CZERPAK STANISŁAW HARDT ZDZISŁAW
W CIENIU KREMATORIUM
| SCAN & OCR by
[email protected] |
WYDAWNICTWO MINISTERSTWA OBRONY NARODOWEJ
1
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Okładkę projektował
Mieczysław Wiśniewski Redaktor
Eugeniusz Stanczykiewicz
Scan & OCR
[email protected]
© Copyright by Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej Warszawa 1969 r., Wydanie I
SCAN & OCR by
[email protected] 2009
Cztery tysiące trzysta siedemdziesiąta czwarta publikacja Wydawnictwa MON Printed in Poland Nakład 210 000 + 280 egz. Objętość 4,32 ark. wyd . ark. druk. Papier druk. sat. VII kl 60 s., 63.5m- z Myszkowskich Zakładów Papierniczych, Druk ukończono w kwietniu 1969 r. Wojskowe Zakłady Graficzne w Warszawie, zam. 5116 z dn. 3.VIII.1368 r Cena zł 5.P-85
2
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
SPIS TREŚCI: I........................................................................................................................... 4 II ......................................................................................................................... 7 III ...................................................................................................................... 11 IV...................................................................................................................... 19 V ....................................................................................................................... 23 VI...................................................................................................................... 27 VII .................................................................................................................... 34 VIII ................................................................................................................... 43 IX...................................................................................................................... 52 KRZYŻÓWKA Z TYGRYSEM ...................................................................... 66
3
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
I Wisła, w swoim górnym biegu, rozgranicza na niewielkim odcinku województwa krakowskie i katowickie. Płynie ona tam dużym łukiem, u którego podstawy wpada do niej Soła. Między obiema rzekami znajduje się obszerna równina. W pobliżu miejsca, gdzie Wisła skręca na zachód, płynąc już przez ziemię śląską, znajduje się miejscowość Brzeszcze. Od 1962 roku Brzeszcze posiadają prawa miejskie. Przedtem była to górnicza osada, rozbudowana w sąsiedztwie kopalni węgla. Z Brzeszcz jest niedaleko do Oświęcimia, powiatowego miasta nad Sołą. Droga łącząca obydwie miejscowości przecina rozległy teren, który podczas II wojny światowej stał się widownią najokrutniejszych wydarzeń. Hitlerowcy utworzyli tam jeden z obozów zagłady. Istnienie obozu koncentracyjnego w pobliżu Brzeszcz postawiło mieszkańców ówczesnej osady w sytuacji zgoła szczególnej. Zrodziła ona taką działalność, że w jej rezultacie Brzeszcze otrzymały po wojnie Krzyż Grunwaldu. O tej właśnie działalności opowiemy na dalszych stronicach niniejszego tomiku. Będzie to opowieść o tym, jak funkcjonowała łączność między organizacjami ruchu w obozie oświęcimskim i na zewnątrz obozu, o ludziach, którzy tę łączność utrzymywali i zabezpieczali. Przypomnimy nazwiska tych, którzy mieszkając w pobliżu obozu koncentracyjnego, w Brzeszczach, a także w sąsiednich wsiach, nawiązywali i utrzymywali kontakt z więźniami, za co groziła wówczas tylko jedna kara — kara śmierci. Nie jesteśmy w stanie opowiedzieć o wszystkich, którzy na to zasługują — z jednej i drugiej strony drutów i murów obozowych. Opowiemy więc tylko o niektórych, podamy wiele przykładów działania, przykładów wielkiego bohaterstwa. Szereg innych osób, podobnie jak wiele innych czynów, zostanie z konieczności pominiętych. Będzie to zatem tylko skromny przyczynek do tej działalności polskiego ruchu oporu, która miała związek z istnieniem obozu zagłady w Oświęcimiu. * Jesień 1939 roku upływała w atmosferze przygnębienia. Powodów do głębokiego rozgoryczenia było wiele. Po zakończeniu działań w Polsce wojna jak gdyby się zakończyła. Wielka Brytania i Francja nie tylko nie pospieszyły z pomocą w tragicznych wrześniowych dniach, lecz także nie podjęły żadnych działań zbrojnych, gdy Niemcy zaczęli wzmacniać swe siły na zachodniej granicy.
4
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Okupant mógł stopniowo wprowadzać nowe porządki na zajętych terenach Polski. Zachodnie obszary bezprawnie przyłączono do Rzeszy, wprowadzając tam zaostrzone rygory wobec rdzennie polskiej ludności. Z województw kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego oraz części warszawskiego i łódzkiego utworzono dziwny twór pod nazwą Generalnego Gubernatorstwa. Te wszystkie zmiany traktowane były przez społeczeństwo z wzrastającym niepokojem. Władzę w Generalnym Gubernatorstwie przejęła hitlerowska administracja cywilna i policja. W celu zdezorientowania społeczeństwa i zachowania pozorów „ładu”, władze okupacyjne wezwały wszystkie instytucje i przedsiębiorstwa do podjęcia „normalnej pracy”. Na tej podstawie w październiku 1939 roku wznowiono naukę w szkołach podstawowych i średnich. W Krakowie podjęto przygotowania do otwarcia roku akademickiego. Hitlerowcy bacznie obserwowali te poczynania i początkowo, przygotowując akcję na dużą skalę, nie stwarzali żadnych przeszkód. 19 października 1939 roku senat Uniwersytetu Jagiellońskiego postanowił ogłosić wpisy dla studentów oraz wyznaczył termin rozpoczęcia wykładów na dzień 6 listopada. O decyzji tej rektor krakowskiej uczelni miał powiadomić władze okupacyjne. Profesor doktor Lehr-Spławiński, sprawujący funkcję rektora, podjął się tego zadania. Ponieważ kompetencje nowych władz nie były ściśle określone, zawiadomienia poszły w różnych kierunkach. Gdy więc rektorowi złożył wizytę generał Schumann, profesor jednego z niemieckich uniwersytetów i szef „oddziału nauki” w komendzie miasta, Lehr-Spławiński poinformował „gości” o decyzji senatu. Zawiadomiony został również komisaryczny burmistrz miasta, Zoerner. W obydwu przypadkach, co warto podkreślić, decyzja senatu nie spotkała się z zastrzeżeniami. Rektor próbował równiki dotrzeć do zastępcy gubernatora dystryktu krakowskiego, Wollsaegera, ale tym razem bezskutecznie. Któregoś dnia władze Uniwersytetu Jagiellońskiego otrzymały ostrzeżenie, że jakiekolwiek demonstracje czy obchody w dniu 11 listopada — a więc w dniu dawnego święta państwowego — spotkają się z najsurowszymi represjami. W związku z tym przełożono rozpoczęcie wykładów na dzień 15 listopada. Tymczasem w dniu 3 listopada rektor Lehr-Spławiński został wezwany do obersturmbamtführera Müllera. Hitlerowiec polecił rektorowi, by w dniu 6 listopada o godzinie 12 zebrał wszystkich profesorów w celu wysłuchania odczytu na temat stosunku Niemiec narodowosocjalistycznych do spraw nauki i uniwersytetów. W wyznaczonym dniu kilka minut przed dwunastą na uniwersytecie zjawił się obersturmbamtführer Müller w asyście grupy SS-manów. Zachowywał się już bez osłonek, według hitlerowskich zasad podziału na nad- i podludzi. Rektora traktował szorstko i wyniośle. Müller wszedł na sale, w której miał się odbyć odczyt, w asyście eskorty w czapkach i z karabinami. 5
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
„Odczyt” był krótki i brzmiał następująco: — Moje panie i panowie! Przez to, że usiłowaliście pracować w zakładach oraz prowadzić egzaminy, nie pytająca nas o pozwolenie, przez to, żę usiłowaliście otworzyć uniwersytet, nie pytając nas o zgodę, daliście dowód, że nie orientujecie się zupełnie w sytuacji, w jakiej uniwersytet się znajduje obecnie, i to co najmniej aż do końca wojny. Wasze usiłowania prowadzenia egzaminów i otwarcia uniwersytetu są aktem złośliwym i wrogim względem Rzeszy Niemieckiej. Zresztą Uniwersytet Jagielloński był zawsze centrum propagandy anty niemieckiej. Uważajcie się za aresztowanych. Zostaniecie przewiezieni do obozów Jeńców, gdzie będziecie pouczeni o prawdziwej waszej sytuacji. Pytań nie należy stawiać żadnych. Proszę, aby panie wyszły. Odtransportowanie zaczyna się natychmiast. Sądzę, ze pan rektor zechce pochód otworzyć. Po wygłoszeniu powyższych staw Müller wyszedł. Natomiast esesmani rozpoczęli swoje normalne — jak się wkrótce miało okazać — czynności. Wychodzących profesorów popychali, potrącali kolbami karabinów, mówili do nich przez „ty”. Na schodach zaczęli popychać tak mocno, że kilka osób upadło. Niektórzy, wybitni uczeni, zostali zbici po twarzy. Wytresowani w kulcie przemocy i pogardy dla innych narodów, najgorsi przedstawiciele herrenvolku, bardziej cenili sobie pieść i bagnet niż wartości, które reprezentowali maltretowani przez nich uczeni, prowadzeni teraz do ciężarowych samochodów policyjnych. — Menesch, schneller. Los, los! Słowa te miały się rozlegać przez wszystkie lata wojny jako złowróżbna zapowiedź najgorszego losu tysięcy niewinnych ludzi. Pracownicy naukowi Uniwersytetu Jagiellońskiego i innych krakowskich wyższych uczelni wywiezieni zostali do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen. Jako jedni z pierwszych poznali oni, co oznacza ta „instytucja nowego porządku” w Niemczech. Część z nich, przede wszystkim ludzie już starsi wiekiem, nieraz chorzy, nie wytrzymała prześladowań i trudów pobytu za drutami. Polscy uczeni umierali w obozie, a niektórzy — wskutek wyczerpania i chorób — po powrocie do domów, co nastąpiło pod koniec zimy. Ta jedna zima wystarczyła... Nie doszło zatem do otwarcia roku akademickiego. Zamknięte zostały, po krótkim okresie działalności, szkoły średnie. Młodzież polska w planach hitlerowskich miała stanowić niewykwalifikowaną tanią siłę roboczą. Przeznaczona była do masowych wywózek do Niemiec. Akcją wywożenia zajęły się tzw. urzędy pracy (Arbeitsamt). Już w pierwszych miesiącach okupacji wielu młodych ludzi dostało wezwanie do wyjazdu na — jak to się wówczas mówiło — „roboty do Niemiec”. Położenie polskiego społeczeństwa stawało się coraz trudniejsze. Ludzie zaczęli rozumieć, że wojna potrwa długo. Z każdym dniem narastała więc wola oporu, powstawały zalążki organizacji konspiracyjnych... 6
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
II W kierowniczych kołach hitlerowskich od początku wojny coraz częściej mówiło się o potrzebie rozbudowywania sieci obozów koncentracyjnych. Rozbudowa ta najściślej wiązała się i wynikała z planów podboju Europy i zamienienia podbitych narodów w społeczeństwa niewolników, mających służyć interesom III Rzeszy. Obozy miały być jednym ze skutecznych narzędzi panowania i likwidowania elementów zagrażających bezpieczeństwu Niemiec hitlerowskich, a także miały służyć eksterminacji całych grup ludnościowych, przeznaczonych do likwidacji. Po opanowaniu Polski hitlerowcy zaczęli szukać terenów najbardziej dogodnych z punktu widzenia lokalizacji obozów. W owym czasie funkcję inspektora Policji i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu pełnił SS-oberführer A. Wigand. Jednym z jego głównych zadań było szybkie osadzanie więźniów w obozach koncentracyjnych. Po zakończeniu kampanii wrześniowej kompetencje inspektora Policji i Służby Bezpieczeństwa we Wrocławiu zostały rozciągnięte na okręg katowicki. Wigand spenetrował teren; rezultatem tych rozjazdów był wybór miejsca najlepiej nadającego się na obóz. Był to właśnie teren w rozwidleniu Wisły i Soły — dokładniej: teren koszar wojskowych w Oświęcimiu oraz budynków Polskiego Monopolu Tytoniowego. Zamknięty rzekami, równinny charakter obszaru, a przy tym bliskość granicy z Generalnym Gubernatorstwem, przy istnieniu rozbudowanej sieci kolejowej (bocznica kolejowa bardzo blisko projektowanego miejsca obozu) umożliwiającej dogodny dowóz więźniów — oto walory miejsca, które ostatecznie skłoniły Wiganda do wystąpienia z formalnym wnioskiem przedstawionym pod koniec 1939 roku Himmlerowi. Reichsführer SS Himmler rozkazem z dnia 1 lutego 1940 roku wyznaczył komisję, która wyjechała do Oświęcimia z zadaniem dokładnego zbadania przydatności obiektu wskazanego przez Wiganda. Komisja w całej rozciągłości zaakceptowała przedstawiony projekt. Himmler zaczął się wówczas rozglądać za kandydatem na stanowisko komendanta nowego obozu. Wybór padł na oficera SS Rudolfa Hoessa, w obozie sprawującego wówczas funkcję schutzhaftlager-führera 1 koncentracyjnym w Sachsenhausen. Hoess miał już za sobą sześcioletnią praktykę w obozach koncentracyjnych w Dachau i Sachsenhausen. Himmler od dawna znał Hoessa i uważał, że jest on szczególnie powołany do „roboty praktycznej”. Postawił więc Hoessa na czele kolejnej komisji, która w dniach 18 i 19 kwietnia 1940 roku przebywała na terenie Oświęcimia. 1
Funkcja polegała na sprawowaniu bezpośredniej władzy nad więźniami, w kompetencjach personelu obozu odpowiadała funkcji zastępcy komendanta.
7
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Rezultatem pracy tej komisji był raport złożony Himmlerowi, w którym wszyscy opowiedzieli się za utworzeniem obozu w rozwidleniu Wisły i Soły. Stwierdzono przy tym, że zalążek obozu powinny stanowić koszary wojskowe (składające się z 20 budynków) oraz kilka budynków Państwowego Monopolu Tytoniowego. Podkreślono również dogodność połączeń kolejowych, łatwość odcięcia obozu od świata zewnętrznego oraz możliwości jego rozbudowy w przyszłości na rozległej równinie. Himmler wydał na podstawie przedstawionego materiału rozkaz o utworzeniu obozu w Oświęcimiu. Jego komendantem został w dniu 4 maja 1940 roku Rudolf Hoess. Po otrzymaniu nominacji przystąpił on natychmiast do pracy. Organizowanie i tworzenie obozu szło niemal równolegle z umieszczeniem w nim więźniów; byli oni zatrudnieni przy jego budowie. Ta część Oświęcimia, w której zlokalizowany został obóz, nosi nazwę Zasolę. Mieszkali tutaj ludzie pracujący na kolei, w Państwowym Monopolu Tytoniowym, a równocześnie — w dużym stopniu — żyjący z rolnictwa, ogrodnictwa i uprawy tytoniu. Był to obszar dobrze zagospodarowany, z wieloma ogrodami i sadami. Zaczęło się od tego, że mieszkańcy baraków położonych najbliżej koszar wojskowych i bocznicy kolejowej monopolu tytoniowego otrzymali polecenie bezzwłocznego opuszczenia swych domów. Wolno było zabrać tylko bagaż ręczny. Wkrótce zjawili się egzekutorzy w mundurach SS i policji. Brutalnie wyganiali ludzi z domów, przy najmniejszej próbie oporu nie cofali się przed biciem. Los wypędzonych był nadzwyczaj ciężki. Tracili cały dobytek, musieli szukać nowych możliwości egzystencji. Nie było czasu na zastanowienie się, co dalej robić. Ludzie uciekali przed kolbą niemieckiego karabinu i wrzaskiem, w którym najczęściej powtarzało się słowo „raus!” Pierwsza fala wysiedleń objęła około dwóch tysięcy osób. W tym samym czasie Niemcy zatrudnili przymusowo przy rozbiórce baraków grupę kilkuset Żydów, mieszkańców Oświęcimia. Wokół koszar zaczęło wyrastać ogrodzenie z drutu kolczastego oraz drewniane wieże strażnicze. Był to widok, który wywoływał zaniepokojenie i wzbudzał lęk. Coraz częściej; mówiono, że Niemcy budują tutaj obóz koncentracyjny. Obóz zaczął funkcjonować 14 czerwca, kiedy to przywieziono pierwszy transport więźniów politycznych z Tarnowa, oznaczonych numerami 31—758. Więźniowie weszli do obozu przez bramę, nad którą umieszczony został napis: ARBEIT MACHT FREI. Od następnego dnia poza bramy obozu wychodziły grupy ludzi w pasiakach, eskortowane i nadzorowane przez innych więźniów (tzw. kapo), rekrutujących się z elementów przestępczych, oraz przez uzbrojonych esesmanów. 8
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Praca więźniów polegała początkowo na rozbieraniu domów, z których usunięto mieszkańców. Wysiedlanie objęło stopniowo całą dzielnicę Zasolę, a w 1941 roku okoliczne wsie: Brzezinkę, Harmęże, Rajsko, Pławy, Budy, Babice i Broszkowice. Cały ten obszar uznany został za teren obozu, o czym informowały ustawione wokół niego tablice ostrzegawcze. Teren przyobozowy zmieniał wygląd. Burzono domy i zabudowania gospodarskie. Zachowano tylko zupełnie nieliczne zagrody. Przymusowe wysiedlanie ominęło grupę mieszkańców zatrudnionych na kolei i w innych instytucjach uznanych przez Niemców za „ważne dla prowadzenia wojny” (kriegswichtig). Szybkie uruchomienie i rozbudowa obozu oświęcimskiego były rezultatem wysiłków i starań jego komendanta Hoessa, który z pedantyczną dokładnością realizował nakreślony plan. Od początku — pisze w „Autobiografii” — byłem całkowicie pochłonięty, wprost opętany, moim zadaniem i otrzymanym polece-niem. Wyłaniające się trudności podniecały jeszcze mój zapał. Nie chciałem kapitulować, nie pozwalała mi na to moja ambicja. Widziałem wciąż tylko swoją prace.
Zgodnie z planami powstał „obszar interesów” obozu, zajmujący powierzchnię około 40 kilometrów kwadratowych. Obszar ten został podzielony na trzy strefy: pierwsza obejmowała tereny położone najbliżej dawnych koszar i budynków monopolu tytoniowego, druga — całą dzielnicę Zasole, trzecia — okoliczne wsie. W końcu listopada 1940 roku Hoess pojechał do Himmlera ze sprawozdaniem z dotychczasowej pracy. Podczas rozmowy Hoess narzekał na poważne trudności w zdobywaniu różnych materiałów potrzebnych do rozbudowy obozu. Brakowało zwłaszcza cementu, cegieł, drewna i drutu kolczastego. — Jako komendant obozu musi pan sam zatroszczyć się o usunięcie wszystkich braków — odpowiedział Himmler. — Pozostawiam panu całkowitą swobodę działania. Jest przecież wojna, wiele trzeba improwizować. W warunkach obozowych nie jest to wcale trudne. — Chciałbym zameldować, reichsführer, że braki w urządzeniach sanitarnych grożą wybuchem epidemii... Himmler wzruszył niecierpliwie ramionami. — Pan patrzy na pewne sprawy zbyt ciasno. Cóż to szkodzi, że umrze kilkuset więźniów? Ważne jest tylko zdrowie naszej załogi obozu, reszta to element i tak skazany na zagładę. Już wkrótce będzie pan miał więźniów pod dostatkiem. Hoess skrupulatnie omówił przebieg wszystkich prac. Jego zwierzchnik interesował się najmniejszymi drobiazgami, wnosił sporo poprawek i nowych propozycji.
9
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
— Oświęcim na razie będzie rolną stacją doświadczalną dla wschodu — oświadczył z namysłem Himmler. — Tam są możliwości, jakich nie mieliśmy dotychczas w Niemczech. Trzeba więc najpierw maksymalnie rozbudować obóz. Zakładać stawy, osuszać grunty, budować wały rzeczne. Później zajmiemy się kolejnym etapem prac. Sądzę, że panu nie muszę tłumaczyć, na czym będą one polegały... Hoess uśmiechnął się znacząco. On już wiedział...
10
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
III Już przed wybuchem wojny górnicy brzeszczańscy posiadali swoje organizacje. Szczególnie silna była komórka Polskiej Partii Socjalistycznej. Na jej czele stali m.in. Jan Nosal, poseł na Sejm z ramienia PPS, Piotr Hałoń i kilku innych działaczy. Do Brzeszcz przyjeżdżali wielokrotnie ; przedstawiciele Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie. Wśród nich bywał tam również późniejszy więzień Oświęcimia — Józef Cyrankiewicz, pełniący od 1936 roku funkcję sekretarza OKR. Józef Cyrankiewicz był uczestnikiem kampanii wrześniowej w 1939 roku. Został wzięty do niewoli, wraz z oddziałami 6 dywizji piechoty armii „Kraków”, pod Tomaszowem Lubelskim. Pociąg wiozący jeńców jechał trasą Tarnów — Bośnia w kierunku Krakowa. Znajome okolice zachęcały do prób ucieczki. Gdy po minięciu stacji Kraków— Płaszów transport skręcił na południe, wśród jeńców zaczęło narastać zdenerwowanie i podniecenie. Tak dogodna -szansa ucieczki mogła się już nie powtórzyć. Józef Cyrankiewicz znał dobrze topografię tego terenu. Wiedział, że na najbliższym odcinku do Borku Fałęckiego tory biegną długim łukiem skręcającym w lewo. Nie zastanawiał się długo. Gdy pociąg nieco zwolnił, podjeżdżając pod górę, od jednego z wagonów oderwała się nagle wysoka postać i szybko zniknęła za znajdującymi się tuż przy torach zabudowaniami. Ryzykowny skok zakończył się powodzeniem, ale trzeba było jak najszybciej zrzucić mundur oficera. Na szczęście mieszkający w pobliżu znajomi kolejarze dostarczyli cywilne ubranie. Teraz zaczął się nowy etap pracy. Najpierw trzeba było nawiązać kontakty z innymi działaczami PPS, którzy w dniach wojennej zawieruchy opuścili Kraków. Część z nich znalazła się w wojsku, wielu odeszło szlakami wrześniowych wędrówek na wschód razem z ludnością cywilną. Październik był miesiącem powrotów dla tych, którzy nie znaleźli się w obozach jenieckich. Dzięki temu rychło zdołano odbyć pierwsze spotkanie organizacyjne w gronie dawnych działaczy. Już podczas wstępnych rozmów wyłonił się problem przekształcenia PPS w organizację konspiracyjną, przystosowaną do działania w zmienionych warunkach. Chodziło nie tylko o działalność polityczną, ale także wojskową, wymierzoną przeciwko poczynaniom okupanta. Organizowanie nowej, konspiracyjnej siatki PPS na obszarze podległym Krakowskiemu Okręgowemu Komitetowi Robotniczemu Partii nie objęło tylko tych terenów, które hitlerowcy pozostawili w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Kierownictwo organizacji nie zamierzało zrezygnować z objęcia 11
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
swą działalnością także powiatów włączonych do Rzeszy, w tym powiatu oświęcimskiego. Oczywiście, nie wiedziano jeszcze o planach utworzenia obozu koncentracyjnego; chodziło wówczas wyłącznie o kontakt z silnymi ośrodkami robotniczymi, w których PPS miała duże wpływy, na terenie Trzebini, Jaworzna, Oświęcimia, Brzeszcz. Na jednym z posiedzeń zastanawiano się nad tym, kto ma zostać delegowany na tereny odcięte przez nową granicę. Wybór padł na młodego działacza, do wybuchu wojny studenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, Adama Rysiewicza. Zadanie nie było łatwe. Praca konspiracyjna dopiero się zaczynała; należało się jej nauczyć, opracować i opanować nowe metody działalności. Już samo przekroczenie granicy przedstawiało poważną trudność; trzeba było zorganizować kanały przerzutowe przy pomocy zaufanych ludzi. Na szczęście o takich nie było trudno. Tak więc, po zakończeniu niezbędnych przygotowań, pewnego marcowego dnia 1940 roku Adam Rysiewicz wsiadł do pociągu w Krakowie zdążającego do Krzeszowic. Była to ostatnia stacja przed granicą. Tam wysiadł i dalszą drogę odbywał już pieszo. Zaczęło się najpierw kolejne odwiedzanie poszczególnych miejscowości. Tutaj nie było trudności — przywódcy miejscowych organizacji PPS znajdowali się na miejscu. Rysiewicza witano serdecznie. — Odbywamy zebrania w gronie najbliższych towarzyszy — mówili — ale czekamy na wiadomości i instrukcje od was. Rysiewicz nawiązał najpierw kontakty z najbardziej zaufanymi: w Jaworznie z Franciszkiem Mazurem, w Brzeszczach z Janem Nosalem i Piotrem Hałoniem, w Oświęcimiu z Marcinem Krzemieniem. Oni właśnie jako pierwsi tworzyli trójki i piątki organizacyjne w miasteczkach i wioskach powiatu chrzanowskiego i bialskiego. Na terenie Jaworzna pierwszą trójkę zorganizował Franciszek Mazur. W skład jej wchodzili: Teofil Odrzywołek, Jan Buda i Karol Mucha. W Brzeszczach konspiracyjną pracę prowadził stary, popularny i szeroko znany działacz PPS sprzed wojny, Jan Nosal, utrzymujący ścisły kontakt z Hałoniem, Karolem Bakiem i innymi. Bardzo często wyjeżdżał on do okolicznych wsi Kęty, Osiek, Łęki, Bielany i Wilamowice, gdzie istniały już zorganizowane przez niego grupy konspiracyjne. W samym Oświęcimiu zorganizowaniem tajnych komórek PPS zajął się Marcin Krzemień, który mieszkał w tym mieście, a dojeżdżał do pracy w Chrzanowie. Fakt ten stwarzał bardzo korzystną sytuację, gdyż konfidenci policji obserwowali pilnie tych ludzi, którzy przyjeżdżali często do Oświęcimia, nie mieszkając w tym mieście. W drugiej połowie 1940 roku przybył znów do Jaworzna Adam Rysiewicz z ważnym poleceniem od krakowskiej organizacji, chodziło o nawiązanie konspiracyjnych kontaktów z obozem oświęcimskim. W tym celu nawet zostało 12
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
zwołane ze-i branie jaworznickiej grupy PPS, na którym Rysiewicz poinformował uczestników o sytuacji politycznej i szczególnie palącej potrzebie zorganizowania współpracy z uwięzionymi w oświęcimskim obozie działaczami politycznymi. W końcu ustalono, że kontakt z obozem nawiąże Marcin Krzemień z Oświęcimia. Mimo usilnych starań Krzemieniowi nie udało się zmontować siatki kontaktowej. Z uwagi na ciągle wyłaniające się trudności Franciszek Mazur wraz z Franciszkiem Kobielskim postanowili nawiązać bezpośredni kontakt z Janem Nosalem w Brzeszczach. Początkowo ze względu na jego wiek nie chcieli go narażać na zbyt duże ryzyko. Obawiali się również, że Nosal jako stary socjalista, a przy tym były poseł na Sejm, może być przez gestapo obserwowany. Kiedy jednak Mazur poprosił go, by wyszukał odpowiednich ludzi, ten się żachnął i sam postanowił zorganizować łączność z obozem oświęcimskim. Słowa dotrzymał, bowiem po pewnym czasie Nosal miał już nawiązany kontakt z obozem oświęcimskim za pośrednictwem Marii Bobrzęckiej — farmaceutki i właścicielki apteki w Brzeszczach. Niemcy wprawdzie odebrali jej aptekę i ustanowili tzw. zarząd komisaryczny, pozostała ona jednak tam w charakterze pracownicy. Stanowiła ważne ogniwo w tworzonej z trudem i wielkim mozołem łączności z obozem. W tej roli Bobrzęcka przetrwała cały czas okupacji, niosąc ogromną pomoc dla więźniów obozu oświęcimskiego. Ludzie w pasiakach stali się już „normalnym” elementem ponurej scenerii obozu. Przybywało ich z dnia na dzień. Ciągle z różnych stron Polski kierowano do Oświęcimia nowe transporty aresztowanych. Komendant obozu Hoess i jego pomocnicy uwijali się jak mogli, żeby sprostać nowym zadaniom. Okoliczna ludność obserwowała z daleka to, co działo się w obozie. Do czasu wzniesienia od strony szosy Oświęcim—Brzeszcze wysokiego muru, można było przez druty kolczaste widzieć nieco więcej. Ludzie przekazywali sobie z przerażeniem wiadomości o losie więźniów. O scenach bicia, kopania, zmuszania do wykańczającej fizycznie „gimnastyki”, maltretowania przy byle okazji czy raczej bez okazji; o scenach zabijania, „zwyczajnie” strzałem z pistoletu lub ze szczególnym sadyzmem — duszenia przy pomocy kija położonego na gardle leżącego więźnia. Rozkaz Himmlera: Zakładać stawy, osuszać grunty, budować wały wiślane, stał się przyczyną gehenny więźniów. Praca w wodzie, w błocie — męcząca, wyniszczająca — powodowała, że coraz większa liczba więźniów pozostawała na miejscu. i już tylko ich trupy przywożono wieczorem do obozu. Wielu padało na drodze; kto nie miał siły iść, musiał liczyć na pomoc współtowarzyszy. Nie zawsze udawało się donieść do obozu zupełnie wyczerpanego więźnia. Kto upadł po drodze, mógł spodziewać się tylko dobicia go przez esesmana. „Przełożeni” obozu, z Himmlerem włącznie, zastanawiali się, jak długo powinna potrwać budowa wału wiślanego. Mówiono nawet o trzech latach. 13
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Himmler zażądał jednak ukończenia robót w ciągu roku. I tak się stało, ale jakim kosztem. Pierwsze uczucie przerażenia ustępowało powoli nastrojom oburzenia. Więźniów zmuszano do ciężkiej pracy przez cały dzień; widać było, że wysiłek jest ponad ich siły — byli wymizerowani, najwidoczniej źle żywieni. Jak można im pomóc? Pytanie to pojawiało się coraz częściej w rozmowach między okolicznymi mieszkańcami. Zaczęły się rodzić pierwsze pomysły. Może udałoby się pomóc więźniom, podając im w jakiś sposób trochę żywności? 6 lipca 1940 roku, a więc w samych początkach istnienia obozu, udało się uciec pierwszemu więźniowi. Nazywał się Tadeusz Wiejowski. Stało się to dzięki pomocy kilku robotników zatrudnionych w obozie przy zakładaniu instalacji elektrycznych. Pościg, przetrząśnięcie przez Niemców całej okolicy nie dały rezultatu. Uciekinier był pierwszym informatorem zza drutów, który mógł opowiedzieć o tym, co widział na własne oczy i co sam przeżył. W pobliżu terenów obozowych w Przecieszynie mieszkały m.in. dwie rodziny górnicze: Kożuszników i Płotnickich. Mężczyźni pracowali w kopalni w Brzeszczach. Kobiety miały więcej czasu. Dowiedziały się, że więźniowie wychodzą do pracy na dużym obszarze w rozwidleniu Wisły i Soły. Otrzymywane wiadomości o sytuacji więźniów nie dawały im spokoju. Postanowiły dokładniej zbadać teren. Jesienią 1940 roku kobiety wybrały się w rejon Pław i Brzezinki, a więc do „obszaru interesów” obozu. Każda wzięła ze sobą koszyk żywności. Wiedziały, że dużo więźniów pracuje nad Wisłą. Trzymały się zatem blisko rzeki. Po pewnym czasie ujrzały grupę ludzi w pasiakach. Pracowali na polach wokół samotnego domu, z którego wysiedlono mieszkańców. Kobiety ukryły się w wiklinie. Nie można było podejść bliżej, więźniów pilnowali esesmani. „Tak nic nie zrobimy — stwierdziły. — Trzeba przyjść w nocy...” Kolejna wyprawa odbyła się o zmroku. Dzielne kobiety jakoś odnalazły miejsca, gdzie pracowali więźniowie. Zostawiły tam żywność, oznaczając schowki małymi gałązkami. Gdy przyszły następnej nocy, żywności nie było. Udało się. Zostawiły nową porcję. Tak rozpoczęła się ich stała pomoc dla więźniów obozu. Postępowały- tak nie tylko one; krąg osób, które, nie zważając na grożące im niebezpieczeństwo, poczuwały się do obowiązku niesienia pomocy więźniom, ciągle się rozszerzał. Powoli wytworzyły się określone zasady działania. Niektóra osoby „wyspecjalizowały” się w dostarczaniu żywności, inne „tylko” dawały pieniądze na jej zakup albo — zboże, mąkę itp. Akcja zataczała coraz szersze kręgi. Na zewnątrz obozu już przekazane zostały dość dokładne wiadomości o żywieniu więźniów. Wiadomo było zatem, że racje żywnościowe z trudem wystarczały do podtrzymania życia w ogóle, natomiast 14
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
przy ciężkiej pracy same one — bez innych sposobów maltretowania — wystarczały, by więzień w krótkim czasie zupełnie stracił siły, wchodząc w ten sposób w szeregi tzw. „muzułmanów”. Hitlerowcy tak organizowali pobył; w obozie, żeby więzień wytrzymywał nie dłużej niż trzy miesiące. Nieprzypadkowo podawaniem żywności zajmowały się przede wszystkim kobiety, często dziewczęta. One na ogół łatwiej docierały do pracujących grup. Jedną z nich była piętnastoletnia Zofia Gawron z Brzeszcz. Pewnego wiosennego dnia 1941 roku do Brzeszcz wjechała ciężarówka zapełniona więźniami. Samochód przejechał przez osiedle, po czym skręcił w kierunku wielkiej hałdy przy kopalni. Przy- jazd ten wzbudził żywe poruszenie wśród mieszkańców Brzeszcz. Zofia Gawron śledziła z daleka samochód. Przy najstarszej części hałdy eskortujący więźniów esesmani kazali im wysiąść i wyładować przywiezione narzędzia. Praca polegała na tym, że jedni więźniowie kruszyli kilofami skamieniałe już od dawna warstwy hałdy, inni rzucali łopatami grudy żużlu na siatkę i przesiewali go ładując następnie taczkami na ciężarówkę. Od tego dnia więźniowie pracowali na hałdzie codziennie. Wielu brzeszczan postanowiło dostarczyć więźniom żywność: próbowano podejść do hałdy. Niestety, każda taka próba kończyła się niepowodzeniem. Esesrriańska eskorta przepędzała tych, którzy znaleźli się w pobliżu pracujących. Po kilku dniach bezowocnych prób szczęście jednak dopisało, właśnie Zofii Gawron: dziewczyna przechodziła z koleżanką obok grupy więźniów. Jeden z nich dosyć śmiało zaczął dawać jakieś znaki, wyraźnie przywoływał je, zachęcał, żeby się zbliżyły. Uczyniły to z niemałym strachem. Więzień, wysoki młody człowiek, już bardzo wynędzniały, powiedział: — Nie bójcie się, nasi dzisiejsi strażnicy nie są zbyt srodzy. Na pewno pozwolą przynieść coś gorącego do jedzenia i picia; trochę zmarzliśmy. Dzień był akurat chłodny i dżdżysty. Dziewczęta szybko poszły do domów i niebawem wróciły z bańkami kawy i chlebem. Więźniowie pożywili się, podziękowali. — Mogłabym stale przynosić jedzenie — powiedziała Zofia Gawron. — Musimy jednak jakoś porozumiewać się, żebym wiedziała, czy strażnicy pozwolą coś podać... — Damy wam znak ręką w formie powitania — odpowiedział wysoki więzień. — Jeśli zaś nie będziemy na nikogo zwracać uwagi, to będzie oznaczało, że esesmani ściśle przestrzegają regulaminu i wówczas nie należy się zbliżać. Sytuacja była sprzyjająca — można było jeszcze chwilę porozmawiać. Zofia Gawron zapytała więźnia, skąd pochodzi i jakie warunki panują w obozie. — Pochodzę z Warszawy — odpowiedział. — Jestem studentem, na imię mam Kazimierz. Chorowałem ostatnio i jestem bardzo osłabiony. Nie wiem, co będzie
15
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
dalej. W obozie codziennie giną setki ludzi, z głodu, bicia i chorób. Obóz to prawdziwe piekło... — Postaram się o witaminy i lekarstwa dla pana. — Będzie nam lżej, jeśli ludzie z „wolności” nie zapomną o nas — powiedział. W czasie rozmowy poweselał; widać było, że nawet chwilowy kontakt ze światem zewnętrznym to olbrzymia podpora psychiczna dla więźniów. — Nasza grupa nazywa się schlackenkommando, jest nas dwudziestu — dodał na zakończenie. Tak nawiązany został bezpośredni kontakt z schlackenkommando. Dzięki uzgodnionym sygnałom porozumiewawczym już nie tylko Zofia Gawron, ale i inni mieszkańcy Brzeszcz mogli podawać jedzenie i lekarstwa. Pomoc miała istotne znaczenie dla wielu więźniów: chroniła ich przed głodem i ostatecznym wyczerpaniem. Nie chroniła jednak przed śmiercią. Po paru tygodniach w grupie pojawiły się nowe twarze. Więźniowie mówili wówczas o swych nieobecnych kolegach: „Oni tu już nigdy więcej nie przyjdą”. Pomoc zataczała coraz szersze kręgi. Więźniom dostarczano już nie tylko żywność i lekarstwa, lecz: także ciepłą bieliznę, swetry, szaliki itp. Ponadto więźniowie podawali adresy swych rodzin i prosili o przekazywanie wiadomości. W odpowiedzi mieszkańcy Brzeszcz zaczęli otrzymywać listy dla uwięzionych. Uniezależniono się też w pewnym stopniu od najbardziej brutalnych esesmanów z eskorty. Istniały umówione miejsca, w których zostawiano żywność. Więźniowie zabierali ją w dogodnych dla siebie momentach. Pod koniec lata schlackenkommando zakończyło pracę na hałdzie. Zofia Gawron i inni mieszkańcy Brzeszcz dowiedzieli się, że wysypywanie placów i uliczek obozu czerwoną szlaką dobiegło końca. W ostatnim okresie pracy tej grupy „jeńców”, jak mówiono w Brzeszczach, Zofia Gawron nawiązywała kontakty z innymi komandami — mierników, wikliniarzy, z grupami pracującymi na polach, stawach i w lesie. Rola jej stawała się coraz ważniejsza. Znało już ją wielu więźniów; czekali na jej zjawienie się, na pomoc. Pracowała ofiarnie, z samozaparciem, nie zważając na ogromne ryzyko. O tym grożącym jej niebezpieczeństwie często mówiono w Brzeszczach. Ludzie uprzedzali dziewczynę, ale równocześnie przekazywali na jej ręce różne dary dla więźniów. Trzeba było rzeczywiście szczególnej odwagi, wręcz bohaterstwa, żeby tak codziennie na oczach esesmanów docierać do więźniów. Na to nie każdy umiał się zdobyć. Niewątpliwie młoda dziewczyna, do tego drobna, nie wyglądająca nawet na swój wiek — miała więcej szans. Ale jak długo mogło to trwać? Niebezpieczeństwo wisiało nad wszystkimi, którzy dobrowolnie podejmowali ryzykowny obowiązek niesienia pomocy więźniom obozu. Trudności było jednak coraz więcej. Początkowo poruszanie się po strefie obozowej było stosunkowo dosyć łatwe. Mieszkało w niej jeszcze sporo Polaków. Wysiedlenia ogołociły teren 16
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
z ludności. Wokół obozu powstawało pustkowie. Z powierzchni ziemi znikały domy i zabudowania gospodarskie, a nawet drzewa. W miarę upływu czasu trudności mnożyły się. Dotyczyły w coraz większym stopniu samego nawet zdobywania żywności. Głównie chodziło o chleb, a tymczasem Niemcy nakładali na chłopów nadmierne kontyngenty zbożowe. Wprowadzili ponadto system kartkowy, przewidujący szczupłe racje chleba i innych artykułów żywnościowych. Wreszcie, chcąc uniemożliwić ludności mielenie mąki na żarnach, opieczętowali je. Władysława Kożusznikowa i Helena Płotnicka czynnie włączyły się do samorzutnej akcji udzielania pomocy więźniom. Matka Władysławy Kożusznikowej własnym pomysłem nauczyła sąsiadki zdejmować plombę z żarn. Nocami więc mielono zboże na mąkę. Praca była żmudna i ciężka, ale nie to było najgorsze. Okazało się, że największą trudność sprawiał sam wypiek chleba. Zapach wypiekanego chleba mógł zwrócić uwagę mieszkających opodal volksdeutschów i kręcących się ciągle po wsi Niemców.. Bywały sytuacje zupełnie krytyczne jak wtedy, gdy pewnego dnia Niemcy zaczęli kontrolować domy. W zagrodzie Kożuszników akurat cała rodzina i zajęta była pieczeniem chleba. Matka Władysławy Kożusznikowej przygotowała ciasto w stodole. Potem zrobiła bochenki i wsadziła je do pieca. Przyjemny zapach zaczął się rozchodzić wokół domu, gdy nagle przybiegła sąsiadka i zawołała: — Rany boskie, co wy robicie?! Chleb pieczecie, a przecież Niemcy chodzą za czymś od domu do domu! Nastąpiła konsternacja, przerwana po chwili okrzykiem matki Władysławy Kożusznikowej: — Czego stoicie jak krowy. Do roboty! Kobiety zaczęły wyjmować chleb z pieca do kosza. Kosz wyniosły do piwnicy i nakryły starymi szmatami. Po chwili do domu weszli dwaj Niemcy w towarzystwie volksdeutscha Żmudy. Pociągnęli nosami: — Hej, gospodyni, a co tu tak czuć chlebem? — Co wam też przyszło na myśl — powiedziała matka. — Chyba katar macie, panie... — No, zobaczymy. Niemcy weszli do kuchni. Jeden z nich otworzył drzwiczki od pieca chlebowego. Oględziny nie pozostawiały żadnych wątpliwości: piec był gorący. Zaczęły się wrzaski Niemców: — Gdzie jest chleb, któryście piekli? Matka z całym spokojem odpowiedziała: — Jak mówię, że nie ma, to nie ma, a jak nie „chcecie wierzyć, to se szukajcie. Jak znajdziecie, 17
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
będziecie mieli, a ja wam mówię, że chleba nie ma. Niemcy przeszukali starannie cały dom. Weszli również do piwnicy. Struchlała ze strachu Kożusznikowa podążyła za nimi. Jakoś nie poczuli zapachu chleba. — Gdzie macie ziemniaki? — pytali Niemcy. — A oto leżą. — A więcej? — Jak to więcej. Nie ma więcej. Tyle, co tu pan widzi. Na szczęście, na tym skończyła się „wizyta” Niemców. Po ich odejściu kobiety włożyły chleb z powrotem do pieca. Wieczorem zaniosły żywność na umówione miejsce. Na drugi dzień spotkały się z grupą mierników, którzy nie znając bliżej kłopotów związanych z wypiekiem chleba mówili: — Te cholery Niemcy już piasek dosypują do mąki. Chleb był taki, że trudno było zjeść.
18
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
IV Już w pierwszych tygodniach okupacji zorganizowane zostały na nowych konspiracyjnych zasadach grupy byłych członków Stronnictwa Ludowego i Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”. Dzięki temu od lutego 1940 roku na terenie powiatu Biała, sąsiadującego z powiatem oświęcimskim, zaczęła się ukazywać podziemna gazetka, wydawana przez ludowców, pod tytułem „Wiadomości Podziemia” (później „Orka”). Była ona kolportowana — jak na ówczesne warunki — dość szeroko również w powiatach żywieckim, wadowickim i chrzanowskim. Utworzenie obozu oświęcimskiego stało się bodźcem do znacznego zaktywizowania konspiracyjnej pracy. Szczególny los ludności zamieszkałej na terenach położonych w pobliżu obozu skłaniał do publikowania takich materiałów w gazetce, które podtrzymywałyby ją na duchu, umacniały wiarę w ostateczne zwycięstwo. Stopniowo krystalizowała się także myśl ujęcia akcji pomocy więźniom obozu oświęcimskiego w jakieś ramy organizacyjne. Przez wiele miesięcy pomoc ta wynikała wyłącznie z inicjatywy i dobrej woli poszczególnych osób i mimo swego zasięgu miała charakter raczej przypadkowy. Działacze ludowi zaczęli stopniowo dochodzić do wniosku, że należałoby utworzyć specjalną organizację powołaną do koordynowania tej akcji i kierowania nią. Tak doszło do nawiązania kontaktu między ludowcami i PPS-owcami z Brzeszcz. Był początek 1941 roku. W Brzeszczach zjawił się jeden z czołowych działaczy ludowych tego terenu, Wojciech Jekiełek. Wraz z miejscowym działaczem ludowym Janem Siutą odwiedzili oni Jana Nosala, przedstawiając mu projekt utworzenia komitetu, w którego skład weszliby przedstawiciele istniejących już organizacji konspiracyjnych. Komitet — jak proponowali — byłby ośrodkiem koordynacyjno-dyspozycyjnym dla działalności mającej na celu niesienie jak najszerzej pojętej pomocy więźniom obozu koncentracyjnego. Jan Nosal w pełni podzielał tę propozycję. W rozmowie przedyskutowano wiele istotnych spraw związanych z utworzeniem komitetu. Jego działalność winna opierać się na szerokiej płaszczyźnie polskiego ruchu oporu w jego różnych postaciach i aktywnej walki z okupantem. Pomoc dla więźniów Oświęcimia powinna być wszechstronna i dotyczyć zarówno strony materialnej (żywność, lekarstwa), jak i moralnej (podtrzymywanie więźniów na duchu, przekazywanie wiadomości i informacji, utrzymywanie z nimi kontaktu w różnych formach, co miało dla nich niezwykle istotne znaczenie). Po tej rozmowie nastąpiły próby nawiązywania dalszych kontaktów oraz konkretne już kroki zmierzające do powołania komitetu. Niestety, trudności 19
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
znalezienia wspólnego języka przez przedstawicieli różnych organizacji, ugrupowań i orientacji politycznych spowodowały, że komitet nie zdołał rozpocząć pracy. Próba ta nie poszła jednak na marne. Czego nie udało się osiągnąć w ramach komitetu, zrobiono w ramach poszczególnych organizacji. Nawiązana w wyniku pierwszych rozmów współpraca między ludowcami i PPS-owcami zaczęła dawać konkretne owoce w praktycznej działalności. Powstały grupy przyobozowe Batalionów Chłopskich i Organizacji Bojowej Polskiej Partii Socjalistycznej. Na czele grupy BCh stanął Wojciech Jekiełek. Pozyskał on do niej ludzi, którzy już działali na rzecz więźniów obozu i którzy byli nadal gotowi poświęcać się tej pracy. Tu właśnie, co należy podkreślić, krzepła współpraca ludowców z socjalistami. W poszukiwaniu zaufanych i ofiarnych osób pomógł Jekiełkowi Jan Nosal. Swoje poszukiwania skoncentrował on głównie na Brzeszczach, podstawowym skupisku ludności polskiej na tym terenie. Poprzez Nosala doszło m. in. do nawiązania kontaktu Jekiełka z Heleną Płotnicką i Władysławą Kożusznikową. Jekiełek dowiedział się, w jakich sklepach obydwie kobiety zakupują żywność. Porozmawiał wówczas ze sprzedawcami, polecając im wydawać tyle towaru, ile zażądają. Rachunki za pobrany towar opłacał sam. Płotnicka i Kożusznikową były niezmiernie zdziwione, gdy zobaczyły nieznanego człowieka, który płacił za pobierane przez nie artykuły. Nie zadawały jednak żadnych pytań. Wiedziały, że sieć ludzi niosących pomoc więźniom ciągle się rozszerza. Były zresztą zadowolone, że nie musiały same starać się o wszystko, od pieniędzy poczynając. Pewnego razu Jekiełek podszedł do kobiet, powiedział, kim jest i zaproponował stałą współpracę z grupą przyobozową BCh. Kobiety zgodziły się. Tak powstała pierwsza zorganizowana grupa prowadząca systematyczną działalność na rzecz więźniów. Już wkrótce okazało się, że stale rosnące zapotrzebowanie zaczęło przekraczać finansowe możliwości konspiracyjnej grupy. Jekiełek wyczerpał skromne zasoby. Składki okolicznych mieszkańców już nie wystarczały. Problem dalszego zdobywania pieniędzy stał się podstawowy, jemu trzeba było podporządkować przedsięwzięcia organizacyjne. Trudno było liczyć tylko na ofiarność okolicznej ludności. „Obszar interesów” obozu został prawie całkowicie oczyszczony z mieszkańców, Polaków. Ponadto sami oni, jeżeli nawet zamieszkali w pobliżu Oświęcimia, byli w dużym stopniu zrujnowani materialnie w rezultacie przymusowych wysiedleń. Trzeba było szukać pomocy u ludności zamieszkałej nieco dalej. Jednym z jej źródeł, i to bardzo ważnym, stały się tereny cieszyńskiego. Jekiełek pozyskał do współpracy popularną ni tamtym terenie siostrę szpitalną, Annę Szalbut z Wisły, zwaną powszechnie „Rachelą”. Ona to podjęła akcję zbierania pieniędzy wśród Ślązaków cieszyńskich. Pod koniec każdego miesiąca 20
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
zaczęły regularnie wpływać stamtąd do kasy przyobozowej grupy BCh poważne nieraz kwoty. Ślązacy cieszyńscy okazali niezwykłą ofiarność. Gdy rozpoczęły się chłody, Ślązacy zaczęli przekazywać swetry, szaliki, rękawice i inną ciepłą odzież. Innym sposobem zdobywania żywności oraz funduszów była tajna produkcja okupacyjnych kartek żywnościowych. Początkowo kupowanie żywności opierano na oryginalnych kartach żywnościowych drukowanych przez Niemców. Ponieważ przestały one wystarczać, udało się doprowadzić do drukowania tych kartek w tajnej drukarni w Warszawie. Dzięki temu grupa przyobozowa zaczęła dysponować taką ich ilością, że można było nieomal bez ograniczeń wykupywać żywność, a ponadto sprzedawać je przysparzając sobie dochodów w gotówce, potrzebnych z kolei na zakup żywności. Głównymi punktami zaopatrzenia były dwa sklepy: Juliana Dusika w Łękach oraz Antoniego Kegla w Przecieszynie. W miarę rozwijania akcji pomocy sieć sklepów stopniowo rozszerzała się. Nie można nie wspomnieć, że Antoni Kegel był volksdeutschem, a osobą, która współpracowała z grupą przyobózową BCh, była Irena Kawalanka (Kachanek), pracująca w tym sklepie jako sprzedawczyni. Do Ireny Kawalanki przyszła pewnego dnia Helena Płotnicka. Po dokonaniu różnych zakupów zapytała wprost ekspedientkę: — Panno Ireno, jest pani Polką, to prawda, ale lubi pani Niemców. Dlaczego? .— Jak to, pani nie wie, z jakiej rodziny pochodzę i kim jestem? — odpowiedziała oburzona Irena. — Że pracuję u Kegla, to tylko dlatego, żeby mnie Niemcy nie wywieźli na roboty... — Dziękuję za szczerość. Grajmy w otwarte karty. Mam do pani prośbę. Proszę przygotować mi na jutro dwanaście kilogramów chleba, margaryny i masła, potrzebuję... wie pani dla kogo. — Wiem. W ten sposób Irena Kawalanka została włączona do grona osób pomagających więźniom. Codziennie przygotowywała odpowiednie artykuły. Po pewnym czasie Płotnicka zaczęła przynosić „lewe” kartki żywnościowe drukowane w Warszawie. Były to kartki na przydział cukru. Ryzyko związane z tą formą zakupów było duże. Właściciel sklepu odsyłał kartki do urzędu gminnego. Tam zwrócono niebawem uwagę na duże ilości wydawanego cukru. Przesłano kartki do ekspertyzy i stwierdzono, że są fałszywe. Nad Ireną Kawalanka zawisło znienacka niebezpieczeństwo. Któregoś dnia około godziny jedenastej do sklepu weszło dwóch niemieckich policjantów wraz z cywilem. Cywil był tłumaczem. — W jaki sposób wydawany jest cukier na kartki? — zapytał jeden z funkcjonariuszy. Gdy ekspedientka zaczęła odpowiadać, zachowując spokój, do sklepu weszły dwie kobiety i położyły na ladzie kartki żywnościowe. 21
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
— Czym się one różnią? — ponownie spytał policjant. Kawalanka spogląda na niego zdziwiona. W jej spojrzeniu jest tyle zakłopotania, że Niemiec traci cierpliwość. — Ta jest fałszywa — tłumaczy. — Proszę spojrzeć, różni się wyraźnie odcieniem koloru. Kawalanka zachowuje zimną krew. — Skąd mogłam o tym wiedzieć? — Niech się pani zgłosi o godzinie czternastej na posterunku policji. Przestraszona dziewczyna poczekała na powrót właściciela sklepu, Kegla, po czym opowiedziała mu, co zaszło. Kegel również wydawał towar na fałszywe kartki, sądził zatem, że przyłapano go na tym procederze. Na szczęście nie wiedział, że jego ekspedientka sprzedawała także różne artykuły „na lewo”. W obawie o własną skórę natychmiast poinformował żonę o grożących mu konsekwencjach. Żona Kegla, od dawna wtajemniczona w całą sprawę, powiedziała do Kawalanki: — Niech pani powie, że pani wiedziała, że są td kartki fałszywe i pani je przyjmowała. Wyprowadzona z równowagi Kawalanka krzyknęła: — To ja mam iść za was do lagru za to, że wy na tym robicie interes? Ja, Polka, mogę zginąć, prawda? Zdenerwowany Kegel wyprosił żonę za drzwi. — Idź, głupia babo, jak mi piśniesz jeszcze słowo, to będzie źle z tobą. Nie wtrącaj się do moich spraw. Kegel poszedł z Kawalanka na posterunek. Wszedł pierwszy, ona czekała. Po kilkunastu minutach wyszedł. — Niech pani nie zmienia swoich zeznań. Proszę powtórzyć to samo, co mówiła pani w sklepie. Po zakończeniu przesłuchania jeden z policjantów powiedział: — Ratuje panią tylko to, że nie potrafiła pani odróżnić fałszywych kartek. Jeżeli jednak złapiemy jeszcze jedną fałszywą kartkę, zostanie pani natychmiast aresztowana. Było oczywiste, że policjanci otrzymali od Kegla sowitą łapówką.
22
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
V Wojciech Jekiełek nie bez przyczyny szukał pomocy i kontaktów w rozbudowie BCh-owskiej grupy przyobozowej u Jana Nosala. Brzeszczańscy PPSowcy, których przywódcą był Nosal, stanowili solidarną grupę. Przestawienie organizacji PPS-owskiej na konspiracyjne zasady pracy, dokonane w rezultacie przyjazdu do Brzeszcz Adama Rysiewicza, stworzyło nową podstawę działalności, w której istnienie obozu koncentracyjnego musiało odgrywać poważną rolę. Od czasu założenia obozu członkowie organizacji PPS-owskiej w Brzeszczach i okolicy za wszelką cenę próbowali dowiadywać się, co faktycznie dzieje się za drutami. Wkrótce oni sami oraz ich rodziny i znajomi zaczęli, podobnie jak wiele innych osób, organizować pomoc żywnościową. Po kilku tygodniach okazało się jednak, że to nie wystarcza. Więźniowie pilnie potrzebowali różnych lekarstw. Pod tym względem nieoceniona okazała się Maria Bobrzecka. Bobrzecka pozostawała w kontakcie z Janem Nosalem i grupą jaworznicką. Przez Nosala dotarł do niej też Wojciech Jekiełek. Robiła wszystko, żeby wydawać z apteki jak największe ilości lekarstw na potrzeby więźniów. Zarówno PPS-owcy jak ludowcy szybko doszli do wniosku, że prowadzenie możliwie efektywnej pomocy dla więźniów wymaga stałych kontaktów z zaufanymi osobami znajdującymi się wewnątrz obozu. Chodziło w szczególności o kontakty z działaczami ludowymi i socjalistycznymi. Dzięki nim, jak przewidywano, byłoby możliwe uzyskiwanie informacji o stosunkach panujących w samym obozie. Na takie wiadomości czekało całe społeczeństwo. Przy próbach nawiązywania tych kontaktów bezcenne okazały się ścieżki wydeptane już przez różne osoby. Prowadziły one głównie do komand mierniczych, pracujących w różnych punktach „obszaru interesów” obozu. Jednemu z pracowników kopalni w Brzeszczach, Romanowskiemu, udało się porozumieć z więźniem, inżynierem mierniczym Kazimierzem Jarzębowskim. Kontakt ten okazał się bardzo cenny. Poprzez Jarzębowskiego można było dotrzeć do innych więźniów w obozie, którzy własnymi siłami w niezwykle trudnych warunkach organizowali podwaliny ruchu oporu za drutami. Początkowo Wojciech Jekiełek, dowiedziawszy się o możliwości działania poprzez inż. Jarzębowskiego, próbował nawiązać kontakt ze znajdującym się w obozie znanym działaczem ludowym, doktorem Józefem Putkiem. Próba ta, niestety, spaliła na panewce. Prawdopodobnie sytuacja, w jakiej znajdował się w obozie dr Putek, uniemożliwiała mu podjęcie jakiejkolwiek współpracy z organizacjami na zewnątrz obozu. Wówczas Jekiełek znowu skorzystał z pomocy Jana Nosala. Tym razem chodziło o kontakt z działaczem socjalistycznym, Stanisławem Dubois, powszechnie Hianym ze swej postawy, prawego charakteru i zasług dla lewicy PPS. 23
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Stanisław Dubois został aresztowany w Warszawie w sierpniu 1940 roku i osadzony w więzieniu na Pawiaku. Po pewnym czasie przewieziono go do Oświęcimia. Tam przebywał już inny wybitny socjalista, Norbert Barlicki, aresztowany w kwietniu 1940 roku. Obydwaj zajęli się w obozie organizowaniem ruchu oporu. Jan Nosal zdecydował się napisać list do Stanisława Dubois z propozycją przekazywania informacji dotyczących obozu. List ten został doręczony inż. Jarzębowskiemu. Po kilku dniach do Nosala przyszła Maria Bobrzecka. — Przyniesiono mi gryps od Stanisława Dubois — powiedziała. Dubois zawiadamiał, że zgadza się na współpracę i przekazywanie wiadomości. Na wypadek zerwania z nim łączności — uprzedzał — należało porozumiewać się z pułkownikiem WP, Teofilem Dziamą. Prosił o bliższe dane dotyczące organizacji i osób, z którymi miał utrzymywać konspiracyjną łączność. Nosal i Jekiełek niezwłocznie odpowiedzieli listem, wyjaśniając, że chodzi o kontakt zarówno z grupą PPS-owską, jak i z grupą przyobozową Batalionów Chłopskich. Dubois oraz Dziama dotrzymali słowa. W przekazanych listach wyczerpująco poinformowali o istniejącym w obozie systemie terroru, o nieludzkim traktowaniu więźniów, a także o rozwijającej się organizacji ruchu oporu. Niejednokrotnie również zwracali się o załatwienie różnych spraw na zewnątrz obozu. Niestety, 21 sierpnia 1942 roku do betoniarni, gdzie Dubois pracował, przyszedł szef Oddziału Politycznego (obozowe gestapo) Grabner z tłumaczem. Odbyła się krótka „rozmowa” ze Stanisławem Dubois, po której został on odprowadzony do bloku 11, tzw. „bloku śmierci”. Umieszczano w nim karnie więźniów za różne „przestępstwa” popełnione w obozie. Wśród nich znajdowali się ci, których podejrzewano o prowadzenie działalności politycznej. Przy bloku znajdował się „plac śmierci”, gdzie codziennie rozstrzeliwano lub zabijano w inny sposób dziesiątki i setki ludzi. W bloku 11 znajdowało się 36 piwnicznych cel, wilgotnych, nigdy nie wietrzonych, o małych zakratowanych okienkach. Więźniowie stłoczeni byli w nich do granic możliwości. Na jednej pryczy musiało się zmieścić trzech, a nawet czterech więźniów. Były to „normalne” cele. Oprócz nich znajdowały się tam dwie cele specjalne. Jedna z nich nazywała się stehbunker. Mieściło się w niej z trudem pięciu więźniów na stojąco. W bunkrze nie było w ogóle okienka, nie było więc dopływu powietrza. Zazwyczaj zamykano w nim pięciu więźniów na 24 godziny. W ciągu tego czasu 2—3 więźniów umierało na skutek uduszenia. Był ponadto wasserbunker. Bunkier ten był najgorszy: również bez dostępu powietrza, przy czym jurięźniowie stali po kolana w wodzie. Zaraz po umieszczeniu w bloku 11 Stanisław Dubois został rozstrzelany. Zginął również Teofil Dziama. Rozstrzelano go 11 października 1943 roku.
24
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
* 1 marca 1941 roku przybył po raz pierwszy do Oświęcimia reichsführer SS Himmler. Wraz z nim przyjechało wiele osób zajmujących kierownicze stanowiska w administracji i policji. Zjawili się również przedstawiciele przemysłu — czołowe osobistości koncernu IG-Farbenindustrie. Hoess pokazał Himmlerowi cały obóz, zwracając szczególną uwagę na wyczerpujące omówienie planów jego rozbudowy. Wysoki dostojnik SS sprawiał wrażenie zadowolonego. Pochwalił Hoessa i przedstawił mu w- zarysie nowe zadania na najbliższy okres. — Należy przede wszystkim rozbudować obóz — akcentował Himmler. — Jego pojemność musi wzrosnąć do stu tysięcy więźniów. Będą to głów nie jeńcy wojenni, chociaż nie tylko... — Trzeba więc będzie osuszyć nowe tereny i zapewnić sobie stały dopływ wody — dorzucił ktoś ze świty. Hoess pilnie notował wszystkie uwagi. — Moi panowie, to musi być zrobione — podkreślił Himmler. — Dla IGFarbenindustrie trzeba przygotować dziesięć tysięcy więźniów w miarę postępu robót budowlanych. Zamierzam przenieść tu ważne gałęzie przemysłu zbrojeniowego. Teren na ten cel należy bezwzględnie zarezerwować, W przygotowywanym kompleksie znajdą się także stacje doświadczalne i folwarki. Już kiedyś o tym mówiłem... Hoess skinął głową. — Dostarczanie więźniów do obozu nie może być pod żadnym pozorem wstrzymane — powie dział na zakończenie reichsführer SS. — Zarządzone przeze mnie akcje policyjne muszą być prowadzone nadal. Nie uznaję trudności w Oświęcimiu. Niech pan sobie radzi, jak może... Tak rodził się kształt potwornego kombinatu śmierci. W ramach ustalonych zadań objął on trzy obozy główne oraz ponad trzydzieści obozów pobocznych. Obozy główne obejmowały Oświęcim I (obóz macierzysty, „Stammlager”), Oświęcim II, czyli obóz w Brzezince, gdzie przygotowywano główne „zakłady śmierci” (komory gazowe oraz krematoria), oraz Oświęcim III (obóz zewnętrzny „Aussenlager”) czyli Monowice. W Monowicach (Dworach) firma IGFarbenindustrie zbudowała siłami więźniów kombinat chemiczny (syntetyczna benzyna, syntetyczna guma), tzw. „Buna-Werke”. Obozy poboczne znajdowały się bądź w bezpośrednim sąsiedztwie obozów głównych, bądź też były rozrzucone na terenie całego Śląska, a nawet poza nim, jak np. obóz w Brnie w Czechosłowacji. Wszystkie one podlegały zarządowi obozu oświęcimskiego, w którym istniał specjalny oddział zatrudnienia („Arbeitseinsatz”), zajmujący się organizowaniem drużyn roboczych i wyznaczaniem ich do pracy w poszczególnych zakładach. Należały do nich kopalnie węgla, wytwórnie przemysłowe (np. fabryka materiałów wybuchowych 25
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
wybudowana w bezpośrednim sąsiedztwie obozu w Oświęcimiu przez koncern Kruppa i przejęta następnie przez firmę Union), gospodarstwa rolne, ogrodnicze, zajmujące się hodowlą drobiu i ryb, instytuty „naukowe” (wśród nich placówki prowadzące okrutne doświadczenia na więźniach) itd. Zarządcy obozu rozróżniali wyraźnie dwie jego funkcje. Pierwsza polegała na wykorzystywaniu więźniów do przymusowej pracy w warunkach maksymalnego eksploatowania ich sił, co powodowało masową śmiertelność Druga — na natychmiastowym uśmiercaniu przywiezionych na teren obozu w komorach gazowych. Kominy pięciu oświęcimskich krematoriów dymiły bez przerwy; spalono w nich kilka milionów ofiar gazowania.
26
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
VI Szybka rozbudowa oświęcimskiego kombinat śmierci zwracała w coraz większym stopniu uwagę polskiego ruchu oporu. Przywódcy krakowskiej organizacji PPS od początku istnienia obozu zbierali o nim wszelkie dane. Chodziło nie tyle o demaskowanie hitlerowskiego ludobójstwa, ale także o szukanie dróg dotarcia do uwięzionych i bestialsko mordowanych ludzi. Ważnym elementem tej pracy było zorganizowanie sprawnie funkcjonujących kanałów przerzutowych przez granicę. Zostały one zmontowane z wielkim trudem dzięki ofiarnej pomocy osób, okazywanej mim grożącego im niebezpieczeństwa. Dzięki nim prze wożono żywność, odzież, lekarstwa oraz różnorodne informacje, grypsy, korespondencję i ludzi Organizacja była doskonała, funkcjonował sprawnie przez cały prawie okres okupacji. Trzy zasadnicze kanały przerzutowe: Jaworzno-Szczakowa — Kraków, Chrzanów — Alwernia-Rudno oraz Spytkowice — Ryczów, były droga mi, które wiodły na tereny podoświęcimskie Tymi szlakami ruszali także ku wolności ci, któ rym udało się zbiec z piekła oświęcimskiego. W styczniu 1941 roku powrócił do rodzinnych Brzeszcz jeden z synów Piotra Hałonia, Kazimierz. Jako uczestnik kampanii wrześniowej został on wzięty do niewoli i wywieziony do obozu jenieckiego pod Nowogardem w Szczecińskiem. Udało mu się z niego zbiec. Dużo było w domu Hałoniów radości z powodu tego powrotu. Wszyscy jednak zdawali sobie sprawę z tego, że Kazimierz w Brzeszczach zostać nie może. W małej osadzie trudno było się ukryć. Uczestnik kampanii wrześniowej i uciekinier E obozu nie miał „prawa” przebywać na wolności. Władze okupacyjne w każdej chwili mogły zainteresować się bliżej Kazimierzem Hałoniem. Zresztą on sam nie chciał siedzieć bezczynnie i zamierzał włączyć się do pracy konspiracyjnej. Zawiadomiono więc o całej sprawie Kraków, niebawem przyszła odpowiedź, że Kazimierz Hałoń ma się udać do Krakowa i zgłosić w oznaczonym dniu o godzinie dwunastej u „Józefa”. Spotkanie wyznaczono w mieszkaniu na ulicy karmelickiej w Krakowie. Tuż przed dwunastą Hałoń znalazł się na tej ulicy. Wszedł do bramy, la pierwsze piętro, sprawdził numer mieszkania i zadzwonił. Drzwi się otworzyły i Hałoń struchlał. Przed nim stał człowiek w mundurze esesmana. Starając się zachować zimną krew, zapytał: — Czy... czy to tutaj jest jadłodajnia? — Nie, nie tutaj. Hałoń przeprosił, odwrócił się i szybko opuścił klatkę schodową. Niemiec na szczęście nie powziął Żadnego podejrzenia i zatrzasnął drzwi. 27
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Co to znaczy? Rzut oka na numer kamienicy. Ojej, to numer siódmy, a miał być dziewiąty. Ta drobna pomyłka mogła drogo kosztować. Teraz już poszło gładko. W następnej kamienicy, drzwi otworzyła kobieta. Hałoń przedstawił się i został wpuszczony do środka. Pani, najwidoczniej gospodyni tego mieszkania, zaprowadziła go do jednego z pokojów. — Proszę chwilę poczekać. Po kilku minutach wszedł do pokoju... Józef Cyrankiewicz. Hałoń bardzo się ucieszył. Wspominał o dawnych spotkaniach i wspólnych przeżyciach z okresu kampanii wrześniowej. Szybko znaleźli więc wspólny język. — Musimy teraz ustalić, jak się nazywacie i skąd pochodzicie. Jakie chcecie mieć nazwisko Zaczęli się zastanawiać. — Jest takie nazwisko, nieszkodliwe — powie1 dział Józef Cyrankiewicz. — Wrona. Ustalili więc, że odtąd będzie się tak nazywał: — Pochodzicie ze Lwowa. Mieszkaliście tam na ulicy, powiedzmy, Piłsudskiego. W każdym większym mieście jest przecież ulica Piłsudskiego. Tak więc Kazimierz Hałoń jako Wrona rozpoczął swoją działalność, stając do dyspozycji Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie Formalnie miał pracować jako spawacz w spółdzielni „Krakus” produkującej sprzęt przeciwpożarowy. W drugiej połowie kwietnia 1941 roku Kazimierz Hałoń miał odbyć kolejne spotkanie z Józefem Cyrankiewiczem w znanym już lokalu kontaktowym na ulicy Karmelickiej. Nic jeszcze na wskazywało na możliwość jakichś komplikacji. Stało się jednak inaczej. Gdy w wyznaczonym dniu zbliżał się do miejsc spotkania, zauważył idącą z przeciwka gospodyni owego lokalu. Podeszła ku niemu i powiedziała. — Józef aresztowany. Niech pan spotka się ze mną o godzinie szóstej. Podała nowe miejsce spotkania i szybko odeszła. Aresztowanie sekretarza Komitetu Okręgowego pozbawiło organizację kierownika trzymającego w swych rękach wszystkie najistotniejsze ogniwa pracy konspiracyjnej i najważniejsze kontakty. Od razu więc wyłoniły się poważne trudności. Należało jak najszybciej nawiązać kontakt z Cyrankiewiczem. Udało się to osiągnąć w ciągu kilku dni. Aresztowany przebywał w więzieniu na ulicy Montelupich w Krakowie. Kontakt z nim został nawiązany poprzez członka i aktywistę PPS, Kazimierza Łuczaka, zatrudnionego w więzieniu i ze względu na wykonywaną pracę mającego swobodę poruszania się po nim. Dzięki kontaktowi z Józefem Cyrankiewiczem , kierownictwo organizacji PPS-owskiej wiedziało, jaki jest przebieg śledztwa i które osoby mogą być zagrożone dalszymi aresztowaniami. Na szczęście, gestapo tylko częściowo zdawało sobie sprawę z roli, jaką odgrywał Józef Cyrankiewicz. Samo aresztowanie nastąpiło w lokalu 28
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
szefa wojskowego Związku Walki Zbrojnej na Okręg Krakowski, Jana Cichockiego (pseudonim „Kabat”), przy ulicy Sławkowskiej 6. Gestapo aresztowało najpierw właściciela mieszkania, a następnie urządziło tzw. „kocioł” i w ciągu kilku dni zatrzymało wiele innych osób. Wśród aresztowanych przypadkowo znalazł się również sekretarz OKR PPS. Metody śledztwa w gestapo były wszystkim znane. Istniała więc uzasadniona obawa, że wśród uwięzionych może znaleźć się osoba, która nie wytrzyma okrucieństw i zacznie „sypać”. W rzeczywistości aresztowani zeznawali umiejętnie, nie obciążając niczym Cyrankiewicza. Mógł on wiej skutecznie bronić się i przedłużać śledztwo, starając się pozostawać na Montelupich do momentu gdy jakiś szczęśliwy traf — bo w gruncie rzec tylko na to można było liczyć — pozwoli mu wy dostać się z powrotem na wolność. Aresztowani byli bici i głodzeni. Jedna z łączniczek, nie mogąc znieść tortur w czasie śledztw i widoku okrutnie zbitego Cichockiego, załamał się, a chcąc ulżyć mu, zeznała, że politycznym kierownikiem grupy konspiracyjnej był dyrektor wodociągów miejskich, inżynier Tadeusz Orzelski Orzelski został już wcześniej, bo w 1940 roku aresztowany i po śledztwie na Montelupich skierowany do Oświęcimia. Łączniczka sądziła, że to fałszywe oskarżeni Orzelskiemu, jako więźniowi obozu oświęcimskie go, i tak już nie zaszkodzi. Gestapo jednak, mają tę wskazówkę, uważało, że prowadzenie dalszego śledztwa, a szczególnie konfrontacje Orzelskiego z aresztowanymi w „kotle”, może przyczynić sił do zlikwidowania całej siatki. Dlatego też postanowiono przywieźć go z Oświęcimia do Krakowa Orzelski był poważnie chory, miał wysoką temperaturę, ciało jego pokrywały wrzody. Gestapowcy, w obawie przed zarażeniem, próbowali go przesłuchiwać, zachowując jednak odpowiednią odległość. Ponieważ Orzelski nie odpowiadał ni zadawane mu pytania, przewieziono go z siedziby Gestapo na ul. Pomorskiej do szpitala, na oddział skórny, pod opiekę dr. Oszasta. Żona Orzelskiego, Janina, podjęła próby skontaktowania się z mężem. Równocześnie organizacja PPS-owska wszczęła starania zmierzające do wyrwania go z rąk Gestapo. Do przeprowadzenia prac przygotowawczych został wyznaczony początkowo aktywista PPS, Zygmunt Kłopotowski. Chory leżał w separatce, pod troskliwą opieką doktora Oszasta, który czynił wszystko, aby go wyleczyć. W pokoju szpitalnym bez przerwy dyżurował granatowy policjant. Pewnego dnia do separatki wkroczyli nieoczekiwanie funkcjonariusze gestapo, zastali tam żonę inżyniera Orzelskiego. Gestapowcy zatrzymali ją i zaczęli wypytywać, skąd się tam wzięła, a przede wszystkim — skąd wiedziała o pobycie męża w szpitalu? Janina Orzelska wyjaśniła, że o fakcie tym dowiedziała się przypadkowo od przygodnie spotkanej kobiety na ulicy Kopernika. Choć z nazwiska jej nie zna, zna 29
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
ją jednak z widzenia. Spodziewa się zresztą spotkać ją w najbliższym czasie i wówczas będzie mogła podać jej nazwisko. Gestapowcy, przekonani, że uchwycą znów jakąś nić, zwolnili Orzelską, obserwując bacznie każdy jej krok. W kierownictwie organizacji PPS-owskiej zapadła decyzja uwolnienia inżyniera Orzelskiego za wszelką cenę. Przystąpiono do badania różnych możliwości. Czas naglił: Orzelski wracał do zdrowia i istniała obawa, że w najbliższym czasie gestapo przewiezie go do więzienia na Montelupich w celu podjęcia dalszego śledztwa. Ostatecznie postanowiono wykraść Orzelskiego ze szpitala. Stwierdzono, że jest on pilnowany przez granatowych policjantów z komisariatu przy ulicy Lubicz. Chociaż ryzyko było duże, zdecydowano się po rozmawiać z komendantem posterunku policji, kapitanem Janem Mandziukiem z pochodzenia Ukraińcem. Z otrzymanych informacji wynikało, że Mandziuk jest człowiekiem, którego łatwo można nastraszyć. Na rozmowę z Mandziukiem wybrał się Stefan Rzeźnik, członek kierownictwa OKR PPS, wraz komendantem Oddziałów Bojowych PPS, Marianem Bombą. Rzeźnik wszedł do budynku, za Bomba pozostał przed wejściem w charakterze „obstawy”. Okazało się, że komendanta Mandziuka nie było akurat na miejscu. Należało więc zaczekać. Po kilkunastu minutach do komisariatu wszedł oficer. Rzeźnik szybko ruszył jego śladem. Znalazł się obok wartowni. — Wasz komendant już jest? — zapytał swobodnym tonem. — Tak. Kogo mam zameldować? — To zbyteczne, komendant czeka już na mnie Meldowanie jest niepotrzebne. Stojący przy bramie policjant zawahał się i wpuścił Rzeźnika do środka. Gdy Rzeźnik wszedł do gabinetu komendanta Mandziuk zdejmował płaszcz. Na widok nie znanego człowieka przekręcającego klucz w zamki przybladł i zdenerwowanym głosem zapytał: — Co to ma znaczyć? Kim pan jest? Rzeźnik spokojnie, z lekkim, ironicznym uśmiechem, oświadczył: — Chciałbym przeprowadzić z panem bardzo poufną rozmowę. Chodzi o to, by nikt nam nie przeszkadzał... — W każdej chwili do komisariatu mogą przyjść 'funkcjonariusze gestapo. Jeżeli zauważą, że rozmawiamy przy zamkniętych drzwiach, mogą być kłopoty. — Czy może mi pan powiedzieć — zapytał Rzeźnik — ilu gestapowców przychodzi na raz? Wokół budynku są moi ludzie. Kto tu wejdzie, nie będzie miał już wyjścia. Czy myśli pan, że jestem tak lekkomyślny, żeby przychodzić tutaj sam? Nie mamy zamiaru nikomu uczynić nic złego. Niech pan tylko opanuje swoje nerwy i wysłucha mnie, ;o naprawdę drobnostka... Po tym „miłym” wstępie Rzeźnik przeszedł do Właściwego tematu.
30
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
— Mamy informacje, że można z panem rozsądnie porozmawiać. Otóż chciałem panu oznajmić, że zapadła decyzja wykradzenia więźnia obozu oświęcimskiego. Pan musi nam w tym pomóc. Jasne? Mandziuk, mocno zdenerwowany, wstał i szeptem zapytał: — Pan ma na myśli Orzelskiego? To jest absolutnie niemożliwe. Jak możecie ode mnie żądać pomocy, wiedząc, że wykonuję rozkazy władzy niemieckiej. — Przyszedłem do pana jako do byłego oficera polskiego — powiedział Rzeźnik. — Jeszcze pana a takiego uważam. — Nie możecie ode mnie żądać czegoś, czego ja zrobić nie mogę — odpowiedział roztrzęsiony i blady Mandziuk. — Wasza propozycja jest nie do wykonania. — Nie mamy zamiaru narażać pana ani pańskiej rodziny — Rzeźnik starał się mówić spokojnie. — Zadanie musi być jednak wykonane. Organizacja zabierze Orzelskiego podstępem czy nawet siłą. W związku z tym będzie korzystniej, jeże pan nam pomoże. Będziemy o tym pamiętać i że gwarantujemy panu odpowiednie zabezpieczeni na później. W pańskiej sytuacji to się za wsi przyda. No więc?... Zdenerwowany oficer był niezdolny do podjęć jakiejkolwiek decyzji. — Dziewiątego czerwca o godzinie piętnastej będę czekał w budynku Poczty Głównej przy ulicy Wielopole na odpowiedź. Wystarczy, jeże ograniczy się pan do postawienia na warcie przy Orzelskim policjanta, który nie będzie nam przeszkadzał w przeprowadzeniu planowanej akcji. Liczę na pana uczciwość i dyskrecję. Nie sądzę, by był pan tak lekkomyślny i chciał nam zaszkodzić. Mandziuk stał chwilę milcząc, jakby się zastanawiał nad tym, czy los jego zależy bardziej o Niemców, czy też od tych nie znanych lud z organizacji podziemnej. — Którego dnia zamierzacie wykraść więźnia? — zapytał wreszcie. — Akcja musi być wykonana do jedenastego czerwca. Sobota to termin ostateczny. W niedzielę nic nie można zrobić, bo za dużo ludzi przychodzi do szpitala. Mandziuk przyszedł w oznaczonym dniu na umówione miejsce. — Proszę mi wierzyć, nie mam ludzi, którym mógłbym zaufać. Zrobiłem tylko tyle, że na umówiony dzień wyznaczyłem służbę największemu niedorajdzie. Wiem, że nie ma rodziny. Jednak proszę was, jeżeli nie będzie stawiał oporu, nie zabijajcie go. Myślę, że jest wiele innych sposobów, by zmusić go do milczenia, nie odbierając mu życia. Powiem panu, że funkcjonariusz ten jest bardzo ograniczony, a przy tym lękliwy. Wystarczy mu pokazać pistolet... To już znaczyło wiele. Postanowiono, że żona Orzelskiego osobiście dostarczy mu ubranie. Poproszono dr Helenę Szlapakową (związaną z PPS), aby sporządziła odpowiedni środek nasenny, który zamierzano rozpuścić w jedzeniu, herbacie oraz w winie. Ponieważ nie było wiadomo, co wybierze policjant, przygotowano ponadto 31
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
czekoladki i papierosy. Zamierzało zaproponować policjantowi, ażeby przyjął to Wszystko. Wszystkie prezenty przyniosła do szpitala Janina Orzelska, informując męża o planie ucieczki. — Niech tylko ten twój opiekun zbyt wiele nie wie i nie pije, bo może się w ogóle nie obudzić — wyprzedziła go. Sprawa zaczęła się komplikować, gdy policjant odmówił przyjęcia czegokolwiek. Ani apetyczne kanapki, ani czekoladki, ani też wino nie skusiły go. Inżynier Orzelski widząc, że policjant jest bardzo ostrożny, a wyznaczona godzina ucieczki zbliża się nieuchronnie, poprosił pielęgniarz o przygotowanie mu kąpieli. Orzelski wyszedł na korytarz, zapalił papieros kierując pozostałe pod nos strażnika. Udało się strażnik odruchowo wziął dwa papierosy. Jednego zapalił od razu, drugiego założył za ucho. Inżynier Orzelski wszedł do łazienki, a pilnujący go policjant usiadł tuż przy drzwiach na krześle. Po kilku minutach Orzelski usłyszał silny kaszel policjanta. Zaczekał jeszcze chwilę wyszedł z łazienki. Strażnik spał już mocno. Orzelski zszedł do sutereny, gdzie czekał na nie go Aleksander Jaworski, który pomógł mu się ubrać, po czym przeprowadził go przez ogród i ulicę Prochową do mieszkania członka PPS, Mieczysława Łabudy. Tutaj czekała Janina Orzelska oraz inne osoby, mające zabezpieczyć ucieczkę więźnia. W dwie godziny później Orzelski został przewieziony na ulicę Skawińską do mieszkania Anny Krajewskiej. Gdy policjant obudził się i stwierdził, że Orzelski zniknął, podniósł natychmiast alarm. Wkrótce przybyli do szpitala gestapowcy. Zaczęły się pili poszukiwania zbiega. Kierownictwo organizacji postanowiło wywieźć z Krakowa bardzo jeszcze osłabionego Orzelskiego Nie było to łatwe, ponieważ na murach ukazały się listy gończe oraz zawiadomienie o wyznaczaniu wysokiej nagrody za wskazanie miejsca pobytu uciekiniera. Ponadto każdą osobę opuszczają Kraków skrupulatnie legitymowano. Stwierdzono jednak, że rybacy wypływający na Wisłę moli bez przeszkód udawać się w dół rzeki. I z tej trasy postanowiono właśnie skorzystać. W piątek 17 czerwca o godzinie trzeciej rano rzęch mężczyzn ubranych w stroje rybackie i zapatrzonych w sprzęt do łowienia ryb odbiło od brzegu i najspokojniej pod mostami przepłynęło w dół rzeki. Wszyscy posiadali odpowiednie przepustki rybackie i kennkarty. Jeden z „rybaków”, Orzelski, nazywał się teraz Oremus. Było to jego „lewe” nazwisko aż do końca wojny. Dla żony Orzelskiego przygotowano samochód ciężarowy, którym wyjechała „na wieś po jarzyny”. Orzelska w tym dniu swym ubiorem i wyglądem rzeczywiście nie różniła się niczym od typowej handlarki. Samochód pojechał drogą przez Mogiłę, Nowe Brzesko i bezpiecznie dotarł aż o Opatowca. Tam, wieczorem, nastąpiło spotkanie „rybakami”. Jedynym prawdziwym rybakiem był Józef Kosałko, właściciel łodzi,
32
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
która przewiozła Orzelskiego i Rzeźnika. Ofiarny Kosałko musiał teraz sam uporać się z 70-kilometrowym odcinkiem w górę rzeki. Rzeźnik, Orzelski i jego żona udali się następnie samochodem do wsi Czechy. Tam zatrzymali się kilka dni u gospodarza Zbigniewa Kleszczyńskieo. Z kolei Orzelski został przewieziony do Warszawy, gdzie zamieszkał na kolonii Staszica jako nauczyciel i człowiek chory. Po półrocznym pobytem w Warszawie przeniósł się do Międzylesia, tam przebywał do końca wojny. W styczniu 1945 roku wrócił do Krakowa i podjął pracę na uprzednim stanowisku w wodociągach miejskich.
33
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
VII W czerwcu 1942 roku Kazimierz Hałoń otrzymał polecenie udania się na teren Zagłębia — do Czeladzi i Sosnowca. Celem tego wyjazdu było przekazanie dowódcom istniejących tam piątek dla dokładniejszych instrukcji dotyczących ich działalności. Była sobota. Spotkanie zostało wyznaczone I godzinę ósmą wieczór. Rannym pociągiem Hałoń odjechał do Krzeszowic. Tu wysiadł. Teraz musi skrycie przekroczyć zieloną granicę. Pomocy mi mu udzielić zaufany leśniczy. Wkrótce Hałoń dotarł do leśniczówki. Chciał zaraz iść dalej. Leśniczy zaczął jednak odradzać wędrówkę w biały dzień. — Granica jest mocno strzeżona. Łatwo mogą pana zauważyć. Wtedy nie będzie ratunku. Zostanie pan zaaresztowany. Hałoń trochę poczekał. Nie chciał jednak ryzykować spóźnienia. Gdy minęła trzecia, wybrał 9 w drogę. W razie czego miał się tłumaczyć, idzie szukać pracy. Wybrał drogę mało uczęszczaną, stosunkowo najbardziej „pewną”. Przeszli obok wsi Miękinia, gdzie znajdują się kamieniołomy. Szedł wzgórzem ponad kamieniołomami, widoczny chwilami z dala, działając chyba zgodnie z założeniem, że „najciemniej jest pod latarnia” Nie napotkał patroli granicznych, tyle że stawało się późno. Do Sosnowca dotarł z niewielki opóźnieniem. Gdy przyszedł pod wskazany adres, nie zastał działacza PPS, który miał go zaprowadzić na zebranie. Były jakieś kobiety należące do rodziny, był również jakiś młody człowiek. Panowała wśród tych osób atmosfera zdenerwowania i lęku. Poinformowano go, że przed chwilą kilku mężczyzn zostało aresztowanych. Hałoń zrozumiał, że nastąpiła „wsypa” i Niemcy prawdopodobnie ujawnili całą siatkę. Aresztowanie dowódców piąstek było bardzo nieszczęśliwym wydarzeniem dla organizacji. Co teraz robić? Chciał zaraz wyjechać z powrotem. Okazało się to jednak niemożliwe: już nie było pociągu. Gdzie wobec tego przenocować? Nikogo innego tutaj nie znał. Siedział więc, chcąc nie chcąc, w obcym zupełnie mieszkaniu i rozmawiał z młodym człowiekiem, który żywo interesował się przyjazdem Hałonia. Przygodny rozmówca powiedział, że jest narzeczonym córki gospodarza domu. Zaprosił Hałonia na piwo, przy którym usiłował poruszyć pewne sprawy wiążące się bezpośrednio z działalnością Konspiracyjną. — Wie pan, mam tutaj radio, krótkofalówkę. Można by z niego zrobić użytek... Coraz bardziej dawał do zrozumienia, że chciałby znaleźć jakiś kontakt z organizacją podziemną. Czując, że za tym wszystkim może się kryć jakaś prowokacja, Hałoń był bardzo ostrożny; wyjaśnił, że przyjechał do Sosnowca, ponieważ chce gdzieś tutaj znaleźć pracę. Odwiedził gospodarza domu jako znajomego sprzed wojny. Nie ma 34
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
nic wspólnego z organizacją podziemną, nie może więc w tej sprawie nic poradzić rozmówcy. Noc przeszła niespokojnie. Kiedyż będzie ranek — niecierpliwił się. — Kiedy odjadę z tego miejsca, gdzie ziemia pali się niemal pod nogami! Wcześnie wstał, podziękował gospodyni za nocleg i poszedł na przystanek tramwajowy. Każdy metr zdawał się teraz oddalać go od niebezpieczeństwa. Wysiadł przed dworcem kolejowym. Przy wejściu do hali dworcowej stał z rowerem „narzeczony”. Kazimierz Hałoń udawał jednak, że go nie dostrzega. Chciał szybko wejść do środka. — A, dzień dobry panu! — ukłonił się ,,narzeczony”. — Dzień dobry... Co to, tak wcześnie. Przecież dzisiaj niedziela. — Pomyślałem, że być może doszedł pan i innych wniosków niż wczoraj. — Powiedziałem panu, że zwrócił się pan pod niewłaściwy adres. Gdy tak rozmawiali, Kazimierz Hałoń spostrzegł, że zbliża się do nich trzech mężczyzn. Wprawnym okiem zlustrował sylwetki. To mogą być policjanci. Co robić? Teraz trudniej będzie się tłumaczyć. Wyrzucić portfel z papierami z Generalnego Gubernatorstwa? Też nie. Zresztą na wszystko je| za późno. Gestapowcy podchodzą do nich. — Ausweiss, bitte! Obydwaj wyjęli dokumenty. — Proszę z nami. W takich okolicznościach Kazimierz Hałoń znalazł się w więzieniu, jego sytuacja była pod km dym względem zła. Gestapo rozpoczęło przesłuchania wprost od żądania: chodzi o wszystkie dał o organizacji, którą aresztowany reprezentuje dane z terenu Zagłębia oraz Generalnego Gubernatorstwa. — Nic nie wiem o żadnej organizacji — próbował tłumaczyć się Hałoń. — Przyjechałem w sprawie pracy. „Narzeczony” istotnie wypytywał mnie o organizację, ale w ogóle nie chciałem rozmawiać z nim o takich sprawach. Poprzednie podejrzenia nabrały pewności. Ten młody człowiek to konfident i prowokator. — Narzeczony był zazdrosny, dlatego doniósł — perswadował bez przekonania, że tamci mu uwierzą. — Rozmawiałem dość długo z jego dziewczyną. Była dla mnie uprzejma. Widziałem, że go to złościło... ' Hałoń nie przyznał się do znajomości języka niemieckiego. W pewnym momencie dosłyszał rozmowę dwóch gestapowców, dotyczącą „narzeczonego”. Jeden drugiego zapytywał, czy „pomocnik” został już wypuszczony z więzienia... To już nie wymagało komentarzy. Przyjęta linia obrony nie na wiele się przydawała. — Jesteś z Krakowa. Miałeś tutaj instruować organizację! — wykrzykiwali gestapowcy.
35
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Temu oskarżeniu towarzyszyło bicie. Po przesłuchaniach pobity, obolały i krwawiący Kazimierz Hałoń został odprowadzony do celi — pojedynki. Tam przykuto go do ściany. Tak minęło kilka dni. Po pewnym czasie gestapo zaniechało dalszego, bezowocnego dla nich śledztwa. Hałoń został przeniesiony do „normalnej” celi. W więzieniu przesiedział do sierpnia, po czym został przetransportowany do obozu w Oświęcimiu. * Organizacja miała coraz więcej swoich ludzi w szpitalu obozowym, w kuchni, w komórkach zaopatrzenia. Dzięki stosunkowo większej możliwości swobodnego poruszania się, więźniowie ci utrzymywali kontakty z osobami zamieszkałymi na terenach przyobozowych. W obozie działała już w tym czasie od wielu miesięcy organizacja konspiracyjna, której założenie było przede wszystkim zasługą Stanisława Dubois i Norberta Barlickiego. Jej platforma polityczna była bardzo szeroka: skupiała ona właściwie wszystkie siły lewicy. Do końca 1941 roku jej stan doszedł do 140 osób. Istotne znaczenie miał udział w tej organizacji grupy polskich komunistów. Byli to m.in. Julian Wieczorek, Juliusz Rydygier, Stefan Bratkowski, Wojciech Ziemba, Marian Łaptaś, Józef Szpilski i Kazimierz Wojnar. Polscy komuniści aktywnie współdziałali w rozwijaniu pracy konspiracyjnej w obozie. Warto tutaj podkreślić, że ta umacniająca się zasada jednolitofrontowego działania komunistów i lewicowych socjalistów była realizowana zarówno w obozie, jak i poza jego drutami, gdzie komuniści — w trudnym okresie po rozwiązaniu KPP przez Międzynarodówkę Komunistyczną — włączali się coraz szerzej do różnych organizacji robotniczych i związkowych. Ta jedność działania stawała się w coraz większym stopniu trwałą wartością, a jej znaczenie — istotne w tamtych latach — nabrało nowego kształtu w okresie późniejszym. Wspólne działanie doszło w pełni do głosu wówczas, gdy nadszedł czas budowy nowej, socjalistycznej Polski. Komando pracowało w pobliżu obozu głównego, przy budowie bloków mieszkalnych — koszar dla załogi esesmańskiej. Tutaj sytuacja kształtowała się pomyślnie: na budowie oprócz więźniów zatrudnieni byli robotnicy pozostający na wolności (tzw. robotnicy cywilni). Istniał oczywiście surowy zakaz porozumiewania się między obydwiema zatrudnionymi grupami, ale z tym poradzono sobie na ogół bez trudu. PPS miała wśród robotników cywilnych swoich ludzi pełniących funkcje łączników. Należeli do nich m.in. Stanisław Mordarski, Franciszek Walizko i Józef Cholewka. W pierwszym okresie uzyskane tą drogą wiadomości dostarczane były do kierownictwa PPS w Krakowie przez Franciszka Mazura w Jaworznie; po pewnym 36
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
czasie została zorganizowana inna droga przerzutu. Stało się to po wykryciu przez Niemców organizacji jaworznickiej i dokonanych tam aresztowaniach. Droga ta przez długi czas funkcjonowała świetnie dzięki temu, że zarówno informacje z obozu, jak żywność i lekarstwa z Krakowa przewożone były w lokomotywach przez maszynistów. Nieco później rangę łączniczki numer jeden zdobywa Helena Datoń, dojeżdżająca z Chrzanowa do Oświęcimia jako pracownica cywilna w obozie. Tak więc od ostatnich miesięcy 1941 roku można już mówić o zorganizowanej i działającej 'na mocnych podstawach siatce obustronnych kontaktów między obozem oświęcimskim a organizacją PPS-owską województwa krakowskiego. Szczególną rolę miały tutaj do spełnienia Brzeszcze jako punkt oparcia dla różnych kontaktów między obozem a „światem zewnętrznym”. Od tego też czasu ściśle współdziałali ze sobą PPS-owcy i ludowcy, tak w Krakowie jak i na samym terenie przyobozowym. Liczba więźniów obozu oświęcimskiego nieustannie rosła. Znajdowali się oni w takich warunkach, że choroby siały wśród nich ogromne spustoszenie. Wybuchały epidemie — tyfusu brzusznego i plamistego, czerwonki, świerzbu. Wielu więźniów chorowało na biegunkę, objaw czerwonki, bądź na biegunkę głodową. W coraz większym zatem stopniu należało zajmować się przysyłaniem do obozu lekarstw, szczepionek i witamin. Nieocenione usługi oddawała tutaj Maria Bobrzecka, aptekarka z Brzeszcz. Bardzo wiele robiła również Anna Szalbut-,,Rachela”. Zdobywanie lekarstw stawało się sprawą coraz większej troski PPS-owców i ludowców w Krakowie. Z ludowcami związana była Teresa Lasocka-Estreicherowa, która dla uzyskiwania lekarstw wykorzystywała swoje możliwości wynikające z kontaktów z Radą Główną Opiekuńczą, oficjalną, dopuszczoną przez Niemców organizacją powołaną do niesienia praktycznie minimalnej pomocy ludności polskiej. Sporo pomogła tu także dr Helena Szlapak. Każdy człowiek się liczył, strata każdego człowieka była dla tej działalności poważna. W grą I wchodziło jednak ogromne ryzyko. Każdy dzień mógł przynieść aresztowanie. Dobrze jeszcze, gdy udawało się uratować głowę. Ale wtedy trzeba było znikać z terenów przyobozowych. Tak się stało z „Rachelą”. ( Mieszkanie rodziny Bobków w Cieszynie było punktem kontaktowym ruchu ludowego. Przyjeżdżał tam Wojciech Jekiełek, często bywała tam także „Rachela”. W marcu 1942 roku został aresztowany brat Anieli Bobek. W trakcie brutalnego śledztwa gestapo wpadło na ślad działalności grupy przyobozowej Batalionów Chłopskich. Hitlerowcy przyjechali szybko do mieszkania Bobków w nadziei znalezienia kogoś z grupy. „Rachela” była akurat w sąsiedztwie. Zorientowawszy się w sytuacji zeszła na parter, ale tam zobaczyła stojącego gestapowca. Ten na szczęście nie zwrócił uwagi na niepokaźną dziewczynę. „Rachela” była uratowana, w chwilę potem zaczęła się rewizja W całym domu. 37
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
„Rachelę” skierowano do Warszawy. Jej wyjazd sprawił, że dopływ środków pieniężnych i żywności ze Śląska Cieszyńskiego uległ zmniejszeniu, I trzymała ona bowiem w swoich rękach wiele kontaktów, które trudno było odnowić. W Warszawie „Rachela” objęła funkcję łączniczki w Komendzie Głównej Batalionów Chłopskich. Wojciech Jekiełek spotkał się z nią znowu dopiero w drugiej połowie grudnia 1942 roku. Pojechał do Warszawy po lekarstwa i prasę pod ziemną. „Rachela” wyraziła pragnienie wyjazdu na okres świąt Bożego Narodzenia na Śląsk. Sądzili, że od czasu jej wyjazdu upłynęło tak dużo czasu, iż ryzyko można uważać za niewielkie. Jekiełek był zadowolony, że przewożąc tak niebezpieczny materiał, będzie miał przy sobie odważną kobietę. Zatrzymali się w starej melinie konspiracyjnej we wsi Osiek. Przez cały okres świąteczny nie szczędzili trudu, by dostarczyć więźniom lekarstw i żywności. 30 grudnia Jekiełek miał przeprowadzić „Rachelę” przez granicę. Przez noc z 29 na 30 grudnia kilka osób z grupy przyobozowej BCh pracowało nad przygotowaniem paczek dla więźniów, które w noc sylwestrową miały być dostarczone do ogrodnictwa w Rajsku za pośrednictwem Kożusznikowej i Płotnickiej. Nad ranem praca była ukończona; w domu — oprócz gospodarzy — pozostali tylko „Rachela” i Jekiełek. Około godziny ósmej, gdy Jekiełek zaczął właśnie rozpalać ogień w piecu, do domu wpadli znienacka niemieccy żandarmi. Powalili Jekiełka na ziemię. „Racheli”, która jeszcze spała, kazali się ubierać. Skorzystała jednak z chwili nieuwagi żandarmów i wyskoczyła z pokoju. Niestety, kula dosięgła ją jeszcze w sieni domu. Jekiełek został aresztowany, ale jeszcze tego samego dnia zdołał uciec niemieckim żandarmom. W czasie brawurowej ucieczki został wprawdzie postrzelony i potem dość długo walczył ze śmiercią, niemniej jednak sama, niezwykle śmiała decyzja ucieczki okazała się w rezultacie szczęśliwa. Nie mógł, rzecz jasna, dłużej pozostawać na terenach przyobozowych; musiał przenieść się do Generalnego Gubernatorstwa. * Każdy rok okupacji przynosił zaostrzenie terroru hitlerowskiego. Obóz oświęcimski pochłaniał coraz więcej ofiar. W 1942 roku funkcjonowały już w nim komory gazowe i krematoria, w których kominy dymiły bez przerwy, dając znać, że dokonuje się największa w historii świata zbrodnia. Aresztowania mnożyły się. W ciągu roku 1942 Niemcy zdołali poczynić dalsze wyrwy w składzie aktywu PPS. W obozie oświęcimskim znalazł się Jan Nosal, zanadto znany jako działacz lewicowy i polski patriota, zanadto ciągle aktywny, żeby mógł liczyć na pobłażliwość Niemców. Niestety, nie przeżył uwięzienia. W Krakowie aresztowany został, działający w OKR PPS, Lucjan Motyka. 38
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Na przełomie sierpnia i września 1942 roku przewieziony został z więzienia na Montelupich w Krakowie do obozu w Oświęcimiu Józef Cyrankiewicz. Wiadomość ta, dzięki istniejącemu już systemowi łączności z obozem, szybko dotarła do kierownictwa organizacji. W samym obozie Grupa Bojowa PPS czyniła starania o stworzenie Józefowi Cyrankiewiczowi warunków przetrwania. W kierownictwie OKR PPS w Krakowie podjęto także próby umożliwienia ucieczki Józefowi Cyrankiewiczowi z obozu. Dlatego też, jeszcze we wrześniu 1942 roku, Adam Rysiewicz przyjechał ponownie do Brzeszcz. Ucieczka miała być zorganizowana w ramach doraźnej konkretnej akcji. Niezależnie od tego zdawano sobie sprawę, że i z punktu widzenia dalszego rozwijania i usprawniania łączności z obozem, i z punktu widzenia skutecznego przeciwstawiania się wzrastającemu terrorowi hitlerowców, konieczne jest rozbudowanie systemu organizacji bojowych, zdolnych do realizowania programowych zadań w oparciu o wojskowe metody działania. Ludzie niosący pomoc więźniom „Oświęcimia” byli praktycznie bezbronni, wystawieni na wszelkie niebezpieczeństwa związane z tym, że w każdej chwili groziło im spotkanie oko w oko z uzbrojonymi po zęby esesmanami wytresowanymi w nienawiści i pogardzie wobec wszystkich nie należących do „rasy panów”. Powstał więc projekt zorganizowania trwałej komórki organizacyjnej dla łączności z obozem w postaci specjalnej, przyobozowej grupy bojowej PPS. Zadaniem tej grupy byłoby jak najlepsze organizacyjne i wojskowe zabezpieczanie prowadzonej już wcześniej działalności w formie pomocy materialnej dla więźniów oraz demaskowania zbrodni hitlerowskich w oparciu o informacje otrzymywane z obozu, a ponadto podjęcie działalności „nowej”, nabierającej obecnie coraz większego znaczenia — przygotowywania koniecznych ucieczek więźniów. Była to zatem druga sprawa, z którą Rysiewicz przyjechał do Brzeszcz. W OKR PPS w Krakowie zdawano sobie dobrze sprawę z tego, że właśnie organizacja PPS-owska w Brzeszczach ma najlepsze dane ku temu, ażeby z niej wyłoniona została przyobozowa grupa bojowa. Kandydata na dowódcę szukano w najściślejszym gronie zaufanych. Do nich należeli między innymi wszyscy członkowie rodziny Hałoniów. Fakt, że starszy syn Piotra, Kazimierz, znajdował się w obozie, skąd przesyłał wiadomości o sytuacji więźniów, wciągał rodzinę Hałoniów tym bardziej w sam środek pracy konspiracyjnej. Coraz bardziej też wchodził w nią młodszy brat Kazimierza, Edward Hałoń. Adam Rysiewicz i Edward Hałoń znali się już dobrze. Teraz doszło między nimi do długich rozmów, w trakcie których rozważano zasady organizacji i działania przyobozowej grupy bojowej.
39
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Liczebność grupy, jej skład, punkty oparcia konieczne przy ucieczkach, łączność z Grupą Bojową PPS w obozie, koordynacja działań — te problemy były głównym przedmiotem ich rozmów. . Edward Hałoń został dowódcą organizującej się grupy. Zaczął występować pod pseudonimem „Boruta”. „Boruta” zaczął teraz dobierać członków grupy — spośród młodych ludzi odznaczających się określonymi walorami, z których chyba na pierwszych miejscach należy wymienić inteligencję, umiejętność sprawnego działania i odwagę. Dla młodych ludzi tego rodzaju praca stanowiła „wielką przygodę”, tyle że ta „przygoda” w każdej chwili groziła śmiercią, w najlepszym zaś razie — znalezieniem się za drutami obozu. Trzon grupy stanowiło dobrane grono kolegów. Byli to przede wszystkim Władysław Pytlik i Emil Golczyk. Przyobozowa grupa bojowa PPS przejmuje wkrótce całokształt systemu łączności z obozem. Na grupie tej spoczywa teraz odpowiedzialność za dostarczanie do obozu żywności, lekarstw, prasy itd. Przejmuje też istniejące już kontakty i organizuje nowe. Rozpoczyna się nowy etap pracy. W obozowej poczcie pracują zaufani więźniowie, którzy przyjmują paczki żywnościowe i dostarczają je dalej do właściwych adresatów. Odpowiedni łącznicy przenoszą na teren obozu lekarstwa — głównie glukozę i calcium, szczepionki przeciwko tyfusowi, czerwonce itd. Lekarstwa są przywożone z Krakowa (gdzie gromadzi je głównie Teresa Lasocka); nadal ofiarnie pomaga Maria Bobrzecka, wykorzystując nie tylko apteką w Brzeszczach, lecz także inne „zaprzyjaźnione” apteki. Udaje się również nawiązać kontakt ze Śląskiem; kilkakrotnie Edward Hałoń-”Boruta” jeździ do Katowic po odbiór lekarstw. Zorganizowane zostaje również dostarczanie na teren obozu prasy konspiracyjnej, co ma niezmiernie istotne znaczenie dla podtrzymania sił psychicznych więźniów. Grupa przyobozowa dostarcza nawet więźniom książki (beletrystykę). Równocześnie grupa przejmuje grypsy z obozu informujące o sytuacji i potrzebach więźniów. Grypsy te piszą najczęściej bądź Józef Cyrankiewicz ”Rot”, bądź członek ruchu oporu w obozie, lekarz Stanisław Kłodziński. Z grypsów odczytywana jest cała potworna prawda o obozie. Oto kilka z nich w dosłownym brzmieniu: ...Tyfus plamisty panuje w Rajsku, męskim i kobiecym łagrze i w nowo utworzonym obozie Cyganów gnanych tu ze wszystkich państw podbitych... Blok 2 KL (Konzentrationslager Auschwitz) — grupa komunistów, socjalistów (200 do 300 osób) z Zagłębia Dąbrowskiego. Leżą na brzuchach w dwóch salach mężczyźni i kobiety, pod karabinem maszynowym — stale. System lagru i więzienia śledczego z
40
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Mysłowic. Jest to po prostu oddział więzienia śledczego stamtąd. Warunki ich są straszne. 3.IV rozstrzelano w bloku 11 — 27 Häftlingów z bunkra. Za ostatnie 3 miesiące do 15 marca br. liczba zmarłych, zagazowanych i zaszprycowanych 2 Häftlingów wynosi 20 000 ludzi. Nie liczy się tu transportów bezpośrednio na gaz i nierejestrowanych jako Häftlingów, a od razu rozwalonych... Blok 10 będzie stacją doświadczalną dla kastracji, sterylizacji i sztucznego zapłodnienia — dzieje się to z ramienia Naczelnego Instytutu Higieny der Waffen— SS z Berlina. Kobiety już u nas są...
K. Ter. (Kochana Tereso — gryps do Teresy Lasockiej pisany przez Stanisława Kłodzińskiego) 14.VI.43. Powoli przechodzimy w ważne bardzo stadium przebudowy obozu czysto koncentracyjno-politycznego w obóz koncentracyjny pracy, czyli że powoli Politische Abtl. zaczyna ustępować Z Häftlingów na rzecz Arbeitsamtu. Po prostu musi być niesamowity brak ludzi — brak sił roboczych na zewnątrz. 15.V1. wyjedzie grupa 100 osób do Jaworzna celem zbudowania baraków pod nową filię naszego obozu — praca w kopalni. Niedawno odszedł transport do Świętochłowic — w bliskiej przyszłości nowy do Dąbrowy Górniczej, Będzina, Chorzowa i tak dalej. Do Jaworzna jedzie grupa Polaków, kilku Niemców z jednym z największych bandytów lagru t — Brunonem Brodniewiczem na czele jako Łagerdltestem. Po prostu lager odstępuje Häftlingów do pracy otrzymując porządne wynagrodzenie. Zwyczajny handel niewolnikami... Maria M. (Maniakówna, działaczka ludowa) dalej w bunkrze — dobrze by było posyłać je] na jej numer paczki żywn... Proszę dalej o glukozę w moich paczkach. Tą drogą calcium i obiecane mi trucizny, tylko szybko — o ile się da. Również te zastrzyki znieczulające ustrój nerw... Niewielka grupa cywilów z Zagłębili dla śledztwa przyjechała znów na bl. 11 ok. 35 osób. Ostatnio rozstrzeliwania odbywają się nie w bl. 11, lecz w krematorium... Tuż koło naszych bloków na terenie lagru buduje się olbrzymia Werkhala firmy Kruppa. Ostatnio montuje się maszyny. Przypuszczam, że za miesiąc będzie już czas, by ptaszki nadleciały. Jeżeli chodzi o nas, nie krępujcie się, jeszcze raz z chęcią możemy krwią swą zadokumentować, że zależy nam na zniszczeniu wroga. Więc nie krępujcie się tym —i że my tu mieszkamy. Firmą Kruppa należy zniszczyć — zrównać z ziemią. K. Ter. 28.VI.1943. Sp. Tokarski Stanisław został rozstrzelany 25.VI. razem z 57 innymi Häftlingami w bl. 11, wśród nich było 5 z jego kommanda Baubiura. Aresztowani byli przy sposobności ucieczki 3 mierników. Następnie próbowano „wybić” na nich jakieś organizacje na terenie obozu i kontakty z cywilami. Przez cały miesiąc przesiedzieli w bunkrze bl. 11, poddawani różnym torturom... W tym samym dniu rozstrzelano również ok. 120 cywilów ze Śląska, w tym 7 kobiet, oraz 2 auta ludzi (cywile) poszły do gazu. W lagrze” znowu robi się strasznie i spodziewamy się dalszych rozwałek. W ub. piątek lub czwartek w Rajsku poszło do 2
Uśmierconych zastrzykiem fenolu w serce.
41
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
gazu 3000 osób, z tego 1200 kobiet. Zdaje się, że chodzi o Polaków i Żydów. Również jakiś mały transport... poszedł do gazu przed 5 dniami. Nic o tym nie wiemy bliższego. Ostatnio przyszedł 26.V1. transport z Montelupich do pracy — są w bloku 8... Hep. dostałem, przesyłaj lepiej w puszkach blaszanych z napisem miód sztuczny. Pa, całuję mocno. Staszek.
Takie wiadomości przekazywane były na zewnątrz obozu z dużą, zdumiewającą wręcz regularnością dzięki niesłychanej ofiarności i męstwu osób wciągniętych do roboty konspiracyjnej oraz dzięki doskonałej, organizacji. Grypsy wynosiła z obozu łączniczka Helena Berger, zatrudniona w komendanturze obozu jako tzw. pracownik cywilny (nie będący więźniem obozu). Doskonałą łączniczką była wspomniana już Helena Datoń, zatrudniona w kasynie, mieszkająca w Chrzanowie. Przez długie miesiące 1943 i 1944 roku przewoziła ona pocztę konspiracyjną — ważne wiadomości zawarte w grypsach. Stąd łączność z Krakowem utrzymywała „Magda” — Wanda Kieres. Takich bohaterskich kobiet, które wykonywały każcie, nawet najbardziej niebezpieczne zadanie, było więcej. Oprócz drogi przerzutowej przez Jaworzno (utraconej później na skutek aresztowań jaworznickich działaczy socjalistycznych) uruchomiono w 1942 roku' inną drogę prowadzącą przez wieś Spytkowice, znajdującą się na granicy między Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem. Główną meliną stał się dom rodziny Kornasiów. Dom ten nie zwracał szczególnej uwagi, mieszkało w nim starsze małżeństwo Kornasiów wraz z nieletnim jeszcze synem. Starszy, dorosły syn pracował w Krakowie. Dojeżdżał więc do domu rodzinnego, przewożąc różne materiały, które mu dostarczali lub od niego odbierali i wozili do Brzeszcz w celu dostarczenia do obozu: Edward Hałoń ”Boruta”, Władysław Pytlik, Emil Golczyk i inni. Droga ta była niezawodna; korzystano z niej do ostatniej chwili.
42
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
VIII W obozie oświęcimskim nastąpiło kolejne zetknięcie się Kazimierza Hałonia ”Wrony” z Józefem Cyrankiewiczem-”Rotem”. Poprzez Brzeszcze odbywała się wymiana grypsów między „Rotem” a Adamem Rysiewiczem „Teodorem”. Ten ostatni przeanalizował wiele wariantów ucieczki „Rota” w rozmowie z „Borutą”. Obaj doszli w końcu do wniosku, że „Rot” powinien uciec w przebraniu „robotnika cywilnego”. Miał po prostu wyjść razem z innymi „cywilami” z obozu podczas przerwy obiadowej. Ponieważ każdy wychodzący musiał przy szlabanie unieść do góry czapkę, trzeba było dostarczyć uciekinierowi perukę. Zaplanowano także zaopatrzenie go w odpowiednie ubranie oraz dokumenty. Polecono zatem Stanisławowi Mordarskiemu zachorować, a na ten czas wypożyczyć legitymację uprawniającą do poruszania się po „obszarze interesów” obozu. Zadaniem skopiowania legitymacji zajął się przebywający jeszcze wówczas na wolności Lucjan Motyka. W krakowskim teatrze im. Słowackiego wykonano dwie peruki. Ubrania „na miarę” uszyto w Brzeszczach. Wszystkie te cenne „rekwizyty” przeniósł na teren obozu Franciszek Walizko. Wydawało się, że istnieją pełne szanse powodzenia ucieczki. Wszystko było przygotowane, wysłano więc gryps do Krakowa, prosząc o wyznaczenie terminu. W styczniu 1943 roku droga przerzutu uciekiniera była całkowicie przygotowana... Któregoś jednak dnia „Rot” został wezwany do kierownika Oddziału Politycznego obozu, Grabne-ra. Rozmowa w tym oddziale nigdy nie wróżyła nic dobrego. I rzeczywiście, Grabner zawiadomił „Rota”, że odtąd ma nosić na ramieniu litery i. L. (im Lager), oznaczające zakaz wychodzenia poza bramę obozu. Obowiązek noszenia tego znaku nakładano na więźniów o szczególnym znaczeniu politycznym, a zatem szczególnie niebezpiecznych dla reżimu hitlerowskiego. Wskutek tego wydarzenia sytuacja uległa znacznemu pogorszeniu. Szansa powodzenia ucieczki niepomiernie zmalała. Termin operacji został odsunięty, zaś po obu stronach drutów zaczęto się zastanawiać, co teraz robić. Postanowiono na razie odłożyć ucieczkę „Rota”. Zdecydowano się natomiast na zorganizowanie ucieczki Kazimierza Hałonia ,,Wrony”, który — jako pochodzący z pobliskich Brzeszcz — mógł najwięcej uczynić dla dalszego rozwinięcia roboty w swojej miejscowości, stanowiącej punkt łączności z obozem. Za ucieczką „Wrony” przemawiały dwa względy: po pierwsze był wykorzystywany w systemie łączności i często stykał się z pracownikami cywilnymi, co mogło zwrócić uwagę Niemców, po drugie — był człowiekiem, który znał różne tajemnice obozu i warunki jego życia. Mógł zatem wydobyć na światło dzienne kulisy całego mechanizmu oświęcimskiego kombinatu śmierci i 43
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
ujawnić hitlerowskie zbrodnie w stopniu znacznie obszerniejszym, niż można to było zrobić w pospiesznie pisanym grypsie. Sprawa relacjonowania sytuacji więźniów nabierała coraz większego znaczenia. Niemcy orientowali się, że z obozu „wyciekają” różne wiadomości; robili więc wszystko, by wykryć i zlikwidować te niebezpieczne dla nich źródła przenikania prawdy. Obserwowali między innymi miejsca, w których możliwe były styki ze światem zewnętrznym, szczególnie zaś kontakty więźniów z pracownikami „cywilnymi”. Stwarzało to dodatkowe zagrożenie dla więźniów zajmujących się działalnością konspiracyjną. W każdej chwili byli oni narażeni na dekonspirację, co równało się śmierci. Tym bardziej więc trzeba było wysyłać z obozu więźniów szczególnie zagrożonych. Należy zatem zaznaczyć, że planowe organizowanie ucieczek miało na celu zarówno uchronienie zagrożonego więźnia, jak i umożliwienie mu wykonywania ważnych zadań poza obozem. Wypada przy tym” wspomnieć, że ucieczki organizowane przez ruch oporu datują się od czasu zniesienia przez władze obozowe zbiorowej odpowiedzialności za czyn tego rodzaju. Ucieczkę Hałonia wyznaczono na 10 lutego 1943 roku. W przeddzień Hałoń zjawił się u blokowego fryzjera i kazał sobie zgolić głowę. Chodziło o to, żeby peruka trzymała się mocno. Wieczorem miało miejsce spotkanie z „Rotem”. Wymienili najbardziej pilne informacje, dokonali podziału zadań. Na wszelki wypadek „Rot” wręczył „Wronie” truciznę. — Gdyby się miało nie udać... No, złam kark — powiedział „Rot”. Uścisk dłoni i każdy poszedł w swoją stronę. Rano, po apelu, Hałoń wraz ze swą grupą instalatorów przekroczył bramę obozu, udając się w kierunku miejsca pracy przy budowie koszar dla załogi esesmańskiej. Hałoń wcześniej odłączył się od grupy i pobiegł do piwnicy nowo wznoszonego budynku, w którym — zgodnie z planem — ukryte było jego ubranie cywilne, peruka i dokumenty. Łącznik, Franciszek Walizko, obiecał również zostawić informację, czy „Wrona” ma szansę przejścia przez tzw. dużą postenketę, tj. przez łańcuch posterunków rozmieszczonych w ciągu dnia, a więc podczas pracy więźniów poza bramami obozu w pewnej odległości od niego. Chodziło o to, czy „Wrona” przy szlabanie natknie się na esesmana bardzo skrupulatnie kontrolującego dokumenty, czy też formalnie traktującego swe obowiązki. Wiadomość była pomyślna — w krytycznym punkcie nie było żadnego z tych najgorszych. To oczywiście tylko w nieznacznym stopniu zmniejszyło napięcie i zdenerwowanie. „Wrona” wydobył ze schowka ubranie, przebrał się, nałożył perukę, co sprawiło mu najwięcej kłopotu. Peruka zjeżdżała to na prawo, to na lewo. Wreszcie, z pomocą wyznaczonego do czuwania nad ucieczką „Wrony” więźnia, Józefa Roga, udało się. 44
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Z wybiciem godziny dwunastej „Wrona” wyszedł z piwnicy i pewnym krokiem ruszył przed siebie. Doszedł do szlabanu, przy którym, musiał okazać legitymację. Napięcie doszło do zenitu. Każdy nieostrożny ruch mógł go zdradzić. A legitymacja jest przecież podrobiona. Co będzie, jeżeli Niemiec się zorientuje? Esesman popatrzył na legitymację, na „Wronę”... Po chwili podniósł szlaban. Droga była wolna. Szedł skrajem jezdni, z trudem zmuszając się do tego, żeby nie przyspieszać, żeby nie zacząć biec. Z przeciwka zbliżała się grupa więźniów. To też zagrożenie — wśród więźniów znajdują się konfidenci gestapo. Skręcił więc z drogi, stanął nad rowem, pochylił się, niby poprawiając sznurowadła. Gdy grupa przeszła, ruszył dalej. Szedł w kierunku dworca kolejowego. Gdy był już blisko budynków dworcowych, usłyszana sobą znajomy głos. — Idź w prawo... Obejrzał się. To był jego brat Edward ”Boruta”, dowódca przyobozowej grupy bojowej. Wielka ulga. — Podejdź do trzech rowerzystów, tam pod murem. Jeden da ci rower. Jedź z nimi do Jaworzna. Powiedzą, co masz robić. Trzymaj się, chłopie. Wszystkie te słowa zostały wycedzone przez zęby. Dookoła pełno było przecież Niemców. Z udaną swobodą „Wrona” zbliżył się do wskazanej grupki mężczyzn. Przywitał się z nimi, porozmawiał; dopiero po chwili wziął od jednego rower. Równocześnie poczuł, że ktoś wpycha mu do kieszeni jakieś zawiniątko. Wyczuł pistolet. Do Jaworzna dojechali szczęśliwie. Uciekinier został ukryty w domu Franciszka Mazura. Tutaj nastąpił moment odprężenia; w Hałoniu zaczyna dokonywać się psychiczne przeobrażenie — przestaje być numerem, znowu staje się człowiekiem. W Oświęcimiu wyją syreny, oznajmiające, że uciekł więzień; oznacza to, że on, Kazimierz Hałoń ”Wrona”, jest na wolności. Hałonia trzeba jak najszybciej przerzucić do Krakowa. Wieczorem zostaje przeprowadzony do stacji Szczakowa, skąd ma odjechać w kierunku Krakowa. Ukrywa się teraz w mieszkaniu Bolesława Łuckosia. W trzecim dniu pobytu w Szczakowej przychodzi po niego zaufany maszynista „Staszek”. — Będziecie moim pomocnikiem, palaczem w lokomotywie. Chodźmy. Hałoń, odpowiednio ubrany, idzie za „Staszkiem”. Wsiada do lokomotywy. Wreszcie jadą. Jazda nie trwa długo. Na stacji Rudawa Hałoń wysiada i udaje się do mieszkania Piotra Pałki. To jego kolejna kryjówka. Następnego dnia przychodzi do domu Pałki działacz Okręgowego Komitetu Robotniczego PPS w Krakowie, dowódca bojowych grup PPS-owskich, Marian Bomba. 45
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Rozmawiają długo na tematy obozowe: Hałoń opowiada o życiu w obozie, o jego okropnościach. — Co masz zamiar robić dalej? — zapytuje wreszcie Bomba. — Organizacja zapewni ci opiekę i ukryje cię. Czy chcesz tylko się ukrywać, czy też zamierzasz włączyć się do działalności i walki? Rozumiemy, że jesteś wyczerpany. — Nie mam zamiaru tylko ukrywać się, chcę dalej pracować. Potrzebuję jedynie trochę czasu na odzyskanie sił. — Dobrze. Wszystkie szczegóły zostaną ustalone w rozmowie z towarzyszem „Teodorem” (Rysiewiczem). Musimy teraz dostać się do Krakowa. Hałoń ponownie zostaje zaopatrzony w broń. Idzie z Bombą na stację. Hałoń źle się czuje: wyj daje mu się, że wygląda jak więzień; ma uczucie, jakby cały czas był w pasiaku. Stara się pozbyć; tego uczucia; przychodzi mu to z trudem, tym bardziej że ma zupełnie ogoloną głowę. Z tym niemiłym uczuciem siedzi w pociągu; wydaje mu się, że wszyscy na niego patrzą. Z niecierpliwością czeka na koniec jazdy. Wysiadają na stacji Mydlniki, tuż przed Krakowem. Teraz idą polami do przystanku tramwajowego w Bronowicach. Tak jest bezpieczniej. Hałoń czuje, że ogarnia go wzruszenie. Znowu w Krakowie przepełnionym wprawdzie Niemcami, ale — na wolności. Są wreszcie w mieszkaniu, w którym Hałoń ma się na razie zatrzymać. Jest to mieszkanie Katarzyny Łapczyńskiej na ulicy Lubicz. Gospodyni domu przechowywała już nie raz ludzi ukrywających się przed gestapo. Umie stwarzać im odpowiednią atmosferę. Hałoń czuje się tutaj doskonale. Nareszcie po tych wstrząsających przejściach odpoczywa. Wieczorem przyszedł Adam Rysiewicz ,.Teodor”. Serdeczne przywitanie, potem długa rozmowa. Hałoń przekazuje to wszystko, co zlecił mu „Rot”. A więc, chodzi o zwiększenie liczby ucieczek, o przygotowanie całej ich serii. Sprawa jest trudna, ponieważ Niemcy, orientujący się w istnieniu łączności więźniów ze „światem zewnętrznym”, wzmagają czujność: rozbudowują siatkę konfidentów, zaostrzają represje, depczą po piętach wielu ludziom. Ta sytuacja wymaga dalszego usprawniania systemu łączności, wciągania nowych ludzi. Na organizacji PPS-owskiej w Brzeszczach spoczywa szczególnie odpowiedzialne zadanie: stąd najlepiej prowadzić działalność mającą na celu dostarczanie żywności i lekarstw oraz odbieranie informacji i organizowanie ucieczek. Następnie omówiona została sprawa dalszych losów Kazimierza Hałonia: Przede wszystkim zadaniem jego jest spisanie wszystkiego, co dotyczy obozu. Chodzi przy tym zarówno o opisanie losu więźniów, jak i możliwie dokładne odtworzenie planów obozu. Chodzi również o dane dotyczące załogi esesmańskiej.
46
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Praca ta zajęła Hałoniowi kilka dni. Po jej ukończeniu wyznaczono mu nową funkcję: został . dowódcą jednej z PPS-owskich grup bojowych. * Początki organizowania ucieczek były bardzo trudne; nie zawsze kończyły się powodzeniem. Trzeba było czasem płacić wysoką cenę za podejmowane ryzyko. Również akcja niesienia pomocy więźniom pociągała za sobą częste ofiary. Hitlerowcy w takich przypadkach działali bezwzględnie. Zofia Gawron w omawianym okresie nadal pomagała więźniom. Jej kontakty były już wówczas mocno rozgałęzione, przy czym to, co robiła, nie ograniczało się tylko do dostarczania paczek z żywnością i lekarstwami. Nieraz wyjeżdżała do Bielska, do różnych miejscowości na Śląsk w celu załatwienia różnych spraw zleconych jej przez więźniów. Nie była to działalność na własną rękę: Zofia Gawron pozostawała już w ścisłym kontakcie z organizacją. Oddział Polityczny obozu wyśledził jednak dziewczynę. Była akurat chora i leżała w łóżku, gdy któregoś marcowego dnia 1943 roku do jej domu weszło dwóch esesmanów. — Dokumenty — warknął groźnie jeden z nich. Sprawdzili tożsamość, po czym przystąpili do rewizji. Niedobrze: znaleźli listy? — Gdzie schowałaś ubrania? — Ubrania? To jakaś pomyłka. Nie mam żadnych ubrań. Szukali jednak dalej, przetrząsnęli wszystko. — Ubierać się! Zaprowadzili dziewczynę do samochodu. W czasie jazdy zadawali różne pytania. Co właściwie wiedzieli? Zofia Gawron została uznana za poważnego „przestępcę”; umieszczono ją w bloku 11 — „bloku śmierci”. Mogła się tutaj spodziewać wszystkiego najgorszego. Była wielokrotnie przesłuchiwana przez esesmana Bogera, jednego z tych, którzy ją aresztowali; badali ją także gestapowcy. Minęły ciężkie, trudne dwa miesiące. Dwa miesiące w bloku śmierci. Wreszcie, w maju, przeniesiono dziewczynę do obozu kobiecego w Brzezince. W niewiele tygodni potem zapadła na ciężką chorobę — tyfus plamisty. Zofię Gawron otoczyli troskliwą opieką ci, z którymi była w kontakcie i którym pomagała. Przez wiele dni, nieprzytomna, walczyła z chorobą. W tym całym nieszczęściu była jednak okoliczność pomyślna. Zofia Gawron stała się na razie nieosiągalna dla Oddziału Politycznego, który nadal żywo nią się interesował. Choroba trwała kilka miesięcy. Potem nastąpił okres „normalnego” obozowego życia, ale już wkrótce nabrało ono nowych akcentów. 47
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Zofia Gawron poznała jedną z „najstarszych” więźniarek obozu, Antoninę Piątkowską, która wiele o niej wiedziała. Po kilku rozmowach nabrały one do siebie pełnego zaufania. Piątkowska liczyła na jej pomoc w wyniesieniu poza obóz bardzo ważnych dokumentów. Pełniąca od 1942 roku funkcję pisarza w izbie przyjęć szpitala obozowego, Monika Galica, mająca dostęp do kartotek i ksiąg zgonów, sporządzała dzień po dniu spis zmarłych więźniarek Polek. Spis ten obejmował około dziesięciu tysięcy nazwisk i stanowił jeden z dowodów zbrodni hitlerowskich. Praca była niezwykle niebezpieczna — Galicę w każdej chwili mogli zdemaskować i skazać na śmierć. Kobiety posiadały jeszcze inne dokumenty, a wśród nich kopie planów krematoriów. Uzyskano je dzięki temu, że w kierownictwie budowy obozu pracowało dziewięć kobiet, m.in. inżynier architekt Vera Foltynova z Pragi, jej koleżanka Valedia Valova, także z Pragi, oraz Krystyna Horczak z Warszawy. Więźniarki te miały dostęp do planów budowy obiektów obozowych; tak np. Vera Foltynova wyszukiwała na zlecenie esesmanów w aktach potrzebne im rysunki i dokumenty. Był już rok 1944 i w obozie coraz częściej mówiło się nie tylko o ofensywie Armii Radzieckiej, o zbliżającym się uwolnieniu więźniów, ale także i o tym, że w przypadku odwrotu Niemcy wysadzą w powietrze krematoria, a plany zniszczą, żeby nie pozostawić śladu po swej zbrodniczej działalności. Więźniarki doszły zatem do wniosku, że należy sporządzić kopie planów i wysłać je za. druty. Pracowały w pokoju, w którym znajdowało się wejście do bunkra, gdzie były przechowywane tajne akta. Kobiety zabrały dwie fotokopie krematorium z komorami gazowymi, korzystając z tego, że istniały ich duplikaty. Ponadto Vera Foltynova zrobiła na kalce dwa rysunki poprzecznych przekrojów. Prace te wykonano w czasie przerw obiadowych, gdy istniało najmniejsze niebezpieczeństwo wejścia esesmanów. Pozostałe więźniarki czuwały, żeby nikt nie zaskoczył Very. Teraz trzeba było wykonać inną, bardzo niebezpieczną czynność: przenieść plany do obozu i odpowiednio je ukryć. Ale gdzie jest taki pewny schowek? Właśnie zakładano w barakach instalacje sanitarne. Dokumenty zostały ukryte pod betonową posadzką umywalni w bloku nr 4. W październiku 1944 roku wtajemniczone więźniarki, a wśród nich i Zofia Gawron, naradzały się, jak ukryte dokumenty wynieść poza obóz. Zastanawiano się przede wszystkim nad możliwością przekazania ich rodzinie Zofii w Brzeszczach. Podczas pracy przy budowie wału ochronnego nad Wisłą Zofia nawiązała kontakt z kierującym robotami na jej odcinku majstrem, Franciszkiem Zabugą, mieszkańcem pobliskiej wsi Wola. Podjął się on dostarczenia paczki do Brzeszcz. Tak więc któregoś wieczoru, już po apelu, więźniarki udały się po kryjomu do
48
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
umywalni i owiniętą w szmatę siekierą rozbiły podłogę, spod której wydobyły spisy i rysunki. Antonina Piątkowska uszyła specjalny pas, w którym nosiła dokumenty. W umówionym dniu Zofia Gawron wzięła pakiet z dokumentami; wsunęła go za pasek do pończoch. Teraz następuje moment najtrudniejszy i najbardziej ryzykowny. Jeżeli Zofia przy wychodzeniu z obozu zostanie poddana rewizji osobistej, wszystko skończy się tragicznie. Kiedy więźniarki wyszły na poranny apel, była gęsta mgła. W związku z tym wymarsz do pracy opóźniał się. Mijały minuty pełne napięcia. Kapo i nadzorczynie biegały wzdłuż kolumn. Dni były zimne i więźniarki ubierały ciepłą bieliznę. Wbrew obowiązującym zakazom. Zofia Gawron miała wrażenie, że za chwilę któraś z nadzorczyń skinie na nią i wywoła z szeregu, żeby sprawdzić, czy nie jest za ciepło ubrana. Wreszcie mgła trochę opadła. Dano sygnał do wymarszu. Teraz chodziło o to, żeby szczęśliwie przejść przez bramę. Mimo zimna Zofii było aż za gorąco. Ale wszystko poszło dobrze. Gdy kolumna dotarła do miejsca pracy, Zofia Gawron zobaczyła majstra. Po chwili przeszedł koło niej. Porozumieli się wzrokiem: wszystko w porządku. Pakiet musiała jednak nosić przez cały dzień; położyła go w umówionym miejscu na krótko przed zakończeniem pracy. Istniało niebezpieczeństwo przypadkowego odkrycia kryjówki: esesmani chodzili po całym terenie z psami. Nazajutrz majster podszedł do Zofii i przekazał; gryps od rodziny. Dokumenty były w bezpiecznym miejscu. Zofia Gawron przeżyła pod koniec 1944 roku ponownie wyjątkowo ciężkie dni. Jedna z więźniarek doniosła do Oddziału Politycznego, że Zofia utrzymuje kontakt z więźniami, którzy uciekli z obozu i znajdują się w oddziałach partyzanckich. Znowu była przesłuchiwana, znowu siedziała w bunkrze w bloku 11. Na szczęście Niemcy nic nie wiedzieli o wyniesieniu z obozu dokumentów. Gawronówna nie wróciła już jednak do obozu w Brzezince. W styczniu 1945 roku została przetransportowana do obozu w Ravensbriick, gdzie doczekała wyzwolenia. Akcja wyniesienia planów krematoriów przeszła do historii obozu jako akcja „K”. Plany te posłużyły jako materiały dowodowe w procesie przeciwko byłemu komendantowi obozu w Oświęcimiu, Rudolfowi Hoessowi. * Jednym z najgroźniejszych konfidentów w obozie był niejaki Stanisław Dorosiewicz, notoryczny przestępca i typ spod ciemnej gwiazdy. Ponieważ Oddział Polityczny w poszukiwaniu kontaktów więźniów ze światem zewnętrznym już od dawna podejrzewał grupy mierników i ogrodników, skierował tam właśnie Dorosiewicza. Na rezultaty jego „pracy” nie trzeba było długo czekać. 49
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Zastosowano wzmożoną obserwację różnych miejsc, w których pracowali więźniowie. Tymczasem Płotnicka i Kożusznikowa, a wraz z nimi młodziutka, piętnastoletnia Zofia Zdrowak, nadal nosiły paczki podkładając je w umówionych punktach. M. in. przedostawały się one na teren ogrodnictwa w Rajsku przy pomocy więźniów obsługujących kolejkę wożącą żwir z Soły. Nie wiedziały, że każdy ich” krok obserwował dozorca żwirowni. Esesmani coraz lepiej orientowali się, jakimi drogami napływa do obozu żywność i korespondencja z zewnątrz. Węsząc i szukając śladów, natrafili na owego dozorcę, który ujawnił Płotnicką. Niebezpieczeństwo wisiało w powietrzu. Niektórzy robotnicy żwirowni zauważyli, że Niemcy prowadzą szczególnie intensywne obserwacje; ostrzegali kobiety i radzili, żeby się miały na baczności. 19 maja 1943 roku Helena Płotnicka wraz z Zofią Zdrowak jeszcze raz zaniosły żywność w umówione miejsce. Wróciły obie do mieszkania Płotnickiej. Po chwili Zofia Zdrowak wyszła. Wstąpiła na chwilę do sklepu, w którym pracowała Irena Kawalanka. Od niej, ku swemu przerażeniu, dowiedziała się, że przed chwilą byli w sklepie żandarmi z Brzeszcz i wypytywali ekspedientkę, czy nie widziała młodej dziewczyny, ubranej tak, jak ubrana była właśnie Zdrowak. Przestraszona dziewczyna od razu zmieniła sukienkę i płaszcz; trzeba było natychmiast uciekać. W tym samym mniej więcej czasie do domu Płotnickiej przyszli esesmani. Przygotowywała właśnie śniadanie dla dzieci. Kazali zostawić wszystko i iść z nimi. Trudno było mieć jakiekolwiek złudzenia. Nastąpił najtrudniejszy moment: pożegnanie z dziećmi. Długo tuliła każde do piersi. Została zawieziona do bloku 11. Umieszczono ją od razu w bunkrze. Została poddana ciężkiemu śledztwu — torturom: bito ją bykowcem, wyrywano paznokcie, wybijano zęby, głodzono, wieszano... Bohaterska kobieta cały czas milczała; nie przyznała się do stawianych jej zarzutów, nie wydała nikogo. Aresztowano również i osadzono w bloku 11 wielu więźniów z grup mierników i ogrodników. Były to, niestety, celne ciosy. Poczyniły one wiele szkód w ruchu oporu i w akcji niesienia pomocy więźniom. W kilka tygodni później osadzeni w bloku 11 więźniowie z wymienionych grup zostali powieszeni względnie zastrzeleni na „placu śmierci” obok bloku. ' Helena Płotnicka została przeniesiona do obozu w Brzezince. Tam, w niecały rok po aresztowaniu, zachorowała na tyfus plamisty. Nie przetrzymała choroby. Umarła 17 marca 1944 roku. Przed odwiezieniem jej zwłok do krematorium trupa więźniarek oddała hołd tej prostej kobiecie, która w swym oddaniu sprawie, w swym bohaterstwie wykazała prawdziwą wielkość.
50
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
O tej ostatniej chwili następująco pisze znana działaczka „Wici”, wieloletni więzień Oświęcimia, Maria Maniakówna: Zwłoki jej wyniesiono bez okrycia pod ścianą rewirowego baraku, podobnie jak zwłoki wszystkich innych zmarłych. Chcąc złożyć jej hołd za to, co robiła dla nas, więźniów, wraz z Zofią Gawronówną i Marią Babską, najbliższymi jej osobami, okryłyśmy ją białym prześcieradłem, do którego przypięłyśmy gałązkę zieleni.
Było to — jak na warunki oświęcimskie — niezwykłe wyróżnienie. Władysława Kożusznikowa, działająca przez cały czas z równym poświęceniem razem z Heleną Płotnicką, szczęśliwie uniknęła aresztowania. Musiała oczywiście uciekać, ukrywać się i zaprzestać swej działalności.
51
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
IX Aresztowania pociągały za sobą niemałe straty w ludziach zaangażowanych w akcję pomocy więźniom obozu oświęcimskiego. Nie prowadziły one jednak do zahamowania działalności. Wręcz przeciwnie: nie ustawała ona aż do dnia wyzwolenia. Doskonalono tylko jej formy, bardziej skrupulatnie przestrzegano zasad konspiracji. Sprawnie funkcjonowała sieć łączności organizacji PPSowskiej, której istotnym elementem była przyobozowa grupa bojowa pod dowództwem „Boruty”. Zastosowany system okazał się niezawodny; nie było ani jednego wypadku wsypy czy zdrady. Wysyłane z obozu grypsy dostarczały szczegółowych informacji o tym, co dzieje się w obozie. Stanowiły one podstawę materiałów dla prasy podziemnej i audycji radiowych. Coraz częściej różne rozgłośnie nadawały wiadomości o Oświęcimiu; podawano przy tym nazwiska, fakty, daty. Później popłynęły przez radio ostrzeżenia kierowane do władz niemieckich: świat wie o zbrodniach hitlerowskich, zbrodniarze będą musieli za nie odpowiedzieć. Określoną ewolucję przeżywał również ruch oporu wewnątrz obozu. Na wiosnę 1943 roku prowadzone były rozmowy mające na celu scalenie różnych grup politycznych i narodowościowych. W trakcie rozmów wyłonił się projekt utworzenia międzynarodowej organizacji więźniów pod nazwą „Grupa Bojowa Oświęcim”. 1 maja 1943 roku w komórce pod schodami bloku nr 4 na terenie obozu macierzystego odbyło się zebranie, na którym powstało centralne międzynarodowe kierownictwo Grupy Bojowej Oświęcim. Wiele inicjatywy przy tworzeniu tej międzynarodowej antyfaszystowskiej organizacji więźniów politycznych wykazali komuniści austriaccy. Toteż przedstawiciele grupy austriackiej weszli w skład kierownictwa organizacji. Oprócz nich do kierownictwa weszli Polacy — i z tytułu ich aktywności, i z uwagi na położenie obozu na ziemiach polskich. Tak więc Naczelny Komitet Grupy Oświęcim ukształtował się następująco: Ernst Burger („Adam') — kierowanie pracą polityczną, Herman Langbein („Wiktor”) — kierowanie „legalnymi” działaniami grupy, Józef Cyrankiewicz („Rot”) koordynowanie prac „legalnych” z nielegalnymi, łączność i kontakty z krajem, Tadeusz Hołuj („Robert”) — prace organizacyjne. Grupa Bojowa Oświęcim nakreśliła sobie bardzo szerokie zadania. Do najważniejszych należały: walka z terrorem SS w obozie, likwidowanie siatki konfidentów gestapo — szpiclów, denuncjatorów; walka z pielonymi”, tj. z więźniami rekrutującymi się z zawodowych przestępców, bandytów, kryminalistów, którzy początkowo pełnili olbrzymią większość funkcji obozowych (walka ta kończy się zwycięstwem „czerwonych”, tj. więźniów politycznych, co 52
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
poprawia w sposób widoczny sytuację więźniów); praca „legalna” polegająca na opanowaniu różnych stanowisk obozowych — w szpitalach, na poczcie, w magazynach, w sekretariacie SS, w urzędzie pracy. Istotne znaczenie miało opanowanie szpitala. Pozwoliło ono zamienić szpital z miejsca przeznaczonego do wykańczania więźniów na miejsce służące rzeczywistemu ich ratowaniu i leczeniu, przechowywaniu więźniów zagrożonych, skazanych na areszt w bunkrze itp. Ponadto szpital stał się centralnym ośrodkiem ruchu oporu. Tutaj pracowali i działali Józef Cyrankiewicz, Tadeusz Hołuj, dr Stanisław Kłodziński. Kierownikiem szpitala był jeden z najstarszych więźniów, dr Władysław Fejkiel. Grupa Oświęcim podjęła również działalność mającą na celu demaskowanie przed światem zbrodni hitlerowskich. Do tego potrzebny był odpowiedni system łączności. Grupa korzystała z sieci utworzonej przez Polską Partię Socjalistyczną: główną zatem rolę odgrywał tutaj „Rot”. Istniejący system łączności umożliwiał ratowanie wielu więźniów. Grupa Oświęcim zajęła się przygotowywaniem ucieczek do momentu, kiedy więzień znajdzie się poza drutami obozu i zostanie „przejęty” przez członków przyobozowej grupy bojowej PPS. Obmyślano zatem sam sposób wydostania się z obozu, zaopatrywano ludzi w potrzebne dokumenty, przepustki itp., pomagano w zdobywaniu ubrań cywilnych, żywności, pieniędzy, ustalano wspólnie z członkami organizacji z „tamtej strony” plany i terminy ucieczek. Przygotowano ponadto na terenie obozu i obszaru obozowego kilka kryjówek, gdzie uciekający przebywali aż do czasu zaprzestania pościgu, trwającego z zasady trzy dni. Były to kryjówki w zabudowaniach lub specjalnie w tym celu wykopane w ziemi bunkry. Działalność i walka, podjęta przez Grupę Oświęcim, była przedsięwzięciem niezwykle trudnym. Była to walka z silnym przeciwnikiem, posiadającym nieograniczoną władzę nad więźniami. Grupa zmierzała właśnie do tego, by ograniczyć tę władzę, zmusić hitlerowców do ustępstw. Wróg stosował różne formy przeciwdziałania, sięgał do najsurowszych represji i kar, włącznie z karą śmierci. A jednak walka dawała rezultaty. Na podstawie wysyłanych na zewnątrz grypsów radio Londyn nadawało ciągle audycje o obozie oświęcimskim. Wysłanie z obozu dużej listy więźniów (z numerami, datami urodzenia, danymi, w których blokach przebywają) powoduje przesyłkę wielu paczek Międzynarodowego Czerwonego Krzyża dla tych więźniów. Hitlerowcy nasilają terror, chcąc zdusić, zlikwidować ruch oporu w obozie. Starają się unieszkodliwić tych więźniów, których posądzają o pełnienie w tym ruchu szczególnej roli. Umieszczają ich w bloku 11, „bloku śmierci”, w którym, jak na warunki obozowe, obowiązują nadzwyczajne prawa. Tutaj działa sąd doraźny, ferujący tylko jeden rodzaj wyroku: natychmiastową śmierć. Tu można najłatwiej zginąć bez wyroku od strzału w tył głowy. 53
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
2 listopada 1943 roku w bunkrze bloku nr U zostaje umieszczony „Rot”. Wraz z grupą innych więźniów jest oskarżony o próbę przygotowania ucieczki. Przy takim oskarżeniu nie można już właściwie liczyć na żadne szanse. „Przestępstwo” tego charakteru karane jest wyłącznie śmiercią. Organizacja konspiracyjna działa jednak sprawnie. Dzięki temu „Rot” utrzymuje kontakt z członkami Grupy Bojowej. Pewnego dnia dociera do niego wiadomość niezwykle ważna: nastąpiła zmiana na stanowisku komendanta obozu. Himmler odwołał Hoessa pod naciskiem wydarzeń, które „przeciekły” z obozu i dotarły w postaci szczegółowych informacji do opinii publicznej w wielu krajach. Wśród hitlerowskich dygnitarzy wystąpiły objawy pewnej konsternacji i obaw. Nie zapominajmy, że był to już piąty rok wojny. Na wschodnim froncie — po dwóch druzgocących klęskach pod Stalingradem i na słynnym kurskim łuku — Wehrmacht stawał na skraju katastrofy. Cały obszar Rzeszy bombardowany był intensywnie przez lotnictwo aliantów. W okupowanych krajach krzepł ruch oporu. Nawet w samych Niemczech, pomimo rozwiniętego aparatu ucisku i propagandy, wśród części ludności cywilnej występowała niewiara w „ostateczne zwycięstwo”. Tych oczywistych faktów Berlin nie mógł już całkowicie lekceważyć. I w takiej właśnie atmosferze, rzekomo w imię „naprawienia sytuacji”, do oświęcimskiego obozu skierowany został nowy komendant Artur Liebenhenschel. Nauczeni tragicznym losem więźniowie nie łączyli z tą zmianą żadnych poważniejszych nadziei. Trudno było zresztą przypuszczać, by obóz zagłady — specjalnie utworzony w tym właśnie celu — mógł od pewnego dnia zmienić swój charakter. Co najwyżej mogło tylko nastąpić pewne złagodzenie kursu, z góry określone w czasie i formach. I tak się stało. Zostali zwolnieni więźniowie, zamknięci w bunkrze bloku nr 11 (a wśród nich „Rot”). Nowy komendant oficjalnie zaczął przestrzegać regulaminu obozu, zresztą i tak niezwykle surowego. Przeciwko kilku funkcjonariuszom Oddziału Politycznego wszczęto nawet śledztwo pod zarzutem dokonanych przez nich kradzieży przy podziale zagrabionego mienia więźniów, skierowanych od razu do komór gazowych. Niektórych esesmanów odwołano z zajmowanych stanowisk. Wysiano do innych obozów wielu konfidentów Oddziału Politycznego, wywodzących się głównie ze środowisk przestępców kryminalnych. O zachodzących zmianach świadczą grypsy dr. Kłodzińskiego. Oto na przykład jeden z nich, niezwykle wymownie charakteryzujący nastroje więźniów w tym okresie: K. Tell. 24.X1. Józek („Rot”) wyszedł cudem. Wypuścili cały bunkier, ponad 100 osób. Są to zarządzenia z Berlina, wykonywane b. ściśle przez Politische Abteilung i nowego komendanta lagru. Wszyscy SS-mani musieli osobiście podpisać formularz, że zabijanie Häftlinga jest rzeczą niedozwoloną. Za ucieczkę
54
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
względnie jej podejrzenie zostaje zniesiona kara śmierci. Bunkier bl. 11 będzie tylko dla odsiadywania wymierzonych kar, o nie aresztem śledczym... K. Tell. 9.XII.43. Złagodzenie kursu, zakaz rozstrzeliwań itd. wskutek nacisku zagranicy. Najwięksi nasi mordercy: Grabner, Boger, Woźnica, Palitsch są pozwalniani ze swych stanowisk — „pousuwani i poprzenoszeni. Robi się im dochodzenia za kradzieże lagrowe z kanady. W nocy z 7 na 8 podpalili barak przy wydziale politycznym, w którym zdeponowane były dowody ich kradzieży. Materiał ten spalili... Chodzi im o zatuszowanie dowodów swej winy... Opublikować.
Nie oznaczało to oczywiście, że w obozie zapanowały zupełnie znośne warunki. W gruncie rzeczy główna płaszczyzna zmian sprowadzała się do wewnętrznej rozgrywki wśród członków samej załogi obozu, do uzgodnienia podziału kompetencji pomiędzy nowym komendantem obozu a Oddziałem Politycznym. Kierownictwo Grupy Oświęcim bacznie śledziło te wszystkie poczynania. Chodziło o to, by w miarę możliwości maksymalnie wykorzystać ten przejściowy okres względnego spokoju. Największe znaczenie miało opanowanie wielu różnych stanowisk funkcyjnych w rozgałęzionym aparacie obozowej administracji, gdzie do niedawna pracowali specjalnie wyróżniani przez esesmanów przestępcy kryminalni. Przejęcie opróżnionych stanowisk przez więźniów związanych z ruchem oporu było ogromnym osiągnięciem kierownictwa Grupy Oświęcim. Oddział Polityczny nie zamierzał jednak skapitulować. Już wkrótce stwierdzono wiele posunięć zmierzających do ponownego zaostrzenia reżimu obozowego, znowu do głosu zaczynają dochodzić konfidenci Oddziału Politycznego. Dr Kłodziński pisze w grypsie: K. Ter. 16.XII. (...) koniecznie urządzić zasadzkę na Dorosiewicza — szpicel lagrowy — czarny, wysoki, chodzi w czarnej kurtce z opaską żółtą Kapo. Nosi długie włosy. Cywile dochodzący znają go, lat około 35. Zajmuje się wykrywaniem kontaktów lagru z ludźmi z zewnątrz. Trzeba albo struć (pije wódkę), albo zastrzelić. Bez wahania — od razu i jak najszybciej. Woźniakowski... rozstrzelany razem z grupą „tajnej organizacji lagrowej”. Nowy komendant chce, by zachować i przykryć zbrodnie, które nadal dzieją się w lagrze. Ostatnio na F.K.L. wygazowano 2000 kobiet. (...) Rozgłoście to obszernie i to tak, jakbyście mieli wiadomości od SS-manów stałe i dokładne. Chodzi o to, by i swoim nie mogli wierzyć... Palitsch, największy morderca lagrowy, siedzi w bunkrze i prosi o chleb Häftlingów — opublikować i zapytać w prasie, dlaczego Grabnera, Lachmanna, Fritzscha, Woźnicy, Aumeiera, Entressa, Bogera, Hossa i innych nie pociąga się do odpowiedzialności za wymordowanie tylu ludzi bezprawnie i jak Berlin twierdzi, bez jego wiedzy. Samo usunięcie ich ze swych stanowisk nie decyduje jeszcze o zmianie kursu. Dlaczego odizolowano kobiety-muzułmanki w Rajsku, mimo zmiany kursu skazuje się na śmierć głodową, dając im zmniejszone
55
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
lub w ogóle kradnąc ich porcje... Wprawdzie ostatnio Häftlingów nie rozstrzeliwuje się, za to przesyłanych cywili ze Śląska, z Zagłębia i okolicy posyła się na gaz.
W tym samym mniej więcej czasie „Rot” oraz dr Kłodziński przejmują od pisarza bloku 11, Jana Pileckiego, książkę bunkra, prowadzoną przez tego ostatniego z narażeniem życia w dwóch egzemplarzach. Książka ta, odzwierciadlająca to, co się działo w „bloku śmierci”, stanowi ważny dowód zbrodni hitlerowskich. Drugi egzemplarz książki zostaje wyniesiony z bloku 11 w paczce żywnościowej i ukryty w szpitalu obozowym (blok 20). Po niedługim czasie udało się książkę przekazać do Teresy Lasockiej w Krakowie, co stanowi znowu zasługę bohaterskich łączniczek. Podobnie udało się wysłać do Krakowa listę więźniów zmarłych i zamordowanych zastrzykami fenolu oraz zdjęcia z akcji gazowania kobiet i pa-, lenia zwłok. * W lipcu 1943 roku został wezwany do Krakowa Edward Hałoń-,,Boruta”. Otrzymał on polecenie dalszego rozbudowania w Brzeszczach i okolicy siatki organizacyjnej, a w szczególności grupy bojowej, tak żeby mogła w razie potrzeby nie tylko zabezpieczać łączność z obozem, ale także pomóc uciekającym więźniom nawet przy użyciu siły zbrojnej. Przyjazd „Boruty” do Krakowa wiąże się również z planami włączenia do akcji pomocy więźniom innych organizacji ruchu oporu w ramach szerokich skoordynowanych przedsięwzięć. Chodzi zwłaszcza o grupę Batalionów Chłopskich, „Szarych Szeregów”, a także grupę bez określonej przynależności politycznej pod nazwą „Grupy Janiny Lacheta”. Podczas pobytu Edwarda Hałonia w Krakowie dochodzi w mieszkaniu Teresy Lasockiej ”Tell” do konferencji, na której zostaje powołany do życia Komitet Pomocy Więźniom Obozów Koncentracyjnych. Trzon Komitetu stanowią: Teresa Lasocka, pozostająca w łączności z krajową delegaturą emigracyjnego rządu w Londynie i zabezpieczająca również współpracę z ludowcami, Adam Rysiewicz, Edward Hałoń i dr Helena Szlapakowa. Komitet stawia sobie za cel objęcie działalnością nie tylko obozu w Oświęcimiu, lecz także innych obozów koncentracyjnych. Po kilku dniach „Boruta” wrócił do Brzeszcz. Przeprowadził werbunek nowych ludzi do grupy bojowej. W miarę podejmowania nowych coraz poważniejszych zadań wzrasta jej siła i znaczenie. Rok 1944 przynosi wyraźne wzmożenie działalności związanej z ucieczkami z obozu. Na wiosnę 1944 roku „Boruta” zaczyna otrzymywać pierwsze ostrzeżenia z obozu. Gestapo zna jego pseudonim, prowadzi intensywne śledztwo, by go wykryć 56
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
i ująć. „Boruta” jest poszukiwany. Dalsze pozostawanie na terenie przyobozowym zaczyna być dla niego niebezpieczne. Hałoń zmienia pseudonim na „Mak”. Równocześnie, w marcu, opuszcza teren przyobozowy i wyjeżdża do Krakowa. Tam teraz mieszka, pozostając jednak nadal dowódcą grupy bojowej. Raz po raz odwiedza tereny przyobozowe, korzystając głównie z drogi przez Spytkowice. Zatrzymuje się najczęściej w. domu Kornasiów, znajdując tam opiekę, nocleg i dobre warunki do pracy. Z pomocą przychodzi mu zwłaszcza Józef Kornaś, pełniący przez cały czas funkcję łącznika na odcinku Kraków — Spytkowice. W celu uzyskania nowych materiałów demaskujących zbrodnie hitlerowskie zaplanowano ucieczkę dwóch członków obozowej organizacji PPS: Konstantego Jagiełły i Tomasza Sobańskiego. Mieli oni przenieść za druty szereg cennych dokumentów, w tym plany obozu. Był to już czerwiec 1944 roku; wprawdzie ruch oporu wywierał znacznie większy wpływ na sytuację w obozie niż dawniej, to jednak oświęcimski kombinat śmierci pochłaniał nadal olbrzymie ilości ofiar z całej Europy. Krematoria pracowały bez przerwy. Ucieczka Jagiełły i Sobańskiego musiała być przygotowana nadzwyczaj dokładnie. Do przygotowań włączono różne ogniwa organizacji. Związani z nią pracownicy obozowej kancelarii załatwili powierzenie Sobańskiemu funkcji kierownika grupy roboczej dekarzy. Jagiełło został jego zastępcą. To zapewniało większą swobodę ruchów. Obydwaj więźniowie znajdowali się w obozie w Brzezince. Tutaj zostali zaopatrzeni w robocze kombinezony, które włożyli pod pasiaki, w dokumenty oraz — niezbędną w takich sytuacjach — truciznę. Materiały, które mieli wynieść, zostały zaszyte w spodniach. Ucieczkę wyznaczono na dzień 27 czerwca. Plan polegał na tym, że obydwaj więźniowie najpierw mieli się przedostać na teren obozu macierzystego. Ta dość ryzykowna operacja udała się. Obydwaj uciekinierzy ukryli się w betonowej piwniczce pod jednym z bunkrów. Do kryjówki tej weszli w południe. Tutaj, w niesłychanie niewygodnych warunkach, mieli czekać do nocy. Wieczorem, podczas apelu, usłyszeli ryk syren, dochodzący z obozu w Brzezince. Niemcy dowiedzieli się o ucieczce dwóch ludzi. W samym obozie głównym w Oświęcimiu nie ogłoszono alarmu. Oznaczało to, że wstępne poszukiwania zaczną się w Brzezince. Kryjówka była więc miejscem stosunkowo bezpiecznym. Dalsza ucieczka w ciągu pierwszej nocy okazała się jednak niemożliwa. Dla zamaskowania kryjówki kilku więźniów postawiło nazajutrz na pokrywie piwnicy ciężki silnik elektryczny. Mieli go przed zakończeniem pracy zepchnąć, ale niestety nie zdołali tego uczynić. Silnik został usunięty dopiero w następnym dniu. Uciekinierzy, porządnie już zmęczeni i głodni, wyszli z kryjówki w drugą noc. Teraz zaczęło się niebezpieczne 57
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
przemykanie między budynkami, a głównie czołganie w kierunku Soły. Była to bardzo długa i męcząca wędrówka: nad Sołą uciekinierzy znaleźli się dopiero przed świtem. Przedostanie się do umówionego miejsca, do domu Pytlików w Brzeszczach, trwało jeszcze cały dzień. Wieczorem, w sześćdziesiąt godzin od chwili rozpoczęcia ucieczki, byli więźniowie mogli sobie pogratulować. Siedzieli u Pytlików, zaopatrzeni w dokumenty stwierdzające, że są górnikami z kopalni w Brzeszczach. Po paru dniach, prowadzeni przez Edwarda Hałonia i Władysława Pytlika, udali się pieszo do Krakowa. Tutaj oddali plany obozu, szkice sytuacyjne dotyczące rozmieszczenia sił SS na terenie obozu oraz grypsy. Następnie Jagiełło i Sobański wrócili na tereny przyobozowe. Wraz z nimi wrócił były więzień Oświęcimia Jerzy Tabeau, który uciekł z obozu w listopadzie 1943 roku. Wszyscy trzej weszli w skład przyobozowej grupy bojowej PPS. Jej dowódcą został teraz Konstanty Jagiełło. Na Edwarda Hałonia, przebywającego już od wiosny w Krakowie i stąd utrzymującego kontakty z obozem oraz sprawującego pieczę nad siatką łączności i punktami przerzutowymi, spadły teraz dodatkowe obowiązki. Wiązały się one z nader nieszczęśliwym wydarzeniem, które miało miejsce 24 czerwca 1944 roku na granicznej stacji kolejowej w Ryczowie. Początkowo nic nie wskazywało na możliwość tragicznego obrotu sprawy. Z kierownictwa Grupy Bojowej Oświęcim przyszło zawiadomienie, że „Rot” podejmuje nową próbę ucieczki. W związku z tym wyjechał do Oświęcimia Edward Hałoń wraz z dwoma bojowcami Tadeuszem Bundzewiczem „Lotnikiem” i Ignacym Sękowskim ”Ślazem”. Mieli oni zabezpieczyć ucieczkę „Rota” na obszarze przyobozowym i doprowadzić go do domu Kornasiów w Spytkowicach. Tutaj, zgodnie z planem, miał czekać Adam Rysiewicz na czele grupy wypróbowanych towarzyszy. W jej skład wchodzili: Ryszard Krogulski ”Rysiek”, Władysław Denikiewicz ”Romek” i — jako przewodnik przez zieloną granicę — Józef Kornaś. Niestety, w obozie wynikły nowe komplikacje i „Rot” w wyznaczonym terminie nie mógł uciekać. Z wiadomością tą przyjechał do Spytkowic łącznik wysłany przez Hałonia. Rysiewicz wraz z trzema bojowcami ruszyli więc w drogę powrotną. Przekroczyli szczęśliwie zieloną granicę i znaleźli się wczesnym rankiem na stacji w Ryczowie. Tu niefortunnie natknęli się na patrol bahnschutzu, złożony z Niemców i własowców. Dowódca patrolu podszedł do młodych ludzi i zażądał dokumentów. Sytuacja przybrała tragiczny obrót. Przy próbie rewizji Rysiewicz, nie widząc praktycznie żadnego wyjścia, strzelił z pistoletu ukrytego z kieszeni. Nie wpłynęło to jednak na zmianę sił. Wróg miał przewagę. Własowiec jednym strzałem w tył głowy zabił na miejscu Ryszarda Krogulskiego. Uciekającego Rysiewicza także 58
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
dosięgnął celny pocisk. Bezbronny Józef Kornaś próbował ukryć się za budynkiem stacyjnym obok piwnicy osłoniętej krzewami. Na nic zdała się ta kryjówka, gdy rzucono za nim kilka granatów. On też poniósł śmierć. Jedynie Władysław Denikiewicz, wykorzystując przytomnie gwałtowne zamieszanie i nerwową strzelaninę, wymknął się szczęśliwie i przyjechał do Krakowa ze smutną wiadomością. Wszyscy boleśnie odczuli śmierć ofiarnych towarzyszy, którzy przez tyle lat nieśli pomoc więźniom Oświęcimia. * Mimo ponoszonych strat ruch oporu działał jednak nadal. Czekał go jeszcze jeden wielki egzamin sprawności w ostatnim etapie hitlerowskiej okupacji, w drugiej połowie 1944 roku. Nie ulegało wątpliwości, że dni III Rzeszy są już policzone. Front wschodni druzgotał siły Wehrmachtu. Widmo rychłej klęski zajrzało w oczy hitlerowskim oprawcom, nie mogli już łudzić się jakąkolwiek nadzieją. Mordercy nie zamierzali jednak pozostawić śladów swej zbrodniczej działalności. W ich umysłach zrodziła się myśl zlikwidowania obozu i całkowitego wymordowania więźniów, świadków masowego ludobójstwa. Kierownictwo Grupy Oświęcim, dążąc do pokrzyżowania tych potwornych planów, już wcześniej powołało Radę Wojskową Obozu. Miała ona w miarę swych sił i możliwości przygotować więźniów do zbrojnego przeciwstawienia się esesmańskiej załodze obozu. Był to więc śmiały krok naprzód w formach działania ruchu oporu stającego w obliczu ostatecznej próby sił. W celu gruntowniejszego przygotowania tej akcji, niezwykle trudnej z powodu braku broni, nawiązano łączność z dowództwem śląskiego i krakowskiego okręgu Armii Krajowej. Chodziło o rozpatrzenie konkretnych możliwości udzielenia pomocy wojskowej odizolowanym od świata zewnętrznego więźniom w chwili, gdy oni sami przystąpią do walki. W toku tych przygotowań kierownictwo Grupy Oświęcim jeszcze raz demaskuje hitlerowców. Odbywał się akurat proces uczestników zamachu na Hitlera. Na jednej z rozpraw przewodniczący sądu oświadczył, że „w obozach koncentracyjnych przebywa tylko międzynarodowy element kryminalny, najbardziej niebezpieczni przestępcy”. Tego rodzaju oświadczenie było nie tylko wierutnym kłamstwem, ale także obelgą skierowaną pod adresem setek tysięcy niewinnych ludzi, skazanych bezpodstawnie na najgorsze cierpienia i śmierć. Gdy kierownictwo Grupy Oświęcim otrzymało informację o tym bezprzykładnym cynizmie hitlerowskich „sędziów”, natychmiast postanowiło ostro zaprotestować. „Rot” przygotował i wysłał konspiracyjnym kanałem do Krakowa gryps z tekstem rezolucji. Oto jej fragmenty:
59
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Jako więźniowie polityczni hitlerowskich obozów koncentracyjnych, piętnujemy wobec całego wolnego świata kłamliwe i cyniczne odezwanie się o obozach koncentracyjnych przewodniczącego tzw. „Volksgerichtu” sądzącego niemieckich generałów w związku z wydarzeniami z 20 lipca. (...) 1. W niemieckich obozach koncentracyjnych ilość przestępców kryminalnych, wyłącznie prawie niemieckich, nie przekracza w ogóle ani 5% ogólnej liczby więźniów. Są to rzeczywiście przestępcy zawodowi — mordercy i złodzieje, którzy jednak w systemie niemieckich obozów koncentracyjnych tworzą warstwę uprzywilejowanych — są oni bowiem, wbrew wszelkim przyjętym zwyczajom międzynarodowym, pomocnikami SS w dozorowaniu i bezkarnym mordowaniu więźniów politycznych. W dodatku ten, i tak już nikły procent zawodowych zbrodniarzy zmniejszył się ostatnio prawie do zera, bo wszyscy zdolni do służby na froncie zostali zwolnieni i wcieleni do oddziałów Waffen-SS. (...) 2. W niemieckich obozach koncentracyjnych znajdują się natomiast w 99 dziś procentach więźniowie polityczni wszystkich narodów, walczących o wolność. Znajdują się Francuzi, Belgowie, Holendrzy, Włosi, Niemcy, Austriacy, Czesi, Polacy, Rosjanie, Rumuni, Serbowie, Węgrzy, Bułgarzy, Grecy, Norwedzy, Żydzi. Znajdują się przedstawiciele wszystkich warstw społecznych tych narodów, robotnicy, chłopi i inteligencja pracująca. Znajdują się nauczyciele i studenci, uczniowie, oficerowie i żołnierze. Znajdują się wszyscy, którym wolność własnych narodów droższa była niż życie. Znajdują się i „polityczni żołnierze” aresztowani za udział w pracy niepodległościowej, i zakładnicy, i ofiary ślepego terroru, łapanek ułicznych — znajdują się starcy, młodzież i dzieci, mężczyźni i kobiety. Miliony, dosłownie miliony, zostało już w tych obozach koncentracyjnych zadręczonych, wymordowanych różnymi sposobami, rozstrzelanych, zagazowanych, zabitych zastrzykami fenolu w serce lub żyły i wygłodzonych. Obozy koncentracyjne mimo to stałe przepełnione są wciąż nowymi transportami. (...) Chociaż w obozach niewoli, to jednak ludzie wolności — ślemy wolnemu światu wieść o naszym istnieniu, o naszej nierównej walce o prawa więźniów politycznych. Jesteśmy za drutami jako żołnierze i jako członkowie swoich narodów — żądamy traktowania nas jako żołnierzy, żądamy praw ludzkich, praw jeńca wojennego w niewoli. Wiemy, że tylko zdecydowana postawa wolnego świata może nam takie prawa zapewnić. Żądamy takiej zdecydowanej postawy, bo będzie ona także wyrazem wspólnej wałki o wolność narodów, o wolność świata, o poszanowanie CZŁOWIEKA.
* W skład Rady Wojskowej Obozu wchodził m.in. Lucjan Motyka. Organizowanie siatki wojskowej, plany podjęcia w razie potrzeby akcji zbrojnej, pilna konieczność nawiązania nowych kontaktów ze światem zewnętrznym spowodowały decyzję jego ucieczki z obozu. Miał on po wydostaniu się na wolność działać w charakterze przedstawiciela Grupy Bojowej Oświęcim i Rady Wojskowej Obozu.
60
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Był lipiec 1944 roku... Lucjan Motyka przydzielony był w obozie do grupy malarzy. W celu ułatwienia ucieczki postarano się o włączenie go do grupy malarzy zatrudnionych w rzeźni obozowej, położonej przy szosie wiodącej do stacji kolejowej. Ponieważ malarze brudzili przy pracy biało-niebieskie pasiaki, pozwolono im nosić granatowe kombinezony. Musiały one być oznaczone czerwonymi pasami z farby olejnej na plecach i na nogawkach spodni. Motyka użył farby zwykłej, którą można było wykruszyć. Ucieczkę wyznaczono na 19 lipca. W tym dniu o godzinie jedenastej do esesmana Janika podszedł więzień z grupy malarzy i poprosił o pozwolenie wyjścia do kantyny dla rodzin załogi w celu dokończenia tam pracy. Po uzyskaniu zezwolenia więzień poszedł, ale nie do kantyny, lecz do kuchni. Tam miał się ukryć i pozostać w kryjówce przez trzy dni, aż do odwołania alarmu spowodowanego ucieczką. Nieprzewidziane okoliczności przeszkodziły zatrudnionemu w kuchni więźniowi w dostarczeniu Lucjanowi Motyce żywności. Przesiedział więc trzy dni o głodzie. W trzecim dniu wieczorem podano Motyce przez otwór w suficie gryps od „Rota” następującej treści: Lutek, nie sposób dostarczyć żywności. Może być wsypa. Trzymaj się! Uważaj, bo Soła wylała. Represji nie było.
W takiej oto zgoła niewesołej sytuacji Lucjan Motyka późnym wieczorem 22 lipca opuścił kryjówkę i ruszył w kierunku Soły. Wszystko układało się źle. Był potwornie głodny. Nie wiedział, jak przeprawi się przez Sołę. Do tego noc była bardzo jasna. W pewnym momencie zobaczył bardzo blisko psa; rzucił się na ziemię, wtulił w bruzdę. Po chwili obok niego przeszli dwaj esesmani. A jednak miał niezwykłe szczęście — nic nie zauważyli. Zgodnie z planem przedostał się na prawy brzeg Soły. Uczynił to resztkami sił. Po trzech dniach głodówki walka z silnym prądem wezbranej rzeki wymagała niemal nadludzkiego wysiłku. Teraz szedł dalej w kierunku wsi Łęki. Zauważył jednak posterunek „bauerów”; wiedział, że byli uzbrojeni, a wobec więźniów nie okazywali żadnej litości. Zdecydował się przeprawić z powrotem na lewy brzeg Soły. Tutaj mimo wszystko czuł się bezpieczniejszy. Tuż przed świtem, całkowicie wyczerpany, dotarł do umówionego miejsca, gdzie miał czekać łącznik. Łącznik niestety nie przyszedł. Był już u kresu sił, skorzystał więc z pierwszej nadarzającej się okazji przesłania wiadomości. Spotkał dziewczynkę mniej więcej dwunastoletnią z maleńkim chłopczykiem. Zapytał, czy zna Pytlików z Brzeszcz. Dziewczynka przytaknęła. Poprosił zatem o zawiadomienie Władysława Pytlika, 61
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
że tu na niego czeka. Dziewczynka zgodziła się, ale zażądała napisania listu do Pytlika. Nie było papieru ani ołówka. Motyka nie zastanawiając się długo oderwał kawałek kory brzozowej, przeciął nożem skórę na palcu i krwią wypisał następujące słowa: Kochany Birkut, czekam nad Sołą. Przyjaciel Józka Rota.
Zaczęło się męczące czekanie. Czy miał prawo zaufać małej dziewczynce? Domyślała się zapewne, kim jest. Po kilku godzinach dziewczynka wróciła z jedzeniem. Powiedziała również, że „pan przyjdzie”. Wieczorem zjawił się Emil Golczyk ,,Jantar”. Wkrótce Lucjan Motyka znalazł się w Brzeszczach. Po kilku dniach był znowu w Krakowie. Podejmując przygotowania natury wojskowej, kierownictwo ruchu oporu w obozie liczyło się z tym, że Niemcy będą chcieli dokonać likwidacji obozu. Cała akcja nabrała jednak innego wyrazu od momentu, kiedy zdołano ujawnić konkretne zamierzenia hitlerowców. Pewnego dnia współpracująca z Grupą Oświęcim Austriaczka, siostra Maria z Niemieckiego Czerwonego Krzyża, przekazała Kierownictwu Grupy Oświęcim plan likwidacji obozu, przygotowany przez Hoessa na rozkaz Himmlera. Natychmiast został wysłany do Krakowa gryps następującej treści: 6.IX.44. K. Tell. Przesłać na Londyn. Były komendant Oświęcimia i Birkenau... osławiony masowy morderca obersturmbannführer Hoss, który ostatnio kierował akcją gazowania setek tysięcy Żydów z Węgier, jest obecnie jako mąż zaufania Himmlera i jego oficer do specjalnych pouczeń obarczony nowym specjalnym zadaniem. W związku z tym zadaniem zwracał się do szeregu SS-führerów z zapytaniami dotyczącymi technicznych możliwości całkowitego zlikwidowania obozu w Birkenau, w którym mieści się gazownia i krematorium. W obozie tym stanowiącym filię Oświęcimia, tzw. Oświęcim II, więzionych jest obecnie 16 727 mężczyzn i 39 125 kobiet. Między innymi zwrócił się do komendanta tego obozu i do kierownika gazowni i krematorium, znanego mordercy SS-scharführera Molla, z takim pytaniem: „Jakich środków technicznych potrzebuje do przeprowadzenia takiej akcji, w wyniku której nie zostałoby ani śladu z ludzi i budynków mieszkalnych oraz przede wszystkim z gazowni i krematorium, przy czym teren obozu miałby zostać szybko splantowany”. Chodziło więc o (...) próbę całkowitego zatarcia śladów istnienia tego obozu, w którym zginęło w gazowniach miliony ludzi (...) Chcąc więc uniknąć istnienia takich dowodów zbrodni, jakie pozostawili za sobą choćby w Lublinie. Odpowiedź Molla brzmiała: „Gotów jest tej akcji się podjąć, gdy będzie miał do dyspozycji zmotoryzowane oddziały SS, artylerię do ostrzelania i niszczenia bloków i 6 samolotów do
62
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
bombardowania oraz następnie odpowiednią ilość ludzi do uporządkowania terenów i nadania im niewinnego wyglądu”. Tell. Sprawa byłaby całkowicie uzgodniona, ponieważ Hoss gotów jest dostarczyć te środki techniczne. Rzecz rozbija się na razie o to, że wykonawcy żądają rozkazu na piśmie, a jest to jedna z tych robót, które się robi w zaufaniu, bez śladów na piśmie. Jest to w tej chwili największa próba zatarcia za sobą śladów zbrodni w miejscu, które stało się już symbolem zbrodni hitlerowskich. Tym miejscem jest Oświęcim. Przesłać jak najszybciej i puścić do radia. Serdeczne pozdrowienia (—) Stakło (—) J.
Wiadomość o planie, który otrzymał nazwę „Akcja Molla”, została bezzwłocznie przekazana do Warszawy, a stamtąd poprzez rozgłośnię londyńską dotarła do całego świata. Już w kilka dni potem nastąpiło oficjalne oświadczenie rządów trzech mocarstw: ZSRR, W. Brytanii i USA. Ostrzegały one Niemców przed realizacją planu, grożąc represjami. Niemcy cofnęli się. Do akcji zbrojnej w Oświęcimiu nie doszło. Nie' tylko dlatego, że Niemcy zrezygnowali z planu zrównania z ziemią obozu oświęcimskiego, choć zniszczyli krematoria w Brzezince, nie tylko również dlatego, że zaistniały trudności uzgodnienia akcji wewnątrz i na zewnątrz obozu, lecz także dlatego, że siły ruchu oporu uznano za niewystarczające. Akcja wojskowa zostałaby podjęta jedynie w ostateczności; ostateczność taka jednak nie zaistniała. Były to już ostatnie miesiące niewoli. Łączność między organizacjami ruchu oporu po obydwu stronach drutów obozowych zachowana była niemal do końca. Jeszcze w grudniu 1944 roku wysyłano z obozu grypsy informujące o sytuacji. Wkrótce zamknięty został jeden z najbardziej wstrząsających rozdziałów historii. O wszystkich uczestnikach opisanego w niniejszym tomiku ruchu można powiedzieć, że przyszło im w latach wojny zdać niezwykle trudny egzamin. Zdali go, Przypłacając nieraz swoją działalność życiem. Więźniowie — uczestnicy organizacji ruchu oporu zdali wspaniały egzamin służby w obronie człowieczeństwa, ludzkiej godności, idei solidarności, walki przeciwko łamaniu ludzkich charakterów, przeciwko upodlaniu więźniów i podjudzaniu ich nawzajem przeciw sobie. Należy stwierdzić, że efekty tej działalności były duże. W 1947 roku odbył się proces byłego komendanta obozu w Oświęcimiu, Rudolfa Hoessa. Na procesie zeznawał jako świadek Józef Cyrankiewicz. Oto niektóre fragmenty jego wypowiedzi: ...Więźniowie obozów, więźniowie Oświęcimia składali się z przedstawicieli wszystkich prawie narodów ujarzmionych przez Hitlera... Jednym ze sposobów wyniszczenia więźniów miało być pomieszanie narodowości, ażeby... rzucić więźniów na siebie, spowodować, ażeby więźniowie otoczeni drutami kolczastymi i
63
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
strażnikami możliwie w największym procencie mordowali się wzajemnie i wyręczali w tym hitlerowców... Obozy były międzynarodowe... Opór więźniów musiał być także międzynarodowy. Więźniowie musieli być w takim stopniu wychowani w duchu międzynarodowej solidarności, w jakim stopniu hitlerowcy liczyli, że przez brak tej międzynarodowej solidarności łatwiej nie tylko nas wymordują, co nie było żadną sztuką, bo do tego wystarczył każdy wyszkolony hitlerowiec — ale łatwiej będą rządzić ujarzmioną Europą, a w przyszłości zapewne i całym światem... Masowość ruchu oporu w Oświęcimiu, to, że przestał on opierać się na tych czy innych jednostkach, że miał bazę masową w całym obozie, z wyjątkiem jego części kryminalnej, to było największe osiągnięcie. Osiągnięciem było to, że międzynarodowa solidarność nie była solidarnością kilku, którzy porozumieli się w tej czy innej salce, ale że przerzuciła się na cały obóz...
Jednym ze znamiennych przykładów tej — krzepnącej w coraz większym stopniu — międzyludzkiej i międzynarodowej postawy solidarności więźniów było przebywanie w ukryciu na terenie obozu więźnia, który próbował ucieczki, został jednak zraniony i musiał zawrócić. Przeszło miesiąc więzień ten przebywał na terenie obozu, ukryty dla oczu esesmanów, nie ukryty jednak dla oczu więźniów. Wielu z nich, nie tylko należących do ruchu oporu, wiedziało o tym więźniu, żaden jednak nie zdradził. Był to dobitny przykład solidarności. Bojownicy ruchu na zewnątrz drutów obozowych zdali wspaniały egzamin pomocy więźniom i współdziałania z nimi. Sami szli nieraz na śmierć po to, by ratować tych, którzy — siedząc w obozie — automatycznie na śmierć byli skazani, by nie dopuścić do tego, ażeby za drutami i murami obozu zagłady, w tajemnicy przed całym światem, dokonywała się jedna z największych zbrodni. Sprawców tych zbrodni dosięgła kara. W 1947 roku odbył się proces nie tylko Rudolfa Hoessa, ale i jego-następcy Liebehenschla oraz dużej grupy hitlerowców z załogi obozu oświęcimskiego. Charakterystyczne było zachowanie oskarżonych podczas procesu. Oskarżeni, stanowiący kierowniczą kadrę obozu, odpowiedzialni za masowe mordowanie ludzi, ci, którzy z zimnym okrucieństwem zabijali, dla których życie ludzkie nie miało żadnej wartości, nie poczuwali się teraz do żadnej winy. Zaprzeczali oskarżeniom, kłamali, wykręcali się od odpowiedzialności, płaszczyli przed trybunałem. Z uporem bronili swego życia. Zwalali winę na „górę”. Winien był tylko Hitler i Himmler. Najwyższy Trybunał Narodowy przeprowadzał skrupulatny przewód i po kolei udowadniał oskarżonym ich przestępstwa. Posypały się wyroki — przeważnie wyroki śmierci. Pierwszy zapłacił za swoje zbrodnie Rudolf Heess. W dniu 16 kwietnia 1947 roku został powieszony na terenie dawnego obozu w Oświęcimiu, w którym był panem życia i śmierci wielu tysięcy ludzi. 64
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
S. Czerpak & Z. Hardt
Za swoje zbrodnie płacili teraz ci, którzy nie uwierzyli w siłę człowieka, w jego zdolność do przeciwstawienia się najsprawniejszemu mechanizmowi rozbrajania,” łamania psychicznego i moralnego. Płacili ci, którzy musieli już wówczas nieraz cofać się w obliczu osiągnięć ruchu oporu, który potrafił zawiadomić cały świat o dokonywanych zbrodniach, o planach popełniania nowych, wraz z zamiarem zrównania z ziemią obozu. Po strasznej wojnie, która przyniosła ogrom zniszczeń i ofiar, optymizmem napawało to, że w miejscu najgorszym, stworzonym po to, by można było masowo uśmiercać, udało się skutecznie bronić wiary w człowieka.
65
„ŻÓŁTY TYGRYS“ 1969/04
1
2
S. Czerpak & Z. Hardt
3 7
4
5
6
8
9
10 11
12
18
13
14
19
15
20 24
21
16
17
22
23
25
26
27 28
29
30
KRZYŻÓWKA Z TYGRYSEM POZIOMO: 1) polityk, działacz PPS, w latach 1939—40 założyciel i redaktor konspiracyjnego pisma „Barykada Wolności”, stracony przez hitlerowców w Oświęcimiu, 4) członek przyobozowej grupy bojowej PPS niosącej pomoc więźniom Oświęcimia, 7) teren działania, 9) dzielna dziewczyna polska z Brzeszcz, wielokrotnie wspominana w tomiku, 10) dzieli się na drużyny. 11) stary socjalista, były poseł na Sejm. aktywny konspirator w pierwszych latach okupacji, aresztowanym przez hitlerowców - zginął w obozie oświęcimskim, 12) bibularz, 15) część urządzenia radiolokacyjnego, 18) pseudonim konspiracyjny Edwarda Hałonia, dowódcy przyobozowej grupy bojowej PPS, 21) chęć, 24) dawne wojskowe nakrycie głowy, kaszkiet, czako, 26) dobytek, 27) obsada wozu bojowego, 28) jezioro w dorzeczu Pasłęki, 29) przyjemna woń, 30) miasto powiatowe w woj. rzeszowskim. PIONOWO: 1) słynny malarz i grafik francuski, impresjonista (1834—1917), 2) wizerunek, 3) kulig, 4) pleciuch, 5) forma monopolu kapitalistycznego, 6) pierwszy plan, szkic, 8) rzeka w NRF, 13) część nogi, 14) mierzony bywa w stopniach lub radianach, 16) pora dnia sprzyjająca wypadom zwiadowczym, 17) służy do łączenia blach i kształtowników, 18) komendant oddziałów bojowych PPS w rejonie Krakowa podczas okupacji, 19) wyspa za Świnoujściem, 20) pracownik wywiadu, 21) słynny polski okręt podwodny, 22) prawdziwe nazwisko ,,Wrony”, jednego z bohaterów tomiku, 23) zalotnik, 25) ruch obrotowy. „Zwań”
66
Cena zł 5.—
DRUGA WOJNA Ś W I A T O W A BOHATEROWIE O P E R A C J E K U L I S Y •
Dramatyczne wydarzenia największych zmagań wojennych w historii
•
Przełomowe, nieznane momenty walk
•
Czujnie strzeżone tajemnice pól bitewnych, dyplomatycznych gabinetów, głównych sztabów i central wywiadu ukazuje
CYKLWYDAWNICZY ZAPAMIĘTAJCIE TEN ZNAK
w którego skład wchodzi niniejszy tomik
04/69
