać gazę i materiały opatrunkowe. Obiecała Naimie, że kiedy tylko przyjedzie, obmyje małej uszka. Córeczka znajomej miała kłopoty ze skórą. Roman podjechał punktualnie o siódmej. Wyskoczył, otworzył jej drzwi i mruknął do ucha: „Piękna sukienka, czerwona jak lubię, to dla mnie?”. Zarumieniła się i podniosła głowę. Poprawiła okulary, klasyczne chanelki. Jechali nabrzeżnym cornishe, wdychając sól, piasek i zapach glonów pomieszany z benzyną. Wreszcie dotarli do rezydencjonalnej części miasta, pełnej rozłożystych domów w ogromnych ogrodach. Tu mieszkali najbogatsi mieszkańcy Benghazi oraz rodziny obcokrajowców, głównie Anglicy, Włosi i Francuzi. Po wizycie u Naimy zaproszeni byli na kolację do Abdel Aziza, pacjenta Romana, właściciela fabryki wełny. Dom był rozległy, położony tuż przy plaży. Roman wszedł do części męskiej, pełnej papierosowego dymu. Beata zapukała do kobiet. Oszołomił ją zapach cynamonu, goździków i kurkumy. Aha, przyrządzają moją ulubioną potrawę – jagnięcina i kurczaki mendi. Nabiha nauczyła ją przygotowywać to danie na jednym z ich pierwszych spotkań. Najpierw przyrządzała miksturę, klucz do tej potrawy – mendi. W moździerzu trzeba było utłuc po garści goździków, po dwie łyżki pieprzu, kardamonu i kilka liści laurowych. Kawałki kurczaka i jagnięciny zanurzała w marynacie z gęstego jogurtu, kurkumy, oliwy i mendi. Nacierała cząstki i zostawiała na noc. W płaskim rondlu smażyła na najlepszej oliwie najpierw przyprawy: kardamon i kurkumę, imbir, gałkę muszkatołową, a potem dodała poszatkowaną cebulę i szklankę ryżu. Zalewała bulionem tak, by zakryć ryż długoziarnisty – najlepszy do tej potrawy. Dorzucała laskę cynamonu, kilka ziarnek pieprzu, ze dwa–trzy listki laurowe i zakrywała całość folią aluminiową. Szpikulcem robiła kilka dziurek w folii, na wierzch wykładała cząstki mięsa, a po zakryciu i tej warstwy folią, wsadzała do pieca nagrzanego na 180 stopni, na 90 minut. A dzisiaj to danie jadła w wersji królewskiej, z bakaliami, orzechami pistacjowymi i pierzynką z kremu curry. Nie umiała się za bardzo integrować z tymi miłymi kobietami, ale doceniała ich kunszt

i serdeczność. Paplały jedna przez drugą, intensywnie się uczyła arabskiego, więc nieco rozumiała, ba, nawet dużo. Martwiły się tym, czy sierota Aisha mieszkająca w domu swego stryja, ich ulubiona aktorka z nowego serialu, który tak zaprzątał ich głowy, wyjdzie za mąż za Ahmeda, z którym wuj wiąże nadzieję, czy młody sklepikarz Abdel Aziz uzbiera odpowiednią kwotę, by wystąpić z propozycją jej poślubienia. – Nazywa się tak jak nasz ojciec. – Dziewczyny się śmiały. Podpytywały ją, jak jej się podoba w Libii i czy lubi swoją pracę. I wreszcie, najmłodsza, Amal, zapytała: – Pamiętamy Mariję, poprzednią żonę Romana. To dobry człowiek, najlepszy chirurg, a ona go tak skrzywdziła. A ty… Nie skrzywdzisz naszego doktora? To najlepszy lekarz na ziemi. Weźmiecie ślub tutaj czy gdzie indziej? Udzielimy ci naszego błogosławieństwa. Beata poczuła, że się dusi. Stanął jej przed oczyma mąż, ślub w pustym kościele w Poznaniu i Radek który spada w przepaść. I wizja Romana tam spadającego. Wstała i wyszła na taras. Oddychała ciężko. Przed nią, w ciemności, fale obijały się o brzeg, w świetle księżyca zobaczyła białe błyski światła na kamieniach i zarys pobliskiej wyspy. Po lewej stronie tarasowo schodziła do morza antyczna metropolia, Ptolemais. Beata słyszała, że to miasto, gdzie najprawdopodobniej spędziła zimę 24 roku p.n.e. Kleopatra z Markiem Antoniuszem. – Nie przejmuj się. – Usłyszała po włosku. Ktoś dotknął jej ramienia. Odwróciła się i zobaczyła dostojną, piękną twarz kobiety. Na szyi miała wisior z grubego trójkolorowego złota. Jej głowa była odkryta, a pofałdowane ciemne włosy przyprószone siwizną. Na przegubie błyszczała szczerozłota omega wysadzana brylantami. – Jestem Paola. Daleka kuzynka twojej babci, to niesamowite, prawda? – Beata skinęła głową. – Nie martw się, one niby tak paplą i wszystko chcą wiedzieć, ale to dobre dziewczyny. Wszyscy tu kochają Romana nad życie. – Tak, któżby go nie kochał. Każdy tu kocha Romana. – Beata westchnęła, wzruszając ramionami. Patrzyły na morze. Nadlatujący nisko samolot wymalował na morzu smugę światła, która rozświetliła noc. – Co za piękno! Que bellezza – wypowiedziały obie niemal w tym samym momencie. Uśmiechnęły się do siebie. – Przejdziemy się? – zapytała Paola. – Tak, a można? Słyszałam, że kobiety nie mogą tu same chodzić w Libii… – Mieszkam tu od prawie czterdziestu lat, oczywiście, że nie można, ale trzeba wiedzieć co, gdzie i kiedy. I wtedy można wszystko. – Paola się roześmiała. Beata wiedziała, że kobieta jest matką Faraga. I słyszała, czym się zajmował. Nawet nie wyobrażała sobie, wypowiedzieć tego na głos. – Idziemy w odwiedziny do Kleopatry? Andiamo! – Paola wzięła z narożnika latarkę i zeszły po schodach do ogrodu. Przy murku granicznym wyjęła ze schowka klucz i otworzyła drzwi wiodące na plażę. Paola zapaliła latarkę i udały się w kierunku ruin. Noc była księżycowa, szły pomiędzy korynckimi kolumnami antycznego miasta, niczym starożytne boginie. – Nie jest zamknięte, otoczone murem? – Och nie, jest tyle zabytków w Libii, że nikt nie ma czasu ich pilnować. Zresztą nikt tu nic nie kradnie. – Czyli możemy tu wejść jak do siebie? – Tak, poczuj się jak u siebie, oto zaprasza Kleopatra. Przeszły przez długą aleję. – Idziemy via Monumentale, to jedna z najlepiej na świecie zachowanych ulic z okresu antyku. Z mroku wyłaniały się figury na każdej kolumnie wzdłuż drogi. Paola oświeciła dwie rzeźby. – Widzisz, to chyba Demeter, a obok jej córka Persefona. To jeden z moich ulubionych mitów i chyba najbardziej jest o mnie, wiesz?

– Dlaczego? – Bo jak Persefona pół roku żyję w podziemiach, w Libii, a pół roku jeżdżę po świecie, odwiedzam galerie, robię zakupy, jak Kora. Tak, mam wiele wspólnego z żoną Hadesa. Minęły bramę miejską, łuk triumfalny, miejskie łaźnie z basenem, hipodrom i zatrzymały się w środku świątyni. Paola świeciła, omiatając strumieniem światła kolumny i kapitele. Miasto jakby ożyło. Wydawało się, że zaraz w togach przyjdą ludzie, by wziąć udział we mszy, że kapłan rozpali ogień pod ołtarzem, że stanie niewinne jagnię, co ma być złożone w ofierze. – To świątyni Zeusa, pana greckich bogów, a może Jupitera, jego odpowidnika w Rzymie. Przydałaby się moja przyjaciółka Barbra, ale ona siedzi w Anglii, grając w brydża. Ale byłam tu z nią i postaram się opowiedzieć tak pięknie jak ona o tym miejscu. O tym, czy mieszkała tu Kleopatra niewiele wiemy, ale odkryto tutaj przepiękną rzeźbę królowej Egiptu. No i nie wiemy, co robili z Antoniuszem pomiędzy 29 i 24 rokiem przed naszą erą. Są listy i dokumenty, które wskazują, że byli tutaj i tu urodzili się ich bliźniacy. Kleopatra wywodziła się z Ptolomeuszy. To miasto było greckie, egipskie, rzymskie, hellenistyczne, a nawet chrześcijańskie. Zobacz na te mozaiki, zostały częściowo pięknie odkryte. – Paola poświeciła latarką. Ujrzały mężczyznę grającego pośród zwierząt. – Czy możesz poświecić bliżej, co to jest? – Paola posłuchała jej prośby, aż maleńkie teserki, kamyczki, z których ułożono mozaikę, ukazały instrument. – To lira? – Paola skinęła tylko głową. – Kto to? – Orfeusz, ten który udowodnił, że miłość jest silniejsza niż śmierć. Grał tak pięknie, że nawet groźne bestie zamierały, tu właśnie widać takie przedstawienie. Pamiętasz mit o Eurydyce? – Pamiętam, nie bardzo zresztą, przestańcie o tych mitach, już mi od nich tutaj niedobrze! – Beata żachnęła się i rozpłakała. Ponad nią Orfeusz wyśpiewywał w gwiazdach strofy o miłości, tak samo u jej stóp, a ona cóż, zła żona, zakochuje się w innym, zamiast siedzieć w Grybowie i odgarniać liście z jego i mamy grobu? W urywanych zdaniach, płacząc, opowiedziała Paoli o bólu, o tym, jak każdy, kogo kochała, odchodził. O mamie, o dniu urodzin, którego wolałaby nie przeżyć. O „przyjaciółce” mamy, która „zajęła” się ojcem. O obojętnych rodzicach Radka, którzy bardziej byli skupieni na swojej akademickiej karierze niż na synu, odkąd ten opuścił dom rodzinny. Że nie było ich na ślubie jedynaka, a na pogrzebie patrzyli na nią z odrazą. I o tym, że kiedy przyjechała tutaj, to tak chyba złośliwie od razu dopadła ją strzała tego głupiego Amora, bowiem zobaczyła tak kochaną i pooraną od smutku twarz tego słynnego doktora, który nie umiał nie pochylić się nad każdym potrzebującym. I że ona się boi, boi, boi. I tak ją zdenerwowało to dzisiejsze błogosławieństwo tych dobrych Arabek. Bo jeśli on ją pokocha, to coś mu się stanie. I że pewnie to nietrudne, wiedząc, co jego syn Jacek wyprawia z tym Faragiem, ach, ugryzła się w język. Paola dotknęła jej ręki. – Poproszę Mahdiego, pokażemy ci kiedyś przedwojenne posiadłości, ziemie w Libii należące do twego możnego rodu, a teraz… – Paola podniosła głos, nadając mu spiżowy ton. – Posłuchaj, nie wiesz, czy to się uda, czy nie, bo nie masz takiej pewności. W życiu tak jest, że czasem wychodzi, a czasem nie, choćbyśmy się jak najbardziej starali. I tak samo z dziećmi. – Paola nabrała powietrza. – Uollachi. Beata patrzyła na Paolę, jej słowa dudniły, zwielokrotnione akustyką świątyni. Paola ciągnęła: – Mój syn pochodzi z dobrej rodziny, ma świetne wykształcenie, ale coś się stało, coś, o co winimy się z Mahdim, codziennie pytamy, dlaczego przeszedł na stronę zła? My się kochamy, kochamy nasze dzieci, może za dużo tej historii, za dużo oczekiwań, nie wiem?! – Paola pochyliła się, patrząc na podświetloną mozaikę. Ponad nimi przeleciał nisko kolejny samolot, omiatając światłem świątynię, a potem najbliższe zielone wzgórza Afryki. – Spróbujesz? Beata popatrzyła na harfę Orfeusza i odpowiedziała:

– Zapytam Radka i poproszę go o błogosławieństwo. Kilka dni później Beata wzięła naręcze kwiatów, które jak zwykle leżało na jej wycieraczce. To były róże, bladoróżowe, zerwane najwyraźniej niedawno, o nierozkwitłych płatkach. Weszła do salonu, gdzie na niskim szklanym stoliku leżał dar od Romana, przyniesiony z pustyni. Wzięła w ręce różę pustyni, usiadła i znalazła odpowiedzi, których szukała od dawna. Zastanawiała się jednak, czy będzie umiała je zrealizować.

ROZDZIAŁ XXIV

Ok r uchy ż y ci a B e jda, gr udz i e ń 1985 W półmroku rozległ się głośny, czysty, rzewny śpiew Fairooz. – Uwielbiam ją, jest niemal tak wspaniała jak Umm Kalthoum. Kiedy śpiewa, widzę miłość, szczęście i porywają mnie fale – powiedziała Arabka. Siedziały w półmroku. Karen przyjechała opowiedzieć przyjaciółce o swoim pobycie w Anglii, o spotkaniach z dawno niewidzianymi, o tym, jak trudno było jej wrócić do Libii. – Wiesz Mabrouko, całe szczęście, że mamy możliwość kupowania w sklepach amerykańskich. W Libii nic nie ma, znowu nie ma souków, nie ma jedzenia, nie ma zabawek. – A tam, to tylko bzdety – powiedziała zrezygnowana przyjaciółka. – Gorsze jest to, że jednego dnia są ludzie, a drugiego ich nie ma. Nawet nie możesz iść na skargę, bo gdzie, skarga ma być skierowana do kogo? Do Trybunału w Hadze? – Naprawdę tak się dzieje? – A co myślisz, Karen?! – Mabrouko, czy jesteś szczęśliwa? – A ty Karen? – Pamiętasz, w młodości sto razy oglądałyśmy taki film z Michelem Piccolim i Romy Schneider. O mężczyźnie, który nie może wybrać pomiędzy żoną a kochanką po wypadku i ten wypadek dzieli jego życie na milion okruchów, jak lustro Kaya w Królowej śniegu… – Tak, do czego zmierzasz, Karen? – Wiesz, zawsze do was jadąc, mijaliśmy taką skałę jak na filmie. Zjeżdżało się na półkę, myślałaś, że w przepaść, a tam była półka skalna, bezpieczna… – No i nie wiem nadal, jakoś tak dzisiaj kluczysz, a ja nie wiem – powiedziała zrezygnowana Arabka. – Myślę, że często w życiu robimy takie zjazdy w przepaść, ale lepiej byłoby mieć świadomość, że mamy jakiś pułap, jakiś wentyl bezpieczeństwa, a rzadko zdajemy sobie sprawę, że kiedy lecimy, to lecimy bezpowrotnie. No i gdyby była szansa przeżyć inaczej te okruchy życia… – Przeżyłabyś je inaczej Karen? A ty jesteś szczęśliwa z Andrzejem? To jest ten jeden jedyny? Twoja bratnia dusza? Karen westchnęła. – Nie wiem Mabrouko. A ty, powiedz kochana, bo mam poczucie, że jakoś to wszystko poszło

w innym kierunku, niż planowałyśmy dziesięć lat temu. A ty Mabrouko, dlaczego nie wyszłaś za mąż? – Wiesz, my tu niewiele mamy do gadania, Kareeen. – Na nic się nie przydał peryskop w sypialni letniej? – Karen zaśmiała się sztucznie. – Wiesz, było wielu mężczyzn, ale żyjemy w odium działań Faraga. On jest najstarszy. I jakby jego czyny położyły się na nas wszystkich. Hassan mieszka w Monte Carlo. Ojciec zapadł się w sobie. Mama zajęta jest swoim światem, podróżami raz do roku, a ja, Fatma i Nadja po prostu żyłyśmy jak większość arabskich rówieśniczek: zakupy, podróże na souk, jedynym problemem było, czy ugotować kuskus, czy nadziewane papryki. Czy w ulubionym serialu bohaterka wyjdzie za mąż, czy wyjedzie do Egiptu. Ale to już nie jest ta sama Libia, widzimy, ile wydarzyło się zła. Nasza rodzina, z jednej strony, jest w centrum tego, a z drugiej strony, chowamy głowy w piasek. No i twój wpływ, naszych rozmów, naszych książek, naszych podróży do Europy, naszych dyskusji, jakoś nas zmienił. Nie umiemy wrócić na jakąś typową arabską ścieżkę, więc tak wisimy jak na tej półce, jak w tym naszym filmie Okruchy życia, ja i moje siostry. Życie mija, a innego nie będzie. – Wzięła szklankę ze stoliczka i wypiła ją duszkiem. – Ali, najmłodszy, jest szczęśliwy teraz, ma rodzinę. No ale u mężczyzn to jest inaczej, my jesteśmy dla wielu siostrami głównego zdrajcy narodu i córkami Włoszki. A mama częściej jeździ teraz do Włoch. Ale nas nie zabiera, więc tak żyjemy z dnia na dzień. Niby coś tam robimy, gotujemy, śpiewamy. Ale się dławimy, Karen. Libia to nie jest już kraj dla dobrych kobiet. A jeszcze te wynaturzenia. – Wynaturzenia? – zapytała Karen. – Bo teraz dla kobiet w Libii są czasy mody na bycie w wojsku. Nawet nie masz pojęcia, jaka zastraszająca liczba libijskich kobiet poszła do armii. Tam się zachowują tak, jakby zerwały się z uwięzi, wiesz, one za podarki, za awanse, za większą pensję, one się po prostu prostytuują. A potem jeżdżą na zabiegi przywracające dziewictwo, takie czasy nastały. Straszne zakłamanie za przyzwoleniem tyrana. A w środku tego wszystkiego jest gdzieś Farag. Z jednej strony, jest blisko tego zwyrodnialca, Kaddafiego, więc nic nam nie grozi. Teoretycznie oczywiście, bo w każdej chwili może się Farag obudzić, o co się modlę do dobrego Allacha codziennie. Albo coś się może zdarzyć Kaddafiemu, o co też się modlę codziennie. Wiesz, on tylu ludzi skrzywdził, tylu oszukał, tylu mu źle życzy, że on kiedyś źle skończy. I wtedy też będzie to koniec Faraga. – Farag. – W głosie przyjaciółki pojawił się straszny smutek. – On już nie może bywać w domu, nasz tata go przeklął, Karen. Mama mu nie może tego wybaczyć. Tata nie może mamie wybaczyć, że nie jest mu posłuszna jak arabska żona. Więc żyjemy w takim kołowrocie. Z powodu udanych działań ojca mamy nadal dużo pieniędzy, mamy możliwość podróżować, mamy inne przywileje, ale też ich nie chcemy. To nie dla nas, przyjaciółko. Karen pogładziła Mabroukę po ręce. – Nie wiedziałam, że jest aż tak źle, że aż tak… Jak się patrzy, to macie piękne meble, złote naszyjniki, oglądacie filmy tak jak kiedyś, przed domem, w garażach widziałam piękne modele samochodów, masz piękne ubrania… – A tam… – Przyjaciółka machnęła ręką. – Ale już nic nas nie cieszy. Ani filmy, ani książki, ani masaże, ani nawet gotowanie, czy malowanie rąk henną. Dobre ubrania starczają na wiele lat. Poza tym mama ciągle jeździ do Włoch, do Rzymu, Mediolanu, więc przywozi nam walizki ubrań. – A ty jeździsz do Włoch, a twoje siostry? – Nie, bo tam jest popularny Kaddafi, on tam chyba wykupił pół tego kraju, jak cokolwiek źle robi, jest w tarapatach, coś się dzieje w świecie polityki to albo do niego dzwoni jego kumpel premier, albo jego znajomek – współwłaściciel klubu piłkarskiego. Co za zakłamany świat! – zakrzyknęła Mabrouka, a Karen przytaknęła. – No właśnie, kiedy leciałam do Benghazi z Londynu, rozmawiałam z taką młodą Libijką. Ona

się zachwycała, że jest tak wspaniale, że odkąd rządzi Kaddafi, tyle osób, szczególnie kobiet ma wyższe wykształcenie. Że wszyscy dostają z okazji ślubu sześćdziesiąt tysięcy dinarów. Że dinar ma najwyższy kurs wobec dolara na świecie. Że nie ma podatków, wszystko jest w rękach ludu. – Tak, ale widzisz, jak jest naprawdę. Lud trzymany jest za mordę. Lud nic nie ma na własność, bo wszystko jest własnością Kaddafiego. Studia? Świetnie. Skończyłam studia w Benghazi i co mam robić? Wszędzie, nagle wszędzie są poplecznicy Kaddafiego, wszyscy na wszystkich donoszą. Mieszka nas tu trzy miliony ludzi, mamy ogromne bogactwa naturalne, najwięcej ropy na świecie i co z tego ma przeciętny Libijczyk? Milion pracuje jako donosiciele, co ma więc przeciętny Libijczyk?! Ma strach. Nie ma handlu, nie ma własności, nie ma wolności. Wszystkie zamachy terrorystyczne są opłacane przez Kaddafiego, giną tysiące biednych ludzi, w tym dzieci. On chce zostać przywódcą świata, to zły, chory człowiek, a pomaga mu nasz brat! Karen pochyliła głowę. Przytuliła przyjaciółkę, szepcząc: – Co mogę dla was zrobić, co mogę zrobić? – Zastrzelić Kaddafiego? Namówić ojca, by wypuścił nas do Anglii, nasze wszystkie kuzynki, nasza rodzina przeniosła się właśnie tam, nie wiem Kareen, doprawdy… Wiesz, w Londynie powstała wielka libijska społeczność. Zamieszkują domy w pobliżu Buckingham Palace. Podobno tworzą podwaliny pod nowe królestwo Libii. Podobno tata jest zaangażowany, ale nie chce nic mówić w domu. Wiesz, moim zdaniem on myśli, że matka spotyka się z Faragiem i że mu wszystko mówi. – Co ty powiesz! Muszę ci się przyznać, że kiedy wylądowałam w Londynie, widziałam i Faraga, i Jacka. Lecieli do Rzymu. A potem w gazetach napisano, że był zamach na jordańskiego dyplomatę, bo Jordania jako jeden z niewielu krajów stara się ukrócić działania Kaddafiego i terroryzm. – Haram, haram. – Mabrouka zaszlochała i położyła głowę na kolanach. – Masz rację, masz rację, grzech straszny! – powiedziała Karen, gładząc ją po kruczoczarnych włosach. Muzyka Fairooz już dawno się skończyła, płytę obcierała igła, ale żadna z nich nie miała siły się ruszyć, by wyłączyć skrzypiącą maszynę. Mabrouka podniosła się i oparła o ścianę. Pokój oświetlały tylko promienie księżyca i skaczące obrazy jakiegoś serialu, który już nikogo nie interesował w tym domu, wydawało się, że wszystkie meble są większe, że może ktoś je podsłuchuje, że zaraz ktoś wejdzie, bo na nie doniósł, i skończy się ich wolność. Mabrouka chwyciła Karen za rękę. – Wiesz, Fairooz też doznała strasznych krzywd. Wielokrotnie grożono jej śmiercią. Jest chrześcijanką. W zasadzie nie wolno teraz słuchać jej muzyki, ale co mi zrobią, siostrze głównego terrorysty Libii! – Mabrouka podniosła głos. Westchnęła i ciągnęła ze złością, wymawiając słowa cicho, ale dobitnie: – A tak te okruchy, gdybym, gdybym… Gdybym miała te okruchy życia we władaniu, odkąd pamiętam, ułożyłabym je tak, by nie było Kaddafiego, Karen. Byłoby nasze pierwsze spotkanie podczas osiemnastych urodzin Hassana. Byłby ślub Hassana w hotelu pod piramidami. Ale nie byłoby następnego dnia zamachu na pokazie Tutenchamona. Nie byłoby masakry na olimpiadzie w Monachium. Nie byłoby szkoły w Dęblinie i pobytu Faraga w Polsce. Nie umiałby latać samolotami. I te potworne ataki w tym tygodniu, w tym samym czasie na lotniskach w Rzymie i w Wiedniu, oba 27 grudnia, w tym samym czasie. Ich też by nie było! Nie wiadomo, ile byłoby życia w ludziach, których nie ma i którzy zostaną zabici w porwanych samolotach, w atakach na metro, w atakach podczas pokojowych demonstracji w Londynie czy w Paryżu, czy w Rzymie. Nie byłoby zamachów na autobusy w Jerozolimie. Nie byłoby może trzeciej wojny światowej, bo wiesz, co byłoby Kareeen? Wiesz moja droga? – Karen pokręciła głową. – Byłby taki obrazek przyjaciółko.

Oczy Mabrouki świeciły blaskiem. Mówiła dobitnie. – Jak miałam dziesięć lat, bawiliśmy się w Jaghbubie w chowanego. I pokazano nam kryjówkę. To był skarbiec ze złotymi kruszcami, z mapami i z księgami. Wybudował go ojciec króla Idrysa. Tam można było normalnie wejść, ale żeby wyjść, osoba postronna musiała znać sposób otwarcia drzwi i musiała wiedzieć, że tam ktoś jest. I pewnego dnia bawiliśmy się w chowanego z Faragiem, a nie wolno nam się było bawić ze względu na ramadan. Powinniśmy się modlić i rozmyślać, ale jego wiara zawsze była wybiórcza, bo przecież żaden prawdziwy muzułmanin nie godzi się na terroryzm! No więc, kiedy bawiliśmy się w chowanego, bo najstarszy brat tak pozwolił, Alego i Nasera chyba nie było jeszcze na świecie, rodzeństwo wróciło do części kobiecej. A Farag miał pojechać konno na czternaście dni na pustynię, by w samotności przemyśleć, co zrobi, kiedy dorośnie. Takie zadanie dał mu ojciec. W tej pustelni miał się modlić, pościć za dnia i jeść po zachodzie słońca. Wszystko na niego czekało na tym odludziu. Zapasy jedzenia i wody też. A zamiast jechać, on kazał mi się bawić w chowanego. I mi rozkazywał, i miał napady złości. I widziałam, jak schował się w samotni Idrysa, w tej w bibliotece. I krzyknął: „Ja Mabrouka, ja bnejja Mahdi!” I widział, jak stałam na końcu korytarza przed biblioteką. I zatrzasnął się. A był piątek. Był ramadan. Więc powinnam dołączyć do rodzeństwa. Ale on mnie wzywał, Farag. I wiesz co, Karen, wiesz co, wiesz co?? Uollachi, uwierz mi. – Mabrouka ciężko oddychała i złapała ją za rękę, ściskając ją mocno. Ciszę rozrywała tylko ta skrzypiąca igła od adapteru i głośny oddech Mabrouki. – No więc, Karen, ja wtedy powinnam go tam była zostawić i wrócić do rodzeństwa. Do mamy. Wtedy on by tam został. Czternaście dni bez picia i bez jedzenia. I on tam powinien był zostać. A ja byłam zła na niego i naprawdę chciałam go tam zamknąć. I powinnam! I inne byłyby te wszystkie obrazki, te okruchy życia, dla tych ludzi byłyby życiem! – Mabrouka wybuchła płaczem.

ROZDZIAŁ XXV

Inf antk a Tr y p ol i s, maj 1986 Rozjarzyły się światła. Światło reflektora rzuciło snop na scenę. Omiotło napis Happy Birthday, girlandy i pęki balonów, które tworzyły bramy tryumfalne, wzory składające się na imię bohaterki dzisiejszego wieczoru – Hanny. Salę hotelu udrapowano tkaninami sugerującymi wschodni namiot. Wśród gości rozbrzmiewały wszystkie języki świata, jakby zstąpili z wieży Babel. Na niskich stoliczkach stały misy z ryżem i mięsem, kuskus z baraniną, figi, daktyle, a gdzie indziej słodkie ciasteczka w różowej i pistacjowej powłoce. Zagrała darbuka, najpierw na dwa razy, by potem rozbrzmieć ostrym rytmem. Towarzyszyły temu gardłowe krzyki kobiet, poświstywania i śpiewy. Na scenę wyszła jedna z najpopularniejszych piosenkarek w świecie arabskim i wykonała swój największy przebój. Większość kobiet śpiewała razem z nią. Karen siedziała na poduchach, oparta o ścianę. Joasia bawiła się przed nią. Ubrała ją w adamaszkową ciemnozieloną sukienkę z białym koronkowym kołnierzykiem, białe rajstopki i czarne lakierki. Wokoło były setki podobnie wyglądających dziewczynek. Ich mamy w większości nosiły ciężki makijaż. Odziane w przetykane złotem płaszcze, hidżaby, obwieszone były złotem, drogocennymi kamieniami, każda spryskana mocnymi perfumami. To powodowało, że w powietrzu unosił się duszny zapach piżma i paczuli. Dziewczynkom to najwyraźniej nie przeszkadzało, bawiły się, nawiązując znajomości, niektóre poszukując maminych rąk, piersi czy też ciastek. Wreszcie muzyka osiągnęła najwyższe akordy i na lektyce została wniesiona żona Kaddafiego. U piersi miała maleńką córeczkę. Wszystkie dziewczynki wspięły się na palce, by jak najlepiej zobaczyć niesioną w lektyce królewnę. – „Infantki Velasqueza”, przyleciały na miotłach, by wziąć udział w urodzinach arabskiej księżniczki. – Angela siedząca obok roześmiała się. Jej córka, Diddy, bawiła się plastykowym różowym zamkiem i lalkami Barbie. – Nie masz wrażenia, że jesteśmy na jakimś pieprzonym raucie u jakiejś królowej? Spójrz na ten przepych, te stroje, te złocenia. I te bogate suknie, including us, jak te dziewczynki są wystrojone! Karen spojrzała na Diddy. Były niemal w jednym wieku. Zaskoczyło ją niezwykłe podobieństwo do Joasi – obie miały rude loczki i porcelanowe twarzyczki. Karen spojrzała na długie blond sploty Angeli, pomyślała o czarnych lokach Zuniego. Zmarszczyła czoło.

Karen i Angela zostały zaproszone z okazji urodzin „infantki” z tysiącem innych matek. Kilka tygodni temu przyszło zaproszenie, różowa karta ze złoceniami. – Co to jest Żono? – zapytał Andrzej. – Żona najjaśniejszego, najzieleńszego i najmędrszego władcy panarabskiego, Kaddafiego, zaprasza na party z okazji narodzin córki, Hanny. Nie pójdę! – wykrzyknęła Karen, siadając na sofie z podkulonymi nogami. Rzuciła zaproszenie na szklany blat niskiego stolika. Cicho szemrała aria Callas, szklana ściana wyłaniała z mroku światełka statków na redzie. Andrzej wstał, wyłączył muzykę, otworzył okna. Do pokoju wdarł się zapach jesiennej bryzy i stukot fal rozbijanych o nabrzeże. – Lubisz to, żono? Ten widok, zapach morza, piasek, upały, wspaniałe życie tu, miła jest ci spokojna egzystencja na libijskiej ziemi? – mówił porywczo, wskazując na nikły promyk światełka z małej lampki w postaci statku, stojącej tuż przy łóżeczku Joasi. – Bo?? – zapytała Karen. – Bo jeśli to lubisz, nie chcesz narażać ani siebie, ani swojego kontraktu ze stroną rządową i pozycji w mojej kancelarii, pójdziesz tam, rozumiesz? Ubierzesz Joasię w najlepszą sukienenkę i tam pójdziesz, jasne? – Ależ Andrju, pomyśl, to jest tyran, zniszczył nasze życie, zobacz, co zrobił z Jackiem, co zrobił z twoją mamą, co zrobił z życiem moich przyjaciółek. Chyba też zabił mojego ojca… – Trochę poniewczasie ci to przychodzi do głowy, siedzisz tutaj, zarabiamy grube pieniądze w dinarach, dlatego, że ten tyran robi interesy z osobami, dla których pracujemy. – Czy to jest nasze życie? – Czy chcesz żyć inaczej? – Nie chcę, zbyt kocham tę ziemię, wiem, że nie ma lepszego miejsca na świecie, a w dodatku to suche powietrze na astmę Joasi. W twojej rodzinie astma się pojawia dość często, a zresztą, może… – Machnęła ręką. – A co, może się martwisz, że nie związałaś się z Jackiem? Byłabyś pierwszą damą terrorystek, może byście razem wywalali te samoloty. – Andrzej, jak śmiesz?! – Bo wiesz, śmieszysz mnie, nie rozumiesz, że jak się nie pojawisz na tym przyjęciu, to zostanie odczytane jako jakaś chrzaniona manifestacja. A to dopiero początek, moja droga. A przed nami opiekunki, gosposie, nianie, prywatne szkoły, studia w Londynie czy w Ameryce, co ty myślisz? – Wiesz, nigdy, ale to nigdy nie słyszałam takich idiotyzmów od mojego czy twojego ojca, skąd to wziąłeś? – Z aktualnej sytuacji, Karen. – Dobra, pójdę, ale wiedz, że jeśli przyjdzie Kaddafi, to go wysadzę w powietrze za wszystko, co zrobił naszym rodzinom, w ogóle ludzkości. Siedziały więc teraz na poduchach z Angelą, obserwując scenę. Na lekkim podwyższeniu, w tradycyjnym stroju arabskim siedziała w kucki żona Kaddafiego. Trzymała w ramionach paromiesięczne dziecko z małą tiarą na włosach, skrzącą się drogimi kamieniami. Dziewczynka była ubrana w różowiutką sukieneczkę z tiulami i różowe lakiereczki, tak malutkie, że mogłaby je nosić Calineczka. Żona Kaddafiego, Safia, miała zaciśnięte i zacięte usta i prawie się nie uśmiechała, tylko rzucała dookoła wyniosłe spojrzenia. Na scenie stały kobiety z przybocznej gwardii Kaddafiego; wszyscy wiedzieli, że są to kobiety okrutne, bez skrupułów, osobiście dobierane i szkolone przez niego. Obok niej stała gromadka dzieci, około dziesięcioletni Saif i o kilka lat młodsza dziewczynka, też cała w tiulach i w różach. Dwóch chłopców siedziało obok matki, a jeden najstarszy stał pod oknem, na prawo od swojej rodziny. Za ramię, jak zauważyła Karen, szarpała go

jakaś kobieta ubrana w strój wojskowy, ale on uparcie stał pod oknem i się nie ruszał. Angela mruknęła: – Ten najstarszy, nie lubią się z tatą, podobno nie znosi tych spędów, spotkań, mądry chłopiec, co? – Najwyraźniej. – Karen spojrzała na Angelę. Ta uśmiechała się kwaśno, patrząc na Joannę. A potem na Diddy i z powrotem. Mrugnęła do Angeli. Ale coś jej przeszkadzało w zachowaniu przyjaciółki. W ogóle bardzo się zmieniła po porodzie najmłodszej córeczki. – A gdzie reszta twoich dzieci? – U matki Zuniego w Emiratach. Starsza pani jest znużona Libią. Mawia, że tu smród i ubóstwo się rozpleniło, więc na zmianę mieszka w Emiratach i w Londynie. – Już ją lubię. – Karen zaśmiała się nieco sztucznie. Znowu spojrzała na żonę Kaddafiego, Safię. Siedziała wyniośle, zakryta czarnym płaszczem, miała pokrytą białym fluidem twarz, usta pomalowane na jaskrawoczerwony kolor i oczy ocienione chyba toną koholu. Dzieci stały teraz wokół niej niczym gwardia. Karen zauważyła, że w ogóle nie było już najstarszego syna. Tylko Saif, przebrany w biały strój oficera z epoletami stał wyprostowany, tuż obok matki. – Mały pułkownik, co? – No właśnie, ale obrzydliwe, jak on się będzie zachowywał jako dwudziestolatek? Albo trzydziestolatek? Nie mówiąc o tym, kiedy skończy lat pięćdziesiąt? – Pewnie jak tatuś, skoro go chowa na następcę. Chyba, że będzie tu jakaś rewolucja – mruknęła Angela. – Albo przejęcie władzy przez tę małą infantkę, ponoć „adoptowaną” przez rodzinę przywódcy Libii. – A co to w ogóle za bałach z tą adopcją, wierzysz w to Angie? – Coś ty, jakaś bajka, to pewnie córka którejś z tych Bułgarek z jego gwardii przybocznej. Albo sobie zmyślili, co im to przeszkadza. Coraz tłumniej podchodziły kobiety z podarkami do matki Hanny. Nachylały się nad nią, coś mówiły i kładły pudełka z prezentami. Służąca otwierała i pokazywała dary. Żona Kaddafiego ledwo patrzyła na większość, czasem tylko czegoś dotknęła. Miała ręce pomalowane henną, nie widać było na nich nawet centymetra wolnej powierzchni. – Ona jest jakaś taka, hmm, nieprzewidywalna – mruknęła Karen. – Ciekawe, jak zareaguje na nasz prezent. – Chyba zniosę jajo, jeśli będę musiała sterczeć w tej kolejce – mruknęła Angela. – Setniments exactly – powiedziała Karen i mrugnęła okiem. Uśmiechnęły się do siebie szelmowsko jak za dawnych dobrych lat na Malcie. Jakby na ich prośbę na scenę wyszła orkiestra z darbukami i zagrała melodię. Safia wróciła na swoje podwyższenie. Czekające w kolejce kobiety porozsiadały się. Scena rozbłysła światłami – czerwonym, żółtym i zielonym. Do mikrofonu podeszły dwie ostro wymalowane kobiety o długich włosach i na wysokich koturnach. – Prawie Abba – Angela się zaśmiała, nawiązując do jednego z ich ulubionych zespołów z dzieciństwa. – Tylko gdzie Benny i Björn – zażartowała Karen. Zaczęły chichotać. – Kochana, chyba mamy głupawkę. – Każdy by miał, stojąc w kilometrowej kolejce do jakiejś córki bułgarskiej dziwki, która dała dupy temu terroryście, a teraz stoi do tej wymalowanej na chińską modłę lali. – Karen nawet nie wiedziała, kiedy padło to zdanie z jej ust. Była pewna, że Angela się uśmieje, ale ta nagle spoważniała, mówiąc: – No nie przesadzajmy, w końcu to jest tutejsza „królowa”. I nie mów tak głośno, pewnie

wszędzie mają podsłuchy. Jeszcze będziemy miały kłopoty, zobacz już teraz mają nas na oku. Angela wskazała brodą w kierunku kobiet z gwardii Kaddafiego, dwie z nich rzeczywiście coś mówiły, pokazując w ich kierunku. – Chodź posłuchamy lepiej tej piosenki… – Przecież jak każda piosenka w tej szerokości geograficznej będzie zawierała trzy słowa: ja habibi, ja habibi, ja habibi – kochany, kochany, kochany! – Ej, Karen, co się dzieje? – Chyba nie mam już siły do tego zakłamania tutaj w Libii, Angelo. Zobacz, mamy tu stać jak idiotki, składać podarki Kaddafiemu, czyli tak naprawdę przytakujemy reżimowi, a ty nie masz tego dosyć? – I co zamierzasz zrobić? Masz urlop macierzyński, a potem wracasz do projektu przy libijskiej ropie? Zamierzasz to rzucić? – Chyba znów pojadę na jakiś czas do Londynu, do mamy, to znaczy do Hampshire, a potem zobaczę. – Tyy, pierwsza pracoholiczka, no znaczy pierwsza to Esther, ty na wakacje do mamusi? No chciałabym to zobaczyć. – Niestety Martin, zastępca Johna, zawiesił nas obie. Nie udały nam się negocjacje libijskie, chyba zbytnio zaczęłyśmy się zajmować sprawami domu, które wcześniej cierpiały, bośmy się zajmowały sprawami firmy. Westchnęła i wyrzuciła wszystko z siebie. Firma wiele wybaczała Esther, bo rzadko miewała oficjalnie coś ważniejszego niż praca. Ale nawalił ten projekt porozumień z rządem libijskim na Malcie, potem był jakiś donos na nią w hotelu w Libii, a fakt porzucenia pracy na kilka miesięcy i wyjazdu bez uprzedzenia do Moskwy… No więc Esther oficjalnie jest zawieszona, a tak naprawdę to będą z nią negocjować warunki odejścia. John by do tego nigdy nie dopuścił, ale jest na zwolnieniu, a w kancelarii rządzą się teraz inni członkowie zarządu. Nigdy nie lubili Esther. To jest oczywiście obrzydliwe, bo teraz jej mąż jest uwięziony w Rosji. Ale korporacje nie zwracają uwagi na ludzi. I mruknęła: – Więc mnie też na pewno usuną… – Skąd wiesz? – No po prostu straszna nerwowość panuje w sprawach libijskich, ciągłe zamieszanie, obawa o wybuch wojny pomiędzy Libią i Ameryką, sytuacja z terrorystami, zaraz coś wybuchnie, co nawet może zagrozić ciągłości interesów z ropą na Bliskim Wschodzie… – Aż tak? Czyli czas na zmiany? Ale to chyba nie jest dla ciebie koniec świata? – Masz rację, muszę coś zmienić, nie wiem co, ale muszę, zaczynam się dusić w Libii. – Ee tam, gadasz, no dobra bierzmy córki i hajda w step, do kolejki. Miejmy to już z głowy. Kiedy podnosiła córeczkę, Karen spojrzała na nią pod kątem i zobaczyła, jak bardzo jest podobna do jej męża. No tak, to by wiele tłumaczyło, ta jego opryskliwość, ta nagła agresja. Złapała ją za rękę, kiedy posuwały się z podarkami w kolejce do żony Kaddafiego. – Angelo, czy to jest dziecko Zuniego, czy kogoś mi bliskiego? – zapytała nagle, szepcząc do pleców Angeli. Ta stanęła. Po szyi, raczej nie od upału, bo ostro działała klimatyzacja, spływał jej pot. – Że co? Jak to? – Odwróciła się powoli. – Angelo, powiedz mi, jesteś moim świadkiem na ślubie, chrzestną Joanny, przyjaciółką od zawsze. Czy twoja Diddy jest córką Zuniego?! – Nie – wyrzuciła z siebie zduszonym głosem Angela. – Czyją zatem? – Nie mogę powiedzieć. Zuni by mnie zabił. – Masz sekrety? A może ja powinnam cię zabić? Czy to jest córka Andrzeja? – Podniosła głos,

w którym pojawiły się histeryczne nuty. Były tak blisko, że żona Kaddafiego spojrzała na nie z zainteresowaniem. Mała Hanna spała. W uszach pobłyskiwały jej rubiny. Na rączce miała chyba ze trzydzieści bransoletek, co wyglądało dość komicznie. Piastunka pokazała gestem, gdzie mają położyć prezenty. Angela rzuciła, nie otwierając i nie nachylając się nad dzieckiem. Włożyła buty przed drzwiami i wybiegła, przytulając Diddy. Karen pobiegła za nią z Joasią na ręku, nawet nie podszedłszy do żony Kaddafiego. Angela właśnie zapalała silnik. – Angela, co to znaczy?! Czy mój mąż jest ojcem twojej córki? – Uwierz mi. Och, Karen, nie mogę ci nic powiedzieć, nie mogę! – Po raz ostatni proszę cię, przez wzgląd na naszą przyjaźń, pamiętasz, co sobie przyrzekłyśmy na pikniku pod wiszącą skałą? Że nigdy, przenigdy się nie oszukamy. Pytam po raz ostatni, możesz mi odpowiedzieć tylko jednym krótkim słowem, tylko „tak” lub „nie”. Czy ojcem Diddy jest ktoś, kto mnie kocha?! Angela popatrzyła na nią z bólem. Zerknęła na tylne siedzenie, gdzie siedziała Diddy. Spojrzała na Karen. Dotknęła rączki Joasi i ją lekko ucałowała. – Tak. I szybko odjechała autem spod hotelu, nabrzeżem w kierunku łuku Marka Aureliusza i koszarów Bab Aziza. Scenę awantury kobiet obserwowało z hotelowego tarasu na najwyższym piętrze hotelu kilka osób w towarzystwie kobiety z obsługi żony Kaddafiego. – Zajmijcie się nią.

ROZDZIAŁ XXVI

Jak tu ci cho o z mi e r z chu Gr ani ca l i bi jsk o-e gi p sk a, ok ol i ce Si wy , l i p i e c 1986 Z otwartego okna dobiegł krzyk muezzina. Czerwony sierp półksiężyca zawisł nad meczetem. Nad nim widniało tysiące rozjarzonych gwiazd, były tak blisko, że mógł je dotknąć, wziąć i schować do kieszeni. Chciał znowu podryfować po czerwonych jęzorach Oceanu Piachu, miał ze sobą Wellsa, kasetę Ommadawn i białego garbusa. Nie było Marii. Nie było Jacka. Była Beata, która teraz spała, tu obok, miarowo oddychając. Przyjechali z Mahdim i Paolą. Oni też stracili syna. Przyjechali tutaj, aby ich odnaleźć. Nocą wjechali do oazy. Światło księżyca otulało niekończące się rzędy palmowych liści. Rozstawili namioty, osobny dla mężczyzn, osobny dla kobiet. Rano, zaraz po wschodzie słońca, poszli się wykąpać do pobliskiego morza. Potem mężczyźni przynieśli bukłaki ze słodką wodą. Polewali się nią, po czym odziali w szaty wędrowców. Mahdi rozpalił ognisko, uwarzył dla nich kawę w tygielku, ostry zapach kardamonu rozniósł się na całą okolicę. Zjedli przywiezioną o świcie przez Romana świeżą, pachnącą jeszcze piekarnią chobzę z miodem. Popili mlekiem. Kiedy się posilili, poszli piechotą do celu ich wędrówki. Na skraju palmowego gaju ujrzeli miasto wykute w tufie, gdzie do skał przylepiły się niewysokie gliniane domeczki o okrągłych dziurach zamiast okien. – Wyglądają, jakby je zamieszkiwali i porzucili bohaterowie Władcy Pierścieni, toż to istny Gondor! Zbudowano je z korzeni drzew palmowych, z tufu i z mułu, ależ to chropawe! – wykrzyknął Roman, dotykając jednej z miniaturowych fasad. Wspięli się na niewielkie wzgórze z wulkanicznej skały. U stóp mieli świątynię i ołtarz, z lewej strony gaj palmowy, z tyłu morze, a przed sobą piaski Sahary, zakończone pasmem górskim. – Chyba Bóg osobiście zadbał o piękno tego zakątka. – Paola westchnęła. – Tak, ale chyba Zeus. Albo Bóg. Może Allach… – Zerknął niepewnie na Mahdiego, ale ten uspokajająco machnął ręką. – …albo Jahwe – mruknął Roman. – Oto Oaza Siwa – powiedział mężczyzna, wskazując na ołtarz, ogarniające ich piaski Sahary i widoczne w oddali Wzgórza Al-Akhdar. Zapalił papierosa i rzekł: – Oaza Siwa na ziemi libijskiej była dla starożytnych tak samo ważna jak wyrocznia w Delfach, ale mniej dostępna niż ta w Grecji. Przyjeżdżali tu błądzący, szukający odpowiedzi na nurtujące ich pytania, co, gdzie, kiedy, dlaczego, dokąd? Ta wieża, którą widzicie, to wyrocznia Amona. Przybył tu też śladami pielgrzymów

Aleksander Macedoński. Zamknięty we wrzasku bitewnych zmagań i wysiłków, by podbić cały świat, szedł, parł przed siebie, aż dotarł tutaj. Nakazał mu to Arystoteles, który mu wpajał: „Jeżeli chcesz uniknąć wrogów, nic nie rób, nic nie mów, bądź nikim”. Aleksander mocno wchłonął słowa mistrza, nawet tak głęboko, że nie zawahał się uczynić swoją siłą armię niewiniątek złożoną z dzieci. Czy ktoś, kto zaprzęga dzieci do wojny, jest w porządku? – zapytał i zgasił papierosa, wciskając nerwowo niedopałek w ziemię. – Podobno tutaj Aleksandrowi Macedońskiemu udzielił się spokój; tu w wyroczni Amona zyskał odpowiedzi i wyznaczył drogę. Główny kapłan miał mu powiedzieć: „Jesteś Bogiem”. Piszą, że Aleksander po kilku latach koronował się na króla Egiptu i ponoć tutaj miał sobie zażyczyć, aby go pochowano. Czy tu jest jego grób? Nie wiem. – Jeśli nie jest w Babilonie… Ale przecież nie wiadomo, gdzie jest jego grób – wtrącił Mahdi. Paola, Beata, Roman i Mahdi oglądali z zainteresowaniem oazę, ale najwyraźniej przyjechali po odpowiedzi na inne pytania niż Aleksander Macedoński. Ranek spędzili w wiosce dzieci. Obozowisko rozpięte zostało wokół góry, na pustyni, gdzieś w pobliżu Egiptu. Dziesiątka bosych zasmarkanych dzieci podbiegła, gdy zaparkowali swego land rovera pod szpitalem, czyli namiotem oznaczonym czerwonym półksiężycem. Wyszedł im na powitanie łysy mężczyzna w średnim wieku – włoski dyrektor ośrodka. W rozmowie z nimi podkreślał, jak ciężka jest sytuacja obozowisk. Utrzymuje się z darów i grantów europejskich, prowadzi się tu szkołę, szpital. To obozowisko dla dzieci rodziców, którzy są w armii Kaddafiego. Wstępując tam, podpisują zrzeczenie się praw do dzieci. Są tu dzieci w wieku od kilku miesięcy do trzynastego roku życia. Pracuje tylko kilka osób, a dzieci jest kilkaset – powiedział poważnie. – Potrzeba więcej, więcej lekarzy, nauczycieli i opiekunek, osób, które by porozmawiały, pomogły zabić lęki, smutek i tęsknotę. – To gorzej niż sieroty, bo te większe już wiedzą, że rodzice ich się po prostu wyrzekli. – Kierownik ośrodka kiwał głową. Podczas spotkania Mahdi przekazał sporą darowiznę na rzecz działań ośrodka. Roman i Beata zapowiedzieli, że tu spędzą najbliższy miesięczny urlop, który właśnie się zaczynał. Mahdi wyraził zgodę, by Paola mogła tu wrócić i zamieszkać z córkami przez kilka miesięcy. Paola miała dzieci uczyć języka, ponieważ wiele włoskich rodzin wyraziło chęć zaadoptowania dzieci z tego obozu. – Trzeba dla nich zrobić wszystko, co w naszej mocy. – Ricardo Banucci, szef ośrodka, kiwał głową. – Bo trzynastolatki, zwłaszcza chłopcy, są werbowani do wojska, idą szukać swoich rodziców, swoich korzeni, a tam odnajdują troskę, jedzenie, poczucie, że nie są sami wśród innych podobnych im „wojowników”. I tłumaczy się im, co znaczy ofiara w imię boga. Dlatego wasza akcja, liczę, że za wami pójdą inni, może zmienić życie tych dzieci, może odwrócić bieg świata… Jestem wzruszony i zachwycony, bardzo wam dziękuję! Obiecali być w kontakcie, niebawem wrócić i ściągnąć innych. – W drodze powrotnej zajrzyjcie do Al-Banut. To wioska słynąca z podziemnych gorących źródeł ze źródłem o magicznych mocach. – Banucci się uśmiechnął. Roman gryzł źdźbło trawy, patrząc, jak Beata wychodzi z gorącego źródła, jej włosy lśniły blaskiem zachodzącego słońca. Beata jest światłem, pomyślał. Beata była inna. Ona chciała rozmawiać o jego matce, chciała rozmawiać o Jacku, chciała rozmawiać o Marii. I chce iść do przodu, powiedziała mu ostatnio. Parkując, minął kilka starych datsunów i wóz zaprzęgnięty w osiołka, załadowany warzywami i owocami. Dojrzał kiście daktyli. Wziął jedną z naczepy, pod pachę załadował arbuza i uśmiechając się jak sztubak, położył banknot pięciofuntowy i przyłożył cegłą.

Leżał na pobielonym tarasie, patrząc na księżyc, cykały cykady. Spojrzał na Beatę. Wstał i skierował się do łóżka. Zawrócił jednak, usiadł w rattanowym fotelu i zerknął na amerykańską gazetę sprzed kilku dni, którą miał ze sobą. Pogryzając owoce okolicznych palm, Roman pogrążył się w lekturze. Nagłówek głosił: Co dalej Prezydencie? Potem autor pisał: Ostatnia dekada zaostrzyła terror inspirowany przez Kaddafiego. Zamachy na ludzi, na cywilów, na autobusy, na dworce, na lotniska. Kaddafi ma dwóch wrogów, to Żydzi i Amerykanie. Opłaca działania Abu Nidala, który specjalizuje się w zamachach i porwaniach samolotów oraz zamachach na lotniskach. Wspiera działania Arafata, opłaca akcje, w które są zamieszane irlandzka Akcja Republikańska czy Czerwone Brygady. Pod osłoną Rosjan próbuje wygrać swoją mrzonkę o pozostaniu przywódcą świata arabskiego na wzór Gamala Abdela Nasera, jakkolwiek ten się pewnie w grobie przewraca, ilekroć Kaddafi stara się wykazywać związek z nim. Uczeń przerósł mistrza swym okrucieństwem i czynieniem zła. Rosjanie kryją jego konszachty z Syrią, wspierają okupację Czadu dla znajdujących się tam kopalni z uranem. A on czyni swoje, rozsiewa zło po świecie! Czy mam Panu przypomnieć? Grudniowe zamachy na lotniskach w Rzymie i w Kairze. Porwania samolotów i morderstwa pasażerów, zwłaszcza Amerykanów i Żydów. Zniszczenie olimpijskiego ognia w Monachium. Napady na porządnych obywateli, płonące autobusy w Jerozolimie pełne dzieci. Uniemożliwienie odbicia zakładników na lotnisku u jego kumpla w Ugandzie, podczas operacji Entebe. Zamach na synagogi w Rzymie, w Brukseli, w Stambule. I zamach na dyskotekę w Zachodnim Berlinie, dyskotekę odwiedzaną przez naszych żołnierzy, gdzie Nasi Chłopcy, nasi obrońcy ponieśli śmierć. Co dalej Prezydencie Reagan? Czy chce pan, by Kaddafi, co ciągle zapowiada, zaczął nas atakować na ulicach Nowego Jorku, Waszyngtonu i Filadelfii? Jeśli Pan nie pójdzie po niego, to on przyjdzie po Pana, Panie Prezydencie, i po nas. Następne tygodnie Roman i Betty spędzili w hoteliku na skraju daktylowej oazy. W dzień pracowali bez wytchnienia w obozowym szpitalu, operując, ratując, opatrując. Beata z córkami Paoli, które również włączyły się w życie obozowiska, przeprowadzały wiele rozmów z dziećmi, gasząc, jak mogły, ich lęki. „Statystyki nie kłamią”, Banucci uśmiechnął się na końcowym spotkaniu. „Odkąd jesteście, nikt, ale to nikt, żadne dziecko nie odeszło, a mam tu kilkaset wniosków adopcyjnych ze świata, głównie z Włoch i Malty, mieszka tam wielu wspaniałych ludzi o dobrych sercach!” Wracając do hoteliku, Roman i Beata zawsze zahaczali o magiczne źródło. Kąpali się razem. Nocami siedzieli pod gwiazdami, paląc sziszę i niespiesznie rozmawiając. Ich nietypowy urlop dobiegał końca. Ostatniego dnia zatrzymali się w oazie Siwa. Roman już znał odpowiedzi. Patrzył na Beatę, patrzył na gwiazdy i dziękował, że dożył takich czasów. W Benghazi czekała na niego porcja zaległych gazet. W amerykańskiej zobaczył lotniskowce w rajdzie o nazwie „El Dorado” – na Libię. Zbombardowano w nagłej akcji wojskowej koszary, gdzie mieszkał Kaddafi z rodziną. Prasa libijska była pełna zdjęć zamordowanej, rzekomo w ataku na koszary Ben Aziza, adoptowanej córki Hanny. Włączył telewizję. Przemawiał jak zwykle Kaddafi. Wymachując ręką w górze, oświadczał, że na cześć zamordowanej przez Amerykanów córki, by jej nie zapomniano, odsłania pomnik i zrzucił złoto-zieloną płachtę. Przed koszarami Ben Aziza stanęła rzeźba – wielki pozłacany monument samolotu zgniatanego przez rękę sprawiedliwości, jego rękę. Kiedy opadła zasłona, Kaddafi odwrócił się do kamery i wykrzyczał: – Od tej pory Libijska Dżamahirija Ludowa nie spocznie, nim nie rozwali Ameryki w pył, a zemsta przyjdzie z nieba, taką samą drogą, jaką zaatakowano Libię, jak zabito Hannę. Zniszczę

w pył symbole Ameryki za pomocą waszych samolotów. Nie zaznacie spokoju!!

ROZDZIAŁ XXVII

P omar ańcz ar k a Monse y , l i stop ad 1986 – Jeszcze w prawo, o tak, dobrze! Nie, może pan jednak nie będzie siedział, pan stanie. Tak, a pani starsza na środku. Pani młodsza obok. Tak, po lewej niech staną wszyscy chłopcy po bar micwie i z panem. Fotograf podszedł, poprawiając im pejsy i lekko przekrzywiając nakrycia głów. Przesunął też w lewo mężczyznę. – Tak, tata, tak proszę, z dumą wyprostować się panowie, wszak nosicie futrzane czapy, wyżej głowy, nie każdy może się poszczycić, że nosi shtreimel. Taaak, świetnie, jeszcze tylko… – Podszedł do najmniejszego chłopca i poprawił mu na głowie jarmułkę. – No, pięknie, pięknie. Fotograf wreszcie usatysfakcjonowany ustawił rodzinę Esther w scenerii ogrodu Evelyn, przy zwisających z boku kiściach fioletowej wisterii. Rozpoczęto szabas. Jak co roku o tej porze spotkano się u Evelyn, by wspomnieć ich ojca i dziadka. Evelyn siedziała cicho za wielką czerwoną misą wypełnioną pomarańczami. Skubała jedną bezmyślnie. Rachela nabrała powietrza i rzekła. – Mamo, zwróciłam uwagę, że w ogrodzie jest jakoś brudno, dużo połamanych krzewów, róże pocięte leżą na murawie…To zupełnie do ciebie mamo niepodobne, zawsze tak dbałaś o ogród. – Ano tak. – Evelyn przyznała bez emocji.. – I twoje srebra stoją nie na tym miejscu, co zawsze… – Jaka ty jesteś spostrzegawcza, Rachelo – odrzekła zimno nestorka rodu. Usłyszeli głos najstarszej córki Jakuba – Salomei. – Ojej, babcia nie ugotowała rosołu z macowymi kuleczkami ani cymesu, marchewki z rodzynkami, jak co roku, była odkąd pamiętam. – Ano nie, rzeczywiście nie – zgodziła się spokojnie Evelyn. Uwaga żony Jakuba skierowała się zatem na szwagierkę. – Esther, dlaczego Sara tak mało je? – Nie wiem, zapytaj ją. – Esther wzruszyła ramionami. – A kiedy wróci wreszcie John? Mój mąż uważa, że… – Zamknij się Rachelo! On jest w więzieniu!! – Evelyn podniosła niespodziewanie głos. Dodała już spokojnie: – Dzieci, czy możecie wyjść do ogrodu? – Jeszcze nie zjedliśmy.

– Po prostu wyjdźcie! Zapadła cisza. To nie było zwykłe zachowanie, aby Evelyn podnosiła głos, to nie było zwykłe zachowanie, aby nie przytakiwała Racheli. – Mamo, jesteś nam winna… – Rachela zaczęła oskarżycielskim tonem. – Och, wiesz, mam dość, mam dość Rachelo. Zwłaszcza tej waszej świętojebliwości z Jakubem. – Mamo!! – Moi drodzy, jak pewnie widać gołym okiem, nie jest najlepiej. Otóż, tak. – Evelyn nabrała powietrza. – Mam raka. – Mamo!! – krzyknęli Esther, jej brat i Rachela. – Skąd wiesz?! – Mój doktor Perelman powiedział, badania są złe, rokowania też. – Mamo! – Tak, wiem, przykro wam. Ale zrobiłam rachunek sumienia i doszłam do wniosku, że dokonałam w życiu kilku strasznych wyborów i w związku z tym chcę was powiadomić, co postanowiłam. Ale najpierw muszę wam wyznać moje winy. Oszukałam waszego ojca, Esther wie o tym, żeby się ze mną związał, ukryłam listy do niego, oszukałam go, więc jakby moje dzieci przyszły na ten świat bez właściwego błogosławieństwa. – Mamo! Jak możesz! – krzyknęła Rachela. – Tak, ale to nie wszystko. Na pogrzebie waszego ojca niepotrzebnie rozpoczęłam jakąś straszną historię opowiadać Esther, sugerując jej, by w imię prawdy i oczyszczenia jej mąż opuścił ją, by naprawić stare grzechy. To błąd, bo jak mi Bóg miły, nie widziałam nigdy kogoś, kto by tak kochał drugą osobę, jak John kocha swoją żonę. I teraz przeze mnie siedzi w tym więzieniu w Związku Radzieckim, bo z mojej winy wyjechał. Rozległ się głośny szloch Esther. – Mamo jak możesz – znowu cię upominam… – zaczęła uparcie Rachela. – O tak, Rachelo, u ciebie, to znaczy u was, jest ta miłość, nie powiem, ale wy ją dzielicie z Bogiem, nie kochacie się tak bezpośrednio i wzniośle, tak czysto i wprost, jak John i Esther, wy wszystko po bożemu, prawda… – Starsza pani roześmiała się i kazała nalać sobie wiśniówki. – Więc zrobiłam tobie straszną rzecz Esther, straszną… Ale to nie wszystko. Przekonałam kiedyś moją głupią siostrę Gertrudę, by odmówiła kadiszu dla narzeczonej Maurice’a, pamiętacie, wasz kuzyn zginął na Karaibach. No i podjudzałam Magdę, by szpiegowała Jeremy’ego, w którym z kolei kiedyś była zakochana Esther. Spotkałam się z nim kiedyś na Manhattanie i kazałam mu zostawić ciebie Esther, grożąc, że doniosę jego żonie, poprzez Magdę, a nawet w jego firmie libijskoamerykańskiej i spotkałam się z nim we wrześniu 1971 roku, żądając zerwania pod pierwszym byle jakim pozorem. – Mamo, mamo, mamo… – Esther cicho płakała, kładąc głowę na adamaszkowym obrusie. – Wiem. – Zabrzmiał nad wyraz mocny głos starszej pani. – Zrobiłam straszne rzeczy, straszne, a teraz umieram… Kara boska? Przeprowadzając rachunek sumienia, zaczęłam się zastanawiać, dlaczego poczyniłam tyle zła? I wiecie, do jakiego doszłam wniosku? Wiecie?! – niemal wycharczała. – Że to wszystko przez nadmierne czytanie Biblii, a potem zasłanianie się nią, kiedy robimy rzeczy straszne. Jesteśmy chorzy, zainfekowani, że to robimy. Robimy to w imię Boga, robimy to od tysiącleci, a mamy po prostu złe podłe natury, bo człowiek tylko z urodzenia jest dobrem, a potem jesteśmy tacy, ile dostaniemy miłości. A jeszcze my, Żydzi. Mamy obsesję, milion obsesji, żeśmy zawsze poniewierani, żeśmy napiętnowani, żeśmy wybrani! I karmimy się tym od dziecka, a potem was karmimy. – Mamo, jak możesz, jak możesz, a Holokaust? – Wiem, Rachelo, to jedna z najgorszych tragedii w dziejach ludzkości. I jeszcze jesteś jej

bezpośrednią ofiarą; to straszne, że twoi rodzice trafili do Auschwitz, że ich i twoich braciszków zagazowano, wiesz, jak całe życie boleję nad tym – powiedziała już łagodniej. – Ale! – Evelyn podniosła palec. – Ale! – Mamo, czy w takiej sytuacji jest jakieś „ale”? – zapytał poważnie jej syn. – Jest, jednak jest – odpowiedziała z emfazą Evelyn. – To! – I pokazała na egzemplarz Biblii. – Wszystkie okrucieństwa staramy się potem usprawiedliwić i uzyskać odpowiedzi o tu! A czymże to jest, czego nas uczy poza kroczeniem drogą zła? Proszę, nasza Jerozolima niebieska. Pierwszy, najważniejszy budowniczy świątyni w Jerozolimie, nasze odniesienie do wszystkich naszych życiowych starań, wyborów i wierzeń. – Zaczęła ciężko oddychać i Esther podała jej szklankę wody. Starsza pani nabrała powietrza i już nieco spokojniej ciągnęła: – Tak, świątynia jerozolimska wybudowana przez Salomona to nasze epicentrum wszechświata i wiary, o którą toczymy wieczne bitwy, codziennie, od zarania. No i ta walka z chrześcijanami i Arabami, moje, nasze, tu, teraz. A jak nam zniszczą, coś zostanie, to mamy Ścianę Płaczu, a jak możemy, zabieramy ją, wygradzamy, by nie mogli jej dotknąć inni, wyznający inną wiarę! No proszę, a kim jest Salomon? Syn wielkiego króla Izraela, króla Dawida, najświętszego ze świętych. A co on zrobił? Ten święty król Dawid? Pożądał ukochaną żonę swego wiernego wojaka i co zrobił? Użył władzy, siły, wysłał służkę z listem do Batszeby, że ma się mu poddać i będzie jego, i co się stało? Esther, jak przez mgłę, zaszokowana jeszcze wyznaniem matki na temat Jeremy’ego, przypomniała sobie obraz Rembrandta, Batszebę w kąpieli, Kobietę z listem, z Luwru. Oto siedzi, naga, bezbrzeżnie smutna. Kobieta, która przygotowuje się do ablucji i pójścia do łożnicy króla, w ręku bezwładnie opadającej trzyma list, list – zapowiedź śmierci i rozpaczy. Bo Dawid, wchodząc do jej łoża, jednocześnie wysyła jej ukochanego Uriasza na wojnę, gdzie każe go skrytobójczo zabić. A Batszeba urodzi mu króla Salomona, króla, który wybuduje świątynię jerozolimską. W jej myśli wbiły się ostro słowa matki. – I to jest moi mili główny bohater tej księgi. A potem się uczymy tych wszystkich świętych słówek, wszystkich uników, wbijamy sobie do głowy, żeśmy źli i słabi, że tylko nas wyzwoli wiara, a to jest moi kochani nic, ale to nic niewarte! Więc ponieważ umieram, chcę wam zostawić w testamencie… Poza rozlicznymi bogactwami doczesnymi, jak domy w Monsey i wielkie konta, które pozostawił wasz ojciec, a jeszcze tak wszystko ulokował na Wall Street, że one ciągle, w zastraszającym tempie rosną; więc powiem wam tylko, co przeczytałam w wierszu Miłosza, to był taki poeta zaprzyjaźniony z twoją powojenną opiekunką, Rachelo. Słuchajcie uważnie, bo gdybym to wiedziała wcześniej, to bym tej biednej dziewczynie, narzeczonej Maurice’a, nie robiła wody z mózgu, a jeszcze bardziej tobie, Esther. Nie pojechalibyśmy spędzić roku w „ziemi obiecanej” w 1949, by bezpośrednio uczestniczyć w tej zbiorowej histerii zwanej „wygnaniem”, „przejściem”, „wyjściem”. Do ziemi obiecanej, świątyni Salomona oczywiście. – I zaśmiała się gorzko. – Zaraz, gdzie to jest, tutaj, zaraz, mam, zapisałam sobie: „Kiedy w życiu zaczynamy kierować się dumą, to tylko umiera natychmiast to jedno, jedyne, co nas może zbawić, to miłość”. Siedzieli najpierw bez ruchu. A potem podniosła się Rachela, poprawiając perukę. – Mamo, jesteś szalona, będziemy do ciebie przychodzić, jak bardziej zachorujesz, szalom. Syn Evelyn pokiwał głową i nie patrząc na matkę, poszedł za żoną. Za nimi w ciszy wyszła ich gromadka dzieci. A Esther wstała, podeszła do niej i powiedziała: – Nienawidzę cię, masz rację. Dobrze, że cię pokarało z tym rakiem, życzę ci jak najgorzej. Złapała za rękę Sarę i wybiegły z domu. Evelyn zrzuciła wazę z pomarańczami na podłogę.

ROZDZIAŁ XXVIII

Op owi e m ci o E sthe r Je r oz ol i ma, mar z e c 1987 – To jak mam mamuciu bić głową pokłony? – Tak, właśnie tak. – Ale mamuciu, tatuś przyjedzie, tak? Na pewno, na pewno?! Po to się tutaj przeniosłyśmy? – Kochanie, na pewno to Stalin umarł – mruknęła Esther. A głośno dodała: – Na pewno kochanie. – A dlaczego ta ściana nazywa się Ścianą Płaczu, mamuciu? – Bo płaczemy nad dolą nas, Żydów, ciągle wyganianych, ciągle się tułających. – Mamuciu, czy babcia Evelyn jest Żydówką? – Tak, kochanie, a dlaczego pytasz? – Bo czy ją ktoś wygania z jej wielkiego domu? – Esther ścisnęła rękę małej córeczki. Szły na cmentarz, gdzie pochowany był ojciec Esther. Ciągle nie wiedziała, jak się zachować wobec matki. Potrzebowała czasu i podpowiedzi, bo straciła wszystkie wskazówki. – A dlaczego dziadek jest tu pochowany, a nie jak dziadek Lisy z mojej klasy, który śpi na wieczność na cmentarzu w Monsey? – Bo chciał być bliżej Jahwe, kiedy będzie Sąd Ostateczny… – Esther westchnęła. – Ale po co? Esther mieszkała od miesiąca w Jerozolimie. Postanowiła, że jeśli tutaj wygnała w świat Johna, to tutaj, w tym świętym dla nich miejscu, powinni się połączyć na nowo. Tutaj mieszkali, tutaj byli szczęśliwi. Wiedziała od konsula w Moskwie, że dopinają wszystkie ostatnie sprawy, by go zwolnić z aresztu, gdzie bezprawnie przebywał już drugi rok. A wtedy czekała na niego kilka tygodni w zimnym moskiewskim mieszkaniu. Stara gospodyni robiła jej herbatę z samowara. Kładła na spodeczek porcelanowy trochę konfitury i nalewała aromatycznego płynu. Karmili ją kapustą, kiszonymi ogórkami i cebulakami. Czasem na śniadanie podawała jej czarny kawior. Wieczorami otwierała szampanskoje. Esther czekała, starały się powiadomić Johna, ale nie było z nim kontaktu. Esther się martwiła, ale Natasza, gospodyni Johna, przekonywała ją, że w tym kraju jest trudno o kontakt, nie ma powszechnie telefonów. Esther napisała do gazety macierzystej, starała się odnaleźć jakichś jego znajomych. Natasza też nikogo nie znalazła w akademiku, gdzie mieszkali jego tłumacze.

Więc kiedy wróciła z zimnej Moskwy do Nowego Jorku, kiedy wpadła w potrzask niekończących się pytań od córki, matki, rodziny, wszystkich, „co z Johnem”, postanowiła pojechać do Jerozolimy. Umocniła ją w postanowieniu pamiętna kolacja u matki. W zasadzie Esther poczuła, że nie ma już oparcia w rodzinie w Ameryce. Ojca nie było, matka całe życie była fałszywa, pewnie zmyśliła tę chorobę, a brat o nią nie dbał. Esther miała tylko Sarę i Johna. A John chciał, aby mieszkali w Jerozolimie. Więc musi się tam przeprowadzić. Tak, jak on sobie tego życzył. I czekać tam na niego. Była w stałym kontakcie z konsulatem. „Już niedługo go wyciągniemy”, zapewniali. Esther zapisała Sarę do szkoły w Jerozolimie. Dziewczynki chodziły tu bardzo skromnie ubrane. Nauczycielka kilkakrotnie wzywała Esther, że jest zbyt frywolna, że za dużo się śmieje. – Proszę pani, my tu nie jesteśmy na nieustających wakacjach, jak wy w Ameryce, ale chronimy naszą ziemię obiecaną przed wrogiem – powiedziała jej nauczycielka. Esther woziła małą do szkoły. Bała się autobusów, w których wybuchały bomby. Na szkolnym spotkaniu poznała bogobojną Miriam, mamę nowej koleżanki Sary. – Słyszałam, że jesteście tutaj dość samotne – zagadnęła. – A skąd pani wie? – To widać, może przyjdzie pani na nasze spotkanie, matek dzieci przyszłości, spotykamy się co środę po odwiezieniu dzieci do szkoły. I napisała jej adres na karteczce. Tego samego dnia Esther odebrała telegram o przeniesieniu matki na stałe do szpitala, podobno kontakt z nią był ograniczony. Mając w pamięci, jak się zachowała podczas ostatniego ich spotkania, co jej powiedziała, pomyślała, że jest temu winna, że wszystko znowu zepsuła. Z jednej strony chciała wracać, ale czy miała po co? Evelyn i tak nie rozpoznawała innych, musi czekać na Johna. Zasmucona wiadomościami o mamie, Esther podjechała pod niewysoki budynek. W środku siedziało kilkanaście kobiet. Poza Esther wszystkie miały zasłonięte chustami włosy lub peruki. Na stole w rogu stała kawa, herbata i sezamowe ciasteczka. Kobiety stały obok stołu. Przyszła Miriam i pomachała jej z daleka. Zabił gong i kobiety zasiadły w kręgu. Wyszła do nich niewysoka szczupła kobieta. Poczekała, aż umilkną rozmowy i zapytała poważnie: – Czy myślałyście kiedyś, że słowa, które książę proroków kieruje do świata, są tak naprawdę skierowane do nas? Posłuchajcie, jak mówi w swym proroctwie: „Biada tym, którzy zło nazywają dobrem, a dobro złem, zamieniają ciemności na światło, a światło na ciemności, którzy przemieniają gorycz na słodycz, a słodycz na gorycz” – zawiesiła głos. – Czy wiecie, co nam mówi? Że dzisiaj może być ta chwila, kiedy powstrzymacie zło świata, zło wojny, zło wokół siebie. I oświecicie to dobrem. Bo jeśli idziecie drogą zła, czeka was to, co przepowiedział prorok Izajasz, przestrzegając w odezwie do kobiet jerozolimskich: „Jesteście piękne i wyniosłe, nosicie cenne kolczyki i bogato zdobione welony, ale będziecie łyse, jeśli wasze postępowanie się nie zmieni. Będziecie niewolnicami”. W tym duchu minęły Esther kolejne dwie godziny. Po przemowie znowu spotkały się przy stole, podjadając ciasteczka i popijając kawę. – Świetna, co? Doznałaś oświecenia? Mówiłam, świetna, prawda. – Miriam kiwała entuzjastycznie głową. Inne ochoczo przytakiwały. Esther czuła się albo wykluczona, albo niewierna. Nic nie czuła. Zwierzyła się z tego Miriam. Ta zasępiła się i podeszła do Emanueli, jak mieniła się prowadząca spotkanie. Emanuela zbliżyła się do Esther i zaproponowała rozmowę podczas spaceru po ogrodzie. Wyszły na słoneczny dziedziniec i tam pomiędzy różanymi krzewami Esther, sama do końca nie wiedząc, dlaczego opowiedziała Emanueli o swojej ponadczasowej rozłące z mężem, o Jeremy’m, o rodzicach, o ojcu,

który czekał tu niedaleko na przybycie Boga, że matka ma raka i jak się z nią niepogodzona ostatnio rozstała. Opowiedziała jej też o rzezi niewiniątek, że nie wie, jak już ma żyć i że już jej nic nie cieszy, że nie ma swego miejsca na ziemi, że jest Sara i nie umie jej już odpowiadać na te wszystkie pytania. I nie ma siły wrócić do matki i wspierać ją w tych strasznych chwilach, kiedy jest chora. Emanuela popatrzyła na nią uważnie i powiedziała: – Ależ to oczywiste, Esther, Pan cię doświadcza, jesteś osobą wybraną, więcej widzisz i więcej spada na ciebie doświadczeń. Wpierw byłaś świadkiem rzezi niewiniątek. Potem przyjechałaś, by trzymać naród wybrany podczas wojny Jom Kippur. Wesele wzięłaś w pobliżu Morza Martwego. Tak. To ty!! Jesteś wybrana, by swoim życiem i świadectwem uchronić świat od wojny. Musisz zmienić swoje życie, ogol włosy, nim zostaniesz ogolona, pomyśl, ile jeszcze znaków potrzebujesz, by zrozumieć, że nie idziesz drogą dobra, drogą bogobojnej żydowskiej żony! Esther, czas końca świata jest bliski! Czekaj znaków, a kiedy czas się wypełni przepowiednią Izajasza, bo ty jesteś kobietą jerozolimską, mówię tobie, wtedy przyjdź po wskazówki, jak dojść do Pana. Esther wróciła do ich jerozolimskiego mieszkania. To jakieś bzdury, otrząsnęła się, bzdury. „Wybrana Esther” prychnęła do lustra, czesząc swoje rude włosy. Jak ci Włosi mówią na takie jak ja? Fiammetta? Płomiennoruda? Zeszła po krętych schodach i wyszła na hałaśliwą ulicę. Kupiła granaty, pomarańcze i cytryny. I naręcze róż. Kiedy bezzębny sprzedawca podawał jej owoce, wypadł granat, a stojąca obok kobieta go nadepnęła i krople owocu zabryzgały jej sandały. Emanuela i Miriam uznałyby to za znak z niebios, pomyślała, uśmiechając się w duchu. Przeciskając się w ciżbie ludzkiej, podeszła do bramy damasceńskiej. Stał tam młody sprzedawca lemoniady. Na małym wózku trzymał cynowe pobielane wiaderka, z których chochlą nabierał napój, rozlewając go do małych czareczek. Kiedy mu płaciła, podał jej gałązkę palmową. – Emanuela by się ucieszyła, znak palmowy, znak cierpienia, westchnęła kobieta. Otworzyła okno, skąd zobaczyła wielką kopułę złocącą się w słońcu. Kolejny znak, zaśmiała się szyderczo w duchu. Zapukał listonosz. Przyniósł telegram, przeczytała: Esther, nie mogę wyjechać z Rosji, znowu mi zabrali wizę. Zostałem wypuszczony i miałem już lot do Jerozolimy. Ale zbliżała się rocznica katastrofy atomowej w Czarnobylu. Pomyślałem, że już nigdy nie wrócę do Rosji i moim obowiązkiem jest to zobaczyć i pojechać tam. To po prostu był początek końca świata. Znowu zatrzymali mnie i chcą wsadzić do więzienia. Wróć do Stanów i pomóż mnie stąd wyciągnąć, uściskaj Sarę, nie mów jej o tym, powiedz, że zachorowałem. Wybacz mi. Kocham Cię. Twój John Jak we śnie odebrała Sarę ze szkoły, pojechały razem do Miriam. Ta ją przytuliła i zaprowadziła do Emanueli. – Jak dobrze, że zrozumiałaś siostro, że jesteś kobietą wybraną. Od Emanueli wyszła z adresem ich nowego domu. Na sto pytań od Sary: „Ale co się dzieje?”, „ Co będzie z tatą?” ciągle tylko powtarzała, że jadą do miejsca, gdzie znajdą wszystkie odpowiedzi. W kibucu, w pobliżu wzgórz Golan, Esther podpisała regulamin, który rozdzielał ją z córką. Podpisała zgodę na nieingerowanie w życie i wychowanie córki. Zaakceptowała zgodę na półgodzinne spotkania z córką raz w tygodniu. Otrzymała Torę i wskazano jej łóżko, gdzie miała teraz, wśród innych kobiet, nie wyróżniając się, mieszkać i myśleć, jak naprawić błędy życiowe, by nie zamienić drogi dobra na drogę zła. Na końcu usiadła na drewnianym zydlu przed niewielkim lustrem i patrzyła, jak jej rude loki spływają

po ramionach, aż wreszcie ukazała się twarz nowej Esther, Esther, kobiety wybranej, Esther z ogoloną głową.

ROZDZIAŁ XXIX

Gr adi va B e nghaz i , cz e r wi e c 1987 Jadła ryż z rodzynkami przyprawiony kolendrą i kardamonem i udawała, że zaśmiewa się z dowcipów opowiadanych uroczym angielskim przez filipińską sanitariuszkę. W szpitalu pracowały głównie pielęgniarki i pielęgniarze z Bułgarii, Filipin i z Polski. No i jedna Włoszka, a w zasadzie Polka – Betty. Niedawno Filipińczycy ogłosili, że z okazji święta narodowego urządzają wielką fiestę i wszystkich zapraszają. Cały dziedziniec był wyłożony tacami z różowymi i pistacjowymi ciastkami, smakowicie też wyglądały srebrne misy wypełnione zupą z mlekiem kokosowym, udekorowane pachnącą kolendrą i imbirem. Z wielkiego gara nakładali aromatycznego kurczaka w zielonym curry. Ileż tu było osób? Z tysiąc. Karen stała w różnokolorowym tłumie z Andrzejem i oboje słuchali żartów filipińsko-szwedzkiej pary. – No więc, przyjeżdżamy do Libii, po dwunastogodzinnym locie z Manili, jesteśmy tacy zmęczeni, wręczający nam klucze pyta o coś. A mąż mój kochany, „Filipino”, mówi „I am 30, and my wife is 32”. Tylko, że mój mąż mówi strasznie po angielsku. I zabrzmiało, że powiedział „I am dirty and my wife is dirty too”. Czyli jestem brudny, a moja żona również. No i patrzy na nas ten Libijczyk biedny, rumieni się po czubki nosa, i mówi szybko „tu macie i prysznic, i wannę”. I otwiera nam apartament i ucieka, wznosząc oczy do góry. Zaśmiewając się, włączyła się polsko-angielska para, opowiadając: – Mój szef jest Libijczykiem, bardzo się chełpi, że skończył studia techniczne w Polsce i stara się ciągle mówić po polsku. Kilka dni temu wchodzi do mnie, kiedy siedziałem przy stole kreślarskim, i mówi cicho: „Piotrze mam kłopot z KOCHANKA, czy umiesz mi pomoc?” Patrzę wokoło, Boże, myślę, co mam powiedzieć, on jest szefem, w arabskim kraju przyznaje się do kochanki? Kim ona jest? Znam jego żonę, zapraszają nas na domowe uroczystości, śluby, święta barana, co ja mam powiedzieć? A ten szef, dalej niestrapiony mówi: „Może mi pomożesz, bo ona dymi”. Pytam zdziwiony: „Dymi?”. Okazało się, że chodzi o palniki, bo kochanka, to kuchenka. Śmiali się tak mocno, że zagłuszyli dźwięk muzyki i tegoroczny przebój, który zapadł w pamięć Karen. Whitney Houston śpiewała: Oh I wanna dance with somebody I wanna feel the heat with somebody Yeah I wanna dance with somebody

With somebody who loves me. Stojący obok Anglik, wysoki, przystojny o seksownym głosie, jak mawiają tu wszystkie panie, poprosił Karen, żeby mu przetłumaczyła, co opowiada Piotr, a kiedy mówił o kochance, dmuchnął jej w szyję, tak mocno. Potem powiedział na ucho: „Chciałbym się z tobą kochać”. Karen zesztywniała, to nie jest pierwszy raz, kiedy to się tu zdarzyło. Usłyszała: „A ty jakie opowiesz nam zabawne historie, Karen?”. Nie zwrócili uwagi, kiedy nic nie odpowiedziała, za to Karen zauważyła, że Andrzej za długo trzymał rękę żony jednego ze Szwedów. Wszyscy umówili się w piątek nad morze. Milczeli podczas drogi. Niewiele ostatnio rozmawiali, poza ustaleniami na tematy domowe; zakupy, Joasia, plany na weekend. Nad morzem wszyscy – poza Karen – przebrali się w stroje nurkowe, by złapać ryby. Potem upieką je w ognisku i będą tańczyli w blasku księżyca, jak już nieraz się tutaj bawili. Karen jako jedyna z dorosłych została na plaży. Miała pod opieką gromadkę dzieci. – Zajmiesz się dzieciakami przez chwilę? – spytała szesnastoletniej córki Anglika. Młoda dziewczyna kiwnęła ochoczo głową. – Tylko proszę, niech nie wchodzą do wody. Boże niedawno byłam w jej wieku. Zmrużyła oczy i spojrzała w niebo. Jak on ją strasznie drażnił ten Andrzej. Krytykował ją nieustannie, że wszystko robi źle. Za często jeździła do Anglii. Była za gruba po porodzie. Za dużo pracowała. A on? Przestał się myć codziennie. Pewnego dnia znalazła coś pod stołem. Usiadła na sofie i pomyślała, Aha, to tak zwykle się zaczyna, to jest ten słynny koniec miłości i dbałości o związek? Popatrzyła na znalezisko – rzucone skarpetki pod stół, przy którym jedli. Wtedy, zresztą nie pierwszy raz, pomyślała, że Jacek byłby na pewno dobrym mężem. Teraz już codziennie żałowała, że na tej plaży Kalypso nie umiała mu okazać, co nią naprawdę targa. Ona i terrorysta? A może by przestał? Może by go zbawiła? Boże, jak Andrzej strasznie głośno się śmieje, kiedy chodzą na te nudzące ją przyjęcia do Filipińczyków, Szwedów, Amerykanów czy Anglików. I te spojrzenia mężczyzn wokoło, niemal dotykające, rozbierające, czy wszyscy tu myślą tylko o romansach? Karen miała dość! Wykańczał ją brak intensywnej pracy. Chodziła tylko dwa razy w tygodniu na parę godzin do biura, by poprzerzucać kilka raportów. Potrzebowała więcej zajęć. Próbowała znowu malować obrazy, aż do dnia, kiedy przyszedł wcześniej z pracy i usłyszała w jednym zdaniu: „Ale bohomazy, co na obiad, czy Joasia śpi”. Już nie podejmowała prób malarskich. A Andrzej też nie patrzył na nią jakoś z miłością. Co z nią było źle? Karen wbijała się w poczucie nieustającej winy, że nie jest dobrą córką, bo nie mieszka bliżej matki, która jej potrzebuje po śmierci ojca. Czuła się złą córką, bo nigdy nie umiała zrezygnować z kontraktu w Twin Towers, czyli zdradziła pamięć ojca. Była złą żoną, bo nudził i wkurzał ją mąż i nie miała siły wysłuchiwać jego utyskiwań. Była złą matką, bo podrzucała teraz jak najczęściej Joannę do babci, zasłaniając się, że tam jest bezpieczniej i ma ulubione koniki. Patrzyła teraz przez zmrużone oczy na morze, morze obmywało jej stopy, obmywało jej ciało odziane w jasną tunikę, bo nie chciało jej się przebierać. W ogóle jej się niewiele chciało ostatnio. Nie lubiła już wstawać rano, nie dbała, aby się malować choćby ust, kiedy wychodziła. Nie chciało jej się jeździć na zakupy. Nie ubierała już złotych bransoletek ani kolczyków od Svarowskiego, których miała chyba z setkę. Ani tych od Tiffany’ego. Nie bawiły jej nieustanne przyjęcia. I nie miała ochoty, by zabijać ryby, aby je potem smażyć w ognisku i opowiadać sobie wspomnienia ze śmiesznych sytuacji w Libii. Karen czuła się, jakby pozostawała w odmiennym stanie świadomości. Wyobrażała sobie, że wygląda jak grecka bogini, niczym Ariadna leżąca w sukni na brzegu morza, czekając, aż znajdzie ją Dionizos. Ha, jak mama by ją określiła? Jako wzorzec „stylu mokrych szat” Fidiasza?

Karen tęskniła za prawdziwą wielką miłością. Zastanawiała się, czy miłość właściwie istnieje? Czy kończy się wraz z dzieckiem? Czy wtedy kończy się nasza rola kobieca na świecie. Urodź dziecko i podaj dalej, taka dziejowa kolej? I co dalej? A może jest tylko we śnie? W marzeniu sennym, nierealna? Czy ci mili Szwedzi, Filipińczycy i Anglicy, Libijczycy też to przechodzą? Czy wszyscy wpadli w rutynę życia? – Ty, Karen, naprawdę czasem powinnaś zejść z tych gwiazd – mawiał coraz częściej Andrzej. Zamknęła oczy jeszcze mocniej. Miała wtedy bodaj trzynaście czy czternaście lat. Była z mamą w Pompejach, w upalnym dniu chodziły po mieście, które zniszczył wybuch Wezuwiusza, zabijając okoliczne miasta. Chodziły wzdłuż alejek wypełnionych różowymi oleandrami, rosło ich tutaj tysiące. Płakała nad miastem zalanym wulkaniczną lawą na wieki, nad pieskiem, nad zaskoczonymi we śnie. I wtedy zobaczyła parę zespoloną w akcie miłości. Spaloną w ogniu miłości, w przenośni i rzeczywistości. Pomodliła się wtedy do dobrej westalki, by nigdy się nie spalić z miłości. I może ją wysłuchano i dlatego nigdy mocno nie kochała? Bo ten Andrzej tak był i był. A Jacek pozwalał na to, aby go nie było. Albo brutalnie chciał wdzierać się na jej terytorium. Opuściła ją też Angela. Tak się cieszyły, kiedy postanowiła przeprowadzić się z Zunim do Libii. Angela oświadczyła już dawno temu, że Libia ich wszystkich rozczarowała, a jego matkę do tego stopnia, że się wynieśli. A teraz zniknęła bez pożegnania. Jak mogła? I czyją córką JEST Diddy? Pytany o to Andrzej ją wyśmiał. A zresztą pomyśli o tym kiedy indziej. Bo Karen poczuła, że chce zrobić wszystko, żeby tu być. Bo to jest jej ziemia, której potrzebuje do życia. Jak Atlas, który musiał dotykać matki-ziemi tu w Libii, by poczuć siłę. To jej kraina, mityczna Trytonia, gdzie Atena wyskoczyła z głowy Zeusowi i dokąd płynęli na Argo po złote runo. Gdzie mieszkała Eurydyka i złoty deszcz padał na jabłka w ogrodzie Hesperyd. Ale nie ma bohaterów. Nie ma z kim przeżyć miłości jak z gwiazd. Codziennie są akty strachu i przemocy. Codziennie ktoś ginie, nie wraca. Często piją tu wino z winogron, domowe. Mówią, że za to grozi śmierć. Ich sąsiad po takim winie wsiadł do windy w swoim apartamentowcu i już nigdy się nie odnalazł. Jak jej ojciec. Karen dotknęła mocno piasku, wpiła się weń palcami, przebierając muszelki. A Andrzej obiecał tacie, że będzie ją kochał i dbał o nią? Jeszcze tam, na pustyni pod Jaghbubem, kiedy jedli gwiazdy, które wlepiały im się we wszystkie komórki ciała, wtedy wiedziała na pewno, że jest kochana i kochała. A teraz? Czy jest już ostatnią kobietą i odtąd został jej tylko los Gradivy? Kiedy zabierała jako nastolatka różne książki mamie, nie zawsze za wiele rozumiejąc z tego, co czytała, wpadła jej w ręce maleńka książka zatytułowana tajemniczym podpisem „Gradiva”. Na okładce było magnetyzujące zdjęcie płaskorzeźby w ruchu. Gradiva. To była opowieść o kroczącej kobiecie, ze snu, która jest miłością znanego psychoanalityka. On też uważał, że miłość jest tylko domeną sztuki. Naprawdę? Czyli miłość istnieje tylko w muzyce, sztuce, a tutaj są tylko skarpetki w jadalni i kręgi na wodzie? Usłyszała głosy nurkujących, domyśliła się, że stanęli na pobliskich skałach. Usiadła i popatrzyła w ich stronę. Śmiali się, w zachodzącym powoli słońcu i odbijających się błyskach światła na wodzie wyglądali jak mieszkańcy Trytonii. Żona tego Szweda zaczęła poklepywać Andrzeja po ramieniu. W jej geście było coś zbyt poufałego. Andrzej właśnie wypluł wodę z rurki. Tryton, absolutny, pomyślała. Karen podniosła się gwałtownie i zaczęła kroczyć w stronę skały, mocno stawiając stopy na piasku, odciskając ślady stóp, które zaraz zmywała woda. Szła, by odnaleźć miłość.

ROZDZIAŁ XXX

Li stonosz z awsz e p r z y chodz i o te j same j p or z e Gr y bów, l i stop ad 1987 – Tu chodziłam do szkoły… – Tu mama pokazała mi miejsce, skąd roztacza się najpiękniejszy widok na Gorce. – Tu Borewicz przejechał fiatem i zapytał mnie o drogę. Jestem w jednym z odcinków. – Tu mama leży. A tu Radek. – Tam mieszka ta pani. – Tu był ślub mamy, pogrzeb mamy. I pogrzeb Radka. – Tu jest fryzjer, gdzie wszystkie czesały się na Włoszkę. – Tu mieszka ojciec. – A tu jest najzimniejsza rzeka świata, Białka, ale nie ma lepszej na świecie kąpieli, niż w jej nurtach… – A tutaj, tutaj… – Beato, uspokój się. Roman wziął ją za rękę. – Przestań, nie tu! – Beata wyrwała się. – Tu jest małe miasteczko, zaraz mnie wezmą na języki, o, dzień dobry, pani Reniu. – Skinęła głową do pani w zielonym berecie. – To nasza sąsiadka. Siedzieli w barze Wiarus na grybowskim rynku. Beata była zdenerwowana, a wkurzony Roman bębnił palcami po stole. Od kilku dni jeździli po Polsce. Bo tak poprosiła: „Że musi mu wszystko pokazać i opowiedzieć o sobie!”. Wpierw byli w Poznaniu. Beata pokazała mu, gdzie Radek chodził do jednego z najlepszych liceów w Polsce, do tak zwanego Marcinka i w którym kościele odbył się ich samotny ślub. Kiedy stali pod „ich” uczelnią medyczną, na Fredry, nagle usłyszeli: – Beatrycze, to ty?! – Okazało się, że był to jej kolega z roku, który właśnie wybierał się do Stanów na stypendium. – Wiesz, mamy kapitalnego rektora, profesora Wójtowicza, Radek u niego się uczył, pamiętasz. On jest genialny, nie wiemy, jak on to robi w tych siermiężnych czasach komuny, ale wszędzie nas wypycha, byśmy się uczyli na świecie i jak najlepiej potem tu leczyli! Poznańska służba zdrowia stoi na najwyższym poziomie w Polsce. Gdybyś nie odeszła, byłabyś tu gwiazdą Beatrycze, pamiętam, byłaś najlepsza na roku! – Beata zwiesiła tylko głowę, a jej kolega

zakrzyknął: – Wybacz, Boże, przecież odeszłaś, bo był powód, no wiem. Potem odwiedzili Daniela i jego rodzinę. Kiedy weszli, żona lekarza przytuliła się do Romana i powiedziała: „Jesteś najlepszym człowiekiem na ziemi, Roman, dziękujemy, gdyby nie ty, Daniel gniłby w jakimś więzieniu!”. Na kolację podała poznański gzik, czyli wiejski twaróg z cebulką wyłożony na parujących ziemniakach w mundurkach. – Nigdy tego nie jadłem, ale wpisuję to na listę najlepszych dań świata. – Uśmiechnął się Roman. A teraz w barze Wiarus siedzieli z nietęgimi minami. Byli zdenerwowani. – Dwa razy zrazy! – krzyknęła bufetowa. – Kapusta dwa razy, ziemniaki i piwo… – Dwaj robotnicy w drelichowych kombinezonach pochlapanych farbą, siedzący przy stoliku obok roześmiali się. – No widzisz, widzisz, jak tu jest?! Prowincja!! – powiedziała Beata płaczliwie. – Nic poważnego, wszystko straszne! – Betty, uspokój się. Ja wszystko rozumiem, ale od kilku dni w jakimś szalonym pędzie wszystko mi pokazujesz, a to nie jest jakaś, jak myślałem, podróż sentymentalna. To, co wyprawiasz tutaj, to jest, to jest, hmm, coś na kształt wyliczanki, jak z karabinu maszynowego! – Beata wzruszyła ramionami. – Jaki w tym sens? – zapytał, ściszając głos. – Bo chciałam ci wszystko o mnie opowiedzieć, pokazać. – Pokazała na bufet, gdzie pani wydawała bigos i pierogi. Szczęk kufli mieszał się z gwarem zadowolonych sąsiadów Beaty. – Potrzebuję błogosławieństwa! I… Żebyś wiedział – oznajmiła stanowczo i wzruszyła ramionami. – Czy słyszysz te koszmarne dźwięki? – Tak – przytaknął Roman. – Jakby wszyscy z obrazów Hieronima Boscha przenieśli się na piwo do Grybowa? – Ja się tak nie znam na sztuce jak ty i Karen, ja Romanie wychowałam się tu… I chciałam ci opowiedzieć o mnie! Złapała się za głowę. – Przecież się znamy, dość długo już. – Zajrzał jej w oczy, cały czas trzymając za rękę. – Wiem, że jesteś piękną, mądrą osobą, że jesteś znakomitą pielęgniarką. Myślę, że byłabyś świetnym lekarzem. I że masz dużo cierpliwości. Zobacz, jacy ci wszyscy ludzie są zadowoleni, są radośni. Zrozum, że wśród nich jest wiele wspaniałych osób. Urodziłem się w Warszawie, ale kocham też prowincję. Wiem, że przeszłaś straszną tragedię, rozumiem, że miałaś mi tu opowiedzieć więcej, ale po co więcej? – Bo chcę, żebyś wiedział, nim… – Nim? – Roman popatrzył na nią uważnie. Nic nie odpowiedziała. Wyjął fajkę i nabił cybuch, podpalił, zaciągnął się i puścił kółko, odchylając się do tyłu. – No, nooo, w ogóle. – Beata zatoczyła ręką koło. Pochyliła się w jego stronę. – A w ogóle nie zaciągaj się fajką, to strasznie niezdrowe! – Co wiedzieć? – drążył Roman, ignorując informacje na temat palenia. – Wiesz, musisz wiedzieć o mnie wszystko, ja jestem dziewczyną z małego miasteczka, gdzie listonosz wie wszystko o wszystkim i przychodzi… – Listonosz przychodzi zawsze dwa razy? – Roman się roześmiał. – Nie, przychodzi o tej samej porze i nie ma w tym nic śmiesznego, Roman. Wielbiciel filmów się znalazł. – O, znalazła się nielubiąca filmów. Wstał i pochylił się nad nią. – Przestań, pani Renia patrzy, zresztą wszyscy. – A co? Nie mogę pocałować swojej narzeczonej?

– Jakiej narzeczonej? – zapytała oniemiała. Roman strzelił się w czoło. – Aa… – powiedział bezradnie. – Wiesz, bo, noo, bo mamy wracać przez Paryż, i tam, na szczycie wieży Eiffla miałem zapytać, no, ale, ale… – Wyjął puzderko z arabskim napisem. Wokoło zapadła cisza. Wszyscy na nich skierowali wzrok, bufetowa zaprzestała wydawania posiłków. Mężczyzna w średnim wieku z dwoma kuflami jasnego piwa zatrzymał się przy ich stoliku. Budowlańcy z okolicznej fabryki też zamilkli. – Beato, czy zostaniesz moją żoną? I Roman przykląkł. – Ale, ale, Roman, jeszcze nie wiesz o mnie najważniejszego! Beacie trzęsły się ręce. – Strzelaj. Pochyliła się i wyszeptała mu do ucha: – Jestem córką samobójczyni i przeze mnie spadł w przepaść Radek, przynoszę pecha wszystkim, których kocham, ciągle chcesz mnie poprosić o rękę? – wyrecytowała Beata jednym tchem. – A ja jestem ojcem jednego z największych żyjących terrorystów, chcesz się licytować? – zapytał poważnie Roman. Wyglądało, jakby byli sami, nikt nie rozumiał, co się dzieje. Beata wzięła granatowy połyskujący szafir, oprawiony w diamenciki, nałożyła na palec i powiedziała: – Trzy razy tak, Romanie. – Uśmiechnęła się, a Roman pochylił się i mocno ją pocałował w usta. Zostali w barze, a co jakiś czas słyszeli „gorzko, gorzko”, „dzisiaj na koszt zakładu”, „dzisiaj na koszt naszej libijskiej panny młodej”, „polsko-włoskiej”, dodawała pani Renia. A potem wyszli na grybowski rynek, jeden z najpiękniejszych na świecie, jak mawiali przejeżdżający przez Grybów ludzie. Stanęli pod budynkiem neogotyckiego kościoła i czekali, aż zegar wybije ósmą. Bo wtedy cała Polska siadała do oglądania Niewolnicy Isaury i Roman mógł bezkarnie, ile tylko chciał, całować Beatę na rynku. Kiedy wsiedli do pomarańczowej łady, Roman zapalił silnik, Beata powiedziała: „Poczekaj Roman, jeszcze…” – Jeszcze więcej trupów w szafach? – zapytał Roman. – Och, to było głupie, wybacz. – Pogłaskał ją po policzku. – Za dużo oglądam Monty Pythona z Mahdim… – No tak, ten to taki trup w szafie. Tata. Bardzo chory i bardzo za tą panią, co go zabrała mamie – dokończyła ciszej. – I? – Nie mam ochoty ich widzieć dzisiaj, bo to nasz dzień. – Beata podniosła oczy. – Ale to mój ojciec i bardzo chory i powinnam… – Beata, chcesz go zobaczyć czy nie? Spuściła głowę i cicho powiedziała: – Nie. – A po chwili dodała: – Nie dzisiaj, na pewno nie. – To nie, rób tak, byś była szczęśliwa, pamiętaj, że to dewiza naszego nowego życia, OK.? – OK. – Roman, a jedziemy do Krakowa? – No tak, bo ja bardzo tęsknię za mamą, nie mam pojęcia, dlaczego tam mieszka, i to z babcią mojej synowej, znasz Karen. Już parę lat, ciekawe swoją drogą. Ale bardzo chcę, aby cię poznała, jest wspaniała, nie znosiła Maaa… A zresztą… – Roman przekręcił gałkę magnetofonu; z głośnika popłynął Grechuta, Ważne są dni, których jeszcze nie znamy.

ROZDZIAŁ XXXI

Komu B i je Dz won N owy Jor k , l i stop ad 1987 Do kancelarii w Twin Towers po długiej przerwie wrócił John i okazało się, że Karen nie tylko nie zostanie zwolniona, ale zamierzają jej powierzyć duży projekt. Musiała przeprowadzić to samodzielnie, w związku z czym zgodziła się na przyjazd do Nowego Jorku. Jak na skrzydłach spakowała walizkę. Miasto oszołomiło ją na nowo ruchem, pędem. Ponieważ ich dom był wynajęty, zgodziła się zamieszkać w hotelu przy Parku Centralnym. Rano, chyba by się utożsamić z oglądanymi na filmach kobietami, założyła dres i pobiegła. Pierwsze dwadzieścia minut było pokraczne. Ale potem nagle zaczęło coś się z nią dziać, poczuła się wspaniale, nie mogła przestać, a potem doczekać się następnego ranka. Karen miała pierwsze spotkanie o piętnastej, przedtem postanowiła się udać do Fricka. Zawsze lubiła miejsca na świecie, w których kompletnie nie czuła się jak w muzeum, ale jak specjalny gość, który przyszedł w odwiedziny i w oczekiwaniu na gospodarza ogląda jego galerię obrazów. Tak jak w Londynie w Wallace Collection, w Bostonie u Izabelli Gardner i tu, w założonym na Manhattanie przez potentata przemysłu stalowego – Henry’ego Clay Fricka. Stanęła przed obrazem, który kiedyś był ozdobą zbiorów ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego, potem kolekcji Tarnowskich w Dzikowie, skąd został sprzedany w 1910 roku do Ameryki. Polski Jeździec Rembrandta, męski portret jadącego na koniu mężczyzny w stroju lisowczyka, zachwycił ją nastrojem pełnym tajemnicy i maestrią bogatej faktury orientalnego ubioru. Pamiętała z „wykładów” mamy, że to portret Rycerza Chrystusa, którego zadaniem jest obrona chrześcijańskiej Europy przed potopem islamskim. Czy ta wojna kiedykolwiek się skończy? Karen miała poczucie, że sama jest w środku tej historii. Postanowiła, że musi coś zrobić, aby to zatrzymać. W obawie, że się spóźni, pobiegła jeszcze, by spojrzeć szybko na trzy dzieła Vermeera. Nieźli ci Amerykanie, pomyślała. Malarz pozostawił po sobie tylko trzydzieści siedem płócien, tu znajdują się aż trzy, nie wspominając, że w pobliskim Met jest ich pięć. Another time, westchnęła z żalem, rzucając całusa damie w cytrynowej sukni, która właśnie zaskoczona odbiera list od służącej. Czy to dowód zdrady żony i to jest list od kochanka? Wysiadając na rogu Greenwich Street i Vesey Street miała przez chwilę uczucie, że widzi ojca. To było tak dojmujące, że usiadła na krawężniku tuż pod wejściem do Twin Towers.

– Wszystko OK.? – zapytał ją wysoki blondyn, zabójczo przystojny, w szarym garniturze i o szarych intensywnie patrzących oczach. – Tak – odpowiedzieła, myśląc, gdzieś już to przeżyłam. Pojechali razem windą, razem weszli do sali spotkań. Okazało się, że Jonathan jest światowym ekspertem od terroryzmu i ma jej doradzać, jak uniknąć w tym projekcie potencjalnych niebezpieczeństw. „To jest tak niebezpiecznie?”, pytała cały czas Karen, a wszyscy kiwali głowami. Znowu sprawa dotyczy kontraktu z rządem libijskim, ale oficjalne rozmowy są zerwane, bo szykuje się wojna. Karen przeprosiła na chwilę i pobiegła do swojego pokoju, zamknęła się i zadzwoniła do mamy. Powiedziała jej, że musi porozmawiać z Joasią. – Joasia w ogóle nie chce mówić po polsku. Płacze i pyta, kiedy przyleci i ją zabierze Mummy. „Niedługo, malutka”, odpowiadamy. Karen, nie chcę cię pouczać, jesteśmy szczęśliwi z Grahamem, że Joasia jest z nami i chodzi do dobrego nursery, ale to już trwa pięć miesięcy. Twoje dziecko jest ze mną jedną trzecią swego życia. Co się dzieje, że nie chcesz, by Joanna była z tobą? – Mamo, mamy kłopoty z Andrzejem, to przejściowe, tak myślę, ale nie wiem. Przyleciałam do Nowego Jorku, realizuję kontrakt, potem przyjadę po Joasię. – Rozłączyła się, widząc za szklaną ścianą Jonathana. Miał taki głęboki głos. Nie odmówiła mu, kiedy ją zaprosił po spotkaniu na drinka. Złapali taksówkę i pojechali do Harry’s Bar. Tam Karen wypiła o wiele za dużo Tequili Sunrise. I Sundown. Resztkami przytomności poprosiła, by wracać. W taksówce Jonathan przysunął się blisko, zbyt blisko i powiedział jej, że jest najpiękniejszą kobietą, jaką w życiu spotkał i zaimponowała mu podczas spotkania analizami libijskiej sytuacji jak nikt wcześniej. Karen odsunęła się, śmiejąc się, że jeszcze jej nikt nigdy nie podrywał na „libijską sytuację”. Kiedy próbował ją pocałować, resztkami sił zasłoniła pięścią usta, mówiąc, „ wybacz, ale jestem ŻONĄ”. Następnego dnia Karen nie przyjęła zaproszenia na drinka w Harry’s po sesji spotkań w Twin Towers, ale zauważyła, że Jonathan ma piękne spinki do mankietów w kształcie trytonów. Opowiedziała mu o Trytonii i o Libii, na co on stwierdził, że się cieszy, że wkrótce Karen mu pokaże ten kraj. „W ramach sytuacji libijskiej”, zaznaczyła ze śmiechem. A John, Managing Partner kancelarii, podkreślił, że koniecznie musi mu wytłumaczyć mentalność Libijczyków. Kiedy wychodziła, John odezwał się: – Możesz zostać jeszcze, bo chcę poważnie porozmawiać o prawdziwym powodzie, dlaczego cię wezwałem. Świetnie wyglądasz, Libia ci wyraźnie służy. – Karen popatrzyła z przerażeniem na szefa, ale uspokoił ją ojcowski wyraz oczu. Kiedy zostali sami, John zapytał: – Kiedy ostatnio miałaś kontakt z Esther? – Esther, Eshter, Eshter, zganiła się Karen, bo zupełnie o niej nie myślała ostatnio, tak była skupiona na sobie. Czując się okropnie, przyznała, że dawno. – Dzwoniła do nas jej matka. Jest w ciężkim stanie, umiera, wiesz? – Karen poczuła się tylko gorzej. John wyjaśnił: – Z Esther coś się porobiło, ma jakiś odjazd religijno-żydowski, wiesz, trudna sprawa, delikatna, ale czy mogłabyś ją wyciągnąć z kibuca? Zamieszkała tam z Sarą, a John, jej mąż, narozrabiał z prawem w Rosji, i tam tkwi. Ma odebrany paszport i mimo że nasz ambasador setki razy interweniował, sytuacja wygląda na patową. Czy mogłabyś nam pomóc? Mam wrażenie, że się przyjaźniłyście w kancelarii, stanowiłyście kapitalny team. Znowu idą nowe czasy i jest dla was miejsce. Przykro mi, że podczas mego zwolnienia moi wspólnicy potraktowali Esther źle. Tak bywa w firmach. Już jestem i dopilnuję wszystkiego. Ona była ważną częścią zespołu i kiedy wróci, chcę ją znowu w zarządzie. Jestem to winien jej ojcu, uratował mojemu życie na wojnie. Ale przede wszystkim jest the best. Jak i ty Karen. Tylko sza, że tu o tym kibucu, dobra? Deal? Odbijesz ją z tego kibuca Karen? Co do tego potrzebujesz? – Potrzebuję prawników i kontaktów z ONZ i ambasadami. I najlepszego adwokata z biura do spraw humanitarnych, najlepsi są, jak wiesz, w Wielkiej Brytanii, ściągniesz ich? – Chcesz ją odbijać z tego kibuca poprzez misję dyplomatyczną? – John się zafrasował. – To

chyba niepotrzebne? Wciągnij w to Jonathana, on ma niesamowite kontakty w dyplomacji. – A ten drugi projekt? – Może poczekać. – John kiwnął głową. Karen wyszła na taras, żeby odetchnąć. Od razu podszedł do niej Jonathan, prawiąc komplementy. Karen się odwróciła i powiedziała: – Jonathan, jesteś miłym facetem w fajnym szarym garniturze, nosisz obłędne spinki, ale ja mam męża. I teraz jeszcze mam pewną sprawę. Możesz jakoś pomóc? Jonathan spokojnie wysłuchał historii. Okazało się, że studiował na Columbii z synem kogoś ważnego w ONZ. Szybko wykonał kilka telefonów. Przez następne dni odbyli, jak w transie, kilkadziesiąt spotkań i prezentacji. Do pomocy włączyła się asystentka Esther: faksowała, pisała, telefonowała, przepisywała. Kiedy spotkały się w pakamerze, gdzie Karen robiła sobie kawę, Myrna westchnęła: „Ale przystojny, ten Jonathan, ależ między wami lecą pioruny…” – Myrna, milcz! Czasem Jonathan próbował ją pogłaskać po policzku albo dotknąć ręki. I Karen zdecydowanie wyszła z kawą, ale trzęsły jej się nogi. W łazience obmyła twarz, popatrzyła w swoje zielone oczy i zaśpiewała: Whose That Girl. Po kilku dniach do sali na sześćdziesiątym ósmym piętrze „Południowego Bliźniaka” wszedł John Krantz. Pochylony, jakby niższy, strasznie zarośnięty i nie do poznania. Płakał. Pytał o coś, dziękował. Trzęsły mu się ręce. Znowu płakał. – Jak to zrobiłaś, Karen? Tyle osób starało mi się pomóc. Już miałem bilet do Jerozolimy, ale zrobiłem straszną głupotę z tym Czarnobylem, straszną. Oczywiście ogrom tej tragedii i prawdę o wybuchu i jego skutkach pokazałem światu, przyznali mi za to jakieś nagrody reporterskie, ale nie pomyślałem, że jak raz miałem kłopoty i umknę, to jak drugi raz coś zrobię, będę w gorszych tarapatach. Jak tego dokonałaś, Karen? – Nie wiem, normalnie, po prostu chyba, albo się ludziom chce bardzo, albo w ogóle. Ja jestem z tych, co muszą przeprowadzać sprawy do końca. Zrobiliśmy to razem – odrzekła skromnie, wskazując na Jonathana. A ten z przejęciem, jakby występował na forum Narodów Zjednoczonych, dodał: – Po prostu przypiliła tutaj taki atak na Rosję, wykorzystując też swoje rozległe arabskie kontakty… To, czego dokonała… Myślę, że tak ludzie budowali piramidy! Siła ducha, nie odpuściła nikomu, jest niesamowita! – Dobra, teraz tak, ty pojedziesz do domu i spotkasz się z matką, twoją, co odchodzi od zmysłów. Z Evelyn lepiej nie, jest umierająca. – Kiedy John chciał się rozpłakać, Karen stwierdziła: – Nie mamy czasu, musisz przestać być mazgajem, musimy działać. Umówisz się do fryzjera, Jonathan pójdzie z tobą do sklepów, kupicie ubrania. Za trzy dni lecimy do Tel Awiwu. To będzie trudne, bo te wasze kibuce są specyficzne – Karen roześmiała się nerwowo. – Więc… Pojedziemy razem tam, gdzie jest Esther z Sarą… Wyjdziecie razem, to tyle. John chciał znowu płakać, ale Karen go powstrzymała. Zobaczyła natomiast, że łzy w oczach ma jej szef, John, a także Jonathan. O co modlił się pod Ścianą Płaczu John Krantz, kiedy znowu był w Jerozolimie? Może o to samo, o co modliła się jego żona niemal dekadę temu? W ostrym słońcu podjechali do kibuca pod Jerozolimą. Szefowa najpierw nie chciała dopuścić do spotkania, mówiąc, że Esther jest w złym stanie. W tak złym, że od kilku miesięcy pozwalają tylko na półgodzinne spotkania raz na dwa tygodnie z córką. Sara uczy się dobrze, chce wstąpić do armii, jak będzie duża. „Nigdy!”, krzyknął John. Ale Karen go uspokoiła. Ponieważ oświadczono im,

by wrócili jutro albo za kilka dni, Karen poprosiła Jonathana, by przyprowadził prawnika do spraw humanitarnych. Kiedy wszedł do gabinetu Markus O’Connor, szefowa kibucu zbladła. – A trochę się znamy. – I powiedziała przez megafon: – Przyprowadźcie Krantzową i Sarę. John wyszedł na zewnątrz. Przytrzymał się wojskowego łazika, którym przyjechali. Nadjechał inny, za nim następny. John stał na środku drogi. Z okna Karen zobaczyła, jak z tumanu kurzu powoli wyszła wychudła, z ogoloną głową Esther. Jak zaraz podbiegła Sara i wszyscy troje się przytulili, i tak trwali. Odys powrócił. Po siedmiu latach.

ROZDZIAŁ XXXII

Róż y cz k a P ogr ani cz e l i bańsk o-i z r ae l sk i e , gr udz i e ń 1987 – Ta książka jest dla pani, prosiła pani o literaturę polską. Maria pogładziła okładkę. Charakterystyczna, szarawa, z czarnym nadrukiem. Z oficyny paryskiej, z Maisons-Laffitte. Otworzyła, na pożółkłym papierze, czarnymi niewielkimi literkami wypisano tytuł. Ułożyła się na łóżku. Zaczęła kartkować strony. „Co to?!”, krzyknęła do siebie. Przy tylnej okładce przyklejony był list w niewielkiej kopercie. Zaadresowany: Maria. Po prostu. Przeczytała na głos, „M.A.R.I.A”. Otworzyła pospiesznie. Droga Mario. Jest pani taką smutną kobietą. Nie mogę patrzeć na pani smutek. Czy mogę pani jakoś pomóc? Don Szybko zamknęła książkę. Potem ją otworzyła. I tak kilka razy. Cały czas był tam ten list. Kiedy dotarło do niej, że ten list leży tu zaadresowany do niej, że ona jest naprawdę adresatką, chciała najpierw go zniszczyć, obawiając się tego, co się stanie, kiedy Hamid go odkryje. Postanowiła jednak zostawić list tam, gdzie go znalazła. Zaczęła czytać. To byli Piękni dwudziestoletni Hłaski. Ktoś? Don? Skąd znał polski? Zaznaczył na marginesie flamastrem, jakby dawał znak „pomyśl o tym”, przy fragmencie, który mówił o ucieczce. Ucieczka?! Don poprosił w kolejnym liście, dołączonym do Transatlantyku Gombrowicza, by napisała mu coś o sobie, o Polsce. Pojechała na targ i złożyła zamówienie. Po kilku tygodniach znalazł się w skrytce dla Dona Rok 1984 Orwella. Dodała notatkę Tu masz wszystko o tym, gdzie żyłam. Poprosiła księgarza o książkę dla sąsiadki, która chciałaby zrozumieć, co się dzieje ze światem, kiedy wydaje się na świat potwora. Bukinista poprawił okulary na nosie. – Dla sąsiadki? – Said spojrzał na nią z zainteresowaniem. – Już zamawiam. Po kilku tygodniach otworzyła Piąte dziecko Doris Lessing, o chłopcu, który swoim przyjściem na świat burzy wszystko w rodzinie. Maria zapisała w swoim dzienniku:

Żadna matka na świecie nie wydaje na świat potwora. Potworem czynią nas okoliczności, którym nie potrafimy się przeciwstawić. Każdy może i musi czynić takie próby – powstrzymania fali zła. Bo każdy rodzi się niewinny i czysty. Bez względu, ile razy zrobiłam źle, mam zawsze, codziennie czas, by się zatrzymać i czynić dobrze. Codziennie można się odrodzić. Lessing mnie zaczarowała. Co za zwięzły styl! I słowa napisane jakby dla mnie! Ona też wyzwoliła się ze złego myślenia o sobie. Co to jest sufizm. Muszę nadrobić lektury w tym kierunku. Lessing też uciekła. Wyruszyła w drogę. I też, najwyraźniej, zapłaciła wysoką cenę. Jej bliscy również. Ale Lessing wygrała. Jak? Dzięki książkom? Przez najbliższe miesiące, dzięki częstym zamówieniom, Maria otrzymywała kolejne lektury. Wśród nich głównie Hłasko i pisma krytyczno-literackie analizujące twórczość tego pisarza. Zamówiła też dzieła Pawła Jasienicy. I ulubioną powieść, którą już kilka razy w życiu zaczynała czytać właśnie jesienią – kiedy opadały liście i znowu wychodziła na peron jedna z najtragiczniejszych postaci literatury światowej – Anna Karenina. Na nowo zafascynował ją Tołstoj. Zastanawiała ją jego nieszczęśliwa miłość do żony – żyć ze sobą nie mogli, ale bez siebie też nie. Pisarz uważał, że należy wyrzec się ziemskiego zbytku, że wszyscy kierowani jesteśmy siłą wyższą, której się trzeba poddać. Podczas kiedy Paweł Jasienica pisał, że jednostka może odmienić świat. Kto miał rację? Jednostka czy życie dla ogółu? Miała poczucie, że to jest absolutny groch z kapustą, misz-masz, którego nie chciała i nie umiała powstrzymać, ale z tego zgiełku w jej głowie nareszcie zaczęły się układać nowe myśli. Tym bardziej, że pod wpływem książek wróciła nadzieja. A z nadzieją wróciła pasja jej życia. W skalnym ogródku, niemal na pionowej ścianie, zaczęła hodować róże. Kilka razy podmuchy sirocco, a potem i przymrozki zniszczyły jej pracę. Ale po paru miesiącach na skale pojawiła się ostrokarminowa róża. Maria otworzyła książkę podarowaną jej jeszcze w dzieciństwie i przeczytała: Kiedy pijany słowik znalazł drogę do gaju, szczęśliwy twarz róży i czarę wina tam znalazł. A potem przyfrunął do mnie i do ucha szepnął mi: zrozum, życia, które minęło, nie odnajdzie nikt.[5] Tego dnia Maria zrozumiała, że nie warto żyć przeszłością, że czas iść do przodu. Postanowiła wyjść z domu. W drogę. Hłasko objechał tę okolicę, gdzieś tu w Libanie. A ona tu mieszkała. Hamid tyle razy proponował, by udali się na przejażdżki. Podczas kolacji, którą zwykle spożywali w milczeniu, padły słowa: – Zwiedźmy pobliskie miejsca. Choćby od jutra, jeśli nie masz zajęć. Tabicho też pojedziesz? Hamid się uśmiechnął. Wyjechali o świcie. I tak przez najbliższe miesiące Maria, Hamid i Tabicha zrobili setki kilometrów, objeżdżając okolice dookoła gór Golan. Tyberiada, Nazaret, Betlejem. Przejeżdżali przez wijące się drogi, wśród gór, miast, miasteczek i jezior. Miejsca, tak dobrze znane jej ze słyszenia, wypełniły się teraz treścią, kamiennymi widokami, wieżami kościołów i minaretami. Stajenką i pokłonem mędrców. Zapachami. Betlejem pachniało sianem, Nazaret świeżo pieczonym chlebem, a Tyberiada glonami. Z podróży przywoziła gałązki mirtu, bukiety z mięty, której zapach oszałamiał i prowokował do dobrych myśli i marzeń; setki wspomnień farm z murkami oblepionymi pokrowcami z fioletowych bugenwilli i żółtych opuncji i strach przed przepaścią. Różę pustyni spod Damaszku. Kamyk

z miejsca, gdzie zatrzymał się święty Paweł. Kawałek kafla ze ściany świątyni jerozolimskiej. Muszlę z Morza Martwego. Książki ze starego antykwariatu w pobliżu Bramy Damasceńskiej. I smak falafela – dania pokoju zakupionego opodal. Najpiękniejszy widok Jerozolimy z tarasu zakonu sióstr Zionu. Widoki i smaki zachowywała w sobie. Wszystko, co materialne składała w swoim pokoju, tworząc kamerę osobliwości. Kiedy wątpiła, kiedy załamywała się, dotykała rzeczy, przykładała muszlę do ucha, zamykała oczy i widziała się na żaglowcu w drodze do Europy. I znowu wyruszali w podróż. Pewnego razu, gdy jechali sami, Hamid rzekł zniecierpliwiony: – Myślałem, że chciałaś rozmawiać tak jak w przeszłości, a ty milczysz najdroższa. Że chciałaś ze mną objechać okolicę, by poznać ją ze mną. Wybaczyć, żyć – mówił, stukając palcami w kierownicę. Maria patrzyła w bok na przesuwające się widoki wzgórz, na murki z cegieł i mijane wózki z osiołkami. – Nie wiem, Hamid, po prostu czuję się ciągle taka oszukana. Z tą żoną. – Czy kiedyś o tym zapomnisz? – Nie wiem, Hamid, po prostu nie wiem. Hamid przyspieszył, dociskając pedał gazu. – A może spadniemy o tu. – Pokazał na uskok i dziurę w drodze. – I zakończymy mękę? Nieobliczalny łajdak! Jak Kaddafi, pomyślała Maria. Ale spokojnie odpowiedziała: – Przestań, Hamid. Może kiedyś minie, uollachi. Im więcej miejsc zobaczymy, tym więcej mamy szans. Zastanawiała się ostatnio, gładząc okładkę Niebezpiecznych związków de Laclosa, czy księgarz dostrzegł ich zabawę. Poza nimi odwiedzało go wielu mieszkających w okolicy ludzi, były inne Europejki. Ale Maria nie chciała nawiązywać nowych znajomości. Wystarczało jej życie wewnętrzne. Z Donem. W księgarni. Weszła tam kiedyś i nie było półek z zamówieniami. Poczuła, że grunt usuwa jej się spod nóg, ale księgarz, Said, wskazał jej z uśmiechem drzwi z napisem „Czytelnia”. Na zapleczu wydzielony został pokoik! Ściany pobielono srebrzystą farbą. Pojawił się wygodny fotel i lampa. Trzy ściany zajmowały półki, każda miała tabliczkę z imieniem stałego klienta, każdemu przypisano trzy półki: „Zamówienia”, „Korespondencja” i „Ulubione”. Jedną ścianę pozostawiono pustą. Tutaj centralny punkt zajmował napis po francusku, arabsku, angielsku, hebrajsku i, co Marię wzruszyło, po polsku: „Pokój bez książek jest jak ciało bez duszy” Cyceron Maria uśmiechnęła się z wdzięcznością. Po jakimś czasie zauważyła wzmożony ruch związany z tym pomieszczeniem. Czyżby inni odkryli nową, wymyśloną przez nas, formę komunikacji? Kiedyś weszła do ciemnawej sali. Zapaliła lampę. Czekało na nią Pożegnanie z bronią. Kartkowała książkę, przewracała strony, szybko, szybciej. Kiedy bohater zwracał się do ukochanej, Don narysował znak zapytania. Czego chcesz Mario? Na odpowiedniej stronie Maria podkreśliła zdanie: „Pomóż mi uciec, bo umrę”. I zostawiła w przegródce „Korespondencja”. Przy następnej wizycie do egzemplarza Prousta był dołączony liścik, Droga Mario, czekaj na znak od św. Pawła. Nie trać nadziei. Twój Don Mój Don? Dniami widywali się na spotkaniach służbowych, wymieniając zdawkowe uwagi, a nocami Maria czytała jego listy. W kolejnych dołączał zdjęcia. Don mieszkał w Nowym Jorku, był rozwiedziony, miał dwie dwudziestoletnie córki – bliźniaczki. Popatrzyła na zdjęcie dziewczyn stojących z ojcem na tle Statuy Wolności. Przyjrzała się uważniej fotografiom. Don z córkami, Don ze złowioną rybą, Don w Damaszku. Don czytający w tym pomieszczeniu. Don.

Niesamowite, ja mam bliźniaki, on ma bliźniaki. Tu Twin Towers. Tu pracuje Andrzejek. A gdzie jest Jacek? Ogarnęła ją wielka tęsknota za dziećmi. Życie z Hamidem to wielka pomyłka. Czy kochałam Romana? Nie, ale na pewno go zraniłam. Maria od lat nie była religijna, nigdy nie przywiązywała znaczenia do tradycji. Kiedy była małym dzieckiem, żarliwie się modliła, ale potem zyskała tyle dowodów na to, że Boga nie ma. Ale tutaj, w samotności i bólu, zaczęła czytać Stary i Nowy Testament, Listy Świętego Pawła. …Albowiem nie dał nam Bóg ducha bojaźni, ale mocy i miłości, i trzeźwego myślenia… Dni mijały jej na pracy, „spotkaniach” literackich z Donem, rozwijaniem skalnego rosarium, które zajmowało już teraz kilka metrów, płożąc się kolorowym kwieciem białych, różowych i czerwonych, a nawet żółtych róż. Wieczorami gotowały potrawy i rozmawiały z Tabichą. I śpiewały, coraz radośniej. Ku ich uldze Hamid teraz dość często znikał, wyjeżdżając na wiele dni, a nawet tygodni. „Koniec Kaddafiego jest bliski”, mawiał. „Mam wiele do załatwienia z kolegami z wywiadu, wybacz, rzadko teraz będę dostępny, cieszę się, że zaprzyjaźniłyście się z Tabichą”. Do rzadkości należały ich kontakty, również intymne. Hamid był urażony, że mu nie wybaczyła. Często znikał w części Tabichy. Jedyne, o czym Maria myślała, to jak uciec. W książkach jest tyle słów o wolności, że aż bolało ją, jakie to prawdziwe. Patrzyła nocami na ośnieżone wzgórza widoczne w świetle księżyca, zrywała róże. Wypisała sobie, ku pamięci, nieco zmieniając tekst Oscara Wilde’a: Mając wolność, kwiaty, książki i księżyc, któż nie byłby w pełni szczęśliwy. Najwyraźniej ta kwestia zajmowała dwie osoby, ją i Dona. Odszukiwała wyraźnie zaznaczone przez wojskowego wskazówki na temat ucieczki. Pewnej nocy odczytała fragment książki, którą jak zwykle przekazał jej księgarz Said. To była powieść poczytnego amerykańskiego pisarza. Zaznaczony ustęp dotyczył incydentu podczas wojny koreańskiej, kiedy wojskowi pakują się do skrzyni przygotowanej do pralni i tak przejeżdżają granice. W ośrodku, w którym pracowała, widziała, jak duże skrzynie z brudną bielizną wywożono raz w tygodniu do pralni. Ja w skrzyni? Poprosiła Hamida, by mogli się wybrać nad morze. Hamid miał tylko jeden warunek, by kąpała się jak inne kobiety – w stroju. Najpierw buntowała się, ale potem śmiały się, wyobrażając sobie, jak dla lecących nad nimi helikopterów z wojskowymi musiały śmiesznie wyglądać takie plamy, niebieskie, zielone i fioletowe na turkusowym morzu. Hamid rozpalił ognisko, którego płomienie mieszały się z promieniami zachodzącego słońca. Potem usiedli na kraterze solanki i spożyli wspólną wieczerzę o zachodzie słońca, zakupione od rybaka ryby wrzucili do ogniska wraz z pomidorami i ziemniakami. Muszę czekać na znak, muszę czekać i działać. Znak pojawił się wkrótce. Hamid widząc, jak bardzo cieszą ją i Tabichę książki, zaproponował wspólny wyjazd do miejsca, o którym mu opowiedzieli koledzy. Stanęli pod domkiem w dolinie. – Gdzie jesteśmy? – Gdzieś na granicy libańsko-izraelskiej. Wyszła kobieta – jak się okazało Polka. – Strzegę najbardziej niesamowitego zbioru książek na świecie! Tutaj są wyłącznie „białe kruki”, pierwsze wydania wielu książek, w tym polskich. – Co? Jak to? – Niech pani zobaczy. Maria weszła do sali pełnej półek z książkami. Jedna ściana była cała ze szkła i za nią zobaczyła ośnieżone szczyty wzgórz Golan. Ściany, ledwo pobielone, zapełniały grubo ciosane, z ciemnego drewna podstawy dla książek. Maria podbiegła i chwyciła pierwszą z brzegu – było to

pierwsze, paryskie, wydanie Pana Tadeusza, obok stały inne cenne ikunabuły ze złoconymi brzegami. Przy jednej z półek stał fotel wyjęty jakby prosto z salonu Sherlocka Holmesa, na stoliku leżała otwarta książka Piękni dwudziestoletni. Maria poczuła się, jakby wypaliła sama butlę sziszy. Ale! Na środku stała przeszklona gablota. Z rękopisem. Maria zerknęła i zaczęła czytać: W sobotnie popołudnia wychodziłem z matką na spacer. Z półmroku sieni wstępowało się od razu w słoneczną kąpiel dnia. Przechodnie, brodząc w złocie, mieli oczy zmrużone od żaru, jakby zalepione miodem, a podciągnięta górna warga odsłaniała im dziąsła i zęby. I wszyscy brodzący w tym dniu złocistym mieli ów grymas skwaru, jak gdyby słońce nałożyło swym wyznawcom jedną i tę samą maskę – złotą maskę bractwa słonecznego; i wszyscy, którzy szli dziś ulicami, spotykali się, mijali, starcy i młodzi, dzieci i kobiety, pozdrawiali się w przejściu tą maską, namalowaną grubą, złotą farbą na twarzy, szczerzyli do siebie ten grymas bakchiczny – barbarzyńską maskę kultu pogańskiego. Rynek był pusty i żółty od żaru, wymieciony z kurzu gorącymi wiatrami, jak biblijna pustynia. Cierniste akacje, wyrosłe z pustki żółtego placu…[6] Maria usiadła na fotelu, patrząc na wzgórza. Za oknem rosło drzewo cierniste. Zaczęła ciężko oddychać, podeszła do niej kobieta, podała jej szklankę wody. – Wiem, wiem, muszą być dla pani ważne książki. Już widziałam takie reakcje. – Aleee… Ale jak to, kto to?! – Ten dom należy do pewnego miłośnika książek. A od jakiegoś czasu zapałał miłością do polskich literatów. Mamy pierwsze wydania różnych książek. Mój pan kupuje je na aukcjach, przywiózł wiele resztek ocalałych warszawskich zbiorów ze spalonych domów podczas powstania. U mojego pana całe piętro wynajmuje amerykański wojskowy. I słyszeliśmy o pani, mój pan interesuje się pani losem – dodała ściszonym głosem. Maria nabrała powietrza, zaczęła się niemal dusić, ale opanowała się, próbując nie dać po sobie nic znać. Czyli to ona tłumaczyła Donowi fragmenty o ucieczce. Dużo ją kosztowało zdanie: – Nie wiedziałam, że tak blisko miejsca, gdzie mieszkam, jest zbiór niczym, niczym z biblioteki aleksandryjskiej. Kiedy wyszła, Hamid zapytał: – Szczęśliwa tutaj? Wybaczysz mi teraz wszystko? Maria jak w malignie jechała dalej. Mijali wijące się ścieżki pośród gór, wypatrywała niczym znaku każdej ciernistej akacji, każdego ciernistego krzewu. Okazało się, że Hamid często spotyka Dona na odprawach wojskowych. I to ten ostatni zasugerował odwiedzenie domu, gdzie mieszkał, wiedząc, że tam znajduje się taki zbiór poloników. Maria zrozumiała, że wypełnił się czas wielkiej korespondencji. Spakowała się. Była gotowa. Czekaj na mnie dziś u autora. Taki liścik widniał pewnego dnia w Sklepach cynamonowych. – Hamid, czy mogę sama pojechać na targ po mięso i warzywa, chcę ugotować na cześć Tabichy świąteczną tabichę, jutro są jej urodziny? – Naprawdę się zaprzyjaźniłyście. Dobra, a pamiętasz, że źle wchodzi dwójka? Uważaj na zakrętach. A może pojedziemy razem, od miesięcy nie byłem w miasteczku. – Nie, dam radę. A więc to tak? To po prostu tak?! Dudniły jej myśli. Maria pobiegła do garażu i wrzuciła niewielki tobołek do bagażnika. Dwie sukienki, szczoteczka do zębów i trzy książki: Schulza, Hłaskę i Prousta. I różę pustyni. Kawałek świątyni jerozolimskiej. W garażu upchnęła tobołek w jeepie. Serce waliło jej jak oszalałe. Wbiegła jeszcze do pokoju, gdzie spędziła tyle złych i tyle dobrych chwil z Tabichą. Przytuliła ją mocno. Tabicha spojrzała pytająco. – Kocham cię, przyjaciółko. Jutro są twoje urodziny, pamiętaj o tym.

Maria była wstrząśnięta. Po raz pierwszy w życiu, od czasów, kiedy otrzymała pawie pióra w rajskim perskim ogrodzie, po raz pierwszy chyba powiedziała komuś, że go kocha. – Mario, wszystko w porządku? – Tak, tak, wybieram się po zakupy na targ. – Pojechać z tobą, Mario? – Ta tylko pokręciła głową. Wahała się, czy jej powiedzieć, czy jej nie powiedzieć. Ale arabska żona mogła zwyciężyć w sercu Tabichy, jej posłuszeństwo wszak było nakazem i obyczajowym, i religijnym. – Mario? Ta szła już pospiesznie. Zapaliła silnik. Nic. Jeszcze raz. Nic. Na ganek wyszedł Hamid. Boże, jak przyjdzie i otworzy silnik, który jest obok schowka, gdzie zapakowałam torbę… Boże, jeśli jesteś, jeśli chcesz, bym wróciła do ciebie, błagam zapal ten silnik. Święty Pawle, gdzie jesteś?! Jak mam działać bez bojaźni? Skąd wziąć moc w tej chwili?! Zobaczyła w oknie kuchni zatroskaną twarz Tabichy. Pomachała jej. A więc wiedziała! Hamid zaczął schodzić krok po kroku, był już na ostatnim stopniu, kiedy rozległ się brzęk szkła. I krzyk Tabichy nawołujący męża, ja Hamiid minfatlak, taaala!! Mężczyzna zawrócił. Wtedy zapalił silnik. I Maria ruszyła szybko w kierunku biblioteki zagubionej w górach. Don stał przed schodami. – To twój dom! Wiedziałam. Skinął głową, podał jej torbę z amerykańskimi ubraniami wojskowymi. – Nie mamy czasu, chodź. Szybko jechali w kierunku morza. Maria nie oglądała się za siebie. Kilkakrotnie zatrzymywały ich patrole. Maria udawała, że śpi, a Don przedstawiał jej dokument, kapral Armii Amerykańskiej, Felicity Jones, rannej podczas akcji i eskortowanej przez Dona do szpitala na Rodos. Na nabrzeżu stał kuter z amerykańskimi flagami. Pomyślała, że to dziwne, że ciągle jest w drodze przez morze, ciągle ucieka. I dziwne, żeby opuszczać ten ląd, do którego kiedyś przybyła statkiem, też drogą morską. Wypłynęli. Udało się! Była wolna! Cieszyły ją widoki morza i słony smak pod językiem. Cieszyły mewy obijające się o pokład i daleki horyzont, który mógł znaczyć wolność. Cieszyła milcząca obecność mężczyzny, który ją uratował i teraz siedział na rufie, patrząc przed siebie w morze. Nie zastanawiała się, czy potraktują go jak dezertera z armii, czy wystarczy im czasu, by poza książkami się poznać, może pokochać. – Don, kiedy umrę, proszę o taką dedykację na grobie, taką jak u poety i matematyka Omara Chajjama z miasta, gdzie wróciłam do życia. Persowie uważali różę za „królową ogrodu”. Poeta chciał, by jego grób był tak położony, aby północny wiatr mógł na nim rozsiewać płatki tych kwiatów. Arabowie od Persów przejęli przy okazji podboju w VII wieku zamiłowanie do ogrodnictwa i umiejętność hodowania róż. A ja dzięki jego poezji, podczas czarnych nocy mojego życia wierzyłam, że będę wolna. – Nie umrzesz, Mario – powiedział wzruszony Don. Bez munduru, w błękitnej koszuli, siedząc obok niej na łodzi, wydawał się jej kimś, przy kim wreszcie czuła się bezpiecznie. Maria zwróciła się do niego ponownie: – Czy wiesz, że w Benghazi mieszkałam tuż przy placu jego imienia? Omar Chajjama? To taka magia, jak w tym filmie, pamiętasz, co mówi Orson Wells w filmie? Nie wszyscy go rozumieją, a on powtarza na końcu: „Różyczka. Różyczka”. – Rozumiesz? Obiecujesz? Don pokiwał głową. Bo Maria miała jedną myśl, pragnienie i marzenie. Odnaleźć Jacka. I uratować świat. I swój, i w ogóle.

Dzięki Róży. Na moim przyjściu niebiosa nie zyskały; gdy odejdę też nie przybędzie im chwały. Od nikogo jeszcze tego nie usłyszałem, jaki sens me przyjście i odejście miały[7].

[5] Omar Chajjam – Rubajaty, tłum. Albert Kwiatkowski. [6] Bruno Schulz, Sklepy cynamonowe, Wyd. Literackie, 1984. [7] Omar Chajjam, Kwiaty, 1150, tłum. E. Raczyński.

ROZDZIAŁ XXXIII

„De l l a casa” Ok ol i ce Rz y mu, gr udz i e ń, 1987 Esther leżała na rozkładanym fotelu otulona kocem w bajecznym ogrodzie klaszornym, wysadzanym niedużymi palmami i drzewkami eukaliptusa. Mimo zimy, było dość ciepło. Patrzyła na sadzawkę, gdzie pluskały się rybki. Obok, na podobnym fotelu, też pod kocami spał John. Trzymali się za ręce. Trzymali się razem, odkąd spotkali się na dziedzińcu w kibucu pod Jerozolimą. Na fotelu obok leżała otulona dwoma kocami Evelyn. Ściągnęli ją natychmiast. Jej stan okazał się znacznie lepszy, niż sądzono. Rzymscy lekarze z Polikliniki Gemelli widzieli dla niej nadzieję. Przed nimi bawiły się w szopkę betlejemską Sara i Joasia. – Mały Jezusek zaraz pójdzie spać, luli, luli – szczebiotały dziewczynki. Rzym szykował się do Bożego Narodzenia. – Nie chcę żadnych religijnych domów, ani żydowskich, ani chrześcijańskich, ani arabskich – warknęła Esther, kiedy Karen zaproponowała, że spędzą miesiąc w Rzymie w klasztorze urszulanek. – Ale to jest najspokojniejsze miejsce na ziemi, będziemy jak na wakacjach, siostry są bardzo nowoczesne. To dom, piękna dziewiętnastowieczna rezydencja, należąca kiedyś do Caruso, podobno słychać jego boski głos nocami. – Żadnych duchów też nie, rozumiesz?! Duchów, dybuków, świętych, nikogo! – Jasne, tylko spokój. Mieszkała tam kiedyś mama, bardzo chwaliła. No i siostry genialnie gotują. Będzie nam znakomicie. Mają też miniklinikę, gdzie pracują znakomici lekarze, więc Evelyn będzie miała rewelacyjną opiekę. Przyleci też mama Johna, moja mama, wszyscy spędzimy wspaniałe święta razem. Żadnych symboli religijnych, jasne? Tylko spokój. Więc głównie spali, jedli pastę z pesto albo ragu i pili wino. Siostry zakonne zwinne i szybkie przynosiły im smakołyki i stawiały na tacach, uśmiechając się: „della casa”. Przyjechał Markus, angielski prawnik wynajęty przez ich kancelarię, by podpisać jeszcze kilka papierów. Spojrzał na śpiących Krantzów, rzucił cicho w stronę Karen. – Ale fajnie, dzisiaj nie było tak miło, kiedy byłem w innym miejscu, gdzie są Polacy. – Co? Gdzie tu są Polacy?! – Och, wie pani, pod Rzymem, przy Civitavecchia jest polski obóz, w którym przebywa kilka

tysięcy uchodźców. – Cooo? – Nie wiedziała pani? To są głównie ludzie z Libii, bardzo zamożni. Lekarze, pielęgniarki, inżynierowie. Całymi rodzinami koczują w nienajlepszych, muszę przyznać, warunkach, w obozach przejściowych, są w drodze głównie do Kanady i do Australii. – Nie wiedziałam! – Tak, może pani żyje na jakiejś wydzielonej wyspie w tej Libii, ale jest tam dużo rodzin. Traf chciał, że jest tam też kilkunastu Brytyjczyków, dlatego tam pojechałem, głównie, no i jest tam ktoś, kto bardzo dobrze panią zna. – Kto? – Angela z Diddy. – Jak to?! – To bardzo skomplikowana sprawa, przypłynęła razem z innymi uchodźcami statkiem z Libii, najpierw do bazy na jednej z wysp na Morzu Śródziemnym i teraz tutaj, taaa, zechce pani może ze mną pojechać? Angela bardzo prosiła. – Ale ja tutaj… – Proszę pani, przy siostrach, z taką obstawą nic się rodzinie nie stanie. Wracając, zawiozę panią do Caravaggia, słyszałem jak rozmawiały panie o nim z Esther. – A zaraz po Nowym Roku, jak się lepiej poczują, trzeba też zawieźć ich, koniecznie. – Och tak, tak się cieszę. Niby to była prosta sprawa. Udało nam się stamtąd wyrwać kilka kobiet. W tym kibucu doszło do przekrętów, przez tę Emanuelę. To były kobiety, które się mianowały specjalnymi wysłanniczkami Zionu i miały werbować kobiety znajdujące się w potrzebie, by stworzyć szwadron Zion, aby w przyszłości pełnił jakieś funkcje w wywiadzie. Wynajdywały kobiety niegdyś bardzo wpływowe, które utraciły grunt pod nogami, samotne. A potem je tam zamykały. – Straszne. Jesteśmy panu tacy wdzięczni. Nie wiem, co by było, gdyby pan wtedy się nie pojawił. A pan, gdzie spędza święta? – W pubie, moi rodzice już nie żyją i nie lubię świąt. – Może spędzi je pan z nami? – Nie sądzę, by był to appropriate pomysł – uciął Markus. Był średniego wzrostu i miał ciepłe brązowe oczy oraz długawe brązowe włosy. Używa może za dużo brylantyny, pomyślała Karen z uśmiechem. Był znakomitym fachowcem. Pojechali obwodnicą do Civitavecchia. W obozowisku rozstawione były wszędzie agregaty ciepła. Przed namiotami stały choinki z bombkami. Z obozowego radiowęzła słychać było kolędy. Zewsząd dochodził niemal tylko język polski. Kilka osób do niej zagadało i ze zdumieniem zauważyła wielu ludzi, których znała z widzenia z Libii. – Co państwo tu robią?! – zapytała rodzinę doktora, którego kiedyś spotkali w Tobruku. – Jedziemy proszę pani do Kanady. Tam jest pokój, nie ma komuny. Dla dzieci. – Jak się państwo tu dostali? Niektórzy przybyli drogą wodną, z Dżerby, a niektórzy prosto z lotniska Fiumicino. „Dla dzieci”, powtarzali wszyscy, kiedy się zatrzymywała. Markus patrzył na zegarek, nie był zbyt zadowolony, więc poszła za nim i po kilku minutach doszli do budynku z drewnianych bali. W środku był ekran z telewizją Sky i wszyscy właśnie oglądali lot jednego z ostatnich Concordów. Na sofie pod oknem siedziała Angela. Podbiegła do niej i padła jej w ramiona. – Co się stało? Angela się rozpłakała.

– Chcieli mnie zabić, zabić. – Dlaczego? – Przez Diddy. – Dlaczego?! – Na rozkaz Zuniego?! Nie wiem! – Dlaczego?? Swoją córkę?! I Żonę? Matkę dzieci? Jak to! – krzyczała Karen. Pokazała na Diddy bawiącą się opodal. – Boże, ona wygląda jak mój mąż! – Jak twój mąż albo JAK kto? – zapytała Angela bardzo cicho. – Jacek? – Angela skinęła głową i opowiedziała jej o zakazanym romansie z Jackiem. I że w zasadzie była namiastką Karen. – Bo on kocha tylko ciebie. – Pokiwała głową ze smutkiem. – Ale kiedy Zuni się dowiedział, zarządził zamach na niewierną żonę, rzecz klasyczna. W przeciwnym razie i tak czekał mnie straszny proces w Libii i wtedy musieliby też dobrać się do Jacka, a Jacek ma parasol Faraga, a wiadomo, że Farag… No sama wiesz, jest numerem dwa w… – O Boże, o mój Boże… – Przepraszam Karen, że ci wcześniej o tym nie mówiłam, ale byłam taka strasznie zakochana. Ukarano mnie strasznie, bo oficjalnie nie żyję, nie wiem czy kiedykolwiek zobaczę moje starsze córki. Kiedy zbiry pojechały mnie zabić, Jacek wysłał mi swoich pomocników, to on mnie ochronił. Teraz jadę do Kanady… – I co dalej? – Karen zatroskała się, zszokowana też wyznaniem, że Jacek tylko ją kocha. – Coś wymyślę, coś wymyślę, nie wiem jeszcze co, ale wymyślę. – On, Jacek, on mnie kocha? – zapytała bezradnie w przestrzeń. – Cały świat o tym wie – odrzekła spokojnie Angela. – Cały świat może tak… Ale ja nie wiedziałam. – Karen wzruszyła ramionami. – Tak czasem bywa Karen, że czasem coś, co jest jasne jak słońce dla wszystkich, jest mrokiem dla nas, chociaż to my jesteśmy głównym zainteresowanym. – Za późno – szepnęła Karen. Uściskały się. Karen spokojnie powiedziała: – Nie gniewam się, możesz na mnie zawsze liczyć. Jestem zatem ciotką Diddy i jedyną jej rodziną. Coś wymyślę, prawda Markus? Ten skinął głową. – Nie wątpię. Wracali w ciszy. Autostrada biegła prosto, czasem przecinając siedem wzgórz, a czasem je gubiąc. Markus puścił Pet Shop Boys i nieco fałszując, zaśpiewał: It’s a Sin. – Ładnie śpiewasz. – Roześmiała się. – Och, oszukujesz, ale to miłe. – Zaśmiał się. – To wielki tegoroczny przebój z angielskich list przebojów. Znasz ten teledysk, jak wśród mnichów następuje wyznanie, tego co zawsze postępował źle, cokolwiek zrobił? I choćby chciał dobrze, robi źle. Znasz takich? – Och znam – szepnęła Karen. – Jestem zachwycony twoimi zdolnościami negocjacyjnymi. Nie myślałaś, by się przenieść do Londynu? Mówiłem mojemu wspólnikowi, Archibaldowi, że znalazłem taką perłę. Obserwowałem cię w Jerozolimie i tu, dzisiaj. Bo trzeba mieć empatię, ale też trzeba umieć wszystko trzymać mocną ręką. Nie myślałaś o zmianie pracy? No i będziesz miała blisko do mamy. Coś wspominała, że przechodzisz kryzys z mężem. – Zawahał się i dodał: – Przepraszam, to nieeleganckie. Wybacz. – Nie ma sprawy. – Karen szybko zaczesała grzywkę palcami. – A z tym kryzysem to się mama trochę pospieszyła, bo akurat mąż przylatuje na święta. A z Londynem pomyślę, oczywiście. Kancelaria do spraw pomocy humanitarnej… Ciekawe!

– Jedna z najlepszych. – Markus uśmiechnął się szeroko. – To też widzę, jesteś tego żywym dowodem, wiele bym się nauczyła. No i ten Londyn. I moja nowa miłość – Hampshire i Austenland! Markus spojrzał na nią. – Kolejna miłośniczka pana Darcy! Nadal chcesz podjechać do centrum i zobaczyć, jak się Rzym pięknie stroi do świąt? Wasz papież dba o oprawę. I chcesz odwiedzić Caravaggia? – Nie, wiesz, chcę jak najszybciej pojechać do Joasi, Sary, Esther i ogrzewać się widokiem miłości Esther i Johna. To jest dla mnie święta para na tę gwiazdkę. Caravaggio wymaga uwagi i wysysa całą energię, nie mam na to siły, po świętach pojedziemy razem, OK.? Wrzucimy ich tam, Johna i Esther, niech się ponasycają i ogrzeją jego świętym światłem, że też niektórzy się tak kochają… Chciałabym, żeby było im od teraz jak najlepiej, wiele wycierpieli… – Mało myślisz o sobie, Karen, czy ktoś na świecie tak dba o ciebie? – Chyba nikt. – Karen uśmiechnęła się w mrok. I podśpiewywała: – It’s a sin, it’s a sin, it’s a sin…

ROZDZIAŁ XXXIV

W i mi ę r óż y V i ttor i osa, wr z e si e ń 1988 Jacek sprawdził, czy nikt za nim nie idzie. Kluczył jeszcze chwilę po mieście, które przyjęło Joannitów na Malcie. Wspinał się zaułkami i niekończącymi się schodkami stanowiącymi uliczki, wspiął się na górę i teraz oglądał port z wieży kościoła świętego Wawrzyńca, mając przed sobą panoramiczny widok zatoki, zapierał mu dech w piersiach. Skalisty port-twierdza, pełen baszt, donżonów, chronił i bronił nieprzerwanie od szesnastego wieku, utrwalając władzę. Naprzeciwko widział wieże La Valletty, do Vittoriosy przyczepione były Sengalea i Paola, tworząc w zasadzie jedno, położone wokół Wielkiego Portu miasto. Na środku, na wyspie przysiadła zamknięta niedostępnie wyglądającymi murami twierdza Anioła. Ten ląd ciagle należał do Zakonu Maltańskiego, dawnych władców Malty. Popatrzył na zatokę. Coś niesamowitego, uderzony spostrzeżeniem wsparł się na murze. Przecież port na Rodos, tam gdzie była główna siedziba Joannitów, skąd zostali wyrzuceni, jest miniaturką tego tutaj. To dlatego się tu osiedlili? A oba porty wyglądają jak Plac świętego Piotra w Rzymie. Jakby ręce obejmujące i otwierające się do świata! W dole zauważył wiele libijskich statków, tankowców na ropę. To oczywiste, wiedział, jak poważne są wznowione negocjacje pomiędzy rządami maltańskim i libijskim. I kto bierze w nich udział. Karen. Za nią pojechał niegdyś na plażę czerwonych piasków. Na co liczył? Był głupi! Nic z tego, koniec, zacisnął zęby. Pożałujesz! Wściekle kopnął kamyk. Wszedł do cichego o tej porze wnętrza kościoła, zbudowanego na podobieństwo bazyliki watykańskiej i londyńskiego św. Pawła. Przeczytał inskrypcję: Zbudowany na miejscu, gdzie wylądowali Joannici. Zerknął na ambonę, gdzie złotą rzeźbioną czcionką wypisano słowa „Taal”. Chodź. Prawdziwe zwycięstwo Allacha nad Niewiernymi, pomyślał. Arabskie „Taal” nawołuje wiernych w bastionie św. Pawła. – Już niedługo – rzekł i podniósł dłoń w kierunku kościoła. Wsiadł do autobusu i w upale pojechał do Sliemy. Podszedł do datsuna zaparkowanego w porcie, burknął coś do kierowcy i ruszyli w drogę, odwiedzając kilkanaście sklepów w okolicy. Zgodnie z wytycznymi Faraga nabyli walizki, części do magnetofonu Toshiba, trochę ubrań. Potem wrócili, zatrzymując się na tyłach piekarni. Tam, jak od tygodni, kilkunastu braci długo radziło nad pewnym planem. Pozdrowił ich, zostawiając zakupy.

Musieli być gotowi, kiedy przyjedzie wódz. Doszedł go nagle zapach świeżych bułeczek z pastą daktylową. Przypomniał sobie scenę z dzieciństwa, kiedy jechali autem nad morze i Karen kazała stanąć im przy gaju, jak razem z Naserem wdrapali się na palmę, by specjalnym tasakiem obcinać gałęzie i kiście owoców. Naręcza rzucił jej na kolana. Śmiała się, zajadając się świeżymi daktylami. Zapytała go, czy daktyle to owoce miłości? Jaka ona była przewrotna! Potem chwaliła się, że z Mabrouką zrobiły nadziewane ciasteczka. I z wodą różaną. Takie wypieki przygotowywały też z Angelą. Ach… Angela. Tak ją prosił, nie posłuchała. Spotykali się regularnie, jeździła za nim po całym świecie. Zuni robił pewne interesy w Zatoce, tam też siedziała jego matka z dziećmi, a Angela i Diddy głównie w Libii. Wyjął zdjęcie Diddy, pogłaskał jej nosek. Nie mogę się rozczulać, jak się dowiedzą, to po mnie, muszę się starać, muszę działać, koniec jest szybki, przypomniał sobie słowa Brata. Poprosił, aby Abu Bakir podwiózł go do mariny Msidy. Gdzieś tutaj była szkoła z internatem Angeli i Karen. Tu w lodziarni „Busy Bee” umówili się z Faragiem. Przedzierał się przez nabrzeże, lawirował między tłumem turystów, na Maltę najechała chyba większa fala najeźdźców niż wojsk podczas oblężenia przez wielkiego Sulejmana. Farag podniósł głowę znad gazety. Pomachał do Jacka. „Bracie”, uściskali się. Kelner przyniósł jeszcze jedno espresso. I cannoli. – Najlepsze, z kremem pistacjowym. – Uśmiechnął się do Jacka. – Nigdzie na świecie nie zjesz lepszych. – Wiem, kiedyś Angela mi wyznała, że uciekały tu na wagary… – wyrwało się Jackowi. – Angela, mówisz… – Co tam, Bracie, idziemy do przodu, macie wszystko? – powiedział niedbale, jakby nie usłyszał o Angeli, a nabrzeżne jachty odbiły się w jego okularach. – Tak, Bracie. – Jesteście gotowi? Wszystkie rzeczy zakupione? – Tak. Chwilę wymieniali uwagi o kobietach spacerujących deptakiem. Nagle Farag zmarszczył czoło. W jego głosie słychać było nowe, złe tony. – Ja Jassin, czy wiesz, że przyleciały na Maltę do ciebie kobiety? Lekko kopnął kamyk leżący obok żeliwnej podstawy marmurowego blatu stołu. Zegar w pobliskim kościele wybił trzecią. – Ale o co chodzi Ja Faradż? – Myślisz, że nie wiem, że spotykasz się z Angelą i kim jest, no wiesz…– Jednym ruchem wyjął mu z wewnętrznej kieszeni zdjęcie, które dostał od Angeli. Była tam Diddy! – Farag, posłuchaj… – Haram! Jak mogłeś, znasz zasady, jestem taki tobą rozczarowany! Próbowaliśmy ją zgładzić w Libii, ale coś się wydarzyło, nie udało się, miałeś z tym coś wspólnego? – Oczywiście, że nie – skłamał Jacek. – Powinieneś się skupić, by pozyskiwać dla nas kolejne kobiety, zobacz, jak się do ciebie uśmiechają. Ladies… – Skłonił się do dwóch przechodzących deptakiem elegantek w obcisłych spodniach i topach bez ramiączek. – Takie proszę bardzo, na pęczki, ale Angela, nie, koniec z tym! – Dobrze, Farag. – Jacek zwiesił głowę. – Aha, znasz zasady, Diddy musi… Musi… – Farag, nie zrobicie tego! Jak to? – Złapał go za rękę. – Ona podobno tu jest. Musisz ją, no wiesz. Albo ja się tym zajmę! Pamiętasz, co nam mówił Brat na Mazurach? – „Żadnej kobiety na stałe, żadnych dzieci, podczas walki nie możemy mieć chwili, sekundy, tryliona ułamka sekundy zastanowienia, zwątpienia” – wyliczał ponuro Jacek.

– Kto to zrobi? Sam się zajmiesz, czy mam komuś zlecić? – Ja sam. – Jacek powiedział głucho i zacisnął usta. Wiedział, że Farag blefuje, bo Diddy bezpieczna z Angelą przebywały w Vancouver, rozmawiał z nimi wczoraj. Przewrócił pucharek i pistacjowy krem rozlał się po stoliku. – Zapytał: – Farag. Czy mi się zdawało, czy mówiłeś kobiety? – Tak, jest tu twoja mamusia, wszyscy bracia się cieszą, bo może nadjedzie ten zdrajca, ten parszywy pies, mój daleki kuzyn, Hamid! – Mama?! Moja mama?!! – A co czuły synek na to? Jeśli ja się wyrzekłem kontaktów z moją ukochaną matką, to ty chyba też możesz? Zwłaszcza, że twoja to zwykła puszczalska dziwka. – Nie mów tak o niej. – Jacek żachnął się, wiedział doskonale, że Farag spotyka się regularnie w największej tajemnicy ze swoją matką w Rzymie. Chciał mu to powiedzieć, ale jak? Mama, mama!!, huczało mu w głowie. Nie widział jej tyle lat. Wiedział, że rodzice się rozwiedli, słyszał, że matka wyjechała gdzieś z Hamidem, przepadła, zginęła. – Jeśli cię znajdzie jakoś, wiesz co robić? – Jassin skinął głową. – Żadnych numerów? – Dotknął jego ręki. – Bracie? – Uollachi. Żadnych. Tak! – Jacek się wyprostował. Farag rzucił w przestrzeń: – To czas najwyższej próby, nadchodzi ważny moment, przełomowy. Nie po to przez tyle lat nad tym pracujemy, nie po to, abyś to schrzanił, właśnie teraz. Jesteś w najważniejszym, najściślejszym kręgu. Wykonujesz swą robotę znakomicie, nie zepsuj tego. Wiesz, jak mnie znaleźć. Jacek przytaknął i wskoczył do autobusu. Na przystanku stało wielu Libijczyków czekających na innych mężczyzn – ten postój przy marinie w Msidzie był z tego znany. Dwóch mężczyzn stało, trzymając się za ostatnie palce. Jacek pojechał do swojego Bed and Breakfast. Cały czas myślał o mamie. Chociaż tego nie chciał, a może właśnie chciał, przez myśli przeskakiwały mu sceny z kairskich urodzin, znad Liwca, kiedy mu przecierała czoło, jak męczył go astmatyczny kaszel. Jak starała się jednak nawiązać z nim więź w Libii. Jak razem pływali tam na wyspy. Jak razem nie znosili rządów Reagana i go krytykowali. Jak jedli razem sandwicze z pikantnym mięsem, harrisą, popijane Sinalco Colą, w zestawie, zmieszane z zapachem morza i szumem fal. I jej uśmiech, zawsze nieobecny, trochę zagubiony. Jacek Krajewski był zmęczony. Oczekiwano, że zmierzy się z kobietami, z tymi, które kochał. Z matką. Z Karen. Z Angelą. Z Diddy… Kochał. I ma je zabić!? W jego hotelu nad ranem, w pokoiku, który był tak mały, że mieściło się tylko łóżko i małe krzesło, zadzwonił telefon. Usłyszał głos matki: „Przyjdź do Marii najbliższej, na fiestę”. Usiadł na łóżku. Złapał się za głowę, by mu nie pękła. „Mamo!!”, krzyknął do słuchawki, ale odpowiedział mu głuchy dźwięk. O co jej chodziło? „Przyjdź do Marii na fiestę”? Zszedł do sali śniadaniowej. Na niewielkim stoliku dymiły czajniki z kawą i herbatą. Na srebrnej tacy wyłożono croissanty i ciastka. Oczywiście z pastą daktylową. Zapytał właścicielkę o fiesty. – Signore, jest sierpień. Zbliża się największe nasze święto – piętnasty sierpnia, to Dzień Matki Boskiej Zielnej, dzień Wniebowstąpienia Marii. Oto ta, która dokonała ofiary ze swego życia, która powołała na świat syna, ta, która widziała jego śmierć, idzie do nieba, bo gdzie jej miejsce? – opowiadała z przejęciem kobieta, co rusz robiąc znak krzyża. – To największe święto katolickie, to właśnie święto maryjne na Malcie jest czczone od stuleci. – A fiesta? – Hucznie obchodzimy to święto. Dziewięć miast ma przywilej na Malcie organizowania maryjnych wydarzeń religijnych. Najwspanialsza jest w Moście. – A gdzie jest najbliższa? Jacek wstrzymał oddech. Właścicielka paplała, nalewając mu kawę ze srebrnego dzbanka.

– Na Gozo, w Zebbug. Ale po co panu tam jechać, trzeba brać prom, najwspanialsza jest tu – w Moście! – Znam Gozo, mieszkałem tam, byłem też niedawno – rzucił Jacek. Piętnastego sierpnia od rana biły dzwony. Autobus wysadził go przed portem. Płynął, mijając po prawej stronie dziewiczą wyspę Comino. Wynajął skuter i pojechał serpentynami. Poczuł się jak w Libii, mijał murki oplecione bugenwillami, wszędzie panoszące się kaktusy, upajały oleandry, lazur nieba zlewał się morzem. Zatrzymał skuter na chwilę przy grocie Kalypso i spojrzał na plażę Al-Hamra. – Żegnaj, Karen – powiedział cicho. Fiesta zaczynała się za kilka godzin. Wjechał do małego miasteczka Zebbug. Zewsząd powitały go girlandy uplecione z kwiatów, ziół i owoców. Rozejrzał się z ciekawością. Miasteczko było przylepione do wysokiego wzgórza na maleńkim cyplu otoczonym przez morze. Czas się tu zatrzymał w średniowieczu, może baroku; niewysokie kamieniczki przycupnęły jedna przy drugiej, daty na fasadach głosiły: 1514, 1231, 1302, 1672. Ryzality domków wypełniały drewniane wykusze pomalowane na czerwono i żółto. Ustrojono je w różane dekoracje. Wszedł na rynek. Fasada katedry od dołu do szczytu opleciona była misterną dekoracją, na którą składały się setki wianków z róż i ziół, przeplecionych girlandami balonów. Przeliterował angielski napis: To święto jest w imię róży, Różana nasza Madonna. Szukaj jej, a ją znajdziesz. – To do mnie te słowa? – mruknął i poszukał w kieszeni pistoletu. Był na miejscu. Powoli zapadał zmrok, fasada każdego domu rozjarzyła się setkami maleńkich ozdobnie udrapowanych światełek. Miasteczko ożywało, każda ulica ustrojona była girlandami świateł, balonów i nad wyraz kunsztownymi dekoracjami z kwiatów i ziół. Stanął przy bramie. Furtian objaśnił mu, że przez cały rok przygotowują się do tego święta. Mają dwie konkurencyjne orkiestry. Tylko Matka Boska jest jedna jedyna. „Maria”, uśmiechnął się z błogością. Maria, jak Mama. Zmierzchało, tłum na placyku przed katedrą zagęszczał się. Wszyscy byli odświętnie ubrani. Na trybunie zasiedli oficjele i miejscowi ważniacy: burmistrz, prefekt policji, właściciel pobliskiej fabryki. Kobiety w kokach, o włosach zwiniętych w obwarzanki, o upiętych misternie lokach, w utrefionych fryzurach, na obcasach i w szykownych kreacjach trzymały za ręce dziewczynki odziane w najlepsze sukieneczki, całe w tiulach. Stukały dumnie lakierkami po bruku, czekając w podnieceniu na Madonnę. Zachodziło słońce, topiąc się w morzu, z oddali pokazały się światełka na pobliskiej wyspie. – To Sycylia – szepnęła sąsiadka, przyodziana w koronkową białą mantylkę. Wraz z ciemnością rozbłysły wszystkie światła wokoło. Huknął wystrzał z armaty. – O Mama Mia, rusza! I kobieta wpiła mu paznokcie w rękę. „Madonna! Madonna! Madonna!!”, rozległy się wokoło krzyki. Huknęło znowu działo, zabiły dzwony, rozbrzmiała marszowa muzyka. Orkiestry dęte nadchodziły z dwóch stron wioski. Coraz bliżej i bliżej. Ich wejściu na placyk, w strojach odświętnych i czapkach z dystynkcjami, towarzyszył kolejny huk z armaty. Dzwony rozdzwoniły się w nieustannym śpiewie, ludzie powstali i klaskali. A z wnętrza kościoła, na lektyce prowadzonej przez kilkunastu mężczyzn, wyprowadzono monumentalną figurę Madonny w niebieskiej sukni, welonie zwieńczonym złotą koroną i z różowymi łzami przylepionymi do policzków. Jej prawa ręka była uniesiona. Kiedy ją dźwigano, idąc miarowo i przystając, falowała i pozdrawiała tłumy. Za nią szły dziewczynki w różowych sukienkach oraz wiankach i z koszyków wysypywały płatki róż. Co kilka metrów stawano na dłużej, orkiestry odgrywały kolejne hymny, dzieci śpiewały. Ludzie

klaskali, śpiewali, coś wykrzykiwali, wydawało się, że wszystkich ogarnęła zbiorowa euforia. Usłyszał: Marija, Marija! Miał nadzieję, że to tutaj, że to ta fiesta jest najbliżej jego hotelu. Jacek uważnie się rozglądał, by znaleźć matkę. Już wiedział, co zrobi. Jeszcze raz zacisnął rękę, sprawdzając, czy ma broń. Wszedł do kościoła rozświetlonego rzęsistymi światłami. Wnętrze wypełniał zapach kadzidła kładącego się lekką poświatą na obrazach, wiernych i figurach. W ławkach siedziało wielu zatopionych w żarliwej modlitwie. Zobaczył ją wreszcie. To była jego mama. Modliła się pod figurą świętego Antoniego, patrona zagubionych i szukających. Na głowie miała czarną mantylę. Podszedł bliżej i zobaczył ją z boku. Jej włosy srebrzyły pasma siwizny, ale nigdy nie widział jej tak smukłej, tak pięknej, takiej też smutnej. Odwróciła się w jego kierunku i jej oczy zalśniły od łez. – Synku, synku, synku… – nic innego nie była w stanie powiedzieć. Wyciągnęła nieśmiało dłoń. Podbiegł, pocałował ją w rękę, a mama go przytuliła, całowała po głowie, dzwony biły nieustannie, tłumy śpiewały i biły brawo. – To cud, to cud! – Mamo, mamo!! – Jacek się rozpłakał. A potem klęczeli przed świętym Antonim i szeptali do siebie, co było, co się wydarzyło i co będzie dalej. Maria tłumaczyła się, że była od dziecka nieszczęśliwa, o Romanie, o Hamidzie, o tym, jak się pomyliła. I o Donie. Jacek wyjawił jej wszystko, o Brukseli, o Rzymie, a jej za każdym razem umierało serce, kiedy o tym mówił. Gdy opowiedział o spotkaniu z Pietą, ścisnęła go za rękę. – Synu, kocham cię… Przestań, proszę, przestań. – Mamo, mamo – powtarzał. Włożył rękę do kieszeni i wyjął zdjęcie córki. – Jesteś babcią. Diddy to jej przezwisko nadane przez siostry. Na imię ma Róża. – Synu! Masz córkę?! – To skomplikowane – opowiedział o Angeli. – Jestem strasznie samotny, strasznie. A ona zawsze jest obok mnie. I ta córka, Róża. Weź to zdjęcie. Patrząc na nie, powiedziała: – Jacuś, przestań, dla niej, dla mnie, dla siebie. W imię Róży. – A co będę robił, mamo, jak żył? – Nauczyłam się w Libanie czytać mądrość z książek. Nie umiałam was wychować, ale proszę, przeczytaj o kimś, kogo uwiodły wojny religijne. I o sile miłości. Poszukamy dla ciebie. Pamiętaj, że ja zawsze jestem dla ciebie, odnaleźliśmy się i jeśli znowu się zgubimy, zawsze cię odnajdę. I kocham cię, cokolwiek zrobisz i robisz. I tak siedzieli marnotrawna matka z marnotrawnym synem, pochyleni pomiędzy Matką Boską z Dzieciątkiem i świętym Antonim. Nagle z tłumem zaczęła wracać Madonna. Za nią, tuż za niewinnym orszakiem dziewczynek w wiankach pojawiła się grupka charakterystycznych gości, mieli wybrylantynowane czarne włosy, czarne skórzane kurtki i czarne wąskie krawaty. Mimo że był wieczór, mieli na nosie lustrzanki. Dwóch zaczęło podchodzić w ich kierunku. Kiedy zbliżyli się, osłonił matkę ciałem, krzycząc: „nie!!”. Spojrzeli zdziwieni i poszli dalej. – Ci Sycylijczycy, zawsze wyglądają na mafiosów, co? – Furtian się śmiał, nagle wyrósłszy obok niego. Jacek wziął matkę za rękę i wmieszali się w tłum, jakby wyjęty właśnie prosto z planu Ojca Chrzestnego. Lektyka stanęła obok nich, a on spojrzał na Matkę Boską pozdrawiajacą tłumy i błogosławiącą wszystkich. Zatrzymała się i wyraźnie pomachała nad nim. Zapatrzył się na nią, pytając: – Chcesz mi coś powiedzieć, Mario?

A kiedy się obejrzał, zobaczył, że nie ma matki. Biegał dookoła, zajrzał do kościoła i do każdej kaplicy. Nie było jej też w barze ani w pizzerii. Wyszedł. Na środku placyku, na scenie, ustawiły się pary do tańca. Orkiestra dęta zagrała Róże Pikardii, tata puszczał ją w Libii z płyt w wykonaniu Franka Sinatry. Wsłuchał się w słowa piosenki o żołnierzach, którzy, kiedy wracają z wojny, to czekają na nich róże i stęsknione kobiety. Jacek wsiadł szybko na skuter pozostawiony w bocznej uliczce i odjechał w mrok.

ROZDZIAŁ XXXV

Je de n dz i e ń z ż y ci a k obi e ty Ok ol i ce Gal l oway , 20 gr udni a 1988 Ciekawe, czy pani Dalloway, która sama lubi kupować swoje kwiaty, pochodziła z tej okolicy? pomyślała kobieta, wzdychając i odkładając na półkę ulubioną książkę. Nie wiedząc właściwie, dlaczego była to dla niej najważniejsza powieść. Jeden dzień z życia kobiety. Jakiś ważny, ale i nieważny zarazem. Ona miała same nieważne, tak jak, nie przymierzając, dzisiaj. Kiedy wstała prawie dwanaście godzin temu, szarzało jeszcze. Pomyślała o czekającym ją dniu. Co on przyniesie? Czy wreszcie coś ważnego? Włączyła radio, śpiewała właśnie jej imienniczka. All the flowers that u planted, mama In the back yard All died when u went away Całe dorosłe życie musiała się tłumaczyć, że do dwudziestego roku życia urodziła się i żyła jako Sinead Krayevsky. Jej dziadkowie osiedli tutaj po wojnie. W salonie ponad kominkiem wisiało ich ślubne zdjęcie zrobione, jak głosił napis, w zakładzie fotograficznym u Bietkowskiego na Krakowskim Przedmieściu. Na pierwszym planie w miedzianych sepiach wynurzała się wysoka, szczupła, ciemnowłosa kobieta w białej, obcisłej atłasowej sukni. Spod białego czepka wystawały loki. Kobieta patrzyła w oko kamery jakby zniecierpliwiona i znudzona. Trzymała za poły fraka dziadka, który stał lekko zgarbiony. Dziadek w ogóle był jakby zapadnięty w siebie, a jego biała muszka lekko przekrzywiona. Właśnie to ją dziwiło, że nie trzymała go za rękę, pod rękę, ale za poły fraka. Patrzyła w oko kamery, jakby chciała powiedzieć: „No już, panie, szybciej, nie mamy czasu!” – Twoja babcia była „bossy” – powiedziała jej kiedyś mama, pokazując album ze zdjęciami. Był nadpalony, bo spadły na ich apartament na Jasnej bomby, a za bombami samolot wroga. – Babcia Nina… Była bardzo dzielna, kiedy dziadek po wojnie się załamał, bo musieli zostać tutaj, bo w Polsce, po tej długiej strasznej wojnie, kiedy myśleli, że już nic gorszego nie może ich spotkać, wtedy się okazało, że spotkało ich jeszcze coś gorszego – niemoc powrotu do własnego kraju. Bo tam po Jałcie zapanowała noc komunizmu i dziadek, i jego druhowie zasiedlili ziemie tej gościnnej i surowej krainy, pełnej niekończących się zielonych pastwisk, srebrzystych jezior. Dziadkowie. Poznali się na Balu Debiutantek w hotelu Bristol. Babcia uczyła się w Liceum Żmichowskiej, a dziadek w Zamoyskim. Babcia przyszła na bal ze swoim kuzynem, hrabią Rogala-Zawadzkim, a on

z koleżanką, Heleną Ostoya-Drohomirską. Kiedy brali ślub w ulubionym kościele arystokracji i cyganerii warszawskiej, tego zimowego dnia 1931 roku pewnie nie spodziewali się, że ich życie nie będzie usłane różami, których pęk, w swoim ulubionym herbacianym kolorze, trzymała panna młoda, Nina z domu Rogala-Zawadzka. Wyszła za mąż za Jana Krajewskiego. Sinead znała na pamięć te wszystkie egzotycznie brzmiące nazwy i nazwiska. Jeszcze nie była w Polsce, bo dziadek powiedział, że nigdy nie wróci do komunistycznej Polski. Ale do końca życia kupował babci róże. Mark nigdy nie kupił jej kwiatów. A ta pani Dalloway też chyba nie za bardzo się rozumiała z mężem. Jak on miał na imię? Ten mężulek, szalony Smith? Septymiusz, ciekawe imię. Zabawne z tym Septymiuszem. Zajrzała do encyklopedii, bo po kim on się tak nazywał? Jedynym sławnym Septymiuszem, którego znalazła, był cesarz rzymski urodzony w Leptis Magna w Libii. Z sukcesem doszedł do Anglii podczas najazdu na Brytanię. Ha! Ciekawe jak daleko doszedł, zastanawiała się, co oni tu piszą. Powiedział takie dziwne słowa na odejście, na śmierć, „byłem wszystkim i na nic się zdało”, ale ona nie będzie nad tym dzisiaj się zastanawiać, bo po co? „Byłam wszystkim i na nic się zdało”? Kim jestem? A kim ona była, Sinead O’Connor, lat czterdzieści i pół? Imienniczka piosenkarki opuszczonej w dzieciństwie przez matkę, która wyśpiewała swojej rodzicielce: Nothing Compares 2 You. Sinead była przede wszystkim mamą dwojga dzieci i jej życie upływało na wożeniu Johna i Mary rano do szkoły. A potem zatrzymywała się na targu w Galloway, by kupić coś na obiad. To była jej najmilsza chwila dnia, kiedy kupowała kwiaty, najchętniej róże i powtarzała sobie to zdanie, które czytała, odczytywała i zastanawiała się codziennie, dlaczego ją tak dotyka, tak porusza: „Pani Dalloway powiedziała, że sama sobie kupi tego dnia kwiaty”. Mark nie lubił, kiedy wydawała pieniądze na zbytki. Musiała prowadzić dziennik niczym pani Dalloway. Tylko zamiast wpisywać tam uczucia i emocje, wpisywała: mleko jeden funt, margaryna trzydzieści pensów, dziesięć plasterków szynki tyle i tyle, ziemniaki, mydło, powidło… Codziennie musiała podliczać zakupy. Mark nie wiedział, że Sinead dodaje wszędzie po kilka pensów i tak tworzyła sobie raz na tydzień bukiet róż herbacianych. Dzisiaj był ten dzień zbytku. Sinead spojrzała z radością na kwiaty. Znowu Mark zapyta: „Co to?”, wskazując z niechęcią na róże. A ona, jak zwykle, odpowie, że dostała kwiaty od Joan, podstarzałej aktorki z teatru w stolicy, której raz na tydzień chodziła podlać kwiaty i poczytać książkę. Mark prowadził zakład fotograficzny w miasteczku i interesowały go tylko dwie sprawy. Czy klientki zadowolone są z portretów i ile wydawała na cotygodniowe zakupy. Szarzało, cały dzień padał śnieg na przemian z deszczem. „To miasteczko bardzo przypomina mi Grybów”, oznajmił kiedyś stanowczo młody robotnik, który naprawiał dach w pobliżu. „Tak samo położone wśród gór i pagórków, z dominującą wieżą kościoła. Cisza, spokój, z daleka od wielkiego miasta. Ale tu w pobliżu są tak obłędne jeziora, wysokie góry i zamki”. Musi kiedyś pojechać do Polski, może też do Grybowa? No i koniecznie Warszawa. Tyle słyszała o przedwojennych kawiarniach, o pączkach u Lersa. O kabarecie Qui pro Quo i Ziemiańskiej, gdzie dziadkowie chodzili porozmawiać o książkach. Ona o książkach rozmawiała tylko sama ze sobą. Musi też pójść do Bristolu, przejechać się dorożką. Ciekawe, czy są jeszcze te dansingi w Adrii? Babcia w długiej powłóczystej sukni z opadającymi ramiączkami pochylała się nad stolikiem, przy którym siedzieli panowie we frakach. Jak Sinead lubiła tańczyć! To ją zwiodło, bo poznała Marka na tańcach. Potem okazało się, że przegrał zakład z kolegą i ten raz, jedyny raz, był na tańcach. Zatopiła się w myślach. Ciekawe, czy pani Dalloway, która… Z zamyślenia wyrwał ją telefon. To była jej przyjaciółka, jeśli może tak nazywać Fionę. – Co tam u ciebie? – Chwilę porozmawiały. Sinead nie przepadała za Fioną, ta wydawała się

jej nieco fałszywa i zbytnio zawsze zachwycała się jej mężem. „Jakie on robi piękne zdjęcia!”, wykrzykiwała. „Jak świetnie przybiłeś ten gwóźdź i znowu zawisł twój ulubiony obraz”, przytakiwała z entuzjazmem. „Musisz być milsza dla swojego męża, zobacz, jak wypruwa sobie dla was żyły”. Zawsze, kiedy do niej wpadała, malowała nadmiernie usta, strasznie się zaśmiewała z żartów Marka i chwaliła go na każdym kroku. Tym razem miała nowiny, że pani Atkinson już trzy razy w tym miesiącu robiła sobie zdjęcia i żeby Sinead bardziej zadbała o siebie. – Tuczysz się moja miła, ciągle tylko te kwiaty, marzenia, niewiele trzeba czasu, aż twój mąż rozejrzy się za ciekawszą partią, a wiesz, on ze stabilnym zawodem, stałym dochodem, jest warty świeczki, pilnuj go i zadbaj o siebie bardziej, bo pożałujesz, mówię ci, moja droga! Boże, nie chciałabym spędzać z tą kobietą już nigdy więcej czasu, pomyślała Sinead i przerwała jej monolog pod pretekstem, że musi przygotować kolację dla jej ulubionego Marka oraz dla dzieci. Zegar wybił dziewiętnastą, Sinead wstała, zapaliła światło w kuchni. Poprawiła kwiaty na stole, które kupiła dzisiaj na targu. Spojrzała na zdjęcia dziadków, rodziców i dzieci, uśmiechnęła się do siebie i krzyknęła w ciemność domu: – Kochani, jest po dziewiętnastej, schodźcie na kolację! Zaraz włączę BBC, obejrzymy film, a potem zobaczymy, co dzisiaj ciekawego wydarzyło się na świecie. Jeszcze raz przeleciało jej przez myśl: Byłam wszystkim i na nic się zdało?

ROZDZIAŁ XXXVI

Ol śni e ni e A p ol oni a, gr udz i e ń 1988 Mimo zimy, Karen weszła do wody i przepłynęła crawlem wzdłuż skał tworzących naturalny port. – Wiesz, to jeden z najpiękniejszych widoków na tę świątynię, amfiteatr, naturalny port, wyspy. Chciałabym wyjść na scenę i śpiewać. Zawsze chciałam być śpiewaczką operową. – Nigdy nie mówiłaś, Karen, nigdy… – Wiem, wiem. Kobieta nałożyła długi beżowy sweter. Rozczesywała ciemne krótkie włosy pomiędzy palcami. Inny facet okryłby mnie jakimś kocem czy czymś, pomyślała. Wstała, wyszła na proscenium i zaśpiewała: „O Mio Babbino Caro…”. Obok Joasia bawiła się wśród kolumn, pokrzykując: „A zatem, Milordzie, mam rozumieć, że dzisiaj na herbatkę przyjedziesz z Septymiuszem?” – Co jej się stało? Septymiusz w Apolonii? – O tak, to dziecko swojej babci, nie martw się. – Pamiętasz, co tu niedaleko na tej plaży było? – Tak, napisałeś mi wyznanie miłości… – Karen westchnęła, chowając głowę w ramiona. – Karen, jesteś ze mną szczęśliwa, czy, czy czasem żałujesz, że nie wybrałaś Jacka? Nie znam się tak jak on na sztuce, muzyce i książkach… – A jakie ma to dziś znaczenie, Andrju? Zobacz, jest Joasia, jesteśmy tutaj, żyjemy. – Ale wydaje mi się, że mogłaś być z nim szczęśliwsza, no i może by nie był, nie był, no wiesz, pod tym strasznym wpływem… Coś zajęło myśli Karen. – Andrzeju, pamiętasz naszą wyprawę do Doliny Królów? Do Kolosów Memnona o świcie? – Tę ostatnią, jak byłaś w ciąży, czy wcześniej? – Andrzej wzruszył ramionami. – Wcześniej, jak byliśmy nastolatkami. – No, pamiętam. – Wszedłeś do mnie tej nocy na promie, twierdziłeś, że Jacek nie chce jechać, szybko się spakowaliśmy i pojechaliśmy – No i? – Chciałam zapytać… – No pytaj – burknął Andrzej.

– Czy on naprawdę wtedy nie mógł, czy sobie to wymyśliłeś? Andrzej? – Karen podniosła na niego oczy. – A jakie ma to dzisiaj znaczenie, Karen? – No ma czy nie ma, ale jak było? – Oszukałem ciebie. Kiedy w nocy Karen z Andrzejem i z Joasią śpiącą w ramionach matki wylądowali wreszcie w domu, w drzwiach były zatknięte trzy telegramy. Od mamy, od babci Małgosi, od babci z Krakowa. Macie natychmiast się spakować i wracać! Macie natychmiast wracać, Nie pakujcie się nawet. Czy żyjecie?!! Nie działały telefony. Zeszli do sąsiadów, trzymając w ramionach śpiącą córeczkę. Brian pracował razem z Andrzejem. Na pytania: „Co się stało? Dlaczego nie działają telefony”, Brian puścił im nagrany film z dzisiejszych wiadomości tuż po godzinie dziewiętnastej, z datą 20 grudnia 1988 – BREAKING NEWS! Czarna dziura w ziemi była kiedyś na mapie sielską, spokojną okolicą w szkockim Lockerbie, gdzieś pomiędzy Galloway a Dumfries. Przewijały się ciągle te same zdania: „Nigdy nie było takiego okrutnego zamachu na Amerykanów i ich linie Pan Am, nigdy nie było takiego zamachu na angielskiej ziemi, zginęli wszyscy pasażerowie, tropy wskazują, że wybuchła walizka zapakowana na Malcie, za zamachem stoją Libijczycy”. Po kilku godzinach tępego oglądania od nowa ciągle tych samych wiadomości i analiz: skąd, kto, kiedy, strachu, że wszystkie maltańskie sygnały i spotkanie z Jackiem mają coś wspólnego z tym, co ogląda, Karen czuła, że odejdzie od zmysłów. Wysłała Andrzeja, by sprawdził w szpitalu albo u Mahdiego, czy wszystko w porządku z ojcem i Betty. W nocy włączyli telefony, obdzwonili wszystkich z informacją, że żyją. Następnego dnia zdecydowali, że nie pójdą do pracy, cały czas oglądali newsy. Nie mogąc tego wytrzymać, Karen krzyknęła: – Nie dam rady! Cały czas myślę o tych ludziach i o tym, że zaraz coś tutaj się stanie. Idziemy na plażę. Robiła z Joasią babki, wznosiły zamki z piasku. Wybudowały dwie wieże. A potem starannie nabierały mokry piasek i wylewały ciurkiem, tworząc organiczne formy. Andrzej usiadł przy nich. – Podobałyby się tacie. Ciekawe, czy dotarło do niego, jest w tej oazie z Betty, w Siwie. – Andrzej, to już nie jest nasz kraj. Wyjeżdżamy! Może do Polski? – Nic się nie zmieniło, prezydentem jest kumpel Kaddafiego, generał Jaruzelski, nieźle się koledzy zawsze dogadywali, jak to wojskowi – zakpił Andrzej. – Jedźmy, jedźmy, jeśli wcześniej nas nie zabiją… – Andrzej! – krzyknęła Karen z wyrzutem. I ciszej dodała: – Chodź, córeczko, poszukamy na tej plaży żółwików, jak byłam niewiele od ciebie starsza, wylegiwały się tutaj, chodź, może je znajdziemy. – Pogłaskała córeczkę po włosach, a ponad jej głową powiedziała cicho po angielsku: – F*ck you! W nocy zbudziło ich natarczywe pukanie do drzwi. Usiedli na łóżkach, dochodziła trzecia w nocy. Andrzej jęknął: – Kto to, przyszli po nas, o Boże, Karen przyszli po nas, to przez ciebie, bo jesteś Amerykanką! I dorwą naszą córkę, bo jest Amerykanką! – Przestań, a ty dla jakiej firmy pracujesz, dla włoskiej? Chyba nie, chyba pracujesz dla

kancelarii nowojorskiej położonej w sercu amerykańskiego biznesu, w Twin Towers. – A ty nie pracujesz tam Karen? To ty mnie ściągnęłaś do TT! Znowu wzmogło się pukanie. – Przestań, histeryzujesz, uspokój się! Idź otworzyć! – Sama idź otworzyć, jak jesteś taka mądra. – Ty tchórzysz? Za drzwiami śpi twoja córka, tu jestem ja, twoja rodzina, świat się zawalił na naszych oczach, a ty się boisz otworzyć drzwi?! Ale z ciebie tchórz! – krzyknęła Karen i podeszła do drzwi. – Kto tam? – zapytała, udając spokój. – Otwórz, Karen, to ja. Przyszedłem was ocalić. Karen otworzyła drzwi i usiadła na podłodze. Przed nią, postarzony i grubszy, stał jej ojciec. – Tato?!! – Jeremy?!! – krzyknął Andrzej. Z pokoju wybiegła boso mała dziewczynka, podbiegła do mamy i mocno przytuliła się do jej nóg. – Nie mamy czasu, słuchajcie, szybko, pakujcie się, nadciąga niebezpieczeństwo. Przepraszam, że w tej formie, zawsze sobie jakoś to inaczej wyobrażałem, ale chwila tego wymaga, muszę wam to szybko objaśnić. Zawarłem deal z Kaddafim, życie za życie. On chciał krwi, kiedy uciekł Hamid z Marią, chciał ukarać straceniem twojego męża za jego matkę, za to, że Jacek żyje w poczuciu, że go oszukaliście oboje. Ale ponieważ przeprowadza na Malcie największy kontrakt związany z ropą, musi mieć dobre ekspertyzy i swojego człowieka, ale skrycie, niejawnego. Mam też wielu wrogów w jego kręgach. No i nie mogłaby przy tym pracować twoja kancelaria oficjalnie, Karen, a pracujesz, pracujesz, z… Z Esther. Dlatego zażądano ode mnie, bym udał własną śmierć. I ja dla waszego dobra się zgodziłem. – Westchnął i nabrał powietrza. Dotknął ręki Karen. – Udałem własną śmierć. Dla was, abyście żyli. Tyle razy ją widziałem… – Pochylił się nad Joasią, która z całej siły trzymała się kolana siedzącej cały czas mamy. Jeremy usiadł obok Karen, która gryzła do krwi swoją rękę. – Tato, gdybyś widział, gdybyś wiedział, jak mama za tobą tęskni, jak mi ciebie brakowało… To jest, to jest twoja wnuczka! – Wiem, Karen, ale teraz chodźcie jak stoicie, mam na dole kierowcę, jest opłacony, mam dla was fałszywe dokumenty, niezwłocznie pojedziemy do bazy w Marsa Brega. W Libii panuje zamęt, więc raczej nie będą nam przeszkadzać. Mam zresztą opłaconych też innych ludzi, chodźcie! Stamtąd mamy prom na Dżerbę, a potem Londyn. Szybko! – Jak to, cały dobytek mamy zostawić – stwierdził raczej niż zapytał Andrzej płaczliwie, rozkładając ręce. – Nie masz nikogo cenniejszego. – Jeremy wskazał na córkę i wnuczkę. – No właśnie i mamy wielkie, pękate konta, Andrju, możemy mieszkać gdziekolwiek – dorzuciła szybko Karen. Założyła tylko swój zegarek i wzięła z sejfu kilka tysięcy dolarów. Złapała za kolczyki z perłami, dar dla Joasi. Ubrała siebie i Joasię w dresy Gapa, ciepłe buty i kurtki. Głowy obwinęła szalami. Już wychodziła, ale jeszcze na chwilę wróciła. Wzięła Mity greckie Jana Parandowskiego, pierwsze wydanie z lat dwudziestych, dar od mamy, która dostała je od swojej. Dla Joasi. Nikt ich nie niepokoił, kiedy jechali do Marsa Bregi. Jechali bocznymi drogami zamiast główną szosą wzdłuż morza, klucząc i dokonując objazdów. Kiedy wjeżdżali w góry, Karen obejrzała się za siebie na światełka miasta nazwanego na cześć Berenicze w starożytności. Próbowała przypomnieć sobie zapach cornishe i smak lodów pod włoską katedrą z cebulastymi podwójnymi kopułami. Spojrzała jeszcze raz. Na Andrzeja, którego wreszcie zobaczyła w pełnym świetle dnia, był głupim tchórzem i kłamcą. Na swoją jedyną, piękną córeczkę. Miłość jej życia. W głowie buzowało jej od szczęścia, że ma ojca, że chyba matka zemdleje. Poczuła,

że z Lockerbie odszedł bezpowrotnie świat jej Libii, świat jej szczęśliwego dzieciństwa. Polizała przegub ręki, gdzie jeszcze miała sól z morza. I jeszcze raz spojrzała w tył. Na morze, które teraz kryło się w mroku. Morze Śródziemne, które bywało najpiękniejszym miejscem na ziemi, ale i miejscem kryjącym i ujawniającym największe tragedie. – Nigdy tu już nie wrócę, żegnaj Karen, libijska panno młoda, żegnaj libijska żono. – Westchnęła, przytuliła mocniej Joasię i minęli granicę Cyrenajki. Kilka tygodni później Karen weszła do pokoju w hotelu w Hampshire, gdzie spał Andrzej. Potrząsnęła nim, pochylając się. – Andrzej, muszę zrobić coś dla nas, dla świata. Zamierzam udać się do Londynu, odszukać Jacka i spróbuję go ściągnąć na drogę dobra. Opiekuj się naszą córką. Moi rodzice ci pomogą. Nie wiem, kiedy wrócę. Jeśli nie wrócę, musisz jej wszystko wytłumaczyć. Mówiąc to, szybko zbiegła po schodach, wsiadła do srebrzystego sportowego jaguara Grahama i już jej nie było.

ROZDZIAŁ XXXVII

London, War saw, N e w Yor k Londy n, p aź dz i e r ni k 1989 Karen wyszła z metra na Piccadilly i spojrzała na rozjarzony światłami najsłynniejszy narożnik reklamowy na świecie. Krzyczał, pokazując najnowszą okładkę płyty Basi Trzetrzelewskiej London, Warsaw, New York. To o mnie? Od kilku miesięcy Karen pracowała u boku Markusa. Zadzwoniła do niego kiedyś, mówiąc: – Pamiętasz nasze rzymskie spotkanie? – Jakże bym mógł zapomnieć? – odrzekł. – Po Lockerbie nasz świat się zmienił. Chcę, aby moja praca miała znaczenie, by coś zmieniła, powstrzymała tę falę zła. Masz jeszcze ten wakat? – Always, chcesz zacząć od jutra? Opowiedziała mu o działaniach swego teścia i jego przyjaciela. Przypomniała spotkanie z Angelą. Ustalili, że będzie zajmowała się arabskimi dziećmi, których rodzice zostali zwerbowani do armii Kaddafiego. Będzie dla nich szukała rodzin adopcyjnych, nowych opiekunów. Do jej obowiązków należało także prowadzenie rozmów i monitoring prasy. Jej dni wypełniała teraz rutyna. Pracowała niedaleko Holborn, gdzie mieszkała na studiach. Codziennie rozpoczynała pracę o dziesiątej, o dwunastej wychodziła na lunch do jednej z modnych knajp. Jadła zwykle zupę i sałatę, najchętniej Cesars Salad. Wieczorem wracała do zimnego one bedroom house nieopodal Russel’s Square. Soboty i niedziele spędzała z Joasią, mała rosła jak na drożdżach. Andrzej, obrażony, że nie chce jechać z nim, wrócił do Nowego Jorku. Czasami przylatywał concordem na spotkania z Joasią. Chodzili wtedy do zoo do Regent’s Park albo do Muzeum Nauki. Ich kontakty były poprawne. I zimne. Ani Karen, ani Andrzej nie zabiegali, aby spędzać całkowicie czas z córką. Joasia mieszkała z dziadkami. Jeremy przeprowadził się z Barbarą do północnego Londynu, w okolice Kenwood Park. Rodzice Karen przeżywali drugą młodość. – Czasem trzeba coś stracić, aby docenić. I jak wraca, to łapać – powtarzała córce. Zamieszkali w pięknej, niedużej, klasycystycznej rezydencji w stylu Johna Soane. Tam do spiżarni Barbra przeniosła swoje przetwory z jabłek i z imbiru. – Chyba Graham nie był szczęśliwy – powiedziała kiedyś do Karen. Barbra i Jeremy, chcąc odnaleźć zagubione lata, wiele teraz podróżowali, ciągle zabierali ze

sobą Joasię. Akurat wrócili z Barbadosu w czerwcu, by otworzyć wspólnie szampana i napić się za pierwsze w Polsce wolne, no prawie wolne wybory. Karen spotykała się wieczorami ze znajomymi, chodziła na rauty, a kiedy tylko mówiła, że jest w połowie Polką, w połowie Amerykanką, ciągle słyszała słowa: „Freedom. Poland. Hero. Walesa. Solidarity”. Karen chodziła ze słuchawkami na uszach, nuciła piosenkę Basi Trzetrzelewskiej, która okupowała miejsca na liście przebojów w Anglii, Jesteś moją nagrodą. I szukała Jacka. Zaraz po przyjeździe do Londynu, mimo grożącego jej niebezpieczeństwa, pojechała do ośrodka islamskiego, gdzie była kiedyś z Andrzejem u Jacka. Szczelnie zasłoniła włosy chustą, oczy okularami, jej arabski był wciąż znakomity, a jeszcze dodając mu akcentu, z jakim rozmawiali Egipcjanie, zapytała w bramie o Jassina. Wartownik mierzył ją zdumionym wzrokiem – skąd się znają? Skłamała, że pomagała przygotować materiały na konferencję. „A po co go szuka?” Bo zostawił swoje referaty, chciała oddać. „Nie, nie ma go, mieszka gdzie indziej, może je zostawić, to mu przekaże”. „Czy w Londynie?” zapytała. Skinął głową, patrząc na nią nieufnie. To było takie głupie. Takie głupie, strofowała się w myślach. Ale Karen nie mogła tego powstrzymać, musiała porozmawiać z Jackiem. Za wszelką cenę. Słuchała zatem uważnie rozmów z uchodźcami, czytała arabskie gazety w nadziei, że pojawi się jakaś nić prowadząca ją do Jacka. Nic się nie pojawiało. Kiedy tylko mogła, chodziła do British Museum. Z bagażem lat inaczej oglądała fragmenty Akropolu. Inaczej jawiły jej się Mojry. Wpatrywała się czasem w Rosetta Stone, chcąc odnaleźć własny alfabet. Karen czuła się, jakby stała na rozdrożu. Była bardzo potrzebna Markusowi w pracy. Ucięła wszelką korespondencję z Jonathanem i wyjścia po pracy na drinka z Markusem. Robiła wiele pożytecznych działań na rzecz uchodźców. Odkryła nowe miejsce, gdzie czuła się jak u siebie, gdzie Zachód spotykał się z Bliskim Wschodem. Pewnego dnia oglądała w domu, pijąc wino, albumy ze sztuką. Jej wzrok przykuł, jak pamiętała z opisu mamy, „jeden z najbardziej tajemniczych obrazów świata”. Flaming June. Rudowłosa piękność otulona słońcem śpi samotnie na kamiennej ławce, gdzieś na brzegu morza. Jej szata – starożytny chiton jest w kolorze ognia. Kobieta śpi w niezwykłej pozie – zmysłowej, swobodnej i zarazem złożonej. Ponad jej głową leży gałązka oleandru. Obraz jest naładowany potężną dawką erotyzmu, widać jej posągowe ciało spod delikatnego szyfonu sukni. Kim jesteś Flaming June? Jaką grecką boginią? Czy ktoś cię tu porzucił jak mnie mój mąż? Bał się? Patrząc na obraz, usłyszała nagle czytane w liceum słowa lektury. Rozważniej niż ty odkryłam każdy ślad dzikiej bestii Bratu nie mogłam zaufać tak jak tobie Słowa, które czytasz Tezeuszu Wysyłam z tego samego brzegu, Skąd uciekłeś podnosząc żagle swego statku Brzegu, gdzieś mnie pozostawił, Świadka twej parszywej zdrady Gdyś nędzniku knując przeciw Porzuciłeś mnie we śnie[8] Przeczytała w albumie, że obraz powstał w studiu w Londynie. Musiała natychmiast udać się do atelier, gdzie go namalowano. W dzielnicy Kensington stał dom, w którym mieszkał i umarł jeden z najsłynniejszych angielskich malarzy Frederic Leighton, twórca Flaming June. Weszła do

dziewiętnastowiecznej rezydencji i w środku poczuła się jak w Karawanseraju albo jak w pałacu w Jaghbubie. Artysta wiele razy był na Bliskim Wschodzie i postanowił tu, w sercu Londynu odtworzyć przepych rodem z Tysiąca i Jednej Nocy. Karen poczuła się, jakby była w Libii, w pałacu Mahdiego na pustyni, kiedy poznali się wszyscy. W hallu wyłożonym damasceńskimi kaflami szemrała fontanna. Na schodach przycupnął paw, a rezydencja pełna pięknych mebli, obrazów i porcelany zachwyciła ją wiktoriańskim splendorem. To było takie muzeum, nie muzeum, gdzie człowiek dostaje „pałą w łeb”, czyli doznaje najwyższych artystycznych uczuć, jak tłumaczyła jej mama. Nie było alarmów, strażników, otwarte książki, odłożony pędzel przy sztalugach, wszystko sprawiało wrażenie, jakby gospodarz zaraz miał zamiar skończyć malować i przyjść objaśnić, kim była Flaming June, wyznać jej, tylko jej, jaki wielki sekret malarza skrywała. Karen przeczytała: „choć od namalowania tego obrazu minęło prawie sto lat, nie wiemy, kim była Flaming June i dlaczego obraz ma taki tytuł?”. Kim ja jestem? Zapytała kobieta, próbując zgłębić tajemnice tego obrazu. I swego życia, które wymykało się jej spod kontroli. Jak w piosence Bowiego, którą widziała w telewizji podczas wywiadu z okazji światowego tournée artysty. Ground Control to Major Tom. Karen zgubiła drogę. Nie była już Żoną, mieszkali osobno, ona w Londynie, Andrzej w Nowym Jorku. Była bardzo potrzebna Joasi, ale przerzucała zajmowanie się nią na dziadków. Kiedyś zadzwoniła do niej nieoczekiwanie babcia Andrzeja z Warszawy. – Karen, wiesz, że cię nigdy nie lubiłam – zaczęła. – Ale co ty wyprawiasz? Chcesz zgotować Joannie to, co twoja teściowa chłopcom? Chcesz wychować dziecko bez miłości? Co ty wyprawiasz? Karen, zaskoczona, wyjaśniła, dość chaotycznie, że musi Jacka odnaleźć i musi z nim porozmawiać, że wtedy podejmie decyzję co dalej, bo nie wie, gdzie jest jej miejsce, a jak nie wie tego o sobie, to co dopiero może dać dziecku. Że mała ma absolutną miłość dziadków, że odwiedza ją Andrzej, ona też jeździ do niej na weekendy. Ale musi odnaleźć Jacka, porozmawiać z nim. – Inaczej to widzę. Przeniosłam się do twojej babci, dość długo z nią mieszkam już, jest wspaniała, wiesz? Teraz przyjechałam do Warszawy pozałatwiać kilka spraw i wziąć księgę z przepisami. – Tak słyszałam, babciu – powiedziała jeszcze raz do niej „babciu”. – To dobrze, że się wspieracie. – Dziecko, niech cię dobry Bóg prowadzi. My starałyśmy się kilka rzeczy wprowadzić, ale co mogą takie staruszki, potrzebne innym jak groch przy drodze. – Babciu, jak coś postanowię, przejdę ten impas, to przyjadę do Polski z Joasią i z mamą, obiecuję. Teraz macie wolny kraj! Mazowiecki jest premierem! – Tak, dziecko, abyś tylko nie zgubiła własnego życia, własnej drogi. Jak spotykasz się z Joasią, gotuj dla niej i z nią, pieczcie ciasta. Gotuj dla niej rosół. To łączy! – Tak zrobię, babciu. Wiem, że gotujesz najlepiej na świecie, Andrzej zawsze to powtarzał. I zostań z Bogiem, na pewno niebawem coś się wyjaśni. A czy możesz mi jeszcze podać swój tajemny przepis na najlepszą pieczeń indyczą w miodzie i owocach? – Andrzej opowiadał Joasi, że to było jego ulubione danie dzieciństwa. – Ach, to bardzo proste. Pierś nacierasz czosnkiem i papryką, kropisz cytryną, polewasz oliwą. Niech poleży z 20 minut, ach, nawet kilka godzin. Potem układasz ją w brytfance i zalewasz wodą, tak by zakryła mięso. Gotujesz z godzinę, a potem zalewasz pół szklanką miodu i wrzucasz bogatą garść suszonych brzoskwini i kolejną płatków migdałowych. I tyle! – Naprawdę nie smażysz wcześniej, nic, tak od razu do wody? – Tak, to przepis z tatarskich stepów, któż by się martwił smażeniem – potwierdziła wzruszona babcia. I dodała: – Wiesz, chyba cię polubiłam! Jak uda ci się ocalić Jacusia, oddam ci

zeszyt z rodowymi przepisami. – I babcia Małgosia odłożyła słuchawkę. Babcia kochająca Jacka. Matka kochająca Andrzeja, a teraz obu. A ja? Poczuła nagłą potrzebę pojechania do British Museum. Biegła przez korytarze, mijała znane rzeźby, przyglądała się rycinom. Kilkakrotnie obeszła gablotę z alfabetem odczytanym przez Champolliona. Coś ją tknęło. Przeszła do Młodszego Memnona, kolosalnej postaci Ramzesa II, którego monumentalny duplikat widzieli w Assuanie. Młodszy Memnon. Młodszy brat bliźniaczych kolosów, których historia określiła jej życie. Pod Ramzesem stał Jacek.

[8] Owidiusz, Heroidy, List Ariadny do Tezeusza, Oxford 2000, tłum. Nike Farida.

ROZDZIAŁ XXXVIII

Thi s i s N ot A me r i ca Londy n, wr z e si e ń 1990 Tłum na Brixton wypełniał każdy milimetr ulicy. Pod Academy pamiętającą pierwszy występ Rolling Stonesów wiła się kolejka – plakat zapowiadał koncert Davida Bowie. „Our Boy will have a gig in the Brixton Academy in 1991”. Był niedawno na kilku koncertach w różnych miejscach na świecie. David Bowie odbywał właśnie swoją największą międzynarodową trasę Sound+Vision. Jacek dorastał z jego piosenkami; Bowie do niego przemawiał, bo kochał gwiazdy. Jacek kochał gwiazdy, Karen je kochała. W wielkiej sali, w środku Ameryki nagle Bowie zaśpiewał i jakby zaśpiewał tę piosenkę wyłącznie dla niego. This Is Not America, No! Jacek znał ten film – Falcon & Snowman, z którego wzięto ten utwór, oglądał go w Ritzy Cinema niedaleko domu, w którym urodził się Bowie. Potem obejrzał go ponownie. I ponownie. Wpadła mu w ręce recenzja znanego filmowego krytyka, Eberta. Od ministranta do szpiega. Oto widzimy, jak dwóch naiwnych chłopaków, idealistów, pod wpływem otaczającego zepsutego świata, wobec braku miłości i akceptacji, dopuszcza się zdrady stanu. Ale czy tylko ich mamy winić? A co z wyścigiem zbrojeń? Co z politykami? Co z chciwością świata? Czy Ameryka nie nakręcała zbrojeń na równi z innymi? Czy mamy winić tylko tych chłopców za zostanie terrorystami? To o mnie. To o mnie i o Faragu, pomyślał. – Kiedy skazują kobietę za zabójstwo męża na wiele lat, nikt nigdy nie pyta się, co ją do tego doprowadziło, nie szuka się wytłumaczenia – mruknął pozornie bez składu. Za późno. I wyłączył magnetowid. Wyszedł na spacer, mijając rządek wiktoriańskich kamienic. Mieszkał kilka przecznic od miejsca, w którym urodził się Bowie; dom Jacka znajdował się przy Nursery Road. Podszedł do dostojnego budynku i spojrzał w ciemne okna, gdzie być może powstały słowa do Space Oddity. Londyńskie koncerty stanowiły drugie życie Jacka. Pierwsze życie wypełniały modlitwy, spotkania z Braćmi i nauki w ośrodku islamskim. Drugie, skrywane przed towarzyszami, stanowiły koncerty. W ten sposób był w tłumie w Hyde Parku, śpiewając z Pavarottim i stu tysiącem ludzi

Nessun Dorma. Z Police dostawał zadyszki, drąc się Every Breath You Take. Czasem chodził do nocnych jazzowych klubów, gdzie sączył się czarny jazz, siadał na niskich otomanach, słuchał muzyki w oparach marihuany i przypadkowego seksu. Nierzadko w weekendy wsiadał w pociąg i jechał kilkanaście stacji. Z daleka obserwował Karen chodzącą po polach z córką, często w towarzystwie matki. Kiedy widział Andrzeja, już nie zaciskał pięści. Zdarzało się, że w tygodniu siedział nad kawą w pobliżu British Museum, obserwując samotne powroty Karen do domu, wiedział, że mieszka sama. Niekiedy biegł potem przez muzealne sale, szukając znaków w twarzach antycznych herosów i egipskich faraonów. Ale już było za późno. Kiedy na Malcie spotkał matkę i kiedy ona się zgubiła w tłumie maryjnej fiesty, pełen dobrych myśli na przyszłość, pełen obietnic co do zmiany życia, wrócił do swojego hotelu. Zapalił światło w pokoju. Na łóżku siedział Farag. – Udało się spotkanie na Gozo? Jacek zaczął się tłumaczyć. Potem rzekł stanowczo: – Ty też spotykasz się z matką w Rzymie, regularnie, wiem! – Fakt i dlatego wybaczam ci. Ale mam do oznajmienia, co następuje. Jeśli natychmiast nie zaprzestaniesz spotkań z rodziną, jeśli będziesz szukał kontaktu z matką, która zatrzymała się w pensjonacie w Zebugg, to w tej chwili zejdę do recepcji i wykonam kilka telefonów. Zginą w ciągu doby wszyscy – twoja matka najprędzej. Twój ojciec. Karen. Twój brat, to cię może ucieszy. Twoja babcia – wiemy, że mieszka w Krakowie. No cóż, dodajmy babcię Karen. I tę nędzną żmiję Barbarę. Z córką Karen. Znam adres hotelu w New Hampshire. Znam adres każdego z was, a jakiego nie znam, znajdę pomiędzy śniadaniem a obiadem. Wiem, gdzie jest Angela z twoją córką. Nie posłuchałeś mnie. Wszyscy zginą. Chcesz tego? Czy zechcesz pochylić się ze mną nad tymi rozkładami lotów? Maria wtedy otrzymała poranną pocztą list. Droga Mamo, Spotkanie Ciebie po latach jest jedną z najpiękniejszych chwil mego życia. Chciałem, jak prosiłaś, zatrzymać się, wrócić. Wiem, mówiłaś, że każdy może zbłądzić. I każdy może wrócić. Mówiłaś, że wróciłaś do Boga, bym ja też wrócił. Że jeszcze mnie czeka tyle piękna, doznań, miłości. Szkoda, że nie mogłem wychować się jak normalny chłopak, w miłości, nie czułem się potrzebny, czułem się od zawsze wykorzystany. I tak przyszło oświecenie. Mamo, ja mam zadanie na ziemi do wypełnienia. Jestem w gronie wybranych, przez Boga, przez mojego Boga. Nie cofnę się, nie mogę, nie zamierzam. Pozostań zdrowa, wszystko ci wybaczam. Już się nie zobaczymy. Kocham cię, Jacek. Podobne w treści listy otrzymali Roman, Andrzej, Małgorzata. Do Karen napisał tylko jedno zdanie: Wiem, że mieszkasz w Londynie. Widziałem cię tego dnia w British Museum. Już jest za późno. Do wszystkich listów załączył kasetę wideo z filmem Johna Schlesingera, kopię z recenzji Eberta wraz z singlem w wykonaniu Davida Bowie i Pata Metheny’ego – This Is Not America. Pojechał na jeszcze jeden koncert – w Anglii. Bowie przemówił do niego, znowu, jakby specjalnie, właśnie do niego – śpiewając Change.

I Jacek postanowił zmienić swoje życie, aby odzyskać „Ground Control”. Odliczanie włączone, pomyślał, idąc ciemnymi uliczkami Brixton.

ROZDZIAŁ XXXIX

Śni adani e u V ui ttona Monte C ar l o, 11 wr z e śni a 1991 – Jesteś pewien, że nie podejdziesz do tego telefonu? Absolutnie pewien? – Nie! – Ale dzwoni twoja matka! – Powiedz, że mnie nie ma. Jackie ze smutkiem odłożyła słuchawkę. Podeszła do stołu, „Chyba czas zadzwonić po dzieci”, powiedziała do szefowej hostess, Esperanzy. Muszę ją kiedyś zapytać, skąd ma tak pretensjonalne imię, pomyślała. – Odbijamy, czy można madame już obrać kurs? Mąż powiedział, żeby mu nie przeszkadzać, książę Hassan jest zajęty z bankierami oraz z doradcami do spraw przemysłu paliwowego. Mamy zdać się na pani decyzję. – Stasiu, to może poczekajmy, aż dzieci zjedzą śniadanie. – Oczywiście. – Kapitan zasalutował, dotykając lekko białego daszka. Kiedy przechodziła Esperanza, jak zwykle w zbyt dużym o milimetr dekolcie, słyszała jak Hassan prosił, aby dla gości załatwiła te polskie panie na telefon. – Hassan, czy mogę prosić, abyś… – Nie przeszkadzaj mi teraz, kotku, bardzo proszę. – Tak dawno się umawialiśmy, że nie będziecie palili, TU są twoje dzieci, Hassan. – Kotku, jak się nie podoba, zaraz poproszę Esperanzę, by załatwiła wam Alego, zawiezie was na śniadanie gdzie indziej. Ja tu załatwię z panami sprawy, panowie załatwią z paniami sprawy i poślę po was? – Jesteście obrzydliwi Hassan. – A ty z tego korzystasz kotku. Miło jest mieć własne jachty wśród pięciu najdroższych na świecie, jedną dziesiąta udziału w handlu bronią, własną armię na Oceanie Indyjskim, kopalnie złota w RPA, zresztą nie pamiętam? – Nie wiedziałam, że po to kończyliśmy Harvard, Ja Hassan. – Potem porozmawiamy, dobrze kotku? Złoty rolls-royce zawiózł ich do kawiarni przy kasynie w Monte Carlo. Nikł na tle innych podobnych aut. Tłumek turystów, jak zwykle pstrykających zdjęcie fasady w Monte Carlo, rzucił się do czerwonego najnowszego ferrari.

– Gdzie chcecie siedzieć? – Jackie westchnęła zrezygnowana. – Na zewnątrz, mamusiu. Wokoło było słychać głównie rosyjski, trochę francuskiego i włoskiego. No i angielski. – Mamo, chciałabym się przenieść ze Szwajcarii na Maltę – powiedziała poważnie dziewczynka. – Dlaczego? – Tak radzi ciocia Karen, w tej Szwajcarii są strasznie nadęte panny, a na Malcie jest cool. – Dziewczynka się roześmiała, po czym ściszając głos, powiedziała coś prawie w serwetkę. – Cooo? Zainteresowali się razem. Nagle dziewczynka wybuchła śmiechem. Pochyliła się z nosem w talerzu, mrucząc: – Gdybyście w ogóle mieli pojęcie, co ci Rosjanie tu wygadują, zaraz padnę ze śmiechu. – I dodała jeszcze ciszej, przez serwetkę: – Jak wiecie, jestem w klasie językowej i uczę się rosyjskiego, bo tak zadecydował tata, który chce mi zostawić swoje diabelskie imperium i każe się uczyć rosyjskiego, bym koordynowała ten sektor, phi, nie mam ochoty… No i słyszę, co ci nuworysze obok nawijają. Ciekawe, czy doszli do tego uczciwą drogą. Superkraj to Monako. Babcia Ann opowiadała, że gdyby każdy nie płacił podatków jak oni tutaj, świat zaroiliby milionerzy, tylko jak funkcjonowałyby państwa? Ciekawe, ilu ludzi zakaził złem, ten bandzior. – Córeczko, nie mów tak o swoim ojcu. – Mamo, daj spokój, on jest totalnym dupkiem, robi milion nieczystych interesów, myślisz, że my o tym nie wiemy? Z ich rodzeństwa tylko ciocie są cool i wujek Ali, ten to nawet lekko pierdołowaty jest, ale wujek Farag i tata, oj mamo!! – No to co powiedziała ta Rosjanka? – Powiedziała, że jej babcia o piątej wstawała „na zawod”, czyli do fabryki do pracy; o świcie szła dziesięć kilometrów przez las, żeby dojść do fabryki, a ona siedzi w najdroższej kawiarni na świecie i czeka na Crepes Suzette, najsłynniejsze naleśniki świata! Ale obciach, co mamo? A w ogóle zerknij, wszystkie te kobiety, zresztą razem z tobą, mają torebki od Vuittona, małe, duże, woreczki, ze wszystkich możliwych kolekcji. Wiesz co, mamo? Kobiety niekoniecznie szczęśliwe noszą torebki od Vuittona, bo to im daje szczęście. I dzieci Jackie się roześmiały. – Dzieci, nie wypada. – Roześmiała się serdecznie. – No, mamo, nareszcie. Podeszła do nich kelnerka, zapytała, co zamawiają. – Oczywiście Crepes Suzette, dla wszystkich. – Jackie się uśmiechnęła, mocniej nakładając okulary. – Maman, dlaczego są najsłynniejsze? Te naleśniki – zapytał synek. Ale córka nie dała jej szansy odpowiedzieć, przybierając protekcjonalny ton „I know everything”. – Bo tu dokładnie w tej kawiarni kazał je podać dla swojej kochanki następca tronu brytyjskiego, przyszły Edward VII. Tutejszy szef kuchni, zaproponował skarmelizowany sos z mandarynkami i podpalony… Mamo jak się nazywał ten likier? Nie pamiętam… – Grand Marnier, Boże, chyba nie powinnam wam pozwalać jeść z alkoholem? – Mamo, to tylko odrobina, by podpalić je i podać atrakcyjnie z ogniem. My w szkole dodajemy też kapki alkoholu do potraw. Alkoholu nie ma w melbie i innych słynnych deserach. Umiem robić i crepes i melbę, mamy na zajęciach z gotowania, ależ panna Munchkins jest zabawna, mówię wam. Jackie stukała łyżką w stół. – W sumie nie powinnam wam pozwalać jeść z alkoholem, bo jesteście muzułmanami.

– A to mama się udałaś, szkoda, że tata nie pije na potęgę i jego przyjaciele, no jesteś funny! – A w ogóle mama, kiedy go zostawisz? Tata ma kochanki, zachowuje się okropnie, te bogactwa mu chyba mózg odebrały! – Dzieci! – Mamo, należysz do kobiet o imieniu, które mają niefart do bogatych facetów. Mogą was obsypywać złotem, kupować wyspy, dawać bogactwa świata, ale nie umieją kochać. Nie podoba nam się to, że jesteś z nim! – Jestem dla was, kochani, rodzice, oboje, powinni… – głos jej się załamał. – Mamo, po pierwsze, to on cię źle traktuje. Po drugie, zabrania ci spotkań z naszymi ukochanymi dziadkami z San Francisco, a tam jest po prostu raj. Byliśmy tyle razy, I love America, czujemy się zresztą też Amerykanami, mamo. Tam się dzieje jazz i kultura, u dziadków jest tak błogo, bezpiecznie, mamy tam normalne życie, którego nigdy nie doświadczamy obok ojca. – Westchnęli zgodnie. – No i nie po to mamo skończyłaś Harvard z wyróżnieniem, żeby się gapić, jak jemu odbija! Mamo, on nas zniszczy, zobacz, jak ta kasa głupio działa na ludzi. Władza źle działa na ludzi. Widziałaś, jak te Rosjanki przyglądały się tobie? Cały czas gapiły się, lustrowały milimetr po milimetrze twoją torebkę Vuittona, okulary, zegarek, zobacz, już poszły do sklepów. – Córka pokazała palcem. – Tutaj obok Café de France jest taki mały butik Chanel, a tam dalej Vuitton, dość spory, zaraz za restauracją Ducasse’a jest największy na wybrzeżu butik Cartiera. Zobaczysz, zaraz wjadą mumie zakupoholiczki z nadmuchanymi wargami i zakład, ile przyniosą toreb, więcej niż pięć, czy po więcej niż dziesięć? Wygrywający dostaje dodatkową porcję crepes! – Córeczko, nie pokazuje się palcem, mówiłam tyle razy… – Wygrałam! – krzyknęła. – Ona ma z trzydzieści toreb. – Madmoiselle? – zapytała grzecznie kelnerki. – Qui? – Czy może nam pani przynieść po porcji naleśników? I mam prośbę o przepis na wasze słynne naleśniki. – Ależ oczywiście. – Kelnerka w białym fartuszku i koronkowej opasce na włosach dygnęła. Po jakimś czasie przyniosła zawinięty w rulon i obwiązany pomarańczową aksamitną kokardką przepis. Dziewczynka od razu otworzyła i przeczytała na głos: Do szklanki mleka wsypać cukier waniliowy zdarty z dwóch lasek wanilii, wbić 3 jajka. Miksować, stopniowo dosypując przesianą szklankę mąki. Dolać kieliszek armagnaca, sok wyciśnięty z 1 mandarynki i startą skórkę, dokładnie wymieszać. Ciasto odstawić na 1 godzinę. Na rozgrzanej patelni, posmarowanej masłem, smażyć bardzo cienkie naleśniki. Mandarynki wyszorować szczotką, opłukać gorącą wodą, osuszyć, otrzeć skórkę i wycisnąć sok. 3 łyżki masła utrzeć z pół szklanki cukru pudru. Dodać Grand Marnier, sok i skórkę otartą z 2 mandarynek. Częścią masy mandarynkowej cienko posmarować naleśniki i złożyć w trójkąt. Pozostałą masę rozgrzać na patelni i zanurzyć w tym sosie złożone naleśniki, kilkakrotnie obrócić. Ułożyć na ciepłych talerzach, posypać cukrem pudrem, podlać resztą sosu. Do chochli wlać dwie łyżki likieru, ostrożnie podgrzać nad małym płomieniem, zapalić i polać naleśniki. Podawać płonące. – Ça va! – wykrzyknęła, klaszcząc w ręce. – Maman, mogę zadzwonić do babci Ann, nie powiemy nic tacie. I zadzwonimy też do Umm Paoli, dobrze? Następne kwadranse zajęły im serdeczne rozmowy z rodziną. Zwłaszcza rodzice Jackie byli wzruszeni. Umówili się na następną rozmowę w najbliższym czasie. – Córko, bardzo tu źle w Stanach mówią i o Kaddafim, i o twoim szwagrze, i o mężu, odejdź od niego! Musisz to zrobić dla dzieci. – Mamo, nie mogę, oni się strasznie będą mścić, nie mogę! – Córeczko, coś mądrego wymyślimy, nie możesz tego robić dzieciom, by wychowywały się

obok takiego zwyrodnialca, zobacz na tego Saifa, co z niego rośnie! Podobno odciął w złości rękę swojej filipińskiej służącej, bo uważał, że coś mu ukradła, musisz to zrobić! Dla siebie i dla dzieci! – Mamo, ale wtedy będziemy musieli ukrywać się do końca świata i na końcu świata. I wszyscy będą zagrożeni, wszyscy związani z waszą, naszą – poprawiła się – rodziną, więc Karen też musiałaby zniknąć. – Jackie, oni zabili jej ojca, a jak Karen tam ciągle wraca, to nie daje o sobie najlepszego świadectwa, dlaczego ona tam cięgle wraca? Czy ona czuje się bezczelnie niezagrożona?! – Ona ma jakiś taki ponadczasowy i magiczny związek z Libią. Mawia, że to jest Libya Felix, jej ziemia, skąd czerpie siły! Ann wykrzyczała do słuchawki: – Prędzej czy później ta ziemia spłynie krwią, bo tam się dzieją straszne rzeczy, zobacz, co zrobili z moim Jeremym, z moim kochanym synkiem… – Starsza pani się rozszlochała. Uspokoiła się po chwili i dodała: – A wy macie obowiązek chronić wasze dzieci. Bo wasze dzieci to jest przyszłość tego świata i jeśli wy nic nie zrobicie, zaleje nas fala zła. Nicnierobienie, kiedy dzieje się zło, jest takim samym złem, rozumiesz, Jackie? – Tak, mamo, wymyślę coś – powiedziała drewnianym głosem. – Niebawem dowiesz się czegoś wspaniałego, na co czekałaś – dodała cieplej. – A teraz musimy zadzwonić do Umm Paoli, dobrze? Dzieci chcą też z nią porozmawiać. A potem niestety musimy wracać na jacht, mamo. – Dobrze, pamiętaj, że Lockerbie było wymierzone w nas, Amerykanów, że jesteśmy w stanie wojny, a my wychowaliśmy was na patriotów, masz też obowiązki względem ojczyzny, wobec sztandaru USA. I oni zniszczyli twego brata. – Tak, mamo. Potem jeszcze wykręciła numer teściów i oddała słuchawkę dzieciom, by mogli porozmawiać z Paolą. Prosili ją, aby nie mówiła Faragowi, że dzwonili. Pięć minut po zakończeniu tej rozmowy zadzwonił telefon satelitarny. – Dlaczego nie jesteś posłuszną arabską żoną, kotku? – Hassan? – Mówiłem, żebyś nie kontaktowała się z matką, a właśnie dzwoniła, z pretensjami, że ja nie dzwonię, tylko ty. Po raz kolejny Jackie była rozczarowana Paolą. To nie pierwszy raz, kiedy zachowywała się nie fair wobec niej. Była w przedziwny sposób najbardziej oddana pierworodnemu i Hassanowi, reszta jakby była nieważna. Myśli przerwał jej mąż, mówiąc: – No zbierajcie się, jedziemy do Libii. – Do Libii? – Uollachi, uwierz mi. Tak, zapomniałem wam powiedzieć, że dzisiaj jesteśmy gośćmi na wielkich i ważnych obchodach w Libii, zaproszenie przyszło z rąk samego Kaddafiego. Szybko, bierzcie kierowcę i czekam, weźmiemy poduszkowca „Queen of The Nile”. Jackie poczuła się, jakby ją ktoś uderzył w twarz. Bo nie znosiła tego, że Hassan nazywał ten statek, gdzie odbywały się złe rzeczy, wiedziała to na pewno, że nazwał to imieniem ich statku z podróży poślubnej. A zresztą, jakie ma to znaczenie? Panna młoda została żoną i to żoną zniszczoną, pomyślała. Dwadzieścia lat. Boże, dwie dekady, większość w bólu, rozpaczy i poniżeniu. Kiedy to się zaczęło? Szybko się zaczęło, pomyślała. Już podczas podróży po Nilu okazało się, że miał coś wspólnego z zamachem podczas pokazu pod piramidami. I kolejne puzzle składała przez te lata. Dziwni ludzie, z dziwnych krajów, nieczyste interesy, dziwne sprawy, narkotyki, przemoc. I jej złota klatka. Na początku od razu chciała uciec, ale go kochała i wierzyła, że się zmieni. Bo obiecywał, że to tylko przejściowe, aby wyciągnąć Faraga. Potem znienawidziła Barbrę, bo

pokazał jej zdjęcia, że są razem. A potem były ciągle jakieś zdjęcia, szantaże, manipulacja. Potem „klasyka” gatunku, czyli brak powrotów na noc, dołączyły kochanki, panienki, call girls, prostytutki. I przyjęcia na jachtach we wszystkich „ulubionych marinach” podstarzałych playboyów z pokaźnymi portfelami. Przyjęcia wynaturzone, wiedziała, bo robili zdjęcia i filmy. Cały zlew ludzki i nieludzki tam się z nich wylewał. Kilka razy przynosił jej zdjęcia, że zamierza sobie wziąć kolejne żony. Prosiła, żeby się z nią rozwiódł. Wtedy jej mówił: – Żartujesz chyba, jako Libijczyk u boku Kaddafiego lubię mieć Amerykę pod butem. Nienawidziła go. Ale „po drodze” urodziły się dzieci. Nadzwyczaj kochane, mądre, wspaniałe. Rosły, ale nie na podobieństwo ojca, wręcz przeciwnie, może dzięki temu, że spędzały z nim stosunkowo niewiele czasu, wychowując się i mieszkając w internatach. Ona latała do nich na niemal każdy weekend. Hassan na szczęście rzadko nalegał na wyjazdy do Libii, a potem gdy ojciec się dowiedział o ich działalności, zerwał z nim i z Faragiem wszelkie kontakty. Wyrzekł się ich, przeklął. Zdziwiła się, jak bardzo się przerazili tym, myślała, że się nie będą przejmować. Ale serce ich matki nie wytrzymało. Natomiast ona sama, starzejąc się, zachowywała się coraz dziwniej, coraz bardziej nielojalnie wobec wszystkich. A jej dzieci rosły. Niby nie komentowali, ale zawsze rozmawiali o tym, co ich otacza. I naciskała na dobre szkoły. Podsuwała im książki. Pokazywała piękne miejsca. Opowiadała o rodzinie, historii, wartościach. O marzeniach. Zabierała ich w podróże dookoła świata. Przynajmniej to… On nie miał czasu zajmować się edukacją, tylko właśnie rzucał komendy: rosyjski dla córeczki, chiński dla synka. I tak zleciało – w upodleniu, nienawiści, strachu. Jakże innym wydawało jej się życie, kiedy dwadzieścia lat temu wchodziła w ten związek małżeński w hotelu pod piramidami. To był raj, a teraz… Koszmar na ziemi. I nie było to spowodowane tym, że był Arabem. Przez te wszystkie dekady spotkała wiele szczęśliwych Amerykanek i Europejek u boku Arabów. Tutaj, ten związek, był zbudowany na fałszywym gruncie. Ale na początku wierzyła, jak każda kobieta wchodząca w związek z nieodpowiednim mężczyzną, że on się zmieni. Ale jak wiemy z historii wszechczasów, nieodpowiedni mężczyźni nigdy się nie zmieniali, ale różowe okulary miłości mają tak silne szkła, że tego po prostu nie widać. Jackie przyznała się dopiero, że już nie wytrzyma, kiedy zaginął Jeremy. Hassan doskonale wiedział, co się stało z Jeremym. Ale nią manipulował, groził, że naprawdę coś mu się stanie, jeśli tylko spróbuje uciec. Czasem się nad nią znęcał, pokazując jej dziwaczne filmy z różnych miejsc na świecie, które miały pokazywać Jeremy’ego w różnych miastach. Obraz był tak rozmazany, że trudno było to stwierdzić ponad wszelką wątpliwość. Ale od kilku dni Jackie wiedziała, że Jeremy żyje i że z Karen jadą do Anglii, więc była spokojniejsza. Dekada opłakanego brata. Anglia… Najlepszy kraj do życia pod słońcem, jak mawiała żona Jeremy’ego. Zawsze podkreślała, że doznała tam wszystkiego, co najlepsze. Barbra… Nie miały czasu się poznać dobrze, może teraz się uda. Ale jak ta kobieta w ogóle zareaguje na fakt o tym, że Jeremy żyje? Podobno mieszka z jakimś Anglikiem pod Londynem. Ciągle nie mogła jej wybaczyć romansu z Faragiem. Londyn. Tam się też mieli spotkać. Albo ustalić inne miejsce. Ale była spokojna. Odwróciła się do dzieci, pochyliła się i zapytała: – Jesteście prawdziwie gotowi i prawdziwie pewni z tą ucieczką? Oboje momentalnie spoważnieli. Przestali jeść i ściszyli głosy. – Tak, mamo! – Ręka na rękę? – Tak, mamo! Popatrzyła na ich jasne, piękne i mądre buzie, na ich dobro i determinację.

– Ale to będzie trudne, niebezpieczne i może grozić nam śmiercią. A jeśli się uda, nie zobaczycie się z tatą. Może nawet nigdy. – Mamo, ojcu jest bliżej do Idiego Amina i do Kaddafiego niż do nas. Myślisz, że chcemy takiego tatę? – powiedział chłopiec, który wyglądał jak skórka zdjęta z ojca – te same oczy, loczki, dołeczki w policzkach. Ale serce rodem z San Francisco. Czasem lubił mówić, że jest chłopcem z Russian Street. Tak dla żartów. – Jackie, RUN – powiedziała jej córka. – Tylko bez paniki, kochani. Jakby nigdy nic… Jackie zapłaciła niespiesznie. Wymienili jeszcze ciepłe uwagi i uśmiechy z kelnerami. Podeszli do kierowcy rolls-royce’a i powiedzieli, że idą się jeszcze przejść nad morzem, bo mają kręcić jakieś sceny z Bondem i może zobaczą, kto gra jego nową dziewczynę. Kierowca kiwnął głową, słuchając głośno arabskiej muzyki. Potem przeszli za kasynem kilkadziesiąt metrów w kierunku hotelu. Za nim w wynajętym garażu stała czerwona corvetta. Weszli do garażu i zobaczyli walizkę z różnorodnymi strojami, z butami, bielizną. Osobny kuferek Samsonite przystosowany był do przechowywania peruk – naliczyli ich osiem. – Mamo, planowałaś to! – wykrzyknęli z dumą. – O tak, planowałam godzinami, dniami, latami… Zdziwieni zauważyli, że ich mama otworzyła wielkie pudło wypełnione girlandami, balonami, wstążkami, różnokolorowymi serpentynami i piórkami. – A dlaczego te baloniki dmuchasz, mamo? – Specjalnie, bo nie będą zwracać uwagi, na kogoś, kto się afiszuje. Też proszę rozrzućcie wokoło girlandy, przywiążcie je na sznurku. – Mamo, chyba za dużo Bondów obejrzałaś? A naprawdę kręcą sceny do najnowszego? Kto jest maman najnowszą dziewczyną Bonda? – Nową dziewczyną Bonda ma być Isabella Scorupco, a nowym Bondem bardzo przystojny Irlandczyk, oglądałam go w filmach z jego żoną, Cassandrą. No dobra, nakładajcie peruki – rzekła, podając jedną córce. – Co, dla mnie różowa peruka? – Na początek, potem są inne. – Gdzie jedziemy? – Lubicie Bondy? – Mamo, się wie! Do Londynu?!! – Zobaczymy jeszcze po drodze. I kochani, mam jeszcze jedną świetną wiadomość! – Tak, mamo? – Kochani, to po prostu część tego strasznego życia, w którym żyliśmy, bo myśleliśmy, że go nie ma, ale moi drodzy, wujek Jeremy żyje!! Podbiegli do niej, tuląc się. – Mama, mama, mama, wszystko będzie cool – powiedziała jej córeczka i założyła różową perukę. Syn nałożył rudą i wziął do ręki atrapę gitary. – Wolałbym prawdziwą! – Nie marudź! Jak zahipnotyzowani patrzyli na matkę. Jackie zdjęła tradycyjny strój arabskiej żony. Na pierwszy ogień poszły okulary Chanel z limitowanej serii wysadzanej diamencikami. Powoli zdjęła hidżab uszykowany z wzorzystej delikatnej chusty Hermesa w czerwono-srebrny wzór z motywem pawiego oka. Zdjęła czarny długi płaszcz z podpinką z norek. Zamiast guzików miał rubiny oprawione w weneckie lekkie złoto przekute z osiemnastowiecznego kruszcu. Kaptur obramowany był taśmą z płatkami prawdziwego złota. Zdjęła łańcuch, którym miała opasane

biodra. Do sprzączki były przypięte zaczepki z platynowych kostek do gry, inkrustowanych hebanem. Patrząc w lusterko powoli wyjęła z uszu długie kolczyki z diamentami z trójkolorowego złota. – Diamenty należały kiedyś do ostatniej carycy Rosji i zdaje się, nie przyniosły szczęścia nam obu. – Jackie uśmiechnęła się lekko. Do kasetki wrzuciła kilkanaście cieniutkich bransoletek z kolekcji ostatniej żony szacha Iranu i jedną masywną z warsztatu berberyjskiego w Ghadames. Z żalem spojrzała na piękną robotę, kunsztowny laserunek naśladujący obrys róży pustyni. Po zastanowieniu schowała tę bransoletkę do kasetki samochodowej z nowymi paszportami. Bez żalu natomiast rozstała się z pierścionkami. Najpierw typowo arabski, zakładany na dwa palce z masywnym ażurowym wzorem. Potem do kasetki powędrowały kolejne – podłużny z oczkiem z piasku z pustyni, z brylantem i ze szmaragdami. Zatrzymała też pachnidła, od najlepszego dubajskiego kreatora perfum, który dobierał indywidualne zapachy dla każdej kobiety. Jej perfumy, nazwane Róża Pustyni, o zapachu, w którym dominował olejek różany, uzyskany z róż rosnących na polach opodal Damaszku, a więc odmiany najwyżej cenionej. Pachnidło wypełniało miniaturową buteleczkę, odzianą w złotą zbroję z wygrawerowanymi miniaturowymi różyczkami. Wraz z trzema olejkami o zapachu róży, paczuli i piżma leżały na adamaszkowym łożu w małej przenośnej kasetce z szufladką otwieraną mieczykiem z damasceńskiej stali. Na rękach miała lekki tatuaż z henny, dlatego założyła na nie długie białe rękawiczki z kolekcji ulubionej przez Audrey Hepburn. Zdjęła na koniec gigantyczny szmaragd z diamentami, z białego złota, pierścionek, który dostała dwadzieścia lat temu. Odpięła masywne zamknięcie przy grubym łańcuchu wisiorka zakończonym Ręką Fatmy. – Mamo, mogę go zatrzymać? Jest taki piękny – powiedziała dziewczynka. Jackie z uśmiechem jej go podała. Na koniec zaś odwiązała naszyjnik – ryby z ciężkiego złota, symbol arabskiej żony, jej oddania i poddania. Te ryby kupione były tuż przed jej ślubem w Kairze, jak wiadomo w sklepie jubilera na bazarze Al-Chalil, i codziennie jej przypominały, jakie jarzmo nosi. Na podłogę spłynęły czarne szerokie szarawary, szyte na miarę u najsłynniejszego krawca w Stambule. I czarna tunika do kolan z szeleszczącego materiału, ręcznie tkanego. Na koniec zdjęła przylegającą do ciała jedwabną, wykończoną koronką, długą czarną bluzkę ze szczelnie przylegającymi rękawami. Zrzuciła z nóg ciężkie, ze złotymi noskami i podeszwami klapki wyłożone czerwonym adamaszkiem. Do sejfu włożyła złotego rolexa wysadzanego brylantami, wiedziała, że jest tylko takich dwadzieścia na świecie. Z torebki wyjęła wszystkie karty kredytowe, z banków HSBSC, z banków saudyjskich, głównie złote i platynowe. Wrzuciła do kasetki auta nowe paszporty na nazwisko Jones. I nowe karty kredytowe. Podała dzieciom kserokopie dokumentów i ich nowe biogramy. – Nauczcie się o swoim nowym życiu, podczas drogi od tej pory jestem panią Jones, a wy jesteście dzieci Jones. Wreszcie na koniec włożyła do sejfu libijskie paszporty. Spojrzała nie bez żalu na sejf. Zadzwoniła jeszcze z garażu do mamy: – Posłuchałam ciebie, tak na szybko dzwonię, uciekamy. – Niech was Bóg prowadzi dobre dziecko. Wykonała też telefony do Karen i do Jeremy’ego z wiadomością „Orzeł odleciał”. Brat objaśnił, że w Genui mają wsiąść na prom na Rodos, a stamtąd przylecą do Londynu specjalnym charterem z przesyłką od kawalerów maltańskich. Jackie na głowę założyła żółtą perukę ze spinkami w formie różowych spinaczy do prania. Jej syn z gitarą, a córka z girlandą balonów zajęli tylne miejsca. Wsiedli do odkrytej czerwonej

corvetty i zapięli pasy. Jackie wyjęła z portfela karteczkę, którą zapisała sobie po obejrzeniu filmu według książki Kazantaksisa. Słowa Greka Zorby miały ją nieść od tej pory. Nie mam na nic nadziei, niczego nie oczekuję, niczego się nie boję, jestem wolny.[9] Jackie odwróciła się do dzieci. Były wystraszone, ale uśmiechnęły się z determinacją. – Ok.? – zapytała. Kiwnęli głowami szybko. Wyjechali powoli na parking pod kasynem w Monte Carlo. Kilka osób się roześmiało na ich widok. Kierowca w złotym jaguarze spojrzał, postukał się w czoło i wrócił do czytania gazety, podkręcając muzykę. Jackie włączyła na cały regulator I Am Barbie Girl i pomknęli Autostradą Słońca w kierunku San Remo.

[9] Nikos Kazantzakis, Grek Zorba, Wyd: KiW 1989.

ROZDZIAŁ XL

Kasandr a Le p ti s Magna, 11 wr z e śni a 1991 – Nadjeżdża, już jest! Starożytny amfiteatr wypełniły szepty i krzyki. Kilka tysięcy miejsc zajęli najmożniejsi świata, przywódcy krajów arabskich, europejskich, azjatyckich. Przybyli ministrowie, przywódcy i królowie. W pierwszych rzędach nie zabrakło największych przyjaciół Kaddafiego: Craxiego, byłego premiera Włoch i Amina, oprawcy z Ugandy. Zebrano się licznie, by uczcić rocznicę wrześniowego przewrotu Kaddafiego. Antyczne kolumny spowijały zielone flagi. Środek sceny stanowiła mównica w formie złotej makiety monstrualnego orła z rozpostartymi ramionami. Kilka telewizji nadawało bezpośrednią transmisję. – Wygląda jak orzeł faszystowski – powiedziała przejęta Beata. – Już prawie tu jest, słyszysz, co mówią? – Roman wskazał na podjeżdżające do amfiteatru czołgi, wojskowe łaziki z mężczyznami zakutanymi płachtami, wymachującymi bronią. I dodał: – Co za demonstracja siły. Tak, dobrze, że jesteśmy tylko my, że dzieci i ich rodziny są poza Libią. Beata odrzekła: – A my jak zwykle na dyżurze „u boku wodza”. Czy klauzula sumienia lekarza naprawdę nie zwalnia nas od pomagania złym ludziom? I pewnie jak zwykle przodem jadą auta, tak 180–200 na godzinę. Każdy, kto staje na drodze ginie. Przepada na zawsze. Miazga i zero rekordów w spisie ludności. – Dodała ciszej jeszcze: – Może go sprzątną? Roman skinął w stronę wchodzących. – Jest najlepiej strzeżonym dyktatorem na świecie… Do teatru weszła świta Kaddafiego. Pod każdą kolumną podświetloną pochodnią stanęła kobieta w beżowym mundurze i w czerwonym berecie z przybocznej armii Kaddafiego. – Zobacz, Jacek i Farag zasiedli w pierwszym rzędzie.. – Widzę – odrzekł głucho, widzę. – Co jeszcze możemy zrobić, Roman? – Nie wiem, on, oni… Już tak strasznie są po tej drugiej stronie, że nie wiem. Chyba mam dosyć Libii, chyba nie dam tak dalej rady. Wyjedziemy, Beato? – A co z oazą i naszymi dziećmi tam, a co z kilometrowymi kolejkami do ciebie? Czy wiesz, że w kilku miastach w Libii są place twego imienia? Że ludzie śpiewają o tobie piosenki? – Ścisnęła go z całej siły za rękę.

W tej chwili Jacek spojrzał na ojca. I mu pomachał. Pomyślał: Będziesz ze mnie dzisiaj taki dumny, taki dumny. Jacek postanowił zabić dzisiaj libijskiego tyrana. Miał przy sobie broń. Wszedł Kaddafi. W rytmie werbli i bębnów. Stanął za mównicą, na tle żywych kariatyd, czy raczej erynii, kobiet w czerwonych toczkach i wysokich wojskowych butach. Stał w stroju niczym arabski doża, opasany kilometrami sztywnej złoto-zielonej tkaniny. Na grubym złotym łańcuchu dyndał mu zielony afrykański ląd. Na piersi miał przypięty szereg orderów. Od brzucha do szyi owinięto go złotą wstęgą gabardyny. Złoty sztywny toczek dopełniał całości. Ledwo się poruszał. Twarz miał nalaną i chorą. Stał w świetle reflektorów, wspierając się na mównicy w kształcie orła, przed rozpiętym pomiędzy kolumnami ekranem, na scenie, która pamiętała czasy gladiatorów i przemarsz przez Afrykę wojsk Hannibala, Aleksandra Macedońskiego, Septymiusza Sewera, Napoleona, Mussoliniego i Hitlera. Ich następca podniósł rękę. – Przygotowałem dla was film, dokąd zmierza mój świat! – First September Revolution changed the river into green grass! – wykrzyknęły kobiety z przybocznej gwardii. W amfiteatrze rozległ się złowrogi pomruk: „Koyanisquatsi. Koyanisquatsi”. Ekran wypełnił krwawy napis KOYANISQUATSI w rytm wypowiadanych ponuro słów, przywodzących na myśl szamanów z Wyspy Wielkanocnej, słów, niczym wydobywających się z głębi ziemi. Wybuchła nagle ekstatyczna muzyka, wciągając każdego w spektakl. Na ekranie przewijały się sceny; nieskażone piaski pustyni, obezwładniające pięknem, niszczy erozja i potężny wybuch, wywołany przez zapadające się dźwigi rafinerii. Ogień z ropy ogarnia świat, ogarnia lądujący samolot. Ziemię rozrywają upadające żurawie, rozbijając dwie wieże z Manhattanu, nadlatujący samolot wbija się w … – To nie jest ten film, to nie jest ten film, to sabotaż, mój miał być o Wielkiej Zielonej Rzece na Saharze, rozległ się głos Kaddafiego. Wszyscy oniemieli. Nagle na scenę zza kolumny wyszła kobieta w czarnym hidżabie wyglądająca na Arabkę. Zrzuciła płaszcz gwałtownym ruchem. Oto przed tłumem świętującym obchody rewolucji stała kobieta w hidżabie, czerwonej długiej sukni o złotych obramowaniach na dekolcie i rękawach, o karminowych ustach, a w ręku z wytatuowanym wzorem z henny trzymała czerwoną różę. – Beato!!! – krzyknął zduszonym głosem Roman. Beata ścisnęła mu rękę; na scenie, w piekielnym ogniu obrazów końca świata, stała Maria! – Boże mój, ona wygląda jak Kasandra, która wieszczy koniec świata podczas wojny trojańskiej – jęknął Roman zduszonym głosem. – Jakby spalała się w ogniu… – Ona JEST Kasandrą, ona nią jest… Jacek krzyknął „Mamo!!”. Odwrócił się i krzyknął „Tato!!”, ale jego krzyki znikły w hałasie. „Koyanisquatsi”. I znowu „Koyanisquatsi”. Kobieta pochyliła się, odgarniając hidżab. Przez ułamki sekund, trzymając z obu stron poły chusty za boki, popatrzyła w dół niczym dobra żona. Podniosła głowę. – Proszę państwa, Koyanisqiatsi oznacza w języku Indian zaburzenie świata, zaburzenie jego równowagi, wynikiem czego nastąpi jego rychły koniec. Zbłądziliśmy, ja też strasznie zbłądziłam. Nazywam się Maria Krajewska. Pracowałam przy budowie zamiany pustyni na rzekę przy boku Kaddafiego, to bzdura i mrzonka za straszne pieniądze. Kaddafi. To jest esencja zła, on jest

odpowiedzialny za światowy terroryzm – powstrzymajcie go, nim będzie za późno. Jestem złą kobietą, byłam przez lata kochanką najbliższego współpracownika Kaddafiego. A teraz mój syn u boku Kaddafiego niszczy świat, każdy dzień otwieramy wiadomością o zamachu terrorystycznym. Apeluję – przerwijmy tę falę zła. – Podniosła rękę z różą. – Obudźcie się, bo Lockerbie okaże się tylko preludium do prawdziwej Apokalipsy. – Dodała, patrząc w kierunku pierwszego rządu: – Jacku, proszę cię, ja, twoja mama, kocham cię, przestań. W imię Róży. STOP! Świecie obudź się… W tej chwili kilkanaście kobiet z gwardii przybocznej Kaddafiego ustawiło się w szeregu, jak pluton egzekucyjny, stając przodem do Marii i w nią celując. Świat rozdarła kanonada ognia.

PODZIĘKOWANIA

Astrid Lindgren powiedziała kiedyś, że czasem coś, co na początku wydaje nam się ogromną tragedią, może być punktem wyjścia do czegoś pięknego. Kiedy po dwóch dekadach aktywności zawodowej wylądowałam na stole operacyjnym: – Panie doktorze, czy to jest poważna operacja? – A pani myśli, że jakie ja robię w Wielkanoc? Przerwane życie aktywnej bizneswoman pracującej 24/7 na frontach zawodowym, rodzinnym, społecznym, wydawało mi się końcem świata. – Niech pani sobie zwizualizuje, co pani chce robić, jak pani się obudzi, a pani się obudzi, powiedział pan doktor. Wyobraziłam sobie, jak wchodzę do Empiku w Arkadii i tam, obok kasy leży stos z moimi książkami. Jak moja książka jest w TOP10 Empiku. I tak się stało. Dziękuję lekarzom w Polsce i w Anglii, którzy postawili mnie na nogi, szczególnie doktor Monice Nawrockiej i doktorowi Grzegorzowi Nawrockiemu (nie są parą a nawet się nie znają, chociaż dowodzą, że polscy lekarze, nawet tu w Londynie są najlepsi) oraz doktor Irenie Krzywickiej o wspaniałym sercu i doktor Agnieszce Pilarskiej posiadającej najpiękniejszy uśmiech pod słońcem. Człowiek do szczęścia potrzebuje zwierzaka, a ten potrzebuje kogoś szczególnego – dziękuję najlepszej na północ od Alp specjalistce od psich i kocich dusz – doktor Annie Pomianowskiej. Dziękuję Przyjaciołom przez duże „P”, za ich serce i trwanie przy mnie, Agnieszce Breitkopf i Idze Szymońskiej oraz Izie Estko i Joasi Sarapacie za trudną przyjaźń. Szczególne podziękowania należą się Annie Staniszewskiej, która nauczyła mnie, że nie warto się bać. Merci mes amis – za paryskie inspiracje dla Elli Klemensowicz i dla Tomka Rudomino. Dziękuję moim Przyjaciołom ze studiów – Magdzie Kąkolewskiej i Darkowi Zbirogowi, że razem trwamy i ciągle potrafimy, chcemy i lubimy dyskutować o sztuce, naszej miłości. Dziękuję wreszcie mojemu promotorowi profesorowi Juliuszowi A. Chrościckiemu, który pozwala mi pisać libijską sagę i czeka z doktoratem, za który miałam się wziąć tyle lat temu – a piszę dopiero teraz. Razem tęsknimy za Wandą. Thank you Jerome and Dennis O’Connor – you are the best! Alyson, William, Monica, Daniel, Lucy, Ann, Malcolm – thank you for our literary brainstorms

and visiting together the most beautiful places connected with the British writers. Rita, Mark, Joseph. Thank you for such a special time in Malta and Gozo. You are so privileged to live in this one of the most beautiful places in the world – hope you will read about it, in this book, one day. Jako analfabetka techniczna składam podziękowania Maćkowi Bębenkowi za tłumaczenie mi cierpliwie tych Strasznie Trudnych Spraw Technicznych. I Grzesiowi Szymańskiemu. Dziękuję Koleżankom Pisarkom – Magdzie Witkiewicz, Adze Lingas, Sylwii Zientek, Jarkowi Mikołajewskiemu, Kasi Pisarek, Leszkowi Talko, Kasi Hordyniec, Kasi Tubylewicz, Oldze Tokarczuk. Wasze słowa nieraz mnie niosły do przodu. No, ale przecież słowa mają autorzy po to, by nieść innych:). Dziękuję wszystkim Pisarzom i Wydawcom, thank you Arthur, za powstanie działu z polskimi książkami w londyńskiej bibliotece. Thank you Daniel Robbins for opening for me a new chapter. Dziękuję Wydawcy – Filii – za komfort pisania tak jak się chce, zgodnie z londyńskimi standardami, twórczo i miło – dziękuję Olgo, Mario i Mateuszu. Dziękuję cudownej, cierpliwej Redaktorce, Natalii Musiał. Dziękuję też rzeszy ludzi z Facebooka i spoza portalu, którzy do mnie piszą tyle wspaniałych słów, kiedy – wreszcie – kolejny – tom; dziękuję, że rozumiem więcej, co się dzieje; dziękuję, że mogę z pani książkami zwiedzać miejsca, które kocham, a do których nie mogę jeździć teraz, dziękuję za piękną historię o miłości, wypróbowałam twoje przepisy pachnące kolendrą, ja też kocham Caravaggia, fascynuje mnie Bliski Wschód, zwłaszcza dzisiaj, kiedy żyjemy w potrzasku i bogactwie trzech wielkich religii, szukam drogowskazów, co będzie dalej i łatwiej je odnajduję, czytając pani słowa, czy często śnisz o Libii?… Dziękuję moim wszystkim Czytelnikom. Mówią, że każdy ma w sobie chociaż jedną książkę. Zamykam oczy i widzę czerwoną, wysuszoną od słońca spękaną libijską ziemię, ciągnące się bez końca diuny i słyszę szum fal Morza Śródziemnego. Jem ostrego szish kebaba i popijam herbatą z płatków róży. Otwieram laptopa, przede mną pusta kartka. Dotykam klawiatury. Czas wyjawić, gdzie jest Karen. Dziękuję, że chcecie mi w tym towarzyszyć. I jak zwykle dziękuję Rodzicom za libijskie dzieciństwo i młodość, a dzieciom za śródziemnomorskie macierzyństwo. Jeszcze nigdy tak wiele nie zostało zrobione przez tak niewielu. A w zasadzie przez jedną. Dziękuję J. Dla moich synów – Antka i Nicholasa, dzięki Wam wszystko ma sens. Londyn, Paryż, Warszawa, La Valletta – maj 2015 – styczeń 2016.

SPIS TREŚCI

Okładka Karta tytułowa Dedykacja ROZDZIAŁ I ROZDZIAŁ II ROZDZIAŁ III ROZDZIAŁ IV ROZDZIAŁ V ROZDZIAŁ VI ROZDZIAŁ VII ROZDZIAŁ VIII ROZDZIAŁ IX ROZDZIAŁ X ROZDZIAŁ XI ROZDZIAŁ XII ROZDZIAŁ XIII ROZDZIAŁ XIV ROZDZIAŁ XV ROZDZIAŁ XVI ROZDZIAŁ XVII ROZDZIAŁ XVIII ROZDZIAŁ XIX ROZDZIAŁ XX

ROZDZIAŁ XXI ROZDZIAŁ XXII ROZDZIAŁ XXIII ROZDZIAŁ XXIV ROZDZIAŁ XXV ROZDZIAŁ XXVI ROZDZIAŁ XXVII ROZDZIAŁ XXVIII ROZDZIAŁ XXIX ROZDZIAŁ XXX ROZDZIAŁ XXXI ROZDZIAŁ XXXII ROZDZIAŁ XXXIII ROZDZIAŁ XXXIV ROZDZIAŁ XXXV ROZDZIAŁ XXXVI ROZDZIAŁ XXXVII ROZDZIAŁ XXXVIII ROZDZIAŁ XXXIX ROZDZIAŁ XL PODZIĘKOWANIA Reklama Karta redakcyjna

Copyright © by Nike Farida, 2015 Copyright © by Wydawnictwo FILIA, 2016 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żaden z fragmentów tej książki nie może być publikowany w jakiejkolwiek formie bez wcześniejszej pisemnej zgody Wydawcy. Dotyczy to także fotokopii i mikrofilmów oraz rozpowszechniania za pośrednictwem nośników elektronicznych. Wydanie I, Poznań 2016 Projekt okładki: Olga Reszelska Zdjęcie na okładce: © Małgorzata Maj/Arcangel Redakcja: Natalia Musiał Korekta: Kinga Zalejarz Skład i łamanie: Dariusz Nowacki Konwersja publikacji do wersji elektronicznej: „DARKHART” Dariusz Nowacki [email protected] eISBN: 978-83-8075-070-8

Wydawnictwo Filia ul. Kleeberga 2 61-615 Poznań wydawnictwofilia.pl [email protected]