Witkiewicz S. - Nikotyna alkohol kokaina peyotl morfina eter + appendix

S T A N I S Ł A W

I G N A C Y

WITKIEWICZ

NIKOTYNA ALKOHOL K O K A I N A PEYOTLMORFINA

ETER APPENDI X

• i •:

M O T T O :

,,W szela k o dziw ne jest w tej k siążce m aterji pom ieszanie

H enryk Sienkiewicz ,, O gniem i m ieczem

P R Z E D M O W A PO N IEW A Ż t ak zwaną „sw obodną tw órczością11, to je s t tak zwanem „śpiew aniem ptaszka na gałęzi“, nic dla społeczeństw a i narodu zrobić nie m ogłem , postanow iłem , po szeregu eksperym entów , zwierzyć się ogółowi z m oich poglądów na narkotyki, zaczy­ nając od najpospolitszego: tytoniu, a kończąc na naj­ dziwniejszym chyba: peyotlu (którem u rezerw uję osobne miejsce), w celu choćby m ałego wspom oże­ nia dobrych potęg w walce z tem i najstraszniejszem i, poza wojną, nędzą i chorobam i, w rogam i ludzkości. Może i ta praca (z powodu pew nego tonu w sform uło­ w aniu gorzkich prawd) potraktow ana będzie hum ory­ stycznie lub negatyw nie, jak moja ejjbtyka, filozofja, sztuki sceniczne, istotne portrety, dawne kompozycje i t. p. „sw obodne wytwory Oświadczam oficjalnie, że piszę poważnie i chcę w reszcie coś bezpośrednio

5

pożytecznego zdziałać, a na idjotów i ludzi nieuczci­ wych sposobu niem a, jak to w ciągu mojej dość sm utnej działalności m iałem sposobność przekonać się. Mówi się komuś: „jesteś głupi, ucz się, a może zm ądrzejesz11 — nic nie pomoże, bo człowiek głupi je s t przytem zarozumiały i to, naw et jeśliby m ógł przy usilnej pracy zmądrzeć, uniemożliwia mu wy­ brnięcie z błędnego koła. Mówi się draniowi: „to nie­ ładnie być taką świnią, zastanów się, popraw się“ — próżne gadanie: nie rozum iem y tego, że w iększość draniów je s t świadomie w łaśnie draniowata — oni wiedzą o tern i nie chcą być innymi, o ile tylko m ogą draniow atość tę dobrze zamaskować. „Czy można patykowi przebaczyć, że je s t patykiem '1 — ja k mówił Tadeusz Szym berski — i m iał rację. Byłem niegdyś „fighting m an’em “ — człowiekiem bojowym par excellence — m iałem ideje i chciałem o nie walczyć — nie było gdzie i z kim. Bynajmniej nie sprzeniew ierzyłem się moim idejom (Czysta Form a w m alarstw ie i w teatrze i reforma artystycz­ nej krytyki), tylko przyszedłem do przekonania, że są one w każdym razie obecnie nie na czasie i że może wogóle m inął dla nich ich czas. To, co tw ier­ dziłem jeszcze przed wojną, a co w yraziłem w IV-tej części książki pod tytułem „Nowe Form y w m alarstw ie“, że sztuka ginie, dzieje się na naszych oczach, a wobec tego ^fczy będzie i jaka będzie krytyka artystyczna w m ojem znaczeniu, to je s t krytyka for­ m alna, je st bez znaczenia. Co innego jeśli rzecz idzie o literaturę, nie jako sztukę — tam je s t jeszcze

6

coś do powiedzenia i może jeszcze się na ten tem at wypowiem. Obecnie jestem stosunkow o pogodnym osobnikiem lat średnich, który o żadnych „wyczyn a c h “ w wielkim stylu już nie marzy i pragnie jako tako skończyć to życie, którego dotąd przynajm niej, mimo klęsk i niepowodzeń, nie żałuje. Go będzie to będzie. Zaznaczyć tylko muszę, że „dziełko41 n i­ niejsze będzie nosić charakter wysoce osobisty, a więc niejako pośm iertny. Nie je s t to m egalom anja i chęć zaprzątania swoją (nikomu dotąd niepotrzebną) osobą ludzi zajętych czem innem i daleko przyjem niejszem . Ale pisząc o moich osobistych prze­ życiach nie mogę pominąć siebie. W każdym razie będzie tu podana a v sposób przystępny część praw dy o m nie i to praw dy bezpośrednio dla ogółu poży, tecznej. Czemże to je s t wobec potw ornych plotek, które 0 m nie krążą. Pod tym względem , w naszem już 1 tak wyjątkowo plotkarskiem i lubiącem bawić się oszczerstw am i społeczeństw ie, spotkało m nie zdaje się wyróżnienie. Mimo całego braku m egalom anji, co z całą uczciwością podkreślam , mam wrażenie, że doborem bzdur i kłam stw , jakie o m nie mówiono i mówi się jeszcze, nie każdy, przeciętnie znany u nas człowiek, poszczycić się może. Nie będę wchodził tu w przyczyny tego zjawiska, ale sądzę, że pew ną rolę w wytworzeniu się niechęci ogólnej w stosunku do m nie była trudność w zgnębieniu m nie intelektualnem przez ludzi bez odpow iednich do tego kwalifikacji, a powtóre pewne niezwracanie

przezem nie uwagi na opinję publiczną, przez co czyny, które u innego przeszłyby bez zwrócenia uwagi (n. p. wypicie aż trzech wódek w jakim ś barze), w stosunku do mnie wywoływały niekorzystne dla m nie oburzenie, nieproporcjonalne do ich w artości. M niejsza z tern. A więc: zaczynam pisać dziś (6/II 1930 r.) tę książkę „na P .“, to znaczy w stanie palenia. Jutro, jak zwy­ kle, przestaję palić — sądzę, że tym razem defini­ tywnie, lub na czas bardzo długi — i rozdział o ni­ kotynie będę pisał w m iarę odzwyczajania się od papierosów, przyczem je s t możliwość, że w środku pisania zapalę znowu, i „nie om ieszkam zwierzyć się“ z tego faktu przed ew entualnem i czytelnikami. Tyle razy się to zdarzało! Z nikotyną walczę już od lat 28-iu i mimo częstych okresów abstynencji (do kilku tygodni), nie zdołałem całkowicie jej przezwy­ ciężyć. Możliwe to je s t i teraz, mimo zaczęcia niniej­ szej pracy. Zbliża się jednak chwila, w której staje się to koniecznem, o ile nie m iałbym zrezygnować z w szelkich wyższych aspiracji w stosunku do siebie samego. Detale na ten tem at później. Sądzę, że ten sposób opisu, — to znaczy na N PX*), czyli w stanie niepalenia — będzie dość istotny, ponieważ jedno­ cześnie pragnąc ulubionego i znienawidzonego narko­ tyku ostatniego chyba rzędu — (niech będą przeklęci Indjanie i ci, którzy to św iństw o do nas zawlekli) — *) N u m e ry p rz y N P o z n ac za ją ilość dni. T eg o sam ego m a rk o ­ w a n ia używ am n a m oich ry su n k a c h .

8

będę m ógł lepiej zanalizować ogarniające nałogow ego palacza pokusy i podać sposoby ich odparcia, na tle wspom nień ohydnego samopoczucia (często m asko­ w anego przed sobą i innymi) przy powrocie do tej św ińskiej, bezpłodnej i ogłupiającej trucizny. W ła ś ­ nie niedaw no nie paliłem aż 4 dni — (a wiadomo, że drugi dzień je s t najgorszy i że 3-go zaczyna się poprawa) — aż tu „tra ch 41 i zapaliłem nanowo (za­ nalizuję m echanizm tego faktu później) i wszystko „ fajt44 od początku. Oczywiście nie wytrzym ałem i zapaliłem dziś rano — poprostu żeby zobaczyć jak to tam w szystko wygląda na P. Nie żebym „znowu już tak 44 nie m ógł wytrzymać, tylko tak sobie: jeszcze raz na św iat spojrzeć z „tam tej stro n y 44 — (upadku, ogłupienia, zniechęcenia i t. p.) a potem już defi­ nityw nie „szlus44. Tak to się tłum aczy przed sobą te historje. Nie — najgorszą rzeczą je s t słabość — durchhalten — a jak, o tern napiszę w rozdziałku 0 nikotynie. Zapaliłem — to je s t ponury fakt (kogóż to w łaściw ie obchodzi, ale chodzi o innych, o tysiące, miljony zaczadziałych, otępiałych, sflaczałych) — 1 piszę dalej tę przedm owę w stanie zupełnego otu­ m anienia. W łaśn ie chciałem się zająć dalej moją filozoficzną pracą (bardzo ryzykowna h istorja i jeszcze nie wiem co z tego wyjdzie), ale okazało się to absolutnie niemożliwem: tępota, brak tego, co dr. mat. Stefan G lass nazywa „igriw ost’ urna44, brak moż­ ności jakiego-takiego skupienia się. To tylko zwie­ rzenia tym czasow e — w szystko będzie opisane z „detajlam i44 później. Zacząłem pisać tę przedm ow ę 9

z rozpaczy, nie m ogąc się zabrać, z powodu zatrucia nikotyną, do czegoś lepszego, chcąc raz zacząć to „dziełko11, uspraw iedliw ić przed sobą w łasną swą egzystencję. Czy wszelka „tw órczość11 nie pochodzi z tych źródeł? W racając do opinji publicznej: byłem i jeste m dotąd nałogow ym palaczem , walczącym bohatersko od lat 28-iu ze straszliw em przyzwyczajeniem. Do pew nego stopnia możnaby m nie uważać w pew nych okresach za nałogow ego pijaka, o ile za takiego (różne są standarty (wzorce) uzna się kogoś, kto urzyna się przeciętnie raz na tydzień, potem nie pije m iesiąc, albo i więcej i który m iał jedną jedyną w życiu pięciodniówkę — (a propos pew nej prem jery scenicznej—okoliczność wysoce łagodząca) i do 10-ciu trzydniówek i który nigdy nie chlał wódy rano przy goleniu się. Ale nigdy nie byłem kokainistą — tem u przeczę stanow czo, mimo że dla wielu perw ersyjnych kretynów i to m oje oświadczenie może być w łaśnie dowodem za, a nie przeciw*). O ile możnaby m nie nazwać okresow ym pijakiem , „W ochensaufer11, na przestrzeni lat 10-ciu, to proponowałbym nazwę *) P o n a p is a n iu b r u ljo n u tej p ra c y p rz e c z y ta łe m n ie d a w n a w a rty k u le , k tó re g o a u to ra n azw isk a n ie p a m ię ta m , a k tó ry d o ­ ty c z y ł k sią ż e k p a n i Z u rak o w sk iej w łaściw ie całego a rty k u łu n ie znam , ty lk o k to ś m i p o k a z a ł ta k ie zdanie: (cy tu ję z p am ięci) coś tak ie g o „ an i k o k a in o w e w y c ze rp a n ie W itk ie w ic z a , k tó re g o wy­ b u c h y n ie są w y b u c h am i". P rz e d ew szy stk ie m g d zie je s t d e fin icja śc isła p o jęc ia „ w y b u ch " (w lite ra tu rz e !? A p o w tó re albo autor* te g o a rty k u łu je s t człow iekiem g łu p im i n ie w ie co ro b i, a lb o

10

„Q uartalkokainist44 w okresie trzyletnim i to z dużą przesadą. Dwa razy w życiu zażyłem kokainę na trzeźwo i zaraz postarałem się zapić to świństwo. Inne wypadki zażywania tego drogu (z czem się nigdy nie kryłem , podpisując rysunki robione w tym s ta ­ nie odpowiednią m arką Go) połączone były zawsze z wielkiemi „popojkam i a la m anićre ru sse “. Nigdy nie byłem m orfinistą, m ając idiosynkrazję do tego specyfiku, (raz w życiu m iałem zastrzyk m inimalny i o m ało nie um arłem ) ani eterom anem , z powodu jakiegoś braku zaufania do eteru, mimo że używałem go parę razy w życiu: z w ódką i przez wdychanie. Rysunki, owszem, były dość ciekawe i przy w dycha­ niu uczucie ginięcia świata i ciała, a potem „m eta­ fizycznego osam otnienia w przestrzennej pusty n i41, zabawne, ale jakoś to nie przem awiało nigdy do m ego przekonania. Innego zdania je s t dr. Dezydery Prokopowicz, który opracuje w „dziełku44 tern część eteryczną. Bohdan Filipowski, okultysta i długoletni nałogow y m orfinistą, zajm ie się swoim ulubionym drogiem , na myśl o którym m nie robi się w prost zimno — tak straszne rzeczy przeżyłem w tedy w Pezłym i p ro g ra m o w o p o p e łn ia św iństw o, p isz ąc ta k ie b re d n ie na p o d sta w ie p lo te k . W k a żd y m ra z ie dziw ię się R e d a k c ji „ W ia d o m o śc i L ite ra c k ic h " , że te g o ro d z a ju n ie e ty c z n y c zy n lite ra c k i n a sw oich ta k zw anych „ ła m a c h " to le ru je . O s k a rż e n ie k o g o ś w k ry ty c e lite ra c k ie j o n a ­ łogow y kolcainizm (bo ja k ż e z ro zu m ie ć to „ w y cz e rp an ie") je s t zw ykłem oszczerstw em . M ożna o sk a rża ć o w y c z e rp a n ie , ale to trz e b a u d o w o d n ić i to n ie n a p o d sta w ie g łu p ic h p lo te k .

11

tersb u rg u , gdy przez 4-ry godziny walczyłem ze śm iercią, w śród to rsji i zam ierania serca. Tak więc stanow czo odpieram zarzuty co do nałogow ego uży­ wania wyżej wym ienionych preparatów , przyznając się do sporadycznego używania peyotlu i m eskaliny, pierw szego wyrobu dr. Rouhier, a drugiej fabrykacji w spaniałej firm y „M erck“ . Również przeczę przy sposobności jakobym oddaw ał się hom oseksualizm owi, do którego czuję w strę t najwyższy: jakobym żył płciowo z m oją sjam ską kotką, Schyzią, (Schizofrenją, Isottą, Sabiną, którą bardzo lubię, ale. nic pozatem) i jakoby nierasow e zresztą kocięta z niej zrodzone, były do m nie podobne; jakobym m iał stragan portre­ tow y na W ystaw ie Poznańskiej i robił 10-ciominutow e portrety po 2 złote (czego te dranie nie wy­ myślą!); jakobym był blagierem i rzucał się na kobiety przy lada sposobności; jakobym uwodził mężów żonom, chodził we fraku (nigdy nie m iałem fraka wogóle) na Giewont, pisał sztuki sceniczne dla kawału, nabierał i kpił i nie um iał rysować. W szystko to są plotki wym yślone przez jakieś ob­ sk u rn e baby, kretynów , i idjotów, a nadew szystko przez draniów, chcących mi zaszkodzić. O dpieram te znane mi plotki i zgóry te w szystkie, które krążyć jeszcze o m nie w Zakopanem i jego przy­ siółkach będą. Szluss. Jeszcze jedna rzecz: może kto pom yśleć, że piszę tę książkę dla autoreklam y. Otóż nie: będą tam opowiedziane rzeczy, które mi wcale zaszczytu nie przynoszą, a głównym celem jej je st uchronienie

dalszych pokoleń od dwóch najpotw orniejszych ,,ogłupjansów “ (stupefiants): tytoniu i alkoholu, tem groźniejszych, że są one dozwolone, a szkodliwość ich niedostatecznie je s t uświadom iona. Narkotykam i „białem i“ wyższej m arki zajm uje się dziś elita ludzkości i te nie są tak groźne—to arystokracja narkotyzm u. Nie­ bezpieczniejsze są te szare, codzienne, dem okratyczne jady, na które każdy bezkarnie pozwolić sobie może. Metoda moja je s t czysto psychologiczna. Chodzi m i o zwrócenie uwagi na skutki psychiczne trucizn tych, skutki, które każdy, naw et początkujący może ju ż w m iniaturze na sobie oglądać, na długo przed­ tem , nim całkowicie opanowanym zostanie. Ja nie będę przed W am i rozbijał jaj (kurzych) i wrzucał ich do spirytusu, abyście zobaczyli jak ścina się białko pod wpływem „przezroczystego płynu“, (jak to czynił za mojej pam ięci ś. p. książę Giedroyć); ja nie będę W am pokazywał w przezroczach zakop­ conych płuc i rozdętego serca palacza, ani zdegenerowanej w ątroby pijaka, ani zanikłego, wielkości piąstki, żołądka kokainisty — „ja nie będę g rał W am pieśni sm utnej o cienie, lecz dam tryum f dum ny i okrutny...“ i t . d. — chcę W am ukazać drobne psych iczn e przesunięcia, które w ostatecznem swem rozwinięciu dają obraz zupełnie innych niż w punkcie wyjścia osobowości, duchowo zdeformowanych, po­ zbawionych w szelkiego t. zw. „ g eistu “ (słowo pol­ skie „d u ch “ nie oddaje tego, co niem ieckie „G eist“ i francuskie „ e sp rit“ — dryg, mknik, wyskrzyk, wybłysk, wypęd i t. p.), siły twórczej

i tego rozpędu w Nieznane, do którego konieczna jest odwaga i beztroska, zabijana systematycznie przez ohydny nałóg. Mnie od skutków nikotyny, od której dotąd całkowicie wyzwolić się nie zdoła­ łem, uratowało to, że często i czasem na dość długo (kilka tygodni) przestawałem palić, tak że w sumie 7 2 lub 73 r°ku faktycznie nie paliłem. Oczywiście działanie takiej abstynencji par intermittence nie mogło być tak korzystne, jak wielkie ciągłe okresy wyrzeczenia się zupełnego — ale i to zrobiło swoje. Ale ci, którzy palą stale, a w 90% wypadków muszą palić coraz więcej, popełniają systematyczne duchowe samobójstwo ratami, nieznacznie, sami o tern nie wiedząc, pozbawiając każde przeżycie barw i blasków i niszcząc rzecz najcenniejszą: intelekt, za cenę przy­ jemności prawie żadnej. Bo czyż nałogowy palacz ma wogóle jakąś przyjemność? Tylko negatywną — zaspokojenia wstrętnej, nienaturalnej potrzeby. Tak jest podobno ze wszystkiemi narkotykami, o ile dany osobnik doprowadzi się do dostatecznie wyso­ kiego stopnia znałogowania. Jeśli młodzieńcowi lat 16-tu pokażecie wątrobę 40-stoletniego alkoholika, przerośniętą i /.degenero­ waną, czy przestanie pić na ten widok? Nie — zbyt daleko jest od niego ten rok 40-sty, jest czemś niewyobrażalnem — wiem to z własnego doświadczenia. A zresztą każdy mówi: „E — czy będę żył o kilka lat dłużej, czy krócej, to jest „ganc wurszt und pomade“ — „chodzi o tę chwilę“. A potem, jak przyj­ dzie te ostatnie pięć lat, których się taki nieszczęś-

nik lekkomyślnie wyrzekł i które mogą być mu faktycznie odjęte, to na głowie staje taki, aby prze­ dłużyć to życie którego w większej ilości wypadków przedłużać ju ż nie warto. Żyje potem taki osobnik po własnej istotnej śmierci, zidjociały, wewnętrznie a często i zewnętrznie zniedołężniały, niezdolny do wydatnej pracy, zhipokondryczały, liczący tylko puls co pięć minut i zażywający tony lekarstw, które nie mogą już odrodzić zdegenerowanych komórek. Trze­ ba ukazać skutki psychiczne doraźne, których po­ wolnego postępu („schleichender Y organg“ — b rrrl Strach!) nie każdy może zaobserwować, a szczegól­ niej ten, co używa danego narkotyku stale, bez przerwy. W yższe narkotyki dają wściekłe reakcje — zaraz widać ich szkodliwość. Chęć pokonania tych reakcji, a nie pragnienie pozytywnych skutków, je st często przyczyną popadania ludzi w nałogi. Nikotyna nie daje wyraźnej „glątwyu („katzenjammer11) i tern jest niebezpieczniejsza dla ogółu. Oddać się kokainie czy morfinie bez zastrzeżeń, mogą w większości wypadków tylko osobniki już jakby predysponowane, degeneraci i tak nie wiele co warci. Tytoń zaczadza, a alkohol spala powoli najlepsze czasem mózgi. Są tacy, co mówią: „Palę i piję, nic mi to nie szkodzi i doskonale się czuję“ — oczywiście do czasu. Całe masy drobnych niedomagań psycho-fizycznych kumu­ lują się powoli, ażeby potem nagle wybuchnąć w postaci zupełnie określonej choroby psychicznej, lub fizycznej. Ale pomyśl, o Osobniku nieszczęsny, jakbyś świetnie się czuł, gdybyś tego wcale nie ro15

bił, jeśli organizm Twój je s t tak silny, że naw et przy ciągłem zatruw aniu go może jeszcze znośnie funkcjonować. Jakim byś był, gdybyś tego nie robił, nie dowiesz się nigdy. Szkody tej niepodobna zmie­ rzyć i ocenić. W iedzą o niej trochę ci, którzy prze­ staw ali i zaczynali znowu. Cóżbym ja dał, żeby odwrócić te 28 lat palenia i to z przerwam i. A dziś kiedy mi to szkodzi stokroć więcej niż wtedy, gdy m iałem lat 18, je s t mi również stokroć trudniej rzucić w strętny nałóg, niż za „dobrych dawnych czasów11. A cóż m usi się dziać z prawdziwymi alko­ holikami i kokainistam i, do jakich zaliczyć się, mimo wielkiej chęci m oich „w rogów 11, nie m ogę — strach pomyśleć. Tak więc zaczynamy: ju tro je s t bal, urzynam się i pojutrze koniec. Daleko łatw iej rozprawić się z nikotyną na tle lekkiej choćby „glątew ki11 po­ alkoholowej .

7/II 1930 r.

N I K O T Y N A LEW Tołstoj tw ierdził podobno, że człowiek, któ ry nigdy w życiu swem nie zapalił papierosa, niezdol­ nym je s t do prawdziwej zbrodni w całem znaczeniu tego słowa. Jest w tem zdaniu pewna przesada, bo wiadomo że n. p. w Europie choćby, na długo przed w prowadzeniem tytoniu, ludzie mordowali się nie­ zgorzej. Może dopom agał im w tem alkohol — czort wie — nie m ojem zadaniem je s t pisać h isto rję narko­ tyków całego świata. Z resztą — kiedyś nie było też alkoholu. Ale jak tylko daleko sięgnie się w dzieje ludzkie, zawsze na jakieś „om any narkotyczne" na­ trafić można. W idocznie świadomość, doprowadzona do pew nego stopnia w yostrzenia, nie m ogła w prost znieść samej siebie w śród m etafizycznej potworności Istnienia i czemś m usiała łagodzić swą w łasną perspikację. Używanie narkotyków połączone było zawsze z obrzędami religijnem i, było częścią integralną różnych kultów. Religja i sztuka też były przecież kiedyś zasłonam i dla zbyt okropnie jaskraw o św ie­ cącej z czarnej otchłani Bytu, W iecznej Tajem nicy. Dopiero począwszy od G recji rozpoczyna się pojęciowa walka z tajem nicą tą — walka, która m usi skończyć się oczywiście porażką. My żyjemy w epoce w iel-

17

kiego przełomu. W szystkie elem enty przeszłości i zarysowującej się przyszłości są w naszych czasach pom ięszane. Sądzę, że na tle społecznego uspoko­ jenia, do którego zdążamy, zbliża się czas końca wszelkich omanów, a z nim także końca narkotyków. Dzisiejsza klęska narkom anji je s t też ich ostatnim przedśm iertnym podrygiem , na tle pom ięszania prze­ szłości z przyszłością. Ponieważ lepiej je s t aby coś już zgangrenow anego i niezdolnego do życia odpadło prędzej, chcem y niniejszą pracą przyczynić się do przyspieszenia tego procesu. Co dawniej było na m iejscu, było czem ś twórczem, dziś może być bala­ stem , utrudniającym skonsolidow anie się przyszłego ustroju ludzkości. Do takich balastów należą bez­ w zględnie narkotyki, jakkolw iek rola niektórych (nikotyny i alkoholu) może wydawać się pewnym ludziom narazie społecznie dodatnią. Mimo przesady w rzekom em zdaniu Tołstoja, tw ierdzę, że nikotyna może być doskonałym w stępem do alkoholizmu i wszelakiego omamienia: stw arza pewien typ m e­ chanizm u psychicznego, który daje się zastosować do każdego innego nałogu. Człowiek palący znajduje się już na tej równi pochyłej, z której w dowolną przepaść stoczyć się można, a na dnie której może znaleźć się i zbrodnia, naw et jeśli ku niej żadnych specjalnych predyspozycji nie było. Mało je s t noto­ rycznych pijaków, którzyby wcale nie palili. Pod pojęciem praw dziw ego pijaka, rozum iem kogoś stale, codziennie używ ającego alkoholu do końca życia — chyba jeśli strach przed śm iercią zabronił mu już

18

w ostatniej nieomal chwili przed w ypełnieniem się jeg o życia, używać zabójczego płynu i przedłużyć trochę w ten sposób zm arnowane wogóle istnienie. Ludzie nie palący, a pijący, co jak tw ierdzę rzadko stosunkow o się zdarza, przestają zwykle pić wporę, przed czasem krytycznym , mniej więcej koło czter­ dziestki i są w stanie dokończyć swych istnień we w zględnej jasności ducha. Przykładem klasycznym tego typu je s t Boy, który przecie pisał kiedyś hym ny pochwalne na cześć alkoholu, a teraz używa go czasem jedynie, w w ypadkach praw dziw ie wielkich uroczystości. Dlatego w ydajność jego nie słabnie i ma on m ożność rozwoju w ew nętrznego aż do końca dni swoich. Jest w człowieku pewne nienasycenie istnieniem sam em , nienasycenie pierwotne, związane z samym faktem koniecznym istnienia osobowości, które na­ zywam m etafizycznem i które, o ile nie je s t zabite nasycaniem nadm iernem uczuć życiowych, pracą, wykonywaniem władzy, twórczością i t. p. może być złagodzone jedynie przy pomocy narkotyków . „Fur elende M tissigganger ist Opium geschaffen11—powie­ dział zdaje się ktoś. Pozorna sprzeczność tego tw ierdzenia z następnem i wywodami na tem at „społec,zności“ nikotyny i alkoholu (o ile są używane w dawkach nie przekraczających pewnych granic) w związku ze społeczną m echanizacją, będzie w yja­ śniona w dalszym ciągu. W ogóle dzielę narkotyki na po zo rn ie społeczne i w yraźnie a-społeczne ale — o tern później. Otóż nienasycenie to, o którem była mowa 19

wyżej, a które polega na ograniczoności każdego indywiduum w Czasie i P rzestrzeni i na przeciw sta­ wieniu się jego nieskończonej całości Istnienia, na­ zwałem kiedyś uczuciem metafizycznem. W y stęp u je ono w najrozm aitszych związkach z innem i stanam i i uczuciami, tworząc różne z niem i am algam aty a opiera się o bezpośrednio daną jedność naszego „ ja 44, naszej osobowości. Może ono być jako takie m otorem różnych działań i może nadaw ać specjalne zabarw ienie czynnościom, nie będącym bezpośrednim jego przejaw em . Jeśli dom inuje w psychice danego osobnika, je s t przyczyną twórczości religijnej, arty­ stycznej, lub filozoficznej. Jeśli je s t tylko podrzędną składow ą całości danej psychiki, może być powodem um etafizycznienia dowolnych sfer działalności odpo­ wiedniego osobnika, lub nadawać tylko specyficzny charakter jego przeżyciom w ew nętrznym . Nie będę tu przedstaw iał w skrócie m oich poglądów filozoficz­ nych i estetycznych. O statnie znalazły wyraz w książ­ kach już wydanych: „Nowe Form y w m alarstw ie41, „Szkice estetyczne44 i „T eatr44. Co do filozofji, możliwem jest, że ogłoszę niedługo podstaw ową m oją pracę na ten tem at. Narazie w ystarczą może powyższe wyjaśnienia. Otóż twierdzę, że w szystkie narkotyki, tak „społeczne44, w początkowych i w m ałych dawkach jak i a-społeczne, nasycają do pew nego stopnia, wynikające z sam ej istoty Bytu, to znaczy z ograni­ czenia indywiduum: nienasycenie i tęsknotę, aby w dalszem działaniu przytępić te stany i zabić je zupełnie. Podobnie działają: religja, sztuka i filozofja,

które początkowo wyrażają na różne sposoby m eta­ fizyczny niepokój, łagodząc zasłonami: konstrukcji i uporządkowania uczuć metafizycznych w kultach, konstrukcji form artystycznych w sztuce i system ów pojęciowych w filozofji okropność sam otności indy­ w iduum w bezsensow nym Bycie, następnie, w związku z uspokojeniem społecznem , degenerują się i zani­ kają, w m iarę zanikania sam ego niepokoju, do czego sam e się przyczyniły. Jeszcze jedna kw estja: kiedyś Debora Vogel (dr. phil. i poetka) zarzuciła mi pew ną niekonsekw encję w teorji historycznego rozwoju form artystycznych, w związku z m ojem tw ierdzeniem , że uczucie m etafi­ zyczne, zdefinjow ane wyżej, przeszedłszy punkt m aksy­ m alnego natężenia swego wyrazu, zaczyna w m iarę uspołeczniania się ludzkości maleć, dążąc w granicy do zera. Dowodziłem tego na fakcie upadku religji, kończenia się filozofji w im pasie negatyw nego okre­ ślenia granic poznania i rozwydrzenia nieprzekraczal­ nego form artystycznych. „Jakże więc zanik wyrażanej treści, jednej i tej samej w całej sztuce, t. j. poczucia jedności w wielości sam ej w sobie — spytała per­ fidnie Debora — pogodzić z rozwydrzeniem wyrazu11? Może nie dosłow nie cytuję Jej słowa, ale coś takiego „rzekłau. Na to „odparłem 11 surowo: Zarzut niesłuszny. Dawniej ludzie byli duchowo zdrowsi, m niej przy­ spieszeni życiem. Siły duchowe indywidualne m niej więcej pozostają te same, a siła społeczna rośnie, w ym agając coraz w iększego natężenia ze strony indywiduów, które nie m ogą nadążyć staw ianym 21

wym aganiom standaru pracy i wysiłku. Społeczeń­ stwo pod każdym względem przerastać zaczyna zdol­ ności sw oich elem entów, co do w ypełniania funkcji, które na nie nakłada. W sferze sztuki daw niejsi tw órcy długo żarli m aterjał, długo go traw ili i długo dojrzew ały owoce ich pracy. A rtyści przeżywali siebie w tworzeniu form spokojnych i wielkich, a widzowie i słuchacze m ogli doznawać mocnych artystycznych w rażeń od dzieł prostych i pozbawio­ nych elem entu perw ersji, t. j. tworzenia harm onijnych całości z części, jako takich w swem działaniu, nie­ przyjem nych. Dziś, kiedy uczucia podstaw ow e dla sztuki, związane z poczuciem jedności i jedyności ,,ja“, zanikają, artysta, aby w ydrzeć z siebie m om ent metafizycznego zachwytu, m usi spiętrzyć daleko po­ tężniejsze środki wyrazu. W idz, czy słuchacz, m ając m ały zapas uczuć tych do przeżycia, może doznać wyładowania jedynie pod wpływem dzieł, szarpiących mu z dostateczną siłą nerw y. Do tego dołącza się kw estja zblazowania i wyczerpania środków artystycz­ nych w m iarę rozwoju sztuki, które już teraz dokładnie się przed nami zarysowuje. Dawniej artysta wy­ przedzał m ało swoją epokę, różnił się od poprzedników sw ych m inim alnem i, wr porównaniu do dzisiejszych czasów, zmianam i koncepcji ogólnej i związanemi z nią deform acjam i rzeczyw istości i uczuć. W m iarę uspołeczniania się ludzkości, postępującej m echani­ zacji i przyspieszenia życia, artysta w łaśnie, jako ten osobnik wyspecjalizowany w kierunku bezpośre­ dniego w yrażenia m etafizycznych uczuć, m usiał pod

względem form ich wyrazu, oddalić się od społecz­ nego podłoża, którego pod względem życiowym jest funkcją. Stąd pochodzi wzrastający rozdźwiek między praw dziw ym i artystami, a organizującem się w formy przyszłości społeczeństwem i ograniczenie istotnego zrozumienia ich dzieł do małych grup zanikających osobników dawnego typu. Sądzę, że jasnem jest dlaczego zanik uczuć metafizycznych prowadzi do rozwydrzenia form artystycznych, które jest końcem sztuki wogóle na naszej planecie. Ale dość o tern — nie brnijmy w zapomniane i nikomu niepotrzebne już łeorje artystyczne. Otóż narkotyki z początku zastę­ pują pewnym nielicznym osobnikom sztukę, religję i filozofję — (mówię oczywiście o zdeklarowanych nałogowcach jadów wyższego rzędu) — a następnie wyjaławiają ich pod tym względem spotęgowanego przeżywania ich osobowości zupełnie, niszczą ich kompletnie pod każdym względem, odgraniczając od społeczeństwa, zamykając w ich własnym niedostęp­ nym świecie obłędnych przeżyć i deformując poczucie ich rzeczywistości do granic, poza któremi wszelkie porozumienie ich z normalnymi ludźmi staje się niemożliwe. Inaczej rzecz się ma z alkoholem w małych dawkach i nikotyną, łady te przytępiają zdenerwowanego współczesnego człowieka powoli, niszcząc w nim również osobowość, ale nie rujnując w ten sposób, aby niezdolnym był do spełnienia mechanicznych funkcji w dzisiejszem społeczeństwie. Europa na tle jej starej kultury i zdegenerowanej ludności, możeby nie zniosła zaprowadzonej 'odrazu

prohibicji alkoholowo-tytuniowej, na tle niew spółm ierności życia z dogasającem i uczuciami m etafizycznemi, k tóre jednak przeszkadzają, jak m ały kamyk zabłąkany w tryby precyzyjnej maszyny. Ale m ałe początkowe dawki tytoniu i alkoholu, uspakajające w pierw szych fazach nałogu rozszarpane nerw y eu­ ropejczyków, m uszą w zrastać, a przytem w zrasta ciągle zupełnie niepotrzebnie ilość konsum entów w następnych pokoleniach, które przy odpowiedniej tresurze, m ogłyby się zupełnie inaczej uspokoić. Starsi zatruw ają się coraz bardziej, czyniąc się przedw cześnie niezdolnymi do pracy, a młodzi za ich przykładem coraz w cześniej zaczynają pić i palić, przez co zatraca się naw et uspakajające znaczenie tytoniu i alkoholu, a czas kryzysu, to je s t czas w którym trucizny te zaczynają działać a-społecznie, przesuw a się w kierunku początku życia — następu­ je system atyczne skrócenie okresu w ydajności ludz­ kiej i przedw czesne zużycie najzdolniejszych jedno­ stek, jako obdarzonych subtelniejszem i system am i nerw owem i. Skutki ujem ne niedługo przew ażać będą nad dodatniem i, a w tedy będzie już pod pew nem i względam i zapóźno — im dalej w przyszłość, tern gw ałtow niejszy będzie szok reakcji, w razie gw ałtow nej prohibicji, która okaże się czy prędzej czy później konieczną. W ydaje mi się, że ludzie kierujący, zaślepieni w jednym kierunku: ekonomicz­ nym, nie zdają sobie sprawy z wagi zagadnień, psychicznych dotyczących poszczególnych osobników, których scałkow anie daje wysokie w spółczynniki 24

w ogólnej sum ie społecznej. Społeczeństw o kokainistów byłoby czemś wręcz potwornem — o tem wie każdy. Ale nie każdy je s t w stanie pojąć, że w stosunku do tego, jakiem byłoby społeczeństw o abstynentów narkotycznych, naród palaczy i um iar­ kowanych alkoholików je s t proporcjonalnie również czem ś strasznem . A w takich narodach obecnie żyjemy, jesteśm y ich elem entam i, nie wiedząc, w jak okropnej atm osferze przebyw am y i jacy sami jesteśm y. Na gw ałtow ne zaprowadzenie abstynencji m ogą sobie pozwolić kraje wrzględnie młode, których oby­ w atele nie m ają za sobą starej kultury i nerw ów tak starganych, jak ludzie powojennej Europy. Trzeba też brać pod uw agę stopień alkoholizacji i nikotynizacji danego kraju. U nas zdaje się on w zrastać z każdą chwilą i dlatego sytuacja nasza je s t groźna. Twierdzę, że ogólna walka z tytoniem i alkoholem powinna przejść krótki (n. p. iO-cioletni) okres system atycznych ograniczeń, poczem we w szystkich krajach Europy, bez w zględu na związane z tem kw estje ekonomiczne, powinna nastąpić abso­ lutna prohibicja tych dwóch straszliw ych „assom m oir’ów“, a zawikłania i straty stąd w ynikłe zrekom ­ pensują się w bardzo krótkim czasie w związku ze zdrowiem psychicznem i w ydajnością pracy obywa­ teli. W stosunku do beznadziejnych nałogowców, to je s t takich, którym w razie zaprzestania grozi śm ierć, możnaby zastosow ać system rejestracji i w ydzielanych porcji, który podcina odrazu kontra­ bandę. System em tym wytępili podobno Am erykanie 25

kokainizm w pew nych stanach, a Japończycy opiumizm na Formozie. A zresztą nie m oją je s t rzeczą obm y­ ślanie środków technicznych wykonania tego planu — ja ograniczam się do psychologji. A więc nikotyna i jej ścisły pomocnik: czad wę­ glowy (G O). Któż z palących nie zna cudow nych i przykrych skutków pierw szych papierosów . Początek palenia przypada zwykle na okres „pierw szych m iło­ ści", tak zwanych „w eltszm erców " czyli poprostu mniej lub więcej uświadom ionych przeżyć metafizycz­ nych, wogóle w czasie pierw szej konsolidacji indy­ widualności w stanie em brjonalnym , w której to epoce ludzkiego życia form ują się charaktery na cały jego ciąg dalszy. Zasadniczem działaniem papierosów w tej epoce je s t przytłum ienie bezprzedm iotow ej roz­ paczy, a naw et złagodzenie różnych objektywnychprzykrości życiowych. Poza nieprzyjem nościam i w ro­ dzaju bólu głowy, m dłości (a naw et torsji) i niesmaku,, stan psychiczny ulega przesunięciu od złości w kie­ runku niepozbawionej uroku, a naw et przyjem nej m elaneholji, przyczem w ystępuje pew ne intelektualne podniecenie i pozorna jasność myśli, połączona z ła­ tw ością pracy. I to je s t praw ie wszystko czego można od papierosów oczekiwać. Działanie tego rodzaju trw a bardzo krótko — u niektórych parę m iesięcy zaled­ w ie — poczem zaczynają występować skutki ujem ne, które przem aga się przy pomocy wzmożonych dawek jadu. Gdyby ci, którzy zam iast starać się wysiłkiem woli zmienić swój nastrój w ew nętrzny i złagodzić okropność św iata przez opanowanie rzeczywistości 26

kaw ałek za kawałkiem, wiedzieli co tracą na dalszych dystansach przez w ym ignięcie się z problem u przy pomocy użycia tytoniu, przeraziliby się i rzucili na­ tychm iast nałóg w stanie jeszcze zalążkowym. Ocenić potw orne zmiany, zachodzące nieznacznie w stru k ­ turze psychicznej pod wpływem palenia, m ogą tylko ci, którzy nigdy nie palili w sposób ciągły i często przerywali to psycho-fizyczne świństw o, walcząc przynajm niej w ten sposób przeciw system atycznem u, zbyt prędkiem u podnoszeniu codziennej dawki ogłu­ piającego dymu. Jednak już w pierw szych stadjach palenia w ystępuje zjawisko pewnej sam oobrony or­ ganizm u, jako sym ptom poczucia upadku po każdem tytoniow em nadużyciu. Początkujący palacz zawsze ma wrażenie, że pali wyjątkowo, w związku ze specjalnem i okolicznościami, dla pewnych chwilowych celów, ale broń Boże nie ma zamiaru stosow ać tego niecnego precederu na stałe. Zanim tytoń stanie się nieznacznie potrzebą każdej chwili dnia, używany bywa tylko w związku ze zdarzeniami, w ybijającem i się ponad codzienną szarą rzeczywi­ stość: jakiś w ieczór towarzyski, wytężająca um ysł dyskusja, sytuacja, której spotęgow anie uroku wydaje się w danej chwili ważniejsze od zdrowia na całe życie, konieczność term inow ego wykonania jakiejś pracy —- w szystko to są rzeczy, dla których w arto pozornie poświęcić dobre samopoczucie nazajutrz, brak fizycznego i duchowego w strętu do siebie i niesm aku, a głów nie spraw ność władz um ysłowych. Ale nadew szystko nie zdaje sobie spraw y taki lekko27

m yślnik, że każde poddanie się zabójczej djalektyce narkotyku zacieśnia mu pętlę na szyji, utrudniając w ybrnięcie z m atni, w którą często przez snobizm, tanie szukanie nowych w rażeń i całkiem prostą g łu ­ potę nierozw ażnie popadł. Piszę obecnie na „ P “, po kilkudniowem „N P‘‘ i dlatego tak jasno widzę całą ohydę tego zjawiska: pozytywnie nie daje mi to absolutnie nic, jak i w ięk­ szości palaczy, poza czysto zew nętrzną przyjemnością: zaspokojenia m izernych apetycików sm ak o w o -w ę­ chowo - dotykowych. W a rto ść objektyw na dokonanej pod wpływem palenia pracy, poza złudną szybkością wykonania, będzie bezw zględnie niższa, jeżeli się w eźm ie pod uw agę w ysiłek, który trzeba w nią włożyć w celu definityw nego wykończenia. Bo nigdy praca palacza nie je st doskonałą odrazu: m usi on potem długo i mozolnie „pipczyću i poprawiać swoje dzieła, zam iast żeby odrazu wyrzucić je z siebie w idealnej postaci, odpowiadającej pierw otnem u po­ m ysłowi. I to stosuje się nietylko do wytworów um ysłowych, ale do wszelkiej w ytwórczości wogóle. Tylko w pewnych dziedzinach trudniej to sprawdzić: je s t się m iernym szewcem, czy kraw cem i koniec. Nie wie się, że to nadużycie tytoniu zatrzym ało roz­ wój w ew nętrzny i uniemożliwiło postęp techniczny. Miałem sposobność zaobserwować to dobrze na m a­ larstw ie, które łączy problem jasności um ysłowej z problem em spraw ności technicznej. Na większych okresach teza moja bezw zględnie je s t spraw dzalna. Tylko nie każdy ma w kierunku tym doświadczenie 28

i dostateczną zdolność introspekcji (samoobserwacji), a nadew szystko dobrej woli. I tak jakoś to będzie— mówi się i brnie się niepostrzeżenie w otchłań po­ stępow ego upadku. Ale z początku nie je s t tak źle, dopóki nie osią­ gnięty został punkt, w którym szkodliwość powię­ kszenia dawki zaczyna rosnąć w postępie geom e­ trycznym. Coraz większa ilość narkotyku przestaje w krótce działać jako „doping11 — zaczyna się praw ­ dziwa tragedja: już nic z siebie więcej nie można wydobyć, choćby się wypaliło 150 papierosów na dzień. Może ktoś wogóle nie um ie z siebie nic wy­ dobyć — to inna kw estja. Ale twierdzę, że na 100 wypadków takich u ludzi palących będzie 90, któ­ rych przyczyną je s t zatrucie nikotyną i tlenkiem węgla, którego na tle niezupełnego spalania się ty­ toniu i papieru, dużo m usi być w dymie papieroso­ wym. O głupienie i otępienie w zrasta z każdem za­ ciągnięciem się zabójczym dymem, a jednocześnie potęguje się niepokój. N ajgorsze są uczucia sprzeczne: tytoń dostarcza w łaśnie najgorszą taką parę: po­ wierzchownego podniecenia i niem ożności zużytko­ wania go z powodu paraliżu wyższych centrów. Czuję to doskonale pisząc te słowa i w m iarę jak będę dalej pisał system atycznie każdego dnia „na N PU, każdy z czytelników odczuje tę zmianę. A jeśli nie? To byłoby okropne — dowodziłoby, że zbyt już długo paliłem i że odzwyczajenie się bez w ybitnie ujem nych skutków w samym początku abstynencji je s t niemożliwe. Nie, po trzykroć nie— chodzi tylko

0 czas. Ale oczywiście jeżeli ktoś zacznie przesta­ wać palić pod sam koniec życia, kiedy pod wpływem ciągłego palenia bez przerwy doszedł już do dawek zbyt w ielkich, dla takiego niem a już nadziei i lepiej żeby skończył w ogłupieniu, nie pozwalaj ącem mu przynajm niej widzieć jego upadku z całą jasnością. To są w łaśnie okazy dla reg estracji—brzydkie słowo 1 lepiej go w czyn nie wprowadzać. Mam w rażenie, że fakt iż u nas, w Rosji i na Bałkanach tak zwani „wielcy Starcyu są taką rzadkością, ma swoje źródło w paleniu z zaciąganiem się. Ludzie u nas, passez moi l’expression grotesque, „w yprztykują się“ przed­ w cześnie, tak w życiu, jak i w literaturze — powta­ rzają się conajwyżej w coraz gorszych wydaniach. Ale to zjawisko, żeby ktoś w pełni m ądrości i środ­ ków, tak życiowych jak artystycznych, dokonał jako przem ądrzały starzec swych najw iększych dzieł i czy­ nów, to się spotyka w wyżej w spom nianych krajach rzadko. Przypisuję to bardziej działaniu palenia, niż pijaństw u. Alkohol spala przynajm niej prędko swoje ofiary, niekiedy w sposób twórczy, przy bardzo szybkiem potęgow aniu dawek. Zanikotynizowane „żywe tru p y “ błąkają się czasem bezpłodnie bardzo długo, żyjąc tylko wspom nieniam i dawnych dobrych czasów i sław ą przeszłości, ale nie tworzą przew ażnie nic. Niemcy palą po w iększej części cygara, a cygaram i rzadko kto się zaciąga, to je s t wciąga dym do płuc, gdzie na wielkiej przestrzeni chłonnej, resorbuje się olbrzym ia część jadów w nim zawartych. Ilość niko­ tyny, k tórą w chłania błona śluzowa gardła i nosa,

30

a przez ślinę żołądek, je s t znikomo m ała w porówna­ niu do ilości, którą m ogą pochłonąć płuca. Francuzi przew ażnie nie zaciągają się wcale — zanikotynizow any Francuz należy do wyjątków. Chociaż trzeba przyznać, że ilość zaciągających się ludzi wzrosła po wojnie i w krajach zachodnich. Anglicy ratu ją się fajką, przez co może więcej trucizny wchodzi im ze śliną do żołądków, ale zaciągających się t. z w. „sy ­ nów Albionu44 je s t stosunkow o mało. My, R osjanie i Bałkańczycy w szelkich rodzajów, nie mówiąc już o praw dziw ym W schodzie, w ciągam y św iński dym aż do pępków i zatruw am y się o jakie 80% więcej niż ludzie Zachodu. U nas przew ażnie człowiek lat 50-ciu je st skończony. Ocalili się ci, którzy albo nie palili wcale (Boy n. p.), albo jak Żerom ski i mój Ojciec, którzy przestali w porę palić w związku z chorobą płuc. I niech nie gadają optym iści, że „nam to nic nie szkodzi, my m ożem y sobie na to pozwolić41. Powtarzam : kto nigdy nie przestaw ał palić na czas dłuższy, nie wie kim m ógłby być, gdyby nie palił wogóle wcale, lub przestał zupełnie przed ostatecznem zagłupieniem się i dezorganizacją woli. W iadom o, że przew ażna część palaczy m usi w pew ­ nym okresie zacząć pić, albo używać w dużych ilościach kawy, łub herbaty. W y jątk i stanow ią ludzie, którzy zmechanizowali się w jakiejś bezm yślnej robocie i nie m ają już w stosunku do siebie żadnych wym agań. Alkohol bowiem jak i kofeina (teina okazała się poprostu kofeiną) są najlepszem i antydotam i na nikotynow e zagłupienie i m ogą w pew nych

granicach skom pensow ać gnuśne uśpienie kory móz­ gow ej, zaczadzonej tytuniow ym dymem. W ten sposób dochodzi się też do nałogow ego alkoholizmu i kofeinizm u, które m ają też swój k res dopingu i m uszą doprowadzić do zjełopienia i rozkładu ciele­ snej karkasy. Można jeszcze pobudzić takiego osob­ nika do nagłych w yładowań w w ypadkach w yjątko­ wych, ale jego codzienne „ren d em en t11 zm niejsza się przy używaniu tych odtrutek z przerażającą w prost szybkością. Kofeina specjalnie zmusza do daleko szybszego przyrostu dawek, niż alkohol i nikotyna. Jeśli chodzi o praw dziw ą przyjem ność palenia, m ają ją tylko palacze początkujący, albo ci, którzy na skutek rzadkiej niezm iernie specyficznej w łaści­ wości, niezdolności do przyzw yczajenia się do niko­ tyny, zachowali pierw otną świeżość wrażeń, ograni­ czywszy się do kilku, lub kilkunastu conajwyżej papierosów dziennie. Praw dziw y nałogowiec, a takich w śród palaczy je s t olbrzymia większość, pali jednego papierosa za drugim , zabijając natychm iast najlżejszą w ystępującą potrzebę. Jest to czysto negatyw na i niegodna człowieka przyjem ność, polegająca na usuw aniu najm niejszej przykrości, zam iast jej praw ­ dziw ego przezwyciężenia. W ten sposób pow staje w łaśnie ogólny psychiczny m echanizm , który z przy­ zwyczajenia do każdego zadania z konieczności za­ stosow ać się daje: zam iast ataku w prost, obejście i wym iganie się z trudności raczej, niż ich pokonanie. Doprowadza to do zaniku woli i stw arza gotowy typ reakcji w stosunku do innych podniet, prowadząc

też tą drogą do alkoholizmu i wyższych „białych obłędów 11. Każdą trudność życiową przezwycięża się, na podstaw ie pierw szych doświadczeń dodatniego podniecenia, coraz w iększą ilością papierosów, cygar, czy fajek, aż w końcu osiąga się ten punkt graniczny, od którego począwszy żadna dawka już nie w ystarcza i trzeba sięgnąć po inny środek, albo też zadowolnić się niedoskonałem rozwiązaniem danego problem u, czy niezupełnem przezw yciężeniem nadarzającej się trudności, bo do praw dziw ego w ysiłku woli i tw ór­ czości „z niczego“, jedynej istotnej, znałogow any do ciągłego przenoszenia trudności na zewnątrz, do liczenia na coś poza nim się znajdującego, osobnik ten nie je s t już zdolny. Zwykle początkujący palacze nie palą rano, oszczędzając najlepsze godziny dnia. N iektórzy zaczynają popołudniu, po pierw szem obfitszem jedzeniu. Inni palą pierw sze papierosy do­ piero wieczorem, kiedy zmęczony aparat odbiorczy nie je s t w stanie sam odzielnie przyjm ować w rażeń i kiedy bez sztucznego podniecenia nie je s t się zdolnym do odczuwania radości życia i do istotnego przeżycia nadarzających się przyjem ności. Zam iast poprostu pójść spać i odpocząć, ma się potrzebę użycia jeszcze czegoś po całodziennej pracy, do której zmusza wytężone, wypięte do ostatnich granic nasze w spółczesne życie. W tedy rozpoczyna się życie z kapitału. Ale czas palenia ma zdolność szybkiego rozciągania się od wieczorów ku popołud­ niom i porankom . Potem obejm uje ranek od pierw ­ szego śniadania, a następnie przychodzi palenie

naczczo, a naw et w nocy, w przerw ach od snu i mamy do czynienia z osobnikiem, który szybko zdąża do zupełnego otępienia, zatracając w niem powoli po­ czucie tego kim był, kim m iał zostać i do czego był zdolny kiedyś, zanim zaczęły go „omamiać kłęby pozornie rozkosznego dym u“. N aw et bardzo zaaw ansow any palacz budzi się w zględnie czysty i zdrów, pod wpływem nocnej przerwy. Kto nie przestaw ał nigdy palić, nie wie jak cudownem je s t dalsze przedłużenie tego stanu, aż do chwili w spa­ niałego zwycięstwa nad nałogiem , kiedy praca zaczyna iść lepiej niż w stanie zanarkotyzowania, kiedy wzm aga się w ydajność, a stan bezpłodnego zdener­ wowania, objaw iającego się w niespokojnych ruchach, błędnie latających spojrzeniach i drgaw kach niepew ­ nych rąk, u stępuje m iejsca poczuciu, kierowanej czystą wolą, siły. Tak — tak budzi się norm alny palacz, o ile nie je s t przytem ciężkim neurastenikiem , dla którego początek codziennego dnia je s t wogóle czem ś przykrem i trudnem . W ted y m arzy o pierw ­ szym papierosie, jako o czemś, co dopiero ma nadać pierw otną w artość zaczynającem u się porankowi. A potem z tum anem we łbie brnie już w ten co­ dzienny dzień z rezygnacją kogoś, który wpadł w zębate tryby maszyny, aby dopiero pod wieczór przekonać się, że wogóle „żyć m ożna“. Ale naw et je śli m am y do czynienia z tym wypadkiem n ajgor­ szym, to stany porannego przygnębienia dają się przy odpowiednim reżym ie skrócić z 2—3 godzin n a dwie lub trzy m inuty. Tylko broń Boże m ając 34

takie usposobienie nie należy palić, bo ranna depresja zabita nikotyną, podnosi znowu głow ę koło południa i trw a nieraz aż do późnego popołudnia, aby zmienić się we w zrastające podwieczorne podniecenie i „szał nocny11 uniem ożliwiający w czesne zaśnięcie, co powo­ duje wzmożoną dawkę tytoniu. W ten sposób zmienia się drobne, chwilowe niedom agania w poważną psy­ chozę, obejm ującą cały dzień, a naw et dobę i potęgują­ cą się z latam i w zupełną niezdolność do norm alnego życia. Najbardziej podatnym i do takiego zaćmienia sobie istnienia są typy schizoidalne, fizyczni astenicy. Ale naw et notoryczni pyknicy przez działanie narko­ tyków ulegają „schizoidalnem u przesunięciuu, albo w razie pomieszania m aterjału w danych osobnikach, ich schizoidalna kom ponenta ulega znacznemu spo­ tęgow aniu. Pyknicy są mniej podatni wogóle na działanie w szelkich jadów, ale i oni zbaczają pod ich wpływem daleko od drogi, przepisanej im przez ich psychiczną strukturę. Oni też tracą szalone ilości energji na przeciw działanie narkotykom , minio że pozornie odham ow ują się pod ich wpływem i są niby zdolni do jakichś nadzw yczajnych schizoidalnych czynów: do fanatyzm u w wierze, twórczości arty­ stycznej form alnej i do tworzenia metafizycznych koncepcji. To w szystko jest blaga: pyknicy m uszą być na sw oich m iejscach, a schizoidy na swoich. Schizofrenja dla schizofreników — zasada Monroe w psychologji i psychjatrji. Ciekawym je s t fakt, że palacz palący naczczo, co specjalnie szkodliwe je s t na serce, żołądek i system

nerwowy, mniej odczuwa doraźne złe działanie pierw szego papierosa, niż mniej nam iętny nałogo­ wiec, zapalający poraź pierw szy po śniadaniu. Może zanadto zajęty je s t przyjem ną obserw acją chwilo­ w ego zniknięcia przykrego stanu, w którym się obudził. Ale już następnych parę papierosów daje mu poznać w m iniaturze to, co się będzie w nim potęgow ać przez cały dzień, a następnie z dnia na dzień przez całe dalsze życie. N ienaturalne podnie­ cenie w zrasta do południa. Jeszcze um ycie się (i to porządne! — o czem mowa będzie w appendixie) rozprasza trochę działanie jadu. (Przesąd że w prost niepodobna ogolić się porządnie bez palenia, jakoteż, że niew ykonalnem je s t napisanie listu, usuw a pierw ­ szy eksperym ent. Głupie narowy i tyle). Przy jed n o ­ czesnym dopingu, którego jednak nie udaje się zu­ żytkować dowolnie w pozytywny sposób, w zrasta ogłupienie i pewne rozproszenie. Może to sprzyjać jedynie pracy m echanicznej, nie w ym agającej tw ór­ czego w ysiłku. Dlatego tw ierdzę, że tytoń może być tolerow any jedynie w krajach o m ałym jeszcze stop­ niu m echanizacji i starej kulturze, gdzie ludzie m ają specjalnie roztrzęsione nerwy, jeśliby chodziło o to, aby jaknajw iększą ilość ludzi ogłupić do tego stopnia, aby przestali być niebezpieczni i w tern ogłupieniu mogli autom atycznie spełniać swoje funkcje. To ostatecznie przyjść m usi w dalszym rozw oju społecz­ nym na świecie całym. Ale działanie uspakajające tytoniu je s t czasowe — możliwe je s t tylko przy pewnej dawce, w pewnym okresie życia. Pow iększa-

nie dawki prow adzi do zupełnego rozstroju psycho­ fizycznego i czyni palących niezdolnym i naw et do najgłupszej pracy — oni ją m arkują, ale nie wyko­ ny wuj ą — odw alają aby zbyć, nie dbając o istotną w ydajność. Gzy tem się nie da wytłumaczyć nasza przysłowiowa nieakuratność, niedokładność, sam ooszukiw anie się i lenistwo? Znam m echanizm ten dokładnie na sobie sam ym — oczywiście w m inia­ turze. W iem ile w ysiłku kosztow ało m nie utrzym anie się na standarcie pracy na P. w okresach palenia— bo m uszę przyznać sobie jedno, że nie poddałem się skutkom nikotyny. Ale poco utrudniać sobie życie lub obniżać jego poziom dla m arnej przyjemnostki w ciągania sm rodliw ego dymu i w dodatku dla ujem nych skutków psychicznych. Jeśli chodzi o w ydajność na daleki dystans, to tytoń i alkohol w m ałych naw et dawkach zm niejszają ją znakomicie, dając złudne jej poczucie subjektyw ne. Dlatego widzimy w krajach m łodszych, gdzie problem uspo­ kojenia nerw ow ego na okres najintenzyw niejszej pracy (od 20-go do 50-go roku) nie je s t istotny, ten pęd ku prohibicji naw et pozornie niew innych ((spo­ łecznych)) narkotyków. Dlatego w Europie nadużycia w sferze alkoholu (szkoda że niem a kar za przepa­ lanie się) są karane, a um iarkowane używanie naw et popierane, jako dające dochód Państw u. Jest to polityka na «mały dystans#, z dnia na dzień, bez myśli o dalekiej przyszłości. Zam iast liczenia na «krótkie uspokojenie# obywatela — (niech pocierpi jedno pokolenie z rozchlastanem i nerwami) — trze37

baby postarać się o to, aby obywatel ten mógł po mechanicznem przepracowaniu się, odgiąć się i od­ prężyć w jakiś istotniejszy sposób, nie tracąc energji na głupstwa, magazynując ją raczej w celu podnie­ sienia poziomu swej pracy. Ale ogłupiony alkoho­ lem i tytoniem osobnik nie może sobie na to po­ zwolić — on aby odpocząć musi szukać jeszcze bardziej niż jego praca ogłupiających rozrywek, a ma ich poddostatkiem: W yczerpane do dna i bez skutku starające się uartystycznić kino; radio, jako «radiokręcicielstwo», lub conajwyżej jako uczuciowe narkotyzowanie się muzyką, w sposób taki, w jaki czyni to wyjący «pod harmonję» pies, bez doznawa­ nia głębszych artystycznych wrażeń, do czego ko­ nieczna je st istotna muzyczna kidtura i muzyczne, a nie «wyjcowe» zrozumienie muzyki; chroniczny, beznadziejny dancing, ta najpotworniejsza z nieuświa­ domionych plag dzisiejszych społeczeństw; jeszcze najlepsza z nich: sport, który, o ileby był trzymany w ryzach, a nie rozdymany do śmiesznych rozmiarów jakiegoś kapłaństwa, mógłby przynajmniej sprzyjać odrodzeniu fizycznemu, nie niszcząc przez swoiste zagłupienie wyższych zainteresowań ludzi młodych i zdrowych. A do tego jeszcze puchnąca z dnia na dzień codzienna gazeta, której przeczytanie stanowi jedyny «poważny» wysiłek umysłowy conajmniej 80% ludzkości. To jeszcze dobrze zaawansowany palacz wytrzyma, ale o zajęciu się jakąś intensywniejszą umysłową pracą po skończeniu zajęć zawodowych, mowy być nie może. Coś go pędzi, gna, pcha 38

i brutalnie wyrzuca z sam ego siebie i z domu. On m usi gdzieś «zajść choć na chwilkę», tam pogadać, tu niby coś ważnego załatwić, co wcale ważnem nie jest, tam posiedzieć m usi, bo ktoś bez niego żyć nie może, co wcale praw dą nie jest, gdzieindziej znów ratow ać od czegoś kogoś, kto tego ratunku wcale nie potrzebuje i t. p. i t. p. Nieskończona jest pom ysłowość palacza w kierunku uspraw iedliw ienia przed sobą ohydnego zdenerwow ania, niepokoju i niem ożności skupienia się — podaję tu skrom ne, najprostsze przykłady — proces ten może przybrać najróżnorodniejsze formy, zależnie od struktu ry psy­ chicznej i życiowej sytuacji danego osobnika. Ty­ siące pretekstów znajdzie zatruty nikotyną, aby uspra­ wiedliwić to w strętn e »gnanie«, które wyw ołuje w nim przeklęty bezpłodny jad. O prawdziwem skupieniu się mowy być nie może — praca odbywa się gorączkowo, je s t pracą pozorną, a nie efektyw ną — zanikotynizowany człowiek udaje sam przed sobą, że pracuje, oszukując bezczelnie siebie i innych zewnętrznem czysto »szastaniem się« i »krzątaniem« — w istocie daje fałszywy tow ar za zm arnowane bez­ pow rotnie dary boże: czas i energję. Istotniej załatwi się to w szystko jutro, a każde ju tro je s t jeszcze gorsze. W ten sposób na m arne idą wszelkie po­ m ysły i projekty, unoszone ze śm ierdzącym dym em w sferę niew ykonalnego, t. zw. »niewykonabuł«. Po wieczornym m izernym «wstrząsie» w ystępuje potrzeba czegoś silniejszego, jeszcze bardziej »assom m ant« — dancingi stoją otworem. A potem jeszcze długo

39

w noc czyta się, paląc niesłychane ilości papierosów , głupie pow ieścidła oryginalne i tłom aczone,' którem i zalane są obecnie księgarnie, aby obudzić się naza­ jutrz z głową, jak kubeł pomyji, z niesm akiem w ustach i niesm akiem do życia, który da się jeszcze pokonać nową porcją śm ierdzącej trucizny. I tak żyje się »jako tako«, z dnia na dzień, tracąc z każdą chwilą poczucie istotności w szystkiego, zamieniając się nieznacznie a v bezm yślny, galaretow aty tw ór, niepodobny zupełnie do tego skonstruow anego indy­ widuum , którem się być mogło. Tym czasowość, duchowa krótkowzroczność, potęgujący się brak wym agań od siebie i innych, płytkość we w szystkiem , począwszy od filozofji, do koncepcji społecznych, poszukiw anie najlichszego tow arzystw a, niew ym agającego żadnego w ysiłku um ysłow ego — oto w łaści­ wości cechujące praw dziw ego palacza. Aby tylko dzień przew alił się jako tako, aby tylko wykręcić się sianem z trudnych zagadnień, aby tylko zamazać przed sobą niesam ow itą grozę życia, w ym agającą natężenia w szystkich sił w celu istotnego podołania straszliw ym zagadnieniom , które ono stawia. W sz y st­ ko jakoś sam o się załatwi. A pod m aską ożywienia i ruchliw ości, potęgująca się dosłow nie za każdem pociągnięciem dym u z ohydnego zielska, śm iertelna nuda i ponury onanistyczny bezw ład, będący skutkiem natychm iastow ego nasycania każdej chętki zagw azdrania sobie mózgu djabelskim czadem. Nieposzanowanie dla siebie tkw i na dnie tego w szystkiego. Jak człowiek świadomy tego, że z godziny na godzinę

40

staje się coraz gorszym kretynem , może pozwalać sobie na lichą przyjem nostkę, która go skretynia, je s t w łaściw ie niepojętym cudem. Chyba że tego nie rozum ie. Książka ta ma w łaśnie na celu otwo­ rzenie oczu tym , którzy giną przez nieświadom ość, a nie przez brak woli. Każdy palacz je s t ruiną, tego, którym m ógłby być, gdyby nie palił. Oczy­ w iście daję tu przykład krańcowy, na podstaw ie pew nych zjawisk, zaobserw ow anych na sobie, które w skutek częstego zaprzestaw ania palenia, nie rozwi­ nęły się w swej form ie ostatecznej. Ale trzeba przyjąć, że z m ałem i w ahaniam i na każdego, naw et na najw iększego tytana, wpływa palenie w podobny sposób.^ Jeden wytrzym a lepiej ten proceder, inny go­ rzej, ale mimo różnicy współczynnika natężenia, zm iany u różnych osobników będą jakościow o iden­ tyczne. »Hinter dieser glanzenden F assade sind nur Ruinen«, jak mówi o »obum ierających schizofrenikach» K retschm er, którego książkę »Kórperbau und Charakter» powinien znać absolutnie każdy człowiek w zględnie inteligentny. Możeby nareszcie ktoś zdecydował się przetłom aczyć na polski to w spaniałe dzieło. Ale u nas zawala się rynek księ­ g arski ohydną literaturą dla kretynów , temi potw ornem i krym inalnem i powieściami, od których naw et m ędrsi ludzie idjocieją, a w artościow e rzeczy w lite­ raturze całego św iata starannie się pomija. N iedość na tem : złudzone św ietnem i rezultatam i finansow em i obcych rekinów pseudo-literatury, nasze rekiniątka 41

też produkow ać zaczęły swoją cuchnącą tandetę, zaplugawiając znakomicie i tak już konającą naszą literaturę. Tfu — paskudztwo poprostu — »ot butaforskie m ajaczenia«, jak rnówił pewien generał. Palacz przyzwyczaja się brać nienaturalne, bezpłodne podniecenie za stan twórczy, przestaje rozróżniać między istotą rzeczy, a m aską, traci wszelką zdol­ ność w artościow ania. Plugaw e w łasne dowcipy bierze za najczystszy «esprit», ekskrem entalne z pod ciem nej gwiazdy wym ysły uważa za objaw ienia, a dupowate ględzenia za ostatni wybłysk «causeur’stwa». W ym agania jego m aleją i szuka tylko kupy durniów, w śród których m ógłby jeszcze brylować swoim zaćmionym mózgiem, a towarzystwo ludzi wyższej m arki nudzi go i męczy. W szelki um ysłow y w ysiłek i skupienie staje się prawdziwą torturą i gnuśny, gnijący w śm ierdzącym w łasnym sosie nikotynista, śm ieje się cynicznie z w łasnego upadku i m yśli sobie: «e, jakoś to będzie. Żyjemy tylko raz. Poco sobie czegoś odmawiać?. I tak je s t mało przyjem ­ ności)) mimo że gdzieś na dnie duszy bełkoce w nim jeszcze, szczególniej w pierw szych stadjach zatrucia, tajem ny głos o innem , lepszem życiu, które w sobie beznadziejnie zaprzepaścił. Stara się nie słu ch ać tego głosu i nienawidzi tych, którzy budzą w nim jakie takie wątpliwości. W iem na co się narażam pisząc te słowa, bo przecież 95% członków naszego społeczeństw a pali, a co gorsze zaciąga się, a z tych znowu jakie 50% przedstaw ia albo bezm yślne auto­ m aty, albo lżejszych i cięższych psychopatów — bo 42

są tylko te dwa gatunki palaczy. Ale niech tam.i. Mnie już i tak nic nie zaszkodzi. Jeszcze jedno: tytoń bezw zględnie odbiera odwagę. 0 ile na tle ogłupienia, które wywołuje, pozwala prze­ żywać w zględnie znośnie stany zbydlęcenia, wywo­ łane np. więzieniem, okopową wojną, ciężką chorobą, bezm yślną pracą, o tyle odporność palącego na gw ał­ tow ne niebezpieczeństw a, w ym agające tego charak­ terystycznego „w ytw arzania siły z niczego“ dla przeżycia chwil, przechodzących codzienną m iarę 1 dla racjonalnej obrony, je s t bezw arunkow o m niej­ sza. Chyba, że tak już ogłupiał, że wogóle w szystko mu już je s t jedno. Taki niech sobie pali do syta, niech się psia-krew zapali na śm ierć i szybciej znik­ nie z powierzchni naszej planety, by nie plugaw ić swoim żywym trupem bądźcobądź pięknego chwilami świata. Mimo bredni intuicjonistów i antyintelektualistów, nie rozum iejących słów, których używ ają i pokryw ają niem i w łasne ubóstw o myślowe, jedną z niew ielu najw iększych i najpiękniejszych rzeczy je s t chyba rozum ludzki. To je s t truizm . 1 ten rozum niszczyć system atycznie, otrzym ując wzam ian zsza­ rzałą wizję świata*), depresję psychiczną i ohydne zdenerwowanie, udające praw dziw ą siłę i napięcie! A wy, baby — o rozum może wam nie chodzi tyle *) M alarze, k tó rz y p rz e sta w a li p a lić , w iedzą n a jle p ie j ja k d z ia ła n ik o ty n a n a ich w izję k o lo ru , a naw et n a p e w n o ść r y ­ s u n k u . Ś w iat sta je się p o p ro s tu śc ierk ą , a lin ja ry s u n k u tra c i sw oją a b so lu tn ą p e w n o ść , tę jedyność, k tó ra je st jej n a jis to tn ie j­ sz ą w a rto ścią .

43

co nam, ale o piękną skórę tak. Otóż w asze zamsze, aksam ity, brzoskw inie i alabastry zm ieniacie na wy­ schnięte, brudne, pożółkłe szm aty. Może to w reszcie wam do rozumu przemówi, mimo że naogół m acie go m niej niż my. Nawet Antoni Słonim ski, który nie uznaje definicji pojęć, (patrz, jeśli chcesz, koteczku: słynna, dla m nie polem ika o „Sen srebrny Salom ei11, z Pom irowskim w „W iadom ościach literackich11) krzy­ czał kiedyś: „św iat nie je s t piłką footballową — św iat się zdobywa głową!u — i tę to głow ę zamieniać dla m arnej przyjem nostki w bezładny bałagan i śm iet­ nik, z którego nic nowego i w artościow ego narodzić się nie może — okropność!! Dlatego wzywam Ro­ dziców, aby katow ali dzieci zaczynające palić, jeśli inaczej do ich przekonania przemówić nie zdołają. Ale m ają praw o robić to tylko w tedy, gdy sam i nigdy nie palili, lub palić przestali. Niech m ężowie niepa­ lący gnębią (do to rtu r włącznie) żony, które palą, a żony niech zatruw ają (jak to one tylko podobno um ieją) w m aksym alny sposób życie mężów, aż póki wszyscy nie rzucą do djabła w strętnego nałogu. Niech przyjaciele podniecają się w zajem nie w szla­ chetnym sporcie „N P“, tak m ało u nas niestety roz­ powszechnionym . Niech kochankowie — ale dość. Teraz opowiem W am pokolei przeżycia tego, który palić przestał z dnia na dzień, ale n iestety dopiero od ju tra — bo te słowa piszę z parszyw ą „kum etą“ w plugaw ym pysku, zatruty zupełnie, z trudem utrzy­ m ujący się przy tak stosunkow o łatw ej pracy, jak pisanie tego „dziełka11, które tem niem niej powinno 44

być przez każdego przeczytane i na w szystkie języki przetłum aczone. Tak, od ju tra, od ju tra — trudno. Ale zobaczymy, czy w łaśnie od ju tra nie stanie się to praw dą i czy ja, W ielki M istrz Czasowego NP, nie pokażę W am wyższej m arki i czy nie przestanę od ju tra palić nazawsze. I jeśli kto m nie z papiero­ sem w zębach zobaczy, będzie m iał prawo pomyśleć, że zrezygnowałem z przeżycia końca życia na naj­ wyższym poziomie, na jaki m nie stać, że wogóle zrezygnowałem z siebie. Nie będę mówił tu o takich rzeczach, jak: skleroza, przyśpieszenie starości i po­ psucie żołądka, (a propos: ci, którzy twierdzą, że bez P. porządnie się „w y-tego“ nie m ogą, niech spró­ bują jeść śliwki i robić gim nastykę Mullera, a zo­ baczą)— chodzi mi tylko o psychikę. Tam te w szy st­ kie historje zostawiam specjalistom , ale oni też m uszą przestać palić, aby mieć sąd objektyw ny i dośw iad­ czenie. Aha — jeszcze jedno: niedobrze je s t nie za­ znawszy nigdy błogosław ionych skutków niepalenia po-raz pierw szy w życiu przestać i koniec, bez żad­ nych m anigansów — pierw szy raz w życiu, zazna­ czam. Taki pan, co nigdy nie przestaw ał i przestanie nagle, nie będzie palił rok, dwa może najwyżej, a po­ tem do palenia wróci i nigdy już nie przestanie. Znowu zacznie od 3 papierosów dziennie, a skończy na 60-ciu lub stu, nie m arząc naw et o pow tórzeniu próby. Złe skutki papierosów widzi się (nawet w lu­ strze) i odczuwa jasno i dobitnie, o ile po 3-4-ro-dniowej przerw ie zapali się na nowo. Poza czysto bydlęcą przyjem nością (czyż niem a lepszych do djabła sta-

45

rego!!) pierwszego, no powiedzmy 3-go łyku sm ro­ dliw ego dymu, odrazu w ystępuje ten stan który oprócz czysto fizycznych objawów (zawrotu głowy, sflaczenia łydek, ogólnego fizycznego rozm am ania, chęci pójścia gdzieś, sm aku ohydnej spalenizny) je s t próbką (M uster, echantillon) tych zmian psychicz­ nych, które są udziałem każdego palacza, z tą róż­ nicą, że przy takiem przerw aniu krótkiej abstynencji, m a on je podane w sposób skondensow any, a nie rozwleczone na przebieg całego życia. A więc przedew szystkiem ten charakterystyczny żal „poco ja zapaliłem (łam)?“. Za cenę wątpliwej przyjem ności smakowo węchowej (mamy przecież lepsze, psia-krew!) odczuwa się: zmącenie myśli, odosobowienie (ale przykre), niesw ojość i nieodpow iedzialność, brak de­ cyzji w najm niejszej rzeczy, rozwiązanie sam ego pępka osobowości, osłabienie (wiadomo czem są pa­ pierosy dla sportowców — kom pletną zgubą, gorszą od alkoholu), a nadew szystko to specyficzne zsza rze ­ nie rzeczyw istości, które znają tylko zapalający pa­ pierosa po kilkudniowej przerw ie, ten zalew pospoli­ tości i nudy, który można porównać do polania barw nego dyw anu kubłem szarych i gęstych nieczy­ stości. Życie traci urok m om entalnie i w szystko po­ w leka się krzepnącym szybko pokostem banalności, jałow ości i zwykłości. Człowiek czuje się znękanym i brudnym , mimo, że przed 1/2 godziną wyszorował się szczotką Braci Sennebaldt z Białej i w esoły był jak ptaszek. Każda kom órka zdaje się być oblepiona w strętnym , śm ierdzącym sosem — czemś w rodzaju 46

tego klajstru ohydnego, który grom adzi się w długo nieczyszczonej fajce. R atunku szuka się w 2-gim , 3-cim i 10-tym papierosie i po paru godzinach je s t się na dnie zwykłego upadku i wspom ina się tylko te kilka dni niepalenia, jako pobyt w jakiejś cudo­ wnej krainie krystalicznych barw , ognia, zapału, za­ dowolenia z siebie i najw spanialszych możliwości. A potem przestaje się naw et za tern tęsknić. W raca palacz nieszczęsny jak biedny koń do kieratu, do beznadziejnego kręcenia codziennego dnia, bez nadziei wybrnięcia, bez wyższych aspiracji (odwalić i odpo­ cząć jak bydlę), bez m ożności postępu w jakim kol­ wiek kierunku, naw et w sferze swej m echanicznej p rac y — je s t skończony i przew ażnie o tem nie wie. Ale gdzieś na dnie zostaje mu niejasne w spom nienie trochę m ęczących — to praw da — ale czystych chwil zm agania się z zabójczym nałogiem , kiedy to jeszcze m ógł w ybrnąć z m atni. Zm arnow ał w szystkie jasne możliwości życia dla nędznego wciągania do płuc przetw orów niedostatecznego spalania się dem onicz­ nego zielska z piekła rodem , słusznie tytoniem zwa­ nego (Ty-toń!). Palacz zaczynający palić po dłuższej przerw ie (od kilku m iesięcy zacząwszy) nie doznaje przew ażnie wyżej opisanych objawów. Przeciwnie — ma znowu to rozkoszne podniecenie, w które popadł zapaliwszy poraz-pierwszy, tylko bez ujem nych obja­ wów inicjacji we w strętny, upadlający nałóg — bez nudności, bólu głowy i tym podobnych zjawisk. Myśli sobie: „poco ja przestałem palić? Przecież to je s t cudowna rzecz. W alm y dalej“ I nieznacznie, 47

zaczynając od m ałych dawek, tylko zwiększając je w nierów nie szybszy sposób niż w tedy kiedy za­ czynał, przechodzi do stanu norm alnego, przew ażnie beznadziejnego już palenia i postępującego z niem krok w krok zagłupienia. Nie ma on tych lcryterjów dla ocenienia sw ego upadku, co ten palacz, który choćby kilkakrotnie naw et przestaw ał i zaczynał znowu — nie czuje skutków ostrego zatrucia, które w ystępuje po krótkiej przerw ie, na tle silnych obja­ wów abstynencji, w skutek braku antydotów, w ytw a­ rzanych przez organizm . Ten, co zrobił krótką próbę, lub kilka takowych, przestanie czy prędzej czy póź­ niej na całe życie. W spom nienie cudownych chwil w yrzeczenia się nie da mu napew no spokoju i g ro ­ zić będzie w m om entach naw et najlepszej zabawy w idm em zm arnow anego beznadziejnie życia, które mimo w szystkiego, co przeciw niem u pow iedzieć można, je s t przecie jedno i jedyne. Dlatego ci, którzy przestaną i potem znów zaczną, nie m artw ią się tern zbytnio i nie przesadzają okropności sw ego upadku. Zdobyte w ten sposób doświadczenia um ocnią ich tylko i w pew nej decydującej chwili zerwą z popełnianem system atycznie postępow em um ysłow em sa­ m obójstw em nazaw sze. Bo nietyle chodzi o płuca, arterje, gardło, serce i żołądek, ile o m ózg i system nerwowy, o rozum i jasną wizję rzeczyw istości, bez których naw et płuca centaura i żołądek świni nic nie pom ogą. Dla zaprzestania palenia trzeba w ybrać odpowied­ nią chwilę. Najlepiej nie robić tego (jak niesłusz-

48

nie czynią niektórzy) w okolicznościach wyjątkowych: na wakacjach, w podróży, czy bezpośrednio po za­ kochaniu się, a nawet po zaręczeniu. Powrót do nor­ malnej codzienności przypomni zaraz o niedawnym jeszcze nałogu i zmusi do usprawiedliwienia pierw­ szej niechęci do zwykłego życia, uczuciem braku okropnego, w swej zdradliwości pochłaniania najlep­ szych władz ducha, narkotyku. Najlepiej je st prze­ stać palić w ciągu spełniania najbardziej zwykłych, codziennych zajęć. Można jeszcze conajwyżej uczy­ nić to w sobotę, lub wilję jakiegoś święta (byle nie przed Bożem Narodzeniem, lub W ielką Nocą), aby jeden dzień mieć wolny dla przyzwyczajenia się do nowego stanu. Pod żadnym pozorem nie trzeba przez kilka dni przyjmować wieczornych zaproszeń. Śpiączka zaraz po kolacji i niemożność prowadzenia normalnych rozmówek towarzyskich (brrr — co za ohyda!) są bardzo dogodnemi pretekstam i do „zapa­ lenia sobie jednego44. „Jeden przecie nie zaszkodzi44— bąknie skwapliwie jakiś palacz, który jak wszyscy nałogowcy lubi widzieć kuzyna, sąsiada, czy przy­ padkowo spotkanego gościa, a nawet (a może właś­ nie właśnie — kto wie?) przyjaciela, w tym samym upadku, w którym on sam się znajduje. Stan bez­ pośrednio po przestaniu należy przeżyć w skupieniu, w towarzystwie najbliższych —- (na dalszych nie ma się coprawda nawet ochoty) — bo stan ten (o ile się wreszcie za 3-cim, lub 4-tym razem przyrzeczenia dotrzyma) nigdy już nie wróci. A nad­ zwyczajny to jest okres — tak jakby się zażywało 49

jak iś nieznany narkotyk. Bo i tak je s t zaiste. O rga­ nizm, tru ty system atycznie, zmuszony je s t do wy­ tw arzania jakichś anty-ciał do walki z zalewającą go trucizną. Zwolnione ze sw ych w strętn y ch obo­ wiązków te raczej przeciw -ciała (poco łączyć cudzo­ ziem ską przyczepkę z polskiem słowem) szaleją same. Zatrucie tą antynikotyną je s t tak przyjem ne, że w y­ nagradza po-stokroć przykrości abstynencji. Trzeba się tylko w słuchać w głos swych kom órek i bebe­ chów, a naw et „psychicznych g łęb i11, a nie wmawiać w siebie, że żyć bez papierosów niepodobna i nie jęczeć ciągle: „ja chcę palić, nie m ogę mówić, pra­ cować, nic mi się nie chce robić11 i t. p. Należy mówić, robić coś, przeżywać tak w łaśnie, jak naka­ zuje dane usposobienie—należy je w sw oisty sposób w ykorzystać. A przedew szystkiem co do pracy: w 3— 4 dni w ystępują już dodatnie skutki w yrze­ czenia, w związku z w ydajnością roboty, tak um y­ słow ej jak fizycznej, a to, co się przez pierwsze 3 dni straci w skutek pew nej, naw et rozkosznej, niem rawości, okupi się latam i całem i napraw dę „ra­ dosnej tw órczości11, choćby to było naw et rąbanie drzewa, lub rachow anie na m aszynie. Ale trzeba stosow ać ten sam w ysiłek co zwykle, a nie zwalać niechęci do jego wykonania na stan NP. (To samo stosuje się do stanu NPi = nie-picia). W zrasta w sku­ tek niepalenia sum ienność wykonania w szelkich ro­ bót, jak również wynalazczość we w szystkich kie­ runkach, a stąd i ekonom ja w ysiłku. W zrasta też apetyt i ilość potrzebnego snu— ale tylko początkowo.

50

4 —5 dni można żreć ile wlezie, a potem już łatwo opanować ten zdrowy zresztą instynkt organizmu, budzącego się do nowego życia. W cale nie trzeba obżerać się tak intensywnie i tyć jak tuczona Świnia, jak to niektórzy robią. W ciągu 3-ch tygodni kwestja odżywiania się je st uregulowana kompletnie przy minimum dobrej woli w tym kierunku. Tylko nie dać się opanować temu „zastępczemu11 pozwalaniu sobie na wszystko inne, jako wynagrodzenie za cier­ pienia tytoniowej wstrzemięźliwości. Tej właściwości pozytywnie przyjemnej pierwszej fazy abstynencji nie mają, o ile wiem, inne narkotyki. Znam trochę (trochę, powtarzam do stu tysięcy djabłów!) głód alkoholowy i ten jest jako stan psychiczny w pierw­ szym okresie bezwzględnie nieporównywalnie przy­ krzejszy od głodu tytoniowego. W ykorzystać nale­ życie ten stan wspaniały nie każdy potrafi, bo nie każdy umie słuchać głosu swego Dajmoniona. Dla­ tego na ten punkt zwracam największą uwagę. W y­ starczy pójść na samotny spacer, aby mieć wszyst­ kie atuty w ręku. I niech nie plotą pesymiści, że zdolność wykonania tego je st w związku z indywi­ dualną konsystencją i że niektórzy nie mogą i że „meine W ahrheiten sind nicht fur die Anderen11. W szystko zależy od nastawienia zgóry. Niektórym poleca się zaprzestanie palenia po uprzedniej „popojce11, o ile już dawniej pić nie przestali. Jedno drugiemu pomaga znakomicie. Do drugiego śniada­ nia mogą kropnąć już tylko jedną wódkę na NP, do wieczora piwo, a nazajutrz koniec ze wszystkiem 51

i stan cudowny, krystaliczny, wzniosły! Najlepiej je s t przestać palić od sam ego rana. Trzeba się przy­ gotować na nieprzyjem ne 1/2 godziny — po umyciu się je s t już dobrze. Ale nie każdy w ytrzym a te 1/2 godziny, które je s t napraw dę przykre: trzeba w ciągu tego krótkiego czasu zwalczyć całą ohydę ranka, po uprzedniem napaleniu się nocnem, bez pomocy papierosa. Można też palić do umycia się i przestać równo z um yciem się. Można i o 12-tej w południe, w yszedłszy na m ały spacer, lub o 5-tej, a naw et 7-ej wieczorem, ale to już tylko jako niejako przy­ gotow anie do przestania rannego. Najlepszy je s t jednak system od chwili przebudzenia się—z uprzed­ nią „popojką11, lub bez — w obec wielkości celu to naw et je s t praw ie że obojętne. Zaraz rano w ystępuje już pewne ożywienie zankylozowanych w jadzie kom órek i to nie tylko mózgowych i nerw ow ych, ale i całego ciała. Odczuwa się kom órki tak, jakby koło odczuwało kulki w osi, świeżo wy­ m yte i naoliwione. Przychodzą oczywiście z początku takie myśli, raczej myślowe wywłoki: „to jednak je s t nonsens. Co mi tam! Będę palił i koniec. Żyłem dotąd tak — co ja będę sobie głow ę zawracał jakiem iś abstynencjam i, które więcej może energji zabierają, niż samo palenie11. Na takie m yśli trzeba poprostu plunąć — niewolno wdaw ać się w najlżej­ szą choćby dyskusję z dem onem narkotyku—wiadomo, że jego djalektyka,polegająca na zlekcew ażeniu czasu, m usi być silniejsza. Tu wola, ta zwykła, prosta, nie­ skom plikowana, nudna czasem jak cholera wola, 52

m usi powiedzieć swoje: „nie będę palił(a), choćby tam (gdzie, gdzie?) nie wiem co“. I wytrzym ać. Już pierw sze w ytrzym anie daje odskocznię do następnego. A dobry Dajmonion nie daje długo czekać na nagrodę. Zjawia się ona w postaci rozkosznego poczucia wol­ ności i swobody i tej „igriw osti um a“, błyskotliw ości um ysłu, o której mówi Stefan G lass i ja też za nim. Energja psycho-fizyczna w zrasta z m inuty na m inutę i fale jej m ijają się z falami zdrowej senności i zdrowe­ go ogłupienia i dzikiego apetytu. Żreć ile wlezie i spać, choćby co chwila — nic to. Dobra nasza — bonne la nótre. Tylko nie zwalać całej poprawy na stan NP. i prócz w ysiłku zasadniczego, tego z zaciśniętem i „zębom a”, podpuszczać ciągle ten zwykły w ysiłek codzienny, który się robi norm alnie, aby podołać zwykłym zajęciom i obowiązkom. Najgorszy je s t ranek następnego dnia, po nocy w czasie której śpi człowiek (ew entualnie „sprytne bydlę w surducie”) z siłą 40-stu susłów parowych. Nie chce się taki osobnik zbudzić z tą myślą, że rano nie czeka go rozkoszny pozornie „papirosik” ranny, naczczo, lub po tak zwanej „kaw usi“. Uczucie pustki i nudy zdaje się być nie do przezwyciężenia. Poczucie nonsensu je s t tak wielkie, że zapalenie tego „papirosika“ wydaje się szczytem sensu wogóle, czemś bez czego św iat je s t nieznośnym chaosem , istnienie w ięzieniem , a życie, które podjąć trzeba jakim ś sm rodliwym ciężarem . Zerwać się, nie m yśleć nic psia-krew , odwalić 8 ćwiczeń Mullera, choćby zęby pękały od zaciśnięcia, buch do tubu, m etalow ej misy, 53

lub łazienki (o tem osobno w appendixie) i do ro­ boty „wo cztoby to ni stało 11, „coute que coute11 (tak zwane po rosyjsku „kutkiekutnoje rozpołożenje ducha11. Tak — przyznaję to: przychodzą tak straszne chwile poczucia bezsensu w szystkiego, nietylko całego Istnienia, ale najnorm alniejszego, najszczęśliw szego, najbardziej bydlęcego życia, że choć gryźć granity i popijać benzyną. W ytrzym ać: godzinę, dwie, choćby trzy. W ypić m ocnej herbaty czy kawy nawet, jeśli serduszko je s t w portkach i puls spadł poniżej 50-ciu uderzeń na m inutę. Nic to — zaraz będzie lepiej. Zaraz przyjdzie ten rozkoszny stan poczucia tego, że się panuje nad w strętnym , słabym bydlakiem w sobie, że się je s t ponad nim, że się jedzie na nim, jak na burej suce, ku niedosiężnym zawsze celom swego przeznaczenia, a nie gwazdra się, gwajdli i gwędoli pod nim, z zaprzepaszczoną ludzką god­ nością i wolą w strzępach, jako nędzna ofiara podłego m echanizm u, nakręconego zżółkłem i łapam i najpodlejszego z djabłów, tego „od nikotyny11. Coraz więcej będzie chwil takich i po 5-ciu lub 6-ciu dniach wahań, po okropnym kryzysie „bezsensow ­ ności Istnienia w ogóle11, na 6-ty (lub u niektórych na 10-ty dzień) czuje się, że pierwsza podstaw a je s t zbudowana— że je s t nieom al dobrze. Nie dać się skusić tej „dobroci11 i rżnąć dalej — oto zadanie. W yrobić w sobie to poczucie obowiązku dążenia do doskonałości — złe samopoczucie powinno być w tym stanie uważane za luksus, na który nas nie stać i koniec. A z chwilą kiedy to uczucie (a je s t

•o nie w stanie NP. o 100% łatw iej niż w P, nie mówiąc już o Pi) się zjawi można uważać palacza za praw ie uratow anego. Zadowolenie ze zdobywania nowych obszarów ducha, nie zamroczonych odurniającym , kretynizującym , jełopizującym dymem, staje się nieludzką rozkoszą, której szanujący się osobnik (naw et stosunkow o dość bydlakow aty i głupi) wyrzec się już nie je s t w stanie. A teraz zwierzenia ze stanu niepalenia NP dzień po dniu, pisane na gorąco, zu­ pełnie szczerze, bez żadnej propagandystycznej przesady: NP— 1 = Bydlęca rozkosz istnienia. Zanik dość znaczny (chwilowy jak to wiadomo z doświadczeń uprzednich) intelektu. W ściekły apetyt i senność. W zm ożona odczuwalność w stosunku do w szystkie­ g o — tak ujemna, jak dodatnia. Przezw yciężenie rannego pesymizmu bez p. dało wiele zadowolenia. NP—2 = Chwile dzikiej rozkoszy z powodu .,,oczyszczenia się“. W zm ożone uczucia m etafizyczne­ go nienasycenia. Chwilami dzika chęć zapalenia, w celu uwolnienia się od pew nego sm utku przem i­ jania. Lekka nieobecność sam ego siebie w świecie. Zwężenie ogólno-psychicznego pola widzenia daje pewien optymizm, zresztą nieistotny, ale dobry na pierw sze dni NP. Całe życie na P stopione w jedną pigułkę. W y stę p u ją z niebyw ałą w yrazistością w spo­ m nienia bardzo daw nych okresów na NP. NP—3 = Daleko krótszy okres porannego znie­ chęcenia. Krótkie okresy dość silnej rozpaczy, niczem nieuspraw iedliw ionej, szybko zostają zatłam szone na-

55

rastającą chęcią życia. Chwilami potw orny nonsens w szystkiego na NP, kusi do palenia: cóż bowiem je s t ten skrom ny dymek, wobec tego, że i tak w szystko sensu nie ma. Ale poczucie dalszego dy­ stansu i możliwości, rozwiewa te pokusy. Dzika roz­ kosz czystości w ew nętrznej potęguje się ku wieczorowi. Daleko w iększa zdolność przystosow ania się dozm iennych w arunków i niespodzianek. Nota dra D. Prokopowicza. Często spotyka się ze zdaniem , że papieros ułatw ia skupienie myśli przy pracy um ysłow ej. Zdanie to je s t tylko pozornie słuszne, gdyż w rzeczyw istości spraw a ta przedstaw ia się w sposób następujący: W norm alnym stanie św iat świadom ości oświeca dużo przedm iotów naraz, tak że z jednej strony potrzeba pew nego wysiłku woli, aby skupić uw agę na jednej rzeczy, z drugiej strony — gibkość m yśli ułatw ia nieoczekiw ane skojarzenia. Zaciągnięcie się papierosem przykręca niejako lam pę świadomości, toteż ośw ietla ona m niejszy krąg: co przedtem było w półm roku —• teraz tonie w ciem ności. W sk u tek tego łatw iej j e s t — wobec m niejszego wyboru przed­ m iotów — skupić uw agę na jednej rzeczy (na tern więc polega ułatw ienie skoncetrow ania uwagi), ale z drugiej strony w tej zadymionej atm osferze kon­ tury rzeczy stają się zamdlone i obrzem iałe, zatraca się świeżość i ostrość widzenia, zleniwiała m yśl asocjuje z trudem i na niedaleką m etę.

56

ALKOHOL

(C2H5 OH)

t y l e o tym nieszczęsnym alkoholu je s t już napi­ sane, że niedobrze się robi, gdy się w tej spraw ie i,dotyka pióra11, jak mówił (negatywnie zresztą) w pew­ nym wywiadzie Ferdynand Goetel. Cóż robić — coś powiedzieć w tej m aterji trzeba, gdy się wypiło w prze­ ciągu 15-tu lat „niem ało11 hektolitrów tego płynu i posiada się taką wiedzę, co do jego tak dodatnich, ja k i ujem nych skutków. Jestem za absolutną prohibicją *), ale m uszę przy­ znać, że czasami, mimo że m ożnaby się ostatecznie bez niego obejść, alkohol załatwia m nóstw o niepo­ rozum ień, tak w ew nętrznych, jak i zew nętrznych. W e d łu g m nie powinien jedynie być dozwolony, do czasu, artystom i literatom , którzy wiedzą z absolutną pewnością, że w krótkim czasie m ogą się „wyprztykać“ i że bezw zględnie bez pom ocy alkoholu nicby w artościow ego nie stworzyli. Ale ten problem at,

*) To znaczy tak co do wina jak i piwa. A lk oh olicy u rod ze­ ni, ccwódczanin, będą pić piw o i w ino, tylk o w szalonych ilo ś­ ciach. A reszta rozp ije się też p o w o li p od legając jeszcze p o w o l­ nym skutkom działania ub oczn ych sk ład ników tych napoi, prócz zatrucia samym alkoholem . Zresztą piw o i w ino w 95% to tylk o w stęp do «stiffdrinków », czyli pop rostu w ódy.

57

w obec nieistotności literatury, która zaczyna kończyć się w naszych czasach (o czem obszernie gdzieindziej) i końca sztuki, który naw et zdaje się dla najw ięk­ szych gigantów optym izm u p rzestaje być m item , *) traci także na swej, pozornej już jadow itości. Go kom u po tem i czy warto, aby naw et artyści truli się narkotykam i, w obec tego, że ich ostatnich pod­ rygów form alnych nikt już napraw dę nie potrzebuje. A w innych sferach, jeśli nie doraźnie, to w każdym razie na przestrzeni już paru lat, daje alkohol skutki psychiczne tak ujem ne, że odruchem każdego sza­ nującego się człowieka i społeczeństw a powinna być absolutna (naw et m ałe piwo wykluczone!!) abstynencja i' prohibicja. I niech nie gadąją alkoholicy, tak zwani „um iarkow ani11 (najgorszy gatunek) o zwiększeniu potrzeb na inne narkotyki, o „zdrow otności11 m ałych dawek, o konieczności używania sfałszow anych pro­ duktów i t. p. bzdurach. W ten sposób żadna wielka ideja nie byłaby nigdy wprowadzona w życie. Tylko ostre postaw ienie kw estji przez m ałą grupę ludzi, umożliwia powolne filtrow anie się przem ian w bez­ w ładne cielska społeczeństw. Ale następnie tylko zorganizowana akcja może utrw alić choćby w części dobre skutki i rozpuścić skoncentrow aną ideję w rozczyn, z początku słaby, którego siła będzie jednak

*) P rzep ow ied ziany został przezem n ie jeszcze przed wojną, w r. 1912, w pracy n iestety (?) n ieo g ło szo n ej, która w eszła p o ­ tem w pew nej transform acji w książkę: «Nowe form y w malar­ stwie)).

58

*•

w zrastać stale, w m iarę ciągłego, w ytężonego dzia­ łania. Um iarkowanie postaw iona kw estja skazana je s t zgóry na zagładę. Świat posuwa się naprzód (względnie w tył, w pew nych sferach) skokami i bez rew olucji w najszerszem znaczeniu bylibyśm y dotąd w okresie totem izm u, m agji i ludożerstw a. Może byli­ byśm y szczęśliw si— kto wie? Ale jeśli już raz spo­ łeczeństw o zgnębiło indywiduum , to powinno je dognębić szybko do końca. Kłamliwy okres dem o­ kratycznych pseudo-sw obód ma się ku końcowi. Pojęcie dem okracji było ostatnią m aską dla giną­ cych daw nych w artości w stanie rozpadu. Dlatego uważam, że mimo iż Europa je s t nerwowo roztrzę­ siona i zniekształcona wojną i mimo kryzysu, który to wywołać na czas pewien może, powinno się dą­ żyć do zupełnej prohibicji na tle psychologicznego, a nie fizjologicznego uśw iadom ienia w szystkich oby­ wateli. Nawet jeśli narazie um iarkow any alkoholizm może mieć pozornie dodatni wpływ w kierunku bez­ bolesnego zm echanizowania ludzkości, okupione to będzie depresją, której skutki trzeba będzie zwal­ czać przez setki lat, podczas gdy abstynencja da się osiągnąć za cenę m oralnego i fizycznego jednora­ zowego w strząsu jednego pokolenia. Faktem jest, że przy pomocy alkoholu da się do­ konać w danej chwili czynów, którychby się bez użycia go w tej w łaśnie chwili nie dokonało. Chodzi o to, czy w danym fachu i przy danej strukturze psychicz­ nej w arto ryzykować ruinę w przyszłości dla pozo­ staw ienia po sobie działania czynów i tworów, które

59

ostatecznie możnaby osiągnąć przy w iększej pracy i wysiłku bez tej pomocy. Zdaje się że napraw dę jedyną sferą, w której jeszc ze (zwracam uw agę na to jeszcze) problem at ten ma pozory istotności, je s t tw órczość artystyczna i literacka. Bo ostatecznie rzecz biorąc, to czy się dany „pism ak“ czy „artystyczny b łazen11 (bo tak m usim y określić ten zanikający rodzaj ci-devant pra­ cowników um ysłow ych w stosunku do wielkości przem ian społecznych) skończy w cześniej, czy póź­ niej, mała będzie stąd pociecha czy zm artw ienie, tem bardziej, że nigdy (w przeciw ieństw ie do innych sfer działalności) nie będziem y mogli przewidzieć, czegoby m ógł jeszcze dokonać i czy skończył się we właściwym czasie. Sferę tę cechuje fantastyka psychologji, nieobliczalność i nerw ow ość—w ystępuje w niej pierw iastek tak zwanego natchnienia. Mówię to bez oczu wzniesionych w górę, zupełnie poprostu — natchnienie je s t faktem i to faktem taksam o pod pew nem i w zględam i zwykłym, jak jedzenie i picie. Tyle tylko, że nie można poznać dokładnie w arunków jeg o pow stania — czasem naw et jeden kieliszek wódki może być przyczyną stw orzenia rzeczy napraw dę wielkich, jako point de declanchem ent — niem a na to polskiego słow a — a szkoda. W szystko zależy od dystansu, na jaki je s t zam ierzone dane życie i dana twórczość. Zwracam tylko pewnym lu ­ dziom uwagę na przykry wypadek: — oto można uważać siebie za krótkodystansow ca i zniszczywszy się gruntow nie przedw cześnie i nie dokonawszy obie-

60

canych sobie i innym dzieł, znaleźć się w obec szar lonych pragnień na dalszy dystans i nie m ieć już w tedy ani dość siły, ani odpowiedniej organizacji w ew nętrznej dla ich spełnienia. N atchnienia też nie łowi się przypadkiem poza pewnem i granicam i, w któ­ rych ono narzuca się samo. Jeśli ktoś w przerw ach od chwil takich będzie tylko pił, uganiał się za dziewczynkami, siedział w kinie lnb na dancingu, zm arnuje w sobie ten dar bardzo szybko. Jedyna rzecz dla artystów i literatów , to w ypełnianie chwili pustki twórczej intelektualną pracą. Ale m ało kto dzisiaj to robi. Ich to nudzi biedaków — wolą się bawić; ale niedaleko zajadą w ten sposób. W id ać to już na poprzednim pokoleniu, a ci „najm łodsi" trw o­ nią swe siły zdaje się w jeszcze szybszem tem pie i alkohol wraz z nikotyną nie je s t w tym procesie bez przyczyny. Ale m niejsza o nich — to je s t rasa wym ierająca. M ogłaby wym rzeć w trochę piękniej­ szych i potężniejszych form ach—.trudno. Lecz jeśli chodzi o w szystkich innych działaczy i pracowników, to m usim y oświadczyć się bezw zględnie przeciw alkoholowi. Ja sam do 30-go roku życia nie piłem praw ie nic. Później czasami używałem alkoholu przy pisaniu pierw szego szkicu rzeczy scenicznych. By­ najm niej nie pisałem po pijanem u — tylko w skutek chęci szybkiego naszkicowania całości, m usiałem się wzm ocnić parom a wódkami, poprostu dla dodania sobie sił. Pow ieści moje, w brew m niem aniu niektó­ rych, są kom pletnie „narkotik— und alkoholfrei". Ry­ sow ałem zaś po pijanem u to przyznaję i to nietylko

61

po pijanem u, ale eksperym entow ałem ze w szystkiem i znanem i narkotykam i i mimo, że stanów tych, jako takich, nie uznaję, w portretach, w tych w łaśnie sta­ nach robionych, dokonałem na bardzo m ałą skalę rzeczy, którychbym jednak bez tego nigdy wykonać nie potrafił. Zaznaczę tylko, że nie uważam prac tych za skończone dzieła sztuki, ale za coś w swoim rodzaju zupełnie odrębnego. P o rtret jako taki je s t psycho­ logiczną zabawą przy pomocy artystycznych środków, ale nie dziełem sztuki -— m ógłby niem być oczy­ w iście przy pewnych w arunkach, jak i trzy jabłka na serw ecie, czy walka byków. Ale dość o tern — nudne to jak cholera — ani sztuką, ani teorją nie m yślę się w ięcej zajmować. A więc któż nie zna dziwności pierw szych chwil poznania się z alkoholem. Nie będę wdaw ał się tu w analizę tych m omentów, aby nie zachęcić kogo do ich zakosztowania. W ciągnięcie się w alkoholizm postępuje daleko szybciej, niż przyzwyczajenie się do nikotyny. Byłem pijakiem bardzo początkującym , ale wiem coś o tein. Alkohol działa potężniej niż nikotyna — dodaje tak zwanych „skrzydeł11 myśli i uczuciom. W szystko zdaje się łatw em i bliskiem , jło najtrudniejsze rzeczy wydaje się, że trzeba tylko sięgnąć. Sięga się i naw et za pierwszym, drugim razem coś w tej ręce zostaje. Sięga się trzeci raz i czwarty — zostaje coraz m niej. Ale przyjem ność łatw ego sięgania je s t wielka i tak się szybko człowiek „w ysięga“, że potem nie zostaje mu nic, a sięganie trw a dalej i ogranicza się tylko do zamiarów. Alko62

holicy żyją zam iaram i — przestają oceniać objektyw ne wyniki swych w łasnych, pozornych wysiłków. Bo w ysiłek je s t pozorny i za każdym razem spuszczenia się na pomoc „przezroczystego płynu“ osłabia się zdolność dokonania praw dziw ego aktu woli, który stw arza podstaw ę do dalszego działania. Alkohol tę podstaw ę niszczy, przyzwyczajając nałogow ca do za­ stępow ania autentycznej woli przez protezę. O ile nikotyna je s t tylko środkiem pomocniczym, dopinguje, ale ostatecznie wykonać trzeba w szystko samem u, 0 tyle alkohol daje złu d zen ie stw arzania i w tem leży jeg o w yższe niebezpieczeństw o. Jest to jednak tylko złudzenie: pozwala on kom binować dany m aterjał, ale nie stw arza rzeczy nowych, chyba tam, gdzie w g rę wchodzą kw estje techniczne, poprostu zręcz­ ność rąk (czy innych członków) przy szybkim rysunku (i to specjalnie przy rysow aniu z natury), improwizacji n. p. fortepianow ej, przy grze w bilard (małe dawki!!), w tańcu improwizacyjnym i innych mniej szlachet­ nych czynnościach. Ale bezw zględnie zgubnym je s t w szędzie tam , gdzie chodzi o operow anie pojęciami. Ułatwia połączenia — m oże pomóc do skonstruow a­ nia ad hoc hum orystycznej mowy n. p., ale nie po­ m aga tam, gdzie chodzi o spraw ność ośrodków naj­ wyższych, przy kom ponowaniu poezji, dram atów i po­ wieści, w szystko jedno, że dwie pierwsze istności są dziełam i sztuki, a trzecia nie — m aterjałem ich są pojęcia. Uczuciowe skojarzenia następują szybko 1 bez w ysiłku i często z nich jeszcze, jako z m aterjału, dadzą się wyrobić na trzeźwo wyższe w artości,

63

ale jeśli chodzi o sam o „koncypow anie“, działanie alkoholu je s t złudą, szczególniej dla typów schizoi­ dalnych. Jeszcze pyknik łatw iej sobie poradzi z krótkiem spięciem mózgowem, na tle zwałów lippoidów, którem i są obłożone jego nerw y i gangliony. Ale dla początkującego naw et „schyzia“ alkohol je s t za­ bójczy. Obnaża nerwy, które wpraw dzie drygają i dygocą, ale jak części jakiegoś rozklekotanego gruchotu, a nie zdrow em tętnem potężnej machiny. Ale przyjem ność doraźna je s t większa — alkohol usuwa nudę, tę intergralną część prawdziwie wiel­ kiej tw órczości, bawi zbyt sam ym aktem tw orze­ nia, a nie daje skontrolow ać wyników przez ogól­ nie optym istyczny ton całości procesu — dotyczy to nietylko pracy, ale w szystkiego. Nie pozwala on bo­ wiem widzieć ujem nych stron żadnego zjawiska, pozbawia krytycyzm u, każe się zachwycać najbezecniejszem i bzduram i, zm usza do w idzenia utajonych konstrukcji tam , gdzie je s t śm ietnikow y chaos, dezor­ ganizacja i zgnilizna. Stąd je s t alkohol przyczyną pow staw ania psychologji „nieuznanego genjusza“ tak rozpow szechnionej szczególnie u nas i w Rosji, może w łaśnie w skutek nadużywania tego trunku. W szystko to są skutki alkoholu, rzecby można dodatnie, ale chwilowe. Nikotyna słabą daje reakcję — alkohol w prost potworną. Jako lekki narazie objaw abstynencji, pow'Staje nazajutrz tak zwany „katzenjam m er14, czyli po polsku „glątw a“. Na niej to m ożna oglądać w za­ rodku stan końcowy, który u niektórych w ystępuje ju ż w rok lub dwa od chwili zaczęcia nadużywania

64

alkoholu, zależnie od siły system u nerw ow ego i innych organów. Ten stan m usi być zalany now ą dawką, jeśli nie natychm iast, (co czasem, jeśli dawka nie je s t zbyt wielka i nie je s t początkiem now ego chla­ nia, je s t korzystne) to po pewnym czasie. Gdyż za­ trucie takie trw a 3 — 4 dni, a w następstw ie naw et po m inięciu objawów ostrych, wyw ołuje charaktery^ styczną nudę alkoholików: wszystko zdaje się nie to, horyzont daleki je s t zagwazdrany, poczucie że cokol­ wiek się zacznie m usi skończyć się klęską, zgniły pesym izm , w rażenie krótkości życia, nic nie w arto zaczynać, — e co tam pięć lat będę krócej żyć i bęc — po jednem u — zwykle ktoś przyjdzie w tym samym stanie, co ułatwia znacznie rozpoczęcie nowej serji i koniec — dany osobnik znajduje się już na po­ chyłości. Znowu w racają dawne złudzenia: nie je st wcale tak źle — od ju tra zacznie się nowe życie, przecież się nie będzie więcej pić. Chodziło tylko o zobaczenie tego, co je s t na dnie. Jest tam jeszcze coś, więc oczywiście pod wpływem wódy burzy się to i bulgoce i przewala się i zwykła kałuża codzien­ ności zdaje się groźnem , w spaniałem morzem, a pły­ w ające po niej odpadki im itują wielkie okręty, wio­ zące skarby ku nieznanym brzegom . Mało kto zatrzyma się po 3-ch kolejkach. Przew ażnie (jest to typ pijaka rosyjskiego) dojeżdża się się do samego dna, nie zadaw alniając się w zburzeniem powierzchni sw ego bajorka. Tam następuje przejrzenie pustki i koniecz­ ność chlania dalej, aż do zupełnej zatraty wszelkiej oceny, aż do plugaw ego, tragicznego taplania się we

65

w łasnem nieudaniu się, w którem następuje osta­ teczne zadowolenie. Jedni piją w łaśnie te „parę wó­ deczek" i potem coś jeszcze w ogóle r o b ią — je s t to typ na dalszy dystans niebezpieczniejszy — są to kandydaci na alkoholików codziennych. Inni zachlew ają się na całego i muszą zrobić parę miesięcy, tygodni, potem dni, przerw y. Ale ostatecznie dwie te „linje rozwojowe" konw ergują ku w spólnem u kie­ runkow i— pierw si zw iększają dawkę „paru wódeczek" do 20-tu, 30-tu i więcej, tam ci zm niejszają interw ały w iększych tak zwanych „stuknięć". Obu grozi ten sam wynik: zidjocenie, zanik woli, niem oc, niem oż­ ność w szelkiego czynu. Oczywiście na to mi powiedzą optym iści, że mieli „w ujka", który um arł jako czer­ stw y, różowy staruszek lat 92-ch, który codziennie do obiadu i kolacji chlał „literatkę" vel „angielkę" czystej wódy, albo babkę, która zakrapiała się od rana „ziółkam i", czyli wychlew ata co dwie godziny je d n ą m ałą wódeczkę zabarwioną jakąś, nieszkodliw ą zresztą, trawką. Ale tym znowu odpowiem: w yjątki nic nie znaczą, a staruszeczek byłby może jeszce czerstw iejszy, a babka nie um arłaby w wieku 85-ciu lat, tylko stu. Ludzie starsi tw ierdzą często, że zad ługo żyją — więc może lepiej byłoby gdyby chlali? Kto wie? Nie będę tu roztrząsał tych problem atów n e o -p se u d o -m a ltu z ja ń sk ich . W A ustralji zjada się starców i zbyteczne dzieci, z powodu życia koczowni­ czego i bezm ieszkaniow ego tam tejszych, w ym ierają­ cych z degeneracji, plemion. Etyka je s t kw estją w zględną — polega na stosunku indyw iduum do grupy

66

społecznej, zależnego od tysiąca czynników zmiennych. A zresztą ta zasada nieszkodliw ości alkoholu stosuje się tylko do ultra-pykników i nie może być brana pod uwagę gdy chodzi o tonus i tętno całego spo­ łeczeństw a, mimo że w edług m nie pyknicy zaczynają brać w ogólnym rozwoju górę nad podupadającym i schizoidam i, których perihelium przeszło pod koniec 18-go wieku. Przeczytajcie wogóle K retschm era, czy­ telnicy — dobrze wam to zrobi, mimo że krytyk, p. Furm ański woli i zaleca naw et „D zikuskę11, (czyje to je s t, naw et nie wiem) po przeczytaniu m ojej powieści, która za cel uboczny powinna mieć zachęcenie ogółu do w iększego przeintelektualizow ania codziennego dnia naw et. Otóż w racając do alkoholu: alkohol je s t n u d n y . W ied zą o tern ci, którzy zaczęli go choćby zlekka nadużywać. Daje z początku iluzję nieskończonych obszarów ducha, które przy jego pomocy zdobyć można. (Nikotyna je s t też nudna, ale przynajm niej nic praw ie nie obiecuje). W ydaje się po pierw szych (w życiu wogóle i następnie na początku ,,popojki“) kieliszkach, że kryją się w alkoholu niesłychane od­ krywcze właściwości. Jedynie łatw ość kom binacji znanych elem entów daje niedośw iadczonem u pija­ kowi to złudzenie. A gdy pozna, że był oszukany, często bywa już zapóźno aby zawrócić z raz powzię­ teg o kierunku. Z rozpaczą w sercu gna dalej po pochyłości upadku, zalewając strach przed zidjoceniem i tą specyficzną ponurością stanów abstynencji, nowemi dawkami „wody o g n istej11, potęgując dozę, 67

aby w rócić do pierwszych chwil ekstazy. Napróżno. Jak każdy narkotyk czy eksytans, alkohol ma sw oje granice. Poza pew ną dawką nie da już chwil pier­ w otnego upojenia, którem w ciągał nieszczęśliw ca w swe, wątpliwej w artości, że tak powiem popularnie* sezamy. Przychodzi k res podniecenia — rozpacz może być pokonana jedynie ogłupieniem . Ale naw et w okre­ sie swej najw iększej „interesującościu alkohol może być powodem zupełnego wykrzywienia życia, skiero­ w ania go na jakąś lokalną bocznicę, albo naw et na ślepy t o r , . zaraz za stacją wyjściową — i to nieza­ leżnie od złych skutków na dalszą m etę, tylko z po‘ wodu ukazywania om aw ianem u jego uczuć, przeżyć i ludzi (a nadew szystko stosuje się to do kobiet) w zupełnie fałszywem św ietle. I często takie zboczenie z drogi pod chwilowem działaniem G 2 H 5 OH ma potem znaczenie dla całego życia i może spow odow ać dalszy program ow y alkoholizm, jako jedyny środek na odparow anie ciosów losu, nie mówiąc już o po­ tw ornych kłótniach, zabójstw ach i t. p. rzeczach, 0 których tyle się już napisało. Ale to są zjawiska końcowe, albo wyjątkowe. Mnie chodzi o ośw ietlenie sam ych początków nałogu, w którym się one kryją 1 ukazanie tych stanów „glątw ow ych“, w których m ożna obserw ow ać je w zarodku. Jednorazowe upicie się, a nadew szystko następująca potem „glątw a“ są często m iniaturow em odbiciem całego, zm arnow anego później beznadziejnie, życia. A więc dalej: do pew nego punktu tylko podnieca alkohol wyobraźnię i pozornie stw arza nowe kom bi68

nacje pojęciowe, wytwarza fluid porozum ienia między niezgodnym i w istocie typam i i ułatwia uczuciową zgodę, potęgując czasem pewne rozm owy i przeżycia do granic ekstazy w chwili działania. Zawsze po ocknięciu się z zachwytu, a szczególniej w czasie na­ stępującej nieuniknienie „glątw y“, widzi się bezw artościow ość przeżytych stanów i wypowiedzianych słów — niestety często bywa zapóźno aby się cofnąć i pije się potem znowu, aby powrócić do „sztucznego raju “, w którym zanika poczucie bezsensu w szech­ św iata i w szystko zdaje się koniecznem w swej doskonałości, jak elem enty praw dziw ego dzieła sztuki, złączone form alną koncepcją ogólną. Tej złudnej form y użycza często bezforem nej miazdze życia kłam ­ liwy pocieszyciel — alkohol. Forma ta ginie jak m giełka wraz z oparam i spirytusu, mimo że przed parom a godzinam i zaledwie m iała pozory żelazobetonowej konstrukcji — rzeczywistość rozw iera na nas sw ą galaretow atą, śm ierdzącą paszczę i wlepia w nas szydercze, rozlazłe z dzikiej rozkoszy nabrania oczy— wszystko to skarykaturow ane do potw orności pod wpływem ogólnego odw artościow ania i sflaczenia we­ w nętrznego, na skutek poalkoholowej „glątw y“. Ale zawsze jeszcze do czasu, przy pom ocy zwiększonych dawek trucizny, można powrócić do dawnej ekstazy i m ieć choćby m arne złudzenie życia. Z „popojek“ zostają jednak w spom nienia lepszego świata, mimo że w okresach abstynencji coraz trudniej można zreali­ zować wyniki tak zwanych „złudnych wzlotów11 w nie­ ziem ską zaiste doskonałość. Zniechęcenie, złość o byle

69

co, fatalne traktow anie najbliższych i najżyczliwszych, naw et najukochańszych ludzi, niem ożność skupienia uwagi, ciągłe szukanie byle-jakiego towarzystwa, niepokój kw aśny i gorzki, bezsenność w nocy i ciężki sen poranny, z którego trudno się przebudzić, zam iast radości przebudzenia lęk przed życiem, zanik odwagi tak cywilnej jak i wojskowej i ciężar nieznośny w gło­ wie przy jakim bądź intelektualnym w ysiłku — oto pierwsze objaw y (słabe narazie) zbliżającego się końca I-go aktu tragedji. W te d y jeszcze można bez w ysiłku zawrócić. Ale któż to wykona. Durnie są wszyscy na tym punkcie, naw et najrozum niejsi z pośród W a s — widok przerosłej w ątroby jeszcze W a s nie straszy. Objawy takie należy „zalać“ — to je s t W asze jedyne wyjście. Ale potem (okres ten pierwszy je s t indy­ w idualny co do długości — u jednego może trw ać rok, u drugiego 20-cia lat) przychodzi czas, że dawka alkoholu, którą organizm znosi bez ostrego zatrucia, przestaje w ystarczać dla pokonania w ym ienionych wyżej stanów . Gorzej: po krótkim czasie, w którym w ystępują objawy alkoholicznej nudy, tak tragicznym dla praw dziw ego, przyw iązanego napraw dę do sw ego ulubionego płynu, alkoholika — (czuje on się w tedy jak zdradzona kochanka conajm niej) następuje okres spotęgow ania złych stanów pod w pływ em nadużycia C , I I 5 OH. Jest to czas, w którym bezw zględnie należy przestać pić, gdyż dalsze brnięcie w nałóg grozi już nietylko coraz gorszą „glątw ą“ i pom niejszem i cierpieniam i otoczenia, ale także odpowiedzialnością karno-sądow ą za różne, nietylko m oralne, uszkodzenia

70

otoczenia. Rozpoczyna się okres złości— alkohol doje­ chał do dna, na dnie zaś je st pustka, stworzona przez ciągłe życie z kapitału, zalewany systematycznie upa­ dek ducha i zdawanie się na rozwiązanie tych pro­ blemów przy pomocy „p a ru wódeczek11. A lkoholik ju ż pod wpływ em paru kieliszków staje się zły. Z n ik ły dawne „k o rd ja ln e “ przeżycia i idealizacja lu ­ dzi i świata pod w pływ em zalania gangljonów strasz­ liw ą cieczą. W szystko co najgorsze wychodzi z czło­ wieka, któ ry przecie je st tylko tresowanem bydlęciem i niczem więcej. Rolę pogromcy odgrywa społeczeń­ s tw o — które nawet w brew daleko sięgającym swym instynktom — (to tw ór, który ma swoje formalne in stynkty od najdawniejszych czasów, od epok tote­ micznych klanów począwszy) — toleruje umiarkowany alkoholizm dla doraźnych celów uspokojenia metafizyczno-bydlęcych stanów swoich „o b yw a te li11. A więc przyjaciele zamieniają się na wrogów, których złe traktow anie zaczyna się od mówienia im tak zwanych „g o rz k ic h prawd“ , których dla ich dobra jedynie nie szczędzi im zagorzały pijak, pozorny obrońca prawdy i w ró g wszelkiego zakłamania się, on, zakłamany po uszy przez swój nałóg, nieszczęsny ochłap człowieka, nie mający prawa spojrzeć w oczy trzeźwemu in d y­ widuum . Najświętsze uczucia przetwarzają mu się w symbole upadku, nie oszczędza najbliższych, a na­ w et oni stają mu się głównem i przyczynami jego nieszczęścia i rozkładu. A więc przedewszystkiem cierpią Bogu ducha winne często (nie zawsze) kobiety. T ra ktu je je pod psem, do bicia (i ubicia) włącznie, 71

przekonany o swojej bezw zględnej wyższości. A po­ tem idzie społeczeństw o, które zabiło „w ielkiego indyw idualistę11. I tego rodzaju objawy zdarzają się nietylko u nędzarzy, ale na szczytach społeczeństw a, w czasie naw et objektyw nego powodzenia. Bo zro­ dzona z alkoholu m egalom anja i egoizm nie znają granic swego nasycenia. W ó jt m ałej wsi nie nasyci swej żądzy panowania, póki nie stanie się conajm niej królem Sjam skim , mały gryzipiórek m usi być wielkim i sław nym na cały świat pisarzem , byle oficerek — wielkim wodzem, na którego tupnięcie buta m uszą ginąć m iljony ludzi, m ała św inka byznesowa — wiel­ kim tranzaktorem wszech-m am ony, który dopiero w tedy obsypałby ludzkość dobrodziejstw am i. Świat je s t za m ały dla takiego pana. On chciałby w szystko pożreć, w szystko wyrzygać i jeszcze raz pożreć, a za­ m iast zębów w paszczy ma tylko plugaw y ozór i ja ­ dowitą ślinę, którą z zawiści opluwa w szystko to, co jeszcze niedaw no m ogło być dla niego świętością., a dziś je s t tylko przedm iotem niezdrowej żądzy zblazowanego im potenta. N ajm niejsze objawy podob­ nego rodzaju, które można obserw ow ać od najgor­ szych, narożonych szynków (koniecznie narożnych— szynczki lubią rogi) aż do pałaców i m iejsc posiedzeń najw iększych m ogołów i główniarzy rządzących danym krajem , powinny być ostatnim sygnałem dla alkoho­ lika, aby bezw zględnie pić przestał i przez m ęczarnię kilkom iesięcznej abstynencji w yrw ał się z m acek ssącego go polipa. Ale on zna jeden tylko ratunek: zachlanie się aż do zupełnego skretynienia, o ile 72

przedtem nie dobierze się do niego prokuratura. A potem je s t już koniec. W yleczony, może naw et taki łachm an nieszkodliw ie żyć — niczego ani do­ brego ani złego nie dokona — je s t już zupełnym flakiem— chyba że je s t artystą (brrrr). W ted y może jeszcze na gruzach swej jaźni dokonać ostatniego interesującego szpryngla w nicość. Ale są artyści, którzy się niszczą twórczo i są tacy, którzy za­ pijają tylko w łasną nicość, prócz dziw nego gatunku takich, którzy się sam i jako ludzie w związku ze swoją tw órczością tworzą. Go do w ydajności pracy w stanie alkoholizacji, to stanow czo narazie będzie ona większa. Ale alkohol daleko bardziej zużywa ośrodki nerwowe niż nikotyna i reakcja, następująca po takiem zużyciu będzie tak wielka, że na dalszy dystans nie opłaca się bezw zględ­ nie. Jest m nóstwo innych środków, które mogą w nagłej potrzebie: wykonania w danym, krótkim czasie gw ałtow nej i w ym agającej ciężkiego um ysło­ wego, czy naw et fizycznego wysiłku, pracy, zastąpić zupełnie zabójczy, przeźroczysty płyn, nie wywołując następnie ochlapnięcia zm ęczonych centrów, a nadew szystko nie w ytw arzając przyzw yczajenia: Kola (szczególniej przy kom binacji wysiłku fizycznego z umysłowym), strychnina, a nadew szystko glicerofosfat, czy fosfit. W szystkie te środki wybróbował autor osobiście ze znakom itym skutkiem . Są one nieszkodliw ie dopingujące, a preparaty fosforowe odżyw iają poprostu odfosforzone pracą gangljony, nie wywołując żadnego podniecenia. Oczywiście uży73

wanie ich stałe, m usiałoby też doprowadzić do skut­ ków ujem nych — niem ożności w ysiłku bez podniety zew nętrznej. Mowa je s t tu o w ypadkach nagłych, z których w ybrnąć trzeba z m inim alną szkodą dla organizm u. Poleca się też w ym ienione specyfiki dla ludzi odzwyczajających się od palenia i picia. Praca „pod alkoholem 11 je s t gospodarką rabunkow ą na krótki czas — a w ystępująca potem niezdolność w ysiłku bez podniety zew nętrznej, m ści się w spo­ sób potw orny i w plątuje nieszczęsnego pracow nika, chcącego oszukać najistotniejsze prawo funkcjono­ w ania jego maszyny, w to błędne koło, z którego niem a już innego wyjścia, jak zachlanie się na śm ierć, lub co gorzej do obłędu. Stany obłędow e, tak podobno przykre w rozw iniętej formie, można obserw ować w elegancko wykonanem , m iniaturow em wydaniu, w stanie lekkiej choćby „glątew ki“ po m ałej, rozkosznej „popojce“. Drżenie całego ciała, które niewiadom o czy kończy się na ciele — są to raczej drgaw ki duszy, nie m ogącej pozbierać do kupy zdyzlokowanych części, niem ożność mówienia — jakieś m iam lanie bez związku, którego człowiek w stydzi się, łypiąc dookoła bolesnym wzrokiem, jak ­ by szukał ratunku w nieczułym dookolnym świecie. N ieokreślony lęk przed jakiem iś potw ornem i klęskam i, które zdają się czaić z za każdego w ęgła (koniecznie w ęgła — coś je s t dem onicznego w w ęgle domu — nieprawda?) i który wywołuje to specyficzne oglądanie się na boki i za siebie i błędny wyraz bezradnego zakłopotania. Niepokój wyw ołujący nieskoordynow a74

ne ruchy — to charakterystyczne rzucanie się gdzieś przed siebie i oklapywanie natychm iastow e w tem poczuciu, że niem a ratunku znikąd, chyba w no­ wej dawce alkoholu, lub w środkach uspakaja­ jących, które przecie dłużej używane (nawet najniew inniejsze: valerjana, brom ural, i t. p.), wywołują stałe ogłupienie, a w razie przestania ich zażywania, niepokój i bezsenność, na które już może nie być ratunku, chyba leczenie zakładowe, na które nie każdy pozwolić sobie może. Na podstaw ie wyżej opisanych objawów, widać już ten stan, w którym znalazłby się alkoholik, gdyby pić przestał — widać oczywiście w niesłychanem pom niejszeniu. Zgroza przejm uje, gdy się widzi alkoholika, zalewającego system atycznie ten, potęgujący się z każdą chwilą, stan rzeczy, żyjącego ciągle jakby nad otchłanią najstraszliw szych stanów ducha, pokrytych cienką w arstew ką nikłego oparu alkoholowych złudzeń. Ale specyficzna lekkom yślność, którą wywołuje dłuższe używanie alkoholu, nie pozwala mu widzieć tej sieci lepkiej, koło której krąży beztrosko, jak tęczowa m uszka w ciepłych prom ieniach sierpniow e­ go (koniecznie sierpniow ego — inaczej ani rusz) słońca i w którą m usi, czy prędzej, czy później wlecieć, by do końca życia czasem m iotać się bez­ silnie w jej pozornie lekkich, a w istocie m ocniej­ szych od stalow ych lin, zwojach. N astraszniejsze je s t w nikotynie i alkoholu to nieznaczne, podstępne okrążanie ofiary, która złudzona dłuższy czas trw a­ jącym okresem pozornej swobody, cieszy się nowemi 75

wrażeniam i i pozorami siły, nie zwracając uwagi na charakterystyczne ostrzegaw cze objawy „glątw ow e”, nie czując, że koło zacieśnia się i że bezm ierne hory­ zonty, które pozornie otw iera trucizna, zwężają się w czarną, cuchnącą norę, w której czatuje obłęd i rozkład. A potem nagle przychodzi świadom ość grozy położenia, kiedy przeważnie je s t już zapóźno. I m amy te tysiące, czy miljony ludzi, którzy tylko „dożywaj ą“ życia do końca, nie wierząc w istocie w jego sens i sens w łasnej pracy i złudnych za­ miarów poprawy. Społeczeństw o, w którem panuje ta psychoza tymczasow ości, udzielająca się ludziom naw et nie zatrutym żadnem i jadam i, nie m a przed sobą przyszłości. W ychow ane w atm osferze takiej, naw et zdrowe osobniki przejm ują się nią i stają się niezdolne do życia. Trudno je s t przestać pić zupełnie ludziom, uży­ wającym alkoholu stale, w m ałych dawkach, ale jeszcze trudniej tym tak zwanym „quartallsaiiferu, pijakom okresowym, na których co pewien czas n a­ chodzi konieczna potrzeba zachlania się na śm ierć— tak zwanego po rosyjsku „zapoja“. Jestem za prze­ staw aniem gw ałtow nem , bezapelacyjnem . W szelkie te stopniowe odzwyczajania się są tylko okłam ywa­ niem siebie przez nieszczęśników, nie m ających siły na bezw zględne postaw ienie kw estji. Łatwiej je s t wykonać postanow ienie takie alkoholikowi chronicz­ nem u. Perjodyczny, powinien na czas ataku skum u­ lować na początku walki w szystkie środki odżywcze (fosfity) i naw et lekko uspakajające (valerjana, bro76

m ural i t. p.) — cel opłaci te m ałe nadużycia. Ale nadew szystko, o ile pali, powinien jednocześnie abso­ lutnie przestać palić. Objawy abstynencji przy wy­ rzeczeniu się nikotyny znakomicie pom agają przeciw jej nierów nie potężniejszem u koledze, stw arzając przytem dodatkowy m otorek dla wytwarzania woli. W ogóle wszelkie program ow e przem iany w ew nętrzne i zew nętrzne u ludzi palących i pijących, powinny zaczynać się od wyrzeczenia się tych dwóch naj­ szkodliwszych, bo najpow szechniejszych i najbardziej nieznacznie opanowujących, narkotyków. Na zupełne poddanie się kokainie, czy m orfinie, może sobie po­ zwolić tylko najw yższa arystokracja w śród degene­ ratów. Są to poniekąd ludzie i tak i tak zgubieni. Oczywiście walka z tem i specyfikam i m usi być taksam o bezw zględna jak z tytoniem i alkoholem, po­ niew aż m ogłyby one przy dalszej degeneracji ludz­ kości, zdem okratyzować się i stać się przedm iotem takiego codziennego użytku, jak „papierosik“ i „wódeczka“, te dwa pozorne niew iniątka, kryjące pod m askam i przyjem nych dziewczynek, zgniłe m ordy naj­ bardziej zakazanych prostytutek. Ale trochę śm iesz­ ny je s t dla m nie ten w szechśw iatow y hałas, jaki się wytwarza dookoła arystokratycznych „białych obłędów “, w obec m nożących się bez końca (szczególniej u nas zdaje się) sklepów o zachęcających w ystaw ach, w których zupełnie bezkarnie sprzedaje się dwie najpotw orniejsze trucizny, doprowadzające do ruiny nietylko garstkę ginących niedorodków, ale ogół społeczeństw a i jego najcenniejsze jądro, z którego 77

m a w ykw itnąć Nowe Życie. W alka, którą tu rozpo­ czynam, opierając się na w łasnych, sm utnych do­ świadczeniach, z nadzieją osobistej poprawy i po­ praw y tych, którzy m nie w ysłuchają, może być tylko w tedy skuteczna, o ile weźm ie się do niej jakaś po­ tężna organizacja i jeśli poprze ją Państw o, zam iast opierać w iększą część swych dochodów na powolnem truciu swych obywateli. Może pod wpływem słów tych, paru cennych skądinąd palaczy i pijaków prze­ stanie palić i pić do końca życia, ale wychowanie następnych, zdrow ych pokoleń będzie możliwe je ­ dynie przy przeprow adzeniu bezw zględnej prohibicji tytoniow o-alkoholow ej. I have spoken. Jeszcze jedno: pijak przestający pić nie powinien stanowczo pozwo­ lić sobie naw et na tak zwany „kieliszeczek w inka11, ani na „m ałe piwko11, lub „porterek11. Koniec— szlus. Sam piekielnie lubię piwo tylko dla jego sm aku, ale zaznaczam, że raz szklanka porteru była przyczyną upadku autora, po 14-to m iesięcznej zupełnej absty­ nencji. Tylko prawdziwy tytan woli może sobie po­ zwolić na smakowe przyjem nostki na tle napojów wyskokowych. Jest to pochyłość, po której można zjechać łatw o na samo „dno nędzy11, m ając już w tym kierunku pewne predyspozycje, dlatego, że każdy łyk nietylko rozsm akow uje do dalszych (nawet przy w stręcie do sam ego sm aku wódy, jak to je s t np. u autora), ale śwdadomość niestety staje się coraz m niejsza: następuje odham owanie, specyficzny nastrój „ostatniego razu11, tak przyjem ny dla schizoidów, którzy lubią żyć w zawieszeniu m iędzy za78

m iarem a wykonaniem, między w strętem a pożąda­ niem , na sam ej granicy spełnienia się n ajistotniej­ szych pragnień. Co innego te „pyknisie“— ale i tym to dobrze nie zrobi. A propos: pewien krytyk mojej pow ieści narzekał na zbyt wielką ilość term inów psychiatrycznych, których używam. Otóż m yślałem , że zdołam go (i innych też) zainteresow ać rzeczami, których nie znają, a poznaćby powinni. Je st dla m nie skandalem , że dotąd w spaniałe, epokowe dzieło K re­ tschm era „K órperbau und C harakter11 nie zostało, jak i wiele innych cennych książek, przetłum aczone na polski język. Rosjanie m ają natychm iast wszystko, co je s t w artościow em na świecie, w swoim w łasnym języku. Jest to coś, co doprow adzić może do o stat­ niej cholery, jeśli ktoś powinien coś wiedzieć, a je s t ostatnim nieukiem , jak w iększość naszej intei pseudo-inteligencji. Otóż m ały wykład teorji K retschm era na zakoń­ czenie. (Uwaga: niektórzy zarzucają jej, że nie obej­ m uje w szystkich typów, że je s t niedokładna i t. p. i odrzucają ją zupełnie. Je st to pierw szy krok na drodze do klasyfikacji i gdyby zawsze wszyscy byli tak wym agający, toby ludzkość nie zrobiła ani kroku naprzód. Ale nasi inteligenci są bardzo wym agający, tylko nie od siebie. Uczcie się, a potem gadajcie ile chcecie. Za m ądre artykuły, za m ądre sztuki, za m ądre powieści. W szystko dla nich za m ądre, bo nie chcą się niczego nauczyć psie-krw ie. W eźcie pod uw agę ilość popularyzujących dzieł w Niemczech. Tam byle robociarz wie więcej od naszego niejed 79

nego filaru krytyki. A tem ciągłem obniżaniem po­ ziomu do gustów przeciętnej publiczności danego okresu, wychowujecie pokolenia kretynów, dla któ­ rych i „Dzikuska11 będzie za mądra. Co się dzieje z naszą literaturą i teatrem — to skandal. Ja nie przedstawiam siebie bynajmniej za ostateczny ideał mędrca, ale mogę powiedzieć, że zrobiłem nieomal wszystko, aby się na możliwie najwyższym poziomie umysłowym utrzymać. A tego nie mogą powiedzieć niektóre t. zw. „filary11. Możliwe, że moja filozofja okaże się w pewnych punktach błędna. Rzeczowa krytyka to wyjaśni. Ale nawet w błędnych rozwią­ zaniach zagadnień ludzi, piszących choćby tylko z pewnem zrozumieniem istoty zasadniczych proble­ mów filozofji, mogą znaleźć się możliwości prawdzi­ wych odkryć dla innych, którzy potrafią znaleźć wyjście z zaznaczonych przez tamtych trudności). Otóż tezy Kretschmera są następujące: ludzkość dzieli się zasadniczo na dwa typy, których psychika je st ściśle związana z budową ciała. Każdy typ ma swoje dwa nieomal przeciwne bieguny. To narazie dla ogólnikowej klasyfikacji zupełnie wystarczy. (Dru­ ga teza Kretschmera je st następująca: szpital warjatów uważa on za szkło powiększające, przez które patrzeć można na społeczeństwo normalnych ludzi, widząc tam wszystkie typy ludzkie rozwinięte w ich ostatecznych możliwościach, aż do zupełnej karyka­ tury). A więc są: astenicy— długa, łodygowata szyja, profil trójkątny, pierś zapadnięta, duże kończyny, grube kości i wiązania, budowa szczupła. Typ p sy -

80

cliiczny— schizoid — w ostatecznym rozwoju schizofrenja—rozszczepienie jaźni,—oddzielenie się od ży­ cia; rozdwojenie; przeciwne pragnienia. Fanatyzm, formalizm. Typy biegunowe: przeczulenie i obojęt­ ność. Artyści, twórcy religji, ludzie niezadowoleni, nienasyceni, metafizycy, wielka różnorodność. Krótkie spięcia. Nagłe zmiany nastrojów. Bezwzględność. Zamknięcie w sobie. Brak silnych uczuć. P yknicy: krótkie szyje, głowa nisko osadzona w kie­ runku piersi; grubi, tędzy, cienkie przeguby, małe kończyny, profile dobrze wyrobione. Typ p sych ic zn y — cykloid; w ostatecznym rozwoju — cyklotemja: psy­ choza cyrkularna od manji do melancholji i napowrót. Byznesmani, organizatorzy, ludzie dążący do kom­ promisów, pogodzenia sprzeczności. Pogoda ducha. Stosunek do życia otwarty. „Dusza na razpaszku11 i t. p. Bieguny: manjak podniecony i melancholik. Usposobienie długo-faliste—zmienność łagodna o dłu­ gich okresach. W ielkie radości i wielkie smutki. Uczuciowość. Do tego dochodzą jeszcze typy: atle­ tyczny i dysplastyczny i kombinacje ich z poprzedniemi. Może niezupełnie dokładnie streszczam. Raz czy­ tałem tę książkę, ale będę czytał jeszcze. Książka ta daje zupełnie nowe ustosunkowanie się do siebie i do drugich. Powinna być czytana absolutnie przez wszystkich. Może tylko jedynie muzycy, jako tacy, mogą z niej nic nie skorzystać, ale w życiu i im się przydać może.

81

K O K A I N A Z D A JE się, że chyba jednem z najgorszych św iństw z pom iędzy tak zwanych „białych obłędów 11 *), czyli narkotyków „wyższego rzędu“, je s t kokaina. Nie będę opisyw ał tu przyjem nych skutków' tego jadu, ponieważ opis takow ych znajdzie czytelnik niestety w powieści m ojej pod tytułem „Pożegnanie Jesieni11, która doczekała się z tego powodu krytyki aż w „W iadom ościach Farm aceutycznych11, czem nie każdy „m łody11 do tego autor poszczycić się może. Niech nikt nie myśli, że lekcew ażę tu ten dział wiedzy — sam w dzieciństw ie, kiedy zajm owałem się chem ją, m arzyłem o zawodzie aptekarskim i do­ tąd jeszcze pozostała we m nie utajona sym patja do przedstaw icieli tego fachu. Ale tern niem niej je s t w' tern jakaś odrobina niezupełnie „tak znowu11 analitycznie zrozum iałego hum oru. Otóż w artykule drukow anym w wyżej wspom nianym organie, pod tytułem „Rośliny prorocze i nowy narkotyk roślinny, peyotl11**) profesor farm akognozji U niw ersytetu W i­ leńskiego, dr. M uszyński, w te odezwał się słowa: *) W y ra ż e n ie n ie m o je. **) O d b itk a: W arsz a w a . N ak ład e m M r. F a rm . F r. H eroda, R e ­ d a k to ra „ W ia d o m o śc i F a rm a c e u ty c z n y c h " . 1928.

82

„M iast opisywać w łasnem i słowam i działanie kokainy, pozwolę sobie zacytować w yjątki z jednej z najnow ­ szych powieści polskich Stanisław a W itkiew icza (czemu bez Ignacego? Pozatem m uszę dodać, że w innym języku jak w polskim powieści nie pisałem). Pod tytułem Pożegnanie Jesieni — 1927. Nie jeste m krytykiem literackim (chwała Bogu!) i nie m ogę opinjować o w artości tego utworu, jeśli jednak cho­ dzi (komu?) o m oje wrażenia osobiste, to nazwałbym ją powieścią plugawą. Nie wspom niałbym również o niej, by nie wzbudzać niezdrow ej ciekawości, gdyby nie to, że je s t to jedyna znana mi powieść polska, w której odm alowane są z niezwykłą precy­ zją wrażenia kokainomana. Oto treść jednego z roz­ działów tej powieści: Atanazy Bazakbal bierze udział w orgji kokainowej, poprzedzonej orgją alkoholową, u sw ego przyjaciela hr. Łohojskiego i przeżywa takie w rażenia:11 Tu następuje 34-ro wierszowy do­ słow ny cytat z mojej powieści. (Nawiasy w cytacie z prof. M uszyńskiego są moje.) Czemu prof. Muszyń­ ski nie zacytował jakiej powieści „zagranicznej11, chociażby we w łasnym swym przekładzie — nie wiem. W każdym razie decyduje się naw et obudzić „niezdrow ą ciekaw ość11 w czytelniku za cenę moż­ ności zacytowania m ojego opisu wizji świata począt­ kującego kokainisty. G w arantuje to chyba dobroć tego opisu. Nie jestem farm akologiem i fizjologiem, ale zgadzam się z opinją prof. M uszyńskiego — opis jest dobry. Jeśli nie krępow ał się żadnem i w zględa­ mi w odesłaniu czytelników do mojej powieści prof.

83

M uszyński, m ogę nie krępow ać się i ja sam, tem bardziej, że po opisie „sztucznego ra ju 11 tam zamiesz­ czonym, następuje dokładny wykaz złych skutków przebyw ania w tym raju, o którym to ustępie prof. Muszyński zapomniał, a który może odstraszyć nie­ jednego od próbow ania otwarcia złudnych sezam ów „białego obłędu11. Przepraszam , że babrzę się tak długo w tym problem ie, ale nie wiem czemu fakt skrytykow ania przez prof. M uszyńskiego m ojej po­ w ieści (niestety niezm iernie m ało tego było) je s t dla m nie przedm iotem dzikiej w prost rozkoszy. A więc m uszę jeszcze dodać, że początkowe w ra­ żenia od kokainy są złudne i że następnie nie wy­ pełnia ona tych obietnic, które robi. Możliwe, że jak tw ierdzą niektórzy, długie używanie jej, k tóre w 95% kończy się paskudnem i m ęczącem i wizjami, zupełną ruiną, obłędem i sam obójstw em , daje coś innego. Jednak nie życzę nikom u probować teg o procederu, na podstaw ie skutków nałogow ego kokainizmu, które obserw ow ałem na paru m oich znajom ych. Zażyć na próbę może człowiek wyjątkowo odporny na nałogi (do jakich, w brew opinji, m uszę zaliczyć siebie samego) i to człowiek, którem u to coś dać może w innych wym iarach, artystycznych n. p. Ale próbow anie tego niebezpiecznego środka dla zabawy uważam za wielką lekkom yślność, a ludzi, którzy użyczają go niepow ołanym i powiedziałbym „niegod­ nym 11 tej próby, m am za szaleńców. N iestety czło­ wiek zakokainowany (jak każdy zresztą nałogow iec przypom nijm y sobie te ohydne „gw ałcenia11 na „jesz-

84

cze jed n ą w ódeczkę11, to zawzięte częstowanie się ,,papierosikam iu) ma skłonność do podnoszenia w szyst­ kich na poziom jego „paradis artificiel“. I to może popełnić ktoś, który na sam ą m yśl tę na trzeźwo w zdrygać się będzie ze w strętu i oburzenia. A je s t tak dlatego; że 1) pewne chwile kokainowego odu­ rzenia są rzeczywiście bardzo przyjem ne i bez żad­ nej chęci dem onicznego szkodzenia kom uś można chcieć mu to wątpliwe dobro wyświadczyć i 2) ko­ kaina paraliżuje w szelkie ośrodki ham ujące, zm uszając często do czynów, które nazyw ają się nieobyczajne­ nii, a którego to term inu używa prof. Muszyński w znaczeniu niezw ykły. Oczywiście nie dowodzi to, że ja byłem zgwałcony pod kokainą przez jakie­ goś hrabiego — wogóle nie tylko przez hrabiego, ale wogóle pow tarzam zgwałcony nie byłem , jako że w brew opinji, do hom eseksualizm u mam w stręt nieprzezwyciężony. Ale przez dziwną intuicję opisałem tę scenę w powieści, kiedy w norm alnym stanie nic w sobie hom oseksualnego nie m ający osobnik, daje się uwieść człowiekowi o wrodzonej inw ersji. Jak mi mówił potem pewien mój znajomy, znający m onografję o kokainie Meyera, są tam cytowane realne wypadki tego rodzaju, o których nigdy nic nie słyszałem . Niebezpieczeństw o kokainy polega nietyle na przyjem nościach, których dostarcza, co na niepro­ porcjonalnie przykrzejszej reakcji, która po jej uży­ w aniu następuje. Twierdzę, że ludzie, którzy stają się nałogowcam i, nie starają się przy następnych użyciach tej ohydnej trucizny „d o stąp ić11 znowu

85

ekstazy, nieosiągalnej już zresztą w pierw otnej for­ mie, tylko chcą za jakąbądź cenę usunąć gniotącą ich „glątw ę“. Kokaina ma zdolność stw arzania de­ presji tak realnej, że żadnym sposobem nie można sobie wytłomaczyć jej pochodzenia i przez to jej unieszkodliwić. Jeszcze przy „glątw ie“ alkoholowej je s t to w pewnym stopniu możliwe. Można odróżnić realne nieprzyjem ności, które znacznie się w tedy potęgują, od sam ego tła rozpaczy i pesym izm u ogól­ nego, który je s t wynikiem ubocznych skutków n ad ­ użycia narkotyku. Z kokainą nie udaje się to roz­ różnienie: je s t się w samym centrum ohydy świata i istnienia wogóle. Nic nie je s t w stanie przekonać o tern nieszczęsnego „glątw iarza“, że ostatecznie w w yjątkow ych tylko w ypadkach życie je s t jednem wielkiem pasm em udręczeń. N ajdrobniejsze przeciw ­ ności u rastają do rozm iarów nieprzezw yciężonych zwałów niepow odzeń, m ałe przykrości stają się prawdziwem i nieszczęściam i, a cień teraźniejszości tak zohydzonej i zdeformowanej pada na całą przeszłość, czyniąc z niej serję potwornych pom yłek i bezsen­ sownych cierpień, m yśl zaś o przyszłości w tein oświetleniu, raczej zaciemnieniu, staje się to rtu rą nie-do-w ytrzym ania. Stan je s t w ybitnie samobójczy. Odw artościowanie rzeczy, które dotąd stanow iły jed y ­ ny cel życia uobrzydliwienie naw et najszlachetniej­ szych zajęć i rozrywek, zgangrenow anie sam ego rdze­ nia istoty ludzkiej— oto zwykły kom pleks w rażeń, skła­ dających kokainową „glątw ę“ . O ile podczas trw ania działania jadu, na skutek osłabienia wszelkich w ra-

86

żeń ujem nych, w szystko wydaje się łatw em do speł­ nienia, a każde najdrobniejsze wrażenie (od sęka w ścianie począwszy, do dzieł sztuki) przesycone je s t jakąś niesam ow itą doskonałością, którą w norm alnym stanie posiadają tylko wyjątkowo udane układy arty­ styczne, czy życiowe, o tyle potem następuje (i to często przy potęgow aniu dawek trucizny podczas tego sam ego okresu zatrucia) nagłe przekręcenie w szystkich w artości dodatnich na ujem ne, tylko w nie­ słychanie wyolbrzym ionej proporcji. Ten stan rzeczy narzuca się z siłą tak straszliw ą, że mowy niema ■o wytłom aczeniu go sobie jako czegoś chwilowego— je s t to prawdziwy św iatopogląd o takiej logice stru k ­ tury, w skutek zaatakowania absolutnie w szystkich sfer psychiki, w szystkich uczuć i zainteresow ań, że walka z tern zdaje się być czem ś nadludzkiem , a wobec metafizycznej w prost konsekw encji tego gm achu ohydy, logicznie bezsensow nem . Albo w gryźć się w ziemię, albo kropnąć nową dawkę jadu — oto dwa jedyne możliwe wyjścia. Można om inąć je kolosalną dawką brom u, czy czegoś podobnego i ocknąć się w' stanie dalekim od pogody ducha i radości życia, ale w każdym razie znośnym: stanie szarej, codzien­ ności—coś jakby nastrój w poczekalni jakiegoś urzędu, czy stacji kolejowej: czeka się przynajm niej na coś, a to już je s t wiele. Kokainowa „glątw a“ wyklucza naw et oczekiwanie: zasadniczym motywem stanu tego je s t chęć jaknajszybszego zakończenia potw ornego nonsensu, jakim je s t życie. Jeśli wyobrazim y sobie teraz taki stan, spotęgow any do siły ostatecznej,

87

przypuśćm y po kilku m iesiącach używania towarzy­ stw a „białej wróżki*1, to m ożem y na podstaw ie tych danych po jednorazow ych zatruciach, wyobrazić so­ bie w przybliżeniu, co się dzieje w duszy nałogo­ wego kokainisty, chcącego uwolnić się od bezecnego przyzwyczajenia. Poza tem wyobrażeniem nie jestem w stanie podać żadnych danych więcej, ponieważ, jak to już w spom niałem , dwa razy tylko pozwoliłem sobie na eksperym ent „dwudniówki** i nigdybym więcej na to, jak i na jednorazow e zresztą użycie „śniegu**, sobie nie pozwolił, mimo iż m uszę skon­ statować, że w rysunkach robionych pod wpływem kokainy w m ałych, dziecinnych w prost z punktu wi­ dzenia nałogow ego narkom ana, dawkach — i to zaw­ sze w kom binacji z dużemi stosunkow o dawkami alkoholu — dokonałem pew nych rzeczy, którychbym w norm alnym stanie nie dokonał. Jeśli się jednak weźm ie pod uwagę te szalone spustoszenia um ysłowe, które w yw ołuje nałogow y kokainizm, rzecz je s t nie warta poprostu funta kłaków. Chyba, że ktoś uzna, że pewien charakter kreski w rysunku, lub że pewna, nie dająca się inaczej dokonać, deform acja twarzy ludzkiej, czy harm onja barw, lub układ całości, je s t dla niego czem ś napraw dę najw ażniejszem , bez czego życie jego je s t istotnie djabła w arte. Ale m yślę, że coraz m niej je s t osobników, naw et m iędzy artystam i, którzyby w ten sposób m yśleli. Ja, który byłem do pew nego stopnia idealnie w tym kierunku predyspo­ nowanym , przezwyciężyłem te n św iatopogląd „arty­ stycznego zatracenia się w życiu** i to powinno być

88

ostrzeżeniem dla m łodych ludzi, których może skusić tego gatunku „uspraw iedliw ianie11 „białych obłędów 44. Lepiej nie wykonać pewnej ilości pew nego gatunku zdeform ow anych bohomazów, niż zatracić to, co je st w dzisiejszym człowieku jeszcze najistotniejszego, to je s t praw idłowo funkcjonujący intelekt. Bo pod tym w zględem kokaina je s t jeszcze w iększą złudą niż alkohol. Nietylko nie stw arza rzeczy nowych, ale naw et nie wywołuje nowych w artościow ych połączeń elem entów w istocie znanych. Przeciw nie — pod po­ zorami objawień, przedstaw ia naiw nie zachwyconem u „śm iałkow i41 rzeczy dawno dokonane, a naw et po­ grzebane, tylko odświeżone, uszminkowane, w ystro­ jone w skom binowane stare łachm any i fatałaszki, udające nowe, specjalnie dla nich stw orzone, suknie. Bo naw et strojów nowych nie je s t w stanie stw o­ rzyć piekielna „fee blanche44. Niszcząc w szelką kon­ trolę, nie dając żadnych napraw dę nowych stanów i ujęć m etafizycznych, zmusza tylko om amionego, aby podziw iał jako cud niebyw ały najgłupszą i naj­ pospolitszą rzeczywistość. Nie odmawiam tu w artości jedynej naszej rzeczywistości świata, stworzeń, przed­ m iotów i nas samych. Ale chodzi o w ybór — są przecież jakieś k ryterja w artościow ania w stanie nor­ m alnym. Kokaina odejm uje możność sądu, pojm owa­ nia różnic i zm niejsza zdolność wartościowania: niszczy w szelkie kryterja. Zostajem y bezbronni i naiwni, jak kretyni (nie jak dzieci) i podziwiamy kilka godzin jakąś plam kę na obrusie jako najw yższą piękność świata, aby potem być rzuconym i na pastw ę naj-

89

straszliw szych zw ątpień w sam ą esencję istnienia i najpiękniejszego, najw znioślejszego życia. Zdaleka tylko słyszym y w bezsilnej w ściekłości piekielny chichot „białej wróżki“, szydzącej z nas i wabiącej nas do jeszcze dalszych orgji w jej piekielnem to­ w arzystwie. Nie dać się tem u — choćby za cenę porządnego otrucia bromem , czy innem ratow niczem św iństw em w tym rodzaju, nie dać się i zapomnieć na zawsze — a nadew szystko nie dać się skusić na ten pierw szy raz. Zbyt drogo to można okupić.

90

P E Y O T L czeka m nie zadanie specjalnie trudne: nie być fałszywie zrozumianym, co przy wyjątkow em stanow isku, które m uszę zająć w stosunku do pe­ yotlu, je s t bardzo możliwe. Mogę być posądzonym 0 to, że odsądziwszy od czci i wiary trzy wyżej opisane jady, chcę udowodnić, że jedynie godnym używania je s t w łaśnie ten czwarty i że uratow ałem się od trzech nałogów przy pomocy oddania się innem u. Ludzie są bardzo sceptyczni na ten tem at 1 poniekąd m ają rację. Kiedy przy pomocy peyotlu przestałem zupełnie pić na czas dłuższy (około 1 Jroku), a wogóle nie wróciłem już przed definityw nem wyrzeczeniem się alkoholu i innych trucizn, których przeważnie dla eksperym entów rysunkow ych spo­ radycznie używałem (eukodal, harm ina, czyli synte­ tyczna banisteryna Mercka, lub tak zwane ya-yóo, e te r i m eskalina (syntetycznie otrzym any jeden z pię­ ciu składników peyotlu), do dawek alkoholu, których używałem przedtem . Otóż w tym okresie spotykałem się często z następującem i powiedzeniami, w któ­ rych zawierała się wątpliwość w zaprzestanie picia i innych procederów , o których nałogow ość byłem najniesłuszniej posądzany: a więc mówiono mi: „oto TERAZ

91

wyrzekłeś się picia, aby wpaść w nałogow y peyotlizm “, albo: „ho, ho, więc to tak: z deszczu pod rynnę“ i t. p., i t. p. Otóż przedew szystkiem : niem a praw ie na świecie całym nałogow ych peyotlistów . Są podobno w M eksyku nieliczne, wyjątkowo zdegenerow ane indywidua, które żują stale tak zwane „m escal-buttons“, czyli kawałki suszonego peyotlu. Są to ostatnie wyrzutki z pośród ginących n iestety szczepów czerwonej rasy, bardzo nieliczne i w idocz­ nie tak do upadku predestynow ane, że naw et pe­ yotl, do którego przyzwyczajenie się je s t niesłycha­ nie trudnem , uczynić m ogły swoim nałogiem . Nie będę tu pow tarzał rzeczy, które każdy znaleźć może w specjalnej literaturze naukowej, zaczynając od dzieła dr. Alexandra R ouhier „Peyotl, la plante qui fait les yeux em erveilles“, aż do ostatnich badań prof. K urta B eringera nad syntetyczną m eskaliną M erck’a pod tytułem „M eskalinrausch11. Opowiem tylko o m oich osobistych doświadczeniach z peyot­ lem , który uważam za absolutnie nieszkodliw y przy sporadycznem używaniu, a dający, poza niebyw ałem i wizjami wzrokowemi, tak głębokie w ejrzenie w ukry­ te pokłady psychiki i tak zniechęcający do w szelkich innych narkotyków, a przedew szystkiem do alkoholu, że na tle praw ie absolutnej niem ożności przyzwy­ czajenia się doń, pow inien być używ any we w szyst­ kich sanatorjach, gdzie leczą w szelakiego rodzaju nałogowców. Zaznaczę tylko, na dowód niem ożności przyzw yczajenia się do peyotlu, że indjanie m eksy­ kańscy używający tej rośliny, czczonej przez nich 92

jako Bóstwo Światła, od tysięcy lat, nie zażywają je j inaczej, jak w czasie religijnych uroczystości, które razem ze zbiorem kaktusa w pustyni—wypra­ wa przeciąga się czasem do paru tygodni — trw ają niecałe dwa m iesiące, przyczem nie można na jej czcicielach stw ierdzić jakichkolw iek skutków szkod­ liwych, jak to ma m iejsce np. u peruańskich czci­ cieli kokki, której żucie wyw ołuje zupełnie re g u ­ larny kokainizm i tak m oralną, jak i fizyczną de­ generację. Oczywiście, od czasu kiedy posłyszałem o peyotlu i wizjach, które wywołuje, m arzeniem m ojem było spróbow anie cudownego drogu. N iestety uważany był w Europie za rzadkość tak wielką, że nigdy nie m iałem nadziei dostąpienia tej łaski. Opowiadanie o wizjach uw ażałem oczywiście za przesadzone jak każdy, który nie m ając pojęcia o peyotlu, słucha naw et tego, który osobiście przeżył nieporów naną chw ilę oglądania na w łasne oczy innego, niew spół­ m iernego z naszą rzeczyw istością świata, z niedo­ w ierzaniem , a naw et z posądzaniem na dnie już nie o przesadę, ale poprostu o blagę. Dodać należy, że o „um oralniającem “ działaniu „św iętej11 (w każdym razie dla indjan) rośliny nie wiedziałem nic i nic, poza broszurką „Czciciele św. kaktusa11, o niej nie czytałem . W szystko, co nastąpiło było piekielną w prost niespodzianką. Dostałem m aksym alną dawkę peyotlu: 7 piguł wielkości grochu, zupełnie nieoczekiw anie od p. P ro ­ spera Szmurły, za co do końca życia będę m iał dla

93

niego niczem nie dającą się wyrazić wdzięczność. A trzeba dodać, że był to oryginalny peyotl m eksy­ kański, pochodzący z niew ielkiego zapasu dr. Osty, Prezesa M iędzynarodowego Tow arzystw a dla Badań M etapsychicznych. P reparaty które dostaw ałem na­ stępnie od dr. Rouhier, wydobyte z kaktusów , ho­ dowanych zdaje się na Cóte d’Azur, nie dorów nują mu co do zdolności wywoływania wizji, a przew yż­ szają znacznie co do skutków ujem nych. Z powodu pewnych zajęć nie m ogłem zażyć tajem niczych pi­ gułek tego sam ego dnia i przeżyłem 24 godziny w naprężeniu nerwowem , graniczącem z gorączką, tem bardziej, że p. Szm urło opowiedział mi pobieżnie o swoich wizjach, nie zachwalając ich jednak zbytnio. Ale naw et jego opowiadania uważałem za lekką „koloryzację“. Znane są przesadzone opowiadania o snach u ludzi, nie m ających nic wspólnego z rzeczyw istą blagą — przyparci do m uru odwołują czasam i wiele znaczących szczegółów. Ale sen to dla niektórych coś, nic wspólnego nie m ającego z rzeczyw istością życia. Inaczej tw ierdzi Freud, dla którego naw et zmiany czynione w snach przez opowiadającego, są wyrazem istotnych stosunków panujących w w ar­ stw ach podświadomych. Tw ierdzę, że to samo sto­ suje się do wizji peyotlowych, które ukazać m ogą człowiekowi to, co sam przed sobą starannie ukryć się stara. Opiszę wizje z m aksym alną dokładnością, a zam iast deform ować odpowiednio rzeczy zbyt oso­ biste, opuszczę je zupełnie. Pierw szą dawkę, 2 pigułki, zażyłem o godzinie 94

6-tej wieczorem. Ponieważ nic nie czytałem o obja­ wach wywołanych działaniem peyotlu, m iałem zu­ pełnie czysty ohraz całego przebiegu zjawiska, bez najm niejszej autosugestji. Około pół godziny po pierwszej dawce, tuż przed zażyciem następnej, do­ znałem uczucia lekkiego podniecenia — coś jakby po dwóch kieliszkach wódki, albo po m ałej dozie kokainy. Uważałem to podniecenie za zdenerw ow a­ nie w skutek oczekiwania m ających nadejść wizji. Okazało się później, że był to już objaw peyotlowy. Przez cały czas m ęczyła m nie obawa przed to rsja­ mi,— bałem się utracić drogocenny preparat, zanim zdąży w essać się w krew. Na szczęście tak się nie stało. Mogę powiedzieć, że siłą woli pokonałem nudności, ze strachu przed zm arnowaniem jedynej, ostatniej dawki peyotlu, na którą zupełnie przypad­ kowo natrafiłem . Pozasłaniałem szczelnie okna, po­ nieważ św iatło zaczęło m nie złekka razić i przecha­ dzałem się po pokoju, odczuwając przyjem ne ogłu­ pienie i lekkość. Zm ęczenie po trzech seansach port­ retow ych zniknęło zupełnie. O godz. 6.50 zażywam 3-cią dawkę i kładę się na łóżku z obawy przed torsjam i. Samopoczucie dziwne. Bez rezultatu ocze­ kuję na wizje i z nudów, nie m ając istotnej potrzeby, zapalam papierosa. Ale po paru pociągnięciach rzu­ cam go ze w strętem . Od tej chwili aż do 5-ej po­ południu następnego dnia nie paliłem bez żadnego w ysiłku, odczuwając obrzydzenie i pogardę dla pa­ pierosów. O 7-ej 20 w stałem już z pewnym trudem i zażyłem ostatnią, siódm ą pigułkę. Bezwład i znie-

95

chęcenie. P uls osłabiony i rzadki — z norm alnych SO-ciu kilku spadł na 70. Samopoczucie coraz gorsze, źrenice rozszerzone. W ypiłem filiżankę kawy i leżę. Jak tylko próbuję się podnieść, czuję się dość fatal­ nie: zaw rót głowy, nudności i dziwne poczucie w ła­ snego ciała — jakby nie było zupełnie tożsam e ze sobą i zlekka rozluźnione. Muszę zaznaczyć, że ni­ gdy praw ie (dwa razy może i to bardzo słabo) nie m iew ałem tak zwanych „hypnagogów “, to je s t przedsennych wizji przy zam kniętych oczach, co je s t zresztą zjaw iskiem u bardzo wielu ludzi dość częstem , nieom al codziennem. Czuję coś w rodzaju spo­ tęgow ania wyobraźni, ale nie m ogę jeszcze nazwać tego wizjami. Są to obrazy płaskie — coś w rodzaju widzeń hypnagogicznych. W iry jakby z cienkich drucików', jasn e na ciem nem tle, czasem zlekka tę ­ czowo zabarwione. Z początku płaskie — potem za­ częły powoli dostaw ać trzeciego wym iaru, rozkrę­ cając się to ku m nie, to odemnie, w przestrzeni czarnej, która z płaskiego norm alnego tła, które się widzi zwykle przy zam kniętych oczach, staje się głęboka i ruchom a, naw et w tedy, gdy nie widać na niej wcale drucikow atych wirów — je s t taka nie­ wiadomym sposobem , sam a w sobie, mimo że się w niej nic nie zmienia. Zjawisko to je s t tak nikłe i subtelne, że trudno je zanalizować w czasie jego trw ania, a następnie trudno odtworzyć ten paradok­ salny stan rzeczy w pam ięci — wde się, że tak było i koniec—nic na ten tem at więcej nie da się powie­ dzieć. H ypnagogiczne obrazy potężnieją, ale ciągle

96

jeszcze nie uważam icli za wizje we w łaściw em Lego słowa znaczeniu, którego napraw dę nie znam — ale wyobrażam sobie, że m usi to być coś zupełnie innego, bardziej realnego. Godzina 8.20-cia—zaczy­ nają sie pojawiać coraz w yraźniejsze obrazy, ale praw ie bezbarw ne, w ystępujące zaledwie z czarnego tła. Przypom ina to przekopjow ane i w yblakłe na­ stępnie odbitki fotograficzne z niedoeksponow anych klisz. Ktoś ubrany w szerokorondowy kapelusz z czar­ nego aksam itu, wychyla się z w łoskiego balkonu i przem awia do tłum u na dole. Skąd wiem, że ten balkon je s t włoski, nie m ogę pojąć, ale wiem — to wystarcza. W ogóle charakterystyczną rzeczą przy wizjach peyotlowych je s t fakt podpowiadania jakby przez jakiś tajem ny głos, wychodzący z jakichś „piw nic jaźni“, znaczenia widzianych obrazów i uzu­ pełniania tego, czego w sam ym obrazie naw et śladu niem a. Ale to zjawisko w ystąpiło u m nie tylko na początku uwyraźnienia się hypnagogów , a następnie czasam i,praw ie w pełni działania preparatu dr. Rouhier, który działał o wiele słabiej, jak to już za­ znaczyłem. W te d y m iałem dziwne w rażenie, szcze­ gólniej na początku seansu, że wiem o widzeniu rzeczy, których w łaściw ie nie widzę, ale tern nie­ m niej m ógłbym dokładnie je opisać, tak jakbym je widział rzeczywiście. Je st to jedno z tych wrażeń peyotlowych, które niezm iernie trudno wyrazić sło­ wami i jeszcze trudniej dać do zrozum ienia czytel­ nikowi, o co w łaściwie chodzi. Podobnie rzecz się ma z psychopatycznem i stanam i przy zażyciu czystej 97

m eskaliny, które opiszę później. Peyotlow e sensacje i dziw niejsze wizje — bo są niektóre zupełnie reali­ styczne — są tak trudne do zrekonstruow ania, jak niektóre sny, w których niewiadom o o co chodzi i co się dzieje i których żadnem i porównaniam i na­ w et w przybliżeniu ująć nie można, a mimo to, szczególnie zaraz po obudzeniu się, — uczuciowo jak b y — ma się zupełnie dokładne o ich tre śc i po­ jęcie. Obrazy łączą się w dziwne sploty z uczuciami m uskularnem i, z czuciami w ew nętrznych organów i tak pow staje nie dająca się rozplątać całość, o nie­ słychanie subtelnym n astro ju ogólnym, która wymyka się wszelkiej analizie i rozsypuje się w gruzy, w nie­ określony chaos, przy najm niejszym w ysiłku w celu jej skonsolidowania. W ogóle między norm alnem i hypnagogam i i snem, a peytlową wizją je s t ścisły związek — ten sam m aterjał podśw iadom y je s t tu i tam symbolicznie opracowany. Tylko że peyotl odznacza się w yraźnem i czterem a stadjam i w całym przebiegu transu, które u w szystkich praw ie są je ­ dnakowe, a następnie daje pew ne specyficzne bo­ gactw o widzenia w związku z artystyczną, dekoracyjną stro n ą rzeczy, która ma przew ażnie cechy podobień­ stw a z wielkiem i stylam i sztuki m inionych epok. W tern leży niedocieczona dotąd tajem nica, co do której pewne, dość fantastyczne zresztą przypuszcze­ nia, przedstaw ię później. Domysły to pow stały w cza­ sie sam ego transu, kiedy przygnieciony w prost naw ałem i przepychem wizji, starałem się w stanie oszołom ienia, nietyle psychicznego, co wzrokowego,

98

wytłom aczyć sobie choć w przybliżeniu, czem u to w łaśnie widzę, a nie co innego. Hypoteza m oja kon­ statuje jednak raczej specyficzność peyotlowego widzenia, a nie tłom aczy jego istoty, która w ątpię aby kiedykolwiek zbadaną być mogła. Fizjologja i toksykologja będą tu absolutnie bezsilne, aż po krańce naszego istnienia, a pśychologja będzie mo­ gła podać tylko teorję związków zjawisk, ale nigdy nie wytłom aczy ich pochodzenia i istoty. Samopoczucie trochę lepsze, ale gdy w stałem , za­ w ołany do telefonu, poczułem się dość „głupio11. Na brzegach m ebli i drzw i widzę św ietliste obwódki czerw one i fijoletowe, ale ani m nie to cieszy, ani dziwi. W tej chwili, zbłądziw szy w podwórzu i w szedł­ szy przez tylne schody, wchodzi do przedpokuju nie­ oczekiwanie i z nieoczekiw anej strony, p. Szm urło w pelerynie. W rażen ie je s t spotęgow ane — doznaję lekkiego przerażenia, jakbym zobaczył widmo, ale m ija to szybko — kładę się znowu i czuję się gorzej. Puls spada z 73-ch na sześćdziesiąt kilka i je s t b ar­ dzo słaby, nitkowaty. Czuję się tak, jakbym m iał ochotę um rzeć i mówię to panu Szm urle, który tw ier­ dzi, że przykre te subjektyw nie wrażenia są zupeł­ nie nie niebezpieczne. Pojaw iają się zjawy zwierzęce, m orskie potwory, jakiś jakby znany mi brodacz. W szystkiego tego nie uważam jeszcze za wizje w ła­ ściwe — oczekuję jakiegoś cudu i „robię w yrzuty peyotlowi11, że daje zbyt przykre wrażenia fizyczne za zbyt m ałą cenę. Jeśli to m ają być te osław ione w izje, to wolałbym nic nie zażywać i jeść w tej chwili

99

dobrą kolację, zam iast m ieć ochotę na torsje i puls zredukow any jak się zdaje tylko do stopnia koniecz­ nego aby wogóle żyć. Na tle tych spotęgow anych hypnagogów przesuw ają się czasem sm ugi kolorów: czerwony, fiolet, niebieski i cytrynowo-żółty. Są one jakby w innej płaszczyźnie niż w idziane postacie — trochę bliżej i pochodzą „z innego w idzialnego św iata“. Czuję stanowczo szalone spotęgow anie wyobraźni ale jeszcze nic znowu tak aż nadzwyczajnego. Kiedy otw ieram oczy — bo trzeba nadm ienić, że rzadko widzi się coś przy oczach otw artych — św iat je s t prawie norm alny. Tylko jakby jakaś lekka deform acja i to sam ej p rzestrze n i a nie p rzedm iotów i pewna „niesam ow itość rzeczyw istości11, słabo przypom inająca stan zatrucia kokainą. Tylko o ile alkohol i kokainę zaliczyć m ożna do jadów re a listy c zn y c h , — potęgują św iat nie dając nastroju niesam ow itości — o tyle peyotl nazw ałbym narkotykiem m etafizycznym , dają­ cym poczucie dziwności istnienia, którego w stanie norm alnym doznajem y niezm iernie rzadko — w chwi­ lach sam otności w górach, późno w nocy, w okresach wielkiego um ysłow ego przem ęczenia, czasem na wi­ dok rzeczy bardzo pięknych, lub przy słuchaniu mu­ zyki, o ile nie je s t to poprostu narm alnem w rażeniem m etafizyczno-artystycznem , pochodzącem od pojm o­ wania bezpośrednio samej Czystej Formy dzieła sztuki. Ale w tedy ma to inny charakter: nie je s t przerażeniem nad dziw nością bytu, tylko raczej łagodnem uspraw iedliw ieniem matafizycznej jej ko n ie­ czności.

100

9.30 — chęć zapomnienia o rzeczywistości. Roz­ mowa — przyciszona zresztą — między p. Szmurło a moją żoną męczy mnie. Kiedy p. Szmurło pochylił się cicho nademną, chcąc zbadać, czy mam rozsze­ rzone źrenice i ujrzałem nagle jego twarz tuż przy mojej, wydał mi się jakimś dziwnie spotworniałym i nieomal odepchnąłem go od siebie. W szystko co działo się dotąd, odbywało się jakby przed jakąś kurtyną. Później dopiero dowiedziałem się o tern, zażywając peyotl kilka razy. Zjawisko to powtarzało się zawsze, ale wtedy nic nie wiedziałem jeszcze, że kurtyna odsłoni się. Nareszcie stało się. A wszystko zaczęło się od małego złotego posążku faunowatego Belzebuba. Skąd wiedziałem, że to Belzebub nie wiem i nigdy się nie dowiem. Tajemny głos mówił tytuły obrazów, które gdybym w normalnym stanie widział, nigdybym się ich znaczenia nie domyślił. Ale — zapomniałem: pierwsze poczucie tego że to ju ż je st w izja przyszło a propos obrazka, który wy­ tworzył się w sposób ciągły z drucikowatych wirów, powtarzających się stale w przerwach między zja­ wami potworów. Druciki zaczęły się konsolidować w przedmioty: powstały z nich pióropusze, które zmieniły się w drzewa. W śród nich również z zu­ pełną ciągłością przetwarzania się kształtów jednych w drugie, która odtąd trwała przez cały czas seansu, powstały stylizowane, zrobione z tęczowych już te­ raz wyraźnie drucików na ciemnem tle, strusie. Te zmieniły się w plesiosaury i przez chwilę ruchomy obraz trw ał zasadniczo niezmiennie. Plesiosaury po101

ruszały szyjam i nad jakąś sadzawką, a w okół chw iały się strusio-ogoniaste krzewy. Pow iedziałem głośno„Teraz mam zdaje się pierw szą w izję“. Zacząłem dyktować mojej żonie treść niektórych obrazów, aby je zapam iętać w śród straszliw ego wzrokowego zam ięszania, które się odtąd zaczęło i trw ało 11 (jede­ naście!) godzin z krótkiem i przerwam i, gdy otw iera­ łem oczy aby odpocząć, coś zjeść lub narysow ać. A więc w racając do Belzebuba; nagle rozdarła się zasłona, „le grand rideau du peyotl s ’e st dechireu (koniecznie po francusku) i z ciem ności wychyliła się ku m nie pierw sza wizja realna. To nie były już żadne hypnagogi, żadne płaskurki i złudy: to była nowa rzeczywistość. I do tego to poczucie, że teraz jestem zdany na łaskę i niełaskę narkotyku, że choć­ bym nie wiem co zrobił, nie pow strzym am tego prądu dziwacznych zdarzeń, który był przedem ną w przy­ szłości. Chyba siedzieć całą noc z otw artem i oczami. Ale i to, jak się przekonałem później, nie wieleby pom ogło, gdyż przy w patryw aniu się, rzeczywi­ stość codzienna też deform uje się i to w sposób tak przerażający, że z ulgą wraca się do „św iata zam­ kniętych oczu“, bo w łaśnie to zam knięcie daje nam pewną, ale nie całkow itą jednak, pew ność co do jego nierealności. Chociaż i to zawodzi. Mają rację indjanie, tw ierdząc, że kto niegodny ośm ieli się zażyć peyotlu, nie oczyściwszy się wprzód ze sw ych g rze­ chów, strasznie może być ukarany. Sprawdziło się to na mnie. Nie powinienem był tego robić, a w ła­ śnie na kilka dni przed peyotlowem św iętem upiłem

102

się i zażyłem przeklęte „coco“ . „Masz za swoje — teraz skacz“ . Z początku niby nic. Ale co się działo potem! Nie w szystko będę m ógł opisać — nie tylko ze w zględu na siebie sam ego, ale i na czy­ telników. A chcę aby ta książka m ogła być czytana przez w szystkich. Nie wiem tylko czy zdołam „przełać“ w czytającego te słowa całe piękno i całą okrop­ ność tego co widziałem . Go innego je s t fikcja w po­ wieści, a co innego rzeczywistość. Z fikcją nie robi się cerem onji — można „walić na całego11 i zawsze je s t zamało. Przynajm niej m ojem zdaniem — bo są ludzie, którzy skarżą się na intensyw ność stylu w li­ teraturze: wolą kaszkę na mleku, niż abisyńskie suki prażone żywcem na bringhauserach i podlew ane so­ kiem ya-yóó. Ale m nie się zdaje, że każdy powi­ nien pisać jaknajintenzyw niej, na ile go tylko stać i to tak samo w subtelnościach, jak i w brutalnościach. Nie tw ierdzę bynajm niej, że „zły język“ (bad language w znaczeniu angielskiem : ordynarny, św iń­ ski i brutalny) je s t w arunkiem dobrej literatury. Jedni m uszą tak pisać, inni m ogą tego sposobu nie używać. Chodzi o natężenie tak w anielstw ie, jak w djabelstw ie — a tego brak je s t naszej literaturze. Ach dosyć dygresji — tego też nie lubią niektórzy, a dla m nie dygresje to czasem cały smak powieści — chodzi oczywiście o ich intelektualny poziom. A więc Belzebub... Nigdy m e zapomnę tego piekielnego wrażenia, gdy będąc zupełnie zdrowym na um yśle, — (z chwilą kiedy nie patrzyłem na rzeczyw isty świat, nie było we m nie praw ia śladu niesam ow itości, tej

103

„etran g ete de la realite”, o której pisze Rouhier) — • i gdy zdawałem sobie dokładnie spraw ę z tego, że m am silnie zam knięte oczy, zobaczyłem o jaki m etr odem nie m ałą rzeźbę ze szczerego złota (aż czułem jej ciężar) tak wycyzelowaną, wyrobioną, w y—passez moi l’expression grotesque — pichconą (wyrażenie pewnych m alarzy na „wylizanie"), że zdawała się być dziełem jakiegoś napraw dę belzebubicznego zm iniaturzałego Donatella nie z tego świata, albo jakiegoś zeuropeizow anego chińczyka, który całe życie swoje straw ił na w ykucie tej jednej jedynej rzeczy. Cud stał się. „W idzę to, widzę tou — pow­ tarzałem sobie w myśli. Ile czasu trw ała ta chwila szczęścia — (bo jednak te pierw sze razy" to są zawsze najlepsze, to niem a co gadać: potem są rzeczy większe, potężniejsze, w szystko je s t rozw inięte, wy­ kończone, ale to już nie to — ten sm ak nie da się już. nigdy zreprodukować) — nie wiem. Ale potem prze­ konałem się, jak złudna je s t ocena trw ania podczas peyotlow ych wizji. Nazwałem to w „języku peyotlo­ w ym " — „spuchnięciem czasu". Bo trzeba jeszcze zauważyć, że peyotl, może w skutek chęci ujęcia w słowa tego, co się ująć nie da, stw arza neologiz­ my pojęciowe sobie tylko właściw e i zdania nagina w ich składni do swoich straszliw ych wym iarów niesam ow itości — (św ietny wyraz i będę go w łaśnie w tem znaczeniu używał, choćby stu profesorów powiesiło się na w łasnych kiszkach — język je s t rzeczą żywą — gdyby zawsze uważano go za m um ję i myślano, że nic w nim zmienić nie wolno, to ład 104

nie wyglądałaby literatura, poezja, a nawet to kochane i przeklęte życie). A może ta chęć tworzenia nowych kombinacji znaczeniowych to je st owo słynne „schi­ zofreniczne przesunięcie" — Schisofrenische Verschiebung — o którem pisze Beringer a propos meskaliny Merck’a. (Merck to jednak piekielne je st nazwisko dla tych, którzy zadawali się z białemi jadami. A propos — ekstrakt peyotlowy je st czarnobrunatno-zielony, jak asfalt zmięszany z gęsiemi ekskrementam i i ma smak wstrętny: gorzki, ostry i przytem rzygliwy). Podobno nawet pyknicy doznają lekkiego schwiania w kierunku schizofrenicznej psychostruktury — a cóż dopiero mówić o prawdziwych „schyziach" pod wpływem peyotlu. Ale o tem póź­ niej w związku z meskaliną. I nagle — („o cudzie wyższego rzędu!" jakby wykrzyknął poeta) — Belzebub ożył, nie przestając być martwym złotym Belzebubem, uśmiechał się, strzygł oczami i nawet kręcił głową. Mimo to dobrze wiedziałem, że to co widzę przed sobą je st tylko kawałem szczerego złota. Są w wizjach peyotlowych trzy gatunki przedmiotów: martwe, martwe ożywione i stworzenia żywe. Te dzielą się na realne i fanta­ styczne — realne mogą być 1) znane, proste i 2) skombinowane ze znanych elementów, w połączeniach nie odpowiadających żadnej rzeczywistości. Fanta­ styczne „urągają" poprostu, jak się to pisze (ale nigdy się niestety nie mówi) wszelkim wysiłkom ich adekwatnego opisu: pojmuje się je jedynie w chwili widzenia, a i to nie bardzo. Z chwilą gdy znikną 105

z peyotlowej rzeczywistości, żadna siła nie potrafi ich zrekonstruować. Spróbuję później dać mniej więcej przynajmniej poznać do jakiej kategorji mogą one należeć. Kto tego typu stworów nie widział, ten nigdy nie potrafi ich sobie odtworzyć. A do tego to piekielne wprost wykończenie wykonania! Rzeczywi­ stość peyotlowa robi wrażenie naszej, oglądanej przez mikroskop, oczywiście tylko co do dokładności „odrobienia11. Pole widzenia jest początkowo małe — wizje zaczynają się mniej więcej w jego środku. Ale jeśli się nie otwiera oczu przez czas dłuższy, to pole rozszerza się i czasem nawet prawie „obej­ m uje11 zapeyotlowanego tak, jak normalna rzeczy­ wistość — zachodzi bokami, a nawet daje dziwne specyficzne wrażenie: widzenia plecami. Przytem zaznaczyć trzeba (koniecznie), że pole widzenia pey­ otlowe ma jednakową ostrość na całej swojej prze­ strzeni: niema w niem ostrego widzenia w punkcie rzucającym i coraz bardziej rozwianego w miarę zbliżania się do krańców — całe posiada ostrość najbliższego sąsiedztwa punktu rzucającego przy zwykłem patrzeniu. Następnie muszę jeszcze zazna­ czyć, że to, co tu jest opisane stanowi może 72000 (jedną dwutysiączną) całości wizji tej niezapomnianej dla mnie nocy. Prawie wszystko to, czego nie zano­ towałem w ciągu samego transu, zginęło bezpowrot­ nie w szalonym nawale obrazów, ciągle zmiennych i przechodzących jedne w drugie w sposób nie­ uchwytny i nieznaczny, przy niebywałych jednocześ­ nie kontrastach obrazów między sobą. 106

W idzę wielki gm ach z czerwonej cegły, zwrócony do m nie kantem . Z każdej cegły w yrasta jakaś tw arz dziwaczna, karykaturalna. Twarze te potw ornie­ ją i po chwili cały gm ach je s t najeżony tow arzystw em przypom inającem gargule na Notre Dame w Paryżu. Potworny negr, którego czaszka powiększa się i otw ie­ ra. W idzę m ózg w ew nątrz — pow stają na nim wrzody, które zjadają go z szaloną szybkością. Całe lata procesu tego widzę w sekundach. Z wrzodów zaczynają wytryskiw ać snopy iskier i po chwili cały mózg i głowra n egra spalają się w kolorow ych w ytryskach płomieni, jak niektóre przyrządy do ogni sztucznych. Zjawy stają się coraz bardziej nieprzyjem ne. Ale nie od­ czuwam narazie żadnego strachu. Dzieje się to w obec­ ności mojej Żony i p. Szmurło, więc mimo dziwności przeżyć, czuję się dość bezpiecznie. Objawy sercow e ustępują, jakoteż skłonność do to rsji i osłabienie. P. Szmurło tw ierdzi, że w czasie tran su peyotlowego bardzo łatw em je s t poddanie sugestyw ne obrazów, naw et ludziom wogóle niezdolnym do podlegania sugestji. W szystkie próby hypnozy i narzucenia mi jakichś w yobrażeń, czy czynności były zawsze w nor­ malnym stanie bezowocne. Zgadzam się z wielkiem zainteresow aniem na propozycję p. Szmurły, który mówi mi, abym się przeniósł w wyobraźni do Hadesu. M omentalnie widzę podziem ie ośw ietlone w głębi purpurow ym blaskiem . U sufitu skłębione czarnozielone łby bawołów z ogrom nem i rogam i — głowy bawole, a rogi jak u wołów włoskich. Z tych łbów w yrastają powoli ogrom ne nogi żabie, które zwisają 107

praw ie aż do ziemi. Chwilami fikają dziko, jakby w strząsane elektrycznym prądem , potem w ciągają się znowu w łby u sufitu, jakby były zrobione z protoplazmy. P. Szm urło proponuje mi dla odm iany dno oceanu. W izja następuje w prost natychm iast, u mnie, który nigdy, naw et z m aksym alną dobrą wolą nie m ogłem się poddać najm niejszej su g estji wyobraź­ niow ej— conajwyżej pod wpływem nakazu najlepszych sugestjonerów nie m ogłem otworzyć oczu lub m usia­ łem wymawiać jedno i to samo słowo w odpowiedzi na wszelkie pytania. Jestem w śród zielonkawej wody. W i­ dzę cień rekina nad głową, a potem jego sam ego prze­ pływ ającego tuż nadem ną z brzuchem odwróconym do m nie i ruszającą się górną szczęką. Realność i dokład­ ność widzenia je s t nieporów nanie w iększa niż w rze­ czywistości i niż w fantazji. Jeżeli to, co widzę je s t syntezą i przeróbką obrazów widzianych, jeśli nie w rzeczywistości to w kinie, czy w jakichś atlasach, to czem wytłomaczyć niesłychaną w yrazistość wizji peyotlowej, jej trójw ym iarow ą nam acalność w sto­ sunku do zawsze bardzo lotnych, nikłych i nie da­ jących się wyobraźniowo nigdy, poza pew ien stopień realności, spotęgow ać obrazów pam ięciow ych i ich kom binacji. Na lewo ciem ne skały, pokryte czerwonem i ukwiałam i i polipami. U ich stóp walczą czarne głowonogi. Godz. 10-ta. Ociężałość i ogłupienie. Pew na „deform acja przestrzenna14 przy otw artych oczach. W alka rzeczy bezsensow nych i nie dających się określić. Szereg kom nat, które zm ieniają się w cyrk podziemny. Dziwne bydlęta pokazują się w lożach.

108

Tow arzystw o m ięszane — ludzko-zwierzęce jako pu­ bliczność. Loże zm ieniają się w wanny, połączone z jakiem iś dziwacznemi pisuaram i w stylu m eksykań­ skim , azteckim . Chwilami poczucie dwóch w arstw widzialności: obrazy w głębi przew ażnie czarno-białe, na ich tle przepływ ające ukośnie pasy zgniłej czer­ w ieni i brudnego cytrynowo-żółtego. W wizjach prze­ w ażają potw ory lądowe i m orskie i straszne m ordy ludzkie. Żyrafy, których szyje i głowy zam ieniają się w węże, w yrastające z żyrafowatych korpusów. Baran z nosem flam inga, ze zwieszającym się różowym flaczkiem. Z tego barana powyłaziły okularniki — wogóle cały rozlazł się na m asę węży. Foka na plaży— pejzaż m orski zupełnie realistyczny, słoneczny. Morda foki staje się „tw arzą“ perkosa dw uczubego — (jak się wogóle mówi o ptakach? Morda, pysk, gęba — wszystko wydaje się nieodpowiednie), w yrastają jej czarne czuby na łbie. Poczem z tej uptasionej foki w sposób ciągły pow staje hiszpan, jakby z obrazu Velasqueza, w kapeluszu z ogrom nem i czarnem i pió­ ram i. Te w szystkie wizje są wielkości „naturalnej albo naw et jakby trochę pom niejszone. Pierw sza wizja „brobdignagiczna“, jak nazywa widzenie o powiększo­ nych rozm iarach dr. Rouhier, w przeciw ieństw ie do „liliputycznych“, w w ym iarach m iniaturowych. Olbrzy­ mia, „bezim ienna paszcza11. (W yrazy lub zdania w cu­ dzysłow ach są cytowane dosłow nie z protokółu seansu, który pisałem sam w przerw ach od wizji. Raczej przeryw ałem wizje sam, otw ierając oczy, ponieważ bałem się, że w natłoku zjaw zapomnę o tych, o które

109

specjalnie mi chodziło). Paszcza je s t tak olbrzym ia, że nie m ieści mi się cała w polu widzenia. Pęka i drze się w strzępy. Przekrój ziemi, ale ustaw iony prostopadle do poziomu. W idzę w arstw y najrozm ait­ szych kolorów i niesłychanie bujną, jakby tropikalną roślinność. Znowu walka „bezprzedm iotow ych potworów “ — staram się napróżno zapam iętać ich kształty, zm ieniające się co chwila. Są one m aszynow ate, ale żywe. W yciory, cylindry, rodzaj karykatur maszyn i lokomotyw, zm ięszanych w jedno ze spotw orniałem i owadam i w rodzaju koników polnych, szarańczy i m odliszek. Maszyny porosłe włosami. Cylindry sta­ lowe olbrzymie, kręcące się z szaloną szybkością, porosłe w pew nych m iejscach niesłychanie delikatnem , rdzaw em futerkiem . Maszyny potężnieją i zam ieniają się w potw ornej wielkości turbiny, które tajem ny głos nazywa „m otorem centrum św iata11. Szybkość obrotu je s t w prost niepojęta. Nie rozum iem czem u mimo tej szybkości, widzę wszystko wyraźnie. Chcę żeby „turbina św iata“ szła wolniej. Pojaw iają się ham ulczyki, zrobione z tego cudownie delikatnego ryżego futerka i olbrzym ie wały stalow e pod wpływem tarcia o nie zwalniają powoli, tak, że m ogę dokładnie obserw ow ać ich dziwnie prostą, a przytem potężną m aszynerję. Są to „brobdignagi“ w ym iarów nieom al astronom icznych. Nie mogę zdać sobie spraw y z odle­ głości, z jakiej je oglądam . Pojawia się pejzaż górski, wulkaniczny. Oglądani go jakby z aeroplanu. K ratery zioną czerwonym , nie-św iecącym ogniem . Ich brzegi zaczynają się w yginać i w ykręcać i nagle widzę, że 110

to nie są wogóle w ulkany i kratery, tylko olbrzym ie ryby, sterczące głowami do góry. Są teraz zielone, a ich czerwone paszcze cm okają i m laskają, a w y­ łupiaste oczy łypią na w szystkie strony. W ogóle łypią­ ce ze w szystkich stron oczy są zasadniczą cechą peyot­ lowych wizji, a ich spojrzenia są tak szatańsko spotę­ gow ane, że żadne oczy żadnych ziem skich stw orów nie są w stanie, naw et w najw yższem natężeniu najdzik­ szych pasji, czy napięcia myślowego, dorównać im co do potęgi wyrazu. Cała skala uczuć, od najsubtelniejszych, do najpotw orniejszych, ale jakże dziko spotęgow ana. U plastycznienie wyrazu od anielskich twarzy aż do m ord przeokropnych, doprowadzone je s t do ostatecz­ nych granic możliwości. Peyotlow e oczy zdają się pękać od niew yrażalnego żaru skondensoAvanych w nich, jak w jakichś piekielnych pigułkach, uczuć i myśli. Przestają one być m artw em i gałkam i, poza obrotam i i w ykrętam i których — cały wyraz je s t przecie tylko w opraAvie i jej zm ianach — przez odAvieczną komvencję, Avidzimy niby psychiczną rzeczyAvistość tajem niczej, niezgłębialnej osoboAvości. To są prawdziAve „zAvierciadła duszy1' — ZAvierciadta piekielne, którem i łudzi nas dem on peyotlu, w m aAviając a v nas, że może i a v życiu możliAvem je s t poznanie obcej psychiki, stopienie się z nią w jedność a v żarach jakiejś straszliAvej m iłości, a v której napraw dę ciało z duchem stanoAvi absolutną jedność, choćby za cenę unicestAvienia. I dobra je s t przytem ta aż dŹAvięcząca sobą cisza Avizji stw arzanych przez aztec­ kiego Boga Światła — cisza spotęgow ana niew iaro111

godnym korowodem zdarzeń, który w jej objęciach przepływa przed nam i w nicość. A jednak nicość ta nie je s t zupełna. Goś zostaje po peyotlowym transie niezniszczalnego, coś wyższego stw arza w nas ten prąd widzeń, z których w szystkie praw ie m ają głębie ukrytego w nich symbolizmu rzeczy najwyższych, ostatecznych. I niech nikt nie myśli, że wychwalam tu nowy narkotyk, niby w yrzekłszy się tam tych, podobnych mu, tylko niższych w działaniu. Są to rzeczy jakościow o różne w duchowej skali, a nie tylko co do sam ej w artości obrazów wzrokowych, pozatem już, że stanow ią pew ien bezpośredni spoąób widzenia siebie i sw oich przeznaczeń, dając po jednorazow em użyciu drogow skazy na dalekie prze­ strzenie przyszłości. A o przyzwyczajeniu się w tern znaczeniu, jak do innych jadów, niem a naw et mowy: peyotl nie daje fizycznej, bydlęcej euforji, którą tam te „białe wróżki11 w ciągają powoli do sw ych zakazanych rajów, niszcząc przytem wolę i odwartościow ując rzeczyw isty św iat i życie. Peyotl je s t fizycznie n ie­ przyjem ny w swem działaniu: poza krótkiem i okre­ sam i dość słabego „błogostanu11 — nie ma się do niego żadnego „cielesnego11 pociągu. Zato psychicz­ nie, ale nie w formie złudy i chwilowego omamienia, daje niezm iernie wiele i to zdaje się tylko za pierw ­ szym razem, lub przy rządkiem bardzo użyciu. Znane s ą te pierw sze w idzenia i jasnow idzenia, które przy następnych próbach już się nigdy w tej sile, co pierw otne zjawisko, nie powtórzyły. Ja sam zażywałem peyotl kilka razy — za każdym razem m iałem wizje 112

coraz słabsze, działanie wizyjne uśw iadam iające co do siebie za następnem i próbam i praw ie żadne, a pociągu tego praw dziw ie narkotycznego nie uczułem nigdy. Z resztą zależało tu dużo, co do dwóch pier­ w szych punktów, od w artości sam ego preparatu. Ale począwszy od sam ego pierszego razu, nigdy nie chciało mi się peyotlu tak, jak czasem alkoholu, lub niestety praw ie całe życie nikotyny. Może na podsta­ wie tego, co dotąd opisałem , możnaby wątpić w tę całą zachw alaną przezem nie „m oralną11 w artość peyo­ tlu. Bo ostatecznie, że ktoś w idział kom binację m odliszki z lokomotywą walczącą z w yciorem do lampy, jakim ś dziwnym cudem uhipopotam ionym , to jeszcze nic nie mówi o jego m ożliwościach mo­ ralnego udoskonalenia. Postaram się rzecz tę wy­ jaśnić nieco później. Narazie opiszę jeszcze dalsze wizje. Boję się tylko, że czytelnik będzie m iał ich niedługo dość, tak jak ja gdzieś koło 5-tej nad ranem , kiedy błagałem niew iadom e potęgi o to, aby zwiały z m ego um ęczonego mózgu ten bezlitosny korowód potworów i potw ornych zdarzeń. P. Szmurło próbuje ze m ną jasnow idzenia. Zapytuje m nie co robi w tej chwili dr. Tadeusz Sokołowski. Odrazu widzę go, opartego o kom inek, na którym stoją ozdobne chiń­ skie wazy. Przed nim, pochylona na krześle siedzi kobieta, której tw arzy nie widzę. Szmurło telefonuje do Sokołowskiego — okazuje się, że stał oparty o pianino i rozm awiał z siedzącą przed nim na krześle kuzynką. Rzeczywistość, ale w pewnej w arjacji — podobnie jak rzeczywistość widziana w prost otw artem i

oczami i zdeform ow ana przez nakładanie się na nią wizji w ew nętrznej. Po w yjściu p. Szm urły ogarnia m nie szalony apetyt — cały dzień nie jadłem nic prawie, stosując się do przepisów co do zażywania „św iętego ziela“ . W staję i zabieram się do sałaty. Ale odczuwam przytem takie lenistw o i ruchy m oje są tak powolne, że zjedzenie kilku pom idorów zajm uje mi przeszło pół godziny czasu. Żując powoli jak krowa, rozwalony w fotelu, zamykam oczy i widzę w tej sam ej praw ie chwili brzeg jeziora, pokryty tropikalną roślinnością*). W iem , że to je s t Afryka. Jakoteż pokazują się na brzegu m urzynki i rozpoczyna się kąpiel. W śró d splątanej gęstw y w yrasta powoli posąg bóstw a w form ie wieży śpiczastej, z obręczowym ornam entem . Posąg rusza oczami, m urzynki pluszczą się w błękitno-brudnej wodzie. W idząc to, jed n o ­ cześnie zdaję sobie dokładnie spraw ę, że siedzę w fotelu w moim pokoju i żuję pom idory. To po­ czucie „zdrow ia na um yśle11 i jednoczesności nie­ w spółm iernych światów, je s t jed n ą z najw iększych rozkoszy peyotlow ego transu. Kładę się znowu. Na tle bezim iennych potworów ukazuje się olbrzym ia oficerska lotnicza czapka, średnicy jakichś 4-ech m etrów. Czapka zm niejsza się i pod nią zarysow uje się zupełnie realistycznie, w żółtem świetle, śm iejąca *) Byłem k ie d y ś p r z e d w ojną n a C e y lo n ie i w Australji, j a k o ­ też o g lą d a łe m fo to g r a fje m e k s y k a ń s k ic h świątyń, ale nic n ie u s p r a ­ wiedliw ia tej d o k ł a d n o ś c i w id z en ia r e a ln e g o , p rz e c h o d z ą c e g o o n i e s k o ń c z o n o ś ć n a jd o k ł a d n ie js z e w s p o m n ie n ia z ty lko co w idz ia ­ n y c h rzeczy.

114

się tw arz pułkow nika lotnictw a p. B., stojącego o trzy kroki odem nie w skórzanej kurtce. Śm ieje się, w y­ dając jakieś rozkazy. Tu jasnow idzenie „om yliło się"— p. B. robił o tej porze n iestety zupełnie co innego. Dalsze widzenia znajom ych osób, które wym uszałem na sobie autosugestją, nie odpowiadały wogóle rze­ czywistości, mimo szalonego realizm u obrazów. Jednak przew ażnie widziałem je leżące w łóżkach. Ale po spraw dzeniu okazało się, że widziane szczegóły niezgodne były z faktycznym stanem rzeczy. Dalej będę praw ie dosłow nie cytow ał protokół wizji pisany w przerw ach przezem nie sam ego. A więc: na tle dzikich bezładnych splotów „czegoś niew ia­ dom ego" w ystąpiła w spaniała plaża. Po niej wzdłuż morza jedzie m ały m urzynek na bicyklu — nie na row erze, tylko na takiej dawnej m achinie o jednem ogrom nem , a drugiem m ałem kółku. Murzynek zm ie­ nia się w śm iesznego pana z bródką. W iezie on na kolanach m nóstw o zabawek, które powoli zm ieniają się we w spaniale wykonane azteckie rzeźby. Zaczy­ naj ą one wspinać się w górę po sznurow ych dra­ binkach, łypiąc na m nie oczami. W y kręcają przytem śm iesznie głowy w m oją stronę. W idzę je ztyłu. Albo z tego powodu, że „przyjąłem “ peyotl w stanie „niegodnym ", albo dlatego, że zbyt często zm usza­ łem się siłą do widzenia pew nych rzeczy, wizje często staw ały się potw orne z przew agą najprzeróż­ niejszych gadów i kom binacji erotycznych, przek ra­ czających jako fantastyczność wszystko, co w sztuce całego św iata na ten tem at wykonanem było. Nie 115

m ogę ze względu na możliwą obrazę przyzwoitości wdawać się w szczegółow ą analizę tych widzeń. Lubię czasem oglądać potworności, ale tu peyotl przewyższył wszelkie moje oczekiwania. Na całe życie dość mam tej jednej nocy. Zdaje mi się, że mam dosyć wyobraźni — jednak gdybym 1000 lat żył i co noc zmuszał się do wyobrażenia sobie naj­ dzikszych rzeczy na jakie mnie stać, nie wym yślił­ bym V io o o o o o 'e j teg°i co widziałem tej nocy letniej. Zaznaczę tylko wizje, nie wdając się w szczegółow e opisy. Zwracam uwagę, że pod wpływem peyotlu ma się ochotę na neologizmy językowe. Pewien mój przyjaciel, pod względem mowy najnormalniejszy w świecie człowiek, tak określił w transie swoje widzenia, nie mogąc dać sobie rady z ich, przekra­ czającą wszelkie normalne kombinacje słów, dziw­ nością: „Pajtrakały symforowe i końdzioł w trykrętnych pordeljansach“. Takich sformułowań stworzył wiele pewnej nocy, gdy sam leżał otoczony widzia­ dłami. Pamiętam to jedno tylko. Cóż więc dziwnego, że ja, który w normalnym czasie miewani takie skłonności, też czasem musiałem stworzyć jakieś słówko, aby uporać się z rozplątaniem i rozczłonko­ waniem piekielnego wiru stworów, który walił się na mnie przez całą noc z czeluści peyotlowych za­ światów. W idzę szereg kobiecych organów płciowych nadnaturalnej wielkości, z których wysypują się flaki i żyjące robaki. Na końcu wyskakuje z nich zielony embrjon wielkości San-Bernarda i fika kozły z nie­ słychaną uciechą. Cudownej piękności morze, ośw ie116

tlone jakim ś hyper-słońcem . Z boku „połosate“ potwory, ocierające się o siebie — coś w rodzaju rekinów w kolorach: białym, czarnym i pom arańczo­ wym. Potem widzę ich przekroje, jakby ktoś w moich oczach porznął olbrzymie rekinow ate salcesony, nie­ w yrażalnej piękności. M rówkojady kręcące się z za­ w rotną szybkością tyłem . Kolczatki — w śród nich niesłychanie m ilutki gryzoń — w rodzaju białego stepow ego skoczka, pokryty futerkiem o dwa r a z y rozw idlających się włosach. Mimo szybkości przem ian widzę to z m ikroskopijną dokładnością. Pani Z. — bardzo piękna kobieta, przedstaw ia mi się w szalonej deform acji, jak na m oich kom pozycyjnych portretach, robionych pod wpływem narkotyków; ale mimo to nie traci nic ze swej norm alnej piękności. Je st to niepojęty cud. Robi przytem filuterne oko, co na tle ogólnego zniekształcenia tw arzy stw arza niezm ier­ nie kom iczny efekt. 12.10 — Puls 72. „Spuchnięcie czasu“ dochodzi do niemożliwych rozm iarów. Przeżywam całe tygod­ nie w ciągu kilku m inut. Metalowe, złociste rzeźby indyjskie, z inkrustow anem i drogiem i kam ieniam i cudownych kolorów, ożywają i w ykonują w spaniałe tańce, pełne artystycznej logiki ruchów. Są to całe kompozycje taneczne, których cienia naw et nie w y­ m yśliłbym w norm alnym stanie. Piekielne przem iany stylizow anych m ord i pysków zwierzęcych, zakończo­ ne wężowiskiem na W ielką S kalę — całe kilom etry p rzestrzen i rojące się od węży w cudownych kolorach: zielonych, złotych, błękitnych i czerwonych. Niektóre 117

węże łączyły się po kilka naraz w fantastyczne po­ twory. „P ram aterja żabia11 — kupa czegoś żabiego, z pryszczam i jak u ropuch, falująca, dysząca — z niej łypały żabie oczy i chwilami w yłaniały się jak z roztopionej m agm y, zastygające na chwilkę żabie kształty. Moja Zona nie m ogła już ze zm ęcze­ nia zapisywać wizji i postanow iła pójść spać, ale na kanapie w moim pokoju, z obawy żeby mi się coś nie stało, ponieważ puls byw ał jeszcze chwilami niewyraźny. P rzy w patryw aniu się w jej twarz na­ stąpiły straszliw e deform acje, przyczem reszta pola widzenia pozostawała zupełnie niezm ieniona. Zam knię­ te oczy pow iększały się niepom iernie, powieki pękały w reszcie ukazując oczy wielkości kurzego jaja, ły­ piące straszliw ie jak u gadzinow ych potworów, wi­ dzianych przy oczach zam kniętych. Nos zadarł się, usta rozszerzyły się i z twarzy uśpionej pow stała jakby okropna karnaw ałow a m aska, żywa i robiąca przeraźliw e miny. Dzbanek stojący w drugim kącie pokoju, ożył. W ypuścił białe macki, jak mątwa, ciągnące się ku m nie i w ijące się w pow ietrzu. Z dwóch czarnych pęknięć w białej em alji pow stały oczy o groźnym i wciągającym wyrazie, które wpa­ trzyły się we m nie z jakim ś niesam ow itym uporem . W olałem zamknąć oczy, bo rzeczyw istość przytem widziana nie była jednak tak przekonyw ująco realna, jak zm ieniające się praw dziw e przedm ioty. W idzę łokieć z przyczepioną tarczą herbow ą. Pojawia się człowieczo-jaszczurcza ręka, żywa ale zrobiona tak, jakby chińskie „cloisonne11 w kolorach: żółtym i nie-

118

bieskim . Tę rękę zdobywa całe m nóstw o rakow atych, bezbarw nych potworków, odbarw iając ją przytem całkowicie. Zielone wężo-św iaty na bronzow em tle, które powoli przechodzą w chińskie smoki, stylizo­ wane, a jednak żywe. „Miałem wrażenie, że upłynęły dnie, a był to kw adrans. Go użyć można w tak k rót­ kim czasie11. 12.30. — Rysuję na m ałych kartkach zwykłego papieru ołówkiem, mimo wielkiego len ist­ wa. Przem agam się aby było parę rysunków m arko­ wanych „peyotlu, dla paru przyjaciół, zbierających m oje bardziej „dzikie41 wytwory. Rysunki bardzo skrom ne, ale przedstaw iające coś w rodzaju rzeczy w idzianych w wizjach. W ykonanie też inne niż zwy­ kle i pewna nieobliczalność tego co ma się zam iar narysow ać. Ręka porusza się autom atycznie, czego w czasie działania żadnego ze znanych mi dotąd narkotyków nie doświadczałem . *) Ale szkoda czasu na rysow anie wobec tego co się widzi. „Jak wyko­ nane węże! Stylizacja i kolory. Perłow e tanki asy­ ryjskich królów. Często przeryw am wizje, aby zapi­ sywać. Tyle rzeczy ginie w tym wirze. P o rtre t Julju sz a Kossaka przez Simm lera, wiszący na przeciw­ ległej ścianie ożył, w ystąpił z ram y i ruszał się. W racam do tam tego świata. Te ilości kolorowych gadów są potw orne. Akrobatyka wyższa („metafizycz­ n a44) kameleonów. Że też one nie giną w tych kozioł­ k ach44. W idać tu niejaką naiwność, ale św iat wizji *j W dwa lata później m iałem p o dobne w rażenia p rz y zażyciu Ya-yóó w postaci harm iny M erck'a, oczyw iście poza seansami p ortretow em i z peyotlem i m eskaliną.

119

je s t tak przekonywujący, że m ożna wybaczyć naw et pew ne zidjocenie, wobec niew iarogodnych zjawisk, które się ogląda. „Główniaki na mózgu. Ruchom e m asy gadów porcelanowych. Znowu widzę pułkow ni­ ka B. — olbrzym ia kupa p ły n n y c h św iń wylała mu się z lew ego oka, które zniekształciło się przytem w sposób potworny. Scena teatralna — na niej po­ tw ory sztuczne. Ohydny świnioryj w zielonej konfederatce z piórkiem. W ypiłem trochę wódki „dla otrzeźw ienia11. Zupełna pogarda dla papierosów. W ódka była bez sm aku, jak woda. 12.55 — „Spróbuję nie pisać, tylko bardziej wżyć się w tam ten świat. G aszę lam pę na próbę. Nie m ogę wytrzym ać, żeby nie zapisać: przekroje gadzi­ nowych m aszyn (oczywiście to zaledwie cząstka). W ysiostrzanie się podwójnych rekinów na bęcw ałow iskach w odnych11. 1.19 — D ruga serja rysunków . Ryczę ze śm iechu. R ysunki były dość hum orystyczne, a podpisy pod niem i jeszcze bardziej. N iestety rzeczy nie-do-zacytowania. „Łażę po pokoju i jem słodycze. Rysunek karykaturalny przedstaw iający m oich krew nych11. Sprawdzić co robili. Zamykam oczy na sekundę W idzę zwierza za rozbitem i pokrywam i. Jakieś hyperbydlę w łochate, m iotające się w śród skorup niedobitego jaja wielkości kilku m etrów. Przem iany zw ierząt w ludzi w sposób cią g ły, a la fourchette. 1.28. — „G aszę lam pę i postanaw iam nie zapisy­ wać. Nie mogę. Upłynęły wieki, a na zegarze je s t 1.37. Zaczęło się w szystko od bolszewików (Trocki) i ich 120

przem ian. Ilyper-genitalja w kolorach rakowych, po­ tem sceny erotyczne nie-do-opisania, a następnie obraz, przedstaw iający sym bolicznie rozkosz w po­ staci walczących ze sobą potworków w kolorach ra­ kowatych i błękitnych. Czasem kobaltowe oczka m igały na jakichś pręcikach. Skończyło się na gadach. 1.40. — P uls 68. Mam dziwne w rażenie, że za­ pisuje nie m oja ręka, tylko jakiś obcy przedm iot, którym niew iadom o jak poruszam na odległość. Za­ m ykam oczy przy zapalonej lampie. Pram aterja z wężami. Zaczęło się od sceny z M akbetem z boku i od spodu, w szalonem spotęgow aniu. Olbrzymia siostra m iłosierdzia w przecięciu ze straszliw em i bebecham i, w idziana z dołu. Trochę chcę się palić, ale w strzym uje m nie od tego tajem ny głos w e­ w nętrzny. W p a tru ję się w p ortret mojej Żony z lat dziecinnych, roboty W ojciecha Kossaka, wiszący nad łóżkiem . P o rtre t uśm iecha się, rusza oczami, ale nie chce spojrzeć na mnie. M am dość gadów ! Foki w m orzu gęstem jak maź. Całe serje płaskorzeźb bronzowo-zielonych, przedstaw iających sceny peyotlo­ w e — wysoce artystyczne wykonanie. Klasztor w świe­ tle księżycowem, podm inow any wężami, widziany od morza, nad którem się unoszę. Potw orny żywy organ kobiecy inkrustow any w skały. W to wali fijoletowy piorun i cały klasztor rozpada się w gruzy. 1.52. — „Zdaje się że wizje słabną“. Umyłem się jak zwykle, bez w iększych trudności i kładę się do łóżka. Napad w esołości. P rześladuje m nie pieśń 121

(nieznana zresztą): „kagda ja pierestanu kuszat’ pamidory!“ 2.5 — Upłynęły wieki. Całe góry, światy i tabuny wizji. Z adużo gadów. Ostatnia: jaskinia zrobiona ze świń. Jestem w olbrzymiej ruchomej świni, zrobionej z św iniow atych tafelek. Narkotyki stwarzają style w sztuce i architekturze. Chińczycy musieli znać peyotl. W szystkie smoki i całe Indje stąd. W tajem ­ niczeni artyści. Eine allgemeine Peyotltheorie — panpeyotlizm. *) Muzyka i gramofon zdołu psują powagę wizji. Czy zapalić. Chwilami były czerwone i niebieskie tań­ czące papierowe figurki. 2.15 — W izja Augusta Zamoyskiego zwężonego (w tym znaczeniu, że zamienia się ona powoli w kupę węży żółtych w czarne paski). Potem widzę go re­ alistycznie, śpiącego na prawym brzucho-boku pod czerwoną kołdrą. Ból głowy. W izje szklanne, a przytem zbrodnicze. Hyperbatjary. Zbrodniarze szklanni, w maskach japońskich, skradają się do willi pp. S. pod miastem i kuszą aby iść z nimi. Oczywiście odrzucam propozycje z oburzeniem. Początek fanta­ stycznego teatru rozwiewa się. W idzę Alcora — po­ dwójną gwiazdę z W ielkiej Niedźwiedzicy, którą widziałem przez lunetę. Powiększenie je st olbrzymie. W iem że gwiazdy, składające Alcora mają obrót 160-cio letni. Tu kręcą się bardzo szybko“. *) W sz y stk o d o sło w n ie c y to w an e z n o c n e g o p r o to k ó łu . P o d w pływ em w izji w szystko to z d aw a ło m i się p ra w d ą d o w iedzioną-

122

2.30 — W id z ę m ózg w arjata, ale niepodobny do m ózgu, tylko raczej do ogrom nej w ątroby. Pow stają , na nim wrzody bulgocące. Z każdego wyłazi co chwila coś w rodzaju czarnej jagody i patrzy — je s t to w łaściw ie oczko. Mózg ten znajduje się w szponach zielonego pterodaktyla (skrzydlaty jaszczur — pra­ przodek ptaków), który ma głow ę w bitą po szyję w m ięso. On to szponam i wyciska pękające wrzody. 2.35 — O lbrzym ia świątynia z czerwonego ka­ m ienia. Kolum ny po jakie 2000 m. na tle szarego nieba. W dole czarny pyłek na stopniach czerwo­ nych schodów — to je s t cała ludzkość. Góry dokoła zm ieniły się w potw orne żywe bebechy z różowego, przezroczystego kam ienia. Mają po kilkaset m etrów długości. Z nich w ytryska mi prosto w twarz fijoletowa ciecz. Dotykowych halucynacji niem a żadnych. 2.45 — Jem graham a z m asłem , z dzikim, zwie­ rzęcym apetytem . W yglądam za firankę. Już je s t praw ie jasno. Kam ienica naprzeciwko robi na mnie bardzo przykre wrażenie. Zdawało się, że rzeczyw i­ stości niem a. O graniczała się przynajm niej do zam­ kniętego pokoju. Trzeba będzie wrócić do realnego świata, którego wielkość działa przygnębiająco. W idzę pp. S. śpiących. Ponow ne wizje m iniaturow ych tw a­ rzyczek. Myślę, że Janusz Kotarbiński, z jego cha­ rakterem kompozycji w ięcejby użył tego św iata niż n. p. Rafał M alczewski, lub ja. Ale wogóle mam w tej chwili szaloną, spotęgow aną pogardą dla rea­ listycznego m alarstw a, prawie w strę t fizyczny, j a k rów nież do całej ta k zw a n ej now ej s z tu k i. Tylko 123

wielkie style starożytne są dla m nie sym patyczne w tej chwili, lub conajwyżej prym ityw i — reszta sztuki wydaje mi się niegodną egzystencji tandetą. 2.53 — Straszliwe bebechy, z których wylewają się całe w odospady kolorow ych cieczy. 2.58 — Pochód ze słoniam i i perłowym , (to znaczy zrobionym z pereł), w ielbłądem w m asce czarnej. W spaniały w proporcjach. Szalony realizm . P odglą­ danie i obejm ow anie fantastycznych bebechów przez oczy na długich szypułkach. Ciekawym faktem je s t pojaw ienia się w wizjach rzeźb i architektur — dzieł sztuki bezw zględnie mi obcych, z powodu braku poczucia u m nie trzeciego wym iaru. Mimo, że w nor­ m alnej świadom ości nie potrafiłbym zrobić najm niej­ szego szkicu rzeźbiarskiego, czy architektonicznego, (próbowałem raz rzeźbić i raz zrobić projekt na pom nik — były to rzeczy hum orystyczne. Lepiej udaw ały mi się szkice do architektury, ale również odznaczyły się brakiem inw encji i absolutną niekonstrukcyjnością), w wizjach widzę w spaniale skom ­ ponowane budow le i to nietylko w stylach dawnych, ale jakby jakąś architekturę przyszłości — kom binację dzisiejszego, potw ornego dla m nie, stylu pudełko­ wego z elem entam i dawnej sztuki. 3. — „Człowieczek w rodzaju M icińskiego pędzący na księżyc i jego przygody. O padł na spadochronie ze sflaczałą głową. Huśtaw ka elfów. (Num er komiczny) Zrogowaciałe genitalja królowej Saby w m uzeum astralnem . (Gdzieś szalenie wysoko to oglądałem . P ro ­ porcje olbrzymie). 124

3.5 — Powiedziałem: „dosyć wizji“ i zgasiłem lampę. Nic z tego. N astąpiły wizje trupio-erotyczne. (Numer macabre). Czaszka która stała się płynna i spłynęła po wypuczonym brzuchu. Było to tak ohydne, że czem prędzej zapaliłem lampę. Erotyczny deszcz spódniczkow atych kwiatów. U śm iechnięty brodacz w stylu Valois w olbrzym ich pyskach wolich zamknięty. 3.10 — Hades m ego pom ysłu. (Pom yślałem sobie: tam ten Hades narzucił mi Szmurło — teraz ja zo­ baczę swój własny). Była to jaskinia szaro-żółta, z wylotem na również tego koloru pustynię. W ja s ­ kini było widno. Piekielna nuda tego obrazu przeraża m nie dotąd. Na prawo stłoczona grupa nieśm iałych żółtych kościotrupów , na lewo u sufitu łopotały jak nietoperze duszki skrzydlate, również żółto-szare, pół-zwierzęce, jak „G aprichos“ Goyi. Zapisałem uw agę „panpeyotlow ą“ : „Goya m usiał znać peyotl“ 3.30 — Męczące wizje. W alka centaurów prze­ m ieniła się w walkę fantastycznych genitalji. Ko­ nieczność wyrzeczenia się narkotyków , naw et w for­ m ie eksperym entów , lub dla celów rysunkow ych. Pew nego rodzaju „naw rócenie sięu życiowe. Bez­ w zględnie wyższy poziom duchowy tego stanu, w sto­ sunku do całej przeszłości. Mimo potw orności wizji, które ukazują mi spotw orniałe w łasne błędy, czuję się w wyższym wymiarze ducha i mam w rażenie, że to będzie trw ałe. Olbrzymia czaszka, po której bie­ gają czerwone „kraby zbrodni11. Żłopią coś w ranach tej czaszki. Poczem odpełzły bokiem, po krabiem u, w ciemność, jakby uciekały przed czemś. Skuropat125

w ienie jastrzębia. Cudownie m ądre, jastrzębio-ludzkie oczy zgłupiały, powieliły się i w ptasich głow ach uleciały za okrągły horyzont. 3.45— Faraon podobny do mnie. Pochody obrzędy to­ tem iczn e— trochę jastrzębio-gadzie. Niosą na olbrzy­ miej tarczy hyper-jastrzębio-gada. Potem ulecenie tego w postaci zwierzęcych duchów. Gady w płciowem splątaniu. P erw ersje szalone legw anów — zu­ pełnie realistycznie przedstaw ione. 3.50 — N um er realistyczny. W ęże w pustynnych źródłach. Z n o w u w izja tego samego m ózgu w ątrobo­ wego w ar ja ta w p ew nym w a rj ancie. Potw ór gadzi pterodaktylow aty chlipiący te n m ózg z głow ą zanu­ rzoną, w yjął głow ę i popatrzył na m nie drwiąco. Miał grzebień, jak dinosaurus i żółto-św iecące fos­ foryczne oczy. U śm iechnął się ironicznie zakrwa­ wionym pyskiem . O tchłań płciowa z hipopotam em w łochatym „na blond“. W tem okropne oczy. Czaszka pokryw a się sadzą — w tej sadzy zawstydzone topazowe oczko. To je s t nikotyna. P ół czaszki oddziela się. Z oczodołu wypełza wąż w tęczowych kolorach i patrzy na m nie czarnem i oczkami. Jest pokryty piórkam i kolibrzem i. To je s t alkohol. Znowu pół czaszki oddziela się i pokrywa się białym puchem niezm iernie delikatnym . W puchu tym tkw ią oczy kobiece błękitne — cudownie piękne i m ądre. U dołu w yrasta m ała rączka z białego zam szu z czarnemi kociem i pazurkami. Rączka ta ściąga i popuszcza białe lejce, które zachodzą mi na kark, ale bez w ra­ żeń dotykowych. To je s t kokaina. 126

3.58 — Najeżone pojęcia czyste w postaci kolców. Z tych pojęć, zamiast prawdy, (która stała obok sztucznie tyłem odwrócona, w postaci bronzowego posążku kobiecego z wypiętym zadem) wyszło dziw­ ne zwierzę, które zmieniło się w dziką świnię. 4.5 — Narodziny brylantowego szczygła. Tęczowy taks rozprysnął się w fajerwerk czarno-różowych motyli na zgiętych różowych patyczkach. Znowu po­ chody egipskie i assyryjskie. Niewolnica, kryjąca się za kolumną. Z tego potem wyrodziła się cała historja pałacowej intrygi w obrazach, zatopiona następnie w ohydnych, zatłuszczonych bebechach. 4.10 — Zobaczyłem obrazowo wszystkie moje wa­ dy i błędy. 4.15 — Przemiana kościotrupa w ciało eteryczne (brylantowe!). Pochody zmięszane — n. p. rococo z dzisiejszą epoką. Melanż stylów piekielny na fan­ tastycznych wyścigach. Trybuny widziane zdołu. „Zakroczymskie międzykroczau. Potrzeba wyrzeczenia się — tylko za tę cenę można pokonać to wszystko. Indjanie mają rację, że peyotl karze winnych. Trze­ cia serja rysunków. Chwilami chce się palić, ale wstrzymanie się nie sprawia mi żadnego wysiłku. 4.40 — Lekki ból głowy z tyłu — jakby wewnątrz było bełtające się metalowe jajo. Uczucie, którego właściwie dotąd nieznałem. Raz tylko bolała mnie głowa w życiu podczas tyfusu. Portret Zony mimo wpatrywania nie ożywia się. Straciłem władzę zmie­ niania przedmiotów. Zmęczenie wizjami. Chęć snu bez wizji. Puls 72. Rzeczywistość przy otwieraniu 127

oczu coraz bardziej robi się normalna a nie niesa­ mowita jak z początku. W yginania przestrzeni — Einstein w praktyce — zanikają powoli. 4.43 — Grube baby wiszące na linach na Hali Gasięnicowej. Niezrozumiały symbolizm nawet w peyotlu. 4.55 — Chcę zobaczyć Marszałka Piłsudskiego. W idzę go siedzącego przy stole pokrytym zielonem suknem. Obok stoi pułkownik P. żywy. Marszałek je st takim, jak na fotografji — nie widziałem Go od 1913 r. i nie mogę ożywić Jego wizji. Ma szary m undur i czerwoną wstęgę przez pierś. Lewe oko wychodzi delikatnie z orbity i widzę je w znacznem powiększeniu. Z tego oka wylatuje fijoletowy meteor i przeszywa mi głowę bez bólu. Znajduję się na szalonej wysokości nad Polską i widzę ziemię jak mapę. Ale nie widząc morza, nie mogę zorjentować tego obrazu co do Południa i Północy. Meteor pędzi podemną. Uderza w jakieś miejsce poprzerzynane różnokolorowemu polami. Następuje wybuch, jak po werżnięciu się w ziemię granatu. Z dymiącego leja wysypuje się masa robaków żelaznych, żółtych w czarne prążki i zalewa powoli cały pejzaż podemną. Namyślam się czy miejsce wybuchu je st na Ukrainie, czy na Pomorzu. Nie mogę bez znajomości kierun­ ków rostrzygnąć tego problemu, ale mam wrażenie, że to Ukraina. Mimo, że od wojny cierpię na zawrót głowy, uniemożliwiający mi chodzenie po szczytach i mimo, że jestem na jakieś 20 km. nad ziemią, nie odczuwam nic podobnego. 5. — Tajemnicza historja „damy z kresów41w obra128

zach. Żandarm, pop i staruszek w „szlacheckim m undurze14 (którego nigdy na oczy nie widziałem). Feldm arszałkow ie angielscy — jed en w stosow anym kapeluszu—drugi w m undurze kirasjera, ciągną w śród deszczu: wóz z posągiem indyjskim . Ma to być kara. Gady. W szystkie gady zrodzone są we m nie przez używanie alkoholu—tak mało tego było, a tyle gadów! 5.4 — Narodziny potwora. Cudownie piękna blon­ dynka z niebieskiem i oczami — zawsze ten sam kobaltowy kolor — zawinięta w futro. Nogi jej roz­ chylają się — ciało tłuścieje, lśni i pęka — rodzi strasznego gada o głowie okrągłej, z tw arzą foki i kota, zm ięszanych z pewnym znajomym generałem : oczy w yłupiaste tego sam ego koloru co jej oczy, w ąsy żółte, szczeciniaste. Potw ór pełznie ku m nie. Je st wesoły, ale tak straszny, że gdy dotyka praw ie w ąsam i mojej twarzy, otw ieram oczy z krzykiem i (o zgrozo i o cudzie! — jakby wykrzyknął poeta) mimo to widzę z szalonem przerażeniem tę sam ą scenę na tle szafy. 5.8 — Ponura flota z olbrzym iem i tw arzam i pod steram i. M am dosyć w izji. 5.11 — G nijąca noga. But się rozpada. W yłażą robaki różowe, nieprzyzw oite i rosną dalej, jak traw a do góry. 5.18 — N iesłychanej sym patyczności i ładności panienka, zm ieniła się powoli w człapiącą, bańkokow atą ohydę. 5.20 — Jestem chyba w cieleniem tatrzańskiego króla wężów. Dolina Małej Łąki w T atrach w zimie. 129

Jestem na nartach. Kiedy dostaję się na Przysłop M iętusi, z przerażeniem spostrzegam , że stoję na grzbiecie olbrzym iego szarego węża, grubości jakie 100-150 m., który ciągnie się gdzieś aż z pod Gie­ w ontu i spada ogonem w Dolinę Kościeliską. 5.25 — Jakiś przodek m ojej Żony, h eretyk, widzia­ ny z profilu — w ciągnięty w kłębow isko wężów. Tarcza herbow a w rosła w węża i rozlała się. Obok inna tarcza z lwem rozkraczonym . (Num er snobistyczny). W pokoju mimo firanek coraz jaśniej od dzien­ nego światła. 5.47 — Znowu całe m asy wizji. Luksusow y gad, w rodzaju dinosaura. Mówię sobie: gad „pour les p rinces11. Żółto-zielony z karm inem . Śm ieje się do mnie. Słoneczny rycerz pod szkłem , po wizji geo g ra­ ficznej z podw ójnem w schodzącem słońcem . Na b a r­ dzo zgrabnej nodze pusty pęcherz wypina się aż w nieskończoność. K arykaturalne typy m ęskie w ko­ stium ach. Sprawa honorowa francuskich oficerów w czerw onych kepi z m łodym , piekielnie przystojnym R osjaninem z bródką. Taką chytrą rzecz, jak m alar­ stw o i rzeźbę m ógł zrodzić tylko peyotl. Muzyka m ogła narodzić się sama, ale takie rzeczy, jak dawne style w rzeźbie i architekturze nie m ogły powstać bez wizji. Studnię z potworam i biało-czerw onem i w pustyni, zasypał zm ięszany oddział Beduinów i Francuzów na perszeronach. Owrzodziałe cyca g en e­ ra ła Porzeczko. Nie znam takiego, a jednak widziałem go, nagiego do pasa. Sym patyczny zresztą brzuchacz. Hydrocychnytina — cuchnęcina m oralna.

130

6.17 — Bez skutku zażywam w alerjanę. Sen nie przychodzi, bo mimo zmęczenia przeszkadzają ciągle coraz to nowe wizje. Niedopępie ziem skie na stoż­ ku, obszczekane przez latające, psie smoki. Ohydny gad, koloru bleu acier w czerwone cętki, na dnie płytkiej sadzaweczki — płaski jak raja, bez głowy. W yrosły z niego bardzo nieprzyjem ne węże. Tego gada i m ózg w arjata w idziałem 2 razy — jedyne wizje, które się powtórzyły. W ieże znikające i ol­ brzym i żałobnik (motyl) ośw ietlony Słońcem Prawdy. 6.30 — W ypiłem resztę walerjany. Mam stanow czo dosyć wizji. Gała brzydota naturalizm u (nie samej natury) wobec tego bogactw a form, jasna jak słońce. N ie dziwię się, że dawni ludzie, zam iast naśladow ać naturę, stworzyli pod wpływem wizji tak potężne style. 6.38 — Jestem w Zakopanem, na w erandzie willi „Z ośka“. Pada ulewny deszcz. W idzę liście drżące od spadających kropel i błoto na ulicy, tak dokładnie jakbym tam był. Peyotl nie pozwala mi jednak za­ glądać przez okno. (Skonstatow ałem później, że tego dnia rano rzeczywiście była ulewa). Jestem w pokoju śpiącej p. X. ale nie m ogę jej obudzić. 7.15 — Franciszek I zamienia się we W ładysław a Orkana. Znowu cudownie nieprzyzw oita, ale inna kobieta — (nie ta blondyna poprzednia) rodzi potw orka ptasiego, który w yłaniając się z niej pije wodę z ka­ łuży, podnosząc głow ę do góry. Ohydny akt płciowy z m nóstw em gadów. Strach przed św iatłem . Stan trochę nienorm alny co do w rażeń przestrzennych, ale zresztą takie zmęczenie m ogłoby być i po norm alnie

131

nieprzespanej nocy w wagonie, bez żadnych ek stra­ w agancji. 8.15 — Zam ierające wizje z tęczowych druci­ ków, jak na początku seansu. Śniadanie, m ycie się. O 10-tej kładę się spać i m am jeszcze resztki wizji. Spałem do 12-tej. Stan norm alny, tylko lekkie o głu­ pienia i dezorjentacja w przestrzeni. Do wieczora źre­ nice m iałem rozszerzone. P uls normalny. O 5-tej po­ południu zapaliłem bez wielkiej przyjem ności pierw ­ szego papierosa. Na następnych seansach z prepara­ tem dr. R ouhier m iałem zjawiska podobne, tylko o wiele słabsze. Również wizje m eskalinow e nie dorów nyw ały działaniu oryginalnego m eksykańskiego peyotlu. K aktus zawiera 5 alkaloidów (między niem i m eskalinę), których proporcja najkorzystniejsza dla działania wizyjnego, zależy od wieku rośliny i kli­ m atu w którym dojrzała. Oprócz m eskaliny dwa z alkaloidów peyotlu m ają działania centralne. To zdaje się być przyczyną, że doświadczenia z sam ą m eskaliną, przynajm niej robione na mnie, który znam działanie preparatu oryginalnego, dały rezultaty o wiele poniżej m ego pierw szego spotkania się z peyot­ lem. Pozatem niektórzy tw ierdzą, że żaden synte­ tyczny p reparat nie je s t w stanie zastąpić natural­ nego, chociażby w chemicznej strukturze nie można zauważyć m iędzy niem i żadnych różnic. W iadom o co się dziś wyrabia z pierw iastkam i, cóż więc mówić o skom plikowanych połączeniach. Jeśli chodzi nie o sam e wizje, tylko o zmiany w psychice wogóle, to m eskalina okazała się o wiele potężniejszą ńiż 132

ek strak t peyotlowy w obu wyżej w spom nianych ga­ tunkach. N iestety ci, którzy próbowali m eskaliny razem ze mną, nie znali preparatu m eksykańskiego i brak je s t m aterjału dla porównania obu działań na w iększej ilości wypadków. W każdym razie po tam tej niezapom nianej dla m nie nocy, powiedziałem sobie: „teraz m ogę um rzeć spokojnie, bo widziałem tam ten św iat“. — Nigdybym tego nie powiedział o m eska­ linie. A więc co do m nie działanie jej było n astę­ pujące: zam iast zwolnionego tętna, przyśpieszone aż do 130, ogólny stan fizyczny fatalny: zaw rót głowy, osłabienie w nogach; psychiczny: nieprzytom ność chwi­ lam i dość znaczna, zanik poczucia rzeczywistości, euforja i podniecenie, naprzem ian z niepokojem , depresją i nieokreślonym strachem . Schizofreniczne rozszczepienie graniczące chwilami z lekkim bzikiem. Nieswojość swojej osoby, obcość ciała, poczucie, że w szystko je s t nie to. Zato rysow anie autom atyczne dość precyzyjne — ch arak ter rysunków bezw zględnie inny niż przy alkoholu i innych narkotykach, zbliżony do m arki peyotlowej. Deform acje rzeczyw istości przy w patryw aniu się w ciem nym pokoju bardzo znaczne. Ale co do sam ych wizji, to nie przekraczały one u m nie drugiego stadjum : szkice do wizji praw dzi­ wych zrobione przeważnie z kolorowych drucików i ledwo zarysowujące się, precyzyjne wprawdzie w wykonaniu, ale słabo kolorowe pyski, bydlęta dziwne, (lew zrobiony z pereł, który w ypiął się na mnie, jak m andryl) architektury, m iasta, m aszyny i t . p. ale w szystko nie przechodzące w w ym iar zupełnej

133

realności, jak przy peyotlu prawdziwym. Ale inni, którzy próbowali m eskaliny, „chw alą ją sobie bardzo“. Nie znają nieszczęśni tam tego Dr. B. specjalnie wrażliwy na najm niejsze dawki peyotlu Nr. 2., m a­ jący codziennie praw ie hypnagogi bez żadnych n ar­ kotyków, już po 0,3 m eskaliny (maksymalna dawka 0,5 w dwóch porcjach co godzinę) doznał w rażeń zupeł­ nie niezw ykłych i nie notow anych w książce Beringera. Poza tem , że m iał pierw szorzędne wizje, z których niektóre nam alow ał olejno i poza rozdw ojeniem oso­ bowości, podobnem do opisanego w książce Rouh ie r’a — w idział swoją drugą osobę, jako świecący kryształ w odległości paru km. — przerobiono z nim eksperym ent następujący: zawiązano mu starannie oczy, poczem wykonywano przed nim, w odległości paru kroków pew ne ruchy. Dr. B. pow tarzał dokład­ nie w szystkie ruchy, tylko naodw rót. Kładziono mu na czoło m onetę: zawsze poznawał którą stroną leży. Kiedy mu położono złoty zegarek, zobaczył orła. Sam w łaściciel zegarka nie wiedział, że na kopercie w e­ w nętrznej je s t wyryty orzełek. Inni doznawali w rażeń rozdwojenia, obcości w łasnego ciała, dochodzącej p ra­ wie do tego stopnia, który osiągnąłem ja po peyotlu Nr. 1, w stosunku do w łasnej ręki. Zaznaczyć trzeba, że czysta m eskalina nie w yw ołuje objawów przy­ zwyczajenia, podobnie, jak sam peyotl. Jeśli chodzi o działanie m oralne, to uważam że peyotl, a może i czysta m eskalina, powinny być sto ­ sowane u nałogow ych narkom anów w okresach odzwyczajania się od trucizn. W czasie działania

134

oba specyfiki wywołują ostry w stręt do alkoholu i tytoniu — tak fizyczny jak i m oralny. W s trę t ten trw a dłuższy czas po przem inięciu transu i może być zużytkow any naw et przy jednorazow em użyciu, jako podstaw a do zaprzestania całkow itego. Trzeba odróżnić narkom ana, nie m ogącego przestać się nar­ kotyzować, od nie chcącego tego uczynić. Pierw szy sta n je s t oczywiście wynikiem drugiego. Do wyjścia z tego ostatniego może znakomicie pomódz peyotl — m oże zaszczepić niechęć do danego narkotyku, o co w pierw szych stadjach je s t tak trudno. Chęć lecze­ nia się (tylko niestety nie u alkoholików — u tych chęć ta je s t wyjątkiem ) w ystępuje zwykle wtedy, gdy na „domowe środki11 je s t zapóźno, a w w iększo­ ści wypadków sanatoryjne leczenie je s t niemożliwe. Oczywiście do w szystkiego można się przyzwyczaić, naw et do aspiryny i oleju rycynowego. Jeśli się ktoś gw ałtem uprze, to może stać się nałogowym peyotlistą, czy m eskalinistą — ale będzie to chyba osobnik zupełnie zboczony i tak i tak skazany na taką czy inną zagładę. Nie propaguję tu bynajm niej peyotlu, jako nowego środka dla „ucieczki od rze­ czy w istości“, tylko w skazuję na nieocenione jego zasługi, jeśli chodzi o zaczęcie tak zwanego „now e­ g o życia". W czasie gdy spróbow ałem poraz-pierw szy tego cudotw órczego lekarstw a, byłem w okresie picia zlekka niebezpiecznym . Po wielkich dawkach alkoholu często m iałem ochotę na „biały proszek", chcąc przerw ać alkoholicznąnudę. Oczywiście nie chla­ łe m od rana, ani codziennie, ale zbyt już często potrze135

bowałem lekkiego w strząsu, aby co tydzień, czy co 5—6 dni, zaczynać „nowe życie“ nanowo.' Na jed n ej z tak zwanych „ o rg ji“ spotkałem O ssow ieckiego, który później dał mi znać, że coś w ażnego ma mi do powiedzenia. N iestety m usiałem w yjechać nie zobaczywszy się z nim. W jakiś czas potem , kiedy nie piłem jnż 9-ty m iesiąc, spotkałem go w tow a­ rzystw ie i spytałem co chciał mi w tedy zakomuni­ kować. Spojrzał na m nie badawczo i odpowiedział: „teraz to już je s t niepotrzebne11. Na m oje nalegania przyznał mi się, że chciał ostrzedz m nie przed grożącym mi w edług niego obłędem . „Miał pan jeszcze dwa do trzech tygodni takiego życia, a po­ tem koniec11 — odpowiedział. Otóż w tedy sam no­ siłem się z m yślą zaprzestania eksperym entów na czas dłuższy, ponieważ częstość ich (drugi raz w ży­ ciu) zaczęła przekraczać granice dozwolone naw et dla tak trudno nałogującego się osobnika jak ja. I byłbym to bezw ątpienia zrobił sam, bez żadnych sztucznych środków, jak to robiłem kilka razy, na­ w et w m niej groźnych „obstojatielstw ach11. Ale bez­ w zględnie pom ógł mi peyotl, gdy raptow nie prze­ stałem pić i nie wziąłem do u st nic, (prócz czasami troszkę(u) piwa, przez przeciąg 14-tu miesięcy) i to bez najm niejszego trudu. Oczywiście trzeba na to woli. Na samym peyotlu nikt bez w ysiłku daleko nie zajedzie. Ale czasem trzeba tylko um ieć zdeklanszować (mgdyknąć, pryksnąć, pierwszoprztyknąć, krw am pknąć, plupsnąć) pierwszy odruch zdrowej woli, aby cały gm ach dalszy sam się niejako na nim zbudował. 136

A peyotl, poza w strętem do narkotyków, daje jeszcze • głębsze w ejrzenie w siebie, co dla osób, nie m ają­ cych specjalnego obowiązku oszczędzania swego m ózgu dla rzeczy lepszych jak wóda i koko, szczegól­ nie może być w artościow em . Ktoś mi powiedział: „no pocóż mam to w łaściw ie zażywać? Kolory widzę i tak, co chcę m ogę sobie wyobrazić, nic wiedzieć 0 sobie nie chcę więcej niż wiem w stanie norm al­ nym, nie palę, piję dwa razy na rok i to mało, niczego innego nie używam 11. Oczywiście m iał rację. Muszę tylko bronić wizji jako takich. N ikt nie je st w stanie tego zrozumieć, kto tego nie przeżył. Ale że doskonale można żyć (szczególniej będąc pyknikiem) bez takich przeżyć, to je s t najśw iętsza praw da 1 nikogo na tem m iejscu na peyotl nie namawiam. Możliwe, że w m oich wizjach zadużo było hum orystyki i potworności zm ięszanych razem i na ten tem at można je zlekceważyć. Ale, pom ijając cztery stad ja zasadnicze, jednakow e u wszystkich, każdy może m ieć takie wizje na jakie zasłużył. Słyszałem o pewnym panu, który przez tydzień po peyotlowym tran sie nie wychodził z dom u i nie chciał nikogo widzieć, z obawy, aby mu rzeczyw istość nie popsuła cudow nych rzeczy, które w widzeniach swych przeżył. W idocznie ja byłem „niegodnym 11, a i tak nie żałuję tego. Peyotlu Nr. 2 i m eskaliny nie zażyłbym już więcej nigdy. Ale oryginalnego m eksykańskiego chciałbym użyć raz przed śm iercią, ażeby zobaczyć jak to tam je st teraz ze m ną napraw dę. N iestety stosunki m eksykań­ skie utrudniają bardzo dostanie prawdziwego preparatu. 137

Oprócz opisanych jadów, zażywałem też Ya-yóó w postaci harm iny M erck’a, eukodal i haszysz — ten ostatni jako extr. Canabis Indica, ale oryginalny świeżo przywieziony z P e rsji i haszysz perski do palenia — zażywałem je i rysow ałem pod ich dzia­ łaniem . Bezsprzecznie każdy je s t różny pod w zglę­ dem wywoływanego nastroju i działania na rysunek. Haszysz w dużych ilościach daje, szczególniej zm ięszany z alkoholem, pew ne wizje dość dziwaczne, z powielaniem się przedm iotów i osób aż gdzieś w nieskończoność; daje też stany psychiczne in te re ­ sujące: utożsam ianie się z przedm iotam i, zatratę poczucia tożsam ości na m ałych wycinkach czasu i t. p. Ale wizje haszyszowe „ani um ywają się“ do peyotlowych. Są to rzeczy zupełnie niew spółm ierne. Harmina w yw ołuje pewną „niesam ow itość rzeczywistości“ i autom atyzm przy rysow aniu. Jednak ze w zględu na jej działanie na ośrodek extrapiram idalny (sic!) i odham ow anie odruchów , nie m iałem od­ w agi przekroczyć m aksym alnej dawki terapeutycznej. Z głow ą ostatecznie niech się dzieje co chce — ale utracić zupełnie władzę nad inerw acją m ięśni, to jak dla m nie przynajm niej zbyt gruba je s t historja. Kończę te rozważania w ołając wielkim głosem : „Ocknijcie się palacze i pijacy i inni narkom ani póki czas! Precz z nikotyną, alkoholem i wszelkiem i „białem i obłędam i11. Jeśli peyotl okaże się ogólną odtrutką na tam te w szystkie świństw a, to w takim i tylko w takim razie: niech żyje peyotl!“ .

138

MORF IN A N apisał Bohdan Filipow ski b. prof. fil. ezot. GDYBYŚM Y zapragnęli zmierzyć niebezpieczeństw o, jakie ten czy ów narkotyk przedstaw ia dla ludzkości, gdybyśm y próbowali sklasyfikow ać porównawczo roz­ m aite narkotyki, pod tym kątem widzenia, to m nie­ mam, iż najprostszą m iarą jakąbyśm y mogli w tym celu się posłużyć, m iarą opartą o podstaw y psycho­ logiczne (a więc zgodne z wytycznem i całokształtu naszego studjum ) m iarą, która się nam praw ie na­ rzuca, są: w artości em ocjonalne danego narkotyku. Je st to tak sam o przez się zrozum iałe, iż praw ie zbyteczne tego dowodzić, zaś praktyka daje nam przykłady na każdym kroku. Im szerszy je s t zakres, im cenniejszy rodzaj prze­ żyć psychologicznych, jakie z pomocą danego drogue’u możemy osiągnąć, tem potężniejszą je s t jego siła atrakcyjna, tem silniejsza pokusa, na którą jesteśm y w ystaw ieni wobec ew entualnej okazji. Spytajm y jakiegobądź narkom ana, czemu tak lek­ kom yślnie naraża swój um ysł, zdrowie i nerwy; spró­ bujm y zwrócić się do niego z tak zwaną persw azją, apelując do trzeźw ych argum entów i logiki — a w dzie­ w ięćdziesięciu w ypadkach na sto odpowie nam „ależ.

139

panie, gdyby pan tylko w iedział11.... i z entuzjazm em opisze nam niczem niezastąpione emocje, jakie mu daje jego, supposons alkaloid, wobec w artości któ­ rych, upada całkowicie taka, czy inna życiowa rachuba. Tak je s t — i gdy z tego punktu pragnęlibyśm y porównywać różne narkotyki, to bezwarunkow o m or­ finę um ieścić m usim y w rzędzie najniebezpieczniej­ szych! Bowiem „w artości*1 owe posiada morfina w stopniu bardzo wielkim — niektóre z pośród nich zasługiw ałyby naw et na m iano zgoła w artości pozy­ tywnych, gdyby... — w tern „gdyby" w łaśnie spo­ czywa cały punkt ciężkości, lecz zanim uczynimy tutaj to ważkie zastrzeżenie, pozwólmy sobie wprzód na m ałą dygresję, która nie będzie zresztą tak bardzo nieaktualną. Nie pom nę, który pisarz francuski, uparcie obstaw ał przy tw ierdzeniu, że w łasności em ocjonalne narko­ tyków są tylko i wyłącznie negatyw ne. W y sn u ł też cały szereg wniosków, rów nie fałszywych, jak sam o założenie. Twierdzi on mianowicie, że narkotyki absolutnie nie są w stanie dostarczyć nam w rażeń i przeżyć psychicznych, posiadających jakąkolw iek pozytywną w artość; że h istorje o fantasm agorjach i sensacjach opium, haszyszu etc., opisy sztucznych rajów są od początku do końca czczym wym ysłem ; w reszcie, że narkotyki m ogą jedynie na czas pewien usunąć z na­ szej duszy ból i cierpienia w rodzone ze spraw świata zew nętrznego, czyniąc nas poprostu nieczułym i na wszelkie utrapienia, przykrości i dysharm onje życiowe.

140

W ynika stąd bardzo ważny wniosek, a mianowicie: na to by zakosztować słodyczy rajów narkotycznych, trzeba być wprzód nieszczęśliwym, m usi się przejść całą gehennę cierpień w życiu, aby dopiero znaleźć rozkosz wyzwolenia się od nich w ogłupiającym odu­ rzeniu, które zresztą nic ponadto nie przynosi. Tym to faktem również tłom aczy sobie ów autor znane zjawisko, że narkom ani zazwyczaj nie są zbyt skorzy do ułatw iania „laikom 11 zapoznania się z ich specy­ fikiem. Rzeczywiście w m yśl tej tezy, rzecz byłaby nieco zbyt skomplikowana, wszak trudno na zawoła­ nie unieszczęśliw ić gruntow nie sw ego com pagnon’a, aby módz w następstw ie otworzyć mu drogę do praw idłowej oceny jakiegoś alkaloidu. Jak widzimy, usiłują nam tu przedstaw ić narkotyki, wyłącznie jako rodzaj psychicznego anestheticum . Dobrem je s t choć to, że autor szczerze zaznacza, że narkotyki są mu znane tylko całkiem zdaleka, na podstaw ie „opow iadań dość luźnych11 (dodajmy: praw ­ dopodobnie pochodzących z czwartej ręki). Szkoda jednak, że na podstaw ach tak kruchych, buduje gm a­ chy tw ierdzeń, doprawdy bardzo dalekich od rzeczy­ w istości. Rzeczyw istość bowiem ma nam zgoła inne praw dy w tej kw estji do wyjawienia. Każdy kto m iał z narkotykam i w praktyce do czy­ nienia wie dobrze, że rozm aite białe i brunatne tru ­ cizny kryją w swem łonie możliwości przeżyć psy­ chicznych o wiele przerastających w szystkie fantazje literackie na ten tem at stworzone; a to już choćby

141

z tej prostej przyczyny, że częstokroć znaczna część owych fantasmagorji z jadu zrodzonych, zaledwie z trudem da się słowami wyrazić i opisać. W rzędzie zaś drogue’ow, obdarzonych temi wła­ ściwościami, białe matowe kryształy formy kubicznej, zaopatrzone etykietą z napisem Morphium muriaticum, zajmują miejsce zgoła poczesne. I dlatego powiedzieliśmy, iż morfina je st środkiem ogromnie niebezpiecznym, bo ogromnie kuszącym, posiada bowiem wartości rozliczne pozytywne, nietylko subjektywnie rzecz biorąc, jako źródło emocji, lecz nawet wartości takie, które jako zgoła objektywne traktowaćby można, gdyby nie to, że wartości te nigdy i w żaden sposób na dłuższą metę wyko­ rzystać się nie dają i gdyby nie potworna wprost cena, jaką za nie płacić trzeba i to zapłacić z ra­ chunków bieżących swego zdrowia fizycznego, mo­ ralnego i psychicznego w sposób, który grozi szybkiem i zupełnem bankructwem... Spróbujmy tedy, naszkicować możliwie wierny i plastyczny zarys owych stanów psychicznych, jakie przeżywa człowiek z pomocą tak prostego kompletu utensyljów, jak: 1) strzykawka marki »Record«, 2) igła przeważnie cienka Nr. 17—20 i 3) flaszka z roz­ tworem. Powiedzieliśmy już, iż pragnieniem naszem je st aby szkic ten był możliwie wierny. Odrzućmy precz wszelkie apriorystyczne nastawienia w jakimkolwiek kierunku, niech nam nie zależy wcale na tem, aby przemawiać ze stanowiska wroga owego narkotyku. 142

Bo i poco? Jeśli m orfina zasługuje na pochwałę, to w imię czego być jej wrogiem? A jeśli godną je s t potępienia, to żaden w róg nie będzie dla niej tak groźny, jak sam a naga praw da. Postarajm y się wpro­ wadzić czytelnika in m edias res tych jedynych w swoim rodzaju stanów , z całem stopniowaniem ich rozwoju, z ich apogeum i decrescendo i wraz z wszelkiem i tow arzyszącem i im reakcjam i i obja­ wami pobocznem i we w szystkich cząstkach czło­ wieczego »ja«. Jak w iększość narkotyków, m orfina za pierwszym razem nie daje jeszcze w łaściw ych w rażeń. O rga­ nizm potraktow any po raz pierw szy danym specy­ fikiem je s t przedew szystkiem ogólnie oszołomiony i to oszołom ienie góruje nad w szystkiem , nie po­ zwalając nerw om sprecyzować i sklasyfikow ać otrzy­ m ywanych wrażeń. To stadjum przygotowaw cze trw a w zależności od organizm u zazwyczaj od jednego do trzech seansów . Dopiero tedy za drugim , w zględ­ nie trzecim , lub czw artym razem , przeżywam y w szyst­ kie typowe wrażenia i stany psychiczne w łaściw e m orfinie. W kolejnym ich opisie zacznijm y od punktu, za­ pew ne najszerzej znanego, który również służył za podstaw ę rozum owania owemu autorowi, którego cy­ towaliśm y wyżej. W łasn o ść ta je s t jakby punktem w yjścia dla sze­ regu dalszych stanów, przejaw ia się najw cześniej i je s t praw ie bez w yjątku powszechna dla w szystkich organizm ów. O kreślić ją można w krótkości jak na143

stępuje: m orfina jest uniwersalnem analgeticum fizycznem i psychicznem. Fakt, iż w kwadrans po injeckji ustępują prawie że wszelkie, nawet bardzo dotkliwe, cierpienia fi­ zyczne, o tyle dobrze jest znanym, o ile nas tutaj najmniej interesuje, jako należący do domeny roz­ praw medycznych. Analogiczne zjawisko na płaszczyźnie psychicznej posiada za to dla nas wagę pierwszorzędną. Człowiek, który wyjąwszy igłę z pod skóry po do­ konanym zabiegu, obserwuje siebie w oczekiwaniu fenomenów, jakie nastąpią w jego duszy, prawie nigdy nie zdoła pochwycić momentu, w którym czar zaczyna działać. Zupełnie tak, jak ze snem. Dopóki skupiamy uwagę na fakcie zasypiania, pragnąc zba­ dać jak się to właściwie dzieje — dopóty sen nie przychodzi; — odwróćmy jednak na chwilę tylko myśl naszą — już śpimy! To samo tutaj. Zupełnie niepostrzeżenie, niewia­ domo kiedy i jak, zmienia się całkowicie nasz sto­ sunek do świata, wkładamy na oczy kompletnie od­ mienne nowe szkła, światopogląd nasz, począwszy od najbliższego otoczenia, aż do najdalszych nam psychicznie cząstek bytu, ulega gruntownej och! jakże zasadniczej przeróbce. Nie zdołaliśmy uchwycić momentu granicznego dwu stanów, lecz w pewnej chwili (pod warunkiem oczywiście zachowania zdolności samokrytycyzmu i obserwacji w zależności od stopnia ich wyrobienia), konstatujem y fakt niezaprzeczony, że oto już od 144

pewnego czasu znajdujemy się na torach myślowych zupełnie odmiennych od zwykłego. Bo cóż się właściwie z nami stało? Ba! Stało się coś zupełnie niesamowitego, coś co zdaje się pocho­ dzić nieledwie z innego wymiaru; bo czyż zdoła kto w pełni przeniknąć całą wagę słów, które zaraz wy­ powiem, a których brzmienie jest conajmniej szalone: Zło zniknęło. Co takiego?!... No tak — poprostu! — zniknęło, po­ działo się gdzieś, czy przeniosło na inną płaszczyznę bytu, wsiąkło, zapadło się na samo dno otchłani Ahrymana, zdmuchnięte, zwiane i zwiewane w dal­ szym ciągu coraz bardziej, coraz dokładniej i absolulniej, byleby nie zostało ani jednego atomu prze­ klętego principium, w tej błogosławionej sferze, w której m y się znajdujemy. Zła niema już... i to pod żadną postacią — cier­ pienia rozmaitego rozmiaru i gatunku, strapienia i obawy, złość ludzka i okrucieństwo świata, wrogość tysięcy elementów, jakie nas otaczają, wszystko to rozpłynęło się, stopniało jak cukier w ukropie, w cie­ płej, miłej, przyjaznej atmoferze — i to tym razem bez żadnych przenośni, nawet każda cząstka powie­ trza, która nas otacza, je st naszym przyjacielem, powietrze faluje dokoła nas w ten sposób, aby nam zrobić przyjemność—(zresztą i sobie samemu także, atomy powietrza znajdują przecież rozkosz w samem zetknięciu z naszem ciałem). Jesteśm y mili całemu światu, a świat sprawia nam radość samem swojem istnieniem. 145

I jakżeż mogłoby być inaczej, skoro świat jest ta k im właśnie, a życie tak bardzo je st piękne! I piękną jest cała przyszłość nasza, począwszy od chwili obecnej—(przeszłość w ydaw ała nam się szara lub przykra czasami, ty lko dlatego, że nie umieliśmy żyć!). Bo żyć z ludźmi trzeba zupełnie inaczej niż to czyniliśmy dotąd — jak? ależ bardzo prosto! Przedewszystkiem prosto, przytem szczerze, no i co naj­ ważniejsza — przyjaźnie. Ach jakimiż głupcami byliśmy, gdy nam się zdawało, że ta a ta sprawa, najeżona je st trudnościami, a człowiek z którym ją mamy omówić i załatwić, taki szorstki, zimny, nie­ chętny, no i wogóle trudny. Absurdy! Należy pójść do niego i poprostu w ytłom aczyć mu wszystko, ot tak, tak, tak i tak—(Boże! jakżeż to jasne, toż przecie bardziej niż oczywiste; a przytem jak cudownie, krystalicznie pracuje myśl moja — słowa sypią się same — jak szmaragdy, rubiny, szafiry i ametysty z jakiejś czary bez dna i układają się w najwspanialsze wzory rozsądku, trzeź­ wości i logiki — gdybyż mógł on słyszeć czwartą część tych słów, to musiałby się chyba dziwić, że wogóle mógł kiedykolwiek myśleć inaczej). Ale to wszystko jedno; jutro pójdę do niego, po­ wtórzę mu to wszystko, lub choćby małą cząstkę i sprawa najcudowniej w świecie się załatwi. By Jove! wszak wogóle myśli moje są dziś wprost cenne; i co za nawał, co za wichura myśli, słów, zdań, tak przejrzystych, tak jedynych, że grzechem byłoby wprost to zmarnować! 146

Pogadajmy! Z kim bądź, ale zaraz i za wszelką cenę... Niema nikogo? wreszcie i to obojętne, a może na­ wet lepiej: rozmawiać będziemy z sam ym sobą, co przy takiem bogactwie materjału je st chyba najlepszem jego wykorzystaniem. Płyną więc dalej rozmowy, z samym sobą i z uro­ jonymi interlokutorami; niekończące się dyskusje, przemowy i wykłady, wygłaszane z takim zapałem, jakbyśmy mieli przed sobą audytorjum z kilkuset najwdzięczniejszych słuchaczy; — rozprawy na wszel­ kie tematy: filozoficzne, naukowe, lub czysto życiowe; najbardziej abstrakcyjne i teoretyczne, to znów obra­ cające się w zakresie najpospolitszych kwestji życia codziennego. Zdajemy sobie przytem sprawę, że cały ten stan wywołany jest sztucznie, co nam jednak wcale nie przeszkadza rozkoszować się nim i cenić go wysoko. I co najdziwniejsze, ocena nasza, objektywnie rzecz biorąc, je st trafna. Na specjalne podkreślenie zasłu­ guje ten punkt właśnie, odróżniający morfinę od innych narkotyków. Gdy n. p. pod większą dawką kokainy częstokroć wygłaszamy całe steki nieprzy­ tomnych, lub przynajmniej dziwacznych paradoksów, z przeświadczeniem, że są to rewelacje bezcenne dla ludzkości — morfina podnieca nas do tworzenia myśli, któremi bynajmniej pogardzać później nie będziemy. Jeśli stany wymienione przeżywa umysł twórczy w jakimkolwiek kierunku: artysta, uczony, czy lite­ rat, to stworzy on dzieła o niewątpliwej, ściśle objektywnej wartości, osiągając przytem wielkie rezultaty 147

z nieproporcjonalną łatw ością. I to w łaśnie, co zda­ w ałoby się decydować o istotnej w artości naszego dro g u e’u stanow i zdaniem naszem najgorsze, potw orne w prost niebezpieczeństw o. Dlaczego tak jest, zaraz zobaczymy. Po tern co powiedzieliśm y dotąd, zbytecznem byłoby chyba przekonywać, że w dziewięciu w ypadkach na 10 eksperym ent morfinowy zostaje po krótkim czasie powtórzony kilkakrotnie, z tem i sam em i objaw am i dodatniem i, a praw ie bez żadnych ujem nych. Bo czyż wobec tak pięknych rzeczy, ja ­ kie nam biały jad daje, zwróci ktokolw iek uw agę na takie drobnostki, jak to, że pierw otna dawka od 1—2 cntgr. zostaje już po paru razach podnie­ siona do 3-ch cntgr., lub też że cały system traw ie­ nia, uśpiony narkotykiem , reaguje nań gw ałtow ną obstrukcją, która zaczynając od pierw szego seansu, nie opuści m orfinom ana aż do końca. Pozatem tak zwany katzenjam m er przew ażnie m inimalny, w for­ mie słabo dostrzegalnej reakcji i znużenia. Awan­ sujem y tedy! A godzi się spostrzedz, że aw ansujem y wcale szybko, a naw et coraz to prędzej. Po krótkim czasie dochodzim y do poczucia pewnej dum y na ten tem at, Organizm nasz w ydaje się nam godzien podziwu: w szak dawki, które używamy »jak nic« w trzecim , czy czartym m iesiącu, byłyby zdolne zabić słonia (porównanie z poczciwą dawką końską, pozostało dawno poniżej naszego standartu). Z drugiej strony przychodzi refleksja, żeśm y się jednak trochę zagalopowali!! W szystko dobre, ale

148

w m iarę i t. d. — w rezultacie: szlachetne postano­ w ienie schowania strzykaw ki gdzieś między nieuży­ teczne graty, na dłuższy wypoczynek. I tu w łaśnie Yampyr-M orphium pokazuje nam po raz pierw szy swoje pazury, niestety już w m om en­ cie, gdy tkw ią one mocno, a głęboko w najczulszych centrach naszej istoty, Okazuje się bowiem i to w sposób o wiele gorszy niżbyśm y się spodziewali, że nasz piękny zamiar je s t poprostu niewykonalnym , że po strzykaw kę m u­ s im y sięgnąć znowu i to z pośpiechem , że po krótkiem i jakże fatalnem szam otaniu się, przekonaliśm y się niezbicie, że tkwimy oto w takiej niewoli nałogu, wobec której niewola przeciętnego palacza, lub alko­ holika je s t jeszcze igraszką. W iem y, iż każdy nałóg narkotyczny m usim y analizować z dwóch stron podstawowych, a m iano­ wicie: 1) ze strony psychicznej i 2) fizjologicznej. Ściśle biorąc na każdy nałóg składają się oba te czynniki. W praktyce jednak, w takich dwóch naj­ bardziej u nas rozpow szechnionych nałogach, jak alkoholizm i palenie, czynnik psychiczny odgryw a rolę dom inującą, przynajm iej w tych wypadkach, gdzie nałóg nie osiągnął już bardzo w ielkiego stop­ nia nasilenia. W iem y dobrze, że gw ałtow ne pozbawienie ko­ goś czy to papierosów , czy alkoholu, wywołuje pewne zaburzenia fizjologiczne, tem niem niej przeciętny pa­ lacz, powtarzam y p rzec ię tn y , powraca po nieudanej walce do tytoniu poprostu dlatego, że mu się gwał-

149

tow nie chce zapalić, tak bardzo chce, że cały system nerw owy je s t w ytrącony z równowagi. Decydującym więc czynnikiem je s t tutaj chęć, pragnienie, elem ent psychiczny. Zdajem y sobie w pełni spraw ę, jak bardzo ciężka może być walka z tym jednym choćby czynnikiem, ale podkreślam y raz jeszcze: nie da się to naw et porównać z tern, na co naraża znałogow any organizm gw ałtow ny brak morfiny. Morfina działa na najw ażniejsze centra nerw o­ we, regulujące w naszym organizm ie czynności tak zasadnicze, jak oddychanie, funkcje serca, obieg krwi i t. p. Gdy centra te przyw ykną w ciągu długich m iesię­ cy funkcjonować m niejw ięcej prawidłowo pod dzia­ łaniem olbrzym ich dawek narkotyku i gdy następnie narkotytyk ten nagle zostanie odjęty, zachowują się one m niejw ięcej tak, jakgdyby otrzym ały rów no­ znaczną dozę w przeciw nym kierunku działającej trucizny. O rganizm zostaje w trącony w stan straszliw ego szoku, podstaw ow e tryby i wiązania naszej maszyny życiowej, rozdygotane jak pod ciśnieniem ośm iokrot­ nej liczby atm osfer, grożą katastrofą, krew faluje we w szystkich naczyniach, płuca i serce szaleją... Nierówny i nienaturalny oddech zamienia się w brak tchu, człowiek się dusi, pod piątem żebrem m łot parow y rozsadzić chce swe komory; kurcze żołądka niebaw em przynoszą rozstrój nieopisany, we w szystkich staw ach rwie coś i łam ie i tętni, tętni

150

w szędzie, tętna tłuką setkam i na m inutę... piana na ustach... I ratunek je s t tylko jeden, wszak dom yśla­ cie się jaki? nowa dawka — ty lk o ten jed en , je d y n y ! Tak się tedy przedstaw ia z morfiną zabawa i takie to są przyczyny, które m orfinom anowi uśm iechać się każą, gdy słyszy o nałogow cu innej kategorji, którego cały kłopot polega na tem , że m u się aż ta k bardzo chce... Po pierw szej zatem próbie oswobodzenia, am ator morfinow ego raju (sic!) dowiedział się, że je s t ska­ zanym rabem swej igły i roztworu. Ponieważ z niewoli tej bezpośredniego wyjścia nie widzi (o kuracjach potem), przeto gdy już pogo­ dzi się ze swym losem , stara się „urządzić sobie życie możliwie w ygodnie”. Tłomacząc to na język praktyczny — będzie kropił dawki takie, by już przynajm niej „m ieć coś z tego”, chociaż w zakresie emocji. I tą drogą w łaśnie dochodzi się najszybciej do poznania kolejno w szystkich ujem nych w rażeń, to­ w arzyszących „ewolucji m orfinistycznej“. Pierw sza niem iła okoliczność to to, że doprawdy trudno je s t „dogonić11 pow iększaniem dawek, ciągle słabnący ich efekt. W spaniałe stany początkowe tracą wciąż na sile, zaś na ich m iejsce pojawia się reakcja w form ie jakby odwrócenia biegunów . W sz e l­ kie podniecenie je s t coraz słabsze i coraz krócej trw a po każdym zastrzyku, natom iast w ydłużają się niezm iernie i przybierają na sile okresy ogólnego znużenia i upadku sił. Ogólna apatja, zniechęcenie 151

do w szystkiego, niebyw ały spadek energji psychicz­ nej, rozleniw ienie — słowem ogólne sflaczenie m en­ talne i m oralne — w szystko to trw a godzinam i. Chwile lepszego samopoczucia nietylko zredukow ały się do k ilk u m in u t zaledw ie, bezpośrednio po injekcji, lecz czasami niem a ich wcale. Zaczyna się wówczas zupełnie już rozpaczliwe pow iększanie dawek, aż do zatrucia, torsji i t. d.; lecz co je s t dopraw dy potworne, to to, że dawki te przynoszą już tylko coraz gorsze rozdrażnienie. Jak czuje się dany osobnik w tym punkcie b łęd ­ nego koła, to już pozostaw iam sam odzielnej w yobraź­ ni każdego z naszych czytelników. Bądź jak bądź jeśli w chwili danej nie rozpocznie kuracji, to pozostaje mu tylko jedno: drobne stop­ niowe zm niejszanie dawek, do punktu, w którym niegdyś m orfina działała norm alniej i to tylko w ce­ lu, aby natychm iast w skróconem tem pie powrócić do tego sam ego kryzysu. Podkreślić trzeba z całym naciskiem , że szereg objawów w ybitnie ujem nych tow arzyszy m orfinom anji już w okresach znacznie poprzedzających kryzys. Każdy morfinom an um iejący obserw ow ać siebie, dostrzega n. p. (i to w czasie, gdy jeszcze je s t ze sw ego alkaloidu ogólnie zadowolony) w ybitny upadek woli. Każda decyzja kosztuje całą m asę wysiłku, każdy czyn, odkładany z godziny na godzinę, wy­ konywany je s t pod najw yższym przym usem , każda drobna czynność życia codziennego i ta naw et staje się w krótce ciężarem . N atom iast nabieram y skłonności i

152

do częstych a długich „wypoczynków11 w pozycj i leżącej, podczas których morfinowe m arzenia na tem at w ielkich rzeczy, (które się nigdy spełnią) zastępują nam znakomicie czynność istotną. W ypoczynki te, tem więcej są nam wskazane, że coraz bardziej prześladuje nas nieustająca senność — (dochodzi to w stadjach dalszych do tego, że narkom an usypia za każdą przerwą w rozmowie, lub też pozornie słuchając dalej tem atu). Niechęć do życia czynnego staje się jeszcze silniej­ sza pod wpływem ogólnego rozstroju i rozklekotania nerw ow ego, wraz z którem zjawia się niewiadom o skąd, rosnąca wciąż nieśm iałość, schizofreniczna trem a w stosunku do ludzi i to trem a gnębiąca te w łaśnie osoby, któreby się najm niej tego po sobie spodzie­ w ać mogły. Jednym czynem realnym , na który energji nie za­ braknie, je s t niew ątpliw ie ciągła pogoń za niezbędnym alkaloidem , którego zdobywanie w „odpow iednich11 ilościach, z natury rzeczy niem ożliwe na drodze norm alnej, stanow i jeszcze jed n ą rozkosz żywota m orfinowana. Żywot ten zresztą mieć może tylko dwa rodzaje epilogu, w niedalekiej przyszłości. Albo katastrofa, jeśli osobnik dany m iał dość w ytrw ałości w kierunku zrujnow ania swego organizm u aż do stanu bezna­ dziejnego; albo też jeśli resztka instynktu samoza­ chowawczego wczas przemówi, perspektyw a tak zw anej kuracji odzwyczajania. Kuracja taka bywa w ogrom nej większości wypadków przeprowadzana

w jednym z zakładów zam kniętych, a co do jej szczegółów, m usicie mi Państw o wybaczyć, że W am takow ych dostarczyć nie podejm ę się! Trudno! Nie jestem bowiem ańi Ew ersem , aby W am to opisać, ani też Goyą aby to odmalować! Nadm ieniam tylko, że nieścisłą je s t w ersja, po­ w tarzana czasem naw et przez lekarzy, jakoby dawny system odzwyczajania gw ałtow nie, bez żadnych stopniowań, nie groził katastrofą organizmowi. Annale m edycyny francuskiej notują dwa wypadki, k tóre skończyły się radykalnem odzwyczajeniem pacjenta od życia na tej ziemi.... Dziś już stosują m etodę tę rzadko i to tylko w po­ łączeniu z uśpieniem na przeciąg kilku dni. Inna zaś polega na odzwyczajaniu bardzo a bardzo pow olnem , poprzez um iejętne stopniow anie i środki zastępcze. Gdyby m nie kto o radę pytał, rzekłbym , iż wogóle tylko ten ostatni sposób nadaje się do dyskusji, dodając, na podstaw ie znanych mi w ypad­ ków, iż m etoda ta daje najlepsze wyniki, przy stopniow em zastępow aniu m orfiny dioniną, z m ałym dodatkiem heroiny, które to m ięszaniny zn o w u kolejno stopniują się. w daw kow aniu. Szczegóły oczywista nie wchodzą w zakres naszych rozważań. Pytaniem podstaw owo w ażnem je s t kw estja procesu znałogowania, oraz czasu, jaki je s t na to potrzebny. Nie ulega najm niejszej wątpliwości, że w ersje głoszące, jakoby już po paru zastrzykach człowiek „nie m ógł sobie rady dać bez m orfiny11 są strasz-

154

liw ą przesadą, lub też próbą uspraw iedliw ienia swej słabości ze strony niektórych morfinomanów. Niema najm niejszych podstaw do obaw, że n. p. dziesięć injekcji pod rząd stosow anych, może uczy­ nić danego osobnika niew olnikiem narkotyku, w tem napraw dę straszliw em i przerażającem znaczeniu, o którem m ówiliśmy wyżej. Dla stw orzenia nałogu w fizjologicznem znaczeniu, organizm m usi być za­ truw any przynajm niej przez trzy, cztery lub więcej tygodni. To zaznaczamy z całą szczerością! Ale podkreślam y jednocześnie z najw iększym na­ ciskiem: niech nikt nie w ysnuje stąd wniosku, iż dwurazowe użycie m orfiny niczem mu nie grozi. W szak już parokrotna próba pozwala zakosztować pełni wrażeń, ze w szystkiem i ich urokam i. Choć tedy człowiek taki nie je s t narażony na rozpaczliwe prze­ życia organicznego braku, to jednak impulsy psy­ chiczne w ystępują odrazu w całej pełni. A któż z nas ośm ieli się poczytywać siebie za takiego tytana woli, aby móc zaręczyć, iż nie ulegnie pokusom, tem po­ tężniejszym , im ciekawsze były przeżycia. Jeszcze raz! — jeden lub dwa! Dziś m usim y się uspokoić po tych lub innych kłopotach; ju tro — czyż nie opłaci się stokrotnie jeszcze jedna dawka, gwoli obudzenia tych krystalicznych myśli, które pozwolą nam ukoń­ czyć z powodzeniem tę lub inną pracę umysłową.... Powodów przecież nigdy nie braknie. I w ten spo­ sób, tak bardzo nieznacznie, tak w prost niewiadom o kiedy, człowiek staje się skazańcem. 155

Czyż trzeba nadm ieniać, że gorącem naszem pragnie­ niem byłoby uchronić i przestrzedz, choćby skrom ną liczbę jednostek przed czem ś, co m usim y uważać za ciężkie niebezpieczeństw o, grożące zupełnem lub częściowem zniszczeniem ludzkiego istnienia? Nie będziem y usiłowali kreślić przed oczyma czy­ telnika opisów niedoli m orfinom ana, opisów, które gdyby posiadały odpowiednie bogactw o środków lite­ rackich, odpow iednią ekspresję i barw ę — m ogłyby też posiadać pewną realną w artość. Ufamy natom iast, że skrom na i prosta tre ść tego rozdziału w ystarczy być może czytelnikowi, który zechce potraktow ać ją poważnie, to je s t jako być może niezręczne, być może słabo skonstruow ane, tern niem niej w ierne odbicie najżyw szej praw dy.

156

E T E R N ap isał Dr. D ezyd ery Prokopowicz. L E C A T O B L E P A S , b u ffle noir, arec une tete de po u rcea u tom bant ju s q u ’a lerre et ra tta chee a ses epaules p a r u n cou m ince, long et fla s q u e com m e un boyau ride. P e rso n n e , A n to in e n ’a jam a is vu m es y e u x ou ceux q u i les o n t vus so n t m orts. Si je re le v a is m es p a u p ie re s ro se s et g o n flees, to u t d e su ite tu m o u rra is. A N T O IN E . Ah! ah!... c e lu i la... a... a! E h bien!... Si j ’a v ais e n v ie de les re g a rd e r, ces yeux? M ais oui, sa stu p id ite fe ro c e m ’a ttire! je trem ble!... Oh! q u e lq u e chose d ’ir re s is tib le m ’e n tra in e a des p ro fo n d e u rs p le in e s d ’epouvante!! G. F laubert. La tentation de St. Antoine.

Z A PO ZN A Ł EM się z eterem z okazji operacji, którą mi robiono, gdy miałem 7 lat. Zasypiając, usłyszałem jakiś szczególny rytm, który zdawał się wszystko przenikać. Rytm ten usłyszałem i przy następnych eterostanach. Sądzę, iż pochodzenie jego jest nastę­ pujące: eter zaostrza ogromnie słuch (stan ten trwa jeszcze kilka godzin po eteryzacji), skutkiem tego

157

dochodzi do świadomości rytm uderzeń krwi w uszach. Zdawało mi się, że um arłem i lecę w przestrzeni m iędzygw iezdnej, która wyglądała, jak ciem no—nie­ bieska tapeta, pokryta złotem i, kilkoram iennem i gwiazdkam i. W szy stk o drgało w tym szczególnym rytm ie. M yślałem z ironją: „Oni m nie tam operują na ziemi, a nie widzą, że ja — u m arłem 11. Podnie­ siono mi na chwilę m askę z eterem : zobaczyłem mój dziecinny pokój, leżałem na stole. Pom yślałem : „um arłem , jestem w piekle, gdzie są djabły? m oże za m oją głową?11 U siadłem , by się obejrzeć za sie­ bie. Założono mi m askę i trzech lekarzy siłą, z tru ­ dem ułożyło m ię na dziecinnym stole, który służył za stół operacyjny. Z dalszych wizji przypom inam sobie niew yraźnie jakiś jakby rajski ogród. Upał. Dwoje nagich, czerwonawych, tłustych, „obfitych11 ludzi opycha się w inogronam i. Coś tropikalnego, bo­ gatego, zm ysłowego i obrzydliwego. Po narkozie, z radosnem zdumieniem , przekonałem się, że żyję. Z uczuciem roztkliw ienia i szczęścia dotykałem przed­ miotów, stw ierdzając że są, że są tw arde i że „prze­ cież jestem znów w rzeczyw istości11. W w ieku lat 14-tu zabijanie owadów eterem pod­ sunęło mi chęć spróbow ania ponownie tego narko­ tyku. N apajając chustkę eterem przykładałem ją do nosa i w dychałem głęboko. Było lato. Siedziałem w śród zbóż, na osłonecznionym pagórku. Za chwilę posłyszałem t e n s a m rytm , w szystko pozostało ta ­ kie samo, a jednak stało się jakieś inne, podobne do tego, co było w t e d y . I tu nastąpiła najdziw 158

niejsza rzecz, jaką kiedykolwiek przeżyłem pod ete­ rem i którą potem napróżno usiłow ałem odnaleźć. W idziałem otaczające zboża, pagórek, słońce — ale nie ja to widziałem: j a ź ń z n i k ł a , p o z o s t a ł a b ezosobowa świadomość. W k ró tce potem stw orzyłem bardzo konsekw entny logicznie system panteistyczny, gdzie ponad stanem idywidualnej jaźni um ieszczałem ponadosobowy świadom y b y t . — O dtąd eteryzow ałem się coraz częściej. Maximum osiągnąłem jako uczeń 8-ej klasy. Lubiłem przecha­ dzać się wieczorem po ponurych dzielnicach w ar­ szaw skiego Pow iśla z chustką pod nosem i flachą eteru w kieszeni. E ter nigdy nie dawał mi naw et śladów euforji: tylko dziwność i ponurość. W owych czasach byłem głęboko niespokojny i zrozpaczony (jak to często bywa we w czesnej m łodości) i szuka­ łem zapomnienia o sobie, o w łasnem nieszczęściu w nauce (studjow ałem praw ie bez przerwy) i w n a r­ kozie. W ytw orzyła się we m nie jakby „seconde personnalite narcotique“. W norm alnym stanie nasz czas układa się od czuwania do czuwania, wieczór zszywamy z rankiem , a senne m arzenia — to nie­ w yraźne m arginalja; w owych czasach istniało dla m nie jeszcze drugie, ciągłe w sobie życie — pod narkozą, które od czasu do czasu dopom inało się bezw zględnie o — dalszy ciąg. Podobnie kobieta „przyzw oita11 nie m yśli o życiu erotycznem , lub my­ śli z obrzydzeniem . Ale przecież od czasu do czasu wyżyć się musi. Jak? W iedzą jej kochankowie. W zwykłym stanie pam iętałem (i pam iętam ) tylko 159

szczątki głębokich i silnych doznań narkotycznych; ale w ystarczyło kilka razy głęboko w ciągnąć powie­ trze przez chustkę nasyconą eterem — i w kilka sekund już byłem gdzieindziej, tam , odrazu odpoznawałem swój stan — i przeżywałem niejako drugi raz pewne rzeczy lub ich dalszy ciąg. — Oto te resztki, które przechow ała moja norm alna świadom ość: czas je s t niejako zwolniony, zdaje się, że upływ ają niezm iernie długie okresy — a trw a to kilka lub kilkanaście sekund. P rzestrzeń też olbrzy­ mieje: m ost (Poniatowskiego) robił na m nie w rażenie czegoś nieskończenie wielkiego. Dzięki eterow i za­ cząłem rozum ieć poezję symboliczną. Każda latarnia, pęknięcie płyty trotuaru, przechodzący pies, wszystko to było symbolem, koniecznością, m iało nieskończe­ nie głębokie znaczenie, było straszliw ie ważne. W szystko je s t piękne i straszne; jakiś pagórek z jesiennem i drzewam i, noc, zostaw iły niezatarte w spo­ m nienie niew ypowiedzianej wielkości i tragicznego piękna — jak ,,Ulalum e“ P oe’go. Ta symboliczność, piękno i konieczność, to że w szystko rozwija się, jak w spaniała sym fonja, przypom ina doznawanie rzeczy­ w istości w początkach schizofrenji. W y d aje się, że m a się zdolność przew idyw ania. Myślę: „Tam —ktoś idzie“ . O dw racam się i rzeczywiście spostrzegam przechodnia. Sądzę, że daje się to objaśnić w ten sposób: słyszy się przechodnia, ale do świadom ości dochodzi nie odgłos kroków, lecz tylko wynikający z tego w rażenia sąd: „Ktoś idzie“. Stąd złudzenie „proroczościu. Fontanny uczuć i myśli zalewają św ia-

160

dom ość, zdaje się, że życie jest, jak puchar przele­ wający się przez brzegi. Powiedziałm w tedy do siebie: „Każda chwila je s t godna Szekspira14. To znowu przychodzi tak straszliw e, niem ożliwe do zapam ięta­ nia, m artw e przerażenie, taka sam otność „kosm iczna44, jaką przeżywa chyba tylko sam obójca i o której zdaje się nikt, nigdy nie przyniósł wieści, bo znają ją tylko ci, co odchodzą. Są to stany poprzedzające om dlenie, spowodowane nadm iarem narkotyku. Po­ m yślałem w takiej chwili: „Gdybym m ógł spam iętać to, co teraz czuję, to już nigdy nie m ógłbym się śm iać44. Myśli m oje i doznania odnosiły się do m etafizyki: rzeczywistość odczuwałem jako nieustanną, w ytężoną walkę Boga z Nicością. Równowagę, spokój rzeczy­ w istości widziałem jako równowagę potężnych, zma­ gających się ze sobą sił. Rzecz psychologicznie interesująca: w owym czasie byłem panteistą — deistą m iałem stać się kilkanaście lat później — a jednak pod eterem byłem , a raczej bywałem , w łaśnie deistą. Mówię bywałem , gdyż niekiedy zdawało mi się, że Nicość zwyciężyła Boga. Pam iętam , że raz w takim w łaśnie stanie usłyszałem , jak w ubogim domku robotniczym babka uspakajała m ałe wnuczątko. Do­ znałem głębokiego wzruszenia. Myślałem: „Boga nie­ ma, życia zagrobow ego niema, na tam tym św iecie niem a więc nagrody dla tej staruszki, ale i na tym świecie też jej nie będzie, bo nim w nuczek się odwdzięczy — babka um rze. A jednak ona go tuli. Oto prawdziwa, bezinteresow na m iłość44. — 161

To znowu zwyciężał Bóg. W idziałem jasno Jego istnienie. W ytw arzałem jakieś oczywiste rozum owa­ nia, które tego dowodziły. Zapisałem je, odczytałem na trzeźwo — kom pletna bzdura. Raz tylko napisa­ łem niezły w iersz pod eterem : Nie, ja nigdy, nigdy nie zapomnę. Jakie Moce, św iatłe, przeogrom ne, Morza Mocy drżały wokoło mnie. — W chwili tej Bóg mówił do mnie. Oceany słońc... otchłań słońca... Jasność... jasność... jasność... bez końca!... — Bo mój Bóg był w tenczas ze mną. Pam iętam , że kiedyś przebudziłem się z om dlenia eterow ego i poczułem nagle jakąś obecność, bliżej niż chm ury, która opiekuje się m ną i prowadzi mię przez życie. Poczułem tak wyraźnie, że upadłem na kolana, zalany łzami z okrzykiem. „Boże — jesteś!u. Sądzę, że ten intensyw ny dualizm: Bóg — Nicość, ich w zajem na walka, której polem zdawał się św iat cały, to (być może) nic innego, jak rzutow anie na m etafizykę w ew nętrznych, organicznych procesów: walki m ojego ciała z trucizną — eterem . . I jeszcze jedno. Dręczyła mię w owych czasach myśl, którą w ten sposób sform ułow ał św. Bazyli W ielki: „Nie znam kobiety, ale nie jestem dziew icą11. E ter nietylko nie daw ał mi ukojenia, lecz przeciwnie, m yśl ta staw ała się okropną nie do zniesienia pod wpływem narkotyku. Nigdy, jak wtedy, nie odczu­ w ałem nędzy zupełnej sam otności. 162

Gdy poznałem kobietę — intensyw ność doznań eterow ych osłabła. Siła m etafizycznych w dzierań się ku Bogu nie była tak tragiczna, m om enty pełni nie były tak rozsadzające, ani też przerażenie sam otno­ ści tak zupełne. Stopniowo przestaw ałem używać eteru: nie czując tak gw ałtow nej potrzeby ucieczki od siebie, nie pragnąłem tej okropnej odm iany świa­ dom ości i gdy, jako chłopiec 17-to letni, eteryzow ałem się co kilka tygodni, teraz jako dorosły m ęż­ czyzna nie robiłem już tego od kilku lat i to bez specjalnego w ysiłku woli. Przedstaw iłem , w edle możności, to, co pam iętam ze stanów eterowych, ich dziwność jednak wymyka się z pod opisu. No, ale wszak nie mam robić pro­ pagandy proeterow ej. Przedstaw ię więc szkodliwość eteru, starając się wmówić ją sobie i innym z tą sam ą siłą przekonania, z jaką małżonkowie w chwili zawierania m ałżeństw a starają się wziąć na serjo prześw iadczenie o tem , że chcą napraw dę i będą sobie naw zajem wierni. Sądzę, iż jednym z głów nych uroków — a zara­ zem jed n ą z najgłębszych szkód — narkotyku, na­ w et tak przykrego i nie dającego euforji — jak eter, (przynajm niej dla mnie) je s t to, iż gwałci on niejako sanktuarjum duszy: jak św iętokradca rozbija św ięte naczynia i w yjm uje bezbronnego Boga, któ­ rego nie powinny dotykać takie ręce i widzieć takie oczy, napawa się Jego widokiem, dotknięciem i nisz­ czy Go: tak samo narkotyk w dziera się w głębie podświadom ości, gdzie drzem ią i rozwijają się jakieś

163

myśli, jakieś stany, które dopiero znacznie później, gdy dojrzeją, m ają w ejść w naszą świadomość. Je st to więc coś, co przypom ina też poronienie: niedoj­ rzały, potw orny jeszcze em brjon zostaje wydobyty na św iatło dnia. Tak było np. u m nie z deizm em . Dzięki więc narkotykowi poznajem y w łasne głębie, ale nie we w łaściwej porze, drogą gw ałtu. Sądzę, iż działa to niszcząco na podśw iadom ość i przed­ w cześnie odsłonięte jej tw ory nie rozwiną się już nigdy tak harm onijnie, jakby to m iało m iejsce bez interw encji narkotyku. Ciekawe są sam e doznania: myśli w ydają się ciekawemi tylko, dopóki się je s t pod narkozą. E ter to kłam ca i to na krótką m etę. N astępnie podkreślam , że e te r nie daje euforji, ani zapom nienia o rzeczywistych cierpieniach duszy, lecz przeciw nie — potęguje je, a potem po w ytrzeź­ wieniu, następuje bardzo przykry »katzenjam m er«. Zauważyłem też, iż działa on fatalnie na płuca: praw ie zawsze po eteryzow aniu się, m iałem prędzej lub później, po upływie kilku d n i—do 10-ciu, upor­ czywe zaziębienie z gorączką, tak że m usiałem kłaść się do łóżka, nieraz na 2 tygodnie. W reszcie zapach eteru je s t ohydny i denuncjuje on eterom ana na kilka kroków i to naw et na drugi dzień po eteryzacji. A zdarza się też, że nieprzy­ tom nym zaopiekuje się kom isarjat, czy pogotowie ratunkow e i będą płukać żołądek dom niem anem u »niedoszłem u« samobójcy.

164

Nie znam wprawdzie narkotyku dającego tak silne m etafizyczne wzruszenia, lecz m ijają one szybko, a opłacane są zdrowiem. W rzeczywistości takie rzeczy każą na siebie czekać, ale sam otna wycieczka górska może też dać potężne metafizyczne przeżycia, które znacznie lepiej utrw alają się w świadomości od kradzionych przeżyć i w ym uszonych ekstaz nar­ komana.

165

A P P E N D I X O myciu się, goleniu, aryslokratoman/i, hemoroidach i tym podobnych rzeczach.

W s t ę p Z A Z N A C Z A M zgóry, że cała ta część m ojego »dziełka« może się wydać wielu ludziom śm ieszna, a naw et zbyteczna. Śm ieszna to ona może i jest, ale co do zbyteczności, to śm iem w nią w ątpić — (lub o niej wątpić, jak chcą niektórzy — ja jestem za rów no­ upraw nieniem obydwu zwrotów. Pierw szy je s t sil­ niejszy niż drugi, a nie je s t taką już znów potw or­ nością językową, którą trzeba ukatrupić na miejscu). Oczywiście zbyteczność różnych rozdziałów będzie różna. Ale ponieważ piszę tę książkę absolutnie dla w szystkich, więc nie m ogę brać pod uw agę tego, że pewni ludzie, lub naw et ugrupow ania społeczne, nie znajdą w niej nic nowego. Chcę podzielić się z ogółem pewnem i doświadczeniam i, w łasnem i a n a­ w et wiadomościam i, które mam od innych ludzi, a których ci nie m ogli dla różnych przyczyn uczynić w łasnością publiczną. Jestem praw ie pewny, że w pew nych kołach durniów i draniów książka ta będzie przyczyną jeszcze gorszego psucia mojej i tak

166

ju ż przez wym ienione P. T. czynniki popsutej opinji. Trudno. Przeciw zorganizowanej głupocie i św iństw u je d e n człowiek walczyć nie może. Muszę zbierać teraz owoce całego życia poprzedniego, w którem starałem się zawsze mówić to, co m yślałem na­ praw dę, bez w zględu na osobiste dla m nie skutki. /.

O b ru d zie

Czystość fizyczna osobista nie je s t wcale rzeczą tak drogą, jak to się niektórym wydaje. Nie mówię o czystości publicznej (domów, ulic, placów i t. p.)— nie będę też w daw ał się w kw estję czystości m ie­ szkań, jakkolw iek sądzę, że też za psie pieniądze poprostu je s t ona osiągalna. Mimo to często widzi się mieszkania, w których wiszą na ścianach dro­ gocenne obrazy, wszystko je s t udywanione i wypoduszkowane, a jednak panuje w nich brud, a naw et sm ród, często subtelny, ale jakościow o bardzo ja ­ dowity. Mam wrażenie, że czystość m ieszkań, a dalej czystość publiczna, je s t funkcją czystości osobistej. T rzeba zacząć od siebie, a z czasem wszystko po­ woli się wyczyści, bo czysty człowiek nie potrafi żyć w otaczającym go brudzie. Lenistwo i nieśw ia­ dom ość co do tego, jakiem i środkam i zdobyć czy­ stość, zdają mi się być przyczynami tego stanu rzeczy, który chcę opisać i podać przeciw niem u środki zaradcze. Czemu w iększość ludzi, którzy bezw zględ­ nie śm ierdzieć nie powinni, jednak śmierdzi? Mówię tu o tak zwanej inteligencji, pół-inteligencji i war167

*

stw ach poniżej leżących. Nie będę się tu w daw ał w analizę sm rodologiczną arystokracji niższej i naj­ wyższej, ponieważ zbyt m ało znam tę sferę. Ale na podstaw ie pew nych nikłych danych, mam w rażenie, że i tu dałoby się coś na ten tem at powiedzieć. Poza kw estją m ycia się, w ystępuje tu problem zmia­ ny bielizny i ubrania. (Ostrzegam zgóry, że b ęd ę mówił rzeczy przykre — kto nie chce ich słyszeć, niech nie czyta). Ale jakiekolw iek są stosunki bieliznowo-ubraniowe danego człowieka, będą one bez­ w zględnie lepsze, o ile człowiek ten będzie się m yć porządnie. Oczywiście ideałem byłaby codzienna zmiana całej bielizny i jaknajczęstsze zm ienianie ubrań. Ale jeśli ktoś na to nie ma, może przedłużyć czas zmiany, za cenę pewnej pracy nad czystością ciała. Są narody czyste i są brudne. Pow iedzm y sobie otw arcie, że należymy do tych ostatnich i starajm y się tem u zaradzić. Czytając powieści polskie, rosyj­ skie lub francuskie, zawsze mam ten problem na myśli: czy aby ci wszyscy ludzie są dobrze wymyci. Przeszkadza mi ta m yśl w przejm ow aniu się losam i w ystępujących postaci, psuje mi najpiękniejsze sceny, zaćmiewa horyzonty najw znioślejszych uczuć. Mimo w szystkich w ad literatury angielskiej, wiem jedno— cokolwiek robią, czują i m yślą anglicy—ci są praw ie napewno naogół czyści. Rosjanie m ają tę w yższość nad innem i narodam i brudnem i, że jakkolw iek cały tydzień się nie myją, co sobotę jednak w yprażają się w „bani“, w yszorow ują m aczałkam i w ybijają się 168

rózgami i przynajmniej przez niedzielę, a może i po­ niedziałek mają otwarte pory skóry całego ciała, a nie jydko niektórych jego, najbardziej skłonnych do tak zwanego nieprzyjemnie „zaśmierdzania się“, części. Okropne rzeczy, ale raz trzeba powiedzieć je otwarcie. Człowiek jest, wziąwszy go cieleśnie, dość paskudnem stworzeniem. Pewien hrabia (!), raniony w rękę, nie odwijał jej długi czas i trzymał ją pod gumowym bandażem. Ręka zaczęła śmierdzieć. Pokazywał ją innym krzycząc znam iennie: „Żadna noga tak nie śmierdzi, jak moja ręka. Niech pani powącha11. I pchał obecnym pod nosy swoją wspa­ niałą, rasową, hrabiowską rękę, która rzeczywiście wydzielała subtelną, ale skondensowaną woń prze­ pojonego kulturą dziesięciu wieków ciała. Hrabia — a cóż dopiero mówić o zwykłej „wysokiej szlachcie, świetnym korpusie oficerskim i p. t. publiczności11, jak to było napisane na cyrkowym afiszu z czasów austrjackich. Przyczyną przykrych zapachów ludz­ kości są ubrania. Daleko mniej śmierdzą — (pomija­ jąc przykre dla nas, jako należących do innej rasy, różnice jakościowe) — ludzie dzicy, chodzący nago. A jakże wspaniałe są pod tym względem wszelkich rodzajów bydlęta — zawsze świeże, z doskonale wywentylowaną skórą, wydrapane, wygryzione, wylizane, jak to mówią, na „hochglanc“. Człowiek je st ogól­ nie biorąc, szczególniej w parażach klimatu średnie­ go i zimnego, najbrudniejszem bydlęciem świata i to głównie z powodu konieczności noszenia ubrań. Ogólnie wiadomo, że naogół ręce m niej śmierdzą 169

niż nogi—a czemu? Bo nie są zam knięte (exem plum ów hrabia i jego rączka) i są oczywiście częściej m yte. Chodzić gołym nie można, ale w szystko można nadrobić m yciem się, zapam iętałem , fanatycznem , w ściekłem . Koszta są m inim alne, a czas rów nież bardzo niedługi daje się z łatw ością w ydrzeć za­ chłannem u snowi, przy m inim alnym w ysiłku woli. A więc do dzieła, brudasy, a za kilka lat ludzie w m ieszkaniach swych i gm achach publicznych: kinach, teatrach, poczekalniach i t. p. instytucjach, nie będą potrzebowali wdychiwać potw ornego niepachu w ydzielin niedom ytej trzody ludzkiej, z czego wyniknie daleko większa w zajem na życzliwość i po­ goda w odniesieniu do tak zwanych „innych11, której tak brak w naszych stosunkach społecznych. Prze­ cież w porów naniu do innych narodów, polacy są pod tym w zględem w prost straszni. Ile energji idzie choćby na okazywanie sobie wzajem nej pogardy na ulicy. Nigdzie indziej tego nie ma, przynajm niej w tym stopniu. A w ew nątrz gm achów stanow czo sm ród potęguje to nieprzyjem ne zjawisko. N iestety każdy niedom yjec nie zdaje sobie sprawy, że sam je s t elem entem ogólnego niepachu, że dla innych, jego sm rodki, które u siebie toleruje, wcale nie są znów tak przyjem ne, jak dla niego sam ego, a m oże i dla najbliższych. Otóż m oja ogólna teorja sm rodu ludzkiego je s t następująca i prosta, jak teorja rów nań różniczkowych czy tensorów : niedokładne mycie całego ciała, a do­ kładne m ycie pew nych jego części: twarzy, szyj i, 170

nóg, pach i t. p. jest powodem, że wszystkie świństwa, które muszą się wydzielać z organizmu przez całą skórę, wydzielają się tylko przez te części, których pory skóry są odetkane. Znałem pewnego eleganckiego pana, który narzekał ciągle, że mu śmierdzą nogi. .Mył je po trzy razy dziennie i im dokładniej to czynił, tern było gorzej. Poprostu nie m ył się cały dokładnie i wszysto co miał w sobie najpaskudniejszego, wy­ chodziło mu z ciała przez nogi. Oczywiście są choroby na które niema ratunku. Ale z chwilą dokładnego mycia się zniknęłyby te wszystkie środki o których ogłoszenia w gazetach czyta się ze specyficzną zgrozą. „Antismrodolin usuwa przykry zapach pach, nóg....“ i t. d. Brrrr Co za świństwo. Zamiast wydawać pieniądze na podobne ohydy, trzeba je zużytkować na kupienie: 1) Dobrego, prostego nawet, mydła — zupełnie wystarczy dla ludzi względnie prostych dla um ycia codziennego całego ciała, 2) Szczotki — najlepsze są dla tego celu szczotki firmy Bracia Sennebaldt (Bielsko, Biała, Śląsk), (29 II N° 2, 30 F N° 2, i 137 s) które przez tę firmę polecane są do bielizny. W szyscy, którym ofiarowałem szczotki te (a. rozdałem już przeszło 2 tuziny dla propagandy) błogosławią mnie i tę firmę. Szczotki są szczecinowe i na pierwszy „rzut oka“ robią wrażenie za twar­ dych. W ymoczone trochę w gorącej wodzie stają się wprost wspaniałe. Znałem panie, skarżące się na chroniczną chropawość skóry. Po użyciu szczotek stały się gładkie, jak alabastry. Pumeks jest tu niczem — wygładza powierzchownie. Tylko szczotka 171

je s t w stanie odetkać pory zalepionej tłu sty m bru­ dem skóry. W iele osób uw ażających się za czyste, tonie w brudach jak nieboskie stw orzenia. Iluż znałem ludzi przerażonych tw ardością szczotek tych, którzy potem z rozkoszą tarli niem i swe oży­ wione jakby cudem, sflaczałe ciała nieom al do krwi. O statecznie szczotkę można stosow ać nie codzień (co 2-gi lub 3-ci dzień) ale mycie codzienne całej skóry m ydłem , je s t obowiązkiem każdego, który chce się za człowieka uważać. Oczywiście są ludzie, którzy naw et niebardzo się myjąc, mało stosunkow o śmierdzą. Tern lepiej dla nich i dla innych. Ale to nie uwalnia ich od mycia się, ze w zględu na ich w łasne zdrowie. N aturalnie że zwiększająca się ilość m ieszkań z łazienkam i i łazienek publicznych, przy­ czynia się znakomicie do w zrostu czystości ogólnej. Ale łazienki trzeba też um ieć używać. Znałem ludzi, należących do „najlepszego tow arzystw a11, którzy poprzestaw ali w ciągu tygodnia na zimnym prysznicu bez m ydła (używali je tylko do części zasadniczych i to nie bardzo) i następnie wycierali się w łochatym ręcznikiem . Codzienna długa ciepła kąpiel je s t nie­ zdrowa, szczególniej dla osób nie m ających nadm iaru energji. Ale wymycie się m ydłem w całości ciepłą, a potem zimną, lub choćby tylko zimną wodą, je s t absolutnym obowiązkiem każdego. 3) Dla ludzi nie posiadających łazienek służyć może w tym celu blaszana duża balja, a dla podróżujących (ze w zględu na brak odpow iednich urządzeń w w iększości niższej m arki naszych hoteli) „tu b u gumowy składany, rzecz 172

trochę kosztowna, ale dla której można wyrzec się m niej istotnych przyjem ności (wódki, piwa, papiero­ sów, dancingu, radja, dorożek, aut, kina) na pewien czas, aby ją sobie za uskładane w ten sposób pie­ niądze kupić. 4) Gąbki, albo też tak zwanej po ro­ syjsku „m aczałki“. Oto w szystko czego trzeba no i trochę czasu (który zawsze znaleźć można) i szacunku dla siebie i swego zdrowia, a także trochę względu na innych, którzy też są przecie ludźm i. Ale te mycia się poranne, które udało mi się widzieć, te absolutne nie-m ycia się wieczorne (wieczorem trzeba umyć przynajm niej części zasadnicze), które obserw ow a­ ł e m — to są rzeczy w prost potworne. I to powtarzam tam , gdzie zdawałoby się że powinno to być rzeczą sam o-przez-się zrozum iałą. To w łaśnie spowodowało napisanie tych słów, co nie było dla mnie wcale zabawnem ani przyjem nem . Myślę, że może niejeden (na) zaczerw ieni się czyta­ ją c je i będzie mu (jej) w styd i przykro — ale może zato doprowadzą go (ją) do opam iętania. A przecież nie chodzi tu tylko o w zględy estetyczne, ale i o zdro­ wie, bo skóra je s t bądź-co-bądź zasadniczym narządem wydzielania. W iadom o że człowiek ze zniszczoną nagle w 2/3-cich skórą um iera, ale powoli można się przyzwyczaić do każdego zatrucia, a więc i do nie-funkcjonow ania w łasnej skóry. Chłopi nasi, którzy się prawie nie m yją nie giną od tego i nie śm ierdzą tak znów bardzo jak inne w arstw y społeczne. Ale to nie je s t dowód: nie śmierdzą, bo nic już przez za­ tkane pory nie wydzielają, a nie giną z zatrucia, bo 173

się przyzwyczaili przez długą praktykę—w ytw arzając widać jakieś antytoksyny. Ale jacyby byli, gdyby się myli, tego nie wie nikt. II. O g im n a s ty c e

Jestem wielkim przeciw nikiem rozwydrzenia spor­ towego, które się w ostatnich latach rozwinęło. Te ,,am basadory“ polskie (szczególnie polskie w obec za­ cofania na innych punktach) zagranicą, te Cium pały i W yprztyki*), które reprezentują tężyznę narodu i są czczone jak bogi jakie, to je s t gruba i niezdrowa przesada. Nawet już nie zazdroszczę sportow i m iej­ sca w gazetach codziennych, ani pism specjalnych, których nie m ogła się doczekać nigdy nasza sztuka. Sztukę najw yraźniej djabli biorą i może napraw dę nie w arto się już tak bardzo nią zajmować. Ale to ciągłe zaprzątanie um ysłów młodzieży tylko tern, że Jasiek W ąto rek skoczył o 3 cm. wyżej niż Maciek W ąbała, je s t objaw em przykrym i m ogącym na dłu­ gich dystansach dać w wym iarze ogólnej kultury narodow ej wyniki bardzo sm utne. Tem bardziej, że sport rekordow y m usi mieć, jak i w zrost i siła ludzka* określone granice, których się nie przekroczy, choćby się naw et i pękło. Oczywiście m uszą być specjaliści, którzy tylko rekordow em u sportow i poświęcać się *) P ro s z ę m n ie n ie p o są d z a ć o ja k iś fałszy w y a ry s to k ra ty z m , ty lk o że p rz e w a ż n ie ja k o ś ta k ie d ziw ne n azw isk a z d a rz a ją się w sfe ra c h sp o rto w y c h , b o oczyw iście w w arstw ach n ie z d e g e n e ro w a n y c h je s t w ięcej lu d z i o tę g ic h m ię śn ia ch .

174

będą mogli. Niech sobie będą i niech naw et dla od­ poczynku pewna ilość ludzi zajm uje się ich wyczy­ nami. Ale nie może to dochodzić do tego stopnia, żeby na nic już innego czasu w życiu nie zostawało, przynajm niej w sferze myśli. Bo oprócz tego je s t radio (jako radiokręcicielstw o, a m uzycznie biorąc jako to, co nazywam „wyjącym psem 11*), dancing, niekiedy już od rana, je s t kino, k tóre coraz m niej nowego ma do powiedzenia i w którego obiecywaną w spaniałą przyszłość coraz mniej chce się wierzyć, je s t gazetka, puchnąca z dnia na dzień i zastępująca niektórym w szelką inną lekturę, dla tych np. dla których W allace, czy nasz M arczyński (o Boże!) je s t już literaturą zbyt ciężką. Na żadne t. zw. wyższe zainteresow ania nie ma się już czasu: grozi zupełne zbydlęcenie i ogłupienie. C iągłe obniżanie poziomu artykułów , książek i te a tru do gustu danego prze­ kroju społecznego doprowadza do tego, że w ycho­ w uje się coraz niższej w artości pokolenia, do których poziomu znowu trzeba się obniżać i w ten sposób dojdzie się w reszcie do społeczeństw a kretynów, dla których napraw dę sztuki K iedrzyńskiego będą „niezrozum ialstw em “ w teatrze, z powodu ich zbytecznej filozoficznej głębi, dla których muzyka kabaretow a naw et stanie się poważna, a wagonowa lektura dzi-

*) »W yjący pies« to taki typ, którego jest p ełn o w sferach radjow ych (90$), a który słucha m uzyki n ie m uzyczn ie, tylk o u czu cio­ w o i którem u prawie w szystko jedno jest, czy sły sz y Szym anow ­ sk iego, czy granie pijanych górali n. p. na harm onji.

175

siejsza będzie tak trudna, jak dziś je s t dla nich teorja Einsteina. Zanika na w szystkich punktach am bicja stw orzenia czegoś doskonałego sam ego w so­ bie, chęć praw dziw ego w ysiłku i szczerości i dąże­ nia do praw dy — chodzi tylko o zdobycie pieniędzy za wszelką cenę. A tem u stanow i rzeczy pom aga oczywiście bezecna w prost krytyka literacka, upra­ wiana przeważnie przez ludzi, którzy już do niczego innego zdolni nie są i dlatego m uszą być krytykam i, bo inaczejby poprostu wym arli. N astępuje przefałszowanie w artości na wielką skalę, jakie dawniej, w czasach przedw ojennych trudno było naw et sobie wyobrazić. Zmiany te zachodzą powoli i nieznacznie — zm ieniają się w naszych oczach ludzie, których zwy­ kliśm y cenić za praw dziw ość ich w stosunku do nich sam ych i do innych. „U m w ertung aller W e rte “, ale in m inus. Rozwydrzenie sportow e je s t jed n ą z sił składow ych ogólnego przesunięcia się na stronę ciem ­ ności. Tem niem niej sport, upraw iany przez nie-zawodowców um iarkowanie, je s t rzeczą w spaniałą i prze­ ciw działającą fizycznej degeneracji. Kto zaś nie może się oddawać sportom musi, ale to koniecznie i koniec, robić codziennie gim nastykę M ullera bez przyrządów. Można do niej conajwyżej dołączyć hantle. Dla co­ dziennej gim nastyki trzeba mieć jednak trochę w ię­ cej woli, niż dla codziennego porządnego mycia się. Zerwać się o 20 m inut w cześniej niż koniecznie trzeba, na to, aby z ciężką, niedospaną głową robić pozornie bezsensow ne ruchy, to je s t wysoka m arka dla przeciętnego pracow nika um ysłowego, a naw et

176

zmysłowego. Ale trzeba się na to zdobyć — niem a poprostu rady — a po m iesiącu lub dwóch, dostrzeże taki nieszczęśnik, który tego dotąd nie robił, co przez ten czas stracił, a po roku lub dwóch, pom ijając już popraw ę stanu psychicznego i wzmożenie sił fizycz­ nych, dostrzeże naw et ze zdum ieniem zmiany w bu­ dowie sw ego (może przedtem zanędzniałego) ciała. Pod wpływem m asaży znika tłuszcz i naw et chropawa skóra staje się gładka, pęcznieją m ięśnie i całe ciało nabiera niebyw ałego w igoru i lekkości. Dzień, w któ­ rym dla różnych powodów nie można było zrobić gim nastyki, staje się dniem przeklętym . Cały czas odczuwa się brak czegoś nieokreślonego, a naw et lekki w strę t do siebie. Oczywiście nie trzeba prze­ sadzać, zaczynając od niewielkiej ilości ćwiczeń (ćwi­ czenia rano — m asaż na noc), a nadew szystko nie zniechęcać się początkowym bólem w szystkich m ięśni, a w szczególności brzucha. Na brzuch, tę najbardziej zaniedbaną część ciała, kładzie Muller najw iększą wagę. Śm iech i kaszel są w pierw szych dniach wy­ kluczone. Ale ból ten przechodzi w 3—4 dni zupeł­ nie i zostaje tylko czysta rozkosz. Oczywiście nie w chwili sam ego gim nastykow ania się. Jest to poza goleniem się najw iększy w ysiłek z tych codziennych, program owych. Ale opłaca się stokrotnie w ciągu dnia, chociażby jako obowiązkowy akt woli, do czego niektórzy w dalszym przebiegu doby m ają niekiedy mało sposobności. Do innych właściw ości gim nastyki Mullera należy dodatni jej wpływ na funkcje kiszek i żołądka. Ćwiczenia należy bezw zględnie robić przed 177

śniadaniem i przed pierw szym papierosem — oczy­ w iście jeśli znajdzie się taki, który po przeczytaniu niniejszej książki będzie śm iał palić. III. O goleniu się K toś powiedział: „dobrze się nam ydlić i mieć ostrą brzytwę, czy nożyk do m aszynki — oto w szystko11. Otóż nieprawda: golenie się je s t rzeczą stokroć za­ wilszą. Nie każdy człowiek, obowiązany w prost do posiadania całkow itej o niem wiedzy, napraw dę ją ma w wym aganym dla jego potrzeb stopniu. O bser­ wacja wielu znajom ych i fakt ten, że po 25-ciu latach golenia się, teraz dopiero doszedłem do niektó­ rych podstaw ow ych wiadomości, skłania m nie do pośw ięcenia tem u trudnem u problem owi kilku stronic tego appendixu. [Szalenie lubię appendixy, dygresje, w yjaśnienia, dodatkow e w nioski i poprawki (tylko nie w portretach, a szczególniej na żądanie klijenta— to je s t w prost wykluczone)]. A więc oczywiście trzeba m ieć dobry pendzcl i dobre mydło *). N astęp­ nie bardzo gorącą wodę, w której umoczywszy pendzel, należy zwilżyć nim m iejsca m ające być golonemi; *) Co d o te j k w e stji m u sz ę p o w ie d zieć rz e c z p rz y k rą . O to k ra jo w e m y d ła , k tó ry c h u ży w ałem i k tó re z p o c z ą tk u d o ró w n y ­ w ały z a g ra n ic z n y m , p o p s u ły się i z m u siły m n ie do p o w ro tu do C o lg a te ’ a. Z d o b y ć m a rk ę d o b ry m w y ro b em , a n a stę p n ie o b n i­ ż y ć w a rto ść p ro d u k tu d la d o ra ź n y c h dochodów , w y d a je m i się b y ć b a rd z o z łą z asad ą w p rz e m y śle . M oja firm a ta k n ie p o stę p u je . O s ta tn io firm a P u ls o sią g n ęła n ie z łe w yniki.

178

poczem posm arow ać je m ydłem i mydlić najnajdłu­ żej. Oczywiście nie godzinę lub dwie. To są rady banalne dla zupełnych już prym ityw ów golenia się. Ale tu następuje rzecz, o której nie wie każdy z sam ogolarzy-am atorów: trzeba zn a ć topograf ję sw ojej tw a ­ r z y , to znaczy wiedzieć dokładnie w którą stronę ro sn ą w łosy w danem m iejscu, co nie u w szystkich bywa jednakow e. Zbadawszy to, n a leży odraza w s z y s tk ie m iejsca (naw et w ą sy ) golić p o d włos i to r a z ty lk o , a nie golić raz w kierunku rośnięcia, po­ tem mydlić znowu i golić za drugim razem dopiero pod włos. Jest to tylko niepotrzebne rozdrażnienie skóry i strata czasu. N astępnie nie każdy wie, że żiletkę specjalnie n a leży trzy m a ć p o d kątem m niej więcej 45° do k ie ru n k u ruchu. Nie każdy również wie, że rączkę żiletki trzeba regulow ać co do siły jej zakręcenia i że im więcej je s t rozkręcona, tern ostrzej goli i że stan w iększego rozkręcenia nadaje się bardziej do golenia zarostów starych i tw ardych. Oto w szystko. Ale to wszystko je s t niczem, o ile ktoś nie posiada m aszynki do ostrzenia nożów „A lleg ro “— to je s t wprost cud. Każdy golący się, a szczegól­ niej golący sobie wąsy, wie jak piekielnym proble­ m em , którego rozwiązanie korzystne lub nieko rzystn e, rzu ca św ia tło lub cień na cały dzień, bez w zględu już na jego w ypełnienie, je s t golenie się. Mogę po­ wiedzieć (a nie jestem bynajm niej agentem firmy produkującej te maszynki), że zacząłem dosłow nie nowe życie od czasu jak używam błogosław ionego „A llegro11. Tajem nicą je s t dla m nie, dlaczego żadna 179

firm a nożowa, poczynając od genjalnego skądinąd G illette’a nie w yrabia kopert dla noży tak zaklejo­ nych i ostem plow anych, żeby uniem ożliwić podkła­ danie starych noży, na jeden raz naostrzonych na nowo i owiniętych w tłu sty papier, do starych ko­ pert. Kupuje się pięć żiletek z których 1 lub 2 są dobre, a reszta po jednym użyciu okazuje się do niczego. Humor całego dnia, powodzenie, twórczość, spraw y państw a zależne są od takiego drania, który żyje sobie cudownie z podrabianych noży. W ście ­ kłość od rana, porżnięcie pyska, pieczenie tegoż przez cały dzień i t. p. nie istnieje z chwilą kiedy się ma „A llegro11. K osztuje dużo (koło 28 zł. teraz), ale opłaca się bezw zględnie. Jeśli nie am ortyzuje się dość szybko (jeden nóż m ożna u żyw a ć 2 — 3 miesiące!), to bezw zględnie opłaca się już c h o ć b y w nie dających się przeliczyć na pieniądze wymia­ rach psychicznych. W szystkie inne m aszynki, które wypróbow ałem , są w obec niego niczem . IV. O hem oroidach Kiedyś przed laty w padł do m nie rano mój przy­ jaciel (podobno był naw et hrabią) Xaw ery X. i za­ krzyknął w te banalne słowa: „Eureka! eureka!“ Muszę dodać w dyskrecji, że cierpiał oddawna na hem oroidy (czyli hem eroidy, jak mówią ludzie dy­ styngow ani) i że obecne rew elacje m oje nic go już obchodzić nie mogą, ponieważ zginął w wojnie przeciw bolszewickiej w r. 1919. Był kaw alerzystą

180

i to dobrym. Przeklęte „guziki“, czy „śliw ki11 jak mawiał, przeszkadzały mu bardzo, a na operację w czasie wojny zdobyć się nie mógł. „E ureka11 — ryczał i tańczył biedaczek z radości. Kiedy się uspo­ koił zapytałem go się z polska: „Go zacz?u „O dparł“ natychm iast: „Pom yśl, Stasiu: u pięciu doktorów się leczyłem: dawali mi czopki, radzili operację, a żaden z nich nie powiedział mi tego, co sam odkryłem dziś“ . (Było to w kw ietniu 1918 r.) „Zapychanie — oto tajem nica wszystkiego. To, co dawniej robiłem siodłem przez godzinę, dziś zrobiłem palcem w dwie m inuty11. (Oczywiście nie ręczę za dosłow ność tej rozmowy— jednak utkw iła mi ona tak w pamięci, że możliwe są chyba tylko drobne dewiacje od rzeczyw istego jej tekstu.) „Sm aruję się zawsze oliwą przed, potem m yję się zim ną wodą, ale nigdy mi nie przyszło na m yśl zapchać wszystkiego palcem. Otóż dziś, praw ie mimowoli, wiedziony jakiem ś tajem nem przeczuciem spróbow ałem . I, o cudzie! — w szystko wlazło, nic m nie nie boli i nie potrzebuję narazie operacji. P o­ jutrze jadę na front i nic m nie nie obchodzi. Jeśli zginę, to szczęśliwy11. I znowu zaczął tańczyć, śpie­ wając znaną piosenkę: „Ja by dawno uż był gieroj No u m ienia je s t giem oroj“. „Czemuż Roztopczyn nie w iedział o tej m etodzie11— dodał po chwili, bo był bardzo w ykształcony w historji. Poradziłem system Xaw erego kilku moim znajomym i byli w prost zachwyceni. Dziś podobno leczą tę straszną („sam aja niepoeticzeskaja boliezń“ — jak 181

m ówił jak iś literat rosyjski) chorobę zastrzykam i. Ale kto nie ma narazie odwagi na operację, albo nie może sobie pozwolić na zastrzyki, tem u polecam system biednego ś. p. Xawerego. V. 0 t. zw. y>puszeniu się« Pierwszy Boy zwrócił uw agę na charakterystyczny dla nas Polaków fakt, niczem nieuspraw iedliw ionego t. zw. „puszenia11 się pew nych ludzi. N. p. Dziedzierski, szlachcic conajwyżej średni, ma trochę pieniędzy, może się porządnie ubrać, m anier pewnych nauczył się. Nawet je s t „skoligacony“, bo ktoś tam ze sfer napraw dę wysokich popełnił kiedyś w przy­ stępie szału m ezalians i ożenił się z jakąś Dziedzierską. I nagle pan taki zaczyna „byw ać“, jedzie coraz wyżej i wyżej. Bóg z nim jeśli bywanie robi mu przyjem ność — dla m nie bywanie byłoby to rtu rą nie-do-zniesienia. Ale im więcej bywa tem więcej się puszy. Zaczyna z pogardą patrzeć na szlachciców rów nych mu, a naw et lepszych od niego, m aniery ma coraz lepsze, w głow ie za to robi mu się coraz puściej i po pewnym czasie zaczyna wierzyć, że je st prawdziwym arystokratą — jeszcze chwila, a już z pobłażaniem patrzy na pom niejszych hrabiów , już mu nie im ponują Lubom irscy, czy Sanguszkowie, już marzy o m ałżeństw ie z jakąś H absburżanką (wszystko przecie je s t możliwe) i nagle widzimy, że Dziedzierski iest faktycznie arystokratą. W yw odzi się od jakiegoś pra-D ziedzierza z czasów przed-M ieszkowych, opo-

182

wiada dzikie rzeczy o przodkach swych i, co naj­ dziwniejsze, wszyscy prawdziwi panowie wierzą mu i traktują, przynajm niej pozornie, jak równego sobie. Może się tam który czasem uśm iechnie pod wąsem, lub o ile takow ego nie ma, poprostu staropolskim zwyczajem w kułak, ale naogół Dziedzierski ma wrażenie, że je s t wielkim panem, a o to w łaśnie chodzi. Lubię czasam i praw dziw ych wielkich panów— nie jestem arystokratycznym snobem — chyba może un tout petit bout de soupęon, jak każdy zresztą bezpióry dwunóg— ale w prawdziwie wielkich panach je s t coś sym patycznego, coś paleontologicznego—tego się nie da w krótkim szkicu adekw atnie wyrazić. Ale bądźcobądź byli oni czemś kiedyś i jako tacy m ają bez­ względnie inny odcień niż ci, których przodkowie niczem nigdy nie byli, tylko miazgą, na której wy­ rastały tam te kwiatki. Nie można odmówić arysto­ kracji pewnych specyficznych w łaściwości, bo się wpada w przesadę i popełnia się niespraw iedliw ość. Tak jak nie można powiedzieć, że byle kundel je st to samo, co bardzo rasow y taks, czy San-Bernard; taksam o nie można twierdzić, że jakiś książę, a Ciumpała to jedno. Chodzi o to tylko — jeśli już jesteśm y w tych nieistotnych sferach i problem ach — aby byle kundel nie udaw ał prawdziwie rasow ego bydlęcia. Uwagi te m ogą się wydać niektórym nie na czasie. N ieprawda. W ła śn ie teraz, gdy m am y republikę i gdy zniesiono oficjalnie przyw ileje i tytuły, ogarnął wielu ludzi, naw et tych, którzy przedtem nigdy się podobnem i głupstw am i nie zajmowali, jakiś niepokój

183

co do ich pochodzenia. Są ludzie, którzy doskonale żyją z sam ego potw ierdzania tytułów , w yrabiania szlacheckich dyplomów i dociągania genealogji do najdalszych krańców możliwości, aż do pęknięcia. Dlatego w łaśnie pożądanem byłoby teraz zhierarchi­ zowanie w szystkich rodów i uniem ożliwienie dalszego puszenia się Dziedzierskich i innych, co je s t czasami dla niektórych bardzo nieprzyjem ne. Mnie osobiście to nie dotyczy — ja nie „byw am “, ale dla niektórych problem at ten je s t stosunkow o dość jadow ity. Dla­ czego zagranicą nie ma tego podobno zupełnie. Tam tyle się ktoś puszy, na ile ma prawo i koniec. W y puszy się, ten drugi o ile chce, odda mu należną jego stanow isku w tym wym iarze cześć i potem m ogą już swobodnie mówić o czem chcą. A tu u nas puszyć się trzeba ciągle, ciągle podtrzym ywać swój autorytet przy pomocy specjalnych uśm iechów , nie­ domówień, drgnięć twarzy i t. p. Ile energji na to idzie — strach pomyśleć. Saint-Simon stracił pół życia podobno na udowodnianie, że je s t o jeden stopień wyższej m arki diukiem od ks. de L uxem bourg — i m iał ze sw ego punktu widzenia rację, że o to walczył. Gzy mu się udało, nie wiem. Ale w każdym razie tam było to na m iejscu, były jakieś kryterja, w edług których można było udowodnić wyższość lub niższość w tych w ym iarach. U nas panuje pod tym w zględem chaos. Niech się zbierze jakaś W ielka Heraldyczna Rada, niech popracują, zhierarchizują w edług pochodzenia i koligacji, niech wydadzą od­ powiednie w spaniałe alm anachy (zarobią na tym

184

idjotyzm ie kolosalne sumy) i niech ukrócą puszenie się. Ktoś wchodzi i mówi: Serja A, oddział Il-gi, Nr. III-ci — wszyscy w stają, kłaniają się i już je s t z tern skończone. Ale nie te ciągłe w ysiłki wywyż­ szenia się, te ciągłe szprynce i szpryngielki, aby udowodnić innym i sam em u uwierzyć, że się je s t nie tym, kim się jest, tylko czem ś o wiele lepszem — i to w takim wymiarze! W styd! VI. Trochę recept i j u ż kon iec

Na zakończenie chcę podać do wiadomości parę recept, które m nie i moim znajom ym oddały nie­ ocenione usługi. Otóż kiedy m iałem ból artretyczny w ram ieniu, ś. p. Dr. Janowski z W arszaw y przepisał mi n a stę ­ pującą maść, która okazała się znakomitym środkiem na tego rodzaju cierpienia. W cierać trzeba 3 minuty, kawałek wielkości bobu (koniecznie) aż do suchości. Acidum salicyl. 10.0 Oleum. T erebinth. 10.0 Yaselini 50.0 Axung. porci Acid, salicyl. Ol. T erebinth Extr. Belladon.

40.0 12.0 8.0 0.6

w w ypadkach ciężkich bólów. „Aliściu okazały się jeszcze inne w łaściw ości tej maści. Może się wydać to przesadzonem co powiem,

185

szczególniej na tle krążących o m nie plotek, ale faktem jest, że mam bardzo delikatną skórę. Od naj­ m niejszego podrażnienia m ogę (ale nie muszę) do­ stać wyrzutów. [Słońce, w iatr, zmiana wody (n. p. z zakopiańskiej na w arszaw ską, lub z ceylońskiej na australijską i t. p.)] Pom yślałem sobie, że salicyl może dobrze na tego rodzaju rzeczy robić. Jakoteż okazało się, że tak. Maść owa usuw a w szelkie b ru ­ talniej sze w yrzuty, zgrubienia skóry, skórki koło paznokci i nagniotki (przynajm niej u innych — ja nie znam tej klęski). A naw et dobrze robi na drob­ ne rany, o ile się nią jeszcze takow e na dodatek po zajodynowaniu posm aruje. Drugim wynalazkiem zrobionym przez pewną m oją ciotkę, je s t działanie na w szelkie w yrzuty (pomijam trąd, syfilis, raka, sarkom ę i t. p.) m aści ś. p. prof. W icherkiew icza na oczy. Dobra była na oczy, ale conajm niej rów nie dobra je s t na twarz i wogóle wszelkie m iejsca pokryte nie bardzo jadow item i wyrzutam i, n. p. szczególniej dobra je s t na uporczy­ we stru p iaste w yrzuty po-kataralne i po-opaleniowe koło u st i nosa, t. zw. Herpes. W cierać lekko na noc. Przepis brzmi: Thigenoli „R oche“ Xeroform i „oryg.“ Ilydr. pr. flav. Lanol. V asel a

0.50 0.60 0.15 7.50

Trzecim przepisem , który m uszę podać je s t płu­ kanie pew nego m ojego znajom ego dentysty. P łuka186

nie to (10 kropli na szklankę wody) może być uży­ wane codziennie (3—4 razy na dzień) do zębów, w razie kataru do nosa, a w razie lekkich podraż­ nień gardła do tego ostatniego. Przepis brzmi: Tinct. Rathan. 10.0 Tinct. M yrhae 5.0 M entholi 1.0 Thymoli 0.5 Spir. vini rect. 50.0 Na silny katar należy wpuszczać do nosa pipetą krople następujące: Glycerini P rotargoli

10.0 0.1

Nie m yślcie kochani czytelnicy, że to co w „dziełk u “ tern napisałem jest, w szystkiem , czem chciałbym się z W am i podzielić. Jest to zaledwie cząstka, ale dotyczy rzeczy, o których najm niej otw arcie się mówi i pisze. Byle dureń może w łaśnie na ten tem at napisać w jakiejś krytyce literackiej w poważnym organie, że w łaśnie książka ta je s t dowodem, że nigdy nie paliłem, a jestem za to pijakiem i kokainistą, że nigdy nie zażywałem peyotlu, a za to że się nigdy nie m yję i nie gim nastykuję, że się nie golę i m am brodę do pępka, że m am hem oroidy i nigdy nie m iałem pryszczów na twarzy i że recept takich nikt nie napisał. Takie czasy, tacy ludzie. Trudno — m uszę w śród nich niestety żyć i robić dalej to, co mi nakazuje głos sum ienia. 187

W ięc tym czasem żegnam W a s — może na długo, a może na zawsze. Kto wie? Nie palcie, nie pijcie, nie zażywajcie kokainy — sprobójcie w razie czego peyotlu. Myjcie się porządnie i gim nastykujcie, gól­ cie się m oją m etodą, nie puszcie się, bo szkoda czasu i kupcie sobie zaraz po przeczytaniu tej kiążki „A llegro4, i wym ienione specyfiki. W szystkich zaś wzywam, aby dążyli do zorganizowania Ligi, m ającej na celu prohibicję tytoniowo-alkoholową. I have spoken — reszta należy do W as.

SPIS RZECZY Stv.

1.

Przedmow a

2.

N ik o t y n a

3.

A lko hol (C2 H2 O H)

4.

K ok a ina -

. 8

2

5.

P e y o tl 1 .

. 9

1

M o rfin a • .

7.

E te r

8.

.

.

.

•

•

5 ^7

6.

'

.

57

*59

.

A p p e n d ix .

. 1 5 7 .

I.

O b r u d z ie

II.

O gim na styc e

.

.

.

■

•

156 ^57

.

.

.

•

•

174

III. O g o le n iu się

1^5

IV. O h e m o r o i d a c h

155

V.

O t. zw. p u s z e n i u się

VI. T r o c h ę r e c e p t i ju ż k o n ie c

Errata:

•

■

•

1^2

•

•

155

n a str. 56 wiersz 14 od gó ry, zam iast »świat świa­ dom ości# w in n o b y ć nśw iatło św ia dom ości# .