Sievers J. - Jak doprowadzilem do drugiego rozbioru Polski

Jak doprowadziłem do drugiego rozbioru Polski Jakob Johann Sievers

Spis treści Wstęp 1792 do 7 kwietnia 1793 roku 1793 do 7 kwietnia do 12 lipca 1793 od 13 lipca do 6 grudnia Aneks Sievers do Igelströma Grodno 28 stycznia 1794 Instrukcja Katarzyny II dla Igelströma Petersburg 17 stycznia 1793 Deklaracja generała Kreczetnikowa - głównodowodzącego wojskami rosyjskimi na ziemiach polskich objętych kordonem - ogłoszona 7 kwietnia 1793 r. Rachunek ogólny długów królewskich z 1 września 1793 r., wedle tego co izba skarbowa wykazała Kopia listu J.W. Szczęsnego Potockiego generała artylerii koronnej do JO. ks. Sułkowskiego kanclerza koronnego z Petersburga pod dniem 13 czerwca 1793 r. pisanego List obywateli ziemi chełmskiej z sejmiku pisany List Najjaśniejszej Imperatorowej Rosyjskiej do J. Pana ambasadora de Sievers Chełm 11 lipca 1793 r. Kopia listu od konfederacji województwa ruskiego ziemi chełmskiej do JW. JP. de Budberg podpułkownika batalionu jegierskiego białomskiego Korespondencja różnych osób do Sieversa Ilustracje

Wstęp Pamiętniki Jakoba Sieversa są lekturą ostrą i przykrą. Są lekturą ostrą przede wszystkim dlatego, że tworzą drastycznie negatywny obraz polskich elit politycznych. Prawda, że ambasador rosyjski miał wtedy do czynienia z najgorszą ich częścią, na ogół gorszą od ludzi Targowicy. W jego zracjonalizowanym, a często cynicznym opisie jest jednak wiele stwierdzeń, które dotyczą polskich warstw wyższych w ogóle, a nawet szerzej - mentalności Polaków. Są też lekturą przykrą, ponieważ narzucają wiele analogii do naszej współczesności; więcej niż chciałoby się dostrzec. Najważniejsza z nich - to porażająca świadomość, że w pewnej dziedzinie niewiele się zmieniło; że ambasada wschodniego sąsiada wciąż jest - podobnie jak w osiemnastym wieku - ambasadą szczególną, super-ambasadą ciążącą nad życiem Polski. Z tej pierwszej analogii wywodzą się inne, liczne. Nie pora, by je tu wyliczać. Ważne jednak, żeby zwrócić uwagę na pewną cechę świadomości historycznej Polaków, w której mieści się stosunek do wschodniego sąsiada. Nie ma w nim zajadłości, jest natomiast zniewalające poczucie fatum: tak było, jest..., a wciąż znajdują się pesymiści którzy dodają: „i będzie”. Wobec tego fatalizmu okazała się bezsilna propaganda PRL-u, prowadzona konsekwentnie i uparcie, która miała ukształtować świadomość polskiego społeczeństwa jednorodnie antyniemiecko. Miała ona przekonać do teorii „jednego wroga”, odwiecznego i istniejącego współcześnie - do wroga niemieckiego. Okazało się, że można podjudzać Polaków na Niemców, ale nie można tym samym uwolnić ich od fatalistycznego poczucia podległości wschodniemu imperium. Poczucie to najczęściej jest już od historii oderwane, stanowi niemal metafizyczną nadbudowę wiedzy o przeszłości. Niemniej przecież istnieją powody, historycznie udowodnione, które mogły sprawić, że świadomość historyczna Polaków została przerośnięta guzem obezwładniającego fatalizmu.

Pierwszym takim powodem jest fakt zadawnienia wpływów Rosji w Rzeczypospolitej, większego niż dwóch pozostałych państw rozbiorczych. Sięga ono historii przedrozbiorowej, kiedy to już na przełomie XVII i XVIII wieku rozpoczął się proces ograniczania suwerenności Polski. Zainicjował go Piotr Wielki, wkraczając jako mediator w konflikt polskiej opozycji z tronem Sasów i narzucając się potem jako gwarant postanowień tzw. Sejmu Niemego w roku 1717. Sejm ten przyniósł niebezpieczne sformalizowanie spraw obrony, ustalając maksymalną liczbę wojska regularnego na bardzo niskim poziomie w porównaniu do liczebności armii państw ościennych, niewiele ponad 10 tysięcy (Prusy miały w tym czasie 145 tysięcy, Austria - 140 tysięcy, Rosja - 330). Przyniósł także gwarancję wolnej elekcji i liberum veto; poza tym, od czasu wojny północnej Piotr stał się opiekunem dysydentów polskich. Zasady gwarancyjne były potem wielokrotnie potwierdzane w umowach międzynarodowych. Już za Piotra I w rosyjskiej polityce wobec Polski zaznaczyła się tendencja do „kurlandyzacji” Rzeczypospolitej. Można by ją nazwać polityką uzależnienia i swobody interwencji przy niezmienionym oficjalnym statusie państwa. Tak właśnie stało się z Kurlandią, która nadal była lennem Rzeczypospolitej, a w której - mimo to - tron obsadzała Rosja, a w kraju gospodarowały wojska rosyjskie. Do przechodów i stacjonowania wojsk rosyjskich musiała się przyzwyczaić również i Rzeczpospolita. Co prawda po wojnie północnej z trudem udało się uzyskać ich wyjście z granic państwa, ale później wielokrotnie armia rosyjska wkraczała do Polski. Powodem bywały interwencje (jak w czasie bezkrólewia w 1733) albo przemarsze (1738, 1748). W czasie wojny

siedmioletniej zatrzymała się na dłużej, a zbudowane wtedy magazyny posłużyły jej w czasie kolejnego pobytu, w roku 1764. I chociaż projekty rozbioru Polski pojawiły się już w 1709 ze strony Fryderyka I pruskiego, jasne było, że Rosja jest stroną dyktującą warunki. Wtedy Piotr Wielki odpowiedział: Es sei nicht pratikabel (to jest niemożliwe) preferując sytuację istniejącą: uzależnienia Rzeczpospolitej bez zmiany jej formalnego statusu. A i po śmierci Piotra, chociaż wpływy Rosji na Polskę osłabły, wśród sąsiadów Rzeczypospolitej zawsze miała ona głos najdonioślejszy. [1]

Drugim powodem nabawienia się przez Polaków fatalistycznego stosunku do wschodniego sąsiada mogła być wyniesiona z lekcji historii wiedza o bezprzykładnej trwałości sukcesu Rosji w odniesieniu do Polski: uparta ekspansja na zachód, konsekwentne przesuwanie granicy wpływów. Dyrektywa ekspansji na zachód, demonstrowana przez Piotra Wielkiego, mogła być uważana za coś przejściowego, za fajerwerk, który błysnął na kresach cywilizowanej Europy. Ale od chwili wstąpienia na tron Katarzyny II nie mogło być już wątpliwości, że ta tendencja stanowić będzie fundament polityki Rosji. W stosunku do Polski realizowała się w konsekwentnej taktyce ingerencji wspartej o wewnętrzne sojusze: stronnictwa prorosyjskie, koterie magnackie, czy poszczególnych dygnitarzy polskich. Bez tego wsparcia, szanse rosyjskiej polityki mieszania się w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej byłyby znacznie mniejsze. Proces utrwalania systemu podległości państwa polskiego postępował szybko: w roku 1764, w oparciu o stronnictwo Czartoryskich, Katarzyna obsadziła tron polski swoim kandydatem. W latach 1764-1768 Polska została włączona w tzw. system północny (wg koncepcji rosyjskiego ministra spraw zagranicznych Nikity Panina) jako bierny członek systemu. Dokonało się w ten sposób wzmocnienie wpływów rosyjskich w tej części Europy, które oznaczało - według sformułowania Emanuela Rostworowskiego - „wypełnienie dotychczasowej politycznej próżni rosyjskim protektoratem”. Sejm z lat 1767-1768 przyniósł potwierdzenie najbardziej wstecznych zasad ustrojowych, gwarancję rosyjską, spektakularne represje w stosunku do opornych. Po tym sejmie „Rzeczpospolita już i formalnie spadła do rzędu państwa wasalnego”. [2]

[3]

Pierwszy rozbiór należy uznać za chwilową porażkę Rosji, zmuszonej do podzielenia się łupem polskim. Jednakże potem, gdy Prusy i Austria ograniczyła swoje wpływy do ziem zabranych, Rosja rozciągnęła je na całą Rzeczpospolitą. Był to już niekwestionowany protektorat. Okres międzyrozbiorowy określany jest w historiografii jako czasy rządów „prokonsulskich” rosyjskiego ambasadora Ottona Stackelberga. Dwa następne rozbiory umniejszyły znów strefę wpływów Rosji, ale Kongres Wiedeński z kolei granicę tych wpływów przesunął daleko na zachód po rzekę Prosnę oddając w gestię Rosji Królestwo Polskie. W wyniku I wojny światowej i wojny 1920 roku Rosja utraciła Polskę, granica wpływów cofnęła się na Zbrucz; po dwudziestu latach tradycję ekspansji Rosji na zachód przejął Związek Radziecki, i tak, po drugiej wojnie światowej cała Polska, o rozszerzonych na zachodzie granicach aż po Odrę i Nysę, znalazła się w strefie wpływów rosyjskich. Faktyczny stan podległości przybierał różne formy na przestrzeni osiemnastego, dziewiętnastego i dwudziestego wieku: od niesformalizowanego protektoratu, poprzez formę włączenia do Rosji, później państwa quasi - suwerennego po Kongresie Wiedeńskim, państwa o ograniczonej autonomii po powstaniu listopadowym, do statusu niemal że guberni w postaci „kraju przywiślańskiego” po

powstaniu styczniowym. Po drugiej wojnie wróciła forma państwa quasi - suwerennego w ramach bloku radzieckiego. W ten sposób dzień dzisiejszy aktualizuje refleksję nad historią zniewolenia Polaków i przed każdym następnym pokoleniem stawia od nowa pytanie o przyczynę. Nie miejsce tu, by streszczać narodową dyskusję o przyczynach upadku państwa, toczącą się od bez mała dwóch wieków. Jest natomiast miejsce, by spytać: Dlaczego Polskę spotkało to, co spotkało - to znaczy rozbiory - jeśli kryzysowi podlegało już od połowy XVII wieku wiele państw i regionów Europy, które - pomimo tego - rozbiorom nie uległy? Musiał być zatem jakiś szczególny, wyjątkowy zbieg okoliczności. Bez ryzyka zbytniego uproszczenia można powiedzieć, że taki zbieg okoliczności w początkach XVIII wieku miał miejsce istotnie; co więcej - można wymienić najważniejsze elementy, które tworzyły symetryczną konstrukcję przeciwstawień. 1. Szczególnemu wzrostowi potencjału militarnego Rosji, Prus i Austrii odpowiadał szczególny stan wytracenia tego potencjału w Polsce - można by rzec - stan rozbrojenia. 2. Orientacja ekspansji, po stronie dworu pruskiego i rosyjskiego, napotykała ideologię bezwładu, którą polskie elity polityczne gotowe były uznać za najlepszą rękojmię bezpieczeństwa. 3. Wydoskonaleniu aparatu centralnego państw ościennych odpowiadał w Polsce proces odwrotny - postępującej destrukcji. 4. Podobnie - wydoskonaleniu dyplomacji w monarchiach absolutnych odpowiadał jej zupełny brak w Polsce. Takich przeciwstawień znalazłoby się więcej; tyle wystarczy, żeby zgodzić się z opinią - na pozór cyniczną - że ówczesna Rzeczpospolita pogrążona w bezwładzie i w dodatku przekonana, iż stanowi on polityczne zabezpieczenie, była w istocie wielką prowokacją dla monarchii ościennych zorientowanych na politykę ekspansji; trwanie w takich dysproporcjach musiało skończyć się katastrofą. Pozostaje jednak sprawa samej procedury rozbiorów; pozornie mniej ważna, mieszcząca się w formalnej warstwie problemu zniewolenia Polaków, w istocie dotykająca głębszych treści: moralnych pryncypiów ówczesnej polityki europejskiej. Chodzi tu o wymuszenie zgody parlamentu polskiego na wcześniej zawarte traktaty rozbiorowe. Interes państw rozbiorczych był w takim rozwiązaniu oczywisty: I Prusy i Rosja unikały w ten sposób jawnej manifestacji zarówno swojej siły jak ekspansjonistycznych intencji, co mogłoby zaalarmować opinię Zachodu i spowodować mediację. Co więcej - obyczaj moralny władców oświeconych wymagał, by każdej agresji nadać status misji, zgodnej z zasadami prawa narodów i prawami człowieka. Ratyfikacja rozbiorów przez polski parlament stanowiła nie tylko rękojmię niewtrącania się Zachodu tak dziś, jak i w przyszłości. Trudno bowiem interweniować w sytuację, w której naród sam, przez swoje przedstawicielstwo układa się z sąsiadami o korekturę granic. I rzeczywiście - pierwszy rozbiór przeszedł prawie bez echa. Rzeczpospolita poległa więc w sejmie, nie na polu walki, podobnie jak później, także w sejmie, a nie w ogniu bitewnym odniosła zwycięstwo przez odrzucenie gwarancji rosyjskiej i uchwalenie Konstytucji 3 Maja.

Dla Polaków, fakt iż rozbiory nie były prostą aneksją, lecz uzyskały formułę akceptacji, stał się tragedią, strąceniem w otchłań wieczystej rozterki; prowadził - w ciągu wieków - do politycznych matactw, zrywów rozpaczy, postaw przystosowania, lansowania „filozofii mniejszego zła”, wreszcie wynarodowienia lub ucieczki. Społeczeństwo polskie zostało wplątane w sytuację pokraczną moralnie i politycznie - współuczestniczenia w zbrodni dokonanej na Polsce. Nie mogło się z niej wyplątać przez dwa wieki z górą. Trudno rozstrzygnąć czyją inicjatywą był taki, a nie inny sposób prawnej konkretyzacji rozbiorów poprzez formułę sejmową. Pewne jest natomiast, iż, choć inicjatywa polityczna wyszła od Prus (w odniesieniu do pierwszego rozbioru), taktykę rozgrywki dyktowała Rosja. Miała już wtedy dobrze rozpoznany grunt polski. Ambasadorzy rosyjscy wiedzieli jak w praktyce funkcjonuje ustrój tzw. demokracji szlacheckiej. Był to już wtedy ustrój mocno wynaturzony. Zmiany, które zachodziły od czasów kryzysu połowy XVII wieku w łonie stanu szlacheckiego wzmocniły uzależnienie szlachty od panów; wspólnota szlachecka rozpadała się coraz wyraźniej i przestawała liczyć się szlachecka racja stanu. Powiązania pionowe wiodące od wierzchołka drabiny społecznej aż do najniższego jej szczebla - od rezydencji magnackiej do szlacheckiej gołoty stanowiły właściwy szkielet całej konstrukcji politycznej ówczesnej Rzeczypospolitej. Wzdłuż tych powiązań biegły kanały informacji i impulsów. Poprzez kilku dygnitarzy reprezentujących rody najbardziej wpływowe, można było panować nad bracią szlachecką. Są liczne dowody na to, że ambasadorzy rosyjscy świetnie opanowali technikę posługiwania się tak pojętą demokracją szlachecką zarówno jej bezwładem, jak i możliwościami kreowania sytuacji. Jednym z dobrych przykładów są wynurzenia Ottona Stackelberga na temat zamiaru zawiązania konfederacji antyaustriackiej w czasie wojny o sukcesję bawarską. Miała stanąć wtedy „kiedy ustali się odpowiedni dzień, zgromadzi się w umówionym miejscu najwybitniejszych magnatów, znajdujących się w stolicy, aby wybrać jednego lub dwóch marszałków i podpisać akt konfederacji”. [4]

Najważniejszym doświadczeniem, które posłużyło później technice rozegrania rozbiorów był sejm 1767-1768. Ambasador rosyjski, Repnin, wypróbował na nim skuteczność metody manipulacji politycznej, polegającej na wyłonieniu węższej reprezentacji, która byłaby upoważniona do podejmowania decyzji w imieniu sejmu. Pierwszy raz w dziejach polskiego parlamentaryzmu została zastosowana zasada „delegacji” sejmowej. Takiej możliwości nie przewidywał polski obyczaj polityczny (był to najprawdopodobniej pomysł Panina, wzięty ze wzorów szwedzkich). Delegacja składała się z 70 osób, była pełnoprawna, mogła nie liczyć się z plenum sejmu; w praktyce grono to mogło ulec zmniejszeniu, ponieważ wymagane quorum wynosiło połowę składu delegacji. Wedle polskiego prawa zwyczajowego, delegacja taka była ciałem pozaparlamentarnym. I o to, aby stała się ciałem oficjalnie przez sejm uznanym, rozegrała się batalia między Repninem a opozycją sejmową. Repnin posunął się dalej stosując represje drastyczne i spektakularne. Z miejsca obrad sejmu, Warszawy, zastraszonej okupującym ją wojskiem rosyjskim, porwano i wywieziono do Kaługi czterech opozycyjnych posłów i senatorów, w tym biskupów Kajetana Sołtyka i Józefa Andrzeja Załuskiego. W pięć dni po porwaniu senatorów sejm zgodził się na wyłonienie delegacji i udzielił jej plenipotencji. W ten sposób formuła delegacji sejmowej stała się nową legalną instytucją parlamentarną. Co więcej - po zalimitowaniu sejmu - do niej należało opracowanie nowego prawa sejmowego. Był to wielki krok na drodze ujarzmienia Polski. Warto w tym miejscu sięgnąć do opinii

historyka sejmów polskich Jerzego Michalskiego: „Opracowane przez delegację, a zatwierdzone przez sejm 1767-1768 normy prawne dla sejmików i sejmów obowiązywały z niewielkimi modyfikacjami 20 lat, aż do czasów Sejmu Czteroletniego. Co ważniejsza w okresie tym realizowała się zasadnicza koncepcja polityczno-ustrojowa narzucona przez dwór petersburski, a mianowicie: sprowadzenie sejmów „wolnych” do funkcji kontrolowania władzy wykonawczej i zajmowania się trzeciorzędnymi sprawami zaliczonymi do materii ekonomicznych. Istotną działalność prawodawczą podejmować mogły jedynie sejmy skonfederowane pod warunkiem zgody Katarzyny II jako gwarantki ustroju Rzeczypospolitej”. [5]

Pierwszy sejm rozbiorowy przebiegał zgodnie z zasadami przyjętymi w 1768 roku. delegacja była jeszcze mniejsza, liczyła 31 osób, wymagane quorum wynosiło zatem 16 osób. To „gabinetowe” grono dobranych osobistości podejmowało w imieniu sejmu decyzje najwyższej wagi państwowej. Wszystko przebiegało według narzuconego przez Rosję scenariusza. Rozpaczliwy protest małej grupki posłów, skupionych wokół Tadeusza Rejtana, niczego nie zmienił. Sejm, w majestacie prawa uznał cesję ziem Rzeczypospolitej podpisując oddzielnie traktaty z każdym z trzech państw rozbiorowych. Nie chcemy tu formułować ocen i rozstrzygać na czym zasadzało się „większe” czy „mniejsze” zło; jak należałoby, czy nie należałoby postąpić. Pragniemy jedynie przypomnieć, że sukces politycznej techniki, użytej przez Rosję przy legalizacji przemocy, był ogromnym zwycięstwem zaborców i ostateczną klęską Polaków. Drugi rozbiór, rozegrany tym samym sposobem, był dla dworu petersburskiego zadaniem łatwiejszym i trudniejszym zarazem. Łatwiejszym, ponieważ gorsza była sytuacja Polski jako państwa, które przegrało wojnę. Ponadto polska „rewolucja” dawała Rosji asumpt do uprawiania propagandy misji antyrewolucyjnej, w obronie zagrożonego porządku. Z drugiej strony - zadanie było o tyle trudniejsze, o ile bardziej Europa z roku 1793 różniła się od Europy z roku 1772. Rewolucja francuska stworzyła nową sytuację, w której ostatecznej demaskacji uległ system oświeconego absolutyzmu. Rozsypał się mit o Semiramidzie Północy, sprawiedliwej władczyni ludu rosyjskiego. Jednocześnie zmienił się w sposób zasadniczy obraz Polski. Konstytucja 3 Maja zyskała rozgłos i aprobatę zachodniej opinii liberalnej. Jeśli dwadzieścia lat wcześniej propaganda rosyjska mogła sobie pozwolić na stworzenie image Rzeczypospolitej jako kraju ciemnego feudalizmu, po roku 1791 było to już niemożliwe. Trudnością innej natury był wzrost świadomości politycznej szlachty i jej emancypacja. Trudniej było powodować bracią szlachecką niż w czasach pierwszego rozbioru.

W sumie więc Jakob Johann (w wersji rosyjskiej Jakow Jefimowicz) Sievers, którego Katarzyna II mianowała 6 grudnia 1792 roku ambasadorem w Polsce i zleciła mu delikatną misję dokonania drugiego rozbioru, miał zadanie niełatwe. Kim był człowiek obdarzony tak wielkim zaufaniem imperatorowej? [6]

[7]

Urodził się 30 sierpnia 1731 roku w Wesenberg, w Estonii. Jego ojciec - Joachim Johann zarządzał tam majątkiem baronów von Tiesenhausen. Sieversowie wywodzili się z Holsztynu. Brat Joachima - Karl, urodzony w Finlandii, był sługą Ernesta Birona - faworyta carowej Anny. Później, jako kamerdyner, parzył kawę wielkiej księżnej Elżbiecie Piotrownie, która, po wstąpieniu na tron, obsypała go łaskami i zrobiła swoim szambelanem. Dzięki bratu Joachim Johann otrzymał nadanie [8]

[9]

majątku Bauenhoff w rosyjskiej części Inflant. W roku 1743, przejeżdżając tamtędy, Karl zabrał ze sobą do Petersburga swego, wówczas dwunastoletniego, bratanka - Jakoba Johanna. Chłopiec umiał kaligraficznie pisać, został więc pisarzem w Kolegium Spraw Zagranicznych. Następnym stopniem wtajemniczenia było odczytywanie zaszyfrowanych depesz. Wreszcie, w 1748 roku wysłano go do rosyjskiej placówki dyplomatycznej w Kopenhadze. Stąd, mniej więcej dziesięć miesięcy później, skierowano go do Londynu, gdzie zajął się nim przyjaciel stryja Karla - ambasador Piotr Czernyszew. Pobyt nad Tamizą do roku 1755 był dla Sieversa prawdziwą szkołą. Wyniósł z niej niezbędną dyplomacie ogładę towarzyską i biegłą znajomość języków obcych. W czasie wojny siedmioletniej (1756-1763) odbył służbę wojskową. Brał udział w bitwach pod Großjägersdorf i Zorndorf oraz w oblężeniu Kołobrzegu. W latach 1759-1760 sekretarzował rosyjsko-pruskiej komisji powołanej do wymiany jeńców wojennych. Za te zasługi otrzymał awans na generała-majora. Nowa władczyni - Katarzyna II mianowała go w roku 1764 gubernatorem Nowogrodu, zaś w 1776 także Pskowa i Tweru, a tym samym generał-gubernatorem tych trzech guberni. W 1767 roku ożenił się ze swą stryjeczną siostrą - Lisinką, towarzyszką dzieciństwa. Jako administrator powierzonych mu ziem wykazał wielką energię. Uporządkował sprawy miast, lasów oraz dróg wodnych. Od roku 1773 zarządzał tymi ostatnimi w całym imperium. Jako generałgubernator był osobiście odpowiedzialny przed cesarzową i miał przywilej pisywania do niej bezpośrednio. Był wówczas jednym z jej najbardziej zaufanych doradców, zwłaszcza w sprawach polityki wewnętrznej. Pełen reformatorskiego zapału zarzucał Semiramidę Północy memoriałami w sprawie ulepszenia administracji, budowy kanałów śródlądowych, polepszenia położenia pańszczyźnianych chłopów. Wiele jego pomysłów i projektów wykorzystała Katarzyna wydając w roku 1775 ustawę o zarządzaniu guberniami. [10]

Był wówczas związany z koterią Nikity Panina, Iwana Czernyszewa, braci Orłowów, a przez to niewygodny Potiomkinowi, którego wpływy stale rosły. Ideą księcia taurydzkiego był plan wschodni. Jego realizacji służyć miało odejście od sojuszu z Prusami i zawarcie antytureckiego sojuszu z Austrią (zjazd w Mohylowie w roku 1780). Była to koncepcja przeciwna dotychczasowej polityce Panina. Poza tym, jak można przypuszczać, Potiomkin uważał, że Sievers odwraca uwagę Katarzyny od spraw zagranicznych w stronę reform wewnętrznych. Zresztą zainteresowanie carowej pewnymi zmianami w jej państwie, widoczne w początkach panowania, już gasło. Aby wzbudzić nieufność Katarzyny, wykorzystano skandal związany z rozwodem Sieversa z żoną, a także potknięcia w administrowaniu powierzonymi mu trzema guberniami. Donosy, inspirowane prawdopodobnie przez Potiomkina, odbierał generał-prokurator książę Wiaziemski. Sygnałem zmiany stosunku carowej do Sieversa był brak odpowiedzi na jego listy. W maju 1781 roku napisał prośbę o dymisję. Zgoda podpisana została 14 czerwca. Nie pozostawało mu nic innego jak tylko zaszyć się w Bauenhoff. [11]

[12]

[13]

Z wiejskiego zacisza wywołał go list Płatona Zubowa z 13 listopada 1792 roku. Faworyt zawiadamiał, że życzeniem imperatorowej jest, aby udał się do Polski jako jej ambasador nadzwyczajny i pełnomocny przy królu i Rzeczypospolitej. Sievers posłusznie przybył do Petersburga. Potiomkin już nie żył, a nowa ekipa potrzebowała jego doświadczenia i umiejętności. Otwierało to przed nim znów drogi kariery po z górą dziesięciu latach niełaski. Aleksander Chrapowicki - sekretarz osobisty Katarzyny - zanotował, że wyjazd Sieversa do Polski

[14]

przygotowywali Zubow i Morkow, a Bezborodko do tego nie wtrącał się. Pozostaje mimo to zagadką, kto wpadł na pomysł, by znów wezwać Sieversa - imperatorowa, czy jej faworyt. Z pewnością Zubow musiał akceptować jego kandydaturę. Historycy zgodni są na ogół co do wybitnych predyspozycji umysłu i usposobienia Sieversa do tego rodzaju misji. Kostomarow pisał o nim: „mimo podeszłego wieku, był to człowiek niezwykle czynny, przenikliwy, łatwo orientujący się w sytuacji, w której się znajdował, widzący ludzi na wylot, trafnie ich oceniający, niepopędliwy, niezarozumiały, zawsze pełen godności, z zimną krwią analizujący sprawy w ich właściwym wymiarze, niezły, nieuparty; niekierujący się kaprysem, nieskończenie cierpliwy niczym kamień w realizowaniu obranej drogi, niepodatny na wpływy. Dlatego też nie tracił panowania nad sobą i nie dawał wyprowadzić się w pole. Kiedy się czymś zajmował, pochłonięty był tym bez reszty. Z wyglądu dobroduszny, nieustannie uśmiechnięty, uprzejmy w obejściu. Umiał milczeć wtedy, kiedy milczenie było wymowniejsze niż słowa. Mówił mało i rzeczowo. Był to człowiek, który właśnie w takiej chwili był w Polsce potrzebny, który budziłby w Polakach respekt a zarazem sympatię. Takiego starucha wybrała Katarzyna”. [15]

[16]

Trudność misji Sieversa polegała na zachowaniu pozorów legalizmu podczas przeprowadzania II rozbioru. Imperatorowa życzyła sobie, aby zgodę na odstąpienie ziem Rzeczypospolitej wydał sejm, jak stało się to w czasie I rozbioru.

Wiadomość o wkroczeniu 24 stycznia 1793 roku wojsk pruskich do Wielkopolski zastała Sieversa w Grodnie. Była ona wielkim zaskoczeniem dla Generalności konfederacji targowickiej, która w odruchu desperacji zamierzała zwołać pospolite ruszenie. Z niemałym trudem udało się w końcu ambasadorowi uspokoić wzburzone nastroje. 10 lutego przybył on do Warszawy i począł nalegać na króla, by ten udał się do Grodna, gdzie miał być zwołany sejm. Sievers utrzymywał, aż do ogłoszenia oficjalnej deklaracji rozbiorowej 9 kwietnia, że jego celem byłoby jedynie poprawienie „wedle sił ludzkich” konstytucji z roku 1775 . Król, przeczuwając groźbę rozbioru i zaprzepaszczenia Konstytucji 3 Maja, wynajdywał rozliczne przeszkody. Znalazłszy się w pułapce swych własnych olbrzymich długów, zdany na łaskę i niełaskę imperatorowej, w końcu uległ. Z chwilą ogłoszenia deklaracji rosyjskiej prysły wszelkie złudzenia króla i dygnitarzy targowickich. W tym czasie Ksawery Branicki i Szczęsny Potocki byli już w Petersburgu. Seweryn Rzewuski rozpaczliwie protestował i musiał być odesłany przez ambasadora do swych dóbr. Od współpracy z Sieversem uchylił się kanclerz wielki koronny - Jacek Małachowski, marszałek wielki koronny - Michał Mniszech, prymas - Michał Poniatowski i inni. Wielu targowiczan, choć byli przeciwnikami Konstytucji 3 Maja, nie chciało jednak przykładać ręki do rozbioru. W tej sytuacji, w dyspozycji ambasadora pozostawali ludzie, których jedynym motywem działania była nieskrywana chęć zysków. Według określenia Igelströma musiał on „kuć groty z każdego żelaza”. [17]

[18]

Wówczas dominującą pozycję w konfederacji uzyskała jej część litewska. Przewodzili jej bracia Józef i Szymon Kossakowscy. Im to zmuszony był Sievers powierzyć kampanię sejmikową na Litwie. Podobną rolę w Koronie odegrali Kajetan Miączyński, Antoni Pułaski i Piotr Ożarowski. 17 czerwca zebrał się w Grodnie sejm. Jako sejm nadzwyczajny miał trwać dwa tygodnie. W tym czasie ambasador zamierzał przeprowadzić traktaty cesyjne z Rosją i Prusami, zawrzeć traktat przymierza polsko-rosyjskiego oraz zastąpić obaloną Konstytucję 3 Maja nowym porządkiem wewnętrznym gwarantowanym przez Rosję. Wkrótce okazało się, że zrealizowanie tych zamierzeń w oznaczonym czasie było niemożliwe. Choć grodzieńscy posłowie byli wybrani za pieniądze

z ambasadorskiej kasy, w asyście wojsk rosyjskich, w warunkach bojkotu sejmików przez patriotyczną szlachtę, znalazła się wśród nich dwudziestoosobowa grupa gotowych śmiało przeciwstawić się gwałtowi. Król przyjął taktykę obstrukcyjną, pełną płaczu, lamentów i zaklęć. Jednak najgroźniejszym przeciwnikiem okazali się Kossakowscy dysponujący głosami posłów z Litwy. Byli oni zdecydowanymi filarami partii rosyjskiej w Polsce, lecz chcieli wykorzystać obcą kuratelę dla zachowania i umocnienia swej niemal udzielnej pozycji na Litwie. Tymczasem wszystko wskazuje na to, że Sievers mógł być zwolennikiem utrzymania Polski, państwa buforowego między Rosją a Prusami, wprawdzie okrojonej i w pełni zależnej, ale w miarę rządnej i stabilnej wewnętrznie. Aby zachować zatem równowagę stronnictw usiłował ograniczyć władzę Kossakowskich oraz ukrócić ich nadużycia wywołujące ferment. Spory te przedłużyły znacznie sejm i zmusiły ambasadora kilkakrotnie do zastosowania przemocy. Obrady zakończyły się dopiero 23 listopada 1793 roku. Ostatecznie Sievers zrealizował główne punkty swego planu. Choć dzieło Sejmu Wielkiego uznano za niebyłe, wiele jego elementów udało się zachować w ustawodawstwie grodzieńskim. Trudno powiedzieć, czy ambasador w pełni był tego świadom, a może wywiedli go w pole doradcy w sprawach ustrojowych - Moszyński i Raczyński? Z chwilą zakończenia obrad sejmu misterna gra Sieversa dobiegła końca. 25 grudnia 1793 roku nadeszła dymisja. Imperatorowa potrzebowała teraz kogoś, kto twardą ręką ująłby zarząd satelickiego państewka. Kimś takim okazał się baron Igelström. Na rozkaz Katarzyny Sievers pospieszył do Petersburga dla zdania sprawy ze swej misji. Monarchini nie wyznaczyła mu żadnego innego zadania. Powrócił więc znów do siebie, do Bauenhoff. Na początku 1795 roku otrzymał pensję 4000 rubli rocznie i nadanie ziemi wraz z 2808 duszami w guberni mińskiej. Do Petersburga wezwał go, wkrótce po wstąpieniu na tron, car Paweł I. Chciał on być może wynagrodzić Sieversowi chłód, z jakim przyjęła go, po powrocie z Warszawy, Katarzyna, której syn - nowy car - serdecznie nienawidził. Jego pensja wzrosła czterokrotnie. Mianowany został senatorem i członkiem Rady Państwa. Od czerwca 1797 roku zarządzał, tak jak niegdyś, drogami wodnymi imperium. Z jego inicjatywy przekopano w latach 1798-1803 kanał łączący rzeki Msta i Wołchow ułatwiający komunikację między Nowogrodem a Petersburgiem. Kanał ten Aleksander I nazwał imieniem Sieversa. [19]

Paweł obsypywał go zaszczytami. Został odznaczony orderem św. Andrzeja z brylantami. W grudniu 1797 roku został kawalerem maltańskim, zaś w kwietniu 1799 wielkim szpitalnikiem zakonu maltańskiego. W kwietniu 1798 roku otrzymał wraz z braćmi Peterem i Karlem tytuł hrabiowski. 18 marca 1800 roku rzeczywistego tajnego radcę Sieversa uwolniono od służby. Już dwa lata wcześniej wydał się księciu Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu „stary, chudy, blady, rozlazły, bez jakiejkolwiek energii ni postawy”. [20]

Ostatnie lata życia spędził w Bauenhoff, gdzie umarł 22 lipca 1808 roku. *** [21]

Podczas misji w Polsce Sievers korespondował ze swymi córkami. Lisette - najmłodsza z nich zebrała jego listy w rodzinnym archiwum. Ojciec przesyłał jej także kopie not, korespondencji urzędowej, traktatów oraz gazety z poleceniem, by je przechowała. [22]

W latach 1826-1851 profesorem historii i geografii Uniwersytetu w Dorpacie (obecnie Tartu) był Karl Ludwig Blum. Jego specjalnością były dzieje starożytne. Zainteresował się jednak spuścizną po Sieversie przechowywaną przez Lisette - żonę gubernatora Estonii barona Bernharda Johanna von Üxküll. Na podstawie tej kwerendy, już po powrocie do Heidelbergu, Blum opublikował czterotomową biografię Sieversa. Jej trzeci tom obejmujący polski epizod biografii Sieversa wydał w Poznaniu w roku 1865 Jan Konstanty Żupański. Tłumacz a zarazem redaktor nie jest znany. Dzieło to ukazało się w serii pamiętników z XVIII wieku pt.Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa. W niniejszej edycji wydawcy zdecydowali się ten tytuł zachować na wewnętrznej karcie tytułowej, gdyż ma on już swoją tradycję, choć w zasadzie nie odpowiada zawartości tomu. Z tytułu na okładce natomiast należy się wytłumaczyć, gdyż jest on małym nadużyciem: dokładnie takich słów Sievers nigdzie nie napisał, ale w taki właśnie sens układa się jego relacja o misji w Polsce. Jak można przypuszczać, Sievers nie prowadził wówczas żadnego dziennika, ani nie napisał później pamiętnika. Blum natomiast zebrał znalezioną w rodzinnym archiwum korespondencję i opublikował ją częściowo in extenso, częściowo we fragmentach lub streszczając. Blum wspomina kilkakrotnie, że korzystał także z pamiętników Michała Kleofasa Ogińskiego. Niemiecki historyk mógł czytać je w wydaniu francuskim z roku 1827 lub też w niemieckim z roku 1845. Poszczególne fragmenty źródłowe wiąże autorski komentarz Bluma. Jest on szczególnie rozbudowany w początkowych partiach interesującego nas tomu. Pełni tam funkcję wprowadzenia w okoliczności sytuacji w Polsce. W dalszych partiach dominują fragmenty źródłowe. [23]

[24]

[25]

[26]

[27]

Ważnym zagadnieniem jest kwestia wiarygodności dzieła Bluma. Był on niewątpliwie pod urokiem swego bohatera i, w komentarzach, idealizował go ponad miarę. Był dla niego wzorem cnót i prawości. [28]

Jednocześnie sympatia Bluma kierowała się w stronę Polaków. Nie szczędzi słów krytyki polityce rosyjskiej względem Polski. Czarną barwą odmalowuje przewrotność Katarzyny, jej faworytów i doradców. Ofiarą przewrotności monarchini i intryg jej otoczenia jest także, w ujęciu Bluma, Sievers, którego prawość, rzetelność i bezkompromisowość sprowadzają zazdrość i niechęć. Aby to zweryfikować, należy odnieść się do szczegółowych ustaleń Bluma. Oto niektóre z nich. Przed wyjazdem z Petersburga 2 stycznia 1793 roku Sievers otrzymał reskrypt imperatorowej. Interpretował on wydarzenia ostatnich lat w Polsce zgodnie z poprzednimi deklaracjami dworu rosyjskiego. Zapowiadał rozbiór jako środek przeciwko rozszerzaniu się zarazy jakobińskiej, służący zapewnieniu bezpieczeństwa zachodniej granicy Rosji. Udział w nim króla pruskiego stanowić miał rekompensatę za udział w koalicji antyfrancuskiej i zapobiec jego wystąpieniu z niej. Po podziale Polska odgrywać miała rolę państwa buforowego. W orbicie wpływów rosyjskich utrzymywałaby ją obawa przed dalszymi roszczeniami Prus. Blum nie znał tego reskryptu, a za instrukcję wziął przypuszczalnie jakiś inny list Katarzyny do nowomianowanego ambasadora. Nie zawierał on żadnych konkretnych wskazówek co do jego przyszłych zadań. Blum wysnuł stąd wniosek, że od samego początku przeciwnicy Sieversa prowadzili w stosunku do niego nieczystą grę. Rzekomą instrukcję zestawia Blum ze szczegółowymi instrukcjami Katarzyny dla nowomianowanego dowódcy wojsk rosyjskich w Polsce - Igelströma. Wnioskuje z tego, że imperatorowa darzyła go większym zaufaniem niż Sieversa. Jest to wniosek fałszywy, gdyż wynika z nieznajomości reskryptu. Poza tym, jak można sądzić, mało było prawdopodobne, by imperatorowa wtajemniczyła w swoje plany co do przyszłości Polski dowódcę wojskowego, a utrzymała je w tajemnicy przed swym [29]

ambasadorem. Reskrypt nie zawierał natomiast żadnych wskazówek w jaki sposób miała dokonać się operacja rozbiorowa w Polsce. Pozostaje kwestią domysłów, czy poinformowano w tym względzie Sieversa przed jego wyjazdem z Petersburga. Instrukcja dla Igelströma z 17 stycznia stwierdzała, że odstąpienie ziem przez Rzeczpospolitą musi potwierdzić sejm. Prawdopodobnie to samo powiedziano Sieversowi podczas konsultacji na dworze. Zgodne to było zresztą ze sposobem zastosowanym przy okazji I rozbioru. Po przybyciu do Warszawy Sievers zastał pustą kasę ambasady. Obiecane w Petersburgu pieniądze nie nadchodziły, mimo, że ambasador dopominał się o nie. Potrzeba wystawnej reprezentacji, a także obietnica wsparcia finansowego dla króla zmusiły go do zaciągnięcia długów u bankiera Meissnera. Wobec bankructwa pozostałych bankierów, stał się on jedynym kredytodawcą rosyjskiej ambasady. Sievers prosił o interwencję w Petersburgu Repnina generała-gubernatora w Rydze. Dzięki jego wstawiennictwu pieniądze przyszły, ale dopiero w czerwcu. Dodatkowym utrudnieniem było to, że wypłacono je w talarach, które w czasie panującego wówczas w Polsce chaosu finansowego trudno było wymienić na dukaty będące w obiegu. Nie była to zresztą całość uprzednio wyznaczonej sumy. Z trudnościami finansowymi borykał się zresztą Sievers podczas całej swej misji w Polsce. Blum twierdzi, że był to skutek intrygi jego przeciwników w Petersburgu. Wydaje się to jednak mało prawdopodobne. Kryzys finansowy dotknął wtedy nie tylko Polskę, lecz także Rosję. Mógł on spowodować brak pieniędzy w kasie państwowej, obciążonej do niedawna jeszcze wydatkami na wojnę z Turcją i Szwecją. Poza tym trudno wyobrazić sobie, by w taki sposób chciano utrudnić zadanie Sieversa. Pieniądze bowiem, obok sity wojskowej, były podstawowym narzędziem polityki rosyjskiej w Polsce. Niektóre osobistości petersburskie jak Zubow, Morkow, Altesti miały powody do niechęci w stosunku do Sieversa. Irytowało ich to, że pisywał do Katarzyny bezpośrednio, pomijając ich pośrednictwo. Niewątpliwie wprawiało w zakłopotanie i to, że ujawniał imperatorowej ich nadużycia w Kurlandii. W tej sytuacji intrygi Kossakowskich trafiały w Petersburgu na podatny grunt. Według Bluma konsekwencją tego była dymisja. Wydaje się jednak, że Blum znacznie sprawę wyolbrzymił i przecenił. W sporze Kossakowskich z ambasadorem Petersburg poparł wyraźnie tego ostatniego. Mimo czerwcowych pogłosek o dymisji utrzymał się na swojej placówce. Uzyskał także zezwolenie na rozwiązanie konfederacji stanowiącej bazę wpływów Kossakowskich i udało mu się zapobiec wyjazdowi Szymona Kossakowskiego do Petersburga na skargę. Co do samej dymisji rację ma chyba Iłowajski. Sytuacja zmieniła się. Potrzebny był ktoś inny. Imperatorowa wysunęła co prawda konkretny zarzut dotyczący niedopatrzenia uchwały sejmowej znoszącej zakaz noszenia krzyża wojskowego ustanowionego podczas wojny z Rosją w 1792 roku, jak również inne zarzuty, lecz były one tylko pretekstem. Być może miały tylko dokuczyć człowiekowi mającemu, w jej mniemaniu, zbyt wysokie wyobrażenie o sobie. [30]

[31]

[32]

[33]

[34]

Komentarze Bluma należy zatem traktować z całą ostrożnością. Najciekawszą część jego pracy stanowią źródła, tym bardziej, że według świadectwa Sieversa, wiele dokumentów o „tajnych stosunkach sejmu” zostało zniszczonych, gdyż „tego rodzaju ślady zachowane w archiwach, nie przynoszą zaszczytu ani jednej, ani drugiej stronie”. [35]

Niektóre błędy w komentarzach Bluma i nieścisłości w korespondencji Sieversa korygujemy w przypisach. Skomentowanie wszystkich wątpliwości wymagałoby jednak napisania na marginesie

niniejszej edycji monografii dziejów politycznych Polski od upadku Konstytucji 3 Maja do wybuchu powstania kościuszkowskiego. Współczesny stan wiedzy o tym okresie wykazuje zresztą wiele luk. Można spierać się w jakim stopniu korespondencja rodzinna odbija prawdziwe, wewnętrzne przeżycia autora, a w jakim kreuje jego obraz, budujący dla córek i potomności. Wydaje się jednak, że dość wiernie przekazuje stan rozterki moralnej ambasadora podporządkowanego twardym obowiązkom swej służby. Jako człowiek prawdziwie oświecony znajdował zapewne ukojenie w opisywaniu swych niepokojów i wątpliwości. W pełni identyfikował się z racją stanu imperium. Rozumiał jednak tragizm położenia tych, którzy stanęli mu na przeszkodzie. *** Podstawą niniejszej edycji Drugiego rozbioru Polski z pamiętników Sieversa jest II wydanie polskie z roku 1906, różniące się od I pewną modernizacją pisowni i niewielkimi zmianami redaktorskimi. [36]

Początek naszej edycji pokrywa się z początkiem dotychczasowych wydań polskich. Punkt ten znajduje się natomiast dopiero na 24 stronie III tomu dzieła Bluma. Poczynając od tego miejsca dokonaliśmy porównania tekstu polskiego z niemieckim. Okazało się, że istnieją pomiędzy nimi dość znaczne różnice. Bezimienny polski tłumacz i redaktor opuścił pewne fragmenty. Okrojone zostały zwłaszcza pochwały Bluma pod adresem Sieversa, z którymi polski wydawca zapewne nie zgadzał się. Względy cenzuralne spowodowały przypuszczalnie pominięcie szczególnie krytycznych opinii niemieckiego historyka o Katarzynie i polityce dworu petersburskiego. Opuszczono także fragmenty rodzinnej korespondencji ambasadora, aby narracja koncentrowała się na sprawach politycznych dotyczących Polski. Fragmenty te zostały przetłumaczone i w niniejszym wydaniu wyróżnione kursywą. Tekst dwóch pierwszych polskich edycji jest natomiast, w porównaniu z niemieckim, bogatszy w niektórych miejscach w szczegóły faktograficzne i biograficzne. Informuje o tym w obecnym wydaniu, za każdym razem, przypis gwiazdkowy. Stylizacja niektórych fragmentów różni się od odpowiadających im w tekście niemieckim. W takich wypadkach sygnalizujemy to przypisem gwiazdkowym. W bardziej drastycznych przypadkach odpowiedni fragment został na nowo przetłumaczony i ujęty w gwiazdki. Redaktor I polskiego wydania zaopatrzył tekst w oznaczone literami przypisy na podstawie współczesnej wydarzeniom roku 1793 gazety - „Korrespondent Krajowy i Zagraniczny”. W części dotyczącej sejmu grodzieńskiego znajdujemy przypisy tłumacza informujące, że nie znalazł on wzmianki o danej sprawie w diariuszu. Być może chodzi tu o diariusz sejmowy przechowywany w Bibliotece Kórnickiej lub też o relacje z przebiegu obrad zamieszczane w „Korrespondencie”. [37]

Cały tekst został zmodernizowany pod względem ortografii i interpunkcji z wyjątkiem nazwisk i nazw miejscowych. Nasze własne przypisy oznaczyliśmy cyframi, zachowując w nich, w przypadku cytowania tekstów źródłowych, język oryginału. W przypisach nazwiska podane są w wersji przyjętej w nowszej literaturze. Tom niniejszy zawiera także, wzorem poprzednich wydań, aneks źródłowy. W jego skład wchodzi niemal w całości aneks wydania niemieckiego oraz aneks pierwszych polskich wydań. Te ostatnie nie zawierały większości tekstów aneksu do wydania niemieckiego z wyjątkiem listy długów królewskich. Zamieszczono w nich natomiast kilka tekstów źródłowych pochodzących z „Korrespondenta”.

Na początku aneksu aktualnego wydania zdecydowaliśmy się zamieścić list Sieversa do Igelströma, w którym odwołany już ambasador podsumowuje swoją misję i udziela wskazówek następcy. List ten opublikował w roku 1866 Leon Wegner. [38]

Aneks wydania niemieckiego rozpoczyna, przetłumaczony przez Bluma z rosyjskiego na niemiecki, fragment instrukcji Katarzyny dla Igelströma. W tym wypadku, nie mogąc dotrzeć do rosyjskiego oryginału, postanowiliśmy zachować tłumaczenie Bluma, aby uniknąć dalszych zniekształceń tego ciekawego źródła, które mogłyby wyniknąć wskutek tłumaczenia na polski. Z podobnego założenia wyszliśmy publikując w aneksie francuskojęzyczną korespondencję w języku oryginału. Mamy nadzieję, że dociekliwy Czytelnik doceni źródło, w jego nieskażonej pośrednictwem przekładu formie. Wydawcy winni są szczególnie serdeczne podziękowania Panu Doktorowi Łukaszowi Kądzieli, którego cenne informacje i wnikliwe wskazówki pozwoliły uniknąć wielu błędów i nieścisłości.

1792 do 7 kwietnia 1793 roku Sievers w Grodnie - Instrukcja Igelströma - baron Bühler - Sievers przyjeżdża do Warszawy Pierwsze posłuchanie u króla Stanisława Poniatowskiego - Życie towarzyskie - Urządzenie domu posła - Małachowski - Księżna Radziwiłłowa - Książę Poniatowski - Boscamp i jego portrety Katarzyna II i jej przeciwnicy - Konfederacja Targowicka - Zubow i spółka - Kłopoty pieniężne Sieversa - Książę Repnin - Intrygi przeciwko Sieversowi - Bonneau aresztowany - Książę Józef Poniatowski i Szczęsny Potocki - Rzewuski i towarzysze - Sejm czy konfederacja? - Król i jego długi [39]

[40]

W dzień swoich imienin, (25 listopada) piątego grudnia 1792 r. Cesarzowa wydała rozkaz do kolegium spraw zagranicznych w Petersburgu, aby jej rzeczywistego tajnego radcę, Sieversa wyprawiono jako pełnomocnego i nadzwyczajnego posła do króla i Rzplitej polskiej, z pensją ustanowioną etatem z 28 stycznia 1779 r. i 30 tysiącami rubli na podróż i urządzenie się na miejscu. Tenże ukaz polecał odwołanie Bułhakowa jako sprawującego interesy i pełnomocnego ministra, aby go później wyznaczyć tam, gdzie mu się będzie podobało, i wypłacenie mu 3-ch tysięcy rubli na drogę, z tym, że musi poczekać na przybycie posła. [41]

[42]

[43]

Sievers zawiadomił zaraz córkę o swojej nominacji, jak i o tym, że musi podróż przyspieszyć; ale jeszcze prawdopodobnie zejdzie mu trzy lub cztery tygodnie. W dopisku dodał: „Na drogę otrzymam 15.000, a miesięcznie 20.000 talarów albertyńskich pensji oraz 800 dukatów stołowego. To jest przyzwoicie, ale ta pierwsza suma jest za niska, nie wystarczy”. Tymczasem wprowadził się do prywatnego mieszkania, gdzie przyjął córki i zięciów. [44]

W tym samym czasie Suworow został mianowany na miejsce Potemkina generalnym gubernatorem taurydzkim, czego Sievers nie uznał za dobry znak. Igelström powrócił z Pskowa i poszedł zaraz na miejsce Kochowskiego do Warszawy; Kreczetnikow do Kijowa, aby objąć główne dowództwo na Litwie, Podolu i Wołyniu. [45]

[46]

[47]

[48]

Sievers miał nadzieję, że uda mu się wyruszyć w podróż przed Bożym Narodzeniem. Jednak przed odjazdem musiał się jeszcze zobaczyć z tą częścią rodziny, która była daleko. Jego pobyt przeciągał się w nieskończoność. O ile jego misja go pospieszała, o tyle interesy nie miały końca, a niezliczone wizyty doprowadzały do rozpaczy. Nowy rok rozpoczął się straszliwym zimnem, które go zmuszało do starannego zaopatrzenia się; jednocześnie napełniało niepokojem z racji podróży najmłodszej córki; wraz ze swoim mężem spieszyła, by spotkać się jeszcze z ojcem w Bauenhoffie. W końcu, 15 stycznia mógł się zameldować w Wyborgu; złożył wizytę pożegnalną u wielkiego księcia Pawła i miał nadzieję, że będzie mógł to samo uczynić u Carowej, u której dzisiaj po raz ostatni był gościem, podobnie jak u wielkiego księcia. Poznał tu księżnę badeńską - narzeczoną Aleksandra - kilka wieczorów spędził przy okrągłym stole. Narzeczona była bardzo uprzejma i bardzo nieśmiała. Aleksander rozmawiał z nią po angielsku, czego księżniczka zaczynała się uczyć. [49]

[51]

[50]

Następnego dnia pisał: „Jest północ, konie są zaprzężone. Ponieważ w czasie mojego urlopu przyrzekłem Carowej wyjechać dzisiaj wieczorem, więc muszę wyruszyć, mimo, że jestem zmęczony. Moja obecność jest coraz bardziej konieczna, jak to niedługo przeczytasz w gazetach”. Tego samego dnia ponaglił go również Igelström pismem z Grodna, aby możliwie najbardziej przyspieszył swoją podróż. Bauenhoff zatrzymał go dwa dni. Spotkał tam swoją najmłodszą córkę i zięcia, którzy mu odtąd towarzyszyli. W Rydze znów dwudniowy przystanek i konferencja z księciem Repninem. Obiad zjadł w Oławie, w połowie drogi między Rygą i Mitawą, gdzie podróżni tkliwie się pożegnali i rozdzielili. [52]

[53]

Sievers spieszył do Mitawy, gdzie oczekiwali go w gospodzie minister Rückman , pan von Klopmann i wysłannik. Następnego dnia poszedł do księcia Kurlandii w Würtzau i tam już rozpoczął pracę jako poseł. [54]

Cesarzowa przykazała była Sieversowi, ażeby w przejeździe przez Mitawę dobrze nakładł w głowę księciu Piotrowi. Wiadomo, jakie było wówczas położenie księstwa wobec Rosji. Będąc lennem Polski, słuchało ono jednak każdego skinienia Rosji. Polityka moskiewska poczynała sobie tutaj, podobnie jak wszędzie, gdziekolwiek wpływ jej dosięgał. Utrzymywała ona nieustannie rozbrat między zuchwałą szlachtą, szukającą własnej tylko korzyści a księciem, którego przodek, po długim wygnaniu mocą Katarzyny przywrócony, ślepo jej rozkazy wykonywał i tęż samą uległość następcy swemu przekazał. Tego jeszcze nie było dosyć, zwłaszcza dla jej faworytów. Potemkin myślał niedawno o książęcej czapce kurlandzkiej, którą mu Fryderyk także kładł za przynętę. Lot Zubowa może tak wysoko nie sięgał, za to były tam śliczne majątki, na które faworyt, jego bracia i przyjaciele zęby ostrzyli. Zamiary jego szły ręka w rękę z zamysłami pewnej części szlachty, na której czele stał niejaki pan Howen. Niezgoda przeniknęła aż do familii książęcej, której członkowie zacięty spór z sobą wiedli. Cesarzowa Katarzyna grała niekoniecznie bezinteresowną rolę sędziego. Wszakże przywracając Birona, porobiła już była zastrzeżenia, które go całkiem od niej zależnym uczyniły. Sievers mógł czuć się tutaj w pełni potęgi, która przysługuje w tym kraju posłowi rosyjskiemu; ale musiała go przerazić otchłań prywaty i nikczemności, którą mógł lepiej dostrzec z pozycji swojego stanowiska. [55]

[56]

[57]

Łatwo sobie wystawić, jak książę przyjął Sieversa. Wprowadził go samego do gabinetu, gdzie tenże oznajmił zaraz, że ma polecenie przekonać go o nieodpartej konieczności uznania sejmu za legalny. Cesarzowa dowie się z przyjemnością, że on nie tylko to uznanie uczynił, ale nadto za pośrednictwem ministra rosyjskiego jest na drodze utarcia głównych punktów spornych między nim a szlachtą kurlandzką, ku wspólnemu obu stron zadowoleniu. W zamian za co Sievers mu carską opiekę i szczęście Kurlandii i książęcego domu obiecuje. [58]

W odpowiedzi książę ubolewał nad nieszczęściem, że choć na chwilę mógł się narazić swojej wysokiej dobrodziejce, której on i jego rodzina swoją egzystencję zawdzięczają i od której całe jego szczęście przyszłe zawisło. Nigdy ani sobie pozwolił, ani pozwoli od zasad swoich odstąpić; był posłuszny i ulegał woli carskiej w tym, co mu względnie do wychowania księcia, jego synowca, rozkazać chciano; nadal dosyć mu będzie, jak go o woli Jej Imp. Mci uwiadomią, ażeby na tym zaraz z zupełnym posłuszeństwem poprzestać. Drugim punktem było wydzierżawienie lenności albo rozdanie arend tym z kurlandzkiej szlachty,

którzy przez usługi oddane Rosji, zasłużyli sobie u cesarzowej na słówko powiedziane na ich korzyść, według układu z 1762 r. Co do tego książę zapewniał, że aczkolwiek pismo cesarskie z r. 1764 w tym przedmiocie orzekło, że go w rozdawnictwie arend ograniczać nie chce, uważa on jednak artykuł układu za niemniej obowiązujący, tak jak mu wdzięczność, bezwarunkowe posłuszeństwo dla najwyższej carskiej woli przypisuje. Spodziewa się tylko tej jednej łaski, że mu Cesarzowa bezpośrednie, albo przez kogo zaufanego, prześle rozkazy swoje w tej mierze, a to dlatego, że te dzierżawy mają być nagrodą za usługi, o których Cesarzowa sama wyrokować może, przy czym są tak różnej wartości, że dochód z nich, zaczynając się od paruset talarów, rośnie do 6, ba, do 12-stu tysięcy talarów. Toż różnice te bardzo natarczywe starania wywołują. Sievers uznał to wszystko za wyraźny dowód wierności dla Cesarzowej, a książę akordował zaraz dzierżawę z 3 tysiącami talarów dochodu, dla niejakiej pani Palembach, wdowy po walecznym pułkowniku, dla której miał rozkaz podobnej zażądać. Po trzecie miał Sievers wyjednać powiększenie pensji, jaką książę bratowej swojej płacił. I na to się zgodził, gorzko jednak skarżył się na brata i bratową, że cokolwiek by im dał, nigdy nie wystarczy; że nade wszystko intrygi księżnej dużo mu w kraju zaszkodziły, zwłaszcza w czasie ostatnich sporów ze szlachtą. Uspokoił go w tym Sievers, i obiecał za przyjazdem do Warszawy sam z nią o tym pomówić. Książęca para pobierała rocznie osiem tysięcy talarów, z których dwa były dla bratowej; do tych dołożył książę trzy tysiące i przyrzekł całą sumę, nawet po śmierci brata, księżnie do końca życia wypłacać. [59]

[60]

Wszystko to donosił Sievers hr. Ostermannowi, (wice-kanclerzowi) kończąc jak następuje: „Potem widziałem księżnę w małym kółku. Wyszła ona później z księciem i ze mną do gabinetu, gdzie oboje ponowili mi zapewnienie wiernego przywiązania do świętej osoby Jej Imp. Mci. Odjeżdżając zabrałem pana Rückmana do mego powozu; powtórzyłem mu wszystko, co między księciem i mną zaszło i prosiłem go, aby ile możności, pojednanie między księciem a szlachtą przyspieszył, listę arend do rozdania, z rocznym obok, o ile się da, dochodem wygotował, i takową natychmiast w. ekscelencji przysłał.” [61]

Wyjechawszy z Mitawy 27 stycznia, oba z Rückmanem nocowali o cztery mile drogi, skąd Sievers zdał hr. Zubow pierwszy raport o sprawach kurlandzkich. W dziewięć dni później posłał mu drugi, dokładniejszy, wraz z powyższym pismem do wice-kanclerza Ostermanna. Jakkolwiek mógł być pewnym, że wszystko to Cesarzowa czytać będzie, jednocześnie jednak (5 lutego) napisał i do niej, a to z następującym wstępem: „W. Imp. Mć. raczy mi pozwolić, ażebym poza urzędowymi depeszami do pana wice-kanclerza i stałą korespondencją z panem generałem Zubowem, śmiał jeszcze korzystać z pozwolenia, jakie służyło jej dawnemu gubernatorowi nowogrodzkiemu, pisywania od czasu do czasu kilku wierszy do niej samej. Zastąpią one ranną audiencję w gabinecie”. Co za różnica od czasów, o których wspomina! Wtedy gubernator w każdej rzeczy, która mu ważniejszą być się zdała, mógł z zaufaniem odnosić się do Cesarzowej i mówić jak z wypróbowanym przyjacielem, teraz ambasador musiał śmiałym zwrotem zdobywać sobie znowu stanowisko, na którym jedynie honor swój i godność mógł ratować. Sievers był zbyt przenikliwy i zbyt świadomy tego, co się działo na dworze petersburskim, ażeby nie miał dostrzec w najbliższym otoczeniu Cesarzowej największego niebezpieczeństwa dla swojej rzetelnej działalności. Już dawniej ostrzegał on ją był, ażeby faworytów do wpływu na sprawy państwa nie dopuszczała, przestroga ta jednak tak mało skutkowała, że właśnie od tej chwili, ów straszny człowiek, przeciw któremu wymierzona była, większy niż ktokolwiek przed nim wpływ na nią pozyskał. Wszakże mimo całą swoją kolosalną

potęgę, Potemkin nie mógł przeszkodzić, ażeby w czasie, kiedy on był zajęty wojną turecką, przy cesarzowej Katarzynie ktoś inny się nie zagnieździł. Był to prosty gwardyjski oficerek Zubow, którego nazwisko po niemiecku kojarzy się z ząbkowaniem. Potemkin mawiał, że musi jechać do Petersburga, ażeby Cesarzowej ząbek ten wyrwać, tymczasem zadanie to pokazało się nad jego siły. [62]

Zubow w pierwszym kwiecie młodości, lecz bez wykształcenia, robił postępy w twórczych rękach swojej podeszłej kochanki, która własne w nim dzieło podziwiała i nie wahała się do spraw publicznych go przypuścić, oczywiście przede wszystkim do zagranicznych, do których - mniej czy więcej - każdy się widział właściwym. Na ich czele stał naówczas ów hr. Ostermann, który prócz wielkiego imienia, nic zresztą wspólnego z przodkiem swoim nie miał. Toż od dawna sprytny umysł Bezborodki i nieporównana jego zręczność w załatwianiu interesów w kolegium, które we trzech z Markowem składali, wicekanclerza do zera sprowadziły. Lecz Bezborodko, niezmordowany pracownik na podrzędnym miejscu, nie unikał szkopułu, o jaki zwykle rozbija się Rosjanin, doszedłszy do wyższego stanowiska, mianowicie ociężałości, chęci używania i próżności. Te podnieciły go, że kiedy po śmierci Potemkina, Katarzyna pragnęła za jaką bądź cenę pokoju, któremu tamten stale był przeciwny, Bezborodko za negocjatora się ofiarował. Ażeby propozycja jego została przyjęta, radził Cesarzowej, żeby w czasie jego nieobecności prowadzenie spraw zagranicznych faworytowi swojemu powierzyła. Na to właśnie tenże dawno już czatował z Markowem, który, schlebiając wszelkimi sposobami ambicji Zubowa, teraz go całkowicie opanował. [63]

[64]

[65]

Chytry to i straszny człowiek był ten Markow. Pełen talentu i wiadomości, których jedynie na zgubę innych używał; przy tym rozpustnik najgorszego rodzaju. Hr. Stackelbergowi, który jako poseł wziął go z sobą do Madrytu i ugruntował przyszłe jego szczęście, Markow odpłacił niewdzięcznością. Salderna, który go w Polsce forytował, on sam obalił. Przyszła teraz kolej na Bezborodkę, który mu wyjednał miejsce w kolegium i całym zaufaniem go obdarzył. Kiedy wrócił po szczęśliwym zawarciu pokoju, ujrzał się zupełnie z siodła wysadzony i pomału coraz bardziej z placu ustępował. Markow miał teraz wolne pole przed sobą i przez Zubowa, ślepo za nim idącego, powodował Cesarzową, która przecież zrazu wyraźny wstręt doń miała. Zupełnie w duchu Potemkina, który jej ciągle migotał upadającym półksiężycem, umiał on drugim rozbiorem Polski - w pierwszym także rękę umaczał - ambitny umysł jej nęcić. Kurlandia była polskim lennem, a jakkolwiek Katarzyna kazała synowca księcia Piotra niby na jego następcę wychowywać, jednak pożądała ona również Kurlandii, jak Markow i Zubow za tamtejszymi dobrami zerkali. [66]

[67]

Wobec tych ludzi można pojąć, w jakim położeniu znalazł się człowiek z takimi, jak Sievers, zasadami. Pozostając w służbie Carowej, był jej całkowicie oddany. Rzucał się zawsze w wir spraw i związków wokół niej, aby je uporządkować i wykorzystać dla dobra ogólnego, przekonany, że to, co dobre, musi być również jej wolą. Był wielkim, twórczym talentem porządku i znajdował zadowolenie wtedy, kiedy dążył do prawości. Częste, bliskie stosunki z Carową w najpoważniejszych sprawach państwa przyzwyczaiły go, osiemnastoletniego wówczas, do słuchania jej rozkazów, ale tych tylko, które zgadzały się z jego pojęciem sprawiedliwości. Albo raczej stało się tak, że jego jasne rozumienie wewnętrznych stosunków w państwie wpływało na nią przez dłuższy czas do tego stopnia, że jej rozkazy najczęściej zawierały to, co on jej podsuwał. Jego dzieje wskazują, jakie ofiary z samego siebie musiał składać człowiek tak oddany. Ani intrygi jego wrogów, ani niezadowolenie Carowej, ani potęga jej faworytów, nie zdołały sprowadzić go z drogi prawości; wolał zerwać stosunki, niżeli się ugiąć i usunął się (poszedł na wygnanie).

Należało się spodziewać, że ten szlachetny duch nie będzie posługiwał ochotnie ani zamysłom młodego, ograniczonego kompana, którego opętana kobieta z prochu wywyższyła, ani fortelom i chciwości starego franta, który oboje na pasku prowadził. Toż oczywiście, na to wysokie miejsce go wynieśli, ażeby pod błyskiem jego nieskalanego imienia szpetną swoją robotę utaić. Teraz szedł podstęp na podstęp, a pierwszym krokiem do tego było własno wolne zaczęcie korespondencji z Cesarzową. Ale jej zachowanie się zdradziło zaraz, jak dalece ów wyższy zmysł, który Sievers w niej dawniej podziwiał, upadł długoletnim obcowaniem z Potemkinem i jego kreaturami. Przed odjazdem swoim z Petersburga Sievers ostrzegał był faworyta, ażeby się nie spuszczał ani na noty ministra rosyjskiego w Mitawie, ani na noty Howena, radził, ażeby Zubow kazał ułożyć spis generałów, pułkowników i sztab-oficerów spośród szlachty kurlandzkiej, iżby z niego wygotować listę dla księcia, która winna mieć za podstawę ocenienie usług, Rosji oddanych. Następnie zaprojektował stanowcze reguły, celem uchylenia nadużyć; Cesarzowej należy podobnie jak w Inflantach nominacje pozostawić tak, żeby za każdym razem wola jej księciu komunikowana była przez pismo Zubowa, które by podawało osoby i przybliżoną kwotę arendy, jak np. dla sztab-oficera w wysokości paruset talarów, dla pułkownika pięciu lub sześciuset talarów, dla brygadiera, czyli generała, około tysiąca, ponieważ te sumy wynoszą niemal drugie tyle, co dochody z arend, jakimi Cesarzowa swoich dobrych i wiernych Inflantczyków nagradzać zwykła. W Kurlandii są ogromne dzierżawy, które pięć, sześć, nawet jak dobra Pönau, które hr. Browne trzyma, dwanaście tysięcy talarów dochodu przynoszą. Książę powiada, że to diament nieszlifowany, który by na cztery arendy chciał rozdzielić. Można by mu tedy zaproponować to, co w Inflantach z wielkimi dzierżawami zrobiono. Posiadacz takowej płaci rocznie czynsz prawem ustanowiony tym, którzy do pewnej oznaczonej części arendy są na jego głowie, albo jako współdzierżawcy są mu przydzieleni. Widoczne, że Sievers chciał utrafić w próżność Zubowa, ażeby dopomógł do koniecznego uporządkowania rzeczy. Co mu powiedział ustnie, to mu powtarza na piśmie, wie bowiem, że Cesarzowa wszystko czyta. Jej samej krótko tylko o tym napomyka, występuje jednak broniąc sprawy księcia z tym większą stanowczością. Książę będzie Rosji całkiem oddany, jeżeli Cesarzowa zapewni go o swoim zadowoleniu z tego, co w czasie przejazdu Sieversa mówił i czynił. „Jest to, pisze dalej Sievers, nabytek więcej jak 50.000 talarów na nagrody dla Kurlandczyków w służbie, który z czasem do 100 tysięcy przeszło talarów dojść może, a to zasługuje na podziękowanie, prócz widoków politycznych na przyszłość. Jeżeli zamilczę o niejednokrotnych łzach księcia, to zaklinała mnie ze łzami w oczach księżna, ażebym W. Imp. Mć. o jej najzupełniejszej uległości zapewnił. Nie śmiała ona słowa „skrucha” wymówić. Jej ton dostatecznie o tym świadczył. Sądzę, że jej poprzednie ofiary za przeciwną politykę są rękojmią jej szczerości; oprócz tego należałoby żądać odwołania pruskiego ministra, intryganta, którego książę słucha. Uznałem za potrzebne zaprojektować drogę, co do nominacji na arendy przez pana generała Zubowa, różną od tej, która dotąd tyle nadużyć sprowadziła, pozbawiając zacnych Kurlandczyków nagród, jakie im się słusznie należały. Nie mogę pomyśleć bez zgrozy o tym Howenie, który pana swego przeszło na 200 tysięcy talarów albertyńskich ograbił i chciałby jeszcze więcej, pod świętym imieniem mojej monarchini. Co mam powiedzieć o ministrze, który na swoją część wziął 40 tysięcy talarów albertyńskich? Cały ten spadek upadnie, jeżeli W. Imp. Mć. przyjmie drogę, jaką co do arend zaproponowałem”. [68]

Jeżeli pod „ministrem” należy rozumieć Markowa, a o innym myśleć nie można, widocznie Sievers o tym wspomniał, celem zniewolenia Cesarzowej, aby mu kazała jaśniej co do tego się wytłumaczyć;

lub też chciał się przekonać, jak dalece ona sama w tym udział miała. Że tu nie ma mowy o Rückmanie dowodzi projekt, jaki Sievers hr. Zubowowi komunikuje, aby propozycji, jaką książę temu ministrowi, ofiarując mu arendę, czyni, nie przyjąć, lecz raczej dać mu jaką w Inflantach. Trzy pisma, z których wzięto powyższe informacje, zostały w Grodnie zredagowane, gdzie Sievers dotarł 31 stycznia, po uciążliwej drodze podczas odwilży i stanął u barona Bühlera Zasiadała tutaj konfederacja generalna, której marszałek Szczęsny Potocki dał zaraz wielki obiad dla niego. Pisze on z tego powodu do swojej młodszej córki: „Same tu grzeczności, prezentacje, wizyty, bankiety i nieustanne towarzystwa! Przyjmują mnie jak anioła stróża, lecz to mnie ani pociesza, ani raduje”. Do starszej znów: „Wszystko to rzeczy bardzo małej wartości, dla pustelnika z Bauenhoff. Gazety przyniosą wam smutne o Polsce wiadomości. Nie lubię patrzeć na niezadowolonych, tym bardziej na nieszczęśliwych, którym nie wiadomo jak pomóc, a którzy wszystkiego po kimś się spodziewają... Na pociechę jednak powiem ci, że to piękna jest kariera, nie dlatego, że mam przed domem kompanię z chorągwią, że trąby i muzyka nigdy nie ustają, że cały świat gnie się i schyla, że wszystko zdaje się zależeć od mojej woli. Nie! moja droga, to mi nie pochlebia, to mi raczej dolega. Znasz moją prostotę i skromność, nadzieja przecież, że będę mógł dobrze czynić, wielu złemu zapobiec, oto jest cel moich życzeń i spodziewam się, że Opatrzność, która mnie natchnęła takimi zasadami i myślami, podeprze mnie i ukrzepi”. [69]

Jak dalece dal się uwieść tym życzeniom pozostaje nierozstrzygnięte. Okaże się, że jego nadzieje spełniły się w małym stopniu. Nie wiadomo, o ile Katarzyna pozwoliła Sieversowi wniknąć w swoje, co do Polski, plany. Jej zaufanymi w tej mierze byli Markow, Zubow i hr. Sołtykow. Wszyscy ci trzej rozdmuchiwali na wyścigi żar jej nienawiści przeciw Polakom, którzy w czasie, kiedy ona była zajęta wojną ze Szwedem i Turkami ośmielili się obalić konstytucję jej roboty z r. 1775, wejść w przymierze z Prusami, nadać sobie samodzielnie ustawę 3-go maja i podjąć mężnie rękawicę, którą im później rzuciła. [70]

Dawno już cały świat nie mówił o drugim rozbiorze Polski. Sam Sievers krótko przedtem zwrócił uwagę Katarzyny, aby korzystała z obecnych okoliczności ku lepszemu zaokrągleniu południowozachodnich granic. Ale rzecz szczególna: w jego instrukcji (po rosyjsku) nie było nic wyraźnego w tym względzie. Instrukcja brzmiała, że imperatorowa, mianując go i stanowiąc rzeczywistym i pełnomocnym posłem przy królu i Rzplitej Polskiej dla trudnego i delikatnego spraw załatwienia, daje mu tym samym niewątpliwy dowód zaufania w jego zręczności, doświadczeniu i gorliwości. Sądzi dalej, że i w samotności, z jakiej go teraz na ten wysoki urząd powołała, nie przestawał on zwracać uwagi i baczności na ogólne sprawy, dlatego uważała za rzecz całkiem zbyteczną wchodzić w szczegółowy opis wszystkich zaszłych wypadków; a to tym więcej, ile że ich przebieg i związek znajdzie się obszernie w papierach, których mu ministerium jej udzieli, a w razie potrzeby i w odpisie dostarczy. Z takich słów, temu nikt nie zaprzeczy, można wyczytać, jak wielkie było poważanie Carowej dla jego talentów, a przy tym również, jak tajemnicze były zamiary, aby wobec niego mieć wolne ręce . Gra jej z nim nie była uczciwa. Stąd też zaraz w pierwszym jego piśmie do niej jest naleganie o „objaśnienia, albo pewne instrukcje”, w których bezpiecznym oczekiwaniu wyjazd swój z Grodna odwłóczył. Niech tylko się odezwie, niech objawi zamiary powzięte w swojej mądrości. Jakiekolwiek one być mogą, on się obowiązuje je przeprowadzić. Im więcej się opóźnia rozstrzygnięcie, tym mocniej należy się obawiać następstw, gdy już nie brak na wypadkach, które

zalecały pojednanie się stronnictw z królem. Jeżeli może zadziwiać, że Sievers w ten sposób trzymany był w wątpieniu i niepewności, zdumienie będzie tym większe, skoro zajrzymy w instrukcje, które Cesarzowa 17 stycznia generałowi Igelströmowi właśnie posłała. Nie masz potrzeby - napisano tam - przytaczania powodów, jakie ją skłoniły do wcielenia krajów Rzplitej, które posiadają dużo dawno do Rosji należących miast, zbudowanych przez w. książąt rosyjskich, i ludów, które jednego z Rosjanami plemienia, jednej że są wiary z nimi; prawa jej po temu żadnego nie potrzebują wykładu. Wszystko to obaczy on w manifeście, który w swoim czasie ogłoszony będzie. Prusy w sojuszu z nią i z dworem wiedeńskim działały wspólnie z tym ostatnim przeciw zbuntowanym Francuzom, obecnie wskutek nieszczęśliwego obrotu ostatniej kampanii, widzą się w niemożności prowadzenia dalej wojny bez nagrodzenia sobie strat poniesionych. Tego nagrodzenia żąda głownie król pruski, aby mógł pomóc monarchom i regularnym rządom podjąć wojnę świeżymi siłami, nawrócić rozkiełznany lud w granice posłuszeństwa i rzucić tamę dalszemu szerzeniu się ducha anarchicznego w Europie. Jako jedyny środek dojścia tego, cesarz i król pruski przedstawił jej rozbiór Polski, ofiarując indemnizację odpowiednią ich nabytkom. Tym celem minister pruski, pełną opatrzony mocą wszedł z nią w układy, których wypadkiem są preliminaria, obejmujące szczegóły, co do mających się wydzielić części. Bliżej oznaczone kraje pozostaną na zawsze w jej posiadaniu, winny one być odstąpione przez sejm polski i ubezpieczone wzajemnym sprzymierzonych rządów poręczeniem. W oczekiwaniu ratyfikacji ze strony Prus, Igelström przedsięweźmie wszelkie środki potrzebne, tak co do rozstawienia wojsk, jak i co do ich utrzymania; nikomu jednak nie poda tego przyczyny, zastawiając się raczej potrzebą wyżywienia wojsk i demonstracjami tureckimi. „A to już dlatego, iżby okolice, które obsadzić mamy, nie popadły w niepotrzebną niespokojność, już też aby nie mówiono, żeśmy ten rozbiór na własną rękę zrobili, gdy tymczasem do tego przez króla pruskiego zmuszeni jesteśmy. Jakoż on pierwszy zdecydował się wysłać swoje wojska do Wielkopolski i obsadzić wzmiankowaną linię pod pozorem utrzymania tam spokojności; jednak krajów tych nie wcielę do swojego państwa, póki między nami bliższe oznaczenie granic nie nastąpi”. Wejście to Prusaków zmusza ją do odpowiednich kroków, tym więcej, że ją do tego przynagla cały obecny stan Polski i Europy. „Niezgody między Polakami, wywołane z jednej strony przez podszepty jakobinów, a z drugiej przez zwolenników Konstytucji 3-go Maja i zawistnych konfederacji targowickiej, grożą nadto obaleniem wszystkiego, cośmy w Polsce dla utrzymania porządku uczynili”. Nastąpiło w końcu postanowienie o podziale wojska. Chytra fałszu przędza, która nie pojmujemy kogo uwikłać miała. Alboż nie znano tego starego, ciemnego żołdaka, któremu wprawdzie nie brakło na podejściach i wykrętach, który wszakże pełen dzikości i głupstwa zapewnienia Katarzyny niewątpliwie brał za święte słowa ewangelii. Grała tu ona, jak nieraz, rolę suflera, który mu podszeptywał, co w danym razie o najbliższych wypadkach mówić powinien. Czegoś podobnego byłoby zanadto dla Sieversa, żeby mu to powierzyć miała. Pokazuje się też, że Igelström o wiele więcej aniżeli poseł, którego miał słuchać, był wtajemniczony w zamysły chytrej pani i jej wspólników, i jako ślepe narzędzie posiadał nieograniczone jej zaufanie. Jak dalece mu jednak zbywało w trudnym razie na dokładnych rozkazach, dowiodło zachowanie się jego zaraz na początku wobec Prus. Generał Möllendorf doniósł mu, że 23 stycznia stanie z wojskiem u polskiej granicy; kurier dodawał, że w dwa dni później wkroczy do Polski i kordon swój rozciągnie. Igelström tak był tą wieścią podchwycony, że prosił generała, aby marsz swój [71]

o dziesięć dni opóźnił, ponieważ on rychlej dyslokacji wojsk swoich uskutecznić nie może. Tymczasem powinien był właśnie korzystać z kłopotu, jakiego mu pośpiech Prus przyczynił, aby pokazać Polakom, jak one zmuszają poniekąd Rosję do jej gwałtownych przedsięwzięć. Ale zapewne nie otrzymał on był jeszcze instrukcji, a nie miał dość sprytu, aby je odgadnąć. Sievers, któremu zaraz pierwszy list Igelströma z Grodna rzecz tę oznajmił, potrafił lepiej ją ocenić. Prusacy byli weszli i umysły w Wielkopolsce mocno były zaniepokojone. Doniósł on to do Petersburga, nie mniej i to, że na każdą wieść o kolizji z Prusakami w Grodnie jest większe wzburzenie, przy czym zrobił uwagę, że postępek Möllendorfa jest całkiem dla Rosji korzystny, roznamiętniając umysły przeciw Prusom. Konfederacja generalna, która, opierając się całkiem na Rosji ślepo jej uległa, była w najwyższym stopniu oburzona. O mało, że nie przyszło do zgody między królem i wszystkimi stronnictwami, a tym samym do zerwania z dotychczasowymi przyjaciółmi. Dopiero przy pomocy braci Kossakowskich i marszałka ks. Sapiehy udało się Sieversowi i baronowi Bühler rozjątrzone umysły uspokoić. [72]

[73]

Bühler był przydany konfederacji ze strony Rosji, dla zdawania codziennych raportów, mianowicie z jej posiedzeń. Był to człowiek rozumny i zręczny, który sobie zjednał szacunek i poważanie. Sievers zażądał dlań od cesarzowej gwiazdy Św. Włodzimierza i parę tysięcy dukatów dla pokrycia wydatków, niezbędnych w jego położeniu. Jego zapatrywanie się okazuje się z listu, który w grudniu do posła pisał, że tenże przekona się z raportów, iż interesy idą zupełnie dobrze i umysły są spokojne, potrzeba jednak jak największego starania, aby je na dobrej drodze utrzymać, nie masz bowiem narodu tak przystępnego obcym wpływom, jak Polacy; a niestety, historia z końcem osiemnastego wieku podaje wiele przykładów przewrotności. „Dzięki niech będą naszej wspaniałomyślnej monarchini. Ona jedna ustrzegła Północ i ochroni ją od nieszczęść, które Francję i sąsiednie państwa zawichrzyły. Polska byłaby została demokratyczna, gdyby nie ratunek Jej Cesarskiej Mości. Chodzi o to, żeby jej odjąć tę skłonność, a dokazać tego może tylko dobry rząd republikański, który by wszystkich zadowolił”. [74]

Ta ugodowa atmosfera podobała się oczywiście lepiej Sieversowi niż jego mocodawczyni. Polegając na Bühlerze, Sievers opuścił Grodno przed nadejściem instrukcji i pośpieszył do Warszawy. Zanim tam w ślady jego pójdziemy, musimy pierwej rzucić okiem na przygotowania, które on już dawniej na swój przyjazd i pobyt w stolicy był uczynił. Markow mieszkał długo w Polsce i mógł najlepsze dać mu objaśnienia. Czy go Sievers o to prosił, nie wiemy; uderzającą tylko jest rzeczą, że nigdzie nie natrafiamy na imię jego w ówczesnej posła korespondencji. Być może, iż już wtedy istniała nienawiść, która wkrótce potem najzupełniej obu rozdzieliła. Co do ministra rosyjskiego w warszawie, Bułhakowa, tego Sievers zawiadomił w parę dni o swojej nominacji i mnóstwo pytań mu zadał. Ten odebrał list właśnie, kiedy wyprawiał kuriera, którego byłby musiał kilka dni zatrzymać, gdyby miał dokładnie na wszystko odpowiedzieć. Zresztą, z listu dowiedział się po raz pierwszy o nominacji Sieversa i o swoim odwołaniu. Mimo to, odpowiedział natychmiast szczegółowo, że konfederacja ofiarowała mu pałac, w którym dawniej hr. Stackelberg mieszkał; że pisał o tym do Petersburga, ale żadnej odpowiedzi nie odebrał. Mieszkanie, które wynajął, należy do hr. Borcha i jest jednym z najpiękniejszych w Warszawie; wielkie, wygodne, w środku miasta, z dużym ogrodem. Pod każdym względem, wolałby je, jak tamto od Rzplitej. Zresztą Sievers będzie miał czas namyślać się po przyjeździe. Odda mu on cały dom do rozporządzenia, sam bowiem zajął tylko maleńki ustronny pokoik, który sobie odpowiednio do swoich chorób i dolegliwości urządził. Dom cały jest bardzo dobrze umeblowany. Ma i on własne swoje meble, których się przed przyjazdem Sieversa nie pozbędzie, tym sposobem, Sievers będzie [75]

sobie mógł wybrać, co potrzebne. Intendent domu, kucharze, kamerdynerzy, lokaje, laufry, szwajcar, stangret, stajenni, froter, palacz itd. wszyscy są u niego dobrani ludzie i ze służbą w wielkim domu obeznani; Sievers może ich wziąć wszystkich, albo do wyboru; łatwo także uzupełnić liczbę, gdyby ich było za mało. Wprawdzie odprawił połowę swoich sług, którzy po deklaracji z miesiąca maja, stali się zbyteczni; pozostali jednak wystarczają do wszelkiej usługi. Zabierze on tylko swoich własnych poddanych rosyjskich, jak Sievers swoich zapewne z sobą przywiezie. Ma zaprzęg paradny i zaprzęg podróżny, razem 16 koni, kilka powozów, uprzęży itd., niczego nie tknie do jego przyjazdu. W tej chwili nie może powiedzieć, ile mieć może w zapasach, w winach, w drzewie itd.; lecz w to można się tu łatwo zaopatrzyć, a co ma, jest na posła usługi. [76]

„Biblioteka moja - pisze dalej - jest w Moskwie. Paręset książek, jakie ma tutaj, służą tylko do jej uzupełnienia. I to jest jedyny artykuł, którego ofiarować nie mogę, całe życie bowiem pracowałem, aby sobie na stare lata przygotować lekarstwo od nudów. Zresztą, w Warszawie dostanie wszystkich, tak dobrze jak w Paryżu”. Kancelaria jest pod rozkazami kolegium i zostanie cała na miejscu, jeżeli inaczej rozporządzone nie będzie; nie myśli on z sobą nikogo zabierać, z wyjątkiem swego siostrzeńca tłumacza, Prykłońskiego, co do tego, prosi Sieversa, aby mu wyjednał pozwolenie wywiezienia go do Petersburga. Prosi go, aby się o nic nie troszczył; że go przyjmie, jak w jego własnym domu i we wszystkim pomagać będzie, znając kraj tak dawno i tak dokładnie. Skądinąd musi go z góry uprzedzić o powszechnej drożyźnie w Warszawie. Co w Petersburgu rubla, tutaj kosztuje dukata. „Jeżeli ten list - kończy zastanie jeszcze ekscelencję w Petersburgu, w takim razie proszę ją najuniżeniej powiedzieć słówko o moim przeznaczeniu; być może, że nikomu nie przyjdzie na myśl przypomnieć sobie o mnie, a ja potrzebuję to wiedzieć dla stosownego urządzenia się z domem”.

Do hr. Stackelberga, dawniejszego poprzednika, powołując się na przyjaźń z nim od dzieciństwa, Sievers także napisał, prosząc o objaśnienia. Odpowiedź hrabiego była dosyć życzliwa. Ubolewał on nad tym, że go na próżno był szukał w Petersburgu po całkowitej swojej w Polsce przegranej; dziękował za pociechę, jaką w liście jego znalazł; oświadczył jednak, że jest przekonany, iż Sievers informacji jego nie potrzebuje. „Pouczony, objaśniony - pisze Stackelberg - przez naszą dostojną i nieśmiertelną monarchinię, przynosisz JWPan na ten niewdzięczny urząd swoje serce, swój głęboki rozum i gorliwość w służbie krajowej, jaką u niego znamy. Rozruch, jaki musiałem wytrzymać po dwudziestu niemal latach spokoju, był niejakim dobrodziejstwem; burza, która zawisła nad moją głową w Warszawie, odwróciła inną, która, gdyby była się zerwała na prowincji, byłaby rzuciła 20 do 30 tysięcy konfederatów na nasze, przez dwie wojny ogołocone granice. Nie posyłam JW Panu kosztorysu mojego domu; był on zanadto zbytkowny; sejm rozbiorowy, ustanowienie jedynego rządu, który spokojność i wpływ nasz utrzymać umiał, wreszcie delegacja obu dworów, w porozumieniu z którymi mieliśmy do owego dążyć celu, wyniosły mój dom na stopę, którą długo majątek mój pamiętać będzie. JWPan tego nie potrzebujesz i możesz z pensji świetnie się utrzymać. Wszelkich gospodarskich objaśnień udzieli JWPanu Frey, który ożeniwszy się w Warszawie, tamże pozostał. Radzę go przyjąć. Służył on u mnie w Hiszpanii, gdziem wielki dom prowadził i dziewiętnaście lat w Polsce... Życzę JWPanu szczęśliwego Nowego Roku, mój drogi baronie, i polecam mu moich przyjaciół, zwłaszcza kanclerza wielkiego Małachowskiego, jako też panów Kossakowskich i Ożarowskiego, oni z małą liczbą swoich przyjaciół stawali w poprzek sankiulotom, których wybór nieprzyjaciele moi przeprowadzili. Bodajbyś JWPan żadnych nie miał, ja na nich nie zasłużyłem”. [77]

Wszystko to nie bardzo Sieversa o polskich sprawach objaśniało; najmniej zaś powinszowanie, jakie mu, między innymi, przysłał (16 stycznia) hr. Jan Czernyszew z Rzymu, ucieszony nominacją jego na posła. Radość tę natchnęło mu nie tylko głębokie uczucie szacunku i przyjaźni, ale i najczystszy patriotyzm i to mocne przekonanie, że gdyby Sievers był zajmował wcześniej ten ważny urząd na miejscu swojego poprzednika, niejedno z tych niepokojących wydarzeń, jakie nastąpiły, byłoby przewidziane i oddalone... Dlatego potraktował tę nominację jako nieskończenie szczęśliwą i obiecywał sobie jak najwięcej korzyści. [78]

Bułhakow tymczasem donosił, że Warszawa jest spokojna i smutna. Wyglądają tu niecierpliwie jego przyjazdu, w przekonaniu, że on będzie stanowił o losie wszystkich i każdego. Jednocześnie upominał Sieversa, ażeby był ostrożny przy przeprawie na rzekach, których trzy ma do przebycia. Na Wiśle lód zniesie zaledwie małe sanie. Wezwał on już generała Igelströma o stosowne rozkazy do wojska, aby mu rzeczone przejazdy ułatwić. Sam w Warszawie poczyni wszystko, co można. W końcu oznajmia, jako smutną nowinę, że Konwencja Narodowa w Paryżu większością pięciu głosów, króla na śmierć skazała. „Szczegóły tego strasznego, bezprawnego aktu” jeszcze niewiadome. [79]

Szczególna, że ta wieść żałobna wyszła na spotkanie posła rosyjskiego wtedy właśnie, kiedy on śpieszył ciężkiego jąć się dzieła. A kiedy szał narodu, upojonego wolnością, królowi swemu głowę ucinał, chytrość i obłuda wielkiej monarchini chwytała obcy naród za gardło, aby go pomału zadławić. Tam odwracamy oczy przejęci żałosnym widokiem traconego króla i swawolą oszalałego ludu, tutaj spostrzegamy z przerażeniem fałsz, podstęp, gwałt, urąganie i przemoc w całej ich nagości, jakie się szalonej kobiecie przeciw struchlałemu narodowi rozpasać podobało. Trzeba oddać sprawiedliwość Katarzynie, że natychmiast odgadła, czym jest dla niej zachwianie się i upadek królewskości we Francji. Uznała ona za słuszne, aby jeden naród zapłacił za krwawe gody drugiego. Owe instrukcje dla Igelströma mówią to bez ogródki. Ludy nie pojmują tak łatwo, jak monarchowie. Trzeba było całego wieku bojów, przewrotów, docisku, zanim cesarską zrozumiały wskazówkę, że jeżeli ludy mają płacić za siebie, mogą także wspólnie o dobro swoje się upomnieć. Katarzyna przez całe ćwierć wieku, ona tak zimna dla własnego syna, z macierzyńską czułością pielęgnowała rewolucję i przelękła się, kiedy ta nagle głowę we Francji podniosła. Lud zapatrzył się na swoją panią, a przodownicy narodu naśladowali jej sztukę obwieszania moralnymi szmaty najbrzydszych szkarad, które nigdzie nagości nie zakrywały. Hipokryzja święciła teraz swój triumf, zniżywszy do swoich destrukcyjnych zamiarów człowieka, którego całe dotąd życie obowiązkom i dobru bliźnich poświęcone było. W sobotę, 9 lutego (1793), o trzeciej, stanął Sievers pod Warszawą, dokąd nazajutrz wjazd swój odprawił. Oto opisanie, które w czternaście dni potem młodszej córce przesłał. „Przyjechałem w niedzielę, pół godziny zatrzymałem się na przedmieściu, zwanym Praga, w czasie, kiedy przeprawiono moje powozy i konie. Jechałem przez rzekę częścią w łodzi, częścią małymi saneczkami. Po tamtej stronie czekał na mnie powóz ministra, mego poprzednika. W pałacu jego straż kapitańska z chorągwią, niebawem masa odwiedzin. Najmilszym był mi Igelström z innymi generałami. Jedliśmy obiad przy okrągłym stole w osiemnaście osób, usługa bardzo dobra, zastawa stołowa wielce kosztowna; robota półmisków i naczyń delikatna jest, jak na tabakierkach. Kucharz dobry, wino wyborne. Kazałem oznajmić mój przyjazd ministrom zagranicznym, nuncjuszowi, prymasowi i marszałkowi wielkiemu koronnemu, który jest pierwszym urzędnikiem, czyli ministrem. Wszyscy przysłali mi swoje powitania, niektórzy cudzoziemcy ministrowie przybyli zaraz, inni

nazajutrz i zostali na obiedzie. We wtorek nuncjusz oddał mi pierwszą wizytę, choć innym posłom tego nie uczynił. Czego człowiek nie zrobi w potrzebie? Ten tutaj jest Neapolitanin z familii Saluzzo, człowiek zasłużony, i jak się pokazało, stryj mojej zmarłej, drogiej przyjaciółki, margrabiny de la Mothe . Gdyby jeszcze żyła, moglibyśmy odnowić naszą korespondencję, która z Nowogrodu kilka lat się ciągnęła. W południe byłem z pierwszą wizytą u marszałka wielkiego, Mniszcha, męża siostrzenicy królewskiej, aby mu listy moje wierzytelne doręczyć. Oddał mi natychmiast wizytę, i doniósł wieczorem, że pojutrze, to jest w czwartek, pierwsza audiencja będzie mi dana. Rzecz to wielce pocieszna, że w archiwach rosyjskiego poselstwa nie masz żadnego śladu co do ceremoniału przy audiencjach posłów moich poprzedników. O samej dwunastej, w wielkim mundurze, ruszyłem w mojej paradnej karecie z bardzo ładnym zaprzęgiem i służbą; okna i ulice pełne były ludu. W dziedzińcu zamkowym stał batalion pod bronią. Przy wysiadaniu z karety, czterech szlachty u wejścia na schody, czterech drugich na górze, w pierwszym przedpokoju, pięknej sali, wielki koniuszy z dwoma panami , u drzwi izby audiencyjnej wielki marszałek, który poszedł oznajmić mnie królowi. Trzy boczne pokoje były tak pełne, że zaledwie przejść było można; dwór w żałobie po Ludwiku XVI, ja także. Po chwili marszałek wrócił i powiedział mi, że król na mnie czeka, drzwi się otworzyły, wszedłem. Po pierwszym ukłonie drzwi się zamknęły; król stal pod baldachimem; kiedym jeszcze dwa oddał ukłony, postąpił dwa czy trzy kroki ku mnie; potem usiadł w krześle z poręczami i dał mi znak, żebym toż samo uczynił; nogi trzymałem - nie śmiejcie się - na dywanie, bo tak stało najwyraźniej w ceremoniale. Powiedziałem dosyć krótki komplement, doręczając pismo wierzytelne. Odpowiedź była może trzy razy dłuższa od mego przemówienia; oczywiście miał on więcej ode mnie do mówienia. Jest to jeszcze piękny mężczyzna, dobrze zakonserwowany, choć wybladły. Był w purpurze. Gdy skończył mówić, wstałem, król także. Oddałem moje trzy ukłony, on swoje, trzy czy cztery kroki naprzód, drzwi się otworzyły i wyszedłem do bocznego pokoju, gdzie marszałek przedstawił mi pierwszych dworzan i urzędników koronnych. Jakie niebieskie wstęgi! Odprowadzono mnie w tym samym porządku, w jakim byłem przyjęty, przy odgłosie trąb, i w dwadzieścia minut byłem znowu u siebie. [80]

[81]

[82]

[83]

W pół godziny później oddałem pierwszą wizytę księciu prymasowi, bratu królewskiemu, gdzie część dworu była zgromadzona; przedstawił mi swojego marszałka, który ma błękitną wstęgę . Prymas jest miły i gładki człowiek; choć nie kardynał, nosi czerwoną czapeczkę . Stąd pojechałem z rewizytą do nuncjusza, dalej do wielkiego marszałka, hrabiego Mniszcha, na obiad. Hrabina, siostrzenica królewska, dama dworska cesarzowej przyjęła mnie bardzo uprzejmie. Obiad był pyszny, przeszło czterdzieści nakryć dla samych posłów zagranicznych i dygnitarzy. Na życzenie rozmowy z królem, Hrabia Mniszech doniósł mi wieczorem, że jutro rano o 11-tej król mnie czekać będzie”. [84]

[85]

Jakie uczucia mogły się odezwać w piersiach obu tych ludzi, kiedy pierwszy raz po czterdziestu latach znów wobec siebie stanęli! Wtedy, jako młodzieńcy w pełni swego kwitnienia, obcowali oni ze sobą bez troski nad brzegami Tamizy. Razem odwiedzali w wieży londyńskiej upadłą wielkość dawniejszego króla korsykańskiego . Później drogi ich daleko się rozbiegły. Jeden, można by powiedzieć, jak błędny rycerz, albo jak dziecko szczęścia, pięknością i powabem wpadł w łaski wielkiej księżnej, która, jako cesarzowa, dawnego kochanka na tronie polskim posadziła. Drugiego prace i trudy i noce pełne troski, zahartowały na męża, który, posiadłszy wreszcie uznanie tej samej cesarzowej, został zaufanym jej doradcą i przez długie lata był prawdziwą jej państwa podporą. Słabość tylko dla zawistnego wspólnika, który ją usidlić umiał, sprawiła, że tego męża zasłużonego, [86]

jak cytrynę wyciśniętą na bok rzuciła. Dopiero kiedy tamtego własna krewkość, czy obca trucizna zabiła, powołała znów tego, który królowi, igraszce jej kaprysów, miał wyrwać najpiękniejsze perły z korony. Że Sievers na początku nie czul się zbyt dobrze, można się było spodziewać. W tym samym czasie pisał Sievers do młodszej córki: „Jakkolwiek się o to staram, żeby ci co dzień kilka wierszy napisać, tak, abyś pomału cały mój sposób życia poznała, dokazać tego nie umiem, dyktując, zwykle usypiam; wtedy mnie budzą, abym dalej dyktował, albo coś sobie przeczytać pozwolił. Oto próbka, moja droga: pierwszy wiersz tego listu napisany był w łóżku dziś rano, w tej chwili jest dziesiąta, a moja robota dzienna jeszcze nieskończona, układam bowiem raporty dla kuriera, który jutro ma odejść. Tego rana byłem u generała Igelströma, który mnie co dzień odwiedza i często u mnie obiaduje. Od niego pojechałem do podkanclerzego Chreptowicza, gdzie po odbytym interesie, widziałem kilka pięknych obrazów, między innymi, wielki pejzaż Rembrandta i świętą familię Tycjana . Jest to ten sam Chreptowicz, do którego uciekło stu pięćdziesięciu moich chłopów białoruskich. I zgadnij, po com był u niego? Byłem, aby mu powiedzieć, żeby miał gotowe nominacje, których od króla zażądałem: jedna dla hetmana w. litewskiego, druga dla marszałka w. litewskiego, trzecia dla podskarbiego . Pierwszego król nie cierpi, drugi jest siostrzeńcem, wbrew woli jednak opuszcza swoje miejsce (podskarbiego), trzecim jest młody człowiek, dla którego nie ma szacunku. Taką zatem jest rola, jaką odgrywam i która mi w gruncie rzeczy nie pochlebia. Pomyśl, moje dziecko, co to jest z głębokiej samotności, gdziem się ograniczał na tym, jakby chłopów moich uszczęśliwić, widzieć się przeniesionym na takie miejsce; nie wiem, jak je mam określić - wymówić słowo i być słuchanym od króla, od narodu wolnego i dumnego; - mieć niemal na swoje rozkazy dwie armie 120 000 ludzi, i generała na czele obcego wojska, który moich rad słucha. Wojsko narodowe powolne jest moim życzeniom. O moja droga! jakże zmienne są rzeczy ludzkie! to mi nie pochlebia, mówię ci - toteż nie mów o tym nikomu, chyba drogiemu twojemu przyjacielowi, który jest dosyć roztropny, aby takie rzeczy ocenił... doprawdy, takie życie, to męka prawdziwa. - Przyrzekam ci, że chcę żyć dla ciebie i Lizetty, chcę wrócić do was i dni moje z wami skończyć. Jest to moje mocne postanowienie, jeżeli mi Bóg łaskawy dozwoli moją pracę do końca doprowadzić. W tej chwili przerwał mi sekretarz królewski, przynoszący patenty; jeżeli takie są dobre, to je podpiszę. Co za upokorzenie dla tego króla! kocha on mocno swoich krewnych i oni to całe nieszczęście sprowadzili”. [87]

[88]

[89]

Wróćmy do pierwszej poufnej rozmowy z królem, o której Sievers córce wspominał; trwała ona półtorej godziny i dała przedmiot do dosyć długiego raportu. „Król - pisze on - mówi dobrze i z łatwością dał mi rozrzewniający obraz swoich nieszczęść. Chodziło o to, aby go namówić do Grodna, ku czemu najmniejszej nie miał ochoty. Jednak namyślił się”. Ale dopiero po wielu naleganiach, jak mówi ów raport, który Sievers sam dokładnie cesarzowej napisał, doniósłszy o tym w kilku słowach wice-kanclerzowi, a hrabiego Zubowa do obojga odesławszy. Raport zaczyna od tego, że sądzi, iż dobrze uczyni, jeżeli jej bezpośrednio następujących szczegółów udzieli. „Król przyjął mnie w swoim gabinecie. Siedząc naprzeciw niego, oświadczyłem, że jestem zmuszony oznajmić mu, iż ze względu na niezadowolenie Jej Imperatorskiej Mci, z jego względem niej postępowania w czasie ostatniego sejmu, po dniu 3 maja i w ogóle, sam on sobie przypisać musi, co go nieprzyjemnego w obecnym położeniu spotyka; wszakże Jej Imperatorska Mość jest skłonna wydobyć go z tego położenia; mam więc stosowne rozkazy zaprosić go do Grodna, dla przystąpienia do konfederacji; tam z dala od intryg i kabał warszawskich, sprawy Rzplitej mogłyby pomału wrócić na dawny tor legalny i być nierównie prędzej do końca doprowadzone; łatwiej by przyszło wtedy przedsiębrać po powiatach środki, co do wyboru posłów na sejmy; wypełnić we wszystkim żądania

Jej Cesarskiej Mości - będzie jedynym środkiem odzyskania na powrót jej łaski. Powiedziałem mu, że jego związki z polskimi emigrantami musiały właśnie rzeczy na jego szkodę pogorszyć. On upewniał, że od czasu przystąpienia do konfederacji generalnej nie miał żadnych stosunków z przebywającymi za granicą, chyba, aby ich do powrotu nakłonić. Następnie w długiej mowie, trwającej trzy kwadranse, rozpowiedział urządzenia sejmowe i swoje zachowanie się, że wszystko stało się według porozumienia się z hr. Stackelbergiem. Byłoby mi niepodobna powtarzać to wszystko. Musiałbym zapisać parę arkuszy, aby wznowić dawne wypadki, które on jednak przedstawiał z nowego punktu zapatrywania się, i potrafił wymownie odmalować, ażeby wobec moich zarzutów niewinność swoją udowodnić; krótko mówiąc, on szedł tylko za prądem, za głosem narodu. Zapewniał po tysiąc razy, że nigdy nie uchybił ani przywiązaniu, ani wdzięczności dla swojej dobrodziejki; że niesłusznie przypisują mu, raz despotyczne, to znowu demokratyczne, tak niezgodne z sobą, usposobienia. Jako dowód przytoczył mi fakt jeden (nieznany mi), bliżej go jednak nie wyłuszczając, że w Kaniowie oddał Waszej Imperatorskiej Mci memoriał z projektem, który by był zrobił z Polski prowincję państwa rosyjskiego; wszakże uchylającą tylko odpowiedź odebrał. Przypisywał nieszczęścia sejmu ograniczeniom, temu, że ściśniono jego środki celem wyboru posłów, za radą po większej części księcia Potemkina i w. hetmana Branickiego; właśnie zalecani przez nich posłowie, okazali się najburzliwszymi i najgorętszymi promotorami wszystkiego, co się stało i wielu z nich obecnie wyjechało za granicę. Utrzymywał, że wszystko co uczyniono, co do następstwa tronu i 3-go maja, wbrew jego woli i gwałtem się stało. Dalej rozwodził gorzkie skargi na konfederację generalną, a szczególniej hrabiego Potockiego, który wszędzie starał się go upokorzyć, zabronił mu nawet rozdawania hasła straży zamkowej; łączenie się z nimi byłoby niepotrzebne, a podróż, pomijając przeszkody zdrowia, środków i pory roku, byłaby dlań najsromotniejszym upokorzeniem; spodziewa się on, błaga Waszą Imperatorską Mość, aby nie chciała koniecznie na to go wystawić. W końcu prosił mnie jak najusilniej, abym jego straszne położenie monarchini mojej przedstawił. [90]

[91]

[92]

Odpowiedziałem na to, że wszystkie te skargi ustaną, skoro tylko natychmiast z konfederacją generalną się połączy; że powróci znów do większej części swoich praw, jeśli tam się uda niezwłocznie; ja odpowiadam za to, że mu nikt nie ubliży. Na co znowu ponowił najusilniej swoją prośbę. Wszedłem w to, oświadczając mu jednak, aby nie myślał, że Jej Imperatorska Mość uwzględni to, lub przyjmie, skoro on ze swojej strony uchyla się od pierwszej, jaką mu uczyniłem, propozycji; najlepszym wyjściem zawsze byłoby zdecydować się na wyjazd; na co mu daję czas do namysłu. Jakżeby to wyglądało - mówiłem dalej - gdyby Jej Imperatorska Mość przy tym obstawała, co przecież prawdopodobniejsza, i on w końcu to jednak uczynił, nie mając żadnej w tym zasługi; byłoby zatem nierównie korzystniej, przynajmniej tymczasem do drogi się przygotować. Król skończył, powtarzając skargi na swoje upokorzenie, swoje nieszczęścia, na tych, którzy jemu i Polsce jeszcze grożą; wreszcie ja go namawiałem szczerze, już nie jako poseł, ale jako człowiek dobrze życzący, aby się namyślił; na to prosił o czas do namysłu, i ja się oddaliłem. [93]

Zaledwiem wrócił do domu, zjawił się bankier Tepper z memoriałem. Okazuje się, że król mu winien przeszło półtora miliona dukatów, młodszy Radziwiłł sto dziesięć, a hrabia Potocki sto tysięcy dukatów. To, oczywiście, może najlepszy kredyt zachwiać. Żąda on dwóch rzeczy: aby Wasza Imperatorska Mość poręczyła mu za długi króla. Odpowiedziałem, że to nie podobna, lecz [94]

[95]

może da się zrobić druga, aby konfederacja zajęła się długami króla, mianowicie alienując przeznaczoną część z dochodów jego na spłacenie. Długi, jak wspomniałem, wynoszą trzydzieści milionów złotych, czyli milion pięćset sześćdziesiąt sześć tysięcy dukatów. Powiedziałem Tepperowi, że dopóki król nie ustąpi i do Grodna nie pojedzie, nie masz żadnej rady dla niego. Ta okoliczność, wraz z długą eksplikacją, jaką pan Bułhakow miał wieczorem z księciem prymasem i z samym królem na audiencji pożegnalnej, sprawiły, że król przysłał mi projekt listu z zapytaniem, czy jest taki, jakim go mieć chciałem. Kazałem mu powiedzieć, że list odeślę; w godzinę przysłał mi go. Jej Imperatorska Mość rozstrzygnie. Jeżeli mam objawić moje zdanie, powiedziałbym, że Białystok będzie najlepszym dla króla miejscem, że tak nazwę, pośrednim, gdzieby go można mieć na oku; albo niechby jechał do Grodna, dla ogłoszenia uniwersałów na sejmiki i dania odpowiedzi na deklaracje obu dworów”. Jeżeli Sievers miał kłopot z królem, to nie mniejszy z nużącym towarzystwem. Po pierwszych już ośmiu dniach mówił, że zdrowie jego trzyma się jeszcze, lecz sam upada od zmęczenia; bankiety i nieustanne prezentacje zmogły go. Skończył z trzema wielkimi obiadami; mówią o trzydziestu. Powtórzmy własne jego słowa: „piątek i sobota zeszły na oddawaniu i przyjmowaniu wizyt, między innymi u Madame de Cracovie, siostry królewskiej, wdowy po hetmanie Branickim. W niedzielę jadłem obiad u nuncjusza, gdzie były przedziwne, prawdziwie neapolitańskie lody, i gdzieśmy dużo o Neapolu mówili. W poniedziałek byłem na obiedzie u króla. Wyobraź sobie, jak liche jest mieszkanie króla, jada w przedpokoju; na lewo gabinet, na prawo pokój sypialny i bawialny razem. Wszystkiego, zdaje się, trzy pokoje oprócz paradnych sal na audiencje. Było nas siedemnaście osób przy stole, na jednym końcu król z swoją synowicą, ja z jednej strony przy nim, z drugiej żona marszałka. Obiad był dobry, choć bez wystawności, Król mało mówił i tylko ze mną. Godzinę przed i trzy kwadranse po obiedzie rozmawiał to z tym, to z owym, lecz ze mną więcej; ze wszystkimi bardzo uprzejmie i względnie. Skądinąd znać, że duszę jego ciemna owiała zasłona. Nosi lornetkę w dziurce od guzika i mały płaski zegarek w zakładzie od lewego rękawa. Król oddalił się. Przy drzwiach przedstawił mi sekretarza swojego gabinetu, nazwiskiem Friese, jako człowieka zaufania, którego używać będzie, ile razy mi coś poufnie powiedzieć zechce. Odtąd człowiek ten dziesięć razy był u mnie. [96]

[97]

We wtorek jadłem obiad u prymasa. Dom jego piękny. Znać wszędzie, że odbył dużo podróży i zrobił dużo sprawunków we Włoszech; pokoje są na równi z ziemią i dotykają małego ogrodu. Zaraz obok gabinetu jest szklarnia, gdzie ma na etażerkach jakie sto doniczek kwiatowych, ale to nie te, coś w Bauenhoff widziała. Sprowadził mnie tu piękny bukiet, który widziałem u hrabiny Ostrowskiej, żony marszałka prymasowskiego; powiedziała mi ona, że go przypięła dla mnie, raz bowiem odezwałem się żartem, że w Warszawie nie ma kwiatów, i to prawda, w oknach żadnych nie widzę. To dało powód, że jakiś hrabia włoski, Tomatis, właściciel pięknego ogrodu, przysłał mi zaraz tuzin doniczek. Następnie podkomorzy, brat królewski, przysłał ze trzydzieści, wraz z pięknym krzakiem róż, nuncjusz zaś drugi krzak róż i tuzin doniczek. W jednej chwili miałem w mojej galerii ładną grzędę kwiatów. Mało przecież z nich korzystam, bo widzę je tylko w przelocie. Wróćmy do prymasa; obiad był pyszny i długi. Było pięć czy sześć kobiet. Pierwszą zawsze hrabina Mniszchowa. Po obiedzie godzinę jaką trwa rozmowa; wiedzą, że poseł grać nie lubi, więc go nie naglą; wist idzie na kilku stołach. Boston tu jeszcze nie zaszedł. Wieczorem byłem na włoskiej operze. Teatr jest dość wielki, trzy piętra lóż i paradyz. Pan Bułhakow miał lożę przy scenie, płacił za nią 40 dukatów na miesiąc; co mówisz na taką cenę? Wszędzie indziej można mieć piękny dom za te pieniądze. Muzyka była dobra, teatr dosyć pełen. Grano „Ninę” albo „Szaleństwo z miłości” Paesiella. Rzecz poważna: [98]

[99]

[100]

pierwszy śpiewak i pierwsza śpiewaczka śpiewali jako tako, w gruncie muzyka tylko była dobra. W środę obiadowało u mnie ciało dyplomatyczne z naszymi generałami, razem 26 osób. Była to pierwsza próba w mojej roli gospodarza i nie sprawiła mi żadnej przyjemności. Wszystko przecież poszło bardzo dobrze, dzięki zastawie stołowej, obiad był nawet pełen świetności, mnie się wydało, pożyczanej. Po obiedzie, taki tu jest zwyczaj, zjawiło się kilka wizyt i zawsze ktoś do prezentacji. Ponieważ do kart nie zapraszałem, o piątej nikogo już nie było. W czwartek jadłem obiad u Madame de Cracovie. Był tam król, państwo Mniszchowie i druga synowicą królewska, pani Tyszkiewiczowa; trzynaście osób przy okrągłym stole, bez zbytku. Król był trochę rozmowniejszy, niż u siebie, lecz nie bardzo; był zamyślony. Prosiłem go o rozmowę, a choć wiedział, o co chodziło, stał się jeszcze niespokojniejszy. Reszta do przyszłego kuriera... [101]

Co o tym myślisz? W mojej galerii mam 60 doniczek kwiatów, dwa piękne krzewy róż i kwitnący bez turecki (czarny). To wszystko z powodu miłości do moich córek; o tym każdy wie, jak je z całego serca kocham. 24 Lutego. Wyprawa kuriera przerwała mi dziennik, posłałem ci go nawet nie odczytawszy, tak, żeś tam niektóre błędy znaleźć mogła. Mówiłem ci bodaj, żem był u króla. Myślę, że mnie uwolnisz od pisania tego, co między nami zaszło. Dowiesz się o tym kiedyś, jak z sobą paplać będziemy. Powiem ci tylko, że król mówi bardzo dobrze. W piątek byłem na niemieckim widowisku. Teatr nie jest tak duży, jak w Rydze, lecz o wiele wyższy. Dawano biedną komedię „Siostrzenica” Ifflanda, którą dobrze odegrano, na czele Kuditsch, którego to był benefis. Sala była pełna, loże w żałobie. Teatr jest w pałacu ks. Radziwiłła i utrzymuje się ze składek. Jest tu wielu Niemców, których tu rządy saskie ściągnęły; wielu panów i pań wielkopolskich, mówią po niemiecku. [102]

W niedzielę na koniec jadłem sam obiad w domu przy małym stole w osiem osób. Z rana obejrzałem moje gospodarstwo, moje wozownie i tabor domowy, własność pana Bułhakowa. Przestraszysz się, kiedy ci powiem, ile tysięcy dukatów ma to wszystko kosztować, i że to na mój własny rachunek wziąć muszę. Wracałem przez ogrody. Zapytasz się, ileż ich mam? Nie mniej, niż trzy; plan ich na małą skalę z czasem odbierzesz, albowiem mam już jeden wielki z planem domu, oba kosztują mnie 16 dukatów. Przed samym domem jest obszerny trawnik, przecięty ulicą żwirową, dużo krzaków róż i miejsca na kwiaty. Naprzeciwko domu ośmiokątny letni dom z kamienia, mogący służyć jako jadalnia (36 sążni długości i 24 głębokości); obie aleje dotykają go półkolem; muszą być bardzo cieniste. Poza letnim domem jest plac na trzydzieści sążni. Aleje idą dalej, jedna z nich, wysadzona lipami, okrągło przystrzyżonymi, kończy się u drewnianej kraty, wzdłuż której bieży płot lipowy; środkiem stoi piękny kasztan i Ceres ze złamaną ręką. Poza tym wszystkim jest ogród warzywny na 50 sążni w kwadrat, trochę nieforemny, z małym trebhauzem, trochę kwiatów, ziół i grzędami melonów i sałaty. Co cię zadziwi, to, że melony sieją tutaj sześć tygodni wcześniej, niż u nas, mimo to później od naszych dojrzewają. W końcu jest kaplica rosyjska, wcale niepokaźna. Gdybym ja ją urządzał, musiałaby być piękniejsza”. Pierwej już pisał Sievers do starszej córki, że z Bułhakowem żadnego jeszcze rachunku nie robił. „Będzie to dużo kosztowało. W ogólności straszą mnie, że całego gospodarstwa - co za perspektywa! - woła - po spokojnym dotąd życiu! - nie opędzi 40 tysiącami talarów albertyńskich. Będę ja miał oko na to”. Najwięcej kłopotu z powodu wydatków sprawia mu owa podróż do Grodna; trzeba jednak się odważyć, jakoż zaczyna już wyprawiać wina i inne rzeczy. Będzie tam miał dom ładnie

urządzony, w którym Stackelberg także mieszkał. Na jednej notatce stoi: Roku 1791, czternastego września, Jakób Bułhakow zawarł z generałlejtnantem Borchem układ, mocą którego bierze w najem pałac jego przy ulicy Kapucyńskiej za roczną opłatą 1,500 dukatów holenderskich. Później zajął ten dom Sievers, a to za takież komorne, przy czym za dopłatą 120 dukatów zajęto jeszcze kościół, mieszkanie dla księdza i trzeci ogród od pełnomocnika hrabiowskiego, Zeigebarta, nadto mieszkanie Zeigebarta, które pani Zabiełło dzierżawiła za 300 dukatów i jeszcze piwnicę, którą winiarz Tauber trzymał za 60 dukatów. Ogółem 1,980 dukatów. „W niedzielę - mówi dalej dziennik Sieversa - byłem na obiedzie u wielkiego kanclerza Małachowskiego, rozumie się, wielkim obiedzie. Kanclerzyna, poważna niewiasta, ma córkę dorosłą. Była jeszcze jedna pani: księżna Karolowa kurlandzka ze swoją siostrzenicą, drugą ładną panienką. Wieczorem odwiedziłem dwie panie, tj. te, które mnie przyjęły: wdowę generała rosyjskiego Chotkiewicza, właścicielkę pięknego domu i jedną starościnę, która ma lat przeszło pięćdziesiąt, lecz wiele dowcipu i ładny salon, gdzie były trzy stoliki do kart i jeden do gawędy, do którego ja należałem. Mają tę delikatność, że mnie do gry nie ciągną; co mi dolega, to uniżoność, jaką posłowi okazują. Wyniosłem się przed wieczerzą, jakkolwiek miano tę uprzejmość, że mi już kleik owsiany przygotowano. [103]

[104]

[105]

[106]

[107]

W poniedziałek, tj. wczoraj, obiadowałem z królem u jego siostry, pani Załuskiej matki hrabiny Mniszchowej; mały okrągły stół na 11 osób; z prymasem, bratem królewskim i księżną Radziwiłłową, wielką amatorką kwiatów, która obiecała mi dać caprifolium, które całe lato kwitnie. Ja też wczoraj piękny jej bukiet posłałem. Król powiedział mi, że ma ze mną do pomówienia. Jak się kiedyś rozgadamy, dowiesz się o tym. Po Ludwiku XVI jest to niezawodnie najnieszczęśliwszy z królów. Wieczorem byłem u hr. Unrug, urodzonego Sasa, ale ma dobra w Wielkopolsce. Trzy stoliki do kart, - piękne towarzystwo - i trzy ładne córki. Na wieczerzy przecież nie zostałem. Moje kuriery mi ciążyły. [108]

[109]

Dziś, we wtorek, obiad u brata królewskiego, eks-podkomorzego ks. Poniatowskiego. Był tam król, córka księcia, pani Tyszkiewiczowa, wspomniana już księżna Radziwiłłowa, amatorka kwiatów, i trzy inne panie, między nimi wdowa po generale Grabowskim, kochanka królewska, ospowata i mocno pomalowana . Mnie posadzili obok księżnej Radziwiłłowej, mówiliśmy tylko o kwiatach i dzieciach naszych. Ma ich siedmioro, z których dwoje w Getyndze.” [110]

W tym tłumie, jaki posła oblegał, nie zabrakło, rozumie się, na małych i wielkich szarlatanach, intrygantach, wścibskich, donosicielach, nowiniarzach itd. Od dawna oni w Warszawie, lecz nade wszystko teraz aż nadto wdzięczne znaleźli pole, i opadli zewsząd nowego przybysza. Przed wszystkimi, tajny radca Boscamp, który niedawno w czasie wojny siedmioletniej służył Fryderykowi II, dalej w Turcji i w Krymie, wreszcie poświęcił swoje usługi nowo wschodzącej gwieździe w Polsce . Rodem Holender, odbył nauki w Lejdzie, następnie w wielu razach okazał wiele sprytu i zręczności. Poznamy go bliżej; tutaj wspomnimy, że zaraz od początku umiał on stać się niezbędny dla Sieversa. Ten podziwiał bystrość, z jaką Boscamp najsubtelniejszą intrygę wyśledził i potargał. Boscamp doręczył mu kilka portretów albo wizerunków, które on, nie wymieniając imion, numerami tylko poznaczył. Są one przecież łatwe do poznania, jak zaraz pierwszy numer, co ma znaczyć króla. „Miał on, mówi wizerunek, i ma jeszcze wdzięk w dowcipie [111]

i w całej swojej postaci, i słodycz charakteru, która zniewala wszystkich, z którymi żyje. Stworzony jest do towarzystwa, mówi o sprawach w sposób zdumiewający i chętnie o nich mówi. Kiedyś miał rozum i zastanowienie. Ma zadziwiającą pamięć i tysiączne talenty, jego sposób wysłowienia się jest szlachetny i wielce łatwy, umie on daleko więcej, niż większa część ludzi jego stanu, a co należy cenić u osoby w tym położeniu, to, że nigdy z nim niczego obawiać się nie trzeba, bezczelny nawet jest bezpieczny, chce on się podobać ludziom, z którymi jest; nigdy nie wymknie się mu nic takiego, co czasem bez myśli powiemy, a co kogo z towarzystwa drasnąć lub zakłopotać może. Jest to wszystko, czego jako dworak potrzebował, co go zrobiło najmilszym z ludzi swego kraju. Kto by był wtenczas powiedział, że go znajduje na miejscu najodpowiedniejszym dlań na świecie, a jeśli zajmie wyższe, straci na rozgłosie i obali opinię, jaką o nim miano (wedle przysłowia: Na pierwszym nieraz gaśnie, kto na wtórym miejscu świecił), byłby zgadł najzupełniej, tak bowiem jak on jest dzisiaj, i jakim się pokazał od dawna, daleko mu do tego, żeby miał posiadać przymioty, potrzebne w jego położeniu; nie ma on znajomości ani ludzi, ani spraw wielkiej wagi; nigdy też sam o nich nie stanowi. Własnego zdania nie ma; co jest tak dalece prawdą, że, jak uważano, za opinią świata on także sąd swój o ludziach i rzeczach zmienia: prawdy dojść nie umie wykradają mu jego myśli i pojęcia, często jak najlepsze, a zawsze niemal lepsze od tych, jakie się w otoczeniu jego trafiają. Stąd pochodzi, że nieraz ma tylko podsunięte, które sobie tak łatwo przyswaja, tak zgrabnie i gładko wykłada, że poznać się na nich mogą jeno ludzi z bystrzejszym wzrokiem, którzy go ostrożnie z bliska obserwowali. Można by nawet powiedzieć, że je upiększa. Mocniej kochać, ani mocniej nienawidzić nie umie; sprężyny jego duszy są tak giętkie, że siłę straciły. Ta wada czyni go jeszcze milszym, lecz ma ogromną niekorzyść w człowieku, który pierwsze miejsce zajmuje. Tęgości i bystrości nikt sobie sam nie nada, a komu tych nie dostaje, choćby nie wiem jak był doskonały, człowiekiem pierwszego rzędu nie będzie. O innych jego przymiotach mówić nie myślę: w tym razie są mi one obojętne; powiem tylko, że, nie oglądając się na jego położenie, dobre nieskończenie nad złymi górują. Z tego szkicu, jaki uważam za najwierniejszy wypływa, że, aby być pewnym człowieka, który dla nie dość samodzielnego wychowania całe życie na pasku był prowadzony, trzeba go opanować za pomocą zjednoczenia się albo związku osób, których wpływowi on by wszędzie był powolny, zjednoczenia, którym by kierować musiał jeden węzeł, od którego by wszystko zależało, i to z władzą wyłączną, jakiej nikt z zawistnych ani pośrednio, ani bezpośrednio w poprzek stanąć by nie mógł”. Nikt nie zaprzeczy, że portret ten wprawna ręka kreśliła. Podobnież wizerunek prymasa Michała Poniatowskiego, brata królewskiego, odpowiada najzupełniej temu, co o nim inni współcześni mówili. „Ma on, napisano tutaj, wybujałe z wielu stron, przymioty swego powołania. Winą jest jego ultramontańskiego wychowania, że często w wielkich sprawach stosuje jałową politykę tamtych krajów, lub fortele przeciw dworom, z którymi właśnie prosto i jasno wychodzić by należało. Pod wieloma względami jest on przeciwieństwem brata, mianowicie co do tęgości, wytrwałości i postanowienia. Brat go się lęka i często przed nim się kryje, kiedy co robi, a wie, że to nie po myśli jego. Niełatwo kogo polubi, nawet z płci pięknej, za to nienawidzić umie systematycznie i serdecznie; nie cierpi obok siebie równego, chce, w całym znaczeniu tego słowa, górować; i nie łączy się z żadną partią, której by jako kierownik, a w braku oporu, jako despota opanować nie mógł. Położenie daje mu wielki wpływ, umiał on nieraz rzeczy świeckie za pomocą duchownych pokierować; w tym przecież można by go zaszachować, ustanawiając nową, już projektowaną władzę duchowną, która by reprezentowała tak inną prowincję jak on swoją zastępuje. Nie jest on tak

przywiązany do swoich krewnych, żeby ich nie miał poświęcić swojej ambicji, gdyby mu to interes osobisty nakazywał. Ta namiętność, obok tonu rozkazującego, jakiego w interesach przybiera, jest przyczyną, że jego partia, czyli poplecznicy, zawsze więcej go się bali, niż kochali. Kogo lubi i popiera, temu jest przyjacielem, póki tylko mu się nie sprzeciwi. Ostatecznie nadałby on się nierównie lepiej do monarchii niż rzplitej. Gdyby zechciał, mógłby być Mazarinim , ale nigdy de Witem”. [112]

[113]

Postawmy obok trzeci portret ręki Boscampa, który widocznie przedstawia siostrę owych braci, Madame de Cracovie. „Cała jej powierzchowność korzystnie o niej uprzedza: skromny wdzięk, strojny powagą, którą łagodzi przystępność, zniewalająca każdego; wiek, miła twarz matrony, ton uprzejmy i szczery. Przekonała ona często i do zdania swego nakłoniła osoby, znane z bystrości, które potem miały się z nią na baczności. Zresztą widzi nieraz lepiej od swego brata Nr. i, kiedy ten się oddaje złudzeniom, co mu aż nazbyt często się zdarza. Nasłuchał się on od niej prawd, niekoniecznie dla siebie pochlebnych; stąd poszło, często brat sztuki swoje poza jej plecami płata i dopiero, kiedy rzecz już się stała, siostrze o tym wspomina. Często znów, choć wie o czym, nie miesza się w jego sprawy, jeśli miarkuje, że tam coś jest szpetnego. Mimo wszystko kocha brata Nr. 1, a więcej jeszcze Nr. 2. Za tym mówi jej predylekcja narodowa, jaką ją natchnął światły jej kochanek, nieboszczyk wojewoda, który był na usługach Francji . Obecnie wyrocznią jej i rzecznikiem, gdziekolwiek sama mówić albo występować nie chce i nie może, jest jeden minister litewski, o którego zacności i szlachetnym sposobie myślenia jednozgodna niemal panuje opinia, nie jest on przecież lubiany od tych, którzy dzisiaj w Wielkim Księstwie panują, chcę mówić o K. (ossakowskich). Wszakże, od czasu ministerium hr. Stackelberga imię jego zapisane jest w białej księdze rosyjskiej, i mam powody sądzić, że jest także po myśli pana Bułhakowa. [114]

Wróćmy do naszej pani. Chciałaby ona szczerze, aby kraj przyszedł do przekonania, że tutaj jest królewska familia tak dobrze jak gdzie indziej, i aby to zapatrywanie się wpłynęło na bieg interesów. Cudzoziemcy, jacy tu przyjeżdżają, nawykli za granicą do tych względów i przeważnych wpływów, stosując się do owych pojęć w swoim obejściu się wobec tej pani, przyczynili się wiele do utwierdzenia jej w tym przekonaniu. Naszych ludzi żadną miarą do tego nazwyczaić nie można, owszem, im kto więcej się stara, aby w nich coś podobnego zaszczepić, tym bardziej się stroszą, parskając republikańską butą i starodawną równością narodu. Skądinąd dla osobistych swoich przymiotów pani ta ma prawo do najwyższego u wszystkich poważania.” [115]

Boscamp umieścił jeszcze dwa portrety: jeden, oczywiście, hr. Moszyńskiego , drugi wielkiego kanclerza Małachowskiego, o którym Sievers pisał wtenczas do córki: że to człowiek bardzo godny, który mu najwięcej się podoba, albowiem on jeden spomiędzy ministrów nosi jeszcze strój polski i wąsy. Oba portrety oznaczone są numerami 3 i 4 „stawiam je obok siebie - pisze autor - jako nierozłączne bliźnięta w prowadzeniu spraw publicznych, co tym pewniejszym czyni skutek ich zjednoczonych zamiarów. Jeden, z postawy i charakteru przypominający prawdziwego Sarmatę, używa słusznie ogromnej wziętości, tak z przyczyny swojego imienia, jako też urzędu, który ojciec jego również z wielką pełnił świetnością. Jest on od dawna oddany interesom państwa rosyjskiego. Tutaj dwór, który go więcej oszczędza niż lubi, zna jego nieugiętość w zamysłach, jakie raz już powziął. Ma on wielki szacunek dla imienia królewskiego; lecz stały w swoich postanowieniach w błąd wprowadzić się nie

da. Drugi, albo Nr. 4 (hr. Moszczyński) interesem najściślej z tamtym związany, jest bystrzejszy, giętszy i polerowniejszy. Ma niepospolitą zręczność przenikania familijnych interesów i widoków. Posiada szczególną łatwość przypodobania się, wielu, niechcący, powierza mu swoje tajemnice. Dwór bardzo z nim jest oględnie, nieraz sądzi, że go ma w ręku, w chwili, kiedy on właśnie najmniej o tym myśli; a nie ma go nigdy, ile razy da się spostrzec, że idzie krzywą drogą z Rosją, która zawsze była jego gwiazdą przewodnią i której posłowie, zacząwszy od księcia Repnina, używali go stale za jeden z głównych czynników. Był on w sprawach krajowych ściśle z hr. Stackelbergiem związany. Co do mnie, uważam jednego i drugiego za najodpowiedniejszych do służenia za filary jakiej wyłącznie rosyjskiej i systematycznej partii, jeśli podobna ma stanąć w kraju, do której by, jak do centralnej woli, wszelkie środki (król i naród) spłynąć musiały, aby stąd obsadzać urzędy administracyjne królestwa we wszystkich gałęziach rządowych. Ponieważ każdy z nich prowadzi dom, i to wielce uczęszczany i wspaniały dla osób najwyższego stanu, dałoby się zrobić, myślę, za ich pośrednictwem i za ich pochopem wszystko, co by przeprowadzić chciano bez hałasu i widocznej zawiści, oba albowiem posiadają ten stopień wziętości i znaczenia, jakiego potrzeba, aby nakazać milczenie zawiści i kabałę udaremnić. Jeden i drugi, oba są na przyzwoitej stopie ze dworem, bez żółci, bez jawnego gniewu, bez złej przekory, jakie w tylu familiach przeciw królowi tleją, nie przeto jednak wywierał dwór zbytni wpływ na ich umysły. Nadto oni może jedynie ciągle Jego Królewską Mość od fałszywych kroków strzegli. Nic się przed drugim nie ukryje. Skryci, jak tylko być może i niezmiernie giętcy, oba, mianowicie też drugi, posiadali zaufanie hr. Stackelberga”. Jak widzimy, Sievers znalazł wnet usłużnych. Ale grunt, na którym się poruszał, zanadto był śliski, ażeby się miało obyć bez zwichnięć. Musimy go jednak podziwiać, jak pewnie wkroczył w całość i jak niepowstrzymanie podążał do celu wtedy, kiedy coś wpadło mu w oko. Uprzytomnijmy sobie położenie, w jakim się znajdował. Najprzebieglejsza i najambitniejsza pani wysłała go była na dwór królestwa, które nawykłe z dawna ulegać wpływowi rosyjskiemu, w ostatnich czasach, ile siły starczyły, z niego się otrząsło. Nastręczyła po temu okazję wojna z Turcją przede wszystkim, w którą uwikłały Katarzynę olbrzymie plany Potemkina zaraz po jej głośnej do Krymu podróży. Początek wojny przypada na czas pierwszych poruszeń, które rewolucję francuską sprowadziły. Gabinet wersalski był właśnie jak najlepiej z dworem petersburskim, mimo to, byłby był chętnie z dawną swoją przyjaciółką Turcję przed Moskwą osłaniał. Niepokoje wewnętrzne sparaliżowały jego siły, tak, że z tej strony szczęście zdawało się uśmiechać Cesarzowej. Lecz duch, który te niepokoje wywołał, niebawem, jak groźna mara jej się objawił. Anglia i Prusy były tym czynniejsze. Uznały one za swoje zadanie Turcję wszelkimi siłami popierać. Rażąca pycha Potemkina i niechęć Katarzyny nieraz już Anglikom uczuć się dały. Znaleźli oni teraz porę do odwetu; gdzie tylko więc mogli, wszystko na rzecz Turków przeciw Moskwie poduszczali. Najlepiej powiodło się im w Szwecji. Król Gustaw miał ciężki żal do Katarzyny za intrygi, które ona ustawicznie między jego przedajną szlachtą knuła. Arogancja jej posła podała mu najlepszą sposobność do wyproszenia go z kraju i doprowadzenia do dojrzałości planów, które ambicja jego od dawna pieściła. Dał chętny posłuch podszeptom brytyjskim i wołaniom Turcji. Gdyby Gustaw był wielkim wodzem lub wielkim charakterem, zanim się spostrzegła Katarzyna, byłaby podchwycona w własnej stolicy. Ale i tak król szwedzki niemałego ją kłopotu nabawił. [116]

Więcej jeszcze, niż Anglia, usiłowały Prusy spożytkować jak najlepiej przyjazne okoliczności, jakie

im wojna w Turcji nastręczyła. Jeżeli sojusz dworów petersburskiego i wiedeńskiego pchnął Fryderyka II na inne drogi, niż te, którymi dotąd postępował, umiał wielki jego umysł tak sprzymierzonych trzymać na wodzy, że póki tylko żył, nic większego pospołu przedsięwziąć nie mogli. Był on szańcem przeciw następującej Moskwie i przeciw łakomej Austrii. Śmierć jego dopiero zwolniła pęta, jakie jednej i drugiej w ich zaborczych planach ciążyły. Lecz popęd jego ducha trwał jeszcze. Godny jego uczeń, głośny hr. Herzberg , szedł dalej w kierunku, jaki Fryderyk w ostatnich latach był nadał: Rosji i Austrii wszędzie szkodzić, z nieprzyjaciółmi ich ściśle się wiązać, Polskę w zamian za pewne ustąpienia, potrzebne dla zaokrąglenia Prus, podpierać i krzepić, oto była polityka Herzberga. Bezpośrednim zaś jej następstwem utworzenie się w Polsce partii pruskiej, która wobec rosyjskiej wysoko głowę podniosła i wkrótce najznakomitszych w narodzie pod swoją chorągwią ujrzała. Biedna, zadławiona Polska po długich czasach znowu odetchnęła. Ludzie rozumni i śmiali żądania Rosji, dotyczące konfederacji i sejmu, tak dobrze na korzyść kraju obrócili, że na sejm wybrano posłów po ich myśli, a na marszałków, koronnego i litewskiego, ludzi takich, jak Małachowski i Sapieha . Niebawem stanęła konfederacja, to się znaczy, że nie liberum veto, jednego posła, lecz większość głosów sprawy rozstrzygać miała. Tym sposobem sejm zebrał się do obalenia na legalnej drodze konstytucji, jaką w 1775 roku nieszczęśliwemu krajowi narzucono. [117]

[118]

[119]

Uchwalono powiększenie wojska i oddano je pod jedną niezależną władzę. Nie pomogły protestacje Stackelberga. Przedłużono sejm, zniesiono Radę Nieustającą, tę pokorną służbę przemocy, i zamianowano przed odroczeniem sejmu na miesiąc komisję do rewizji administracji i ułożenia nowej ustawy. Tymczasem stosunek z Anglią, a mianowicie z Prusami był coraz ściślejszy. Z tymi przyszło nawet do przymierza. Partia rosyjska, jakkolwiek wszelkimi sposobami tamowała i zwłóczyła obrady nowo zwołanego sejmu, nie mogła jednak przeszkodzić, ażeby ogólny zapal nie przewiódł Konstytucji 3-go Maja 1791 r., która zdawała się dawać krajowi nową podstawę i zjednała sobie uznanie angielskich mężów stanu. [120]

Łatwo sobie wystawić, jakim żądłem jątrzącym były te wypadki dla Katarzyny, jak ubodły jej próżność i jakie w niej pragnienie zemsty obudziły. Jednak nie puściła wodzy namiętności. Owszem, musimy się dziwić tej chłodnej decyzji, oględności i sprytowi, z jakimi, stojąc na pozycji, od razu przeciwników rozbroiła. W trop za Szwedem puściła duńskiego brytana, ten rzucił się tak zawzięcie, że byłby był zdobył drugie miasto na półwyspie, gdyby go śmiałość posła angielskiego do odwrotu nie była zmusiła. Katarzyna wytężyła wszystkie siły państwa na dwóch przeciwległych punktach. Gdzie broń jej nie dosięgła, tam złoto sypała. Żadne klęski, nawet śmierć alianta, cesarza Józefa, jej nie ustraszyła. Do odważnych świat należy! Mogła sobie pozwolić powiedzieć wtedy, kiedy jej zdecydowana mądrość przyniosła pozostałym mocarstwom przeciwne od pożądanych owoce. Król szwedzki musiał się zgodzić na pokój, tak obojgu potrzebny. Febra czy trucizna sprzątnęła Potemkina, kiedy ten zaczynał być niebezpieczny. Pokój z Turcją tym łatwiej przyszedł do skutku. Aczkolwiek następca Józefa na tron dużo przy tym gniewu Cesarzowej przyczynił, musiał jednak w końcu podać rękę do wspólnego aliansu monarchów przeciw rozhukanej Francji. Cesarz i cesarzowa oboje nie mieli zamiaru mieszać się bezpośrednio w sprawy francuskie. Lecz owa kobieta ambitna, która trzydzieści już lat żadnego rodowodu i żadnego prawa u siebie nie szanowała, ile razy to jej było na drodze, a przeciw każdemu rządowi, który jej zawadzał, podmawiała własnych jego poddanych, ta kobieta stanęła teraz na czele związku, jak gdyby ona była wcieloną ideą zachowawczą i filarem każdego tronu. Walka przeciw opornemu Zachodowi, do której monarchów powołała, miała najprzód [121]

[122]

przeciwników jej zatrudnić. Nadal nauczyła ona Rosję postawy, jaką odtąd stale przeciw wszelkim pokuszeniom ludowym przybierała. Tymczasem knujący zemstę umysł Carowej nie spuszczał oka z nieszczęsnej Polski, która próbowała stanąć o własnych siłach. Katarzyna rzuciła potajemnie sidła, aby w nie odwiecznych wrogów Polski uplątać, przyjaciół zaś jednego po drugim odciągnąć potrafiła. O Turkach już i mowy nie było. Króla szwedzkiego zjednała sobie najzupełniej. Prusy nie oparły się przynęcie, jaką im ona od wschodniej ściany rzuciła. Anglię tak umiała złowić na wędkę różnych obietnic handlowych, między innymi poprzez prześladowanie handlu francuskiego, że ta nie stawiała jej żadnej w Polsce przeszkody. Mogła tedy do woli użyć oręża, który osamotnionej Polsce śmiertelny cios miał zadać. Spomiędzy polskich magnatów, kto tylko nie był kontent z Konstytucji 3-go Maja, kto tylko okazał się skłonnym do zdrady, każdy znalazł w Petersburgu jak najdoskonalsze przyjęcie. Szczęsny Potocki, Braniecki i Rzewuski stanęli na czele zdrajców, którzy przyzywali pomoc obcą przeciw własnej swojej ojczyźnie. Konfederacja, którą niby dla jej ocalenia zawiązali, wystąpiła przeciw nowej ustawie i tym wszystkim, którzy z nią trzymali. W Petersburgu przez Zubowa i Markowa ukuta, przybrała sobie polskie miano i nazwała się targowicką. Na jej wezwanie wojska, którymi wskutek pokoju w Jassach Katarzyna znowu rozrządzać mogła, ruszyły ku granicom Polski. Konfederacji oddała Cesarzowa najobszerniejsze pełnomocnictwo, przez nią bowiem, jako swoją kreaturę, założyła sobie najzdradliwszych dopiąć planów. Naturalnie król był jednym z pierwszych, którzy się poddali konfederacji i to z objaśnieniem, że od pewnego czasu wszystko czynił powoli. [123]

Do konfederacji także kazano się udać Sieversowi, kiedy go do Polski wyprawiono. Atoli w Grodnie, dokąd konfederacja rezydencję swoją przeniosła, zastał on ją zbyt wzburzoną, ażeby się mógł porozumieć, co do nominacji na urzędy, które mu przeprowadzić kazano. Na pierwszym miejscu stały owe trzy godności litewskie, o których wyżej w liście do córki wspominał, mianowicie hetmana, marszałka i podskarbiego. Jak przykro mu przyszły te nominacje, widać to z listów do córek, widać szczególniej z tego, co o tym do Zubowa pisze. Donosi on krótko wice-kanclerzowi, że Ogiński, wielki hetman litewski, w liście, do króla pisanym, ustąpił swego miejsca na rzecz miecznika litewskiego, Ogińskiego, któremu także dobra swoje darował. Król jednak opróżnione miejsce oddał generał-lejtnantowi rosyjskiemu, Kossakowskiemu, dotychczas hetmanowi polnemu litewskiemu, co tenże obiecał odsłużyć najzupełniejszą dla Rosji uległością. Podobnież przeprowadził nominację siostrzeńca królewskiego, Tyszkiewicza, dotychczasowego podskarbiego litewskiego, na marszałka wielkiego litewskiego, a na jego miejscu Ogińskiego postawił. Zubow, ordynator tych wszystkich rozporządzeń, musiał znieść cały niesmak posła, który, donosząc mu o swojej rozmowie z królem, w ten pisze sposób: „Król skarżył się ciągle na pana Kossakowskiego, utrzymując, że tenże mnie oszukuje. Hetmanowa Ogińska pisała listy do króla i do mnie, protestując przeciw mniemanemu odstąpieniu buławy. Mówiono mi także, że pan Tyszkiewicz nie przystanie. Król wreszcie żądał dwóch dni do namysłu, na co chętnie zezwoliłem”. [124]

Jak sobie Zubow tutaj z Ogińskim postąpił, najlepiej tenże później opowiedział, że w czasie, kiedy pisano tajemne instrukcje dla Igelströma, faworyt petersburski oburzył się na myśl Ogińskiego o rozbiorze Polski, jako niegodne podejrzenie przeciw szlachetnym zamysłom Cesarzowej, nikogo dziwić nie będzie, wszak jednocześnie Katarzyna zapewniała po kilkakroć posła angielskiego, że odpycha wszelką myśl o nowym rozbiorze. Markow dal nawet taką deklarację wtedy, kiedy Withworth już wiedział o zawarciu traktatu rozbiorowego. Dopiero około połowy lutego wystąpiła [125]

Cesarzowa trochę wyraźniej ze swoim planem rozbioru. Kazała posłowi swojemu oświadczyć w Londynie, że, jeżeli Anglia ma środki niedopuszczenia rozbioru Polski, Cesarzowa nie ma nic przeciw temu, sama bowiem jest w tym przez króla pruskiego naglona. [126]

Wszystko to zdumiewać nie powinno; to styl Katarzyny. Co jednak przechodzi wszelkie pojęcie, to skrytość, jakiej nie tylko ona, lecz i powiernicy jej pozwalali sobie względem człowieka, który miał im rozbiór Polski przeprowadzić. Sievers zaręczał później swoim córkom, że, jadąc do Polski, oficjalnie nic o tym nie wiedział. Rzetelność tego twierdzenia poświadczają wszystkie papiery, które mamy pod ręką. Już ta okoliczność, że, jakeśmy widzieli, Katarzyna odjazd jego na 16 stycznia przyśpieszyła, pozwala się domyślać, iż nie życzyła sobie jego obecności w Petersburgu przy zawarciu traktatu rozbiorowego z Prusami, który ośmiu dniami później nastąpił. Co więcej, nie udzieliła mu go; a przynajmniej nie udzieliła zaraz, jak się pokazuje z tego, co do niej pisał 17 lutego: „Minister pruski zakomunikował mi depesze swojego dworu i odpis traktatu, zawartego 23 stycznia. Depesze zalecają mu kierować się we wszystkim według tego, co ja będę miał rozkaz czynić, albo co uczynić uznam za konieczne. Na owe tedy rozkazy czekam niecierpliwie; pewna bowiem, że im więcej zwłoki, tym więcej będzie i czasu do zjednoczenia się i przedsięwzięcia środków obrony. Jednoczesna deklaracja dworu wiedeńskiego byłaby niezbędnie potrzebna; a gdyby wszystkie wojska, jakie Austria ma w Galicji, podstąpiły kordonem pod granicę, krok ten powstrzymałby Galicję. Życzyłbym także, iżby ogłoszono ostrzeżenie, jakie dwór londyński posłał pruskiemu, ażeby się w sprawy polskie nie mieszał, o czym mnie dzisiaj minister pruski uwiadomił”. [127]

Pismo powyższe dowodzi razem, jak mało Petersburg powiadamiał swojego posła o tym, co się działo wokoło. Jego było rzeczą prześliznąć się lub przebić, jakby się dało. Jak widzimy, przy okazji dowiedział się on i więcej, i lepiej od obcych, niż od swoich. Cesarzowa czuła się pewną powodzenia. Próżność tylko kobieca chciała znowu ocalić pozory, grać nawet rolę niewinnej, a do tego nadał się jej delikatny takt posła i łagodność jego. Oczywista jednak, że tym sposobem musiał on popaść nieraz w fałszywe i dwuznaczne położenie, tak niezgodne z jego charakterem. Jeżeli teraz obejmiemy całość, jaka dotąd ogarnąć się daje, rzeczy przedstawią się w następujący sposób: Króla wciągano w rachunek, o ile to dla formy potrzebne się zdało. Z konfederacją i sejmem trzymano się tej samej drogi, jaka przed pięciu laty tak niekorzystnie była wypadła. Ale miano się na baczności. Oględność, z jaką Rosja szła naprzód, z góry obiecywała najpomyślniejszy skutek, aczkolwiek potajemnie sprzeczne widoki wzajem tutaj walczyły. Cesarzowa chciała naraz i zemstę, i ambicję swoją nasycić. Faworytom chodziło przede wszystkim o zaspokojenie swej chciwości. Poseł cieszył się przekonaniem, że wykonując po swojemu wolę Cesarzowej, będzie mógł przynieść ulgę nieszczęśliwemu narodowi i chwałę pani swojej pomnożyć. W polskim obozie różnice były jeszcze większe. Konfederacja marzyła po większej części o możności spożytkowania opieki rosyjskiej ku swoim wyłącznym celom. Król miał tylko na sercu przeprowadzenie swoich prywatnych i familijnych widoków. Mała garstka troskała się o dobro publiczne, a i ta jeszcze nie trzymała się razem. Z obu stron w jednym tylko prawie wszyscy się zgadzali, mianowicie w usiłowaniu, aby pełnego ludzkości posła na swoją korzyść pozyskać. Ten zaś, jak się ze wszystkiego wydaje, okazał zaraz w prowadzeniu interesów taką nad faworytami wyższość, że ci uchwycili pierwszą sposobność, aby go powstrzymać, albo dać mu uczuć całą jego od nich zależność. Ziściło się to niebawem w interesach pieniężnych. W dniu wyjazdu z Petersburga obmyślono Sieversowi znakomitą sumę do rozporządzenia. Cesarzowa wyznaczyła mu 100 tysięcy

rubli na poselstwo, 200 tysięcy do kasy nadzwyczajnej, wszystko miało być wzięte z dochodów pocztowych; hrabia zaś Bezborodko zapewnił go, że cała suma leży gotowa w kasie. Z tym wszystkim, jakkolwiek niezbędne były pieniądze dla jego interesów, długi czas dostać ich nie mógł. Do końca lutego nadeszło zaledwie dwa tysiące dukatów ze strony generał-prokuratora i dziesięć tysięcy rubli przez pana Diwowa, który jako radca legacji do Warszawy przyjechał. Sievers skarżył się na to po kilkakroć przed wicekanclerzem, hr. Ostermannem, któremu przypominał, że te sumy, a prawdopodobnie i większe, będą potrzebne, aby opędzić wydatki, które się okażą nieuniknione, skoro tylko nowe pole się otworzy. Trzeba zaś być na to przygotowanym, jak tylko się Imperatorowej podoba postanowienie swoje oznajmić. [128]

Następnie doniósł Sievers hrabiemu Zubow, że, jeżeli weksle nie nadejdą, będzie się widział zmuszony zaciągnąć pożyczkę z kilku tysięcy dukatów, co by było wielce nieprzyjemne. Była wprawdzie kasa nadzwyczajna, która, jego zdaniem, bo pan Bułhakow żadnych jeszcze rachunków nie złożył, mogła zawierać 12 do 13 tysięcy dukatów. Znajdowała się ona w rękach Teppera, bankiera królewskiego w Warszawie, który miał także 100 tysięcy dukatów dla Igelströma, lecz właśnie w tej chwili był on niewypłacalny. Już wtedy, kiedy od Teppera odebrał wspomniany memoriał, Sievers nie zaniedbał natychmiast zwrócić uwagi hr. Zubowa na jego kłopoty i zakomunikować mu pogłoskę o jego bankructwie. W kilka dni później napisał do wicekanclerza, że dom Teppera upadł, że wiadomość tę posyła kurierem, ażeby generał-prokurator więcej obligów na imię bankiera nie posyłał, że zresztą nie należy się obawiać istotnego bankructwa, tylko firma zawiesza wypłaty z powodu ogromnych sum, jakie jej król i różni panowie są dłużni, najmocniej dotknęła ją stagnacja pieniężna i kredytowa na kontraktach w Dubnie, w chwili, kiedy nadeszła wiadomość o wkroczeniu Prusaków do Polski. [129]

Należałoby się spodziewać, że ludzie, którzy z Petersburga sprawami Polskimi kierowali, dołożą teraz wszelkich starań, ażeby szczodrym nadesłaniem funduszów posłowi swojemu w Warszawie wszelkie interesy ułatwić. Ten jednak ma nieustanne powody do zażaleń. W końcu jednego raportu mówi do wicekanclerza: „Muszę zakończyć pytaniem: W jakim położeniu bez pieniędzy znajdować się będę? Hr. Bezbrodko żartuje sobie ze mnie albo z interesów, zatrzymując pieniądze, które mi w dzień odjazdu mego ofiarował. Tutaj z pieniędzmi wszystko zrobić można, bez pieniędzy nic”. Jednocześnie odkrywa Cesarzowej swoje „niekoniecznie przyjemne położenie”. Błaga ją, „aby tym panom słowa prawdy powiedziała”. Jedyną drogą nadesłania mu pieniędzy jest umyślny. Jeżeli wyjedzie w przyszłą sobotę, nie będzie miał z czego żyć w Grodnie przez tydzień. W swoim zakłopotaniu Sievers oglądał się dokoła, skąd by tu pieniądze dostać można. Po upadku Teppera inni bankierzy ofiarowali swoje usługi, aby w zamian za korzystne warunki interesy utrzymać i zostać bankierami nadwornymi. Sievers przesłał propozycje hr. Ostermannowi z wiadomością, że wziął od jednego 10, od drugiego 2 tysiące dukatów, z dopisaniem na kwicie „do kasy Jej Imperatorskiej Mości”. Toż samo doniósł Katarzynie, którą starał się poruszyć także wiadomościami o pośle pruskim. Ten, natychmiast po przyjeździe Sieversa do Warszawy, zakomunikował mu rozkazy swojego dworu, które zalecały panu Buchholz pilnować się wszędzie tego, co poseł rosyjski, czy to z rozkazu, czy z własnego popędu uzna za właściwe. Wkrótce potem Buchholz oświadczył, iż sądzi, że dwór jego przeznaczy na nadzwyczajne wydatki jakie 50 do 60 tysięcy dukatów do wspólnej kasy; Sievers utrzymywał, że tego nie dosyć. W parę tygodni później poseł pruski powiedział, że jest przeznaczone 100 tysięcy dukatów, dziesięć tysięcy już odebrał, które mu na podróż króla do Grodna ofiarował, jak to Sievers Cesarzowej donosił, bo od Prusaków

Polacy nic by przyjąć nie chcieli. „Buchholz czeka jeszcze na 60 tysięcy dukatów, a trzydzieści będzie miał do rozporządzenia w Wrocławiu, kiedy ja tymczasem zmuszony jestem zapożyczać się u bankierów”. Komunikacje te, rozumie się, odebrał Zubow i to sam i z własnej ręki Sieversa, „aby niczyjego imienia przy tym nie narażać”. Nie przestając na tym, Sievers udał się zaraz ze swymi skargami do generał-gubernatora w Rydze i z oświadczeniem, że jego się trzymać będzie, jeżeli pieniędzy w Grodnie nie dostanie. Książę Repnin, on to był generał-gubernatorem, odpowiedział wylękniony swojemu przyjacielowi, że nie widzi zgoła, skąd by wziął pieniędzy, że nie może mu żadnych nadesłać, dopóki Sievers nie wyjedna na to rozkazu do Kazennoj Pałaty, czyli skarbu; krok ten przecież Sieversa nie pozostał bez skutku. Książę doniósł generał-prokuratorowi o tym braku pieniędzy i zrobił wniosek, ażeby w Rydze oddać do rozporządzenia Sieversa 10 tysięcy dukatów. Działo się to około połowy marca. W dziesięć dni później zakomunikował Repnin odpowiedź generał-prokuratora: Sievers musi skądinąd dostać pieniędzy, bo ryskie mają inne przeznaczenie. Dodał przy tym, że zapewne już jest zaspokojony: przejeżdżał bowiem przez Rygę major z Petersburga z pieniędzmi dla niego i dla Igelströma. Oczywiście tylko dla spłacenia długu u bankierów, gdyż 18 kwietnia Sievers żali się przed hr. Zubowem, że dług ten nie jest jeszcze całkiem umorzony, a jego kasa jest już zupełnie pusta. Kończy zapytaniem: „Miałżebym być zmuszony zapożyczyć się u Buchholza? To by było pocieszne!”. Jeżeli w końcu dostał pieniądze do rąk, to tylko kapaniną albo drogą pożyczki. W trzy tygodnie jeszcze po owym pisaniu żali się przed tymże Zubowem, że wkrótce nie będzie miał z czego żyć. Nie wie on, komu ma przypisać tę szczególną zwłokę. Gotów myśleć nieledwie, że poza tym wszystkim trochę złości się kryje. Niebawem musiał się uciec do nowej pożyczki 10 tysięcy dukatów, którą zaciągnął u bankiera Meissnera na rachunek sumy dawniej asygnowanej. Nie można się dziwić, że ciągle stuka do Cesarzowej, a na początku czerwca ją zaklina, ażeby tym panom, którzy jego pieniądze zatrzymują, trochę głowę zmyła. W czternaście dni potem tymi słowami kończy raport do niej: „Generał-prokurator ponawia żądanie, aby na niego weksle wystawiać. W Warszawie nie ma już żadnego bankiera, w Grodnie nigdy go nie było. Ostatni Meissner , któremu muszę oddać 18 tysięcy dukatów holenderskich, prawdopodobnie na św. Jan ogłosi się bankrutem. Niech mi przyślą pieniędzy, jakich chcą, a jeżeli można z Rygi. Wasza Imperatorska Mość widzi, jak ja je widzę, niebezpieczeństwo, jakie urośnie z tej dziwnej odwłoki, poza którą może jakaś złość się ukrywa. W Petersburgu przyrzeczono mi cały kwartał z góry; tymczasem gonię już sześć miesięcy, nic zgoła nie odebrawszy”. W tydzień znowu wybucha tymi słowy do Cesarzowej: „Nie odbieram żadnych pieniędzy. Czy tylko jaki wąż nie czyha na mnie w trawie? Wasza Imperatorska Mość łatwo go dopatrzy i usunie niewątpliwie”. [130]

Przyszło wreszcie tymczasem do tego, że przynajmniej pieniądze pchnięte zostały. Godna zapamiętania wydaje się chwiejność załatwienia tego. Niezawodnie Repin dopomógł w tym przyjacielowi. Sievers umiał tak sobie zjednać tego dumnego człowieka, że ten, w pierwszej odpowiedzi na listy z Polski do siebie pisane, prosił o zarzucenie wszelkich tytułów i traktowanie go jako serdecznego przyjaciela. Książę, jak wiadomo, znał stosunki w Polsce z długiego doświadczenia i miał wielkie zachowanie u swego dworu. Zgodnie z własnym projektem, po upływie długiego czasu, odebrał on rozkaz, zdaje się, po raz drugi, aby posłać żądane pieniądze. Wiadomość tę zakomunikował posłowi 22 czerwca. Lecz, zanim mógł wykonać polecenie, kurier przywiózł rozkaz Cesarzowej, żeby pieniędzy nie posyłać, gdyż Sievers dostanie je bezpośrednio z Petersburga. W ślad za kurierem przyjechał kapitan Achmatow z 50 tysiącami talarów. Że do przesyłki wybrano pieniądze, które w Warszawie nie kursowały, jest także dowodem złośliwości. Markow wiedział

równie dobrze, jak Sievers, że w Polsce tylko dukaty kursują. Jakoż ten żalił się przed Repninem, który mu radził prosić u dworu, aby mu przysłano weksle na Holandię, jakich na giełdzie petersburskiej i ryskiej można dostać zawsze, ile potrzeba, lecz właśnie od weksli Sievers musiał się wyprosić, gdyż w stolicy Polski nie było teraz pewnych bankierów. Oprócz tych psot, które mu w Petersburgu wyrządzono, okazały się wkrótce inne, jakimi go częścią tamże, częścią w Polsce uwikłać chciano. Faworyci i ich kreatury, poza plecami posła i cesarzowej, dopinali własnych swoich celów, utrzymując bezpośrednie stosunki z Polską. Z drugiej strony, panowie polscy osobiście, król przez swoich zaufanych, czynili zabiegi w Petersburgu. Jednego z takich, kawalera Littlepage, rekomendował Igelström jak najusilniej posłowi, zaraz po jego przybyciu do Grodna . „Jest on całkiem naszego systemu”, pisze generał. „Ma on wszelką władzę nad umysłem króla, który w dzień wyjazdu swego z Warszawy, chce go posłać do Petersburga z wiadomością o podróży, pod pozorem, jakoby Littlepage jechał w swoim własnym interesie”. Że on, Igelström, dał radę, ażeby król poddał się bezwarunkowo woli cesarzowej, a Littlepage, aby w przejeździe oświadczył swoje usługi posłowi, jak gdyby się starał o jego protekcję. „Temu młodemu człowiekowi, kończy Igelström, poleciłem jak najmocniej, aby się nikogo innego nie trzymał, jak Zubowa, Markowa i Altestego , i ażeby unikał wszelkich znajomości z ministrami tak krajowymi, jak cudzoziemskimi i tamtejszymi Polakami”. [131]

[132]

Jak Sievers odgadł był już całą klikę, za którą Igelström tu przemawiał, dowodzi jego krok, jaki zrobił po rekomendacji. Napisał zaraz do Zubowa: „Jest najpewniejszą wiadomością, że król postanowił wysłać do Petersburga, jako tajnego agenta, Amerykanina, Littlepage, rodzaj faworyta, aby mu wyjednał lepszy los od tego, jaki ja mu gotuję. Że zaś tacy agenci więcej robią złego niż dobrego, będę się starał stanąć w poprzek tej wyprawie”. Niezadługo nadeszła rekomendacja królewska. Wysłał ją był król w przeddzień swojego wyjazdu przez samegoż rekomendowanego. „Oddawca niniejszego, napisano tam, kawaler Littlepage, ma już zaszczyt być znany panu osobiście. Spodziewa się on, a ja o to proszę, abyś go pan rekomendacją swoją poparł w Petersburgu. Służył zaszczytnie przy oblężeniu Oczakowa; w Kijowie miał szczęście być przedstawiony Jej Imperatorskiej Mości, która doń nawet przemówić raczyła; był złączony przyjaźnią z panem Zubowem, z którym odbył ostatnią kampanię nad Renem. Sądzę, że moje zajęcie się nim szkodzić mu nie będzie”. Sievers odesłał natychmiast królowi rekomendowanego z tymi słowy: Kawaler opowie ustnie przyczyny, dla których mu radzono, aby cokolwiek odłożył podróż swoją do Petersburga. W tej krytycznej chwili rzecz, która go tam wiedzie, mogłaby nie udać się tak dobrze. Co się tyczy rekomendacji, jest mu ona zapewnioną równie, jak i skutek podróży, skoro tylko będzie na to zgoda Imperatorowej. Ośmiela on się ręczyć za to z góry. Ani król, ani Igelström nie wspomnieli już o tym ni słowa. Ażeby jednak Zubow nie zaprosił do siebie niepowołanego negocjatora, Sievers w swoich listach często jeszcze o nim wspomina. Tak, między innymi, pisze, że mówią, iż król trwa w myśli wysłania do Petersburga swojego zaufanego Littlepage; że mu to chciał odradzić, oświadczając serio, iż go nie przepuszczą. Swoją drogą porozumiał się Sievers z Repninem, który odpowiedział, że już pisał do hr. Zubowa w interesie Littlepage: czy go przepuścić, czy nakłonić do powrotu, jeżeli przyjedzie do Rygi bez paszportu. Że wie bardzo dobrze, co to za jeden i myśli, że nawet Imperatorowa go pamięta. Sievers, pozbywszy się tak szczęśliwie tego anglo-amerykańskiego szpiega, nie mógł się uwolnić od innego, którego nań Cesarzowa sama nasłała. Był nim oberst-lejtnant hr. Morelli, który przyjechał do

Sieversa jako kurier z reskryptem Imperatorowej i miał zostać przy poselstwie „podobnie jak Aubert”. Przywiózł on także pismo Zubowa do króla, z powodu którego następnie bliżej go poznamy. [133]

Wróćmy teraz do chwili, w której zostawiliśmy byli posła wpośród wielu spraw i zajęć. Zostawiały mu one zaledwie czas na pisanie do córek. Pisał on 18 marca do młodszej, iż nie masz wieczora, żeby nie myślał o dalszym prowadzeniu dziennika, lecz zawsze na próżno. Bóg jeden wie, jak on to ma wytrzymać. „Jednak czynię z duszy serca, chodzi bowiem o szczęście ludzkie. Kiedy czytacie rzeczy moje w gazetach, pamiętajcie, żem, pisząc te noty, o was myślał. Wystawcie sobie moje kołowroty: od dwóch dni piszę raporty do Petersburga, jeden do Drezna, jeden do Wiednia, dwa do Grodna, a w domu jak w gołębniku. Nikt nie przychodzi bez widoków, a jakie widoki? Prawie zawsze, aby oszukać, albo bliźniego ukrzywdzić. Sądźcie o tym, kiedy wam powiem, że wczoraj w południe odebrałem dwa twoje listy przez kuriera z Grodna i, otworzywszy je przy stole, nie miałem czasu czytać, jak w łóżku o północy. Proszę cię, numeruj listy. Ja tego nie potrafię, bo nie mam pamięci... co już u mnie tak bywa. To, co mówisz o swoich uczuciach do mnie, o swoich kwiatach, podoba mi się nieskończenie, ale to, co mi mówisz o swoich uczuciach do istoty, której przy pomocy błogosławionej opatrzności będziesz mogła udzielić istnienia, podoba mi się ponad wszystko. Nie znużenia powinnaś unikać, ale zwracać uwagę na swój stan zdrowia. Sama musisz rozstrzygnąć o uciążliwym ale uroczym stanie. Zrozumiałaś, że ja tę łaskę zawdzięczam mojej najlepszej z matek jak i dobremu staremu Jerzemu II , który zawsze w rozmowie wyróżniał Mylady Holderness ponad wszystkie damy, ponieważ była najlepszą matką, sama dziecko swoje karmiła. Była ona długie lata żoną posła w Hadze, rzucała wszystko, ile razy trzeba było dziecku podać piersi. Miała ich kilkoro. Masz więc moje przyzwolenie i moje błogosławieństwo!... Słusznie mówisz: Biedny król! Źle mieszka, źle mu służą, zdradzają go, nie szanują; a przecież jest to człowiek najgodniejszy kochania. Gdybyś ty wiedziała, jak ja mu dokuczam! Jednak mówią, że mniej od Stackelberga. Sam to wszystkim powiada, i ja sądzę, że ma dla mnie szacunek; daję mu też, ile mogę, pociechy i 20 tysięcy dukatów na drogę. Jedzie on wbrew woli; dlaczego? Gazety wam powiedzą. Wystawiam sobie, z jaką chciwością szukacie korespondencji lub artykułów z Warszawy! Są one pod każdym względem ciekawe. Na koniec te szkaradne Francuzy zostały pobite. Złapałem tu jednego, który potajemnie bawił się w ministra, a teraz, zdaje się, na Sybir powędruje . W depeszach swoich mówi on o śmierci króla, jakby o jakiej wielkiej zasłudze. Daruj, żem ci o tym napisał”. [134]

[135]

Zanim jeszcze opuścił Warszawę, Sievers poczynił energiczne kroki, do których przykład dała mu w części Cesarzowa. Ogłosiła ona zaraz, po odebraniu wiadomości o straceniu króla Ludwika XVI, ukaz, który wydalał z Rosji wszystkich znajdujących się tamże Francuzów, i zabraniał francuskim statkom wstępu do portów, a francuskim podróżnym wstępu do krajów rosyjskich. Pozostać mogli tylko ci, którzy by się odrzekli straszliwą przysięgą zasad ówczesnej władzy we Francji; a granicę przekroczyć ci, którym by udzielone zostało szczególne pozwolenie posłów rosyjskich. Dziwny zwrot wypadków! Właśnie monarchini, która przed wszystkimi dała w Rosji prawo obywatelskie językowi francuskiemu, musiała kraj swój zamknąć dla tych, którzy tym językiem mówili. Repnin i Sievers podziwiali ukaz; ostatni rozciągnął go i do Polski, przy czym kazał aresztować wielu Francuzów, między nimi własnego dentystę królewskiego, również dawniejszego sekretarza legacji francuskiej Bonneau, o którym był wyżej pisał, że grał potajemnie rolę ministra. Sievers doniósł Cesarzowej, że nieraz przejęty był zgrozą, czytając jego raporty do obywatela

ministra; szkarady, jakie się ośmielał przepisywać nieszczęsnemu królowi, rzeczy, które pisał o konfederacji, nazywając ją buntowniczą, i to, co wygadywał o królu polskim, pruskim i o Rosji. Szczególnie oburzające jest, co mówi o śmierci króla; to zdecydowało Sieversa nie wydawać Bonneau policji, ale oddać go pod straż generałowi Igelström i odesłać do Petersburga. Skądinąd, zdaniem najpoważniejszych ludzi, jest to najniebezpieczniejszy agitator. Co wreszcie Sievers osądził za właściwe napisać przez kuriera do Drezna, ażeby uwięziono emigrantów i zabrano im papiery , co o tym napisał do Berlina, co właśnie pisze do hr. Razumowskiego do Wiednia , aby usunięto synowca królewskiego , wszystko to, spodziewa się, pozyszcze uznanie Jej Imperatorskiej Mości. Naturalnie jednak nie Francuzów, którzy w pismach publicznych postępowanie cesarzowej Katarzyny mocno naganiali. Utrzymywano tam, że powodem do aresztowania Bonneau była osobista nienawiść. Że go denuncjował Aubert, dawniejszy agent francuski, „zostający teraz w usługach Sieversa”, lecz obywatel Bonneau zachował wobec swoich inkwizytorów dumę prawdziwego republikanina. Przede wszystkim chciał nie dopuścić zabrania swoich papierów, mówiąc: „Proszę szanować to miejsce; obejmuje ono zbiór należący do wielkiego narodu, który się pomści za napaść, jaką czynicie na jego ojczyznę!” Kiedy go zaprowadzono przed posła Sieversa, ten zapytał popędliwie: „Jakim prawem śmiałeś pan utrzymywać występną korespondencję z wrogami mojej monarchini?” - „Takim samym, jakim mnie pan pytasz!”. [136]

[137]

[138]

Jeżeli Sievers domagał się u rządu saskiego aresztowania Polaków, którzy z kraju byli wyszli, i zabrania ich papierów, aby przynajmniej ich nastraszyć, jak pisał do Zubowa, gdyby elektor tego uczynić nie chciał, to Razumowski potrafił jednego z ich przywódców całkiem z Niemiec wydalić. Był to dawniejszy wódz naczelny, książę Józef Poniatowski, na którego powrót Sievers krótko przedtem dał królowi zezwolenie. Tymczasem spory zaszłe między księciem a Potockim sprawiły, że poseł, broniąc Potockiego, księcia prześladować zaczął. [139]

Cesarzowa Katarzyna, jakeśmy już nieraz widzieli, umiała doskonale korzystać z niezgody, jaka się w Polsce srożyła. Zgniotła ona, można by powiedzieć, jedną partię przez drugą i robiła to wszystko tak delikatnie, że wyglądało, jakby działo się samo przez się. Szczęsny Potocki już od roku 1775 sprzedał się jej za cztery starostwa. Stanąwszy teraz na czele targowiczan, kiedy z wojskami rosyjskimi on i jego czereda do Polski powrócili, użył całej swojej siły na prześladowanie zwolenników Konstytucji 3 Maja. Książę Józef tego znieść nie mógł. Obaj nieprzyjaciele obrzucili się z daleka najtwardszymi oskarżeniami. Jedno z takich Potocki zakończył tymi słowy: „Wasza ambicja sprowadziła już utratę Galicji, Prus i Białorusi; teraz swoim uporem w popieraniu następstwa tronu całą Rzplitą o zgubę przyprawicie. Nie przelewam ja krwi współobywateli; lecz równie dobrze, jak kto inny, mogę dać życie moje, i to w każdym czasie”, trzymając się tych słów książę Józef napisał z Wiednia 13 lutego: „Ja WPanu prawdę powiedziałem, a WPan mi odpowiadasz obelgami; kto je pisać umie, umie także za nie odpowiedzieć; dlatego, powołując się na ostatnie słowa listu WPana, proszę mi wyznaczyć miejsce na granicy”. W tym wezwaniu Sievers widział tylko łapkę, którą młody szaleniec, jak księcia nazywał, zastawiał na Potockiego, aby go odwieść od podróży do Petersburga, „której się wszyscy obawiali”, Że ta obawa patriotów nie była płonna, skutek okazał. W połowie lutego pani Potocka pojechała przodem do Petersburga i, z rozporządzenia Sieversa, wszędzie po drodze znalazła bardzo ujmujące przyjęcie. Polecił on ją najusilniej Cesarzowej dla jej zasług i przywiązania. Ponieważ Potocka nie miała żadnego mieszkania w Petersburgu, prosił, aby jej jakie urządzić, dodając jej kuchnię i ekwipaż dworski na usługi. Szczęsnemu, póki go potrzebować mogła, nie szczędziła Cesarzowa [140]

słodyczy, uprzejmości. Próżny ten człowiek sądził, że jej gwoli swoim celom i planom użyje. Nie przypuszczał on nawet nowego rozbioru Polski, raczej spodziewał się, jak powszechnie i może nie bez przyczyny sądzono, że z jej pomocą posiądzie całej Polski koronę. Kiedy nareszcie spostrzegł, że jest tylko narzędziem w rękach Cesarzowej, miało poselstwo od konfederacji odwrócić grożący cios, lub przynajmniej zdjąć zeń tę ohydę, że podpisał z innymi zatracenie własnej ojczyzny. Drugi herszt konfederacji, Branicki, był już w Petersburgu, dał się on po kilkakroć zaszargać w teatralnych scenach, które cesarzowa Katarzyna, jako opiekunka Polski, wyprawiała, i postradał już wszelkie poważanie. Rzewuski trzeci w tym sławnym trifolium, sam jeden zdawał się zdecydowany, stawić czoło burzy, która na kraj ciągnęła. Lecz butny ten pan przedstawiał wybornie charakter politycznych wielkości, jakich tyle było podówczas. W młodych latach był on z ojcem swoim Władysławem Rzewuskim i obu biskupami Sołtykiem i Załuskim (w nocy z 13 na 14 października 1767 r.) na rozkaz Repnina porwany i w głąb Rosji uwieziony. Kilkuletni pobyt tamże niczego w polityce go nie nauczył; powiększył tylko jego nienawiść do Moskwy. Jeden z rodaków dał takie o nim zdanie w czasie, kiedy Sievers czynił w Grodnie przygotowania do rozbioru: „Rzewuskiego można uważać za powszechnego podpalacza. Nie przestając na tym, że zawichrzył całą Polskę, postanowił także poruszyć Galicję, dokąd był posłany od klubu warszawskiego, aby zjednać sobie tamtejszą ludność, założyć tam klub, mający stać w porozumieniu z warszawskim. Przy pomocy pani Kossakowskiej, kasztelanowej kamieńskiej, głośnej ze swoich intryg, a ciotki Ignacego Potockiego, dawniejszego marszałka wielkiego litewskiego udało się Rzewuskiemu namówić paręset osób we Lwowie i przygotować wszystko do założenia formalnego klubu, kiedy ostrzeżony na czas dwór wiedeński, a dla ówczesnej wojny w Brabancji nie chcący tutaj robić hałasu, Rzewuskiemu z cesarstwa wyjechać kazał. Rozjątrzony niepowodzeniem we Lwowie, wraca do Warszawy i z sercem pełnym jadu rzuca się na Moskwę; jedzie do wojska, aby je do rozlewu krwi zagrzewać i dać tysiące ludzi na ofiarę temu szalonemu fanatyzmowi; sam tchórz i pierwszy do ucieczki, potrafił uniknąć słusznej zemsty, jaką mu rozjątrzone wojska rosyjskie gotowały. Zdawałoby się, że po tym wszystkim Rzewuski już nigdy więcej w Polsce się nie pokaże; wszakże pod osłoną teraźniejszej konfederacji, która oświadczyła, że współobywateli z wszelką względnością traktować będzie, zuchwalec ten wrócił do Warszawy, pokazuje się we wszystkich towarzystwach i na publicznych widowiskach, aby podbudzać głupców do różnych zaczepek, jakie oficerów rosyjskich w Warszawie spotykały. Propaguje on potajemnie mord i rzeź, i po tysiącznych podobnych rzeczach wykrada się z Warszawy, z obawy, żeby go komendant wojsk rosyjskich nie wykrył. W kilka tygodni potem zjawia się znowu u bankiera Cabritta i, z pistoletem w ręku, domaga się zwrotu pieniędzy, nie chcąc, żeby z nimi postąpiono, jak z resztą masy kredytowej, i uznając za właściwe gwałtem sobie sprawiedliwość wymierzyć”. Nienawiść, chciwość i ambicja pchnęły go zupełnie w moskiewskie ręce, które uczyniły zeń powolne swoje narzędzie, póki sam tego nie uczuł i nie szarpnął się całą swoją mocą. Stąd poszło to jego drażnienie konfederacji do ciągłego oporu, ziemię i niebo poruszył, aby ją znaglić do samodzielnego wystąpienia; wnosił projekty, które miały ocalić jej honor, a zmusiły tylko posła rosyjskiego i generała komenderującego do użycia gwałtownych środków. Jak mógł uczynić niezależnymi innych człowiek, który sam w najbrzydszy sposób był zależny? [141]

[142]

Przypomnijmy sobie, jak w chwili przyjazdu Sieversa umysły były wzburzone w Grodnie, z powodu wkroczenia Prusaków; znalazły one organ w Konfederacji, za szczególnym poparciem Rzewuskiego. Konfederacja, powróciwszy hetmanom dawną ich władzę, powołała szlachtę, aby stanęła w gotowości do pospolitego ruszenia; Sievers wtedy, na prostą o tym pogłoskę, napisał z Warszawy prywatnie do Potockiego, aby swój zapęd pomiarkował. Gdy jednak w kilka dni później doszły go

uniwersały w tej mierze, a wielki kanclerz Małachowski i komendant warszawski, generał Ożarowski, okazali stąd wielką niespokojność, Sievers wydał natychmiast 13 lutego notę. Swoją drogą zabronił Małachowskiemu, żeby nie komunikował uniwersałów ministrom zagranicznym, co mu Konfederacja była nakazała. Ta uległa przemocy i rzeczy, ile możności, zatarła. Tymczasem Sievers zaprojektował, aby na czas trwania Konfederacji i sejmu w Grodnie, Kossakowskiemu z nadzwyczajnej kasy wypłacać co miesiąc tysiąc dukatów, a to „dla zapchania co dzień gęby zgłodniałej zgrai; takąż sumę na czas ich obecności Zabielle, wice-marszałkowi konfederacji litewskiej, i Walewskiemu, następcy Potockiego”. W trzy dni potem, ponawiając swój projekt, Sievers podał generała Ożarowskiego, komendanta miasta Warszawy, strzegącego spokojności publicznej, na pięćset dukatów stołowych pieniędzy . [143]

[144]

[145]

Gotował się nowy sejm. Pytanie było: czy obok niego ma istnieć konfederacja generalna? Właściwie jedna wyłączała drugi, czyli oboje byli z sobą w sprzeczności. Dawniej już zrobiono uwagę, że w czasie, kiedy arystokracje europejskie stały się monarchiami, królestwo Polskie zamieniło się na potężną arystokrację. Sejm przywłaszczał sobie coraz więcej władzy, która jednak znikła wkrótce nie przed samowolą jednego, nie przed samowolą króla, ale każdego pojedynczego szlachcica. Ile razy się podobało jednemu posłowi, tamował sejm wśród najważniejszej obrady, zrywał go nawet jednym głosem, który stawał w poprzek uchwale powszechności. Była to zasada równouprawnienia, doprowadzona do absurdu, lecz, należy zauważyć, nie wszystkich Polaków, tylko tych, którzy się tam liczyli. Oni stanowili zamkniętą część ogółu; masy znosiły jarzmo, które im nałożyli... Gdziekolwiek spotykamy formację państwową u Słowian, zasadniczym jej charakterem jest brak miary. Wszędzie najstraszniejsze sprzeczności, nigdzie popędu, aby je zgodnie wyrównać; najsilniejsze tylko parcie jednego kierunku, aby wszelkie inne odsunąć lub pochłonąć. Nie mogło być większych kontrastów, jak Polska i Rosja, których skłonność do równouprawnienia była wspólna. Lecz z tej wspólnej im skłonności wytworzyły się jednak przeciwieństwa. Rosjan parło, aby w obliczu cesarza zostali wszyscy bez prawa, albo, co na jedno wychodzi, jego niewolnikami; wiadomo też, jak cesarz jest jedynym źródłem prawa, i to tak stanowczo, że ile razy prowincje, które dostały się później Rosji, próbują do spraw swoich zatwierdzonych się odwołać, Rosjanie o nic się tak nie gniewają, jak o tę pretensję, że chcą być czymś osobnym. Brak im poczucia własnego prawa, skąd mają je mieć dla innych? Polacy, o ile stanowili szlachtę, wobec króla zagrabili sobie prawo i niezawisłość bez najmniejszych względów; byli oni jakby upojeni własnym poczuciem. Można sobie wystawić, jaki nieład, jakie rozterki stąd urosły... Dla poszczególnych jednostek musiało stać się jasne, że mimo wszystkich praw, to miało tylko wartość, na co inni zezwalali, żeby miało wartość. Zmuszano ich, aby się sprzymierzali z innymi i tak doszło do osławionej konfederacji, którą można określić jako prawdziwą rebelię dla przeprowadzenia określonych celów. Tworzyła się w powiązaniu z województwami, powiatami i prowincjami, które się wspólnie organizowały i tworzyły konfederację generalną. Jej główną cechą było to, że rozstrzygała większością głosów. Liberum veto wywracało wszelką ustawę, właśnie dlatego Rosja wzięła je pod szczególną swoją opiekę. Konfederacjami zaś posługiwała się, aby dezorganizujący swój wpływ utrzymać i Polskę wreszcie do upadku przyprowadzić. W tej mierze żadna konfederacja nie posłużyła jej lepiej nad targowicką. A jeżeli ubolewamy nad głupotą, nikczemnością i zaślepieniem nieszczęsnej szlachty, która, chcąc niby ratować ojczyznę, wpada ślepo w sieci cesarzowej rosyjskiej, to dreszcz przejmuje nas na widok słodkiego uśmiechu, z jakim ta kobieta usidla obłąkanych. Pojmujemy, że ona, a mianowicie jej faworyt, polecili jak najmocniej posłowi, jadącemu do Polski, przywódców takich,

jak Szczęsny Potocki, Rzewuski i dwaj Kossakowscy; pojmujemy także, że Sievers z początku patrzył na nich chętnym, nawet wzruszonym okiem; lecz w parę tygodni później, w tym samym liście, który prosi o pieniądze dla Kossakowskiego, opowiada generałowi Zubow, że Kossakowski nalegał nań bardzo, aby się upomniał i o miejsca, których ma długą listę: „był nawet niekontent, że mu trochę prawdę powiedziałem, i jutro do Grodna odjeżdża”. Współka tego rodzaju stała się wnet wstrętna uczuciu uczciwego człowieka. Gdyby Konfederacja utrzymała się lub nie, obecność króla w Grodnie, jakeśmy widzieli, okazała się niezbędna. Tymczasem król miał wiele powodów bronienia się od tej podróży. Byłoby rzeczą ciekawą i pouczającą śledzić wybiegi i wykręty, jakimi on wcale nie po królewsku starał się uniknąć parcia ze strony Rosji, albo takowe na swoją korzyść obrócić. Przypomnijmy sobie, że Bułhakow przedstawił prymasowi podróż do Grodna, jako rzecz nieuniknioną i ten króla brata do tego namawiał. W osiem dni potem Sievers musiał znowu donieść wice-kanclerzowi o rozmowie, w której król mówił wiele o trudnościach podróży do Grodna, jakkolwiek Sievers mu oświadczył, że ją uważa za konieczną dla dobra publicznego. Jednocześnie pisał do hr. Zubowa: „Wreszcie król zapytał mnie, czy znajduję właściwym, ażeby on napisał list do Waszej Ekscelencji, powołując się na znajomość, jaką tutaj zabrał z generałem, jego bratem, powiedziałem otwarcie, iż rozumiem, że to mu w interesach nie zaszkodzi; prosiłem jednak, ażeby mimo to, robił dalsze przygotowania do podróży; mój odjazd naznaczyłem na 8 marca. W długiej tej rozmowie, podobnie jak w poprzedzających, król wynurzał często zapewnienia najzupełniejszego poddania się woli Jej Imperatorskiej Mości i równie silne złorzeczenia przeciw królowi pruskiemu”. Dwunastego marca jadł Sievers obiad u króla w Ujazdowie, w małym letnim pałacyku, nad którym jeszcze pracowano. Po obiedzie król zaprosił go do swego gabinetu. „Rano dnia tego, pisze Sievers do wice-kanclerza, król dał mi znać przez sekretarza, że chce ze mną mówić w interesie uporządkowania swoich długów, które zawikłały się jeszcze bardziej od czasu, kiedy Tepper zawiesił wypłaty, i podobne nieszczęście parę innych domów dotknęło. Po długim wstępie, w którym król przedstawił swoje dotkliwe położenie, usiłując usprawiedliwić ogół swoich długów, dał mi do przeczytania memoriał, w którym projektuje, aby żądać od konfederacji generalnej wysadzenie komisji do uporządkowania i spłacenia jego długów. Kiedym przejrzał memoriał, prosi, abym go zatrzymał u siebie, poczynił swoje uwagi i odmiany, wreszcie spowodował Konfederację do zamianowania członków, których on proponuje. Ciekawy ten dokument dołączam tu w odpisie, wraz z uwagami i poprawkami na marginesie, którem uznał za stosowne. Zapatruję się ja z dwóch stron na tę rzecz: raz, żeby sobie zjednać króla dobrodziejstwem, które nas nic kosztować nie będzie, a pozyska nam głos publiczności i nieskończonej liczby osób zalęknionych o swoje wierzytelności; potem, żeby dodać, iż przyjęcie całej sprawy odkłada się do końca przyszłego sejmu. Mnie się zdaje, że król poświęca blisko trzy miliony złotych z siedmiu, jakie mógł mieć dotąd rocznie, a które zejdą na sześć, tak, że mu trzy zaledwie pozostaną. Trzeba jeszcze zważyć, że mu nie można pozostawić nadal zarządu dóbr koronnych; wiadomo bowiem powszechnie, że jeden z jego synowców, książę Stanisław Poniatowski, miał 50 tysięcy dukatów zysku na dzierżawie dóbr koronnych na Litwie; suma trochę za gruba na dzierżawcę... [146]

[147]

Król mówił jeszcze o wszystkich rzeczach i niektórych innych, nareszcie, próbując mnie z różnych stron, wyznał mi swe obawy, aby nie był zmuszony przez jaki gwałt, który mu rumieniec na twarz wywołuje, do podpisania nowego rozbioru Polski. Zapewniłem go żywo, że żaden gwałt ani jemu, ani komukolwiek się nie stanie, zanadto się to sprzeciwia usposobieniu, jakie znam u mojej monarchini, że głównym celem jego podróży do Grodna będzie usunąć się od ogniska intryg warszawskich, załatwić niektóre rzeczy przygotowawcze na sejm, oznaczyć termin sejmików i sejmu,

na którym znajdzie się sposobność poprawienia konstytucji z r. 1775-go i udoskonalenia jej wedle sił ludzkich; że w ten sposób przybliży się czas, w którym Jej Imp. Mość uzna za właściwe dać poznać swoje ostateczne zamysły, jakie okażą jej ducha pojednawczego, jeżeli król ze swojej strony objawi swoim postępowaniem zupełną uległość jej woli. Dręczył on mnie i męczył tysiącznymi pytaniami, skończył zapewnieniem, że wychodzi uspokojony i kontent z tej rozmowy”. Za powrotem do siebie zastał Sievers kuriera z reskryptem i listem cesarzowej do króla, który go nazajutrz przed południem z rąk jego odebrał. „Czytał go głośno, pisze Sievers. Zdawał się być wzruszony i objawił mi swoją wdzięczność: Ale, mówił, Jej Imp. Mość nie wspomina nic o podróży do Grodna. Oświadczyłem, że ponieważ przyczyny, dla których podróż ta byłaby Imperatorowej pożądana, trwają ciągle, mam rozkaz go namówić po temu; mój wyjazd wyznaczyłem stanowczo od jutra za tydzień. Król odpowiedział, iż spodziewa się, że Jej Imp. Mość będzie miała wzgląd na przywiedzione przezeń powody, zresztą i kasa jego jest zupełnie wyczerpana przez upadek Teppera i zachwianie się wielu innych domów. Mówił długo o zupełnym braku środków i pieniędzy, o osobistych niebezpieczeństwach, na jakie się może narazić, jeżeli się nakłoni do jakiego gwałtownego oświadczenia deklaracji, do powołania pod broń narodu przeciw wszelkim zamysłom rozbioru, kroku, który by go zgubił w oczach Imperatorowej; albo, jeżeli się nie nakłoni, naród ze wstydem patrzeć nań będzie. Na to odpowiedziałem, że na taki wypadek w Warszawie pozostałyby mu też same wątpliwości, a nie miałby tej podpory, jaką by w Grodnie we mnie znalazł. Dodałem, że mojej podróży odłożyć nie mogę, radzę mu więc, żeby swoją przyśpieszył. O środkach dotyczących długów król nic nie mówił, prosił tylko, iżbym wyjednał u kanclerza opieczętowanie kantoru Teppera, bo wierzyciele chcą się wedrzeć gwałtem i księgi przejrzeć. Właśnie już z rana postanowiłem był ogłosić notę dla jednej szczególnej przyczyny. Poprzednicy moi odsyłali do domu Teppera po wypłatę wielu pensji, ujawnienie zatem tych ksiąg zaszkodziłoby wielkiej liczbie osób, które dawniej korzystały z pensji i niepotrzebnie wprawiłoby je w podejrzenie u narodu, skoro dziś już nic nie pobierają. Wydałem tedy załączoną tu notę i pieczęci zostały przyłożone. Prezydującym w komisji będzie marszałek nadworny Raczyński, człowiek, któremu zaufać można. Mówił mi dziś sprawujący interesy dworu wiedeńskiego, że tenże jest zaangażowany u Teppera na 40 tysięcy dukatów, a pruski podaje swój dwór na 26 tysięcy dukatów”. [148]

Równocześnie pisał Sievers do Zubowa, że król ucieka się do coraz nowych wybiegów, aby się uwolnić od podróży do Grodna, albo ją odwlec. „Czekam, mówi, odpowiedzi na mój pierwszy stąd raport; ta ostatecznie rozstrzygnie o jego odjeździe... To samo powtarzam wszystkim; niemniej jednak jest prawdą, że brak pieniędzy u każdego z ministrów, którzy królowi towarzyszyć muszą, jest jedną z głównych przyczyn ich oporu. Myślę zatem, że aby pozyskać główne osoby, jak np. wielkiego kanclerza Małachowskiego, podkanclerzego Chreptowicza i marszałka nadwornego Raczyńskiego , byłoby dobrze ofiarować każdemu tysiąc, do dwóch i trzech tysięcy dukatów na drogę, jako sekretny podarunek. Czekać będę w tej mierze na rozkazy Jej Imp. Mości. Muszę także dostać pieniędzy, bo już nie mam żadnych”. [149]

Powołując się na główny raport, Sievers napisał do Cesarzowej, że się utwierdza w przekonaniu, iż król musi opuścić Warszawę, i że tenże niczego nie zaniedbuje, aby wyjazd swój przeciągnąć; stosunków z księciem Józefem nie zrywa, tak, że Sievers uważał sobie za obowiązek pomówić o tym ze sprawującym interesy dworu wiedeńskiego i sądzi, że jedno słówko do hr. Cobenzl księcia stamtąd wydali. Projekt króla, dotyczący jego długów, jest łapką, w którą go złowić trzeba przy pomocy oświadczenia, że o tym, jako o rzeczy ekonomicznej, dopiero na końcu sejmu mowa być [150]

[151]

może. Z powodu wspomnianego wyżej przyłożenia pieczęci, popadł Sievers w nieporozumienie z konfederacją generalną, które go tym mocniej gniewało, że klucz do całej tej sprawy zdawał się być w tym, iż członkowie Konfederacji, którzy wszyscy spodziewali się nagród od Cesarzowej, niekontenci byli ze wzmiankowanych już nominacji na wysokie urzędy litewskie, a on o tym ani słuchać nie chciał. „To jest niezawodnie przyczyną, pisze dalej, że na jednym z ostatnich posiedzeń wnieśli projekt, aby nie wolno było królowi mianować na wysokie urzędy jeno osoby, zalecone przez konfederację generalną, jakoby nie wiedząc, że król uczynił to wbrew swojej woli i jedynie przez wzgląd na polecenie W. Imp. Mości. Wracając do tego nieszczęśliwego Teppera, nie zasługuje on na żadne politowanie, jakkolwiek jest straszne obecne jego położenie. Źle on wyszedł z generałem en chef, baronem Igelströmem, nie zapłaciwszy mu na rachunek całej sumy 42-ch tysięcy dukatów, które mu na ten cel król, jako jego dłużnik, doręczył. Oszukał on jeszcze wiele innych osób, oszukiwany sam przez swoich zięciów i komisantów. Dzisiejszym kurierem odbieram nareszcie dekret konfederacji generalnej w rzeczach Teppera. Wysadzono komisję z siedemnastu, między nimi czterech czy pięciu znanych ludzi, którzy, jak słychać, chcą się od tego wymówić, aby nie być na łasce większości, której nie znają. Będę się starał ich skłonić do pozostania, mianowicie trzech najznakomitszych: wielkiego kanclerza Małachowskiego, marszałka nadwornego Raczyńskiego i generała Ożarowskiego. Oczywista, że to rzecz przewlecze, i że bankructwo będzie wielkie”. Pismo do Cesarzowej z 9-go marca donosi: „Długa rozmowa z królem nowe tylko wykręty na jaw wydała. List i załączony memoriał mają go, jego zdaniem, usprawiedliwić; moim zaś, zwłoki jedno przysporzyć. Jedyną przeszkodą, którą by za ważną uznać można, jest brak pieniędzy i kredytu. Ponieważ z dnia na dzień spodziewam się deklaracji, która zapewne w ciągu czternastu dni będzie ogłoszoną, jeżeli Wasza Imp. Mość nie raczy mi stanowczo dnia oznaczyć, uważam sobie za obowiązek powiedzieć Waszej Imp. Mości, jak mnie się zdaje, żeby rzeczy pójść powinny. Jak tylko wyjdzie deklaracja, należy się przygotować na mocne protestacje ze strony króla i konfederacji generalnej. Chodzi o to, ażeby tę utrzymać w czynności. Trzeba będzie zaproponować jej sejm i żądać rozpisania uniwersałów na sejmiki i wybory posłów. Jeżeli te odbędą się po myśli, zwołamy sejm do Warszawy; jeżeli będą wątpliwe, do Grodna; co się okaże najpewniejszym. Nie mogę tylko zamilczeć; że brak pieniędzy wywrze szkodliwy wpływ tak na kasę nadzwyczajną, jako i na opłacenie środków do życia i furażów. Z depeszy, którą hrabia Igelström tylko co odebrał, pokazuje się, że nikt nie myśli o zapłaceniu zeszłorocznych zaległości, mimo, że to uroczyście przyrzeczonym było, i że nawet bieżący rok w części zepchnie się niczym. Pan Igelström wyłoży to obszernie w piśmie, nad którego ukończeniem pracuje”. Trzema dniami później, odebrawszy depeszę z rąk adiutanta Zubowa, Sievers kazał dać znać królowi przez sekretarza jego, Friesego, że ma doń list od Cesarzowej. „Sekretarz powrócił natychmiast i powiedział, że jakkolwiek król, który od przedwczoraj czuł jakieś bóle od kamienia, ma się niezupełnie dobrze, jednak na moje przyjście ubierze się i przyjmie mnie między dwunastą a pierwszą. Zastałem króla bardzo złamanego. Czytał list głośno, zdawał się być wzruszony tym, co tam znalazł uprzejmego, przy słowach jednak: »stanowczo zakończyć«, zawołał: »Mój Boże! Chcąż mnie zmusić do podpisania mojej sromoty, nowego rozbioru kraju? Niech mnie wrzucą do więzienia,

niech mnie wyślą na Sybir, nie, nigdy nie podpiszę!« Przerwałem mu tymi słowy: Najjaśniejszy Panie, to są urojenia, jakie sam sobie wynajdujesz: nigdy nie będzie o tym mowy, żeby cię zmusić, lub uczynić to, o czym mówisz. Będziesz królem, zostaniesz królem, za to ci ręczą listy Imperatorowej - zapewniam cię o tym w jej imieniu - czegóż chcesz więcej? Stąd przyszło do powtórzenia wszystkiego, co król był mawiał w poprzednich rozmowach: o korzyści, o potrzebie i o powodach podróży. Chciał jeszcze pisać, czekać odpowiedzi na ostatniego kuriera; przerwałem mu, oświadczając, iż to wszystko byłoby na próżno, obraziłoby nawet imperatorową, skoro jej w trzech listach jeden za drugim napisał, że się jej woli oddaje. Odezwał się nareszcie, że chce jechać, lecz boi się, że chociaż zasiłek z 20 tysięcy dukatów jest bardzo duży, może jednak nie mieć z czego żyć w Grodnie. W tej mierze zapewniłem go, że na środkach w ten lub ów sposób mu nie zabraknie; wreszcie nie po raz jeden przyszło do łez, a kiedym mu powiedział, że chcę jutro wyjechać, prosił, abym pozostał i jeszcze go odwiedził. Przyrzekłem. Następnie byłem u księcia prymasa, z którym miałem równie długą konferencję i zupełnie to samo, co u króla. Zgadzał się przecież na konieczność podróży. Chciałem odejść; prosił mnie, abym został; zaczął mówić, rozczulił się aż do łez i powiedział, że mnie jeszcze zobaczy. Wieczorem byłem u Madame de Cracovie, siostry królewskiej, wysławszy Bułhakowa do prymasa. Księżna skarżyła się ciągle na niebezpieczeństwo, jakie grozi królowi. Lęka się niesłychanie Prusaków. Uspokajałem ją, jak mogłem i przyrzekła mi, równie jak prymas, czynić wszystko, aby króla namówić”. Tutaj możemy wtrącić szczególny bilecik, który Katarzyna bez daty własnoręcznie do Sieversa pisała: „Każcie mówić, gdzie tego potrzeba; nie piszcie jednak, mianowicie nie kładźcie waszego nazwiska, ażeby król nie miał sposobności użycia na złe waszych czynności”. (Po rosyjsku). Sievers doniósł wice-kanclerzowi obszerniej o wymówkach króla, że natura stawia wszelkie przeszkody do podróży, jak: wezbrania wody, krę itd.; że się zbliża Wielki Tydzień, w którym się spowiadać musi; że ani on, ani nikt inny nie ma pieniędzy i kredytu, że sejm równie dobrze w Warszawie, jak w Grodnie odprawić się może. Kra i wielka woda zatrzymały także posła na miejscu. W końcu zabrakło mu cierpliwości w spotkaniach, jakie jeszcze miał z królem. 14-go marca napisał do Zubowa: „Dzień wczorajszy zszedł na próżnym gadaniu z otoczeniem króla. Kazałem go więc prosić dzisiaj przez sekretarza o rozmowę, aby usłyszeć odpowiedź, co do podróży. Z rana mówiłem dwie godziny z prymasem. Przyrzekł, że król wyjedzie po Wielkiejnocy, utrzymując, że wcześniej jechać nie potrzeba. Przyszedłem do króla po piątej godzinie i zostałem aż do siódmej. Byłoby rzeczą zbyt długą opowiadać szczegółowo całą rozmowę; koniec był ten, mimo wielokrotnych moich nalegań i argumentów, że przed pierwszym tygodniem kwietnia, to jest 4 lub 5 według nowego kalendarza, wyjechać nie może. Między przyczynami, które podawał, utkwiła mi jedna całkiem nowa. Zapewniał z żywością, że nigdy nie podpisze żadnej rezygnacji (dymisji) z urzędów, które poprzedni sejm był porozdawał; tym sposobem demaskował się więcej, aniżeli myślał. Dałem mu to uczuć, zdawał się zakłopotany; powiedziałem mu, że wszystko, co w czasie sejmu 1790 r. i rewolucji się stało, uznane jest za żadne i niebyłe: że się obiecuje przebaczenie żałującym wszelkiego stanu. Zdaje się, że rozumiał, co mówiłem. Zakończył prośbą, aby przyjąć list do Jej Imp. Mości, celem zapewnienia jej, że wyjedzie w oznaczonym czasie; przedstawiając niemożność jechania w przyszły wtorek lub środę, jakem to ja był uważał za podobne. Zabrałem się do odejścia; prosił, aby go jeszcze odwiedzić;

ukłoniłem się i wyszedłem. Nazajutrz, kiedym się obudził, przyniósł mi jego sekretarz własnoręczny bilet królewski, z projektem listu, który mi wkrótce potem nadesłał. Spodziewam się, że Jej Imp. Mość będzie z niego kontenta... Tymczasem, ponieważ miałem podejrzenie, raz z powodu tego, com czytał w depeszach Bonneau, dalej stąd, iż komisja tepperowska zwłóczyła cały miesiąc z zaczęciem, wreszcie z tego, co się wyrwało królowi, zdecydowałem się na inny ostry krok: napisałem mianowicie list do biskupa chełmskiego, Skarszewskiego, przewodniczącego komisji, w którym zapowiedziałem rodzaj zajęcia w zastaw części dochodów królewskich, celem stopniowego spłacenia wierzytelności Tepperowych, ażeby tym sposobem generał Igelström był w stanie pokrycia swoich środków utrzymania i furażów. List ten sprawił, że komisja jednego dnia dwa posiedzenia odbyła. Czuwać nad nią będzie brygadier Nowicki, wysłany tam ze strony pana Igelströma, z którego niekoniecznie są kontenci. [152]

[153]

Na ponowne prośby tajnego sekretarza, od którego król miał odebrać po moim wyjeździe 20,000 dukatów na drogę, odpowiedziałem sucho, iż nie wiem, czy Jej Imp. Mość dotknięta właśnie sześciotygodniową zwłoką, poda mu jeszcze te środki, że na to muszę mieć powtórny rozkaz, który może jeszcze zdążyć na czas od dziś do Wielkiejnocy podług nowego kalendarza. Wczoraj prymas, przelękniony zajęciem dochodów królewskich, przybył pomówić ze mną o środkach przyśpieszenia sejmu. Był on zdania, abym wysłał umyślnego do konfederacji generalnej, żądając wydania uniwersałów, skorom nie chciał, żeby to tutaj nastąpiło. Odpowiedziałem, że to niepodobna, ponieważ w trzy czy cztery dni po jego przybyciu zacznie się Wielki Tydzień, a w dzisiejszych okolicznościach układ takiego uniwersału dobrze obmyślić należy. Nowa łapka na moje dobre chęci. Ponieważ Wisła i inne większe rzeki, jakkolwiek mocno wezbrane, przebyć się już dadzą, wyjeżdżam jutro, aby się trochę zbliżyć do w. ekscelencji. Będziesz JWPan odbierał bezpośrednio wiadomości o tym, co zajdzie w Grodnie i zobaczysz, że Polacy nie przestali być niekonsekwentni. Nie ma już mowy ani o Walewskim, ani o Pułaskim; słychać, że wybrano księcia Czetwertyńskiego. Jak się dowiaduję, będzie można z nim traktować...” [154]

[155]

Cesarzowej wprost doniósł Sievers, że król nareszcie wyjeżdża, lecz nie przed Wielkanocą, t.j. 23cim marca według starego kalendarza. „Wasza Imp. Mość przekona się z mego podwójnego raportu, jakiej trzeba było pracy, aby go nakłonić i jak się przy tym zdradził, tak, iż nie masz wątpliwości, że w gruncie wyznaje zasady 3-go maja. To jednak mniejsza. Za przybyciem do Grodna na jajko wielkanocne dostanie deklarację. Uniwersały będą gotowe do jego podpisu i wszystkie środki z góry przedsięwzięte; można będzie śmiało odprawić sejmiki za cztery tygodnie, a sejm cztery niedziele później, zamiast sześciu. Razem zyskuje się przeto cztery tygodnie, a tak sejm przypadnie na 10-go czerwca”. Zanim jeszcze Sievers opuścił Warszawę, starał się uporządkować z mieszkaniem. Mieszkanie, które już znamy, opowiada on wice-kanclerzowi, zostało najęte wtedy, kiedy sejm ostatni odebrał pałac Rzplitej, który dawniej hr. Stackelberg zajmował. Teraźniejsza Konfederacja poleciła podskarbiemu wielkiemu kor. dom ten znowu Sieversowi na mieszkanie ofiarować. „Rzeczywiście znalazłem tam trzy wielkie i pyszne sale kosztem Rzplitej za czasów hr. Stackelberga urządzone i umeblowane. Gdy jednak inne pokoje, długi czas różnym ludziom wynajęte, zostały bardzo zanieczyszczone, w wielu miejscach bez podwójnych okien, a w ogólności bardzo zimne się zdaje i bez porównania z domem, w którym mieszkam, nie wahałem się ani chwili powiedzieć wielkiemu podskarbiemu, że zatrzymam

raczej dom, w którym jestem. Rzplita zyska na tym rocznie tysiąc dukatów i wielkie melioracje, jeżeli będzie dom jak dotąd wynajmować i płacić komorne za mieszkanie, które zajmuję. Umówiliśmy się, że mi postawi pytanie na piśmie, czy przyjmuję rzeczony dom od Rzplitej i ja mu piśmienną dam odpowiedź. Ażebym to mógł uczynić, proszę waszej ekscelencji wyjednać mi stosowne przyzwolenie Jej Imp. Mości. Nie mogę przecież zataić, że wedle rozumienia, jakie mam o szczególnej godności, którą jestem zaszczycony, zdaje się być przeciwne pozycji wielkiego dworu, trzymać się dawnego staroazjatyckiego zwyczaju, mieszcząc posła swojego w domu, który nie do niego należy i za który nie on płaci, tak, że każdy może powiedzieć: to nasz dom. Wedle tego widzenia uważałbym za właściwsze, ażeby Jej Imp. Mość kazała płacić za najem tego domu, który nigdy nie przeniesie dwóch tysięcy dukatów, bo właściciel przyjął na siebie wszystkie naprawy i policyjne ciężary. Z drugiej strony niechby Rzplita płaciła za mieszkanie swojego ministra w Petersburgu cenę, jaka się będzie zdawała. W końcu wyznać muszę, aby dać niejaką wagę mojemu przedstawieniu, że bym stracił wielką przyjemność, tamten bowiem pałac nie ma żadnego ogrodu, a przy tym jest wielki i bardzo piękny ogród”. Nareszcie 19 marca wybrał się Sievers w drogę do Grodna. Pisał do młodszej córki: „Wyjechawszy z Warszawy we wtorek o czwartej po południu dobrą drogą, jechałem całą noc przy pięknym blasku księżyca, przeprawiłem się nazajutrz przez kry na Bugu, stanąłem o drugiej po północy w Białymstoku, gdziem parę godzin odpoczął; i wczoraj (21 marca) o siódmej wieczorem przybyłem do Grodna wśród huku dział, zdrów, ale bardzo strudzony. Wysiadając z powozu, spotkałem generałów i dużo ludu, później znalazło się ich jeszcze więcej. Mnie najbardziej gniewało, że już była godzina jedenasta, kiedym dopiero list twój z Rewla mógł przeczytać. Cieszyło mnie tam wszystko, co mówisz o twoim życiu i o sposobie, w jaki się zapatrujesz na towarzystwa miejskie, którym brak sprężyn społecznych - kobiet, i które ograniczają się na męskich klubach. Mężczyznom potrzeba koniecznie kobiet, dla nabrania poloru i uprzejmości. Taki gubernator rewelski mógłby się dużo przyczynić do okraszenia towarzystwa, gdyby mu w tym karty, słabość jaka, lub namiętność nie stały na zawadzie. Poseł rosyjski w Polsce miałby takie samo zadanie, gdyby bezpożyteczne zabiegi nie odrywały; taki był mój los w Warszawie i taki zapewne będzie tutaj, bo interesy cały czas mi zabiorą. A Bóg wie, z jakim skutkiem, bo to dziwna i gorzka mieszanina ten naród”. W tym samym czasie pisał do Zubowa, że konfederację koronną zastał bez marszałka, zaczem w rozprężeniu; przy odjeździe Potockiego, książę Czetwertyński został nominowany jedynie do zagajenia wyborów na marszałka; nie mogli się zgodzić, choć ich było tylko piętnastu. Na dniu jutrzejszym wybiorą tymczasem Pułaskiego aż do przyjazdu Walewskiego, który obiecał zjechać do Grodna w końcu tygodnia wielkanocnego. Nowe listy z Warszawy chciały podawać w wątpliwość podróż królewską; lecz on spuszcza się na energię Igelströma, któremu dał instrukcje na wszelkie wypadki, w których by się okazała potrzeba mocy i surowości. Nazajutrz pisał do Zubowa, że się umieścił w domu ekonomii koronnej, tym samym, w którym hr. Stackelberg mieszkał w czasie sejmu 1784 r. Zajmował go skarbnik Dziekoński, któremu król wyprowadzić się kazał. Brak mu tyko portretu Imperatorowej z baldachimem, o których nadesłanie uprasza. W Warszawie wszystko spokojnie. Nabożeństwo żałobne za Ludwika XVI odprawione było z jak największą okazałością... Kumoszki przewidywały wzburzenie. Co się tyczy tutejszych spraw, nie wchodzę w żadne szczegóły. Miałem wielki kłopot z konfederacją koronną, składającą się tylko [156]

z siedemnastu osób, aby obrać generała Pułaskiego. Interesu na trzy dni przyszłego tygodnia będą: Rozporządzenie co do Francuzów, które już Litwę dotknęło; opieka Radziwiłła i postanowienie co do spraw Tepperowych. Baron Bühler, według tego, com mu o tym napisał, doręczył bardzo nalegającą notę, donoszącą o kurateli Radziwiłła, której odpis dołączam do raportu do wice-kanclerza. Rzecz ta będzie w tych dniach stanowczo załatwiona. Wyniknie stąd istotna korzyść dla naszej kasy, na skutek projektu, jaki mi biskup Kossakowski wczoraj uczynił, a który przyjmuję. Ponieważ opieka radziwiłłowska dłużna jest domowi Teppera przeszło 100 tysięcy dukatów, będzie można zwrócić się do niej z pretensjami imperatorskiej kasy, co krótko przetnie wszelkie zatargi zbiegających się wierzycieli. [157]

Stosownie do rozkazów Jej Imp. Mości, wyda się jeszcze jeden dekret, dotyczący księcia Józefa Poniatowskiego. Nie ma on prawie żadnego majątku. Tyszkiewicz postępuje sobie jak gdyby nie myślał złożyć swojego urzędu w. podskarbiego. Nauczę ja go rozumu... Ponieważ Potocki objawił w dwóch listach życzenie, a które mi już polecał jak najmocniej przed odjazdem, ażeby wyjednać u króla niebieską wstęgę dla jego przyjaciela Borzeńskiego, księcia Czetwertyńskiego i dwóch braci Chołoniewskich, król dał je nie bez trudności, gdyż te osoby zawsze mu były przeciwne. [158]

[159]

Wice-marszałek Zabiełło, wyjechał na kilka dni do Warszawy za interesami; miejsce jego zastępuje synowiec Kossakowskiego, a zięć Potockiego, jako pierwszy z kolei. Zresztą wszystko cicho i czeka spokojnie na wyrok, który przewidują. Najnieznośniejszy jest hetman Rzewuski, lecz przyjdzie do rozumu, skoro mu się da dwa starostwa, o które się stara, i parę innych, co do których, jak powiadał, wasza ekscelencja zrobiła mu nadzieję i o tym ze mną mówić miała, czego sobie nie przypominam. Zasługuje on na jedno i na drugie, w swoim czasie, i to mu obiecałem. Jedno słowo wprost od Jej Cesarskiej Mości do hrabiego byłoby prawdziwym balsamem i wywarłoby swój wpływ między publicznością. Powiedziałbym nawet, iż byłoby rzeczą bardzo korzystną, gdybym na czas deklaracji mógł okazać jaki list, lub jawny reskrypt z wyrażeniem zadowolenia Jej Cesarskiej Mości z zachowania się i przywiązania biskupa Kossakowskiego, jego brata hetmana wielkiego i księcia biskupa Massalskiego; albo nawet gdyby Jej Imp. Mość raczyła napisać parę słów do każdego z osobna za utrzymaniem pokoju i zgody na Litwie i że spodziewa się po ich gorliwości, że Konfederacja nie ustanie, aż do sejmu, a tymczasem, oni zarządzą najskuteczniejsze środki celem wybrania kilku zaufanych posłów”. [160]

Owa deklaracja, o której Sievers już parę razy wspominał, mimo całej swojej ważności, wkrótce na drugi plan ustąpi. Jednak nie miał jej jeszcze w rękach. Można nawet wątpić, czy znał całe jej brzmienie. Tylko łudzić się co do niej już nie mógł. Wszak Prusacy dawno już wystąpili ze swymi projektami rozbioru, a dzienniki powtarzały od wielu tygodni, że rozbiór Polski nie jest już tajemnicą. Nikt sobie nie zadaje pracy, aby ją zachować. Jakoż widzieliśmy, że Sievers wiedział teraz najdokładniej, o co właściwie chodziło i co się stać miało. Mimo to, wszystkie zachody poprzedzające doręczenie deklaracji zostają w takim mroku, że im więcej kto wpatruje się w przedmioty, tym łatwiej może podpaść złudzeniu. Najwięcej światła pada na nieszczęśliwego króla z jego marnymi podejściami i lichymi środkami, aby uniknąć nadchodzącej burzy. Wielka jego przeciwniczka tonie we mgle w niedojrzanej dali, jakkolwiek błyskawiczne jest jej działanie. Całość zestawić można w następujący sposób. Sievers do króla polskiego. Grodno 23 marca. „Sądzę, że pułk grodzieński dostanie się kasztelanowi

Ożarowskiemu, który zasługuje na to przez baczność, z jaką czuwa nad spokojnością miasta. O innych kandydatach nigdy mowy nie było. Ale WKMć dozna pewnej boleści, a ja czuję nieskończoną, zmuszony powiedzieć pierwszy WKMci, że przeciw księciu Józefowi na wyraźny rozkaz Jej Imp. Mci, z powodu owego wyzwania, przysłanego marszałkowi Konfederacji, zajęcie dóbr zarządzone będzie. Niech się WKMć tym nie martwi, i synowca z młodym czuciem wyśle w podróż do Włoch. Spokój się ustali, i synowiec WKMci może znów być przywrócony. Spuszczam się zupełnie na słowo WKMci, że wyjedzie 4 kwietnia, byleby nie chciała odłożyć do 5-go! Przy tym ośmielam się prosić o przyśpieszenie drogi. WKMć w swoim czasie za tę troskliwość mi podziękuje”. Zresztą, jak bardzo Sievers starał się zapewnić o tej podróży, przekonuje urzędowe pismo, które dał Igelströmowi w dzień wyjazdu swego z Warszawy. „Gdyby król, skutkiem wstrętu swojego do grodzieńskiej podróży, mimo dane przyrzeczenia, że wyjedzie 4-go kwietnia, i wbrew wszelkiemu oczekiwaniu, chciał się wymawiać słabością, lub zasłaniać obawą rozruchu pospólstwa w Warszawie, wtedy poruczam wam w imieniu Imperatorowej i w moc danego mi upoważnienia, abyście mu na uzyskanej audiencji oświadczyli, że ściągnie gniew Imperatorowej na siebie i na swoją familię, że nie otrzyma 20 tysięcy dukatów, przyznanych przez Imperatorową, i nie będzie mógł liczyć na żadne dalsze poparcie, owszem zasekwestruję jego dochody, o projekcie zapłacenia długów ani pomyślę, a sprawy Rzplitej bez niego w Grodnie załatwione będą. Gdyby waszej ekscelencji wynurzył obawę rozruchu, możesz go zapewnić, że nie tylko regimenty generał-lejtnanta Ożarowskiego, lecz i będące pod waszymi rozkazami, razem blisko 15 tysięcy ludzi, mogą z bronią wystąpić; że na wszystkich placach i ulicach staną armaty, środek, po którym się można spodziewać, że nikt się ruszyć nie odważy. Aby dać większą wagę swemu zapewnieniu, możesz wasza ekscelencja powiedzieć rodzeństwu króla, iż świeże pułki, mianowicie jazdy, ciągną do Warszawy. Gdyby król miał się wymawiać chorobą, radzę przez Bułhakowa zrobić znajomość z jego doktorem i nakłonić go, ofiarując mu 250 dukatów, aby nawet w razie małej niedyspozycji podróży nie odradzał. Jeżeli dla jakiej małej rzeczy przyśle swego tajnego sekretarza, (który zresztą jest uczciwym człowiekiem), wygadaj się przed nim wasza eksc., że 20 tysięcy dukatów leżą u ciebie; ponieważ on nie zaniecha donieść tego królowi i prymasowi. W małych rzeczach trzeba mu największą łatwość okazywać; król przywiązuje wielką wagę do drobnostek. Dołączam weksel do bankiera Meissnera, za którym wypłaci królowi 10 tysięcy dukatów; przy sposobności można i ten weksel pokazać. Tutaj muszę prosić waszą eksc., dla znanych jej przyczyn, aby zwracała uwagę na to, iżby nie można było poznać po woreczkach, papierach, numerach, skąd pieniądze przyszły w jej ręce; za najmniejszym podejrzeniem proszę wszystko zmienić”. Sievers do pani Günzel, 25 marca po północy. „Po wyjeździe mam się dosyć dobrze. Ale papiery i sekatury (uprzykrzenia) nie mają końca. Wystaw sobie, że tego roku nie mogę odprawić mego nabożeństwa. Bylebym tylko ludzkości jakąś przyniósł korzyść! Gdyby nie ta nadzieja, żądałbym uwolnienia. Jest to teraz Wielki Tydzień podług nowego kalendarza. Nie będzie on tak piękny, jak w Neapolu”. Sievers do Cesarzowej. Grodno 25 marca. „Widzę zbliżającą się chwilę, w której wola Waszej Imperatorskiej Mości stanie się wiadomą. Pan Igelström pisze mi, że w Warszawie wszystko spokojnie; toż samo pisze mi pan Kreczetnikow dnia 8 tego miesiąca. Zakomunikowałem mu przez

kuriera moje widoki ogólne i szczególne co do wojsk polskich i Kamieńca, radząc mu, aby dla uniknięcia rozlewu krwi, nie szczędził wszelkich pieniędzy. Panu Igelströmowi znowu dałem bardzo szczegółowe rady, jak ma sobie z królem poczynać. Wasza Imp. Mość przekona się z kopii jego listu, że się jeszcze chwieje między obawą a potajemną nadzieją. Przywódcy tutejsi, oba Kossakowscy, książę biskup Massalski i Rzewuski, widzą wyraźnie, o co chodzi, i zdają mi się być o tym, że tak powiem, uwiadomieni. Powiedziałem im bez obawy, co powiedzieć było trzeba i mogę powiedzieć z zadowoleniem, że oni z góry oddają cześć komu należy. W każdym razie pragnąłbym jeszcze, aby hrabia Potocki napisał list do księcia Czetwertyńskiego i Walewskiego, a drugi do Rzewuskiego, że uwiadomiony o woli Waszej Imp. Mości, jest tego zdania, i jako dobry patriota, radzi im serio, ażeby ulegli; wszelki bowiem opór jest daremny i naraziłby kraj na największe nieszczęścia i pewną zgubę, mogąc sprawdzić zupełny upadek Rzeczypospolitej. Ponieważ panu Kreczetnikowi wyznaczony jest od W. Imp. Mci dzień 27 marca do ogłoszenia manifestu, ja tu 28, razem z ministrem pruskim doręczę deklarację Konfederacji , a ponieważ prawdopodobnie król nie będzie tutaj, lecz zaledwie w Białymstoku, stąd o mil dwanaście, dam ją także w. kanclerzowi, który zapewne na ten czas nadjedzie; ze względu zaś na okoliczności, poślę kopię królowi wraz z prywatnym listem. Gdyby jednak wbrew wszelkiemu spodziewaniu z Warszawy nie wyjechał, napiszę doń list w innych wyrazach, które mu generał Igelström doręczy. [161]

Nie mając oznaczonych przepisów co do nadzwyczajnych wydatków, śmiem prosić W. Imp. Mość o takowe, albo jeżeli W. Imp. Mość raczy spuścić się na mnie w tej mierze, będę się starał dobrze nimi rozrządzać. Przy odjeździe z Warszawy dałem hrabiemu Ożarowskiemu 500 dukatów, mówiąc, że to się przeznacza na miesiąc dla jego stołu (pot-au-feu), jako komendanta miasta Warszawy; niech sobie tak poczyna, żeby na dalszy ciąg zasłużył. Tutaj dałem tysiąc dukatów wice-marszałkowi Zabielle, z tym samym zastrzeżeniem. Zrobię tak samo z Kossakowskim i z tym, kto będzie stał na czele konfederacji. Rozumie się, że kasa ministra pruskiego ponosi tego połowę. Będąc kontent z barona Bühlera, sądzę, że mi będzie przydatny w czasie sejmu; dlatego proszę najmocniej Waszą Imp. Mość, ażeby w tym czasie gdzie indziej powołanym nie był. Czy wolno mi będzie na nowy pomysł się odważyć? Mianowicie, aby wszystko, co dotyczy guberni, które świeżo pozyskane są Rosji, kazać drukować łacińskimi głoskami według polskiego sposobu wymawiania. Nic by nie było łatwiejsze; szkoły normalne ukraińskie dostarczą pisarzy. Ręczę za to, że w ciągu dziesięciu lat, wszyscy doskonale po rosyjsku rozumieć będą, kiedy innym sposobem nie nauczą się i za pięćdziesiąt. Biała Ruś jest tego przykładem: po dwudziestu latach byłaby z tej łaski wielce kontenta. Byłby to dla niej jakby drugi język polski. Mówiłem o tym kiedyś z ś.p. Zacharem Gregoriewiczem; lecz on był zanadto przesiąkły swoim moskiewskim charakterem, zanadto zeń dumny i nie chciał mówić o tym z Waszą Imp. Mością. Druga przyczyna, byłoby to nieznacznie język rosyjski na Litwie i w reszcie Polski zaszczepić. Może Wasza Imp. Mość powie, że jej stary nowogrodzki sługa za daleko patrzy. Rad by on to przynajmniej, w dowód swojej dawnej gorliwości.” [162]

Igelström do Sieversa: „Tysiącznie dziękuję za dane mi pozwolenie otwierania listów pańskich korespondentów. Cenię bardzo listy Cassiniego; ale Boscampa, są tylko gadaniną i zdradzają pragnienie pensji. Mam zaszczyt wszystkie trzy dołączyć” [163]

[164]

Igelström do Sieversa . Warszawa 27 marca. „Tutaj i wszędzie, gdzie stoją moje oddziały, wszystko jest spokojne. Król gotów do podróży i 4-go lub najdalej 5-go na pewno stąd ruszy.

Pojedzie własnymi końmi, nie więcej jak 3 do 4 mil na dzień. Wysłał już przodem, aby mu przygotowano noclegi. O tym wszystkim upewnił mię tak secrétaire Friese, jak Kicki, ministrowie i różne z płci pięknej osoby. Rzeczywiście, wielki jest ruch między liwerantami i rzemieślnikami, którzy są użyci do przygotowania wszystkiego na drogę. Wskutek tych zapewnień nie mogłem mu odmówić 5 tysięcy dukatów, które dziś dostał ode mnie, a których potrzebuje koniecznie na pierwsze wydatki podróży. Całą sumę 20 tysięcy dukatów, mam już tu w mojej szkatule. Król obiecał nie wprzód znowu przysłać po pieniądze, aż kiedy będzie odjeżdżał; myślę jednak, że jeszcze parę tysięcy dukatów pierwej wziętych będzie. Jakkolwiek robię wielkie trudności, zawsze jednak przy tej sposobności mówi się o dotrzymaniu słowa; dlatego też sądzę, że skoro tylko chory zażył pierwszą pigułkę, ta już sama przez się wewnątrz podziała. Jestem najpewniejszy, że pojedzie, lecz w Grodnie będziecie musieli jeszcze dać mu coś na utrzymanie, gdyż niedostatek jest rzeczywiście wielki. Mr. Littlepage, którego wam najmocniej polecam, jest całkiem naszego systemu. Wskutek władzy, jaką ma na umysł króla, wydobył od niego w cztery oczy wyznanie, że traktat rozbiorowy z pewnością podpisze i że oprócz niego, nikomu się z tym nie zwierzył. Ażeby się przecież uwolnić od rad krewnych i przyjaciół, powtarza zawsze przy nich dane słowo, że traktatu nie podpisze. Jest on także zdania, że król winien trzymać z narodem i że większość głosów jest narodem, zatem nie będzie miał nic do zarzucenia swojej uczciwości (honnêteté), jeżeli to, czego naród chce, podpisze. Co się tyczy księcia Józefa Poniatowskiego, powiedziałem i kazałem mówić wszystko, co możliwe. Friese upewnił mnie, że książę niezawodnie pojedzie do Włoch i byłby już wyjechał, gdyby nie brak pieniędzy. Myślę, że król udzieli mu coś na drogę z tych pięciu tysięcy dukatów, które dzisiaj ode mnie otrzymał. Cassiniego do siebie zawołam i oznajmię mu pańskie rozkazy. Madame de Cracovie póty intrygowała, póki mnie nie złapała. Byłem u niej zeszłej niedzieli. Przyjęła mię nader grzecznie; ponieważ akurat rozpoczął się tydzień Męki, więc zaprosiła w tym Świętym Tygodniu na obiad. Ponieważ król stanowczo już jechać postanowił, więc i Madame de Cracovie przestała podobno odradzać mu podróż. Mówiła mi sama, że z początkiem maja wyjedzie do Białegostoku. Cały korpus grodzieński jest na rozkazy JW. pana. Rozkaż wasza ekscelencja, co uznajesz za potrzebne i właściwe. Bardzo o to proszę. Co JW. pan rozporządzisz, będzie także moim rozkazem. Ja i JW. pan jedno jesteśmy; nigdy inaczej myśleć, a tym mniej działać nie mogę. Jeszcze przed rozkazem JW. pana dałem rozkaz generałowi Rautenfeld , który musiał zakomunikować generałowi Duninowi, ażeby przygotowano kantonierskie kwatery dla całego korpusu grodzieńskiego i pełniono najdokładniej rozkazy w. ekscelencji. Posyłam JW. panu odpis tego rozkazu, i drugiego, który dziś znowu Duninowi dałem, ponawiając moją prośbę, ażeby wszystko wedle rozumienia JW. pana czynili. Grenadierów kazałem dlatego wyprowadzić z Grodna, a na ich miejsce postawić cztery kompanie strzelców, ażeby bagaże i graty pułkowe, kasa, lazaret itd. w mieście nie zawadzały i więcej miejsca zostawiły. W czasie sejmu będzie tam dosyć biedy z kwaterami i JW. pan mój protektor będzie musiał myśleć o pomieszczeniu nie tylko dla panów, ale i dla ich służby. Czy podobna zatem zostawić tam cały tabor pułkowy, który by na próżno tyle domów zajmował? Jednocześnie powinni tam być w mieście nie majstrowie i chorzy, lecz żołnierze zdrowi, zdolni do noszenia broni; takich ilu JW. pan, mój protektor, myślisz, że potrzeba, tylu weź. Co do prowiantu, wierz mi JW. pan, że to jest tylko intryga Dunina, jeżeli utrzymuje, że go nie ma. Zawsze tak robił z Kochowskim, byle tylko pułkom dać sposobność do kradzieży, teraz ze mną tego próbuje. Prowiantu jest dosyć naokoło Grodna, który wszystek należy już do imperatorskich magazynów; trzeba go tylko sprowadzić. Z kontraktami co do subsistance w wielkim jestem kłopocie. Hr. Sołtykow, w ostatnim [165]

swoim liście daje mi poznać wyraźnie, że nie masz pieniędzy; a ponieważ podrady (antrepryzy) muszą się robić za gotówkę, byłoby lepiej brać chleb w kraju na kredyt. Tak więc aż do połowy maja musi kraj jeszcze myśleć o utrzymaniu wojska. Przez trzy miesiące w obozie obowiązuję się gotowizną dostawcom płacić”. Król do Sieversa. Warszawa 27 marca. „Wystawiasz sobie, panie pośle, nadmiar troski, jaki mi przydało to, co list pański z 23 b. m. względem mojego synowca mi oznajmia. Nie będę tu powtarzał ile zmartwienia sprawiła mi ta nieszczęśliwa historia, ile to, co przy tym się stało, przeciwne było naszym zamiarom i zawsze wyprzedzało moją wiadomość, tak, że zawsze złe już było się stało, zanim mu przeszkodzić mogłem; albowiem pan wiesz to wszystko. Dzisiaj mówię tylko, że istotnie mój synowiec nosi tytuł starosty wielońskiego na Żmudzi, lecz że jego matka z domu hrabina Kińska, wdowa po moim bracie, mając dożywocie na tym starostwie, pobiera z niego dochody, jako z wdowiej swojej sprawy, w moc układu familijnego. Sama bardzo chorowita, od wielu już lat wyjechała do Czech do familii. Zostanie bez sposobu do życia, przywiedziona do ostatniego ubóstwa, gdyby starostwo wielońskie było skonfiskowane. Znasz pan moje własne położenie, nie dozwala mi ono bratowej mojej wynagrodzić. Smutny ten obraz nie jest przesadzony. Gdy więc jest ściśle prawdziwe, śmiem jeszcze spodziewać się, że skoro pan to przedstawisz Jej Imperatorskiej Mości, nie będzie żądała tej konfiskaty, która, dopełniając nieszczęść biednej bratowej, moje także boleśnie powiększyłaby. Wyjadę stąd niezawodnie 4 kwietnia, i zaręczam panu, że moja droga nie opóźni się przez żadne zmyślone wymówki, ponad istotną potrzebę: aczkolwiek możesz pan się domyślać, z jak ściśnionym sercem do Grodna zbliżać się będę. W pańskiej jedynie przyjaźni mógłbym tam jakiejś szukać pociechy”. Sievers do króla. Grodno 28-go marca. „Nie mogę przenieść na sobie, żeby kasztelan Ożarowski odjechał, nie wspomniawszy na obowiązek przesłania przezeń wyrazów najgłębszego uszanowania dla Waszej Królewskiej Mości. Powiezie on WKM. zapewnienie, że tutaj wszystko jest spokojne i w oczekiwaniu szczęśliwego przybycia WKM. Nad potrzebną naprawą zamku pilnie pracują. Pan kasztelan proponowany jest na dowódcę gwardii koronnych, i nie wątpię, że ta nominacja znajdzie przyzwolenie WKM. Cała kochana Warszawa będzie o tyle spokojniejsza. Zamianowano także kilku członków policji. Pochlebiam sobie, że nic nie wstrzyma WKr. Mości od wyjazdu 4-go kwietnia, wedle jej własnego zamierzenia, i że WKM. Zastaniesz jeszcze dosyć dobrą drogę, aby wygodnie odbyć podróż. P.S. Ponieważ słychać, że biskup poznański ma się tak niedobrze, że może rychło zostawić opróżnione miejsce, nie chciałbym zaniechać powiedzieć WK Mości, że mam wielokrotne rozkazy Jej. Imp. wyjednać nominację na koadiutorstwo poznańskie jednemu krewnemu pana marszałka nadwornego Raczyńskiego. Proszę zatem najpokorniej WKMość wstrzymać się najłaskawiej z nominacją, gdyby kto inny o nią prosił, albo wspomnianemu marszałkowi, którego usługi dosyć są znane, niezwłocznie łaskę tę wyświadczyć”. [166]

Sievers do pani Günzel 28-go marca. „Spotkała mnie dziś bardzo miła niespodzianka, mianowicie twój list z 8-go marca... Dyktowałem właśnie list do króla. To, coś mi mówiła, przyszło więc bardzo w porę, aby złagodzić ton, który zupełnie wbrew chęci przyjąć jestem zmuszony. Pomyśl sobie, moja

droga, żebym ja, który nigdy nikomu niegrzecznego słowa powiedzieć nie chciałem, dzisiaj się przymusił mówić je królowi. Potrzeba by na to arogancji owego rzymskiego konsula, który wykreślił koło u nóg jednego z królów azjatyckich, zapowiadając, żeby zeń nie wyszedł, póki się nie zdecyduje. To, co ja robić muszę, jest nierównie gorsze. Wczoraj dałem mu szefa dla jego gwardii - miejsce, jakie on by dał swemu synowcowi, księciu Józefowi Poniatowskiemu, który całym jego wojskiem dowodził, a teraz przeznaczał je dla człowieka, który doń szczególnie jest przywiązany. Przeciwnie ten, któremu je dać poleciłem, jest na usługach naszego dworu. Dzisiaj podsuwam mu koadiutora na biskupstwo poznańskie, którego biskup jest konający, i on przyrzekł je, a także innemu obiecał. Porównaj jego i moje położenie. Nade mną może więcej niż nad nim litować się trzeba. [167]

Dom, który zajmuję, ma trzy piętra; na dole są izby gospodarskie, na pierwszym piętrze ja jeden z seccaturą reprezentacji. Ale pokoje są niskie, nie wyższe jak na drugim piętrze w Bauenhoff. Trzecie piętro dla urzędników wszelkiego rodzaju, stanowi korytarz z 18 pokojami, lecz to nie wystarcza; oddano dwie izby stajennym i sześć czy osiem w drugim domu, oprócz pawilonu, gdzie kuchnia, gdzie są także trzy izby dla straży, złożonej z jednej kompanii żołnierzy. Dotąd żyję, jakby na osobności; jeden stół na 16-18 i drugi na 10-12 nakryć. W przyszłym wielkanocnym tygodniu, na otwarcie domu, dam bal i wieczerzę. Będzie 150 osób, między nimi według listy 45 pań i panien, z których znam zaledwie dziesięć, a spomiędzy panów, może trzydziestu. Nowy kłopot. Czemuż cię tutaj nie ma, moja droga, aby honor domu ocalić. Wczoraj przy W. Czwartku byłem w kościele widzieć ceremonię umywania nóg przez biskupa, w kościele pojezuickim. Co za różnica od tej rozczulającej ceremonii, jaką widziałem w Nowogrodzie i Twerze. Kościół jest dosyć piękny, dużo świecideł, które nie bardzo usposabiają do nabożeństwa. Przeczytałem jednak, siedząc w krześle, parę modlitw w polskiej księdze, które wcale dobrze rozumiałem. Nabawiłem się tam małego kataru, gdyż od trzech dni wszystko jest śniegiem pokryte; dziś rano topnieć zaczyna. Klimat warszawski jest zupełnie odmienny. Można by myśleć, że się jest o sto mil więcej na północ. Różnica jest większa, jak pomiędzy Wyborgiem a Bauenhoffem. List ten często przerywałem i znowu mi przeszkadzają. Był to list księżnej Thurn-Taxis (której ojciec jest księciem i głównym komisarzem Rzeszy przy sejmie w Ratyzbonie), ożenionej dawniej z nieboszczykiem ks. Radziwiłłem, najbogatszym z ludzi prywatnych w Polsce, a może i w Europie. Poszła za mąż z przywiązania za prostego szlachcica polskiego. Jakże ją więc tytułować? Dałem jej tytuł Jaśnie Oświeconej i odmówiłem tego, o co prosiła. Powiesz może, że byłoby lepiej uczynić jej, o co prosiła, mianując ją po prostu Madame. Lecz to było niepodobna. Odbiorą jej siedmioletniego syna jedynaka. Nie myśl, że jestem zły. Jeszcze wczoraj w kościele przyrzekłem, że będę nim jak najmniej, i na to daję ci słowo. [168]

W. Piątkowi, w którym już pół tuzina dobrych i złych listów podyktowałem, zawdzięczasz ten długi list równie i przyjemność, jaką mi sprawiło twoje pismo tak prędko nadeszłe. Na tym stanąłem, kiedy wrócił kurier z Drezna z masą listów z Warszawy i jednym od Benedykty, która 22-go marca stamtąd do Berlina odjechała. Przysłała mi portret Graafowej i Dianę, dwa obrazy, które sama bardzo ładnie odmalowała; lecz portret Graafowej jest godzien podziwienia. Bardzo podobna do matki, zanim ta dostała ospy”. Król do Sieversa. Warszawa 29 marca. „Dopiero po odejściu listu, który pisałem do pana 27 b. m. doszła mnie wiadomość, że Generalność w Grodnie 11 marca ogłosiła za żadne i niebyłe wszystkie wyroki wojenne i doraźne , które zapadły zeszłego lata w czasie dowództwa mego synowca. [169]

Ponieważ znajome muszą być panu powody, dla jakich ci, których tym dekretem rehabilitować by chciano, zostali dotknięci zeszłego lata, jestem przekonany, że pan czujesz sam, co należy myśleć o tym dekrecie i wrażenie, jakie wywrze w naszym wojsku przywrócenie podobnych oficerów. W tym samym dekrecie Generalności dowództwo, jakie miał mój synowiec zeszłego lata, nazwane jest nieprawnym. Ponieważ działał z rozkazu sejmu, który natenczas był jedyną uznaną w kraju powagą, niesłusznie byłoby poczytywać memu synowcowi za uchybienie, że słuchał władzy, której był poprzysiągł. Przyjmując za rzecz uznaną, że synowiec mój posłał wyzwanie panu Potockiemu i że za to jego majątek ma być skonfiskowany, chciej pan zważyć proszę, że odezwa pana Potockiego do wojska z dnia i stycznia była napisana w wyrazach uwłaczających i w taki sposób, że synowiec mój, jakkolwiek wyraźnie nie wymieniony, nie mógł tego nie wziąć do siebie. Wskutek tego napisał do pana Potockiego list, który nie był wcale wyzwaniem. Pan Potocki dał replikę, w której umieścił wyrażenie, okazujące zamiar osobistej rozprawy. Synowiec mój sądził się więc powołanym i wtedy to wyznaczył panu Potockiemu miejsce, gdzie go spotkać się spodziewał. Wszystkie te pisma widziałeś pan w Warszawie. Przypominam tu je tylko, aby sprawdzić, że to mój synowiec nie posłał pierwszy wyzwania panu Potockiemu. Niezawodnie, że gdybym był wiedział na czas sens pierwszego listu mego synowca, byłbym niczego nie zaniedbał, aby go powstrzymać (skoro sam nie był wymieniony) i tym sposobem nieszczęsną kłótnię stłumić. Lecz, powtarzam, nie był to mój synowiec, który pierwszy wspomniał o pojedynku. Oto jest, co przedstawiam pańskiej słuszności i przyjaźni, która zechce wziąć na uwagę, pod jak smutną wróżbą widzę się zmuszony przedsięwziąć podróż do Grodna i jakie zaraz za przyjazdem mnie tam czeka przyjęcie, jeżeli bez względu na to, co powyżej, postępują tak ostro z moim synowcem”. Sievers do Zubowa. Grodno 30 marca. „Z raportu urzędowego do wice-kanclerza, przekona się wasza ekscelencja o tutejszym stanie rzeczy. Jest to ciało w gorączce, które niecierpliwie przesilenia oczekuje. Jedni radzi by ją przyśpieszyć, powstrzymać drudzy. Mnie się wydaje, że czekają naturalnego przebiegu rzeczy. Nowiny w raportach dziennych z Warszawy są bardzo różne. Wszyscy chcieliby obudzić podejrzenie, że król nie pojedzie. Dołączam tutaj kopię listu, który pisałem do króla przez generała Ożarowskiego, kopię tego, który wczoraj od niego odebrałem, jako odpis na moją pierwszą odpowiedź i moją nań replikę. Spodziewam się, że Jej Cesarska Mość przyzwoli na to, com powiedział, aby matka księcia Józefa, z domu hr. Kińska, która usunąwszy się do Czech, pobiera dochody ze starostwa, na które książę ma tylko nadzieje, nie była ich pozbawiona. Dochody drugiego małego starostwa książęcego na Litwie będą zasekwestrowane. W Polsce nie ma on nic, jak słychać. Zapewniają mnie, że król dał mu rozkaz jechania do Włoch i posiał mu na drogę z tych pięciu tysięcy dukatów, które generał Igelström zaliczył na podróż królowi na rachunek 20 tysięcy dukatów, jakie tym celem ma otrzymać. Pisze mi generał Igelström przy tej okoliczności, że król nie będzie miał o czym żyć w Grodnie, jeżeli mu się czego nie da. Strzec się tego będę, gdyby nie było potrzeby: żeby tego przeciw nam nie użył. Posiedzenia Konfederacji rozpoczną się znowu 3-go kwietnia. W tej chwili odebrałem jeszcze list ze skargami od króla, którego kopię do tamtych dołączyłem. Odpowiedź moja ograniczy się na ogólnych wyrażeniach, nie ustępując jednak w niczym, gdyż jedno słowo w tym tonie pociągnęłoby za sobą inne i nie byłoby temu końca. Generał Igelström donosi mi pod dniem 18, że w Warszawie wszystko spokojnie i, wedle wszelkiego prawdopodobieństwa, nie można wątpić o wyjeździe króla. Posuwanie się wojska wpływa na jego

postanowienie. Pracuje on nad tym, aby umierającą dawną swoją kochankę, która jest kacerką, na łono kościoła nawrócić”. [170]

Sievers do Cesarzowej 30 marca. „Zbliża się czas, w którym muszę poznać bliżej zamysły W. Imp. Mci, albo też racz W. Imp. Mość w zaufaniu do starego gubernatora, któremu w ciągu osiemnastu lat tyle i po tylekroć łaskę swoją objawić raczyłaś, spuścić się na gorliwość, z jaką czyniąc dobrze, zwykłem dla jej chwały pracować. Nada on swojej polityce charakter otwartości i życzliwości, jaki w tym kraju nie był zwyczajny. To pewna, że do każdego miejsca jest piętnastu do dwudziestu kandydatów; wszyscy mają tę zasługę, że się sami chwalą, że sławią swoje przywiązanie do Rosji i że na ostatnim sejmie pozornie tylko jej się sprzeciwiali. Mało kto stanowi wyjątek. Na ich czele stoi biskup Kossakowski. Jest on wierny, lecz obawia się równie o dobro Kościoła świętego, jak i starostwa. Uspokoiłem go zapewnieniem, że W. Imp. Mć teraźniejszym posiadaczom nic nie odbierze, a wierne usługi hojnie nagrodzić potrafi. Wielka część dochodów biskupstwa wileńskiego, którego on jest koadiutorem, dostanie się pod nowe panowanie. Lęka się on także, że i inne biskupstwa na tym ucierpią. Odpowiedziałem im, że skoro tylko znane będą ich posiadłości, ponieważ Jej Imp. Mć zapewniła wolne wyznawanie religii włącznie z etatem biskupstw, będzie ich pewno trzy lub cztery w tych nowych guberniach. W końcu obawia się on stracić na konsyderacji z przyjazdem królewskim. Uspokoiłem go i w tej mierze. Gdyby W. Imp. Mć chciała, aby jeden duch najściślejszej słuszności ożywiał wszystkie postanowienia co do dóbr kościelnych i starostw, również co do udziału powiatów i guberni, w takim razie ośmieliłbym się wnosić, aby W. Imp. Mć raczyła rozkazać mojemu przyjacielowi Kreczetnikowowi, aby przesłał swój plan na moje ręce, a ja, wierny moim zasadom i znanej wolnomyślności, opatrzę go moimi uwagami. [171]

Schadzki króla z ministrem szwedzkim nie podobają mi się. Życzyłbym, aby W. Imp. Mć poleciła mojemu zięciowi dawać baczenie na wszystko, co się dzieje w Finlandii, a w razie potrzeby myślę, że jeden zamach uczyni go panem Finlandii. Poważają go i on ich zna. Raportu z Wenecji lekceważyć nie trzeba”. Sievers do króla. Grodno 30 marca. „Pośpieszam zapewnić WKMć, że księżna pani, jego bratowa, matka księcia Józefa, pobierająca dochody ze starostwa wielońskiego na Żmudzi, w używaniu ich żadnej nie dozna przeszkody. Nadto dobrze świadomy uczuć słuszności Jej Imp. Mci, mogę to z pewnością przyrzec z góry WKMci. Z nie mniejszą pewnością liczę na zapewnienie co do czasu wyjazdu, które mi WKMość najłaskawiej ponawiasz. Obudzą to tym więcej moje współczucie, skoro WKMość raczyłeś przy tym oświadczyć swoje dla mnie usposobienie, zbliżając się do Grodna. Będę się starał, odpowiadając oczekiwaniu WKMci, stać się godnym tegoż. Wyprawiam dzisiaj kuriera z zapewnieniem o wyjeździe WKMości na dniu 4 kwietnia i że 10-go spodziewam się służyć mu tutaj. Jej Imp. Mość będzie niezawodnie bardzo z tego kontenta”. Igelström do Sieversa 30 marca. „Król pojedzie i mam zaszczyt przesłać jego marszrutę. Boscamp ze swoim wielkim przyjacielem, Bielińskim, który nic, tak jak i on nie robi, w niczym się do tego nie przyczynili. Donosiłem już waszej ekscelencji o grzecznościach wojskowych, jakie robię królowi; oprócz tego chcę mu dać mego dyżurnego oberst-lejtnanta, który go odprowadzi aż do Grodna, pod pozorem, aby skoro król będzie przejeżdżał przez garnizony rosyjskie, dawał rozkazy, iżby mu żadnych trudności nie robiono; zamiarem zaś moim jest wiedzieć, co się będzie działo w podróży. Ma on rozkaz donosić mnie, równie jak waszej ekscel., o każdym dniu podróży. Co się tyczy żywności, miałem już zaszczyt objawić mu moje zdanie; na trzy miesiące letnie każę kupować, i w tym celu przedsięwziąłem już potrzebne środki, które zawieść nie mogą. Lecz aż do 16-go maja [172]

(dawny kal.) musi i dostarczy wszystkiego kraj, jeżeli nie będzie bruździć starszyzna, generałowie, Żydzi i zżydziali w Polsce chrześcijanie. Tutaj i w Lublinie, w Brześciu i w Grannie jest i będzie wszystko po ten czas dostarczone. Dunin, Arseniew i inni wydziwiają historie, które im gratis ujść nie mogą. Dostaną oni swój rachunek i będą demaskowani; ci panowie nic nie robią, tylko grają w karty, bawią się i intrygują o względy panów pułkowników. Przyjmują za prawdę ich bazgraniny i nie zadają sobie pracy rozpatrzeć się w nich bliżej; tym sposobem stają się zależni od panów pułkowników i ich podejść. Wszystkiemu temu muszę położyć i położę koniec; skończy się na tym, że kilku bez ceremonii do Petersburga wyproszę. Mam zaszczyt przesłać W. ekscel. pięć listów. Wszystko jest spokojnie i zostanie spokojnie za poradą armat i Boscampa”. [173]

Sievers do pani Uexküll 31 marca. „Dziś pierwsze święto Wielkanocy podług tutejszego kalendarza. Zrobiłem straszną liczbę wizyt przez bilety, kilka osobiście. Byłem w towarzystwie, gdzie się duszono i wróciłem do domu, aby wyprawić kuriera. Wyjeżdża około północy, łatwo więc możesz wystawić, że ci niewiele napiszę, chyba to, że jutro daję bal, o którym za cztery lub pięć dni będziesz miała wiadomość przez innego kuriera; będą oni jeden za drugim często po sobie następowali”. Sievers do pani Günzel 31 marca. „Byłem także na zebraniu u hetmanowej wielkiej Ogińskiej, gdzie było pięćdziesiąt osób w dwóch małych pokoikach. Jutro daję pierwszy bal, na który około pięćdziesiąt pań jest zaproszonych. Zdawało mi się, jakoby patrzyły uprzejmiej na starego posła. Największe nieszczęście, że pomiędzy tymi paniami nie znam i dziesięciu, z których znowu połowa nie umie nic po francusku”. Książę Repnin do Sieversa 31-go marca. „Właśnie wchodzi do mnie kurier, który jedzie do Pana z Petersburga; mam tylko czas powiedzieć, mój drogi Pośle, żem odebrał list Pański z Grodna, i za niego podziękować. Zbliża się chwila krytyczna, będziesz miał dosyć kłopotu, ażeby króla do siebie sprowadzić. Daj Boże, żeby wszystko poszło spokojnie. Czekać będę na Pańskie wiadomości. Ściskam go z duszy, z serca”. Sievers do króla 1 kwietnia. „Racz mi WKMość zawierzyć, jak go o tym z całą prawdą zapewnić mogę, że nie ma o tym ani mowy, aby Mu jeszcze więcej osobistej troski przyczynić; owszem mowa jest o reformie, która Rzplitej i królowi, jako jej głowie, ma stałe szczęście zapewnić. Los pojedynczych osób przychodzi tu tylko częściowo pod rozstrzygnięcie; a oświadczyć muszę, że się nie zgadza z charakterem Jej Imp. Mci, ani, śmiem dodać, moim, pogorszyć czyjkolwiek los, ile razy dobro ogółu tego wymagać nie będzie. WKMć może zatem ruszyć z Warszawy, i jechać do Grodna bez najmniejszej obawy. Jedyna, jaką mam, jest, ażeby pora roku nie wpłynęła szkodliwie na Jego szacowne zdrowie, i aby stąd nie urosła niespodziana odwłoka, tak pożądanej chwili szczęśliwego przybycia WKMci do Grodna”. 2-go kwietnia. „Zaraz po wysłaniu wczorajszego kuriera przyniósł mi kurier pana generała Igelströma upewnienie o wyjeździe Waszej Królewskiej Mości. WKM zdajesz się przyjmować dobrze szczerość, która towarzyszy wszystkim moim krokom wobec Niego. Dobroć ta czyni mi ją obowiązkiem, od którego uchylić się nie mogę. Pozwól więc, Najjaśniejszy Panie, z tą samą dobrocią, abym mu powiedział, że nadzwyczajna powolność jego w podróży nabawia mnie nieskończonego kłopotu; a ponieważ piękniejsza pogoda dozwala mi się spodziewać, że pierwsze dni drogi szacownemu Jego zdrowiu nie zaszkodzą, zatem ośmielam się prosić najmocniej, abyś WKMość nie zatrzymywał się na te dwa dni w Węgrowie ale raczej, jeżeli by tego było potrzeba, wypoczął dłużej w Białymstoku, gdzie bym mu w każdym razie mógł służyć, gdyby tego interesy wymagały, jak to przewidywać mam przyczyny”.

Król do Sieversa 3-go kwietnia. „Panie Pośle! Naprzód wywiązuję się z podziękowania, jakie mu winienem za zapewnienie, dane mi w liście Pańskim z dnia 30 marca, że moja bratowa nie będzie niepokojona w pobieraniu dochodów wielońskich. Następnie donoszę Panu, że jutro niezawodnie ruszę do Grodna, odsuwając na bok wszelkie przeszkody. Doktor mój zachorował. Muszę go tutaj zostawić. Jadę bez niego. Kasztelan Ożarowski jest już szefem gwardii pieszej koronnej. Odkładam do osobistej rozmowy inne przedmioty naszych dawniejszych listów”. Igelström do Sieversa 4-go kwietnia. „Król wyjechał dziś o godzinie 11-ej z rana. Wszystko było i jest spokojnie. Chreptowicz chce jechać w tych dniach; Mniszech jedzie pojutrze, kanclerz Małachowski zapewnia, że pojedzie, lecz dnia nie oznacza. Raczyński wyzdrowiał, mówi jednak, że jest za słaby, aby mógł wyjechać przed 15-ym według nowego kał. Małachowski i Raczyński powtarzają oba, że nie mogą wyjechać, nie otrzymawszy żadnych rozkazów od konfederacji generalnej, aby opuścili swoje fora sądowe i udali się do Grodna. Sądzę, że im zależy na tym, aby mogli powiedzieć, że im Konfederacja przyjechać kazała. Oto jeszcze dwa listy: jeden od Raczyńskiego, drugi od Ożarowskiego. Wielkie podziękowania za mieszkanie pani Ożarowskiej: czekam niecierpliwie rozkazów konfederacji generalnej w tej mierze. O moim nie ma już co mówić; nie chcę żadnego innego, będąc kontent z tego, jakie mam teraz. Zmieniłem drogę kurierów z Grodna do Kreczetnikowa. Będą oni jeździli prosto do Brześcia, stamtąd do Chełma, a następnie przez Dubno i Ostrów do Łabunia; nie przez Pińsk, jak sobie życzył, ponieważ pierwsza droga o wiele jest bliższa i jużeśmy się na to zgodzili. Dołączam list jego. [174]

Adieu! Życzę JWPanu dobrego zdrowia, gdyż robota pańska stokroć się pomnoży. Zrób więc JWPan, aby mi konfederacja generalna dozwoliła płacić za żywność po województwach; inaczej nikt by nic nie dostał; wnosić bowiem można, że, gdybym miał płacić konfederacji generalnej, rachunki nie skończyłyby się i za dwa lata. Wyobraź JWPan sobie, że dotąd zaledwie pięć województw zgłosiło się do mnie z kwitami. Król, jak mi się zdaje, wyjechał dobrej myśli. Zresztą JWPan lepiej to wiedzieć musisz”. Repnin do Sieversa. Ryga 5-go kwietnia. „Gotuję znów dla Pana, mój szanowny przyjacielu, nowy list, aby go przesłać przez pierwszego przejeżdżającego kuriera... Daj Boże, aby wszystko odbyło się szczęśliwie. Jesteśmy w przededniu krytycznej chwili... Rzecz to nie do uwierzenia, ażeby demokracja mogła była skusić króla, ona, która jedynie nad ich zgubą pracuje. Szaleństwa nasze są bez granic i gdybyśmy nie byli naocznymi ich świadkami, nigdy byśmy im wierzyć nie chcieli”. 6-go kwietnia. „Odbieram właśnie przez jednego z pańskich ludzi list jego, lecz nie wiem z którego. Nie masz daty. Żal mi Pana szczerze, że król będzie z nim na jednym i tym samym miejscu, kiedy bomba pęknie. Będziesz Pan przezeń nielitościwie nudzony i dręczony; będą tam łzy, westchnienia, mdłości i ustawiczne powtarzania, czy nie ma sposobu, aby rzeczy odmienić. Niech Pana Bóg strzeże na wszelki sposób, mój drogi przyjacielu! To jest wszystko, co powiedzieć mogę”. 7-go wieczorem. „Hrabia Morelli przyjeżdża w tej chwili, po drodze do Pana. Mam zaledwie czas powiedzieć Panu, że od jutra poczty lekkich wojsk ruszą i obsadzą całą moją granicę. Ruch ten, myślę, rozgłosi się i napędzi trochę strachu Pańskim zagorzalcom w moim sąsiedztwie”. Igelström do Sieversa 5-go kwietnia. „Bieliński nie przyjął 500 dukatów; bierze on chętnie, lecz to za mało. Zarzeka się, że jest dla nas pełen gorliwości i że uczyni wszystko, czego chcemy, ale jego długi nie pozwalają mu wyjechać, stara się więc je załatwić. Jeżeli jest potrzebny, jak zapewniają jego przyjaciele, należy dołożyć i zrobić widoki nagród kosztem Rzplitej.

Polecam JWPanu, mój drogi, oddawcę niniejszego, pana generała Soltynghofen. Służył on dobrze Bibikowowi i Stackelbergowi. Prosi mnie o polecenie do JWPana, aby mógł ściągnąć pięć tysięcy dukatów od komisariatu Rzplitej, które mu się należą za dostawy sukna itp. dla wojska polskiego. Proszę, niech się Pan nim zaopiekuje”. [175]

Tenże 8-go kwietnia. „Wszystko spokojnie, tak tutaj, jak i wszędzie, gdzie moje wojska stoją. Mam zaszczyt załączyć JWPanu pięć listów. Był u mnie dziś Raczyński; zdrów i chciałby, równie jak Małachowski, co najrychlej wyjechać. Lecz konfederacja generalna sama przeciw nim intryguje, aby ich trzymać z dala od JWPana, mój drogi i szanowny przyjacielu. Mnie się zdaje, że JWPan ich potrzebujesz. Pytałem się de Caché’go, czy się odezwał z czym takim, co by mogło budzić podejrzenie, jakoby jego dwór od nas się oddalał i był przeciwny rozbiorowi; przysięgał mi, że nic podobnego nigdy nie mówił, owszem ma rozkaz trzymać mocno z nami i w niczym nam się nie sprzeciwić. Dziś odebrał wiadomość od Thuguta, że tenże w Wiedniu zastąpił Cobenzla w ministerium, razem z rozkazem, aby się w niczym od nas nie odłączał. [176]

Co do zapłaty żywności, nic uczynić nie mogę, jakkolwiek ciążą mi pieniądze; tyłem ich uzbierał. Kraj nie podaje mi rachunku, a konfederacja generalna nie pozwala płacić po województwach, tak, jak to mieć chciała Imperatorowa”. Sievers do pani Uexküll. Grodno 3 kwietnia. „Chciałem ciągnąć dalej mój dziennik, ale nie miałem nawet czasu na pisanie urzędowego. Tak, moja droga, pracy jest dosyć. Byleby Bóg łaskawy dał mi zdrowie i umocnił w dawnym postanowieniu, czynić tyle, ile mi podobna dobrego. Bez wątpienia, znajdziesz często imię moje w gazetach, zbieraj je, są to nieraz bardzo potrzebne dowody dla potomności. Zdaje mi się, że zyskuję na poważaniu u publiczności, dając jej poznać, jak kocham moje dzieci i jak wzajem jestem kochany. Wszyscy was tu znają, najwięcej księżna Radziwiłłowa, której nieobecności dziś mocną żałuję. Między paniami grodzieńskimi żadna jej nie dorównywa. Dałem im bal zeszłego poniedziałku, to jest w drugie święto Wielkanocy. Było ich 44, kilka starych, kilka z prowincji, wiele ładnych pań i panienek. Bardzo były kontente, dużo tańcowały, a więcej jeszcze podziwiały wspaniałość wystawy na pięćdziesiąt osób. Potem bal trwał jeszcze, ale o północy wszyscy się rozeszli; początek był o siódmej. Tańczyłem parę polonezów i wszyscy byli tak grzeczni, że mnie jeszcze za dobrego tancerza uznali. Cóż powiesz na to? Była tu hr. Potocka, która z nadzwyczajnym wdziękiem tańczyła kozaka, angleza źle, menueta wcale. W niedzielę dam im drugi bal. Moje sale, równie jak pokoje, mają tę wadę, iż są bardzo niskie, zatem bardzo gorące”. Niedziela 7-go kwietnia. „Wystaw sobie, droga Lizetko, moje interesy i moje sprawy. Po napisaniu powyższego, ominąłem jedną pocztę, a tej nocy kuriera, któregom po pierwszej z rana wyprawił. Wczoraj wieczorem wysłałem trzech, a dziś rano dwóch. W Piątek dałem obiad na 58 osób. Obiad był gotów o drugiej, ci panowie wrócili z sesji o pół do szóstej. Możesz sobie wyobrazić, jakiego mi to figla wypłatało. Nabawiło mnie to nawet małej gorączki; mimo to byłem na obiedzie u ministra pruskiego i kurierów moich wyprawiłem. Jutro wielki obiad u księcia Massalskiego, biskupa wileńskiego, a wieczorem bal dla całego miasta. Ja w tej chwili rzuciłem się na łóżko w moim haftowanym fraku, aby wypocząć przed bliskimi trudami balu. List ten dopiero jutro poczta zabierze. P.S. Dzień dzisiejszy, moja droga Lizetko, głośny będzie w dziejach Polski, Rosji i Prus. Dzisiaj ze strony rosyjskiej w prowincjach obsadzonych przez wojska pana Kreczetnikowa, ze strony pruskiej, w części zajętej przez generała Möllendorfa, ogłoszony jest nowy rozbiór Polski. Ponieważ lubisz

geografię, odczytam ci lekcję, a i Camphausen przy tym się nauczy. Weź kartę Polski i poszukaj krańca Kurlandii, gdzie leży osada Druja (po lewej stronie Dźwiny); stąd spuść się prosto na dół o szerokość trzech palców, znajdziesz Narocz, trochę na prawo Dubrowę; idź na dół granicą województwa wileńskiego aż na Stołpce, aż do Nieświeża; potem trochę na lewo do Pińska; stąd na długość dwóch twoich palców, zostawiając na prawo Ostróg, Kaniów, Zasław, spuść się do Jampola, dalej między Wyszogrodem i Nowogroblą, blisko granicy galicyjskiej; spuść palec po tej małej rzeczce do Dniestru, potem Dniestrem do Jahorlika, gdzie się zaczyna nowa granica rosyjska od strony Turcji; wszystko, co zostanie na prawo, będzie wcielone do Rosji, utworzy trzy nowe, wielkie gubernie, prócz oderwanych kawałków, które będą przyłączone do guberni połockiej, mohylewskiej, czernihowskiej i kijowskiej. Zwróćmy się w drugą stronę. Prusy biorą w posiadanie Działdów, na prawo od Torunia, stąd na prawo w górę Wisły idź do Wyszogrodu; dalej spuść palce ku Rawie, potem na lewo szukaj nisko miejsca, zwanego Częstochową, gdzie jest cudowny obraz Matki Boskiej. Wszystko, co leży na lewo od tej linii zajmują Prusacy. Dołączam tutaj drukowaną deklarację, która będzie doręczona konfederacji generalnej w przyszły wtorek (9-go kwietnia) z mojej i z ministra pruskiego strony. Masz tedy wielką nowinę, moja droga, dla której moją samotność porzuciłem. Wartoż to było? Nabytek jest niezmiernie korzystny dla Rosji, gdyż utrzymują, że Kijowskie, Podole i Wołyń to bardzo piękne prowincje, ogromnie urodzajne i z wielce łagodnym klimatem”.

Sievers do króla 9-go kwietnia. „Bolesno mi bardzo, Najjaśniejszy Panie, wyznać Waszej Królewskiej Mości, że Jego obawy o los Polski nieszczęściem się sprawdziły. Wedle rozkazów Jej Imp. Mci kazałem doręczyć dzisiaj wspólnie z ministrem pruskim załączoną tu notę z deklaracją, rozstrzygającą losy Rzeczypospolitej, której jednobrzmiącą kopię posyłam panu kanclerzowi wielkiemu, bawiącemu jeszcze w Warszawie, aby ją ministerialnie W. Kr. Mości doręczył. Dla zapobieżenia wszelkim fałszywym wieściom w tej mierze, osądziłem za potrzebne dołączyć tutaj manifest, jaki generał Kreczetnikow 7-go kwietnia ogłosił. Dobroć i szczególne zaufanie, jakie mi WKMość okazywać raczy, dozwalają mi się spodziewać, że komunikacje te przyjmie za dowód uczucia, jakie mam dla Jego świętej osoby. Gdyby nie był natrafił na kawalera Littlepage, aby mu powierzyć doręczenie tych pism, byłem zdecydowany przedsięwziąć sam podróż do Białegostoku, aby WKMość o wszystkim uwiadomić, dowieść Mu, ile współudziału, jako człowiek prywatny, biorę w tym wypadku i nakłonić Go do jedynego postanowienia, jakie powziąć może, to jest do bezwarunkowej uległości dla woli Jej Imp. Mci. Spodziewam się przeto, że WKMość po jedno lub dwudniowym wypoczynku w Białymstoku będzie w stanie udać się do Grodna, celem obmyślenia pierwszych kroków, jakie poczynić należy, mianowicie o uniwersałach na sejmiki, przedmiot, o którym tu bardzo różne są zdania, z których wiele utrudniłoby tylko położenie. Żałuję bardzo, że doktor WKMości nie mógł mu towarzyszyć w podróży”. Król bezwarunkowo ulec musiał. Wojska rosyjskie i pruskie dawno już były zajęły polskie prowincje, lub też teraz je obsadzały. Od północy groził także książę Repnin, jak to był posłowi przyobiecał. Kiedy Sievers doniósł mu o doręczeniu deklaracji, książę odpowiedział 20-go kwietnia, że wysunął ponad granicę mocny kordon lekkiego żołnierza, poza którym ma korpus wojsk regularnych, gotów do marszu, na przypadek, gdyby Sievers tego potrzebował, albo gdyby się ośmielono gromadzeć. „Lecz pochlebiam sobie, że rozsądek weźmie górę w całym polskim narodzie; nie będą oni chcieli własnwolnie sprowadzić na się straszliwego losu i zupełnej zguby, przeciwiąc się rzeczy, która już odmienić się nie da. Obecnie, więcej niż kiedykolwiek, rozsądni być powinni.”

1793 do 7 kwietnia do 12 lipca

Deklaracja - Uniwersały - Księżna Radziwiłłowa - Bankier Berneau - Król skłopotany - Rzewuski Marszałek Walewski - Kurlandia - Nowe wybiegi królewskie - Charakter Polaków - Wahanie się króla - Walewski wyrugowany - Król opuszcza Białystok i przyjeżdża do Grodna - Protekcja Rzewuskiego - Przysięga i Zubow - Rada Nieustająca - Projekty do nowej konstytucji - Sievers i Zubow wraz z wspólnikami - Zadowolenie Katarzyny - Upadek fortecy Kamieńca - Szczególna rozmowa Sieversa z królem - Wojsko polskie - Sejmiki - Król chce abdykować - Wniosek dotyczący Kurlandii - Pożegnalne posłuchanie u króla - Hrabia Moszyński - Dzieło konstytucji - Nagła śmierć Kreczetnikowa - Dalsze prace konstytucyjne - Konfederacja generalna - Sievers czyni nowe wnioski - Otwarcie sejmu - Sievers w wielorakim kłopocie - Pierwsze posiedzenie sejmowe - Król i Kossakowscy - Wielkie wzburzenie - Kroki przeciw królowi - Rada Igelströma - Książę Prymas Gwałtowne środki - Katarzyna okazuje swoje zadowolenie - Delegacja i jej władza Tak więc owa jawna tajemnica została nareszcie jawnie oznajmiona. Zanim jednak przyszło do rozbioru, niejeden jeszcze ciężki dzień przeminął. Choć Sievers dopiero w biegu urzędowania dowiedział się o właściwych zamiarach Imperatorowej względem Polski, teraz należało, nie oglądając się na nic i nie odwracając oczu, sterować ku wskazanemu celowi. Wiatr, z którym Imperatorowa żeglować myślała, wskazywała owa deklaracja, która niewątpliwie z jej własnych rąk pochodziła. Nie można sądzić inaczej, tylko, że Katarzyna wydała ją ze swego gabinetu w porozumieniu z gabinetem pruskim, skoro minister pruski doręczał ją wspólnie z Sieversem. Toteż deklaracja nosi na sobie piętno jej ducha, który im dalej, tym mniej okazywać się lubił w swojej własnej postaci i chętnie kładł na się maskę, która kryła właściwe zamiary. Katarzyna wystąpiła przeciw Polakom, jako matka zraniona przeciw dzieciom zepsutym dobrocią i życzliwością, które jej tylko niewdzięcznością się wypłaciły. Musiała ona z bronią w ręku torować drogę konfederacji targowickiej, przez którą to praw swoich i należącej sobie władzy dostąpić mogła. Sprawcy rewolucji 3 maja ulegli, lecz tylko, aby w skrytości nowe knuć intrygi. Nie udały się im takowe u dworów cudzoziemskich, obrócili więc swoje usiłowania na omamienie pospólstwa, które tak dalece przeciw Rosjanom podżegnać umieli, że najzuchwalsi odważyli się mówić o nieszporach sycylijskich. Lecz Imperatorowa, będąc od trzydziestu lat przywykłą do pasowania się z rozruchami ustawicznymi tego kraju i zaufaną w sposobach, przez Opatrzność sobie użyczonych, ku wstrzymaniu w granicach panujących tam dotąd rozróżnień, byłaby trwała w swoich nieinteresowanych usiłowaniach i puściłaby dalej w niepamięć wszelkie pobudki uskarżania się przeciw niemu, jako też i sprawiedliwe pretensje, do których one prawo jej nadają, gdyby nie bezprawia niebezpieczniejszego jeszcze rodzaju. Szaleństwo nadnaturalne ludu niegdyś tak kwitnącego, teraz zaś upodlonego, szarpanego i stojącego nad brzegiem przepaści, zamiast żeby było celem wzdrygnienie się dla tych burzycielów, zdaje się owszem być dla nich przykładem do naśladowania. Oni pracują, ażeby wprowadzić na łono Rzplitej tę naukę piekielną, którą sekta bezbożna, świętokradzka oraz niegodziwa zrodziła na nieszczęście i zniszczenie wszystkich społeczeństw duchowych, cywilnych i politycznych. Już kluby spokrewnione z klubem jakobinów paryskich są ustanowione w stolicy, jako też w wielu polskich prowincjach. One wywierają sekretnie jad swój, wlewają go w umysły i do burzenia się w nich podniecają. Ustanowienie tego, ognie ziejącego, źródła, musiało wzbudzić baczność sąsiadujących mocarstw. Zatrudniały się one wspólnie wyszukaniem sposobów najzdatniejszych do przytłumienia złego w samym jego początku i do odwrócenia zarazy od własnych

swych granic. Imperatorowa i król pruski za zgodą cesarza rzymskiego żadnego skuteczniejszego dla swego bezpieczeństwa nie uznali sposobu, nad ten, ażeby Rzplitą Polską w ściślejszych zawrzeć granicach. Reszta jest jasna. Śliczna to nauka, która później wydała swoje owoce. Dla własnego bezpieczeństwa ucina się ręce sąsiadowi, którego się dręczyło aż do szaleństwa i pociesza się go tym, że inaczej mógłby był szkodzić. Ale rozbiór nie był jeszcze spełniony, dopiero miał wejść w wykonanie i to na sposób Katarzyny z ocaleniem pozorów, tak, jak gdyby wszystko działo się na legalnej drodze. Do tego potrzebny był król, który jednak, jakeśmy widzieli, tak się nie spieszył do Grodna, że Sievers niemal stracił cierpliwość. Prawda, że ta podróż nie była żadną przyjemną przejażdżką dla króla; lecz sposób, w jaki ciągle nową wymyślał odwłokę, był zupełnie niekrólewski. Biedak ten nigdy nie czynił, co by był powinien, i zawsze czynić musiał to, czego czynić nie chciał. Tak i teraz. Jak bydlę ofiarne ciągniono go na ołtarz, on się opierał nieustannie, brał jednak pieniądze od dworów zagranicznych, które tym, do czego się dał użyć, tysiącznie sobie jego kosztem nagrodziły. Dla nas ma ta podróż tę ciekawą stronę, że pokazuje, jak pomału ten poseł, skądinąd tak łagodny, przyszedł do stopnia srogości, potrzebnej na jego wstrętnym dlań urzędzie. W dzień po doręczeniu deklaracji Sievers winszował Katarzynie spełnienia jej rozumnych przedsięwzięć, które w Rosji, Polsce i Prusach epokę stanowić będą. Człowiek z takim doświadczeniem, jak Repnin, wiedział, ile na tym zależy, ażeby Polska pozostała spokojna. Pisał on (1 maja): „Chwała Bogu, że rzeczy spokojnie u was idą. Dosyć już nieszczęść w Europie, żeby je jeszcze pomnażać. Trzeci maja jest dniem strasznym dla Polaków. Każde zboczenie pociąga za sobą karę”. Sievers prosił teraz Katarzynę, aby objawiła swoją wolę, co do przysięgi, którą wielu w jego ręce złożyć chciało, jak książę biskup Massalski, biskup inflancki, marszałek Pułaski i inni. „Jest to łaska, jakiej pragną i której im odmówić nie można. Dobry znak! Ażeby nie potrącać od razu konfederacji generalnej w jej wyobrażeniach, jakie ma o przysiędze, która ją wiąże, musiałem się zgodzić na ustanowienie Rady, która by do czasu sejmu zastępowała miejsce Nieustającej i wespół z królem wydała uniwersały”. Dalej Sievers okazuje pewną niespokojność co do dworu wiedeńskiego, który niepokoi także ministra pruskiego. Ten ostatni jest mocniej jeszcze zaniepokojony wiadomościami, przesłanymi przez oddalającego się ministra pruskiego z Mitawy, jakoby Polska odstępowała Rosji swoich praw lennych do Kurlandii. Zgodnie z prawdą Sievers zapewnił go, że nic o tym nie wie. Można to było od Prus otrzymać za piękny klejnot gdański, gdyby Katarzyna była tego żądała w traktacie. „Przewiduję - pisze dalej - że król, który ciągnie za sobą wielki tabor, wkrótce nie będzie w stanie zapłacić za chleb, za wino i mięso dla siebie. Po wydaniu uniwersałów i odbytych wyborach, czy bym nie mógł dla utarcia sobie drogi zrobić mu nadziei na dziesięć tysięcy dukatów, rozumie się na wspólny koszt (z Prusami) i na drugie tyle w ciągu sejmu, jeżeli się okaże, że król się do niczego nie miesza? Pensje płacić będę i nadal pod tytułem pieniędzy stołowych, jakem to pisał Waszej Imp. Mci w poprzednim moim liście. Myślę nawet, że będę musiał ofiarować takowe kanclerzowi wielkiemu, podkanclerzowi i marszałkowi Raczyńskiemu, któremu kazałem wpłacić roczną pensję z góry . Hrabia Bieliński będzie mi człowiekiem bardzo przydatnym, kazałem mu dać tysiąc dukatów przez generała Igelströma. Będzie on grał rolę wszędzie, gdzie zechce, równie jak hrabia Miączyński gotów na wszystko. Są to żołnierze z rezerwy, ale ze wszystkich, których znam, Ożarowski ma najwięcej zaufania zostać marszałkiem sejmowym. W tej nadziei podwajam mu jego pensję [177]

[178]

miesięczną. Przyrzeka on niczego nie zaniedbać i na tym polegam. Walewski puszy się, lecz trzeba poczekać. Wasza Imp. Mć. potrafi lepiej ode mnie ocenić, czy tajemne schadzki króla z Tollem, ministrem szwedzkim, mają jakie znaczenie. Pieniądze Teppera są uratowane, a młody książę Radziwiłł dostał wojewodę za opiekuna. Zrobiło się to wczoraj; dowód, że głowy nie były przewrócone. Będę ja miał staranie o mojej, ażeby monarchini mojej dowieść, że duszą i ciałem jestem itd.”. [179]

Ciekawe i charakteryzujące Sieversa jest to, co w tym samym czasie pisze do Zubowa: że wszystko jest spokojne, żadnej gwałtownej eksplozji. Co się tyczy cichego uczucia bólu, jest ono naturalne i będzie się on strzegł okazywać się stąd zagniewanym. Byłoby to wypierać się swojego charakteru. Spodziewa się, że jego raport do wice-kanclerza znajdzie dobre przyjęcie u Imperatorowej; chce ona pokoju i porządku; on też jeden utrzyma, a wywoła drugi. Ze strony króla przewiduje jeszcze dużo podejść i oporu. Wysłanie jego zaufanego Littlepage do Petersburga okazuje wyraźnie, że się jeszcze nie pogodził z zupełnie bierną rolą; że jak mu Lettlepage, którego bez straty czasu najgrzeczniej zawrócił, dał trochę poznać, że rzeczą, która najbardziej ciąży królowi i jego stronnikom, są długi królewskie, że po utarciu tej rzeczy król spodziewa się nowego kredytu, którego nadużyje tak, jak go już dwa razy nadużył, podwajając i potrajając ciągle długi, gdyż od 3 maja zrobił już przeszło 15 milionów długu, co czyni około milion dukatów. Na tym przecież punkcie finansowym Sievers będzie się najtwardziej stawiał i dobrze byłoby, gdyby mu Zubow wyjednał jedno słowo u Imperatorowej; mianowicie, żeby nastawała na to, ażeby połowę dochodów królewskich obrócić na fundusz umorzenia długów królewskich i żeby się chciała spuścić na niego, co do wyznaczenia komisji, jej ustawy i mocy, ogłaszając winnym każdego, kto by pod jakimkolwiek pozorem śmiał królowi pieniądze zaliczyć. Tegoż samego dnia pisał doń król, że czyniąc zadość jego wielokrotnym żądaniom przyspieszenia podróży, zaniechał wypoczynku w Węgrowie. „Przedostatni list Pański mówił, że ta gorliwość wyjdzie mi na dobre. List z 9-go kwietnia, który przywiózł Littlepage, oznajmił mi katastrofę Ojczyzny. Przenika mnie ona tak bardzo, a wszystkie okoliczności są tego rodzaju, że dzisiaj nic innego wyrazić nie umiem, prócz głębokiego uczucia bólu. Ogarnia on zarówno umysł i zdrowie moje”. [180]

Nazajutrz 11 kwietnia tłumaczy się Sievers z tego, że nie mógł, wedle życzenia, służyć królowi w Białymstoku. Przeszkodziła mu mocna fluksja. Czuje on cały ogrom, całą głębokość królewskiego bólu. Niechaj król wyleje go na współczujące łono uczciwego człowieka, a może mu to jaką ulgę przyniesie. Dalej pisze Sievers: „Waszej Królewskiej Mości przydaną będzie Rada na podobieństwo Nieustającej, a to, aby mu dać prawną i pełną moc do wydania uniwersałów, których konfederacja od siebie wydać nie chce, lub nie może. Zgodziłem się na to, nie czekając na rozkazy Waszej Królewskiej Mości. Jak tylko mi zdrowie moje pozwoli, pośpieszę do Białegostoku”. [181]

[182]

Król zaraz odpowiedział: „Białystok 12-go kwietnia 1793 r. . Niespokojny o Pańskie zdrowie, odpisuję na jego wczorajszy list. Wiesz Pan dobrze, że konfederacja generalna zjednoczyła w sobie cały układ rządu. Wiesz Pan, że ona jedna wykonywała najwyższą władzę w kraju, że obwieszczała odezwy do narodu i uchwalała wszelkie rozporządzenia, że wszyscy obywatele skonfederowani tę tylko uznają powagę, jej samej słuchają i jej wezwania za jedynie legalne poczytują. Po tym wszystkim pojmujesz Pan, że ogłoszenie uniwersałów na sejm projektowany prawnie tylko od tejże konfederacji wyjść może. Wszelka inna droga, wszelki inny sposób obudziły wątpliwości, tak więc nie jestem w stanie zdecydować się, aby podpisem moim przystąpił do tej nowej Rady, o której mi

Pan wspominasz. Składam na łono Pańskiej przyjaźni moje przekonania, które poczciwe jego serce niewątpliwie ocenić potrafi. Mieszkanie, które tu czeka na Pana, jest już uporządkowane i naprzód ogrzane. Spodziewam się widzieć w nim Pana już zdrowego. Z całą prawdą ponowię tu Panu oznaki przyjaźni, jaką mnie natchnąłeś”. Ciągła słabość nie dozwoliła Sieversowi, mimo największych życzeń, przyjechać do Białegostoku. Doniósł to królowi, wraz z wiadomością, że hrabia Morelli przywiózł dobre depesze i list Zubowa do niego, w którym zapewne jest co pocieszającego. W depeszy jest mowa o planie, co do zapłacenia jego długów, który równie obchodzi rzetelność królewską, jak szczęście i spokojność jego familii. Król posłał mu podziękowanie przez hrabiego Morelli. Z listu posła poznał jego serdeczność i współczucie, jakie tenże ma dla niego. Jakkolwiek się czuje nieszczęśliwy i zmartwiony, zawsze powie: „To by się nie stało, gdyby to od Pana Sieversa było zależało”. Dalej wstawia się król za bankierem Berneau, jako „bardzo porządnym człowiekiem i wcale nie jakobinem”, i dołącza prośbę pani Bonneau do siebie, którą jego litości i dobroci poleca. [183]

Tymczasem tego samego dnia pisał doń Sievers (14-go kwietnia): „Im sprzeczniejsze są zdania, tym więcej ten, któremu się dostała niewdzięczna praca ich godzenia, wystawiony jest na to, że najlepsze mogą być niepoznane. Zadałem sobie wiele pracy, aby nakłonić tych panów, wraz i tego mniemanego, świeżo do konfederacji przybyłego, patriotę Walewskiego, o którym by można myśleć, że jest płatny przez kogo, a który założył właśnie bezwstydną protestację, za którą warto by go posłać w daleką podróż. Dotąd próżne były moje usiłowania, aby ich nakłonić do wydania od siebie uniwersałów, albo do przywrócenia Rady Nieustającej, do czego niewątpliwie mają prawo, skoro wszystko, co zrobił zeszły sejm, jest zniesione, a tym samym Rada Nieustająca znowu przywrócona. Lecz, o ile mnie się zdaje, nie Waszej Królewskiej Mości jest rzeczą przywrócić ją do życia; tylko konfederacja musi powiedzieć, że ona to czyni, i że z tą Radą WKMość obmyśleć winna uniwersały na sejmiki i sejm niezbędne. Myślę, że WKMość nie mogłaby się od tego uchylić, gdyby podobne do nie go przyszło wezwanie. Po wielu, jak słyszę, rozprawach postanowili wysłać deputację do WKMości, złożoną z biskupa Kossakowskiego, Czetwertyńskiego, Piaskowskiego i Dziekońskiego, to jest, jak mówią trzech na jednego. Roztropność WKMości i jego naturalne życzenie doprowadzenia jakim bądź sposobem rzeczy do końca, łatwo mu poznać dadzą, jakie należy powziąć postanowienie. Co do mnie, mogę tylko tu dodać żal istotny, że moja słabość nie pozwala mi przedsięwziąć tej małej podróży, jak bym to szczerze pragnął, aby przywieść rzeczy do pierwszego koniecznego kroku. Zostawienie obu dworów bez odpowiedzi mogłoby sprowadzić nieprzyjemności. Ani położenie Waszej Królewskiej Mości, ani dola kraju uciśnionego nie poruszą ludzi bez mienia, którzy nic nie mają do stracenia. Wczoraj chciałem dać rozkaz wojskom, stojącym naokoło Grodna, ażeby się cofnęły dalej dla ulżenia mieszkańcom i nie mogłem tego wprowadzić w wykonanie. Wczoraj pisałem do generała barona Igelströma, ażeby popłacił województwom, z którymi rachunki już są skończone, a dzisiaj musiałem cofnąć postanowienie i nie płacić, póki uniwersały nie będą rozesłane; w końcu jutro dam rozkaz zamknięcia spławu statków na Wiśle i Niemnie i nareszcie będę zmuszony napisać do pana Kreczetnikowa, ażeby rozbroił wszystko, co się znajduje w kordonie, przezeń zajętym. Nie wiem, co by wszystkie inne regimenty spotkać mogło i oto są owoce zuchwalstwa takiego zagorzalca, jak Walewski, wbrew czterdziestu innym, którzy by chętnie byli za środkami rozumniejszymi, umiarkowańszymi i odpowiedniejszymi położeniu rzeczy. Z tego wszystkiego wyciągam wniosek, że [184]

jest najnaglejszą potrzebą, ażebyś WKMość przyjazd swój do Grodna przyśpieszył. Proszę go najusilniej, aby na drobne przeszkody nie zważał. Pokoje są gotowe. Jego obecność i mądrość położyłaby koniec wszystkim tym kłopotom. Każdy krok nieprzyjacielski, jak Walewskiego, powiększyłby tylko ucisk mieszkańców i co by mnie najwięcej bolało, odwlokło by tak ważny dla WKMości przedmiot, spłacenie jego długów, które im jest dalsze i mniej pewne, tym więcej z każdym dniem ciążyć na nim musi. Wierzaj mi, Najjaśniejszy Panie, i nie słuchaj tych trzech fanatyków, którzy szukają li tylko swojej własnej korzyści. Biskup zdaje mi się lepiej pojmować stosunki”. Sievers do pani Günzel. Grodno 15 kwietnia. „Nie pamiętam, czym ci pisał, że mnie pierwszy mój bal nabawił głuchoty w lewym uchu, na którą już nieraz cierpiałem, tak, jak mój ojciec i dziad w podobnym wieku. Kazałem piwowarowi cło zapłacić; wiesz bowiem, że nie lubię kontrabandy. Przykro mi, żem zapomniał o urodzinach mojej drogiej Lizetki. Możesz się z tego domyśleć moich utrapień i trudów. Masz słuszność, moja droga, słodką jest rzeczą dobrze czynić. Dotąd mało po temu miałem sposobności; lecz zdaje się, że zaczynają mnie poznawać. Życzeniem moim nieustannym jest tylko przekonać tych nieszczęśliwych Polaków, że nie lubię intryg ani kabały; ale nie będę tutaj tak długo, abym ten fatalny popęd mógł wyplenić. Kiedyś będziesz czytała moją z tym królem korespondencję. Od czasu, gdy jest w drodze, napisał do mnie pięć listów, a ja sześć; poprawić go jednak nie mogłem, lubi bowiem intrygę, która jest mu rozrywką, a jeżeli się nie uda, czuje się o tyle nieszczęśliwszy”. Do młodszej córki pisze między innymi, że właśnie odebrał grzeczny bilecik księżnej Radziwiłłowej, polecającej mu godną litości żonę i córkę jednego demokraty francuskiego, którego kazał aresztować i odstawić do Petersburga. Widzieliśmy już, jak dalece lubił on tę amatorkę kwiatów. Umiała też ona wybornie zażyć starego jegomości, jak to się szczególnie pokazuje z jednego listu, który doń zaraz po jego wyjeździe napisała. [185]

[186]

Warszawa 21 marca : „Zbyt zazdroszczę panu Diwowowi przyjemności oglądania Pana, żebym sobie nie miała sprawić tej, aby napisać do niego, drogi Papo. Oby serce pańskie mogło się omylić i przyznać mi prawo nazywania go tym imieniem zgodnie z moim uczuciem. Jakże Panu podróż się wydała? Kwiaty i róże grodzieńskie mająż tyle kolców, co i warszawskie? Odejmujesz je Pan tym, które od niego dostaję, odbieram je więc z zaufaniem i spodziewam się ich zawsze z Pańskiej strony, wdzięczność moja rada by nimi dni Pańskie ukwiecić. Zachowaj je Pan, proszę, dla swojej ogrodniczki, która chce je zawsze pielęgnować, jako czuła córka i Pańska wierna przyjaciółka Radziwiłł”. Można by myśleć, że polecenie miłej kobiety wpłynęło na ton listu, który Sievers tegoż dnia pisał do króla. „Aneks, dotyczący bankiera Berneau, pisze 15-go kwietnia, będzie służył do uspokojenia mnie z tej strony; chodzi tylko o to, ażeby wytłumaczył bez ogródki swoje stosunki z panem Bonneau. W ciągu mojego krótkiego pobytu w Warszawie, Wasza Królewska Mość miała dowody, żem ani lubił, ani się starał winnych wyszukiwać; tym mniej jeszcze chciałbym dokuczać komuś, mogącemu mieć niewinne stosunki z przestępcą, którego za takiego nie uważał. Pani Bonneau znajdzie we mnie takież same zasady. Kazałem jej przesłać list, jaki mąż do niej stąd przed odjazdem napisał. Może pisać do niego i spodziewać się odeń wiadomości, jeżeli tylko nie będzie kryła uporczywie papierów, które przy jego aresztowaniu naruszone zostały”. Następuje znów żal, że nie może przyjechać w czasie, kiedy król zajęty jest deputacją; razem i prośba nagląca, aby się zdecydował do wyjazdu. Jeżeli jednak pozostaje w Białymstoku dla uniknięcia

niemiłej reprezentacji, niech się zgodzi na projekt przywrócenia dawnej Rady Nieustającej, na wydanie uniwersałów na sejmiki i sejm, jako jedyny środek doprowadzenia rzeczy do jakiegokolwiek końca, choćby sercu jego nader bolesnego, z nadzieją jednak, że tam jeszcze spokój i szczęśliwe dni odnajdzie”. Sievers do Zubowa 15-go kwietnia. „Kazałem wezwać dzisiaj pana Walewskiego, który się od trzech dni nie pokazywał, na poważną i formalną rozmowę, w której mu powiem między innymi, żem posłał wczoraj kuriera do pana Kreczetnikowa, aby zasekwestrował jego dobra leżące w naszym kordonie. Zobaczę, czy jego patriotyzm zniesie to lekarstwo. Wasza Ekscel. znajdzie zapewne zbyt mocnym ostatni mój list do króla (z 14-go); lecz raz przyjąwszy ton szczerości, zdaje mi się, że znajduję w nim korzyść dla służby, jaką bym na innej drodze postradał. Miałem zaszczyt odebrać reskrypt Jej Imper. Mości z 23-go, dotyczący hrabiego Rzewuskiego. Uczynię wszystko co można, aby uleczyć szaleństwo prawdziwie patriotyczne tego szlachcica”. W tym miejscu przerywamy słowa posła ustępem z tajemnego pisma, którego większą część jużeśmy wyżej podali. „Kto mógł myśleć, że po tym wszystkim pan Rzewuski wystąpi znowu w Grodnie ze swoimi intrygami? Był on tam istotnie, nie w własnej swojej osobie, lecz w osobie marszałka Walewskiego, który nie pozwala na turnus . Rzewuski ma obecnie starostwo urzędowskie z jurysdykcją w okolicach Lublina, gdzie ja jestem marszałkiem”. Był to Kajetan Miączyński, którego jeszcze później obaczymy. [187][188]

„Druga depesza Waszej ekscelencji była mi tym przyjemniejsza, że donosiła o zadowoleniu Jej Imp. Mości z surowych środków, którem był przedsięwziął względem wracających emigrantów polskich, a mianowicie owego Bonneau, tajnego ajenta francuskich jakobinów. W tej chwili musi on być blisko Petersburga. Zdaje mi się, iż mogę zaręczyć W. Ekscel., że Konfederacja się rozwiąże. Zapewne, że zostanie ledwie cień Konfederacji Koronnej; ale ten cień będzie się zawsze trzymał licznej Konfederacji Litewskiej, której duszą i sprężyną jest biskup Kossakowski. Cieszę się więc bardzo, że mogę zaręczyć Jej Imp. Mości za dalsze trwanie Konfederacji. Jedyną, prawdziwą trudnością są uniwersały; lecz i one w ten lub inny sposób nastąpić muszą. Jeżeli się trochę odwleką, będzie tylko gorzej dla Polaków. Na tym stanąłem, kiedy mi przyniesiono list od marszałka Walewskiego, wraz z tłumaczoną jego protestacją. Nie chcę tym obciążać W. Eksc.; jest to tylko gadanina i sofizmaty, tyle razy już odparte. Naznaczyłem mu godzinę jedenastą na konferencję. Przyszedł w towarzystwie hrabiego Ankwicza, starosty (mereckiego) Józefowicza, niedługo zaś potem nadszedł marszałek zastępca Zabiełło, jako tłumacz i świadek. Półtorej godziny zeszło; ani kwaterunek, który ciąży na biednych mieszkańcach, ani areszt na zapłacie żywności, ani zamknięcie spławu na rzekach, nic go nie wzruszyło; dopiero kiedym mu powiedział, żem wysłał wczoraj kuriera do pana Kreczetnikowa, ażeby go nie uważał za poddanego Jej Imp. Mości i zasekwestrował majątek, jako należący do burzyciela spokojności publicznej, łzy stanęły mu w oczach. Ostatnim ciosem było, kiedym mu powiedział, że Prusacy gotują się zająć województwa krakowskie i sandomierskie, gdzie ma dobra, jeżeli wojska polskie nie przestaną napadać na ich przednie straże. Prosił o dwa, trzy dni czasu aż do przyjazdu króla lub ministrów. Odpowiedziałem, że ani król, ani ministrowie nic z tym nie mają wspólnego. Zapytałem go, czy chce się zgodzić na turnus? „Nie”, odrzekł. Czy podpisze jako marszałek, jeżeli się stanie [189]

[190]

wbrew jego woli? „Nie”, odrzekł znowu. Na to odezwałem się, że mu daję czas do namysłu. Postanowienie moje jest takie. Wezwawszy do rady biskupa Kossakowskiego i kilku innych, poślę mu od siebie wspomniane pytania na piśmie, z żądaniem piśmiennej odpowiedzi; jeżeli ta będzie przecząca, motywując szczegółowo naglącą potrzebę odpowiedzi na deklarację sprzymierzonych dworów, oraz kroków, potrzebnych ku wydaniu uniwersałów, wystosuję notę: Jako (marszałek) zastępca w sam dzień doręczenia deklaracji, przybywszy do Konfederacji, o którą przedtem niewiele się troszczył, nie pozwala, wraz z pięciu czy sześciu członkami, na turnus; który najzupełniej przystoi Konfederacji, wbrew pięćdziesięciu innym członkom; jako sam od siebie wydał bardzo nieprzyzwoite oświadczenie, tak, że zdaje się być narzędziem kabały, aby nie dopuszczać odpowiedzi i wszelkich potrzebnych kroków, bez względu na uciążenie ludu, jakie poniesie przy dłuższym postoju wojska, przez zatrzymanie wypłaty za żywność i furaże, przez zamknięcie statków na Niemnie i Wiśle i inne nastąpić mogące nieszczęścia; jako żądam wyrugowania tak szkodliwego członka, burzyciela spokojności publicznej, niemniej tego, ażeby laska marszałkowska wrócona była temu, kto ją dawniej trzymał z zaszczytem; jako nie chcę żadnego innego zadośćuczynienia za bezczelną jego protestację. Obiecuję sobie pożądany skutek z tego, jeżeli doń przyjdzie, trochę porywczego kroku, niezgodnego z umiarkowaniem, jakiego w moich czynnościach trzymać nie lubię. Przyszłą pocztą lub kurierem doniosę o skutku”. [191]

Słyszeliśmy już, iż mówiono powszechnie, że Kurlandia dostanie się także pod zwierzchnictwo Rosji; następnie widzieliśmy, jak kurońska część szlachty, pod opieką Zubowa, przeciw księciu wystąpiła. Ten w potrzebie uciekł się znowu do Sieversa, który zaraz pisał do cesarzowej: „Grodno, 15 kwietnia 1793. Nie myślałem pisać dzisiaj do Waszej Imp. Mości, raz, że mi trochę febra dokucza, po wtóre, że moje depesze z tamtej i tej poczty są dosyć szczegółowe, aby ją objaśnić o tym, co tu w tych dniach od czasu Deklaracji było zaszło. Lecz ważny jeden przedmiot zmusza mnie wziąć za pióro, mianowicie list księcia kurlandzkiego, który mi opisuje swoje nieszczęśliwe położenie. Pismo nie bardzo jest czytelne, nie mogę go zatem przedłożyć Waszej Imp. Mości. Streszczę go, jak będę umiał. Książę żali się gorzko na ministra Rückmanna, iż go zmusza dać 71 dóbr w arendy, między którymi zaledwie 15 osobom, które albo służyły, albo służą Rosji. Próżno udaje się do pana hrabiego Ostermann’a i pana hrabiego Zubowa; nie otrzymuje żadnej odpowiedzi. Sekretarz, którego wysłał do Petersburga, aby sprowadzić Howen’a, powiedział mu, że W. Imp. Mość jest bardzo na księcia zagniewana, że musi posłać natychmiast do Petersburga 110 tysięcy dukatów dla naprawienia swoich interesów, 50 tysięcy dla Howen’a, resztę dla innych niezbędnych osób. Jeżeli tego nie uczyni, jego układ ze szlachtą przyjęty nie będzie; może stracić swoje dobra po Kettlerze, a nawet swoje księstwo. W Petersburgu musi trzymać stałego ministra, tym końcem Howen’a zamianować; tymczasem mógłby zrobić swoim agentem agenta miast hanzeatyckich. Żądają nawet podwyższenia pensji księciu i księżnie Karolowej; sekretarz żąda 10 000 rb. na koszty; oskarżają go, że pomagał Szwedom i Turkom w czasie ostatniej wojny, w czym do żadnej nie czuje się winny. Aby nareszcie dowieść Jaśnie Wielmożnej Dobrodziejce, komu wszystko zawdzięcza i kto jest całą jego nadzieją, odda rozporządzalne dobra, komu każe i kto pozyskał sobie prawa przez usługi Rosji oddane; spuszczając się zaś na mnie co do użytku, jaki z tego zrobić zechcę, gotów jest złożyć 110 tysięcy dukatów u stóp W. Imp. Mości, jako dobrowolną ofiarę w tym czasie wojennym, z tym jedynym zastrzeżeniem, żeby wypłata mogła się odbyć ratami; chce bowiem na ten cel sprzedać parę dóbr swoich dziedzicznych. Teraz więc, Najmiłościwsza Pani, moje najpoddanniejsze o tym zdanie. Odwołać Rückmanna, posłać tam człowieka z łagodnym i szlachetnym charakterem, nie jakiegoś starego praktykanta sekretarza, ten

niech się całkiem do dzierżaw nie miesza; wyznaczać do nich każe W. Imp. Mość swojemu generaładiutantowi hrabiemu Zubow podług listy, którą był minister wojny ułożył, z podaniem szacunku majątku, który ma być oddany; inaczej drzwi i okna stać będą otworem dla kabały i przekupstwa. Niech Wasza Imp. Mość każe układ między szlachtą a księciem zatwierdzić; wreszcie, ze względu na potrzeby finansowe, niech przyjmie ofiarę księcia, który sumę tę wypłaci księciu Repninowi w Rydze ratami, jakie wspólnie z nim wyznaczę. Piękna to zawsze suma; prawdziwie znalezione na sam czas. Wasza Imp. Mość zaszczyci mnie swoimi rozkazy”. To padło tylko nawiasem; głównym przedmiotem zachodów Sieversa była podróż króla, który ciągle znajdował nowe powody do zwłoki. 16 kwietnia pisał: „Wielce rad zawsze, ile razy się spotkamy w widzeniach; jestem najzupełniej Pańskiego zdania o tym, co mi Pan mówisz w liście swoim z 14go, że to nie ja mam wskrzesić dawną Radę Nieustającą, że to Konfederacja to oświadczyć, to uczynić musi; tego więc się trzymam. Biskup Kossakowski, pan Dziekoński, Czetwertyński i Piaskowski powiedzieli mi jednozgodnie, że jedno tylko mają sobie zalecone, prosić mnie w imieniu konfederacji generalnej, ażebym do Grodna przyjechał. Odpowiedziałem im, że właśnie w zamiarze udania się tamże wyjechałem z Warszawy; jakoż za kilka dni spodziewam się być w Grodnie. Panu osobiście w tym dogodzić jest dla mnie ważną pobudką. O ile pocieszający był zamiar Pański, aby dla ulżenia mieszkańcom cofnąć w dalsze okolice wojska rosyjskie, które wokół Grodna kwaterują, o tyle znowu strapiony jestem wiadomością, że Pan wykonanie jego zawiesiłeś. Znając Jego sprawiedliwą ludzkość, nie mogę się odjąć nadziei, że Pan nie każesz odwłóczyć zapłaty dostaw obliczonych, i nie mogę się przekonać, żebyś Pan, jak go znam, miał się posunąć do sprowadzenia ostatniego upadku kraju tymi ostrymi środkami, jakie zdajesz się zapowiadać. W chwili, kiedym to chciał pieczętować, odebrałem Pański list z 15-go. Co do przywrócenia dawnej Rady Nieustającej, powiedziałem już wyżej, że się całkiem łączę do Pańskiego zdania. Będę w Grodnie z pewnością w niedzielę. Biskup Kossakowski powiedział Panu przyczyny, jakie mi nie dozwalają prędzej tam zjechać. Stosując się do Pańskich myśli, rozumiem, że konfederacja generalna zrobi formalne wezwanie o przywrócenie dawnej Rady Nieustającej, celem i dla uskutecznienia uniwersałów na sejm zwołać się mający”. Igelström do Sieversa 15-go kwietnia: „Generał Kreczetnikow doniósł mi na koniec wczoraj wieczorem przez kuriera, że zajął w posiadanie i wysłał generał-lejtnanta Derfelden dla wzięcia Kamieńca i do wyciągnięcia kordonu ponad granicę Lodomerii i Mołdawii. Mimo to pozwolił Suchorzewskiemu z całą brygadą wyjść poza nowe posiadłości, naznaczając mu kwaterę w Łucku ; przedstawił to jednak Imperatorowej wcale z innej strony, jak to my wiemy. Tak to się oszukuje swego pana i strach swój ukrywa. Bardzo W. Ekscel. jestem obowiązany, że polecił generałowi Rautenfeld wraz z Kochowskim rewizję kwitów, danych w kraju za żywność i furaże. Dam tajemne rozkazy, to jest takie, które się rozgłosić mają, aby do dalszego rozkazu zatrzymać wszystkie staki w Zakroczymiu. Wszystko jest spokojnie”. [192]

[193]

[194]

Król do Sieversa. Białystok 17 kwietnia 1793. „Posyłam do Grodna koniuszego wielkiego Kickiego, dla zobaczenia, czy wszystko tam gotowe dla mnie i mego domu. Posyłam Friesego niby w tym samym zamiarze; lecz rzeczywisty cel jest następujący. Stosownie do Jego ostatniego pisma, Panie

Pośle, z dnia 15 kwietnia, odpowiedziałem czterem delegowanym, że 21-go w niedzielę będę w Grodnie; lecz im więcej się zastanawiam nad wyborem, jaki Pan mi zostawiasz w swoim liście z 15go: «albo zdecydować się dzisiaj na wyjazd, albo zostając w Białymstoku, dla uniknięcia nieprzyjemnej reprezentacji zgodzić się na plan przywrócenia dawnej Rady Nieustającej celem ogłoszenia uniwersałów»; im więcej, mówię, zastanawiam się nad tymi słowy: «dla uniknięcia nieprzyjemnej reprezentacji» - tym bardziej uznaję za potrzebne prosić Pana, abyś przez zaufanego oddawcę, Friesego, napisał mi w zaufaniu i w sekrecie, czy w gruncie nie znajdujesz Pan, iżby było lepiej, żebym tu jeszcze pozostał, skoro to nie przeszkodzi zgoła przywróceniu Rady Nieustającej. Proszę Pana usilnie, odpowiedzieć mi jak najprędzej i jeżeli tu mogę jeszcze pozostać (co bym wolał), wskazać obrót, jaki temu mam nadać”. Sievers do króla 17 kwietnia: „Po rozmówieniu się z biskupem Kossakowskim, miałem zaszczyt odebrać list, który Wasza Królewska Mość wczoraj do mnie pisać raczyłeś. O ile mogłem być rad z tego, co mi ksiądz biskup mówił o swojej rozmowie z Waszą Kr. Mością; o ile byłem rad z wspomnianego listu, o tyle mnie zabolało to, co Wasza Królewska Mość uznałeś za właściwe własną ręką dołożyć. Sprzeczność wydaje mi się zbyt uderzająca, ażebym, odrzekając się mojej otwartości charakteru, nie miał tego niezwłocznie powiedzieć WKMości. Od dziesięciu dni to jest właśnie jabłkiem niezgody, które odwlekło odpowiedź, jaka na deklarację daną być musi i jest przyczyną ostrych kroków, jakie zapowiedziałem, a które Waszej Kr. Mości tyle troski przyczyniać się zdają. WKMość raczyłeś wyrazić się uprzejmie o mojej czułości, która by nie chciała ucisku ludu najmniejszą ostrością powiększać. Pozwalam sobie zapewnić WKMość, że zawsze jedynym celem mego posłannictwa będzie, nie tylko ciężary ludu zmniejszyć, lecz nadto pracować skutecznie nad szczęściem pozostałej Polski, a tym samym i ojcowskiego serca WKMości, który niewątpliwie tej pociechy potrzebujesz. Gdybym był naglił o odpowiedź w przeciągu dwóch lub trzech dni, jakem to miał prawo, i ażeby pierwsze wezwanie wice-marszałków zabrało tylko trzy dni zwłoki, byłbym uprzedził środki surowości, które Wasza Królewska Mość chciałeś uznać za przeciwne moim własnym uczuciom. Ale, zdaje się, że środki, które Waszej Królewskiej Mości tyle sprawiają zmartwienia, nie mają żadnego wpływu na fanatyzm drobnej części indywiduów i jednego marszałka zastępcy, którego pozyskać sobie umieli, albo który na to tylko chyba przyjechał; bo jest tu dopiero od dnia deklaracji, a dawniej nie troszczył się zgoła o sprawy Konfederacji; aby się sprzeciwić samowolnie większości, która przecież stanowi istotę Konfederacji. Nieszczęściem, dodatek ręki Waszej Królewskiej Mości do listu, którym mnie zaszczyciłeś, komentowany na ich sposób otworzy pole nowym swarom. Dlatego widzę się być zmuszony do wydania jutro noty, minister pruski toż samo uczyni, z żądaniem stanowczej odpowiedzi w przeciągu 24 godzin. Przyspieszony przyjazd Waszej Królewskiej Mości, którego na pewne jutro czekałem, byłby niewątpliwie tę odpowiedź ułatwił. Jakkolwiek miałem powody wystąpić ostro przeciw osobistej protestacji świeżo przybyłego marszałka zastępcy, wzgardziłem zrazu jego zdaniem w nadziei, że ono biegu rzeczy nie opóźni; kiedy jednak widzę jego wpływ szkodliwy, będę musiał żądać od Konfederacji, ażeby sobie sama wymierzyła sprawiedliwość, rugując z koła swego członka, który łamie pierwszą zasadę Konfederacji, nie dopuszczając większości do głosu. Gdybyś Wasza Królewska Mość był przyjechał przed ośmiu dniami, jestem najzupełniej przekonany, że rozumną swoją radą byłbyś zapobiegł wszystkim tym zwadom i obostrzeniom, jakie wywołały. Żywo poruszony tym, co mi Wasza Królewska Mość raczysz mówić w swoim dodatku o interesie

księcia Józefa i jego nowym szaleństwie, nie mogę zataić, Najjaśniejszy Panie, że to zamiast polepszyć los księcia, raczej go utrudni. Jeżeli książę pozwala sobie nie słuchać wyraźnych rozkazów i ojcowskich napomnień Waszej Królewskiej Mości, czegóż można się po nim spodziewać, jeżeli nie nowych obraz, gdzie więcej złości niż uczucia honoru się mieści. W czasie listu z dnia 3 kwietnia musiał on już znać rozkaz, który odebrałem, aby żądać zajęcia jego majątku. Dlatego więc tylko wyzwał powtórnie hrabiego, aby w opinii publicznej ściągnąć zarzut na tego godnego męża, że to on wywołał ten krok, na który tak dobrze zasłużył i który by Konfederacja przeciw niemu była zarządziła, gdyby jej nie był powstrzymywał szlachetnie sam hrabia Potocki od początku swej korespondencji. Nie podobna mi więc, Najjaśniejszy Panie, odwlekać dłużej wykonania rozkazów, które odebrałem. Pochlebiałem sobie, że tę rzecz będę mógł uśpić, ale po tej nowej obrazie, cóż mi pozostaje, jak pójść za rozkazami, które od dawna mi są dane? Co mi jednak największą przykrość sprawia jest to, że będę miał więcej kłopotu z uratowaniem dóbr, na których matka jego ma używanie i że te, przeznaczone mu z łaski Waszej Królewskiej Mości, w których posiadanie byłby wszedł po śmierci obecnego posiadacza, niepowrotnie dlań będą stracone. Zatem nie pozostaje mi, jak prosić najusilniej Waszą Królewską Mość, abyś młodego księcia wyprawił z Wiednia, gdzie kosztem i hojnością Waszej Królewskiej Mości jest ogniskiem emigrantów, jacy się tam znajdują i utrzymuje karygodne stosunki z tymi, którzy są w Lipsku. Wasza Królewska Mość odejmuje sobie szlachetnie od najpierwszych potrzeb to, z czego taki zły robią użytek i co w każdym innym obudziłoby podejrzenie, którego słowo Waszej Królewskiej Mości zrzec się mi kazało. Będzie postanowione złożenie z urzędów wszystkich emigrantów, znanych sprawców i wspólników tego nieszczęsnego sejmu, który sprowadził rewolucję 3 maja i obecny los Polski. Tego także uniknąć było można, gdybyś Wasza Królewska Mość przed ośmiu lub dziewięciu tygodniami tutaj był się udał, jakem o to naglił tak żywo; przez ten czas znaczna liczba emigrantów byłaby się ocknęła z zaślepienia, miała czas wrócić do ojczyzny, błąd swój wyznać i uniknąć rozporządzenia, które ją na długi czas z kraju oddali.

Jak mi ciężko przychodzi, Najjaśniejszy Panie, mówić to wszystko Waszej Królewskiej Mości! Będą oni ciągle los swój pogarszać, jeżeli nie zmienią sposobu myślenia. Porzuć WKM. tych nieszczęśliwych, których przewrotne zasady demokratyczne byłyby WKM. stopniowo do pewnego upadku przywiodły. Bądź WKM. kontent, że możesz zapłacić ogromne długi, w jakie ten sam zgubny system WKM. w jedynym roku Go wciągnął i których ofiara najlepszej części dochodów WKM. nie spłaci w ciągu pięciu; trzeba będzie dziesięciu, aby wszystkie zapłacić. Niesłuszne jest to, Najjaśniejszy Panie, ażeby ta nieszczęśliwa reszta Polski płaciła te ogromne długi, które na jej nieszczęście zaciągnięte zostały; również nie należy tego się spodziewać po wspaniałości Monarchini, która tak ciężko obrażona została właśnie w chwili, kiedy Waszą Królewską Mość do tych długów przywiedli; ale przystoi rozumowi i szlachetnemu sercu Waszej Królewskiej Mości zrzec się przyjemności, które mu były drogie i myśleć tylko o usunięciu wszystkiego, co by mogło wznowić dawny system, a szczerze, gorąco pracować nad ustawą, która by przyszłe szczęście Rzplitej zapewnić mogła”. W tym samym czasie doniósł Sievers wszystko Zubowowi i opowiedział, że dwaj Kossakowscy zaręczyli mu najsolenniej, iż Litwa pozostanie spokojna, a nawet, gdyby tego żądano, ogromna większość oświadczy się za tym, aby się poddać Rosji; że ich zapewnił, iż o tym wcale mowy nie ma, lecz chodzi o to, aby przy dobrej ustawie utworzyć Rzeczpospolitą, która by nadal była dobrą sąsiadką państwa rosyjskiego. „Raport dzienny z Warszawy, pisze dalej, obejmuje historyjki wszelkiego rodzaju o podróży króla,

który co kilka kroków nie zaniedbał zarzekać się, że nigdy rozbioru nie podpisze. Mówią, że trwa w zamiarze wysłania swojego zaufanego Littlepage do Petersburga. Będę próbował mu to odradzić stanowczym oświadczeniem, że go nie puszczą. Przed wyjazdem swoim król otrzymał 20 tysięcy duktów od generała Igelströma, które u niego były złożone. Zapewniają, że był w wielkiej potrzebie; skądinąd wiadomo, że tu żadnych nie ma zapasów”. Sievers do króla. Grodno 18 kwietnia 1793. „Po liście, który miałem zaszczyt pisać do Waszej Królewskiej Mości dzisiejszej nocy, nie pozostaje mi nic innego, w odpowiedzi na ten, który mi WKM. przez pana Friesego przesłać raczyłeś, jak zapewnić Go, że gdyby sprawy nie zahaczały się o bzdurstwa, o słowa i złą wolę, która wszędzie przeziera, dla zyskania na czasie, Wasza Królewska Mość po odbyciu jednej sesji Rady Nieustającej, mógłbyś w Białymstoku podpisać uniwersały; ale przy takim rzeczy obrocie zmuszony jestem wrócić do jedynego środka, mianowicie obecności WKM. celem podpisu. Tymczasem spodziewam się, utworzy się Rada i zamianuje się, ile brak do kompletu, piętnastu członków. Natenczas WKM. będziesz mógł postanowić, czy nie wyjeżdżać z Białegostoku, aby sobie nie ubliżyć wobec Konfederacji i tam zatrzymać się aż do otwarcia sejmu. Dowiaduję się z wielką przykrością od pana koniuszego wielkiego Kickiego o złym stanie pokojów na zamku. Będzie to wina Badeniego”. [195]

Sievers do pani Uexküll 18 kwietnia: „W samej rzeczy, moja kochana, nie mylisz się myśląc, że Grodno jeszcze gorsze dla interesów od Warszawy. Jest w tych Polakach niepodobna do wiary mieszanina cnót i występków. Cnoty kryją się, występki chodzą z bezwstydnym czołem: i z nimi to właśnie mam do czynienia. Każę pracować w ogrodzie, ale ponieważ nie mam żadnych okien inspektowych, wszystko będzie bardzo wolno wschodziło, jak cnoty Polaków. W tych dniach jeszcze mieliśmy śnieg po dwa razy. Mieszkam na przedmieściu, a tak poza moim ogródkiem widzę już tylko nagie pola, z gabinetu dziedziniec i niektóre domy, droga idzie bokiem dziedzińca, który z tej strony jest otwarty. Kiedy widzę podróżnych, jadących do Rosji, wtedy mówię sobie, że oni nie jadą ani do Fickel, ani do Wyborga. Moje małe cierpienie pozwalało mi często myśleć o Was. Ucho już zdrowe; zostało trochę kaszlu. Trzy dni już jem obiad w moim pokoju na serwecie i bardzom kontent. To nowa sposobność przebywania z Wami. Przyrzekam sobie, prawda, że się dla Was będę ochraniał, lecz ile razy przyjdzie walczyć z zakorzenionymi nałogami lub wadami tego słabego i nieszczęśliwego króla, wtedy staje się nieraz, że się zapalam. Właśnie dzisiejszego wieczora wśród długiej konferencji z jednym biskupem i trzema członkami Konfederacji, dojęli mnie w jednej rzeczy do żywego, potem odezwali się, aby mnie poruszyć: „Pan jesteś ojcem; czyż możesz nam to odmówić?” - „Tak”, odpowiedziałem im: „jestem ojcem, ale mądrych, rozsądnych, cnotliwych dzieci; robię, co one chcą; ale Wy, Wy jesteście pełni intryg i kabały, i wierzajcie, że aby dojść do celu, nie masz innej nad tę drogi; muszę tedy być nieugiętym, aby Was naprawić. Być może, że Wam się wydaję nieludzki, a jestem tylko sprawiedliwy”. Nagniewali mnie oni przez wszystkie te dni. Kiedyś będziesz czytała, com zeszłej nocy do ich króla na dziewięciu wielkich stronicach napisał. Może w tej chwili czyta je w Białymstoku, gdzie jest jeszcze i nie poprawi się. Przyrzekł w przyszłą niedzielę być tutaj. Choć mnie nikt nie dogląda, mam jednak wielu przyjaciół, którzy mnie otaczają i dobrego doktora, który mieszka bardzo blisko i po dwa, lub trzy razy co dzień mnie odwiedza. Przyrzekam Ci, moje dziecko, że, ile możności, będę miał o sobie staranie. Głęboko w sercu moim wyryte wyobrażenie, że będę mógł dla tego nieszczęśliwego kraju coś dobrego uczynić, uczyni mnie ostrożnym i doda mi sił; Twoje wspomnienie, moja droga, także się do tego przyczyni”. [196]

„Piątek 19 o północy. Dziś dostałem od księżny Radziwiłłowej zawsze kwitnące capriflolium. Gdybym był na wiosnę w Warszawie, byłabyś dostała różne rzeczy od księżnej do twego ogrodu i szklarni. Przeczytaj tutaj, co mi pisze za żoną jednego Francuza, którego kazałem aresztować. Prawdopodobnie jedyna ofiara tego rodzaju”. Sievers do hrabiego Zubowa. 19 kwietnia. „Lękam się, że W. Ekscel. nareszcie się znuży czytaniem mojej korespondencji z królem. Oba listy pozwalają widzieć jasno, że godzi na zwłokę i namówił Konfederację do chwycenia się tego sposobu. Pierwsza moja odpowiedź będzie się zdawała mocniejsza jeszcze, niż poprzedzające, zwłaszcza, co mówię o księciu Józefie i o długach. Utrzymują, że jeszcze wystawia weksle dla dostania pieniędzy. Wczoraj przysłał tu był swojego koniuszego wielkiego, Kickiego, prezesa komisji skarbowej, i swego prywatnego sekretarza z wspomnianym drugim listem do mnie. Aby mieć pozór do odwleczenia jego przyjazdu wmawiali we mnie, że dopiero wczoraj malowano jego sypialnię; lecz to fałsz i powiedziany tylko dlatego, abym się zgodził na nowe odroczenie. Sekretarz przyznał mi się, że życzeniem króla było zostać w Białymstoku. Powiedziałem mu, że będzie tam mógł wrócić po podpisaniu uniwersałów, oświadczyłem mu krótko, że jeżeli takowe nie będą podpisane w trzy dni po jego przyjeździe, nie będzie ani mowy o jego długach. Mówią, że już tylko tysiąc dukatów ma w kasie. Tym lepiej, myślę, to go giętszym uczyni. Niemen i Wisła zamknięte. Przepuszczam jedynie nowych poddanych Jej Imp. Mości, z czego bardzo są kontenci; ale muszę jeszcze prosić o inną dla nich łaskę, mianowicie o pozwolenie, ażeby tu przysięgę złożyć mogli, przy czym mam zaszczyt oznajmić W. Ekscel., że w razie, gdybym nie otrzymał żadnego rozkazu w tej mierze, działać będę własną mocą, potrzebuję tu bowiem kilku radców Konfederacji, mianowicie obu biskupów; inni zaś z powodu pory roku nie mogliby przybyć na czas do swoich miast prowincjonalnych”. Król do Sieversa. 19-go kwietnia. „Znasz Pan i zły stan mojego zamku grodzieńskiego, w jakim go dawniejsi mieszkańcy zostawili i zły stan dróg, które teraz naprawiają. Te przyczyny, które nie są pretekstami, lecz prawdą, nie pozwalają mi wyjechać stąd przed niedzielą, tak, że dopiero w poniedziałek, 22-go, będę w Grodnie z pewnością”. Dalej zaklina posła, żeby zaniechał ostrości, jaką groził i odroczył, przynajmniej aż do zupełnego uregulowania długów, przeniesienia komisji skarbowej litewskiej do Wilna. Wkrótce sam się przekona, że lepiej jest, aby jeszcze w Grodnie pozostała. Tymczasem wydał Sievers owe dwie groźne noty do Konfederacji, wskutek których przyszło 20kwietnia do burzliwej sesji i do wyrugowania Walewskiego. Był to godny, poważny człowiek, który dawniej należał do konfederacji barskiej, a 3-go Maja do sejmu konstytucyjnego, jako senator. Opuścił on salę z gorzkimi słowy na ustach, które świadczą, że, jakkolwiek nie zaprzedany, był jednak, jak tylu innych, ofiarą swojej ślepoty politycznej. „Nadeszła smutna chwila - zaczął on kiedy najświętsze przysięgi nie mają już żadnej wartości. Zamiary konfederacji targowickiej, zamiast uratować ojczyznę, zamieniły się w nieobliczone nieszczęścia. Dwa mocarstwa sprzymierzone i sąsiadujące z Polską, porozumiawszy się między sobą, zagarnęły w posiadanie ogromne krainy Rzplitej Polskiej; popierają swoje żądania straszną potęgą zbrojną i, co zakrwawia serce dobrego obywatela, chcą: aby ich żądania były usprawiedliwione właśnie przez tych, których uroczyste przysięgi zmuszają stawiać opór, aby przez uświęcenie postanowień, Rzeczypospolitej szkodliwych, krzywoprzysięzcami się nie stali”. Skończył tymi słowy: „Taki był tedy nasz los nieszczęśliwy, że chcąc stanąć po stronie tak zwanych zbawców ojczyzny, przystąpiliśmy do konfederacji targowickiej.

Niezbadana wszechmocność zaświadczy przed Bogiem i światem o szlachetności naszych zamiarów, o tej czystej cnocie obywatelskiej, o obowiązkach, jakie na nas przysięga włożyła. Jeżeli nadzieje nasze znikły, możnaż nas o to obwiniać? Polska musiała ulec pod natężeniem strasznych potencji; lecz my, związani przysięgą, my nie możemy być krzywoprzysięzcami. Dlatego, gdy nam przynajmniej wolno jęczeć i zostawić świadectwo o czystości naszego sumienia, oświadczam przed Bogiem, przed Wami obywatele, przed całym światem: że nie będę pozwalał na żaden projekt, dążący do przywrócenia dawnej Rady Nieustającej i na wszystkie dawne instytucje z r. 1772, jako istotne źródło naszej nędzy”. Podobna protestacja nie mogła już powstrzymać nieubłaganego biegu wypadków. Nazajutrz ruszył nareszcie król z Białegostoku. Sivers raz jeszcze doń napisał, przesyłając mu podanie polskich generałów i wojskowych, którzy się znaleźli objęci w kordonie Kreczetnikowa. Prosili oni, przed wstąpieniem w służbę rosyjską, aby byli zwolnieni od przysięgi. Sievers przymówił się za nimi do króla, któremu też doniósł, że ponieważ w Grodnie, aczkolwiek po małej burzy, rzeczy lepszy obrót wzięły, poszły natychmiast kuriery do Kowna i Warszawy, aby wolny spław przywrócić i cofnąć zakaz płacenia po województwach. Może król wierzyć, że on długo się ociągał, zanim się uciekł do ostrych środków i nie wahał się ani chwili, aby ich zaprzestać. Podobnież, co się tyczy przeniesienia komisji skarbowej litewskiej do Wilna, przyjmie chętnie każdą naukę, aby coś dobrego uczynić. Członkowie nowej Rady zostali już zamianowani. 22-go kwietnia zawiadomił Sievers Zubowa o skończeniu swojej korespondencji z królem i że mu posłał owe pismo polskich generałów, pułkowników i brygadierów proszących o zwolnienie od przysięgi. Generał Kreczetnikow zakomunikował mu je przez jednego z ich majorów. Kurier przywiezie decyzję królewską wraz z wiadomością o pierwszych posiedzeniach nowej Rady Nieustającej. „Winienem jednak powiedzieć W. Ekscel., że jestem przygotowany na wielkie jeszcze trudności ze strony króla. Takie jest zdanie lepiej widzących”. Tymczasem zaszedł nowy wypadek, który bieg rzeczy zatrzymał, mianowicie ustąpienie kanclerza wielkiego, hrabiego Małachowskiego. „Na pierwszą wiadomość, jaka do mnie o tym doszła przez marszałka Raczyńskiego, napisałem do obu gorące listy, a następnie posłałem do nich wspólnego ich przyjaciela, radcę tajnego Boscampa; lecz na próżno. Kanclerz odpowiedział, równie jak jego przyjaciel, Raczyński, zasłaniając się słabością zdrowia, że nie jest w stanie dalej urzędu tego spełnić. Ponieważ podkanclerzy, ks. Kołłątaj, jako emigrant, jest obecnie wyzuty, zastrzegam sobie, że postaram się o objaśnienia; a potem zdanie moje w tej mierze objawię. Król będzie się z tego cieszył, jako z pozoru do zwłoki, i że będzie mógł intrygować za kilku kreaturami. Raczyński, istotnie chory, zdaje się skłaniać na stronę króla. Spodziewam się jednak, że go utrzymam, bo bym został bez rady co do sejmików i co do Polski w ogólności. Dziś posłałem kuriera do Warszawy po generała Ożarowskiego i po hrabiego Moszyńskiego, którzy się namyślać nie będą; żeby mieć radę w potrzebie. [197]

Załączam sprawozdania z burzliwego sobotniego posiedzenia (20-go), spowodowanego dwoma moimi notami, których skutkiem było wyrugowanie Walewskiego. Po wydaniu not nie było już żadnych protestacji z obawy przed sekwestrem, Fluksja, choć już niewielka, nie opuszcza mnie, a suchy kaszel i chrypka odjęły mi niemal mowę, której tak bardzo potrzebuję”. Nareszcie tego samego dnia mógł donieść swojej córce w Wyborgu. „Król przyjechał dziś o trzeciej po południu. Posłałem po niego moją karetę aż do rzeki; nie potrzebował jej, kazawszy swoją przewieźć na promie. Po tej stronie rzeki stała kompania grenadierów z rozwiniętą chorągwią, dla

oddania mu honorów. Dwóch generałów, dwóch sztabs-oficerów przyjęło go u brzegu, jeden szwadron (tak) dał 51 strzałów armatnich. Stanąwszy w pałacu król przysłał pazia, aby się o moje zdrowie zapytać i kazał mi powiedzieć, że mi przyśle swojego doktora. Tenże paź oddał memu koniuszemu piękny złoty zegarek z emalią i 15 dukatów dla służby. Niebawem przyszedł doktor, który mnie zastał zdrowego, bo to było przed febrą. Następnie przyszedł i mój doktor, przepisał mi coś i czuję, że mi lepiej. Obaj doktorzy zejdę się jutro rano. Na kaszel wszyscy tu chorują”. Tak tedy król do Grodna zjechał. Wielki krok naprzód, ale z jak wielkim staraniem i kłopotami połączony. Te wysiłki i kłopoty nie ustawały nadal, zwłaszcza że i stan zdrowia posła je powodował. „Od trzech dni - pisze do córki - doktor królewski, Alzatczyk, skomunikował się z moim doktorem. Brałem wczoraj lekarstwo i jutro brać będę; gdybym mógł się zamknąć przed ludźmi, zaraz byłbym zdrów, ale to niepodobna, najbardziej w tym nieszczęśliwym przejściu kraju, o którym Wam gazety więcej ode mnie powiedzą i gdzie do słodkiego głosu perswazji, do uczuć ludzkości i politowania mieszać trzeba rozkazujący ton dyktatorski, gdzie muszę zadawać rany, aby je później leczyć. O mojej skłonności do pierwszego a wstręcie drugiego, mam nadzieję Cię przekonać. Młodego księcia Radziwiłła nie odebrałem jeszcze matce, ożenionej z butnym głupcem polskim, który nawet słowa po francusku nie rozumie, lecz może to nastąpić, skoro tylko matkę i syna obaczę. Nie myśl, żebym tracił serce. Jest ono tu co dzień i niemal bez ustanku na ciężką próbę wystawione. Słusznie, moja droga, masz dla króla współczucie. Mam je i ja, aczkolwiek na nie teraz nie zasługuje. Jest to człowiek najgodniejszy kochania w całej Polsce, a może i w Europie; ale lekkomyślność jego jest nie do pojęcia. Do jego niedoli przyczyniła się najwięcej własna jego familia. Od czasu przybycia jeszczem go nie widział, lecz jego poufny sekretarz przychodzi trzy lub cztery razy na dzień. Gdybyś nas słyszała, uśmiałabyś się nieraz, nieraz może łzy stanęłyby Ci w oczach, widząc króla, pokornie błagającego, przed ojcem. Nie mogę oduczyć tego sekretarza, żeby mnie nie nazywał jaśnie wielmożnym; innym razem mówi: „król prosi najpokorniej”. Próżno się gniewam; przeprasza mię i za chwilę potem mówi toż samo. Bardzo jest przywiązany do swojego pana. Jest protestant i bez majątku, gdybym miał czas, mógłbym zapisać kilka arkuszy, chcąc Ci opowiedzieć wszystkie historyjki, które by pamiętać warto”. Słabość Sieversa nie wstrzymała jednak interesów. Na ból głowy leczy się pisaniem, środek, który książę Repnin uważał za szczególny, przynajmniej niezbyt powszechnie używany. Nowocześni panowie położyliby się do łóżka i nie dopuszczali światła. Zna on z doświadczenia postępowanie króla, które się co dzień powtarzać będzie. Sievers jest na to przygotowany, jak na wiele intryg, zwad i skarg; będzie jednak się strzegł, aby jego skądinąd słabe zdrowie na tym wszystkim nie ucierpiało. Na koniec 27 kwietnia mógł do młodszej córki napisać: „Zrobiłem dziś wielką wycieczkę aż do domku, albo raczej pawilonu księcia Stanisława Poniatowskiego, synowca królewskiego, który jest we Włoszech od czasu rozruchów. Dzikie miejsce, lecz nad brzegiem Niemna albo Memla, tak dużego jak nasza Aa na wiosnę pod Hilchensfeld. Każę sobie dać klucz od tego domku, aby tam myślami być z dziećmi moimi. Wynalazłem jeszcze drugie podobne miejsce i przyrzekam: że o Was nie zapomnę. Dzisiaj nie puszczałem do siebie nikogo z wyjątkiem sekretarza królewskiego. Był dwa razy, między innymi powiedział mi, że król pyta się: czy mi nie zrobi różnicy, jeżeli mnie, przejeżdżając konno, odwiedzi. N. B. przejeżdżał właśnie w pole. Odpowiedziałem: że mam zbyt wiele uszanowania, aby go przyjmować w szlafroku, z czapeczką w ręku, że by mi to więcej kłopotu niż przyjemności sprawiło. Tutaj widzisz, jak dalekośmy z sobą zaszli. Mam do przepisania na czyste

długi list do Jej Imp. Mości, gdzie jest dużo mowy o tym nieszczęśliwym królu i nieszczęśliwszej jeszcze Polsce, której nieszczęścia on całą jest przyczyną”. Zanim jednak przyszło do tej wycieczki, z łóżka, do którego go febra przykuła, miał Sievers wiele do popchnięcia i do uskutecznienia. Najpilniejszym było obsadzenie Rady Nieustającej, bez której żadnego kroku ku sejmowi zrobić nie było można, i zaczęcie robót około nowej konstytucji, przy pomocy której Rosja jedynie Rzplitą pociągnąć za sobą mogła. Lecz gdzie znaleźć ludzi po temu? Co było dzielniejszych talentów, poszło na dobrowolne wygnanie, albo usunęło się na ustronie. Im większy był ucisk rosyjski, tym niebezpieczniej tlało zarzewie pod popiołem; tym mocniej płonęła nienawiść w narodzie. To dodało królowi odwagi do coraz nowej zwłoki, gdy tymczasem zewnętrzne stosunki robiły mu nadzieje na Wiedeń, Carogród i Sztokholm. Wariaci, mówił książę Repnin, czepiają się najgłupszych widoków, jakie im poddają na Turcję, Szwecję itp. Można ich jedynie uleczyć, przyprowadzając do rozumu, i to cierpliwością. Dwaj przywódcy Konfederacji przeciwnie uznali za lepsze siedzieć w nieprzyjacielskiej stolicy, niż w własnym kraju. Trzeci, który pozostał, hrabia Rzewuski, okazywał nawet, jak gdyby chciał gwałtem przeciw Rosji wybuchnąć. Widzieliśmy już wyżej, jakiego tym kłopotu Sieversa nabawił. Obecnie rzecz stawała się coraz groźniejsza. Łatwo pojąć, że Katarzyna, wyzyskując i poniewierając Konfederację, oszczędzała osobiście hersztów, którzy na jej koła wodę ciągnęli. Niedawno jeszcze wydała do Sieversa reskrypt na korzyść Rzewuskiego; poseł odpowiedział, że zrobi wszystko, aby uleczyć ową prawdziwie patriotyczną wariację tego tęgiego człowieka. Tymczasem doszły Sieversa wieści, mianowicie przez generała Igelströma, jakoby między nim a Buchholtzem zaszła niezgoda. Z tego korzystając, hetman Rzewuski zbroi się potajemnie pod pozorem, że to czyni, aby wspólnie przeciw Prusom wystąpić. Każe pracować w arsenale warszawskim. Skoro zaś deklaracja jest ogłoszona, przyjaciel albo nieprzyjaciel nie ma już środka; a najmniejsze zbrojenie się jest wypowiedzeniem wojny Rosji. On zatem, Igelström, będzie się widział zmuszony wziąć arsenał, żołnierzy tamże rozbroić, oddać Prusakom, czego by sam zabrać nie mógł i ogłosić się oberpolicmajstrem i naczelnie dowodzącym wszystkimi polskimi wojskami w pozostałej jeszcze Rzplitej. Skoro Walewski oświadczył się stanowczo, Rzewuski nie wahał się także założyć protestacji. „Związany - powiedział - węzłem wolnej Konfederacji, pod najskuteczniejszą opieką Najjaśniejszej Imperatorowej rosyjskiej, czuję jedno wolność mojej ojczyzny i wdzięczność dla tej Monarchini. Pod tarczą Jej przyjaźni mniemałem, że szczęście Rzplitej przeciw wszelkim ciosom jest ubezpieczone. Błogosławiłem Jej imię i rozumiałem, że modląc się za tę wielką Monarchinię, modlę się razem za moją ojczyznę. Takie było moje i wszystkich Polaków zdanie. Ale dzień 9 Kwietnia, w którym wyszła deklaracja dworów petersburskiego i pruskiego, grożąca z obu stron nieprawnym polskich ziem oderwaniem, zatruł ów słodki czas, jakim się już z przywróceniem wolności cieszyłem. Ten nowy fatalny cios dla ojczyzny przyprawia o tym większą rozpacz, że przypada na czas Konfederacji, która zawiązana w najczystszych zamysłach, w najzbawienniejszych widokach dla ojczyzny, musi się kończyć najstraszniejszą klęską, na którą żadnej nie masz rady. Z mojej strony czynię wszystko, co jest w mojej mocy i zawezwawszy Najwyższą Istność, jako Sędziego, który myśli moje przenika, oświadczam przed Bogiem i ojczyzną i wzywam na świadectwo samą Imperatorową, żem w niczym o rozbiorze Polski nie wiedział, ani w niczym do niego się nie przyłożył; że przeciwnie, mając na oku jedynie wolność jej i całość, sam ułożyłem ten artykuł przysięgi dla Konfederacji, według którego każdy członek przysięgał: by na najmniejsze uszczuplenie Rzplitej nie pozwalać. We łzach pióro moje maczając, chcę zostawić pamiątkę nieszczęścia ojczyzny i mojego własnego; protestuję na piśmie przeciw wszelkiemu uszczerbkowi polskich granic;

oświadczam, że nigdy na podobnym akcie podpisu mego nie położę, ani kiedykolwiek pozwolę na coś przeciwnego przysiędze, którą Bogu i ojczyźnie uczyniłem. Protest mój nie powstrzyma ogólnego nieszczęścia, lecz winienem go mojej przysiędze i krajowi. Osobistej niedoli unikać nie będę; jakikolwiek jest los, który mi Opatrzność gotuje, zniosę go z pokorą, a jeżeli będę nieszczęśliwy, nigdy przynajmniej kary godnym nie będę. Podpisuję ten protest, składam go do akt Konfederacji, zastrzegając sobie ponowić go ze skonfederowanym narodem i ludem”. Sievers nie omieszkał natychmiast odpowiedzieć notą, w której oświadczył, że krokiem tym wzgardził z początku, lecz gdy odebrał wiadomość od generała Igelströma, że pracowano sekretnie do przygotowania wojennego w arsenale warszawskim, widzi się zmuszony wydać rozkaz sekwestracji przez wojska Imperatorowej dóbr tych ichmościów (Rzewuskiego i Walewskiego) i uprzedzić Konfederację, że sekwestrować będzie odtąd dobra każdego z członków konfederacji generalnej, który by pozwolił sobie jeszcze zanieść protestację przeciwko deklaracjom. Do hr. Zubowa pisał: „Rzewuski kazał drukować swój protest. Wczoraj przez tego samego majora, który zabrał odpowiedź królewską, posłał generałom rozkaz, ażeby się bronili. Napiszę doń dzisiaj, że jeżeli nie zaprzestanie swoich cudactw, wyprawię go z Grodna i nie każę wpuszczać do Warszawy, i że wtedy lepiej uczyni, jadąc do dóbr swoich do Galicji, niż żeby miał kwaterować się w Częstochowie”. Igelström co dzień prawie objawiał swoje obawy co do tego dziwnego człowieka. Niebawem pisał: „Ależ wygnaj, Wasza Ekscelencja, tego hetmana Rzewuskiego, który mu jeszcze jaką sztukę spłata, i daj to miejsce Ożarowskiemu, albo wydaj inne jakie rozporządzenie”. Wkrótce znowu: „Co do hetmana polnego Rzewuskiego dałem rozkaz, ażeby go nie puszczać z Węgrowa, póki nie będę miał od W. Eksc. odpowiedzi; gdyż, jeżeli mu się dowództwa nad wojskiem nie odbierze, mógłby się udać do regimentów w sandomierskim i krakowskim i tam wiele nieprzyjemności uczynić. Lepiej go przytrzymać, aniżeli mu zostawić komendę wtedy, kiedy taki sposób myślenia okazał; albo Konfederacja musi dowództwo mu odjąć i komu innemu je oddać. Proszę W. Ekscel. oświecić mnie w tej mierze; gdyż doprawdy to narobi hałasu”. Wszelako Sievers musiał delikatnie z tym dziwakiem postąpić, jak się to pokazuje z raportu, który osiem dniami później pisał do Zubowa: „Hetman Rzewuski namyślił się wreszcie odjechać. Pogodziliśmy się dzisiaj. Droga do Warszawy jest dlań zamknięta, równie przyjazd na sejm wzbroniony mu będzie. Kazałem mu z boku ofiarować urząd kanclerza wielkiego, był tak głupi, że go nie przyjął”. W dwa dni później (6 maja) pisze Sievers do tegoż: „Ponieważ pan Walewski przyjechał złożyć przysięgę, każę zdjąć sekwestr z jego majątku, jak tylko sejmiki się skończą. Co się tyczy dóbr Rzewuskiego, każę je natychmiast uwolnić. Opuszcza on mnie właśnie i zapewnia, że odjedzie za cztery lub pięć dni, oddalając się do Galicji, i że na sejmie nie będzie”. Nie pomija jednak Sievers uwagi: „Prawdą jest najzupełniej, że hrabia Rzewuski posłał rozkaz do Kamieńca i do regimentów, ażeby się broniono. Gdy jednak nowy komendant, Złotnicki, jest dobrze myślący, prawdopodobnie rozkazy te pozostaną bez skutku”. Tak się też stało. Kamieniec upadł. Sievers pisał znowu (10-go maja): „Hrabia Rzewuski jutro odjeżdża. Na sejm nie przyjedzie. Wpada on w konwulsje na myśl, że Kamieniec poddał się bez wystrzału . Choruje prawdziwie na punkt honoru lub na błędnego rycerza. Żona jest jeszcze więcej rycerska od niego. Myślę, że gdyby jej postawić most złoty z kilku tysięcy dukatów rocznej pensji, mąż poda się do dymisji”. [198]

Pokazuje się, że w podobnym położeniu Sieversowi łatwiej było z całością, niż z indywiduami.

Całości wykreślony był bieg silną wolą Cesarzowej, musiała ona do wytkniętej mety dotrzeć. Pojedynczy człowiek mógł się od całości oderwać, przy okazji własnym zachciankom folgować, w mętnej wodzie łowić, byle tylko miał łaski u Cesarzowej. Wszystko to wystawiło Sieversa na najcięższe walki, których nawet z Zubowem podjąć się nie lękał. Jużeśmy na to zwracali uwagę i będziemy zwracać w dalszym ciągu. Właśnie teraz w liście jednym do niego wspominał znowu o wykonaniu przysięgi, przedmiocie nie raz już dotkniętym. Liczba ludzi, pisze, którzy stają do przysięgi, a na czas właściwy stawić się nie mogli, rośnie z dnia na dzień. Daleki on jest od tego, ażeby śmiał myśleć, iż, naznaczając taki krótki termin, chciano łapkę jaką zastawić; wszakże bardziej przystało godności i sprawiedliwości Jej. Imp. Mości, która tak dobrze mu jest znana, ułatwić środki przyjęcia na łono państwa dobrych poddanych, którzy się do tej słuszności odwołują. Dlatego każdemu, który się stawi, pozwoli złożyć przysięgę w swoje ręce i ma sobie za obowiązek dać w tej mierze upoważnienie generałowi Igelströmowi. To się nazywa mówić jasno; a Zubow musiał to zrozumieć, niemniej i Cesarzowa. Oboje podtrzymywali Konfederację, kiedy Sievers chciał ją obalić. Że miał słuszność, coraz się bardziej okazywało. Ażeby się obronić intrygom, które wokoło niej się wiązały, wskrzesił Radę Nieustającą: dawniejszy utwór rosyjski z czasu po pierwszym zaraz podziale. Nienawiść powszechna, jaką Rada na siebie była ściągnęła, położyła jej koniec 3-go maja. Francuskie gazety pisały wtenczas, że Radę Nieustającą, która w niesmak była poszła konfederacji targowickiej, obecnie Rosji niemiłej, zastępuje inna, którą ci intryganci sami wybrali; toteż mianowano jej członkami wszystko, co było najobrzydliwszego i najbardziej zepsutego w narodzie. Jakkolwiek to zdaje się być ostre, przekonamy się, że i ze strony Rosji nie inne zdanie o tym było. Wedle wyrażenia Igelströma, Sievers musiał kuć groty z wszelkiego żelaza. Kilku takim grotom, do których Igelström sam żelaza dostarczył, przypatrzmy się bliżej. Pozwoli nam to zarazem wniknąć okiem w sidła, które z innej strony posła obsaczyły. List Igelströma z 23-go kwietnia brzmi: „Odnośnie do wiadomości, jaką mi W. Ekscel. udzieliłeś, że niebawem Rada Nieustająca będzie przywrócona posyłam tego kuriera, dla wyjednania sobie u Niego jako mojego przyjaciela, ażeby nie robiono krzywdy panu Tengoborskiemu, który stoi na czele gabinetu spraw zagranicznych Rzplitej, pod kierunkiem kanclerza, a zatem, wedle prawa ustanowionego za Stackelberga, winien być sekretarzem Rady Nieustającej. To jest nasz pewny człowiek, przyrzekł być nam oddany. Proszę o udział dla niego; będzie u Pana w ciągu trzech dni.” [199]

To jest jeszcze w porządku; pytanie: czy tak samo było z drugim poleceniem, które kilka dni pierwej był napisał? Musimy tutaj zrobić uwagę, że stary generał był wtedy w bliskich stosunkach z niejaką hrabiną Załuską, którą później zaślubił. Polecił on Sieversowi hrabiego Załuskiego, jako człowieka, który mu się nieskończenie podoba ze swego sposobu myślenia, ze swej rzetelności i przywiązania, jakiego dał dowody Rosji w czasach 3-go Maja i jakobinizmu: „Nigdy on wtedy nie opuścił naszych ministrów, pozostał zawsze wierny dobrej sprawie i dziś takie same wyznaje zasady. Użyj go proszę W. Ekscel., nigdy on nie zawiedzie, nigdy nic knować nie będzie. Dzięki swojemu urodzeniu i znaczeniu może grać niemałą rolę w województwach sandomierskim i krakowskim, a nawet w ministerium, mając wielu krewnych i przyjaciół między wszystkimi, którzy tron otaczają i są dobrego sposobu myślenia. Ponieważ jestem przekonany, że odegra dobrze rolę i zgodnie z W. Ekscel. kierunkiem, jako człowiek mocnego charakteru i dobrze stojący w interesach pieniężnych, prosiłbym umieścić go w poczet urzędników jako podskarbiego lub marszałka, i oto mój plan. Małachowski nie zostanie, W. Ekscel. dasz więc pewnie jego urząd Raczyńskiemu, który ma [200]

najlepszą głowę i jest W. Ekscel. wierniejszy, niż ktokolwiek inny. Prosiłbym zatem dać miejsce Raczyńskiego Załuskiemu, za co Raczyński lub kto inny, stosownie do woli W.E., mógłby dostać od Załuskiego dwa tysiące dukatów w podarunku”. Jak prędko Sievers instalował hrabiego, pokazuje się z listu Igelströma z dnia 30-go kwietnia: „JW. Pan, mój drogi Przyjacielu, umieściłeś mego rekomendowanego w Radzie Nieustającej; lecz pomyśl JW. pan, że ten człowiek pochodzi z najznakomitszej familii i jest w bardzo dobrych stosunkach, mogę nawet powiedzieć, bogaty. Otoczyłeś go JW. Pan ludźmi, których czy to urodzenie, czy sposób myślenia, czy prowadzenie się nie pozwalają mu być z nimi w jednej komisji. Pojmuję, że w tej chwili, kiedy cały świat JW. Pana opuszcza, musisz kuć groty z każdego żelaza. Ale taki Załuski nie może chodzić w jednym jarzmie z Witkowskim, Walickim, Raczyńskim, lub dwoma innymi jeszcze niższego urodzenia, szulerami, krętaczami i łotrami publicznymi. Nie posiada się on z zadziwienia, znajdując się w ich liczbie i mówi, że jest tam, ponieważ JW. Pan tego chciałeś i aby rekomendacji mojej nie ubliżyć, przekonany najzupełniej, że sejmiki zwołać i traktat zawrzeć trzeba; lecz czuje się bardzo narażonym, widząc się w tak pięknym towarzystwie; pyta mnie o radę, czyby się nie zastawić tym, że ma być wybrany deputatem do króla pruskiego, byleby nie był zmuszony do urzędowania z tymi panami. Zdaje mi się, że to dotychczasowy marszałek Raczyński chce go oddalić. Posyłam doń dzisiaj długą epistołę, same morały i zapewnienie, że JW. Pan umiesz robić różnicę między nim a tymi którzy są w Radzie, jedynie z powodu wielkiego braku współdziałaczy, i żeby się całkiem zdał na JW. Pana. Jeżeli go JW. Pan chcesz zatrzymać, proszę chciej go bliżej siebie umieścić, a przekonasz się, że to jest człowiek, który, oddawszy się raz JW. Panu, pójdzie za nim w ogień i wodę. Lecz, na miłość Boską, nie kompromituj mnie. Jeżeli JW. Pan nie myślisz lub nie możesz użyć go w ministerium, proszę najusilniej jako przyjaciel, odeślij go na powrót do mnie, ażeby oba, ani on, ani ja nie byli narażeni”. [201]

Tymczasem 28-go kwietnia przyszło do tej od dawna żądanej odpowiedzi na deklarację i noty Sieversa i na tym właściwie konfederacja generalna działalność swoją zakończyła. Oba jej marszałkowie zastępcy, Pułaski i Zabiełło oświadczyli: że Konfederacja nie spodziewała się nigdy deklarowania sobie zaboru prowincji Rzplitej. Że jaka bądź władza nie jest już mocna do odwrócenia nieszczęścia, i obowiązkiem byłoby raczej tejże Konfederacji, aby się od tego wszystkiego usunęła, co by ją sprawiedliwie wystawić mogło za wiarołomną. Wszakże widziała się w tej słusznej obawie, aby naród nie wymawiał jej bezczynności, osobliwie kiedy obwieszczono, że wszystkie liwerunki nie pierwej opłacone będą, aż po wydaniu uniwersałów na sejm ekstraordynaryjny. Konfederacja zatem sądzi się być zupełnie usprawiedliwiona względem uczestnictwa w układach podziału Polski i co do środków, przedsięwziętych na podstawie praw, zaręczonych przez potencje w zwołaniu członków Rady Nieustającej, która jeszcze nie dala rachunku z swych przeszłych czynności; w przydaniu nowych konsyliarzów na miejsce zmarłych i prawnie usuniętych dla zaradzenia kompletowi, prawem 1775 r. ustanowionemu i przywracając tej władzy dawną zdatność czynności, aby odpowiedzieć nagłym potrzebom Rzplitej reprezentacji jej rządu. Teraz chodziło o to, żeby kuć żelazo póki gorące. Lecz tutaj potrzeba było zręcznych i pewnych ludzi, którzy posła rosyjskiego na jego śliskim gruncie radą i czynem podtrzymywali. Kanclerz wielki ustąpił. Sievers, jakeśmy widzieli, daremnie ofiarował wysoki ten urząd Rzewuskiemu. Inni jeszcze odmówili. Igelström stręczył Moszyńskiego, wnuka Augusta II, którego też Sievers, wraz z dwoma innymi ludźmi zaufania powołał. „Listy JW. Pana - pisał generał - Moszyńskiemu i Ożarowskiemu

oddałem. Dołączam ich odpowiedzi. Pierwszy pojedzie w sobotę (27 kwietnia), drugi skoro tylko powtórny rozkaz dostanie. Oba oni są gotowi wziąć się całym sercem do tego, czego JW. Pan od nich żądać będziesz. Na urząd kanclerza wielkiego polecam JW. Panu hrabiego Moszyńskiego. Jest on uczciwy, pełen nauki, pracowity, w kraju ze swojej rzetelności znany, kupić się nigdy nie dał, Rosji z zasad oddany, a co jest najmocniejszym węzłem, ma teraz 25 tysięcy dusz w naszym kordonie. Drugiego miejsca nigdy on nie przyjmie, ani o żadne targować się nie będzie, lecz nie odmówił także jednego z pierwszych urzędów, skoro go tylko JW. Pan godnym takowego uznasz, a przede wszystkim rad by go od Rosji otrzymał. Ze względu na zachowanie się Walewskiego, Małachowskiego i Radziwiłła, pytałem się go żartem, czy przyjmie pieczęć i czy ją według życzenia JW. Pana wszędzie i przy każdej sposobności wyciśnie. Odpowiedział, że nie masz nic lepszego do czynienia, jak iść za wolą JW. Pana, która niewątpliwie jest wolą naszej monarchini, jedyny zresztą sposób ocalenia reszty Polski, i żeby natychmiast przyłożył pieczęć, celem zwołania sejmików”. Plany, jakich Sievers nadal się trzymał okazują się, z dwóch listów, które pisał 27-go kwietnia. List do Zubowa brzmi: „Oto nareszcie owa trochę długo oczekiwana odpowiedź (Konfederacji). Jeżeli nie ze wszystkim wypada tak, jakbym ja był ją podyktował, trzeba coś wybaczyć ich słusznemu bólowi i nie tak ściśle w to wglądać. Idzie teraz o Radę Nieustającą i o uniwersały, w których termin sejmu naznaczę za cztery tygodnie, jakie najzupełniej wystarczą do przedsięwzięcia potrzebnych kroków, aby się o większej części wyborów upewnić. Gdyby mi przyszło dać W. Ekscel. krótką treść listów królewskich i moich odpowiedzi, potrzebowałbym i tak więcej arkuszy, aniżeli do mojej czterotygodniowej korespondencji. Oprócz zamiaru odwleczenia uniwersałów, wychodzi na jaw inny, mianowicie mieszania się do spraw dawnym zwyczajem. Sądzę, że należy to przeciąć, odsyłając go na powrót do Białegostoku, aby móc spokojnie pracować nad nową ustawą”. Do Cesarzowej pisał: „Przemilczałem tysiąc drobnych zatargów. Wasza Imp. Mość znajdzie odpowiedź oględną i umiarkowaną, jest to skutek zwłoki. Ów fanatyk Rzewuski, byłby gwałtowniejszą projektował. Rada Nieustająca pojutrze dopiero sesję mieć będzie. Dziś już żądam ułożenia projektu uniwersałów, abym je przejrzał, zanim przyjdą na stół. Czas sejmików naznaczam za cztery tygodnie, a sejm w czternaście dni później. Raczyński, Ożarowski, Moszyński będą moją radą przy robotach sejmikowych. Litwę poruczam biskupowi Kossakowskiemu. Koszty spadną w połowie na ministra pruskiego, który atoli nie pokazuje się. Przy tym wszystkim konieczną jest rzeczą, abym był objaśniony o woli mojej Monarchini w następujących przedmiotach: 1) Czy mam wziąć za podstawę Konstytucję z 1775 r.? Wasza Imp. Mość powiedziała mi to, jeśli się nie mylę. Zresztą to jest jej dzieło, a także ogólne życzenie. Rzecz ta została później zepsutą przez różne postanowienia i podejścia królewskie. Byłbym więc za tym, aby przy pomocy wspomnianej Rady i biskupa Kossakowskiego, poczynić w niej odmiany, jakie za właściwe uznamy, ograniczając władzę króla i li tylko do tego, iżby w granicach praw złemu zapobiegać i dobro pełnić był w stanie, władzę Rady Nieustającej stosując do prostego wykonywania praw i układów. Widzę do jakich wyskoków ta władza prowadzi Kossakowskiego i Rzewuskiego każdego w swoim rodzaju. 2) Sądzę, że Rada Nieustająca winna być o połowę członków zmniejszona, to jest z 36 na 18, najwięcej 21, z pozostawieniem przecież pięciu departamentów. 3) Sądzę, że należy liczbę niektórych wysokich urzędników i pensje ich o trzecią część zmniejszyć.

4) Sądzę, że trzeba wyznaczyć pensje sędziom powiatowym czyli ziemskim, którzy dotąd żyli z grabieży, z intratnych dochodów albo wpływu, i że nadal nie powinno być w ogólności ani sędziego, ani urzędnika bez zapłaty. 5) Żeby wojsko w połowie litewskie, w połowie polskie, nie przenosiło 16 tysięcy ludzi; gwardia, zredukowana do połowy obecnego składu; piechoty, tyle, ile ogólne bezpieczeństwo wymaga; konnica składać będzie istotną armię. 6) Żeby były tylko dwie prowincje, Polska i Litwa, o ile można jednakowo na powiaty podzielone i jednakową reprezentację mające. 7) Żadnych posłów zagranicznych z wyjątkiem posłów przy trzech dworach sąsiednich. 8) Dochody królewskie ustanowione na 6 milionów złp. czyli milion rubli srebrem, z których trzy przeznaczone na jego utrzymanie, a drugie trzy na spłacenie długów teraźniejszego króla. Gdyby umarł przed czasem, następca jego będzie miał cztery, a dwa pójdą na spłacenie, po spłaceniu zaś do kasy państwa, jako fundusz amortyzacyjny celem spłacenia długu krajowego, natenczas zaciągnionego. Po umorzeniu długu dochody panującego wtedy króla polskiego wynosić będą sześć milionów, państwo wyrzeka się wszelkiej pożyczki, z wyjątkiem wypłat zaległych i wprost pozostających do zapłacenia. 9) Dobra stołowe królewskie mają należeć do kraju, i być podzielone na części, przynoszące kilka tysięcy dukatów, które więcej dającemu na 12 lat w dzierżawę oddane będą. Toby przyczyniło dwa miliony dochodu, z którego by jego synowiec wraz z familią korzystał. 10) Starostwa wszystkie, bez wyjątku, po śmierci teraźniejszego posiadacza mają być zamienione na dzierżawy 12-letnie jako dobra publiczne, których alienować nie wolno. Pierwotne ich pochodzenie stało się przyczyną nieszczęścia Polski, kraj bowiem wyzuł się ze swoich starostw, na rzecz wielkich familii, aby ich intrygi, przepych i zepsucie pomnożyć. Była fałszywa zasada w ustawie, że magnaci własne wojska mieli. Posłowie dwór swój oszukiwali. Jest inny środek pozyskania i wywierania wpływu, mianowicie cenić zasługę, a namiętności się odrzec. 11) Skoro etat raz jest obliczony i ustanowiony wedle obecnych dochodów, żaden nowy podatek nie ma miejsca aż po dwóch latach i za zgodą najbliższego sejmu. 12) Żadna dzierżawa, żadna zmiana ani darowizna dóbr Rzeczypospolitej, niemniej też zastawienie jej dochodów, celem pożyczki, albo zaciągnięcia długu, odtąd raz na zawsze miejsca mieć nie może, wszelki zaś wniosek w tej mierze jako zdrada kraju uważany będzie. 13) Kto by na jakikolwiek weksel królewski dawał, czy zaliczał pieniądze, albo przyjmował przed czasem kwity, na ten lub ów termin jego dochodów, ma być uważany jako ten, który króla w błąd wprowadził i jako przestępca będzie karany. 14) Wszelkie tytuły honorowe w obrębie oderwanych prowincji, niemniej krzesła w senacie, winny ustać ze śmiercią obecnych tytulatów, toż samo i natychmiast co do urzędów poselskich tych prowincji. 15) Sejmy zwyczajne mają się odbywać co dwa lata kolejno w Warszawie i Grodnie. Nadzwyczajne, wedle potrzeby państwa, zawsze w Grodnie, nigdy jednak dłużej nad dni czternaście. Sejmy pod konfederacją w granice praw ujęte. 16) Oznaczenie nowych granic poruczone będzie komisjom, obustronnie wyznaczonym, a prace ich poddane rewizji i decyzji z Rady Nieustającej i ministrów obu sprzymierzonych dworów, przyjmując za słuszną zasadę trzymać się prostej linii demarkacyjnej i jej krzywizn. Proszę oświeć mnie W. Imp. Mość, prowadź mnie w swojej głębokiej mądrości. Co się tyczy tego,

com wyżej powiedział, lub tego, co uwagi mojej ujść mogło albo jeżeli W. Imp. Mość uznajesz moje zapatrywania za godne jej aprobacji, za mogące przyczynić się do przyszłego szczęścia Polski, racz to powiedzieć w kilku słowach, Najjaśniejsza Pani, która pragniesz dobra ludzkości; albo milczenie Jej uważać będę za przyzwolenie, że W. Imp. Mość spuszczasz się na serce Jej dawnego nowogrodzkiego sługi, wiernego wykonawcy Jej dobroczynności i póki tchu życia, Jej najwierniejszego poddanego. P.S. Hr. Moszyński, najlepszy w Polsce finansista, przysłał mi załączony tu obraz, jako tymczasowy skorowidz tego, czym Polska będzie, i tego, co od niej oderwano. Do szesnastu milionów można dodać jeszcze dwa miliony z dzierżawy dóbr koronnych, tym sposobem całość wyniesie milion dukatów, czyli trzy miliony rubli. A ponieważ naturalnie przyjdzie zaraz mowa o zmniejszeniu wojska z 40 na 16 tysięcy, gdy z tego, które zajęte kordonem przysięgę złożyło, tyle jeszcze pozostaje, czyby mi W. Imp. Mość nie dała instrukcji, aby część jakaś przeszła do Jej służby? Tenże sam stopień, taż sama płaca, korpusy w dawnym utrzymane składzie i na pułki podzielone, i pewna kwota pieniężna jednorazowo zapłacona jako subsidium, jako dar dla Rzplitej. Kilka łask dla tych, którzy w kordonie przysięgę wykonali; zrobi to wyborne wrażenie w tej mierze pewna liczba wstęg i mniejszych krzyżów św. Włodzimierza, wreszcie niech pan Kreczetnikow przyjmie kilku do służby cywilnej. W. Imp. Mość rozumie to lepiej, niż ja powiedzieć umiem. Słowem są trudności, które zawsze przemóc można”. Dzięki wielkiemu talentowi organizacyjnemu, który już wcześniej podziwialiśmy, wyszedł Sievers z tego bezładu, który go otaczał. [202]

Cesarzowa, jak Pythia, kryła się w obłoku, z którego tylko czasem krótką wyrocznię rzuciła. Zobaczymy tego próby, które zarazem okazują jak powolnie odpowiadała na najbardziej naglące pytania Sieversa, lub też wątpliwości jego rozstrzygała. Niedobry kontrast piękności czasami nowogrodzkimi, które tak Cesarzowej przypominać lubił, nie mógł jednak rozmowniejszą ją uczynić. Nie było wtedy miedzy nimi pośrednika; a nawet później, kiedy Wiaziemski między nich się wśrubował; był to w każdym razie doświadczony w interesach człowiek, nie młokos, jakiś ograniczony gwardyjski oficer. Prawda, że Zubow okazał niebawem znakomity talent do intrygi; a czego by mu nie dostawało, dopełniali Markow, którego znamy i Altesti, przybłęda włoski, którego faworyt sekretarzem i powiernikiem swoim zrobił. Podobna sfora musiała człowiekowi uczciwemu jakim był Sievers wydać się prawdziwą szkaradą; szczególniej teraz, kiedy ich intrygi odcinały mu dowóz pieniędzy, a sami w złoto opływali. Dlatego korzystał z ponownych skarg z Kurlandii, ażeby im jeszcze bardziej, niż poprzednio dojąć. Uczynił to w liście, który posłał Cesarzowej nazajutrz po powyżej przytoczonym z 28 kwietnia, wprawdzie nawiasem, lecz za to tym dotkliwiej. „Donoszą mi z Warszawy, iż Wojna, minister polski w Wiedniu , pisał do kanclerza Małachowskiego, że na jego skargi co do losu Polski, cesarz pocieszał go jak najmocniej, kazał być cierpliwym, nie tracić nadziei, że się znajdzie rada na nieszczęścia, które Polskę nawiedzają. Nie chwalę ja tego rozbioru, dodał cesarz, i nie biorę w nim żadnego udziału, ale moje położenie nie dozwala mi stawiać oporu. Pociesz się pan i uspokój swoich rodaków w tym nieszczęściu, które z pewnością odmienić się może. [203]

[204]

De Caché, sprawujący interesy w Warszawie, mówi głośno, że w innych okolicznościach dwór jego by się oparł. Król okazuje się poinformowany i od dwóch dni język jego się zmienił. Za kilka dni później poznam jak na termometrze, co się tam święci. Król jest w częstej korespondencji z księciem Józefem. Emigranci lipscy rozpraszają się. Kazałem powiedzieć królowi, że nie zacznę nic z jego długami, dopóki książę Józef z Wiednia nie odjedzie. Wczoraj odgrywałem rolę niechętnego, ponieważ na pierwszym posiedzeniu Rady Nieustającej nie było mowy o uniwersałach. Dzisiaj

podałem notę. Wasza Imp. Mość będzie umiała lepiej życzenia dworu wiedeńskiego odgadnąć i ocenić. Co do mnie, pozwolę sobie tej jednej uwagi, że w każdym razie przymierze z dworem wiedeńskim zdaje mi się pożądańsze nad przymierze z Turcją; naród bowiem Polski wybuchnąłby z całą mocą, gdyby miał nadzieję odzyskania prowincji, które Prusom się dostały. Książę kurlandzki ponowił mi gorzkie swoje skargi. Rückmann zmusił go do dania sobie dużej arendy. Odpowiedziałem, że nie dobrze uczynił, dając mu takową, że W. Imp. Mość nie pozwoli ażeby Jej minister był na żołdzie, że powinien wysłać deputację do Petersburga, która by u podnóża tronu przyjęcie aktu zjednoczenia między księciem i szlachtą wyjednała, tak, aby tenże tu na sejmie od lennego władcy mógł być zatwierdzony. W. Imp. Mość w swoim poczuciu słuszności skasuje te 50 tysięcy talarów, które ten opłakany Howen miał wydrwić z księcia strachem, jakiego mu napędzić umiał. Co mnie atoli istotnie zgrozą przejmuje i o czym w ostatnim moim liście mówiłem, jest, że wróciwszy z Petersburga, sekretarz powiedział najwyraźniej księciu, iż ze 110 tysięcy dukatów, które książę musi posłać Howenowi do Petersburga 60 tysięcy jest przeznaczone dla Markowa, Altestego, kamerdynera, którego nazwać nie może i innych osób; a pozostałe 50 tysięcy dla niego Howena. To, com nadmienił i ostatni mój raport o Kurlandii dowiodą mojej Monarchini, że jestem itd.”. Kto był ten nienazwany kamerdyner, prawdopodobnie najlepiej by o tym Zubow Cesarzowej mógł powiedzieć. Jak jednak i ta skarga nic u niej nie wskórała, w dalszym ciągu zobaczymy. To pobudziło, co można łatwo stwierdzić, jego rozmyślania. Sievers dał temu wyraz w melancholijnych, smutnych listach do córek. Do córek pisał teraz między innymi: „Z moim zdrowiem jest lepiej. Na dowód dałem onegdaj wielki obiad na 62 osób, tyle ile sala moja pomieścić może; jutro daję bal, seccatura! a w środę podobny obiad na imieniny królewskie, dzień fatalny przeniesiony na 3-go maja, dzień rewolucji, którąśmy obalili. Dzisiaj zrobiłem kanclerza wielkiego , wczoraj generalnego inspektora armii; lecz to mi żadnej nie sprawia przyjemności”. [205]

Do drugiej córki pisał: „Po obiedzie na 62 osoby, po wizycie u tego nieszczęśliwego króla i u hrabiny Mniszchowej, drezdeńskiej znajomości naszej Benedykty, od której król chciał koniecznie listu, w którym o nim mówiła, wieczorem miałem z trzema poważnymi ludźmi naradę nad szczęściem tego nieszczęsnego kraju. Wymienię ci ich, abyś się z nimi poznajomiła; byli to: hrabia Raczyński, dawniejszy marszałek koronny, hrabia Ożarowski, generał-lejtnant, i hrabia Moszyński, których nazwiska często spotykać będziesz. Byli oni świadkami wrażenia, jakie na mnie sylwetka Katinki uczyniła. Czytałaś pewno, po artykule warszawskim i grodzieńskim, artykuł paryski z nową zgrozą, a artykuł o wojsku z nową przyjemnością. A jakie straszne rzeczy tutaj opowiadają: bo, czy uwierzysz, ci Polacy na tym swoje nadzieje opierali i jeszcze opierają, przez kontrast fanatyczny. Ten biedny król, nieszczęśliwym trafem zmuszony został wczoraj 3-go maja, w rocznicę rewolucji, do podpisania uniwersałów na sejm, który rozbiór jego królestwa podpisze. To okropne! Sejm zacznie się 17-go czerwca, a skończy, da Bóg, 30-go. Wtedy wypocznę sobie w Warszawie, może w Bauenhoff? Przynajmniej na to bym się nie skarżył”. Jednocześnie pisał do Zubowa: „Aby W. Ekscelencji drogiego czasu nie zabierać, w szczegóły zatargów wchodzić nie będę. Ograniczę się na powiedzeniu, że, jakkolwiek żółć się we mnie porusza, rzeczy dojdą do pomyślnego końca, i że z końcem czerwca wszystko załatwione być musi.

Zaraz po ukończeniu mozolnej pracy z sejmikami, co panowie hrabiowie Raczyński, Ożarowski i Moszyński zlecone sobie mają, weźmiemy się do konstytucji. Posłany W. Ekscelencji przez pana barona Bühlera projekt, wielką byłby mi pomocą. Ponawiam prośbę, aby mi go pierwszy kurier przywiózł. Poczytałbym się za wielce szczęśliwego, gdyby Jej Imp. Mość raczyła mię w tym ważnym przedmiocie oświecić. Czas bowiem zbyt jest krótki, ażebym mógł rozkazy od niej odebrać, tak jak mi było niepodobna czekać na nie, co do zamianowania księcia Sułkowskiego na urząd wielkiego kanclerza. Przeznaczyłem go dla hr. Moszyńskiego, jako najzupełniej godnego pod względem rzetelności, nauki i swojego przywiązania do Rosji, lecz ten za powód odmowy podał, że nie jest wcale mówcą i nie ma tak wielkiej znajomości prawa. Dymisja, jaką będę miał w zapasie od księcia Sułkowskiego, pozostawi mnie zawsze panem tego miejsca. Oprócz nominacji, jaką dałem marszałkowi Pułaskiemu na inspektora, aż do końca sejmu żadnej już nie dam. Jego patent z podpisem królewskim, zachowam także w szkatułce, aż do tego czasu, albo przynajmniej do końca sejmików, które od niego zależeć mogą. Proszę jak najusilniej, powiedz W. Ekscel. hrabiemu Branickiemu, aby napisał niezwłocznie tak do marszałka, jak i do generała Kurdwanowskiego , iżby ci całego swojego wpływu na sejmikach użyli. [206]

Teraz zacznę czuć na nowo niedostatek pieniędzy. Jeżeli oddam bankierowi 5 tysięcy dukatów, które mu dłużny jestem, pozostanie mi tylko dziesięć tysięcy; a jak mniej więcej przewiduję, będę ich na moją część 80, a może 100 tysięcy potrzebował. Proszę tedy W. Ekscel. przywieść to na pamięć tym, których to dotyczy, ażeby mi pieniądze wyasygnowane jak najprędzej nadesłane zostały; u Jej Imp. Mości zaś wyjednać wyasygnowanie tego, co by mi potrzebne być mogło. Niech W. Ekscel. będzie przekonana, że nikomu a nikomu nie dam najmniejszej rzeczy, oprócz tego, co nieodzownie jest konieczne. Traf zrządził, że na podpisanie uniwersałów wypadł 3 maja, dzień który króla wiele łez kosztował, będących zarazem oczywistym dowodem, że się błędów swoich jeszcze nie odrzekł, i że dużo jeszcze będę miał biedy, ażeby go z nich uleczyć. Dał on mi poznać po kilka razy kłopoty swojego utrzymania. Odpowiadałem zawsze stanowczo, że nie może niczego ode mnie się spodziewać na powrót do Warszawy, jak po szczęśliwym ukończeniu sejmu. Nazajutrz po tym piśmie nadszedł ukaz cesarski z 26-go kwietnia, którego wstęp był taki (po ros.): „Z radością widzimy z Waszego raportu ważne postępy, jakieście już zrobili ku wykonaniu naszych instrukcji. Aby dopełnić naszej woli, pozostaje Wam tylko starać się o to, iżby spokojność i porządek zakłócone nie były”. Następują postanowienia co do czasowego przywrócenia Rady Nieustającej które jest aprobowane, co do przysięgi mieszkańców nowo nabytych prowincji, co do nagród pieniężnych i innych dla przywódców partii wpływ mających, słowem zupełne przyjęcie tego, co Sievers proponował. Pisze on o tym między innymi do Zubowa: że szczęśliwy jest z cesarskiego przyzwolenia na to, iżby mógł odebrać sam przysięgę od tych, którzy by się stąd oddalić nie mogli. Że hrabia Pac i sześciu innych tego samego dnia przysięgę wykonali. Co się tyczy różnych posiadłości, za które te indywidua przysięgę złożyły , takowe będą zawsze podlegały ogólnym prawom, jakie Imperatorowa uzna za właściwe dla nich przepisać. Skrytą myślą króla, opierającego się przywróceniu Rady Nieustającej, było jedynie uniwersały powstrzymać. Pod mocnym naciskiem podpisał ze łzami w oczach, a widząc, że w czasie trwania Konfederacji, Rada ta bezczynna pozostanie, dzień pojutrzejszy (8-go maja), dzień Świętego Stanisława, który Sievers z okazałością w mieście święcić będzie, na wsi incognito przepędzi, a w przyszłą sobotę (11 maja), prawdopodobnie do Białegostoku na cztery tygodnie odjedzie. Król mu wykaz swoich długów albo [207]

[208]

raczej grzechów, co najmniej, spis swoich słabości przysłał. Dochodzą one 32 milionów złotych i na tym jeszcze nie koniec, tak, że można liczyć trzy do czterech milionów więcej, zatem dwa miliony dukatów, po większej części od dnia 3-go maja wydane. Były trzy drogi lub narzędzia tego marnotrawstwa: izba skarbowa królewska, kamerdyner Ryx i niejaki Kuruta , największy łotr ze wszystkich. Na czele izby stał Ostrowski , skarbnik, a następnie wielki koniuszy Kicki. [209]

[210]

[211]

W tym czasie Kamieniec się poddał, Sievers nie omieszkał powinszować tego Cesarzowej i donieść, że z tą ważną wiadomością posłał natychmiast kuriera do Warszawy, a stamtąd dwie sztafety, jedną do Wiednia, drugą do Berlina. „Wiadomość ta zrobi tam niemałe, ale bardzo odmienne wrażenie. Minister bowiem pruski odbiera depesze, skarżące się gorzko na zazdrość dworu wiedeńskiego, które nic dobrego nie wróżą, jeżeli wspomnimy, że generał Möllendorf ma rozkaz umocnienia Częstochowy, i trzyma się na baczności. Nie kontent z tego, że go ministrem w Wiedniu widzieć nie chciano Lucchesini napisał , że tym sposobem wobec dworu wiedeńskiego do dawnego powrócą. Zajęcie Kamieńca ułatwi także nominację posłów, którzy są na kowadle. Do kuźni tego rodzaju potrzeba pieniędzy. Minister pruski daje na ten cel połowę. Jeżeli nie uzyskam jednomyślności, przynajmniej dużą większość mieć będę. Ta robota jeszcze mi dni parę zabierze. Od niej przejdę do konstytucji. Oby mi duch mojej wspaniałej Monarchini towarzyszył. [212]

Zwlokłem kilka dni ze zdaniem sprawy z długiej rozmowy, jaką miałem z królem zeszłej niedzieli. Jadłem u niego obiad przy małym okrągłym stoliku na dziewięć osób. Jest to cały jego dom. Wprowadził mnie do swego gabinetu, gdzie po mnóstwie przedmiotów bez znaczenia, wśród ciągłych skarg i ochoty grania roli obrońcy i istotnej słabości mieszania się do interesów, zaczął mówić o swoich długach, o ich nieznośnym ciężarze, a stąd przeszedł do oceniania swego położenia wobec narodu, Europy i potomności. Końcem było stanowcze życzenie - wolność zrzeczenia się korony. Mowa jego była namiętna, mało obmyślana, często ze łzami w oczach; chciał jedynie zaspokojenia swoich długów, które mu najstraszniej ciążą, mało co na swoje dożywotnie utrzymanie; znajdzie się dosyć ludzi, którzy by z rąk W. Imp. Mości koronę przyjęli. Wreszcie prosił mnie, abym o tym do W. Imp. Mości pisał, lub pozwolił jemu samemu napisać, jak tego sobie w Warszawie już był życzył. Kilkakroć przerywałem mu mowę. Upewniłem go, że W. Imp. Mość abdykacji sobie nie życzy; że dała mu to poznać wyraźnie w swoim pierwszym tak łaskawym liście; że do mnie nie jeden raz o tym pisała. Zaręczał, że całą wartość tego uznaje; że jeżeli nie w. książę Konstanty, który jeden mógłby Polskę uszczęśliwić , znajdzie się dosyć innych, którzy by dar ten przyjęli. Wymienił zaraz hrabiego Potockiego z miną pełną pogardy i nienawiści; odrzekłem, iż jestem pewny, że nie; potem księcia Wirtemberskiego, byle nie tego, któregośmy w Polsce mieli. Hrabia Artois mógłby się także o nią starać (mówiono o tym między publicznością), nie uczyniłby jednak Polski szczęśliwą. Odezwałem się (trochę szyderczo): A król saski? Czyby jej w teraźniejszym położeniu Polski nie przyjął? Owszem, była jego odpowiedź, przyjąłby. Ale on nie ma syna. On ma córkę, którą kocha i która będzie bardzo bogata. Powiedziałem z surową twarzą, że o ile sądzę, książę ten nie zasłużył sobie na względy W. Imp. Mości. Król zdawał się poruszony, zamilkł; wszakże powtórzył znowu, że jedno mu tylko pozostaje - abdykować - gdyby tylko nie te nieszczęsne długi! Powiedziałem mu następnie, że spłacenie ich nastąpi niewątpliwie z wielkimi ofiarami i prywacjami z jego strony. Weźmiecie mi moje dobra stołowe. Tak jest, Najjaśniejszy Panie, padły one ofiarą, albowiem przynoszą WKM zaledwie połowę swojej wydajności. A cóż mi zostawicie? Pięć milionów a może sześć, z tych połowa byłaby przeznaczona na zaspokojenie długów WKM; myślę zawsze, że byłoby sześć milionów. Gdyby abdykował, następca jego nie miałby żyć z czego; lub też spłacenie długów [213]

[214]

[215]

[216]

byłoby utrudnione. Czy mógłbyś WKMość na ustroniu za półtora miliona się utrzymać? Nagła wesoła zmiana twarzy. Czemużby nie! Wszak to 80 tysięcy dukatów, a tyle w Rzymie ani w Neapolu nie potrzeba. Ach! zawołał (po niemiecku), wyciągając do mnie rękę z widocznym wzruszeniem; gdybyś pan mógł tego dokonać, kochany ambasadorze! Pojechalibyśmy do Włoch! Tam żylibyśmy szczęśliwie i o wszystkim zapomnieli. Był bardzo wzruszony, ja także trochę, zawszeć to król. Wstał; myślałem, że mnie uściska. Wszakże ochłodziłem go nieco, przypominając mu początek naszej rozmowy. Powtórzył swoją prośbę, abym pisał. Odpowiedziałem, że to uczynię, ale wiem, że na próżno. Tak więc z całej tej rozmowy wyciągnąłem ten wniosek, że nastąpiło jakieś porozumienie się między nim i elektorem za pośrednictwem emigrantów, których ten ostatni popiera; że musiano mu przyrzec jakieś dożywocie, ażeby abdykował, skoro chciano elektorowi następstwo zapewnić. Przytoczę tutaj, co mi Raczyński i Moszyński, starzy dworacy, mówili, że gdyby mu chciano zapewnić 150 tysięcy dukatów, oni gotowi się podjąć układów. Ostatecznie W. Imp. Mość wyciągnie stąd taki wniosek, jaki Jej głęboki rozum poda. Raczyński powiedział mi: ale co Pan zrobisz, jeżeli on na początku sejmu koronę złoży? Zrobię, rzekłem, że ją na powrót włoży, jak ów rzymski poseł wobec króla azjatyckiego. Od tego czasu widziałem go dwa razy, prosił mnie ażebym nie zapomniał o tym, co mi był powiedział. Wczoraj byłem u hrabiego Mniszcha, wkrótce i on przybył; powiedziałem mu o Kamieńcu, zdawał się tym bardzo poruszony; dowiedziawszy się jednak, że to się stało w dzień urodzin W. Imp. Mości, zmiękczył się aż do łez, i ściskając mnie za rękę, powiedział: to mnie pociesza - jest to piękne wiązanie. Jeżeli W. Imp. Mość raczy mi coś w tej mierze powiedzieć, niech to uczyni najwyższą swoją ręką. Zrozumiałem ją w pół słowa. Rzecz to już rozstrzygnięta, że jedzie do Białegostoku. Powiedział mi (po niemiecku): „Wszak Pan pozwalasz”. Potrzeba odpocząć. Czekam jakiegokolwiek mgnienia światła na mój list do W. Imp. Mości, dotyczący konstytucji. Zgodziwszy się z moimi współpracownikami co do celu i niektórych głównych punktów, będę prosił, W. Imp. Mość o ich potwierdzenie. Depesza do pana wicekanclerza obejmuje ogólny pogląd, depesza do pana hrabiego Zubowa, niektóre szczegóły w materiałach ulgi i słuszności. Jakżebym był szczęśliwy, gdybym się mógł przyczynić do tego, aby poznano lepiej moją wspaniałą Monarchinię! Będę jak najoględniejszy w wydatkach moich, celem zapewnienia sobie sejmu, aby nas nie zawiódł i abym nie wpadł w zasadzkę kupowania sobie głosów.” Równocześnie winszował Sievers hr. Zubowowi do którego w tymże dniu (10 maja), trzy listy napisał. Winszował mu naprzód szczęścia z okazji wypadku, który dzień 2-go maja (21 kwietnia st. st.), dzień urodzin Imperatorowej nowym jej poddanym bardziej jeszcze upamiętni. „Zajęcie Kamieńca, pisze, rozwiewa wszelkie marzenia polskich patriotów z tej strony; zmniejszy ono zazdrość dworu wiedeńskiego, obudzi ją na dworze berlińskim, i wreszcie Turków i regenta szwedzkiego na wodzy utrzyma. Przysporzyć sobie 20 tysięcy ludzi bez wystrzału, jest to jedyny może przykład w historii, a nie wątpię jeszcze, że tę liczbę podwoję, jeżeli Jej Imp. Mość uzna za właściwe udzielić mi wszelką moc po temu; przyjdzie bowiem most złoty im postawić. Sądziłbym nawet, żeby z tym zwlekać nie trzeba. Rzecz by powinna być przed sejmem z ludźmi największego wpływu załatwiona tak, iżby tylko zatwierdzenia sejmu wymagała, jeżeli pomyślimy, co kosztuje państwo zaciągnięcie 10 tysięcy żołnierza, to kapitał wyniesie dla posiadacza trzy, do czterech,

milionów, licząc 300 od 400 rubli na głowę. Ileż to ich się zmarnuje, zanim dojdę do tego, aby złożyć korpus wojska liniowego! Gdyby się więc dało Rzplitej 100 rubli za głowę, co by wyniosło milion za 10 tysięcy ludzi, państwo zyskałoby dwa, do trzech, milionów kapitału na tej jednej liczbie, jakiż zaś byłby na 15 lub 20 tysiącach! Ani wątpić, iż Rzplita zażąda czegoś za wcielone już wojska, ich amunicje, armaty kamienieckie; lecz to należy odrzucić i ukazać jakieś nadzieje na te piękne nowe armaty, jeżeli dojdzie plan odstąpienia 15 do 20 tysiącznego korpusu, z całą amunicją, końmi itd. bez armat. Co mi się każe spodziewać pomyślnego skutku, to ostatnia niemożność Rzplitej znalezienia pieniędzy w kasach skarbowych. Potrzeba np. najmniej trzech milionów na kwartał wiosenny dla wojska koronnego, a w kasie jest zaledwie 700-800 tysięcy, z których król musi dostać połowę; o urzędnikach już się nie mówi. Dlatego postanowiłem, żeby król naprzód nic nie dostał. Jest on w takich kłopotach, że mu z trudnością przyjdzie wyjechać z Grodna, aby się udać do Białegostoku. W tym samym celu zaleciłem bankierowi Meissnerowi negocjowanie dla Rzplitej sumy trzech milionów złotych, równej 500 tysiącom rubli srebrem. Rzecz pewna, że mu się wieść nie będzie chybaby, mówi, za poręczeniem posła rosyjskiego, który go z pewnością nie da; wtedy brak tego źródła zwiększy obecną potrzebę, obliczoną więcej jak na sześć milionów złotych, czyli milion rubli srebrem i uczyni pożądane przyjęcie wszelkiego zaofiarowania jakie bym mógł zrobić w zamian za korpus wojska, przechodzący na służbę jej Imp. Mości. Prawdopodobnie jest nawet, iżbym znalazł milion rubli, gdybym go potrzebował. Ale warunki? W czasie, kiedy ten niedostatek Rzplitej przed końcem roku do dziesięciu i dwunastu milionów uróść może, jeżeli chcemy, żeby te wojska zostały zdolne do użycia, należy obrać sposób, aby je w masie dostać. Można by je nawet rekrutować w Polsce, nowe źródło na przyszłość, którym gardzić nie trzeba. Pozostaje jeszcze jedno, mianowicie zwerbowanie wojsk, które się rozbiegły albo służbę rzuciły, projekt hetmana wielkiego Kossakowskiego. Środek ten jest zbyt niebezpieczny, i Prusy wzięłyby swoją część, czego się strzec należy. Głównym zatem i jedynym warunkiem byłoby, co także wojskom, które przysięgę wykonały przyrzeczono, ażeby im dawne stopnie, płace i awanse en corps pozostawić, z zapewnieniem pensji wysłużonym itd. Drugim ciężarem, który by przechylił szalę na stronę owego układu, jest sześciomilionowy dług Rzplitej, ponieważ dług ten zaciągnięty został na ogół dóbr narodowych, żądają, odwołując się do słuszności Jej Imp. Mości, ażeby oba państwa, które stąd dobrą połowę dochodów urwały, wzięły na siebie ciężar, jeżeli nie wszystkiego, to przynajmniej połowy, w stosunku do dochodów przez się pozyskanych. Wyznaję, że to żądanie ma po części słuszność za sobą; lecz sądziłbym, żeby z tego właśnie zrobić przedmiot do układów, zawisły zawsze od głównego, to jest odstąpienia wojska. Trzecim ciężarem na szali byłby dług królewski, którego straszną listę właśnie odebrałem. Wynosi on 32½ milionów złotych, z których połowa zaciągnięta jest od 3-go maja i zeszłego sejmu. Podniosę tę rzecz, jak tylko po temu instrukcje dostanę. Ostatnim, może najważniejszym, jest dobre obchodzenie się z wojskiem, które przysięgę złożyło, wraz z dystynkcjami, jaki się zasłudze między nimi czyni.” Drugie pismo zwraca uwagę hr. Zubowa na raport do wicekanclerza, z którego się przekona, jak dalece Sievers zaszedł w sejmikowej swojej robocie, tymczasem nie ma z czego żyć i nie wie, komu ma przypisać tę szczególną zwłokę. Dzisiaj ci, którzy chcą kierować sejmikami, wyborcom jeść i pić dawać muszą. Minęła czasy, kiedy magnatów i inne osoby znaczące można było sobie pozyskać

obietnicą lub darowizną intratnych starostw lub innych dochodów. „Z tego wszystkiego nic już nie zostało; czasy tak dalece się zmieniły, że mi czterech odmówiło przyjęcia wielkiego kanclerstwa i piąty dopiero tego się podjął, a i ten nie ma nic w Polsce, żadnych więc posłów nie przeprowadzi. Miedzy tymi, którymi się posługuje, jest zatem bardzo mało takich, których by płacić nie było potrzeba, aby się o wyborach zapewnić, i nie popaść w konieczność kupowania głosów po wyborach, co by daleko drożej wyniosło. Prześlę W. Eksc. przez pierwszego kuriera krótki wykaz pierwszych nakładów poczynionych, do których minister pruski pod pieczęcią największej tajemnicy w połowie się przykłada. Nie daruję mu nic z pewnością, prócz niektórych wydatków, o których wiedzieć nie potrzebuje. Proszę najusilniej W. Eksc. przesyłać mi odtąd częstymi kurierami rozkazy Jej Imperatorskiej Mości i swoje, czas bowiem nagli. Jej Imp. Mość lubi prędki bieg rzeczy, a jakbym nie chciał mieć sobie do wyrzucenia, żem spełnienie jej woli zaniedbał lub opóźnił.” Trzecie pismo mówi o sporze, jaki się wszczął między generałem Kreczetnikowem a hetmanem Kossakowskim, kosztem nieszczęśliwego regimentu polskiego piechoty, gdy ten powstrzymany dwuznacznym rozkazem hetmana, przysięgi wykonać nie chciał. Sievers prosi o przebaczenie dla tych biedaków. Główna robota, jakeśmy widzieli, dotyczyła teraz sejmików, które w końcu maja zacząć się miały. Owładnąć nimi było trudne zadanie, które Sievers rozwiązać musiał. Z nich miały wyjść wybory na sejm, który jedynie traktat podziałowy i inne mógł podpisać. Co się działo z sejmikami, pokazuje najlepiej list Igelströma, pod te dni pisany. „Mam przyjemność przesłać tutaj Waszej Eksc. mój obraz, na którym do każdego sejmiku naznaczony jest jeden sprawujący interesy, mianowicie z naszej strony, również aby jego słowom mocy dodać, liczba wojska, jaka (12 maja daw. kal.) ma stanąć na każdym miejscu, gdzie sejmiki odbywać się będą. Dołączam odpisy rozkazów, jakie dałem komendantom oddziałów, wraz z instrukcją moją dla sprawujących interesy. Ci ostatni nie mogą i nie przystąpią do działania, póki nie otrzymają od Waszej Ekscelencji jak się zachować mają, i póki JW. Pan, mój Protektorze, nie wskażesz im osoby w kraju, która posiada całe Jego zaufanie w rzeczy doprowadzenia sejmików do skutku. W czasie konfederacji radomskiej byłem użyty przez księcia Repnina do odprawiania sejmików w Krakowskiem; pozwalam sobie zatem przedstawić JWPanu bieg rzeczy tak, jak on go traktował. Miał on, natenczas, marszałkiem konfederacji niejakiego hrabiego Wielopolskiego, który był całkiem rosyjski; sądził jednak, że to nie było dostateczne, polecił tedy odprawienie sejmiku mnie i niejakiemu hrabiemu Ponińskiemu. My oba byliśmy tak z sobą związani, że ani jeden bez drugiego działać, ani co innego lub inaczej mówić nie mógł. Za swoją fatygę dostał on pięćset dukatów, o czym ja wiedzieć nie chciałem, lecz jednak wiedziałem. Ja otrzymałem tysiąc dukatów; musiałem z nich przecież ścisły rachunek złożyć, a gdyby tego była potrzeba, miałem pozwolenie i rozkaz, według wskazania hrabiego Ponińskiego, głosy kupować. Nie były to głosy wielkich panów, lecz tylko drobnej szlachty, która ma ich najwięcej, zatem daje przewagę na sejmikach i głosami swoimi handluje. Kupuje się je po 10, 15 najwięcej po 30 dukatów. Cały mój wydatek na sejmiku w Proszowicach i Oświęcimiu wyniósł, jeżeli dobrze pamiętam, 200 do 300 dukatów, nie licząc podróży i osobistych wydatków. Miałem także tajemny rozkaz dawać pilne baczenie tak na Wielopolskiego jak i na Ponińskiego, aczkolwiek to byli nasi, ażeby się nie przedzierżgnęli wtedy właśnie, kiedy by nikogo na ich miejsce postawić nie było można, a tym samym na wszelkie środki [217]

było za późno. Polecono mi także przestrzegać: 1) Aby ci tylko byli wybrani posłami, których spis imienny od ambasadora dostałem; których zaś on sam nie wymienił, tych musiał mi wskazać ten z polskich panów, z którym tak ściśle byłem związany. 2) Ażeby instrukcje doręczone były posłom słowo w słowo tak, jak były ułożone przez ambasadora i na sejmiki przysłane, 3) Marszałkiem sejmiku był marszałek konfederacji. Ten musiał mi każdego poprzedniego dnia, wieczorem, podać na piśmie cały bieg rzeczy, jak ona w dzień sejmiku succesive wnoszona i rozstrzygana być miała, tak, abym przy wykonaniu, zaraz mógł wiedzieć, czy co pominięte nie zostało, a jako gość miałem krzesło obok marszałka, między konsyliarzami konfederacji. 4) Instrukcje dla posłów czytano mi przed podpisaniem, ażebym mógł wiedzieć, czy była jednobrzmiąca z tą, którą ambasador przysłał i wtedy dopiero kładziono podpisy. 5) Przy otwarciu sejmiku czytano różne pisma, mianowicie: 1) uniwersał albo list królewski, 2) list nuncjusza, lub biskupa diecezji, 3) hetmana, wojewody, ambasadora rosyjskiego, potem jeszcze różnych nieobecnych figurantów, którzy do sejmiku należeli. Wszakże miałem sobie przepisane od ambasadora, ażeby tylko królewskie i jego pismo było czytane; czytania wszystkich innych, wyżej wymienionych miałem bez wyjątku nie dopuszczać, ale jednym nie masz zgody na wieczne zapomnienie skazywać. Przy tej okazji należy tak polskiemu panu, wybranemu do odbycia sejmiku, jak i umocowanemu ze strony rosyjskiej, mocno wbić w pamięć, żeby nie było żadnego czytania, dobrego czy złego, bez ich przyzwolenia. Podobnież oba umocowani przez W.Eksc. muszą zaraz za przyjazdem swoim wziąć pod dozór gród tego miejsca, gdzie się sejmik odprawia, i strzec pilnie, ażeby żadna protestacja lub reces bez ich wiedzy i zgody do grodu wpisana nie była. [218]

Moim zdaniem, jest to mniej więcej materia do instrukcji, jakie W.Eksc. umocowanym dać raczy, z dodatkiem, że w razie koniecznym ani gwałtu, ani namowy, ani hojności w szafunku dukatów szczędzić nie trzeba, aby przez bojaźń, przywiązanie lub chciwość działać. Pieniądze dla sztabsoficerów ku spędzeniu niezbędnych kosztów W.Eksc. sama wyznaczy; mniej jednak nad 200 dukatów przy najmniejszym sejmiku dać im nie można. Suma ta musi rosnąć w stosunku do liczby szlachty, gdzie sejmik odbywać się będzie, albo wedle stosunku świadomości, że mniej lub więcej przyjaciół systemu W.Ekscel. jest obecnych. Co się tyczy marszałków ziemskich i prezesów, część ich musi być słusznie i dokładnie wymierzona, albo według wpływu, jaki mają w prowincji, albo według ich mniejszej lub większej chciwości złota; lecz mniej jak pięćset dukatów ofiarować im nie wypada. Jeżeli to jednak są tacy, którzy od W.Ekscel. starostw lub urzędów wyglądają, ci muszą już przez punkt honoru służyć, rosyjskich pieniędzy nie biorąc”. [219]

W podobny sposób i teraz wybory się odbyły baron, Igelström główną przy tym grał rolę. Przynajmniej dostał on jeszcze w kwietniu (dawny kal.) tysiąc dukatów na wybory, w maju od bankiera Meissnera z rozkazu Sieversa dziesięć tysięcy dukatów na wybory w Mazowieckiem, Krakowskiem, Sandomierskiem i części Podlaskiego. W czerwcu doliczono mu jeszcze na ten sam cel 124 dukaty. Ile Igelström sam był kontent z wypadku, później obaczymy. Przekupstwa jednak nie wystarczały. Pomogła, na wezwanie Sieversa, Generalność kilku uchwałami (sancitis), z których jedna (z 11 maja) orzekła, że kto sejmu konstytucyjnego nie odstąpił, do konfederacji targowickiej akcesu nie uczynił, kto miejskie przyjął, na podziękowanie za Konstytucję 3-go Maja był delegowany lub takowej delegacji promotorem, taki niezdolny jest być wyborcą lub wybranym. Drugie postanowienie rozciągało tę niezdolność i do tych, którzy, przystąpiwszy do konfederacji targowickiej, ośmielili się przeciw niektórym jej uchwałom protestować. W ten sposób można było każdego niemal posła, który by się nie podobał, rugować.

Już 13 maja donosił Sievers hr. Zubowowi, iż sądzi, że nigdy żaden sejm taniej nie wypadł. Cała Litwa kosztuje może 200 dukatów na posła. W Polsce będzie ich miał 40 za dwadzieścia tysięcy dukatów, a co z Polski zostanie, nie będzie wiele kosztowało. Po odprawieniu sejmików szczegółowe rachunki okażą, ile kosztowały. Ponieważ starać się będzie sejm w czternastu dniach ukończyć a potem rozda kilka niebieskich i czerwonych wstęg polskich i kilka urzędów, sejm wielkich nakładów wymagać nie będzie. Z rachunków majowych to tylko dostrzegamy jako dokument: Miączyński, który dostał od Igelströma trzy tysiące dukatów na wybory, dostał jeszcze tysiąc na wybory w Krakowskim i Sandomierskiem. Marszałkowi Pułaskiemu wypłacono 2000 dukatów na wybory na Wołyniu, majorowi Łabarzewskiemu na tenże cel przy boku Pułaskiego 300 dukatów; Kossakowskiemu, biskupowi inflanckiemu na wybory na Litwie 4000 dukatów, marszałkowi Pułaskiemu oprócz 1000 dukatów miesięcznej pensji, jeszcze 500 dukatów na wybory w Chełmie. [220]

[221]

[222]

Tymczasem układy z królem i prace około konstytucji szły dalej swoim biegiem. Król napisał list do Cesarzowej, o czym Sievers hrabiemu Zubowowi donosił, robiąc przy tym uwagę, że był bardzo poruszony jego postanowieniem odebrania mu dóbr stołowych i wydzierżawienia ich na lat dwanaście. Że ta utrata wpływu, której król żałuje, i jak mówi, pokój domowy, który ma wtedy tylko, kiedy się grabić pozwala. Król jutro odjeżdża. Podczas jego niebytności Sievers będzie z przyjacioły pracował nad konstytucją pod wezwaniem ich nieśmiertelnej prawodawczym, która dawniej w szczęśliwą porę wybrała go na wykonawcę dobroczynnej swojej woli. Wspomnienie tego orzeźwiać go będzie. Przy tym dotknął Sievers żywej zwady, jaką miał świeżo z hetmanem wielkim Kossakowskim i doniósł, że uznał za konieczne ułatwić kompromis między księciem kurlandzkim a jego bratem i bratową. Nazajutrz pisał Sievers do Cesarzowej (14 maja); „Co w ostatnim moim liście przewidywałem, to się spełniło. Król kazał mnie prosić. Po długim powtarzaniu tego, co mówił przy poprzedniej rozmowie, oświadczył swoje postanowienie prosić W.Imp.Mość. o pozwolenie abdykowania; czytał mi projekt listu i żądał przesłania go. Pozwoliłem mu mówić i oświadczyłem po prostu, że jestem przekonany, iż krok jego jest daremny. Przywiodłem mu na pamięć sposób myślenia, jaki W.Imp. Mość w swoim piśmie wyraziła; mimo to, jeżeli sobie tego życzy, list jego prześlę. Przysłał mi go przedwczoraj. Załączam go tutaj. W.Imp. Mć uzna, że jest dobrze napisany. Wczoraj także prosić mnie kazał, aby się pożegnać. Było to znowu krótkie powtórzenie jego żalów Jeżeli mi wolno odważyć się na domysł, powiedziałbym, że postępowanie jego na to tylko jest obliczone, ażeby się upewnił tym mocniej o zapłaceniu swoich długów, uzyskał coś więcej na swoje utrzymanie i księciu Józefowi, który nic a nic nie ma, jakikolwiek los zapewnił. Zdaje mi się, żeby tu potrzeba krótkiej a zwięzłej odmowy przez moje usta lub też maleńkiego listu od W.Imp. Mci. W.Imp. M. najlepiej to oceni; to tylko niewątpliwa, że jeżeli jego abdykacja podoba się W.Imp.Mci, on by chętnie na nią przystał za zapewnieniem 50 tysięcy dukatów rocznie. Wiedząc, że Raczyński i Moszyński stali się moimi zaufanymi, kazał im przyjść do siebie i próbował na wszelki sposób zaufanie ich pozyskać, w ogólności pochwala wszystko, co by się przedsięwzięło celem zmniejszenia wojska, obcięcie wielkich urzędów, podwojenie płacy sędziów miejskich i inne punkty, które na sejmie mają się rozstrzygać. O nowej tylko przysiędze i podpisaniu rozbioru utrzymuje, że tego nie będzie mógł uczynić. Trzeba będzie znaleźć sposób. Przy tej okoliczności nie mogę Monarchini mojej innego przedmiotu zamilczeć. Czy W.Imp. Mć życzy

sobie zwierzchności lennej nad Kurlandią i co by za to dała? Mnie się bowiem zdaje, żeby ją trzeba kupić za jaką sumę, której by Rzplita na zapłacenie swoich długów potrzebować mogła. Podarunek 110 tysięcy dukatów, które książę ofiaruje i co do których czekam postanowienia W.Imp.Mci, byłby dobry po temu. Czyniąc swoją propozycję, nie domyślał się on, żeby na to użyta być mogła. Na przyszłość byłyby wielkie stąd korzyści. Gdyby W.Imp.Mć chciała mi słówko o tym powiedzieć. Z niecierpliwością czekam także Jej postanowienia o tym, com W.Imp. Mci względem wojska projektował. Oświeć mnie, najłaskawsza Pani! Lepiej nie potrafię dowieść tego, żem jest najlepszym poddanym itd.” Jeżeli król obracał i kręcił obu zaufanymi Sieversa, to z nim samym przed odjazdem swoim więcej jeszcze próbował. Wygrał przed nim całą gamę żałosnych trelów, jak to widać z listów Sieversa do córek. Sievers odebrał był od jednej przy śniadaniu w ogrodzie list, z którego w radości serca obecnemu właśnie Friesemu niektóre rzeczy przeczytał. Friese doniósł to królowi, o którym w czytanych miejscach była mowa. Wtedy król nie dał pokoju, póki mu Sievers na pożegnalną audiencję listów nie przyniósł. Król był do łez wzruszony. „Jakże pan jesteś szczęśliwy, zawołał, jak wielce szlachetne musi być serce pańskie, kiedy takie myśli natchnąć umie. Bądź pan także moim przyjacielem i proszę najmocniej, napisz do swoich córek, jak mnie ich uczucia rozrzewniają. Upewnij je pan o mojej przyjaźni! Przyrzecz mi pan że im przedstawisz całe wylanie mego serca”. Biedny człowiek, który nigdy zaprzestać nie umiał komedii i nigdy poważnie brać rzeczy! Dzieło konstytucji, które wraz z sejmikami posła teraz najmocniej zajmowało, budziłoby w nas więcej ciekawości, gdyby było weszło w wykonanie. Wyszło, prawda, później w dwóch tomach, lecz nastąpiony zaraz upadek Polski pochłonął je z tylu innymi. Tym sposobem pozostaje zeń ciekawe lub ważne to tylko, co świadczy o czynności i usposobieniu posła. Dobre jego zamiary okazują się zaraz w przyjęciu takiego pomocnika, jak Moszyński, przed którego nieprzedajną uczciwością -jak to sobie przypominamy - sam Igelström się schylał. [223]

W czasie rewolucji następnego roku hrabia po dwa razy był uwięziony. Za drugim razem, stawiony przed sądem miał mowę na swoją obronę, w której twierdził, że zaraz przy pierwszym na świat wystąpieniu pokazał, co obywatel winien jest ojczyźnie. Ojciec jego umarł jako podskarbi wielki koronny, nie złożywszy żadnych rachunków. Syn pozbierał natychmiast rejestry, wedle prawa z 1736 r. przez wszystkich oficjalistów zaprzysiężone, i podpisem komisji lustracyjnej stwierdzone; wyjednał na sejmie r. 1764 komisję, i wrócił skarbowi własność Rzplitej, jak to właściwe pokwitowanie poświadcza, wtedy kiedy spadkobiercy innych podskarbich zatrzymywali dla siebie grosz Rzplitej i z największą lekkomyślnością kwity sobie nań wyjednywali. Następnie oddał się cały na usługi Rzplitej. Jako członek komisji skarbowej pracował w niej blisko jedenaście lat i dowiódł, czego może dokazać pilność połączona z życzeniem dobra publicznego. Całe stosy ksiąg w komisji skarbowej, pisane własną jego ręką, mogą o pracy jego najlepsze dać świadectwo. To są własne słowa hrabiego. Dalej mówi, że kiedy później został wice-komendantem korpusu kadetów, poświęcił się cały wychowaniu młodzieży, która dzisiaj przykłada się do obrony ojczyzny, a kiedy Rzplita, wskutek konfederacji barskiej była bez pieniędzy, własnym kosztem korpus utrzymywał. Skarb indemnizację mu za to jeszcze dłużny. Był parę razy posłem, nie wyciągnąwszy stąd najmniejszego dla się zysku. Imię jego nie znajdzie się w żadnej ustawie, która by w jakikolwiek sposób ojczyźnie zgubę knuła; w żadnej też konstytucji, gdzieby mu była ofiarowana jaka darowizna, jakie starostwo, 50-letnia arenda, ekspektatywa, albo jaka suma, jaki pojezuicki majątek, lub coś podobnego. Stopniami doszedł na urzędach do pisarza

[224]

litewskiego , żadnego jednak nie kupił, lecz każdy zasługą pozyskał. „Na koniec zjawiła się w r. 1788 chwila, w której sobie pochlebiałem, że naród, ożywiony gorliwością o dobro publiczne, dźwignie się z zależności, w jakiej go Rosja trzymała, a przejęty podobnąż gorliwością zostałem posłem na ten sejm. Głównym moim teraz staraniem było: obmyśleć źródła, przy których pomocy można by skarb jak najlepiej zasilić, nie obciążając ludności ani samowolnym rozkładem, ani przypuszczalnym ocenieniem dochodów. Ale ze smutkiem powiedzieć muszę, że moja niemal 3-letnia praca w Deputacji Koekwacyjnej bezowocna pozostała”. Dalej opowiada, że w czasie jego kilkotygodniowej niebytności przyszło do Konstytucji 3 Maja, której zasady, opierając się na następstwie tronu polskiego, trafiały do jego przekonania, a więc i życzeniom jego odpowiadały. Ażeby tedy do jej wykonania się przyłożyć, poza robotami owej deputacji, pracował nad projektem do ksiąg sejmowych, za pomocą których porządek na sejmach miał być wprowadzony. Gdy jednak wojska rosyjskie kraj zalały i konfederacja targowicka do skutku przyszła, wyjechał za granicę i bawił kilka miesięcy w Dreźnie. Zagrożony sekwestrem majątku i sądowym poszukiwaniem, wrócił do kraju, gdzie zastał inny rząd, wsparty na obcym wojsku, a króla akcesem z konfederacją targowicką związanego. Nie pozostało mu więc nic innego, jak jechać do Brześcia, a gdy wszystkie województwa przystąpiły do związku, samemu akces uczynić. Tymczasem po kilku tygodniach pobytu tamże, markotny ze stanu rzeczy odjechał z zamiarem nie wdawania się więcej w sprawy publiczne. Prowincje Rzplitej zostały wojskami sprzymierzonych dworów obsadzone; król do Grodna jechać zmuszony, a jemu, gdy Małachowski złożył kanclerstwo, rozkaz posła rosyjskiego, aby się stawił w Grodnie, przysłany został. Sievers do Katarzyny 22 maja: „Roboty hrabiów Raczyńskiego i Moszyńskiego szybko się posuwają. Dołączam tutaj trzy pierwsze dokumenty: Pacta conventa, ustawy fundamentalne i materie Status . Stosownie do woli W. Imp. Mci, konstytucje z r. 1775 i 1776, a mianowicie też pierwszą za zasadę wzięto. Mojego niewiele tutaj dodałem. Pytałem się o radę biskupa Kossakowskiego: odmówił swoich uwag, ponieważ nie chciałem całym pióra jego dziełem się posłużyć. Gdy król przed swoim odjazdem, a nawet i później prosił mnie o udzielenie mu projektów, sądziłem, że wedle dobrej polityki, pewny mojej rzeczy i zasad, uczynić to mogę. Rozumiałem, że tak pulsu jego się domacam; jakoż jego uwagi utwierdziły mnie i moich przyjaciół w tym mniemaniu, że chęć abdykacji wysunięta jest naprzód jedynie, aby mnie w błąd wprowadzić. [225]

W. Imp. Mć raczy odczytać pierwszy dokument, to jest Pacta conventa. Król bardzo przy tym obstawał, że ich nie potrzebuje. Do zdania swojego nakłonił biskupa. Odpowiedziałem, że będą dla jego następców potrzebne. Mówił także, że niepodobna by mu było nową przysięgę wykonywać. Podpis, odrzekłem, wystarczy. W. Imp. Mć znajdzie mało nowego w artykułach, wyrażeniach i słowach. Ostatni tylko okres o przysiędze, jaką naród ma składać w czasie elekcji, jest całkiem nowy. Artykuł o odzyskaniu oderwanych prowincji wywoła uśmiech W. Imp. Mci, jakkolwiek on nadziei schlebia. Ustawy fundamentalne są prawie też same... W materiach Status nie masz nic nowego, prócz dodatku do ostatniego artykułu, który także królowi się nie podobał. Rzeczy nowe noszą na sobie piętno pożytku, dlatego w uwagach nad nimi rozwodzić się nie będę”. Na skutek tego zapewne wyszedł 24 maja ukaz imienny (po rosyjsku), gdzie Cesarzowa powiedziała: „Z zadowoleniem przekonywamy się, że powierzony Waszym staraniom interes powiódł się do tego stopnia, że nic już nie tamuje jego spełnienia, jak tylko utwierdzić go i przypieczętować uroczystymi

traktaty między nami i Rzplitą Polską”. [226]

Sievers do Zubowa 24-go maja. „Bal jaki dałem na imieniny w. księżnej Katarzyny Pawłownej nabawił mnie ostatecznie dość mocnej febry katarowej, która mi przeszkodziła w wyprawieniu kuriera, mającego powieźć Jej Imp. Mci pierwsze trzy dokumenty, wypracowane przez moich przyjaciół Raczyńskiego i Moszyńskiego. Ponieważ uznałem za potrzebne niektóre uwagi ze względu na stan Polski i jej starą i nieszczęśliwą konstytucję, aczkolwiek 1775 i 1776 r. bardzo ulepszoną, winienem zdać sprawę ze zmian, jakie zaprojektowali dwaj moi przyjaciele, ludzie bardzo światli i bezinteresowni, obaj dumni nadzieją służenia dobrze ojczyźnie. Pochlebiam to sobie i ja z powodu tak dobrze mi znanej wspaniałości mojej monarchini. Za dwa lub trzy dni kuriery będą po sobie następowały z resztą roboty. Biskup Kossakowski odsunął się od współpracownictwa z przekory, że mu pierwszeństwa nie dałem. Nic na tym nie stracę”. Sievers do pani Uexküll, 17 maja. „Nie ulega wątpliwości, że staranie, jakie się ma o chorym, często lepiej niż lekarstwa skutkuje; a przypominam sobie, jakeście mnie obie z siostrą pielęgnowały. To też nie odmawiam sobie tej pociechy; ona mi dodaje sił, kiedy mnie opuszczają; uspokaja, kiedy się gniewam, ożywia, kiedym smutny, bo wszystko to dość często się zdarza”. 24 maja. „Muszę ci się przyznać, skoro niczego przed Tobą nie taję, że z powodu wielkiego obiadu u biskupa wileńskiego i balu na imieniny naszej ukochanej w. księżnej Katarzyny Pawłowny dostałem febry z przeziębienia, tak mocnej, że mnie trzy ostatnie dni w łóżku trzymała. Przesilenie przyszło dopiero po czternastu godzinach; teraz mam się już dosyć dobrze, czuję się tylko wycieńczony. Zamknąłem dom dla świata i wszelkiej pracy zaniechałem”. 25 maja. „Obawa, ażeby cię nie zaniepokoić, moja droga, zmusza mnie siedzieć do północy i nie opóźnić kuriera, którego muszę wyprawić z powodu śmierci mojego przyjaciela Kreczetnikowa. Cios to całkiem niespodziany - prawdziwa strata dla państwa. Adorowano go . Wiele to zmian pociągnie za sobą”. [227]

Sievers do Cesarzowej 25-go maja. „Zbieram tę trochę sił, które mi febra zostawia, aby przesłać W. Imp. Mci pierwsze próby nowej konstytucji. Godzina wystarczy na wszystko. Proszę najpokorniej użyczyć jej po temu, Polska i ludzkość będą W. Imp. Mci błogosławić, lecz jeszcze więcej w następnych próbach, co do różnych sejmów, sejmików, Rady Nieustającej itd. Patrzę w przyszłość. Potomek mojej Monarchini będzie kiedyś władcą, który uszczęśliwi kraj, gdzie mówią po polsku, nie pożądając tego, gdzie go zapomniano. W. Imp. Mć wie już zapewno o stracie, jaką świeżo poniosła (w osobie mego zmarłego przyjaciela, Michała Nikiticza). Wycieńczony febrą, mocniej cios ten uczułem. Udzielę Derfeldowi wszelkich rad, jakich udzielić będę w stanie. Do Igelströma pisałem, żeby się trzymał w pogotowiu, albowiem prawdopodobnie będzie na liście, gdzie, na nieszczęście Inflant, książę Repin pewno stoi na czele. Ktokolwiek to będzie, upłynie wiele czasu, zanim nabędzie niezliczonych miejscowych wiadomości, jakie nieboszczyk posiadał. Gdybym był w wieku sławnej epoki twerskiej, wtedy prosiłbym dla siebie, abym mógł wstąpić w ślady mego przyjaciela, ale ja mogę tylko wyrażać życzenia bardzo gorące, bardzo prawdziwe i z głębi serca - uczucia, z jakimi nad szczęściem Polski pracować będę. Tutolmin ma także nadzieję. Ale, na miłość Boską, tylko nie żadnego Papra, żadnego Potemkina, ani Kochowskiego. Na jedno z miejsc opróżnionych racz W. Imp. Mć pamiętać o godnym gubernatorze szkaradnej Finlandii, jeżeli go W. Imp. Mć nie trzymasz w odwodzie dla zdobycia całej tej krainy”. [228]

27-maja. „W. Imp. Mć znajdzie tutaj cztery dokumenty dalszego ciągu hrabiów Raczyńskiego i

Moszczyńskiego, które z największą dokładnością przejrzałem. Moszyński dołączył mały memoriał, który za objaśnienie, za motywy projektowanych odmian ma służyć. W. Imp. Mć raczy naprzód przeczytać ten memoriał, a potem urządzenia sejmu zwyczajnego. Podkreślenia znaczą dodatki. Najważniejszy jest ten, co do którego W.Imp. Mć najpierw rozstrzygać wypadnie, którego treść podzielę na dwa punkty: Czyby zamiast dwuletnich przedziałów, sejmu co cztery lata nie odprawiać? Zrazu głosowałem za trzyletnią przerwą, lecz na słuszne przyczyny moich przyjaciół zgodziłem się na lat cztery. Powody te W. Imp. Mć w memoriale czytała. Pisałem to właśnie w dzień gorączkowych napadów tego nieszczęśliwego kraju. Drugie pytanie jest: Czy należy ustanowić alternatę między Warszawą i Grodnem? Głosowałem za Grodnem, tak dla wynagrodzenia Litwy za co, że rezydencja ciągła jest w Warszawie, jako też aby przyśpieszyć bieg interesów, które Warszawa więcej na intrygi dworu i partii wystawia. Jako powód polityczny uważam, że Litwa zawsze jest przychylniejsza Rosji i łatwiej prowadzona bywa. Przeciwnym powodem byłoby spojrzenie w przyszłość, ażeby kiedyś widzieć złączonym to, co na południe i na wschód od Warszawy oderwanym zostało, żeby sejmy w tym mieście niejako mieszkańcom tych prowincji dawną jedność przypominały. Mądrość W.Imp. Mci to rozstrzygnie. Bardzo znaczną odmianą w urządzeniu sejmów będzie obradowanie przy zamkniętych drzwiach, które bez wątpienia pozyska aprobację W. Imp. Mci. Nieporządki, wybryki ostatniego sejmu, których dalszym ciągiem była rewolucja 3-maja, niemniej szkarady zgromadzeń paryskich, ze wszystkimi następstwami, jakie miały i dziś jeszcze mają, są oczywistym tego dowodem. Owa zmiana najwięcej tu nie podobać się będzie szczególnie kumoszkom, na które Stackelberg tak bardzo narzekał. Memoriał jasno tego dowodzi. W przysiędze do deputatów komisji edukacyjnej wskazana jest pewna zmiana planu wychowania. W następnej pracy W. Imp. Mć będzie miała przedstawione do rozstrzygnięcia, czy zamiast księży pijarów, nie lepiej by było wrócić do ex-jezuitów. Wasza Imp. Mć już mi o tym mówiła. Drugim dokumentem jest urządzenie sejmu nadzwyczajnego, w którym W.Imp. Mć nic nowego nie znajdziesz. Sądziłem potrzebnym naznaczyć wszystkie sejmy nadzwyczajne do Grodna, z wyjątkiem niemożności z powodu rozruchów, wojny lub powietrza. Myślałem to także z przyczyn politycznych, aby dwór lub obcy jaki wpływ nie wysilał się na zwoływanie sejmów nadzwyczajnych do Warszawy, gdzie kabały są czynniejsze i niebezpieczniejsze, gdy to ma być dobrodziejstwem, które by Wasza Imp. Mć Litwie wyświadczyła. Przy tym też stać będę. Trzeci dokument jest dla celu swojego i nowości najważniejszy. Podoba się W. Imp. Mości ponieważ prowadzi do porządku. Jest to elekcja z hałaśliwej i nieznającej miary, jaką była, potrójną liczbą posłów zamieniona na poważną izbę i łatwą do prowadzenia dla energiczniejszego posła, stojącego na wysokości zadania i uczciwego. Zgromadzenie pozbędzie się swojej natury i stanie się grzeczne i rozsądne. Dokument ten zasługuje na całą baczność prawodawczego ducha W. Imp. Mości. Wpłynie on nieskończenie na przyszły układ Polski, na jej ducha narodowego, który wre między niższą szlachtą, upojoną mniemaną wolnością elekcji i sprowadzał nieraz największe wyskoki, a który wyższej szlachcie tym więcej dał się opanować. Dawniej potrzeba było zawsze wojska, albo nawet wojny za każdą elekcją, tymczasem w ten sposób dosyć będzie dobrego posła i pieniędzy. Piszę to w dniu w którym cała Polska jest pijana i w gorączce, bo to dzień sejmików.

Czwartym dokumentem jest konstytucja, czyli nowa ustawa, od której przyszły sejm zacznie. Uchyli on i wywróci wszystko, co poprzedni był zrobił w rzeczy postanowień, praw i dekretów, zatem i rewolucyjne z dnia 3-maja, jak to już raz Konfederacja była uczyniła, lecz także na sposób rewolucyjny, kiedy ta droga jest rozumna i legalna. Co tam się mówi o królu, ratuje na pozór honor jego, choć każdy zgaduje, co tam poza tym się kryje. Myślę, że ten dokument może pozostać cały i nietknięty i być w prawo zamieniony. Parę słów W. Imp. Mości o każdym punkcie wystarczy, aby mi wskazać kierunek. Czekam ich z niecierpliwością gorliwości, która chce usilnie dobra, jakie W. Imp. Mość pełnić sobie życzy.” Taż sama data. „Odłączam ten raport od sprawozdania o rzeczach konstytucyjnych. W raporcie urzędowym prosiłem o instrukcję do traktatów: pacyfikacyjnego i demarkacyjnego, traktatu przymierza i handlowego. Z tym ostatnim wiąże się tu wszystkie nadzieje. Ośmielam się ponowić w tej mierze najusilniejszą moją prośbę; gdyż w razie dyskusji sejm by się przewlekł; jego przyśpieszenie nie daje mi spocząć! Król zajmuje się ubocznymi rzeczami, rekomendacjami itd., a co najszczególniejsza, okazuje wiele zajęcia w robocie konstytucyjnej. Pozwala to się domyślać, że myśl abdykacji pomału się zaciera. Jeżeli mnie zwodzi, pozostanę niezłomny, nie mam też żadnej innej instrukcji. Wszakże radbym mieć jawne słowo od W.Imp. Mości, że jeżeli podpisze wszystko, czego sejm zażąda, dobrze na tym wyjdzie. Męczył mnie, aby dostać pieniędzy; powiedziałem mu, co jest prawdą, że ich nie mam całkiem. Będę musiał jakich stu posłów żywić, wozić i wreszcie płacić. Z większą częścią porobiłem już bardzo niskie układy. Spodziewam się jeszcze szczegółowych instrukcji od W.Imp. Mości co do różnych pytań, jakie zadać Jej musiałem. Od W.Imp. Mości zależy nieszczęśliwemu temu narodowi pokój i szczęście przywrócić. Pierwszym środkiem byłoby zaspokojenie jego długów w sposób, jaki proponowałem; zapłacenie pozyskanej broni i potrzeb wojennych, kupienie wojska, jakiekolwiek wynagrodzenie za wziętego żołnierza i traktat handlowy. Zwierzchnia władza lenna wiedzie mnie na pokuszenie. Ponieważ w Wilnie znaleziono kartę rzeki, według której zamierzano kanał spławny urządzić, posyłam tutaj jej kopię. Posłuży przynajmniej za wskazówkę do rozkazów, mających się wydać w tej mierze. Kraj oznaczony jest jako płaski, a jeziora jako obfitujące w wodę. To jest miejsce o którym nieboszczyk generał Gedras był mówił. Wkrótce dostanę kopię planu kanału Ogińskiego. [229]

Z tej samej daty po rosyjsku: „W sekrecie. Gdzie obowiązek nakazuje, tam wszelki inny wzgląd ustąpić musi. Nie mogę więc, ani nie powinienem milczeć. Pisze mi książę kurlandzki, że Howen grozi wszelkimi możliwymi niebezpieczeństwami, jeżeli nie pośle natychmiast do Petersburga 320 tysięcy talarów albertyńskich, przyrzekając zarazem 5 tysięcy talarów rocznie swemu bratu i bratowej, aby wszelkie żądania z tej strony ustały. W. Imp. Mość czytała mu poprzedni raport. Takie niegodziwe zuchwalstwo nie powinno by ujść bezprzykładnej kary. Pisałem do księcia, żeby nic nie posyłał, że ja w tym będę”. Wcale gorszej zuchwałości dopuścił się Sievers, w ten sposób do Cesarzowej pisząc. Hoven odzierał uciśnionego księcia pod osłoną i przy pomocy tej łotrowskiej szajki, która w cesarskim gabinecie wszechmocna była. Sievers wręcz przeciw tej wszechmocnej szajce wystąpił. Prawda, że pod osłoną tajemnicy (sub secreto) pisma tak zatytułowanego nie mógł się tknąć nikt, choćby nie wiem jako wysoko stojący w otoczeniu Cesarzowej. Ale jak mało dyskretnie, w ważnych nawet rzeczach, zachowywała się Cesarzowa ze swoimi faworytami, Sievers po wielokroć już

doświadczył. To też podobna forma nie tyle miała mu służyć za ochronę, ile Cesarzowej za wskazówkę na drodze, jaką obrać winna. Raporty swoje i listy do niej posyłał on hrabiemu Zubowowi osobnym pismem, jakiego wiele próbek jużeśmy widzieli. Cesarzowa czytała pewno jedno i drugie, z ostatnimi także listami poszły osobne pisma. Jedne i drugie traktowały o ważnych rzeczach, o interesie, dotyczącym wojska, o szczegółach konstytucji, nawet o księciu kurlandzkim, jako tenże przyjmuje z poddaniem się kompromis, jakiego sobie życzyła jego wysoka dobrodziejka i tylko pragnie cesarskiego zatwierdzenia. Zresztą o księciu ani słowa, ani znaku; może sądzono, że gwoli znakowi danemu Cesarzowej, trzeba o tym zamilczeć. Jako mało jednak Sievers na to mógł liczyć, pokazuje jego śmiałe wystąpienie w tych także listach przeciw przyjaciołom Zubowa. Opowiada on, że biskup Kossakowski, jak to już Cesarzowej donosił, z przekory usunął się od współpracownictwa, na czym Sievers nic nie straci. Hrabia Rzewuski, czytamy w liście, jest jeszcze w Grodnie i wyjazd swój z dnia na dzień odkłada; zamierza wyjechać jutro (28-go maja). Twierdzi on, że Polska może jeszcze trzymać 30 tysięcy wojska. W tym zgadza się z hetmanem wielkim Kossakowskim, nie dbając o to, że gdy sędziowie będą marli z głodu, sprawiedliwość przedajną się stanie, byleby sami urzędy na sprzedaż lub szafunek mieli. Sejmiki w kraju tymczasem doszły do zamierzonego skutku. Igelström pisał pełen radości, że nic dlań nie będzie pożądańsze, jak żeby Sievers kroki jego pochwalił. „Wypadek sejmików, pisze dalej, tak piękny i doskonały, posłuży naszej mądrej monarchini za dowód, jak gorliwie JWPan pracujesz i że zaufanie, jakim go obdarza w najgodniejsze dostało się ręce. Chcesz JWPan, ażebym dał Bielińskiemu 700 dukatów, dałem mu już tysiąc, z rachunku mojego przekonasz się JWPan żem porobił oszczędności. JWPan doprawdy, że tak powiem, bagatelą sejmiki opędziłeś. Na miłość boską, kwit na pieniądze, które od JWPana wziąłem i z nim skompensowałem. Jest to kwestia życia i śmierci. Bieliński chce jeszcze pieniędzy. Tak się tu użarł, że nie będzie mógł wyjechać. Nic mu nie dam, póki mi JWPan tego nie powiesz i pieniędzy jeszcze nie przyślesz”. Sievers mógł teraz Cesarzowej powinszować, co też uczynił 1-go czerwca. „Racz W. Imp. Mość przyjąć hołd, jaki u jej stóp składam z powodu zupełnego udania się sejmików, do czego wszystko się przyłożyło. Spodziewam się podobnego z sejmem. Nie boję się złych ludzi. W. Imp. Mość odbierze tę depeszę przez posła na sejm, majora w Jej służbie . To przynajmniej jest coś nowego! Wiezie on projekt Rady Nieustającej. Dziesięć minut wystarczy Waszej Imp. Mości na przejrzenie dwóch dołączonych stronic, aby orzec o zmianach we wspomnianej radzie. Spodziewam się, że W. Imp. Mość je zatwierdzi. Pozostaje mi jeszcze usilna prośba do W. Imp. Mości, aby mię zaszczyciła instrukcjami na moje pytania, tak ważne ze względu na Jej sławę i na pożytek Jej państwa. Projekt traktatu byłby także bardzo potrzebny; racz W.Imp. Mość zważyć, co o wojsku polskim mówiłem. Jest to zysk 20 tysięcy rekruta dla reszty jej poddanych. Pieniądze już się znajdą. Tamci, zamiast żeby sami służyć mieli, dadzą chętnie ćwierć, lub pół rubla, aby 20 tysięcy Polaków kupić. Myślę, że wziąć ich na żołd będzie składniej. Później można obrócić rzecz, jak się będzie podobało. Można by nawet w Polsce brać rekruta. Prusy i Austria będą zazdrosne. Gdyby W. Imp. Mość chciała wziąć na się trzecią część długu polskiego, naród byłby całkiem pozyskany. Król pruski musi tyleż uczynić, a żadnej stąd wdzięczności nie odniesie. Wszyscy oczekują tego po wielomyślności i uczuciu słuszności W. Imp. Mości. [230]

Raczy też W. Imp. Mość zmyć trochę głowę tym panom, którzy mi pieniądze zatrzymują. Nigdy żaden sejm nie kosztował tak mało jak obecny, jak nie było żadnego, który by w czternastu dniach tyle zrobił, ile zrobię ja, aczkolwiek chory jestem. Sejm r. 1772 trzy lata się ciągnął”. [231]

Mogłoby nas dziwić, że Sievers tak długo na instrukcje, odpowiedzi, decyzje czekać musiał, gdy w swoim czasie gubernatora nowogrodzkiego to nie spotykało. Nadto dobrze znała Katarzyna swojego starego sługę, zbyt wielkie miała zaufanie w niewyczerpanych źródłach jego umysłu, ażeby nie miała sądzić, że sam sobie da radę, zanim ona poweźmie trudne nieraz postanowienie. Teraz jednak rzeczy nagliły; sejm coraz się zbliżał, wnioski potrzebne musiały leżeć gotowe; było niebezpieczeństwo w zwłoce. Widać, że w końcu nagła śmierć Kreczetnikowa, który umarł na niestrawność, sprowadziła pewne wahanie się w krokach Cesarzowej. Nowo nabyte prowincje, których obsadzenie i urządzenie jemu było poruczone, były teraz jakby osierocone . Generał Derfelden, najstarszy po nim w komendzie, robił co było można, aby bieg interesów utrzymać. Żalił się na ogromne straty i pisał do Sieversa, że wszyscy, którzy go znają, jednomyślnie go tam sobie życzą. Z drugiego końca Europy, z Pizy , takież same życzenia się odzywały. Hr. Iwan Czernyszew wypowiedział to w wielce pochlebny sposób Sieversowi, jako przyjacielowi. Warto przytoczyć co książę Repnin ostatnio o tym pisał (21 maja dawny kal.), jakkolwiek to nie tutaj powinno znaleźć swoje miejsce. [232]

[233]

„Masz Pan wielką słuszność martwić się śmiercią Kretecznikowa, jest to prawdziwa strata w dzisiejszych okolicznościach. Należałoby zastąpić go człowiekiem godnym tego miejsca. Sądzę, mój Przyjacielu, że tu o mnie wcale mowy nie będzie. Pochlebiam sobie, że mi pozwolą używać pokoju, którego jedynie pragnę. Lecz los ten mógłby łatwo paść na Was. Pańskie interesy muszą na przyszły miesiąc sił skończyć; wedle tego, jak się zdaje, żołnierz na jakiś czas nie będzie miał nic do czynienia; Pan jesteś teraz ze sprawami tych krajów obeznany i wierzaj mi, lepiej od innych do tej rzeczy właściwy. Zresztą, mój Przyjacielu, poddajmy się naszemu losowi; róbmy, co nam będzie nakazane i poza to nie wychodźmy. Taki jest od dawna mój system: o nic nie prosić, niczego nie odmawiać kiedy każą”. Pojmujemy , że zaraz rozeszła się pogłoska, że Sievers wstępuje na miejsce zmarłego. On sam pisał wówczas do córki swojej, pani Günzel: „Mój biedny przyjaciel Kretecznikow nie miał tej uciechy, ażeby się dowiedzieć na czas o swojej nominacji, czyli wyniesieniu do godności hrabiowskiej. Zobaczymy teraz, kto przyjdzie na jego miejsce. Biedni ci ludzie marzą o mnie, gdybym był o dwadzieścia lat młodszy, to bym przyjął, lecz mój wiek i moje dolegliwości powołują mnie na spoczynek po ukończeniu tej pańszczyzny, która niedługo już potrwa. Gdybym miał jakieś życzenie objawić, byłoby to, aby idąc za zdaniem mego tutejszego doktora odbyć podróż do Neapolu i tam te cztery miesiące zimowe, od 1 grudnia do 1 kwietnia, przepędzić; lecz na to potrzeba by pensji posła, za którą ja bym już dzisiaj podziękował, gdyby to ode mnie zależało, albowiem nie wystarcza na wydatki, jakie tutaj ponoszę. Bauenhoff zatem jest jedyną rzeczą, o którą się ubiegać mam, kochana, i spodziewam się, że Pan Bóg łaskaw w nagrodę dobrego, które tutaj zrobić chciałem, a nie zrobię, powróci mię na spoczynek na ognisko ojców moich”. Zupełnie inne ważniejsze powody zwłoki nastręczały się Cesarzowej w stosunkach zagranicznych. Losy sejmu grodzieńskiego ważyły się nad Renem, a tam do rozstrzygnięcia jeszcze nie przyszło. Wprawdzie Austriacy odnieśli byli pewne korzyści, lecz nie dosyć wielkie, aby zapewnić przyjęcie ich planowi, co do zamiany Belgii na Bawarię. Francuzi rozwinęli energię, jakiej by nikt po nich nie był się spodziewał i należało się obawiać, że Austriacy, aby sobie nagrodzić tamtejsze wysilenia i straty, przykładem Prusaków kawał Polski oderwą. Uważaliśmy, z jakim niedowierzaniem Sievers patrzył na Austrię. Niedawno jeszcze pisał doń Igelström: „że Austriacy idą i udział w rozbiorze wezmą, potwierdza się coraz bardziej. Tym ci lepiej”. Książę Repnin pytał się później: „Gazeta

mówi o jakiejś deklaracji ze strony Austrii, która część Polski chce dostać. Czy to prawda?”. Prusacy byli zaprzątnieni pomszczeniem się za niesławę zeszłego roku na Francji, lecz ta przedsięwzięła tak dobre środki w haniebnie wydanej Moguncji, że oblężenie jej pomału ściągnęło ku sobie wszystkie główne siły pruskie. Sroga walka wrzała dokoła silnie bronionej twierdzy. Aczkolwiek więc chytra pani ze szczytu północnej strażnicy mogła patrzeć z zadowoleniem, jak jedno i drugie przyjazne państwo rozpalało się coraz mocniej nienawiścią i uniesieniem; jednak obojga oszczędzać musiała. Pojmujemy zatem jej zwłokę i wahanie się, nie z obawy, lecz aby upatrzyć chwilę, kiedy by swoje zamysły najlepiej przeprowadzić mogła. Przede wszystkim także tajny jej gabinet wywierał wielki wpływ na zachowanie się jej względem Sieversa. Na teraz dozwala tego domyślać się list, który Sievers pisał do Cesarzowej nazajutrz po wysłaniu ostatniego, któryśmy przytoczyli. „Grodno 2 czerwca 1793 r. Odebrałem właśnie przez kuriera, jadącego do Wiednia, obydwa reskrypta W. Imp. Mości z 16-go b.m., pierwszy dotyczący odpowiedzi, jaka ma być dana księciu kurlandzkiemu, drugi co do sposobu postępowania z tymi, którzy przeciw deklaracji protest założyli. Nie omieszkam stosownie do tego postąpić”. Kogoż nie uderzy krótkość tego doniesienia? Jest ona przynajmniej w zupełnej sprzeczności z dokładnością innych raportów Sieversa do Cesarzowej. Co do postępowania z tymi, którzy protestowali przeciw deklaracji, los ich już znamy. Co się tyczy księcia kurlandzkiego, nie wiemy nic, to jest nieznana nam jest odpowiedź, jaką mu Cesarzowa dać kazała, że ona nie wypadła według życzenia Sieversa, to z jego milczenia wynika. Odtąd nawiasem tylko Kurlandię wspomina. Milczenie to jest tym wymowniejsze, że Howen w Petersburgu pod okiem gabinetu jak dawniej, tak i nadal matactwa swoje prowadził. Nic więc z tego czego chciał Sievers lub książę, spotkać go nie musiało. A taki zuchwały kamrat nie mógłby tam swoich łotrostw prowadzić bez osłony. Jak atoli bezwstydnie sprawiała się natenczas ta dobrana sfora z Zubowem na czele dowodzi prezent, jaki tenże z rąk Kossakowskiego odebrał. Biskup w ogólności uchodził za najnikczemniejszego człowieka na Litwie, jeżeli go w tym hetman nie wyprzedzał. Że Sievers obu, jak zarazy, nie cierpiał, było znane. Ażeby się przed nim zasłonić, biskup miał ciągle na ustach imię Katarzyny i nazywał się jej najpoddańszym służką. Dla nadania temu większego jeszcze nacisku, posłał wówczas pyszny diament dla Zubowa, a dla jego faworyta - oczywiście Altestego - pięć tysięcy dukatów. Ów diament wywołał później w wyższych kołach stolicy skandal, który daremnie zatrzeć chciano. Nic to nie szkodziło. Wszak mówiono już powszechnie, że Sievers obruszony na rozkaz Cesarzowej, ażeby działał wedle rady Kossakowskiego, którym gardził i którego przeklina, wystąpił z prośbą o odwołanie. Markow, „człowiek osławiony w świecie dyplomatycznym”, jak go ówczesne pisma nazwały, ma Sieversa w Grodnie zastąpić. Zubow swoich nie opuścił. Należał tu także Igelström, jak to później się okaże. Musiano mu zatem nakazać sposób zachowania się względem posła i Kossakowskiego. Zdradził to list, który tymi dniami do Sieversa pisał. Ten pytał się go, dla jakiej by przyczyny hetman Kossakowski do Warszawy przyjechał. Igelström odpowiedział, że właściwie tego nie wie, że jednak zdaje mu się, jakoby hetman nie miał tu nic do czynienia, a tylko zszedł z drogi posłowi, póki tenże znów łaskawszym dlań się okaże. Za pozór bierze translokację regimentów, które mają być reorganizowane. Co się tyczy zmniejszenia wojska litewskiego, oświadczył on, że przestanie na tysiącu, jeżeli tego Sievers zechce, bo wie doskonale, że wola jego jest wolą Cesarzowej.

„Pozwól mi JWPan, pisze dalej Igelström, otwarcie i po przyjacielsku z sobą pomówić. Znajduję w ostatnim bilecie JWPana słowa przeciw Kossakowskiemu, które mnie wielce zadziwiają. Ci panowie załatwiają wszystkie sejmiki bez wojska, bez pieniędzy, bez zwrócenia uwagi. Czymże się to dzieje, że na zaufanie JWPana nie zasługują. Wysadzili oni Walewskiego, ubiegają się, aby uczynić wszystko, czego JWPan chcesz. Że ci bracia siebie i swoich przyjaciół kosztem Rzplitej chcą establisować, to jest rzeczą bardzo naturalną i temu zazdroszczą tylko ci, którzy to właśnie uczynili. Król i jego cała familia, przy wszystkich konfederacjach w czasie swego panowania, toż samo uczynił. Zaczęła ona od złupienia hr. Brühla . Brat królewski podkomorzy wziął Brühlowi starostwo spiskie z 30 tysiącami dukatów dochodu, inne starostwa i urzędy między familię rozdzielone zostały. Przy pierwszym rozbiorze Polski wzięła familia cztery starostwa, każde najmniej z 12,000 dukatów dochodu . Teraz chce on, żeby płacono za niego 30 milionów długu, czy to nie większym szaleństwem od Kossakowskich, a przy tym wszystkim jest on ciągle przeciw Wam i adwokat. Natomiast oni będą zawsze za JWPanem. Proszę JWPana bądź dla nich łaskaw, a przekonasz się, że bracia zostali przed nim oczernieni. Wszystko to nie do mnie należy, czynię to jako przyjaciel i jestem najmocniej przekonany, że JWPan kiedyś za to dziękować będziesz”. Wzruszająca przemowa, której by się nie powstydził przyzwoity jezuita w kręgu zaufanych. [234]

[235]

Ponieważ w połowie czerwca sejm miał się zacząć, czas już był wielki przygotowania do projektów zakończyć. Sievers posłał zatem (10 czerwca) Cesarzowej resztę dzieła konstytucyjnego. Jako najważniejszy dokument wskazał robotę Moszyńskiego, przegląd dochodów Rzplitej, jakie były, jak obcięte zostały i jaki z nich użytek zrobić się zamierza. Życzył połączenia obu krajów, Polski i Litwy, wtedy przybyło by milion dochodu; można by lepiej urzędnikom płacić i sędziom powiatowym pierwszej instancji dać pensje. Dalej następuje plan kanału Ogińskiego, który Cesarzowej przypomni jej starego dyrektora wodnych komunikacji. Projekty te znalazły najlepsze przyjęcie u Cesarzowej, która odpowiedziała, że z zadowoleniem widzi w różnych jego raportach z 10 czerwca nowy dowód gorliwości i pilności, z jakimi się oddaje ważnym pracom, które mu poruczyła. Świeżo przedtem (15-go czerwca) kurier przywiózł posłowi nowe rozkazy Cesarzowej z 26 maja. Obejmowały one zarazem pochwałę zachowania się Sieversa jako posła. Lecz niebawem jeden rozkaz dowiódł, że nikczemna partia, z którą Sievers teraz ciągle wojował, w głównym punkcie zwyciężyła. „Szczęście - pisze on - że rozkaz W. Imp. Mości utrzymania konfederacji generalnej nadszedł wcześnie, gdyż chciałem ją był dzisiaj rozwiązać. Mając moralne przekonanie o udaniu się sejmu, chciałem powziąć to postanowienie, którego cały naród jednomyślnie sobie życzy, z wyjątkiem Kossakowskich i ich drapieżnych wspólników, którym, kosztem kraju, ta rzecz dobrze się opłaca. Nie byłbym myślał, że jest zamiarem W. Imp. Mości, aby konfederacja targowicka w czasie sejmu w czynności utrzymaną została. Byłoby to, jakem w poprzednich moich depeszach mówił, rażącym kontrastem rzeczą monstrualną, dwie najwyższe władze na jednym i tym samym miejscu pod rózgą trzeciej, w której rękach istotna najwyższa władza spoczywa. Ażebym więc nie miał nic do czynienia z Konfederacją Generalną i nie potrzebował ciągle stawać w poprzek jej grabieży i uciskom (gdyby W. Imp. Mość mogła czytać protokoły dzienne, znalazłaby w nich despotyzm prawdziwie azjatycki), posiedzenia jej na nieograniczony czas odroczyć każę. Gdybym rzekł, że aż do ukończenia sejmu, powiedziano by, iż nie ma co spodziewać się jakiej konstytucji, co by było w sprzeczności z uroczystym zapewnieniem, jakie dałem i jakie traktat daje na nowo. Tymczasem mogę odebrać dalsze rozkazy W. Imp. Mości; jestem pewny, że takowe dostanę. Ażeby zaraz bezpośrednio nadać Konstytucję, dokumenty jednym za drugim składać będę. Nie obawiam się także powiedzieć, że nie mogę odstąpić od mego przekonania, jako jest

interesem W. Imp. Mości, ażeby Konfederacja Generalna, przynajmniej w czasie trwania sejmu, nieczynną pozostała - i oto moje przyczyny”. Tutaj przytacza powody, które obejmują tylko żądania, jakie od dawna stawiał Cesarzowej ku przeprowadzeniu jej zamiarów, albo można by powiedzieć: warunki, pod jakimi do wykonania się obowiązuje. Jako pierwszy powód podaje, że traktat podziałowy tak, jak go przedłożyć była kazała, otrzyma Cesarzowa od sejmu bez sprzeczki i bez wielkiego szemrania. Tak się jednak nie stało. Owszem, na sejmie hałas powstał straszliwy. Dwa dni pierwej, Sievers ponowił Cesarzowej swoją propozycję; aby, gdyby sejm nie poszedł po myśli, dać jej niejako do zrozumienia, że niewykonanie takowych wszystkiemu jest przyczyną. Żądał więc przyjęcia trzeciej części długu, który Polska dawniej w Holandii była zaciągnęła. Dalej, gdyby Cesarzowa podjęła się zapłacenia pozostałych jeszcze czterech milionów tego długu, wtedy rzecz co do wojsk polskich byłaby jednym pociągnięciem pióra załatwiona. Tym samym znów pociągnięciem przyjmie Polska konstytucję, tak jak ją Sivers przedłoży. Prowincje koronne są anarchią zmęczone. Litwa więcej jeszcze despotyzmem Kossakowskich i sądami wyjątkowymi, którymi po zawieszeniu zwyczajnych sądów, Konfederacja przez swoich marszałków powiatowych kieruje. Następnie żądał umocowania do rozstrzygnięcia w materii kwitów przy likwidacji, której jego i Igelströma usiłowania z miejsca ruszyć nie mogły. Z dostaw, poczynionych dla wojska rosyjskiego w Polsce zaledwie piąta część na Litwie nic jeszcze nie jest zapłacona. Jednocześnie, jeżeli przez niejakie poruszenie wojska Imperatorowa otworzy widoki na wymarsz pewnej jego części, to by jej Polaków tym więcej zobowiązało. Potem żądał pozwolenia, „aby projekty swoje, przedłożone Imperatorowej, mógł kazać odczytać z kolei, nie celem zamienia ich w prawo, lecz do wzięcia pod naradę (ad deliberandum). Taka bowiem praca otworzy serca nadziei, a dobrzy poddani w Polsce i na Litwie ujrzą w niej pewność, że pokój i porządek nastąpią po zaburzeniach, jakich ten nieszczęśliwy kraj stał się ofiarą”. Cesarzowa wyraziła obawę, co do trudności, jakie by traktat przymierza mógł napotkać, gdyby z sejmu wychodził; Konfederacja Generalna lepiej po temu się nadaje. Sievers obiecywał, że przejdzie jednomyślnie, naturalnie po traktacie podziałowym z Prusami. Przymierze jednak trzeba tak prędko zawrzeć, aby poseł pruski nie miał czasu do uzyskania instrukcji; a jeżeli mu przyjdzie czegoś podobnego żądać, odmówić mu grzecznie, ofiarując traktat handlowy. Z samym traktatem handlowym należy Prusy uprzedzić, przyznając wspaniałomyślnie Polakom takie same przywileje i wolności, a nawet większe, jak własnym poddanym nawet w portach Morza Czarnego. Nieboszczyk Dahl tak się dał we znaki handlowi miasta Rygi, której nie cierpiał i Litwinom, których nie lubił, że handel przechodowy raz niemal przez półtora roku był przerwany. Nadzieje, dotyczące traktatu handlowego, zjednałyby natychmiast Litwinów; niemniej widoki na starostwa, jakich Sievers dotąd odmawiał i na oba kanały, których projekty Imperatorowej przesłał. Polakom zrobił już nadzieję skończenia trzeciego, tak zwanego kanału Rzplitej. Nowym czynnikiem skłaniania umysłów na rzecz Rosji są długi królewskie, o których po podpisaniu traktatu będzie mowa; ostatnim wreszcie zapłacenie wszystkich długów krajowych. [236]

Myśl odroczenia sejmu przypadła do smaku Cesarzowej. Sievers najmocniej przeciw temu się oświadczył. Polacy nie byliby kontenci z odroczenia, więcej z przewłóczenia sejmu, ponieważ po większej części on (Sievers) ich żywi; Litwini nawet woleliby sześć tygodni dłużej posiedzieć, niż powracać.

Oto teraz sąsiedzi Rosji na dobre są zajęci, najlepszy powód, aby przyspieszyć traktat tak podziałowy, jak traktat przymierza i handlowy, wespół z pracą nad nową konstytucją, z której by Litwie jak najbardziej dogadzać trzeba, zatrzymując Konfederację Generalną, jako ostatnią pomoc, aby wszelkie lody, jakie by chciano, ostatecznie połamać. W taki sposób zbliżył się sejm; 17-go czerwca został otwarty i Sievers wniosków, jakich tak pragnął, przedstawić nie mógł. Kto był temu winien? On sam, jakeśmy widzieli, od wielu tygodni, ba, miesięcy, z wszelkimi możliwymi projektami tak do Cesarzowej, jak do jej gabinetu kołatał. Cóż nastąpiło? Nic oprócz rozkazu, aby jeszcze o konstytucji nie mówił. Potem Zubow i Igelström weszli z nim w porozumienie co do rzeczy wojskowych. Lecz opinia Igelströma nadeszła dopiero za otwarciem sejmu, prędzej więc Sievers odpowiedzieć nie mógł. Posłał on niezwłocznie zdanie swoje o tym do Zubowa i zarazem do Cesarzowej napisał. Przy czym oświadczył pierwszemu, że pomimo zakazu Imperatorowej mówienia o konstytucji, w kilka dni zacznie objaśniać sejmowi stan finansów, aby mu otworzyć pole do zastanowienia się, które go do uznania nieuniknionej potrzeby oszczędności i redukcji doprowadzić musi. Do Cesarzowej ponowił znowu naglącą prośbę o udzielenie niezwłocznych postanowień, o które przez ostatniego kuriera był prosił. Po ośmiu dniach żąda powtórnie instrukcji, bez których nic począć nie może. Tutaj można by myśleć, że poza taką zwłoką kryły się inne zamiary, tym więcej, że minęły znowu tygodnie, zanim mu coś upragnionego nadesłano. Przyszła cesarska depesza, atoli głównym jej przedmiotem był prymas; jego pruski sposób myślenia i możliwa rezygnacja (dymisja). Naturalnie, gdyby do tego przyszło, miał biskup Kossakowski „z urzędu i gwoli swoim życzeniom” prymasem zostać. Jeżeli, jakeśmy widzieli, Zubow wziął w swoje ręce rzecz, dotyczącą wojska, przy czym hetman Kossakowski ze względu na Litwę, szczególny miał udział, to pojmiemy, że i o biskupie pamiętać chciano. Na te dni, kiedy Sievers na wszystkie strony pieniędzy potrzebował, przypadają właśnie jego największe wspomniane już kłopoty finansowe. Pisał on do Cesarzowej: „Niech mi przyślą pieniędzy, skąd chcą, a jeśli można to z Rygi. W. Imp. Mość na równi ze mną widzi niebezpieczeństwo, jakie wyniknie z tej szczególnej zwłoki, poza którą może jaka złość się kryje. W Petersburgu przyrzeczono mi jeden kwartał z góry, zamiast tego, gonię już sześć miesięcy, nic jeszcze nie otrzymawszy”. A w osiem dni później: „Nie odbieram żadnych pieniędzy. Czy nie czyha na mnie jaki wąż w trawie? W. Imp. Mość z łatwością go wynajdzie i pewno odtrąci”. Widocznie Cesarzowa puściła cugle swojej dla Polaków nienawiści. Ile ją przy tym owa sfora gabinetowa drażniła, wystawić sobie możemy. Poseł jej miał rozkaz zmusić Polaków do zrzeczenia się zajętych prowincji. Że rozkazy jej ściśle wypełni, tego była zwyczajna. Jeżeli przy tym próbował złagodzenia środków, ulżenie ciężarów, pojednania umysłów, Cesarzowa udawała, że nie słyszy, lub się nie domyśla. Sievers zwykł był swoje zgryzoty we własnym sercu zamykać. Niekiedy tylko wyrywało się zeń westchnienie; rzadko przychodziło do niepohamowanego wybuchu gniewu. Kilka wierszy z listów do córek okażą nam nastrój, w jakim podówczas się znajdował. „Grodno 17/28 maja 1793. Wczoraj rano po obudzeniu się z pierwszego snu miałem przyjemność otrzymania twego listu z 6 maja, niegdyś znanego święta w twojej rodzinie. Z jak serdeczną uwagą twój dziadek święci ten dzień. Prawdopodobnie będziecie go jeszcze tam święcić - mając przed oczami opatrzność, której postanowienia są sprawiedliwe i słuszne”.

„Grodno, 2-go czerwca 1793 r. Wczoraj, w dzień Konstantego i Heleny, dawałem wielki obiad na sześćdziesiąt osób. Od czasu mojej febry nikogom u siebie był nie widział. Wahałem się między balem a obiadem. Doktor był za ostatnim. Było piętnaście pań, pani hrabina Rzewuska siedziała przy mnie po prawej, księżna kurlandzka po lewej ręce. Wyniosłem z tego dobry ból głowy, i opuściłem towarzystwo po piątej. Moi posłowie zostali szczęśliwie według moich życzeń wybrani. Jest więc nadzieja, że sejm dobrze się odbędzie. Boże dopomóż! Sejm zacznie się 17-go. Te straszne bankiety nabawią mnie złego. Wyobraź sobie, co drugi dzień obiad na 60 osób. To okropna i to z pijakami, których nie znam. 18-go czerwca. Ten tydzień przejdzie jeszcze aż do sejmu; ale sejmowe kłopoty i męki będą okrutne; oby mi Pan Bóg dopomógł: bo ja chcę tylko dobrego. Ciężko jednak ono przychodzi, gdyż pragnę go sam jeden, co do Polaków każdy dla siebie, oprócz dwóch, którzy ze mną nad nową konstytucją pracują. Także ogromna robota. Słowem nie miejcie obawy odbierając ode mnie krótkie listy, których niniejszy jest wróżbą. Trzeba Ci wiedzieć, że jadam śniadanie w ogrodzie, chodząc tam i sam i z tymi, którzy mają mi coś do powiedzenia, potem zostaję jeszcze godzinę, póki mnie upał do odwrotu nie zmusi. Byłem na dwóch zebraniach, gdzie dla gorąca oddychać nie było można. Żebym tam poszedł, skłoniła mnie właśnie ta pani, o której Wam pisałem, z Warszawy, że tak pięknie gra i śpiewa. Jest to hrabina Camelli, śpiewa jeszcze prześlicznie wielkie arie i małe weneckie piosenki. Jest tu także przy poselstwie oberst-lejtnant hrabia Morelli, który podobnież bardzo ładnie śpiewa i gra na gitarze. Czasem śpiewają oboje razem. Ona stara się o umieszczenie swego brata, który chce wstąpić do naszej służby. [237]

21-go czerwca. Co pan Puvot o mnie opowiadał, łatwo może nie być prawdą. Grają u mnie tylko w wista, małą gierkę, żadnego faraona. Pomimo interesów, które mnie gniotą, co dzień o Was myślę. Wczoraj wieczorem poszedłem na jedno zebranie, aby słyszeć Camelli śpiewającą. Śpiewała jak anioł. Przyszłe trzy tygodnie będą dla mnie straszliwe, ale w każdy dzień pocztowy dostaniecie o mnie wiadomość. Tego samego po was się spodziewam. Dołączam tu list od króla, który schowasz. Kiedyś zobaczycie takich więcej. Przyjeżdża tu jutro z siostrą Madame de Cracovie i siostrzenicami, paniami Mniszchową i Tyszkiewiczową. 15-go czerwca. Znów jestem przy mojej robocie. Biełozelski przyjechał i mieści się w moim gabinecie. . Dziś rano pisałem Ci przez pocztę. Kurier zapewne ją wyprzedzi. Więcej się nie spodziewaj, gdym do Imperatorowej półczwarta arkusza własną ręką napisał, a z drugiej strony czeka mnie obiad na czterdzieści osób. Seccatura! Mam nadzieję, że to przeżyję. Wy za to piszecie mi długie listy, to jedyna moja pociecha. [238]

16-go i 17-go czerwca. Po przykrym przedpołudniu odebrałem od Was listy. To mnie pociesza. Dziś otwarcie sejmu. Gdy to piszę wszyscy są na mszy. Pan Bóg niech ich natchnie poddaniem się i roztropnością. Wczoraj jadłem obiad u króla z księciem Biełozelskim; wieczorem byłem na wielkim zebraniu u hrabiego Bielińskiego (cześnika koronnego) , który właśnie marszałkiem sejmowym obrany został . Będzie on sam jeden, kiedy zwyczajnie dwóch ich bywało. Ceremoniał nie dopuszcza mojej obecności przy otwarciu sejmu, kazałem bowiem wydać postanowienie, aby nikogo przy tym nie było. Będziecie co dzień czytały, co trybunały, albo jak ich tu nazywają, [239]

[241]

[240]

arbitrowie na jaw wydobędą. Wieczorem. W sejmie straszna wrzawa. Jutro ma być ciszej. Miałem pięćdziesięciu ludzi na obiedzie, jutro znowu, i tak będzie trwało przez czternaście dni”. Sievers był teraz własnym siłom pozostawiony i miał sobie radzić, jakby traktat rozbiorowy przeprowadzić. Widział się stojącym na pochyłości, gdzie warczących kół powstrzymać już nie potrafi. Otwarcie zaraz pokazało, że bez użycia gwałtownych środków sejm się nie nagnie. Któż mógłby się dziwić, że ten zawsze łagodny człowiek, któremu już nic nie pozostało, chwycił się takich środków? Musiała to być radość dla jego przeciwników w Petersburgu! Cesarzowa także była niezawodnie kontenta, że jej poseł powszechnie za szlachetnego i ludzkiego uznany, postępowaniem swoim usprawiedliwi dawne gwałty, jakie ona swoim Repninom i Bułhakowom w Polsce wywierać kazała. Właściwą historię tego straszliwego sejmu grodzieńskiego mamy zamiar tu o tyle mniej poruszać, że już wielokrotnie była on opisywana; w szczególności zaś dlatego, że szybko następujące i zmieniające się w tamtych czasach okoliczności wnet pozostawiły bez śladu i sejm, i jego wyniki. Nas obchodzi przede wszystkim pamiętny człowiek, który po dziesięcioletniej samotności wyrwał się i znalazł się na śliskim gruncie świata, jego położenie, jego zachowanie i motywy, które nim kierowały. Jak wcześniej jego niezmordowana osiemnastoletnia praca dla dobra nieokrzesanego narodu zjednała mu miłość, tak teraz mógł przez pół roku żyć wiarą, że jego niemniejszy wysiłek pozwoli mu zadbać o dobro nieszczęśliwego i zrozpaczonego narodu. Ale dziesięcioletnie oddalenie tak dalece oziębiło uczucia Katarzyny, że ta, u której znajdował najlepsze oparcie dla swoich zamiarów, teraz jego mądrych rad nie słuchała. Co gorsza, potemkinowski, zubowowski i podobne wpływy, zniszczyły zupełnie szlachetność i wspaniałomyślność, która żyła w jej uczuciach. Wtedy Sievers powinien był ustąpić, aby się nie narażać na nagany i nie narażać również swego wpływu. Zostało dowiedzione kto tego się domagał; nie znał on różnicy między despotycznie rządzonym i wolnym narodem. Wolny naród żąda słusznie, żeby kierownicy jego losów korzystali z rad i podejmowali postanowienia wynikające z potrzeb i dążeń całego narodu. Despota natomiast uprawia samowolę; realizuje własne interesy i występuje przeciw tym, którzy mu nie ulegają. To było dla Sieversa najbardziej bolesne. Gdy plany Katarzyny się ujawniły, domagał się dymisji, gdyż inaczej wyglądałby jak dezerter w dniu bitwy i czułby się niegodnie. Po tym z łatwością można rozpoznać Sieversa. Gdy przeminęło jego pierwsze rozczarowanie z powodu nieposłuszeństwa sejmu, odnalazł swój upór i zdecydowanie. Szedł uporczywie, mając na oku swój cel, i jeżeli stawało coś na drodze, odrzucał na lewo i prawo. Krzyczano wszędzie o przemocy, którą narzucał sejmowi i słusznie. Tylko w Petersburgu jaśniała mu łaska i życzliwość: carowa złamała swoje milczenie i przesyłała nagrody; istny głos triumfu dochodził do niego ze strony rosyjskiej wielkości. Sievers do Cesarzowej; „pierwsze dwa dni sejmu nie były szczęśliwe. Król zupełnie bezczynny, przekorną radość swoją - mniemanych patriotów nie wielu się zjawiło - przeciw konfederacji generalnej ukrywający. Wielka liczba posłów wybuchnęła przeciw Konfederacji. Najwięcej było hałasu o to, że Konfederacja przepisała marszałkowi przysięgę, która arbitrów (publiczność) wyłączyć mu kazała. Był to tylko pozór, ażeby parę dni przewlec, a trzeciego sejm zerwać. . Starania Kossakowskich i innych członków Konfederacji było żadne. Wiedzieli oni z góry, że z chwilą zerwania sejmu Konfederacja silniej niż kiedykolwiek odżyje. W. Imp. Mość znajdzie w moich urzędowych raportach, co byłem zmuszony uczynić. Dzisiaj nareszcie marszałek obrany, [242]

pierwszego dnia otrzymał pozwolenie złożenia przysięgi. Jest to hrabia Bieliński. Kazałem doręczyć moją notę, która jutro przyjdzie do czytania; członkowie delegacji, jak ich imiennie wymieniłem, jutro wybrani zostaną, 31 wszystkiego”. [243]

Rozruch pierwszego dnia z powodu przysięgi był tak wielki, że obalono klęcznik i krucyfiks, które tam stały, i posiedzenie zerwano . Sievers postanowił usunąć gwałtem pięciu posłów, których mu wskazano jako promotorów i ludzi niebezpiecznych, i wydać notę (19 czerwca), w której żądał od sejmu zamianowania niezwłocznego delegacji z dostateczną plenipotencją. Z nią wejdzie w układy na podstawie deklaracji z 9-go kwietnia, ułoży i zawrze traktat ostateczny, który król z sejmem zaraz podpiszą, ażeby ratyfikacja jak najprędzej nastąpić mogła. [244]

Kiedy po wykonaniu przysięgi izba senatorska połączyła się z poselską, pierwsza była prawie pusta. Mówią, że wtedy posłano Kozaków w okolicę dla wyszukania senatorów i sprowadzenia ich przemocą. Mowa królewska dnia 20-go czerwca rozpoczęła komedię, jaką odegrać miano: „Dopiero przeczytane noty, mówił król, dają mi powód oświadczenia w stanach sejmujących, że gdy przystępowałem do konfederacji targowickiej, pod hasłem Najjaśniejszej Imperatorowej utworzonej, czyniłem to na podstawie aktu tejże konfederacji zaręczającego całość kraju naszego. Ten najcelniejszy widok był prawidłem, do którego stosowałem wszystkie kroki moje, i mam za powinność oznajmić stanom Rzplitej, pod węzłem Konfederacji sejmującym, że trwam w zamiarze nie przykładania się w żaden sposób do ustąpienia kraju nam zabranego, w ufności, że sejmujące stany w równym ze mną w tej mierze zostawać będą przedsięwzięciu. Jest moim zdaniem, że należy nam na te noty odpowiedzieć w wyrazach najumiarkowańszych, ale z przełożeniem wszystkich powodów popierających słuszność żądania naszego, o przywrócenie zabranych nam krajów, w nadziei, że mądrość i sprawiedliwość Najjaśniejszej Imperatorowej i króla imci pruskiego z przełożeń naszych uznają, że nasz naród nie dał przyczyny do tych mniemań, dla których sądziły te dwory mieć powód do zajęcia krajów naszych”. 23-go czerwca przyszło do odpowiedzi, którą kanclerze, koronny i litewski, imieniem sejmu napisali; noty były podpisane przez Sieversa i Buchholtza; sejm odpowiedział każdemu z osobna. Rosyjskiemu posłowi rozwlekle i niepewno, właściwy przedmiot ile możności obchodząc, a kończąc prośbą, ażeby ceł żądanej delegacji wyraźniej oznaczyć raczył. Bucholtzowi odpisano, że sejm nie widzi nadal żadnego pozoru do trzymania wojsk pruskich w Polsce, spodziewa się zatem, że takowe wyprowadzone zostaną. Co do żądania posła to znajduje załatwienie w odpowiedzi, danej ambasadorowi rosyjskiemu, którą w kopii przyłącza. Nazajutrz Sievers żądał powtórnie wyznaczenia bez żadnej odwłoki Delegacji rekwirowanej, mocą dostateczną opatrzonej. Toż samo Buchholtz uczynił. Obydwie noty odczytane spór wielki wywołały. Król nawet oświadczył się przeciwnym. Zamiast Delegacji proponował, aby wysłać poselstwa do wszystkich przyjaznych dworów, przedstawić im niebezpieczne położenie Rzplitej i nakłonić je do pośrednictwa przy Imperatorowej i królu pruskim . Przed trzema dniami poseł Jankowski już był zrobił podobny wniosek; teraz na jego obronę król po cztery razy głos zabierał. Wszyscy posłowie litewscy poparli projekt z wielką natarczywością . Lecz marszałek upierał się przy wyborze Delegacji. Król solwował sesję i nie przyszło do żadnego rozstrzygnięcia. [245]

[246]

[247]

Następnego dnia trwały dalej obrady. Wystąpił jako pośrednik biskup Kossakowski, ale nie

koniecznie na korzyść Sieversa. Wniósł on, ażeby dać różne instrukcje do trzech interesowanych dworów, mianowicie do dworu wiedeńskiego , który także nietykalność Rzplitej poręczył, dalej, ażeby zamianować nie jedną, lecz dwie osobne delegacje, które by oddzielnie z rosyjskim i pruskim dworem traktowały, żadnej jednak plenipotencji do zrzeczenia się nie miały. [248]

[249]

Na koniec 26-go czerwca projekt Jankowskiego większość uzyskał. Postanowiono udać się do zagranicznych mocarstw o wdanie się, ażeby oba dwory zajęte prowincje powróciły, a wojska ich z granic Rzplitej ustąpiły . Generał-major Wojna, którego w Wiedniu kim innym zastąpiono, tamże przywrócony. Marszałek wystąpił znowu z żądaniem wyznaczenia Delegacji. W końcu zgodzono się, lecz chciano, ażeby Deputacja była tylko umocowana do traktowania z Rosją. Król także mówił za tym wnioskiem . Przystąpiono do głosowania i przeszedł 107 głosami przeciw 24. [250]

[251]

[252]

Rzecz ta wywołała powszechne zdziwienie. W Niemczech, we Francji łamano sobie głowę nad tym, co król zamierza osiągnąć tym całkowitym zwrotem ku Rosji. Jeden Repnin się nie dziwił. Znał on króla i wyraził Sieversowi swoje ubolewanie nad nieznośnymi zwadami, jaki przechodzić musi. Jeszcze go czeka wiele nieprzyjemności. Jakkolwiek to może być przeciwne jego charakterowi, musi się na ostateczne środki przygotować. Król, w osobnej odpowiedzi na obie noty powtórzył przed sejmem że do konfederacji targowickiej, zawiązanej pod opieką Imperatorowej, przystąpił tylko wskutek zapewnienia, że całość Rzplitej nietkniętą pozostanie. Teraz więc wszystkie życzenia jednoczy on w tym jednym punkcie, aby granice jej wolne pozostały skoro Polska obu dworom najmniejszego powodu do rozbioru nie dała. Pytano się powszechnie, czy tym razem mówi szczerze? czy też to znowu komedia? Zgodzono się na to, że w tym ręka Austrii być musi. Austria nie może patrzeć obojętnie na wzrost Prus, i znów zbyt ściśle z Rosją związana, ażeby król pruski intryg z obu stron obawiać się nie miał. W ten sposób może na prawdę trafiono. Pamiętajmy, że Sievers ciągle ostrzegał Cesarzową o częstych schadzkach posła wiedeńskiego De Caché z królem. Ona lepiej wiedziała niż on, co z tego należy wnosić. Jeżeli teraz przypomnimy sobie, że właśnie w tym samym czasie oblężenie Moguncji, które wojska pruskie z największym wysileniem prowadziły, wszystkich oczy na króla pruskiego zwracało, to nie będzie niepodobne podejrzenie, że Katarzyna mogła ośmielać intrygi, które by upokorzenie jego miały na celu. Jaką wagę przykładała ona do zdobycia znaczącej twierdzy, pokazała dawniej przy krwawym szturmie Oczakowa i Izmaiła. W kilka lat później czyny, przez jakie bohater wieku zatrząsł światem, miały podać do ręki skalę, przy której wielkość dawniejszych trochę mniejszą się okazała. Sievers krzyczał na zdradę króla polskiego, przedsięwziął ostre środki przeciw niemu, a tym sposobem mógł psuć potajemną grę swojej własnej Monarchini. Przynajmniej Kossakowscy związali się teraz ze swoim arcywrogiem, królem, z kim zaś w Petersburgu w najbliższej byli styczności, wiemy. Rozumie się że wobec znienawidzonego ambasadora popisywali się ze swoim rosyjskim duchem, zwłaszcza, gdzie chodziło o to, aby Prusakom dojąć albo raczej łup odbić. Pisze też Sievers 23-go czerwca do Cesarzowej: „Ośmielam się na jedno pytanie: jeżeli znajdę po temu umysły na Litwie, czy mam to popierać, aby się oderwali od Polski i Rosji poddali ; drugie, Wasza Imp. Mość nie mówi mi nic o zwierzchności lennej nad Kurlandią. Sprzedano by ją, jestem tego niemal pewny. Dalej, gdyby W. Imp. Mość raczyła zatwierdzić, cośmy, Igelström i ja, o wojskach polskich powiedzieli, jest wszelkie prawdopodobieństwo skutku. Jeśli jednak jest mowa o zmianie systemu, należałoby i w układach, co do wojska rzeczy odmienić. Dałem poznać Ożarowskiemu i Kossakowskiemu, że byłaby może przy tym okazja do zapłacenia ich długów. Napomknienie to chciwie przyjęli”. [253]

26-go pisze Sievers: „Przesilenie tak się wzmaga, że W. Imp. Mość będzie musiała niebawem rozstrzygać: czy przyjąć poddanie się Litwy, czy je odrzucić. Na dzisiejszym posiedzeniu sejmowym było 107 głosów za traktatem z Rosją bez Prus, a 24 przeciw; między ostatnimi było może 20, o których pewny jestem, że byliby głosowali z większością, gdyby nie to, że się mnie narażać obawiali . [254]

[255]

Biskup (inflancki) zapewniał mnie w ciągu długiej konferencji, jaką z nim miałem wczoraj wieczorem, że jest pewny Litwy i części Korony. Wybadywałem go co do zupełnego poddania się. Nie zdawał się być tą propozycją zdziwiony i mówił, że gdyby pewne przywileje były zapewnione nie wątpi o usposobieniu Litwy, a nawet i Korony. Odpowiedziałem, że mógłbym z góry poręczyć utrzymanie praw, wolność wybierania sędziów i rozpisywania podatków, że ciężary są nawet w Rosji mniejsze, aniżeli teraz w Polsce; co się zaś tyczy innych stosunków do tronu, koncesję Jej Imp. Mości uczynione swoim poddanym, świadczą o jej dobroczynnych zamiarach”. Na końcu tego, jak i poprzedniego listu, jest znów nagląca prośba o decyzję, zwłaszcza, co do proponowanych środków, celem pozyskania umysłów. W takich okolicznościach nazywał on listy od córek jedyną swoją pociechą. 21-go czerwca pisał: „Nie myślę Cię nudzić szczegółami sejmowymi. Znajdziesz je w „Gazecie Hamburskiej.” Smutna to rzecz ludziom gwałt zadawać. Przysłano mi z Warszawy piękne wiśnie i śliwki, którymi się dzielę z młodymi księżniczkami Biełozelskimi. Wolałbym z Tobą! Tymi dniami mieliśmy tu szkaradny czas, dodaj do tego seccatury, obiady, interesy, kłamstwa, sidła, zdrady; jeżeli tak dłużej potrwa gotowym stracić wszelką cierpliwość. Nie obawiaj się o moje zdrowie, póki mi w każdy dzień pocztowy piszecie, przypominając mi moje względem Was obowiązki. [256]

Zapomniałaś mi donieść o przejeździe hr. Stackelberga. Niektórym tu ludziom marzy się, że może jedzie, aby mnie zastąpić. Mnie by to wcale nie dokuczyło. Inne ludzkie przywidzenie podaje mnie za następcę Tutolmina. Bądź pewną, moja droga, że z tego wszystkiego nic nie będzie. Sejm daje mi dużo do roboty. Nie sypiam już po obiedzie, ale wypoczywam, ażeby móc dalej ciągnąć audiencje. Potem przychodzi osiem osób z raportem, co się stało na sejmie i aby porządek jutrzejszego posiedzenia oznaczyć. Ech, moja droga, nie obawiaj się, żebym u tego dziecinnego narodu miał pozostać. Cztery dni swarzyli się o formułki i dopiero piątego, nastraszeni moją notą, o rozbiorze mówić zaczęli . [257]

24-go czerwca. „Chętnie byłbym Ci parę słów napisał przez kuriera, który tej nocy odjeżdżał, gdyby nie zbyt wielka potrzeba spoczynku po pracy, która aż do drugiej z rana się przeciągnęła. Dziś nawet rano, kiedy wyprawiam drugiego kuriera, mam zaledwie czas obiecać Ci dłuższy list przez pocztę, która wieczorem odchodzi. Wyobraź sobie z tego życie, jakie teraz prowadzę. Dodaj wielkie obiady, których nie lubię, a co dzień w czasie sejmu daję, i ciągłe kabały tych Polaków, którzy nie warci tej ofiary, jaką dla nich zrobiłem, a będziesz się cieszyła, słysząc, że niemniej jednak zdrów jestem. Głosy dzieci księcia, mego sąsiada, które często z mego gabinetu słyszę, przypominają mi szczęśliwą przeszłość, a wietrzny, chłodny i dżdżysty czas, jaki tu był ciągle i wychodzić nie pozwalał, spacery w ogrodzie Bauenhoffskim w tym miesiącu. Guwernantka gra bardzo dobrze na fortepianie. Nie widzę jej, ale ją słyszę, jak Was słyszałem”. 28-go czerwca. „Ach, moja droga, mamże Ci to wyjawić? Król mnie zdradził! Intryguje przeciw mnie na sejmie, puszcza się nawet na otwartą grę. Nie wahałem się ani na chwilę. Położyłem areszt na wszystkie jego dochody. Poprzednio przez dwa dni nie pokazywał się jego sekretarz, teraz od

trzech dni oblega mnie, prosi o przebaczenie, przyrzeka wszystko uczynić a ja udaję zagniewanego, chociaż nim nie jestem, bo mi go żal. Będzie już musiał się nagiąć.” Jednocześnie położył Sievers areszt na dochody hrabiego Tyszkiewicza, siostrzeńca królewskiego. „Ten ma za żonę bardzo miłą siostrzenicę królewską i równie miłą córkę 14-letnią. Wszystko to nie lubi mnie i ja to czuję, nie moja w tym wina”. [258]

[259]

Szlachta polska owych czasów, jak każda spróchniała arystokracja, miała wszystkie wady ale i cnót niemało. Ostatni sejm jasnym tego jest dowodem. Skoro tylko króla dotknął ostry cios, wielu posłów zebrało się i ofiarowało mu pół miliona złotych polskich, za które on podziękował. Igelström teraz, kiedy Sievers uciekł się do środków gwałtownych, dostał się na swoją drogę, którą pędził wszystkimi kołami zadowolenia. Wiadomo, że w takich środkach był biegłym, a na skargi Sieversa dobrej mu udzielał rady. „Ciężko to i bardzo ciężko - pisał 28-czerwca - oddzielić od ciała część tak ważną, jak ta, nad którą JWP. pracujesz, i rzecz wielce niepokojąca tak wielu entuzjastów pogodzić. Każdy z nich przez egoizm działa i myśli, a patriotyzmu za pokrywkę używa. Sądzę, że należy posługiwać się tą samą bronią, zawsze o patriotyzmie prawić, a egoizm niszczyć lub zaspokajać, nigdy zaś patriotyzmu z egoizmem nie kompromitować . Sztukę tę posiadasz JW Pan, mój Protektorze, en maitre; te sto i coś posłów, z którymi masz do czynienia, pokierujesz po swojej myśli, jeżeli każdemu według jego słabości schlebiać będziesz. Nienawiści nawet jednego przeciw drugiemu schlebiać trzeba, a całkiem szalonych pod pozorem, że nie działają według instrukcji, jaką otrzymali, odsyłać do armii nieboszczyka Kreczetnikowa, tak, ażeby nikt nie wiedział, gdzie się podziali, co bardzo łatwo osiągnąć, jeżeli na każdej stacji pocztowej wywiezionemu nazwisko się odmieni, a wtedy całkiem sprzed oczu publiczności zniknie. W. Eksc. masz ode mnie listy, w których wymieniłem po nazwisku każdego, kto przy moich dwuznacznych posłach z czym się odezwał; takiego trzeba zaraz wyprawić. Co się tyczy arbitrów tak w izbie sejmowej, jak na ulicach i w domach moją dobrą radą jest, ażebyś W. Ekscel. rosyjską policję w Grodnie zaprowadził, a to w sposób następujący: 4 bataliony strzelców z ich działami i 8 działami artylerii polowej wprowadzić do miasta; miasto na 4 części podzielić, każdemu batalionowi jedną część powierzyć, każdą część znowu na 4 cząstki rozdzielić, a do każdej z tych cząstek kompanię jedną przeznaczyć. Panowie generałowie muszą urządzić odwachy, pikiety i rezerwy działami naszpikowane. Nikt nie powinien wjeżdżać lub wyjeżdżać z Grodna bez zezwolenia J. W. Pana. Nikt w czasie odprawiania się sejmu nie ma z domu wychodzić. Wszystkie drogi do Grodna, w odległości ćwierć mili, powinny być kozakami i karabinierami obsadzone. Taki porządek, na trzy tylko dni wprowadzony, wystarczy do ujęcia wszystkiego w karby, przywrócenia spokojności i uczynienia J. W. Pana Dyktatorem. Przyjmij to J. W. Pan, najszanowniejszy Przyjacielu, jako znak mojej otwartości i jako dowód mocnego pragnienia, ażebyś J. W. Pan postawił sobie na wieczne czasy marmurową kolumnę w rosyjskiej i polskiej historii”. [260]

Sievers dawniej już zapraszał do Grodna brata królewskiego, prymasa; ten jednak mimo usiłowań Igelströma odmówił. Cesarzowej bardzo na tym zależało, ażeby się o nim upewnić; lecz sposób, jaki podała, zdawał się Sieversowi całkiem niewłaściwy. Człowieka, który się chwieje, odpowiedział, należy się obawiać, ażeby się nie zdecydował, a ten właśnie wypadek jest z prymasem. Jest on już dobrym Prusakiem i można mu tylko kazać rezygnować. Jednak spróbuję go zaprosić, aby przynajmniej do Białegostoku przyjechał i w tym celu użyję Igelströma, który posiada żołnierską wymowę. [261]

Sievers wespół z Buchholtzem zwrócił się listownie do prymasa. Ale żołnierz mówca, który obu

popierał, rozbił się o przebiegłość księżą. Książę „życzył sobie najrzetelniej”, ażeby traktat zrzeczenia się jak najrychlej był zawarty, skoro nic już odmienić się nie da. Sejm powoduje się czystym egoizmem; i jedna strona oczernia drugą, zwłaszcza króla, jego brata, przed Sieversem. Igelström zatem wezwał go, ażeby jako pośrednik między wszystkimi do Grodna zjechał, choćby tam miejsca i głosu nie zabrał. Prymas, była odpowiedź, nie może być w Grodnie bez krzesła i głosu. Cóż więc ma tam robić, gdy żadnego posła nie zalecił, a stąd żadnym głosem rozrządzać nie może? W końcu swego raportu Igelström zaklinał na miłość boską Sieversa, aby nie dopuszczał, iżby Prusy otrzymały osobną Delegację; miałby tylko [???] Wezwanie to było niepotrzebne. Zanim je odebrał Sievers, wydał był wspólnie z Buchholtzem notę do sejmu (29-go czerwca 1793). Oba wyrazili swoje zadziwienie nad zamiarem sejmu poróżnienia dwóch ściśle sprzymierzonych dworów i żądali ponownie wyznaczenia Delegacji, z którą by wspólnie traktować mogli. Tymczasem intryga przeniknęła do ostatnich warstw narodu. Igelström żalił się na rozszerzane wszędzie kłamliwe wieści, jakoby Sievers związał się z królem i Konfederacją, aby dworowi pruskiemu żadnego traktatu nie pozwalać, i jako on, Igelström, czeka rozkazu, ażeby, łącznie z Polakami Prusaków z kraju wypędzić. Wszystkiego tego narobił za wczesny rozkaz Ożarowskiego, ażeby całe wojsko koronne się zbroiło. Odtąd arsenał w Warszawie bywa na dwa łańcuchy zamykany, koszary mają podwójną wartę; żołnierze przez całą noc palą światło w izbach; nie wolno im się rozbierać i mają, jak słychać, broń i działa ostro nabite. Pikiety zostały wzmocnione i co godzina prawie wysyłane są patrole, choć w Warszawie i na Pradze wszystko jest spokojne. Niechby Sievers Ożarowskiemu polecił, aby cofnął swoje rozkazy, i bez wiedzy posła żadnych wojskowych rozporządzeń nie czynił. [262]

Niemniejsze wzburzenie było na sejmie. Doszło ono tak dalece, że 2-go lipca Sievers (po raz drugi) kilkunastu posłów aresztować i w mieszkaniach ich strzec kazał. Rozruch stał się tym większy. Przyszło do protestu, który młody Adam Poniński zaprojektował przeciw uciśnieniu reprezentantów narodu przez obce mocarstwo i do decyzji, ażeby zerwać sejm, skoro tylko członków jego znowu aresztować będą. Przedajny Bieliński nie dopuści wciągnienia protestu do protokołu i zakomunikowania go dworom zagranicznym, co także uchwalone było. [263]

[264]

[265]

Sievers się namyślił, i tego samego wieczora więzionych posłów uwolnić kazał pod najostrzejszymi groźbami przeciw sejmowi, jeśli powolny się okaże. Nazajutrz nadeszło pismo do izby, w którym Szczęsny Potocki oświadczył, że prowincje zajęte, są bez żadnej nadziei dla Rzplitej stracone. Świetne obwieszczenie, pisał jeden dziennik, którym wielki ten człowiek swoją polityczną karierę zakończył. Nareszcie przyszła pierwsza odpowiedź na raporty, jakie Sievers Cesarzowej o sejmie był zdawał. W reskrypcie (z 26 czerwca) stało: że Cesarzowa jest uradowana widząc, że to na koniec rozsądnie iść zaczyna, i pochwała najzupełniej silne i energiczne kroki, jakie przy tej okazji przedsiębrał. Sievers odebrał reskrypt (4 lipca) w chwili, kiedy miał odchodzić kurier, którego przez trzy dni zatrzymał, zapewne w nadziei, że będzie w stanie dołączyć jeszcze dobrą wiadomość o Delegacji. Nie mógł i mniemał, że Imperatorowa nie będzie kontenta, wszakże spodziewał się, że będzie go sądziła łaskawie, czy zanadto, czy nie był dość ostry. To pewna, że król i biskup (Kossakowski) połączyli się, ażeby sprawy przewłóczyć i uczynić się niezbędnymi, w zasadzie przecież zawsze byli sobie przeciwni. Wielce łaskawy reskrypt obejmował wiele rzeczy, które Sievers dawno już był proponował; tak

rozwiązanie konfederacji generalnej, którego pisał, że dopełnić nie może, albowiem niedawno jeszcze oznajmił wolę Imperatorowej, ażeby pozostała, interesy zaś sejmowe nie są jeszcze uporządkowane. Jednak nie traci z oczu wielkiego celu połączenia. Biskup mówi o połączeniu na sposób Czech i Węgier z domem Austriackim. Sievers, co prawda nie wierzy. Może to być tylko obliczone na zyskanie czasu, ażeby od pruskiego nabytku odstręczyć. Tymczasem jednak namyślił się, że cesarski rozkaz przecież wykonać trzeba. „O ile Kossakowscy i ich partia - pisał do Cesarzowej (8 lipca) - cieszyli się dawniej, że konfederacja generalna targowicka obok sejmu - a może i po nim - trwać będzie, o tyle przeraziło ich moje oświadczenie, że jest bliska końca tak dalece, iż wątpili, czy mam podobne rozkazy, lub czy się do tego zabiorę”. Oba akta, rozwiązania i rekonfederacji sejmu dobremu pióru polskiemu powierzył. Od dawnej Rady Nieustającej zażąda się rachunków i zamianuje się nową; również nowych sędziów powiatowych i trybunalskich, w tych bowiem czasach fermentacji byłoby niebezpieczne na wybory tym celem pozwalać. Te przedmioty - pisze dalej - z przeglądem finansowym i jego smutnymi szczegółami zatrudnią sejm podczas układów o traktaty. Mój nie potrwa długo, lecz pruski bez gwałtu do skutku nie przyjdzie, i co do tego właśnie, będę wielce szczęśliwy, gdy się dowiem o jawnej i ukrytej woli mojej Władczyni, jak daleko mam posunąć kroki gwałtowne, lub dopuścić alternaty, ażeby Prusacy weszli do województw krakowskiego i sandomierskiego, celem zmuszenia kraju do odstąpienia, którego dobrowolnie W. Imp. Mości uczynić nie chcą. Myślałbym, żeby to była chwila wytargowania od Prus pewnych korzyści handlowych dla tego nieszczęsnego kraju, których by inaczej nie uzyskał. W. Imp. Mość jeszcze byś wdzięczność za to odniosła. Reskrypt, dotyczący demarkacji i kanału, jest dla mnie prawdziwą pociechą, dotyczący posłów chełmskich zrobił wielkie wrażenie”. Ci, albo raczej szlachta chełmska, na wieść, że wszystkie ziemie Rzplitej mają być rozebrane, w osobnym piśmie do Cesarzowej, oddali się pod jej opiekę, aby wespół z nowo oderwanymi prowincjami słodyczy jej panowania kosztować. Łatwo sobie wystawić odpowiedź, która nie kazała na siebie czekać, jak nieraz odpowiedzi na pytania i projekty Sieversa. Po wielu rozprawach, 9 lipca sejm zgodził się na plenipotencję, jaką Delegacja otrzymać miała. [266]

„My, król, za zgodą jednomyślną sejmujących pod związkiem konfederacji targowickiej skonfederowanych Rzplitej Stanów... wybraliśmy i wyznaczyli osoby następujące NN., którym... dajemy moc i władzę traktować i wchodzić we wszelkie rozmowy, umowy i układy z JW. Posłem W. Rosyjskim, niemniej układać, stanowić, konkludować i podpisywać to wszystko, co ku najtrwalszemu i najlepiej upatrzonemu dobru krajowemu uznają być użyteczne... obiecując słowem naszym królewskim, iż cokolwiek mianowani deputowani nasi ad hunc actum zrobią, skonkludują, postanowią i podpiszą, to, my, Król, za poprzedzającym zezwoleniem stanów i uznaniem słuszności dzieła z przepisanymi Deputacji warunkami zgodnego, przyjąć i ratyfikować przyrzekamy”. [267]

Nie możemy się dziwić, że stanowczy poseł nie przyjął tak nierozsądnie sformułowanego pełnomocnictwa. Instrukcje udzielone pełnomocnikom nie mogły go zjednać. 11 lipca, to jest tego samego dnia, kiedy deputowani wybrani być mieli, wystąpił z notą, w której wyraził zdziwienie i żal, iż na wzgardę prerogatyw, do tronu i laski marszałka sejmu przywiązanych, a które on ma rozkaz utrzymywać, nieprzyzwoitość i nierząd ciągle na sejmie panują... Sejm 1773 r. służyć powinien za przykład przy elekcji członków Delegacji. Najjaśn. Król Jmć nominował naówczas [268]

[269]

[270]

przez swego kanclerza osoby z senatu, marszałek zaś sejmowy ze stanu rycerskiego. Ten przykład nie może być zniesiony... pomimo fakcji burzliwej i zgorszenie przyczyniającej dostojeństwu tak świetnego zgromadzenia, fakcji, która potrafiła przewrócić na sesji wczorajszej pomieniony przykład, na sposób, który nadto trąci jakobinizmem sejmu rewolucyjnego dnia 3-maja... [271]

Gdy dowiedział się oprócz tego, że do konstytucji plenipotencji włożono podstępnie pierwszy raz imię konfederacji targowickiej, która od czasu sejmu zostaje w bezczynności i która ma być rozwiązana podług woli N. Imp. Jmci, poczytuje dla siebie powinnością oświadczyć sejmowi skonfederowanemu, iż mając do traktowania z sejmem nadzwyczajnym, wolnym i uznanym przez siebie samego za skonfederowany, nie przyzna żadnej plenipotencji, gdzie się uczyni wzmianka o konfederacji targowickiej. Wiedząc oraz, że zamierzono, ażeby członkowie Delegacji wykonali przysięgę przeciw korupcji, krok, który powinien poczytać tak za urazę osobistą, jako też przeciw reprezentującemu swemu charakterowi wymierzony, oświadcza, iż podobna przysięga byłaby hańbą dla samego nawet tego Prześwietnego Zgromadzenia, gdyby ono na łonie swoim nie znajdowało osób podejrzeniu korupcji niepodległych; spodziewa się zatem, że sejm wstrzyma się od rzucenia na siebie podobnego czernidła. [272]

W końcu żąda, ażeby koniecznie była urządzona Delegacja dnia 12-go lipca, końcem wejścia w konferencje bez straty czasu, w przeciwnym zaś razie będzie się widział w żałosnej konieczności usunąć zapalaczów, burzycieli spokojności i porządku , prawdziwych swojej ojczyzny nieprzyjaciół, jako jedyne przeszkody legalnego postępowania obrad sejmu, który stracił około czterech tygodni czasu drogiego nad tym, co by mógł skończyć w cztery dni. [273]

Na tym samym posiedzeniu oznajmiono, że dobra hrabiego Tyszkiewicza przez wojska rosyjskie w sekwestr zajęte zostały. Z polecenia izby kanclerze udali się do Sieversa i wrócili z odpowiedzią, że sekwestr będzie zniesiony, jak tylko delegacja na jutro będzie ustanowiona; w przeciwnym razie, każe jeszcze więcej posłów uwięzić . Za zgodą Sejmu król nominował 31 członków, oprócz których jak to przy zaczęciu następnej sesji doniósł, siedmiu jeszcze miał zamianować. Ale cały sejm powstał przeciw temu i stanęło na 31 członkach, którzy teraz zostali zatwierdzeni i zobowiązani przysięgą, że z żadnej strony nie pozwolą sobie podyktować nic, co by było ze szkodą Rzplitej Jak dalece posunięto sobie igraszkę z przysięgi, dowodzi nota, którą królowi przepisano: że nigdy nie robił propozycji lub obietnicy i że mu ich także nie robiono, że nigdy nie uczyni ani nie przyjmie żadnych, które by dobru Rzplitej szkodzić mogły. [274]

[275]

[276]

1793 od 13 lipca do 6 grudnia

Pertraktacje Delegacji - Pożar Wyborga - Protegowani Igelströma - Hrabia Załuski - Ostateczne udzielenie plenipotencji - Znów kurlandzkie dzieje - Podpisanie traktatu odstąpienia - Książę Repnin - Układy z Prusami - Szczególna mowa króla - Opór sejmu - Nielitościwe środki Cesarzowej Katarzyny - Ciężkie porozumienie się z Prusami - Imieniny Sieversa - Różne korespondencje - Prusy ostro występują - Sievers ucieka się do gwałtu - Pochwała Cesarzowej Sievers rozwiązuje konfederację targowicką - Sejm skonfederowany - Stanowcze wystąpienie Prus - Sievers musi sobie ostro poczynać - Pruski traktat odstąpienia przemocą przeprowadzony - Listy Sieversa do córek - Rocznica elekcji - Hrabina Camelli - Roztropny kurier - Sievers żali się przed córkami - Projekt traktatu przymierza - Günzel w niełasce - Sievers chory i udręczony Improwizator marchese Ghisilieri - Skargi na Polaków - Zawarcie traktatu przymierza - Skutki bezpośrednie - Książę de Nassau - Sievers ma wiele kłopotu - Igelström i Załuscy - Kłopot z wojskiem - Cesarskie prezenta - Kłopoty króla - Bieg interesów - Zamknięcie sejmu - Pani Günzel wraca - Powinszowanie Igelströma - Pismo Kutuzowa ze Stambułu - Usprawiedliwienie się Sieversa; powrót do Warszawy; czyni wnioski - Nagły upadek - Powody odwołania - Jeszcze kurlandzkie zwady - Zubow i wspólnicy - Sievers do Zubowa i do Cesarzowej Trzynastego lipca 1793 r. miał Sievers na zamku grodzieńskim pierwszą konferencję z Delegacją, której przedłożył traktat, jaki Rzplita Polska z Rosją zawrzeć miała. W dość długim wstępie była mowa o powodach, jakie Cesarzową do tego kroku skłoniły. Cały traktat obejmował dziesięć artykułów; pierwszy zastrzegał wieczny pokój, związek i przyjaźń doskonałą między obu państwami. Ażeby zaś ustalić ten szczęśliwy system pokoju wieczystego na zasadzie tym gruntowniejszej, wykreślał drugi artykuł granice, jakie na potem wiecznymi czasy oba kraje oddzielać będą, czyli innymi słowy mówił o odstąpieniu prowincji przez Rosję zajętych. To był punkt o który chodziło, a Delegacja, nie będąc po temu umocowana nie mogła wchodzić w dalsze układy w tej mierze. Doręczyła ona Sieversovi, na drugiej konferencji, odbytej z nim 15-go lipca, krótki wykład z prośbą o przesłanie go Cesarzowej, od której by dalszej łaskawej rezolucji oczekiwano. [277]

[278]

Sievers nie przyjął raportu, oświadczając na piśmie, że strata drogiego czasu, który na próżnych roztrząsaniach stracono, zmusza go do ścisłego przestrzegania nowych i ponownych rozkazów Imperatorowej i wezwania Delegacji, ażeby dziś jeszcze zdała sprawę sejmowi z przedłożonego sobie na pierwszej sesji projektu do traktatu, a to końcem uzyskania plenipotencji do zawarcia go i podpisania, przy wyłożeniu naglącej potrzeby niezwłocznej na ten krok rezolucji. [279]

[280]

Jednocześnie udał się Sievers do samego sejmu , z przełożeniem naglącej potrzeby, ażeby Deputacja opatrzona była plenipotencją dostateczną do podpisania traktatu takiego, jakiego podał projekt, żadnej w nim nie czyniąc odmiany. Poprzedzające noty, które przymuszony był podawać sejmowi przez cztery tygodnie czasu drogiego na próżnych roztrząsaniach straconego, dały poznać sejmowi, że dłuższe zwłoki mogłyby tylko uczynić niechybnie jeszcze uciążliwszym los narodu, który po tylu zawichrzeniach łono jego rozdzierających, ma prawo oczekiwać, że sejm zatrudni się szczerze użyciem jednego środka, który mu pozostaje, ażeby zjednać narodowi pokój i uszczęśliwienie. On, Sievers, ma to również na celu przez traktat aliansu i związku najściślejszego, jako też traktatu handlowego ku wzajemnemu obojga narodów (Korony i Litwy) pożytkowi, do [281]

[282]

czego będzie zaraz opatrzony plenipotencją po nastąpionym podpisaniu i ratyfikacji traktatu (rozbiorowego). Nota niniejsza, wraz ze sprawozdaniem deputacji, była wprawdzie zaraz na sejmie czytana; ten jednak nie uznał za potrzebne ani dać o niej swojego zdania, ani postanowić kiedy rzecz ta ma przyjść pod rozprawy. Nowa nota z 16-go lipca brzmiała: „Podpisany, widząc oczywiście, że zawarcie traktatu ma jeszcze być nadal odsunięte i że stany na sejm skonfederowany zgromadzone, zamykając oczy na los opłakany swojej ojczyzny, zapominają co są winne swoim konstytuantom, widzie się przymuszonym oświadczyć, że będzie poczytywał dalszą zwłokę i odmówienie opatrzenia Deputacji plenipotencją należytą za odmówienie traktowania i ukończenia po przyjacielsku z podpisanym, a oraz za deklarację wyraźnie nieprzyjacielską. Żałosne skutki, wypływające z takiego postępowania sejmu, któremu naród swoje teraźniejsze i przyszłe powierzył losy, muszą być okropne dla narodu całego w ogólności, osobliwie zaś dla nieszczęśliwych wieśniaków. Podpisany będzie więc przymuszony z największym swoim żalem posłać w przypadku takiego odmówienia, które będzie oznaczało wyraźną deklarację nieprzyjacielską, oddział wojsk N. Imp. Imci na egzekucję wojenną dóbr, własności i mieszkań tych członków sejmowych, którzy się będą sprzeciwiali zdaniu powszechnemu ludzi cnotliwych i narodu, który jęczy pod ciężarem odnowienia anarchii wtedy, kiedy ona powinna zupełnie ustać. Taka egzekucja wojenna będzie się bez wątpienia rozciągała, w przypadku przychylenia się N. Króla Imci do strony opozycyjnej, na wszystkie ekonomie królewskie, tudzież na dobra wszystkich tych osób, które pod jakimkolwiek bądź tytułem należą do J. K. Mości. Konfiskata intrat Rzplitej będzie jeszcze skutkiem naturalnym takiego postępowania sejmu, jako też zaniechanie zapłat za prowianty i furaże dla wojsk dostarczane, które to wojska mają być utrzymywane kosztem nieszczęśliwych wieśniaków. Podpisany spodziewa się, że środki te podług instrukcji jego przedsięwzięte, uczynią w sejmie wrażenie i że on nie dozwoli, aby dzień jutrzejszy, t.j. 17-go lipca, minął bezskutecznie co do wydania należytej plenipotencji dla podpisania traktatu. Nie może na ostatku zataić przed sejmem, jak dalece takie środki są przeciwne maksymom, którymi on zamyślał powodować się w powierzonym sobie poselstwie, środki, które rokują zamiast ścisłego aliansu i traktatu handlowego zyskownego z Rosją, stratę tych zysków, jako też pozbawienie się życzliwych chęci i przyjaźni N. Imp. Imci, bez których Polska, jak się zdaje, istnieć nie może, ani oczekiwać przyszłej pomyślności; gdy przeciwnie wszystkie te pożytki są jej w proponowanym traktacie zapewnione. Chętnie dajemy wiarę temu, że przy czytaniu powyższej noty powstał wśród zebranych krzyk zgrozy. Sievers dotrzymał tego, co przed paru tygodniami do córki był pisał, że pójdzie przeciw wiatrom i burzy. Kiedy tak niebo i ziemię poruszył, aby wybór Delegacji po swojej myśli przeprowadzić 11 lipca „w sam czas, jak się wyrażał, aby energię jego pomnożyć”, przyjechał kurier od Cesarzowej, a nazajutrz drugi z nadzwyczaj pochlebnymi reskryptami. Sievers był w możności zaraz odpowiedzieć. Król okazuje wielki żal z powodu wyboru członków, zdaniem jego nie można było mieć Delegacji, nie dołączając doń patriotów; świeżo jednak ponowił swój błąd, solwując posiedzenie sejmowe, zanim projekt traktatu mógł być odczytany . Obłuda Kossakowskich zdaje się mu (Sieversowi) dowiedziona; lecz ma się z nimi na ostrożności; jeżeli zaś będzie potrzeba uciec się do ostateczności, oszczędzać ich nie myśli. Jednak owi kurierzy, którym zawdzięcza przychylne reskrypty przez równoczesną inną wiadomość postawili go wobec najboleśniejszej troski. Powiedzieli, że kurier, który krótko przed ich wyjazdem do Carskiego Sioła nadszedł, przyniósł [283]

wiadomość o zniszczeniu Wyborga przez straszliwy pożar. Gubernatorem Wyborga, jak nam wiadomo, był zięć posła. Znajdował się akurat w objeździe swojej guberni, podczas gdy jego małżonka udała się do Petersburga, aby stamtąd pospieszyć do Estonii do swojej siostry, która krótko po urodzeniu pierwszego potomka powracała do zdrowia. Tkliwy ojciec przekazał jej 9 lipca (który to dzień uchodził za dzień wstąpienia na tron Katarzyny) dodatkowo hojnie pieniądze na koszty podróży i na drobne wydatki. Napisał przy tym, że nie jest to wiele, ponieważ wydał więcej, bez uszczerbku dla budżetu, bez konieczności uzupełniania go, na dwa duże obiady po 75 nakryć, poza oficjalnymi obiadami dla 20,25 osób. Teraz pisał jej: „Żyję naturalnie w okropnym lęku i oczekuję dzisiejszej poczty z największą niecierpliwością i niepokojem. Ach co się stało z tymi najukochańszymi dziećmi? Przesunąłem przygotowanie kuriera o parę godzin. I to nieszczęście przez te nieznośne komplikacje, w których się znajduję”. Podobnie wzburzone były listy do młodszej córki i gubernatora. Ten ostatni zamykał się słowami: „Myśl, która mój niepokój powiększa, jest ta, żeś Ty może już wyjechał na objazd guberni, i kto wtedy mógł się troszczyć o Twoją matkę, Twój dom, o nieszczęśliwe miasto i w końcu o moją Katinkę?” Widzimy człowieka, który w czasie, kiedy swoimi notami przysporzył Polsce tak wielkiej biedy, czuł się sam w ciężkim położeniu. Po trzech dniach męczącego oczekiwania przyniosła mu poczta z utęsknieniem oczekiwane listy. Mimo natłoku spraw nie zwlekał z obszerną odpowiedzią córce i swemu zięciowi. Ta pierwsza napisała mu, że wyjechała do siostry do Estonii. Ojciec ostro odpowiedział, że wysłał jej dwa listy, krótki do Fickel i dłuższy do Wyborga. ponieważ wierzył, że na pewno wróciła po tej wstrząsającej wiadomości o pożarze. „Ty musiałaś powrócić moja droga przyjaciółko - napisał do niej. Był to na pewno twój obowiązek. Twoja czułość dla męża, dla Twojej kochanej małej Katinki i Twoich innych dzieci, musiała Cię do tego sprowokować, mimo perswazji, a może nawet zakazu Günzla, musiałaś te jego argumenty odsunąć, mimo, że ze względu na jego wielką czułość dla Ciebie oszczędzić Ci chciał tego straszliwego i z wielu względów przygnębiającego widoku”. Jeśli było coś do zrobienia, jeśli trzeba było działać, na Sieversa można było zawsze liczyć. Finlandia wiele ucierpiała podczas ostatniej wojny, zaś gubernator, jak pamiętamy, nie był nastawiany dobrze do rosyjskich dowódców. Dlatego Igelström i Sałtykow oczerniali go wobec carowej, tak, że jej niełaska dała się odczuć i gubernatorowi i guberni. Sievers przypuszczał, że już nadszedł czas, aby uiścić miastu i krajowi odszkodowanie za straty wojenne. Pełen był takiej nadziei. Nadszedł już czas, aby pomyśleć nad planem szerokich ulic, domów, takich jak ryskie, dwupiętrowych z kamienia. Na jeden dobrze wykonany plan dał pieniądze jak i na budynek gubernatorstwa i sądów. Wierzył, że podróż gubernatora do Petersburga jest w tych warunkach konieczna. Przywiązywał dużą wagę do powiedzenia: należy kuć żelazo póki gorące. Napisał również do Zubowa list, który przedstawiał jego stanowisko: „Wasza Ekscelencja wybaczy mi, że jeszcze raz o sobie będę mówił i to o tym co mnie obchodzi. Zdziwi się pan, że będę mówił o nieszczęściu miasta Wyborga. Przypominam sobie bardzo wyraźnie zgliszcza czterech miast, przez które kroczyłem, ponieważ jedno z nich spaliło się w jednym z pierwszych lat mojego zarządu w Nowogrodzie. Mój zięć myśli tak jak ja, i odważam się powiedzieć, że myśli jak dobry gubernator i jak ojciec powierzonego mu narodu. Zauważył z bólem, że w ostatniej kampanii, wtedy, gdy głównodowodzącym był hrabia Sałtykow, Jej Cesarska Mość straciła do niego zaufanie i wskutek tego został pominięty w czasie pokoju. Chciał się wycofać. Powstrzymałem go

i powstrzymywałem do tej pory. Na jego nieustające prośby zezwoliłem tej zimy, aby się wycofał, gdyż Jej Cesarska Mość nie zwróciła mu swego zaufania; a jego rana w głowie, wgłębienie w czaszce, w które można włożyć dwa palce, bardzo mu dokucza. Myślał już o tym, aby ubiegać się o swoją emeryturę od września; ale to nieszczęście w mieście, którego mieszkańcy go lubią, wiąże go, aby nie zrobić im zawodu, to sprawa honoru. Proszę też pana hrabiego, by przyjrzał się temu i zrobił w tej sytuacji to co mógłby pan zrobić, Ekscelencjo. Nigdy gubernator nie odczuwał tak głęboko nieszczęścia swoich poddanych”. [284]

W tym czasie Igelström, który, mówiąc nawiasem, wspólnie z Sałtykowem oczerniał przed Cesarzową Günzla, gubernatora finlandzkiego, a zięcia Sieversa i był głównym jego nieprzyjacielem, pisał do teścia listy polecając mu ustawicznie siebie i swoje kreatury. Raz mówi o niejakim panu Drewnowskim byłym sekretarzu sejmowym 1775 r., który na żądanie Stackelberga układał konstytucję, a obiecanych 100 tysięcy złotych nie otrzymał; Sievers powinien by mu je powrócić. To znowu rekomenduje posłowi oficjała warszawskiego, który go często odwiedza, jako kandydata na nowe biskupstwo. Albo hrabiego Dembińskiego, przyjaciela Ożarowskich i Załuskich, ze znakomitej krakowskiej familii, którego na jaki wysoki urząd zaleca. Załuski powtarza się zawsze w rekomendacjach Igelströma, aczkolwiek Sievers niewiele o nim chce wiedzieć. Igelström przemawia za nim częściej, jak za swymi własnymi starostwami, które Konfederacja, póki jeszcze trwa, na dziedziczne dobra zamienić by mogła. [285]

[286]

[287]

W ostatnich czasach ustąpili byli niektórzy wysocy urzędnicy, i chodziło o to, ażeby miejsca ich obsadzić. Przez Igelströma Sievers zwrócił się do Raczyńskiego i Moszyńskiego. Pierwszy nic nie przyjął, drugi dał się namówić do przyjęcia laski marszałka wielkiego, która dawniej była przy Mniszchu. Doniósłszy o tym Igelström dodaje: „Teraz, mój najlepszy, pomyśl JWPan także o Załuskim . JWPan mówisz, że mu brak energii. Przeczytałem wszystkie posiedzenia, i nie znajduję nikogo, kto by tak trafnie i tak często jak on o naszej sprawie mówił. Wygląda on, prawda, na śpiącego, ale to już jego powolny charakter; daj mu JWPan co do wypracowania, a zobaczysz jak robota będzie piękna i gruntowna. Obok tego posiada on dokładną znajomość komisji skarbowej; przez pięć lat bowiem zasiadał w niej z pożytkiem; aby zaś być podskarbim, wielkiej energii nie trzeba. Zdaję się na JWPana i spodziewam się nieomylnie, że będzie podskarbim. Tak, najszacowniejszy, zrób to JWPan i przymówienia się mego wysłuchaj.” Tak się i stało. Zaledwie jednak Igelström dostał zapewnienie, zaniósł skargę, jakoby Raczyński chciał zmusić Załuskiego do odkupienia od niego urzędu za wysoką pensję, która by na dobrach Załuskiego zabezpieczona była. Sievers krótko rzecz rozstrzygnął. Rano 17 lipca napisał do króla: „Ponieważ opróżnienie krzeseł ministerialnych służbę i bieg spraw tamuje, proszę zatem Waszą Królewską Mość o niezwłoczne zamianowanie: marszałkiem wielkim koronnym pisarza wielkiego hrabiego Moszyńskiego, marszałkiem nadwornym koronnym marszałka sejmowego hrabiego Bielińskiego, podskarbim wielkim koronnym hrabiego Załuskiego i marszałkiem litewskim pana Giełguda. Patenta te wraz z podpisami muszę koniecznie mieć dzisiaj przed posiedzeniem sejmowym, równie jak patent dla pisarza polnego Miączyńskiego. [288]

[289]

Stanowczość dnia wymaga kroku tego. Powtarzam Waszej Królewskiej Mości, co miałem zaszczyt przedwczoraj mu powiedzieć, że wykonam co do joty com wczoraj w mojej nocie zapowiedział, skoro tylko plenipotencje dziś wydane nie będą. Byłbym w rozpaczy, gdyby do tego przyszło, lecz konieczność nakazuje. Do tego mowa Waszej Królewskiej Mości rzeczy przyprowadziła. Jej to

Polska ostatnie swoje nieszczęście przypisywać będzie.” Należało się spodziewać, że na tym posiedzeniu wybuchną wszystkie namiętności. Ponieważ i Polacy pocieszali się tym przedłożeniem, to nie są warci naszego współczucia. Któż mógłby się dziwić, że ten biedny, stratowany naród, giął się pod nogami swojego przemożnego wroga? Skądinąd wiemy, że król i większa część sejmu naród zdradzali. Król był zbyt nikczemny i rozkoszy chciwy, ażeby mimo wszelkie przeciwne zachcianki, gróźb się nie ulęknął. Posłowie składali się po większej części z najemników, odgrywających komedię i sztuczne boje, wśród których trudno było zacnego i nieustraszonego męża od zaprzedanych odróżnić. Zapewne na skutek ostrego listu, któryśmy przytoczyli, król niebawem, aczkolwiek z wielu omówieniami, zrobił wniosek, ażeby wysłać do Sieversa kanclerzy obojga narodów z oświadczeniem, że sejm pełen ufności losy Rzplitej zdaje na łaskę Cesarzowej, Monarchini, której ludzkość, wielkości jej duszy dorównywa. Kanclerze przynieśli odprawę, iż mimo wszelkie przełożenia, JP. ambasador od ogłoszonej noty na krok nie odstępuje, gdyż takie, przez trzech kurierów, odebrał od dworu swego rozkazy. Odpowiedź ta wywołała istną burzę. Wielu wolało, że nie ustąpią, raczej zginą z zaszczytem. Niechaj ich poślą na Sybir, a stepy i mrozy przypominać im będą, że obowiązek swój spełnili. Wyszydzano tchórzliwe króla wystąpienie; samemu przypominano przysięgę, którą nawet jako członek konfederacji targowickiej był wykonał, że całości Rzplitej strzec będzie. Król mający łatwą wymowę, po kilkakroć zabierał głos dla swojej obrony i dla uciszenia umysłów. Przywodził na myśl, że, jakkolwiek szlachetne jest oburzenie, niczego jednak nie dokaże, chyba, że te półczwarta miliona ludzi, które reprezentują, uporem swoim także w obcą niewolę poddadzą. Wystawił im upadek miast, nędzę chłopów, tej wzgardzonej klasy ludzi, którzy acz pierwsi dobroczyńcy ludzkości, w parę miesięcy swoje stodoły, swoje obory próżne i puste zastaną. Nie będzie on rozwijał przed nimi strasznego obrazu głodu i pomoru, które niechybnie potem nastąpią. Mimo to wracano ciągle do wykonanej przysięgi. Tylko książę biskup wileński Massalski i Kossakowski, biskup inflancki, starali się te skrupuły usunąć; że nie masz reguły bez wyjątku, a wyjątku w tym razie pominąć nie można. Kossakowski wskazał potrzebę, jako jedyne dzisiaj prawo, i napomknął, że może Cesarzowa, jeżeli wola Jej się spełni, nie będzie się upierała przy odstąpieniu krajów Prusom. [290]

[291]

Tak obudzono u jednych nadzieję u drugich bojaźń i Łobarzewski przeszedł nareszcie z wnioskiem, aby Deputacji podpisanie żądanego traktatu zalecić. Poseł ów stoi w tajnych papierach na 100 do 300 dukatów miesięcznie: łącznie z Pułaskim prowadził on i kupował sejmiki na Wołyniu. W pierwszej chwili izba zdrajcę obelgami obrzuciła; w końcu jednak więcej niż trzy czwarte głosów projekt jego pozyskał 74:20) . [292]

[293]

[294]

[295]

Skargi i piękne słówka, jakie położono na wstępie do tej rezolucji, w niczym istoty jej nie zmieniły. Powiedziano tam: że król i stany, mając jedynie na celu odwracać nieszczęścia od kraju, radą, roztropnością i niezmienną stałością, wierni temu przedsięwzięciu dali słyszeć światu całemu głos uciśnionego przemocą narodu, dali poznać współziomkom, iż nikt z nich nie lękał się stać się raczej ofiarą swej powinności, niżeli zdradzać ją przez obawę o swoje osoby, które winni poświęcić dobru kochanej ojczyzny. Z drugiej strony, winnymi staliby się w oczach narodu, gdyby zostali bez trwogi w takim zdarzeniu, które, jak świadczą noty ambasadora pod dniem 15 i 16 lipca podane, zagraża najokropniejszymi klęskami całemu krajowi. „Jesteśmy zupełnie opuszczeni, bez wojska dostatecznego, bez skarbu, bez żadnego znikąd wsparcia; ludzkość sama wzdryga się pisać rozkazy [296]

do wylewu krwi w wojnie, której wytrzymać nie podobna.

[297]

Kiedy już do najwyższego kresu zbliża się nieszczęście, nic nam nie pozostaje, jak wziąwszy Boga, serc ludzkich sędziego i świat cały patrzący na nasz ucisk za świadka, oddać los ojczyzny naszej pod wyrok tej wielkiej monarchini, która ufnością narodu polskiego w swej wspaniałomyślności zniewolona, poda mu zapewne rękę dobroczynną i nie będzie mogła chcieć zguby jego.” Rozdzierające skargi, mogą obudzić litość nad zdeptanym narodem, lecz nie nad nieszczęsnymi jego reprezentantami, którzy pięknymi słówkami głos sumienia swego zagłuszyć chcieli. Rezolucja ta taka była ważna dla Sieversa, że tej samej nocy w różne strony wiadomość o niej rozesłał. Do Cesarzowej napisał: „Uchwała co do plenipotencji, po dwukrotnym głosowaniu, dziś o 11-tej wieczorem zapadła, pospieszam zatem wyprawić kuriera z tą wiadomością, która tym większe u W. Imp. Mości zajęcie obudzi, że zaledwie dwadzieścia głosów przeciwnych jej było. Jeżeli mię nadzieja nie łudzi, spodziewam się 11-go w poniedziałek, w dzień podwójnej uroczystości księżniczki Olgi, akt podpisać. Skoro traktat z Rosją napotkał na takie przeszkody, to przy układzie z Prusami na nierównie większe przygotować się trzeba. Wielu z moich najzaufańszych mówi mi, że ich uległość dla Rosji tak daleko się nie posunie. Nie oglądając się na wyraźne rozkazy, jakie mi W. Imp. Mość dać raczyła, ale na to, co mi one w ogólnych zwiastują wyrazach, pomyślę nad środkami gwałtownymi. Przede wszystkim użyję najwyższej perswazji, i zobaczę, co wskóram przez propozycję zapłacenia części długu i przez korzyści handlowe, jakie Prusy ofiarować mają.” Do jednej córki pisał „17-go po północy. List mój będzie krótki. Widzisz, która godzina... Przeprowadziłem nareszcie uchwałę plenipotencji do podpisania traktatu. Tym więc sposobem połowa niemal mego zadania jest skończona; ale druga połowa daleko trudniej wypadnie, ten traktat z Prusami...” Do drugiej córki: „Na koniec mogę Ci donieść, że, dzięki Bogu!, dotarłem do pierwszej mojej mety, plenipotencja do podpisania traktatu dziś wieczorem o 11-tej uchwalona została po wielu sprzeczkach, skargach i swarach. Zdaje się, że w poniedziałek traktat podpiszę, dzień to imienin i urodzin małej w. księżniczki Olgi Pawłowny. Dałby Bóg, ażeby to dobrą wróżbą było.” [298]

Już w dwa dni później mógł Sievers donieść Cesarzowej, że traktat jest gotowy potrzeba go tylko na czysto przepisać. Tutaj nasunęła się znowu historia kurlandzka. „ Nie byłbym śmiał, pisze, naprzykrzać się W. Imp. Mości tymi wierszami, gdyby nie szczególny wypadek, który mnie do tego zmusza. Księżna Karolowa Biron, która tu od kilku tygodni się znajdowała, chciała wczoraj ze mną się widzieć. Zastałem ją łzami zalaną. Sądziłem, że chodzi o stosunki z księciem, w których książę, równie jak ona, mnie za pośrednika sobie życzyli; ale to było ci innego. Liczne listy z Kurlandii, mówiła, donoszą jej, że na skutek zabiegów Howena, Kurlandia ma zostać prowincją rosyjską a to za zgodą Prus, że to sztuka, jaką jej księżna panująca wypłatała, aby jej syna następstwa pozbawić. Na próżno ją zapewniałem, że nic o tym nie wiem; żeby była spokojna, nic nie skutkowało. Prosiła mnie nawet, abym pisał do W. Imp. Mości, polecając ją u stóp tronu i oświadczyła, że przyjmie chętnie wszystko, co się Imp. Mości uczynić z nią spodoba. Odjechała do Warszawy.” Ostatecznie 22-go lipca mógł Sievers do młodszej córki napisać: „Traktat jest podpisany, i w tej chwili odjeżdża Karol Güldenhoff, ażeby go zawieźć Imperatorowej. Bodajby to było z pożytkiem dla rodu ludzkiego i biednego oddawcy! Upał tu okrutny, a ja zastawiam stół na 77 osób w niskiej sali i drugi na 25 osób dla urzędników. Pierwsze imieniny Olgi Pawłowny ładnie obchodzone będą.” W liście do najstarszej córki pisał: „Wyobrażam sobie dobrze Twoje uczucia na widok zasadzonych przez Piotra Wielkiego drzew (w dolinie Katarzyny przy Rewalu). Nie wiesz, że Twój dziad też wiele drzew tam posadził. Może Ci o tym opowiedzieć admirał Spirydow - to był jego

przyjaciel. A zatem Ty jesteś przy swojej kochanej Liżecie - z matką i siostrą. Jak musicie być zadowolone. Ja również wiedząc o Was. Może się zdarzy szczęśliwy przypadek, że Lizetta swoje maleństwo, jak myślę, dziś urodzi, podczas huku armat, z których na pomyślność Marii Pawłowny wystrzelono. Wielu innych miało te same myśli, ponieważ was zna. Moje imieniny będą tu obchodzone według nowego i dawnego kalendarza. Wczoraj widziałem w obozie oberstlejtnanta Kastalińskiego, moje imię, czyli moją cyfrę w fajerwerku i na transparencie, bardzo ładny wieczór i całe miasto, od pięknej, malowniczej strony nad brzegiem rzeki, gdzie obozuje jego batalion, to też myślałem i mówiłem o Was wszystkich.” Widzimy po tym jak nasz poseł osiągnął pierwszy wielki sukces, jak mu było przyjemnie i jak wszystko teraz gięło się przed nim. Pułaski i Łobarzewski, których już znamy, mówili mu, żeby można wnieść na sejmie, aby tenże zaproponował Cesarzowej wzięcie na jej żołd kilku tysięcy ludzi. Sievers pochwalił ich gorliwość, zrobił jednak uwagę, że to nie jest na czasie, i żeby nikomu o tym nie mówili. Repnin pisał doń z Rygi: „Odebrałem jeden po drugim trzy listy Pańskie, za co Wam jestem serdecznie obowiązany, równie jak za dołączone gazety, noty i projekt traktatu. Winszuję Panu z duszy z serca skutku Waszych układów. Wczoraj traktat musiał być podpisany. Jestem prawdziwie tym zachwycony, i ściskam Was jak najszczerzej za dobre te wiadomości. Dziękuję Wam za dobroć jakąście Gersdorfowi okazali. Mówił mi, że Pan nie masz prawie czasu do spania, i jesteś niezmiernie obarczony interesami, ostentacją, bankietami itd. Strzeż się Pan, ażeby Wam to zdrowia nie popsuło. Ja byłem młody kiedym żył tym trybem, i zawsze silnego zdrowia; lecz w naszym teraz wieku rzecz jest prawie nie do zniesienia.” [299]

Igelström pisał: „Nikogo nie może i nie będzie tyle obchodziła, mój najszanowniejszy, przyjemna wiadomość, jaką mię JWPan dzisiaj ucieszyłeś. Winszuję szczęścia z całego serca i wielbię Najwyższego, że pobłogosławił pracy i wielkim staraniom JWPana i męczarniom Jego koniec położył. Teraz, mój najlepszy, imię JWPana jest na wieki w rocznikach zapisane i najpóźniejsi potomkowie imię Jego błogosławić będą. Winszuję sobie, że mam szczęście czcić przyjaciela, który łagodnością i cierpliwością wszystkie przeszkody przezwyciężył, i jako wzniosły mąż życzenia swej Imperatorowej, swojego narodu spełnił, ani jednej kropli krwi nie przelawszy. W tym jest prawdziwy dowód, że Bóg JWPanu błogosławi. Niechaj szczęście i zdrowie nie odstępują Go w najdalsze lata.” Za granicą inne było o tym zdanie. Jedna z francuskich gazet napisała: „Tak więc dokonana została tu wielka, niesłychana grabież, jakiej się na ziemiach Rzplitej Polskiej dopuszczono. Traktat, który ją uświęca podpisano 22-go lipca i sejm go akceptował. Zadziwi się potomność, że wielki naród, sławny kiedyś z męstwa i miłości ojczyzny, mógł się poniżyć aż do podpisania haniebnego odstąpienia, które mu jakiś poseł zuchwale narzucił.” Obecnie naród ten i ci co go zdradzali, jak Kossakowscy i Massalski, król nawet, wszyscy łudzili się głupią nadzieją, iż Cesarzowa tknięta ofiarą, jaką jej Polska uczyniła, będzie ją bronić przeciw Prusom. Zresztą zaledwie można podać w wątpliwość, że Cesarzowa na swój sposób z daleka wiarę tę podsycała. Niezawodnie i Sievers nie wiedział jeszcze teraz czego się trzymać. Jakeśmy już uważali, miał on zwyczaj za każdym kurierem do Repnina pisywać. Dowód jak wysoko zdanie jego cenił. I słusznie. Repnin przed laty zaczął był w służbie Cesarzowej Katarzyny tę nikczemną grę, której bezpośrednim skutkiem był pierwszy rozbiór Polski. Uchodził on zawsze za jednego [300]

z najlepszych generałów i dyplomatów Cesarzowej. Obecnie jako generalny gubernator zarządzał prowincjami ościennymi z Polską. Dlatego już musiał pragnąć, ażeby go Sievers o bieżących sprawach zawiadamiał. Sieversowi jeszcze więcej na tym zależało, aby wiedzieć zdanie i zjednać sobie życzliwość człowieka, który, aczkolwiek oddalony od Petersburga, niemały tam jeszcze wpływ posiadał. Otóż Repnin pisał teraz do niego (27 lipca): „Powiedz mi JWPan, proszę, co poczynasz, czy poczniesz ze sprawami pruskimi? Mnie się zdaje, żeby one powinny iść krok w krok z naszymi. Jeżeli się zastanowią, kiedy nasze naprzód idą, lub też całkiem kresu dochodzą, czy to obu naszych dworów nie zaplącze?” Sievers nie mógł jeszcze nic pewnego powiedzieć, jak to zaraz zobaczymy. Poseł pruski zachował się dotąd spokojnie, aby biegu rosyjskich układów nie zakłócać. Dopiero 24-go lipca wystąpił z notą, która podobnież domagała się nieograniczonej plenipotencji dla Delegacji, z którą miał się układać. Przy czytaniu jej powstała straszliwa burza na sejmie. Żądania Prus przywiodły na pamięć szlachetniejszym umysłom w izbie szczęśliwsze czasy, kiedy oba państwa wspólnym dążeniu zjednoczone, spodziewały się jedno jarzmo rosyjskie zrzucić, drugie następnie niebezpiecznego sąsiada pohamować. Wiele głosów zarzucało królowi pruskiemu, że przede wszystkim jego intrygi wciągnęły naród polski na śliską drogę i na niej go porzuciły. Co więcej sam przeciw niemu odwrócił się i pchał na ostatnią zgubę naród, któremu niedawno przyjacielską rękę podawał. Nie chciano wcale posłowi jego odpowiedzieć, lub też odpowiedzieć stanowczą odmową. Wybuchła jeszcze raz z całą dzikością stanowiska nienawiść do Niemców, jako tych, którzy po wielowiekowych walkach, Polsce nogę na karku postawili i zmuszają do poddania. Z trudnością i po długich rozprawach udało się królowi, pochlebiającemu tej nienawiści, wzburzenie trochę uciszyć. Powiedział on już był dawniej Sieversowi, jak tenże do Cesarzowej pisał: „Pozostań Pan neutralny, i pozwól nam samym nasze interesy z Prusami załatwić!” Obecnie wniósł na sejmie, ażeby wyłożyć Sieversowi wszystkie powody, które się sprzeciwiały odstąpieniu prowincji zajętych przez Prusy i prosić, ażeby Cesarzowa była w tym pośredniczką. Spodziewał się on łącznie z sejmem, że zręcznie wtrącone przedstawienie nieprzyjaznego stanowiska, jakie Prusy od czasu sejmu konstytucyjnego wobec Rosji, a na korzyść Polski zajmowały, zajątrzy drażliwość Cesarzowej przeciw królowi pruskiemu, i może nawet oboje pokłóci. „Wielu z tych, którzy przede mną głos zabierali, mówił król, wspomnieli już, że sposób nasz układania się z dworem berlińskim musi być wcale różnym od tego, w jaki z Rosją układaliśmy się. Świeża pamięć wypadków ostatniego sejmu przypomina nam, jak pomału dwór berliński przez osiemnaście miesięcy odstręczał nas od wszelkiego związku z dworem rosyjskim, aż do podpisania naszego aliansu z Prusami 26 marca 1790 roku. [301]

Widzę tutaj świadków tego, com 15-go marca tegoż roku sejmowi przekładał. Żądałem, ażeby z tym nowym przymierzem się nie spieszyć. Było wówczas moim zdaniem, że jeżeli nie obwarujemy aliansu koncesjami handlowymi, te wcale do skutku nie przyjdą. Nie słuchano mnie, lecz skutek przewidzenia moje usprawiedliwia. Czytając dowody aprobacji i powinszowań, jakie Jego Królewska Mość, król pruski, co do wypadków 3-go maja, w kilka dni po ich nastąpieniu nam nadesłał, z wyznaniem nawet, że w nich własną swoją korzyść upatruje, potomność pytać się będzie, czy jest to ten sam monarcha, który wyrzucając nam te same wypadki, dzisiaj nasze własne prowincje sobie przywłaszcza? Zaraz po dniu 3-go maja 1791 r., przedsięwziąłem najbardziej przyjacielskie kroki względem

Najjaśniejszej Imperatorowej całej Rosji. Najżywsze nasze skargi nie naprawią już nieszczęść, jakie powstały z przeszkód, które Jego Królewska pruska Mość zamysłom moim stawiał. Zdaje się, jakoby nam chciał uchylić życzliwość tej wielkiej monarchini, o którą sam tak gorliwie się stara.” Następnie, król przedstawił Cesarzową jako jedyną nadzieję. Lecz nadzieja ta okazała się całkiem zwodniczą. Położenie rzeczy było dość szczególne. Jako odpowiedź, Sievers wydał zaraz notę (27go lipca), w której wyraził swoje zadowolenie z powodu zaufania, jakim sejm monarchini jego okazuje. Najwyraźniejsze atoli rozkazy zmuszają go do pośpiechu, ażeby bez straty czasu rozpoczęto negocjacje z ministrem pruskim i deputacji należytą plenipotencję dano. Takie łatwości Cesarzową na korzyść Rzplitej, a króla pruskiego do okazania chęci życzliwych w rzeczach handlowych i innych usposobią. Podobnąż notę wydał 30-go lipca. Niezwyczajnie łagodny ton, jakkolwiek tylko pozorny, jaki Sievers w obu notach przybrał, umocnił wszystkich w nadziei. Widzimy to z listu, który nazajutrz do Cesarzowej pisał: „Dłużny jestem trochę dokładniejszą odpowiedź na reskrypt, dotyczący moich układów. Zrazu chciałem obstawać przy nieograniczonej plenipotencji, lecz kiedym spostrzegł rodzaj koalicji między królem a Kossakowskimi, zmieniłem plan. Sądzili oni, że mnie wprowadzą w zasadzkę, przy pomocy instrukcji, nakazujących, aby deputacja sejmowi sprawę zdała, zresztą pełnych poddania się dla W. Imp. Mości. Skoro tylko miałem deputację, zaraz krokiem szturmowym zdobyłem i traktat, jak W. Imp. Mość to widziała, przez kilka słówek miodowych i moją otwartość. Nie było to jedyną moją tajemną korzyścią. Gdybym był otrzymał dla siebie nieograniczoną plenipotencję, minister pruski byłby tegoż samego zażądał, tymczasem teraz pozostawionym to jest zupełnie mojej roztropności i pozyskuję sobie opinię przez trochę zajęcia, jakie Polakom wobec Prus okazuję. W. Imp. Mość raczy objaśnić mnie z zupełnym zaufaniem, co do tego bardzo drażliwego punktu; aż dotąd będę się trzymał tego, co mi jest przypisane; koniec reskryptu bardzo jasno o tym mówi.” Tymczasem 23-go lipca Moguncja się poddała. W całej Europie, która od wielu miesięcy z wzrastającym zajęciem śledziła jej oblężenie, koniec ten głośnym odbił się echem. Sievers powziął stąd najlepsze nadzieje co do układów o traktat z Prusami. Nadzieją tą podzielił się z księciem Repninem, który mu odpowiedział: „Wzięcie Moguncji jest rzeczą piękną, która może, jak to Pan sam myślisz, ułatwi Wam robotę z Prusami, aczkolwiek mówiąc prawdę, król pruski, chociażby mu było się nie udało, niemniej jednak byłby bardzo potężnym monarchą, z którym Polacy bardzo by źle zrobili, gdyby się mierzyć chcieli; lecz gdzież znaleźć prawdziwie zdrowy rozsądek? Mój drogi! rzadki on jest doprawdy, choć każdy o nim mówi i każdemu zdaje się że go posiada.” Lecz nadzieja, jaką Sievers powziął, nie tylko Polaków ale i Cesarzowej dotyczyła. Bo jak mało Sievers jej dowierzał, jak nawet później mniemał, że Katarzyna pragnie całą wnet Polskę zająć, okaże się w ciągu pruskich układów. [302]

Wskutek noty z 30-go lipca, Sejm dał 31-go ministrowi pruskiemu odpowiedź. Była ona wystarczająco ostra. Właściwie było to tylko wezwanie do oświadczenia się, czy król pruski uważa się za związanego traktatem przymierza z Polską (1790) lub nie? dalej przełożenie, ile przebywanie wojsk pruskich w części kraju Rzplitej sprzeciwia się istocie wzajemnych obowiązków i aby te wycofane zostały. Naturalnie, że to prowadziło tylko do natychmiastowej odpowiedzi ministra pruskiego, który położył nacisk na zaczęcie układów z deputacją. Nie pomogły żadne rozprawy i wzbraniania się. Po gwałtownych sporach, sejm zdecydował się na układy. Pierwsza konferencja deputacji odbyła się 5-go sierpnia pod prezydencją księcia biskupa wileńskiego. Ale plenipotencja jej mówiła o wszystkim, wyjąwszy wszelką cesję terytorialną. Buchholtz też uznał ją za [303]

[304]

całkiem niedostateczną, chciał jednak zacząć układy. Delegacja oburzyła się jeszcze bardziej na plenipotencję pruską, z powodu ustąpienia kraju położonego na jej czele. Zażądała ona jej sprostowania, zanim by weszła w układy. Przyszło stąd na sejmie do najgwałtowniejszej zwady, którą król, sam ze wszech stron napastowany, zwłaszcza 10 sierpnia, w obszernej mowie załagodzić się starał. Była to mowa, mająca wszystkie przymioty i wszystkie wady wymowy królewskiej. Naturalnie, że mówca, wychodząc ze swego punktu widzenia, wiele przemilczał, nie jedno w innym świetle, jakby to było należało, przedstawił, w ogóle jednak są to wielkie rysy, w których podał obraz swojego panowania. Opłaciło się śledzić jego dzieje. „Wypadki dzisiejszego posiedzenia, mówił, dają mi sposobność do zabrania głosu. Komu się nie podoba obecny rezultat głosowania, niech sobie przypomni, żem milczał od czasu, jak przyszedł pod rozprawę przedmiot, który właśnie rozstrzygnięty został. Wiecie WMPanowie, żem ani jawnie, ani potajemnie na zdania wpływać nie chciał; zatem orzeczona decyzja jest bezpośrednim skutkiem waszych własnych opinii. Milczałbym i dłużej jeszcze, gdyby nie to, że w kilku mowach mianych na ostatnich posiedzeniach, a szczególnie też dzisiaj, zdają się na mnie całą winę nieszczęść naszych zwalać. Jakkolwiek miałbym powody czuć się tym dotknięty, nie jest to jednak czułość, co mnie do mówienia znagla; nikogo bowiem o zamiar obrażania mnie nie posądzam. To, co tu było powiedziane, chcę uważać tylko za głos boleści, który nieszczęśliwy los ojczyzny wyrywa z serc czułych na nieszczęścia, którym zaradzić nie są w stanie. Cierpienia człowieka ciężko zranionego sprawiają, że chwyta za wszystko co napotka, zgoła nawet za rękę, która go chce opatrzeć i ciśnie ją tak, że częścią czuje wespół z nim ból, jaki go rozdziera. W ten sposób oceniam mowy tych mianowicie, którym wiek ich młodzieńczy nie pozwolił być świadkami wypadków mego panowania, od samego ich początku. Mogą oni tylko źle oceniać, co im nierzetelnie doniesione zostało. Gdyby jednak ich mowy przeszedłszy do potomności, miały tamże na imię i pamięć króla, o którym mówili, rzucić cień z prawdą niezgodny, musieliby sobie wyrzucać, że oczernili niewinność, i pewny jestem, że lepiej objaśnieni, pospieszyliby odmienić mowę, zastanawiając się nad tym, iż się szkodzi ojczyźnie i współobywatelom, rozszerzając fałszywie niesłuszne zdanie o królu, który nimi rządzi; jeżeli bowiem odejmie się mu miłość i szacunek u narodu, tym samym odejmie mu się środki do pożytecznego panowania. W zabranym glosie, ten, którego mowa dzisiaj cofnęła się aż do czasów mojej elekcji, nie mniej wszyscy inni, którzy mnie słuchają, niechaj zechcą zwrócić swoją uwagę na prawdy, które im wierna moja pamięć od owego czasu przywiedzie. [305]

Skutkiem wojny siedmioletniej, której Niemcy były teatrem, w wielu miejscach Polski stały jeszcze wojska rosyjskie, tak dla pilnowania pozostałych swoich magazynów, jak i dla innych powodów, kiedy śmierć położyła koniec panowania Augusta III. Jeżeli sejm konwokacyjny, w czasie bezkrólewia, nieograniczoną mający władzę, jeżeli konfederacja generalna, która bezpośrednio po nim nastąpiła, uznały za właściwe utrzymywać przyjaźń z wojskami rosyjskimi, w kraju będącymi, jeżeli nawet życzyły sobie i użyły ich pomocy, nic to nie może ciążyć króla którego jeszcze nie było. W czasie samej elekcji, żaden obcy żołnierz przytomny nie był; elekcja była zupełnie wolna i jednomyślna. Kogo niemal sześć tysięcy podpisanych na tron powołało, ten prawnie na nim zasiadł. Niechaj wypadki kolejno na pamięć przywiedzione, posłużą za próbę, czyli ten, którego wola narodu na tronie posadziła, obowiązków swoich na nim dopełni? Protokoły sejmu 1766-go r., pierwszego po elekcji, zapisały dary, jakie król odtąd po milion razy krajowi czynić zaczął. Jeżeli od następnego roku konfederacja radomska plan detronizacji jego ułożyła; jeżeli sobie przywłaszczyła prawo wysyłania posłów do Rosji, aby tam sobie wyprosić

gwarancję nowej formy rządu, nie było to dziełem króla, którego konfederacja napastowała. Jeżeli, nie osiągnąwszy celu kosztem króla, niebawem od zamysłów Rosji się odwrócili, jeżeli Rosja, widząc się krzyżowaną na sejmie 1767 właśnie przez tych, którzy ją sprowadzili, z łona tego sejmu Rzplitej czterech jego członków wywieźć kazała, możnaż winę tego składać na króla, który przez lat pięć z kolei nie przestał starać się o ich uwolnienie, póki go nie uzyskał? jeżeli konfederacja barska, zawiązana 1768 r. i prawie z tych samych ludzi, którzy radomską składali, zaczęła od tego, że dochody królewskie chwytała i dobra koronne zajmowała, czyliż najpierwszy przepis własnej konserwacji nie dawał królowi prawa w obronie swojej stanąć? Gdy nareszcie taż sama konfederacja zadecydowała śmierć króla w autentycznym akcie, który jeszcze istnieje i który tu wykonać próbowano, świadczy dziś jeszcze blizna na głowie królewskiej; cóż było głównym staraniem króla w ciągu pięciu lat, jakie po zaczęciu owej konfederacji barskiej nastąpiły? jeżeli nie to, ażeby wyjednać uwolnienie tych, których oręż rosyjski jeńcami uczynił. Między tymi, którzy mnie słyszą, tacy znaleźć się mogą. [306]

A któż teraz, jeżeli nie on sam mówił za tymi, którzy na życie króla godzili? Kiedy na koniec nasze domowe waśni dały sąsiadom naszym pochop do pierwszego krajów naszych rozbioru, odwołuję się do świadectwa wielu członków teraźniejszego sejmu, którzy byli także członkami sejmu 1773 r., jakie było moje zachowanie się? Jakie były moje mowy na owym sejmie a szczególniej w pamiętnym dniu 10 maja, kiedy przeciwna mi opinia cztery tylko głosy więcej otrzymała? Jeden z tych, którzy je natenczas liczyli, w tej chwili między nami się znajduje. Trzy cudzoziemskie wojska napełniły stolicę, dotarły aż do murów zamku, gdzie zgromadzenie sejmowe obradowało i poparły tych, którzy wydarli królowi swobodne rozdawnictwo godności senatorskich, ministerialnych i starostw, przeznaczonych jako nagrody dla zasłużonych obywateli, prawo szafunku, które po wszystkie czasy było najpiękniejszym dawnych królów przywilejem. I jakiemuż to wydarło je królowi? Temu samemu, który na tejże sesji 10 maja 1773 r. wyzywał śmiało każdego, kto by mu ukazał choć jedno przestąpienie jego paktów konwentów. Nikt się nie odezwał. Tym sposobem, nie wolą króla stanęła owa forma rządu, pod którąśmy od 1773 r. do 1788 r. zostawali. Na tym ostatnim sejmie 1788 r., kiedym przez 18 miesięcy opierał się nowościom, których straszne skutki dzisiaj czujemy, mogąż mi one być przypisywane? Mowa moja z dnia 15 czerwca 1790 r. jest w ręku wszystkich. Jeżeli natenczas podobało się sejmowi, wbrew zdaniu, jednomyślnie uchwalić nowe przymierze, którego poniewierkę dzisiaj opłakujemy, cóż miałem czynić? Jeżeli nie zgodzić się na to, do czego mnie wzywał cały naród pod hasłem: Król z narodem, naród z królem. Widząc się zatem w konieczności przejścia z jednej strony na drugą, obcy zawsze fałszowi, liczyłem na to, iż tam, gdziem był przeszedł, znajdę rzetelność, która odpowie pochlebnym obietnicom, jakimi nas łudzono na owym sejmie, który jeżeli miał najlepsze zamiary, sądził, że żadnej ostrożności zaniechać nie powinien. W sześć miesięcy później poseł jeden bez poprzedniego ostrzeżenia, bez mojej wiedzy, zrobił wniosek, ażeby na wypadek opróżnienia tronu, elektora saskiego następcą moim mianować. Przywiodłem zaraz zgromadzonym stanom na pamięć, że mi nie wolno wyznaczać żadnego następcy, bez wyraźnej woli całego narodu i na ten cel zgodnie z moim zdaniem uniwersały z zapytaniem rozpisane zostały. Wielka liczba członków ówczesnego sejmu i listy ze wszystkich województw dowiodły mi wówczas, że następcę mego z familii mojej chcą wybrać. Odpowiedziałem wszystkim jednozgodnie:

że, nie będąc autorem tego planu, życzę sobie stale, ażeby żaden z moich krewnych na tron nie wstąpił, inaczej utrzymywałoby się ciągle domniemanie, że to ja tajemnym promotorem planu byłem. Że zresztą myślę, iż znaczenie i dobro naszej ojczyzny nierównie więcej na tym zyska, jeżeli sobie obierze króla, którego własne środki, stosunki polityczne, a zwłaszcza cnoty i talenty, tak już korzystnie w zarządzie własnych krajów odznaczyły. Wszystkie sejmiki, z wyjątkiem wołyńskiego, który dwuznacznie odpowiedział, oświadczyły z końcem roku 1790, że życzą sobie elektora saskiego na mojego następcę. Pierwszy więc i najważniejszy krok, dotyczący następstwa tronu, uczynił był naród przeciw mnie, nie zaś ja przeciw narodowi. W liczbie sejmików roku 1790 znalazło się już osiem, które nie tylko elektora saskiego, lecz i potomstwo jego na tron powołały. Zjawiło się natenczas mnóstwo mów i pism, które wszystkie do tego celu zmierzały. Wszakże, kiedy 3 maja 1791 r. dziedziczne następstwo tronu na sejmie wniesione zostało, ja pierwszy przypomniałem, że klauzula ta moim pactom conventom jest przeciwna. Dwanaście tylko głosów odłączyło się od zdania całego sejmu, który mi powiedział: Zwalniamy Cię od tej klauzuli; tego chce sejm. A jakiż to był ten sejm? Sejm pod konfederacją, który w zasadzie większością głosów rozstrzyga. Byłem obowiązany tego się pilnować. Dowód zaś niezaprzeczony, żem przez to narodu całego nie dotknął, wyraził się w jednomyślnej zgodzie sejmików koronnych i litewskich bez wyjątku, które rokiem później jednostajnie posłom swoim zaleciły, ażeby mnie i sejmowi złożyć podziękowanie za to, co się stało 3 maja 1791 roku. Zapyta kto, czemu to dzieło utrzymane nie zostało? Czemu, jakeśmy to dzisiaj mówiących słyszeli, w skarbie publicznym nie znalazło się czym je poprzeć? Wtedy powołam się w tym także na świadectwo tylu członków teraźniejszego sejmu, którzy do tamtego z r. 1788 należeli, ile razy w ciągu całego roku przypomniałem nieodzowną potrzebę pomyślenia o tym, bez czego całe dzieło utrzymane być nie mogło. Ale wtedy, jak i w innych okazjach, źródłem naszych nieszczęść stały się owe niezliczone i nieskończone rozprawy, które, odrywając uwagę członków sejmu od najważniejszego i najbardziej naglącego przedmiotu, zaprzątnęły ich tak wielu rzeczami podrzędnymi, których pozór łudzący, lecz prawdziwy powód prywatną był korzyścią. Kiedy na koniec ukazała się owa groźna deklaracja, która miała na celu obalenie dzieła 3 maja, nic już prawie nie mieliśmy w rękach z tego, co było potrzebne, aby obronę jego możliwą uczynić. Wtedy sejm, jak gdyby pragnął winę z siebie zwalić, zdawał się chcieć wszelką władzę mi powierzyć. Mnie było najdokładniej wiadome, że nawę państwa pchnięto na burzę, nie umocniwszy jej tak, ażeby, czy falom się oprzeć, czy do portu schronić się mogła. Gdybym był miał na oku własną tylko korzyść, byłbym ster jej odrzucił, lecz tego właśnie król, ojczyźnie swojej prawdziwie oddany, pozwolić sobie nie mógł. Znalem wielkość niebezpieczeństwa, jednak wystawiłem nań wszystko, co mi najdroższe było. Szlachetna odwaga narodu wyniosła się ponad wszelką wątpliwość i zjednała sobie nawet szacunek u tych, przeciw którym walczyła. A jakaż to była walka? Zawsze jednego najmniej przeciw trzem, i co więcej, walka wytrwałości z głodem i wszelkim niedostatkiem. Gdybyśmy przynajmniej mogli zapomnieć, jakie były przyczyny, które wojska nasze na brak żywności w własnym kraju wystawiły! Przyszło do tego, że oba cudzoziemskie wojska znalazły się jedno o 18, drugie zaledwie o 10 godzin marszu od naszej stolicy, inny potężny sąsiad granicom naszym już zagrażał. Generałowie jego

rozglądali się już w naszych ziemiach, rozpisywali marszruty, nakazywali mosty w naszym kraju, nie ażeby nam przyjść z pomocą, lecz aby nam zajść od tyłu, gdzie dla nas żadnej zgoła nie było obrony. Pytam się, jaki wybór miałem wtedy uczynić? miałem obstawać uporczywie przy dalszym prowadzeniu wojny, kiedy nasze zapasy wojenne i żywność wyczerpane były, kiedy cała Litwa i połowa Korony, już zajęte, nie mogły żadnego przynieść zasiłku skarbowi publicznemu, który już tylko na jeden miesiąc miał żołdu dla wojska, z pominięciem zupełnym listy cywilnej, gdy wszystkie plany pożyczki zagranicznej upadły; albo czy nie lepiej było zaprzestać kroków nieprzyjacielskich na słowo tego samego mocarstwa, któremu dzisiaj ulegamy, a które mi mówiło: „Jeżeli dzisiaj przystąpicie do konfederacji, którą popieram, wtedy z ziem polskich nic oderwane nie będzie; jeżeli zaś choć cokolwiek zwlekać będziecie, w takim razie bójcie się nowego rozbioru. Pytam się raz jeszcze, co powinno było przeważyć w umyśle królewskim, czy żądza sławy i blask jej zwodniczy w dalszym prowadzeniu wojny, której skutkiem byłoby w kilku dniach wzięcie stolicy i utrata całego kraju, czy też raczej zachowanie i ocalenie ziem ojczystych? Ktokolwiek mnie słyszy, a zwłaszcza kto konfederację targowicką podpisał, ten nie będzie mi czynił żadnych wyrzutów, żem uwierzył zapewnieniom, które mi dawano, i ofiary osobiście, dla mnie najboleśniejsze, dla zachowania kraju poniósł. Od chwili, kiedym do konfederacji targowickiej przystąpił, wszelką działalność i władzę mi odjęto, a wiadomo aż nadto dobrze, jak władza, która po mojej nastąpiła, wojskiem naszym rozporządziła, jak jej potem w lepszym onego użyciu przeszkodzono. Kiedy przez toż samo mocarstwo zostałem wezwany do zwołania obecnego sejmu, cóżem uczynił, co by nie było obowiązkiem zwierzchnika narodu, któremu jeszcze sąsiedzi tytuł wolnego i niepodległego dawali? Powiedziałem do tego sejmu skonfederowanego: «zastępuję i bronię naszej słusznej sprawy, i bronić jej będę tak długo, dopóki Wy sami bronić jej będziecie.» Tego słowa dotrzymałem. Gwałty przeciw nam stopniowe tak dalece zaszły, że w końcu powiedziano nam: «Albo dziś podpiszecie, albo jutro będziecie mieli wojnę.» I jaką wojnę? Nie wojnę, która by u naszych granic się zaczęła, lecz wojnę w samym środku kraju, zalanego 180-ciu tysiącami obcego żołnierza, z których cztery obozy właśnie miejsce obrad naszych opasują, inny korpus stolicę naszą zajmuje; przeciw nim cóż nam pozostaje? Może 30 tysięcy, bez armat, bez zapasów i bez pieniędzy, w małych kupkach, po całym obszarze kraju rozrzuconych, wszędzie otoczonych przez sześćkroć liczniejszego nieprzyjaciela, którego nieszczęśliwy nasz kraj żywi od roku, a dotąd nie zapłacono mu i dziesiątej części kosztów utrzymania. To jest, co Wam dowiedzione zostało. Uznaliście za nieprzepartą konieczność ulec; większość Wasza rozstrzygnęła: gdzie więc jest moja wina? Dzisiaj również rozstrzygnęliście wielką większością to, coście za najwłaściwsze uznali: wolnoż mi tedy było w jakikolwiek sposób przeciw decyzji Waszej wystąpić? To niechaj posłuży za odpowiedź każdemu, kto mnie dzisiaj jeszcze do oporu wzywa. Gdyby dosyć było słów, aby wojsko odeprzeć, słów nie szczędzilibyśmy. W ten sposób zdałem rachunek mojemu narodowi, jako na króla narodu wolnego przystało, na króla, który się czuje bez wyrzutu. Pozostaje mi jeszcze wynurzyć podziękowanie, jakie się ode mnie IMPanom Dziekońskiemu, skarbnikowi litewskiemu, i Ankiewiczowi, posłowi krakowskiemu, należy za to, co ich dobra chęć, od większości objaśniona, na korzyść moją powiedzieć zniewoliła. Niechaj to, co oni powiedzieli, i com ja wyłożył, wystarczy do zasłonienia mnie nadal od [307]

nieuzasadnionych zarzutów ze strony cnotliwych, lecz źle poinformowanych obywateli, którym kiedyś bez wątpienia samym będzie przykro powiększać niesprawiedliwe okrutne troski, pochylające moją siwą głowę u kresu zawodu, który cały równie mozolnej jak wiernej służbie mojej ojczyzny był oddany.” Widzimy, że przyszło do tego, iż, jak to przy wielkim nieszczęściu publicznym zdarzyć się zwykło, jeden na drugiego zwalał winę, która właściwie na wszystkich ciążyła. To też mowa niewielkie zrobiła wrażenie, a i to prędko przeminęło. Tego samego jeszcze dnia podał Sievers notę, iż nie może bez najwyższego uczucia patrzeć na zawady stawiane w negocjacji z Prusami. List ministra pruskiego do prezydującego w deputacji, uchylił zarzuty i teraz, po trzytygodniowej odwłoce, zawsze jeszcze chodzi o wymianę plenipotencji. Główny przedmiot negocjacji nie może być niewiadomy, gdyż się gruntuje na deklaracjach obu dworów z dnia 9 kwietnia. Rozkazy N. Imp. Imci najwyraźniejsze i ponowione wkładają na niego powinność napomnienia stanów, aby stosowne kroki uczyniły. W przeciwnym razie sami sobie złe skutki przypiszą. [308]

Żądanie zostało spełnione, lecz zawsze warunkowo. Mianowicie chciano od ministra ażeby się postarał o inną redakcję plenipotencji. Układy były bez skutku.

[309]

pruskiego ,

Zaszło tymczasem zakłócające wydarzenie, które było od dłuższego czasu oczekiwane, a które dało powód do gwałtownego posiedzenia sejmu, Sievers otrzymał od Cesarzowej ratyfikacje traktatu rozbiorowego, wraz z wielkimi pochwałami i wstęgą Andrzeja, i zaraz je (13 sierpnia) sejmowi zakomunikował, wzywając o wymianę. Rozprawy nad tym przez cztery dni chwiały się to na jedną, to na drugą stronę. Król był znowu celem najgwałtowniejszych napaści, najzaciętszych szyderstw. Mimo to, 66 głosami przeciw 21 wniosek przeszedł. [310]

To właśnie nie wypadło wcale na korzyść pretensji pruskich. Lepiej posługiwały im wieści, które już dawno rozpuszczano, że i dwór wiedeński chce sobie także część Polski przywłaszczyć. Partia patriotów, chcąc się od pruskich żądań zabezpieczyć, zrobiła 26 lipca wniosek, aby dwór wiedeński o pośrednictwo prosić. Przyjaciele Rosji wymogli odrzucenie wniosku, mówiąc o żądaniach Austrii i utrzymywali, że Cesarzowa jedyną jest przeciw nim tamą; jej bezwarunkowo zaufać trzeba. Teraz mogło posłowi rosyjskiemu wcale nie być nieprzyjemne, że owa plątanina zdań i wieści bieg pruskiego interesu hamowała. Pisał on wprawdzie, które sejm w rzeczy Prus naglić miały, lecz właśnie teraz był sam w niepewności, czy czasem Katarzyna całej Polski nie zabierze. Dowodem tego pismo (z 13 sierpnia), w którym złożył podziękowanie za gwiazdę Andrzeja i cesarską łaskę, a potem mówił: „Niecierpliwość ministra pruskiego nabawia mnie nieco kłopotu. W. Imp. Mość przepisuje mi bieg umiarkowany, jaki bym sam sobie także wybrał, być tylko pośrednikiem, kiedy rzeczony minister chce, ażebym jako nieprzyjaciel występował. Podobne wystąpienie mogłoby rozpacz w narodzie i zazdrość na dworze wiedeńskim obudzić. Nienawiść do Prusaków przechodzi wszelkie granice. Polacy chwyciliby się ostateczności, gdybym nie podtrzymał ich nadziei, że w artykule o handlu coś uzyskać będą mogli. Broniąc ich sprawy na tym punkcie linii granicznej, zyskuję nowy powód do wdzięczności dla W. Imp. Mości. Z depeszy pozna W. Imp. Mość na czym stoję - termin, jaki ministerium pruskie pozwoliło sobie przepisać, dowodzi obawy, słowo, które Thugut wymówił o zupełnym podziale Polski, każe mu niewątpliwie nowej niezgody się obawiać. Nie o samej oni myślą Częstochowie. W takim razie, zdaje mi się, nie pozostawałoby W. Imp. Mości nic innego, jak pomyśleć szczerzej o całkowitym znowu połączeniu całej Polski, jakie z jednej strony

rozpacz, z drugiej uległość bardzo by prawdopodobnie przeprowadziły. Powstaje więc pytanie, czy mam wstrzymać podpisanie traktatu pruskiego pod tym samym pozorem handlowym, czy też gwałtownymi środkami go przeprowadzić? Jedno słowo od W. Imp. Mości właśnie na czas przyjdzie. Mogę mieć Jej rozkazy od dziś za jedenaście lub dwanaście dni. Zostaje mi jeszcze uniżona prośba do W. Imp. Mości, aby mnie rychłą odpowiedzią oświeciła, i pomyślała o sposobach przysłania mi pieniędzy, jeżeli ma obszerniejsze na ten kraj widoki, jakie w Jej interesie być sądzę”. Tutaj więc nazwał dziecko po imieniu. Jak dalece słusznie okazuje się z powyższego. Miał on jeszcze inne powody do swoich domysłów, na przykład tę srogość, jaką Cesarzowa od niedawna z różnych stron na Polsce wywierała. Przed czternastu dniami przysłała była rozporządzenia, na które Sievers ciągle się wzdrygał. Posłuchajmy, co sam o tym Cesarzowej napisał: „Przy ubóstwie, w jakim się Polska ujrzy, sądziłem, że trzeba opróżnione starostwa zaoszczędzić na rzecz publiczną; ponieważ jednak W. Imp. Mość zostawiła mi ich szafunek, zrobię z nich dobry użytek; zresztą jest ich bardzo mało, rok 1775 niemal wszystko pochłonął. Zwyczaj sprzedawania urzędów sprzeciwia się zasadom dobrego rządu; sądziłem więc żem winien z małymi wyjątkami ostro przeciw czemuś podobnemu występować; tymczasem, raz od mojej zasady zwolniony, więcej przeszkadzać nie będę i od jutra regiment gwardii litewskiej oddam temu, który zań poprzednikowi zapłaci”. Jedno i drugie znaczyło, że Cesarzowa nie chciała uwolnić kraju, na którym jej ręka tak strasznie ciążyła, od żadnych nadużyć, które jak rozdawnictwo starostw, najwięcej nieszczęśliwy naród o zgubę przyprawiły. Takie to nadużycia zwykła ona przede wszystkim ochraniać w krajach, których zagrabienie miała na oku. Kiedy w nocy 17 sierpnia zgoda na ratyfikację traktatu podziałowego od sejmu uzyskaną została, Sievers winszował natychmiast Cesarzowej i oświadczył, że teraz zapomina wszystkich trosk i umartwień, jakich tenże sejm był mu przyczyną. Z osiągnięciem tego celu szerokie pole mu się otwiera. „Król, pisze dalej, zdał się spokojny i uległy. Kiedy sobie życzył pisać do W. Imp. Mości, nie sprzeciwiłem się. Jeżeli W. Imp. Mć uzna za właściwe odpowiedzieć, proszę mu tylko oświadczyć, ażeby mnie słuchał i przez to jedynie uważał się za upewnionego o swoim przyszłym szczęściu. Po tym, co zrobił, pochlebiam mu cokolwiek, w niczym mu nie ustępując, i wszystko musi iść po mojej wiedzy i woli. Nie przestaje on mówić o tym, że się obawia Kossakowskich, o swoich długach zwłaszcza holenderskich i o sekwestrze swoich dochodów. Robię mu nadzieję, powtarzając zawsze, że wszystko od zachowania jego zależeć będzie. Będę się trzymał ostatnich instrukcji co do traktatu z Prusami; w czasie układów przywrócę nową Radę Nieustającą, komisje, sądy powiatowe i niektóre roboty finansowe. To pociągnie za sobą zatwierdzenie W. Imp. Imci i pruski traktat, a może nowe instrukcje co do dalszego prowadzenia lub odroczenia sejmu i które zależeć będą od rzeczy większych, jak te, które mi mój widnokrąg dojrzeć pozwala”. W dwa dni potem mógł donieść Cesarzowej o wymianie ratyfikacji. Prosił zarazem o rozkazy co do zachowania się przy układach pruskich. „Wnosząc, mówił, z oporu, jaki ratyfikacja napotkała, traktat pruski nie będzie mógł być przeprowadzony, chyba gwałtem. Użycie tego środka, będąc w sprzeczności z dobrą polityką, z charakterem, może z zamiarami W. Imp. Mci, staje się dla mnie

tym nieprzyjemniejsze, że się obawiam stracić u narodu to, co u niego na zaufaniu zyskać mogłem. Kłopot to bardzo dokuczliwy, trzymać się jednak będę przepisanej drogi, póki będę mógł, będę zwłóczył, a promień światła dojdzie do mnie od strony W. Imp. Mci. przystępuję jutro do pierwszej pośredniczej konferencji”. Właśnie sejm 16-go sierpnia powziął postanowienie, że należy prosić posła rosyjskiego w imieniu króla i Stanów, ażeby bywał obecny na konferencjach z posłem pruskim, ile razy przyjdą na stół przedmioty, które by sporów obawiać się kazały. Sievers mówi o tym obszerniej w piśmie, które razem z poprzednim (19-go sierpnia) Cesarzowej był posłał: „Nieprzewidziany wypadek, sprzeczny z plenipotencją tak moją, jako i z plenipotencją deputacji, daje powód do zwłoki, lecz także i do kłopotu dla mnie. Nie mogę zataić, że plenipotencja pruska brzmi bardzo rozkazująco i stanowczo, aby układać się tylko o odstąpienie i to, co zeń płynąć może, kiedy plenipotencja Delegacji mówi tylko o handlu i ekonomii. Uniknąłem wszelkiej dyskusji. Odwołano się do sejmu. Jutro rzecz się rozstrzygnie i lękam się bardzo, że się do mnie zwrócą, i że trzeba będzie wyrok wydać. Oświadczę się za tym, żeby plenipotencje były wymienione, układy rozpoczęte; ale ministrowi pruskiemu zrobiono zastrzeżenie, że do podpisu potrzebna jest inna, rozleglejsza plenipotencja co do handlu i innych punktów. To wywoła krzyki obustronne, mniejsze jednak ze strony sejmu, jak ze strony ministra pruskiego. Raport Wojny z Wiednia ośmiela sejm; lecz trzymają to w tajemnicy. Gdyby dwór wiedeński chciał się teraz odezwać, czas byłby, mianowicie co do Częstochowy; ale jest rzeczą prawdopodobną, że ze względu na zdobycie Moguncji tego nie uczyni, ważniejszy cel mając na oku. Tak więc zależy od woli W. Imp. Mci, czy mam naglić lub na zwłokę pozwalać, jak daleko mam z groźbami lub gwałtownymi środkami się posunąć, czy mam zacząć układy w innych przedmiotach przed podpisaniem traktatu pruskiego, czy układy przyspieszać, czy zwlekać winienem? Myślę bowiem, iż mi wolno powiedzieć, że to będzie od tego zależało, co im powiem w najwyższym Jej imieniu. Flota na Morzu Bałtyckim, przybycie obu braci Zubow bardzo króla niepokoją. Gorzej jeszcze będzie, kiedy zobaczy przyjeżdżającego generała Igelströma, którego tutaj zaprosiłem. Nagli bardzo o konstytucję. Podsunął dwóch ludzi, którzy przedstawili wnioski, aby na ten cel komisja powołana została. Upomina się co chwila, aby sejm do Warszawy przenieść. Udałem głupiego, aczkolwiek nie można zaprzeczyć, że środki utrzymania dla niego i dla wszystkich stają się trudniejsze, mimo to hałas nie ustaje, gdy mowa o tym, ażeby coś przeprowadzić”. Dwoma dniami pierwej w piśmie, któreśmy wyżej przywiedli, Sievers kończył tymi słowy: „Przedmioty, które zależeć będą od rzeczy większych jak te, które mi mój widnokrąg dojrzeć tu pozwala”. Nie znajdujemy żadnego śladu, żeby Sievers wiedział o układach, które natenczas między Cesarzową a dworami londyńskim i wiedeńskim się toczyły. Oba ostatnie w zamysłach swoich przeciw Francji musiały na pomoc Prus zbyt wielką kłaść wagę, żeby nie miały króla w dobrym humorze utrzymywać. Ten zresztą Polacy mu już zepsuli. Należało się obawiać, ażeby wojska swojego w tej stronie żołnierzem znad Renu nie wzmocnił. A wtedy Austria nie mogłaby się spodziewać zdobyczy we Francji, którymi myślała sobie nagrodzić to, co Prusom i Rosji w Polsce pozwoliła. Niemniej potrzebna dla widoków angielskich okazała się potęga pruska nad Renem. Najmniej jednak obojętne było dla Katarzyny, czy król ściągnie swoje siły w jej sąsiedztwie, lub je nad Renem roztrwoni. Tak więc z daleka i z bliska wszystko złożyło się na to, aby zamysły pruskie w Polsce podpierać. Mógł to sobie i Sievers sam powiedzieć, lecz nie miał rozkazów w tej mierze. Stąd jego wahanie się. Pruski poseł był o wszystkim poinformowany. Stąd jego gwałtowny nacisk, kiedy 12-go sierpnia przesłał sejmowi projekt do traktatu podziałowego. Jednak minęło jeszcze

dosyć czasu, zanim przyszło do decyzji. Tutaj zatrzymamy się cokolwiek dla listów, które Sievers w tym czasie był odebrał lub napisał. Do młodszej córki 26-go lipca 1793. „Chcą, żebym łykał rabarbarum, a mnie tego nie bardzo się żąda; jednak jużem połknął. Dzieje się to z obawy, ażeby mi wielkie obiady i towarzystwa, i interesy, które nieraz żółć poruszają, nie szkodziły, bo gdybym zapadł, moje interesy na tym cierpieć by mogły, a tego bym właśnie nie chciał. Wczoraj obchodzono moje imieniny. Prawdziwa wścieklizna powinszowali. Przysłano mi koszyki z kwiatami, doniczki, bukiety, nawet ładne wiersze włoskie. Książę biskup wileński dał wielki obiad na 50 osób, a pani kasztelanowa hrabina Ożarowska wielkie zebranie i wieczerzę, gdziem nie był, bojąc się że to wam nie podobać się może. Widzisz, jaki jestem pokorny z wami”. [311]

[312]

[313]

29 lipca. „Dziś rano byłem sam w lasku o pół godziny przed miastem, ażeby tam spokojnie myślom moim się oddać. Uroczystość moich imienin nie ma końca. Wczoraj wielki obiad i wielkie zebranie, wieczerza i oświetlenie, jutro drugie, w czwartek trzecie z oświetleniem. Ze wszystkich stron odbieram powinszowania - wszystko dowody, że mnie nie znają lub czegoś gorszego. Naród to bardzo słaby - ja go nie naprawię, nieomal tego się zrzekam i wolałbym być przy Tobie, moja kochana troskliwa Elizo i wśród Was, moje trzy najlepsze przyjaciółki”. 1 sierpnia. „Pociesza mnie tylko, że nie zabraknie ci opieki ze strony tych wszystkich, którzy ciebie tak kochają i którzy są tobie tak wierni. Mam nadzieję, że Twoja kochana matka, która tak bardzo Cię kocha, nareszcie przybyła, i Wasze pierwsze spotkanie nie wzruszyło Cię za bardzo. Obie matki będą Cię pielęgnować, a następnie czułą i rozsądną Katinkę. Jakże bym chciał być przy Was, moje drogie dzieci, mimo świetnych moich spraw i wszystkich wspaniałości. Na moje imieniny zarzucono mnie uroczystościami. Dzisiaj oktawa kończy się wielkim obiadem u nuncjusza, komedią, gdzie niezawodnie będzie prolog, lub coś takiego jak w Pleskowie - wieczerza, bal, fajerwerk. Niemal miałbym ochotę się gniewać. Piją nawet Wasze zdrowie z kielicha. Wiecież coś jeszcze? Mogę Wam to powierzyć. W dzień imienin na podziękowanie za współczucie, jakieście mu okazały, król przysłał mi prezenta dla Was obu: dla jednej naramiennik, naszyjnik dla drugiej. Wzbraniałem się oglądać i przyjąć. Wtedy sekretarz się rozpłakał. Powiedział, że król kazał mu przez pierwszego kuriera to odesłać. Oświadczyłem, iż gdyby na to się odważył, nie wolno by mu już było progu mojego przestąpić. Nie bierzcie mi tego za złe, moje drogie dzieci, naprawi się to z innej strony, tylko nie ze strony tego biednego króla, któremu tego samego dnia kazałem zwrócić klejnoty, wartujące 25 tysięcy dukatów, które Rzplitej był podarował.” 2 sierpnia. „Przejeżdża właśnie kurier z Warszawy. Nie mogę z tego nie korzystać. Mam Ci tak dużo do powiedzenia. Wczoraj, jak wiesz, była oktawa moich imienin. Wielki obiad u nuncjusza. Były i panie. Siedziałem przy kasztelanowej, żonie regimentarza Ożarowskiego, który pod niebytność hetmana ma dowództwo nad wojskiem; pito jej zdrowie. Zdarzyło się, że to były imieniny jej męża, a dniem pierwej jej własne, to jest Marii, imieniny wielkich księżnych matki i córki, które tak kochamy. Prosiłem ją więc z sześciu innymi paniami na mój obiad na 60 osób. To jest zajęciem dnia dzisiejszego, oprócz zebrania i wieczerzy u księcia Massalskiego, biskupa wileńskiego, godnego starca. Wracając jednak do dnia wczorajszego, baronowa Heyking, żona deputata szlachty kurlandzkiej i córka pana de la Fond, którego znasz z Petersburga, wspólnie z hrabiną Camelli, od której czasem nuty wam posyłałem, wymyśliły maleńkie widowisko w małej willi pod miastem. Była to niespodzianka, o której nic zgoła nie wiedziałem. Naprzód grano sztuczkę francuską Przysłowie, potem inną, napisaną przez barona Heykinga. Poślę wam je przez pierwszego kuriera. Miejscami [314]

są tu śpiewy z muzyką, które wam podobać się będą, pomijając bowiem, że muzyka jest ładna, śpiewki mówią wiele dobrego o waszym papie, i zachęcają go do dobrego; a jak wiecie, pochwał nie lubię. Stu pięćdziesięciu widzów klaskało; ja mówiłem do hrabiny Ożarowskiej, że i moje córki byłyby to uczyniły. O tym co prócz tego Camelli śpiewała, nic wam nie powiem. Były to moje ulubione melodie, brat jej Martini był tym komicznym kapelmajstrem, jak to w ostatniej strofie zobaczycie. Hrabia Morelli śpiewał przy gitarze piękną piosenkę. Grał on abbé’go Doucet. Wreszcie młoda i bardzo ładna baronówna Heyking, synowica barona, grała bardzo dobrze rolę Marąuezie, choć zrazu nieśmiało. Powtarzałem sobie nieraz: czemu ich tutaj nie ma, wszystkich trzech moich kochanych córek? Po widowisku byliśmy wszyscy razem u marszałka Konfederacji Pułaskiego - bardzo piękny fajerwerk, który miał kosztować 800 dukatów , ogromne oświetlenie, fajerwerk i oświetlenie z cyfrą J.S., wielka wieczerza i bal, który z Ożarowską małym polonezem otworzyłem, zakończyły o jedenastej moją pracę dzienną, która przez to także była uciążliwa, że mnie mój kurier od piątej z rana aż do obiadu zatrudnił. Moguncja się poddała”. [315]

Igelström do Sieversa, Warszawa, 6 sierpień 1793 r. „Ponieważ wdzięczność tylko szlachetnym duszom jest właściwa, przestrzegając zatem obowiązku mego serca, Panu, najczcigodniejszemu, pragnę złożyć najszczersze dzięki za Pana starania względem moich interesów i zapewnić Pana, że jestem zupełnie spokojny, ponieważ mam szczęście cieszyć się pieczołowitością kochanego, dobrotliwego i pełnego wrażliwości człowieka. Jest Pan moim przyjacielem - dobroczynnym! Czego mi więcej potrzeba? Zna Pan mój sposób myślenia, posiadam usterki, słabości, ale posiadam wielkie dobro, że jestem sprawiedliwy, wdzięczny i swoim przyjaciołom szczerze oddany”. Sievers do pani Uexküll 8 sierpnia. „Jak mi teraz te dni pocztowe jeden od drugiego daleko być się zdają! Bądź przekonana, moja droga, że nie zapominam o staraniu, jakie biednemu mojemu zdrowiu winien jestem. Prawda, że mam jedno z cięższych zadań rodzajem i rozmaitością interesów i moja droga Lizetko, mamże ci powiedzieć? Tobie, która tak kochasz cnotę, ponieważ nie ma jej, albo jest jej mało w tym nieszczęśliwym kraju. Może ona się kryje po chatach włościańskich lecz daleka jest od pałacu króla, od sejmu i od towarzystwa panów, albo figurantów. Oszukują mnie bez wytchnienia - ja się gniewam bez wytchnienia - na próżno! A tenże król to prawdziwa plaga kraju w tej nieszczęśliwej Polsce, mimo wszystkich swoich zalet, Pomimo świetności roli, jaką odgrywałem, pozostanę tu tylko póty, póki tego koniecznie nasza dobra pani żądać będzie, od której spodziewam się wiadomości o moim traktacie. Hr. Mikołaj Zubow, który w parę godzin po przyjeździe Güldenhoffa (oddawcy) odjechał zapewniał mnie, że była bardzo zadowolona. To jest mój wielki cel, obok drugiego, aby dobre świadczyć. Tak, moja przyjaciółko, czyńmy dobre. To jest najpiękniejsza z ludzkich cnót i najdroższe przykazanie naszego boskiego Prawodawcy i Zbawiciela. Stanąłem w tym miejscu, kiedy mi kurier przywiózł wiadomość, że Güldenhoff posunięty został na porucznika artylerii. Zarobek piętnastu lat służby. Chwalić Pana Boga, gdyby żyła moja siostra (matka Güld), cieszyłaby się razem ze mną”. Sievers do generała Günzla. 8 sierpnia: „Nieszczęście Archangielska i jeszcze innego dużego miasta, którego mi nie wymieniono, potęguje nieszczęście Wyborga i odbiera wspaniałomyślnej monarchini możliwości rozszerzenia jej dobroczynności, co uczyniłaby w innym wypadku. Aprobowany przez nią plan masz już załatwiony i zajęty jesteś teraz głoszeniem dobroczynności cesarzowej tym cierpiącym biedę. Późna pora nie pozwoli ci wiele zrobić, ponieważ będzie

brakowało materiałów”. Pozostanie zagadką, jak on się zabrał do odbudowy. Sievers do pani Günzel. 12 sierpnia. Lecz dajmy pokój Wyborgowi i mówmy tylko - no! O czym? Na tym byłem stanął, kiedy nadjechał kurier, obładowany ratyfikacjami, z bardzo łaskawym reskryptem załączonym przy orderze Andrzeja i wielu innymi zadowalającymi reskryptami i listami do waszego dobrego ojca. Bogu niech będzie chwała! Nie tak za niebieską wstęgę, jak żem sobie zasłużył na zadowolenie mojej nieśmiertelnej pani, która umiała mnie wyciągnąć z mojego spokojnego zacisza, aby mnie zarówno świetnym jak mozolnym urzędem, może na szczęście milionów, zaszczycić”. Do pani Uexküll. 16 sierpnia. „To tylko, aby odzyskać nadzieję. Jak wielka byłaby moja radość, gdybyś Ty ze względu na tę, która ci sprawiła upominek na moje imieniny, miała również szczęśliwy poród”. 20 sierpnia. „Twoje interesy ciągną się bardzo długo - ażeby tylko zechciały się szczęśliwie zakończyć. Mam stale tę nadzieję. Moje idą swoją drogą”. Do pani Uexküll 20 sierpnia. „Wczoraj miałem tę pociechę, żem wymienił ratyfikacje mojego traktatu i wyprawiam z tym młodego Camphausena”. 23 sierpnia. Po północy. „Jedynie, aby poczty nie opuścić, gryzmolę te parę wierszy, dyktując list do generała Möllendorffa, aby go powstrzymać, iżby nie prowadził wojny z tymi nieszczęśliwymi Polakami, którzy uporczywie obstają przy tym, żeby nieszczęścia swego nie podpisać. O, moje drogie dziecko, jakże często serce się mi krwawi, jestem pośrednikiem między mocnym a słabym, jeżeli nie co gorszego. Mimo to podpiszą. Dziś wieczorem hrabina Camelli śpiewała jak anioł wenecką melodię, piosenkę rosyjską i inne. Bardzo cię ona kocha. List do Möllendorffa już gotów, bije pierwsza i ja idę spać z błogosławieństwem dla ciebie i twego kochanego przyjaciela i dla tego, co mu ofiarowałaś”. 30 sierpnia. „Miałem wczoraj wielką przyjemność po otrzymaniu tak długo oczekiwanej wiadomości o twoim porodzie i urodzeniu syna, którego Ty z twoim kochanym Garonem tak bardzo sobie życzyliście, i który dziś imieniem twego ojca polecił go ochrzcić. Bogu niech będą dzięki! On was błogosławi i wasze kochane dziecko. Niechby zechciało wzrastać w bojaźni dla dobrotliwego Boga, od którego wszystko dobro pochodzi. Przeczyta któregoś dnia te, w dniu moich 62-ch urodzin, nakreślone linijki z moim błogosławieństwem i moim życzeniem, aby uczył się kochać i dobro i cnoty”. 30 sierpnia. „Dziś była potrójna dla mnie uroczystość. Przypadek zrządził, żem dzień ten przeznaczył na wielki koncert, wiadomość zaś o twoim rozwiązaniu wydala na jaw tajemnicę moich urodzin Sievers miał wtedy lat 62) Koncert był bardzo piękny, dzięki pięknemu głosowi hrabiny Camelli i nowo wynalezionemu marszowi klarnetowemu. Grano potem i wieczerzano, i dopiero około północy mogłem opuścić towarzystwo, aby się położyć i te kilka linii Ci napisać”. [316]

[317]

Książę Repnin do Sieversa: „Rewel 8-go sierpnia 1793 r. Właśnie odebrałem, mój drogi Pośle, list Wasz z (28 lipca) 8 sierpnia wraz z diariuszem sejmowym, za co jestem szczerze obowiązany. Prawdziwie jestem nawet zawstydzony trudem, jaki sobie zadajecie mimo dokuczliwości, jakie Was obarczają, a których cały ogrom czuję. Co za sejm! Przyjacielu, toż to są obrady? Widzę tam tylko hałaśliwą zgraję ludzi, którzy wszyscy chcą mówić, a żaden słuchać nie chce i którzy nie dają

najmniejszego baczenia ani na położenie, w jakim się znajdują, ani na konieczność, która ponad wszelkim prawem ludzkim góruje. Życzę Wam z całego serca, ażebyście co prędzej wyszli z tej otchłani szaleństwa, bo to musi być nie do wytrzymania. Byleby tylko zdrowie wasze przy tym nie zniszczało, co by łatwo stać się mogło, gdybyście ten, niejako ogólny, nierozum sejmu zbytecznie do serca brali. Uważam, że tylko król i jakie pół tuzina członków mówią rozumnie”. Nareszcie minister pruski odsunął na bok cierpliwość, jak ją pierwej rosyjski był rzucił. 28-go sierpnia napisał notę, w której wyrzucał sejmowi przyjęcie nieprzyzwoite na poprzedniej sesji raportów o negocjacji z dworem pruskim i domagał się, ażeby stany wstrzymały ten zuchwały postępek i żeby natychmiast deputację opatrzyły plenipotencją do podpisania traktatu zabornego. Inaczej da rozkaz generałowi Möllendorff do rozpoczęcia kroków nieprzyjacielskich. Teraz nie było końca zwadzie. Król starał się pośredniczyć, o ile się dało. Poseł Szydłowski podał do czytania wniosek, aby zerwać wszelkie układy z Prusami. Możemy sobie łatwo wyobrazić, jak ta propozycja podobała się polskim lekkoduchom. Ale król przywiódł na pamięć izbie, jakie by stąd następstwa być mogły. Przemoc i chciwość łatwo by do nowych krzywd pochop wzięły. „Opieraliśmy się, mówił, zwlekali, odraczali aż dotąd i musieliśmy to czynić, póki nam jakikolwiek promyk nadziei zostawał, że czas jaką odmianę korzystną przyniesie. Nikną te nadzieje, wszystkie neutralne dwory odmawiają nam wszelkiej pomocy, sama ta wielka monarchini, którejśmy dopiero tak wielką część ziem naszych odstąpili, której pomocy wzywaliśmy przeciw nowym uciskom, mówi nam tak wyraźnie, że musimy królowi pruskiemu to, co już wziął, odstąpić; że nigdy od niej innej pomocy spodziewać się nie mamy nad tę, jaką nam jej poseł ofiarował. Odpokutujemy i to jeszcze, uczynimy traktat nasz daleko szkodliwszym, jeżeli go zwlekać będziemy, albo jeżeli nagle układy zerwiemy”. [318]

W tym samym duchu, co król, dał się poseł jeden słyszeć . Wniosek jego wywołał ogromną wrzawę, chciano go jako zdrajcę sądzić, a król po raz drugi na tym samym posiedzeniu (29 sierpnia) wystąpił, aby zalecić sejmowi umiarkowanie i niewłaściwość sporu okazać. „Pytam się więc, mówił między innymi, gdyby głowę położył oskarżony, czy przez to wytępimy sprawców i sposoby nieszczęść naszych? Czy dlatego odmieniłby się los nasz? Czy przemoc obca nie wzięłaby stąd nowego pretekstu, acz najniesprawiedliwszego, nazywania nas nieludzkimi prześladowcami, jakobinami? Te jedynie skutki wyniknęłyby, a zabór, zaborem będzie”. Skończył tymi słowy: „Lepiej tedy dać temu pokój a wziąć się do dzieła, które potrzeba i roztropność wskazuje”. Sievers jakkolwiek oznajmił sejmowi 27-go, że wojska rosyjskie pozostaną w Polsce, póki wszystkie spory załatwione nie zostaną, starał się jednak popędliwość Prus miarkować. Pozwolił nawet, aby w pruskim traktacie coś na korzyść Polski zmieniono, za to żądał, i to w ostrej nocie, którą w dzień swoich urodzin ogłosił, ażeby ze strony sejmu cała rzecz z ostatnim dniem miesiąca rozstrzygnięta była. To jest, według załączonego projektu posła Adama Podhorskiego, miało wyjść do deputacji zalecenie, aby ułożony za pośrednictwem interwencji posła rosyjskiego traktat z Prusami podpisała. Ale nienawiść ku Prusom była zbyt silna. Polacy ustępowali krok po kroku, albo przeciwnie zbierali swoje ostatnie siły i chcieli nawet zerwać rokowania. Posłowi rosyjskiemu, jeżeli chciał traktat pruski przeprowadzić, nie pozostawało jak do gwałtu się uciec. Sievers użył gwałtu. Nota z 2 września kazała sejmowi nie ruszać się z miejsca, póki plenipotencja wydana nie zostanie. Zarazem oznajmiła, że dwa bataliony z czterema działami izbę otoczą. [319]

[320]

Poprzednio doniósł był Sievers Tyszkiewiczowi, marszałkowi wielkiemu litewskiemu, że wiadomość o spisku przeciw osobie króla i innym, wysoko stojącym osobom, zmusza go do

przedsięwzięcia pewnych ostrożności. O drugiej po południu dwa bataliony grenadierów będą postawione na tarasie na placu Zamkowym, generał Rautenfeld rozstawi straże tym sposobem, ażeby nikt z publiczności, ani żadna osoba do zamku nienależąca, wejść tam nie mogła. Drzwi jedne tylko będą otwarte, ale opatrzone pikietą oficerów, celem zrewidowania wszystkich posłów podejrzanych. Jeżeli u którego z posłów znajdzie się broń ukryta, będzie aresztowany i osadzony w więzieniu, celem wytoczenia mu procesu jako zabójcy. Trzeba zrewidować broń gwardii litewskiej; jeżeli się u nich znajdzie proch i kule ukryte, należy ich takoż aresztować; podobnież każdego arbitra i każdą inną, nie mającą urzędu osobę, która by w sali się ukryła. W przedpokoju będzie pikieta z dwunastu oficerów, którzy będą mogli wejść do sali i zasiąść na ławkach arbitrów. Generał Rautenfeld usiądzie na krześle na boku króla po lewej stronie, będzie on pilnował, ażeby nie przyszło do jakiego gwałtu. „JW Pan”, tak stało na końcu, „raczysz ogłosić, ażeby żaden z członków sejmu nie ruszał się z miejsca, chyba byłby zawołany do tronu, oraz upewnić sejmujących o zupełnej wolności mówienia. Ja tylko nieporządku i ekscesów nie mogę pozwolić, i ci, którzy się w tym okażą winnymi, pod surowość prawa podpadną”. Zanim jeszcze list został przeczytany, izba oświadczyła, że nie przystąpi do obrad, póki oficerowie izby, a wojska zamku nie opuszczą. „Powiem, że się nie boję, mówił król, że ufam narodowi. Nie raz powiedziałem, że wśród narodu żadnej obcej nie potrzebuję straży i teraz to powtarzam, że widzę gwałt, alem się do niego nie przyłożył. Otoczył mnie obcy żołnierz; jam go nie sprowadził” . Wysłano Delegację do Sieversa, która przyniosła odpowiedź, że zezwala, aby oficerowie rosyjscy prócz Rautenfelda ustąpili z izby, lecz straży około zamku będącej potąd nie cofnie, pokąd podpisanie traktatu z Prusami nie będzie zadecydowane. [321]

[322]

I tak się stało; po zaciętych, prawda, sporach, które przeciągnęły posiedzenie do czwartej z rana, większością przecież 61 głosów przeciw 23. Wszakże poseł pruski niezupełnie mógł być zadowolony. Do decyzji przywiązane były warunki. Naprzód książę prymas miał pozostać przy swojej rezydencji i pobierać dochody z dóbr, które Prusom się dostaną. Po wtóre, w przypadku wygaśnięcia familii Radziwiłłów, dom brandenburski nie miał mieć żadnej pretensji do sukcesji, która do Rzplitej należeć będzie. Wreszcie, traktat sesji nie wprzód będzie ratyfikowany, aż traktat handlowy i wszystkie artykuły oddzielnie umówione i podpisane zostaną, z tym na koniec do tegoż traktatu warunkiem, ażeby obraz Panny Marii Częstochowskiej z całym inwentarzem klejnotów, sreber i wszelkich sprzętów powrócony został. Jako warunek, bez którego nie zastrzeżono poręczenie wszystkiego przez cesarzową. [323]

Sievers pisał do niej zaraz: „Reskrypt W. Imp. Mości wlał balsam w moją duszę przez najłaskawszą aprobację, jako W. Imp. Mość kroki moje w drażliwym punkcie układów pruskich zaszczyciła. Raport mój urzędowy zawiera przerywany bieg sejmu w zeszłym tygodniu, który upłynął cały na wrzawie, i sesję pamiętnego dnia wczorajszego, kiedy traktat pruski przeszedł gwałtem, którego użyć za konieczne uznałem. Pozostaje mi tylko życzyć, ażeby moje umiarkowańsze kroki w czasie tej burzy miały szczęście na aprobację zasłużyć. Ton moich pierwszych not uznano za nie dość groźny. Wczorajsza zaledwie swój skutek zrobiła - przy dwóch batalionach, które zamek obsadziły. Według tego, co mówi minister pruski, nie mogę wątpić, że podpisze traktat tak, jak on jest ułożony; wnoszę to z tonu trzech ostatnich listów feldmarszałka Möllendorffa, który więcej w skargach jak w groźbach ma upodobanie; prawda, że nowe dodatki przyczyniają mu obawy; mówiłem już o tym w poprzednim moim liście. Jeżeli minister nie podpisze, będę nastawał na niego i na Möllendorffa, ażeby nie wkraczał po nieprzyjacielsku w województwa krakowskie i sandomierskie; byłoby to łamać stosunki

sąsiedzkie; z rozpaczą narodu, lecz żeby oba czekali na nowe rozkazy po porozumieniu się dworów, bardzo o to nie nagląc. Tymczasem będę starał się namówić go do podpisu, aby prędzej przyjść do końca tego wszystkiego, co Prus się dotyczy i mieć wolne ręce do nowego związku z Rosją”. Buchholtz daleki był od tego, aby miał na taki tok układów się zgadzać. Dotąd zwyczajnie cicho obok Sieversa występował, teraz musiał sobie powiedzieć, że król jego, którego pomocy pierwsze naówczas mocarstwa wojujące tak bardzo potrzebowały, nie zniesie wyniosłej protekcji rosyjskiej i raczej posunie się do gwałtu, jak żeby miał spokojnie stać poza sąsiadką. W tym duchu zdał sprawę gabinetowi. Przeciwnie Sievers niepewny, czy „odgadł myśl Cesarzowej”, doniósł jej (5 września), że chętnie by wobec Prus obstawał za wykonaniem warunków postawionych, byleby tylko Cesarzowa przyspieszyła swoje instrukcje i plenipotencje co do traktatu przymierza, traktatu handlowego i oddzielnych artykułów. Niecierpliwią się tu trochę z obawy, ażeby polityka tak wiedeńskiego jak i berlińskiego dworu „nie odwiodła jej od życzliwych dla Polski zamiarów”. Tymczasem Cesarzowa wysłała już była 14 września pismo, w którym stało: „Rada jestem, że mogę Wam oświadczyć moje zupełne zadowolenie ze sposobu, w jaki wywiązaliście się z trudnej roli pośrednika przy układach, które między Delegacją polską a ministrem pruskim miały miejsce, z czego mi w raportach Waszych z 26 sierpnia sprawę zdajecie. We wszystkim, coście na korzyść Polaków mówili i czynili, spełniliście najzupełniej moje zamiary; a dwór pruski, jakkolwiek obrana przez Was droga zdawać się może przeciwną jego interesom, nie będzie mógł nie uznać zasad sprawiedliwości i ludzkości, które im za podstawę służyły”. W tej samej myśli w czternaście dni później (18 września) ukaz cesarski pochwalił wszystkie odpowiedzi, jakie Sievers dał ministrowi pruskiemu. Sejm na chwilę kwestię pruską w spokoju zostawił; natomiast inne sprawy go poruszały. Wniosek uporządkowania interesów bankierów zbankrutowanych wiele żółci poruszył. Kanclerzowi poruczono, aby odpowiedział notą na oskarżenie obu posłów, jakoby sejm chorował na jakobinizm, Ogiński żądał wysadzenia komisji, która by projekt do formy rządu wypracowała. Wszystko to Sieversowi niemało roboty przyczyniało. Lecz nic nie zajmowało go teraz bardziej jak środek, którego by już od dawna chętnie był się chwycił. Przypominamy sobie, że Sievers chciał konfederację targowicką rozwiązać. Rozkaz cesarski zaszedł mu drogę; kiedy zaś inny rozkaz tego mu dozwolił, osądził on, że wykonanie nie jest na czasie. Odroczył tylko posiedzenia Konfederacji, a tym samym odjął jej władzę wydawania uchwał i przedsiębrania ogólnych rozporządzeń. Że mimo to Konfederacja wywierała jeszcze niemało przeciwnego mu wpływu, o tym z każdym dniem się przekonywał. Należy pamiętać, że Konfederacja miała w swoich rękach całe sądownictwo, czyli że takowe stanowiły same sądy wyjątkowe, wedle jej upodobania. Kossakowscy wiedzieli, co to warto i umieli z tego korzystać. Lecz, właśnie oni, jakeśmy to już nieraz widzieli, napędzali najwięcej kłopotu Sieversowi. Musiał ich teraz albo jakoś powstrzymać albo unieszkodliwić, kiedy niezadługo bardzo jeszcze ważne układy nastąpić miały. Cesarzowa w tym mu nie pomogła, choć niedawno był jej pisał, że Kossakowscy nie mówią już o połączeniu. To, co hetman mówił o zmniejszeniu wojska, demaskuje ich wszystkich i daje poznać, iż to, co o tym dawniej mówili, było tylko obliczone, aby omylić i zyskać na czasie. Posłowi nie pozostawało nic innego jak Konfederację obalić. Napisał więc 15 września do króla, że hrabia Moszyński zda mu sprawę z wypadku obu konferencji, jakie dnia poprzedzającego miały miejsce w jego obecności nad środkami i drogami do rozwiązania Konfederacji. Spodziewa się, że król zgodzi się na ten rezultat i pierwszy go podpisze wraz

z senatorami, ministrami i posłami, którzy tym celem u niego się stawią. Nie wchodzi on w szczegóły rozprawy ani powody, które wypadek ten sprowadziły. Gdy królowi leży na sercu dobro ogólne i prędkie zakończenie sejmu, spełni on życzenie narodu, domagające się Konstytucji i niewątpliwie rad będzie ze środka, który naraz przetnie gorszącą opozycję nie mniej jak nieporozumienia i obrazy, na jakie dotąd był wystawiony. Tego ostatniego sam Igelström nie mógł zataić. Pisał on wówczas do Sieversa: „Co się tyczy Kossakowskich, nie chcę i nie mogę ich usprawiedliwiać, jestem bowiem przekonany, że jedynym ich systemem jest we wszystkich wypadkach stawać przeciw królowi i upokarzać go, jak znowu system całej familii królewskiej jest Kossakowskich poniżać. W tym wszystkim jest tylko partykularna nienawiść tych panów. JWPan mój drogi, jesteś godzien pożałowania, gdyż przy takich okolicznościach Jego praca jest utrudniona, Jego moralny charakter zapoznany, a Jego zdrowie nadwerężone skutkiem tych wszystkich zajątrzeń, na jakie jesteś wystawiony”. Zapowiedziani posłowie, senatorowie i ministrowie wieczorem tego samego dnia zebrali się w izbie audiencjonalnej i przez usta księcia biskupa Massalskiego oświadczyli królowi chęć swojego rozwiązania konfederacji targowickiej, a związania się nowym aktem konfederacji grodzieńskiej. Miączyński, poseł lubelski, podał akt takowy królowi Imci, który dany był do czytania księdzu Wołłowiczowi, referendarzowi w. ks. lit i zaraz przez króla podpisany, za którym poszli wszyscy członkowie sejmu, znajdujący się w Grodnie. [324][325]

Wstęp do aktu mówił, że: „Naród jest już w tym stopniu spokojności, iż zdolny jest władzę najwyższą sam przez się piastować”. Było to przeciwne protestacjom, jakie tylko co sejm przeciw gwałtom zanosił. Toteż emigranci utrzymywali publicznie, że właśnie aby sejm w sprzeczności z samym sobą postawić, Rosja akt ten do podpisu podsunęła. Inne rozporządzenia aktu są oklepanymi formułami każdej konfederacji; władze i sądy dawniejszej mają ustać do i października, akta być złożone do archiwum, wysadzona komisja słuchać skarg na dawniejsze uchwały. Dalej poleca utrzymanie wiary katolickiej, wolności i niepodległości narodu... przywraca sądy powiatowe, ustanawia czas sejmu pod tym samym marszałkiem do 31 października itd. [326]

[327]

16 września marszałek sejmowy wyłożył przed zgromadzeniem powody rozwiązania konfederacji targowickiej i dziękował za powtórny swój wybór. Król również dziękował za prerogatywy, jakie mu stany przyznały. I słusznie. Nikt nie żałował upadku tej Konfederacji. Dziecko próżności, pychy i zemsty, ściągnęła ona hańbę na swoich fundatorów, a zgubę na kraj nieszczęśliwy. Błędni rycerze, którzy ani oczu, ani uszu nie mieli, chcieli się uczepić breloków mocarstwa, które dawno już z rąk im się wyśliznęło; durzyli się że obcy, nienawistny dwór, który od stu niemal lat urastał zaborami w Europie, a zwłaszcza w ich własnym kraju, będzie im wyciągał kasztany z ognia, jaki sam dosyć niezgrabnie w oczach ich ciągle rozżarzał. Gdyby nie rzeczywistość, takiemu zaślepieniu zaledwie uwierzyć by można. Przekleństwo całego narodu towarzyszyło upadkowi Konfederacji . [328]

[329]

Zaledwie sejm orzekł o nowej swojej formie, nadeszła odpowiedź pruska z głównej kwatery królewskiej, która pełna zdziwienia, nieukontentowania i pogróżek Sieversa nawet zaniepokoiła. Buchholtz wydał ostrą notę, w której wszystkie przywiązane do traktatu warunki odrzucił. Jakkolwiek przykre mogło być Sieversowi stawać z sobą w najjaskrawszej sprzeczności, nacisk ze strony Prus i instrukcje petersburskie zmusiły go do napisania noty w tym samym duchu (21 września). W niej przełożył sejmowi potrzebę nieodbitą podpisania traktatu granicznego z Prusami, tak jak był ułożony za jego pośrednictwem między wzajemnymi pełnomocnikami. Spodziewa się, że najjaśniejsze stany

skłonią się tym snadniej do nieodbicie potrzebnego wyroku względem zalecenia deputacji, ażeby natychmiast podpisała rzeczony traktat bez żadnych dodatków, że wyraźnie im oświadcza, iż nie masz innego środka nad ten, jeżeli nie chcą wystawić się na najokropniejsze dla Rzplitej skutki. Względem zaś traktatu handlowego z Prusami upewnia najjaśniejsze stany, że będzie się dalej jak najprędzej do tego przykładał, ażeby ta tak pożądana i tak zbawienna dla obu państw negocjacja była jak najlepiej rozpoczęta i zakończona. Było do przewidzenia, że sejm o niczym słuchać nie zechce. Przyszło do najgwałtowniejszej rozprawy, w której mówcy bardzo ostro przeciw obu dworom i ich posłom wystąpili . Traktat pruski był w największym niebezpieczeństwie. Sievers znowu do gwałtu się uciekł. W nocy z 22-go na 23-ci września aresztowano czterech posłów i pod strażą kozacką za miasto uprowadzono. W nocie przesłanej sejmowi tak o tym Sievers mówi: „Częste upominania, które podpisany przymuszony był najjaśniejszym na sejm skonfederowany zgromadzonym stanom, czynić z okazji mów bezczelnych, których się niektórzy spomiędzy posłów, mniemani zelanci, na każdej prawie sesji dopuścili, żadnego zbawiennego ku doprowadzeniu onych do przyzwoitości i porządku nie wzięły skutku; owszem podpisany dostrzegł, że oni obłąkania swoje do najwystępniejszych posunęli ekscesów; dowodem tego są dwie ostatnie mowy, to jest: Krasnodębskiego, posła liwskiego, na sesji 18-go i Szydłowskiego, posła płockiego, na sesji 19-go września. Pierwszy chwaląc otwarcie prawidła jakobinizmu, sejmu rewolucyjnego i Konstytucji 3-go Maja, odważył się odmalować w najczarniejszych kolorach konfederację generalną targowicką, uformowaną końcem zbawienia ojczyzny i w tym zamiarze protekcją N. Imp. Imci zaszczyconą. Drugi zaś jeszcze większej dopuścił się bezczelności, ośmielając się nawet nazwać sejm teraźniejszy, nowym konfederacji węzłem złączony, do którego sam bym przystąpił, zgrają, który podstępnie skłonił króla w dzień niedzielny do podpisania tego aktu, wedle jego mniemania kryminalnego. Cała izba rozgniewana zdawała się osądzać winowajcę w jego wyuzdanych, a bezczelnie zeznawanych jakobinizmu prawidłach. Lekkie, przez niego uczynione przeproszenie, potrafiło jednakowoż zjednać mu bezkarność, nie uważając na to, że uraza rozciągnęła się do dwóch potencji sąsiednich, a nawet i do narodu samego przez obelgę uczynioną zgromadzeniu, które szesnaście miesięcy najwyższą władzę w Rzeczypospolitej sprawowało. [330]

[331]

Podpisany, będąc przynaglony przez krytyczne okoliczności, a przy tym w zamiarze zapobieżenia okropnym daremnego oporu skutkom, który to opór przez to samo staje się przeciwko ojczyźnie występny, rozumiał, że czyni jej usługę rozkazując aresztować i oddalić z Grodna rzeczonych dwóch posłów, jako też dwóch innych, niemniej przez ich mowy i przez postępowanie przeszłe, występnych, to jest Mikorskiego, wyszogrodzkiego i Skarżyńskiego, łomżyńskiego posłów i zaprowadzić ich do miast i powiatów, skąd oni byli obrani. [332]

Podpisany nigdy nie myślał tamować wolności mówienia i głosowania. Miane w ciągu całego sejmu tego mowy, wpisane do akt, drukowane tak w narodowych jako też w cudzoziemskich gazetach, pomimo wszelkiego żądła swego i wyrazów obrażających, nie mogły go tak dalece rozgniewać, ażeby użył złożonych w ręku jego środków ku zatamowaniu takiego bezprawia. Lecz w takim czasie, gdzie idzie o uniknienie nowych dla Polski nieszczęśliwości i kiedy sejm powinien poczynać zatrudniać się serio przyszłej swej pomyślności urządzeniem, podpisany widział się przymuszony jąć się przedsięwziętego przez niego środka, a który dobrze myśląca część stanów, na sejm zgromadzonych, jako też cały nawet naród bez wątpienia zaaprobują”. Jednocześnie na notę, którą mu kanclerze doręczyli, dał jako odpowiedź, że może tylko upraszać

najjaśniejsze na sejm skonfederowany zgromadzone stany, ażeby podług przyłączonego do konstytucji projektu zaleciły nieodwłocznie deputacji podpisać właściwie i prosto traktat z królem pruskim taki, jaki za jego pośrednictwem był ułożony i na sejmie czytany. Wszelkie zwłoki, wszelkie dodatki uciążają jeszcze bardziej los Rzplitej; prosi zatem najusilniej najjaśn. stany, ażeby raczyły go uwolnić od przykrej konieczności uskutecznienia środków zapowiedzianych. Kończy, w razie jeżeli posłuchają, znanymi obietnicami. Wieczorem tego samego dnia wydał Sievers trzecią jeszcze notę: „Na rekwizycję panów kanclerzy i marszałka sejmowego, przysłanych ze strony stanów na sejm zgromadzonych, końcem dopraszania się o uwolnienie czterech, dnia dzisiejszego z rana aresztowanych posłów, podpisany nie waha się ani momentu odpowiedzieć Ichmościom, upraszając, aby donieśli stanom, że ten sposób postępowania jest nową urazą obu najjaśniejszych sprzymierzonych dworów, nie pozwalać rozpoczęcia sesji, na początku której wiadomo, jest, że dwie noty od podpisanego podane, powinny być czytane: jedna jako odpowiedź na notę, podaną przez panów kanclerzy, druga zaś z wyszczególnieniem stanom pobudek, które podpisanego przymusiły do aresztowania czterech posłów, jako czterech podżegaczy i oddalenia ich z Grodna, skąd już do swoich powiatów pojechali. Przywiedzione prawa są podpisanemu wiadome. Zestarzał się on, szanując i każąc je szanować. Nie chce wymawiać Polsce, jak mało prawa są w niej szanowane i że mu przychodzi przypominać przy tej smutnej okazji najpierwsze z praw, to jest respekt, winny panującym, których prawidła jakobińskie i 3 maja wcale nie szanują. Podpisany zaleca zatem najjaśniejszym stanom czytanie dwóch wspomnianych not i zastanowienie się nad nimi z zupełnym o tym przeświadczeniem, że żadna nie może nastąpić odmiana w tym, co tam jest oznaczone”. Ta ostatnia nota, równie jak i poprzednie, sejmu w bieg nie wprawiła. Aresztowanie czterech posłów zbyt innych rozjątrzyło, ażeby mieli w jakiekolwiek interesy się wdawać. Dwa razy tego dnia chodzili kanclerze do Sieversa, aby u niego uwolnienie wyjednać. Rezolucję czytaliśmy. Z żałości czy z uporu nieporuszeni słuchali ostrych not posłowie. Głuche milczenie było ich odpowiedzią. Ani bagnety grenadierów, którzy zamek otoczyli, ani armaty, które nań skierowane były, ani groźby generała nie mogły ich poruszyć. Rautenfeld był odurzony. Niepewny biegał tam i na powrót, nie wiedział co począć; w końcu pośpieszył do Sieversa po radę. Tak zeszło do 9-tej wieczorem zawsze w równej, głuchej cichości. Teraz Rautenfeld wezwał króla, aby narady otworzył. Król odpowiedział, że posłów do mówienia zmusić nie może. Generałowi nie pozostawało, jak znowu pobiec do Sieversa. Wróciwszy oświadczył głośno, że wszyscy członkowie sejmu muszą pozostać w izbie, dopóki zgoda nie nastąpi. Inaczej jest upełnomocniony do użycia wszelkich środków surowości. Marszałkowi wielkiemu litewskiemu Sievers dał znać, że i król nie ma się ruszać z tronu, a senatorowie będą spali w izbie na słomie, póki jego życzeniom zadość nie uczynią. Ale i to nie pomogło, jak nie pomogło popędliwe Rautenfelda bieganie, grożenie, prośby i obelgi. Nadeszła północ, a nic jeszcze zrobione nie było. Jedna za drugą upływały na niczym godziny, wreszcie zegar wybił trzecią z rana. Rautenfeld wstał, chcąc oddział żołnierzy do sali wprowadzić. Uprzedził to Ankwicz, poseł krakowski, odzywając się, że milczenie znaczy przyzwolenie. Bieliński, marszałek sejmowy, podobnież Rosji zaprzedany, podjął wniosek i po trzykroć jednym tchem zapytał, czy sejm daje Delegacji moc bezwarunkowego podpisania traktatu z Prusami? Znowu najgłębsze milczenie. Wtedy Bieliński wciągnął do protokołu zupełną stanów zgodę. Zaraz w ciągu dnia i następnej nocy wiele głosów protestowało; jednak 25 września podpisanie nienawistnego traktatu dokonane zostało. Ostra przeciw niemu protestacja, wraz z wyjaśnieniem jego okoliczności, rozesłana została do [333]

posłów zagranicznych w Warszawie. Że nadzwyczajne wzruszenie, w jakim posiedzenie z dn. 23 września Sieversa utrzymywało, rzuciło go na łóżko, dziwić się nie będziemy. Mimo to zaraz po podpisaniu przesłał on własnoręczne powinszowanie Cesarzowej razem z podziękowaniem za nowe dowody zaufania, jakie mu cztery reskrypty z 18-go przyniosły. Objaśniły go one o zamiarach Cesarzowej co do nowego związku Rosji z Polską. Nie wątpi on o skutku, lęka się tylko trochę złośliwości obu sąsiadów i niepojętej lekkomyślności narodu. Szczęściem nie ma się czego obawiać jego tutaj ministrów. Więcej lęka się Möllendorffa. Spodziewa się, że słabość, w którą popadł przedwczoraj (23-go) przy ciągłej dzień i noc szarpaninie, nie przeszkodzi mu w działaniu. W końcu życzy szczęścia na uroczystości pokoju, jakie wówczas w Rosji obchodzono i żeby pokój mógł trwać lat dziesięć, szczęście, które Opatrzność dała Fryderykowi, a Piotrowi I-mu odmówiła. Znamienne są dla tego ciężko doświadczonego człowieka jego wyznania do córki; oto niektóre z nich: 2 września 1793. „Bije dwunasta w nocy. Wracam z pałacu, który dwoma batalionami otoczyć kazałem, ażebym sejm rozumu nauczyć. Musiał mnie bardzo zirytować, skorom tak daleko zaszedł. Nie skończą oni przed piątą, a jeżeli stracę turnum, to jest większość, będę ich trzymał w zamknięciu”. „3 września, o północy. Zważ na dzień i godzinę, moja najdroższa, dlatego też list ten będzie równie krótki, jak przedwczorajszy przez pocztę. Ach, moja droga, co za psie życie. Bóg jeden wie, jak długo je wytrzymam. Co za kariera dla ambitnego! Dla człowieka zaś skromnego, albo takiego, który się poznał na tych próżnościach, jaka męka! Słyszę wasze głosy, moje drogie dzieci. Ten list dojdzie prędzej niż ty do Petersburga; wczorajszy jedzie do Wyborga. Wyobrażam sobie twoją radość z zobaczenia Günzela i Katinki. dzielę ją z tobą. Myśl o mnie wzajemnie. Co ty musisz czuć na widok tego nieszczęśliwego miasta? Com ja czuł, trzymając tego króla z sejmem przez całe dwanaście godzin w zamknięciu z rozkazem do Rautenfelda, ażeby go nie puszczał, póki nie postanowi i nie każe nieszczęścia swojego podpisać. Masz tu co czytać, cztery noty w przeciągu pięciu dni, a Prusak jeszcze niekontent”. „6 września, około północy. Nie gniewaj się na godzinę, którą zapisuję. Wracając z zebrania, gdziem bawił godzinę, spędziłem właśnie pół godzinki u hrabiny Camelli, która mi z Morellim grającym na gitarze, duet zaśpiewała. To na jutrzejszą uroczystość: rocznicę elekcji tego nieszczęśliwego króla. Widowisko, które dawać będą, było przeznaczone na dzisiaj, jako oktawę moich urodzin. Będzie ono jawnie dla króla, któremu dam wielką wieczerzę i bal na 150 osób, a skrycie na urodziny naszej kochanej Kasieńki. W tym miejscu serce mi się ściska. Spodziewaj się zawsze mego powrotu, jakkolwiek on jest nieoznaczony. Właśnie zrobiłem krok ku temu, załatwiając dzisiaj moim wdaniem się traktat Rzplitej z Prusami. Za cztery dni będzie podpisany”. Grodno 7 września. „Wczoraj wieczorem napisałem ci o tej samej godzinie parę wierszy, moja droga Lizetko, abym wkrótce jeszcze przyjemniejszych dożył! Zostałem kompozytorem not, ale nie muzycznych. Oto z nich cztery. Zobaczysz ich smutny przedmiot - zamknąć króla i cały sejm! Dla obcego króla. To dla serca nieprzyjemne”. 8 września. „W chwili, kiedym miał wyprawić młodego kapitana Jakuba Stackelberga, którego do chrztu podawałem, miałem przyjemność odebrać list twój z 29-go. Ach, te okrutne odległości. Wczoraj obchodziłem imieniny Kasieńki i Wasze wprowadzenie się na mieszkanie razem z rocznicą elekcji królewskiej. Wypito kilka butelek szampana za Wasze zdrowie, rozumie się przy wielkiej

wieczerzy. Grano dwa przysłowia i małą sztuczkę ze śpiewami, którą znacie, odmieniono kilka słów, aby je do liter imienia królewskiego, na miejsce moich zastosować. Dzisiaj byłem na obiedzie u tego nieszczęśliwego monarchy z generałem Pistorem. Pytał się o Was z zajęciem, i powiedział mi: „Mój Boże, cóż im mogę posłać na pamiątkę! Pan nie chcesz i nie pozwalasz nic kosztownego, a jestem biedny, stary i bardzo nieszczęśliwy. Oczy mi nie pozwalają, bo bym zrobił chętnie rysunek jaki własną ręką dla nich, które miały współczucie dla mojego nieszczęścia”. Zgadnijcie moją odpowiedź. Hr. Mikołaj Zubow daje jutro wielki koncert z włoską trupą, która jeździe do Petersburga. Dziś jest koncert klarnecisty w teatrze, do tego wieczerza u mnie. Seccatura! Ale wczorajszy opłacił się porywającym głosem hrabiny Camelli, przy czym ciągle Was miałem na myśli”. [334]

Nawiasem mówiąc, aczkolwiek hr. Camelli ze swoim porywającym głosem tak często jest wspominana, o życiu jej i stosunkach nic bliższego nie wiemy. Raport, jaki sekretarz Friese 7-go września zdał był o niej królowi, daje więcej się domyślać jak objaśnić, Sievers - mówił Friese poruczył mu był prośbę do króla, ażeby tenże raczył coś dla prawdziwie nieszczęśliwej Camelii uczynić. Powiedział on, że dobroczynne serce króla, który w chwili jej przyjazdu tyle współczucia dla jej losu był okazał, nie może być nieczułe na jej położenie, zważywszy, że ojciec jej używa oznak łaski królewskiej, a jej mąż w nich udział bierze. Król, jak mu się zdaje, wyświadczyłby akt dobroczynnej sprawiedliwości, gdyby raczył udzielić jej 2 tysiące dukatów, z dziesięciu, jakie mu jeszcze pozostały z ogólnej sumy 30 tysięcy dukatów, które Friese zeszłego czerwca w długach albo najłaskawszych podarunkach odebrał. Niech Friese pomówi o tym z królem i prosi go o tę łaskę dla Camelli, ażeby szczęśliwa i zadowolona do męża wróciła. Sievers wyśle jej brata do Petersburga z dobrymi poleceniami i spodziewa się, że tenże postępowaniem swoim zasłuży na szacunek i odpowie życzeniom krewnych swoich. 12 września. „Wczoraj wieczorem, na balu, który hrabia Zubow w dzień Aleksandra razem z koncertem dawał, miałem wielką przyjemność odebrania z poczty Jewe Twoich kilku słów nabazgranych zaledwie czytelnym atramentem, przez kuriera, któremu przyszło do głowy Cię obudzić. Ale ludzie sprytni spotykają się w swoich pomysłach. Moje pierwsze pytanie, kiedym go zobaczył, było: “Nie spotkaliście tam mojej córki między Narwą a Petersburgiem?“ Był on dumny z tego, że mógł mi list Twój przed listami Imperatorowej doręczyć, które również serce moje pocieszyły, gdyż nigdy jeszcze tak pochlebnego ani tak łaskawego reskryptu, jak ten, nie odebrałem. Była aprobacja, co do sposobu, w jaki moje drażliwe pośrednictwo między nieszczęśliwą Polską a tryumfującymi Prusami, między słabym a mocnym prowadziłem. Oddała sprawiedliwość memu sercu, wyraziwszy, żem interesy mojego poselstwa z obowiązkami bezstronnego i sprawiedliwego pośrednika pogodzić umiał. O, moja droga, to jest więcej niż wstążka niebieska! Oby mnie Bóg prowadził na tej śliskiej drodze, i nie pozwolił, abym kiedykolwiek spuścił z oczu sprawiedliwości i chęć czynienia dobrze”. 17 września. „Mam nadzieję, że jesteś szczęśliwa w domu, aczkolwiek przejęta smutkiem z powodu pożaru tego nieszczęśliwego miasta. Będziesz z twoim kochanym Günzlem robić wszystko, co możliwe, aby je pocieszyć. To bardzo smutny obowiązek, ale będziecie uradowani, jeżeli szczęśliwie uda się ten smutek ukoić i doprowadzić tych nieszczęśliwców do pogodzenia się z postanowieniami Opatrzności. Jestem ciągle wielce dręczony interesami i ostentacją. Zapytaj się Günzla, co to jest dawną konfederację obalić, a nową z niej utworzyć. W piątek obchodziłem uroczystość pokoju. W sobotę rozwiązałem Konfederację, przykuty do łóżka febrą itd., a nie mając nikogo do przyjęcia przybywających. Rwą mnie na wszystkie strony, żeby mówić o interesach.

Nie naznaczaj sobie żadnego stałego czasu do mego powrotu. Konfederacja założyła koniec sejmowi w ostatnich dniach października. Oto jest wszystko co wiem o przyszłości. W Warszawie zobaczę, jaki obrót wezmą rzeczy z tą nową konstytucją, nad którą pracują”. 20 września. „Ostatni Twój list pocieszył mnie wczoraj rano po źle przespanej nocy, po smutnej i irytującej pracy dziennej. Ty, moja droga Elizko, Ty mnie pocieszasz, bo wiem, że jesteś szczęśliwa. Bądź nią zawsze, aby mnie w moich troskach podtrzymywać, odwagi mi dodawać. A potrzeba jej w tym nieszczęsnym kraju, obok wielkiej prawdziwie chrześcijańskiej cierpliwości, albowiem kraj ten pełen jest niewdzięczników, a ty wiesz, że na takich patrzeć nie mogę. Mimo to w tym przesileniu rzeczy z honorem opuszczać go nie mogę. Chodzi o to, żeby jeszcze dobre świadczyć. Jedna rzecz Ci zrobi przyjemność, wiesz jaka? Hrabina Camelli, która tak ślicznie śpiewa, umie także rysować portrety. Widziała wizerunek Benedykty i moją uciechę, jaką mi widok jego sprawiał naparła się przeto do zrobienia mojego (widziałem był portret jej ojca) i oto dzisiaj, aczkolwiek nam dziesięć razy przerywano, mieliśmy pierwsze posiedzenie, ale to jest dla Benedykty, która pośle kopię Kasi, a ty masz dostać drugi oryginał. Hr. Morelli jedzie z pruskim traktatem do Petersburga i Benedykcie rysunek wręczy. Ponawiam Ci obietnicę, że dostaniesz to z Warszawy portret Twego ojca, dwa nawet: jeden dla ciebie, drugi dla Uexkülla i Jacauta”. „Tak się dzieje na świecie”, pisał jednocześnie do drugiej córki. „Jam także kontent, że masz takie dobre wiadomości o moim zdrowiu. Tak, moja droga, nie pokazuję niczego po sobie. To pewna, że moje ciało i dusza zarówno cierpią. Nie jestem w stanie wyrazić mojej niedoli. Ty już wiesz, co się działo w czasie uroczystości - my słyszymy o tym tylko bajeczki, jeżeli jest w tym co prawdy, to już kurier przyjdzie. Opowiesz mi anegdoty, bo te tutaj nie dochodzą. Między historiami, które wcale nie są bajkami, lecz niemal historiami o morderstwach, powiem Ci, że otoczę jeszcze sejm dwoma batalionami grenadierów, aby mieć podpis traktatu z Prusami. Co za poseł! Ach, moja droga, serce mi się krwawi”. Widzieliśmy już, że Cesarzowa pochwaliła najzupełniej wszystkie odpowiedzi, jakie Sievers dał był ministrowi pruskiemu. Aprobacja Prus przyniosła mu później czarnego orła z brylantami. [335]

Z przeprowadzeniem pruskiego traktatu podziałowego najcięższa rzecz dokonana została. Teraz zaczęto się krzątać około spraw wewnętrznych, co sejmowi grodzieńskiemu nawet Polska pochwalała, a duszą tego byli Sievers i Moszyński. Pierwszy kierował całością nawet z łóżka; drugi, marszałek wielki koronny, w nowym swoim charakterze jako minister, od 19-go września zajął miejsce swoje na sejmie. Oba pracowali wielce gorliwie, dla dobra Polski. Tylko poseł rosyjski mało zdołał wykonać dobrego, jak zamierzał. Przede wszystkim musiał on mieć na oku mniemaną korzyść Rosji. Staraniem jego przyszedł na sejm projekt przymierza, które Polskę i Rosję ściślej związać miało. Ankwicz, którego już znamy jako dobrze płatnego zausznika Rosji, wniósł (28 września), ażeby wydano zalecenie kanclerzom w tej mierze, zgodzono się na zalecenie i na notę do Sieversa (z 30-go września), w których król i stany wynurzyli przekonanie, że egzystencja polityczna, bezpieczeństwo przyszłe i szczęśliwość Polski na wiecznym przymierzu między obu państwami polegają. Dlatego spodziewają się, że ambasador Imperatorowej, w której ufność położyli, przystąpi do zawarcia z Rzplitą wieczystego przymierza i nie odmówi najpożądańszego swego pośrednictwa do ułożenia traktatu handlowego z dworem berlińskim . [336]

[337][338]

Sievers nie zaniedbał tego samego jeszcze dnia (30 września) Cesarzowej o ty donieść. Pisał zarazem, że z raportu urzędowego przekona się Cesarzowa z niejakim zadowoleniem, iż on, mimo słabości, która go więzi w łóżku, niezupełnie czas swój stracił. „Myśl komisji, wybranej z sejmu, jąć się nie chciała, obrałem więc prośbę w formie noty. W gruncie wychodzi to na jedno i toż samo. Ponieważ raz zgodzili się na projekt, nie chciałem się mieszać do wyrażeń zalecenia, z obawy obudzenia podejrzeń, jakobym brał w tym udział. Co do noty, gdy ta ma być dokumentem dyplomatycznym, przerobiłem ją. Chciałem wyrzucić komplement, jaki tam włożono , lecz mnie objaśniono, że mi daje przewagę na przyszłość. Chętnie byłbym złagodził gorycz wyrażenia „przeszkody” handlu z Prusami , lecz stoi ono w zaleceniu; z tym zaś, co jest powiedziane o Rosji i W. Imp. Mości, korzystny kontrast stanowi. W oczekiwaniu wiadomości z Wiednia, choroba moja daje mi wygodny pozór do wstrzymywania się od dalszych kroków, aczkolwiek, gdybym chciał, deputacja byłaby gotowa odbyć sesję u mnie, a nawet przy moim łóżku, tak jak tu konferencje z przyjaciółmi o biegu sejmu się miewa. Niebawem więc będzie chodziło o to, ażeby W. Imp. Mość raczyła rozstrzygnąć pytanie, które w raporcie rzuciłem: czy traktat ma być zawarty przed, czy po przyjęciu formy rządu? Ale W. Imp. Mość dozwoli mi najłaskawiej, abym poczynił sam niektóre uwagi nad różnymi artykułami projektu do traktatu, które by mogły wywołać opozycję u lekkomyślnego i jak pogoda zmiennego narodu, nieszczęściem prywatę i przesądy opinii stawiającego wyżej, nad to, co by ogół lub państwo, kosztem niektórych swych uprzedzeń, zyskać mogły”. [339]

[340]

Następują liczne objaśnienia projektu i nowe wnioski, po części na korzyść polskiego narodu, które też w części do traktatu weszły. Traktat sam wkrótce zawarty został mimo słabości i obaw, jakie Sievers miał o starszą córkę. Petersburska uroczystość pokoju pociągnęła za sobą niezliczone nagrody i odznaczenia. Generał Günzel został pominięty. Sievers mógł sobie samemu powiedzieć, że jego zięć pokutuje za niego, względem którego w Petersburgu dawno już miano najgorsze zamiary, a tak Sievers ułatwił mu wystąpienie ze służby. „Zapomniano o Was, moje drogie dziecię - pisał 25go września do pani Günzel -lecz może na Wasze szczęście. Kochany Twój Günzel niech tylko pośle swoje podanie lub pismo, w którym przedstawi swoją ciężką służbę, swoją ciężką ranę, ile mu to przeszkadza w dalszych jego obowiązkach; niech prosi o pensję dożywotnią, a jedźcie do Bauenhoff, gdzie będziecie pożądani, tam jest dosyć miejsca dla wszystkich i dla mnie. Wyobrażam sobie Waszą biedę, mieszkać w takiej ciasnocie i patrzyć na tyle nieszczęść, którym nie możecie nic pomóc”. W dwa dni potem powtarza znowu, że nie ma czego się wahać. W Bauenhoff będzie im najlepiej. On ich już poprze. „Jestem zatem tego zdania - ciągnął dalej - ażeby Günzel napisał list do Imperatorowej przez Popowa, który zna szacunek, jaki książę Potemkin miał był dla niego. Tylko niech tam się nie wciśnie nic skarżącego się lub gorzkiego; bo by mogło dotknąć i pozbawić go pensji, na którą tak dobrze zasłużył, generał-gubernatorstwo pskowskie i smoleńskie wakuje; te można było przyjąć, gdyby je ofiarowano, gdy to jednak nie nastąpiło, myśleć o tym nie potrzeba”. [341]

1-go października. „Niech się dzieje co chce, pełnijmy nasz obowiązek; szukajmy nagrody jedynie w przekonaniu, żeśmy wszystko dobrze uczynili, co od nas było zawisło, a pozostawmy Opatrzności staranie o to, ażeby nas krzepiła w coraz dalszym jego pełnieniu; tak ja myślę o usunięciu się Günzla. Zgadzam się na to z całego serca, jak to już dawniej mówiłem. Pismo do Jej Imp. Mości jest dobre, nie byłbym jednak tego zdania, ażeby robił podanie do senatu. Nie podoba się to Imperatorowej, i nic też niewarte. Jeżeli nie odpowie w ciągu czterech tygodni, trzeba będzie się pytać sekretarza, co była mówiła lub pisać o to do faworyta, albo ja tej rzeczy się podejmę, jeśli to za właściwe uznacie.

Pisałem do Zubowa przez ostatnią pocztę. O zdrowiu moim powiem, że co dzień na kilka godzin z łóżka wstawać zaczynam. Wczoraj i dziś jeździłem na spacer. Przez te osiem dni, które w łóżku przeleżałem, brak ruchu osłabił mnie - za łaską bożą spodziewam się pomału przyjść do siebie. Doktor mój, Lotaryńczyk, jest zacny człowiek. Mieszka obok mnie i trzy razy co dzień mnie odwiedza”. Tegoż dnia pisał do młodszej córki: „Cóż powiesz na to, że ja w tej nawet chwili, podobnie jak cały dzień do północy, dręczony jestem interesami. Regimentarz Ożarowski, pod którego rozkazami całe wojsko polskie zostaje, kazał sobie krew puścić z nogi; nie mogąc zaś wejść na schody, kazał mi zaproponować przejażdżkę, aby o naszych interesach pomówić. Na naszą pociechę, gdyż rozmowa niekoniecznie była przyjemna, spotkaliśmy hrabinę Camelli. Zaprosiliśmy ją, aby wsiadła do mego powozu, ona, siedząc naprzeciw nas, dodała nam wesołości. Zabrałem ją razem z bratem na obiad do siebie. Jeszcze dwie trzecie dnia leżę w łóżku”. 4-go października. „Zaledwie mam czas powiedzieć Ci, że się mam dosyć dobrze; pozostało mi tylko trochę osłabienia. Na wczorajszą uroczystość (koronacji) musiałem dać zebranie i wieczerzę. Wyniosłem stąd miły ból głowy, który jednak przeszedł. Hr. Camelli nigdy lepiej nie śpiewała. Jeden z włoskich markizów wpadł w zachwycenie. My wszyscy także, tylko umiarkowaniej”. 6-go października. „Pisałem był do ciebie onegdaj przez pocztę, a dziś także, z powodu balu niedzielnego korzystam z kuriera przejeżdżającego przez Warszawę, aby ci kilka słów napisać, choć dwunasta już biła. Nie tańczyłem. Dyktując te wiersze, kładę się do łóżka. Nie o balu też chcę Ci mówić, lecz o improwizatorze markizie Ghisilieri z Bolonii, którego teścia bardzo dobrze znałem. Talent jego niezawodnie nadzwyczajny. Przedwczoraj wieczorem zrobiłem pierwszą wycieczkę po wyzdrowieniu do biskupa inflanckiego; proszono markiza, aby improwizował, zażądał przedmiotu; podałem mu poprzedni dzień tj. koronację Imperatorowej. Recytował wiersze śpiewając, to, co mówił, było dobrze powiedziane, koniec stanowiły komplementy dla obecnych generałów i posła, dawcy pokoju; mówił blisko pół godziny, im dalej, tym więcej się zapalał, głos jego stawał się milszy, lecz oparty o poręcz krzesła, robił wiele gestów. Wczoraj wieczorem spotkałem go u hrabiny Ogińskiej, gdzie hrabina Camelli dwie arie jak anioł śpiewała; przy końcu ostatniej markiz zdał się być nagle rozpłomieniony i śpiewając skierował bardzo piękne wiersze do hrabiny; lecz to nie było wszystko. Nuncjusz apostolski mówił mi, że markiz miał był żonę i skomponował był 24 sonetów, ażeby je na grobie jej złożyć. Proszono go o pierwszy i ostatni, uczynił to w sposób bardzo tęskny; łzy nam stanęły w oczach; Camelli płakała jak dziecko, piękne te wiersze przypominały mi znajome Ci wiersze Hallera na śmierć obu żon swoich. Dzisiaj wszyscy tańcowali, kiedy ja miałem konferencję z ministrami”. [342]

11 października. „Czytając Twój list, czułem Twoje zmartwienie z powodu mojej ostatniej choroby. Ustąpiła już, dzięki Bogu łaskawemu, który zdaje się mnie jeszcze zachowywać dla szczęścia tego nieszczęśliwego, lekkomyślnego, niestałego, bezrozumnego, nawet złego narodu, którego jednak spodziewam się do rozumu przyprowadzić i o istotnym jego pożytku oświecić. Rzecz to, moja droga, której ciężar i uciechę czujesz. Idzie o to, ażeby szczęście zbłąkanego narodu utrwalić, spokój mu zapewnić, a tym samym dać tenże i mojej drogiej ojczyźnie. Spodziewam się, że Bóg łaskawy udzieli mi jeszcze tej pociechy, która dzieło moje uwieńczy i początek mego odpoczynku przyśpieszy”. Jednocześnie pisał do starszej córki: „Bez wątpienia, moja droga, byłbym był snuł szczęśliwsze dni w Bauenhoff; lecz są obowiązki, których się nie unika. Mam wielki żal do Polaków. Lekkomyślni, nierozsądni, samolubni, często źli, byłoby chwałą na przekór im szczęście ich utrwalić i tego się nie

odrzekam. Za osiem dni będziesz miała ode mnie wiadomość przez kuriera, który powiezie traktat przymierza, o jaki właśnie układy zacząłem, i z którego, jak się spodziewamy, obie strony będą kontente. Lecz to niecała moja robota. Trzeba jeszcze czuwać nad ułożeniem nowej formy rządu, zmniejszeniem wojska, nominacjami na wszystkie urzędy. Niewątpliwie biedny ten król wart był pożałowania» lecz to jego wina. Okazał się on niewdzięczny dla swojej dobrodziejki nie tyle przez złość, jak przez niepojętą lekkomyślność. Ambicja przyczyniła się do tego. Oszukały go nikczemni jakobini, podobnie jak króla francuskiego, lecz zdaje się, że z tego się nie wyleczył. Wczoraj jeszcze wśród dwugodzinnej rozmowy, jaką z nim miałem, uściskał mnie całkiem zmiękczony i powiedział mi wiele rzeczy pochlebnych, przyrzekając zrobić wszystko, czego chciałem. Jeśli dotrzyma słowa, to mu szczęśliwy los zapewnię”. Wracając do traktatu przymierza, o którym, jak Sievers wyżej wspominał, właśnie teraz rozprawy się toczyły, odpowiedź rosyjską na notę z 30-go września odczytał kanclerz na sesji sejmowej dnia 7-go października. Brzmiała ona, że poseł nie omieszkał donieść Imperatorowej o podanej mu nocie z żądaniem widzenia dopełnionych życzeń całego narodu względem aliansu i traktatu handlowego między Polską a Rosją. Zdaniem jego, egzystencja polityczna, bezpieczeństwo przyszłe i uszczęśliwienie stałe Polski zależą istotnie na ścisłym społeczeństwie zysków i widoków politycznych między obu państwami. Podpisany niemniej się cieszy z zaufania, które Najjaśniejsze Stany raczą w nim pokładać i ma sobie to za podwójne szczęście, że może zapewnić kanclerzy, iż otrzymał świeżo rozkazy względem rozpoczęcia negocjacji w tym tak interesującym obiekcie, który szczęśliwą dla Rzplitej rokuje przyszłość. Związki handlowe staną się jeszcze zyskowniejsze przez doskonałą wzajemność, jako też przez pomnożenie sposobności, które produkty polskie znajdują w przejściu przez różne porty tak Bałtyckiego, jako też Czarnego Morza. Podpisany oczekuje zatem, że Deputacja do traktowania z nim umocowana, raczy przygotować osnowę projektu do roztrząśnienia i naznaczy dzień dla pierwszej konferencji. Podpisany niemniej będzie gorliwy ku wstawieniu się, będąc równie przez najłaskawszą swoją monarchinię do tego umocowany, ażeby zawarcie traktatu handlowego z Prusami było przyśpieszone i pochlebia sobie, że to życzenie narodowe wkrótce będzie dopełnione po rychłym ukończeniu traktatu aliansowego i handlowego między Rosją a Polską . [343]

[344]

Tegoż dnia Sievers następujący list do króla napisał: „Załączam tutaj ważny dokument, który szczęście Polski zapewnić musi, jeśli widziany będzie, z punktu wzajemnych dobrodziejstw, tak jak go Naj. Imperatorowa Jmć. pojmuje i przyjęty bez ograniczenia. Przezeń Polska słaba, jak zawsze nią była i jak nią jest wobec swoich sąsiadów, tak, że nie ma żadnego zgoła wpływu na Europę, stanie się państwem równym przynajmniej Danii, Szwecji lub Sardynii. Tymczasem bez Rosji, tej dzielnej i silnej podpory, służyć by mogła jeszcze za teatr wewnętrznych waśni i intryg, przez trzy sąsiednie dwory podsycanych, z których każdy z kolei przyczyniałby się do jej nieszczęścia, a wszystkie, wyssawszy ją do ostatka, skończyłyby na tym, że by ją całkiem rozebrały, lub też pozyskane części wzajem sobie wydzierały. Przeciwnie silna, dzięki opiece ze strony państwa rosyjskiego i całej jego potęgi, we własnym tegoż interesie ubezpieczona przeciw wszelkiej obrazie i uciskowi, pozostanie w pokoju, naprawi część swoich strat przy pomocy mądrych praw i dobrego zarządu, przyprowadzając do stanu kwitnącego rolnictwo, fabryki i handel, który ze strony Rosji wszelkie znajdzie ułatwienia w wolności od ceł, jaką przyznaje, w kanałach, jakie utworzyć każe (mam już po temu zapewnienie Imperatorowej), w ruchu pieniężnym, jaki znowu odżyje przy pomocy pożyczek, które się zaciągnie pod gwarancję Jej Imp. Mości na rzecz długów W. Królewskiej Mości, a może nawet i Rzplitej.

Co do jego osoby, Najjaśniejszy Panie, mówi mi Jej Imp. Mość (na moje doniesienie, w jaki sposób Wasza Królewska Mość przyjąłeś ostatni list Imperatorowej), że sobie pochlebia, iż Wasza Królewska Mość będziesz słuchał tylko głosu swego prawdziwego interesu i dasz mi gorliwe i rzetelne poparcie. Między dowodami przekonywującymi nie mogę pominąć i tego, że myśl ścisłego przymierza między Rosją i Polską, należy do Waszej Królewskiej Mości, który go proponowałeś i w najformalniejszy sposób przy nim trwałeś, krótko przed sejmem 1788 r., w memoriale własną Jego ręką pisanym, którego kopię Jej. Imp. Mość mi przesłała. Zasady w owej epoce przez Waszą Królewską Mość postawione, nie doznają innych odmian nad te, które nowe położenie i zwiększona słabość nakazująco wywołują. Jej Imp. Mość poleca mi jak najwyraźniej zapewnić Waszą Królewską Mość, że na jej sprawiedliwość najzupełniej liczyć możesz i chciej wierzyć, że nic na nowych węzłach nie stracisz, jakie z Imperatorową zawiążesz. Wreszcie W.K.M. miałeś zbyt wiele dowodów tej łatwości, z jaką Imperatorowa osobiste urazy zapomina, abyś mógł myśleć, iżby w chwili, gdzie naród polski tak ściśle z Rosją się wiąże, mogła pamiętać wyskoki kilku zagorzalców, którzy sami ofiarą ich padli. Śmiem więc spodziewać się, że Wasza Królewska Mość zgodzi się chętnie na zakomunikowanie Delegacji projektu artykułów traktatu, jako od niego pochodzących; na tym projekcie opierałaby się robota pierwszej konferencji, roztrząsającej treść każdego artykułu, aby go dla następnej konferencji zredagować. Wtenczas zaprojektowałbym trzy lub cztery artykuły, o których sądzę, że je od siebie przedstawić mogę. Na tę drugą konferencję W. Królewska Mość dałbyś Tengoborskiemu artykuły, co do których by się zgodzono, aby przez Delegację przedstawione były tak, że cała robota może na drugiej, a co najmniej, na trzeciej konferencji przyjść do skutku. Pełen zaufania w sposobie myślenia Waszej Królewskiej Mości i Jego gorliwości o przyszłe szczęście Polski, spodziewam się, że raczy oświadczyć się przede mną co do wątpliwości, jakie by mu ten lub ów punkt albo wyrażenie nastręczać mogły. Szczęście moje byłoby zupełne, gdyby za pośrednictwem moich usług podobna bezprzykładna zgoda jednomyślne przyjęcie znalazła”. Sievers zgadł. Już na posiedzeniu 14-go października układy o traktat przyszły do skutku w sposób, jakiego tylko Cesarzowa życzyć sobie mogła. Poufny list, który załączył, jest zbyt zajmujący i ważny, aby nie mógł tu znaleźć miejsca. Sievers pośpieszył też zaraz zdać jej z tego sprawę, „Znów jestem tak szczęśliwy, pisze, że W.Imp. Mości szczęścia powinszować mogę, Traktat wiecznego przymierza między Jej Państwem i Polską zawarty został jednomyślnością na wieczornym dzisiejszym posiedzeniu, dzień pamiętny na wieki w rocznikach obu krajów - dla ludzkości zaś połączeniem dobrodziejstw bezprzykładnych w dziejach świata! Takiego szczególnego rysu brakowało jeszcze, aby sławę Jej panowania uwiecznić. [345]

Co do szczegółów odwołuję się do raportów, jakie siostrzeniec mój powiózł. Pozostaje mi tylko zdać się na sąd W.Imp. Mości, co się tyczy podwójnego zarzutu, jaki by mi z wprost przeciwnych sobie powodów uczynić było można. Mianowicie, żem zawarł traktat, nie słuchając objaśnień hr. Razumowskiego, co do sposobu myślenia dworu wiedeńskiego w tym względzie, lub też, żem, zważywszy usposobienie umysłów, traktatu nie przyśpieszył i osiem dni pierwej go nie zawarł. Gdybym był tedy w konieczności usprawiedliwienia mego postępowania, powiedziałbym, że kiedy na ostatnie dodatki, jakie sejm do traktatu podziałowego chciał był uczepić, przyszła odpowiedź króla pruskiego, gwałtowne wzburzenie umysłów doszło było do najwyższego stopnia. Powinienem był wtenczas żądać traktatu przymierza nie oglądając się na to, co mi odnośnie do reskryptu, do hr. Razumowskiego wydanego, i sposobu myślenia na dworze wiedeńskim, przepisane było. Bez zmiany

jednego słowa traktat byłby powszechną aklamacją przyjęty. Ze zwłoką, przeciwnie, widziałem jak ten ogień pomału wygasał. Po pierwszym wołaniu, ażeby traktatu zażądać, minister pruski okazał wiele niepokoju, rozrzucał nawet pieniądze pod pozorem, że winien jeszcze zaległości za traktat i spostrzegłem, iż zyskuje zwolenników. Wtedy nie wahałem się więcej. Zacząłem od króla, którego pozyskać należało, i udało mi się bez wielkiego zachodu. To było przyczyną, dlaczego postępowanie moje nie zgadzało się ogólnie z tym, co mi przepisane było. Pozwoliłem, aby mię naglono i czas był. Gdyby pruski kurier, który przy wiązł ratyfikację i zapewnienie, że można natychmiast zaczynać układy o artykuły oddzielne i traktat handlowy, przyjechał był dwa albo trzy dni wcześniej, zanim mój traktat przez Delegację przeszedł, byłbym miał z nią o wiele więcej trudności a nieskończenie więcej z sejmem, wtedy byłbym może się rozbił. Moi przyjaciele, przed którymi jednak moje obawy taiłem i którzy nie domyślali się, że czekam na kuriera z Wiednia, naglili mnie; dałem się nawet napierać królowi. Powolność dworu wiedeńskiego była tutaj znana; obecność króla pruskiego w Piotrkowie, któremu mogło było przyjść do głowy tych Polaków jakim czynem wspaniałości albo ludzkości zadziwić i użyć pieniędzy celem przekupienia, którego u tak przedajnego narodu obawiać się należało, gdyby nadto dwór wiedeński osiem dni jeszcze był zwłóczył, krzyki na ciężary, jakich wojska W. Imp. Mości z wielu względów są przyczyną, szczególnie z obawy głodu i dla niskich cen, jakie płacą, nadto nieunikniony brak karności w kraju, gdzie nie masz żadnej policji - wszystko to mnie zdecydowało. Mogę rzetelnie dodać, że wszyscy są zadowoleni, wyjąwszy kilku fanatyków; ale najpokorniej proszę W.Imp. Mość rozkazać, aby przy zmniejszeniu wojska polskiego, wojsko W. Imp Mości przynajmniej w liczbie 20 do 25 tysięcy ustąpiło i tylko 25 do 30 tysięcy tutaj zostało. Z tych znów w miesiącu grudniu kilka tysięcy Litwę opuścić będzie mogło, zostawiając tylko 20 tysięcy, których bym stosowne rozstawienie zarządził, nie depcąc kraju, gdzie głodu się lękają, ani miejsc, które się przykładają do zaopatrywania Warszawy i tak już skądinąd dotkniętych”. W dwa dni później, 16-go października, traktat został podpisany i wiadomość o tym Cesarzowej natychmiast przesłana. Sievers ponowił swoje powinszowania i zrobił przy tym uwagę, że nadzieja na Jej wspaniałomyślność co dzień jest większa. Jego zdaniem powinna Cesarzowa z tego stanowczego nachylenia korzystać, a to wykonywując projekty, które on już nieraz powtarzał. Prosił znowu, aby za zmniejszeniem polskich, połowę rosyjskich wojsk wycofać, aby się ofiarować z zapłaceniem Holandii w sześciu rocznych ratach przyrzeczonych trzech milionów złotych z odsetkami, przez co dwór berliński ujrzy się zmuszony to samo uczynić; następnie dla zaciągnięcia pożyczki w Holandii celem zapłacenia wielkiej części długów królewskich, gdyby stany tego żądać miały, na porękę oddać w zastaw dobra koronne stołowe, dalej kilku indywiduom małe pensyjki zapewnić; na koniec, kto z oficerów wojska polskiego, zwłaszcza w średnich rangach chorążego albo porucznika zamelduje się - wszystkich przyjmować.

Katarzyna przez zawarcie owego traktatu osiągnęła, czego tylko na teraz życzyć sobie mogła. Traktat rzeczony zatwierdzał wszystkie dawniejsze między obu państwami zawarte, mianowicie też ostatni rozbiorowy. Oba kraje poręczały sobie wzajem posiadłości i przyrzekały pomoc, gdyby któremu napaść groziła. Rosja, na którą największa przy tym stawka wypadała, zabrała sobie naczelne dowództwo i mogła w każdej potrzebie wojska swoje do Polski wprowadzić. Art. 11 pokazuje najlepiej tajne zamiary Cesarzowej - „Gdy Najj. Imperatorowa Imć Wszech Rosji bierze na się tak obszerne ku N. Królowi Imci i Rzplitej Polskiej obowiązki, z powodu których wszystko to, co tylko może się ściągnąć do niepodległości i całości krajów, słowem do egzystencji Rzplitej politycznej, staje się nadal najważniejszym dla Rosji przedmiotem; przeto Najjaś, Król Imć i Rzplita Polska

obowiązują się ze swojej strony nie wchodzić z żadnym innym mocarstwem w żadne związki ani umowy, chyba by z wiadomością i za porozumieniem się z N. Imperatorową Imcią Wszech Rosji i z Jej następcami i dziedzicami, ani też czynić względem potencji cudzoziemskich żadnego kroku ważnego, z którego by mogła wypływać niespokojność wspólna, chyba za zgodą N. Imperatorowej Imci...” W ten sposób ostatni cień niezależności politycznej znikał i nie dopuszczał, ażeby inne, jak Rosja, mocarstwo do wewnętrznych spraw Rzplitej mieszać się mogło, albo bez jej zezwolenia jaki kawałek później oderwało. Co więcej, gdzie by przy dworach zagranicznych posłów polskich nie było, tam rosyjscy Polskę reprezentować mieli, i polscy posłowie z rosyjskimi zawsze w najlepszym żyć porozumieniu i nawzajem sobie komunikować wszystkie kroki, do wspólnych interesów ściągające się. Rozumie się, że i tym razem nie zapomniano gwarantować wszystkich konstytucji, praw kardynalnych i ustaw krajowych. Za to Rzplita obowiązywała się nic z tego nie odmieniać ani nie poprawiać, chyba za porozumieniem się z Cesarzową. Ażeby związek zupełnym uczynić, postanowiono, ażeby szlachta i kupcy obu krajów używali nawzajem w obu państwach praw służących swemu stanowi. Współcześni rozumieli, tak samo jak my, że Polska wtedy ginęła, albo co na jedno wychodzi - że można było na nią patrzeć jako na przyszłą zdobycz Rosji. Sievers swoje dzieło wypełnił. Zlecenie, które mu Katarzyna powierzyła, było tym samym zakończone. Jak bardzo Sievers tę podłą sprawę, której musiał służyć chciał złagodzić, mogliśmy to już uprzednio zauważyć. Szczególnie art. XVI powyższego traktatu, według którego szlachtę jednego narodu stawia się na równi ze szlachtą drugiego, zdradza tę łagodzącą rękę posła. Również na jego wniosek artykuł ten otrzymał na końcu brzmienie: „rozumie się, że szlachta rosyjska wtenczas dopiero będzie mogła posiadać urzędy cywilne w Polsce, kiedy przysięgą wierności JKMci i Rzplitej wykona i wszystko to, co chcą mieć, prawa dopełni; kiedy będzie posiadać dobra leżąca w krajach Rzplitej, i że ekscepcje ze strony religii będą zachowane podług brzmienia traktatów 1773 i 1775”. [346]

[347]

23-go października Cesarzowa dziękowała Sieversowi : „W tej chwili, kiedy miałam posłać nowe dla Was rozkazy, dotyczące układów, jakie Wam poruczone były, odbieram Wasze raporty z 14 b.m. i śpieszę oświadczyć Wam moje zupełne zadowolenie ze sposobu zaszczytnego, w jakiście wolę moją wypełnili i dzieło tak ważne i zbawienne ukończyli. Spodziewałam się tego po Waszej czynnej i światłej gorliwości, jakiej tyle miałam dowodów, a która Wam słusznie zaufanie moje zaskarbiła”. Krótko przedtem król pruski wdzięczność swoją własnoręcznym listem i orderem czarnego orła okazał. List z Frankfurtu nad Odrą z dn. 8-go października wynurzył całkowite uznanie zasług, jakie Sievers oddał królowi przy zawarciu traktatu podziałowego, a także nadzieję, że Sievers podobną gorliwość dla wspólnej sprawy przy układach nad traktatem handlowym okaże. [348]

[349]

Sievers sam cieszył się z wielkiego dzieła, które go tylu trosk i kłopotów nabawiło. listy do córek:

Oto niektóre

[350]

„Grodno 15-go października pól do szóstej z rana. Kiedy Ci powiem, że wczoraj byłem cały dzień na nogach, wieczorem na galerii sejmowej, aby być świadkiem zawarcia traktatu przymierza między Rosją i Polską, a całą noc po części w łóżku pisałem, będziesz się pytała, czy to tylko prawda? Tak, moje serce, było to na ten jeden raz - Bogu niech będą dzięki! Ten traktat jest jeden. List Twój sprawił mi wielką radość. Ażeby Cię podobnież ucieszyć powiem Ci, że wczoraj minister pruski ze strony króla, swego pana, doręczył mi order czarnego orła z brylantami; piękna robota, szczególniej

akselbant - ogólnej wartości do 6 lub 7 tysięcy dukatów. Jestem tedy w żółtej czyli pomarańczowej wstędze. Ale potrzeba jeszcze pozwolenia, aby ją nosić. Igelström także ją dostał, To jest w tym dobre, że przy stosownym urządzeniu będzie można kółko ze środka gwiazdy wyjąć i natomiast Andrzeja wsadzić. O próżności! Czy mnie o nią posądzasz? Wczoraj, w niedzielę, na balu była feta dla kobiet brylanty oglądać”. „16 października, o 3-ej z rana. Widzisz, która godzina, nie łaj więc moja droga. Pójdę spać podpisawszy szczęśliwie traktat, który szczęście Polski pieczętuje. Król uściskał mnie dziś po dwa razy, przyciskając do swych piersi, płynęły mu łzy radości po twarzy. Przyszłą pocztą dostaniesz traktat. Król zmusił mnie i hr. Zubowa do przyjęcia wstęgi orła białego, bogato wyszywanej. To czyni zatem dwa orły i dwie gwiazdy z brylantami. O moja droga, bylebyś Ty była zdrowa to warte więcej, niż wszystkie wstęgi i brylanty. Ażeby Cię pocieszyć, muszę Ci powiedzieć, że dzisiaj tańczyłem pięć polonezów na moim balu, albowiem bale są konieczną potrzebą tych Polaków. Zaczynam ich lubić, bo i oni mnie lubić zaczynają”. „18 października. Pisałem do Ciebie we wtorek o 7-ej z rana przy odjeździe mego siostrzeńca Karola i wczoraj wieczorem o 4-ej przez siostrzeńca mego Jakuba. Jeden wiezie jednomyślną uchwałę sejmu ku podpisaniu traktatu, drugi traktat sam wczoraj podpisany. Spodziewam się, że chłopcy coś przy tym skorzystają. Przynajmniej pragnąłbym tego. Są to jedyni z familii, których popchnąć mogę. Król przysłał mi dla nich obu (pracowali oni w mojej kancelarii, która dostała od dworu awanse lub gratyfikacje, a siostrzeńcy moi wyszli z niczym) dwa piękne pierścienie z swoją cyfrą, otoczoną brylantami, wartujące 5 do 6-set rubli. Diwow dostał jednocześnie pierścień za półtora tysiąca. Przykro mi to było, bo on nie ma za co żyć ten biedny król, a to co ma, ja mu wyznaczam. Było to zupełnie przeciw mojej woli, żem jego kosztowną wstęgę przyjąć musiał”. „W piątek wieczorem 18 października... Nie spałem ostatnich nocy, aby wyprawić kurierów, ponieważ chciałem, żeby pierwszy stanął na niedzielę, zatem pisałem do Was trochę. Lecz tu macie sam traktat, jakiego nie masz podobnego w dziejach współczesnych a może i w starożytnych. Posyłam ci cztery jego egzemplarze, zachowaj z nich jeden, aby go czytał Jacaut, kiedy dorośnie. Zachowasz także noty i gazety tegoroczne, kazawszy je pierwej oprawić. Szkoda, żem nie zbierał Gazety Lejdejskiej, gdzie są wszystkie, prawda, że z wielką żółcią. Z czasem ton zmienią”. [351]

W sobotę rano 19 października. „Sejm zbliża się do końca, a ja do powrotu do Warszawy. Będę o 43 mil dalej od Ciebie lecz nasza korespondencja za to będzie regularniejsza. Będziemy swobodniej do siebie pisywali o muzyce, o książkach, o sposobie, w jaki czas nasz spędzamy. Listów moich nie będę już bazgrał w łóżku, jak ten i tyle poprzednich, i to wśród biegu interesów, dzisiaj godzina jest 1, miałem niezawodnie 20 osób u mojego łóżka dyktując, pisząc nawet bilety do kobiet, jakich dwa dziś napisałem. Kobiety dużo przyczyniły się do rozruchów na nieszczęście Polski. Jest jeszcze pomiędzy nimi wiele jakobinek, które żebrzą za tak zwanymi patriotami”. „21 października. Jeszcze dziesięć dni do końca sejmu; ale pewno on dziesięć dni dłużej potrwa. O, moja droga, jeżeli wyjdę żyw z tej galery, nazwę się bardzo szczęśliwym. Przyrzekam Ci, że będę się szanował i największe o sobie miał staranie”. „25. Suchtelen i Schwanenbach dziś przybyli i otrzymałem ostatnie wiadomości o nieszczęściu Wyborga”. „29 października. Ominęła mnie przedwczorajsza poczta, ponieważ kurier, którego miałem wyprawić, trzymał mnie aż do 2 w nocy na nogach, wczoraj wieczorem drugi. Dzisiaj tylko co

[352]

odszedł książę de Nassau, który się ofiarował te słowa Ci dostawić. Mówiłem mu o Waszym zamiarze obecnego pobytu na ustroń spokojną i szczęśliwą. Zdawał się tym poruszony i prosił mnie, żebym Was nakłonił, iżby Günzel nie wprzód posłał swoją dymisję albo listy, aż on do Was nadjedzie”. 31 października o północy. „Pisałem do Ciebie dziś rano o 1 -szej, albo właściwie wczoraj wieczorem o 1-szej po północy przez księcia de Nassau, który dwa dni tu bawił. Obiecał mi, że zaraz po swoim przyjeździe list mój otrzymasz. Mówiłem ci o bardzo ważnym przedmiocie. Książę zdaje się być pełnym szacunku dla Günzla i bardzo zmartwiony jego postanowieniem. Günzel powinien podanie wstrzymać dopóki on go nie zobaczy. Naprawdę przyjemnie jest znaleźć człowieka, który w naszej niedoli bierze udział. To Ci pisałem przez kuriera, przez barona Korffa, który jedzie z Wiednia. Korzystam z chwili, kiedy raporty moje na czysto przepisują, aby Ci objawić największą niespokojność z powodu Waszego milczenia od trzech dni pocztowych. Od Lizetty miałem wiadomość za każdą pocztą, to przynajmniej jest pociechą. Drugiej szukam w muzyce, którą niekiedy słyszę u hrabiny Ogińskiej, młodej i miłej żony podskarbiego w-go, gdzie czasem i hr. Camelli śpiewa. Jednego wieczora słyszałem młodą i bardzo ładną panienkę, która śpiewała i wybornie grała na fortepianie. Ażeby Ci w uszach zaświdrować, powiem, że się nazywa Narbut. Mieliśmy tutaj dwa dni piękne jak na wiosnę, prawda, że od tego czasu pogoda jest bardzo brzydka. Mimo to hr. Camelli przywiozła mi dziś koszyczek pięknych śliwek, które sama zerwała. Gruszki, jakie przychodzą z Warszawy, są wyśmienite”. [353]

Księciu de Nassau dał Sievers także list do cesarzowej, w którym omawia na tyle tajne knowania, że da nam to później okazję wskazać na niesprawiedliwość zarzutów. „Grodno 29 października 1793. Ks. de Nassau jest tak łaskaw zająć się tym pismem, a ja ścielę się do nóg W. Imp. Mci. Ze znajomością rzeczy zda on sprawę z położenia rzeczy tutejszych, z rozmów, jakie miał z królem i ze mną i wreszcie o zawrocie głów, jaki jeszcze w Warszawie i na innych miejscach się pojawia. Stwierdza to objaśnienie, jakie w tym względzie otrzymałem, że coś jeszcze się mota, częścią ze wspomnianego zawrotu, częścią w nadziei, że dwór wiedeński ich popierać będzie. Postanowiłem zatem zaprojektować rozporządzenie, nakazujące wszystkim Francuzom w Polsce złożenie przysięgi na wierność młodemu królowi Ludwikowi XVII, tych, którzy by się tego wzbraniali, wydalić, wszystkim zaś francuskim wyrobom i towarom wejścia zabronić. Wyślę zaufanych ludzi do Lipska i Galicji”. Obok większych spraw, jakie Sievers traktował, szły i mniejsze, które już wskazywaliśmy. Te pierwsze czyniły mu więcej kłopotów niż inne. „Kupa interesów - pisał do starszej córki 9 listopada - która tym bardziej rośnie, im bliższy jest koniec sejmu, i mamże wyznać? Im więcej się wysilają, aby mnie oszukać. Przy tym układy, pośrednictwo między Prusami a Polską, między mocniejszym a słabszym, oczy publiczności, Imperatorowej i Europy na mnie zwrócone. Biedne moje zdrowie, czuje skutki tego. Ale szanuję je, jak mogę przez pamięć na Ciebie i na Lizettę. Rzadko mam chwilę wytchnienia, nigdy wesołości”. Trwanie konfederacji targowickiej sprawiło mu już dosyć kłopotu i biedy; rozwiązanie jej miało mu ich więcej jeszcze przysporzyć. Haniebny ucisk, jaki Kossakowscy w całym kraju wywierali, wywołał oddziaływanie, wpośród którego Sievers potrzebował nieraz całej mocy, aby poruszone namiętności miarkować. Po rozwiązaniu Konfederacji wysadzono zaraz deputację celem przyjmowania wszelkich przeciw niej zaskarżeń i zdawano o tym sprawy sejmowi.

Ogiński opowiada (ks. II. rozdz. 9), jak on korzystał z tego poruczenia wespół z Tyszkiewiczem i Moszyńskim, aby wieloliczne niesprawiedliwości Kossakowskich sprostować. Inni natomiast ciężko przez Komisję dotknięci zostali, jak nawet Igelström przynajmniej w faworyzowanej przez się Załuskiej. Igelström wyprosił był już dawniej urlop dla hrabiego Załuskiego, który chciał jechać w drogę, celem uporządkowania interesów, dotyczących procesu o wielkie dobra, jakie żonie jego odjąć chciano, „Hrabia, tak pisze Igelström, wyjednał sancitum u Konfederacji Generalnej i jeżeli przed jej rozwiązaniem procesu tego nie skończy, żona cały majątek straci. W imię przyjaźni, jaką JWPan masz dla mnie, proszę Go, w razie gdyby Konfederacja była rozwiązana, nie dozwalaj, aby sejm to sancitum skasował. Gdybyś W. Ekscel. bliżej w tym się rozpatrzył, przyszedłbyś do przekonania, że tylko słuszność popierasz”. Z ust hrabiego, kończy Sievers, dowiedziałby się z zadziwieniem, z jaką przebiegłością własny plenipotent Załuskiego, nie zapłaciwszy ani jednego feniga, dobra dziedziczne swojego państwa przywłaszczyć sobie potrafił. Idzie tu o sto tysięcy franków dochodu. Po rozwiązaniu Konfederacji Igelström pisał znowu (6 października): „Załączam tutaj list od hrabiny Załuskiej. Prosi ona o zachowanie jej sancitum, a ja, padając do nóg , o to proszę, gdyż ona upomina się tylko o swoje dziedzictwo, które jej przez oszustwo odjęto, a zwyczajnym biegiem tutejszych sądów swojego by nie odzyskała”. Zła okoliczność, która nie każe wnosić o czystości sprawy hrabiowskiej. Nieraz już uważaliśmy natrętną opiekę, jaką Igelström miał dla hrabiego, swego protegowanego. Po kilkakroć zalecał on go był Sieversowi jako charakter, jako „całkiem dworowi rosyjskiemu oddanego”. Że to także się powtórzyło, kiedy w sierpniu generał do Grodna przyjechał, tym więcej domyślać się można, skoro po swoim powrocie (11 września) toż samo jeszcze utrzymywał, jakkolwiek musiał objawić Sieversowi „największe swoje zadziwienie” z powodu zachowania się Załuskiego. Sądzi on, że Kossakowscy w błąd go wprowadzili, a to „ponieważ Załuski, jako niedaleko widzący człowiek, wyobraził sobie, że oba ci panowie są w najlepszych łaskach u Sieversa”. Igelström daje mu w końcu dobrą radę, „jakim sposobem może z Załuskiego mieć niewolnika; gdyż ambicja jego przy tym jest tak wielka, że o nic mu bardziej nie chodzi, jak tylko, aby faworytem JW. Pana być się zdawał”. [354]

Nie wiadomo, kogo więcej podziwiać, czy poleconego, czy polecającego. Sievers też się nie śpieszył, ażeby gwoli życzeniom generała być dla hrabiny sprawiedliwym. Igelström pisał 9-go listopada: „Ponawiam także moją prośbę z uwagi na proces hrabiny Załuskiej. On ze swej strony z powodu lekkomyślności nie zasługuje na żaden wzgląd, lecz ona jest zupełnie niewinnie i wbrew prawom i sumieniu ograbiona, a jeżeli jej się odda to, co do niej należy, przeciwna strona ani jednego szeląga nie straci, mając zupełny regres do majątku hrabiego Załuskiego. Odwołuję się, mój najdroższy przyjacielu, do JW. Pana życzliwości, wstrętu do gwałtu i niesprawiedliwości, abyś, dopełniając jedynego ich życzenia, sprawę tę rozpatrzył, a wtedy jedno słowo od JW. Pana, mój najszanowniejszy, a jestem pewny, że hrabina Załuska w posiadaniu dóbr swoich zostanie”. Można by sądzić z tego, że strona przeciwna nie tak bardzo słuszności nie miała. Krótko jeszcze przed zamknięciem sejmu Igelström napisał najczulszy list do Sieversa z usilną prośbą, aby się wdał w powrócenie hr. Załuskiej majątku, który jej tak nieprawnie i w tak niesłychany sposób wydarty został. „Byłaby to rzecz zasługi, a Pan Bóg JW. Panu to nagrodzi. Idzie tu o łotra, który zacnych ludzi napadł i podstępnie majątek im zabrał”. Prośba, jak się zdaje, i tym razem była daremna, pojmujemy też, że ścisła sprawiedliwość Sieversa tak Igelströmowi, jak i Kossakowskim, do smaku nie przypadła.

To tylko próbka przykrości, w jakie ten dobrze myślący człowiek zaplątał się rozwiązaniem konfederacji targowickiej. Z drugiej strony przez to otrzymał Sievers wolną rękę dla czynienia dobrze, podczas, gdy dotychczas nierzadko przeszkody ze strony konfederacji stawały mu na drodze. Co się tyczy edukacji publicznej, Sievers proszony przez króla 25-go września, bronił na rzecz jej kapitałów przeciw łakomstwu targowiczan. Ogiński opowiada znowu (11. 9), jak teraz król sam, albo raczej Sievers przez niego, zamianował Komisję z ludzi dobrze myślących, która wojskową samowolność Kossakowskich w ściślejsze karby ujęła. Wojsko nareszcie w ogólności, tak rosyjskie jak polskie, nabawiało Sieversa niemałych kłopotów. Ile razy tylko chciał zadośćuczynić polskim domaganiom się za dostawy dla wojsk rosyjskich, zawsze albo milczenie, albo rozkaz i kontrrozkaz z Petersburga na drodze mu stawały. Igelström w tej mierze był w skargach niewyczerpany; to brakowało mu pieniędzy, to, jeżeli były pieniądze, nie miał rozkazu do płacenia. W jesieni podniosły się ceny; na Litwie zwłaszcza żywność dla ludzi i koni podrożała. Sievers chciał ulżyć biednym mieszkańcom przez rozstawienie wojsk, przez ich zmniejszenie. Igelström rozumiał, że z tym nie jest tak źle, jak krzyczą. Są to tylko wybiegi dostawców, pułkowników rosyjskich i Polaków, którzy by ich z kraju przepędzić chcieli. „Końcem końców - pisze - pozostaje jeden wniosek, że wszyscy ci, którzy JW. Panu, mój Dobrodzieju, krzyczą nad uszami o nieurodzaju, głodzie, śmiertelności i swawoli żołnierzy, są pełni złej woli”. Tymczasem król nie przestawał się żalić; Sievers doniósł o tym Cesarzowej i Igelström nareszcie przyznać musiał, iż coś dla ulżenia krajowi uczynić by można. Przypomnijmy sobie, że Sievers i Igelström, kiedy przyszła mowa o zmniejszeniu wojska, rzecz tę na korzyść Rosji obrócić chcieli. Cesarzowej byłoby to się podobało, ale Prusy nie miały w tym brać udziału. Igelström już w końcu lipca zrobił uwagę, że oni ze strony rosyjskiej nie mogą nic przedsiębrać póki sejm zmniejszenia wojska nie nakaże. Pierwej nie mogą w nic Ożarowskim ani Kossakowskim się wdawać. „Gdyby można, - pisał dalej Igelström (26 lipca) - ażeby sejm dał wtrącić do dekretu słówko, pozwalające wstępować do wojska rosyjskiego zredukowanym prostym żołnierzom, albo przynajmniej tym, którzy teraz już są rosyjskimi poddanymi, wtedy panowie generałowie, których do tej rzeczy użyjemy, mieliby ręce rozwiązane, gdyż inaczej na pewno nie tylko w werbunku tym udziału wziąć by nie chcieli, ale wszelkie by mu przeszkody stawiali. Gdyby generałowie i oficerowie żadnego w tym udziału mieć nie chcieli, zrobię to, że pieniądze, które dla tych generałów i oficerów są przeznaczone, obrócę na Żydów i różnych innych ludzi, którzy do werbunku użyci być mogą, jako też na kupienie żołnierzy samych. Myślę na pewno, że liczbę moją mieć będę, ale będzie straszny hałas i JW. Pan mój najdroższy, wtedy już głuchym być musisz. Jak tylko sejm wyda rezolucję co do redukcji, pośpieszę na krótki czas do J.W. Pana, aby z nim o tym pomówić”. Sievers wszedł zaraz w plany Igelströma. Ten jednak odsunął myśl podróży, ponieważ z żadnym polskim generałem w układy jeszcze wchodzić nie może. Byłoby lepiej, gdyby wcale nie jechał, „ażeby panowie regimentarze i hetmani jego szukali, bo przy jego komisji dużo pieniędzy zarobić można”. Gdyby ich uprzedzono, to by tylko w dumę ich wzbiło. Do tego cierpi pierwszy raz na podagrę, którą by chciał szanować. To nie żarty w jego wieku 60 mil przejechać, aby trzy godziny z dwoma ludźmi mówić, którzy przecież nic nie zrobią bez zapłaty i bez przymusu. „A skoro tylko sejm nam pozwoli uwolnionych werbować, wtedy ani Ożarowskiego, ani Kossakowskiego nie potrzeba. Czekam tedy dalszych wiadomości co do mojej podróży, lecz oszczędzaj JW. Pan moje stare kości, jak tylko będzie można”. Tymczasem później odważył się na

podróż do Grodna, a tak dalsze porozumienie ustnie załatwione zostało. To zrazu nie doprowadziło do celu. Obawa jednak zmniejszenia wojska, jakie traktat przymierza stanowił, zaniepokoiła wielu generałów i oficerów, z których wielu w kłopocie do Sieversa się udało. Mocno przedstawia ów kłopot list, jaki natenczas Igelström sam do Sieversa napisał, że hrabia Raczyński i jego zięć książę Lubomirski są właśnie u niego w Warszawie, pierwszy z listem od Sieversa w ręku, oba w rozpaczy z powodu wiadomości co do rozwiązania regimentu Lubomirskiego. Wzywają go, aby prosił Sieversa, żeby zrobił, co będzie mógł celem utrzymania regimentu, który księcia osiemnaście tysięcy dukatów kosztował. „Prawdziwie, kończy Igelström, książę wart jest pożałowania, zapłacił kontrybucję, został zrujnowany przez wojska operujące przeciw nieprzyjacielowi, przez samego nieprzyjaciela, i na domiar nieszczęścia ma stracić swój regiment, który był kupił. Wyświadcz, JW. Pan, proszę temu zacnemu człowiekowi łaskę, jeżeli jest jaki środek, i bądź pewny mojej wdzięczności”. [355]

Mające nastąpić rozwiązanie pułków zwabiło angielskich oficerów na werbunek, mianowicie jakiegoś majora St. Genie , który z rekomendacjami od księcia York do angielskiego posła Gardinera przyjechał. Ostatni przedstawił go Igelströmowi i zakomunikował życzenie księcia pozwolenia majorowi, ażeby z rozpuszczonych żołnierzy polski legion wystawił. Igelström doniósł to natychmiast Sieversowi z uwagą, że St. Genie 50 dukatów do ręki daje. Krzyżuje to bardzo ich widoki i niech Sievers na miłość Boską wyjedna, ażeby Rzplita prośbą jego odrzuciła. Anglik tego samego jeszcze dnia pojechał do Grodna. Dlatego Igelström czym prędzej posłał przodem z tą wiadomością kuriera, który zapewne, ani tego się domyślając, własną swoją niesławę oznajmić musiał. „Między nami mówiąc, pisze generał, bo to młodzieniec z wielkiej familii, książę Dołgoruki, oddawca niniejszego, tak stchórzył, że się zląkł bajeczek, jakie w Krakowie wymyślono, jakoby w nocy chciano cały jego oddział wymordować. Nie czekał na moją odpowiedź, lecz nie oglądając się, o piętnaście mil stamtąd uciekł. Posłałem tam natychmiast drugiego stąd dowódcę, oberstlejtnanta Łukaszyna, z rozkazem, aby zawrócił i obsadził Kraków, przy czym ma powiedzieć, że pilnuje miasta, ażeby Prusacy nie weszli. Proszę więc JW. Pana zapewnić wszystkich, że ten młody człowiek wyszedł z miasta, nie zrozumiawszy dobrze moich rozkazów, że ja chciałem tylko, ażeby on ludzi swoich poza miastem mustry uczył”. [356]

[357]

Znalazł się także w Warszawie pułkownik angielski Senger, w zamiarze skupowania koni i werbowania żołnierzy. Gdy jednak Gardiner nie dawał mu żadnej szczególnej opieki, Igelström groźbami go wystraszył. [358]

W tym czasie, z powodu generała Gorzeńskiego zawiązała się drażliwa korespondencja miedzy królem a Sieversem. Król pisał: 7-go października 1793 r. „Panie Ambasadorze, wczoraj, kiedy P. Ożarowski przyszedł naglić mnie w Pańskim imieniu, ażeby generał Gorzeński ustąpił z miejsca, jakie przy mnie zajmuje, zapytałem się: 1-mo, jaką rękojmię będzie miał rzeczony generał na cenę swej szarży, którą kupił za 10 tysięcy dukatów? P. Ożarowski odpowiedział, że Pańskie słowo jest mu rękojmią. Na tym polegam. 2-do, zapytałem się, w jakim terminie ta wypłata się odbędzie? Na to mówił P. Ożarowski, że nie jest w stanie odpowiedzieć. Kiedym rzekł, że generał Byszewski nie pragnie wcale miejsca Gorzeńskiego, i że nawet byłby nim zakłopotany, P. Ożarowski odpowiedział mi; 3-tio, że nic nie będzie szkodziło za kilka tygodni wrócić tę samą szarżę generałowi Gorzeńskiemu i że Pan żadnej temu nie stawisz przeszkody. Ponieważ rzecz ta jest ze wszech miar bardzo dla mnie delikatna, ponieważ dotyczy oficera, dla którego mam szczególny szacunek [359]

[360]

i przywiązanie... zechcesz Pan, Ambasadorze, dać mi objaśnienia, których nie mogę nie żądać, zanim przyjmę dymisję generała Gorzeńskiego, którego chciałbym jak najprędzej widzieć znowu na urzędzie, który pełnił z powszechną aprobacją publiczności . Sievers odpowiedział (7-go października), że sprawa generała Gorzeńskiego zaszkodziła królowi w opinii publicznej, którą nad wszystko ceni. „Wasza Królewska Mość przyznasz niewątpliwie, że regiment dobrze zapłacony, a mimo to zatrzymany, musiał oburzyć publiczność na tego, za czyim przyzwoleniem rzecz czynioną się być zdawała. Nie ja chciałem, ażeby pan generał zrzekł się rangi, którą zgodnie z życzeniem Pana swojego piastował, ale on to był, który mi przyszedł powiedzieć, że jej chce odstąpić. Wasza Królewska Mość sam mi powiedziałeś, i powiedzieć kazałeś, że sobie tego życzysz. W. K. Mości podobało się dziękować mi za to, kiedy sancitum na sejmie zapadło. Wyznaję, że nie znałem obu cen i kas, z których miał być zapłacony. Później dopiero dowiedziałem się o tym, i powiem otwarcie, że mi było przykro, gdyż publiczność potępiła mnie, żem patrzył przez szpary na tych, którzy grabili skarb publiczny przy największym jego niedostatku”. [361]

Cała masa sprzecznych zamiarów, życzeń i roszczeń zbiegała się i zwalczała wzajemnie na owym obszarze wojskowości, o czym mogliśmy się ostatnio naocznie przekonać. Igelström odwiedzał Grodno, aby o tym pomówić z Sieversem i z tego samego powodu wprowadzić go do głównej kwatery pruskiej. Co do rekrutowania wojsk rosyjskich w Polsce Igelström ułożył z Sieversem plan, według którego polski korpus Byszewskiego miał przeprawić się przez Wisłę i być rozstawiony między Lublinem, Krasnymstawem i Łuckiem. Jednocześnie miał przejść pod rozkazy Miączyńskiego, który podobnie jak pułkownik Fabricius i Pułaski werbunek ułatwiać się podjął. Następnie Miączyński, Ożarowski i Cichowski pod Walerianem Zubowem i Kossakowskimi; Fabricius i Pułaski pod Mikołajem Zubowem do wykonania przystąpić mieli. Jakiś czas później skarżył się Igelström, że nic o tym nie słychać. Nareszcie ku końcowi października nadeszły dlań instrukcje z Petersburga, według których hetman w. Kossakowski na Litwie, on sam z wyżej wymienionymi oficerami, w Wielkopolsce werbunki prowadzić mieli. O Zubowach tylko mowy już nie ma. Sievers użalał się był nad wielkimi zaległościami w materii dostaw, i rozgłos Rosjan trochę dwuznacznym nazwał. Odpowiedź Igelströma porównywa ich z tą płcią piękną, której najmilsza część właśnie przez zazdrość najwięcej cierpi. Kto zapłacił milion rubli i ma do zapłacenia tylko 300 tysięcy, a to jedynie dlatego, że wierzyciele rachunków swoich nie pokończyli, tego o dwuznaczność rozłamu łajać nie można. Odmówienie zapłaty, niekarność wojsk, głód na Litwie i inne tym podobne przyczyny, wymyślone są tylko przez króla i spółkę, którzy za podział Polski zemstą oddychają. Król niekoniecznie potrzebnie jego, i jego najlepsze wojska przed Sieversem i Cesarzową oczernił. Dalej jednak znowu mówi: „Nic to sprawie naszej nie szkodzi, że panowie wojskowi nie są łubiani. Są to ludzie pełni przebiegłości i podstępów, a ich sztuki zastąpią całkiem to, czego im na zaufaniu braknąć może. Pragnąłbym tylko, ażeby każdy przy swojej komendzie i na swoim miejscu się znajdował”. Kończy, jak gdyby chciał się pocieszyć, krótkim opowiedzeniem swoich odwiedzin w Łowiczu. Jadł obiad i tańcował u króla pruskiego, był obsypany pieszczotami przez Möllendorffa i Lucchesiniego. Obydwa zapewniali imieniem króla, że tenże jest zadowolony z traktatu przymierza rosyjsko-polskiego, a że król nie ma żadnego zamiaru dalszego rozszerzania się kosztem Polski, cieszy go nieskończenie, że Cesarzowa Polsce posiadłości jej poręczyła. [362]

[363]

28-go października Sievers pisze do Cesarzowej: „W. Imp. Mość widzi mój kłopot z obu wojskami (koronnymi i litewskimi), które razem zaledwie jednej dywizji w Jej armii wyrównywają. Umysły są

bardzo rozognione. Prawda, że jest czego, bo odprawienie 18 do 20 tysięcy ludzi z 500 oficerami może zaniepokoić nie tylko tych, których ten los dotyka, ale i tych, którzy zostają (bo kto zostanie? nie wiedzą), ale i spokojnych obywateli. Dochodzą mnie bardzo wiarogodne doniesienia, że emigranci i jakobini intrygują i liczą na ogólne nieukontentowanie wojska i pewnej części narodu, jako też na pomoc dworu wiedeńskiego”. Ażeby źródła złego zatamować, wraca znowu do dawnych planów i przedstawia projekty, które naród pozyskać miały. „Lecz jako główny punkt, mówi, i który bym uważał za krok najszczęśliwszy - niechby W. Imp. Mość uczyniła oświadczenie, że zważywszy niedostatek w skarbie Rzplitej i niemożność utrzymania przy reformie całej liczby wojska, W. Imp. Mość obowiązuje się na cztery następne lata przychodzić z pomocą skarbowi Rzplitej sumą do utrzymania dwóch tysięcy ludzi w Koronie i tysiąca na Litwie potrzebną. Jest to rzecz, 200 tysięcy srebrnych rubli dla jednej i 120 tysięcy dla drugiej, dobrze ją zważyłem. Ośmielam się W. Imp. Mości to radzić. Nie lękam się zazdrości sąsiednich dworów, będzie ona wielką lecz W. Imp. Mość naród sobie zjedna. Racz W. Imp. Mość to zważyć, jedno słowo łaskawej odpowiedzi akcje moje w górę popędzi”. Ale właśnie teraz słowa skąpo znów padały, jak to koniec listu bez ogródki wypowiada. „Miesiąc już przeszedł, jak od W. Imp. Mości żadnej nie mam wiadomości. Rzecz to trochę niebezpieczna dla posła, którego sto razy na dzień na rozjemcę wzywają”. Dopiero 11-go listopada Morelli przywiózł znów nowe wiadomości z Petersburga, a zarazem pełno reskryptów i prezentów. O Sieversie hojnie przy tym pamiętano. Podziękowanie jego z tegoż dnia mówi o zazdrości Prus, o której jego zdaniem Imperatorowa pomyśleć musiała. Zazdrość dworu pruskiego nigdy nie ustanie, widzi on bowiem, że Rosja zasłania nadal Polskę przeciw samolubnej opresji Prus, a to mu się nie podoba i to wiecznie będzie jabłkiem niezgody. Król pruski także niekontent być musi, ponieważ nie podobało się Imperatorowej sposobem wzajemności posłać feldmarszałkowi Möllendorffowi wstęgę Andrzeja, prezent zaś dla ministra pruskiego wydał się za mały, nawet w porównaniu z tym, co się kanclerzom daje. Gwiazda Anny z brylantami byłaby na swoim miejscu. Królowi dał on dobrą prelekcję. Trzeba koniecznie, jak tego Imperatorowa żądała, mieć go bardzo na oku. To się stanie. Jednym ze środków przywiązania go do siebie jest nędzę jego mu ulżyć. Co tym końcem uczynił Sievers, spodziewa się, że Imperatorowa zatwierdzi. Od 1-go września dawał mu miesięcznie na całe jego utrzymanie 150 tysięcy franków, czyli 14 tysięcy dukatów i król bez szemrania to przyjmował. Lecz suma ta nie wystarczała. Po dokładnym obliczeniu uczynionym wespół z hrabią Moszyńskim przekonał się, że jeszcze trzech tysięcy dukatów co miesiąc było potrzeba. „Po dwóch zatem miesiącach, wrześniu i październiku, przyrzekłem królowi kwotę tę z kasy wspólnej (prusko-rosyjskiej) albo, gdyby ta była próżna, w inny sposób odliczyć. Kiedy była o tym mowa, ażeby mu 14 tysięcy dukatów na 1-go listopada wypłacić, upłynęło osiem dni, a tyle nie zebrano i nie znalazło się 10 tysięcy dukatów przeznaczonych na poselstwo hrabiego Tyszkiewicza. Na usilną więc prośbę króla postanowiłem kazać mu wypłacić dziś rano, zanim do niego poszedłem, 6 tysięcy dukatów przez bankiera Meissnera, za co mi przy końcu naszej rozmowy w najżywszych wyrazach dziękował. Widząc go w takim usposobieniu, powiedziałem mu, że co czynię, czynię z własnego popędu, niech mu to posłuży za tym mocniejszy dowód tego, co mu właśnie o usposobieniu W. Imp. Mości mówiłem, i co mu W. Imp. Mość sama w liście swoim pisała, że mu trzy tysiące dukatów za bieżący miesiąc listopad, i tyleż na koszty podróży dostarczę; na tym musi poprzestać, więcej uczynić nie mogę. Pytał się mnie, czy może kazać odejść części swoich ekwipaży, a konie po 23 mieć w pogotowiu. Odpowiedziałem, że może to śmiało uczynić, że sejm 23 się skończy. I za to mi dziękował. Ów wydatek pójdzie na wspólny rachunek. [364]

W. Imp. Mość zechce mi wybaczyć, jeżeli jej zamiarów spełnić nie mogłem, ażeby przynajmniej

[365]

człowieka wojskowego na poselstwie zamianować . Oto moje powody - Kossakowski niecierpiany, wzgardzony, napotkał silną opozycję. Zabiełło jest człowiek bardzo ograniczony, kreatura Kossakowskiego. Innych generałów nie masz na Litwie. Ożarowski, najzdolniejszy do rady, jako regimentarz i szef nie mógłby się oddalić, a obecność jego po redukcji wojska niezbędnie jest potrzebna. Po nim jest tylko Pułaski, tęgi człowiek, ale jako generał bez znaczenia. Po tym już zgoła nikogo. To prawdziwa nędza z tymi generałami”. [366]

Raz jeszcze ponowił naleganie o przyłożeniu się do utrzymania wojska i skończył prośbą, ażeby użyć wszelkich możliwych, choćby nie wiedzieć jak kosztownych środków, byleby tylko naród sobie pozyskać. W parę dni potem (15 listopada) Igelström winszował mu, zarazem jednak wyraził żal, że z reformą wojska na pieniądze z Holandii czekać trzeba, Z Petersburga piszą mu, że byłoby to dobrze widziane, gdyby wielką część wojsk swoich wycofał; lecz pierwej redukcja i werbunek nastąpić muszą. On sam pragnąłby zmniejszyć liczbę żołnierza już dla wielkiej drożyzny. „A propos, kończy, na miłość Boską, dostaw mi JW. Pan pieniędzy od Teppera, nie mam już nic zgoła. Będę musiał znowu robić zapotrzebowania, aby prowiantu i furażu dostać. Do 1-go grudnia wystarczę. Potem, jeżeli JW. Pan nie pomożesz i z Petersburga nic nie przyślą, Pan Bóg pomóc musi”. Sievers wziął się ostro do rzeczy, jak o tym 18-go listopada Cesarzowej donosił: „W. Imp. Mość raczy mi wybaczyć, żem pociągnął weksel na pana generał-prokuratora, Igelström pisze mi, że nie ma ani kopiejki; a są długi do płacenia, Tret’ nadchodzi i trzeba będzie cenę żywności i furażu podwyższyć. Rekrutacja dla braku pieniędzy całkiem chybiła”. [367]

Zresztą, sądzi, że ten tydzień będzie dla niego najdotkliwszy, lecz żyje także nadzieją, że ten kłótliwy sejm gwoli Imperatorowej i narodowi albo przynajmniej zdrowej jego części, do końca przywiedzie. Spodziewa się, że odrobinka jego zdrowia te ostatnie jeszcze chwile przetrwa. Sejm posiedzenia swoje pięć godzin przed południem i tyleż, jeżeli nie więcej, wieczorem odbywać będzie. Posiedzenia tymczasem szył spokojnym biegiem. Już 7 października zmniejszenie wojska szczegółowo uchwalono. Miało go być nadal nie więcej nad 15, a nie mniej nad 12 tysięcy ludzi . Jaki kłopot ta sprawa posłowi sprawiła, już widzieliśmy. Po przyjęciu traktatu przymierza 14 października, hrabia Tyszkiewicz miał na czele deputacji jechać do Petersburga, aby Cesarzowej winszować. Później odjazd jego aż do ukończenia interesów wstrzymano . Deputacja, która miała się zająć puryfikacją sancitów konfederacji targowickiej, przedstawiała od 28 października wnioski swoje sejmowi, który przez wiele posiedzeń następnych zajmowała. Szczególniej ostre postanowienia przedsięwzięła 5 listopada, kiedy Konfederacja zupełnie już upadła . Tego dnia Kejetan Miączyński, poseł lubelski, zrobił wniosek przeciw Francuzom, który żywe rozprawy za sobą pociągał. W końcu zgodzono się, aby nic nie stanowić, póki poseł rosyjski noty w tej mierze nie ogłosi. Czekano niedługo, jak wiemy, Sievers sam tę rzecz ukartował. W jej następstwie, 6-go, zostało powzięte postanowienie, które zmuszało Francuzów do tej samej przysięgi w Polsce co w Rosji. Za jedną notą poszła zaraz druga, która sejmowi oznajmiła, że najłaskawsza Monarchini przejmuje na siebie zapłatę trzech milionów złp. długu Rzeczypospolitej w Holandii i że N. Imp. Mość wyda rozkazy względem upłaty na następującym terminie prowizji i kapitału tej sumy. Jeżeli jedna nota torowała drogę drugiej, za granicą zrobiono przy tym uwagę, że trzy miliony nie są żadną ulgą, kiedy na oderwane prowincje większa kwota tego długu jak najsłuszniej przypada; krok zaś przeciw Francuzom jest śmieszny i ani Sievers, ani jego agenci nie taili, że został uczyniony jedynie, [368]

[369]

[370]

[372]

[371]

aby w oczach gabinetów londyńskiego i wiedeńskiego pozory uratować. Widzimy, że wola sejmu była złamana, król równie od czasu, jak mu jego prerogatywy wrócono, dostał się jeszcze bardziej w kluby Sieversa. Ale na oko stosunek ich zdawał się być dobry, nawet ścisły. Sievers skarżył się znowu, 4 listopada, starszej córce, że mu ani znaku życia nie daje. „Król, pisze, jego siostra - Madame de Cracovie, wszyscy tym się interesują. Wczoraj i dziś jadłem obiad u niego. Jest to straszna rocznica, kiedy porwany, nieomal zamordowany, tak szczęśliwie, albo raczej cudownie przez jednego właśnie z zabójców uratowany został. Kiedym mu tego winszował, łzy stanęły mu w oczach. Przy stole pił za zdrowie osób, których nie zna, lecz które poznać pragnął; Pań, Waszych kochanych córek! mówił. Cóż chcesz więcej, moja droga?” [373]

Jak drażliwe mogły być układy pruskie z sejmem, łatwo wnosić z nienawiści, która wtenczas w Polsce przeciw Prusakom miejscami się objawiła. Ponieważ oddziały wojsk polskich, rozłożonych w województwach krakowskim i sandomierskim składały się z mieszkańców prowincji nowo przez Prusy zabranych, król pruski zażądał ich powrotu jako swoich poddanych. Agent jeden, nazwiskiem Miachiński, którego z 15 tysiącami dukatów wyprawiono, miał ich do przejścia w służbę pruską namówić, został jednak tak źle przyjęty, że jedynie prędka ucieczka go ocaliła; oficer jeden strzelił do niego, lecz chybił. Szczególnym wydaje się, że Igelström uznał żądania króla pruskiego za uzasadnione i Sieversowi podobne doradzał. Sievers pisał wtedy (9 listopada) do młodszej córki: „Mówisz mi o moim bliskim powrocie. O, moja droga, oddala on się coraz, chyba gdybym źle prowadził powierzone mi interesy - dotąd Imperatorowa jest kontenta. Jeżeli tak będzie dalej, przyjdzie jeszcze pozostać, lecz jak długo? Bóg to wie. Przyjemności w tym nie znajduję. Zadowolenie, że rozkazuję Rzplitej czy Królestwu, nie pochlebia mi, raczej szczęście powrócenia spokojności i szczęścia nieszczęśliwemu narodowi, który zdaje się zaufania do mnie nabierać. Gdybyś była słyszała, co dziś hrabia Ankwicz, najwymowniejszy spomiędzy posłów, mówił na konferencji ministra pruskiego z Deputacją do ułożenia traktatu handlowego między Polską a Prusami, byłabyś powiedziała, że nie można opuszczać tych ludzi, którzy twojego dobrego papę lubić się zdają”. Nazajutrz pruski traktat rozbiorowy otrzymał zatwierdzenie. Sievers pisał 13-go do tejże córki: „Niezawodnie trzeba jechać do Warszawy i o powrocie myśleć z niepewnością, jakiej wszystko na tym świecie ulega. Będę miał jeszcze do spełnienia ciężkie zadanie, pracując nad uspokojeniem tego nieszczęśliwego kraju. Nasza dobra Imperatorowa zobowiązuje mnie do tego nowymi dobrodziejstwami. Hrabia Morelli, który przedwczoraj wrócił, przywiózł mi od niej bardzo łaskawy reskrypt ze znakami orderu Św. Włodzimierza I-szej klasy, i drugim równie łaskawym reskryptem, nadającym mi dobra, jak tylko po zasięgnięciu potrzebnych objaśnień rozdawnictwo nastąpi. Nie powiedziano przy tym ile, jest to toż samo wyrażenie derewni , jakiego użyto do tych wszystkich, którzy podobne, przy okazji uroczystości pokojowych, odebrali. Będzie to dla Was, kochane dzieci, i dla Waszego potomstwa; spodziewam się bowiem, że je w dobrym stanie utrzymacie”. [374]

„15-go listopada. Twoje częste listy dostarczyłyby mi dosyć materii na odpis, gdyby schorzałe moje ciało nie potrzebowało spoczynku. Toteż chciałem Ci tylko napisać, że się mam dosyć dobrze, i niebawem końca sejmu doczekać się spodziewam, wyznaczony jest za osiem dni od jutra. Zostanę pewno jeszcze osiem dni dłużej i podróż moja będzie powolna. Akta zatwierdzenia traktatów przymierza zostały wczoraj wymienione; hrabia Morelli je powiezie. Wczoraj byłem na małym koncercie u księżny Ogińskiej; księżna Radziwiłłowa bardzo ładnie śpiewała, a hrabina, swoim zwyczajem, jak anioł. Wczoraj w imieniu Imperatorowej rozdałem bardzo kosztowne prezenta

wszystkim 32 członkom Delegacji, z którymi obydwa traktaty, podziałowy i przymierza, podpisałem”. Między obdarowanymi był także hrabia Moszyński. „Nikt, pisze Sievers do Cesarzowej Katarzyny, nie był więcej wzruszony zaszczytem podarunku jak marszałek w. Moszyński. Prosił mnie najusilniej, ażebym go podesłał do stóp W. Imp. Mości. Jako wnuk Augusta II ma on wielkie skarby w brylantach, lecz właśnie najpiękniejszy z biustów mu pochlebił. Obecnie jest on jedyną moją radą. W każdym razie pozostaje mi życzenie, mianowicie, aby marszałek Raczyński, który w ciągu niemal trzymiesięcznej pracy trzymał pióro przy układaniu projektu konstytucji, jaki W. Imp. Mości częściowo dosyłałem, został również zaszczycony odznaczającą pamiątką Jej wspaniałości. Zasłuży on na to także, przewodnicząc ważnej komisji bankowej „. [375]

[376]

Komisja układająca formę rządową składała się z marszałka sejmowego, czterech ministrów, dwóch koronnych i dwóch litewskich i czterech posłów z każdej prowincji. Dzieło jej, albo raczej ów projekt, jak go poprawionym Cesarzowa odesłała, 16-go listopada na sejmie czytano. W dwa dni później przez hr. Morelli posłał Sievers Cesarzowej dyplom zatwierdzenia, pisząc przy tym między innymi: „Nie tylko dzień wymiany, lecz i dzień dzisiejszy na konferencji Komisji, były wzruszające dla mnie z powodu uczucia, które mi więcej nad wszelkie inne pochlebia, żem widział nadzieję tego narodu, którego tak okrutnie amputować pomagałem, zwróconą całkiem ku opiece i łaskawości mojej Monarchini. Ośmieliłem się powiedzieć i powtarzam, przez dobrodziejstwa trzeba zobowiązać tych, którzy przywiązanie okazali i okazują, a pozyskać tych, którzy się chwieją i tkwią jeszcze w błędzie tak zgubnym dla ich ojczyzny i jej przyszłej egzystencji”. Nadszedł nareszcie ostatni dzień posiedzeń. Sesja zaczęła się o 5-ej wieczorem. W czasie jej trwania Sievers pisze do córki: „23-go listopada 1793, o 1-ej z rana, że nie powiem po północy. Sejm ma się ku końcowi. Dziś wieczorem miałem mały koncert, jako w dzień św. Cecylii, patronki muzyki i jako wynagrodzenie za nabożeństwo żałobne za królową francuską, które dziś się odprawiało i na którym byłem przez trzy godziny”. Posiedzenie trwało całą noc. Doprowadzono do końca czytanie projektu konstytucji i zamieniono go w prawo, ogłaszając za żadne i niebyłe wszystkie prawa przez Sejm Konstytucyjny przyjęte. Zaledwie o 9-ej z rana przyszło do zamknięcia. Król i zgromadzenie udali się do kaplicy na słuchanie mszy i podziękowanie Panu Bogu zwyczajowym Te Deum. Wierzymy łatwo Ogińskiemu, że z wyjątkiem kilku, całe zgromadzenie rozeszło się przerażone, zawstydzone, strute. [377]

Taki był przebieg tego straszliwego sejmu grodzieńskiego, który złamał Polsce jej ostatnie siły. Od tego czasu ten nieszczęśliwy kraj był jakby w drganiach: albo w porywczym oburzeniu albo powolnym podupadaniu narodu, który pod naciskiem i gwałtem obcego jarzma bezskutecznie się broni. W walce Katarzyna nie miała litości. Nieraz tego dowiodła; dowiodła nade wszystko w obejściu z Polską, która w ostatnich latach zbyt jej plany krzyżowała, ażeby jej mogła pozwolić choć na chwilę swobodnie odetchnąć. Niełaska jej dotknęła nawet tych, którzy nieszczęśliwemu krajowi jakąś ulgę w cierpieniach przynieść chcieli. Sievers jest uderzającym tego dowodem. Pisał on do Cesarzowej (25-go listopada), że musiał użyć całego swojego wpływu „ażeby ten osławiony sejm zakończyć”. Przy tej okazji charakter narodowy okazał się, jak zawsze, mieszający ziarenko rozsądku do głupoty, niedbałość do gorliwości o dobro publiczne. Brudny egoizm także nie pozostał w tyle. „Oba moje raporty, mówi, zawierają tylko szkic posiedzeń ostatniego tygodnia. Niespokojny charakter króla wszędzie przezierał. Powziąłem postanowienie, które za

najrozumniejsze osądziłem, ażeby na nic uwagi nie zwracać, w ogóle zawsze oświadczając, że zetrę bez miłosierdzia wszystko, cokolwiek zdawać mi się będzie sprzyjać jakobinizmowi, lub 3-mu majowi, które za jednoznaczne uważam. Z przyszłego mojego listu W. Imp. Mość przedstawienie całości w szczegółach zobaczy”. Jednocześnie pisze do swojej najstarszej córki: „Bogu dzięki nareszcie pozbyłem się niepokoju, który z braku wiadomości od Was dręczył mnie od czterech tygodni. A więc Twój mąż otrzymał dymisję. Życzę mu z całego serca szczęścia. Żałuję tego biednego miasta i tego biednego kraju z powodu wyboru jego następcy. Taki jest los śmiertelników. Jestem zadowolony, że Twój kochany mąż tak się dobrze ze wszystkiego mógł uwolnić i w ciągu 14 dni wyruszyć w podróż. Wyobrażam sobie smutek pożegnania przy każdym uścisku ludzi, którzy zyskali jego przyjaźń”. Sievers do pani Uexküll 25-go listopada. „A zatem Twoje życzenia są spełnione. Günzel przyjął swoje zwolnienie, jak to już Ci jest wiadomo. Jestem z tego zadowolony. Bez tych nowych gości Bauenhoff nie mógłby wyżyć. Według mego rachunku będą już tam na Wielkanoc. A ja? O, moje drogie dziecię, nie śmiem szemrać na zrządzenie Opatrzności. Jeżeli mogę stać się tutaj narzędziem potrzebnym do uszczęśliwienia tego nieszczęsnego kraju, muszę się poddać temu i patrzeć jak się skracać będzie nić mojego życia, która co dzień cieńszą i kruchszą się staje. Sejm się skończył, ale nie skończyły się moje troski. Wyjeżdżam od jutra za tydzień. Dzisiaj dawałem ostatni bal w rocznicę koronacji królewskiej. Jutro zaczyna się pakowanie. Miasto to stanie się pustynią. Otrzymacie jeszcze list stąd”. Do pani Günzel 29-go listopada. „Wszystkie Twoje listy mają moc wprawiania mnie w łagodny nastrój, te dwa ostatnie szczególnie. Nie jest prawdopodobne, Moja Droga, aby mnie chciano przeznaczyć do innych spraw; ponieważ Polska nie jest jeszcze zakończona i nie wygląda na to, aby szybko nastąpił koniec. Wszyscy radzą mi sprowadzić tu moje córki, które tak bardzo kocham i o których nie przestaję mówić; nie jest nierozsądne tak radzić, ale byłoby nierozsądne tego żądać. Zostańcie tam, gdzie żyjecie, bądźcie szczęśliwi, bądźcie wszyscy razem, ja będę sam na odległość żywo brał udział; przede wszystkim przekazujcie mi stale przyjemne wiadomości, one będą przywoływały tęsknotę i obowiązek, aby znów Was zobaczyć. To co Wam piszą o 5000 dusz może być prawdą, ale nie wierzę, abym na tyle zasłużył. Stanie się to, czego chce Opatrzność. Nie będę mógł z moimi dziećmi mówić, to jednak wynagrodzą im moje listy i powiem im później sam, co z moich zasad mają zatrzymać - pierwszymi są: bojaźń boża i sumienie. Chwytam jeszcze raz za pióro, aby ci donieść, że we wtorek wyjeżdżam, aby w następną niedzielę lub poniedziałek trafić do Warszawy. Biorę swego lekarza ze sobą. Wybierasz się na jeden miesiąc do Petersburga, mam nadzieję, że nie zapomniałaś, że jestem Ci winien 1000 rubli na pobyt, które tam weźmiesz na ślub wielkiego księcia. Przypuszczam, że Twój mąż znajdzie tyle dochodów z Gadebusch, aby Ci wypłacić? Czy chcesz być przedstawiona u dworu? Myślę, że nie, ale nie zapominaj odwiedzać często panią von Lieven, aby jednocześnie oglądać rozkoszne latorośle carskiej rodziny. Bez wątpienia odwiedzisz panią Sałtykow, księżnę Golicyn, panią Szuwałow, panią Puszkin, a w końcu panią Golicyn, siostry szambelana Szuwałowa. Twoja kochana matka powie Ci, jakie należy złożyć wizyty. Najczęściej będziesz bywać, jak sądzę, u brata dziadka Kruse i jego dzieci, które zachowasz dla naszej przyjaźni... Polecam Ci starać się o znajomość z księżną Radziwiłłową, która jutro tam jedzie. Mąż jej, książę wojewoda wileński, pojedzie za nią za dni kilka; posiada ona wielkie przymioty, szczególnie przymioty dobrej matki; ma czterech synów w Getyndze, których w tym roku po kąpielach

karlsbadzkich odwiedziła. Ma także trzy córki, najstarsza 14-letnia podobna trochę do Lizetty. Dziś piszę do mego brata Piotra o Twoim powrocie do Bauenhoffu, a w szczególności, żeby kazał ogrzać pokoje na dole, aby nie były wilgotne. Tam się na pewno z przyjemnością urządzisz i, jak powrócę, przygotujcie mi w Bauenhoff mały kącik, póki jeszcze mniejszego u Św. Mateusza (na cmentarzu) nie zajmę. Sejm polski bardzo mi ten zakątek przybliżył. Lecz stanie się, co Opatrzność postanowi. Jutro król odjeżdża, ja w przyszły wtorek”. 2-go grudnia. „Jesteś więc w Petersburgu u Twojej kochanej matki, którą tak mało znasz. Nie w pełni zdaję sobie sprawę, co ta myśl budzi w moim sercu. Bez wątpienia szukałaś wielu towarzystw na tym wielkim świecie, które Ci żadnej nie sprawią uciechy, chyba, że Ci będą mówiły o Twoim kochanym ojcu, który jeszcze trochę materii gazetom dostarcza. Lecz te niebawem umilkną, skoro bowiem sejm się skończył, not już żadnych wydawać nie potrzeba, chyba, aby lżyć to biedne królewskie Nic, które poprawić tak trudno. Proszę zatrzymaj się w Gadebusch i tam pomyśl o mnie, o Twoim dziadku i Twojej babce. To jest ich dzieło. Przyślij mi niebieski papier. Mam go już mało. Ten kolor przynosi ulgę moim oczom, które zaczynają mnie zawodzić. O Twoich trzech Kurlandczykach nie zapomniałem, ale ten nieszczęśliwy książę nie jest panem we własnym domu”. Do pani Uexküll 2-go grudnia. „To nie hrabina maluje mój portret, lecz malarz, któremu dwa tylko posiedzenia dać mogłem. Nie miałem na to czasu. Hrabinę często widuję. Mieszka naprzeciw. Nieraz w południe lub wieczorem je u mnie zwyczajną zupę. Jadę w przyszły czwartek, 5-go grudnia. Pięć albo sześć dni będę w drodze. Gdy się oddalam od Ciebie, serce moje zostaje przy Tobie ale moje udręczenia nie kończą się”. W ostatnich czasach, jak widzieliśmy, nie zbywało na nagrodach. Pisze o tym Sievers do najmłodszego brata: „Wiesz już może, że i ja nareszcie zostałem kawalerem Św. Włodzimierza, Twoim kolegą w kawalerstwie. Tylko mój krzyż i wstęga przyszły z reskryptem, który mi także derewni obiecuje. Bogu niech będą dzięki, lecz za to ze zdrowiem jest coraz gorzej”, a w parę dni później: „To już wiesz, że czarny i biały orzeł z brylantami raczą ozdabiać panicza bauenhoffskiego”. Jednocześnie przysłał mu Igelström powinszowanie z powodu nagród, na które on tak słusznie zasłużył, dokonawszy wielkiego dzieła, które go ani jednej kropli krwi nie kosztowało. „Dumny jestem, pisze generał, żem był świadkiem tego i żem służył pod dyktaturą J.W. Pana, pragnę też z całego serca, ażebyś JW. Pan był kontent z mojego zachowania się i gorliwości w wykonywaniu Jego łaskawych poruczeń”. Poprzednio już pisał doń Czernyszew z Włoch, że tak energią jako i zręcznym i rozumnym obejściem się Sievers nieśmiertelną sławę sobie zjednał. [378]

Michał zaś Kutuzow (27-go listopada) tak pisał z Pera : „Od mojego tu przyjazdu podziwiam tylko Waszą Ekscelencję, ile razy listy od Niego odbieram i to uczucie staje się coraz silniejsze i wiąże się z owym oddaniem, które każda szlachetna dusza musi czuć dla Pana. Myślę sobie, że wszyscy owi sławni pośrednicy na zjazdach westfalskim, nimwegskim itd., długie lata zajęci byli układaniem ciemnych postanowień, jakby Europę bardziej na przyszłość zawikłać; W. Ekscelencja tymczasem w przeciągu sześciu tygodni powiększyłeś znakomicie swoją ojczyznę i państwa z nią związane, a jednocześnie ustaliłeś szczęście Polski, łącząc ją najściślejszym węzłem z Rosją, od której, dla swojej spokojności, nigdy odłączać się nie była powinna. Ów zaszczytny traktat przymierza, który reiseffendiemu poufnie zakomunikowałem, dobił Portę do reszty i położył koniec intrygom Francuzów, którzy ministerium tureckiemu powtarzali, że w Polsce będzie zawsze [379]

[380]

zamieszanie, z którego będzie mogła zawsze korzystać Wasza Ekscelencja. 16-go października wszystko obaliłeś i sprawiłeś zapewne, że Mu znad wód Bosforu przesyłam dzięki i powinszowania, zamiast nad brzegami Wołgi miałbym się nosić z tą myślą, jak w ślady Jego wstępować. To będę z całego serca czynił i życzę Panu wielu szczęśliwych lat, niestety nie mogę Panu życzyć nieśmiertelności takiej, jaką będzie miało Pańskie nazwisko. Zeszłej soboty (10-go grudnia) odbyłem uroczysty wjazd do wezyra, we wtorek (13-go grudnia) miałem audiencję u padyszacha , który mnie przyjął z wielką uprzejmością niezwyczajną u otomańskich władców. Robiono mi dystynkcje, jakich nie czyniono jeszcze żadnemu posłowi nadzwyczajnemu od czasu, jak istnieje państwo otomańskie, np. nie siedziałem na owej nieszczęśliwej ławce od kuchcików sułtańskich, lecz na krześle, okrytym bogatą złotolitą materią, dalej przy tłumaczeniu mojej przemowy Jego Wysokość kłaniał głową w miejscu, gdzie była mowa o oświadczeniach przyjaźni Imperatorowej i tam, gdzie mu osobiste grzeczności prawiłem; nie trzymali mnie także kapidi-baszowie itd. W ogólności spełniono wszystko sumiennie, jak było umówione, czego zwykle Turcy nie czynią, skoro chodzi o ceremoniał, który w tym kraju wielką rolę odgrywa. [381]

[382]

[383]

Tymczasem, przynajmniej na pozór, zmieniło się usposobienie Cesarzowej względem Sieyersa . Początek grudnia przyniósł mu naraz trzy cesarskie reskrypty. Były one z 21-go listopada, lecz spóźniły się z powodu, że kurier w drodze zachorował. Sievers uznał za konieczne, dać szczegółową odpowiedź Cesarzowej, co też natychmiast uczynił (3-go grudnia). Na wstępie dziękuje za dobroć, że go objaśniono gdzie mógł pobłądzić i wskazano drogę, której nadal ma się trzymać. Wszakże dodaje, że na usprawiedliwienie swojego postępowania powie jedynie, iż po traktacie z Prusami, umysły gotowe były wszystko podpisać. Kiedy wiedział, że stygną, podpisanie przyspieszył. W czternaście dni później rzecz byłaby większych jeszcze trudności doznała. Imperatorowa nie powinna się dziwić, że naród na oko wolny, lecz przez przekupstwo i przemoc w obcym jarzmie chodzący, obecnie traktatem w zależność oddany, chciał jeszcze ocalić pozory wolności, które ona sama zostawić mu chciała i które najzupełniej widokom potężnej sąsiadki odpowiadały. Następnie przechodzi po szczególe reskrypty. O dwóch pierwszych niewiele powiedzieć się dało. Jeden dotyczył jego środków przeciw Francuzom i reformy wojska polskiego. Środki przeciw Francuzom znalazły u Cesarzowej zatwierdzenie . Z reformy jeżeli Cesarzowa nie była kontenta, to było własną jej winą. Sievers przypomniał, że zmniejszenie wojska nie mogło nastąpić bez uchwały sejmowej; pieniądze do tego były potrzebne. Te obiecała, a nie przysłała; przez kuriera zatem, który tę odpowiedź wiezie, idzie formalne wezwanie o zapłatę żołdu i o poręczenie pożyczki. Drugi reskrypt zawierał cztery decyzje, które mu były po myśli. Lecz co mu bardzo głowę zamąciło, to trzeci reskrypt. Odpowiedź nań zaczyna się tymi słowy: „Przekonany jestem o prawdzie i trafności uwag. Gdybym był śmiał W. Imp. Mości jej drogie chwile zabierać, byłbym przy przesłaniu traktatu wiele na moje usprawiedliwienie powiedział. Teraz będę ile możności zwięzły”. [384]

[385]

Znamy już te omówienia, od jakich Sievers swoje repliki na cesarskie twierdzenia zwykł był zaczynać. Idzie tu o traktat przymierza, który, jak wiemy, umarł w powiciu. Wszakże to, co Sievers mówi na swoją obronę, rzuca tak mocne światło na jego dyplomatyczne postępowanie i na politykę Cesarzowej, jak może żaden inny dokument. Wyjmujemy zatem ważniejsze. Projekt traktatu obiecywał w artykule 3 „dopomagać sobie wzajem wszystkimi siłami”. Tutaj dodano: „wszystkimi siłami wojskowymi”. To obudziło drażliwość Cesarzowej. Sievers mniemał, że się nie myli w przewidzeniu, iż w przyszłości, i gdyby wypadek się zdarzył, pod wyrazem „siły

wojskowe” rozumieć się będzie właśnie to pospolite ruszenie, które oczywiście jest siłą wojskową. Protokół pójdzie w zapomnienie, traktat zostanie. Może jej zaręczyć, że byleby utrzymywała ów ścisły związek, zawsze będzie Panią zwołać pospolite ruszenie. [386]

W art. 6 stało: „wszelki stopień wpływu użytecznego . Cesarzowa życzyła sobie „użytecznego i koniecznego”. Sievers powiada, że o to wielkie były spory. Nie mógł jednak wyperswadować Polakom obawy, że ostatnie to słowo mieści w sobie nieograniczoną i samowolną potrzebę, więc, aby ich nie straszyć i nie dać im czasu do namysłu, do czego ich widział skłonnymi, ustąpił. Dalej przystępuje do Rady Nieustającej, o której dawniej już mówił, że nic nie postanowiła i niczego nie podpisała zanim tego sam nie przejrzał. „To obejmuje w sobie wszystko. W każdej z czterech Komisji będę miał jednego członka, który mi ze wszystkiego, co by tylko było ciekawsze, rachunek zdawać będzie. Zawsze im mówiłem, iż uważam, że prawa należy wykonywać, a sprawiedliwości bezstronnie przestrzegać; w końcu nie będę się angażował w sprawach prawa i król nie będzie się w nie mieszał i nie będzie więcej pisał żadnych pism polecających. Dotąd odbierałem potajemnie kopie wszystkich ministerialnych depesz, nadal żądać będę, ażeby mi wszystkie oryginały pokazywano - wszystko, co kto do nich pisać będzie”. Artykuł 7 brzmiał: „A zatem będzie wolno N. Imp. Imci wprowadzać swe wojska w każdej potrzebie za uprzedzeniem o tym przyjacielskim rządu polskiego i otrzymaniem jego zezwolenia”. Co temu cesarzowa zarzucić mogła, pokazuje się ze słów Sieversa. Najbardziej, jak się zdaje, musiał usprawiedliwiać wyrażenie „w każdej potrzebie” zamiast „ w każdym czasie” i dodatek „za otrzymaniem jego zezwolenia”. „Gdyby W. Imp. Mość zawierała traktat ze Szwecją lub Danią, gdzie by chodziło o nowy powód lub wypadek, zmiana ta i dodatek miałyby swoje znaczenie; skoro jednak W. Imp. Mość jest w zupełnym posiadaniu prawa trzymania tu wojsk swoich i, zdaniem największych przeciwników, nie może ich wycofać, nie pogrążywszy tego kraju w bezprawia straszniejsze od poprzednich, z jakich wyszedł jedynie mocą Jej oręża, to wojska W. Imp. Mości de facto stały się polskimi. W. Imp. Mość stanowi w tej mierze, jak zarządza kwatery i rozkład ich w Polsce i na Litwie. Myślę nawet, że tam nie musi być mniej nad 20 tysięcy Jej najlepszych wojsk, z doborowymi generałami i pułkownikami, których zbyt długo na jednym miejscu zostawiać nie trzeba, a w końcu usunąć wszystkich nadliczbowych oficerów, którzy tylko wychodzą na próżniaków i wywracają karność i wszelki zmysł do służby. Są to pułki z 24 nadliczbowymi kapitanami i pół tuzinem nadkompletnych sztabsoficerów. Z tego punktu zapatrywałem się na zmienione i dodane słowa, nigdy też one, jak to W. Imp. Mość sama zauważyć raczyła, w danym razie skutku nie wezmą. Co się tyczy teraźniejszego króla, trzeba go trzymać w klubach. Przyszły król będzie wybrany przez W. Imp. Mość i dostanie swoją misję i swego major domus, pod imieniem posła rosyjskiego z nieskończenie większą władzą, jak władza niegdyś wicekrólów irlandzkiego, sycylijskiego, lub generałgubernatora, albo twerskiego namiestnika W. Imp. Mości, który w gruncie nie miał innej władzy, nad władzę pilnowania egzekucji praw. Co do pytania, kogo prosić o pozwolenie wprowadzenia wojsk, nie masz żadnej wątpliwości, nie króla, który jest zerem bez Rady Nieustającej. Radę więc pod dwuznacznym wyrażeniem „polski rząd” rozumieć należy. Poseł byłby bardzo ograniczony, gdyby Rady tej w ręku nie miał. Zresztą, wojska W. Imp. Mości są już tutaj, o wkroczeniu więc mowy nie ma - powiększyć je jest niezaprzeczenie w mocy W. Imp. Mości. Co do wpływu, łatwo Jej przyjdzie kazać się prosić o to, co czynić będzie miała ochotę, niniejszy traktat aliansu sam tego jest dowodem. Lecz trzeba godzinę i chwilę upatrzyć. Gdybym był się zdecydował, chociaż leżałem w łóżku, zaproponować przymierze,

skorom tylko projekt otrzymał, nie czekając na aprobację z Wiednia, nie zmieniono by tam ani słowa. Powiedziałem już wyżej, na jakiej stopie postawię się z Radą Nieustającą. To rozumie się także o artykule 11-tym co do stosunków politycznych . W art. 15, dotyczącym zmian lub ulepszeń w rządzie, zastrzeżono bardzo oględnie, ażeby nic się nie działo bez przyzwolenia W. Imp. Mości. Zmniejszono błędy starej konstytucji. Widzę, że istotne zmiany zostały uczynione w policji wewnętrznej, zarządzie sądownictwa i finansach. Potrzeba im trzeciej instancji w sądownictwie, uposażenia dla wszystkich sędziów, sądu sumienia i niektórych ustaw o wychowaniu, które nie trąciłyby jezuitami lub pijarami. W całej administracji widziałem braki, lecz straciłem czas na rozprawach, w gruncie jałowych, lecz koniecznych dla tej odrobiny decorum, jaką mi W. Imp. Mość przy zawieraniu traktatu podziałowego była zaleciła, byłem zatem zmuszony, że tak powiem, dzień i noc pracę nad formą rządu popędzać. Tutaj był tylko jeden Moszyński, który chciał dobra dla dobra, inni pracowali tylko przez próżność lub egoizm, przy pomocy zdrady, jakiej biskup Kossakowski względem mnie się dopuścił. Przy wyborze członków, król pozwolił się prześliznąć kilku mniemanym patriotom z opozycji, adwokatom warszawskim lub mazowieckim, którzy nic nie robią, tylko z przesadnymi mowami się popisują. Brak dokładnej znajomości języka sprawił także, żem wiele pominął, zazdrość między obu prowincjami była trudną do usunięcia przeszkodą, lecz będzie łatwa za cztery lata. Co się tyczy tych, którzy przywiązania do Rosji dowiedli, dałem im dystynkcje i nagrody, tak w srebrze jak w urzędach, żadna bez tej pierwszej racji i obecnej służby na sejmie udzieloną nie została. Przy nominacji na miejsca drugiego rzędu, po ministerialnych, mówię o miejscach w Radzie i czterech Komisjach, szedłem za własnym przekonaniem, a gdzie mi na tym zbywało, za przekonaniem Moszyńskiego, Raczyńskiego, biskupa Kossakowskiego, Ogińskiego, króla, przy okazji czterech lub pięciu osób, lecz i tutaj za poprzednią radą Moszyńskiego. Wykreśliłem z listy wszystkich, którzy z królem związani lub oddani mu byli, z wyjątkiem jednego szambelana, którego mi jako porządnego człowieka wskazano. W miarę, jak nabieram znajomości, więcej niezależnie działać będę. Zrazu szedłem ślepo za Kossakowskimi, prędko jednak się rozczarowałem; zbyt jasno widziałem krzyczące niesprawiedliwości, jakich w stosunkach z prywatnymi osobami się dopuszczali; kasa i pieniądze publiczne nie były oszczędzane. W błąd przez nich wprowadzony, pozwoliłem na trwanie Konfederacji obok sejmu, który tysiącznymi wybiegami przewłóczyć się starali. Adiutanci hetmana w. i wielu posłów, których do izby wprowadził, ciągle przeciw mnie głosowali. Słowem, chcieli ustalić zamieszanie i Konfederację po sejmie utrzymać. Wszystko, co tylko między sancitami Konfederacji wywołane było politycznymi względy, pozostało nietknięte. Wszelkie pieniądze, jakie były dane w gotowiźnie lub wekslach, pozostały w jej rękach. Wszystkie dobra Rzplitej, jakie były na Litwie, zostały rzetelnie spisane, lecz postanowienie o nich przyszłemu sejmowi zostawione, niektóre sancita w rzeczach prywatnych osób za żadne i niebyłe uznane, zakwestionowane puszczono w odwłokę, seciny praw utrzymane. Zresztą zapomnienie albo ogólne pokwitowanie grzesznikom i zbójcom 1788 r., lecz żadnej ogólnej amnestii, jak tego król był żądał. Śledztwo byłoby sejm o kilka miesięcy przeciągnęło i mało do skutku przywiodło, a co za straszne oburzenie! Zresztą ci wielcy zbójcy emigrowali. Zrobię przykład na kasztelanie mohylewskim, który po smutnej śmierci królowej wraca do Paryża, był on jednym z najwścieklejszych i ministrem emigrantów z Lipska przy Konwencji Narodowej, na koniec, jak zapewniają, autorem pełnego złości artykułu o Polsce w „Monitorze”. Hr. Razumowski doniósł mi o jego przejeździe przez Berno. Przejechał przez Warszawę i o milę od miasta został aresztowany. Pisałem dziś do Igelströma. Każę go potrzymać, a papiery jego przejrzeć, potem coś postanowię, lub na rozkazy W. Imp. Mości czekać będę. Grzesznicy Konfederacji przypomnieli mi grzeszników sejmu [387]

[388]

[389]

[390]

rewolucyjnego - odwołuję się więc do mojej depeszy do hr. Zubowa. To, co W. Imp. Mość mówi o art. 16, jest bardzo słuszne, lecz ponieważ on jest bez znaczenia, nagliłem o decyzję tego samego jeszcze wieczora, aby wszelkie intrygi Buchholtza i króla przeciąć. Pominąłem go tak, jak art. 15, który pomnożony został niewinną klauzulą, jaka im zostawia prawo odwoływania się do łaski W. Imp. Mości, zatem zaciągania nowych obowiązków wdzięczności. Jeżeli na koniec W. Imp. Mość raczy zakomunikować mi swoje plany względem różnych stosunków do nowych Jej poddanych i Polski, dam o tym moje najuniżeńsze zdanie szczerze i z takim sercem, jakie W. Imp. Mć zna od lat trzydziestu, które chce dobrego, świadczyć je lubi i ma tysiąc sposobów przekonania się, że to jest prawdziwy sposób służenia i podobania się W. Imp. Mci. Ale czy moja najłaskawsza Władczyni daruje mi tę długą epistołę? Jestem jak uczeń, który lekcję swoją powtarza”. Odpowiedź taka mogła dać Cesarzowej do myślenia; lecz Cesarzowa już była się namyśliła. To był ostatni list, jaki Sievers z Grodna do niej pisał. 5 grudnia o 1-szej z rana posłał ostatni stąd do córek, napisawszy sześć arkuszy do Cesarzowej i dwa z raportami do Zubowa, a oczy ze snu mu się kleiły. Jeżeli można, przespawszy się, chciałby jechać. Bóg wie jednak, jak to zrobić. Przy tym droga jest tak szkaradna i taka gruda, że księżna Radziwiłłowa na drodze do Petersburga rozchorowała się na febrę i do domu wróciła. Sievers powrócił do Warszawy 10-go grudnia wieczorem i popadł zaraz w otchłań interesów, równie licznych, jak w Grodnie, tylko nie tak zgryźliwych. Sam nie wiedział, jak to zdrowie jego wytrzyma. „Bóg nas znów razem połączy, pisał do młodszej córki. Nie wątpię o tym! Lecz kiedy? Wie także On jeden. Tej zimy, zdaje się że nie. Dopóki będą ze mnie kontenci, pozostanę. Na przyszłe lato zobaczymy, czy Wam nie będzie łatwiej do mnie, jak mnie do Was przyjechać. Mam się, Bogu dzięki, dosyć dobrze. Mieszkanie moje liche - jeden tylko pokój dla gości, gdzie 40 albo 50 osób mieszczą się jak śledzie. Pokoje są małe, zimne i dymne. Trephauz zastałem spalony, jego naprawa będzie mnie sto dukatów kosztowała, a służyć będzie na tę jedną zimę, bo na jesień przeprowadzę się, ale dokąd jeszcze nie wiem”. Do pani Günzel. 24 grudnia. „Mam teraz większe staranie o moim lichym zdrowiu, jak w Grodnie. Bardzo mi tego potrzeba. Na oczy cierpię trochę, więcej aniżeli dawniej; przemywam je często zimną wodą. największym nabytkiem, rzeczywiście mi drogim, jest doktor, którego z Grodna przywiozłem. Jest on rodem z Nancy i zdaje się bardzo do mnie przywiązany. Mieszka u mnie i odwiedza mnie często, co mi przypomina, iż winienem dbać o moje zdrowie. Wczoraj i przedwczoraj dawałem dwa wielkie obiady, jeden po drugim, a potem byłem na pierwszym zebraniu u hetmanowej wielkiej Ogińskiej. Bawiłem tam od pół do ósmej do jedenastej, a kiedy dano znać, że już obiad na stole, wyniosłem się. Ci ludzie nie żałują kosztów na swoje wigilie; można powiedzieć, że przez to wcześniej umrę”. Tegoż dnia pisał do Cesarzowej: „Śmiem spodziewać się, że W. Imp. Mć będzie najłaskawiej zadowolona z postawy, jaką wobec Rady Nieustającej i króla zająłem. Po raporcie szczegółowym, jaki o tym zdałem w dzisiejszych depeszach, ma do nadmienienia, że na pozór król tym środkom się poddaje. Wszakże winienem W. Imp. Mć zapewnić, że wobec niego zachowuję się z całą uprzejmością i z jak największym uszanowaniem. Im mocniej jestem zdecydowany, tym więcej proszę. Postąpię żwawo taką drogą, poprowadzę dalej zmniejszenie wojska i interes pożyczki. Pod względem tej ostatniej byłoby koniecznie potrzebne, abym tu mógł podpisać się tymczasem, na jedno słowo W. Imp. Mci, jak to Stackelberg 1777 r. uczynił; a potem jak można najprędzej w

Amsterdamie, pewna bowiem, że bez tego potężnego środka biedna Polska nie znajdzie kredytu. Dołączyłem do urzędowej depeszy akt rękojmi, jakiej bankierzy holenderscy sobie życzą, na wzór podobnej rękojmi, jaką W. Imp. Mć w 1777 r. im udzieliła. Jest to jedyny środek ratowania Polski, zapewnienia jej sobie, inaczej rozpacz niepłatnego wojska mogłaby nowy rozruch wywołać, a zwłoka długi Rzplitej pomnożyć. Równie niezbędny a skuteczny środek, którego w urzędowej depeszy dotykać nie mogłem, o którym jednak w tajemnym piśmie do hr. Zubowa mówiłem, mianowicie pensje dla członków Rady Nieustającej i niektórych komisji są nieodbicie potrzebne! Spomiędzy kilku uczciwych ludzi, należących do sejmu, wybierając członków do uzupełnienia Rady i najwyższych władz krajowych, byłem zmuszony pilnować się dwóch zasad - doświadczonej wierności i zasług położonych; połowa z tych ludzi jest uboga, druga niebogata, a gdy sejm zarządził obcięcie ich zapłaty o jedną ćwierć, maleńkie powiększenie będzie dla nich łaską tym pożądańszą. W gruncie rzeczy to niewiele wynosi, jeżeli zaś zważymy, że tym sposobem W. Imp. Mć zobowiąże sobie i zapewni obszerny kraj ościenny, który po kilku latach pokoju pełen będzie zasobów, pieniądz ten zda mi się dobrze ulokowany. Zatem liczę na rozkazy W. Imp. Mci, jako na rzecz pilną; chciałbym uprzedzić przekupstwo ze strony pruskiej, które, jak mówią, trochę się już praktykuje, i za 20 tysięcy dobrze użytych dukatów niejedną psotę wypłatać by mi mogło. Postanowienie, jakie powziąłem co do układów z Prusami, spodziewam się, że również aprobację Jej otrzyma. Do W. Imp. Mci należy powziąć w swojej mądrości decyzje, czy ma krok jaki do berlińskiego dworu uczynić . Polacy na to rachują; gdyby W. Imp. Mć nie uznała tego za słuszne, w takim razie jeszcze obawy zostałyby uciszone i rzecz stałaby się trudnym do zerwania wędzidłem, jeśli by W. Imp. Mć chciała wydać wyraźną deklarację, osłodzoną kilku pochlebstwami dla króla pruskiego, jako W. Imp. Mć spodziewa się po jego mądrości, sprawiedliwości i przyjaźni, że narodu tak ściśle z Rosją związanego nigdy ani uciskać, ani żadnej krzywdy czynić mu nie będzie . [391]

[392]

Na tym stanąłem i miałem już list kończyć, kiedy kurier wysłany z reskryptem z 2-go bieżącego miesiąca (dawnego kalendarza), doręczył mi go od pana Igelströma”. [393]

[394]

W reskrypcie było odwołanie Sieversa . Brzmiało ono jak następuje: „Panie Pośle de Sievers! Z największym niezadowoleniem dowiedzieliśmy się z listu Waszego z 24 tego miesiąca (nowego kalendarza) do naszego wielkiego mistrza artylerii, hr. Zubowa, że sejm grodzieński na ostatniej swojej sesji, nie pytając się Was, albo raczej podstępnym sposobem, przywrócił znowu ten sam order, który król polski w czasie rewolucji i nieprzyjaźni z Rosją był ustanowił, a który przez konfederację targowicką, zostającą pod naszą uroczystą opieką, dla tej przyczyny i na nasze wyraźne żądanie zniesiony został. W kroku tym bezwstydnym i zuchwałym widzimy nie tylko lekkomyślność albo głupstwo, jak je zowiecie, lecz nawet ducha przewrotności, zemsty i ambicji, które leżą na dnie rewolucji z dnia 3-go maja. Dlatego nie możemy pochwalać, żeście nań nie patrzyli z prawdziwego punktu widzenia i zamknęli sejm bez zadośćuczynienia, jakiego rzecz ta wymagała. Mieliście przecież najzupełniejsze prawo po temu na mocy świeżo zawartego traktatu, gdzie między innymi rząd polski obowiązuje się nie przedsiębrać żadnych wewnętrznych urządzeń, Nas się o to pierwej nie pytając. Uchybiliście, wstrzymując się od podobnego kroku, zdaniem Waszym z obawy, ażeby owoców Waszych prac na niepomyślny koniec nie narażać. Istotnie owoce te są stracone, jeżeli z jednej strony traktat aliansu będzie złamany, a z drugiej wychodzi na jaw, żeście nie mieli szczególnego powodzenia w jednym z głównych zadań, jakie staraniu Waszemu powierzone były, mianowicie pomnożeniu w Radzie krajowej liczby ludzi Rosji wiernych i życzliwych. W niebytności [395]

dwóch osób, które w tym samym piśmie są wymienione i same przez się bardzo mało znaczą, nie znalazł się nikt, kto by nie już rzecz powstrzymać, ale choć jakimkolwiek gestem mógł Was ostrzec. Co się tyczy traktatu, przez który prowincje polskie z państwem naszym zjednoczone zostały, był on jedynie dziełem naszego oręża, i jego mocą byłby od każdej napaści bezpieczny. Czegóż więc mogliście się obawiać? Ale ponieważ słowa takie nie wystarczają do naprawienia tego, co się stało, musimy jąć się skutecznych środków, między którymi uważamy za najpierwszy, aby królowi i narodowi polskiemu nasze słuszne nieukontentowanie w tej mierze w najmocniejszy sposób wyrazić. Zatem rozkazujemy Wam, Waszą teraźniejszą funkcję zawiesić, Warszawę opuścić i na nasz dwór powrócić. Przy widzeniu się pożegnalnym u króla macie całemu ministerium, prezesowi i głównym członkom Rady Nieustającej objawić prawdziwe przyczyny Waszego odjazdu, dodając, żeśmy nie uznali za odpowiednie naszej godności przedłużać pobyt Wasz w dotychczasowym charakterze, gdy tak mało miano na Was względu, co ściśle z różnych stron obejrzawszy, tylko nieprzyzwoitą zniewagą nazwać by trzeba; że nawet w tej okoliczności, wedle wrodzonej nam szlachetności i sprawiedliwości, odróżniając sprawców tego kroku od całego narodu, który świeżo z taką szlachetnością i wspaniałością okryliśmy cieniem Naszej opieki i ochrony, w niczym węzła, jaki się właśnie zawiązał, naruszać, tym mniej zrywać nie chcemy, przeciwnie, tak dla utrzymania tego węzła, jak i dla ścieśnienia go, przeznaczyliśmy Wam zastępcę w charakterze ministra pełnomocnego, któremu polecimy użyć wszystkiego, by otrzymać zadośćuczynienie za ujmę, jaką Nam uczyniono. Jest nim nasz generał en chef, kawaler baron Igelström, na którego osobę padł Nasz wybór, a któremu, przez tego samego kuriera, pisma wierzytelne na tę nową godność przesłać kazaliśmy. Co do pisma odwołującego was, będzie ono w swoim czasie posłane i w nieobecności Waszej oddane. Tymczasem rzeczonemu generałowi en chef oddacie archiwa Waszych poprzedników, korespondencję całą bez wyjątku, tak bezpośrednią z Nami, jak i korespondencję z naszym ministerium i naszym wielkim mistrzem artylerii, urzędników kancelarii, którzy przy Was się znajdują, wreszcie własność i srebra koronne, które Wam powierzone były, wraz z dokładnym opisaniem i rachunkami z wydatków, jakieście w Naszych sprawach poczynili. Żądamy tym więcej nadesłania owych rachunków, gdy z powodu zaniechania przez Was dawnego zwyczaju i przykładu poprzedników, nie otrzymaliśmy zgoła takowych w ciągu całego czasu, przez jaki pełniliście swój urząd, a oprócz sum, jakie Wam stąd były posłane, ciągnęliście grube weksle na nasz skarb, nie tłumacząc się wcale z prawdziwego ich użytku. Spodziewamy się, że z wszelką dokładnością wszystko, co powiedziane spełnicie, i odjazdu Waszego pod żadnym pozorem nie zwleczecie, nawet chociażby król i rząd polski, bądź z własnego popędu, bądź zniewoleni krokiem, jaki Wam jest przykazany, okazaliby zupełną powolność naprawienia swego wykroczenia. Zresztą jesteśmy z naszą Imperatorską łaską... (podpis) Katarzyna”. Braknie tchu czytającemu ten dokument. Pytamy się, byłoż to podobna, ażeby największa nawet Monarchini w taki sposób człowieka zasłużonego zelżyła, ażeby go użyła za oślą paszczękę dla dobicia zdeptanego narodu? O nim nie chcemy nawet wspominać. Z tym narodem dawno już pozwalała sobie Cesarzowa wszystko, co tylko jej nienawiść podszepnęła. W końcu rzuciła mu na głowę i narzędzie, którym go ostatecznie dręczyła. To, które niedawno jeszcze przed nim wychwalała, teraz zelżyła, chociaż nie miała po temu podstawy. Przypominamy sobie, że na wniosek Ogińskiego deputacja sejmowa miała sancita konfederacji targowickiej rozpatrzeć, i niepotrzebne lub szkodliwe do skasowania sejmowi przedłożyć. W braku

czasu działo się w końcu dosyć burzliwie. W zamieszaniu ostatniej nocy korzystała z tego partia Kossakowskich, kasując wraz z innymi sancitum, które zniosło order w czasie rewolucji przeciw Rosji ustanowiony. Tym sposobem tenże odżył niespodzianie na obelgę posłowi, na przekór Katarzynie. Jakie kroki Sievers przeciw temu uczynił, zaraz obaczymy. Doniósł o tym natychmiast hr. Zubowowi w piśmie z 24 listopada, na które powyższy dokument się powołuje. Dokument ten mamy w tłumaczeniu francuskim własnej ręki Sieversa, lecz bez daty. Sievers nazywa go reskryptem z 2-go grudnia (dawnego kalendarza); z pierwszych jednak wierszy pokazuje się, że pisany był jeszcze w listopadzie (dawny kal.), zaraz po przyjeździe kuriera, który hrabiemu pismo Sieversa przywiózł. Ze Zubow Sieversa nie lubił, dawno już wiemy. Chcąc się go pozbyć, teraz najlepszą miał porę po temu. Cesarzowa użyła go i jego dobrego imienia dla zamaskowania szpetnego dzieła; dzieło było już dokonane. Tym, którzy ją otaczali Sievers dosyć już długo zawadzał, knuli jeszcze inne plany, których ten człowiek ze swoimi uczciwymi poglądami nie powinien pokrzyżować, historia orderu czy krzyża przyszła im jak na zawołanie; kto wie, może ją sami uprzędli? [396]

[397]

Przekonanie carowej o zniewadze, która mogłaby ją spotkać, przyszło Zubowowi i jego towarzyszom tym łatwiej, że poseł ją wyraźnie od dłuższego czasu zadręczał i stawał się uciążliwy ze swoimi wiecznymi propozycjami. On sam cieszył się z owoców swoich czynności i obiecywał sobie wiele z tytułu tych traktatów, które jedne po drugich zawierał. Reskrypt uderzył w jego nadzieje i je zniszczył następującymi słowami: „co dotyczy traktatu, którym polskie prowincje zostały z naszym państwem związane, to był on jedynie wynikiem siły naszego oręża”. A zatem o zasługach posła nie było mowy. Aby powiększyć przykrość, jego następcą został mianowany ten, który go co prawda ostatnio zapewniał o dozgonnej przyjaźni i wdzięczności, ale zawsze działał wspólnie z jego wrogami. O tym wiedział najlepiej Zubow, dzięki temu Igelström otrzymał swoje stanowisko. Pismo pokazuje na końcu, jak małostkowa okazała się Wielka Katarzyna w sprawach pieniężnych. Między swoich faworytów rozrzucała wokół siebie miliony, a ten wysoce zasłużony człowiek, którego nieprzekupną uczciwość znała od 30 łat, musiał się rozliczyć do ostatniego halerza, które w jej interesie wydawał. Podczas gdy on dla niej całe kraje, niezliczone miasta i wsie pozyskiwał, ona utrzymywała go niezmiennie w sytuacji braku pieniędzy, z którego tylko jego zapał i wynalazczy umysł pozwalał wybrnąć. Jako wynagrodzenie wydała go na łup intryg jego wrogów. Kto zna bliżej stosunki rosyjskie, wie, co się mówi, jeżeli się ma do czynienia ze sprawami pieniężnymi z koroną. Każdy musi uwzględnić w tym handlu każdą krzywdę, wszystkie intrygi, aż do popadnięcia w niełaskę. Dobry poseł chciał zobaczyć, jak on z tych nikczemnych spraw, w które go to pismo wplątało, w znośny sposób może się wydostać. Zwłaszcza, że naprzeciwko stali wrogowie tacy, jak Zubow i jego towarzysze, gotowi na każdą podłość, którzy wtedy pozwalali sobie na wszystko. Kurlandzkie wydarzenia dostarczyły dowodów. Przypominamy sobie, że Sievers w czasie swojej podróży do Polski otrzymał polecenie do księcia, który zwrócił się również do posła o opiekę. Udało mu się przeprowadzić układ między księciem i rycerstwem oraz prowincją; ustalenie to baron Heyking, który w Polsce reprezentował Kurlandię, przekazał wtedy do Mitawy. Rycerstwo uchwaliło podziękowanie, które baron Wolff, jako marszałek krajowy wysłał Sieversowi przez barona Heykinga (12 grudnia 1793). Caryca miała wyrazić zgodę na ten układ, ale obiecana gwarancja jeszcze nie nadeszła, kiedy pełnomocnik krajowy, von Mirbach, zaniepokoił księcia nowymi żądaniami (11 listopada 1793). Książę zaraz (1 grudnia) doniósł o tym posłowi, z uwagą, że -jak to wynikało z pisma Mirbacha - Howen zaczyna rościć swoje rzekome pretensje. Stosując [398]

się do rady posła książę postanowił na nic się nie godzić, tylko stanowczo poczekać na to, co panu Howenowi spodoba się uczynić. Tyle, że tymczasem musiał prosić Sieversa o dalszą radę i zapytać, czy nie uzna za słuszne przedstawić bezpośrednio carycy intryg, w które go uwikłano. I tak stanęło przed nim jeszcze jedno wymaganie obok innych, które groziło jeszcze gorszymi następstwami. [399]

Generał hr. v. Elmpt, który niedawno przybył do Kurlandii, ponowił roszczenie, którego słuszność ówczesne stany w porozumieniu z panem Howenem już w roku 1786 miały dobitnie wykazać. Drukowane orzeczenie, które książę przedłożył, uznało żądania jako nieuzasadnione tak dalece, że należało się dziwić ich bezczelności. Jednak minister von Rückmann przedłożył mu je, wsparte ministerialnym rozkazem, który tylko odczytał, choć nie przedłożył w odpisie, a który, na wypadek odmowy, książę Repnin opatrzył stosowną instrukcją w tym względzie. Roszczenie poza spornymi własnościami gruntów, których poprzednio żądał, wzrosło z 80 000 do 140 000 talarów albertyńskich. „Czy nie znika znów nadzieja - zawołał nieszczęśliwy książę - tak niezbędna dla mego spokoju? Myślę o odzyskaniu przychylności Jej Cesarskiego Majestatu. Wasza Ekscelencja zechce sobie łaskawie przypomnieć, że miałem ze strony Jej Cesarskiego Majestatu zapewnienie. Miała dużo powodów, aby być niezadowolona z mego postępowania, ale chciała zapomnieć o przeszłości i zapewnić mi swoją przychylność z chwilą, kiedy zgodziłem się natychmiast na Jej polecenie co do dzierżawy dóbr. Wasza Ekscelencja pozwoli mi udowodnić, jak gorliwie się troszczyłem, jak wielka była moja usłużność w tym względzie, jaka również ofiara, że z życzliwości dla księcia Karola i jego rodziny tak właśnie czyniłem”. Podał ogólną sumę obecnych żądań na 604 000 talarów albertyńskich, 280 000 dla Howena, 140 000 dla hr. Elmpt i 184 000 dla księcia Karola. Parę dni później (8 grudnia) książę zawiadomił naszego posła o roszczeniach hr. Elmpta; on sam po tym, jak mu już zostały zapewnione, wyznał, że nie wierzyłby w pomyślny wynik swoich nowoprzedłożonych żądań, gdyby hr. Zubow nie był mu pomocny i szczerze go nie popierał. Książę miał nadzieję, że w kwestii słuszności owych roszczeń był przekonany przez orzeczenie Komisji, które kazał mu przesłać i przysięgał, że może on z tego uczynić użytek, równie przyjacielsko, co skutecznie, aby Zubowa usunąć z doradztwa; tego, który był dla księcia tak niesprawiedliwy jak i zgubny. Tu mamy znów tę samą zgraję, przeciwko której Sievers występował poprzedniego lata u carowej. Cesarzowa chciała się nieco wstrzymać - wobec zakończenia sejmu - zaczęła jednak, jak widzimy, na nowo grę z Kurlandią. Tym razem była swojej sprawy pewniejsza, co nie mogłoby się stać, gdyby Sievers nie został odwołany. Przygotowywała długo to uderzenie i podjęła tę naiwną historię z krzyżem zasługi, ponieważ w ostatniej chwili żadna inna się jej nie nastręczała. Jednocześnie z reskryptem (2 grudnia dawny kal.), Zubow pisał do Sieversa: „Dzisiejszy kurier wiezie Wam rozkaz wracania do Petersburga. Uważam za zbyteczne mówić tutaj o moim stałym poważaniu dla Waszych cnotliwych przymiotów; zapewniam Was tylko, że mi będzie bardzo przyjemnie widzieć Waszą Ekscelencję i wyrazić osobiście uczucia poważania i życzliwości, z którymi mam honor itd.”. Ukaz z tejże samej daty brzmiał: „Jakubie Jefimowiczu! Przy nastąpić mającym powrocie Waszym rozkazujemy Wam, wziąć na drogę sześć tysięcy rubli z sumy nadzwyczajnej, oddanej do Waszego rozporządzenia i zostajemy Wam życzliwi (po rosyjsku). Katarzyna.”

Nazajutrz Sievers odpisał do Zubowa: „Panie Wielki Mistrzu! Właśnie odebrałem rozkazy Jej Imp.

Mci, dotyczące mojego odwołania. Głęboko dotknięty, żem mógł mojej Władczyni sprawić jedną chwilę niezadowolenia, winienem zapewnić W. Ekscelencję, że skutki owego zapomnienia się sejmu w rzeczy krzyża wojskowego nie byłyby miały miejsca; rozkaz noszenia go nie byłby został wydany i rzecz sama przez się byłaby upadła. Zupełna uległość króla, Rady, wszystkich bez wyjątku ministrów, wszystkich głównych Komisji byłaby mi ręczyła za spełnienie woli Jej Imp. Mci. Starać się będę uporządkować papiery moje i rachunki - w wielkim nieładzie z powodu tego wiru interesów, którym moje słabe zdrowie zaledwie wystarczało. Oddam wszystko panu generałowi en chef, baronowi Igelströmowi, objaśniając go o tym wszystkim, co mi względem związków, zamiarów i tego, co w naturalnej rzeczy kolei stać by się mogło, przepisane zostało. W depeszach, które dzisiaj odejść miały, nic nie odmieniłem. Poinformują one Jej Imper. Mość o wszystkim aż do chwili, kiedy o odjeździe moim doniosłem królowi przez sekretarza Friesego, ministerium zaś oznajmię to urzędowo, naradziwszy się z moim następcą co do prawdziwego znaczenia reskryptu, który mi się trochę dwuznaczny wydaje. Suma przeznaczona na mój powrót daleka jest od tego, ażeby mnie z kłopotu wyprowadzić mogła. Przy pierwszym urządzeniu domu zapłaciłem blisko sześć tysięcy dukatów panu Bułhakowowi. Mój następca, który po wojskowemu się urządzi, nic z tego wszystkiego potrzebować nie będzie - podróż do Grodna i wystawna reprezentacja w mieście, gdzie wszystko niesłychanie było drogie, gdzie często cytryna kosztowała dwa złote, a butelka porteru rubla, zniewoliły mnie do wydatków z nadzwyczajnej kasy, które byłyby odstraszyły każdego innego, mniej pewnego swojej reputacji i wspaniałej sprawiedliwości Jej Imp. Mci”. Na koniec 27-go grudnia kończył Sievers ów list, reskryptem przerwany. „Miałem w niejednej depeszy sposobność upaść przed W. Imp. Mcią i dziękować za wysokie uznanie, jakim moje kroki w powierzonej mi drażliwej misji zaszczycała. Zawsze słałem pod Jej stopy serce wdzięczne za nagrody zasług, które świetnymi nazwać raczyła. Dzisiaj ośmielam się uczynić to samo z sercem, które tym samym uczuciem wespół z żalem jest przejęte, gdyż W. Imp. Mć pewno z uwagi na moje słabe zdrowie chce powrócić spoczynek ostatnim dniom dość długiego życia poświęconego na Jej rozkazy, bez względu na ciało dawno wyczerpane, które liczy pięćdziesiąty już rok czynnej służby. Natychmiast po odebraniu reskryptu tj. w Boże Narodzenie w południe, królowi przez jego sekretarza, niemniej Moszyńskiemu i innym ministrom, z którymi ściśle byłem połączony, oznajmiłem najwyższe niezadowolenie W. Imp. Mci i jego skutki dotyczące mego odwołania. Było to jakby uderzenie pioruna dla nich. Ponieważ pozyskałem ich zaufanie i przyjaźń, rzecz naturalna, że podwójnie tym byli przejęci, król i Moszyński najmocniej. Uporządkuję jak najprędzej moje liczne papiery, urzędowe rachunki i interesy mojego domu, który urządzony na wielką stopę, zwłaszcza dla reprezentacji w czasie sejmu, potrzebuje, ażebym mu jakiś czas poświęcił. Oprócz tego słabe moje zdrowie wymaga starania, ażebym raz jeszcze mógł mieć szczęście Monarchinię moją oglądać. Nie sądzę, ażeby, po tak widocznej niełasce, W. Imp. Mci na tym zależało, iżbym powrót mój przyspieszył. Gdyby nie spóźniona pora, miałbym ochotę prosić Ją o pozwolenie wyjazdu do Neapolu, któremu 32 lata życia mego zawdzięczam, mógłbym tam znowu odnaleźć choć pół tuzina lat, aby je raz jeszcze służbie ojczystej poświęcić. Ale odsuwam myśl, która mogła być owocem szczęśliwego końca nad ten, jaki misja moja w Polsce wzięła. Ostatecznie zapewniam W. Imp. Mć, że gdyby mnie była na tej drodze zostawiła, byłoby od Niej samej zależało, zrobić z Polską, co by była chciała. Jak wosk miękki byłaby ona przyjmowała

wszelki kształt, jaki bym jej wedle woli W. Imp. Mci chciał był nadać. Następca mój łatwość tę dostrzeże”. Tegoż dnia, 26-go grudnia, pisał do obu córek. Do młodszej: „Twoje życzenia są wysłuchane. Jestem odwołany. Niekoniecznie tak świetnie, jak tutaj żyłem, ale zdaje się, że wrócę do mego zacisza i jeszcze dla dzieci moich żyć będę. Igelström jest moim następcą, jako minister. Nie będzie już posła. Żadnych listów o północy. Wyjazd mój nie przeciągnie się poza trzy tygodnie. Bogu niech będzie chwała! Czcijmy Opatrzność!” Do starszej pisał: „Scena się zmienia, moja droga przyjaciółko. Inni aktorzy występują. Wiesz już, o czym mowa. Wracam do mego ustronia, aby spokojnym, pobłażliwym okiem patrzeć na słabości ludzkie, na chwiejność planów, jakie układają śmiertelni. Niech będzie pochwalona ta Boska Opatrzność, którą czczę więcej niż kiedykolwiek. Użyczy mi Ona jeszcze kilka lat życia, abym je spędził na łonie rodziny, otoczony wszystkim, co mi jest drogim. Na początek możecie zająć moje pokoje. Za przyjazdem odstąpicie mi jeden, potem zobaczymy. Nie wiem, czy mnie zwolnią od podróży do Petersburga. Dałem dostrzec życzenie, prośby sobie nie pozwalając. Jeżeli pojadę, to myślę na krótki czas. Mieliśmy tu bardzo brzydką pogodę, żadnego mrozu, lecz prawie ciągle mgły, z pięciu moich sług inflanckich trzech zachorowało. Około albo po Trzech Królach mamy się spodziewać mrozu. Moje sanki są w Grodnie. Kiedym je tam zostawiał zeszłego stycznia, nie myślałem, że je znów odbierać będę musiał. Chociażby tylko dlatego, muszę odjazd mój odłożyć. Powiedz Kasi, że Opapa bawić się z nią przyjedzie”. Sievers opanował się po ciosie, który go nieoczekiwanie spotkał i zachował się godnie i mądrze. Ale trudno się dziwić, że tylko zewnętrznie się opanował, a serce miał przepełnione złością i gniewem. Przy wielu okazjach tym silniej nie oszczędzał ani carycy, ani Igelströma i jej faworytów.

Aneks

Sievers do Igelströma Grodno 28 stycznia 1794 Kochany Mój Jenerale! Lubo mniemałem, że zwracając pilną uwagę na to, co się działo w czasie ostatniego sejmu, wiedziałeś Pan podobnież jak i ja sam o wszystkim, co tam zaszło, i z tego powodu uważałem za rzecz zbyteczną pozostawić Panu jakąkolwiek charakterystykę ludzi, którzy na nim wydatniejszą odgrywali rolę, poświęcę jednakże chętnie kilka godzin na skreślenie jej Panu, stosując się do życzenia objawionego przez Ciebie, w czasie ostatniego spotkania naszego w Warszawie. Charakter króla znasz Pan dobrze. Pozwala on się uwodzić fałszywym przyjaciołom swoim, którzy przez pochlebstwa starają się ciągnąć korzyści z jego słabości. Trzeba przeto odwiedzać go często, i prawić mu, i powtarzać bezustannie przez innych, co winien Cesarzowej i sobie samemu. Rozumie się samo przez się, iż powinieneś go Pan kazać śledzić z bliska i powtarzać mu bez wytchnienia, że wszystko cokolwiek podpisze, weksle lub rewersy, albo też nominacje, bez Pańskiego przyzwolenia lub wiadomości, jest nieważne. Znasz Pan także osoby, które go otaczają. Książę podkomorzy, brat jego, dwie jego siostry pani podolska i pani krakowska, jako też hr. Mniszech, powtórzą mu w ogóle każdą prawdę, o jakiej go Pan uwiadomić zechcesz; lecz w. koniuszego Kickiego utrzymasz na wodzy tylko za pomocą gróźb. On to jest, który na sejmie najgorzej nam się przysłużył. Przez niego to utrzymywali mniemani patrioci związki z królem; on przeto jest tym, co go uwiódł do owego zgubnego i fałszywego kroku. Miałem zamiar powiedzieć mu sam iż go wypędzę od dworu, skoro go schwytam na uczynku i spostrzegę, że nakłonił króla do podpisania czegośkolwiek bądź, co się sprzeciwia zobowiązaniom jego. Drugim niebezpiecznym tegoż rodzaju człowiekiem jest Ryx, któremu chciałem kazać powiedzieć, iż za pierwszym krokiem, który uczyni, i który dawnym jego rzemiosłem tchnąć będzie, wyżenę go z Polski. Co się tyczy owego szelmy, Krutty, temu już w Grodnie zagroziłem powrózkiem; sądzę więc, iż dla tego już będzie się namyślał, zanim znów poważy się wrócić do dawnego rzemiosła swego. Sekretarz Friese jest człowiekiem honorowym, którego Panu polecam i przez którego będziesz mógł poddać królowi wszystko, czego tylko zapragniesz. Ma on wyborną pamięć, powtórzy więc królowi słowo za słowem, co mu powiesz. Jeżeli Pan zechcesz użyć manowców, aby cokolwiek poddać królowi, czego byś sam mu powiedzieć nie chciał lub nie mógł, albo jeślibyś życzył wybadać króla o cośkolwiek, natenczas możesz się posłużyć księdzem Ghigiotti; jest on i do jednego i do drugiego zdolnym. Jest to człowiek pewny, ponieważ spodziewa się względów i łaski od Cesarzowej. Pomiędzy osobami, które niegdyś króla uwodziły, muszę Panu wymienić Ostrowskiego. Jest to szelma pierwszego rzędu; możesz go Pan jednakże wprawić w dreszcze, gdyż dobra jego położone są w naszym kordonie. Nie powiem Panu nic o kobietach z otoczenia królewskiego; żadna z nich nie wywiera stanowczego na nim wpływu, nawet jawna jego polubienica tak mało jak i inne; każda z nich powie mu to, o czym zechcesz ażeby wiedział. Na tym dość o królu i o tym co go otacza. Przystępuję do ministerstwa i do ludzi zajmujących się sprawami publicznymi. Pierwszy z ministrów marszałek w. koronny Moszyński, najpoczciwszy z całej Polski człowiek i najprzywiązańszy do Rosji, jest Panu znany, jako jedyny człowiek zaufania i jako główna osobistość, przez którą na sejmie wywierałem wpływ przeważny. Jest to ten sam, który z eks-marszałkiem hr. Raczyńskim pracował

nad różnymi projektami do ustawy rządowej, jaką w ustępach przesyłałem Cesarzowej. Na nim możesz polegać najzupełniej w sprawach najważniejszych, jakie z królem i z radą jego toczyć będziesz. On to jest, który się pana radzić będzie, i którego rady zasięgać będziesz we wszystkich sprawach doniosłych, jakie tam wniesione i załatwione być muszą. Jednym słowem, na nim nigdy Panu zbywać nie będzie. Ponieważ tylko honorem nie zaś korzyścią się powodował, i ponieważ uległ dopiero najmocniejszym środkom namowy, kiedy urząd w. marszałka przyjmował, zasługuje przeto, ażeby się z nim obchodzono z wszelkim rodzajem względności i pobłażania. Będzie on także często doradzał Panu w sprawach odnoszących się do ogólnej policji Warszawy, lecz częściej i daleko więcej jeszcze pożyteczniej w nader trudnej komisji, ustanowionej do rewizji długów królewskich. Właśnie tam zobaczysz go Pan uczciwym i bezstronnym; wypada więc wspierać się wam wzajemnie przeciw kabałom i sieciom żądzy intrygi, które pociąg do niezmiernych sum pieniężnych będzie umiał knować, aby wprowadzić Pana w błąd i obu was oszukać. Przeznaczyłem go także na przewodniczącego w komisji długów państwa. Król zamianował na urząd ten, nie pytając mnie o to, biskupa Skarszewskiego; radziłem więc temuż, ażeby nie przyjmował nominacji, pod pozorem, iż jako członek w tejże uczestniczący, zbyt wiele ma zatrudnienia. Moszyński, już nadto skądinąd przeciążony, nie zechce się zapewne tego podjąć; trzeba go jednakże namówić, ponieważ jest jedynym do tego urzędu. Raczyński mógłby także do niej należeć, lecz jest on już w komisji bankowej zbytecznie zatrudniony. Ażeby namówić Moszyńskiego, trzeba by także umieścić w niej w. podskarbiego Kossowskiego i pozostawić mu wybór innych członków. Niezawodnie kazałeś Pan sobie przeczytać oba rozporządzenia dotyczące dwóch komisji, t.j. długów króla i długów państwa. Z obawy, ażeby rzeczy przez zbyt ścisłe postanowienia nie gmatwać, pozostawiłem owym dwóm komisjom moc prawie nieograniczoną, zastrzegając sobie uboczne ich kierownictwo w wątpliwych i trudnych przypadkach. Powracam do ministerstwa, Ożarowski hetman w. koronny należy do nas zupełnie. Uczyni on zgoła wszystko, czego Pan zechcesz po nim wymagać. Do rachunków użyjesz Pan jenerał-majora Cichockiego, komendanta Warszawy i członka komisji wojennej. Goni on za szczęściem i chociaż miał udział w sprawie trzeciego maja, uczyni jednakże wszystko dla Pana. W tejże samej komisji wojennej masz Pan jeszcze jednego członka z najwyższym zaufaniem, t.j. jenerał-porucznika Miączyńskiego i jeszcze jednego bardzo zaufanego, Łobarzewskiego, co Pana czyni mistrzem tej komisji. Podskarbi w. koronny Kossowski, przywiązany do Rosji, będzie Panu posłusznym we wszystkim. On i podskarbi litewski Zieliński, będą Panu udzielali wiadomości o wszystkim i wykonywali to, co ci podda roztropność; oni to mianowicie położą rękę na kiesce królewskiej, jeżeli zechcesz, aby dla niego pozostała zamknięta. Moszyńskiego rady będziesz Pan zasięgał w sprawach skarbu i w ogóle finansów. Jest to jego mocna strona i zatrudnienie, w którym dawniej najwięcej pracował. Kanclerz w. koronny książę Sułkowski, zamianowany został na urząd ten w niechybnej konieczności, w jakiej się znajdowałem, albo na odrodzenie uniwersałów na sejm, lub też na nominację człowieka bez znaczenia i bez zdolności do wielkiego tego urzędu. Wiadomo Panu, że wówczas znajdowało się tylko trzech senatorów w Grodnie. Wszyscy trzej ludzie nieznani i bez najmniejszej zasługi. Proponowałem mu miejsce podkanclerzego. Powiedział na to, iżby się wstydził zostać następcą po człowieku, jakim był Kołłątaj. Nie wahałem się przeto zamianować go kanclerzem w. koronnym.

Przyrzekł mi on ustąpić z urzędu tego, skorobym sobie życzył. Prawda, że wszystkie jego dobra położone są w Prusiech, lecz o ile znam od dawna jego przychylność ku Rosji, i uważam go za człowieka uczciwego, nie zdradzi on interesu Rosji, a gdyby został zniewolonym zdradzić dobro Prus, zaręczam Panu, iżby to uczynił. Tylko, gdyby była o tym mowa, nie powinien on być tym, kogo by się o radę w tej mierze pytać wypadało. Ponieważ zresztą masz Pan w ręku marszałka Rady i dwóch innych zaufanych członków w wydziale spraw zagranicznych, dla tego o wszystkim wiedzieć i wszystko przepisywać będziesz. Kanclerz w. litewski Skarszewski jest takim jakim być powinien jako prezes asesury. Będzie on uważał za rzecz korzystną, być prawym i bezstronnym sędzią; a tego właśnie nam potrzeba, jeżeli panowanie zapewnić zechcemy sprawiedliwości w miejsce dawnego zgubnego wpływu, który fałszywa polityka za użyteczny uważać kazała; który jednakże w rzeczy samej, posługując przyjaciołom naszym, pozbawiłby nas szacunku w narodzie, z powodu obrony, jaką byśmy udzielali gwałtom i niesprawiedliwości. Powiedziałem Skarszewskiemu, że za pierwszy niesprawiedliwy jego wyrok, oddam go pod sąd sejmowy. Mówiąc o marszałku w. koronnym powinienenbym był wspomnieć o komisji policyjnej. Dopóki on jej przewodniczyć będzie, pozostanie ona w dobrym ręku, jeżeli zaś ów niewart Bieliński weźmie w niej udział, wówczas dla niejednego powstanie stąd zmartwienie i żałoba, a policja warszawska, w której by Bieliński jako marszałek nadworny przewodniczyć miał, w bardzo złych spoczywałaby rękach. Prawda, iż ja sam poruczyłem mu tę posadę. Nie znając go dostatecznie, zamianowałem go w niedostatku lepszego. Lecz skoro tylko ubezpieczył się w urzędzie swoim, dopuszczał się przeciwko mnie niejednokrotnej zdrady; ostatnia z tych była najgorsza, t. j. owa z nieszczęśliwymi krzyżami, która bez niego nie byłaby miała miejsca. Nie słuchał on odradzania Moszyńskiego; poszedł on sam za porywem chwili i rzecz przeszła błyskiem w sposób umówiony prawdopodobnie pomiędzy nim i biskupem Kossakowskim, który oczywiście był sprawcą tego wybryku. Poprzednio wypłatał mi niejednego figla, kiedy ów szczwany lis w postaci biskupa cieszył się z przedłużenia sejmu i zniweczenia wszystkiego cokolwiek przedsięwziąłem; tym jednakże razem odkrył się; zabroniłem mu więc przystępu do drzwi moich i już go odtąd wcale nie przyjmowałem. Wiesz kochany mój jenerale, com o nim pisał do Cesarzowej w depeszy mojej. Przymusisz go łatwo do powrotu, jeżeli mu uniepodobnisz złożenie przysięgi, przed którą nie otrzyma pensji, i jeżeli przeszkodzisz, ażeby skarb wypłacił mu 100 000 tal., które sejm dla niego przeznaczył. Moszyński wynalazł człowieka zaufania, który za miejsce jego zapłaci 120 000 talarów; po czym można by mu wyznaczyć pensję 12 000 dukatów, ażeby go ochronić od głodowej śmierci i ażeby uniknąć pozoru, jakobyśmy niewdzięczni byli dla popleczników naszych, jakkolwiek zasługują na wzgardę. O komisji edukacyjnej nic Panu nie powiem. Będziesz ją prowadził przez prymasa, oświadczając mu bez ogródki, iż nic jej stanowić ani ogłaszać nie wolno, bez poprzedniego zawiadomienia Twego. Uczyni on to z ochotą. Przystępuję do ministerstwa litewskiego. Chreptowicz kanclerz w. lit. jest nieobecny. Nie zasiadając w ministerstwie, nie ma on na nie żadnego wpływu, niemniej jak na zarząd sprawiedliwości na Litwie, gdzie prawdopodobnie przewodniczyć nie będzie. Udawał on zawsze, jakoby dla Rosji był przychylnym, w czym zawiódł nadzwyczajnie Stackelberga; zależał on jednakże zupełnie od króla, który przez panią krakowską dokazywał na nim wszystkiego, czego zapragnął. Kanclerz litewski hr. Plater, dawniej zupełnie królowi oddany, kiedy to mało znaczyło, służył dobrze w komisji do traktatu wysadzonej; później jednakże poddał się nieznacznie Kossakowskiemu, ze

strachu przed ich wpływem, i z obawy o stosunki swoje. Na czele trybunału litewskiego byłby on użytecznym. Ponieważ tylko dla pieczęci przebywa w Warszawie, dlatego nie potrzebujesz go się obawiać; zresztą możesz mu zakazać, ażeby bez przyzwolenia twego nie pieczętował. Jeżeli się Sulikowskiego złoży z urzędu, natenczas będzie on miał zamiary na jego miejsce. Ponieważ zaś w kraju naszym posiada dobra, dlatego niczego Panu naprawdę nie odmówi. Podskarbi w. litewski Ogiński, na rozkaz Cesarzowej na urząd ten zamianowany i właściciel bardzo wielkich włości w Jej państwie, nie będzie jej niepomocnym. Jest on zręczny, przebiegły i pracowity; stanie się Panu bardzo pożyteczny, jeżeli próżności jego trochę pochlebiać będziesz; powiadam trochę, ponieważ za wiele mogłoby zaszkodzić. Stosunki jego z Kossakowskim są bardzo krzywe. Na sejmie był mi on nadzwyczajnie pożyteczny. Podskarbi nadworny w. ks. litewskiego Dziekoński przewodniczący komisji skarbu w Grodnie. Lubo do króla przywiązany, uczyni on wszystko co zechcesz. Przez Ogińskiego i komisarza Łachnickiego dowiesz się o wszystkim, co tam się dzieje. Ażeby oddalić od niego wszelki zgubny wpływ, tak króla jak Kossakowskich i każdego innego, dobrze byś postąpił, gdybyś doń napisał nieco mocny list. Ubezpieczyłbyś się przez to o najściślejszą słuszność i prawość przy bliskiej sprzedaży dóbr stołowych królewskich. Sprawa ta stanie się dla niego najstraszliwszym kamieniem probierczym. Zażądaj Pan, aby ci przesyłał codziennie sztafetę z krótkim sprawozdaniem dziennym, o tym, co się wydarzyło przy sprzedaży, ażebyś mógł wkroczyć, gdyby tego była potrzeba. Przy tej sposobności nie mogę przenieść na sobie, abym nie powtórzył Panu, iż wypada wydać, rozporządzenie, że nikomu nie wolno więcej, jak jedne dobra otrzymać w dzierżawę i że dzierżawca jednych dóbr nie może być poręczycielem drugiego. Kossakowski, hetman wielki w. ks. litewskiego, jest Panu może znany jako rzeczywisty człowiek zaufania w służbie rosyjskiej, przynajmniej takim by być powinien; wszakże podczas ostatniego sejmu miałem niejedną sposobność przekonania się, że tak nie jest; nie ażeby się był miał odważyć otwarcie przeciwko mnie i wnioskom moim głosować, lecz poufnicy jego, adiutanci jego, nawet ludzie, którym on rozdał urzędy, głosowali przeciwko mnie w sposób najbezwstydniejszy; mianowicie zaś niejaki Narbutt, którego za to jeszcze chciał wywyższyć, i któremu właśnie, jak mniemam, za wpływem jego, powierzyłeś Pan urzędowanie. Dla Rzplitej będzie to dowodem wpływu Kossakowskich, nie zaś wpływu Rosji. Umieściłem w komisji wojskowej członków, o których byłem pewny, którzy jednakże po większej części wystąpili, widząc, że zgubny wpływ Kossakowskich znów przeważać zaczyna. Zresztą sądzę, iż możesz liczyć na niego, chociaż rzadko przebywać będzie w stolicy. Uczyni on wszystko, co zechcesz; przy umniejszaniu wojska odpędzi on wszystkich poczciwych ludzi, i zatrzyma tylko kreatury swoje. Co się tyczy wojskowej jego zasługi, o tym musisz Pan mieć lepszą ode mnie wiadomość; tuszę sobie przy tym, iż o zasłudze jakiejkolwiek nigdy mowy nie będzie, ani w rosyjskiej ani w polskiej służbie. Zabiełło, hetman polny w. ks. litewskiego, jego powinowaty i jego kreatura, jest Panu dokładnie znany; dlatego nic o nim nie powiem. Uczyni on zawsze niewolniczo, co zechcesz. Marszałek w. w. ks. litewskiego Tyszkiewicz, podobnie jest Panu dobrze znany. Wiesz o tym, że miałem powód do niezadowolenia z niego na sejmie, ponieważ przypuszczał publiczność do obrad, kiedy pragnął przypodobać się narodowi; błąd ten można mu przebaczyć tak z tej przyczyny, jako też dla nauki, którą mu udzieliłem, i ponieważ głosował zawsze według moich natchnień, wyjąwszy parę przypadków, w których powodował się tchórzostwem czyli raczej wzmiankowaną powyżej próżnością. Ponieważ posiada wielki majątek w Rosji, nie wątpię bynajmniej, że uczyni wszystko,

czego sobie życzyć będziesz. Z tego samego powodu przeznaczyłem go, przeciw woli jego, do poselstwa do Petersburga. Wiem o tym, iż od czasu sejmu starał się bardzo o urządzenie policji w Wilnie, gdzie jej wcale nie było. Jako siostrzeniec królewski, a stąd z zasady nieprzyjaciel Kossakowskich, bywa on przez nich naturalnie w różny sposób czerniony; ja zaś powiem, iż płacą sobie wzajemni sowicie tąż samą monetą. Jedno jeszcze przytoczę na pochwałę w. marszałka: nie życzył on sobie zasiadać w Radzie, podobnież jak tylko przez bojaźń uchylał się od przyjęcia poselstwa. O marszałku litewskim Giełgudzie nie umiem nic powiedzieć. Jest to młody człowiek, krewny i kreatura Kossakowskich, na których żądanie zamianowałem go za wyraźnym rozkazem dworu naszego. Jest to prawdziwe nadużycie z tymi urzędami, któremu przyszły sejm zapobiec powinien. Pobiera on rocznie 30 tysięcy, aby przez całe życie swoje próżnować; a jeżeli mu się przyśni coś zrobić, natenczas uczyni to zapewne źle, a może nawet przeciw nam; albo gdyby uczynił coś dobrego, natenczas żądałby, aby go mianowano w. marszałkiem. Otóż masz Pan więc pomiędzy szesnastu ministrami, pięciu tylko czynnych; czterech, którzy prawie nic, a siedmiu którzy zgoła zupełnie nic nie robią. Rzuciłem tylko pobieżnie te uwagi, aby odpowiedzieć tym, którzy pragną nowego sejmu dla poprawy ustawy rządowej, chociaż nie jest rzeczą prawdopodobną, ażeby mieli na celu uszczuplenie urzędów, lecz raczej opróżnienie ich, aby je znów obsadzić ludźmi podobnymi do Giełguda. Pomówiwszy o ministrach, przechodzę do Rady Nieustającej. W ogólności powiem naprzód, iż nie ma w niej ani jednego członka, który by nie uczynił wszystkiego, co tylko Pan mu poruczyć zechcesz. Co się Panu zdarzyło z Wołłowiczem, polega tylko na nieporozumieniu. Nie mówiłeś Pan z nim i nie wyjaśniłeś mu zamysłów swoich. Ukarałeś go ciężko przez pozbawieni go pięknego urzędu, na który posiadał formalne przyrzeczenie. Jednakże znajduję w tym cośkolwiek dobrego, tj. że przykład ten odstraszy drugich. Księcia prymasa znasz Pan dostatecznie. Jeżeli próżności jego cokolwiek pochlebiać będziesz, zrobisz z nim, co tylko zechcesz. Będziesz miał nawet tę korzyść, iż przezeń wpływać będziesz trwale i stanowczo na króla, który teraz więcej niż dawniej słuchać go będzie. Biskup wileński książę Massalski był każdego czasu przywiązany do Rosji; znalazłem go takim, aż do rozmarzenia o wszystkich sprawach. W czasie sejmu prowadził on wielki dwór i żywił wielu posłów. Przewodniczył on w komisjach obradujących nad przygotowaniem wszystkich układów i nad formą rządową z wielką pilnością i z wielkim zapałem, nie czyniąc zgoła nic nad to, cośmy mu z Moszyńskim kazali, i o ile mu starość i nieudolność jego dozwalała. Podobnie i dla Ciebie będzie on czynił wszystko, co tylko sobie życzyć zechcesz. Zawiedziony i wyszydzony przez Kossakowskich, których był dobroczyńcą przez zamianowanie jednego z nich koadiutorem bogatego biskupstwa swego, jest on naturalnym ich przeciwnikiem. Wiek jego zdawał się zwalniać go od wszelkiego udziału w sprawach publicznych; ja jednakże namówiłem go do zajęcia miejsca w Radzie; dodać także winienem, iż dwóch drugich biskupów litewskich nie znałem. Co się tyczy biskupa inflanckiego, znałem go zbyt dokładnie, ażebym się odważył tamże go umieścić, ponieważ chodziło mi przede wszystkim o pokój i zniweczenie wszystkich stronnictw, i ponieważ nie chciałem innego cierpieć stronnictwa, oprócz jednego, to jest wyłącznie Rosji oddanego. Inni senatorowie, których zamianowałem do Rady, jak książę Radziwiłł, Walicki, Lasocki, są to

ludzie, którzy się pozwolą pouczyć. Marszałek Rady, hr. Ankwicz, jest Ci dostatecznie znany. Posiada on wielkie zdolności, ma piękne pióro i był najznakomitszym mówcą sejmowym; co się jednakże tyczy spraw bieżących, nie śmiałbym polegać na nim samym, lecz wolałbym go raczej poddać pod światło, rozsądek, uczciwość i przezorność Moszyńskiego. Ze wszystkich członków Rady ze stanu rycerskiego, nie ma nikogo, za którego bym Panu nie mógł ręczyć, z wyjątkiem jednego Skirmonta, którego właśnie zamianowałeś członkiem tejże, prawdopodobnie w skutek podszeptów Kossakowskich, ponieważ głosował nieustannie przeciwko mnie i przeciw wyłącznemu wpływowi mojemu. Jeżeli zechcesz zapełnić Radę ludźmi tego rodzaju, natenczas mogę Ci polecić jeszcze tuzin innych, z uwagi na okoliczność, że głosowali przeciw ambasadorowi rosyjskiemu i przeciw jego wnioskom. Z wymienionych członków Rady muszę Panu przede wszystkim polecić starostę Józefowicza, Mieczkowskiego, Modzelewskiego, Szwejkowskiego i Łopotta, nareszcie referendarza Wołłowicza, sekretarza Rady, i Tęgoborskiego, sekretarza w wydziale spraw zagranicznych. W pozostałych komisjach winienem Panu polecić Skarbka i Włodka, z wydziału policji. W końcu przystępuję do charakterystyki sejmu, jaką mieć sobie życzysz i do tajnych wydatków, które poczyniłem, a których obszerny obrachunek przesłałem Cesarzowej przez kuriera w chwili wyjazdu mego z Warszawy. Muszę zachować koncept tegoż, abym zdołał odpowiedzieć na zapytania, jakie by mi w tym względzie przedłożyć można; inaczej byłbym go wskazał na spalenie, nie potrzebując go już więcej, jak wiele set innych pism świadczących o przebiegu i tajnych stosunkach sejmu, które podobnież z kolei na ogień wrzucone były. Tego rodzaju ślady zachowane w archiwach, nie przynoszą zaszczytu ani jednej, ani drugiej stronie. Wychodząc z tej zasady, uważam za obowiązek, przedstawić Panu wszystkich ludzi, którzy na owym osławionym sejmie na korzyść Rosji odgrywali role; skoro więc Pan pismo to może przeczytasz, natenczas życzyłbym, ażebyś je z powodu wyżej przytoczonego wrzucił na ogień. Lecz zanim się zapuszczę w szczegóły sejmu, muszę powiedzieć parę słów o konfederacji jeneralnej. Nie będę Panu rozprawiał o pierwszych jej głowaczach. Zastałem tu na czele jej z Korony marszałka konfederacji krakowskiej - Walewskiego. Znalazłszy go krnąbrnym, byłem zmuszonym do oddalenia jego i zastąpiłem go Pułaskim, którego kazałem zamianować zastępcą marszałka konfederacji koronnej. Jest to człowiek dzielny, pełen usłużnego zapału dla Rosji, który ślepo wykonywał wszystko co mu rozkazywałem, tak w łonie konfederacji jako też na sejmie, na którym miał piętnastu posłów do swego rozporządzenia. Pobierał on licząc tylko pobieżnie, około 1000 dukatów miesięcznie; nadto otrzymał 2000 za wybory na Wołyniu, a 500 za wybory w Chełmie, 1000 na koszty powrotu swego i 1800 dla dziesięciu posłów swoich. Posłowie ci mieli także cośkolwiek z innej strony. Jednakże muszę oddać sprawiedliwość Pułaskiemu, iż nie miał udziału w oszustwie i zdzierstwach jakich pozwalała sobie konfederacja dopuścić się na Koronie; co się stało, stało się tylko przez złudzenie go, wyjąwszy może, iż dał parę małych urzędów dwom ze swych krewnych, chociaż ci należeli do opozycji. Był on niezadowolony ze mnie, ponieważ nie dałem mu starostwa jakiego na własność dziedziczną; wszelako wielu innych znajduje się w tymże samym przypadku i życzą sobie nowego sejmu, ażeby dopełnił złupienia narodu, który i bez tego bardzo jest ubogim i bliskim bankructwa.

W odmienny sposób postępował sobie Zabiełło jako marszałek konfederacji litewskiej. Kazał on dać sobie w dożywocie dobra, które należały do jego urzędu łowczego. Umieścił pieniądze Rzeczypospolitej na dobrach swoich; złupił własnego brata, który z tego powodu zaniósł przeciw niemu formalną skargę w imieniu matki swej. Dopomagał z największym zapałem do kradzieży, rabunku i łupieży, nie tylko dochodów i nieruchomości Rzeczypospolitej, lecz i w niezliczonych sprawach prywatnych, obalając sądowe wyroki; wyznaczając niezliczone mnóstwo jednostronnych komisji, dla rozstrzygnięcia spraw, które rozmyślnie z jednego grodu przerzucano do drugiego; zawieszając wyroki przez odwoływanie się do rozporządzeń konfederacji jeneralnej; pomnażając ilość uchwał i środków gwałtownych tejże do liczby kilkuset; wreszcie odbywając tajemne posiedzenia do wnoszenia uchwał, kiedy im zakazałem odbywania posiedzeń publicznych; albo też, jeżeli im pozwoliłem czasem zgromadzić się dla narad w sprawach publicznych, natenczas uchwalali mnóstwo sancitów w rzeczach prywatnych tajemnie i bez przyzwolenia mojego, a wszystkie w sposób, który się sprzeciwiał zawsze porządnemu wymiarowi sprawiedliwości. Temu to Zabielle dawałem po 1000 dukatów miesięcznie, nie trzymając się dnia wypłaty i wstrzymując ją czasami przez osiem do dziesięciu dni, w miarę powodu, dla którego więcej lub mniej byłem z niego niezadowolony. Przy wyjeździe z Grodna nie otrzymał nic z tegoż samego powodu, i z tej przyczyny, że w sprawie krzyżów wojskowych ręka jego widocznie była czynną. Nie otrzymał on również nic za wybory, ponieważ się nimi nie zatrudniał. Ożarowski miał w ciągu dwóch miesięcy po przyjeździe moim po 500, a od tego czasu także po 1000 miesięcznie. Zapłaciłem także nadto 1000 dukatów za mieszkanie i pojazdy posłów jego. Przypominasz sobie Mój Kochany Jenerale, że otrzymał od ciebie 1000 dukatów za wybory krakowskie i sandomierskie. Oprócz tego otrzymał on posadę komendanta Warszawy z roczną pensją 24000 zł., pułk gwardii dla siebie, brygadę konnicy dla jednego z swych synów, pułk piechoty dla drugiego syna, a w końcu wielką buławę. Opłacałem także za mieszkanie jego komorne. Na sejmie prowadził się zawsze dobrze, nie mniej jako regimentarz po ustąpieniu Rzewuskiego przystał on chętnie na plan zmniejszenia wojska; jednym słowem okazywał on we wszystkim jak najpowolniejszą pouczliwość. Chciałem go zamianować marszałkiem sejmowym, lecz postawił w nagrodę zbyt wysoką cenę; zażądał on bowiem zapłaty długów swych, które wynosiły około 30 000 dukatów, do czego nie mogłem się przychylić. Czwartym, który miesięcznie około 1000 dukatów pobierał, był Bieliński - marszałek sejmowy. Otrzymał on przed otwarciem sejmu 2200 dukatów, mianowicie 500 miesięcznie i 1700 przez Twoje ręce. Ponieważ polegać na nim nie mogłem, dlatego dawałem mu miesięcznie tylko 500 a około również taką ilość Boscampowi na utrzymanie domu jego. Po zamknięciu sejmu nie otrzymał on nic, za karę za przeniewierzenie się jego i za udowodnione zabiegi jego z Kossakowskim w sprawie krzyżów i w innych przedmiotach. Hrabia Ankwicz i Miączyński mieli około 1500 dukatów miesięcznie; pierwszy oprócz tego 500 za wybór jego krakowski, a drugi 1500 za wybory lubelskie. Opłacałem mieszkanie bardzo znacznej liczby posłów. Boscamp miał polecenie żywić jednych, gościć drugich i utrzymywać w porządku 14 najętych pojazdów, które z czasem aż do 4 zmniejszyły się. Zdał on rachunek z pieniędzy które odebrał na te rzeczy i za nowiny jakich dostarczał. Podziwiałem zawsze przenikliwą jego bystrość w odkrywaniu zabiegów i intryg. Kasztelan Ossoliński odebrał 500 dukatów za pośrednictwem marszałka Raczyńskiego za wybory

podlaskie. Książę Poniński pobierał nieco więcej jak wynosiła pensja jego. Służył mi on pośrednio, lecz z wielkim pożytkiem razem z synem swoim księciem Aleksandrem, który 500 dukatów pobierał. Biskupowi Kossakowskiemu doręczyłem 4000 dukatów za wybory litewskie. Wymagał on ode mnie 8000; ponieważ jednakże przez powierzenie mu zarządu dóbr biskupstwa krakowskiego dałem mu 150 000 rubli rocznego dochodu, sądziłem iż to wystarczyło na zobowiązanie go i na pokrycie nakładów wyborczych.

Z posłów pobierali stale pensje w ciągu całego sejmu następujący: Rokossowski, Oborski, Grzegorzewski, Staniszewski, Ostrorog, Wilamowski, Włodek, Zaleski, Sztejn, Dzierzbicki, Grodzicki, Józefowicz, Snarski, Skarbek, Mieczkowski, Dziewanowski i Podhorski. Pobierali oni od 100 i 200 do 500 i 600 dukatów miesięcznie. Łobarzewski miał nawet więcej, ponieważ służył mi do przedstawiania wniosków. Biskup Sierakowski, który należał do konfederacji, miał 300 dukatów. Sekretarze sejmowi po 500, pisarz miejski 100. Ksiądz Coutrie, człowiek zaufania, miał 100, a jenerał Soldenhoff 200 dukatów. Pomijam milczeniem małe wydatki na szpiegów policyjnych i ludzi bez znaczenia, którzy chwilowy przynosili mi pożytek. Król oprócz 20 000 dukatów na podróż z Warszawy do Grodna, pobierał od czasu do czasu, w którym dochody jego na jedną trzecią część zniżone zostały, tj. od 1 września przez trzy następne miesiące po 3000 dukatów. Na podróż jego z powrotem do Warszawy, dałem mu 3000 dukatów. Płaciłem mu 1000 dukatów za dom, który zajmowałem; również tyle za dom, który zamieszkiwał pan Bühler z innymi urzędnikami poselstwa mojego. W końcu widząc, że w chwili wyjazdu swego, tylko niewiele dukatów miał w kasie i że aktu zamknięcia sejmu nie podpisał, przysłałem mu w dwa dni po wyjeździe jego 1000 dukatów przez sekretarza Friesego, który w zamian przywiózł mi akt przez niego podpisany. Nieliczni senatorowie, którzy na sejmie byli przytomni, mianowicie Oborski i Ledóchowski, głosowali prawie zawsze w naszym duchu. Suchodolski stawał czasami w umiarkowanej opozycji, mając jednak zawsze na uwadze korzyść Rosji. Użyłem nieco pieniędzy na oddalenie kilku posłów z posiedzeń, ażeby zmniejszyć wrzawę. W tym celu posiałem królowi 1000 dukatów, ażeby sobie zapewnić jednomyślność w zatwierdzeniu traktatu przymierza. Gdybym był częściej używał tego środka, natenczas mniej byłoby wrzawy i oporu ze strony rzekomych patriotów. Winienem jeszcze dodać, że z okoliczności rokowań o traktat pruski, rozdzielono za przyzwoleniem moim około 15 000 dukatów pomiędzy większą część wymienionych powyżej posłów, nie licząc hrabiego Załuskiego, który 2500 dukatów otrzymał dla siebie i dla posłów swoich. Poseł Podhorski, który wniósł do Izby traktat pruski, otrzymał za to 800 dukatów odrębnie dla siebie. Przed zakończeniem tej rzeczy, muszę wypowiedzieć także słowo o komisji bankowej. Z jednego z rozporządzeń naszych wyrozumiałeś Pan, że Cesarzowa mówi w nim wyraźnie, ażeby z jej strony weszli do komisji tej trzej komisarze, do których mianowania mnie umocowała, a których przedstawiłem jej imiennie. Komisja ta zasługuje przeto na uwagę i opiekę Twą z dwóch względów, jako ważna również dla Polski, jak i dla Rosji. Jest to komisja, przez którą dobroczynna władczyni nasza największe na nieszczęśliwy kraj ten dobrodziejstwa przelać zamierzała. Ona to, uiszczając

długi królewskie za pomocą pieniędzy holenderskich, handel i przemysł na nowo ożywić miała. Jest więc obowiązkiem moim przedstawić ci ową komisję pod tym ważnym względem, a mianowicie polecić Ci prezesa tejże hrabiego Raczyńskiego, który zawsze wiernie przywiązany do Rosji, tylko na usilne moje naleganie podjął się tej trudnej i niezmiernej pracy. W jednej z depesz moich zauważyłeś Pan zapewne, że żądałem podwojenia jego pensji; proszę Cię przeto gorąco, ażebyś w depeszy swej, w której o komisji owej mówić będziesz, wniosek mój powtórzył, i ażebyś go osobiście również jak i komisję wziął pod ochronę Twoją. Szczególnie muszę Ci także polecić Mieczkowskiego, który się odznaczył w sejmie, którego umieściłem w Radzie i który w tej komisji nader jest pilny. Ażeby Ci lepiej jeszcze wyjaśnić sposób, w jaki oddawano głosy na sejmie, kiedy w ważnych dla nas sprawach przychodził turnus, nadmienię iż poleciłem sekretarzowi sejmowemu, ażeby mi zawsze dostarczył drukowany podwójny egzemplarz głosów, za które zapłaciłem. Poznasz Pan z tego, jak dobrymi patriotami polskimi byli przyjaciele nasi Kossakowscy.

Na zakończenie wizerunku tego powtarzam Ci, Mój Kochany Jenerale, co Ci już powiedziałem ustnie, iż gdybym był znał Kossakowskich i nie pozwolił im nakłonić się do zatrzymania konfederacji po otwarciu sejmu, natenczas sejm ten byłby zamknięty trzy miesiące prędzej, i to bez tyle wrzawy i gwałtów i za pomocą połowy nakładów. Konfederacja miała z pewnością wielką wobec Rosji zasługę, ponieważ przez wystąpienie swoje podtrzymywała w pierwszej chwili interesy nasze; wszystko co zaszło później, stało się siłą naszego oręża; w końcu zaś wyrządziła nam konfederacja więcej złego niż dobrego, przez niesprawiedliwości, gwałty i grabieże, jakich sobie pod ochroną naszą pozwalała, pod ochroną tegoż oręża, który po zgnieceniu przeciwnego nam stronnictwa, tylko do ubezpieczenia pokoju i szczęścia Polski posłużyć był powinien. Przywrócić konfederację do życia, dozwolić jej nieograniczonego wpływu na obsadzenie wszystkich urzędów, a mianowicie na wymiar sprawiedliwości, przez który tak wielką przeciw sobie wywołali nienawiść; jest to toż samo co ożywić stronnictwo zgniecione, przez rozpacz, jaką wywoła ucisk, którego się dopuszczają konfederaci. Roztropności Twej przystoi przepłynąć pomiędzy dwiema skałami. Co do mnie, uważałem za rzecz zbawienną, w równy sposób oddalać roznamiętnionych przywódców obu stronnictw, wyszukując na wszystkie urzędy, o ile to było podobna, dawnych przyjaciół Rosji i ludzi najumiarkowańszych ze stronnictwa przeciwnego. Było zaś dla mnie rzeczą niepodobną obyć się bez stronnictwa tego, ponieważ niestety masa narodu do tegoż należała. Sądziłem przeto, iż przez nie ową masę pozyskam. Zdawało mi się nawet, iż przy pokoju, który powracał, mogłem sobie pochlebiać, że ten zamiar mój przyprowadzę do skutku. Wzburzenie, które powstało obecnie w skutek zakazu noszenia krzyżów wojskowych i po następnych rozporządzeniach, dowodzi dostatecznie, jak niebezpieczną jest rzeczą oddalać się od słusznego środka pomiędzy obu stronnictwami. Na nieszczęście wzburzeniu temu przychodzą w pomoc powodzenia Francuzów. Sejmiki powiatowe, które właśnie w tych dniach odbywać się mają, posłużą za kamień probierczy; a podając Ci głębsze wyrozumienie położenia, wskażą roztropności Twej środki, jakich dla zapobieżenia złemu, chwycić Ci się należy.

Instrukcja Katarzyny II dla Igelströma Petersburg 17 stycznia 1793 Wir von Gottes Gnaden Katharina II.

Kaiserin und Selbstherrscherin aller Reussen (...) Unserm General Baron Igelström. Es ist nicht nöthig, hier die Gründe auseinander zu setzen, die Uns dazu bewogen, Unserm Reiche die Länder der Republik Polen einzuverleiben, die von Alters her Russland gehörten; die von Russischen Grossfürsten gebauten Städte, und die Völker, die vom selben Stamm wie die Russen, zugleich unsre Glaubensgenossen sind; ebenso wenig ist es nöthig, unsere Rechte darauf zu erörten. Diess Alles werden Sie aus dem Seiner Zeit zu publicirenden Manifest ersehen, worin Alles ausführlich soll besprochen werden. Hier erachteten Wir’s eben für nothwendig, Sie in allen den Maassregeln zu unterweisen, die zu ergreifen sind, um auf Alles bereit zu sein.

Der Preußische Hof, der mit Uns und dem Wiener Hof in ein Bündniss getreten, und mit letzterm gemeinsame Sache gegen die aufrührischen Franzosen gemacht, sieht sich zufolge der unglücklichen Wendung des letzten Feldzuges in die Unmöglichkeit versetzt, den Krieg fortzuführen ohne theilweisen Ersatz der schon erlittenen Verluste. Der König von Preußen fordert aber jenen Ersatz, besonders um sich in Stand zu setzen, jenen allen Monarchen und allen wohlgeordneten Regierungen gemeinsamen Krieg mit erneuter Kraft aufzunehmen, und so jenes zügellose Volk in die Schranken des Gehorsams zurückzuweisen, auch diesem Geiste der Anarchie die weitere Verbreitung in Europa zuwehren. Aus diesen Gründen haben Uns der Kaiser und der König von Preußen die Theilung Polens vorgeschlagen, als einziges Mittel, wodurch Obenerwähntes erreicht werden könne, Uns eine ihren Erwartungen entsprechende Entschädigung anheim stellend. Zu solchem Behuf hat auch der König seinem bei uns accreditirten Minister die desfallsige Vollmacht geschickt; hierauf sind Wir mit ihm in Unterhandlungen getreten, denen gemäss folgende Präliminarien abgeschlossen sind.

Nach diesen erwirbt der Berliner Hof Danzig und Thorn und ganz Gross-Polen mit Ausnahme der Mosowetzschen Woyewodschaft, die Grenze von Tschenstochow nach der Rawa und nach Soldau ziehend. Der Wiener Hof wird in Baiern entschädigt werden. Uns aber kommt es zu, Unsern Cordon folgendermaassen auszudehnen. Von der Spitze von Semgallen nach Postavi Weliko an der Wilia, dann längs der Gränze der Wilischen Woyewodschaft bis Stolpzi, von dort den Niemen überschreitend nach Njeswisch, weiter nach dem Pripet auf Pinsk und Kunoff; von dort vermittelst möglichst grader Linien auf Wischgorod an der Galizischen Grenze, und von dort an den Dnjester, wo diese neue Grenze mit der jetzt zwischen Polen und Oestreich bestehenden zusammenfällt, und weiter längs dem Dnjester die Grenze gegen die Moldau bildet. Alle innerhalb dieser Grenze befindlichen Länder verbleiben auf ewig in Unserm Besitz, und müssen Uns vom Landtag (cchml) der Polnischen Republik abgetreten, sowie durch gegenseitige Garantie der mit uns verbündeten Staaten gesichert werden. In Erwartung der Ratification von Seiten des Königs von Preußen, die unverzüglich hieher gesandt wird, haben Sie alle, zur sichern Erreichung des Oberwähnten nöthig erscheinenden Maassregeln vorzubereiten und zu treffen, und zwar sowohl hinsichtlich der Verlegung der Truppen, als wegen ihres Unterhalts. Doch haben Sie die Gründe jene Maassregeln Niemanden zu eröffnen, sondern eine zweckmässige Verpflegung der Truppen und Demonstrationen von Seiten der Türken vorzuschützen, und diess einestheils damit die von Uns zu besetzenden Gegenden nicht unnütz aufgeregt werden, anderntheils damit man nicht sagen könne. Wir hätten diese Theilung eigenmächtig begonnen, indess Wir doch vom König von Preußen dazu genöthigt werden. Derselbe hat sich denn auch entschlossen,

seine Truppen zuerst in Grosspolen einrücken zu lassen, und oberwähnte Linie zu besetzen, unter dem Vorwande, daselbst die Ruhe zu erhalten, jene Länder jedoch nicht früher seinem Staate einverleibend, bis zwischen uns der Grenzen wegen genauere Bestimmungen getroffen sein werden.

Ein solches Einrücken Preußischer Truppen in Polen versetzt Uns in die Nothwendigkeit, dem entsprechende Maassregeln zum Wohle des Staats Unserseits zu ergreifen, und diess um so mehr da ebenso die ganze jetzige Europa’s, als der Zustand Polens uns dazu auffordern. Die unter den Polen herrschenden Uneinigkeiten, hervorgerufen theils durch Einflüsterungen der Jacobiner, theils von den Anhängern der Constitution vom 3 Mai und den mit der Targowicer Conföderation Unzufriedenen, drohen dabei noch alles von Uns zur Aufrechthaltung der Ordnung in Polen Gethane umzustossen. Wir befehlen Ihnen also Folgendes (...).

Deklaracja generała Kreczetnikowa - głównodowodzącego wojskami rosyjskimi na ziemiach polskich objętych kordonem - ogłoszona 7 kwietnia 1793 r.

Najjaśniejszej Imperatorowej Imci całej Rosji, Pani mojej Najmiłościwszej wojsk generał en chef, senator tulski, kałuski i nowo przyłączonych od Rzplitej Polskiej krain, generał-gubernator komenderujący wszystkimi w tych stronach i w trzech małorosyjskich guberniach znajdującymi się, zastępujący miejsce generał-gubernatora w tych guberniach, inspektor wojsk i orderów rosyjskich: Śgo Andrzeja Pierwopowołanego Apostoła, Ś-go Aleksandra Newskiego, Ś-go Równoapostolskiego książęcia Włodzimierza; pierwszego stopnia polskich: Orła Białego, Ś-go Stanisława itd., kawaler Michał Kreczetnikow z woli najwyższego rozkazu Naj. Imp. Mci całej Rosji Pani mojej Najm. wiadomo czynię wszem wobec i każdemu z osobna, wszystkim stanu wieku i kondycji obywatelom w nowo przyłączonych wiecznymi czasy od Rzplitej Polskiej do Imperium Rosyjskiego, miejscach, ziemiach i krainach znajdującym się. Opiekowanie się interesami polskimi Naj. Imp. Mości całej Rosji miało zawsze na celu jawne, gruntowne i obopólne korzyści państw obojga; wszakże ta chęć dobra Jej Imp. Mości i ta troskliwość o zachowanie w tej sąsiedzkiej dzierżawie pokoju, zgody i wolności, że były nie tylko niepłodne ale nadto, że się stały czczym i nieużytym dla jej Imp. Mci ciężarem i o niezliczone państwo jej przyprawiły utraty oczywiście, o tym i dotykalnie prawie przekonywa trzydziestoletnie doświadczenie. Między wielu nieprzyzwoitościami i gwałtownościami, z niezgody i wzajemnych kłótni wynikłymi, a bez przerwy Rzplitą Polską udręczającymi, Naj. Imp. Imć z szczególniejszym poglądała ubolewaniem na te uciemiężenia, które znosić musiały miasta i prowincje przyległe państwom Jej Imp. Mci, niegdyś prawym jej dziedzictwem będące, zamieszkałe i napełnione ludźmi jednego rodu i jednego plemienia i oświecone prawowierną chrześcijańską wiarą i do dziś dnia ją wyznające. W tych zaś czasach niektórzy odrodni Polacy, własnej ojczyzny swojej zdrajcy, nie sromają się podżegać rząd z bezbożnych buntowników w Królestwie Francuskim złożony i wzywać ich wsparcia, aby za ich pomocą ściągnąć na Polskę krwawe klęski domowej wojny. Lecz bliższym jeszcze i pewniejszym niebezpieczeństwem tak św. chrześcijańskiej wierze, jako i szczęśliwości obywateli pomienionych krain grozi ich zuchwalstwo przez wprowadzenie nowej jadowitej nauki, dążącej do zerwania wszelkich religii, obywatelstwa i polityki związków, którą ci nienawistni nieprzyjaciele powszechnej spokojności, naśladując bezbożną, zbrodniczą i zbójecką kupę francuskich buntowników, starają się po całej Polsce rozsypać i rozkrzewić. Z tych powodów Naj. Imp. Jmć, Pani moja Najm. tak w nagrodę i powrót mnogich swych utrat, jako dla opatrzenia dobra i bezpieczeństwa Rosyjskiego Imperium i samych że polskich prowincji, równie też, aby raz na zawsze ukrócić przyczynę wszelkich wymysłów, swawoli i częstych a niezgodnych z sobą odmian rządu, postanowiła na koniec wziąć pod dzierżawę swoją i wiecznymi czasy przyłączyć do Rosyjskiego Imperium wszystkie krainy i mieszkańcy ich za poniższą granicą. (Następują postanowienia co do granic, bezpieczeństwa własności, mającej się wykonać przysięgi i publikacji manifestu) - „Korrespondent Krajowy i Zagraniczny” 16 kwietnia 1793.

Rachunek ogólny długów królewskich z 1 września 1793 r., wedle tego co izba skarbowa wykazała

złote grosze Gminie Ewangelickiej wyznania augsburskiego w Warszawie 7 100

Arndtowi i Szultzowi 2 700

Bacciarellemu 144 000

Sukcesorom Canalettego 2 445 15 Siodlarzowi Danglowi 167 400

Temuż wedle rachunku z 19 paźdz. 1793 r. 128 736

Hopemu i spółce resztę pożyczki z r. 1786 2 713 212 13 Hoornowi Gulcher i Mülderowi pożyczka z r. 1791 5 094 339 18 Wdowie Jacobsohnowej 18 000

Klasztorowi karmelitów w Warszawie 6 000

Merliniemu za cegielnię 45 000

Temuż jako wynagrodzenie za 30-letnie blisko usługi 36 000

Klasztorowi paulinów w Warszawie za Marcina Leduchowskiego 7 200

Rafałowiczowi resztę za panią Byszewską 18 000

Za reperacje poczynione przez Fontanę 2 727 27 Z reszty dawnego etatu 6 990 9½ Reverdilowi za książki dostarczone do biblioteki JKM 2 700

Kupcowi Richardowi w Warszawie 1 800

Sakramentkom w Warszawie 6 100

Szambelanowi Trębickiemu 27 637

Fergusonowi Tepperowi 5 120 636 26½ Tremie i jego rodzinie 74 250

Szambelanowi Przeuskiemu 5 000

Pod tytułem: drobne usługi Merliniemu 54 000

Mieczkowskiemu dla uzupełnienia sumy, którą JKM podarował Kossakowskiemu, biskupowi inflanckiemu 36 000

Długi nie objęte księgą wierzycieli

Hrabiemu Mniszchowi za brylanty 108 000

Meissnerowi resztę z 19 tysięcy dukatów na dług ks Poniatowskiego 117 000

Pani hrabinie Tyszkiewiczowej refernd. lit. 900 000

Pani Zamoyskiej woj. Podolskiej 300 000

Pasqua według asygnacji JKM z dnia 16 sierpnia 1785 r. płatnej 16 sierpnia 1788 r. 9 000

Sukcesorom Nostitza według asygnacji z 16 marca 1786 r. 4 750

Duhamelowi dla uzupełń. sumy 2 tys duk. z odsetkami po 6% według asygn. JKM z 28 lipca 1787 r., płatnej 28 lipca 1788 r. 18 000

Mieczkowskiemu za dług Trembeckiego 220 duk. z 3 stycz. 1788 r. płatne w maju 1790 r. 3 996

Ryxowi dla uzupełń. sumy 2 tys. duk. dłużnej mu od JKM odnośnie do utrzymania tancerzy z 24 wrześ. 1791 r. 18 000

Długi departamentu paziów według tabeli z 10 maja 1793 r. wynoszące od 1 lip. 1787 r. do ostatniego grudnia 1792 r. 119 860

Oprócz powyższej sumy departament paziów dłużny jest od 1 stycz do ostat. sierpn. 1793 r. 10 375 9 Wydział ekonomiczny zamku król winien jeszcze wedle rachunku z ostat. lutego 1792 25 398 21½ Dostawcy dworskiemu za furaż i drzewo według jego rach. od 1 lip. 1792 r. do ostatniego czerwca 1793 r. resztę 103 144

Littlepage według rewersu JKM z maja 1793 r. 24 000 duk.

432 000

Item według różnych rewersów JKM w lipcu 1793 r. 30 000 dukatów 540 000

Tabela szkatuły królewskiej podana przez Ryxa wynosi 405 504 duk. 7 299 072

Według tabeli i rachunków Crutty, które przekonywają, że w czasie całej tej negocjacji JKM odebrał na rewersa wydane na sumę 161 520 duk. tylko 122 255 duk. 10 zł w rewersach prywatnych do oddania a najwyżej 40 000 dukatów w gotowiźnie; stąd wypada, że masa długów JKM może być obciążona jedynie na 72 000

Berneaux ma istotnie 31665 duk. według tego co Ryx wykazał 29 paź. 1793 r. gdyż oprócz dawniejszych 25 666 duk. jest jeszcze świeży rewers JKM z kwietnia 1793 r, który Duhamel negocjował; wypada stąd suma 569 988

Heymanowi Żydowi w Berlinie 288 000

Van Barlowi 17 280 duk:

311 040

Wykowskiemu 7 500 duk: 135 000

Blankowi 25 000 duk: 450 000

Szambelanowi Gaszyńskiemu 3 000 duk: 54 000

Szambelanowi Tęgoborskiemu 6 000 duk: 108 000

JWielmoż ex-marszałkowi Raczyńskiemu odnośnie do kupna regimentu Szydłowskiego 36 000

Szambelanowi Camelli 36 000

Pani Camelli jego żonie

36 000

Zaległości pensji płaconych przez JKM różnym osobom: według rachunku złożonego przez JW koniuszego wielk. do ostatniego dnia maja 1793 r. 1 187 535

Pensje należne za rok ludziom dworskim, których JKM oddalić jest zmuszonym stosownie do układu przyjętego na 1 września 1793 r. 368 217 14 Ponieważ zdaje się, że JKM życzyłby sobie jeszcze płacić po 1 września 1793 r. pensje ludziom, mającym rzetelne tytuły do jego prawnej dobroczynności, kiedy tymczasem według układu na trzy miliony przyjętego na dn. 1 wrz. 1793 r. brak po temu funduszów, zgodzono się, aby osoby mające z nich korzystać kłaść nadal według wykazu dołączonego na rachunek długów JKM, zapewnić im te pensje przynajmniej na lat 5 do zapłacenia bez procentu przez komisję, która likwidować będzie długi królewskie, z tym założeniem, że w przypadku śmierci, którejkolwiek z tych osób przed lub w ciągu tych lat 5-ciu, reszta sumy przeznaczonej dla zmarłego powróci do masy amortyzacyjnej długów 1 500 000

Należy się Campioniemu mającemu na zastaw klejnot JKM wedle tego co podał JW koniuszy 29 października 1793 r. 36 000

Procenta do zapłacenia w Holandii i innym osobom do 1 wrz. 1793 r. najmniej 900 000

Do tego dodaje się suma 47 tys. duk. przeznaczona dla JKM na użytek wiadomy JW ambasadorowi 846 000

Księciu Józefowi Poniatowskiemu w skutek informacji dowodzącej prawa, jakie książę ma do stu tysięcy duk. z rozkazu królewskiego zapisanych do protokołu 17 listopada 1 800 000

Tak, że ogół długów królewskich wynosi 33 515 236 11 Które przy pomocy trafnych środków, jakie J.W. Poseł przedsięweźmie według znanej swojej słuszności, mogą jeszcze sprawiedliwie być umiarkowane biegiem rzeczy, jaki Jego Ekscel. przepisze i położy na zasadę komisji mającej się zająć tym przedmiotem i stopniowym spłacaniem rzeczonych przeszło trzydziestu czterech milionów złotych polskich. 9 listopada 1793 r. w Grodnie Stanisław August król.

Kopia listu J.W. Szczęsnego Potockiego generała artylerii koronnej do JO. ks. Sułkowskiego kanclerza koronnego z Petersburga pod dniem 13 czerwca 1793 r. pisanego W tej zmianie nagłej okoliczności i w tym stanie nieszczęśliwym ojczyzny, nie wiem jak mój raport adresować, zdaje mi się, że omylić nie mogę, gdy go adresuję do J.O. W. ks. Mci, jako do kanclerza na czele zagranicznych interesów z prawa będącego. Chciej J.O.W ks. Mość, czy królowi Imci i Radzie, czy sejmowi go przełożyć i stateczną swoją racz mnie zaszczycić łaską wierząc, że być nie przestanę itd. Kopia Raportu Ojczyzna choć nieszczęśliwa, ojczyzną być nie przestaje, i sercu cnotliwemu ukochaną jest zawsze, czyli stan jej chluby jest przyczyną, czyli Izy wyciska. Widziałem, jak czyny nagłe i nieprzezorne sejmu przeszłego, zwracając niechęć przemożnych sąsiadów, zgubę Polsce gotowały, pragnąłem odwrócić cios śmiertelny od ojczyzny mojej w tym źródle, z którego tylko lub zguba, lub ocalenie wyniknąć mogło. Zguba w składzie rzeczy, jaki był, była niechybna, ostrzegałem wcześnie, a na koniec odważyłem się na czyn, który ostatnią nadzieją się zdawał. Gdyby nadzieja nie uwiodła cnotliwej ufności, ocalić żądałem ojczyznę, oszczędzić współziomkom, tych nawet, co mnie bezprzyczynnie prześladowali, nie miałem żadnego widoku dla siebie i swych ambicji lub zysku, ofiarę z miłości własnej ojczyźnie zrobiłem, aby ją tylko od zguby ochronić można. Lecz Bóg, co kres trwania narodom przeznacza, usiłowania nasze uczynił daremne, znikła nadzieja ocalenia ojczyzny, i wraz dzieło dobrą wiarą rozpoczęte z rąk moich wypadło. Najjaśn. Konfederacja Generalna oddalić mi się od dworu tutejszego pozwoliła, dawszy mi zlecenie reprezentowania Najjaśniejszej Imperatorowej stanu nieszczęśliwego pozostałej części Polski. Uczyniłem zadość temu zleceniu i jaką odebrałem przez ręce J.W. grafa Zubowa odpowiedź, donieść mam sobie za powinność. 1-mo. Że dobro i pomyślność Rzplitej interesować zawsze będzie Najjaśn. Imp. 2-do. Że względem długów Rzplitej, które na całość niedawno państw swoich zaciągnęła znajduje słuszną rzeczą, aby tę część pozostałą obywatelstwa Rzplitej nie obarczały i tę okoliczność, jako też względem handlowych układów, będzie miał zlecenie JW. ambasador de Sievers traktowania i ułożenia w czasie sejmu. To niniejsze doniesienie na wyjezdnym czynię, oddalając się dla zyskania spokojności i zdrowia, których los nasz nieszczęśliwy mnie pozbawia. Wszędzie i zawsze nigdy Polakiem być nie przestanę. A w tym stanie nieszczęśliwym dla imienia polskiego, jeśli radzić jeszcze wolno zda mi się, aby się starać o konserwację egzystencji choć uszczuplonej niezmiernie Polski, pomnąc na to, że początki narodu naszego były jeszcze mniejsze i aby trwał jeszcze naród; czas zmienia okoliczności, a te raz jednym, drugi raz drugim są pomyślne. Dan w Petersburgu 13 czerwca 1793 r. Stan. Szczęsny Potocki gen. art. kor. (Kor. Kr. 16 lipca 1793).

List obywateli ziemi chełmskiej z sejmiku pisany Najjaśniejsza Imperatorowo! Odgłos zaboru reszty kraju państw Rzplitej Polskiej, a stąd niepewność losu każdego z nas obywatela wystawiająca na przyszłość różnych ucisków i przykrości wyobrażenia, daje powód nam, obywatelom województwa ruskiego, ziemi chełmskiej i powiatu krasnostawskiego udania się do W. Imp. Mości, abyś przez wielkość swoją, całemu światu jawnie znaną, potężnej swojej udzieliła protekcji, abyśmy, jeśliby nam koniecznie od ciała Rzplitej odpaść przyszło, pod słodkim W. Imp. Mci panowaniem swobód wraz z innymi, nowo zajętymi używać mogli.

List Najjaśniejszej Imperatorowej Rosyjskiej do J. Pana ambasadora de Sievers Mości Panie ambasadorze de Sievers! Czytałam z ukontentowaniem i z prawdziwą czułością list pisany do mnie od szlachty ziemi chełmskiej i przyłączony do doniesień W. Pana de die 4/15 czerwca. Sentymenty uszanowania i przywiązania ku osobie mojej w owym liście wyrażone imieniem części ludu polskiego, upewniają mnie o takowych że sentymentach tego całego walecznego i otwartego narodu. Postanowiłam sobie dokazać jedynie przez moje dobroczynności, tak ku tym, którzy pod moje przeszli prawa, jako też ku tym, którzy zostają pod rządem Rzplitej, że ich przywiązanie ku mnie nie jest mylne i chociaż mi nie wypada, ażebym zezwoliła na żądanie szlachty chełmskiej, zalecam WPanu atoli, zaprosić do siebie posłów tej ziemi i zapewnić ich w imieniu moim o mojej przychylności i o skutecznej protekcji, przez którą potrafię, w każdym czasie, zasłonić ich od przykrych przypadków, których się oni zdają obawiać, oświadczając im oraz, że moje staranności i usiłowania nieustannie będą dążyć do ustalenia szczęśliwości Rzplitej, do której oni będą ciągle należeć. Przy tym polecam W. Pana Mości Panie ambasadorze de Sievers opiece Boskiej. Carskoje-Sieło 15 czerwca 1793 r. Katarzyna (Kor. kr. 20 lipca 1793).

Chełm 11 lipca 1793 r. Rozkazała mi Najjaśniejsza Konfederacja Generalna, abym kopię listu pisanego od prześwietnej Konfederacji (chełmskiej) do J. Pana Budberga podpułkownika batalionu jegierskiego będący w aktach oddał dla publicznego uwiadomienia do umieszczenia w Kor.[respondencie], Fr. Zabłocki sekretarz Konfederacji

Kopia listu od konfederacji województwa ruskiego ziemi chełmskiej do JW. JP. de Budberg podpułkownika batalionu jegierskiego białomskiego Jaśnie Wiel. Mości Panie Podpułkowniku! Winny szacunek dla osoby J. W. Mości Pana i ta słodka pamięć, którąś po sobie zostawił, gdy w czasie jego w ziemi chełmskiej konsystencji każdy z obywateli łatwy przystęp, śpieszną w użaleniach sprawiedliwość i od zdarzających się, ile w owym jeszcze wojennej burzy czasie, przypadków zasłonę znajdował, nie mogła nie zniewolić cały skład obywatelstwa tejże ziemi, aby bądź czym mogła wdzięczność mu swoją oświadczyła. Nie zdarzyła się zręczniejsza okoliczność, jak gdy na sejmikach przed sejmowych niedawno odbytych, za powszechnym wszystkich żądaniem domieszczony został w instrukcji dla posłów punkt, aby imię JW. Pana w liczbie szlachty polskiej pomieszczone było, by tym, któregośmy się szczycili przyjaźnią, mogliśmy się jeszcze szczycić i współobywatelstwem. Konfederacja zaś, włożony od całej ziemi pełniąc obowiązek, ma honor donieść o tym J. W. Panu. Dan w Chełmie na sesji, dnia 25 czerwca 1793 roku. Onufry Węgliriski, chor. i prezydujący konfederacji ziemi chełmskiej, Ignacy Rulikowski, łowczy i konsyliarz konfed. z. chełm., Feliks Wereszczyński, skarb, i kons. konfed. z. chełm., B. Pągowski, kons. z. chełm., Kasper Kochanowski, kons. z. chełm.

Korespondencja różnych osób do Sieversa Riga, le 9 mars 1793. Vous m’obligez bien sensiblement et comme on ne peut d’avantage en m’ecrivant par tous vos couriers. Je vous rends mille grâces très humbles pour votre dernière du 19 février (2 mars) j’attens un courier pour vous faire parvenir celle-ci. Je suis bien fâché d’apprendre que nous avons perdu aussi par la faillite de Tepper, mais vous me faites trembler, mon cher Ambassadeur, en me disant que vous adresserez à moi si vous ne trouvez point d’argent à Grodno, et où voulez vous done que j’en prenne? Faite moi avoir un ordre pour le Kazennaia palata, sans quoi je ne pourai vous en envoyer. J’attens le résultat de votre besogne, n’étant d’ailleur averti de rien jusgu’ à l’heure qu’il est, mais je me flatte que tout ira bien et tranquillement. Adieu mon cher ambassadeur, je vous embrasse de coeur et d’âme et suis tout à vous. Repnin Le 15 mars. J’ouvre mon paquet pour vous dire que j’ai reçu votre lettre du 7/18 de ce mois et pour vour remercier du fond de mon coeur, de me l’avoir écrit en ami. Le terme du 27 aproche. Dieu donne que tout aille bien et tranquillement. Les Turcs arment dite vous. Cela ne me fait pas plaisir, je suis trop vieu et j’ai trop vu la guerre pour ne pas la hair. J’ai écrit au procureur général et lui ai dit que vous préveniez du manque d’argent où vous vous trouvez, en lui demandant s’il ne convenoint pas de vous préparer d’ici une dixaine de mille de ducats, je ne sais ce qu’il me repondra la dessus. Le comte Potocki est passé par ici. Il s’est arrêté deux jours. Il étoit triste, mais il semble qu’il tachoit de se deguiser à lui même la chose qui l’attriste. Il paroissoit n’en être pas tout à fait persuadé. Votre Mr. Bonneau n’est pas le seul de son espèce je crois. Je m’imagine qu’il peut y en avoir de pareilles en Russie. Heureusement les autrichiens prennent la dessus peut-être cette hydre infernalle va t’elle bientôt tomber. J’aurais des camps le long de la rivière. Ils seront prêts au besoin de se porter où il sera nécessaire. Je veux refermer ma lettre pour guetter le premier courier qui ira chez vous. Vos incluses sont expédiées. Adieu mon cher Ambassadeur. Je vous embrasse de coeur et d’âme. Repnin Riga, le 20 mars 1793. Un courier vient d’entrer chez moi qui vas de Petersbourg chez vous, je n’ay que le tems de vous dire mon cher Ambassadeur que j’ai reçu votre lettre de Grodno et de vous en remercier. Le terme critique approche, vous aurez de la peine à vous faire venir le Roi chez vous. Dieu donne que tout aille tranquillement. J’attendrai de vos nouvelles et vous embrasse de coeur et d’âme. Repnin Riga, le 21 février 1793. Je veux vous demander une grâce: c’est celle de mettre de côté tous les titres dans les lettres que vous avez la bonté de m’écrire. Je commence par vous en donner l’exemple. Ecrivons nous en ami et c’est en vérité de bien coeur que je désire d’être sur ce pied avec vous. Je viens de recevoir la vôtre du 15 de ce mois et suis charmé que le cte. Potocki passera bientôt par ici. C’est un homme que j’estime, que je respecte et que j’aime. D’où vient donc mon cher

ambassadeur que vous venez sitôt à Grodno? le Roi doit y ailler aussi à ce que me marque Igelstrôm. Est-ce la diète qui va bientôt s’y tenir, où est-ce simplement pour être auprès de la confédération dans le term des grandes affaires. Je vous envoye l’ukase sur les François qui vient d’être publié. A mon avis c’est très bien fait. Il faut se séparer de ces monstres. J’ai rendu vos incluses à Mr. de Pahlen, pour les faire parvenir à leurs adresses, Campenhausen m’a abandonné. Je n’ai pû le retenir plus longtems ne voulant pas le déranger. C’est un homme bien estimable. Tout est bien ici, je désire que cela aille de même chez vous. La faillite de Tepper aura de terribles suites. Que de malheureux qui en souffriront ! Adieu mon cher Ambasadeur. Je vous souhaite de coeur et d’âme tout le bien que vous pouvez vous désirer vous même. Repnin Riga, le 25 mars 1793. Je prépare de rechef une lettre pour vous mon respectable ami, pour l’envoyer avec premier courier qui passera. J’ai reçu la vôtre de Grodno du 22/31 de ce mois. Je me flatte d’en avoir bientôt une autre comme vous me le promaitez. Dieu donne que tout se fasse tranquillement! nous sommes à la veille de l’instant critique. J’ai écrit comme je vous ay dit, si je devois vous préparer quelqu’ argent. Le procureur général me repond à cela, que vous aurez de l’argent d’autre part et que celui d’ici a une autre destination, de sorte que vous ne pouvez mon ami compter en cela sur moi. Je crois même que vous n’êtes plus dans le besoin, parce que j’ai fait passer par ici un majcr de la garnison de Petersbourg, qui porte des sommes en or et en argent, pour vous et pour Igelstrôm. Il devoit être hier à Kowno ou du moins à Keydany, où il y a déjà des trouppes à vous, et par conséquent il est hors de tout danger. J’ai déjà écrit à Mr. le cte. de Zubow touchant Littlepey, s’il failloit le laisser passer ou le prier de s’en retourner chez lui, s’il venoit ici sans votre passeport. Je connois fort bien le personnage et l’impératrice même s’en souviendra je crois. Elle doit l’avoir vu à Kiew la dernière foi qu’elle y a été, il est incroyable que la démocratie ait pu tenter un roi, puisqu’ elle n’agit que pour les detruire. Nos égarements sont sans bornes et si nous n’en étions les témoins oculaires nous n’aurions pu les croire. Je ne vous en dirai pas davantage aujourd’hui. Le 26. Je viens de recevoir par un de vos gens une lettre de vous, mais je ne sais du quantième. Car la date n’y est pas, mais vous y joignez un buletin de Vienne qui me paroit être d’une rare extravagance. Un homme de distinction y est-il dit a présenté ce projet. On peut se distingeur en absurdité comme en autre chose. Ne sois ce pas un de vos opposant ou émigré qui a imaginé ce beau partage. Cela fait pitié mon cher ami. Il faut plaindre la cervelle qui a pû enfanter de pareilles idées. Je vous plains bien sincèrement de ce que le roi sera dans le même endroit avec vous dans le temps où la bombe crevera. Vous en serez impitoypablement ennuyé et tracassé. Ce seront des pleurs, des soupirs, des défaillances et des répétitions continuelles s’il n’y a pas moyen de faire changer la chose. Que Dieu vous aide de toute manière mon cher ami ! C’est tout ce que je puis dire. Le 27 au soir. Le comte Morelli arrive dans l’instant pour aller chez vous. Je n’ay que le temps de vous dire mon cher ambassadeur que dès demain des postes de trouppes légères avanceront et borderont toute ma frontière. Ce mouvement je crois sera su et en imposera un peu à vos têtes chaudes de mon voisinage. Adieu je vous embrasse de coeur et d’âme. Riga, le 15 avril 1793. J’ai reçu mon cher Ambassadeur votre lettre du 4/15 de ce mois. Votre

manière de vous guérir du mal de tête en écrivant est rare, ce n’est certainement pas celle de tout le monde. Les élégants du temps se mettraient dans leurs lits et fermeraient tout passage à la lumière. Mai chacun a son ton et son allure. Je suis charmé que votre besoin d’argent est levé. Ce que vous dite sur la façon d’agir du roi se répéttera toujours. Vous devez vous y attendre. Je le sais par expérience. Vos tracasseries ne sont pas encore finies. Vous en aurez toute votre suffisance. Les têtes folles mon respectable ami s’acrocheront toujours à toutes les idées creuses qu’on leur présentera comme celle des Turks, des Suédois etc., etc. On ne peut les guérir qu’en leur donnant de la raison, mais comment la faire entrer dans les cervelles qui ont faites divorce avec elle? Il faut avoir de la patience et ne pas se déranger par leurs absurdités. Je joint ici un paquet pour Igelstrôm. Ayez la bonté de le lui transmettre. La Dwina n’a point donné son spectacle ordinaire. Elle est partie fort tranquillement, et n’a fait nulle part le moindre dommage. J’ai un aide-de-camp nommé Gersdorf auquel Me. la starostine malagoska a faite une donation de 4 milles ducats en lettre de change sur Tepper. Ces lettres sont en originaux chez Mr. Becker à Varsovie et l’acte de donation y est aussi en copie vidimée. Mr. de Boulchakoff vous en a parlé. Ayez la bonté de protéger cette affaire autant que la justice et les circonstances de la faillyte de Tepper le permettront. Pourvu que Gersdorf aye quelque chose s’entend autant que les autres créanciers de Tepper, car je ne demande aucune préférence injuste. Mr. Becker pourra mieu que moi vous instruire de cette affaire, recommandez la lui je vous supplie. Mr. de Boulchacoff est ici depuis quelques jours et se propose de partir lundi le 18. C’est une ancienne connoissance que j’ai été charmé de voir. Je serai charmé d’apprendre des nouvelles de Kamience. Je me flatte qu’elles arriveront bientôt et qu’elles seront bonnes. Soyez assuré de ma sincère amitié pour vous. Repnin Faite mes compliments à Mme. la gde. générale Oginska. le 16. Je viens de recevoir dans l’instant par un courier d’Igelstrôm votre lettre du 13/24 de ce moi et vous en suis obligé ainsi que des annexes que vous y avez joint. Je l’ay prévu mon ami que vous auriez encore des tracasseries et des déboires, et que bien des gens vous péteroient à la main. Il faut vous y attendre et compter là-dessus. La besogne n’est pas à la fin, mais prenez garde qu’a force de vous tracasser votre santé n’y succombe à la fin. Vous n’en avez point de trop, c’est pourquoi il faut mesurer votre travail à vos forces physiques & ne pas vous affecter de ce que les fous font des folies et les intrigans des intrigues. C’est leur éllément, rarement ils en sortent, ce serait un miracle! Riga, le 22 juin 1793. J’ai reçu mon cher ami trois de vos lettres, la première avec la nouvelle de l’ouverture de la diète, la seconde avec votre note et la troisième avec l’avis de la séquestration des revenus du roi et de ceux de Tiszkiewicz. Je suis bien fâché des tracasseries desagréables que vous essayez, étant parfaitement persuadé que les violences ne sont pas de votre caractère et que vous souffrez vous même d’être obligé d’employer la force pour réussir. C’est la le malheur des affaires de cette nature. J’en ay fait la triste expérience. Je ferai pour votre frère ce que je pourrai, mais il faut un peut de patience. Je serais fâché de le perdre du service. Vous verrez par ma lettre russe l’ordre que j’ai reçu de vous envoyer de l’argent. Si vous ne pouvez pas tirer sur moi des lettres de change, envoyez quelqu’un de votre part pour recevoir cet argent et pour vous l’apporter de mon côté. Je lui

donnerai tout aide et assistence pour ce transport. Etant sur les lieux vous connoitrez mieu de quelle nature ils doivent être. Je crois que Toutolmine est assez propre à la besogne qui lui est confiée. La partie militaire le sera, dit-on, où l’est déjà au général en chef prince Dolgoruki beau-frère du comte Nicolas Soltikoff. Il a été mandé exprès de sa retraite pour cette commission, car il avoit déjà quitté le service. J’attendrai de vos nouvelles avec impatience ainsi que votre reponse pour l’afgent en question. Je vous souhaite plein succès mon cher ami avec de la santé et de la patience. Je vous embrasse de coeur et d’âme. Repnin P.S. Je viens de revenir d’Arensbourg où j’ai trouvé tout dans le meilleur ordre possible. J’en ai ramainé Campenhausen pour quelques semaines, après quoi il retournera. Ses filles sont charmantes. le 23. P.S. Avant d’avoir pu faire partir cette lettre il m’est arrivé un courier du procureur général qui me fait part d’un ordre de S. M. l’Impératrice de ne plus vous envoyer de l’argent parce qu’il vous sera expédié de Petersbourg et l’est déjà en partie, en conséquence je ne vous fait plus parvenir ma lettre russe dont j’ai parlé plus haut, parce qu’elle ne contient que des arrangements sur cette remise que je comptois vous faire, à la suite de quoi tout ce qui a rapport à cet objet dans celle ci devient nul. P. S. 50 m. écus viennent d’arriver pour vous de Petersbourg avec un capitaine Achmatow, que je ferai partir dès qu’il se sera pourvu de voiture, ce que je crois sera fait aujourd’hui. En attendant Mr. le procureur général me demande de vous envoyer ses lettres par un exprès, ce que j’exécute en vous dépêchant le major Guersdorff, qui en même temps aura peut-etre par ce moyen quelque renseignement sur son affaire et que je recommande à votre bonté et protection. Je lui ai fait donner 150 rs. banco pour les progones. Si cela ne suffisoit pas pour son retour je vous supplie de vouloir bien l’aider de votre caisse. Cependant ne le retenez pas trop, car je compte partir pour Reval avant la mie juillet notre stile, et je voudrois qu’il fut déjà de retour pour ce temps. Adieu je vous embrasse de coeur et d’âme. Repnin Riga, le 27 juin 1793. Je viens de recevoir mon cher ami par un courier qui a passé ce matin vos lettres du 20 et du 23 de ce mois, ainsi qu’une dépêche russe aussi du 23 touchant l’argent a vous envoyer d’ici. Ma lettre expédiée par le major Guersdorff que vous aurez sûrement déjà reçu à l’heure qu’il est, vous instruira que l’envoye d’argent d’ici chez vous est contremandé et qu’il vous est déjà envoyé en parti de Petersbourg avec l’assurance que le reste vous sera envoyé incessament delà aussi, je n’ay done mon ami plus rien à faire avec ces remises. Quant aux autres points de vos lettres je vous suis tendrement obligé pour la part que vous avez pris à ma course maritime qui grâce à Dieu a finie fort bien. Je suis bien sincèrement fâché que vos affaires ne vont pas à votre gré. Dieu vous préserve de tout trouble. Le pays a besoin de repos après toutes les guerres qu’il a supporté. Espérons en la bonté Divine et prions qu’elle ne nous abandonne pas. Vous me dites qu’il sera accordé annuellement pour l’éducation des petits princes de Courlande 24 m. écus. Si effectivement cette somme leur sera exactement payée, allors on peut sans aucun doute en mettre la moitié de côté pour servir d’apanage au cadet, mais je doute fort que cela soit ainsi, parce qu’a présent le duc ne

donne je crois que 6 m. écus pour l’entretient de ces Princes, et encore ne les paye-t-il jamais exactement et reste en retard quelquefois de six mois, ce qui marque clairement sa mauvaise volonté décidée. Les lettres à During et au prince Gustave leur seront remises incessemment et je joins ici une réponse à celle que la princesse m’a fait l’honneur de m’écrire. Ses enfants sont souvent chez moi, et sont réellement aimables. Adieu etc. Repnin P.S. Monsieur le capitaine AxMaTOBb est déjà passé par ici avec le premier envoye d’argent pour vous, et dans ce moment arrive le reste de votre argent avec l’enceigne MeBepoBHHb qui partira aussi incessament pour vous le remettre. Varsovie, ce 3 avril 1793. Mr. l’Ambassadeur! Je m’acquitte en premier lieu des remercimes que je vous dois, pour l’assurance que vous m’avez donnée dans votre du 30 mars, que ma belle soeur ne sera pas inquietée dans la jouissance des revenus de Wielona. En second lieu, je vous fais part, que je me mets en route pour Grodno sans faute demain, en mettant de côté tout empêchement. Mon médecin est tombé malade. Je suis obligé de le laisser ici. Je parts sans lui. Le castellan Ozarowsky est actuellement déjà commandant des gardes à pied de la Couronne. Je remets à nos entretiens personnels, les autres objets de nos lettres respectives antérieures. Le porteur de ma présente, le chevalier Littlepage, a déjà l’avantage de vous en prie, Monsieur, qu’il sera à Petersbourg d’une recommandation de votre part. Il a servi avec distinction au siège d’Oczakow. Il a eû le bonheur d’être présenté à S.M. l’Impératrice à Kiow. Elle lui a même fait celui de lui parler. Il a été lié d’amitié ici avec Mr. de Zuboff, qui a fait la campagne dernière sur le Rhin. J’espère que l’intérêt que je prends à lui, ne lui nuira pas. Il ne me reste qu’à vous réitérer les témoignages de la haute considération et l’amitié, avec laquelle je suis. [Stanislaw August] Nennal, ce 12/23 février 1793. Comblée d’honnêteté tant à Riga, que pendant la route, je remplis un devoir qui m’est bien agréable, en Vous exprimant toute ma reconnoissance, car je sais parfaitement, Mr. l’Amb. que c’est à vous, à ce que vous avez bien voulu dire en ma faveur que je dois tout: j’ai passé trois jours à Riga, j’ai demandé des nouvelles de Messieurs vos frères, on m’a dit que l’un étoit incommodé et l’autre absent, j’aurais été enchantée d’avoir l’honneur de faire leur connoissance, Vous donnez le désir, Mr. 1. A. de connoitre tous ceux qui vous appartiennent. Je songe avec regret à la brièveté du temps, que vous avez passé à Grodno, j’aurois désirée d’être à même de jour de votre société. Je vous prie de croire que rien n’est plus sincère, que les sentimens d’amitié, d’estime et de la considération que vous m’avez inspirée, et que je vous prie d’agréer à titre d’hommage etc. Potocka née Mniszeck Varsovie, ce 15 mars 1793. Mr. l’A. Vous sentez bien que m’étant une fois déterminé à Grodno, malgré toutes les répugnances, uniquement pour satisfaire S. M. l’Impératrice, je ne marchanderais sûrement pas, pour huit jours de plus ou de moins, s’il étoit en mon pouvoir de partir plutôt. Mais

puisque vous paroissez craindre surtout, que cela ne produise d’autres délais relatifs à la Diète, je vous prie encore de faire attention au moyen, que je propose, qui est, que je signe les universaux ici, avant de partir. Alors, cette petite différence même du temps disparoitra. Vous voyez, que je ne demande pas mieux que de faciliter tout ce qui ne seront pas incompatible avec mes devoirs et mon honneur, comme je m’en suis amplement expliqué avec vous encore hier. Ce m’est toujours un vrai plasir de vous réitérer les témoignages les plus sincères de mon estime et de mon affection. [Stanialaw August] Varsovie, ce 27 mars. Vous vous doutés bien, Mr. l’A. du surcroît d’afflictions que m’a donné ce que votre lettre du 23 du courant m’annonce au sujet de mon neveu. Je ne répéterai point ici combien cette malheureuse affaire m’a donné de chagrin, combien ce qui s’y est fait, a été contraire à nos intentions, et a toujours anticipé sur ma connoissance de sorte, que le mal étoit toujours fait, avant que je pus y mettre obstacle: car vous savez tout cela. Je me borne donc à vous dire, aujourd’hui, Monsieur, que mon neveu, porte à la vérité le titre de starostę de Wielona en Samogitie, mais que sa mère, née comtesse Kinsky, veuve de mon frère, ayant eu la survivance de cette starostie, en perçoit les revenus, comme faissant vraiment son douaire par un accord de famille. Elle s’est retirée en Bohème auprès de sa famille depuis bien des années, extrêment maladive. Elle restera sans moyen de subsistance, reduite à une indigence entière, si la starostie de Wielona êtoit confisquée; vous connoissez parfaitement ma propre situation, elle ne me laisse pas les moyens de dédommager ma belle soeur. Ce triste tableau n’est point surchargé, vous le savez. Comme donc il est exactement véritable, j’ose encore espérer, que lorsque vous le présenterez à S.M.I. Elle n’exigera pas cette confiscation, laquelle en comblant les malheurs de ma pauvre belle soeur, aggraverait si sensiblement les miens. Je partirai sans faute le 4 d’avril d’ici, et je vous promets, que ma marche ne sera retardée par aucun prétexte controuvé, au-delà du vrai besoin: quoique vous ne sauriez douter, que je ne m’approcherai de Grodno qu’avec le coeur bien serré. Ce n’est que dans votre amitié, que je pourrois y chercher quelque consolation. [Stanisław August] Varsovie, ce 29 mars 1793 Mr. L’Amb.! Ce n’est qu’après le départ de la lettre que je vous ai écrite le 27 du courant, que j’ai appris, que la généralité de Grodno a déclaré le 11 Mars dernier tous les Kriegsrecht et Standrecht, qui ont eû lieu l’été passé pendant le commandement de mon neveu, pour nuls et non-avenûs. Comme vous n’ignorez certainement pas les causes, pour lesquelles, ceux, qu’on a voulu réhabiliter par ce décret ont été notés l’été passé, je suis persuadé, que vous sentez vous même ce qu’il y a penser de ce décret, et l’effect que produira dans nôtre armée le replacement de pareils officiers. Dans ce même décret de la généralité, le commandement que mon neveu exerçoit l’été passé, est nommé non légal. Comme il agissoit par ordre de la diète, laquelle étoit la seule autorité reconnue dans le pays, mon neveu ne sauroit être avec justice trouvé fautif, pour avoir obéi au pouvoir, auquel il étoit assermenté. Si l’on met en fait, que mon neveu a envoyé un cartel à Mr. Potocky, et que c’est pour cela, que son bien doit être confisqué, je vous prie, Mr. de considérer, que l’addresse du 1 janvier de Mr. Potocky à l’armée, étoit conçu en termes injurieux et de manière, que

mon neveu ne pouvoit s’y meconnoitre, quoiqu’il n’y fut pas expressément nommé. En conséquence il a écrit une lettre à Mr. Potocky, laquelle il a mis une phrase qui indiquoit l’intention d’une affaire personelle. Mon neveu s’est donc crû appelle, et c’est là dessus qu’il a marqué à Mr. Potocky l’endroit où il comptoit le rencontrer. Vous avez vû toutes ces pièces à Varsovie en entier; Je ne fais ici que vous les rappeller, pour constater, que mon neveu n’a pas été le premier à donner un cartel à Mr. Potocky. Sans doute que si j’avois sçû à temps l’idée de la première lettre de mon neveu, j’aurois tout fait pour l’empêcher (quoiqu’il n’étoit pas nommé personellement) et étouffer ainsi cette malheureuse querelle. Mais encore une fois, ce n’est pas mon neveu qui a parlé de duel le premier. Voilà ce que je représente à votre équité et a votre amitié, laquelle voudra bien envisager, sous quels fâcheux auspices je me vois obligé d’entreprendre le voyage de Grodno, et quelle réception m’y attend précisément à mon arrivée, si sans regards à ce que ci dessûs, on procède à la rigueur contre mon neveu. Dans peu de jours je compte vous réitérer l’expression de tous les sentimens, avec lesquels je suis etc. [Stanislaw August] Riga, le 9 avril 1793. Votre neveu a passé ici il y a quelque jours et m’a remis votre lettre, mon cher & respectable ami, dans laquelle vous me faites part que vous présenté votre déclaration, et comme il ne vient point jusqu’à présent de courier pour vous, je ne veux pas vous laisser ignorer plus longtemps que j’ai reçu votre lettre et que j’ai fait avancer sur ma frontière un fort cordon de trouppes légères derière lequel j’ai un bon corps de trouppes régulières tout prêt à marcher si vous en avez besoin et si on osoit grouiller chez vous. Mais je me flatte que la raison soutiendra son empire dans toute la nation polonaise et qu’elle ne voudra pas s’attirer gratuitement un malheur terrible et une ruine totale en regimbant contre une chose qui n’est plus à changer. Elle a actuellement plus que jamais besoin d’être sage. Je ne vous dirai pas d’avantage par cette voie et me contente de vous assurer de mon amitié sincère et de vous embrasser de coeur et d’âme. vous savez sans doute déjà la tournure qu’ont prises les affaires de scélérats françois. Cette bande abominable qui a causé le malheur irréparable de toute la nation, parait tirer vers la fin, parce qu’il y a une justice suprême dont la longue patience se lasse à la fin, mais les malheurs causés par ces scélérats ne finiront pas de sitôt. Repnin Riga, le 1 may 1793. Je vais faire une tournée dans le pays. J’ai attendu un courier de Petersbourg, mais il n’en vient pas. Je vous écrirai donc quelques mots par la poste. J’ai reçu vos lettres cher ami, depuis le 16 jusqu’au 23 avril inclusivement. Dieu soit loué de ce que les choses se passent tranquillement chez vous. Il y a déjà assez de malheurs en Europe sans qu’il soit besoin de les augmenter. Les Autrichiens finiront par se defacher. Ce n’est pas le devans, mais le dos et les costes qui peuvent tracasser, le 3 de may est un terrible jour pour la Pologne. Chaque égarement porte sa punition avec soi. L’ambassadeur turc doit être en chemin. Le notre pour ce pays est déjà parti. Ils sont peut-être déjà changés sur la frontière. Cela nous promet quelque temps de repos. Adieu etc. P. S. Je me flatte qu’à l’heure qu’il Kamieneck est à nous. Il est très facile de l’afamer. Il ne coûtera

pas un homme, si l’on prend ce moyen. Repnin Bialystok, ce 10 avril 1793. Mr. l’Ambassadeur. Pour satisfaire à vos demandes réiterées, de presser mon voyage, j’ai obmis le jour de repos, que j’avois projette à Wengrow. votre avant dernière lettre me disoit, que cet empressement tourneroit au bien pour moi. votre lettre du 9 d’avril, que le chevalier Littlepage m’a apportée aujourd’hui m’apprend la funeste catastrophe de ma patrie. Elle m’affecte si fort, et toutes ses circonstrances sont telles, que je ne saurois aujourd’hui vous exprimer autre chose, que le sentiment profond de ma douleur. Elle affecte également et mon esprit et ma santé. Je remets donc à une autre fois à vous parler plus amplement. Il est impossible que vous ne sentiez vous même à quel point je dois souffrir. Vous vous êtes acquis un ami dans ma personne, mais cet ami est bien malheureux. [Stanisiaw August] Bialystok, ce 12 avril 1793. Mr. l’A. Inquiet sur votre santé, je reponds à vôtre lettre datée d’hier. Vous savez que la confédération générale a réuni en elle tout le régime du gouvernement. Vous savez qu’elle a exercée exclusivement les actes du pouvoir suprême, qu’elle a promulgué les adresses à la nation et statué toutes les ordonnances; que tous les citoyens confédérés ne reconnoissent que cette autorité, n’obeissent qu’à elle ne regardent comme légales que ses intimations. Vous concevres d’après cela, que la publication des universaux pour la diète proposée ne pourroit émaner légalement que de cette confédération même. Toute autre marche, toute autre mode, jetteroit des doutes, et qu’ainsi je ne saurois me résoudre à acquiescer aux résultats de ce nouveau Conseil, dont vous me faites mention, par ma signature. Je dépose dans le sein de votre amitié les sentiments de ma conviction que votre coeur honnête saura sans doute apprécier. L’appartement qui vous attend ici est préparé et chauffé d’avance. J’espére de vous y voir déjà bien portant. Ce sera avec bien de la vérité que je vous y répéterai les témoignages de l’amitié que vous m’avez inspirée. [Stanisiaw August] Bialystok, ce 14 avril 1793. Mr. L’A. Mr. de Morelli m’a remis hier une lettre de votre part, avec celle de Mr. de Zouboff. J’ai bien reconnu dans la vôtre la bontée de votre coeur et l’intérêt que vous prenez à moi. Je vous en remercie bien sincèrement, et quand j’aurai le plaisir de vous voir ici, je vous réitérai ces remercimens avec la plus grande sensibilité. Tel malheureux et affligé que je soye, je me dirai toujours: „cela ne seroit pas, si cela avoit dépendu de Mr. de Sievers”. Je viens de recevoir de varsovie les trois lettres inclues ici; celle qui est à cachet volant, à été apparement adressée ainsi au banquier Berneau lui même. J’y joins mes instances aussi, pour que vous le regardiez de bon oeil, car c’est un très galant homme et nullement jacobin. Je m’intéresse par conséquent beacoup à lui. Les deux lettres cachetées sont du chancelier Malachowsky, l’une pour vous, Monsieur, et l’autre pour Mr. de Buchholtz. Je crois que ce ne sont que des réponses aux déclarations. Comme je vous sais surchargé d’affaires, j’abrège ma lettre en vous assurant en peu de mots, mais bien sincèrement, de toute mon amitié.

P.S. voici en original la prière adressée à moi par Mme. Bonneau. Je l’adresse à votre compassion et à votre bienfaisance, pour autant que cela sera possible. [Stanisiaw August] Varsovie, le 21 mars. J’envie trop de Mr. de Diwow le plaisir de vous voir pour ne pas me donner celui de vous écrire cher Papa. Puisse votre coeur se tromper et me donner le droit de vous donner ce nom comme j’en ai le sentiment. Comment trouvez - vous de votre route? Les fleurs et les roses de Grodno ontelles tant d’épines que celle de Varsovie? Vous les ôtez à celles qui me viennent de vous, et je les reçois avec confiance et en attend toujours de votre part, ma reconnoissance voudroit en semer sur vos jours. Conservez les je vous prie pour votre jardinière, qui veut toujours les cultiver en tendre fille et votre devouée amie. Radziwill Je n’écris pas à mon mari, c’est à vous, à l’en consoler. Bialystok, ce 16 avril 1793. Mr. l’A.! Toujours fort aisé quand mes opinions se rencontrent avec les vôtres, je suis entièrement de votre avis sur ce que vous me dites dans votre lettre du 14 du courant, que ce n’est pas à moi à faire revivre le dernier Conseil Permanent, que c’est la confédération, qui doit le dire, qu’elle doit le faire; je m’en tiens donc à cela. L’évêque Kossakowsky, Mr. Dziekowsky, Czetwertinsky et Piaskowsky, m’ont dit uniformément, qu’ils n’étoient chargés absolument de rien autre chouse, que de me prier au nom de la généralité de venir à Grodno. Je leur ai répondu que c’est pour m’y rendre, que je suis parti de Varsovie, comme en effet je compte d’être à Grodno sous peu de jours. L’objet de vous satisfaire personellement en cela, Monsieur, est un motif puissant pour moi. Autant que l’intention, que vous aviez d’éloigner de Grodno les trouppes russes, qui l’environnent en cantonnement, pour soulager les habitants des environs, étoit consolante, autant je suis affligé d’apprendre, que vous en ayez suspendu l’effet. Connoissant votre humanité équitable, je ne puis me refuser à l’espoir, que vous ne ferez point différer le payement des livraisons liquidées, et je ne puis me persuader, que vous, Monsieur, tel que je vous connois, vous puissiez vous porter, à vouloir opérer vraiment la destruction finale de tout le pays par les rigueurs, que vous semblez annoncer. Au moment que j’allois cacheter ceci, je reçois votre lettre du 15. Je ferai savoir au banquier Berneau et Mm. Bonneau ce que vous répondez à leur sujet. Quant à la réintégration de l’ancien Conseil Permanent, j’ai déjà dit ci-dessus, que je me conforme entièrement à votre avis. Je serai pour sûr dimanche à Grodno. L’évêque Kossakowsky vous dira les raisons, qui m’empêchent d’y être plutôt. Ce sera avec autant de satisfaction, que de vérité, que je vous réitérerai l’assurance de mes sentimens invariables de vous. Je crois devoir encore ajouter, qu’en me conformant à vos idées, j’entends, que la Généralité requerera formellement la réintégration du dernier Conseil Permanent, dans l’object et pour effectuer la publication des universaux, pour convocation de la diète. [Stanislaw August] Bialystok, ce 17 avril 1793. J’envoye le grand écuyer Kicky à Grodno, pour voir si tout y est prêt et

arrangé pour moi et ma maison. J’envoye Friese comme pour le même objet, mais dans l’objet réel, que voici: d’après votre dernière lettre, Mr. l’Amb., datée du 14 avril, j’ai répondu aux quatre délégués, que je serai à Grodno dimanche 21 du courant, mais plus je réfléchis à l’alternative, que vous me donnez dans votre lettre du 15, de me résoudre à mon départ aujourd’hui, ou bien en restant à Bialystok, pour éviter une représentation desagréable, de condescendre au projet de la réintégration de l’ancien Conseil Permanent pour l’émanation des universaux; plus, dis-je, je réfléchis à ces paroles: pour éviter une représentation desagréable, et plus je crois nécessaire, de vous prier, que par le porteur affidé de la présente, Friese, vous m’écrivez en confiance, et sous secret, si dans le fond vous ne trouveriez pas mieux, que je reste encore ici, puisque cela n’empêchera nullement l’objet de la réintégration du Conseil. Je vous prie instamment de me donner réponse au plutôt, et si je peux rester encore ici (comme je le préférérois), de m’indiquer la tournure à donner à cela. [Stanislaw August] Bialystok, ce 19 avril 1793. Mr. l’A. J’ai reçu votre grande lettre du même jour et ce matin celle que Friese m’a apportée. vous êtes instruit et du mauvais état, dans lequel ceux qui ont habité mon château de Grodno l’ont laissé, et du mauvais état des chemins, que l’on répare actuellement. Ces raisons, qui ne sont pas des prétextes, mais des vérités, font que ne puis partir d’ici avant dimanche, et qu’ainsi je ne serai à Grodno, que lundi 22. du courant pour sûr. Je ne fais que mon devoir, en vous conjurant de ne point exercer les sévérités, que vos deux avantdernières lettres annoncent. Elles seroient en vérité aussi inutiles qu’affligeantes. En effectuant sans cela tout ce que vous voulez, pourquoi augmenter le nombre des malheurs? Je ne veux plus parler de moi; mais parlez à votre propre coeur et à votre équité. Je vous prie instamment de retarder au moins jusqu’après l’arrangement total, la translocation de la commission du trésor de Lithuanie à Vilna. Vous reconnoitrez vous même dans peu, qu’il sera mieux, qu’elle reste encore à Grodno. Vous savez sûrement déjà, que les Prussiens viennent d’étendre encore leurs occupations dans les districts de Wyszogrod et Ciechanow, qui font partie de la Mazovie. C’est ainsi que chaque journée augmente les peines de celui, dont l’estime et l’amitié paroissent vous intéresser. [Stanislaw August] Bialystok, ce 20 may 1793. Mr l’A. Le Sr. Jelensky, podkomorzy de Mozyr, qui aura l’honneur de vous remettre ma présente, est un homme, qui par lui-même et par son ancienne, nombreuse famille a été constamment considéré en Lithuanie; ses bonnes qualités et son attachément non interrompu lui ont concilié ma bienveillance. Comme les changement actuels le mettent hors de portée d’en recevoir des preuves de ma part, il a désiré de vous être recommandé particulièrement pour tout ce qu’il aura à vous représenter, et pour ce dont il aura à vous prier pour lui et pour sa famille. Je le fais d’autant plus volontiers, que je connais son bon caractère. Mon secrétaire Friese en vous le présentant, saura vous dire, Monsieur, avec plus de détails tout ce qui le regarde, et ce qui m’intéresse à son sujet. Il m’est bien agréable d’avoir encore cette occasion de vous renouveller, Mr. l’A., les assurances de

tous les sentimens distingués, que vous m’avez inspirés. [Stanislaw August] Riga, le 21 may 1793. Deux de vos couriers mon respectable ami ont passés successivement, et m’ont apporté vos lettres du 14 & du 17 de ce mois. Vous avez bien raison de vous affliger de la mort de Kreczetnikow. C’est vraiment une perte dans les circonstances présentes. Il est essentiel de le remplacer par un homme digne de cette place. Je crois mon ami qu’il n’y s’agira aucunement de moi. Je me flatte qu’on me laissera tranquillement jouir du repos, que je désire uniquement; mais ce sort pourroit fort bien tomber sur vous. Vos affaires doivent être finie le mois prochain, à vue de pays le militaire n’aura rien à faire de quelque temps, vous êtes actuellement au fait des affaires de ces contrées; croyez - moi que vous êtes plus propre que les autres pour cette besogne. D’ailleurs mon ami remettons nous tranquillement à notre destinée, faisons ce qui nous sera ordonné et n’allons pas au-delà; c’est la mon sistème depuis longtemps. Ne rien demander ni refuser quand on l’ordonne. La communication pour le transport des mats par la Düna que vous avez trouvé et qui est devenue notre en conséquence de quelques mots que vous en avez dit, pourra sans doute être d’un très grand avantage pour Riga et pour toute la Russie; c’est ainsi que se fait l’enchaînement des choses et que fort souvent on ne sait pas même ce qu’on opère par la moindre action ou par une seule parole. Je vous suis obligé pour l’expédition de mon vin d’Hongrie et en rendrai l’argent à Mr. Moller et Comp. Le bâtiment que vous avez à votre campagne est fort beau et le seul beau que j’ai trouvé dans toute la Livonie etc. etc. Repnin Riga, le 8 juin 1793. Comme vous êtes actuellement en pleine diète et comme je connois ce que vaut là une de cette besogne, je vous plains sincèrement de coeur et d’âme, vous désirant de même un parfait succès et le repos nécessaire après une telle bagarre. La gazette nous parle d’une déclaration d’Autriche qui veut avoir une part en Pologne. Cela est-il-vrai? Vous ne m’en avez rien dit jusqu’ à présent etc. Repnin J’ai vû avec plaisir dans vos differens rapports du 30 mai (10 juin) une nouvelle preuve de votre zèle et de l’assiduité avec laquelle vous vous appliquez aux travaux importans que je vous ai confiés. [Katarzyna II] Riga, le juillet 1793. Je viens de recevoir mon cher ambassadeur votre lettre du 28 juin v. s. avec les journaux de la diète y joints, qu’un de vos couriers m’a remis en passant par ici, et vous en suis tendrement obligé. Je désire sincèrement que votre délégation soit déjà décidée ainsi que vous l’espérez, et d’un autre côté je vous plains de coeur et d’âme de toutes les tracasseries que vous essayez. Mais vous en aurez encore beacoup mon ami. Il faut vous y préparer. De plus je vous plains encore d’avantage en connoissant votre caractère de ce que vous avez besoin d’avoir recours à des mesures extrêmes, etc. [Repnin]

15 juin. Je suis charmée de voir que cela commence enfin à prendre une allure raisonnable et j’approuve pleinement les démarches fermes et énergiques que vous avez faites en cette occasion. [Katarzyna II] Riga, le 12 juillet 1793. J’ai reçu successivement mon cher ami vos lettres du 3 du 6 et la dernière par GuersdorfF du 8 de ce mois v.s. je vous en suis tendrement obligé ainsi que des journaux, des notes et du projet du traité qui y étoient joints. Je vous fais compliment de coeur et d’âme du succès de vos négociations. C’est hier que le traité a du être signé. J’en suis véritablement enchanté et vous embrasse bien sincèrement pour ces bonnes nouvelles. Je vous remercie pour les bontés que vous avez témoigné à GuersdorfF. Il m’a dit que vous n’avez presque pas de temps pour dormir, et que vous étiez excessivement tracassé d’aiffaires, de représentation, de diner, & c. Prenez garde que votre santé n’y succombe, j’étois jeune quand je menois ce train et ma santé a toujours été forte, mais à notre âge actuel la chose est presqu’insupportable. Madame votre fille ainsi que son mari étoient dit-on à Petersbourg lors de l’incendie de Vybourg, et comme probablement c’est avec permission, je trouve que c’est un bonheur pour eux, que ce malheur soit arrivé en leur absence... Dit-moi je vous prie ce que vous faite ou ferez des affaires prussiennes, il me parait qu’elles devroient aller de paire avec les nôtres. Si elles s’accrochent tandis que les nôtres avancent ou peut-être seront tout à fait finies, cela ne causera t-il pas quelque tracasserie entre nos deux cours? Adieu mon cher Ambassadeur, c’est bien sincèrement que je vous embrasse de coeur et d’âme. Repnin Reval, le 2 août 1793. C’est déjà ici à Reval qu’on m’a envoyé mon cher ami votre lettre du 20/31 juillet, je vous en suis tendrement obligé ainsi que de tout ce que vous m’y dite d’amicale. La prise de Mayence est une belle chose qui peut-être, comme vous croyez vous meme, vous soulager dans votre besogne prussienne, quoiqu’à dire vrai, le Roi de Prusse, quand il l’auroit manqué n’en seroit pas moin un prince très puissant, avec lequel les Polonais fesoient très mal de se mesurer, mais où trouve-t-on du véritable bon-sens? Ma foi il est rare, quoique chacun en parle et croit l’avoir? Je suis charmé que la marche de Coutouzoff avance et que les Turcs ont reçu sagement notre déclaration sur la prise de possession en Pologne. La célébration de la paix qui va avoir lieu le 2 du mois prochain prouve qu’on espère la conserver. Dieu la donne, de même que tout bonheur à nos jeunes nouveaux mariés, ou du moin qui vont bientôt l’être, car le mariage du gd. duc Alexandre se fera, dit-on, dans la première moitié de 7bre aussi. Je compte si Dieu le veut aller à Petersbourg vers la fin de ce mois pour 3 ou 4 semaines. P.S. Je viens d’aprendre que vous avez eu le cordon de St. André et vous en fais compliment de bien bon coeur. [Repnin] St. Petersbourg, le 31 août 1793. Arrivé ici depuis 5 jours j’ai reçu mon cher ami vos deux lettres du 15 & 13 de ce mois n.s. avec tous les papiers qui y choient joints, et vous suis tendrement obligé. Vous aprochez ce me semble de la fin de votre besogne. Dieu vous aidera à finir les affaires de

Prusse comme vous avez fini les nôtres, c’est à dire aussi bien. Repnin Le 23 d’août. Je suis bien aisé de vous témoigner ma pleine satisfaction de la manière dont vous vous êtres acquitté du rôle difficile de médiateur dans les débats qui ont eu lieu entre la délégation polonaise et le ministre prussien, dont vous me rendez comte dans vos rapports du 14/26 de ce mois. Dans tout ce que vous avez dit et fait en faveur des Polonois, vous avez rempli parfaitement mes intentions et la cour de Prusse quelque contraire que puisse paroitre à ses intérêts la marche que vous avez tenue, ne pourra sans doute s’empêcher de reconnoitre les principes de justice et d’humanité qui en on été la base. [Katarzyna II] Le 12 d’octobre. Au moment où j’allois vous expédier de nouveaux ordres relatifs à la négociation dont vous étiez chargé, je reçois vos rapports du 3/14 de ce mois et je m’empresse de vous exprimer ma plaine satisfaction de la manière distinguée dont vous avez rempli ma volonté et achevé un ouvrage aussi important et aussi salutaire. Je n’en attendois pas moins de votre zèle actif et éclairé dont j’ai reçu tant de preuves et qui vous a mérité à juste ma confiance. [Katarzyna II] Le Roi de Prusse à Mr. de Sievers Frankfurt sur l’Oder, le 8 octobre 1793. Monsieur le Baron! La mauvaise volonté de quelques ingrats n’a opposé que d’inutiles obstacles à la conclusion du traité de cession qui vient de mettre le sceau à la convention de Petersbourg, et dans le moment où ils sembloient se multiplier, le grand caractère de S. M. l’Imp. de Russie et votre zèle, Mr., m’ont épargné le regret de voir se prolonger une résistance funeste à la Pologne, et assuré le double avantage de terminer une lutte désagréable et de n’en devoir la fin qu’a l’amitié de mon auguste Alliée. La part que vos efforts, Mr. le Baron, et vos lumières y ont eue, doivent vous répondre de toute ma reconnaissance. Je me flatte d’autant plus que l’expression ne vous en sera pas indifférente, que les éloges, que je vous dois sont ceux-là même dont votre auguste Souveraine s’est plue sans doute à vous honorer. Vous la serviez en travaillant aux intérêts d’un ami, et les liens flatteurs, qui m’unissent pour toujours avec elle, en me faisant applaudir à tout ce qui peut ajouter à la grandeur et à la gloire de S. M. I. ne peuvent la laisser indifférente non plus dans tout ce qui l’honore elle même dans son allié. Il vous reste, Mr., une carrière à fournir et jusqu’au moment, où le traité de commerce qui doit se conclure entre la Prusse et la Pologne sera terminé, l’occasion de montrer encore votre zèle pour la cause commune des deux empires se reproduira plus d’une fois peut-être. De mon côté, j’apporterai à cette dernière transaction toutes les facilités, qui se concilieront avec des privilèges existans, de villes ou de corporations dans mes états, et quoiqu’il me soit défendu de toucher aux propriétés de mes sujets, quoique je suis trop jaloux de suffrage de Sa M. I. pour n’y pas veiller avec le même soin qu’elle même donne au bonheur du peuple dont la providence lui a confié le sort, je me ferai un plaisir d’ailleurs de hâter par toutes les condescendances possibles les négociations qui vont commencer, de ne pas me refuser aux justes voeux des Polonois mais surtout d’aller au-devant de ceux qui resteroient encore à mon auguste Alliée. Vos lumières, Mr. le Baron, votre équité, votre zèle pour des intérêts dont nos relations avec

votre cour sont les siens, me répondent des efforts que vous ferez encore pour contribuer au prompt succès de ce dernier ouvrage, et vous garantissent les sentimens d’estime et d’affection avec lesquels je prie Dieu qu’il vous ait en sa sainte et digne garde. Guillaume Ce 25 septembre 1793. Fondé sur votre promesse réitérée en faveur de l’éducation dans ce pays, sous une seule commission, je crois, Mr. l’A., ne pas vous importuner, en vous la rapportant avec la plus vive instance en général, et particulièrement aujourd’hui, il pressent et extrêmement nécessaire, que vous vouliez bien demander de Mr. l’évêque de Livonie une promesse par écrit, que la commission d’éducation, actuellement siègant à Vilna, ne dispose d’aucun des fonds de l’éducation jusqu’à ce que la loi relative à toute l’éducation en totalité n’aye passé à la diète. [Tego samego dnia] Comme les deux mémoires, dont je joins ici les copies, plaident continuellement la cuase de l’humanité, je vous les adresse, Mr. l’A., avec la confiance, que vos principes et votre caractère m’ont inspirée, et d’autant plus, que si on n’obvie sans délai aux maux affreux de la famine et de la mortalité, dont ce pays-ci est menacé les effets en rejailleront nécessairement sur les trouppes russes elles-mêmes. [Stanislaw August] Ce 3 d’août 1793. Je vous dois des remerciments, Mr. l’A., pour l’appui, que vous avez promis au général Gorzensky. C’est un homme, auquel je porte une affection particulière; et je vous réitéré donc mes remerciments les sincères pour cela. Ce 7 octobr 1793. Mr. l’A. Lorsque Mr. Ozarowsky est venu hier me presser de votre part pour que le général Gorzensky résigne l’emploi, qu’il exerce auprès de moi, j’ai demandé 1 mo Quelles assurances aura le dit général, pour le prix de sa charge, qu’il a acheté avec 10500 ducats? Mr. Ozarowsky m’a répondu, que votre parole lui en est garante. Je me repose là-dessus. 2 do J’ai demandé, à quel terme ce payement se feroit? Là-dessus Mr. Ozarowsky m’a dit n’être pas en état de répondre. Quand j’ai dit, que le général Byszewsky ne désire nullement l’emploi de Gorzensky, et qu’il en seroit même embarrassé, Mr. Ozarowsky m’a répondu 3 io, que rien ne m’empêchera de rendre cette même charge au général Gorzensky dans peu de semaines, et que vous n’y mettrez aucun obstacle. Comme cette affaire est infiniment délicate pour moi à tous égards; comme elle concerne un officier, pour lequel j’ai une estime et une affection particulière, et dont le sort m’intéresse vivement, vous voudrez bien, Mr. l’A., me donner sur le 2 o et sur le 3 o point les éclaircissements et les certitudes, que je ne puis me dispenser de demander, avant d’accepter la démission du général Gorzensky, lequel je désire de revoir au plutôt dans un emploi, qu’il a exercé avec l’approbation générale du public. [Stanislaw August]

Ilustracje

Rysunek 1 Jakob Johann Sievers wg portretu G.B. Grassiego (K.L. Blum, Ein russischer Staatsman, op. cit., t. III)

Rysunek 2 Bauenhoff - siedziba rodowa Sieversa (Ibidem)

Rysunek 3 Cesarzowa Elżbieta Piotrowna. Obraz pędzla Lüdersa należał niegdyś do Sieversa (Ibidem)

Rysunek 4 Katarzyna II (Ibidem)

Rysunek 5 Stanisław August Poniatowski wg portretu L.Ch. Le Brun (Ibidem)

Rysunek 6 Wielcy książęta Aleksander i Konstanty w wieku dziecinnym. Litografia XIX w.

Rysunek 7 Wielki książę Aleksander jako dziecko wg portretu Lampiego

Rysunek 8 Wielki książę Konstanty jako dziecko wg portretu Lampiego

Rysunek 9 Platon Zubow. Anonimowy miedzioryt. (Biblioteka Narodowa - Zbiór Fot.)

Rysunek 10 Grigorij Potiomkin wg anonimowej miniatury (Ibidem)

Rysunek 11 Aleksander Bezborodko (Ibidem)

Rysunek 12 Iwan Ostermann (Ibidem)

Rysunek 13 Aleksander Suworow. Mezzotinta wg Francesco Galimberbi (Ibidem)

Rysunek 14 Stanisław Szczęsny Potocki wg portretu Lampiego (Ibidem)

Rysunek 15 Ksawery Branicki (Ibidem)

Rysunek 16 Michał Jerzy Wandalin Mniszech. Mezzotinta wg obrazu Lampiego (Ibidem)

Rysunek 17 Seweryn Rzewuski. Miedzioryt anonimowy (Ibidem)

Rysunek 18 Pałac na Wodzie w Łazienkach. Staloryt anonimowy (Ibidem)

Rysunek 19 Kolumna Zygmunta w Warszawie. Litografia F. Schustra (Ibidem)

Rysunek 20 Pałac Borchów - warszawska rezydencja Sieversa (Ibidem)

Rysunek 21 Fasada ogrodowa Pałacu Borchów (Ibidem)

Rysunek 22 Widok ogólny Warszawy. Miedzioryt anonimowy (Ibidem)

Rysunek 23 Pałac Teppera „Pod Wiatrami” przy ulicy Długiej w Warszawie (Ibidem)

Rysunek 24 Teatr na Wyspie w warszawskich Łazienkach. Staloryt anonimowy (Ibidem)

Rysunek 25 Plac Zamkowy w Warszawie. Litografia anonimowa (Ibidem)

Rysunek 26 Pałac Teppera. Litografia anonimowa (Ibidem)

Rysunek 27 Ratusz staromiejski w Warszawie (Ibidem)

Rysunek 28 Kościół Panny Marii na Nowym Mieście w Warszawie. Litografia anonimowa (Ibidem)

Rysunek 29 Medal wybity ku czci Michała Kreczetnikowa (Ibidem)

Rysunek 30 Piotr Tepper starszy. Malarz nieznany.

Rysunek 31 Prot Potocki wg portretu Lampiego (Muzeum Narodowe w Wilanowie)

Rysunek 32 Osip Igelström wg portretu D. Lewickiego

Rysunek 33 Otto Magnus von Stackelberg. Malarz nieznany.

Rysunek 34 Ignacy Massalski. Miedzioryt I. Karęgi (BN - Zbiór Fot.)

Rysunek 35 Joachim Chreptowicz wg portretu Lampiego

Rysunek 36 Michał Poniatowski. Miedzioryt H. Cavaltoni’ego z obrazu A. Agricoli.

Rysunek 37 Fryderyk Moszczyński wg obrazu G.B. Grassiego.

Rysunek 38 Wojciech Skarszewski. Litografia St. Aschenbrennera.

Rysunek 39 Józef Kimbar. Staloryt A. Oleszczyńskiego (BN - Zbiór Fot.).

Rysunek 40 Zamek w Grodnie, gdzie odbywały się posiedzenia sejmu. Litografia z Albumu widoków Napoleona Ordy (Ibidem).

Rysunek 41 „Kołacz królewski” - alegoria I rozbioru Polski. Miedzioryt Lemire’a

Rysunek 42 Stanisław August w roku 1793. Mai. M. Bacciarelli.

Rysunek 43 Katarzyna II wg portretu Rotari’ego.

Rysunek 44 Pałac Marmurowy w Petersburgu, gdzie zmarł 12 lutego 1798 r. Stanisław August. Widok współczesny.

[16]

Nikołaj I. Kostomarow, Poslednije gody Rieczipospolitoj, St. Pieterburg 1905, s. 430 (tłum. Wiktoria i René Śliwowscy); mniej pochlebną opinię skreślił K. Waliszewski: „To z pewnością ciekawa postać, ten Niemiec zaledwie tknięty krwią moskiewską, urzędnik bez skazy, dworak doskonały, twórczo wykształcony, sentymentalny i okrutny, łączący pobudki humanitarne z aktami dzikości, obyczaje uczciwego mieszczucha z apetytami rozbójnika” (tłum. P. Ugniewski) - Autour d’un trône. Catherine II de Russie - ses collaborateurs - ses amis - ses favoris, Paris 1894, s. 4. [17] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, zob. poniżej s. 48. [18] Ibidem, s. 85. [19] Archiw Gosudarstwiennago Sowieta, St. Petersburg 1888, t. II, s. 3-4. [20] Adam Jerzy Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne 1776-1809, Warszawa 1986, oprac. Jerzy Skowronek, s. 238. [21] Sivers miał 3 córki: Kathinka ur. w 1770 r., w 1789 wyszła za gubernatora Wyborga generała Carla Johanna von Günzel, Benedikta ur. w 1773 r., wyszła za hrabiego Wilhelma von Schönburg-Penig w 1791 r. i najmłodsza Lisette ur. w 1776 r., wyszła w 1792 za barona Bernharda Johanna von Üxküll - gubernatora Estonii. [22] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, zob. poniżej s. 64, 158. [23] Iłowajski, Soczinienija, op. cit. s. 445-447; Allgemeine Deutsche Biographie, Leipzig 1875, t. II, s. 738-739. [24] Karl Ludwig Blum,Ein russischer Staatsmann. Des Graf en Jakob Johann Sievers Denkwürdigkeiten zur Geschichte Russlands, Leipzig und Heidelberg 1857-1858, t. I-IV; wydał też później wersję skróconą pt. Graf Jakob Johann v. Sievers und Russland zu dessen Zeit, Leipzig und Heidelberg 1864. [25] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa. Pamiętniki z XVIII wieku, Poznań 1865, t. V. [26] Recenzja ukazała się w „Gazecie Poznańskiej”, nr 4, 1865 r. [27] Pamiętniki Michała Ogińskiego, Poznań 1870, s. IV-V. [28] „Pewien pisarz poświęcił cztery grube tomy biografii tego męża stanu. To ciekawy pomnik czystej, żeby tak powiedzieć, niebywałej nieświadomości z jaką Niemiec jest zdolny do mówienia o ludziach i sprawach niemieckich. Człowiek ten [Sievers - przyp. tłum.] zaangażowany pewnego dnia przez Katarzynę do najgorszych posług, co do których nigdy nie chciała znać szczegółów i co do których nie znalazłaby, być może, chętnego Rosjanina, był wykonawcą najważniejszych zadań cesarskich nad brzegami Wisły i Niemna. Jego historyk czyni z niego wzór cnót prywatnych i publicznych, bohatera, prawie świętego.” (tłum. P. Ugniewski) - K. Waliszewski, op. cit., s. 41; Łukasz Kądziela, O potrzebie badań nad dziejami Targowicy, Przegląd Historyczny, t. LXXX, 1989, z. 2, s. 369. [29] Iłowajski, Sejm grodzieński, op. cit. s. 29-30; Kostomarow, op. cit. s. 430-432. [30] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, zob. poniżej s. 191-192. [31] Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Królestwa Polskiego, vol. 364: Sievers do Ostermanna, depesza nr 65 z 30 września 1793. [32] Barbara Grochulska, Echa upadłości warszawskich bankierów [w:] Wiek XVIII.Polska i Świat. Księga poświęcona Bogusławowi Leśnodorskiemu, Warszawa 1974, s. 245-254. [33] Tajna korespondencja z Warszawy 1792-1794 do Ignacego Potockiego . Jan Dembowski i inni, Warszawa 1961, oprac. M. Rymszyna i A. Zahorski, s. 207; Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Królestwa Polskiego, vol. 203, k. 360: Friese do króla, 4 czerwca 1793. [34] Iłowajski, Sejm grodzieński, op. cit. s. 338-339. [35] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, zob. poniżej s. 187. [36] Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, Warszawa 1906, t. I, II, III: „Biblioteka dzieł wybranych”, wyd. Jan Gadomski. [37] Biblioteka Kórnicka, rkps nr 1283: Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego pod zawiązkiem Kon. targowickiej dnia 17 Juni w Grodnie zebranego. [38] Leon Wegner, Sejm grodzieński ostatni. Ustęp od 26 sierpnia do 23 września 1793 r. Poznań 1866. s. 321-334. [39] Wszystkie daty zredukowane są na naszą rachubę. W XVIII wieku różnica wynosiła dni 11.

[40]

Data wg nowego stylu źle obliczona. W rzeczywistości ukaz został wydany 6 grudnia 1792 r. nowego stylu: Sbornik Imperatorskago Russkago Istoriczeskago Obszczestwa, St. Petersburg 1885, t. XLVII, s. 469. [41] Po 10 latach niełaski. [42] Rubel rosyjski wówczas wart był 6 zł 5 gr; holenderski talar albertyński - 8 zł 10 gr; dukat czyli czerwony zloty wart był wtedy 18 złotych polskich. [43] Jakow Iwanowicz Bułhakow (1743-1809) - od 1761 roku służył w kolegium spraw zagranicznych; w latach 1762-1775 sekretarz i radca poselstwa rosyjskiego w Warszawie; później brał udział w rokowaniach z Turcją w Konstantynopolu; w 1781 r. mianowany ambasadorem w Stambule; po wybuchu wojny rosyjsko-tureckiej w 1787 r. osadzony w Zamku Siedmiu Wież; od 1789 r. poseł w Warszawie, zastąpił go Sievers; po wstąpieniu na tron Pawła I, mianowany gubernatorem wileńskim i grodzieńskim, sprawował swe obowiązki do 1799 r. [44] Aleksander Wasiliewicz Suworow (1729-1800) - odznaczył się już w wojnie siedmioletniej; odnosił sukcesy w walkach z konfederatami barskimi od 1768; po I rozbiorze Polski mianowany generałem-majorem; brał udział w I kampanii tureckiej; tłumił powstanie Pugaczowa; walczył przeciw plemionom kaukaskim; za swe zasługi awansowany na generała-lejtnanta i mianowany gubernatorem świeżo przyłączonego Krymu; w II kampanii tureckiej odniósł błyskotliwe sukcesy pod Fokszanami (1788) i Rymnikiem (1789), przyniosły mu one podwójny tytuł hrabiowski w Rosji i cesarstwie; w 1790 r. zdobył fortecę Izmaił dokonując rzezi mieszkańców, podobne talenty wykazał w działaniach przeciwko powstaniu Kościuszki, ponurą sławę przyniosła mu rzeź Pragi, zasługom tym zawdzięczał awans na feldmarszałka; w 1799 r. Paweł I mianował go wodzem naczelnym wojsk rosyjskich operujących przeciwko Francji we Włoszech i w Szwajcarii, odniósł wtedy zwycięstwa pod Cassano, Trebbią i Novi; w 1800 r. otrzymał tytuł generalissimusa, lecz wkrótce potem popadł w niełaskę i umarł. [45] Grigorij Aleksandrowicz Potiomkin (1739-1791) - uczestnik przewrotu w 1762, kiedy władzę objęła Katarzyna II, której stał się później faworytem; u schyłku pierwszej wojny tureckiej osiągnął wielki wpływ na sprawy państwa, został feldmarszałkiem oraz gubernatorem całej południowej części imperium, otrzymał tytuł księcia taurydzkiego (Tauryda - mityczna nazwa Krymu); był rzecznikiem tzw. planu wschodniego, tzn. zbudowania na gruzach imperium otomańskiego nowego cesarstwa wschodniego ze stolicą w Konstantynopolu; podczas Sejmu Wielkiego popierał polskich malkontentów, których przyjmował w swej kwaterze głównej w Jassach. [46] Osip Andrejewicz Igelström (1737-1817) - baron, potem hrabia; początkowo służył w armii saskiej, potem w rosyjskiej; odbył wojnę z Turcją w latach 1768-1774 i ze Szwecją w latach 1788-1790, w imieniu Rosji zawarł pokój w Värälä; w 1792 r. mianowano go namiestnikiem w Pskowie, a w roku następnym generał-gubernatorem kijowskim, czernihowskim i nowogrodzko-siewierskim, w końcu tego roku został głównodowodzącym armii rosyjskiej w Polsce; po wybuchu insurekcji w Warszawie uciekł do Rygi; Paweł I mianował go w 1797 r. gubernatorem wojskowym Orenburga. [47] Michaił Wasiliewicz Kochowski (1734-1800) - generał rosyjski; dowodził armią ukraińską w wojnie z Polską w roku 1792, potem armią okupacyjną na Litwie. [48] Michaił Nikitycz Kreczetnikow (1729-1793) - generał rosyjski; dowodził armią rosyjską operującą na Litwie w 1792 r. [49] Wielki książę Paweł Piotrowicz (1754-1801) - syn Katarzyny II, ojcostwo jej męża Piotra III nie jest pewne; jego krótkie, pełne dziwacznych ekscesów panowanie (1796-1801) przeciął spisek oficerów i dworskich dygnitarzy; zamordowany 23 marca za wiedzą i milczącą zgodą swego syna Aleksandra. [50] Elżbieta Aleksiejewna, wł. Ludwika (1779-1826) - córka margrabiego badeńskiego, żona wielkiego księcia Aleksandra. [51] Aleksander Pawłowicz (1777-1825) - ulubiony wnuk Katarzyny II, syn Pawia I i Marii Teodorówny, wstąpił na tron po śmierci ojca w 1801 r. jako Aleksander I. [52] Nikołaj Wasiliewicz Repnin (1734-1801) - wybitny dygnitarz cywilny i wojskowy; odbył kampanie tureckie; był gubernatorem Smoleńska i Orła; w latach 1764-1768 posłem w Polsce, przeprowadził elekcję Stanisława Augusta, sprawę dysydencką i sejm delegacyjny 1767-1768; w latach 1775-76 posłował w Turcji; w roku 1793 był generał-gubernatorem w Rydze, zaś w roku następnym został mianowany gubernatorem wileńskim i grodzieńskim oraz dowódcą rozlokowanych tam wojsk rosyjskich. [53] Johann von Rückmann - w latach 1790-1795 rezydent rosyjski w Mitawie. [54] Ewald von Klopmann (1734-1804) - od 1785 r. nadmarszałek dworu księcia Piotra Birona. [55] Wdzięczny carowej Annie za pomoc przy elekcji August III nadał w roku 1737 Kurlandię -lenno Rzeczpospolitej jej faworytowi Ernestowi Janowi Bironowi (1690-1772). Po jego zesłaniu na Syberię w roku 1759, na tronie w Mitawie zasiadł syn Augusta III - Karol; cztery lata później Katarzyna II przywróciła władzę Bironowi; wkrótce po jego śmierci w 1772, zasiadł na tronie jego syn Piotr (1724-

1800); niemal od początku swego panowania popadł on w konflikt ze szlachtą kurlandzką. Głównym przedmiotem sporu była dzierżawa dóbr lennych księcia, potężni baronowie kurlandzcy szukali oparcia w Rosji, książę zaś popierany przez miasta szukał go u suwerena, czyli w Rzeczpospolitej. Delegacja sejmu mitawskiego złożyła w 1789 r. Sejmowi Wielkiemu listę nadużyć książęcych, tzw. gravamina. Rozstrzygnięcie sporu było sprawą trudną, z jednej strony postulaty szlachty kurlandzkiej zbieżne były z republikańskimi hasłami stronnictwa patriotycznego, z drugiej zaś odstręczały jej powiązania z Rosją. Ostatecznie w 1792 r. deputacja do spraw kurlandzkich ułożyła odpowiedź korzystną dla księcia Birona, przeszły on w sejmie w głosowaniu tajnym większością zaledwie jednego głosu. W 1795 roku Kurlandia włączona została do Rosji. [56] Płaton Aleksandrowicz Zubow (1767-1822) - porucznik konnej gwardii; od 1789 r. faworyt Katarzyny II, która hojnie obdarował go „duszami” i tytułem hrabiowskim. Po śmierci Potiomkina, w 1792 r. zdobył decydujący wpływ na sprawy państwowe, „odziedziczył” po nim dowództwo artylerii, floty czarnomorskiej oraz generał-gubernatorstwo w Noworosyjsku; do wszystkich tych funkcji nie miał żadnych kwalifikacji, był ograniczony i chciwy, w ostatnim okresie życia imperatorowej otrzymał tytuł książęcy i nadania ziem w objętej II rozbiorem części Polski. Paweł I początkowo wydalił go za granicę i skonfiskował mu dobra, potem za protekcją Kutajsowa, przywrócił mu je i pozwolił na powrót do kraju. Walerij Aleksandrowicz Zubow (1771-1804) - służbę rozpoczął w preobrażeńskim pułku gwardii, potem trafił do gwardii konnej. W 1789 r. dzięki protekcji brata - faworyta carowej, awansował z podporucznika na podpułkownika. Brał udział w II wojnie tureckiej i w kampanii przeciwko Polsce, a także w walkach przeciwko insurekcji kościuszkowskiej, kiedy to stracił nogę. Był wówczas już generałem-majorem. Paweł I zwolnił go ze służby, ale w 1800 r. znów powołał, tym razem na dyrektora 2 Korpusu Kadetów i zwrócił skonfiskowany wcześniej majątek. Brał udział w spisku na życie Pawła. Nikołaj Aleksandrowicz Zubow (1763-1805) - rozpoczął służbę w gwardii konnej. Dzięki bratu - Płatonowi awansował w 1789 r. na podpułkownika. Brał udział w II wojnie tureckiej, już jako pułkownik przywiózł do Petersburga wiadomość o zwycięstwie pod Rymnikiem. Był jednym z zabójców Pawła I. Zadał mu podobno pierwszy cios złotą tabakierką. [57] Otto Hermann von Howen (1740-1806) - szambelan Stanisława Augusta, sekretarz Stanu Rycerskiego Kurlandii, następnie oberburgrabia - tzn. jeden z czterech konsyliarzy - odpowiedników polskich ministrów. [58] Obradujący od 19 lutego 1789 sejm mitawski zalimitował swe obrady do 15 czerwca t.r. Książę zaakceptował limitę, ale przesunął jej termin na 1790 r. mając nadzieję na pomyślne dla siebie zakończenie do tego czasu sporu ze szlachtą, deputowani zebrali się w oznaczonym przez siebie terminie, lecz Biron odmówił zainaugurowania obrad i uznał zgromadzenie za nielegalne. [59] Karol Ernest Biron (1728-1801) - brat Piotra, księcia kurlandzkiego, starosta babimojski, major w służbie rosyjskiej, skłócony z bratem, szuler i alchemik; ożeniony w 1778 r. z Apolonią Ponińską, siostrą Adama - marszałka sejmu rozbiorowego w 1773 r.; skazanego przez Sejm Wielki na infamię i banicję. [60] Iwan Andrejewicz Ostermann (1725-1811) - służbę państwową rozpoczął w 1741 jako kapitan preobrażeńskiego pułku gwardii; w latach 1757-1759 pracował w poselstwie rosyjskim w Paryżu; w 1760 r. mianowany ambasadorem w Szwecji; po powrocie ze Sztokholmu otrzymał w 1775 r. nominację na wicekanclerza; w 1783 r. zastąpił Panina na urzędzie przewodniczącego Kolegium Spraw Zagranicznych; w 1793 r. tylko formalnie kierował polityką zagraniczną Rosji, w rzeczywistości miał na nią wpływ niewielki; Paweł I powierzył mu na krótko funkcję kanclerza (1796-1797). [61] Anna Charlotte Dorothea von Medem (1761-1821) - od 1779 r. żona księcia Piotra Birona. [62] W sierpniu 1787 r. Turcja wypowiedziała wojnę Rosji; początkowo inicjatywa należała do Turków, potem Suworow zdobył w roku 1788 Oczaków, a w roku następnym odniósł zwycięstwo pod Fokszanami i Rymnikiem, zaś w 1790 zdobył naddunajską twierdzę Izmaił, jednocześnie kilka zwycięstw nad flotą turecką było dziełem admirała Fiodora Uszakowa; 10 stycznia 1792 roku zawarto pokój w Jassach, który przyniósł Rosji ziemie między Bohem, Dniestrem, wybrzeżem czarnomorskim a granicą polską, Turcja uznała likwidację chanatu krymskiego i włączenie go do Rosji. [63] Chodzi zapewne o jego ojca - Andrieja Iwanowicza Ostermanna (1686-1747) - wybitnego dygnitarza rosyjskiego czasów Piotra I, Katarzyny I, Piotra II i Anny. [64] Arkadij Iwanowicz Morkow (1747-1827) - od 1763 r. pracował w Kolegium Spraw Zagranicznych; w 1781 r. wysłany został jako poseł do Holandii. W roku następnym brał udział w kongresie w Paryżu. W latach 1785-86 poseł w Szwecji. W latach 90-tych odgrywał wielką rolę w polityce zagranicznej Rosji. Jako zaufany Katarzyny popadł w niełaskę u Pawła I, który odesłał go na wieś. W latach 18011803 poseł w Paryżu. Po powrocie mianowany członkiem Rady Państwa, praktycznie jednak służbę swą zakończył. [65] Aleksandr Andrejewicz Bezborodko (1747-1799) - pierwsze nauki odebrał w Kijowskiej Akademii Duchownej, której jednak nie ukończył. W 1765 r. wstąpił do wojska. Pracował w kancelarii generał-gubernatora Ukrainy, Rumiancewa, gdzie wykazał się licznymi talentami. Bral udział w I wojnie tureckiej. Od 1775 r. na dworze w Petersburgu; wkrótce został sekretarzem Katarzyny. W roku 1780 rozpoczął pracę w Kolegium Spraw Zagranicznych. W 1783 został szefem kancelarii wice-kanclerza Ostermanna. W 1787 r. brał udział w podróży Katarzyny na południe, w rozmowach ze Stanisławem Augustem i Józefem II. Kierował rokowaniami pokojowymi z Turcją w

Jassach w 1791 r. Poróżniony z Zubowem, przestał odgrywać rolę pierwszoplanową w dyplomacji rosyjskiej. Wynagrodził mu to Paweł I mianując go w 1797 r. kanclerzem i obdarowując tytułem książęcym. [66] Otto Magnus von Stackelberg (1736-1800) - dyplomata rosyjski, początkowo poseł w Madrycie (1767-71), potem w latach 17721790 ambasador w Warszawie, gdzie jego rolę porównywano do roli wice-króla. W latach 1791-1793 reprezentował interesy rosyjskie w Sztokholmie. [67] Kaspar Saldern (1711-1786) poseł rosyjski w Warszawie 1771-1772. [68] Rezydentem pruskim w Mitawie w latach 1791-1793 był Karl Ludwig von Hüttel, poprzednio sekretarz poselstwa pruskiego w Petersburgu. [69] Karol Jakowlewicz Bühler (1749-1811) - urodzony w Stuttgarcie, ukończył studia na uniwersytetach w Tybindze i Getyndze. Wkrótce potem wstąpił na służbę w dyplomacji rosyjskiej. W 1773 r. wysłano go jako tłumacza do misji rosyjskiej w Hamburgu. W 1781 został radcą poselstwa we Frankfurcie nad Menem. W 1787 mianowano go szefem dyplomatycznej kancelarii Potiomkina. W 1791 r. pojechał do Wiednia z gratulacjami dla Leopolda II z okazji wstąpienia na tron. Brał udział w rokowaniach pokojowych w Jassach. W 1792 r. mianowano go posłem pełnomocnym przy konfederacji targowickiej. Po wybuchu insurekcji został aresztowany w Grodnie i odesłany do Warszawy. Siedział w Arsenale aż do wejścia Rosjan. [70] Nikołaj Iwanowicz Sołtykow (1736-1816) - w wieku 19 lat wstąpił do siemionowskiego pułku gwardii. Brał udział w wojnie siedmioletniej. Dowodził wojskami rosyjskimi, które wkroczyły do Polski, aby poprzeć elekcję Stanisława Augusta. Walczył w pierwszej wojnie tureckiej. Od 1773 wiceprzewodniczący kolegium wojny, w 1788 objął obowiązki przewodniczącego. Kierował z Petersburga operacjami przeciwko Polsce w 1792 i 1794 r., popełnił przy tym pewne błędy, musiał je korygować na miejscu Suworow. Paweł, którego Sołtykow był wychowawcą, mianował go feldmarszałkiem i przewodniczącym kolegium wojny. Po objęciu tronu przez Aleksandra złożył dymisję. W 1814 r. otrzymał tytuł książęcy. [71] Richard von Möllendorf hr. (1725-1815), od r. 1740 w służbie króla Prus - Fryderyka Wielkiego, początkowo jako paź, potem podoficer, wreszcie oficer gwardii, odznaczył się we wszystkich kolejnych kampaniach wojennych prowadzonych przez Prusy; w 1783 r. mianowany gubernatorem Berlina, zaś w 1787 - przez Fryderyka Wilhelma II - generałem piechoty; w 1793 r. dowodził korpusem pruskim, który wkroczył do Wielkopolski, po wykonaniu tego zadania mianowany został feldmarszałkiem, a wkrótce potem gubernatorem Prus Południowych obejmujących polskie terytoria nowo przyłączone do Prus podczas II rozbioru. [72] Józef Korwin Kosakowski (1738-1794) - od 1775 r. tytularny biskup cyneński a od 1781 r. biskup inflancki zasłynął na Litwie oszustwami i machinacjami, których celem było wzbogacenie się. Za Stackelberga zbliżył się do ambasady rosyjskiej, od 1787 pobierał tam stałą pensję, dzięki protekcji ambasadora zasiadał w Radzie Nieustającej w latach 1782-1786. Konstytucji 3 Maja nie podpisał, wszedł natomiast w kontakty z malkontentami w Jassach; faktycznie rządził Litwą w imieniu konfederacji targowickiej, dążąc do oddzielenia jej od Korony. W tym celu dokonał podziału Komisji Skarbowej i Komisji Edukacji; 8 kwietnia 1793 r. przeforsował przekazanie sobie administracji dóbr biskupstwa krakowskiego. Po odwołaniu Sieversa umocnił jeszcze swe wpływy. Podczas insurekcji warszawskiej 17 kwietnia 1794 r. aresztowany, pośpiesznie osądzony i stracony 9 maja na Krakowskim Przedmieściu przed kościołem Św. Anny w Warszawie. Szymon Korwin Kossakowski (1741-1794) - brat Józefa, konfederat barski; wraz z bratem był jednym z filarów partii rosyjskiej na Litwie, jej chwilowe załamanie się w czasie Sejmu Wielkiego spowodowało przeniesienie do służby rosyjskiej w randze generała-majora od wiosny 1790 r.; od października 1791 r. przebywał wraz z innymi malkontentami w Jassach - głównej kwaterze Potiomkina, od marca następnego roku układał plany przyszłej konfederacji w Petersburgu pod okiem Zubowa. Wkroczył wraz z armią rosyjską na Litwę tworząc gwałtem lokalne konfederacje; w lutym 1793 r. proponował Zubowowi przyłączenie Litwy do Rosji. Sievers spowodował nadanie mu buławy litewskiej; po sejmie grodzieńskim opracował plan redukcji wojsk litewskich. Aresztowany przez powstańców w Wilnie, powieszony 25 kwietnia 1794 r. [73] Aleksander Michał Sapieha (1730-1793) - początkowo wojewoda płocki, od 1765 hetman polny litewski, kanclerz wielki litewski od 1789, marszałek Targowicy na Litwie. Zmarł w Warszawie 28 maja 1793 r., pochowano go w Berezie Kartuskiej. [74] Order Św. Włodzimierza ustanowiony w 1782 r. miał 4 klasy. [75] Stackelberg mieszkał w pałacu Brühla na placu Saskim; pałac podkanclerzego koronnego Jana Borcha przy Miodowej z dużym ogrodem i oranżerią, obecnie siedziba arcybiskupa warszawskiego, Miodowa 17/19. [76] Chodzi o deklarację rosyjską z 18 maja 1792 r. uzasadniającą wkroczenie wojsk rosyjskich na ziemie Rzeczypospolitej. [77] Piotr Ożarowski (ok. 1730-1794) - w początkach panowania stronnik Stanisława Augusta; w 1782 r. został kasztelanem wojnickim; w latach osiemdziesiątych zbliżył się do Stackelberga, od początku 1789 r. brał stałą pensję od ambasady rosyjskiej w wysokości 2000 dukatów rocznie. Zawiedziony w staraniach o podskarbstwo nadworne koronne zajmował skrajnie konserwatywną pozycję w Sejmie Wielkim, był otwartym przeciwnikiem Ustawy Majowej. W lipcu 1792 r. został konsyliarzem konfederacji targowickiej a w sierpniu

generał-lejtnantem, dowódcą dywizji małopolskiej i komendantem garnizonu warszawskiego, 26 marca 1793 r. dowódcą gwardii; wchodził w skład komisji do spraw upadłych banków; 9 listopada otrzymał buławę wielką koronną po Ksawerym Branickim. Za wysługiwanie się Rosji był powszechnie znienawidzony; aresztowany w drugim dniu insurekcji warszawskiej, został powieszony na staromiejskim rynku 9 maja 1794 r. [78] Iwan Grigoriewicz Czernyszew (1726-1797) - jeden z trzech wpływowych na dworze Katarzyny braci Czernyszewów; od 1770 r. faktyczny przewodniczący kolegium admiralicji, w 1791 r. zachorował i dla poratowania zdrowia wyjechał za granicę; powrócił do Rosji dopiero w 1796 r. [79] Konwencja uznała Ludwika XVI winnym zamachu na wolność narodu i skazała go w głosowaniu jawnym, niewielką większością głosów, na śmierć. 21 stycznia 1793 roku król został zgilotynowany na placu Rewolucji nazwanym później placem Zgody. [80] Ferdinando Maria Saluzzo - biskup kartagiński in partibus (zmarł w Rzymie 1816), nuncjusz papieski w Polsce w latach 1784-1794. [81] Michał Jerzy Wandalin Mniszech (1742-1806) - w latach 1783-1793 marszałek wielki koronny, marszałkostwo złożył 8 lipca 1793 r; jego żoną była siostrzenica króla, Urszula Zamoyska. [82] (...) la Confédération prétendant représenter la souveraineté de la République, s’était attendue, que le nouvel ambassadeur de Russie comte de Sievers, s’arrêterait près d’elle et lui aurait présenté ses lettres de créance. Mais ce ministre a observé, qu’il était accrédité près du Roi et de la République de Pologne, que par conséquent il ne pouvait reconnaître les membres de la Confédération comme faisant seuls la souveraineté par eux-mêmes.; „Nouvelles extraordinaires de divers endroit”, nr XIX, S marca 1793. [83] Onufry Kicki (1750-1818) - od 1780 r. szambelan króla, należał do bliskich stronników Stanisława Augusta, jego związki z dworem umocniło małżeństwo z siostrą morganatycznej żony króla - Elżbiety Grabowskiej; poseł na kolejne sejmy od 1780 r., w 1789 r. został marszałkiem Trybunału Koronnego i koniuszym wielkim koronnym; poseł drugiego składu Sejmu Wielkiego, należał wówczas do grona współpracowników króla, który darzył go szczególną sympatią i zaufaniem; w 1792 r. zorganizował z namowy króla konfederację warszawską i został jej marszałkiem; od kwietnia 1793 przebywał w Grodnie, pertraktował z Sieversem w sprawach dochodów i długów królewskich, podejrzewany był o organizowanie grupy opozycyjnych posłów mazowieckich. [84] Józef Oborski (ok. 1737-po 1797) - kasztelan ciechanowski. W latach 1785-1794 marszałek dworu prymasa, komendant jego milicji nadwornej oraz starosta generalny miast arcybiskupich. Początkowo zwolennik Ustawy Rządowej, potem targowiczanin, powolne narzędzie Sieversa. Błękitna wstęga to order Orla Białego ustanowiony w 1705 r. Oborski otrzymał go w 1786 r. [85] Michał Poniatowski (1736-1794) - młodszy brat i polityczny współpracownik króla. Od 1773 r. biskup płocki. Od 1776 r. przewodniczył Komisji Edukacji Narodowej. Kierował stronnictwem królewskim. W 1782 r. objął biskupstwo krakowskie a w dwa lata później został prymasem. Położył wielkie zasługi na polu gospodarczym i w dziedzinie mecenatu artystycznego. Na Sejmie Wielkim był przeciwnikiem sojuszu z Prusami i zrywania z Rosją oraz obalenia Rady Nieustającej. W 1789 r. wyjechał za granicę, by powrócić do kraju dopiero w sierpniu 1791 r. Konstytucję 3 Maja przyjął niechętnie. Głosował za przystąpieniem króla do konfederacji targowickiej. W październiku 1792 złożył akces do Targowicy. Nie uległ namowom Sieversa i do Grodna nie przybył, dał się jednak powołać do Rady Nieustającej i na prezesa Komisji Edukacji Narodowej. 12 sierpnia 1794 r. zmarł. Podejrzewano samobójstwo, nie ma na to jednak dostatecznych dowodów. [86] Teodor von Neuhof (1690-1775) - pochodził z rodziny baronów westfalskich. Urodzony z mezaliansu swego ojca, skazany był na wyobcowanie we własnym środowisku i tułaczkę po Europie. Służył w wojsku a także jako agent w rozmaitych poufnych sprawach we Francji, Szwecji i Hiszpanii. Wielokrotnie tracił majątek m.in. uczestnicząc w aferze Lawa. Jako rezydent cesarza Karola VI znalazł się we Florencji. Wszedł wówczas w porozumienie z powstańcami korsykańskimi więzionymi w Genui. W zamian za koronę Korsyki obiecał im uwolnienie z więzienia, uzyskanie pomocy któregoś z państw i oswobodzenie wyspy spod władzy Genueńczyków. Uzyskawszy trochę broni i okręt od beja Tunisu, wylądował w roku 1736, pod fałszywą banderą brytyjską, na Korsyce i ogłosił się jej królem. Utrzymał się u władzy zaledwie kilka miesięcy. Nie udało mu się wyprzeć z wyspy Genueńczyków, a jego brutalne rządy i deklarowany libertynizm wywołały wewnętrzną opozycję. W tej sytuacji opuścił swych poddanych, by szukać wsparcia. Jeżdżąc po Europie, znalazł się w Amsterdamie, gdzie uwięzili go wierzyciele. Usiłował jeszcze powrócić na Korsykę, jednak bezskutecznie. Trafił ostatecznie do Londynu, gdzie znów dopadli go wierzyciele. W więzieniu spędził 7 lat. Wyszedł na wolność dzięki subskrypcji zorganizowanej przez Horacego Walpole’a. Wkrótce zmarł. Ostatni dobroczyńca umieścił na jego grobie w Westminsterze epitafium zakończone zdaniem: „Los dał mu królestwo, ale odmówił chleba”. Stanisław Antoni Poniatowski, późniejszy król, mógł go widzieć podczas swego pobytu w Anglii w roku 1754 (luty-czerwiec). [87] Joachim Chreptowicz (1729-1812) - stronnik Familii, potem Stanisława Augusta; w 1765 r. został marszałkiem Trybunału Litewskiego, w 1773 podkanclerzym litewskim; jeden z twórców Komisji Edukacji Narodowej, kierował jej departamentem do spraw Akademii Wileńskiej i szkół litewskich; współpracował z Andrzejem Zamoyskim przy projekcie kodeksu; 2 lata przewodniczył w Departamencie Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej; w czasie Sejmu Wielkiego występował z projektami naprawy rządu i o

miastach; w Straży Praw został ministrem spraw zagranicznych; nakłaniał króla do przystąpienia do Targowicy; 14 czerwca 1793 r. otrzymał pieczęć wielką litewską, lecz obowiązków kanclerskich faktycznie nie podjął, złamany troskami krajowymi i osobistymi (śmierć syna) wyjechał jeszcze przed otwarciem obrad sejmu z Grodna. [88] Michał Kleofas Ogiński (1765-1833) - miecznik litewski. W czasie Sejmu Wielkiego posłował do Holandii i Anglii. Na początku 1793 otrzymał podskarbstwo w. litewskie; autor pamiętników, znany kompozytor. [89] Ludwik Tyszkiewicz (zm. 1808) - piastował kolejno ważne urzędy litewskie: pisarza w., hetmana polnego, podskarbiego w. Marszałkostwo wielkie litewskie otrzymał po Ignacym Potockim przebywającym na emigracji. Mąż Konstancji Poniatowskiej, córki Kazimierza - brata królewskiego. Przeciwnik Konstytucji 3 Maja. [90] Podczas podróży Katarzyny II na Krym w 1787 r. Stanisław August złożył jej w Kaniowie ofertę pomocy zbrojnej w przyszłej wojnie z Turcją, mając nadzieję na uzyskanie w zamian zgody na pewne reformy wewnętrzne. [91] Franciszek Ksawery Branicki (ok. 1730-1819) - hetman wielki koronny; jeden z twórców Targowicy; w interesującym nas okresie przebywał w Petersburgu. [92] Stanisław Szczęsny Potocki (1751-1805) - wojewoda ruski, zrzekł się województwa, by móc posłować na sejm 1788 r. Kupił wówczas rangę generała artylerii koronnej; marszałek konfederacji targowickiej; w marcu 1793 r. wyjechał do Petersburga. [93] Piotr Fergusson Tepper (zm. 1794) - bankier warszawski znany z wystawnego życia, posiadał pałac przy ulicy Długiej projektowany przez Szymona Bogumiła Zuga; zbankrutował w lutym 1793 roku, w jego kantorze znajdowała się lista osób, którym wypłacał pieniądze na polecenie ambasady rosyjskiej. [94] Dominik Hieronim Radziwiłł (1786-1813) wychowywany przez poetę Franciszka Karpińskiego od lipca 1790 r. W czasie powstania kościuszkowskiego przebywał wraz z matką i ojczymem w Galicji, w latach 1801-1804 przebywał w Puławach, gdzie jego edukacją kierował Adam Kazimierz Czartoryski. Od roku 1810 służył w wojsku Księstwa Warszawskiego, na którego potrzeby złożył hojne ofiary; w nagrodę został pułkownikiem 8 pułku ułanów; odbył kampanię roku 1812 i 1813, odznaczył się wówczas i zyskał opinię brawurowego kawalerzysty; zginął w szarży pod Hanau 11 listopada 1813 r. [95] Ignacy Potocki (1750-1809) - jeden z przywódców opozycji antykrólewskiej, działacz Komisji Edukacji Narodowej. Twórca przymierza polsko-pruskiego 1790 r., współtwórca Konstytucji 3 Maja. Marszałkostwo wielkie litewskie złożył w lipcu 1792 r. po zwycięstwie Targowicy. W kilka dni później wyjechał do Saksonii. [96] Izabella (1730-1808) - starsza siostra króla, wdowa po zmarłym w 1771 r. Janie Klemensie Branickim - kasztelanie krakowskim i hetmanie w. koronnym. Rezydowała w Białymstoku, gdzie zatrzymał się król w drodze na sejm do Grodna. [97] Chrystian Wilhelm Friese (1740 - po 1802) - sekretarz gabinetowy Stanisława Augusta; w latach 1764-1769 pracował w urzędzie górniczym kontrolując mennicę; nobilitowany na sejmie delegacyjnym 1767-1768. Poturbowany w Krakowie latem 1768 r. przez konfederatów barskich zbliżył się do ambasady rosyjskiej, gdzie pobierał pensję od roku 1770; w czasie sejmu rozbiorowego na polecenie rozbiorców robił wypisy z dziennika sejmowego. Był bibliotekarzem i archiwistą Stanisława Augusta, towarzyszył mu po abdykacji w 1795 r. w Grodnie i Petersburgu, informując jednocześnie władze rosyjskie o każdym kroku króla. [98] Żoną marszałka prymasowskiego była Petronela Oborska, a nie hrabina Ostrowska, Oborska była kochanką prymasa. [99] Karol Aleksander Tomatis (ok. 1739 - ok. 1806) - włoski antreprener teatralny, przy tym awanturnik i szuler; przybył z Wiednia w r. 1764. Został mianowany przez Stanisława Augusta dyrektorem generalnym widowisk. Dorobił się znacznego majątku; na Mokotowie zbudował pałacyk zwany Królikarnią. [100] Kazimierz Poniatowski (1721-1800) - starszy brat króla, podkomorzy w. koronny 1742-1773. [101] Konstancja (1759-1830) - żona Ludwika Tyszkiewicza hetman polnego litewskiego, potem marszałka w. litewskiego; córka brata królewskiego Kazimierza Poniatowskiego i Apolonii Ustrzyckiej. [102] Chodzi o pałac przy Krakowskim Przedmieściu - obecnie siedziba Rady Ministrów. [103] Jacek Małachowski (1737-1821) - marszałek sejmu koronacyjnego w 1764 r.; podczas konfederacji barskiej zdecydowanie opowiedział się po stronie króla; zasiadał w Komisji Edukacji Narodowej do 1792 r., był członkiem Rady Nieustającej, w latach 1786-8 prezydował jej Departamentowi Interesów Cudzoziemskich; w r. 1780 mianowany podkanclerzym koronnym, a w 1789 kanclerzem wielkim koronnym; w latach 1787-8 brał pensję z ambasady rosyjskiej w wysokości 2000 dukatów rocznie; podczas Sejmu Wielkiego zdecydowany przeciwnik zerwania z Rosją i ruchu emancypacji politycznej mieszczan; uchwalenie Konstytucji 3 Maja przyjął wrogo; zasiadając w Straży Praw jako minister spraw wewnętrznych opowiedział się za przystąpieniem do Targowicy; uczestniczył w obradach Generalności targowickiej; nie chcąc podpisywać rozbioru do Grodna nie przybył, formalnie zrzekł się godności kanclerskiej 3

października 1793 r. [104] Żoną kanclerza Jacka Małachowskiego była Petronela Anna z Rzewuskich, ich córką była Franciszka. [105] Siostrzenica Apolonii z Ponińskich Bironowej to Ewa Ponińska, później żona Macieja Łuszczewskiego. [106] Chodzi o wdowę po kasztelanie żmudzkim Janie Mikołaju Chodkiewiczu (1738-1781) - Ludwikę Rzewuską (1744-1818). [107] Błąd w wydaniach niemieckim i polskich. Chodzi o Ludwikę Marię z Poniatowskich (1728-1781) żonę wojewody podolskiego Jana Jakuba Zamoyskiego zm. w 1790 r. [108] Helena Radziwiłłowa (1753-1821), córka podkanclerzego litewskiego Antoniego Przeździeckiego; od r. 1771 żona Michała Hieronima Radziwiłła, z którym miała ośmioro dzieci (Karol Łukasz ur. 1777 zmarł w niemowlęctwie). Słynęła z urody, była kochanką Stackelberga. Dzięki niej powstał sentymentalny ogród Arkadia między Łowiczem a Nieborowem. [109] Aleksander Unrug (1726-1806) - służył w wojsku saskim, w jego kompanii był Igelström; Stanisław August zrobił go dyrektorem mennicy i starostą hammersztyńskim; był w bliskich stosunkach ze Stackelbergiem. Spowodowało to aresztowanie go w czasie insurekcji kościuszkowskiej, składał wyjaśnienia przed Deputacją Indagacyjną. [110] Elżbieta Grabowska (1748/9-1810) - córka wojewody płockiego Teodora Szydłowskiego, wdowa po Janie Jerzym Grabowskim generale-majorze jazdy litewskiej - zmarłym w roku 1784. Była kochanką króla, od 1784 r. podobno morganatyczna żona Stanisława Augusta. [111] Karol Boscamp-Lasopolski - międzynarodowy awanturnik, prawdopodobnie pochodził z Holandii. Służbę w dyplomacji rozpoczął w Stambule jako tłumacz misji pruskiej. W 1764 r. przybył do Warszawy i wkradł się w łaski króla, który powierzył mu sprawy wschodnie. Sejm 1767-1768 nadał mu indygenat. Od 1775 r. pracował w Departamencie Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej. W rok później otrzymał tytuł szambelana i order Św. Stanisława. W latach 1776-1778 przebywał w misji dyplomatycznej w Stambule, skąd przywiózł Zofię Glavani, późniejszą żonę Szczęsnego Potockiego. W roku 1778 sejm wykluczył cudzoziemców z dyplomacji i Boscamp wykonywał już tylko prywatne zlecenia króla. W czasie Sejmu Wielkiego znalazł protekcję w ambasadzie rosyjskiej stając się zaufanym człowiekiem najpierw Bułhakowa, potem Sieversa. Podczas insurekcji aresztowany i powieszony przez tłum 28 czerwca 1794 r. [112] Jules Mazarin (1602-1661) - kardynał, wszechwładny pierwszy minister w czasie małoletności Ludwika XIV. [113] Jan de Witt (1625-1672) - wielki pensjonariusz Niderlandów, przywódca stronnictwa republikańskiego. [114] Andrzej Mokronowski (1713-1784) - wojewoda mazowiecki, generał major wojsk koronnych. Popierał elekcję Stanisława Leszczyńskiego. Po jej niepowodzeniu udał się do Francji, gdzie przebywał 8 lat i gdzie związał się z masonerią. W latach 50-tych otrzymywał pieniądze od dworu francuskiego, aby wpływać na swego patrona Jana Klemensa Branickiego. Był wówczas kochankiem żony hetmana - Izabelli. Kontakty z dyplomacją francuską utrzymywał aż do śmierci. Wg tradycji w 1771 r. po śmierci hetmana Branickiego poślubił morganatycznie Izabellę. Korzystając faktycznie z ogromnej fortuny Branickich stał się jednym z największych i najbardziej wpływowych magnatów. [115] Fryderyk Moszyński (1738-1817) - wnuk naturalny Augusta II, syn Jana Kantego Moszyńskiego i Fryderyki Augusty Cosel; kształcił się w Saksonii; w latach 1766-1778 zasiadał w Komisji Skarbowej Koronnej, zasłynął jako znawca spraw skarbowych; od 1768 r. wicekomendant Korpusu Kadetów, dofinansowywał szkołę z własnych funduszów; był dobrym gospodarzem własnego wielkiego majątku. Podczas Sejmu Wielkiego starał się nie narazić Rosji; w czasie wojny 1792 r. przebywał w Saksonii, akces do konfederacji przysłał z Drezna, w marcu 1793 r. wszedł w skład komisji do spraw zbankrutowanych banków, 23 lipca otrzymał marszałkostwo wielkie koronne. Po dymisji Sieversa nadal wierzył w możliwość istnienia okrojonej Rzeczypospolitej pod protektoratem Rosji. Znienawidzony jako zwierzchnik policji, ledwo uniknął śmierci podczas ludowych samosądów 28 czerwca 1794 r., z rąk tłumu wyciągnął go prezydent Warszawy Ignacy Wyssogota-Zakrzewski. Odpowiadał przed Deputacją Indagacyjną, został jednak zwolniony, ponownie aresztowany i przesłuchiwany w listopadzie, uniknął śmierci prawdopodobnie tylko dzięki wkroczeniu Rosjan do Warszawy. [116] Gustaw III (1746-1792) - wstąpił na tron Szwecji w roku 1771, w roku następnym przeprowadził wojskowy zamach stanu kładąc kres „erze wolności”, której patronowała Rosja zainteresowana w utrzymaniu osłabiającej Szwecję anarchii. Dokonał wielu reform wewnętrznych w duchu oświeceniowym; w końcowym okresie panowania uaktywniła się opozycja w Riksdagu i separatyzm fiński. Umarł wskutek rany odniesionej od kuli zamachowca w roku 1792. [117] Ewald Friedrich von Hertzberg hr (1725-1795) - pruski dyplomata i mąż stanu, rozpoczął karierę w ministerstwie spraw zagranicznych w 1747 r.; Fryderyk Wielki doceniając jego zasługi mianował go sekretarzem poselstwa pruskiego na sejm Rzeszy. W 1756 r. na podstawie zdobytych w Dreźnie depesz austriackich i saskich napisał w ciągu tygodnia Mémoire raisonne, który uzasadniał pruską napaść na Saksonię, wkrótce potem mianowany został sekretarzem stanu spraw zagranicznych; w 1762 r. zawarł pokój z Rosją i Szwecją, w roku następnym brał udział w rokowaniach pokojowych w Hubertsburgu, jego zasługi zostały wynagrodzone teką drugiego

ministra stanu. Był czynny w pracach pruskiej dyplomacji podczas I rozbioru Polski i w sprawie sukcesji bawarskiej, był autorem planu tzw. wymiany bawarskiej; w 1788 r. projektował oddanie przez Austrię, w zamian za nabytki na Bałkanach, Galicji Polsce, która miałaby oddać Prusom Gdańsk i Wielkopolskę. [118] Stanisław Małachowski (1736-1809) - referendarz koronny, marszałek konfederacji sejmowej koronnej 1788-1792, zdecydowany przeciwnik Targowicy, w sierpniu 1792 r. wyjechał za granicę. [119] Kazimierz Nestor Sapiecha (1754-1798) - generał artylerii litewskiej, marszałek konfederacji sejmowej litewskiej 1788-1792. W 1792 wyjechał do Drezna. [120] 29 marca 1790 r. zostało zawarte przymierze polsko-pruskie, na mocy którego oba państwa przyrzekały sobie pomoc zbrojną w razie zagrożenia. Prusy obiecywały Polsce pomoc w razie obcej ingerencji w jej sprawy wewnętrzne. Przymierze to miało jednoznacznie antyrosyjskie ostrze. [121] Chodzi o udział Danii po stronie Rosji w wojnie rosyjsko-szwedzkiej, która wybuchła latem 1788 roku. Ofensywa szwedzka zagroziła początkowo Petersburgowi, ale prowadzona była nieudolnie i opieszale wskutek opozycji wewnętrznej w Szwecji i separatyzmu fińskiego, następnie Szwedzi odnieśli sukcesy na morzu, wojna zakończyła się pokojem w Värälä w 1790 r. na zasadzie zachowania status quo. [122] Józef II (1741-1790) - najstarszy syn Marii Teresy i Franciszka Stefana, od roku 1765 współrządził z matką monarchią habsburską, po jej śmierci w 1780 roku rządził samodzielnie jako cesarz rzymski, król Węgier i Czech; przeprowadził wiele reform, jego rządy określane są mianem oświeconego absolutyzmu. [123] Seweryn Rzewuski ( 1743-1811) - hetman polny koronny, jeden z głównych malkontentów w duchu staropolskiego republikanizmu, czołowy targowiczanin. [124] Żoną Michała Kazimierza Ogińskiego (1728-1793) - hetmana w. litewskiego w latach 1768-1793 była Aleksandra Czartoryska (1730-1798). [125] Charles Whitworth (1725-1825) - poseł Wielkiej Brytami w Warszawie w latach 1785-1789, skąd został przeniesiony do Petersburga, gdzie przebywał do 1800 r. [126] Siemion Romanowicz Woroncow (1744-1832) - w 1764 r. został radcą ambasady rosyjskiej w Wiedniu. Brał udział w I wojnie tureckiej. W 1783 r. wysłano go w charakterze posła do Wenecji, a dwa lata później do Londynu, gdzie sprawował obowiązki ambasadora do roku 1806. W czasie II wojny tureckiej udało mu się zażegnać niebezpieczeństwo wojny z Wielką Brytanią. Wkrótce (1793) doprowadził do zawarcia traktatu handlowego i sojuszu wojskowego z Wielką Brytanią przeciwko rewolucyjnej Francji. Jego niezależność sądów nie podobała się Zubowowi i ochłodziła jego stosunki z imperatorową. Był przeciwnikiem rozbioru Polski. Jego pogląd na ten temat najlepiej charakteryzuje następujący fragment listu do brata Aleksandra; Tout ce que vous, messieurs de Bezborodko et Markof, m’avez écrit pour justifier le nouveau partage de la Pologne, ne me persuade pas et ne me fait pas changer d’opinion que c’est une transaction d’une perfidie injustifiable. Je n’écris rien sur ce sujet a ces deux messieurs; mais avec vous, je parle à cœur ouvert. Sans doute, les états ne se gouvernent pas comme les particuliers, mais, on ne doit jamais abuser de cette maxime. La chose est d’une injustice trop notoire; mais la manière perfide dont elle a été exécutée la rend encore plus choquante. Puisgu’on était décidé a faire cette injustice, il fallait dire franchement qu’on dépouille la Pologne pour se venger de ce qu’elle voulait faire, une alliance offensive avec les Turcs contre nous; mais au lieu de cela, on parle d’amitié, on publie des manifestes pour dire qu’on ne cherche que le bonheur de la Pologne, qu’on veut lui assurer toute l’intégrité de ses possessions et la jouissance de son ancien gouvernement, sous lequel elle a fleuri avec tant d’éclat pendant tant de siècles! Après cela peut-on s’imaginer qu’aucune cour pourra avoir aucune confiance en nous ? L’avidité de s’étendre a fait qu’on a oublie tout à fait les temps futurs et les vrais intérêts de l’état; car tout en augmentant le nombre de nos ennemis, nous avions perdu sans retour le seul allié naturel que nous avions: je veux dire la maison d’Autriche : Archiw Kniazia Woroncowa, Moskwa 1876, t. IX, s. 302. [127] Ludwig Heinrich Buchholtz (1740-1811) - rezydent pruski w Warszawie wiatach 1780-1787. Poseł od sierpnia 1792 do czerwca 1794. [128] Paweł Gawriłowicz Diwow (1763-1841) - ukończył korpus kadetów. W 1785 r. przydzielono go do kolegium spraw zagranicznych jako tłumacza. Służył we flocie rosyjskiej podczas wojny ze Szwecją. Russkij biograficzeskij slowar podaje, że już w 1790 przybył do Warszawy w randze radcy ambasady. Po wybuchu insurekcji w Warszawie przetrzymywany był w Arsenale. W 1795 r. wywiózł do Petersburga archiwum polskie i bibliotekę Załuskich. Zajmował się także długami króla i Rzeczypospolitej. W latach 1805-1820 był szefem tajnego archiwum ministerstwa spraw zagranicznych. W 1826 członek komisji prowadzącej śledztwo przeciw dekabrystom. [129] Kontrakty były to lokalne, doroczne zjazdy w celu zawierania umów handlowych i operacji finansowych, połączone z jarmarkiem, trwały zazwyczaj 2-4 tygodnie. Dla ziem południowo-wschodnich Rzeczypospolitej odbywały się w Lwowie; po I rozbiorze, przeniesione

do Dubna w 1774 roku, skąd w 1798 do Kijowa. [130] Jan Meysner (Meissner) - kupiec i bankier warszawski od roku 1779, kiedy to przybył do stolicy z Sierakowa. Dzięki małżeństwu z córką bankiera Cabrita otworzył dom bankowy. Oprócz operacji finansowych z bankami w Holandii i Prusach był także dostawcą tytoniu, miedzi i in. artykułów. Wraz z innymi wybitnymi przedstawicielami mieszczaństwa Warszawy został nobilitowany przez Sejm Wielki w roku 1790. Krach większości banków w roku 1793 ominął Meysnera, który stał się reprezentantem wierzycieli, dostarczał wówczas pieniądze ambasadzie rosyjskiej; na wniosek Sieversa konfederacja nakazała mu wypłacić ze skarbu Rzplitej 70 tys. dukatów. Podczas sejmu grodzieńskiego doradzał w sprawach traktatu handlowego z Prusami, miał także uczestniczyć w negocjacjach o ewentualną pożyczkę w Holandii. Mimo hojnych ofiar na rzecz insurekcji kościuszkowskiej, jego stosunki z Sieversem i Targowicą budziły podejrzenia i doprowadziły do przesłuchania przed Deputacją Indagacyjną. Zmarł po 1815 r. [131] Lewis Littlepage (1762-1802) - Amerykanin, od roku 1786 w służbie Stanisława Augusta, początkowo tłumacz i lektor, potem agent dyplomatyczny, w 1793 r. król używał go jako zaufanego kuriera; brał udział w insurekcji kościuszkowskiej. [132] Andrea Altesti - urodzony w Raguzie, włoski dyplomata w służbie rosyjskiej, sekretarz Zubowa. Paweł I, po wstąpieniu na tron, uwięził go w Twierdzy Pietropawłowskiej, spędził w niej 3 lata, po uwolnieniu wyjechał do Włoch, gdzie umarł w latach 40-tych. [133] Joseph Aubert (ok. 1740 - ok. 1821) - francuski agent dyplomatyczny, od 1774 r. w Polsce. Zdecydowany przeciwnik Rewolucji, zbliżył się do stronnictwa rosyjskiego i ambasady rosyjskiej; w marcu 1792 r. przestał pracować w poselstwie francuskim, był sekretarzem Sieversa, na jego rozkaz sporządzał diariusz sejmu grodzieńskiego, który ambasador na bieżąco wysyłał do Petersburga. [134] Jerzy II (1683-1760) - król Wielkiej Brytanii od 1727. [135] Jean Alexandre Yves Bonneau (1739-1805) - w Polsce od 1768 r.; agent dyplomatyczny francuski, gorący zwolennik Rewolucji; aresztowany na rozkaz Sieversa w połowie marca 1793 r., przyczynił się do tego Aubert. [136] Chodzi o członków stronnictwa patriotycznego na Sejmie Wielkim, którzy po zwycięstwie Targowicy przebywali na emigracji w Saksonii. [137] Andriej Kiriłowicz Razumowski (1752-1836) - w 1769 r. rozpoczął służbę we flocie, którą porzucił w 1775 r. dla dyplomacji. Od 1777 r. posłował kolejno w Neapolu, Kopenhadze i Sztokholmie. W 1790 r. mianowany został ambasadorem w Wiedniu. Sprawował swe obowiązki do 1806 r. z przerwą w latach 1799-1801. Ostatnie usługi oddał Rosji podczas Kongresu Wiedeńskiego, za co otrzymał tytuł książęcy. Dyplomata inteligentny i wykształcony a jednocześnie znany w Wiedniu bon vivant. [138] Józef Poniatowski (1763-1813) - syn młodszego brata króla - Andrzeja i Teresy z Kinskych. Początkowo służył w armii austriackiej. W czasie wojny tureckiej był adiutantem cesarza Józefa II. W 1789 r. na prośbę króla przybył do Polski. Otrzymał wtedy rangę generała-majora. W 1792 roku dowodził armią koronną; jego zdolności dowódcze zabłysnęły szczególnie w bitwie pod Zieleńcami. Po przystąpieniu króla do Targowicy poprosił o dymisję i udał się do Wiednia. Bral udział w powstaniu kościuszkowskim; wódz naczelny wojsk Księstwa Warszawskiego. Poległ w bitwie pod Lipskiem w 1813. [139] Targowiczanie domagali się, by książę Józef Poniatowski złożył przysięgę na wierność konfederacji oraz by zaprzestał noszenia krzyża Virtuti Militari. Książę Józef odpowiedział gwałtownym oskarżeniem Targowicy. Rozpoczęło to wielomiesięczną korespondencję między nim a Szczęsnym Potockim, którego książę wyzwał na pojedynek. Do pojedynku jednak nie doszło. [140] Chodzi o drugą żonę Szczęsnego Potockiego Józefinę Amalię Mniszchównę. Szczęsny był już wówczas związany ze swą późniejszą trzecią żoną - Zofią Wittową, która w kwietniu 1793 roku urodziła mu syna - Konstantego. [141] Ojcem Seweryna był Wacław a nie Władysław Rzewuski. Podczas sejmu delegacyjnego 1767-1768 Seweryn Rzewuski wraz z ojcem Wacławem - hetmanem polnym koronnym, biskupem krakowskim - Kajetanem Sołtykiem i Józefem Jędrzejem Załuskim biskupem kijowskim zostali wywiezieni na rozkaz Repnina do Kaługi, gdzie przebywali 5 lat. [142] Fryderyk Kabryt albo Cabrit (1745-1801) - otworzył w 1772 r. w Warszawie bank; nobilitowany w 1790 r. padł ofiarą krachu w lutym 1793 r. [143] Józef Zabiełlo - łowczy w. litewski, po śmierci Aleksandra Michała Sapiehy marszałek konfederacji na Litwie, ostatni hetman polny litewski; powieszony 9 maja 1794 r. [144] Michał Walewski (1735-1801) - eks-wojewoda sieradzki, konfederat barski; staropolski republikanin; marszałek konfederacji województwa krakowskiego, konsyliarz Generalności. [145] Kwit w papierach Sieversa - „Świadczę, jako odebrałem od Jego Ekscel. Pana Sieversa, ambasadora rosyjskiego, tysiąc dukatów, stanowiących pierwsze półrocze mojej pensji z roku bieżącego. W dowód czego dałem ten kwit własną ręką podpisany. W Warszawie, 9 marca 1793 r. P. Ożarowski”

[146] [147]

Chodzi prawdopodobnie o Pałac na Wodzie w Łazienkach.

Stanisław Poniatowski (1754-1833) - bratanek króla, syn Kazimierza Poniatowskiego i Apolonii Ustrzyckiej, w latach 1784-1790 podskarbi w. litewski, poróżniony z sejmem złożył urząd, a w listopadzie roku następnego wyjechał do Włoch kładąc kres nadziejom króla, który widział w nim następcę tronu. Po sejmie 1773-1775 otrzymał starostwo bohusławskie i kaniowskie, gdzie bardzo dobrze gospodarował. Informacja Sieversa, że leżały one na Litwie nieścisła, w rzeczywistości znajdowały się one na Ukrainie. [148] Kazimierz Raczyński (1739-1824) - przewodził stronnictwu królewskiemu w Wielkopolsce jako starosta generalny. W latach 17821784 marszałek Rady Nieustającej. Od 1783 r. marszałek nadworny koronny. Od 1766 r. brał pensję rosyjską 1500 dukatów rocznie. Na Sejmie Wielkim przeciwnik zerwania z Rosją. W 1790 r. wyjechał do wód. Nawiązał wówczas kontakty z opozycją sejmową. Konstytucji 3 Maja nie zaprzysiągł. Od grudnia 1792 r. należał do Deputacji do Formy Rządu. Był doradcą Sieversa w sprawach ustrojowych. Wyjechał z Warszawy w dniu wybuchu insurekcji. [149] Kwit w papierach Sieversa - „Podpisany wyznaje (confesse), że odebrał sumę tysiąc pięćset dukatów z rąk J. Ekscel. Sieversa, Ambasadora Najjaśń. Imper. całej Rosji, jako pensję roczną, którą Jej Imper. Mość raczyła łaskawie mi przyznać i w której jestem zaspokojony aż po dzień 1 stycznia 1794 r. W dowód czego kwit ten podpisuję. Dan w Warszawie 1793 r. 20 marca. Raczyński” [150] Benedikt de Caché (1741-po 1809) - chargé d’affaires austriacki w Warszawie w latach 1782(?)-1794. [151] Johann Philipp von Cobenzl (1741-1810) - dyplomata austriacki, początkowo na placówce w Brukseli, w 1767 r. mianowany radcą stanu; według jego projektu zreformowane zostały cła. W roku 1777 towarzyszył Józefowi II w podróży do Francji; dwa lata później jako poseł pełnomocny brał udział w rokowaniach w Cieszynie kończących wojnę o sukcesję bawarską, po powrocie mianowano go wicekanclerzem państwa i dworu; dymisjonowany 27 marca 1793 r.; w latach 1801-1805 był ambasadorem Austrii w Paryżu. [152] Wojciech Skarszewski (1742-1827) - protegowany Adama Krasińskiego - biskupa kamienieckiego; w latach 1790-1824 biskup chełmsko-lubelski; przeciwnik Ustawy Majowej; jeden z nielicznych przedstawicieli episkopatu na sejmie grodzieńskim 1793 r. Podczas insurekcji kościuszkowskiej aresztowany i skazany na śmierć, uszedł z życiem dzięki wstawiennictwu Kościuszki i nuncjusza; w Królestwie Polskim senator, przyczynił się do upadku Stanisława Kostki Potockiego - ministra oświecenia publicznego, był zdecydowanym przeciwnikiem projektu nowego prawa małżeńskiego; 1824-1827 arcybiskup warszawski. [153] Iwan Nowicki - brygadier rosyjski, nadzorował administrację masy upadłościowej banku Teppera od 25 kwietnia 1793 r. do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej. [154] Antoni Pułaski (1747-1813) - konfederat barski, podobnie jak jego brat Kazimierz - bohater wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych; starosta czereszeński, marszałek targowicki na Wołyniu. Marszałek-zastępca (po wyjeździe Szczęsnego Potockiego) konfederacji targowickiej. [155] Antoni Czetwertyński (1748-1794) - kasztelan przemyski, jurgieltnik Rosji, targowiczanin; powieszony przez lud Warszawy 28 czerwca 1794 r. Musiał mieć jednak jakieś wątpliwości skoro pisał z Grodna do Ożarowskiego 31 marca 1793 r. - „Sievers rozesłał bilety, prosząc na bal z tańcami na poniedziałek, to jest Prima Aprilis, i tak w rzeczy samej jest z nami, każą tańcować a nam już i łzów nie staje płakać nad nieszczęściem, które nas przywala, Boże! Boże! Boże! za cóż my jesteśmy tak karani, zdaje się, iż wina nasza najpierw nas dobija, żeśmy z dobrą wiarą w tę robotę wleźli, prawdziwie, że żyć przestać trzeba, bo sromota i hańba okrywa nas”. - Materiały zebrane przez Natalię Kicką, Biblioteka Jagiellońska nr 4436, t. II, s. 84. [156] Antoni Dziekoński (zm. 1812) - w 1766 r. posłował z powiatu słonimskiego na sejm. W dwa lata później otrzymał urząd strażnika polnego litewskiego. W latach 1775-1784 był konsyliarzem Rady Nieustającej. W 1785 został podskarbim nadwornym litewskim. Za jego rządów administracja skarbowa na Litwie działała źle, wiele było nadużyć. Na Sejmie Wielkim krytykowany, chciał złożyć swój urząd. Jego następca Tomasz Wawrzecki funkcji nie przyjął. W 1792 r. chętnie opowiedział się za Targowicą. Na sejmie grodzieńskim wchodził w skład delegacji do spraw rokowań z Rosją. Pozostawał w bliskich kontaktach z ambasadorem rosyjskim. [157] Karol Stanisław Radziwiłł - wojewoda wileński, umierając w roku 1790 wyznaczył Macieja Radziwiłła kasztelana wileńskiego opiekunem Dominika - nieletniego syna swego przyrodniego brata. Mieli mu w tym pomagać Józef Mikołaj i Michał Hieronim Radziwiłłowie oraz Aleksander Michał Sapieha - kanclerz litewski. Wkrótce pomiędzy głównym opiekunem a jego pomocnikami wyniknął spór o sprawowanie intratnej opieki przynoszącej dziesiątą część dochodów z majątku podopiecznego, a były to dobra niezwykle rozległe. Ordynację ołycką, nieświeską oraz dobra alodialne, 600 miast, miasteczek i wsi, zamieszkiwało ok. 120 tys. „dusz męskich”. W 1791 przekupiony Trybunał Koronny wydał wyrok przyznający opiekę nad częścią majątku położoną w Koronie Michałowi Hieronimowi Radziwiłłowi. Ostatecznie 9 czerwca 1793 r. Generalność konfederacji targowickiej przyznała mu, dzięki protekcji Sieversa i biskupa Kossakowskiego, wyłączność w sprawowaniu opieki nad dobrami Dominika, który po dojściu do pełnoletności musiał szukać poparcia Aleksandra I, by odzyskać pełną kontrolę nad majątkiem. [158] Chodzi tu o wstęgę orderu Orła Białego ustanowionego w 1705 r., którego dewizą było „Pro fide rege et lege (za wiarę, króla i

prawo). [159] Ignacy Myszka Chołoniewski (ok. 1740-1823) - poseł bracławski na sejmy 1766, 1776 i 1788-92. W 1776 r. marszałek Trybunału Koronnego. Szambelan królewski, kawaler orderu Św. Stanisława. Na Sejmie Wielkim członek deputacji do sprawy reformy żydowskiej. Prawdopodobnie był konsyliarzem konfederacji targowickiej. Rafał Myszka Chołoniewski (zm. po 1798 r.) - poseł podolski na sejm 1778 r., konsyliarz Rady Nieustającej. Początkowo zwolennik Konstytucji 3 Maja, potem konsyliarz targowicki. W 1793 r. został miecznikiem koronnym. Piotr Borzęcki - podstoli koronny, zaufany Szczęsnego Potockiego. [160] Ignacy Massalski (1726-1794) - od 1762 r. biskup wileński, człowiek prawdziwie oświecony, pierwszy prezes Komisji Edukacji Narodowej, co nie przeszkodziło mu w dopuszczeniu się nadużyć finansowych w szkołach litewskich. Czołowy przedstawiciel partii rosyjskiej w Polsce; od początku Sejmu Wielkiego w opozycji; w latach 1789-1792 przebywał za granicą; przystąpił do konfederacji litewskiej, zaostrzyła się wówczas jego dawna rywalizacja z Józefem Kossakowskim. Na sejm do Grodna przybył 25 czerwca 1793 r. na dwukrotne wezwania rosyjskiego i pruskiego ambasadora. Podczas insurekcji aresztowany na rozkaz Kościuszki, powieszony 28 czerwca 1794 r. [161] daty wg starego stylu. W rzeczywistości deklaracja rozbiorowa została ogłoszona 7 kwietnia na terenach objętych rosyjskim kordonem, a 9 w Grodnie. [162] Zachar Grigoriewicz Czernyszew (1722-1784) - przewodniczący kolegium wojny, dowodził wojskami rosyjskimi podczas wojny siedmioletniej (1756-1763). [163] Wiktor Cassini protegowany Zofii Wittowej i Potiomkina; w Warszawie bywał od 1784 r. dla obserwowania spraw polskich i postępowania Stackelberga; nie był formalnie członkiem rosyjskiego poselstwa, używano go jako kuriera i korespondenta. W czasie insurekcji kościuszkowskiej aresztowany. Tłumaczył się przed Deputacją Indagacyjną. [164] List jest bez ortografii, pomijamy jednak w tłumaczeniu błędy, które w tekście starannie są podkreślone. [165] Johann Georg Berens von Rautenfeld (1741-1805) - brał udział w obu wojnach tureckich; w 1787 r. otrzymał dowództwo wielkołuckiego pułku piechoty. Od 1788 r. generał-major. [166] Antoni Onufry Okęcki (1729-1793) - od roku 1780 biskup poznański i warszawski; w tym samym roku mianowany kanclerzem w. koronnym; sprawował ten urząd do r. 1786. W czasie Sejmu Wielkiego bliski patriotom, związał się jednak z Targowicą, m.in. był cenzorem druków wydawanych w Warszawie, aktywność jego ograniczała choroba, umarł 15 czerwca 1793 r. w Warszawie. Ignacy Raczyński (1741-1823) - administrator diecezji poznańskiej od 11 kwietnia 1794 r.; biskup poznański od 12 sierpnia t.r., osobiste rządy diecezją objął po III rozbiorze. Zdobył zaufanie Prusaków, dzięki temu został nominatem na arcybiskupstwo gnieźnieńskie, uzyskał potem potwierdzenie papieża i księcia warszawskiego - Fryderyka Augusta, został wtedy także administratorem diecezji warszawskiej. Wobec Napoleona i rządu Księstwa Warszawskiego zachował rezerwę, zabiegał usilnie o zachowanie prerogatyw kościoła. Mimo że powrót rządów pruskich przyjął życzliwie, w 1818 r. zrezygnował z arcybiskupstwa. [167] Król Syrii Antioch IV zwany Epifanesem oczekiwał w roku 168 przed Chr. pod murami Aleksandrii poddania się miasta. Niespodziewanie przybył poseł rzymski senator Cajus Pompiliusz Lenas z pismem od senatu, który żądał, chcąc zachować Egipt w orbicie swych wpływów, aby Epifanes przerwał wojnę i wycofał się. Widząc wahanie króla Rzymianin wykreślił wokół niego okrąg patykiem i nakazał mu nie wychodzić dopóki się nie zdecyduje, chcąc nie chcąc Epifanes zgodził się. [168] Zofia Fryderyka Dorota ks. Thurn-Taxis (1758-1800), córka Karola Anzelma - komisarza cesarskiego przy sejmie Rzeszy poślubiła w roku 1775 Hieronima Wincentego Radziwiłła (1759-1786), podkomorzego litewskiego, matka Dominika. W 1784 r. uciekła z klawicymbalistą Duszkiem wraz ze wszystkimi klejnotami i dopiero latem 1785 r. pod naciskiem krewnych wróciła do męża. Była zresztą często bohaterką kronik skandalicznych; po śmierci męża, w roku 1792 wyszła za Andrzeja Kazanowskiego, a po jego śmierci za Mikołaja Ostroroga. [169] W oryginale francuskim: „tous les Kriegsrecht et Standrecht”. [170] Pani Grabowska była gorliwą katoliczką, to jej zmarły mąż był kalwinem. [171] Johann Christoper Toll (1743-1817) - brał udział w zamachu Gustawa III w roku 1772, był to początek jego kariery u boku króla, w latach 1780-1789 jego najbliższy doradca w sprawach polityki zagranicznej. Autor planu wojny z Rosją w latach 1788-1790, król obarczył go winą za niepowodzenia w tej wojnie, wskutek tego popadł w niełaskę. Nominacja na posła w Warszawie we wrześniu 1792 r. miała na celu odsunięcie go od najważniejszych spraw państwowych. Przybył do Warszawy w styczniu 1793; podczas rzezi Pragi schował w swej siedzibie grupę Polaków; w sierpniu 1794 r. usunięty z powodu domniemanego udziału w spisku Armfelta; zastąpił go Samuel Nicolas de Casström. Wyjechał z Warszawy w styczniu 1795 r.; skazany w procesie sądowym na 2 lata twierdzy i utratę majątku. Odsiedział rok, uwolnił go Gustaw IV Adolf. W 1799 mianowany został posłem w Rosji, w 1801 gubernatorem Skanii; otrzymał tytuł barona, był wówczas wpływowym doradcą króla; brał udział w wojnie z Francją, w 1807 awansował na feldmarszałka. W 1809 został

ponownie odsunięty, lecz w 1814 r. otrzymał tytuł hrabiowski. [172] Stanisław Bieliński - bratanek marszałka w. koronnego Franciszka Bielińskiego, odziedziczył po nim starostwo garwolińskie. Był najpierw podkomorzym nadwornym koronnym, potem cześnikiem koronnym. Przehulał majątek w podróżach zagranicznych i grze w karty, dał się zatem łatwo kupić Sieversowi, który zrobił go z posła warszawskiego marszałkiem sejmowym. Związał się koligacjami z arystokracją rosyjską; zmarł w Witebsku w 1812 r. podobno w rozstroju nerwowym. [173] Nikołaj Dimitriewicz Arseniew (zm. 1796) - generał-major, służbę rozpoczął w 1760 r. w preobrażeńskim pułku gwardii. Brał udział w obydwu kampaniach tureckich. Walczył przeciw Polsce w 1792 r. w korpusie Fersena. W 1794 r. został komendantem garnizonu w Wilnie. Po wybuchu insurekcji dostał się do niewoli. [174] Zoną Piotra Ożarowskiego była Marianna Dzierzbicka. [175] Aleksander Iljicz Bibikow (1729-1774) - generał en chef, dowodził wojskami rosyjskimi w Polsce w latach 1771-1773. po odwołaniu z Polski kierował pacyfikacją powstania Pugaczowa. [176] Franz Maria Thugut (1739-1818) - hrabia, 27 marca 1793 mianowany dyrektorem kancelarii państwa i dworu, a w roku następnym ministrem spraw zagranicznych; zwolennik udziału Austrii w III rozbiorze Polski. [177] Kwit w papierach Sieversa - „Podpisany wyznaję, że odebrałem od J. Eksc. itd. sumę tysiąc pięćset dukatów jako pensję roczną, którą J. Imp. Mć. w dobroci swojej łaskawie mi przyznała i świadczę, że jestem zaspokojony w tej pensji aż do Nowego Roku 1795. W dowód czego niniejsze podpisuję. Dan w Warszawie 1793 r. 10 grudnia. Raczyński” [178] Kajetan Miączyński (1751?-1801) - starosta borzechowski, zbiegł z Korpusu Kadetów do konfederatów barskich; adiutant Ksawerego Branickiego, rotmistrz kawalerii narodowej, od 1781 r. generalny inspektor kawalerii; marszałek konfederacji lubelskiej. Według określenia Kajetana Koźmiana „szuler, jurgieltnik każdej partii, która go kupić chciała”. [179] Chodzi o Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831), ostatniego wojewodę wileńskiego, ordynata kleckiego, który zastąpił na województwie zmarłego w 1790 roku Karola Stanisława Radziwiłła, zwanego Panie Kochanku. [180] W tekście niemieckim ten fragment jest omówieniem listu, napisany w trzeciej osobie: „Sievers przyrzekł, że ta gorliwość... (cały fragment bez cudzysłowu). Nie ma daty 9 kwietnia. [181] W tekście niemieckim nie ma miejsca i daty listu. [182] W tekście niemieckim nie ma miejsca i daty listu. [183] Klemens Firmian Berneaux - kupiec z Amiens, wpisany w Album Civile Warszawy w 1774 r., nobilitowany w 1790 r., bankier i handlarz drewnem na wielką skalę. Zmarł ok. 1802 r. Drugą żoną Bonneau była córka prezydenta Starej Warszawy Jana Dulfusa Barbara. [184] Mikołaj Piaskowski (1726-1803) - stronnik Familii na Wołyniu. Od 1765 r. podkomorzy krzemnieniecki. W latach 1766-1775 zasiadał w Komisji Skarbowej. W 1766 otrzymał starostwo taraszczańskie. Na Sejm Wielki nie posłował. W sierpniu 1792 r. przystąpił do Targowicy na Wołyniu. Od listopada t.r. konsyliarz Generalności Koronnej. Po trzecim rozbiorze nie uczestniczył w życiu publicznym. [185] W tekście niemieckim nie ma daty. [186] W tekście niemieckim nie ma daty. [187] 20 kwietnia Kossakowski, biskup inflancki, podał projekt wezwania Rady Nieustającej; Walewski, trzymający wówczas laskę, oświadczył, że żądnego przez Miączyńskiego głosowania dopuścić nie może. [188] Turnus - tu glosowanie. [189] Józef Ankwicz (ok. 1750-1794) - starosta sandecki, początki kariery zawdzięczał Stanisławowi Augustowi; był posłem w Danii; na sejmie grodzieńskim jako błyskotliwy mówca używany by) przez Sieversa do przedstawiania jego stanowiska; mianowany marszałkiem Rady Nieustającej; powieszony 9 maja 1794 r. [190] Wincenty Józefowicz - starosta merecki, należał do grupy inicjatorów konfederacji targowickiej, konsyliarz konfederacji generalnej koronnej. Urzędnik ambasady rosyjskiej. [191] 16 kwietnia Walewski udzielił Sieversowi ostatecznej odpowiedzi -Il ne me reste, que donner par écrit à vos demandes la même réponse, que j’ai eu l’honneur de vous répéter plusieurs fois d’une manière très résolue, c’est celle que ce serait rompre le serment sacré et changer totalement le but des intentions les pures de la Confédération de Targowica, que d’employer ma main

pour signer des arrangements en question concernant notre pays. C’est encore à la suite de cela, que je déclare, que je ne peux ni permettre le turnum, ni rien signer de tout ce qui sera décidé par une pluralité illicite - AGAD, AKP 203, 213-214. [192] Otto Wilhelm von Derfelden (1737-1819) - rozpoczął służbę w gwardii konnej jeszcze za panowania Elżbiety. Odbył obie kampanie tureckie. Od 1784 generał-lejtnant. Brał udział w kampanii przeciwko Polsce w 1792 w korpusie Kochowskiego. Po śmierci Kreczetnikowa objął dowództwo nad wojskami rosyjskimi stacjonującymi na ziemiach objętych drugim rozbiorem. Walczył przeciwko powstaniu Kościuszki. Bil się pod Suworowem we Włoszech, m.in. pod Novi. [193] Jan Suchorzewski (ok. 1740-1809) - wojski wschowski. Poseł kaliski na sejm 1786. Posłował także na Sejm Wielki. Początkowo należał do stronnictwa patriotycznego, w dniu uchwalenia Konstytucji 3 Maja wystąpił jednak z gorącą opozycją, grożąc zabiciem sześcioletniego synka, gdyby ustawa została uchwalona. Wkrótce potem wyjechał do Wiednia, a stamtąd do Jass i Petersburga, gdzie podpisał akt konfederacji targowickiej Dowodził bracławską brygadą kawalerii. [194] Suchorzewski z brygadą swoją i częścią brygady Łażnińskiego przeszedł za Dniestr do Chocimia. [195] Marcin Badeni (1751-1824) - w latach 1783-1793 administrował z ramienia księcia Stanisława Poniatowskiego dobrami stołowymi litewskimi. W 1790 r. był jednym z założycieli Towarzystwa Manufaktur Grodzieńskich, które przejęło część dawnych manufaktur Tyzenhauza. Na Sejmie Wielkim członek Komisji Policji Obojga Narodów, szambelan królewski. Był jednym ze współzałożycieli Towarzystwa Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Na sejmie grodzieńskim i podczas insurekcji kościuszkowskiej zaufany króla (za udostępnienie informacji o Badenim dziękujemy Panu Maciejowi Mycielskiemu). [196] Lekarzem Sieversa w Grodnie był Karol Józef Virion, który zajmował pomieszczenia w oficynie pałacu na Horodnicy - rezydencji ambasadora. [197] Hugo Kołłątaj (1750-1812) - ksiądz, działacz Komisji Edukacji Narodowej, reformator Akademii Krakowskiej. Wybitny działacz polityczny i publicysta doby Sejmu Wielkiego, jeden z twórców Ustawy Rządowej. Po jej uchwaleniu został podkanclerzym koronnym; organizator Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej. Był za przystąpieniem króla do Targowicy. Sam pozostawił pisemny do niej akces, ale wyjechał do Lipska. Szczególnie znienawidzony przez targowiczan, pozbawiony został urzędów i majątku. [198] Komendant fortecy z garnizonem i całe obywatelstwo na wierność Najjaśniejszej Imperatorowej Jejmości wykonali przysięgę. (Kor. kr. 11 maja 1793). [199] Walerian Tęgoborski - szambelan królewski, szef kancelarii Departamentu Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej, a jednocześnie sekretarz gabinetu króla do 1 listopada 1793. [200] Wojciech Teofil Załuski - starosta chęciński, kasztelan buski; dzięki protekcji kochanka swej żony - Igelströma - otrzymał podskarbstwo nadworne koronne. [201] Bazyli Walicki (zm. 1803) - wojewoda rawski, członek grodzieńskiej Rady Nieustającej. [202] Od komenderującego polskim wojskom w woj. Bracławskim, gener. lejtn. Lubowidzkiego {Stefan Lubowidzki (zm. 1805 lub 1808) - komendant Warszawy w 1792 r. Od grudnia 1792 r. dowodził dywizją ukraińsko-bracławską, która znalazła się za kordonem. Przeszedł wówczas na służbę rosyjską otrzymawszy gratyfikację w wysokości 20 tys. dukatów.}, doszło uwiadomienie, że on sam i wszystko wojsko jego gotowi na wierność Najjaśniejszej Imp. Mości wykonać przysięgę i że dla złożenia takowej mają wkrótce przybyć do J.W. generała en chef Kreczetnikowa. Jakoż dnia 17 kwietnia wraz z JP. gener.-majorem Wielowiejskim {Stanisław Wielowiejski - generałmajor. Brał udział w kampanii 1792 r. odznaczył się w bitwie pod Dubienką dowodząc strażą tylną. Podczas powstania 1794 r. za kordonem starał się przeszkodzić przejściu polskich oddziałów do powstania.}, z brygadami, pułkami i komendantami, z niektórą liczbą sztab i ober-oficerów przyjechali, a dn. 18 w przytomności jego wykonali przysięgę. Wojsko polskie, tak jak pierwej zostawione w komendzie JW. generała Lubowidzkiego pod nazwaniem Ukraińskiej Dywizji. (Kor. kr. 27 kwietnia 1793). [203] Aleksander Aleksiejewicz książę Wiaziemski (1727-1796) - generał-prokurator - jeden z najbardziej wpływowych dygnitarzy państwowych czasów Katarzyny; przeciwnik Sieversa. [204] Ksawery Franciszek Woyna (1750-1813) - starosta stanisławowski, generał-major; był wicekomendantem Szkoły Rycerskiej. W latach 1786-1788 konsyliarz Rady Nieustającej. Od 1790 r. poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny przy dworze wiedeńskim. Zabiegał o poparcie Austrii dla Konstytucji 3 Maja. Po trzecim rozbiorze osiadł na stale w Wiedniu. [205] Antoni Sułkowski (1735-1796) - III ordynat rydzyński, generał-lejtnant wojsk koronnych; w 1775 wojewoda gnieźnieński, a w 1786 kaliski; z nominacji Sieversa kanclerz wielki koronny. [206] Kajetan Kurdwanowski (zm. 1818) - generał-major wojsk koronnych, zaufany Ksawerego Branickiego. Marszałek konfederacji targowickiej województwa czernihowskiego.

[207] [208]

Prawdopodobnie chodzi o Michała Paca (1732-1799) starostę kowieńskiego i borciańskiego, generała-majora wojsk litewskich.

Przysłane panu ambasadorowi z Petersburga zlecenie wysłuchania przysiąg od obywateli polskich za kordonem rosyjskim dobra posiadających, na dzień 3-go maja odłożone zostało, którego dnia i następnych, wiele dystyngowanych osób u p. de Sieversa wykonało przysięgę rotą następującą: Ja... przysięgam... iż chcę i żądam Najjaśniejszej Katarzynie II... Pani mojej Najmiłościwszej i Najjaśń. jej synowi... i ich najjaśń. sukcesorom... służyć wiecznie i we wszystkim być im posłusznym, jak wiernemu poddanemu przystoi i należy... (Kor. kr. 11 maja 1793). [209] Franciszek Ryx (1732-1799) - kamerdyner króla, starosta piaseczyński, zarządzał teatrem polskim w Warszawie. Przywilej ten otrzymał w 1776 r. [210] Antoni Łukasz Crutta (1727-1812) - wenecjanin, tłumacz języków orientalnych na służbie polskiej od początków panowania Stanisława Augusta. W 1775 r. otrzymał indygenat, pracował w Departamencie Interesów Cudzoziemskich Rady Nieustającej. W czasie Sejmu Wielkiego tłumaczył dokumenty tureckie. W Grodnie sporządzał rejestr długów królewskich. [211] Tomasz Adam Ostrowski (1735-1817) - od 1776 r. zasiadał w różnych departamentach Rady Nieustającej. W roku następnym został kasztelanem czerskim. Współpracownik króla, poparł Konstytucję 3 Maja; był przeciwny przystąpieniu Stanisława Augusta do Targowicy. Targowiczanie pozbawili go podskarbstwa nadwornego koronnego, które piastował od maja 1791 r. [212] Girolamo Lucchesini (1751-1825) - Włoch w służbie pruskiej od 1778 roku, początkowo bibliotekarz Fryderyka II, później dyplomata, w latach 1788-1792 poseł pruski w Warszawie. [213] Wielki książę Konstanty Pawłowicz (1779-1831) - jego babka Katarzyna II chciała widzieć go na tronie reaktywowanego cesarstwa wschodniego ze stolicą w Konstantynopolu. Wódz naczelny armii Królestwa Polskiego 1815-1830. W 1792 r. król proponował carowej następstwo tronu polskiego dla Konstantego. [214] Chodzi o nieudolnego dowódcę armii litewskiej w czasie wojny 1792 r. - Ludwika Fryderyka księcia Wirtemberskiego (1756-1817) - męża Marii Czartoryskiej, którego podejrzewano o zdradę i pozbawiono dowództwa. [215] Hrabia d’Artois (1757-1836) - młodszy brat Ludwika XVI, podczas Rewolucji przywódca emigrantów, tzw. Koblencji; w latach 1824-1830 król Francji jako Karol X. [216] Konstytucja 3 Maja ustanowiła sukcesję tronu polskiego w osobie Fryderyka Augusta III - elektora saskiego i jego córki Marii Augusty Nepomuceny zwanej infantką polską. [217] Konfederacja radomska zawiązana została w czerwcu 1767 r. pod laską Karola Radziwiłła Panie Kochanku, za jej pomocą Rosja chciała ukrócić projekty reformatorskie Stanisława Augusta, a jednocześnie przeprowadzić równouprawnienie dysydentów, aby w ten sposób ingerować w sprawy polskie. Pod węzłem konfederacji zebrał się sejm zwany delegacyjnym, na którym Rosja narzuciła Polsce swoją gwarancję zachowania tzw. praw kardynalnych, tzn. min. liberum veto, wolnej elekcji i prawa wypowiadania posłuszeństwa królowi. [218] Po polsku w oryginale. [219] W oryginale po francusku: par point d’honneur. [220] Chodzi o order Orła Białego i Św. Stanisława. Ten ostatni ustanowił Stanisław August w roku 1765. [221] Istnieją pewne poszlaki wskazujące, że Sievers zamierzał dopuścić niewielką opozycję dla uwiarygodnienia sejmu, świadczy o tym fragment listu do Alopeusa - posła rosyjskiego w Berlinie - z dnia 25 maja -Je m’empresse de mon côté à lui faire que toutes les élections des nonces, aux diétincs ont eu le succès le plus parfait. On a élu tous ceux que j’avais nommés ou approuvés et dont des personnes sures me répondent. Je puis donc me flatter qu’il n’y aura à la diète que V opposition, qu’une certaine décence exigée et de laquelle, je ne me formaliserai pas. - Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 29-9, s. 1599-1602. [222] Ignacy Łobarzewski (ok. 1750-1826) - poseł czernihowski; major rosyjski, zaufany Sieversa, który używał go do składania projektów w sejmie. Przez cały czas obrad sejmu był lojalny w stosunku do ambasadora, tylko raz poparł Szymona Kossakowskiego, który na sesji 6 lipca wezwał do zalimitowania sejmu i zbrojnego przeciwstawienia się Prusom, prawdopodobnie wtedy Sievers upomniał go: - Whenever you voted for the interest of Russia, it was for the good of your country. In voting now, as you did yesterday contrary to my opinion, you should first explain yourself with me and I should have convinced you that your country’s welfare is as much laid in my heart as that of Russia. - Materiały Natalii Kickiej, op.cit. t. II, s. 187. [223] To mówi wydawca niemiecki. [224] Fryderyk Moszyński był nie pisarzem, lecz sekretarzem w. litewskim

[225] [226] [227] [228]

Tak wówczas nazywano to, co Sievers w liście swoim przez matières d’Etat tłumaczy. Katarzyna Pawłowna (1788-1819) - córka Pawia Piotrowicza - następcy tronu. Słowa są niemieckiego oryginału.

Timofiej Iwanowicz Tutołmin (1739-1809) - generał-lejtnant, generał-gubernator guberni mińskiej, izjasławskiej i bracławskiej w latach 1793-1796. [229] Kanał Ogińskiego zbudowany w latach 1767-1783 łączy Niemen z Dnieprem. [230] Ignacy Łobarzewski - poseł czernichowski. [231] Sejm rozpoczął się w roku 1773 i trwał do 1775. [232] Wyrażenie oryginału. [233] W tekście niemieckim: z Rzymu. [234] Heinrich von Brühl (1700-1763) - minister Augusta III faktycznie sprawujący władzę w jego imieniu. [235] Na sejmie rozbiorowym Stanisław August otrzymał w zamian za zrzeczenie się dystrybucji starostw cztery starostwa na własność dziedziczną: białocerkiewskie, bohusławskie, kaniowskie i chmielnickie. Pierwsze z nich ofiarował Ksaweremu Branickiemu, dwa następne swemu bratankowi księciu Stanisławowi, a ostatnie księciu Józefowi. [236] Hermann Dahl (1723-1789) - urzędnik celny w Rydze, od 1786 nadradca celny w Petersburgu. [237] Marianna Camelli (1765-1794) - córka architekta Dominika Merliniego, żona szambelana Stanisława Augusta; była kochanką króla, który podobno podsunął ją Sieversowi. [238] Aleksandr Michajłowicz Biełosielski-Biełozierski książę (1752-1809) - w latach 1789-1793 poseł rosyjski w Turynie. Kolekcjonował obrazy. Publikował za granicą rozprawy o sztuce i muzyce po francusku. [239] brak w tekście niemieckim [240] brak w tekście niemieckim [241] Nota w papierach Sieversa - „Marszalek Bieliński bierze pensji od 9-go sierpnia do 9-go września 1793-go r. dla siebie duk. 500. W tym na utrzymanie jego i mego domu, na przejazdy itd., wedle zdać się mającego rachunku, duk. 500. Razem duk. 1.000. Boscamp”. [242] Na sejmie delegacyjnym (1767-1768) uchwalono konstytucję „Porządek sejmowania”, zgodnie z którą marszałek musiał być wybrany najpóźniej 3 dnia obrad, w przeciwnym wypadku sejm nie dochodził do skutku. [243] Instytucja delegacji sejmowej pojawiła się na sejmie 1767-1768. Użyto jej również na sejmie rozbiorowym 1773-1775. Delegacja tym różniła się od komisji sejmowej, że sejm przelewał na nią swe uprawnienia w pewnym zakresie, określonym plenipotencją. Rola Sejmu in pleno ograniczała się do akceptacji przyjętych przez delegację uchwał bez prawa dyskusji merytorycznej i veta. Delegacja była wygodnym narzędziem w ręku ambasadorów rosyjskich. Na niewielką grupę posłów łatwiej było wywierać wpływ niż na cały sejm i senat. Na wniosek Ankwicza na sejmie grodzieńskim delegację nazwano deputacją, aby uniknąć analogii z I sejmem rozbiorowym. [244] spór wprowadził izbę w niejakie zamieszanie; posłowie ruszyli się z miejsc swoich na środek izby ... przysięgi marszałkowi nie dopuszczając. (Kor. kr. 25 czerwca 1793). [245] W diariuszu nie znajdujemy tego. [246] Konstanty Jankowski - poseł sandomierski. Członek Rady Nieustającej w latach 1786-89. Był związany z Jackiem Małachowskim. [247] Cała prawie izba woła za wnioskiem posła sandomierskiego. (Kor. kr. 2 lipca 1793). Ale w projekcie Jankowskiego była mowa o wysłaniu posłów tylko do Imperatorowej, do króla pruskiego i do cesarza, aby się do tych dworów wstawić raczył. (Kor. kr 29 czerwca 1793). [248] W diariuszu jest, że biskup chwali z jednej strony wysłanie posłów, z drugiej przekłada korzyści wyznaczenia delegacji, przydając tylko uwagę, aby punkt nie ratyfikowania najsurowiej był zalecony. (Kor. kr. 2 lipca 1793). [249] 25 czerwca Sievers napisał do Mölendorfa: En tout cas il serait pas mal, je crois, si Votre Exellence le jugeait à propos de faire quelque petit mouvement aux trouppes vers Częstochowa et comme si on voulait à Cracovie et surtout aux biens

épiscopaux de ce siège des revenus duquel jouit à présent l’évêque Kossakowski. Une telle nouvelle répondue arriverait ici assez à temps pour faire un bon effet. - Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 29-9, s. 1607-1608). [250] W protokole znajdujemy całkiem odmienną uchwałę „Zalecamy kanclerzom, aby do ministrów i sprawujących interesy Rzplitej przy dworach zagranicznych przesłali rozkazy, iżby ci przełożyli cały stan ojczyzny... i wyjednali interesowanie tychże dworów do Najjaśń. Imp. Mości całej R. i N. króla J. Pruskiego”. Na zapytanie: czy to zalecenie ma się ściągać do Rzp. francuskiej i Porty Otomańskiej? Król odpowiedział, że z Francji minister dawno został odwołany; w Konstantynopolu zaś p. Chavot nie jest kredytowany (Kor. kr. 5 lipca 1793). Właściwie gdy nie było zgody na Delegację, marszałek podał projekt zalecenia kanclerzom, aby ułożyli instrukcje dla Deputacji do porozumienia się z dworem petersburskim (Kor. kr.) [251] Ignacy Łempicki (1766 - po 1805) - chargé d’affaires w Wiedniu. Absolwent Szkoły Rycerskiej. Od 1789 sekretarz poselstwa polskiego w Wiedniu. [252] Król, który wczoraj mówił za delegacją, jaka ujęłaby zatrudnień nieuniknionych przez wyprawienie poselstw, dzisiaj chwali wniosek Jankowskiego z tą odmianą, iż zamiast nowych posłów potwierdzenie dawnych ma nastąpić (Kor. kr.). [253] 24-go czerwca poseł piński radził proponować N.Imp. traktat unii wiecznej; popierał to i poseł chełmski (Kor. kr.) {Wiktor Kurzeniecki - pułkownik wojsk litewskich, podczaszy piński, marszałek konfederacji powiatu pińskiego i jego poseł na sejm grodzieński.} {Franciszek Kunicki (zm. 1828) - podkomorzy chełmski, konsyliarz miejscowej konfederacji, poseł chełmski.} [254] Wniosek, nad którym głosowano: „Gdy ważność okoliczności wyciąga dokładnego porozumienia się z dworem petersburskim przeto My, król, za zgodą skonfeder. sejm. stanów zalecamy WW. pieczętarzom, aby ułożyli projekt instrukcji dla Deputacji do takowego porozumienia się projective żądanej.” Któżby powiedział, że w tym prostym zaleceniu jest już najzupełniejsze zatwierdzenie rozbioru. [255] Nie ma w tekście niemieckim. [256] „Staats - und Gelehrte Zeitung des Hamburgischen Unparteyischen Correspondenten” - wydawana od r. 1731 popularna w północnowschodniej Europie niemiecka gazeta informacyjna, miała też wielu czytelników w Polsce. W czasie Sejmu Wielkiego wydawał jej francuski przekład pt. „Gazette de Hambourg” Piotr Dufour. Później przedsięwzięcie kontynuował Tadeusz Włodek. [257] o przysięgę, o arbitrów. [258] Anna, córka Ludwika i Konstancji Tyszkiewiczów. [259] 29 czerwca Sievers odpowiedział na list Tyszkiewiczowej w sprawie zdjęcia sekwestru - Il ne s’agit que d’accélérer les affaires, de signer le traité et de ne pas me chicaner dans le bien, que je voudrais faire à ce malheureux pays . Tyszkiewiczowa proponowała mu, że w zamian za zdjęcie sekwestru, mąż jej usunie się z Grodna. Propozycja ta była nie do przyjęcia dla ambasadora, gdyż cet example serait bientôt suivi par un grand nombre d’autres. - AGAD,AKP 203, k. 404. [260] W oryginale compromettiren. [261] Sievers do prymasa, 3 lipca - Après avoir reçu la réponse dont Votre Altessse m’a honnoré du 28 de juin, je restai quelques jours indécis sur ma réplique dans l’espérance que le Roi reviendrait à la fin de l’erreur où fausse gloriole l’a fait tomber en manquant, en même temps à sa promesse; et ace qu’il devait à Sa Majesté Impératrice et par là au vrai bien de sa patrie, mais voyant que le mal va en empirant et ayant consulté Monsieur de Buchholtz comme également intérressé, je dois réitérer mes instances auprès de Votre Altesse afin qu’Elle se rende incéssement ici dans l’espérance qu’Elle fera entrevoir le mal au Roi et a son partie les prétendus patriotes et réprimant en même temps la folie de son neveu, le Grand Maréchal Tyszkiewicz. Si Votre Altesse se refuse encore à ces instances, Elle aura certainment à se reprocher de grands malheurs inévitables tant pour le Roi que pour sa famille. Je n’ai pas le temps d’entrer dans un détail survient des désordes que la diète, visiblement encouragée par le Roi, s’est permis ces jours-ci. 14 séances sont absolument perdues sans rien faire pour la cause principale de la diète. Ja serais bien mortifié si l’on m’oblige à des moyens qui paraîtront violents, et qui ne seront que justes pour parvenir a tranquiliser les restes de ce malheureux pays. Je n’ajoute rien aux raisons que pourrait alléguer Monsieur de Bouchholtz; j’espère que Votre Altesse utilisera toute l’énergie et V exigence et que j’aurai par conséquent bientôt l’honneur de le voir ici où je Lui reitérerai de bouche et par des preuves de faits les sentiments d’attachément et de la plus haute considération avec lesquels j’ai l’honneur d’être(...). - Biblioteka Polska w Paryżu, rkps 29-9, s. 1603-1605. [262] Nie ma w tekście niemieckim [263] Nie ma w tekście niemieckim [264] Ks. Adam Poniński, poseł inflancki, donosi izby całej niespokojność, że na mocne perswazje JP. ambasadora niektórzy posłowie na sesję przybyć nie mogli. Oświadcza nie dopuścić żadnej materii do traktowania, póki nieobecni posłowie nie wrócą się do wspólnych obrad sejmowych. Poseł czerski żąda, aby ten postępek komunikowany był wszystkim zagranicznym ministrom. Marszałek sejmu

Bieliński proponuje zalecenie kanclerzom podania noty ambasadorowi rosyjskiemu, na które powszechna daje się słyszeć zgoda... Poseł lubelski chce, iżby takowe in volumen legum wpisane było. Marszałek odpowiada, iż wszystkie zlecenia, za wolą stanów zaszłe, są wpisywane. Po przeczytaniu noty, więcej czterech godzin izba w milczeniu zostaje. (Kor. kr 9 lipca 1793). Kor. kr. z 23 lipca w ten sposób protokół niniejszy prostuje: Ożarowski radził, ażeby kanclerze udali się do posła rosyjskiego na to Bieliński zaprojektował, ażeby przez notę domagali się wydania posłów, a poseł nowogrodzki, aby żądali także zdjęcia aresztu na intratach królewskich i sekwestru dóbr Tyszkiewicza. Ale nawet i nota nie była posłana, bo po widzeniu się przypadkowym (Sułkowskiego z Sieversem) przywieziona została rezolucja, iż satysfakcja zupełna przyobiecana była. Nie będąc zaś podaną, nota w aktach sejm., miejsca mieć nie mogłą. (Mowa podkanclerz. lit. Platera). {Kazimierz Konstanty Plater (1743-1807) - popierał elekcję Stanisława Augusta. W 1770 r. został szambelanem i starostą inflanckim; na skutek I rozbioru utracił starostwo, by je ratować udał się do Petersburga jako delegat szlachty połockiej z wiernopoddańczą przysięgą. Zraziło to do niego króla, lecz starostwo dożywotnio zachował. Od roku 1776 zasiadał w Radzie Nieustającej. Towarzyszył królowi w podróży do Kaniowa w 1787 r. Od 1790 r. kasztelan trocki. Przeciwnik obalenia Rady Nieustającej i sojuszu z Prusami, choć Konstytucję 3 Maja podpisał, zaliczał się do jej przeciwników. Targowiczanin, posłował jesienią 1792 r. do Petersburga, po powrocie wszedł w skład deputacji do formy rządu, 25 kwietnia 1793 do Rady Nieustającej, jako prezydent Departamentu Interesów Cudzoziemskich. 14 kwietnia 1793 r. otrzymał podkanclerstwo litewskie. Po wyjeździe Chreptowicza pełnił faktycznie funkcję kanclerza. Podczas insurekcji aresztowany. Oswobodziły go oddziały Suworowa.} [265] Adam Poniński (1758-1816) - syn Adama - marszałka sejmu rozbiorowego, skazanego przez Sejm Wielki na banicję i infamię. Walczył w r. 1792 na froncie południowym, odznaczony za męstwo Virtuti Militari; na sejmie grodzieńskim jako poseł infancki należał do opozycji patriotycznej. Bral udział w insurekcji kościuszkowskiej, awansowany na generała-majora; w noc poprzedzającą bitwę pod Maciejowicami otrzymał od Kościuszki rozkaz spieszenia mu z odsieczą, rozkaz ten doszedł jednak zbyt późno i Poniński ze swym oddziałem dotarł pod Maciejowice, gdy dywizja Kościuszki była już rozbita. Później oskarżono go o zdradę, a nawet uwięziono, przez resztę życia walczył o oczyszczenie się z zarzutów. Jego młodszy brat Aleksander - poseł zakroczymski był człowiekiem Sieversa. [266] W tekście niemieckim inna stylizacja. [267] W tekście niemieckim inna stylizacja. [268] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [269] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [270] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [271] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [272] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [273] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [274] Król Jmość ostrzega o niebezpieczeństwie, doniesionym przez k. kanclerza, któremu pokazywał p. ambasador ordynans gotowy do wzięcia kilkadziesiąt osób ze składu sejmowego. (Kor. kr. 20 lipca 1793). [275] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [276] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [277] W tekście niemieckim: w krótkim. [278] W tekście niemieckim: w krótkim. [279] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [280] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [281] Brak w tekście niemieckim. [282] Brak w tekście niemieckim. [283] Właściwie rozbieranym. [284] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [285] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [286] Florian Drewnowski - stolnik łomżyński. Poseł na sejmy 1780, 1784 i 1788-92; szuler i demagog, zapewne opłacany przez

ambasadę rosyjską, marszałek konfederacji w Łomżyńskiem. W 1794 r. uciekł za granicę. [287] Tomasz Ostaszewski (ok. 1746-1817) - karierę kościelną rozpoczął u boku biskupa poznańskiego Antoniego Okęckiego. W 1781 r. został kanonikiem poznańskim, potem warszawskim, a następnie audytorem i oficjałem generalnym warszawskim. Po wejściu Prusaków do Wielkopolski i śmierci biskupa Okęckiego pełnił funkcję wikariusza generalnego warszawskiego. [288] Teofil Załuski, starosta chęciński, poseł sandomierski. [289] Michał Giełgud - starościc żmudzki. Dzięki Kossakowskim otrzymał marszałkostwo nadworne litewskie. [290] W tekście niemieckim: Kanclerze przynieśli z powrotem odpowiedź, że bez zwłoki należy udzielić delegacji popierających pełnomocnictw. [291] Nic z tego w diariuszu nie czytamy. [292] Ignacy Łada Łobarzewski, poseł czernihowski, kawaler orderu Św. Włodzimierza 4-tej klasy. [293] Antoni Pułaski, poseł wołyński, marsz. Konfederacji Koronnej. [294] brak w tekście niemieckim. [295] brak w tekście niemieckim. [296] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [297] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [298] Olga Pawłowna (1792-1795) córka następcy tronu Pawia Piotrowicza. Urodziła się 22 lipca; tu data wg starego stylu. [299] Johann Moritz Friedrich von Gersdorff (1747-1820) - major rosyjski, 1783-86 marszałek powiatu parnawskiego. 1786-1792 marszałek gubernialny. [300] W tekście niemieckim: Ten sam naród musiał się raz jeszcze upokorzyć przed królem, któremu zarzucał, że złamał mu słowo, opuścił złośliwie i zdradził dla Rosji. Przede wszystkim jednak schlebiał sobie samemu, schlebiali mu ci, co go zdradzili, jak Kossakowski i Massalski, schlebiał mu jego własny król z tragiczną nadzieją, że carowa wzruszona ofiarą, jaką jej Polska uczyniła, będzie jej bronić przeciw Prusom. [301] Przymierze polsko-pruskie podpisano 29 marca 1790 r. [302] Francuzi zajęli Moguncję 21 października 1792 r. Powstała tam Reńsko-Niemiecka Konwencja Narodowa, która w marcu 1793 r. ogłosiła odłączenie się od Rzeszy i zjednoczenie z Francją. Od 10 kwietnia Moguncję oblegali Prusacy. Miasto poddało się 23 lipca 1793 r. [303] Brak w tekście niemieckim. [304] Brak w tekście niemieckim. [305] Wojna siedmioletnia 1756-1763. Przeciwko Prusom wspieranym przez Anglię wystąpiła koalicja złożona z Austrii, Francji, Rosji, Saksonii i Szwecji. Austria zamierzała odzyskać Śląsk, a Francja, w zamian za popieranie jej, uzyskać Belgię. Plany te zniweczyła, mimo przewagi sprzymierzonych, siła odporna monarchii pruskiej oraz zdolności dowódcze króla Prus - Fryderyka II. Wojnę zakończył pokój w Hubertsburgu na zasadzie zachowania status quo. [306] Chodzi o nieudaną próbę porwania 3 XI 1771 r. Stanisława Augusta przez konfederatów barskich, gdy król wracał od chorego Michała Fryderyka Czartoryskiego - kanclerza w. litewskiego - na Miodowej (dziś Ministerstwo Zdrowia). [307] Antoni Dziekoński był podskarbim nadwornym litewskim. [308] W tekście niemieckim: rosyjskiego. [309] W tekście niemieckim: rosyjskiego. [310] Order Św. Andrzeja Pierwszego Powołania ustanowił Piotr I w r. 1698 jako najwyższe odznaczenie państwowe. Sievers otrzymał odznakę orderową ozdobioną brylantami co dodatkowo powiększało splendor tej dekoracji. [311] Rabarbar - roślina z rodziny rdestowatych, wyciąg z korzenia działa leczniczo na trawienie, na wątrobę i drogi żółciowe.

[312] [313] [314]

W tekście niemieckim: Ostrowska. W tekście niemieckim: Ostrowska.

Heinrich Carl von Heyking (1751-1809) - delegat szlachty kurlandzkiej w Polsce w latach 1788-1793, podobnie jak jego ojciec Wilhelm Alexander (1720-1771), jednocześnie był w służbie rosyjskiej. Ożenił się w 1784 r. w Petersburgu z Angélique de Lafont. [315] JW. marszałek brał od Moskwy 1000 dukatów miesięcznie. [316] brak w tekście niemieckim. [317] brak w tekście niemieckim. [318] Adam Podhorski, szambelan król. poseł wołyński. {Adam Podhorski - konsyliarz konfederacji na Wołyniu. Poseł Wołyński na sejm grodzieński. Należał do nielicznej grupy posłów opłacanych przez posła pruskiego.} Podał on (28) projekt, którego treścią było: „Oddajemy się całkiem, w tym krytycznym czasie, jak to uczyniliśmy w poprzedzającym wielkomyślności i wspaniałomyślności Najjaś. Katarzyny, a zatem dajemy moc Deputacji podpisania traktatu takiego, jaki był umówiony za pośrednictwem interwencji wielkiego posła ros.” Na to Szydłowski, poseł płocki, wyszedł pod laskę, zadając Podhorskiemu krzywoprzysięstwo i zdradę i prosząc króla o wyznaczenie sądu sejmowego. Podhorski nie chciał wyjść pod laskę. Po trzechgodzinnych sprzeczkach sesja solwowana. Nazajutrz Szydłowski znowu wyszedł na środek izby. Sesja ta mimo zamieszania, mimo wrzawy jest jedną z najpiękniejszych na tym smutnym sejmie. Kiedy król wziął Szydłowskiego za rękę, pytając się: jaki z tego wszystkiego koniec i czego WPan żądasz? Poseł płocki powiedział te proste a piękne słowa: N.Panie! Postępowanie dzisiejsze przydać się może kiedyś narodowi dla uzacnienia charakteru jego, będzie ono dowodem, żeś panował wtenczas, kiedy jeszcze cnota nie wygasła była w Polakach”. Podhorski musiał izbę opuścić i wniosek jego upadł (Kor. kr. 7 września 1793). [319] W niemieckim tekście: Katarzyny. [320] W niemieckim tekście: Katarzyny. [321] W tekście niemieckim: „To są urojone niebezpieczeństwa wykrzykiwał król z oburzeniem -nie, nie boję się; jeszcze raz oznajmiam, nie potrzebuję żadnej straży; widzę wszędzie tylko gwałt; przysięgam, że nie było w tym mego żadnego udziału. Obce żołdactwo otacza mnie pod pretekstem opieki nade mną; ale oświadczam swoim honorem, że ja tej nikczemnej pomocy nie szukałem”. [322] W tekście niemieckim: „To są urojone niebezpieczeństwa wykrzykiwał król z oburzeniem -nie, nie boję się; jeszcze raz oznajmiam, nie potrzebuję żadnej straży; widzę wszędzie tylko gwałt; przysięgam, że nie było w tym mego żadnego udziału. Obce żołdactwo otacza mnie pod pretekstem opieki nade mną; ale oświadczam swoim honorem, że ja tej nikczemnej pomocy nie szukałem”. [323] Konwencja rozbiorowa rosyjsko-pruska zawarta w Petersburgu 23 stycznia 1793 r. pozostawiała Częstochowę przy Polsce, Prusacy jednak zajęli ją samowolnie 7 marca. Biskupi i posłowie w Grodnie domagali się wydania obrazu Matki Boskiej wraz ze skarbcem jasnogórskim. O prawo przyjęcia obrazu ubiegał się magistrat Krakowa, zamierzając umieścić go prawdopodobnie u paulinów na Skałce lub w kościele pojezuickim Św. Św. Piotra i Pawła; przeciwni przekazaniu obrazu byli paulini jasnogórscy, poparł ich król pruski, który obawiał się rozruchów okolicznej ludności a także, być może, utraty spodziewanych zysków z pielgrzymek. [324] Brak w tekście niemieckim. [325] Andrzej Wołłowicz (ok. 1750-1822) - referendarz litewski, kanonik płocki i warszawski, sekretarz i protegowany prymasa. [326] Poważne zmiany w tekście niemieckim: Akt opiewa dalej, że właśnie dlatego zebranie stanów rozwiązało konfederację targowicką i zawiesiło od najbliższego 1 października działalność jej urzędów i sądów; zarządziło złożenie wszystkich akt konfederacji do publicznego archiwum; wszelako zezwoliło na wykonanie już podjętych postanowień, upoważniło jednak obecny i przyszły sejm do ewentualnych zmian tych postanowień, a nawet, jeśli uzna je za niepożądane, do całkowitego ich zawieszenia; ustanowiło komisję z poniższym poleceniem, aby wszystkie skargi przeciwko tym postanowieniom zbierało i przedstawiało sprawozdanie sejmowi. Dalej poleciło nowej konfederacji utrzymanie w dawnym stanie wiary katolickiej, wolności i suwerenności Narodu, republikańskich form rządzenia, prerogatyw tronu, utrzymanie dotychczasowych posiadłości stanowisk i własności; powołało ponownie sądy okręgowe i zarządziło uporządkowanie wszystkich spraw jak w 1788, dopóki nowa forma rządów nie rozpocznie działania postanowiło trwanie obecnego sejmu pod tym samym marszałkiem do 31 października; dało królowi władzę nadawania wszystkich stanowisk i na ten raz zamianować członków władz, komisji, komitetów, a w końcu ponowne obsadzenie sądu sejmowego. [327] Poważne zmiany w tekście niemieckim: Akt opiewa dalej, że właśnie dlatego zebranie stanów rozwiązało konfederację targowicką i zawiesiło od najbliższego 1 października działalność jej urzędów i sądów; zarządziło złożenie wszystkich akt konfederacji do publicznego archiwum; wszelako zezwoliło na wykonanie już podjętych postanowień, upoważniło jednak obecny i przyszły sejm do ewentualnych zmian tych postanowień, a nawet, jeśli uzna je za niepożądane, do całkowitego ich zawieszenia; ustanowiło komisję z poniższym

poleceniem, aby wszystkie skargi przeciwko tym postanowieniom zbierało i przedstawiało sprawozdanie sejmowi. Dalej poleciło nowej konfederacji utrzymanie w dawnym stanie wiary katolickiej, wolności i suwerenności Narodu, republikańskich form rządzenia, prerogatyw tronu, utrzymanie dotychczasowych posiadłości stanowisk i własności; powołało ponownie sądy okręgowe i zarządziło uporządkowanie wszystkich spraw jak w 1788, dopóki nowa forma rządów nie rozpocznie działania postanowiło trwanie obecnego sejmu pod tym samym marszałkiem do 31 października; dało królowi władzę nadawania wszystkich stanowisk i na ten raz zamianować członków władz, komisji, komitetów, a w końcu ponowne obsadzenie sądu sejmowego. [328] inna stylizacja. [329] inna stylizacja. [330] W diariuszu nie ma tego śladu. Mowa tu chyba o dawniejszych posiedzeniach. [331] Jan Stanisław Krasnodębski - poseł Sejmu Wielkiego, jako łowczy podlaski i rotmistrz kawalerii narodowej posłował na sejm grodzieński z ziemi liwskiej, należał wówczas do grona opozycjonistów. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim. [332] Dionizy Mikorski (zm. po 1813) - poseł wyszogrodzki, na pierwszej sesji podobno powiedział: „Jestem wprawdzie posłem za pieniądze moskiewskie ale i koledzy wszyscy są mi podobni. Wziąłem 200 dukatów w talarach, jeden à florenów 12 rachując a to od pana Boscampa. Toż samo i wy, Kochani Koledzy, niektórzy tyleż, niektórzy więcej wzięliście. Nie będziecie jednakowoż tacy źli, abyście zabór ojczyzny podpisywali. Nie bójcie się Syberii, ani Kaługi, bo tam pomieszkawszy, z sławą wrócicie”. - Wł. Smoleński,Ze studiów nad historią sejmu grodzieńskiego z 1793. Dyonizy Mikorski, poseł wyszogrodzki, „Przegląd Historyczny”, t. VIII. 1909, z. 2, s. 213. [333] Sesja sejmowa 21 listopada. Ankwicz, poseł krakowski, zwraca mowę do marszałka sejmowego, a wyliczywszy trudy jego i pracę, prosi o czytanie swego projektu. Marszałek sejmowy oświadcza, że, jeśli w izbie nie usłyszy powszechnej zgody, czytać nie pozwoli. Gdy wielu posłów dopraszało się, o to, sekretarz sejmowy przeczytał projekt, wyznaczający sto tysięcy zł p. dla marszałka. Po niektórych odezwach sumę takową przyznano (Kor. kr. 3 grudnia). [334] Johann Jakob Pistor (1739-1814) - od 1771 r. w służbie rosyjskiej; od 1789 r. główny kwatermistrz, opracował plany wojny z Polską w 1792 roku. Atakowany za nieudolność podczas insurekcji kościuszkowskiej wystąpił ze służby i opublikował w Paryżu Mémoires sur la révolution de la Pologne; polskie tłumaczenie ukazało się w Poznaniu w oficynie Jana Konstantego Żupańskiego. [335] Order Orla Czarnego ustanowił Fryderyk I jako najwyższe odznaczenie pruskie w r. 1701. Jego dewizą byłoSuum cuique (każdemu swoje). [336] Nieco inna stylizacja w tekście niemieckim. [337] Nieco inna stylizacja w tekście niemieckim. [338] Projekt Ankwicza trzykrotną jednomyślnością w prawo zamieniony zostaje (Kor. kr. 8 października 1793) [339] „podpisani (kanclerze) mają zlecenie oświadczyć mu (Sieversowi), że stany, dawszy mu już dowody swego zaufania, na cnotliwym jego charakterze zagruntowanego, mogą sobie pochlebiać, iż tenże poseł pomnoży obowiązki już sobie zjednanej wdzięczności narodowej, przykładając swoje bona officia do przyśpieszenia skutku obietnic danych przez dwór berliński. [340] Względem nowego z Rzplitą traktatu handlowego, zdolnego do zapobieżenia wszelkim przeszkodom, na które dotychczas handel polski był wystawiony. (Kor. kr. 8 października 1793). [341] Wasilij Stiepanowicz Popow (1743-1822) - bardzo wpływowy sekretarz Potiomkina w randze generała-majora. [342] Być może chodzi tu o markiza Filippo di Ghisilieri, który w latach 1800-1802 był posłem cesarskim ad interim przy Stolicy Apostolskiej, a następnie komisarzem cesarza w Toskanii 1803-1804. [343] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [344] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [345] Trwało pięć miesięcy. [346] W tekście niemieckim: Katarzyna oceniała pozytywnie te łagodne formy działania, którymi jej poseł posługiwał się tak zręcznie w ważnych okolicznościach, czego dowodem jest pełne łaskawości pismo, które 23 października skierowała do Sieversa. [347] W tekście niemieckim: Katarzyna oceniała pozytywnie te łagodne formy działania, którymi jej poseł posługiwał się tak zręcznie w ważnych okolicznościach, czego dowodem jest pełne łaskawości pismo, które 23 października skierowała do Sieversa.

[348]

List zaczyna się: „Zła wola kilku niewdzięczników próżne tylko stawiała przeszkody zawarcia traktatu podziałowego (traité de cession), który przypieczętował Konwencję Petersburską; w chwili zaś, kiedy te pomnażać się zdawały, wielki charakter Naj. Imp. Ros. i Pańska gorliwość oszczędziły mi widoku zgubnego dla Polski oporu i zapewniły podwójną korzyść, że kończę nieprzyjemną walkę a koniec jej jedynie przyjaźni mojej dostojnej aliantki zawdzięczam...” [349] W tekście niemieckim: Katarzyna oceniała pozytywnie te łagodne formy działania, którymi jej poseł posługiwał się tak zręcznie w ważnych okolicznościach, czego dowodem jest pełne łaskawości pismo, które 23 października skierowała do Sieversa. [350] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [351] „Gazette de Leyde” właściwie „Nouvelles Extraoridnaires de Divers Endroits” - ukazująca się dwa razy w tygodniu gazeta międzynarodowa w języku francuskim. Istniała w latach 1660-1798, miała wielu korespondentów i czytelników, zawierała informacje rzetelne, komentowane w duchu liberalnym. W okresie Targowicy i sejmu grodzieńskiego sympatyzowała ze zwolennikami reform Sejmu Wielkiego, potępiała ingerencję Rosji i Prus. [352] Karol Otto de Nassau-Siegen (1745-1808) międzynarodowy awanturnik, żołnierz i marynarz, najpierw w służbie francuskiej (m.in. odbył podróż dookoła świata z Bougainvillem (1766-1769)); potem hiszpańskiej a wreszcie rosyjskiej. W październiku 1793 r. jechał z frontu walk koalicji z Francją przez Warszawę i Grodno, do Petersburga, gdzie miał być mianowany jednym z dowódców floty rosyjskiej na Morzu Czarnym. Ożeniony był z Karoliną z Gozdzkich 1 v. Sanguszkową. [353] Żoną podskarbiego w. litewskiego Michała Kleofasa Ogińskiego była Izabella Lasocka (1764-1852). [354] fußfälligst [355] Michał Lubomirski (1752-1825) - generał-lejtnant, w r. 1792 dowódca dywizji wołyńskiej. Wykazał się wielkim niedołęstwem, podejrzewano, że kontaktował się z Rosjanami. [356] Major St. Genie towarzyszył pułkownikowi Sengerowi. Fryderyk August ks. Yorku i Albany (1763-1827), młodszy syn Jerzego III był dowódcą wojsk brytyjskich podczas wojny I koalicji z Francją. [357] William Gardiner (1748-1806) - w latach 1767-1789 odbył karierę wojskową, służył w Irlandii, potem był adiutantem Sir Williama Howe - głównodowodzącego armią brytyjską walczącą ze zbuntowanymi koloniami w Ameryce. W latach 1789-1792 poseł w austriackich Niderlandach, tzn, w Belgii. 13 października 1792 r. przybył do Warszawy w charakterze posła pełnomocnego; w czasie rzezi Pragi w 1794 roku udzielił schronienia ok. 300 osobom; utrzymując je popadł w długi, które zatrzymały go w Warszawie do kwietnia 1797 roku. [358] w tekście niemieckim wersja znacznie skrócona. [359] Augustyn Gorzeński (zm. 1816) - generał-lejtnant, podkomorzy poznański, szef kancelarii wojskowej króla. Podczas wojny 1792 r. nie wykazał większych zdolności. [360] Arnold Anastazy Byszewski (zm. 1800) - generał-lejtnant, adiutant i zaufany króla, jako dowódca nieudolny. Wyznaczony przez sejm grodzieński do redukcji armii. [361] w tekście niemieckim wersja znacznie skrócona. [362] Ludwik Fabrycy - poseł czernihowski, pułkownik, konsyliarz targowicki. [363] Jan August Cichocki (1750-1795) - generał-major w 1972 r., komendant garnizonu warszawskiego po Lubowidzkim. Członek sprzysiężenia powstańczego w Warszawie. W 1794 dowódca dywizji. [364] Order Św. Anny ustanowiony w r. 1735 przez księcia holsztyńskiego Karola Fryderyka. Jego dewizą było Amantibus Justitiam Pietatem Fidem (kochającym sprawiedliwość, uczciwość, wiarę). [365] Sesja sejm. 18 paźdz. Staniszewski {Tadeusz Staniszewski - poseł czerski, protegowany króla, komisarz porządkowy cywilnowojskowy ziemi czerskiej. Podczas sejmu grodzieńskiego dostawał 50 dukatów miesięcznie z kasy Sieversa. Członek deputacji sejmowej do traktowania z Rosją i Prusami. Kilkakrotnie oponował m.in. w sprawie aresztowania posłów. Brał udział w insurekcji warszawskiej. Przesłuchiwany był przez Deputację Indagacyjną.}, poseł czerski, po stosownym przymówieniu się na uwielbienie tak zawartego z Rosją aliansu, podaje projekt wysłania ambasadora do Petersburga. Na następnej sesji odpowiadał mu Kimbar, {Józef Kimbar (ok. 1750 - po 1800) - stolnik upicki. Brał udział w powstaniu kościuszkowskim na Litwie.} poseł upicki: „w postaci nikczemnych hołdowników, gdy chcemy oświadczyć ukontentowanie z gniotących nas więzów, zgodzić się na takowe poselstwo nie mogę”. Ciemniewski, poseł różański, {Andrzej Ciemniewski - poseł różański. Poseł na sejm 1778. W powstaniu kościuszkowskim członek Rady Zastępczej Tymczasowej i Komisji Porządkowej województwa mazowieckiego.} przedstawia niewłaściwość dziękowania tam, gdzie, nie odbierając łaski czuje się

krzywdę i gwałt. Mimo to wniosek przeszedł 75 głosami przeciw 15. Gdy prawo wysłania posła już zapadło, Miączyński, pos. lubel., prosi J.K. Mość, aby I.P. Tyszkiewicza, marszałka w. ks. lit., do tej powinności powołać raczył. Cała izba powtarza prośbę. (Kor. kr. 29 października 1793). [366] Szymon Zabielło (1750-1824) - kasztelan miński, generał-lejtnant. Brał udział w kampanii litewskiej 1792; od lipca t.r. dowódca I dywizji, poseł wołkowyski na sejm grodzieński, członek Rady Nieustającej. [367] Kwartał nasz ma trzy miesiące, tret’ rosyjska ma ich cztery. [368] Projekt zaniósł na sejm 2 paźdz. Łobarzewski, poseł czernihowski. Głosowało zaledwie 48 posłów, z tych 4 za projektem. (Kor. kr. 15 października 1793). [369] Na koszty przeznaczono osiem tysięcy dukatów dla posła, dla Friesego i sekr. Puzyny konsyliarza legacji po tysiącu (Kor. Kr. 19 listopada 1793). [370] W tekście niemieckim: 2-go. [371] W tekście niemieckim: 2-go. [372] Notę w sprawie Francuzów złożył Sievers sejmowi 6 listopada ( Volumina legum, t. X, s. 400-401); sejm posłusznie uchwalił „Zalecenie władzom krajowym względem Francuzów” (Volumina legum, t. X, s. 85-87), na mocy którego Francuzi, przebywający w Polsce musieli złożyć przysięgę, że nie są związani z Rewolucją, a za prawowitego monarchę uznają Ludwika XVII, gdyby tego nie dopełnili musieliby opuścić Polskę; krok ten był wzorowany na podobnym ukazie senatu w Rosji z lutego 1793 r. [373] Mesdames, vos chères filles! [374] Wioski, włości. [375] Biust, zapewne 60-letniej już wówczas Imperatorowej Jejmości. [376] Komisja do upadłych banków krajowych Teppera, Schultza{ Karol Schultz - bankier warszawski, zięć Teppera.}, Kabryta. [377] Maria Antonina - wdowa po Ludwiku XVI, została zgilotynowana 26 października 1793 r. [378] Michaił Iłłarionowicz książę Kutuzow-Goleniszczew (1745-1813) - generał rosyjski, w owym czasie ambasador w Turcji. Potem głównodowodzący wojsk rosyjskich w wojnie z Francją w 1805 r. i w czasie wyprawy Napoleona na Moskwę w 1812 r. [379] Pokój westfalski w 1648 r. zakończył wojnę trzydziestoletnią; traktaty w Nimwegen właściwie Nijmegen (wschodnie Niderlandy) 1678-1679 między Francją a Hiszpanią i cesarstwem, przyniosły Francji znaczne nabytki terytorialne: Franche Comté i 12 twierdz we Flandrii. [380] Reis efendi - naczelnik pisarzy dywanu sułtanów tureckich; sprawował w XVIII w. funkcję ministra spraw zagranicznych. [381] Padyszachem czyli sułtanem tureckim był wówczas Selim III. Panował w latach 1789-1807. [382] W tekście niemieckim inna stylizacja. [383] W tekście niemieckim inna stylizacja. [384] W tekście niemieckim inna stylizacja. [385] W tekście niemieckim inna stylizacja. [386] N. Król. Imć. i N. Rzplita Polska przyznają być rzeczą sprawiedliwą i zbawienną, zostawić N. Imp. Imci Wszech Rosji, Je następcom i dziedzicom wszelki stopień wpływu użytecznego, do układów wojennych i politycznych, które roztropna przezorność, za porozumieniem się z Rzplitą, mogłaby doradzać. (Kor. kr. 19 października 1793). [387] Rzplita obowiązuje się nie wchodzić w żadne związki ani umowy, chybaby za porozumieniem się z N. Imp. Imcią itd. (kor. kr.). [388] sancita, jednych uwalniające od opłaty kwart i czynszów emfiteutycznych,{Kwarta - podatek od dzierżawionych królewszczyzn. W 1775 r. król zrzekł się rozdawnictwa starostw, które przeszło w ręce sejmowych Komisji Skarbowych koronnej i litewskiej. Określony został czynsz emfiteutyczny, czyli stały na 50 lat od dzierżawionych królewszczyzn.} drugim czyniące arbitralne ulgi w opłacaniu podatków, niektórym przemieniające dobra Rzplitej na dobra ziemskie, inne zaś odrywające dochody Rzplitej na użytek prywatnych osób, asygnacje do skarbu publicznego niewłaściwie wydawające itp. (Mowa posła Chojnowskiego, 12 listopada Kor. kr.) [389] Tadeusz Mostowski (1766-1842) - kasztelan raciąski, (a nie mohylewski); aktywny w stronnictwie patriotycznym na Sejmie

Wielkim, od stycznia 1791 r. wydawał wraz z J. U. Niemcewiczem i J. Weyssenhofem „Gazetę Narodową i Obcą”, redagując dział zagraniczny przychylnie pisał o Rewolucji we Francji; pisał podobno do francuskiego „Moniteur”. Po zwycięstwie Targowicy, w październiku 1792 r. znalazł się w Paryżu, podróżował ze swą kochanką Rozalią z Chodkiewiczów Aleksandrową Lubomirską (zgilotynowaną w Paryżu 30 czerwca 1794); we Francji kontaktował się z żyrondystami w nadziei uzyskania ich poparcia dla sprawy powstania w Polsce, po ich upadku dwukrotnie więziony. W listopadzie 1793 r. powrócił do Polski, aresztowany na rozkaz Sieversa, zwolniony po złożeniu deklaracji lojalności, dzięki interwencji króla, 20 lutego 1794 r. Minister spraw wewnętrznych w Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim. [390] „Gazette Nationale ou le Moniteur Universel” - jedna z najważniejszych gazet francuskich, wychodziła od 1789 r. aż po czasy restauracji Bourbonów. [391] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [392] Inna stylizacja w tekście niemieckim. [393] W tekście niemieckim: reskrypt zawierał, któż mógłby w to uwierzyć, odwołanie naszego posła w tak pogardliwych słowach, jakie tylko można sobie wyobrazić. [394] W tekście niemieckim: reskrypt zawierał, któż mógłby w to uwierzyć, odwołanie naszego posła w tak pogardliwych słowach, jakie tylko można sobie wyobrazić. [395] Order Virtuti Militari ustanowiony przez Stanisława Augusta 22 czerwca 1792 r. po bitwie pod Zieleńcami. [396] W tekście niemieckim: Zgrai, która... [397] W tekście niemieckim: Zgrai, która... [398] Eberhard Christoph von Mirbach (1743-1819) - w 1773 r. przedstawiciel stanu rycerskiego Kurlandii w Warszawie. W latach 1789-1795 plenipotent szlachty kurlandzkiej w Rzeczypospolitej. [399] Johann Martin von Elmpt (1726-1802) - od 1775 r. na służbie rosyjskiej. W interesującym nas momencie komendant garnizonu w Rydze.

Table of Contents Wstęp. 2 1792 do 7 kwietnia 1793 roku. 15 1793 do 7 kwietnia do 12 lipca. 71 1793 od 13 lipca do 6 grudnia. 122 Aneks. 181 Sievers do Igelströma Grodno 28 stycznia 1794. 181 Instrukcja Katarzyny II dla Igelströma Petersburg 17 stycznia 1793. 189 Deklaracja generała Kreczetnikowa - głównodowodzącego wojskami rosyjskimi na ziemiach polskich objęt Rachunek ogólny długów królewskich z 1 września 1793 r., wedle tego co izba skarbowa wykazała. 191 Kopia listu J.W. Szczęsnego Potockiego generała artylerii koronnej do JO. ks. Sułkowskiego kanclerza List obywateli ziemi chełmskiej z sejmiku pisany. 194 List Najjaśniejszej Imperatorowej Rosyjskiej do J. Pana ambasadora de Sievers. 195 Chełm 11 lipca 1793 r. 195 Kopia listu od konfederacji województwa ruskiego ziemi chełmskiej do JW. JP. de Budberg podpułkownik Korespondencja różnych osób do Sieversa. 196 Ilustracje. 211 [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] [9] [10] [11] [12] [13] [14] [15] [16] [17] [18] [19] [20] [21] [22]

[23] [24] [25] [26] [27] [28] [29] [30] [31] [32] [33] [34]