Joseph Conrad - Nostromo

Joseph Conrad NOSTROMO Opowieść z wybrzeża

Johnowi Galsworthy'emu

Spis treści

PRZEDMOWA AUTORA CZĘŚĆ PIERWSZA SREBRO KOPALNI ROZDZIAŁ PIERWSZY ROZDZIAŁ DRUGI ROZDZIAŁ TRZECI ROZDZIAŁ CZWARTY ROZDZIAŁ PIĄTY ROZDZIAŁ SZÓSTY ROZDZIAŁ SIÓDMY ROZDZIAŁ ÓSMY CZĘŚĆ DRUGA WYSPY IZABELE ROZDZIAŁ PIERWSZY ROZDZIAŁ DRUGI ROZDZIAŁ TRZECI ROZDZIAŁ CZWARTY ROZDZIAŁ PIĄTY ROZDZIAŁ SZÓSTY ROZDZIAŁ SIÓDMY ROZDZIAŁ ÓSMY CZĘŚĆ TRZECIA LATARNIA MORSKA ROZDZIAŁ PIERWSZY ROZDZIAŁ DRUGI ROZDZIAŁ TRZECI ROZDZIAŁ CZWARTY ROZDZIAŁ PIĄTY ROZDZIAŁ SZÓSTY ROZDZIAŁ SIÓDMY ROZDZIAŁ ÓSMY ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY ROZDZIAŁ DZIESIĄTY ROZDZIAŁ JEDENASTY ROZDZIAŁ DWUNASTY ROZDZIAŁ TRZYNASTY

PRZEDMOWA AUTORA

Nostromo jest książką najtroskliwiej przemyślaną ze wszystkich mych dłuższych powieści napisanych po wydaniu Tajfunu — zbioru krótkich opowiadań. Nie twierdzę przez to, iż w tym okresie uświadomiłem sobie jakąś szczególną zmianę w mojej umysłowości i poglądach na zadania pisarza. A może nawet takiej zmiany w ogóle nie było, poza tą tajemniczą, niezbadaną dziedziną, która nie ma nic wspólnego z teoriami sztuki, subtelną zmianą w gatunku natchnienia — rzeczą, za którą nie można mnie czynić odpowiedzialnym. Co mnie jednak trochę dręczyło po ukończeniu ostatniej noweli ze zbioru objętego tytułem Tajfun, to wrażenie, że nie ma już o czym pisać na tym świecie. Ten dziwnie negatywny i niepokojący nastrój trwał przez pewien czas, po czym pierwszym bodźcem do Nostroma — jak to już bywało przed zabraniem się do innych dłuższych powieści — stała się kursująca anegdota, zupełnie pozbawiona szczegółów, które by jej nadawały wagi. W roku 1875 czy 1876, przebywając jako bardzo młody chłopiec w Zachodnich Indiach, a raczej w Zatoce Meksykańskiej (gdyż moje kontakty z lądem były krótkie, rzadkie i przelotne), usłyszałem opowiadanie o jakimś człowieku, który korzystając z zamętu rewolucji, sam jeden ukradł łódź załadowaną srebrem, gdzieś na wybrzeżu Tierra Firme. Było w tym coś niezwykłego. Ale nie dowiedziałem się żadnych szczegółów, że zaś problem przestępstwa jako przestępstwa nie interesował mnie zbytnio, więc cała ta historia wyszła mi z pamięci. Zapomniałem o niej i dopiero w dwadzieścia sześć czy siedem lat później odnalazłem ją w potarganej książczynie, nabytej na ulicznej wystawie drugorzędnej księgarni. Była to autobiografia amerykańskiego marynarza, w napisaniu której dopomógł mu pewien dziennikarz. Podczas swych wędrówek marynarz ten pracował przez kilka miesięcy na pokładzie szkunera — okazało się, iż panem i właścicielem tego statku był właśnie złodziej, o którym słyszałem za młodych lat. Nie mam co do tego wątpliwości, gdyż trudno przypuścić, aby dwa zamachy tak śmiałej natury zostały dokonane w tej samej części świata, i to w związku z południowoamerykańską rewolucją. Ten człowiek potrafił rzeczywiście zagrabić łódź naładowaną srebrem, a mógł tego dokonać tylko dlatego, że posiadał całkowite zaufanie swych zwierzchników, którzy musieli być dziwnie nieprzenikliwi w ocenie ludzkich charakterów. W opowiadaniu marynarza wychodzi on na nieposkromionego łotra i pospolitego oszusta, na figurę stetryczałą, tępą i okrutną, o ordynarnym wyglądzie zewnętrznym, na człowieka zupełnie niegodnego wielkości, do której miała go wówczas ta sposobność przypadkowa wynieść. Lubił — rzecz ciekawa — otwarcie przechwalać się swym czynem. — Ludzie myślą, że robię majątek na moim szkunerze — mawiał — ale to nic nie jest. Nie dbam o ten zarobek. Od czasu do czasu jadę spokojnie, gdzie trzeba, i wydobywam sztabę srebra. Muszę powoli się wzbogacać, jak sami rozumiecie. Był jeszcze jeden interesujący rys w tym człowieku. Pewnego razu wybuchła kłótnia między nim a marynarzem, któremu wyrwała się pogróżka: — A kto mi zabroni, gdy przybijemy do lądu, donieść o tym, co pan mówił o srebrze? Cyniczny gbur nie przestraszył się bynajmniej. Nawet się roześmiał. — Ty głupcze, jeśli odważysz się pisnąć cośkolwiek o mnie na wybrzeżu, wpakuję ci nóż w plecy. Wszyscy tam. w porcie są. mymi przyjaciółmi, mężczyźni, kobiety i dzieci. Kto mi dowiedzie, że łódź nie zatonęła? Nie pokazałem ca, gdzie srebro jest ukryte, prawda? A więc nie wiesz nic. Przypuśćmy, że kłamałem. Hę? Wreszcie marynarz, któremu obmierzła nikczemność tego zatwardziałego złodzieja, opuścił

potajemnie szkuner. Cały ten epizod zajmuje około trzech stron w autobiografii. Nie byłoby o czym mówić, gdyby nie to, że gdy czytałem te kartki, potwierdzające zasłyszane w młodości słowa, wywołały one w mej pamięci zamierzchłe lata, kiedy wszystko było jeszcze takie świeże, tak zaskakujące, tak ciekawe; zarysy obcych wybrzeży w rozgwieżdżone noce, cienie wzgórz w słońcu, namiętności ludzkie wśród mroków, gawędy na pół zapomniane, twarze o rysach dziś już zatartych... A więc może, może istnieje coś na świecie, o czym warto pisać. W tej historii nie widziałem jednak na razie nic godnego uwagi. Jakiś szubrawiec kradnie dużą skrzynię z cennym towarem — tak ludzie mówią. Albo to prawda, albo nie — w każdym razie rzecz nie ma wartości sama w sobie. Obmyślanie szczegółów i okoliczności, w jakich grabież została dokonana, nie pociągało mnie, nie leżało bowiem w zakresie mego talentu; pomyślałem sobie, że gra niewarta świeczki. Dopiero od chwili gdy w mojej głowie zaświtała myśl, że złodziej skarbu nie musiał być koniecznie zakamieniałym łotrem, że mógł być nawet człowiekiem z charakterem, aktorem, a może ofiarą dramatu rewolucji, dramatu o wciąż zmieniającej się akcji, dopiero wtedy zamajaczyła mi zamglona jeszcze wizja kraju, który miał później stać się prowincją Sulaco, z jej wysokimi, mrocznymi szczytami Sierry, z jej mglistym Campo — niemymi świadkami wydarzeń wynikających z namiętności ludzi równie krótkowzrocznych w dobrym, jak w złym. Takie oto były prawdziwe a zawiłe przyczyny narodzin Nostroma — książki. Z tą chwilą, sądzę, musiała być napisana. Ale nawet wtedy wahałem się — instynkt samozachowawczy przestrzegał mnie przed podjęciem tak dalekiej i mozolnej podróży, do kraju pełnego intryg i rewolucji. Mimo wszystko trzeba było to zrobić. Pisanie zajęło mi większą część 1903 i 1904 roku; było w tym dużo przerw, były też nawroty, wahania. Bałem się zabłądzić , im głębsza bowiem stawała się moja znajomość tego kraju, tym szersze otwierały się perspektywy. Często także, natknąwszy się na zbyt zawiłe sprawy tej republiki, pakowałem (w przenośni) walizkę i uciekałem z Sulaco, by zmienić powietrze i napisać parę stron innej książki: Zwierciadła morza. Na ogół, jak to już wspomniałem poprzednio, pobyt mój na kontynencie Ameryki Łacińskiej — słynnej ze swej gościnności — trwał około dwóch lat. Po powrocie stamtąd zastałem (mówiąc poniekąd stylem kapitana Gullivera) moją rodzinę w dobrym zdrowiu, żonę uszczęśliwioną, że się to wreszcie skończyło, a naszego synka w postaci sporego chłopca, urósł bowiem bardzo w czasie mej podróży. Największym dla mnie autorytetem w zaznajamianiu się z historią Costaguany był oczywiście mój czcigodny przyjaciel, zmarły don José Avellanos, poseł nadzwyczajny na dworach Anglii, Hiszpanii eta, eta, autor bezstronnego i pełnego elokwencji dzieła pt. Historia pięćdziesięciu lat nierządu. Książka ta nigdy nie została wydana (o przyczynach czytelnik dowie się z powieści) i ja jestem jedynym człowiekiem na świecie, który posiadł jej treść. Opanowałem i poważnie przemyślałem tę treść, co zajęło mi ogromnie wiele godzin, myślę więc, że można zaufać mojej dokładności. By rozproszyć obawy podejrzliwych czytelników, a sobie oddać sprawiedliwość, zaznaczam, że pewne aluzje historyczne, które tu wprowadzam, nie mają na celu popisania się erudycją posiadaną wyłącznie przeze mnie, ale że każda z tych aluzji odnosi się ściśle do rzeczywistości: albo rzuca światło na charakter wypadków, albo dotyczy bezpośrednio losów opisywanych osób. Jeśli chodzi o ich własne dzieje, czy to arystokracji, czy ludu, mężczyzn czy kobiet, południowców czy Anglosasów, bandytów czy polityków, to usiłowałem nakreślić je ręką tak chłodną, jak mi na to pozwalał żar własnych, ścierających się wzruszeń. W gruncie rzeczy są to także dzieje ich walk. Rzeczą czytelnika jest orzec, w jakim stopniu w swoich czynach i tajonych zamysłach, które ujawniają się pod gorzkim naciskiem okoliczności, opisywani przeze mnie ludzie zasługują na zainteresowanie. Wyznaję, że ta epoka jest dla mnie epoką najtrwalszych przyjaźni i niezapomnianej gościnności. Z głęboką wdzięcznością muszę tu wymienić panią Gould, „największą panią w Sulaco" — którą możemy spokojnie powierzyć opiece wiernego w swych nie wyjawionych uczuciach doktora Monyghama — a także wspomnieć Karola Goulda, organizatoraidealstę, człowieka wielkich interesów, pozostawiając go jego kopalni — skąd nie ma już na tym świecie ucieczki. O Nostromie, stanowiącym kontrast rasowy i społeczny z poprzednim — mimo iż obaj zostali zniewoleni przez srebro z kopalni San Tomé — czuję się w obowiązku powiedzieć coś

więcej. Nie miałem wahań robiąc mojego głównego bohatera Włochem. Przede wszystkim było to zupełnie prawdo- podobne: roiło się w tym czasie od Włochów w Zachodniej Prowincji, jak się o tym każdy czytelnik z mojej książki przekona; po wtóre nikogo innego nie mógłbym postawić obok Giorgia Violi, „Garibaldina", wyznawcy idei dawnych, humanitarnych rewolucji. Co do mnie, chodziło mi o człowieka z ludu stojącego jak najdalej od klasowych konwencji i od ustalonego sposobu myślenia. Nie jest to z mej strony wycieczka przeciw konwencjom. Powody, które mnie do tego skłoniły, były natury artystycznej, a nie moralnej. Gdyby Nostromo był Anglosasem, dążyłby do wzięcia udziału w lokalnej polityce. Tymczasem mój Nostromo nie dąży osobiście do roli przywódcy. Nie chce wyrastać ponad tłum. Wystarcza mu czuć się potęgą w masach ludowych. Jeśli utworzyłem Nostroma takim, jakim jest, wpłynęło na to w dużej mierze natchnienie płynące ze wspomnień, dalekich i młodzieńczych, o pewnym śródziemnomorskim marynarzu. Ci, którzy czytali niektóre ustępy moich powieści, zrozumieją od razu, co mam na myśli mówiąc, że Dominik, padrone „Tremolina", mógł był w pewnych okolicznościach zostać Nostromem. On i ja byliśmy zamieszani w przedsięwzięcie raczej absurdalne, lecz absurdalność nie ma tu znaczenia. Przyjemnie jest pomyśleć, że w mojej pierwszej młodości musiało jednak tkwić we mnie coś takiego, co zdołało narzucić temu człowiekowi jego na wpół gorzką wierność i na wpół ironiczne przywiązanie. Słyszałem wiele powiedzeń Nostroma wypowiadanych po raz pierwszy głosem Dominika. Z ręką na sterze, tocząc nieustraszonym wzrokiem po widnokręgu, rzucał spod swego mniszego kaptura zacieniającego twarz zwykłe słowa, jakimi ten cyniczny mędrzec rozpoczynał swoje przemówienia: „Vous autres gentilhommes! Mówił to drwiącym tonem, który do dziś dnia dźwięczy mi w uszach. Jak Nostromo! — „Wy, hombres finosl" Zupełnie jak Nostromo. Tylko że Dominik, Korsykanin, z pewną dumą wymieniał szereg swoich przodków, czego Nostromo nigdy nie czynił, choć jego ród był o wiele starszy. Był człowiekiem dźwigającym ciężar niezliczonej ilości pokoleń, a nie mającym żadnych paranteli, którymi by mógł się chlubić. Jak wszyscy synowie ludu. Odziedziczony po przodkach realizm, nieopatrzność i szczodrobliwość, hojne szafowanie sobą, męska próżność, niejasne poczucie swej wielkości, wierność i zdolność do poświęceń, zaprawiona domieszką rozpaczy i desperacką w swoich impulsach — oto cechy Nostroma, które dowodzą, że jest człowiekiem z ludu, że jest jego silą nie pragnącą przewodzić, siłą, która włada od wewnątrz. Gdy po latach, już jako człek dojrzały, przeistoczył się w słynnego kapitana Fidanzę, gdy zdobył sobie w kraju punkt oparcia, gdy chodził za swymi sprawami po nowożytnych ulicach Sulaco, odprowadzany spojrzeniami pełnymi szacunku, gdy odwiedzał wdowę po cargadorze lub wstępował na zebrania Loży, przysłuchując się w milczeniu przemówieniom anarchistów, ten zagadkowy patron odradzającego się ruchu rewolucyjnego, zamożny i godzien zaufania towarzysz Fidanza, noszący w piersi świadomość swego moralnego bankructwa, pozostawał nadal nieodrodnym synem ludu. W swym stosunku do życia, które jednocześnie kocha i którym gardzi, w swym obłąkanym przekonaniu, że go zdradzono, że umiera zdradzony — nie wiadomo przez co i przez kogo — jest wciąż typowym przedstawicielem ludu, jego Wielkim Człowiekiem — noszącym w sobie osobisty dramat. Pragnąłbym wspomnieć o jeszcze jednej postaci poznanej w tych niespokojnych czasach: o Antonii Avellanos, „pięknej Antonii". Nie śmiem twierdzić, że jest typową przedstawicielką panien Ameryki Łacińskiej. W moim przekonaniu, tak. Ukazuję ją jakby na drugim planie, u boku ojca (mego czcigodnego przyjaciela), ale mam nadzieję, że jej postać rysuje się dość wyraźnie, by to, co zamierzam powiedzieć, było zrozumiałe. Otóż z tych wszystkich ludzi, którzy razem ze mną oglądali narodziny Zachodniej Republiki, ona jedna pozostawiła w mej pamięci wrażenie ciągłości życia. Antonia — arystokratka i syn ludu Nostromo są budowniczymi nowej ery, istotnymi twórcami nowego państwa; on — przez swe legendarne, śmiałe czyny, ona —przez iście kobiecą siłę, jako jedyna istota, zdolna wzniecić szczere, namiętne uczucie w sercu szydercy. Gdyby mnie coś kiedy skłoniło do powrotu do Sulaco (nie chciałbym za nic oglądać zmian, jakie tam zaszły), byłaby to osoba Antonii. A właściwą tego przyczyną — dlaczego nie miałbym być szczery? — prawdziwą przyczyną jest fakt, iż stworzyłem ją na podobieństwo pierwszej mojej miłości.

Jakżeśmy ją podziwiali w naszym gronie dorastających chłopaków, kolegów jej braci! Spoglądaliśmy na tę dziewczynę z ledwo ukończoną szkołą jako na herolda wiary, do której skłaniał nas wrodzony instynkt, ale którą ona jedna umiała głosić z nigdy nie gasnącą nadzieją. Miała może więcej żaru i mniej pogody od Antonii, ale była bezkompromisową purytanką w zakresie spraw dotyczących patriotyzmu, bez najlżejszej domieszki światowego wyrachowania w myślach. Nie byłem jedynym, który się w niej kochał, byłem jednak tym, który najczęściej słyszał od niej słowa surowej nagany za lekkomyślność — podobnie jak biedny Decoud — i znosił ciosy jej raniących inwektyw. Ona niezupełnie mnie rozumiała, mniejsza o to. Tego popołudnia, gdy przyszedłem jak skruszony, a jednocześnie zuchwały grzesznik z ostatnim pożegnaniem, uścisnęła mi rękę tak mocno, że serce skoczyło mi w piersi, i dostrzegłem łzy, które zaparły mi oddech. Zmiękła w tej ostatniej chwili, jakby nagle pojęła (byliśmy jeszcze takimi dziećmi!), że odjeżdżam naprawdę i na dobre, że odjeżdżam bardzo daleko — gdzieś aż do Sulaco, nieznanej krainy, ukrytej przed naszymi oczyma w mroku Zatoki Placido. Oto dlaczego marzę czasem o tym, by raz jeszcze rzucić okiem na „piękną Antonię" (czyżby na tamtą?), przesuwającą się w mroku wielkiej katedry. Widzę ją, jak odmawia krótką modlitwę nad grobem pierwszego i ostatniego kardynała-arcybiskupa Sulaco, jak w nabożnej zadumie staje przed pomnikiem don Joségo Avellanosa, by potem rzucić przewlekłe, rzewne i wierne spojrzenie na pamiątkowy medalion Marcina Decouda i wyjść z pogodną twarzą na wielką plaza, zalaną słońcem. Ze swą białą głową i wyprostowaną postacią jest już tylko relikwią przeszłości, mijaną obojętnie przez ludzi oczekujących niecierpliwie świtu nowych er, zamętu nowych rewolucji. Ale jest to najnieprawdopodobniejsze z marzeń. Już za tych dawnych czasów zrozumiałem, że od chwili kiedy duch opuścił ciało wspaniałego capataza , syna ludu — uwolnionego wreszcie od ciężkiego jarzma miłości i bogactwa —nie mam już zgoła co robić w Sulaco. J. C. Październik 1917

CZĘŚĆ PIERWSZA SREBRO KOPALNI

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Za czasów panowania tu Hiszpanii i jeszcze w czasach późniejszych miasto Sulaco — w przepychu swych pomarańczowych gajów, świadczących o jego starożytności — nie było z punktu widzenia handlowego niczym więcej niż nabrzeżnym portem, w którym uprawiano dość ożywiony miejscowy handel indygiem i niewyprawnymi skórami wołów. Niezgrabne galeony dawnych zwycięzców, przeznaczone na głębokie wody i niezdolne do poruszania się bez silnego wiatru, podczas gdy dla uruchomienia nowożytnego klipera wystarcza samo trzepotanie żagli, dawno przestały ukazywać się w Sulaco z powodu ciszy panującej prawie nieustannie w rozległej jego zatoce. Dostęp do wielu portów na kuli ziemskiej bywa utrudniony przez zdradliwe skały podwodne i burzliwe wybrzeże. Uroczysta cisza głębokich wód Golfo Placido przez wieki całe chroniła Sulaco przed zakusami międzynarodowego handlu, zatoka bowiem tworzyła niejako olbrzymią, pozbawioną dachu i otwartą na ocean, półkolistą świątynię, której ścianami były wyniosłe góry obwieszone draperią żałobnych chmur. Po jednej stronie tej szerokiej wnęki, która wgłębia się w prostą linię wybrzeża Republiki Costaguana, ostatnim cyplem kształtu ostrogi jest nieznaczny przylądek zwany Punta Mala. Ze środka zatoki nie widzi się wcale tego punktu wybrzeża, tylko bok stromego wzgórza, stojącego poza nim, zarysowuje się słabo jak cień na niebie. Po drugiej stronie coś, co mogłoby się wydawać oderwanym, zwojem błękitnej mgły, lekko majaczy na tle jarzącego się widnokręgu. Jest to półwysep Azuera, dziki chaos ostrych skał i kamiennych tarasów poprzerzynanych pionowymi wąwozami. Wysuwa się on daleko w morze, na kształt nieociosanego łba z kamienia, osadzonego na wątłej szyi, którą tworzy ławica piasku zarośnięta kolczastymi krzewami i łącząca go z zielonym wybrzeżem. Całkowicie pozbawiony wody — gdyż deszcze spływają natychmiast ze wszystkich jego zboczy do morza — półwysep ten nie posiada, jak mówią, piędzi ziemi, na której mogłoby wyrosnąć bodaj źdźbło trawy. Zda się być obarczony przekleństwem. Nędzarze, którym jakiś mroczny instynkt, szukający pocieszenia, każe łączyć pojęcie zła z pojęciem bogactwa, objaśniają przybysza, że półwysep jest martwy dlatego, iż mieści w sobie zakazane skarby. Prostacy z tych stron: peonowie z estancji, vaquerosy z pastwisk nadmorskich, obłaskawieni Indianie przebywający mile drogi po to, by sprzedać na targu wiązkę trzciny cukrowej lub koszyk kukurydzy za trzy pensy, dobrze wiedzą, że wielkie pokłady błyszczącego złota leżą w mrokach głębokich przepaści, przecinających kamienne szlaki Azuery. Według tradycji wielu poszukiwaczy przygód w dawnych czasach zginęło w wyprawach na półwysep. Opowiadają, że i później, już za pamięci ludzkiej, dwóch wędrownych marynarzy — może Americanos, a w każdym razie gringos — zwerbowało pewnego mozo , nicponia i oszusta, i we trzech skradli osła, którego objuczyli wiązką suchego drzewa, skórzanym worem z wodą, a także żywnością na kilka dni. Tak zaopatrzeni, z rewolwerami u pasa, wyruszyli torując sobie drogę za pomocą noży zwanych machetes poprzez kolczaste krzewy zarastające szyję półwyspu. Następnego wieczoru — po raz pierwszy, odkąd pamięć sięga — spiralna, blada smuga dymu, mogąca pochodzić tylko z roznieconego ogniska, ukazała się na tle nieba, powyżej ostrej grani kamiennej głowy. Załoga . nabrzeżnego szkunera, który zwinął żagle o trzy mile od brzegu, wpatrywała się ze zdumieniem w tę smugę dymu aż do zupełnego zmierzchu. Pewien Murzyn, rybak, mieszkający w pobliżu w samotnej chacie nad małą zatoką, widział wyruszającą wyprawę i teraz wyczekiwał na jakiś znak. O samym zachodzie słońca zawołał żonę i oboje śledzili to dziwne, złowróżbne zjawisko z niedowierzaniem, z zazdrością i zgrozą. Bezbożni awanturnicy nie dali już znaku życia. Nie ujrzano już nigdy ani marynarzy, ani Indianina, ani skradzionego osła. Za duszę owego mozo, mieszkańca Sulaco, żona zamówiła kilka

mszy, co zaś do biednego kłapoucha, to zapewne, jako bezgrzesznemu, dane mu było umrzeć własną śmiercią. Natomiast obaj gringos — według podania — przebywają do dziś dnia wśród skał, żywe widma obarczone klątwą osiągniętego powodzenia. Dusze ich nie mogą oderwać się od ciał stojących na straży odkrytych skarbów. Są teraz bogaci, głodni i spragnieni. Wytworzyła się dziwna baśń o upartych duchach tych zuchwałych cudzoziemców-heretyków, duchach, które wolą cierpieć w wynędzniałych, zasuszonych ciałach niż zgodzić się na chrześcijańskie wyrzeczenie się zdobyczy, co przyniosłoby im wyzwolenie. Tacy są legendarni mieszkańcy Azuery strzegący zakazanego skarbu. Cień, widoczny na niebie po tej stro- nie, a po stronie przeciwnej okrągła plama błękitnej mgły, tuż nad jasną granicą widnokręgu, tworzą dwa najdalej wysunięte punkty zatoki, która nosi nazwę Golfo Placido, ponieważ od najdawniejszych czasów nie pamiętano, aby silny podmuch wiatru przeszedł nad jej wodami. Przepływając nakreśloną w wyobraźni linią pomiędzy Punta Mala i Azuerą, okręty przybywające z Europy do Sulaco tracą od razu silny wiatr oceanu. Stają się igraszką kapryśnych powiewów, które — bywało — przekomarzają się z nimi przez trzydzieści godzin z rzędu. Przez większość dni w roku przylądek zamykający zatokę bywa zasłonięty przed oczyma żeglarzy ogromnym zwałem gęstych, nieruchomych chmur. W pogodne dni — a te zdarzają się rzadko — inny cień pada na rozlewisko wód. Świt zjawia się za wyniosłym, zębatym murem Kordylierów, które nagle wyrastają przed oczyma jak wizja: ciemne szczyty, strome, przepaściste zbocza wsparte na potężnym fundamencie lasów, wynurzającym się z samej krawędzi wybrzeża. Spośród tych szczytów wyłania się w całym majestacie na tle błękitu biała głowa Higueroty. Nagie płaty olbrzymich skał wydają się małymi, czarnymi plamkami na gładkiej kopule śniegu. W późniejszych godzinach, gdy południowe słońce usuwa z zatoki cień padający od gór, z niżej położonych dolin zaczynają wytaczać się chmury. Spowijając na kształt ciemnych łachmanów nagie urwiska skalne nad przepaściami powyżej lesistych zboczy, przesłaniają szczyty, ocierają się niby smugi dymu o śniegi Higueroty. I oto Kordyliery nikną z oczu, jakby się rozpływały, przemieniając się w wielkie kłęby szarej i czarnej pary, która posuwa się wolno w stronę morza i pod działaniem płomiennego upału dnia rozpuszcza się w rozrzedzonym powietrzu wzdłuż wybrzeża. Jakiś oderwany strzęp chmury usiłuje zawsze dotrzeć do środka zatoki, co rzadko mu się udaje: „Zjada go słońce", jak mówią marynarze. Chyba że jest to ciemna, piorunowa chmura, która oderwawszy się od głównego zwału, póty unosi się nad zatoką, aż wyminie Azuerę i tam, nad pełnym morzem, wybucha płomieniem i łoskotem, wciągając w grę fale jak złowrogi, powietrzny okręt piracki, unoszący się ponad widnokręgiem. Nocą zwały chmur podnoszą się wyżej w niebo, pogrążając spokojną zatokę w nieprzeniknionych ciemnościach. Wśród tego mroku słyszy się to tu, to tam szum nagłej ulewy, która urywa się równie gwałtownie, jak się rozpoczęła. Takie chmurne noce stały się przysłowiowe wśród marynarzy żeglujących wzdłuż zachodniego wybrzeża wielkiego kontynentu. Niebo, ziemia i morze znikają całkowicie ze świata, gdy Placido — wedle miejscowego wyrażenia — zasypia pod czarną opończą. Nieliczne gwiazdy pozostałe na niebie pomiędzy rąbkiem firmamentu i sklepieniem z chmur świecą blado nad paszczą czarnej czeluści. Niewidoczny okręt sunie niepostrzeżenie pod twymi stopami, a jego żagle trzepoczą niewidoczne nad twoją głową. Nawet oko samego Boga — twierdzą brzydcy bezbożnicy — nie potrafi dojrzeć, co człowiek tam robi, i mógłbyś bezkarnie wezwać diabła na pomoc, gdybyś był pewien, że jego złej mocy nie zdławi ślepa ciemność. Brzegi zatoki są wszędzie stronie. Trzy nie zamieszkane wysepki, wygrzewające się w słońcu tuż poza zasłoną z chmur, a położone wprost naprzeciw wjazdu do portu Sulaco, noszą nazwę Trzech Izabeli. Największa zwie się Wielką Izabelą, druga, okrągła Małą Izabelą, trzecia, najmniejsza Hermosą. Ta ostatnia ma zaledwie stopę wysokości i około siedmiu kroków średnicy: nikły, spłaszczony wierzchołek szarej skały, która po każdymi deszczu paruje jak gorący żużel i na której nikt nie odważyłby się postawić nagiej stopy przed zachodem słońca. Na Małej Izabeli stara, chropowata palma o grubym, pękatym pniu najeżonym kolcami — prawdziwa wiedźma wśród innych palm — szeleści posępną kiścią zeschłych liści nad połacią gruboziarnistego piasku. Wielka

Izabela posiada źródło świeżej wody wytryskujące z zarośniętego zbocza wąwozu. Wygląda jak szmaragdowozielony klin ziemi, na milę długi, płasko położony na morzu. Wyrastają tam tuż obok siebie dwa leśne drzewa, których wysmukłe linie rzucają długi cień. Wąwóz ciągnący się wzdłuż całej wyspy zarośnięty jest krzewami; tworzy on z jednej, wyżej położonej strony głęboką rozpadlinę oplątaną gąszczem, z drugiej przemienia się w lekką wklęsłość łączącą się z wąskim szlakiem piaszczystego wybrzeża. Z tego niżej schodzącego brzegu Wielkiej Izabeli, w oddaleniu dwóch mil, oko ludzkie dostrzega poprzez szczerbę, jakby wyciosaną siekierą w regularnym półkolu wybrzeża, port Sulaco: podłużną taflę wody przypominającą jezioro. Po jednej stronie lesiste zbocza i doliny Kordylierów spadają prostym kątem ku morzu, po drugiej — otwarta przestrzeń równiny Sulaco rozpływa się w tajemniczej, opalizującej dali, nad którą unosi się sucha mgła. Samo miasto Sulaco — nagromadzenie murów, duża kopuła i przeświecające gdzieniegdzie białe ściany miradorów wśród obszernych pomarańczowych gajów — leży pomiędzy górami a równiną, w niewielkiej odległości od portu i nieco na uboczu, co czyni je niewidocznym od strony morza.

ROZDZIAŁ DRUGI

Dla obserwatora spoglądającego na zatokę z plaży Wielkiej Izabeli jedyną oznaką, że w porcie istnieje ruch handlowy, jest kwadratowy, tępy występ drewnianego pomostu, który Kompania Parowej Żeglugi Oceanicznej (zwana w potocznej mowie O.S.N.) zbudowała w najpłytszym miejscu zatoki wkrótce po powzięciu decyzji utworzenia w Sulaco jednej ze swych przystani dla wymiany handlowej republiką Costaguana. Republika posiada kilka portów na przestrzeni długiego wybrzeża, ale z wyjątkiem Cayty, portu o większym znaczeniu, wszystkie inne, otoczone żelaznym pierścieniem wybrzeża, mają albo zbyt wąski i niewygodny wjazd dla Okrętów — jak Esmeralda o sześćdziesiąt mil na południe — albo są tylko otwartymi przystaniami wystawionymi na wichry i bałwany morskie. Być może, iż te same warunki atmosferyczne, które w poprzednich wiekach odstręczały kupieckie flotylle, skłoniły Towarzystwo O. S. N. do naruszenia sanktuarium spokoju chroniącego cichą egzystencję Sulaco. Lekkie, zmienne wiatry igrające na przestronnym półkolu wód u przylądka Azuery nie mogły przeciwstawić się parowej sile znakomitej floty. Rok po roku czarne kadłuby okrętów O. S. N. sunęły tam i z powrotem wzdłuż wybrzeża, wpływały i wypływały mijając Azuerę, Izabele i Punta Mala, obojętne na wszystko oprócz tyranii Czasu. Ich nazwy — imiona zaczerpnięte z mitologii —przeszły do miejscowej gwary mieszkańców całego wybrzeża, jakkolwiek bogowie Olimpu nigdy nad nim nie panowali. „Junona" znana była jedynie ze swych wygodnych kajut w kadłubie, „Saturn" z krotochwilnego usposobienia swego kapitana tudzież z malowideł i złoceń przepysznego salonu, podczas gdy „Ganimed", przeznaczony wyłącznie do transportu bydła, unikał przewożenia pasażerów z wybrzeża. Najciemniejszy Indianin z najuboższej wioski nabrzeżnej obeznany był z „Cerberem", małym, czarnym burczymuchą, pozbawionym zarówno wdzięku, jak też jakichkolwiek urządzeń, które by udogodniały życie załodze. Jego zadaniem było zapuszczanie się w wąskie zatoki wrzynające się w głąb nabrzeży zarośniętych lasem, w pobliżu potężnych, pokracznych skał — przystawał uprzejmie przed każdą najmniejszą osadą dla skupowania tam produktów, nie gardząc nawet trzema funtami kauczuku spowitego w zeschłe trawy. Ponieważ rzadko się zdarzało, by Kompania zagubiła najmniejszy pakunek lub zmarnowała powierzonego sobie byka, nigdy zaś nie słyszano, aby jakikolwiek pasażer zatonął na jej statku, przeto sama nazwa O. S. N. budziła największe zaufanie. Ludzie twierdzili, że ich życie i dobytek były bezpieczniejsze pod opieką Kompanii na wodzie niźli w ich własnych domach na wybrzeżu. Naczelny inspektor O. S. N. w Sulaco, zarządzający całą sekcją obsługującą Costaguanę, był bardzo dumny z postawy swej Kompanii. Wyrażało się to w powiedzeniu, które często słyszano z jego ust: „My nigdy nie popełniamy błędów." Gdy zwracał się do oficerów O. S. N., twierdzenie to przybierało formę surowego nakazu: „Nie wolno nam popełniać błędów. Nie zamierzam tolerować żadnego uchybienia, cokolwiek będzie sobie poczynał Smith na swoim odcinku." Smith, którego nigdy nie widział na oczy, był drugim superintendentem Kompanii, urzędującym o tysiąc pięćset mil od Sulaco. „Nie mówcie mi o tym człowieku." Po takim powiedzeniu uspokajał się nagle i porzucał temat z wyszukaną niedbałością: — Smith tyle wie o tej części świata co małe dziecko. „Nasz nieoceniony señor Mitchell" dla Kompanii i oficjalnych kół w Sulaco, „Mantyka Joe" dla komendantów jej statków, kapitan Józef Mitchell pysznił się swą głęboką znajomością ludzi i spraw tego kraju — cosas de Costaguana. Wśród tych ostatnich za niekorzystne dla spokojnego biegu pracy swej Kompanii uważał częste zmiany rządu, narzucane przez rewolucje o charakterze wojskowym.

Polityczna atmosfera republiki była w owym czasie przeważnie burzliwa. Patrioci, zbiegowie z pobitej partii, wykazywali tyle zręczności, że powracając na wybrzeża przywozili ze sobą na parowym statku spory ładunek ręcznej broni amunicji. Kapitan Mitchell oceniał tę zaradność jako wprost zdumiewającą, zważywszy całkowite ich ogołocenie w chwili ucieczki. Dodawał przy tym: „Przekonałem się, że ci ludzie nie mają nigdy przy sobie dosyć gotówki na opłacenie przejazdu poza granice kraju." Mówił ze znajomością rzeczy, gdyż w pewnych pamiętnych okolicznościach przypadła mu rola ratowania życia ówczesnego dyktatora tudzież kilku wyższych urzędników z Sulaco: dygnitarza politycznego, dyrektora ceł i komendanta policji — należących do obalonego reżimu. Nieszczęsny señor Ribiera (tak brzmiało nazwisko dyktatora), prze- dzierając się przez górskie szlaki, przebył przestrzeń osiemdziesięciu mil po przegranej bitwie pod Socorro w nadziei, że wyprzedzi fatalną nowinę — czego oczywiście nie udało się dokonać na kulawym mule. Co więcej, ten ostatni padł docierając do Alamada, miejsca, w którym orkiestra wojskowa grywa wieczorami w przerwach między jedną rewolucją a drugą. „Tak, panie — opowiadał kapitan Mitchell ze złowieszczą powagą — niewczesna śmierć tego muła zwróciła uwagę na nieszczęśliwego jeźdźca. Został rozpoznany przez kilku dezerterów z dyktatorskiej armii, kręcących się wśród łajdackiego motłochu, który zabierał się już do tłuczenia szyb w gmachu Intendencji." Wczesnym rankiem pamiętnego dnia miejscowe władze Sulaco schroniły się do urzędu Kampanii O. S. N. (mieszczącego się w mocnym budynku u nasady mola), wydając miasto na łup zrewolucjonizowanego pospólstwa. Dyktator był szczególnie znienawidzony przez ludność z powodu surowych zarządzeń poborowych, jakie zmuszony był wydać w związku z toczącą się walką, i mógł spodziewać się, że tłum rozerwie go na strzępy. Szczęśliwym zrządzeniem Opatrzności, Nostromo — nieoceniony człowiek — znalazł się pod ręką z kilkunastoma robotnikami włoskimi, których sprowadzono do budowy Centralnej Kolei Państwowej, i potrafił wyrwać dyktatora z rąk tłuszczy — przynajmniej na jakiś czas. Ostatecznie kapitanowi Mitchellowi udało się przewieźć wszystkich własną łodzią na statek parowy należący do Kompanii O. S. N. — a była to „Minerwa", która szczęśliwym zbiegiem okoliczności właśnie zawinęła do portu. Musiał spuszczać tych panów na linie z otworu wybitego w tylnej ścianie domu, podczas gdy tłuszcza zgro- madzona na wybrzeżu ryczała i pieniła się u stóp budynku od strony wjazdu. Musiał gnać ich przez całą długość mola na łeb na szyję w rozpaczliwym pośpiechu i tu znowu Nostromo — chłop jeden na tysiąc — stojąc teraz na czele dokerów Kompanii zatrzymał napór tłumu dając uciekającym czas na przedarcie się do łodzi przygotowanej dla nich na drugim końcu mola z flagą O. S. N. na rufie. Posypały się strzały, kamienie i kije, rzucano także nożami. Kapitan Mitchell chętnie pokazywał podłużną bliznę ponad lewym uchem i na skroni — było to cięcie zadane ostrzem brzytwy przytwierdzonej do kija, ulubionej broni — jak twierdził — „najgorszego gatunku tutejszych Negrów". Kapitan Mitchell był zażywnym starszym panem, noszącym wysokie, ostro zakończone kołnierzyki i krótkie baczki, miał szczególne upodobanie do białych kamizelek, a w gruncie rzeczy był wielkim gadułą, czego by się nie można było spodziewać sądząc po jego minie pełnej wyniosłej rezerwy. „Ci panowie — mawiał uroczyście, wlepiając wzrok w swego rozmówcę — musieli zmykać jak króliki. Ja także zmykałem jak królik. Pewien rodzaj śmierci budzi... hm, hm — budzi wstręt w-w-w-szanującym się człowieku. Zatłukliby mnie także na śmierć. Rozszalały tłum, proszę pana, nie ma rozeznania. Opatrzność zrządziła, że zawdzięczamy ocalenie mojemu capataz de cargadores, jak go tu powszechnie nazywają. Ten człowiek był kiedyś zwykłym bosmanem na włoskim statku, dużym genueńskim okręcie, jednym z nielicznych, które z Europy zawijały z ładunkiem do Sulaco, zanim powstała państwowa centrala. Poznałem się od razu na jego wartości. Porzucił służbę morską, gdyż zaprzyjaźnił się tu z bardzo porządnymi ludźmi, swymi rodakami, a przy tym, przypuszczam, chodziło mu o poprawę bytu. Ja, panie, jestem bardzo dobrym znawcą ludzkich charakterów. Zatrudniłem go jako do- zorcę naszych dokerów i całego mola. Nie był niczym więcej. A jednak bez niego señor Ribiera byłby dziś nieboszczykiem. Ten Nostromo, panie, człowiek bez skazy, stał się postrachem wszystkich rzezimieszków w mieście. Byliśmy wtedy zadręczeni, dosłownie zadręczeni przez tych ladrones i matreros , złodziei i zbójów z całej

prowincji. Korzystając z okazji grasowali tu w Sulaco przez przeszło tydzień. Zwietrzyli, że zbliża się koniec. Pięćdziesiąt procent tej morderczej tłuszczy rekrutowało się. panie, spośród zawodowych bandytów, włóczących się po Campo, ale nie było wśród nich ani jednego, który by nie słyszał o Nostromo. A tutejszym leperos wystarczał widok jego czarnych wąsów i białych zębów. Kurczyli się przed nim, panie! Ot, co znaczy siła charakteru." Można było słusznie powiedzieć, że Nostromo sam ocalił życie tym panom. Kapitan Mitchell, ze swej strony, nie opuścił ich do chwili, kiedy dopadłszy „Minerwy" osunęli się zdyszani, przerażeni i wzburzeni, ale już bezpieczni na zbytkowne aksamitne sofy w salonie pierwszej klasy. Do ostatniej chwili nie zwracał się do eks-dyktatora inaczej jak tytułując go „jego ekscelencją". — Nie mogłem odmówić mu tytułu. Ten człowiek, panie, był zdruzgotany — trupio blady, siny, pokiereszowany na całym ciele. „Minerwa" tym razem nie rzuciła kotwicy. Inspektor wydał jej rozkaz natychmiastowego opuszczenia portu. Towar nie został wyładowany, a pasażerowie oczywiście nie zamierzali lądować. Słyszeli strzały i widzieli jak na dłoni walkę toczącą się nad samą wodą. Odpar- ty motłoch skierował teraz swoją furię na Urząd Celny; był to posępny, niewykończony budynek o wielu oknach, położony o dwieście jardów od urzędu O. S. N. i poza tym ostatnim jedyny stojący blisko portu. Kapitan Mitehell po wydaniu komandorowi „Minerwy" zarządzenia, aby „tych panów" wysadził w pierwszej przystani poza granicą Costaguany, sam powrócił na swej łodzi, by rozejrzeć się, co pozostaje do zrobienia w zakresie ochrony własności Kompanii O. S. N. Obrońcami tej ostatniej, jak i dobytku kolei żelaznej byli rezydenci Europejczycy, a więc sam kapitan Mitchell i sztab inżynierów zatrudnionych przy budowie drogi. Do pomocy mieli Baskijczyków i Włochów, robotników, którzy wiernie stanęli przy swych angielskich zwierzchnikach. Również dokerzy Kompanii, tubylcy, zachowywali się dzielnie pod wodzą swego capataza. Ta gromada włóczęgów, mieszańców wszelkich ras, będących w ustawicznej zwadzie z innymi bywalcami miejscowych spelunek, z radością skorzystała z okazji wyrównania osobistych porachunków w tak pomyślnych okolicznościach. Nie było wśród nich ani jednego, który by w tej czy innej chwili nie dojrzał z przerażeniem rewolweru Nostroma tuż przy swojej twarzy lub nie był w jakiś sposób przez niego poskromiony. „Nasz capataz — mawiali o nim — to kawał chłopa, niestrudzony nadzorca, zbyt pogardliwy, by ludziom wymyślać, a budzący postrach tym większy, że trzyma się od wszystkich z daleka." I patrzcie! Ten człowiek był teraz ich wodzem, łaskawie się do nich zniżał, obrzucając tego i owego obwiesia żartobliwymi uwagami. Takie dowództwo dodawało ducha i, prawdę powiedziawszy, motłochowi udało się tylko podpalić jeden jedyny magazyn podkładów kolejowych, które, nasycone kreozotem, dobrze się paliły. Główne natarcie, skierowane na tereny kolejowe, na biura O. S. N., a zwłaszcza na Urząd Celny, w którego skarbcu znajdowała się, jak wiadomo, pokaźna ilość srebra w sztabach, załamało się kompletnie. Nawet niewielka gospoda, utrzymywana przez starego Giorgia, a stojąca samotnie wpół drogi pomiędzy miastem i portem, uniknęła rabunku i zniszczenia, co nie było dziełem cudu, lecz tej okoliczności, że tłuszcza, znęcona pokusą srebra, poniechała skromniejszego łupu, a w powrotnej drodze nie miała czasu do stracenia. Nostromo na czele swych cargadores nacierał na nią zbyt zapalczywie.

ROZDZIAŁ TRZECI

Prawdę powiedziawszy, bronił tu tylko swego dobra. Od początku został dopuszczony do wielkiej zażyłości z rodziną właściciela gospody, którego był rodakiem. Stary Giorgio Viola, genueńczyk o białej, rozwichrzonej, prawdziwie lwiej grzywie — nazywany po prostu „Garibaldino" (podobnie jak mahometanie od Mahometa) — był, wedle określenia kapitana Mitchella, tym „poważanym, żonatym przyjacielem", za którego namową Nostromo opuścił swój statek, by szukać szczęścia na wybrzeżu Costaguany. Pełen pogardy dla pospólstwa, jak to często bywa u nieprzejednanych republikanów, stary człowiek zlekceważył zrazu pierwsze odgłosy nadchodzącej burzy. Jak zwykle, kuśtykał sobie tego dnia w pantoflach po swojej casa wzruszając pogardliwie ramionami i mrucząc gniewnie na zamieszki pozbawione podłoża politycznego. Został więc zaskoczony w ostatniej chwili wybuchem rozruchów. Za późno było na ucieczkę z rodziną, tym bardziej że na tej rozległej równinie nie było dokąd uciekać z ociężałą signorą Teresą i dwiema małymi dziewczynkami. Signor Giorgio zabarykadował więc wszystkie otwory domu i zasiadł posępnie pośrodku zaciemnionej izby ze starą strzelbą na kolanach. Żona jego siedziała na drugim krześle obok niego, mru- cząc błagalne inwokacje do wszystkich świętych z kalendarza. Stary republikanin nie wierzył w świętych ani w modlitwy, ani w to, co nazywał „księżą religią". Wolność i Garibaldi — to były jego bożyszcza, tolerował jednak „przesądy" u kobiet i zachowywał w takich razach wyniosłą i milczącą postawę. Jego dwie córki, starsza czternastoletnia, druga o dwa lata młodsza, skuliły się na podłodze wysypanej piaskiem po obu stronach signory Teresy, opierając głowy o jej kolana, obie przerażone, ale każda na swój sposób: ciemnowłosa Linda była wzburzona i rozjątrzona, zaś młodsza, jasnowłosa Gizella, zahukana i zrezygnowana. W pewnej chwili padrona uwolniła ręce, którymi obejmowała córki, przeżegnała się pośpiesznie i splatając palce, wybuchnęła głośniejszą skargą: — O Gian' Battista, czemu ciebie tu nie ma? Ach, dlaczego cię nie ma! W tym wypadku nie była to inwokacja do świętego, lecz wezwanie do Nostroma, którego był patronem. Giorgio, siedzący nieruchomo na swym krześle w pobliżu signory Teresy, obruszył się słysząc tę skargę pełną wyrzutu. — Uspokój się, kobieto! Czy to, co mówisz, ma jakikolwiek sens? Jego obowiązek jest tam! — wymamrotał w ciemności, ona zaś urywanym głosem żaliła się dalej: — Och! Brak mi już cierpliwości. Obowiązek! A kobieta, która była dla niego matką, nic już nie znaczy? Dziś rano ugięłam przed nim kolana: nie odchodź, Gian' Battista, pozostań w domu, Battistino, wejrzyj na tych dwoje niewinnych dzieci! Pani Viola była także Włoszką, rodem ze Spezzi. Jakkolwiek znacznie młodsza od męża, dochodziła już do lat średnich. Rysy miała piękne, ale cerę zupełnie pożółkłą, gdyż klimat Sulaco nie służył padronie. Głos jej brzmiał bogatym kontraltem. Gdy stojąc z rękami ciasno splecionymi pod obfitym łonem napędzała krępe, grubonogie dziewczęta chińskie przy składaniu bielizny, oskubywaniu drobiu lub mieleniu zboża w drewnianych żarnach — co odbywało się na tyłach domu w przybudówkach ulepionych z gliny — umiała wydobyć z piersi tak grobową, namiętną, rozedrganą nutę, że uwiązany pies cofał się pośpiesznie do budy szczękając żelaziwem łańcucha. Luis, Mulat o cynamonowej barwie skóry, ze sterczącym wąsem nad grubymi, ciemnymi wargami, czuł wtedy lekki dreszcz wzdłuż krzyża i przerywał zamiatanie gospody wspierając się na miotle z palmowych liści. Omdlewające oczy w kształcie migdałów zasłaniał powiekami i przez długi czas trwał w nieruchomej postawie. Tak wyglądali domownicy w Casa Viola, ale cała służba uciekła tego orana przy pierwszych

odgłosach rozruchów. Pusta równina wydawała się jej bezpieczniejszym schronieniem niż ściany domu, a rozumowanie to nie było bezpodstawne, gdyż po mieście krążyły prawdziwe czy nieprawdziwe pogłoski, że Garibaldino przechowuje pieniądze pod polepą kuchni. Pies uwiązany na tyłach domu, kudłate, wiecznie rozdrażnione zwierzę, szczekał zajadle lub skamlał żałośnie na przemian, wpadając i wypadając z budy, zależnie od nasilenia wściekłości czy strachu. Wycie tłumu i okrzyki wznosiły się i zamierały jak podmuchy gwałtownego wiatru dokoła zabarykadowanego domostwa; dorywczy gruchot strzałów zagłuszał chwilami ludzką wrzawę. Bywały też przerwy, w czasie których nastawała na zewnątrz niewytłumaczona cisza. W takich chwilach nie było nic bardziej dodającego otuchy niż widok wąskich smug słonecznego światła, które wpadały przez szczeliny okiennic wprost na przeciwległą ścianę ponad porozsuwanymi krzesłami i stołami kawiarni. Stary Giorgio wybrał tę nagą wybieloną izbę na schron. Posiadała tylko jedno okno i jedyne drzwi wychodzące na drogę pokrytą głęboką warstwą kurzu, a ogrodzoną po obu bokach żywopłotem z aloesów. Po tej drodze, prowadzącej z portu do miasta, sunęły zazwyczaj niezgrabne, skrzypiące wozy ciągnięte przez powolne woły w jarzmach — kierowali nimi młodzi chłopcy na koniach. W jednej z takich chwil ciszy Giorgio poruszył strzelbą. Złowrogi szczęk broni wyrwał cichy jęk z piersi kobiety siedzącej sztywno obok niego. Nagły wybuch zuchwałych okrzyków tuż przy domu przeszedł równie nagle w bezładny, jękliwy pomruk. Ktoś biegł — przez chwilę słychać było pod drzwiami urywany oddech, potem tupot koński i ludzkie kroki tuż przy ścianie. Czyjeś ramię otarło się o okiennicę, gasząc jasne smugi słońca przecinające całą szerokość izby. Ręce signory Teresy, które obejmowały klęczące postacie dziewczynek, zacisnęły się kurczowo. Motłoch odparty od Urzędu Celnego rozbił się na kilka band uciekających przez pole w stronę miasta. Przytłumiony łoskot nieregularnych wystrzałów, oddanych gdzieś daleko, wywołał w odpowiedzi równie daleką, głuchą wrzawę. W przerwach pojedyncze strzały brzmiały słabo, a niski, długi biały budynek o zasłoniętych oknach wydawał się punktem centralnym wzbierającego tumultu, który zataczał coraz szersze kręgi wokół zaryglowanego przybytku milczenia. Ostrożne ruchy i szepty rozbitej bandy, szukającej chwilowego schronu za ścianą Casa Viola, napełniły teraz mroczną izbę poprzecinaną spokojnymi smugami promieni słonecznych jakimiś złowieszczymi dźwięka- mi. Brzmiały one w uszach właścicieli gospody jak tajemnicze narady prowadzone szeptem przez niewidzialne duchy snujące się dokoła ich krzeseł, narady dotyczące podpalenia domu cudzoziemca. Było to nie byle jaką próbą dla nerwów. Stary Viola podniósł się ociężale ze strzelbą w dłoni, niezdecydowany, nie wiedzący, jak zapobiec nieszczęściu. Słychać było teraz wyraźne głosy za ścianą. Signora Teresa z przerażenia wychodziła z siebie. — Ach zdrajca! zdrajca! — mówiła przez zęby prawie niedosłyszalnie. — Spalą nas, a ja dziś padałam przed nim na kolana. Nie! on wolał biec jak pies za swymi Anglikami! Zdawała się myśleć, że sama obecność Nostroma w domu zapewniłaby bezpieczeństwo. Dowodziło to, jak dalece ona także była pod urokiem tego rozgłosu, jaki capataz de cargadores zdobył sobie na całym wybrzeżu i wzdłuż linii kolejowej u Anglików i u miejscowej ludności. Wobec niego, a nawet na przekór własnemu mężowi, wyszydzała jego sławę, czasem dobrodusznie, częściej ze szczególną goryczą. Kobiety bowiem bywają nieumiarkowane w swoich sądach, jak mawiał ze spokojem stary Giorgio przy rozmaitych okazjach. Teraz, trzymając broń w pogotowiu i nie spuszczając z oka zaryglowanych drzwi, pochylił się nad głową żony i głosem cichym jak oddech wyszeptał jej w ucho, że Nostromo byłby tu całkowicie bezsilny. Cóż mogło zrobić dwóch ludzi zamkniętych w izbie przeciwko dwudziestu lub więcej zdecydowanych na podpalenie dachu? Gian' Battista myślał cały czas o Casa Viola — był tego pewien. — On by miał o nas myśleć! On!— syknęła półprzytomnie signora uderzając się w piersi otwartymi dłońmi. — Ja go znam! O nikim nie myśli poza sobą samym. Odgłos bliskiego wystrzału sprawił, że odrzuciła w tył głowę i zamknęła powieki. Stary Giorgio zacisnął mocno zęby pod białym wąsem i groźnie potoczył oczyma. Parę kul jednocześnie uderzyło o ścianę, słychać było osypujący się na zewnątrz tynk i jakiś głos zawołał: „Idą! idą!"

Potem chwila niepokojącej ciszy — i tupot ludzkich nóg biegnących wzdłuż domu. Napięcie, w jakim trwał stary Giorgio, nagle zelżało i uśmiech wzgardliwej ulgi ukazał się na wargach starego bojownika o lwiej głowie. Ci tu to nie byli przecie ludzie upominający się o sprawiedliwość, ale zwykli złodzieje. Walka z nimi, nawet w obronie życia, wydawała się poniżeniem dla człowieka, który, jako jeden z tysiąca Nieśmiertelnych, zdobywał Sycylię pod wodzą Garibaldiego. Żywił niewysłowioną pogardę dla tych rozruchów, wznieconych przez łotrów i leperosów, którzy nie rozumieli nawet, co znaczy słowo: wolność. Odstawił starą strzelbę i odwróciwszy głowę wpatrzył się w portret Garibaldiego,barwną litografię w czarnej ramie na tle białej ściany. Jego oczy, nawykłe do półmroku, dostrzegały zabarwienie twarzy, czerwień koszuli, zarys potężnych ramion i czarny krąg bersaglierskiego kapelusza z kogucimi piórami, kędzierzawiącymi się nad głową. Nieśmiertelny bohater! To była wolność, która obdarzała nie tylko życiem, ale i nieśmiertelnością ! Fanatyczne przywiązanie do tego człowieka było jedynym uczuciem, które u Giorgia nie uległo osłabieniu. W momencie ulgi po przebytym niebezpieczeństwie — może największym, jakie groziło jego rodzinie od początku jej tułaczki — zwrócił pierwsze spojrzenie na portret dawnego wodza, a potem dopiero położył rękę na ramieniu żony. Dzieci klęczały jeszcze nieruchomo na podłodze. Signora Teresa uniosła nieco powieki, jak gdyby zbudzona z bardzo głębokiej drzemki bez snów. Zanim Viola zdążył na swój rozważny sposób wypowiedzieć uspokajające słowa, zerwała się, pociągając za sobą dzieci i nabrawszy oddechu, wydała z siebie chrapliwy okrzyk. Jednocześnie rozległ się łoskot gwałtownego uderzenia w zewnętrzną stronę okiennicy. Zebrani w izbie usłyszeli nagle parskania konia i narowisty tupot kopyt na wąskiej twardej ścieżce przed domem; koniec buta uderzył znowu w okiennice, zadźwięczała ostroga i podniecony głos zawołał: „Hej tam! otwierajcie!"

ROZDZIAŁ CZWARTY

Przez całe rano Nostromo miał na oku — choć z daleka — Casa Viola, nawet wśród najgorętszej bijatyki, jaka się toczyła dokoła Urzędu Celnego. „Jeśli zobaczę dym w tamtej stronie — myślał — są zgubieni!" — Skoro tylko motłoch został rozproszony, pośpieszył na czele małej garstki włoskich robotników w kierunku gospody. Była to w rzeczy samej najkrótsza droga do miasta. Zdawało się, iż hałastra, którą teraz gonił, zamierza zrobić postój przy domu Violi; salwa wystrzałów, oddana przez pogoń poprzez aloesowy żywopłot, zmusiła ją do dalszej ucieczki. W szczelinie, wyrąbanej w żywopłocie dla szyn kolejki portowej, ukazał się Nostromo na swej srebrnosiwej klaczy. Krzyknął, wypalił z rewolweru za uciekającymi i pogalopował pod okno gospody. Domyślał się, że stary Giorgio obierze tę stronę domostwa jako schronienie. Do oblężonych dotarł gwałtowny i zdyszany jego głos: — Hola Vecchio! O Vecchio! Czy u was wszystko dobrze? — A widzisz — mruknął stary Viola do żony. Signora Teresa milczała teraz. Nostromo roześmał się za oknem. — Padrona, jak słyszę, nie umarła. — Zrobiłeś, co mogłeś, by mnie zabić — krzyknęła signora Teresa. Chciała jeszcze coś powiedzieć, ale głos ją zawiódł. Linda na chwilę wzniosła oczy ku matce, a stary Giorgio wyrzekł tonem usprawiedliwienia: — Ona jest trochę wytrącona z równowagi. Spoza domu Nostromo odrzucił ze śmiechem: — Mnie ona nie wytrąci z równowagi. Signora Teresa odzyskała głos. — Zawsze to mówiłam. Nie masz serca — i nie masz sumienia, Gian' Battista... Usłyszeli, jak zawrócił konia i oddalił się od okiennicy. Garstka ludzi, którą prowadził, szwargotała z ożywieniem po włosku i po hiszpańsku, zachęcając się wzajemnie do dalszej pogoni. Stanął na ich czele wołając: Avanti! — Niedługo przy nas pozostał. Nie ma tu cudzoziemców, którzy by go wysławiali — wyrzekła signora Teresa tragicznym tonem. — Avanti! To wszystko, o co mu chodzi. Tak! być pierwszym wszędzie, w jakikolwiek sposób, być pierwszym w oczach tych Anglików. Będą go wszystkim pokazywali: „Oto nasz Nostromo!" — Roześmiała się złowieszczo. — Cóż to za przezwisko? Co to ma być? Nostromo? Mógłby sobie obrać inne imię, nie wymyślone przez nich. Przez ten czas Giorgio spokojnymi ruchami odryglował drzwi; światło dzienne padło na signorę Teresę z dwiema dziewczynkami u jej stóp: malowniczą postać, która zdawała się być uosobieniem macierzyńskiej egzaltacji. Ściana za jej plecami lśniła teraz oślepiającą białością, a żywe barwy na portrecie Garibaldiego zbladły w promieniach słońca. Stary Viola stojący w drzwiach podniósł rękę, jakby chciał przekazać swe szybkie, uciekające myśli wize- runkowi dawnego wodza na przeciwległej ścianie. Nawet kiedy gotował dla inżynierów signori Inglesi (a był znakomitym kucharzem, chociaż miał ciemną kuchnię), czuł, że jest pod okiem wielkiego człowieka, który prowadził go na zaszczytny bój pod mury Gaety, gdzie tyrania byłaby sczezła na wieki, gdyby nie to przeklęte piemonckie nasienie królów i ministrów. Gdy mu się zdarzyło przypalić patelnię, na której dokonywał jakiejś delikatnej operacji z krajaną cebulką, i gdy wybiegał tylnymi drzwiami kuchni Mnąc i krztusząc się w dławiących oparach dymu, nazwisko Cavoura — tego intryganta, zaprzedanego królom i tyranom — wyrywało się z jego ust na przemian ze złorzeczeniami pod adresem chińskich dziewcząt, z wyrzekaniem na dolę kucharza i na ten zakazany kraj, w którym zmuszony był przebywać, ponieważ ukochał wolność, zduszoną w zarodku przez zdrajcę. A wtedy z innych drzwi wysuwała się postać signory Teresy, cała w czerni, okazała i niespokojna, z rozwartymi ramionami, i pochylając piękną głowę o

czarnych łukach brwi wołała głębokim głosem: — Giorgio! Ty nieposkromiony człowieku! Misericordia divina! Na takim słońcu! On się rozchoruje! Spod jej stóp kury rozbiegały się na wszystkie strony, a o ile w gospodzie znajdowało się paru inżynierów kolejowych bawiących w Sulaco, to w oknie pokoju bilardowego zajmującego tylną część domu ukazywały się głowy młodych Anglików, podczas gdy Mulat Luis na przeciwległym końcu gospody starannie ukrywał swą obecność w kawiarni. Młode Indianki, o czarnych włosach przypominających końskie grzywy, odziane tylko w koszule i krótkie spódniczki, spoglądały tępym wzro- kiem na padronę spod kwadratowo ściętych grzywek, które nosiły na czole. Ustało skwierczenie tłuszczu na patelni i dym rozwiał się w słońcu, tylko silny zapach przypalonej cebuli unosił się jeszcze w sennym, upalnym powietrzu, które ciążyło nad domostwem, a wzrok gubił się w niezmierzonych, trawą porosłych równinach, rozciągniętych pomiędzy Sierrą, górującą nad Sulaco, a wybrzeżem sięgającym het, do Esmeraldy. Przestrzeń ta zdawała się wielka jak pół świata. Signora Teresa, po przerwie niezbędnej do wywarcia wrażenia, rozpoczynała na nowo: — Och, Giorgio! Zostaw w spokoju Covoura i zajmij się sobą. Wiesz, że jesteśmy samotni w tym kraju, z dwojgiem dzieci, a dlaczego? Bo nie chciałeś żyć pod panowaniem króla. Podczas gdy tak na niego patrzyła, zdarzało się, że nagle chwytała się za bok, na jej ładnych wargach pojawiał się krótki skurcz, a czarne, prosto nakreślone brwi ściągały się jakby pod wpływem złośliwego bólu lub złej myśli, zakłócającej harmonię jej pięknych, regularnych rysów. Był to istotnie ból; potrafiła go opanowywać. Po raz pierwszy pojawił się w kilka lat po opuszczeniu ojczystej Italii. Emigrowali wtedy do Ameryki, by wreszcie osiąść w Sulaco, po wędrówkach z miasta do miasta, gdzie na przemian trudnili się bądź handlem na małą skalę, bądź organizowaniem rybołóstwa — w Maldonado — na większą skalę, gdyż Giorgio, podobnie jak wielki Garibaldi, uprawiał w swoim czasie zawód marynarza. Czasem wyczerpywała się jej cierpliwość. Od lat ten przeszywający ból wydawał się jej nieodłączną częścią krajobrazu, na który patrzyła: blask zatoki okolonej lesistymi zboczami, a nawet światło słoneczne, stały się ciężkie i posępne, ciężkie brzemieniem cierpienia. Nie było to już słońce jej dziewczęcych lat, kiedy Giorgio, wówczas w sile wieku, zalecał się do niej z zapalczywością i powagą nad brzegiem zatoki Spezzia. — Wracaj natychmiast, Giorgio — nakazywała. — Myślałby kto, że nie masz miłosierdzia nade mną, a tam w domu trzeba obsłużyć czterech, signori Inglesi. — Va bene, va bene — odmrukiwał Giorgio. I wracał posłusznie. Signori Inglesi rzeczywiście oczekiwali południowego posiłku. Cóż z tego, że należał do legionu nieśmiertelnych i niezwyciężonych oswobodzicieli ludu, dzięki którym najemnicy tyranii rozproszyli się jak plewy porwane huraganem, un urągano terribile. Działo się to wówczas, kiedy Giorgio nie miał jeszcze żony ani dzieci i kiedy tyrania nie podniosła jeszcze głowy przy pomocy zdrajców, którzy uwięzili Garibaldiego, jego bohatera. We frontowej części domu mieściło się troje drzwi i niemal każdego popołudnia widywano w obramieniu jednego z nich białą grzywę Garibaldina, który, ze złożonymi rękoma i skrzyżowanymi nogami, wspierał swoją lwią głowę o futrynę, wpatrując się w zalesione zbocza wzgórz pod śnieżną kopułą Higueroty. Fasada jego domu rzucała czarny, długi prostokąt cienia, rozszerzający się z wolna na miękki trakt, po którym sunęły wozy zaprzęgnięte w woły. Przez szczeliny, wyrąbane w żywopłocie z oleandrów, odnoga portowej kolei żelaznej tymczasowo ułożona na równinie lśniła na zakręcie dwiema równoległymi wstęgami szyn na tle zwiędłej trawy, spalonej przez słońce, w oddaleniu sześćdziesięciu jardów od domu. Wieczorami puste pociągi towarowe składające się z płaskich wagonów okrążały ciemnozielony gaj w Sulaco, lekko się kołysząc, zdobne w białe pióropusze pary, biegły przez równinę w kierunku Casa Viola i mijały ją, by dotrzeć do bocznicy kolejowej w pobliżu portu. Włoscy maszyniści pozdrawiali Giorgia z platformy lokomotywy podniesieniem ręki, podczas gdy Murzyni zatrudnieni przy hamulcach siedzieli w niedbałych pozach na swych lorach, w wielkich kapeluszach, których ronda trzepotały na wietrze. Giorgio odpowiadał lekkim skinieniem głowy nie rozplatając skrzyżowanych rąk.

W pamiętnym dniu rozruchów ręce jego nie były skrzyżowane na piersi. Pochwycił lufę strzelby wspartej kolbą o próg i nie spojrzał ani razu na białą kopułę Higueroty, której przeczysty chłód zdawał się unosić w przestworzach w oderwaniu od rozpalonej ziemi. Oczy Giorgia wpatrywały się ciekawie w równinę. Tu i ówdzie powstawały i opadały wysokie słupy kurzu. Na nieskazitelnym niebie stało czyste, oślepiające słońce. Widać było stada ludzi biegnących na łeb na szyję, inne — zakrzepłe w bezruchu; do uszu dolatywał huk wystrzałów rozlegających się w rozżarzonym, nieruchomym powietrzu. Pojedyncze postacie piechurów gnały gdzieś w rozpaczliwym pędzie, jeźdźcy nacierali na siebie w galopie, zataczali koła i rozjeżdżali się w pośpiechu. W pewnej chwili jeden z jeźdźców zsunął się i znikł wraz z koniem w oczach Giorgia tak nagle, jakby się zapadł w otchłań. Oderwane sceny potyczek, rozgrywające się na równinie u stóp gór, które były — rzekłbyś —gigantycznym wcieleniem milczenia, wydawały się jakąś gwałtowną grą pieszych i konnych karzełków, wyrzucających z małych gardzieli bojowe okrzyki. Giorgio nigdy dotąd nie widział tej połaci równiny równie ożywionej, wskutek tego nie mógł objąć wzrokiem całej akcji od razu i podniósł rękę, by osłonić sobie oczy, gdy wtem wzdrygnął się, ogłuszony tupotem wielu końskich kopyt. Stado koni wyrwało się z ogrodzonego pastwiska, na- leżącego do kolei. Nadleciało jak wicher i przebiegło, parskając, wierzgając i kwicząc, w zbitej, pstrokatej, niesfornej gromadzie: migały przed oczyma gniade i siwe zady, wybałuszone gały oczne, wyciągnięte szyje, przekrwione nozdrza, długie rozwiane ogony. Ledwo stado wybiegło na drogę, podniosła się spod jego kopyt brunatna kurzawa, tak że Giorgio, oddalony zaledwie o sześć jardów od traktu, widział już tylko niewyraźne zarysy karków i nóg końskich, pod którymi drżała ziemia. Viola zakaszlał odwracając twarz od kurzawy i potrząsnął głową: — Trzeba będzie jeszcze dziś przed wieczorem połapać konie — mruknął. W kwadratowym obramieniu słonecznego światła, które wpadło przez otwarte drzwi, signora Teresa klęcząc przy krześle ukryła w dłoniach głowę, obciążoną splotami hebanowych włosów, przeplatanych nitkami srebra. Czarna, koronkowa chustka, którą zwykła osłaniać twarz, osunęła się na podłogę. Obie dziewczynki powstały już z klęczek. Trzymały się teraz za ręce, w swych krótkich spódniczkach, z rozpuszczonymi włosami, które opadały w nieładzie. Młodsza przesłaniała sobie oczy, jakby lękając się blasku. Linda zaś trzymała rękę na ramieniu siostry i patrzyła nieustraszenie w światło. Viola obrócił wzrok na swoje dzieci. Słońce podkreślało głębokie bruzdy jego twarzy, a twarz ta, o energicznym wyrazie, miała w sobie nieruchomość rzeźby. Niepodobna było odgadnąć, o czym myślał. Krzaczaste, siwe brwi osłaniały spojrzenie ciemnych źrenic. — Cóż? Nie modlicie się jak wasza matka? Linda nadąsała się, wydymając czerwone, aż nazbyt czerwone wargi. Miała prześliczne oczy, brązowe, z iskierką złota w każdej tęczówce, oczy pełne inteligencji i wyrazu, a przy tym tak przezroczyste, że zdawały się opromieniać blaskiem jej chudą, bezbarwną twarzyczkę. W ciemnych splotach jej włosów zjawiały się miedziane połyski, rzęsy zaś, długie i czarne jak węgiel, uwydatniały jeszcze silniej bladość jej twarzy. — Matka zamierza ofiarować dużo świec do kościoła. Zawsze to robi, gdy Nostromo jest poza domem i gdzieś się bije. Mam je zanieść do kaplicy Madonny w katedrze. Mówiła szybko, z pewnością siebie, głosem ożywionym i przejmującym. Potrząsnąwszy lekko ramieniem siostry dodała: — I ją zmusimy do zaniesienia świecy. — Zmusimy? — spytał z powagą Giorgio. — Czyżby nie chciała? — Ona jest bojaźliwa — odrzekła Linda parskając krótkim śmiechem. — Gdy idziemy przez miasto, jej jasne włosy zwracają uwagę przechodniów. Ludzie za nią wołają: „Rubia! Patrzcie na Rubiacitę!" Zaczepiają ją na ulicy. Ona jest nieśmiała. — A ty? Czy też jesteś nieśmiała, hę? — powoli zapytał ojciec. Wstrząsnęła swą ciemną czupryną. — Mnie nikt nie zaczepia. Stary Giorgio przypatrywał się swoim dzieciom w zamyśleniu. Było między nimi dwa lata

różnicy. Przyszły na świat późno, w wiele lat po śmierci chłopca. Gdyby ten żył, byłby niemal w wieku Gian' Battisty, zwanego przez Anglików Nostromo. Co się zaś tyczy córek, to surowość charakteru Violi, jego podeszły wiek oraz ciągły nawrót do wspomnień sprawiły, że nie zwracał na nie szczególnej uwagi. Kochał swoje dzieci, ale wszak dziewczęta należą raczej do matki, przy tym zbyt wiele jego uczuć pochłoną kult wolności i służba tej idei. Jako młodziutki chłopiec zdezerterował z handlowego statku płynącego do La Plata, by zaciągnąć się do floty w Montevideo, którą dowodził wówczas Garibaldi. Później, jako żołnierz włoskiej legii w tej republice, walczącej przeciw zachłannej tyranii Rosasa, brał udział w najsroższych walkach, jakie świat widział, na bezkresnych równinach, nad brzegami olbrzymich rzek. Żył w otoczeniu ludzi, którzy wciąż wysławiali wolność, którzy dla wolności cierpieli, dla wolności ginęli w rozpaczliwej egzaltacji, z oczyma wiecznie zwróconymi ku zgnębionej Italii. Jego własny entuzjazm karmił się widokiem krwawych scen rzezi, przykładem wzniosłych poświęceń, wrzawą bitew, patosem zapalczywych proklamacji. Nie rozstawał się nigdy z wodzem, którego sobie wybrał — surowym apostołem niepodległości — trwając u jego boku w Ameryce i we Włoszech aż do nieszczęsnego dnia, kiedy pod Aspromonte jego bohater został raniony i wzięty do niewoli, a zdrada królów, cesarzy i ministrów ujawniła się w całej pełni. Ta katastrofa wsączyła w serce Giorgia gorzkie zwątpienie, zwątpił mianowicie o tym, czy potrafi kiedykolwiek zrozumieć drogi bożej sprawiedliwości. Nie zaprzeczał jednak jej istnienia. Trzeba być cierpliwym, mawiał. Mimo że nie lubił księży, a noga jego nigdy nie postała w kościele, wierzył w Boga. Czyż proklamacje wzywające ludy do walki z tyranią nie powoływały się na Boga i na wolność? „Bóg dla mężczyzn, religia dla kobiet" — mruczał do siebie w zamyśleniu. Niegdyś na Sycylii pewien Anglik, który zjawił się w Palermo po odwrocie królewskiej armii, ofiarował mu Biblię po włosku, oprawną w ciemną skórę. Było to wydawnictwo „British and Foreign Bible Society". W okresach niepowodzeń politycznych lub zastoju, kie- dy rewolucjoniści nie wydawali swych proklamacji, Giorgio, byle przeżyć, podejmował się każdej pracy, jaka się nawinęła. Bywał marynarzem, dokerem w genueńskim porcie, przez pewien czas nawet parobkiem na fermie położonej wśród gór ponad Spezzią — i w wolnych chwilach zagłębiał się w czytanie grubej Biblii. Nie rozstawał się z nią na polach bitew. Obecnie stała się jedyną jego lekturą i w obawie, by tego zwyczaju nie poniechać (gdyż druk był drobny), zgodził się przyjąć prezent w postaci okularów w srebrnej oprawie, ofiarowanych mu przez señorę Emilię Gould, żonę Anglika, który zarządzał kopalnią srebra w górach, o trzy mile od miasta. Señora Emilia była jedyną Angielką w Sulaco. Giorgio Viola miał wielki szacunek dla Anglików. To uczucie, które się w nim zrodziło na polach bitew w Urugwaju, przetrwało lat czterdzieści, jeśli nie więcej. Niejeden Anglik przelał swą krew dla sprawy wolności w Ameryce, a pierwszy, jakiego Giorgio poznał i zapamiętał, nazywał się Samuel. Dowodził kompanią Murzynów pod Garibaldim podczas słynnego oblężenia Montevideo; zginął bohaterską śmiercią wraz ze swymi Murzynami forsując bród na Boyanie. On sam, Giorgio, osiągnął stopień podchorążego — a lférez — i gotował strawę dla generała. Później, we Włoszech, już jako porucznik, jeździł z jego sztabem i dalej gotował dla generała. Nie porzucił zawodu kucharza ani podczas wojny lombardzkiej, ani podczas marszu na Rzym w kampanii rzymskiej, kiedy to chwytał woły na lasso amerykańskim sposobem. Ranny w obronie rzymskiej republiki, był jednym z czterech zbiegów, którzy wraz z generałem wynieśli z lasu na wpół martwe ciało jego żony do pobliskiej fermy, gdzie wyzionęła ducha, wyczerpana trudami straszliwego odwrotu. Giorgio przeżył wszystkie te klęski, by jeszcze doglądać swego ge- nerała w Palermo, podczas gdy na miasto padały neapolitańskie granaty rzucane z zamku. Gotował dla niego na połach Volturno po całodziennej bitwie. I we wszystkich tych okolicznościach widywał Anglików w pierwszych szeregach armii wolności. Poważał ich naród, gdyż kochali Garibaldiego. Ich księżniczki i hrabiny, jak opowiadano, całowały go po rękach, gdy przebywał w Londynie. Giorgio łatwo w to uwierzył; wszak naród był szlachetny, a człowiek prawdziwie święty. Dość było raz spojrzeć w jego oczy, by wyczytać w nich boską moc wiary i wielkie współczucie dla wszystkich, którzy żyją w nędzy, cierpią i są prześladowani. Duch samozaparcia i prosta ofiara z siebie na rzecz wielkiej, humanitarnej idei, będące

źródłem myśli i mocy owej rewolucyjnej epoki, pozostawiły na Violi swoje piętno, które objawiało się w cierpkiej pogardzie dla wszelkiej osobistej korzyści. Ten człowiek, którego motłoch w Sulaco podejrzewał o posiadanie zakopanego skarbu pod kuchnią, przez całe życie gardził pieniędzmi. Przewodnicy jego młodości żyli w ubóstwie, umierali w ubóstwie. Lekceważenie potrzeb jutra stało się nawykiem u Giorgia. Zawdzięczał je w pewnej mierze niespokojnemu życiu, pełnemu hazardu i przygód wojennych. Ale było to u niego przede wszystkim kwestią zasady. Lekceważenie bogactw nie przypominało w niczym lekkomyślności kondotiera, wynikało raczej z purytańskich zasad postępowania, zrodzonych z fanatycznego entuzjazmu, podobnych do religijnego purytanizmu. Ten fanatyczny entuzjazm dla sprawy rzucił cień smutku na starość Giorgia Violi. Rzucił cień — gdyż sprawa zdawała się być przegrana. Zbyt wielu królów i cesarzy władało jeszcze na świecie przeznaczonym przez Boga dla narodów. Przy swej prostoduszności Viola musiał być smutny. Choć zawsze gotów do pomocy swoim rodakom i wielce poważany przez włoskich emigrantów, gdziekolwiek się z nimi zetknął (na swym wygnaniu, jak mawiał), nie mógł przed sobą ukryć, że oni wcale nie przejmują się krzywdą uciśnionych ludów. Słuchali chętnie jego opowiadań o wojnie, ale zdawali się pytać samych siebie, co jemu w końcu z tego przyszło. Nie widzieli w tym żadnej korzyści. „Nie chcieliśmy niczego! Cierpieliśmy dla dobra ludzkości!" — wykrzykiwał czasem ze złością stary Viola, a potęga jego głosu, pałający wzrok, rozwiana biała grzywa i sucha, brunatna ręka wzniesiona do nieba, jakby stamtąd oczekiwał świadectwa, wywierały wrażenie na słuchaczach. Gdy starzec zamilkł nagle odrzucając w tył głowę i wzruszając ramionami, co wyraźnie oznaczało „Po co z wami gadać?", słuchacze trącali się łokciami. Potęga uczucia, potęga własnych przekonań, to co oni w nim nazywali terribilila, zjednało Violi przydomek „starego lwa". Jakieś mało znaczące wydarzenie lub wypowiedziane słowo rozpętywało jego wymowę czy to na plaży w Maldonado, w obliczu audytorium złożonego z włoskich rybaków, czy w sklepiku, który później założył w Valparaiso, a do którego schodzili się włoscy klienci, czy wreszcie w salce kawiarnianej w Casa Viola (druga sala zarezerwowana była dla angielskich inżynierów), gdzie gromadziła się wyborowa klientela, złożona z maszynistów i rzemieślników pracujących w zakładach kolejowych. Ci ludzie, stanowiący arystokrację wśród kolejarzy, ludzie o pięknych, pociągłych, brodatych twarzach spalonych na brąz, o lśniących czarnych kędziorach i błyszczących oczach, niektórzy ze złotym kolczykiem w koniuszku ucha, odwracali głowy od swych kart czy domina i słuchali, co mówi stary Giorgio. Jeśli czasem znajdował się w ich kompanii jakiś jasnowłosy Baskijczyk, czekał cierpliwie, oglądając swoje paznokcie, ale nie protestował. Żaden krajowiec z Costaguany nie przekraczał tego progu. Był to bastion włoski. Nawet policjanci z Sulaco w czasie nocnego patrolu podjeżdżali stępa pod okna gospody i pochylając się na siodłach rzucali okiem na sylwety zebranych, majaczące wśród kłębów dymu. Dźwięk patetycznego głosu Giorgia niósł się nad ich głowami i zdawał się rozpływać w dalekiej przestrzeni. Od czasu do czasu tylko pomocnik szefa policji, mały jegomość o szerokiej, ciemnej twarzy, co wskazywało na dużą domieszkę indiańskiej krwi, ukazywał się w gospodzie. Pozostawiając swoich ludzi z końmi na podwórzu, wkraczał do izby z pewnym siebie, przebiegłym uśmiechem i bez słowa podchodził do długiego stołu osadzonego na krzyżakach. Wskazywał na jedną z butelek na półce, a Giorgio, wtykając fajkę w zęby, osobiście mu usługiwał. Nastawała wtedy cisza, w której słychać było tylko lekkie brzęczenie ostróg. Opróżniwszy szklankę policjant niby od niechcenia obejmował badawczym wzrokiem całą izbę, po czym wychodził, dosiadał konia i zataczając krąg odjeżdżał powoli w stronę miasta.

ROZDZIAŁ PIĄTY

W taki to sposób lokalne czynniki sprawowały swą władzę nad wielkim zbiorowiskiem silnie zbudowanych obcokrajowców, którzy kopali ziemię, wysadzali skały i prowadzili parowozy, realizując „postępowe, patriotyczne przedsięwzięcie". Tymi słowy, przed osiemnastu miesiącami, excellentissimo señor don Vincente Ribiera, dyktator Costaguany, określił pracę przy budowie Centralnej Kolei Państwowej w wielkim przemówieniu, jakie wygłosił w chwili symbolicznego wbijania łopaty w murawę. Przybył umyślnie do Sulaco, gdzie po zakończonych uroczystościach Kompania O.S.N. wydała na jego cześć przyjęcie, tj. obiad o godzinie pierwszej, tzw. convité — na pokładzie „Junony". Kapitan Mitchell sam kierował wielką barką przybraną flagami, która, holowana przez parową łódź „Junony", przewiozła jego ekscelencję z przystani na okręt. Wszystkie znaczniejsze osobistości z Sulaco zostały zaproszone — było tam paru cudzoziemskich kupców, byli przedstawiciele starych rodów hiszpańskich przebywających w mieście, wreszcie posesjonaci wielkich włości rozsianych po równinie, ludzie poważni, dworni i pełni prostoty, cdballeros czystej krwi, o małych rękach i nogach, konserwatywni, gościnni i dobrzy. Zachodnia prowincja była ich bastionem; w obecnej chwili partia blancos ich partia, triumfowała, ich prezydent-dyktator, biały z białych, siedział oto, uśmiechając się uprzejmie pomiędzy przedstawicielami dwóch zaprzyjaźnionych mocarstw. Przyjechali z nim z Santa Marta by przez swoją obecność zaznaczyć uznanie dla przedsięwzięcia, w którym kapitał ich krajów został zaangażowany. Jedyną damą w tym towarzystwie była pani Gould, żona don Carlosa Goulda, administratora kopalni srebra w San Tonie. Panie z Sulaco nie były dość postępowe, aby brać aż do tego stopnia udział w życiu publicznym. Były wprawdzie obecne na wielkim balu wydanym poprzedniego wieczora przez Intendencję, ale pani Gould była jedyną, której postać odcinała się jasną plamą od czarnych surdutów w orszaku prezydenta-dyktatora, na tle podestu obitego karmazynowym suknem, a ustawionego pod cienistym drzewem na wybrzeżu portowym, gdzie właśnie odbywała się ceremonia wykopywania pierwszej bryły ziemi. Później towarzyszyła dygnitarzom w wielkiej barce, nad którą trzepotały wesoło flagi, siedząc obok kierowcy, kapitana Mitchella, na honorowym miejscu. A w podłużnym, przepysznym salonie „Junony" jej jasna sukienka stanowiła jedyną prawdziwie świąteczną nutę wśród posępnych strojów zgromadzenia. Prezes Kompanii Kolejowej (z Londynu), o pięknej, bladej twarzy okolonej srebrną mgłą białych włosów i przystrzyżonej brody, pochylał się nad jej ramieniem, pełen skupionej uwagi, uśmiechnięty i znużony. Podróż z Londynu do Santa Marta na pocztowym statku, a potem w salonowym wagonie jedynej (jak dotąd) kolei obsługującej wybrzeże tej samej nazwy, była znośna — nawet przyjemna — zupełnie znośna. Ale przejazd przez góry do Sulaco w starym dyliżansie przez nieprzebyte drogi, zawieszone nad straszliwymi przepaściami, stanowił eksperyment zupełnie innego rodzaju. — Przewróciliśmy się dwa razy w ciągu jednego dnia na krawędzi głębokich wąwozów — opowiadał półgłosem nachylając się nad panią Gould. — A gdy wreszcie dotarliśmy na miejsce, nie wiem, co by z nami było, gdyby nie pani gościnność. Cóż za zapadła miejscowość to Sulaco! I to ma być port! Zdumiewające. — My, przeciwnie, bardzo jesteśmy dumni z Sulaco. Miało ono znaczenie historyczne. Najwyższy trybunał duchowny rezydował tutaj za dawnych czasów, obejmował dwa wicekrólestwa — objaśniała go pani Gould ożywionym głosem. — Jestem pod wrażeniem pani oceny... Nie zamierzałem ubliżać Sulaco. Pani zdaje się być tutejszą patriotką. — Ta miejscowość jest czarująca, choćby ze względu na swoje położenie. Pan nie domyśla

się, jak dawną tu jestem mieszkanką. — Ciekawym, jak dawną — mruknął z lekkim uśmiechem; pani Gould zachowała bowiem młodzieńczy wygląd dzięki żywości i inteligencji swej ruchliwej twarzy. — Nie możemy odtworzyć dla pani trybunału duchownego, ale będzie pani miała więcej parowych statków, kolej żelazną, telegraf, przyszłość w wielkim świecie, która przedstawia nieskończenie większą wartość niż duchowne instytucje z przeszłości. To, z czym się pani odtąd będzie stykała, przewyższy znaczeniem dwa wicekrólestwa. Ale nie miałem pojęcia, że miejscowość położona na wybrzeżu może pozostać tak odcięta od świata. Gdyby leżała tysiąc mil w głębi lądu... To rzecz zupełnie niezwykła! Czy tu wydarzyło się cośkolwiek od stu lat do dnia dzisiejszego? Mówił wolno, żartobliwym tonem, ona zaś uśmiechała się dalej. Przytakując mu z lekką ironią, zapewniła go, że oczywiście nigdy nic nie wydarzyło się w Sulaco. Na- wet rewolucje — a było ich dwie za jej pamięci —uszanowały spokój tego miejsca. Rozgrywały się one w bardziej zaludnionych południowych prowincjach republiki tudzież w dolinie Santa Marta, która bywała jednym wielkim polem bitwy i zmagań przeciwnych partii; nagrodą zwycięstwa była tam stolica oraz wylot na drugi ocean. Tamtejsi ludzie byli bardziej postępowi, tu, do Sulaco, dochodziły tylko echa tych wielkich zagadnień. Rzecz oczywista, iż zmieniały się wtedy czynniki oficjalne i nowi ludzie wdzierali się poprzez te górskie zapory, przez które on sam przebrnął w starym dyliżansie z narażeniem swych członków i życia. Prezes Kompanii Kolejowej korzystał z gościnności pani Gould od kilku dni i był jej za to szczerze wdzięczny. Od chwili opuszczenia Santa Marta pod wpływem egzotycznego otoczenia zatracił poczucie jakiejkolwiek łączności z życiem europejskim. W stolicy przebywał jako gość poselstwa i spędzał pracowicie czas na układach z przedstawicielami rządu don Vincenta — kulturalnymi ludźmi, dla których sfera interesów i cywilizowane zwyczaje w tej dziedzinie nie były rzeczą obcą. Największą jego troską w tej chwili było nabycie ziemi pod budowę kolei. W dolinie Santa Marta, gdzie już istniała jedna linia kolejowa, ludzie okazywali się przystępni, była to jedynie kwestia ceny. Wyznaczono komisję do ustalenia wysokości odszkodowań i dzięki rozsądnej postawie jej członków trudności zostały usunięte. Ale w Sulaco — zachodniej prowincji, dla której rozwoju miano budować kolej — zaczynały się kłopoty. Wieki całe leżała ona odcięta od świata odstraszając wszelką nowoczesną inicjatywę, dzięki naturalnym zaporom: łańcuchom gór i przepaściom, płytkiemu portowi w zatoce spowitej w mgły, a objętej wiekuistą ciszą, wreszcie dzięki zamroczonym umysłom wielkich właścicieli urodzajnych ziem, arystokratycznych potomków starych hiszpańskich rodów — różnych don Ambrosiów i don Fernandów, którzy podejrzliwie i wprost niechętnie odnosili się do projektu kolei żelaznej, mającej przecinać ich włości. Poszczególne ekipy, rozsiane po całej prowincji dla brania pomiarów, bywały niepokojone pogróżkami, w innych zaś wypadkach właściciele gruntów wysuwali żądania odszkodowań wprost bezczelne. Ale ten specjalista, fanatyk kolejnictwa, szczycił się tym, że potrafi sprostać Wszystkim przeszkodom. Skoro w Sulaco zetknął się z nieprzyjaznym uczuciem ślepego konserwatyzmu, postanowił zwalczać opór uczuciowymi argumentami, zanim zdecyduje się postawić sprawę na gruncie prawnym. Rząd Costaguany musiał ze swej strony wykonać zobowiązania określone w umowie z zarządem nowej Kompanii Kolejowej, chociażby to wymagało użycia siły. On jednakże niczego tak się nie obawiał jak zbrojnego zakłócenia spokojnego rozwoju swoich zamierzeń. Zamierzenia te były zbyt wielkie, zbyt dalekosiężne, a także zbyt obiecujące na przyszłość, by poniechać usunięcia jakiejkolwiek przeszkody. Postanowił więc namówić prezydenta-dyktatora na podróż do Sulaco, gdzie miano zorganizować szereg uroczystości i przemówień, a szczytowym punktem miał być symboliczny gest odrzucenia łopatą pierwszej bryły ziemi. Wszakże don Vincente był ich człowiekiem, wcielonym triumfem najlepszych elementów w państwie. To było faktem, argumentował sir John w rozmowie z samym sobą, o ile zaś fakty coś znaczą, to autorytet takiego człowieka gest czymś realnym, a jego osobisty udział musi wywrzeć pożądany łagodzący skutek. Udało mu się zorganizować tę wyprawę przy pomocy bardzo rozumnego adwokata, który był znany w Santa Marta jako agent największego przedsiębiorstwa w Sulaco — a nawet w całej

republice — a mianowicie kopalni srebra eksploatowanej przez Goulda i mającej bajecznie bogate pokłady. Jej tak zwany agent, człowiek oczywiście wyjątkowo kulturalny i zręczny, zdawał się mieć olbrzymie wpływy w najwyższych sferach rządowych, jakkolwiek nie posiadał urzędowego stanowiska. Mógł zapewnić sir Johna, że prezydent-dyktator przedsięweźmie tę podróż. W tej samej rozmowie wyraził jednak ubolewanie, że generał Montero obstaje przy towarzyszeniu głowie państwa. Generał Montero, który w początkach przewrotu był zwykłym kapitanem w wojsku, odkomenderowanym na dziką wschodnią granicę, przerzucił się na stronę Ribiery w momencie, kiedy okoliczności nadały tej niewielkiej odsieczy przypadkowe znaczenie. Szczęście służyło mu zadziwiająco, a zwycięstwo pod Rio Seco (po dniu rozpaczliwych walk) przypieczętowało jego powodzenia wojenne. W końcu wypłynął jako generał, minister wojny i wojskowy naczelnik partii blancos, jakkolwiek z pochodzenia nie był bynajmniej arystokratą. Opowiadano, że on i jego brat, jako sieroty, wyrośli pod opieką pewnego znakomitego podróżnika europejskiego, który szczodrze łożył na ich wychowanie, ponieważ ich ojciec stracił życie w jego służbie. Według innej wersji, ich ojciec po prostu wypalał węgiel drzewny w lasach, a matka była ochrzczoną Indianką pochodzącą z głębi lądu. Jakkolwiek było naprawdę, prasa Costaguany opisując pochód Montera przez lasy na początku zawieruchy wojennej (kiedy ze swej comandancji przedarł się do białych) nazywała ten marsz „najświetniejszym czynem wojskowym nowożytnej doby". W tym samym mniej więcej czasie brat jego powrócił z Europy, gdzie przebywał rzekomo jako sekretarz konsulatu. Stanąwszy na czele niewielkiej bandy wykolejeńców okazał się zdol- nym dowódcą guerilli , za co wynagrodzono go po pacyfikacji kraju stanowiskiem wojskowego komendanta stolicy. Minister Wojny towarzyszył więc dyktatorowi do Sulaco. Zarząd Kompanii O.S.N. współpracujący z zarządem przyszłej kolei dla dobra Republiki polecił kapitanowi Mitchellowi, aby przy tak wielkiej okazji oddał statek „Junonę" do dyspozycji dostojnym gościom. Don Vincente, jadący z Santa Marta na południe, wsiadł na okręt w Cayta, największym porcie Costaguany, i do Sulaco przypłynął morzem. Natomiast prezes Kompanii Kolejowej odważnie przedzierał się przez góry w rozklekotanym dyliżansie, głównie dlatego, aby spotkać się z naczelnym inżynierem, któremu powierzył nadzór nad wytyczaniem trasy. Pomimo obojętności, z jaką człowiek interesu spogląda na przyrodę uważając, że jej nieprzyjazny opór można zawsze przezwyciężyć przy pomocy środków materialnych, sir John nie mógł oprzeć się wrażeniu krajobrazu ujrzanego podczas postoju w obozie inżynierów. Obóz ten rozbito na najwyższym miejscu, przez które kolej miała przebiegać. Prezes przybył nieco za późno, by ujrzeć ostatnie, zamierające blaski słońca na śnieżnych zboczach Higueroty. Gigantyczne filary z czarnego bazaltu tworzyły obramienie na kształt portalu, otwierającego się na połać białego pola, opadającego skośnie ku zachodowi. W przezroczystym powietrzu wyżyn wszystko wydawało się bliskie, jakby zanurzone w jakimś nieważkim płynie, zakrzepłe w pogodnym milczeniu. Naczelny inżynier, stojąc w drzwiach schroniska z nieociosanego kamienia, usiłował pochwycić uchem turkot oczekiwanego dyliżansu. Tymczasem kontemplował mieniące się barwy na olbrzymim zboczu góry i przyszło mu na myśl, że w tym widoku, jak w natchnionej muzyce, mieszczą się jednocześnie najdelikatniejsze odcienie i wielkość, przytłaczająca swą wspaniałością. Sir John przyjechał za późno, by usłyszeć coś z tej cudownej a niedosłyszalnej melodii, śpiewanej przez zachód słońca na szczytach Sierry. Zanim zdołał wygramolić się z „diligencji" przez przednie koło, z zesztywniałymi członkami, i uścisnąć rękę inżyniera, melodia ta zamarła w ciszy głębokiego zmroku jak w piersi, której tchu zabrakło. Podano mu obiad w skalnym schronisku, przypominającym sześcienny głaz utoczony przez wodę, posiadający wprawdzie dwa otwory, przez które się wchodziło, ale bez drzwi i okien. Wesoły ogień z patyków (przywiezionych z najbliższej doliny na grzbiecie muła) płonął naprzeciw wejścia rzucając chwiejny odblask do wnętrza, a dwie świece w cienkich lichtarzach — zapalone, jak go objaśniono, na cześć gościa — stały na stole z nie obrobionych desek, przy którym sir John zasiadł po prawej ręce gospodarza. Potrafił być ujmujący. Młodzi ludzie ze sztabu inżynierów, o gładkich twarzach spalonych przez wiatry, ludzie, dla których wytyczanie trasy kolejowej miało urok

stawiania pierwszych kroków na drodze życia, siedzieli zasłuchani, milcząc skromnie, mile ujęci uprzejmością tak wielkiego człowieka. W późnych godzinach nocy sir John, przechadzając się tam i z powrotem w towarzystwie naczelnego inżyniera, prowadził z nim długą rozmowę. Znali się od wielu lal. Nie było to pierwsze przedsięwzięcie, w którym ich talenty, tak żywiołowo odmienne jak ogień i woda, połączyły się w zgodnej współpracy. Z zetknięcia się tych dwóch indywidualności, które tak inaczej patrzyły na świat, wyrastała jakaś potęga, mająca temu światu służyć, przenikliwa siła, zdolna do wprawiania w ruch maszyn i ludzkich mięśni, a także do wzbudzania w ludzkich piersiach żarliwego zapału do podjętej sprawy. Niejeden z młodych chłopców, którzy zasiadali przy stole, a którym praca przy pomiarach wydawała się wytyczaniem drogi życia, miał spotkać się ze śmiercią przed ukończeniem swego zadania. Mimo to nie było wątpliwości, że dzieło zostanie wykonane — siła ludzka równała się tu niejako wierze. Jednak niezupełnie. Wśród ciszy uśpionego obozu, na oświetlonym księżycowym światłem płaskowzgórzu, górującym nad projektowaną trasą na kształt obszernej areny otoczonej bazaltowymi ścianami przepaści, dwie postacie w grubych płaszczach przystanęły nagle, a naczelny inżynier wymówił wyraźnie słowa: — Nie możemy ruszyć z posad gór! Sir John, uniósłszy głowę w kierunku wskazującej ręki, odczuł w pełni siłę tych słów. Biała kopuła Higueroty wynurzała się z cieniów skał i ziemi na kształt zamrożonej bani, lśniącej w świetle księżyca. Panowała bezwzględna cisza, którą znienacka przerwał odgłos dochodzący zza muru okalającego zagrodę dla bydła, a ułożonego z luźnych, nieociosanych kamieni. To jeden z mułów tupnął przednim kopytem o ziemię i ciężko sapnął dwukrotnie. Naczelny inżynier wyrzekł te słowa w odpowiedzi na rzucone jakby tytułem próby pytanie prezesa, czy nie dałoby się zmienić kierunku trasy w taki sposób, aby uwzględnić przesądy właścicieli wielkich obszarów w rejonie Sulaco. Inżynier uważał, iż upór ludzki był jedną z najmniejszych przeszkód. Co więcej, ogromne wpływy Karola Goulda mogły dopomóc w przezwyciężeniu tego uporu, podczas gdy kopanie tunelu pod Higuerotą byłoby kolosalnym przedsięwzięciem. — Ach, tak, Gould. Jakiż to rodzaj człowieka? Sir John słyszał wiele o Karolu Gouldzie i chciał wiedzieć jeszcze więcej. Naczelny inżynier objaśnił go, że administrator kopalni srebra w San Tonie ma ogromny wpływ na tych wszystkich donów hiszpańskich. Posiada przy tym najpiękniejszy dom w Sulaco, a gościnność Gouldów jest ponad wszelką pochwalę. — Przyjęli mnie tak serdecznie, jakbym był ich dawnym znajomym — opowiadał. — Mała lady jest wcieleniem dobroci. Bawiłem u nich przez miesiąc. Gould pomagał mi w organizowaniu ekip pomiarowych. On jest, praktycznie biorąc, właścicielem kopalni w San Tomé, i to nadaje mu poważną pozycję. Wszystkie (prowincjonalne władze skłonne są go wysłuchać, a tych prowincjonalnych hidalgów potrafi, jak powiedziałem, owinąć sobie koło małego palca. Jeśli pan pójdzie za jego radą, to trudności odpadną, bo on chce tej kolei. Trzeba oczywiście mówić z nim oględnie. On jest Anglikiem i musi być kolosalnie zamożny. Firma Holroyd ma jakiś udział w jego kopami, więc może pan sobie wyobrazić... Tu urwał, gdyż znad małego ogniska dogasającego na zewnątrz muru zagrody, w której trzymano zwierzęta, podniosła się postać mężczyzny otulona aż po szyję w poncho . Siodło, które widać służyło mu za poduszkę, odcinało się ciemną plamą na tle czerwonego żaru ogniska. — Będę się osobiście widział z Holroydem w powrotnej drodze przez Stany Zjednoczone — rzekł sir John. — Upewniłam się, że on także chce tej kolei. Mężczyzna, którego zapewne zbudziły zbliżające się glosy, powstawszy z ziemi wyciągnął papierosa i potarł zapałkę. Jej płomień oświetlił wąsatą twarz barwy brązu i parę oczu patrzących prosto przed siebie. Po chwili poprawiwszy na sobie opończę runął z powrotem na ziemię, wsparł głowę o siodło i wyciągnął się jak długi. — To szef naszego obozu, którego będę musiał ode- słać do Sulaco z chwilą, gdy się przeniesiemy do doliny Santa Marta — objaśnił inżynier. — Niesłychanie pożyteczny człowiek, wypożyczony mi przez kapitana Mitchella z Kompanii O. S. N. To był dobry uczynek z jego strony. Karol Gould powiedział mi, że nie mogłem lepiej postąpić jak przyjmując jego ofertę. Ten człowiek

umie świetnie dawać sobie radę z poganiaczami mułów i innymi peanami. Nie mieliśmy najmniejszych trudności z naszymi ludźmi. Przydzielę go jako eskortę do pańskiego dyliżansu, będzie panu towarzyszył aż do Sulaco z kilkoma naszymi pracownikami kolejowymi. Droga jest zła. Mając go pod ręką zaoszczędzi pan sobie niejednego guza. Obiecał mi, że będzie się panem tak opiekował przez całą drogę, jakby pan był rodzonym jego ojcem. Tym szefem obozu był włoski marynarz, którego Europejczycy z Sulaco, naśladując wadliwą wymowę kapitana Mitchella, zwykli nazywać Nostromo. Milczący i ochoczy, opiekował się rzeczywiście doskonale powierzonym sobie pasażerem na gorszych odcinkach drogi, czemu później sir John przyświadczył w rozmowie z panią Gould.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

W tym czasie Nostromo przebywał już dość dawno w Sulaco, by przeświadczenie kapitana Mitchella o niebywałej wartości jego odkrycia podnieść do zenitu. Posiadanie tak bezcennego podwładnego było niewątpliwie chlubą nie lada. Kapitan lubił chełpić się, miał niezawodne oko do ludzi, a ponieważ nie był egoistą — poczęła rozwijać się w nim mania wypożyczania capataza de cargadores, dzięki czemu Nostromo wszedł z biegiem czasu w osobisty kontakt z każdym Europejczykiem w Sulaco, jako rodzaj uniwersalnego totumfackiego; uchodził w swoim zakresie za istny cud świata." — Ten człowiek jest mi oddany duszą i ciałem! — zapewniał kapitan Mitchell, a jakkolwiek nikt by nie umiał wytłumaczyć, dlaczego by miało tak być, to również nikt, kto obserwował ich stosunek, nie podawał tego twierdzenia w wątpliwość. Na to potrzeba było zgorzkniałego, ekscentrycznego usposobienia doktora Monyghama, którego szyderczy, urywany śmiech zdradzał głęboką nieufność do ludzi w ogóle. Nie znaczy to, aby dr Monygham szafował hojnie śmiechem lub słowami. W swej lepszej fazie bywał ponuro milczący. W gorszej odstraszał ludzi swym jawnie wzgardliwym wysławianiem się i obejściem. Jedna pani Gould umiała skłonić go do umiaru w osądzaniu motywów ludzkiego postępowania, a nawet rozmawiając z nią (tym razem nie chodziło o Nostroma) powiedział kiedyś tonem jak na siebie łagodnym: — Doprawdy, nie ma się prawa wymagać od człowieka, alby pobłażliwiej sądził innych niż samego siebie. Pani Gould porzuciła wtedy pośpiesznie ten temat. Krążyły dziwne pogłoski o angielskim doktorze. Przed laty, za rządów Guzmana Bento, był on — szeptano sobie — zamieszany w jakiś spisek, który wskutek czyjejś zdrady został, jak się to mówiło w potocznej mowie, „zatopiony w potokach krwi". Włosy doktora posiwiały, jego wygolona twarz, pocięta bliznami miała ceglaste zabarwienie, a kraciasta, flanelowa koszula oraz wyplamiona stara panama były stałym wyzwaniem rzuconym konwencjonalnym obyczajom miasta. Gdyby nie wzorowa czystość, w jakiej utrzymywał swoje narzędzia lekarskie, można by go było wziąć za jednego z tych europejskich drapichrustów, którzy są moralną zakałą wielu kolonii w egzotycznych częściach świata. Młode panny w Sulaco, których ładne twarzyczki ozdabiały całymi gronami balkony wzdłuż ulicy Konstytucyjnej, dostrzegając z daleka doktora sunącego kulejącym krokiem, z pochyloną głową, w krótkiej, płóciennej kurtce niedbale wciągniętej na flanelową koszulę, mówiły jedna do drugiej: „Señor doktor idzie z wizytą do doñy Emilii. Ma na sobie kurteczkę." Wniosek był słuszny. Ale płyciutkie umysły panienek nie zgłębiały znaczenia lego faktu. Nie poświęcały zresztą wiele myśli doktorowi. Był stary, brzydki, uczony — i trochę loco, wariat, jeśli nie czarownik, o co podejrzewali go prości ludzie w Sulaco. Biała kurtka była rzeczywiście hołdem składanym cywilizacyjnemu wpływowi pani Gould. Ten zgorzkniały człowiek, nawykły do wypowiadania sceptycznych i zgryźliwych uwag, nie miał innego sposobu okazania swego rzeczywistego poważania dla charakteru osoby, którą w kraju nazywano angielską señorą. Składał jej ten hołd z ogromną powagą, co wiele znaczyło u człowieka jego obyczajów. Pani Gould odczuwała to bardzo dobrze. Nigdy nie przyszłoby gej na myśl narzucać mu tego rodzaju oznak szacunku. Jako pani domu (a był to stary hiszpański dom, jeden z piękniejszych zabytków w Sulaco) señora Emilia była istną szafarką nieuchwytnych łaskawości i uśmiechów życia. Szafowała nimi z prostotą i wdziękiem, gdyż była obdarzona czujnym zmysłem rozróżniania wartości. Posiadała w wysokim stopniu umiejętność współżycia z ludźmi, która polega na delikatnym sposobie usuwania się w cień i sugestii wszechstronnego rozumienia. Karol Gould (rodzina Gouldów, osiadła w Costaguanie od trzech pokoleń, zawsze jeździła do Anglii po wykształcenie i po żony) wyobrażał

sobie, że zakochał się w zdrowym rozsądku swej przyszłej żony, tak jak zrobiłby każdy mężczyzna na jego miejscu, ale to nie tłumaczyło dostatecznie powodów, dla których na przykład cała ekipa pomiarowa na wyżynach Sierry, począwszy od najmłodszego z młodych, a skończywszy na ich dojrzałym szefie, szukała tylko sposobności dzielenia się Wspomnieniami o domu pani Gould. Gdyby jej powiedziano, że hen, nad Sulaco, na samej granicy śniegów wymawiają tak często jej imię, roześmiałaby się cichutko i jej szare oczy rozszerzyłyby się ze zdziwienia. Ale dzięki przyrodzonemu dowcipowi natychmiast znalazłaby wytłumaczenie. „Zapewne serdeczne przyjęcie było niespodzianką dla tych chłopców. Przypuszczam, że tęsknią za domem. Wszyscy chyba po trochu tęsknią." Współczuła zawsze tęskniącym za ojczyzną. Urodzony w tym kraju podobnie jak jego ojciec, wysoki i szczupły, o płomiennych wąsach i wygolonej brodzie, o kasztanowatych włosach i pociągłej, świeżej, czerwonej twarzy, Karol Gould wyglądał jak nowo przybyły turysta zza morza. Jego dziadek walczył o niepod- ległość pod Bolivarem, w słynnej angielskiej legii, którą ten wielki „zbawca Boliwii" na polu bitwy pod Carabobo nazwał Oswabodzicielką kraju. Jeden ze stryjów Karola Goulda został wybrany prezydentem prowincji Sulaco (zwanej wtedy stanem) w krótkim okresie Federacji, a później postawiony pod ścianę kościoła i rozstrzelany z rozkazu barbarzyńskiego generała umionistów, Guzmana Bento. Ten sam Guzman Bento został w niedługim czasie dożywotnim prezydentem i wsławiwszy się bezprzykładną, okrutną tyranią, doczekał się w ludowych legendach swej apoteozy jako krwawy upiór nawiedzający dawnych podwładnych, upiór, którego ciało uniósł diabeł we własnej osobie, porywając je z mauzoleum w głównej nawie kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Santa Marta. Tak przynajmniej księża objaśniali fakt zniknięcia jego zwłok bosym tłumom, które wdzierały się do kościoła, by z przerażeniem zaglądać do otworu w brzydkim ceglanym grobowcu przed wielkim ołtarzem. Krwawej pamięci Guzman Berno miał na sumieniu śmierć wielu ludzi poza stryjem Karola Goulda, niemniej ten ostatni, mając w swym rodzie krewnego, który zginął jako męczennik dla sprawy arystokracji, uważany był przez „oligarchów z Sulaco" (według frazeologii obowiązującej za czasów Guzmana Bento, obecnie nazywali się blancos i zarzucili ideę federalizmu), tj. przez rody czysto hiszpańskiego pochodzenia, za jednego ze swoich. Z taką tradycją rodzinną nikt nie mógł rościć sobie większego prawa do nazwy Costaguanerosa niż don Carlos Gould, ale zewnętrzny jego wygląd był tak charakterystyczny, że dla prostych ludzi pozostawał nadal Inglesem — Anglikiem z Sulaco. Wyglądał na Anglika bardziej niż przypadkowy turysta, taki sobie, ot, heretycki pielgrzym, jakich się zresztą nie widywało w Sulaco. Wyglądał na Anglika bardziej niż świeżo przybyła ekipa młodych inżynierów kolejowych, bardziej niż wszyscy myśliwi, których podobizny ukazywały się w kronice polowań w numerach „Puncha" dostarczanych przez pocztę w dwa miesiące po ich wysłaniu i nagromadzonych w salonie jego żony. Ludzie dziwili się słysząc Karola Goulda przemawiającego po hiszpańsku (po kastylsku, jak się tu mówiło) lub dialektem indiańskim z pełną swobodą, bez angielskiego akcentu. Tkwiło jednakże w tym rodzie Gouldów z Costaguany — wojskowych, eksploratorów, plantatorów kawy, kupców czy rewolucjonistów — jakieś piętno tak niezatarte, że don Carlos, jedyny przedstawiciel trzeciego pokolenia żyjącego na kontynencie, który wyrobił sobie własny styl konnej gazdy, wyglądał jeszcze nawet na koniu jak rodowity Anglik. To określenie mogłoby wydawać się drwiną tylko w ustach llanerosów — ludzi z wielkich równin, którzy wyobrażają sobie, że nikt poza nimi nie umie dosiąść konia. Karol Gould, aby użyć właściwego, a pochlebnego wyrażenia, jeździł jak centaur. Jazda konna nie była dla niego jedną z form sportu, ale rzeczą tak naturalną jak dla człowieka zdrowego na ciele i umyśle chodzenie w wyprostowanej postawie. Mimo to, kiedy kłusował do swej kopalni brzegiem wyboistego traktu, po którym ciągnęły wozy zaprzęgnięte w woły, wyglądał w swym angielskim stroju i na importowanym siodle, jak gdyby w tej chwili przyjechał do Costaguany lekkim a rączym pasotrote wprost z zielonych łąk po drugiej stronie oceanu. Jego droga szła wzdłuż starego hiszpańskiego traktu — zwanego przez lud Camino Real. Trakt i jego nazwa były ostatnim śladem królewskości tak znienawi- dzonej przez Giorgia Violę, królewskiej tradycji, która wygasła już całkowicie w tym kraju. Nawet wielką konną statuę Karola IV, odcinającą się białością na tle

drzew przy wjeździe do Alamedy, ludność wiejska tudzież żebracy z miasta, wylegujący się na stopniach jej cokołu, nazywali Kamiennym Koniem. Gdy drugi Carlos — don Carlos Gould — wymijając pomnik zawracał swego konia krzesząc iskry z rozklekotanego bruku, był w swym angielskim stroju może równie nieprzystosowany do otoczenia, ale znacznie bardziej z nim zżyty niż jego królewski imiennik na swym piedestale, wznoszący marmurową rękę ku brzegowi marmurowego kapelusza, zdobnego w pióra, nad głowami śpiących leperosów. Mimo nieokreślonego gestu mającego wyobrażać ukłon, kamienny jeździec, uszkodzony przez czas i niepogody, zdawał się przeciwstawiać całkowitą obojętność tym przewrotom politycznym, (które odebrały mu wszystko — nawet imię. Podobnie i drugi jeździec, dobrze znany mieszkańcom Sulaco, siedzący dziarsko na swym kształtnym białookim koniu łupkowej maści nie miał zwyczaju nosić swego serca na dłoni. Jego umysł zachowywał stateczną równowagę chronioną przez beznamiętną trwałość obyczajów, zakorzenioną w jego europejskiej ojczyźnie, obyczajów prywatnych i publicznych. Z niewzruszonym spokojem patrzył na rażącą modę, jakiej hołdowały panie z Sulaco obsypując się perłowym pudrem tak obficie, że ich twarze stawały się podobne do gipsowych masek o wspaniałych, żywych oczach, jak również na miejscowe intrygi szczególniejszego gatunku i na przewroty polityczne, owe ciągłe „zbawiania ojczyzny", które jego żonie wydawały się jakąś dziecinną, krwiożerczą zabawą w grabież i morderstwo, prowadzoną ze straszliwą powagą przez zdeprawowane dzieci. W samych początkach swego pobytu w Costaguanie mała lady załamywała ręce ze wzburze- nia nie mogąc pojąć, dlaczego nie jest w stanie tak silnie reagować na wypadki związane ze sprawami publicznymi tego kraju, jak na to zasługiwały okrutne metody stosowane w takich czy innych okolicznościach. Widziała w tym grę naiwnych pretensji, pozbawioną prawdy i szczerości — szczere było w tym wszystkim tylko jej własne oburzenie. Karol, zupełnie niewzruszony, podkręcał długie wąsy i uchylał się od wypowiadania swej opinii. Raz jednak odezwał się spokojnie: — Zdajesz się zapominać, kochanie, że ja urodziłem się w tym kraju. Słysząc to umilkła, jakby słowa męża były dla niej nagłą rewelacją. Może istotnie sam fakt przyjścia na świat witym kraju wytwarzał inny pogląd na jego sprawy. Señora Emilia miała wielkie zaufanie do męża, było ono zawsze bardzo wielkie. Jego brak sentymentalizmu i spokój umysłu od początku działały na jej wyobraźnię, wydawały jej się oznaką doskonałego opanowania sztuki życia. Don José Avelianos, ich sąsiad z przeciwka, mąż stanu, poeta, człowiek wysokiej kultury, który reprezentował swój kraj na kilku dworach europejskich (i cierpiał niewysłowione zniewagi jako więzień stanu za czasów tyrana, Guzmana Bento), zwykł był mawiać w salonie doñy Emilii, że Carlos posiada wszystkie zalety charakteru Anglika obok serca patrioty. Pani Gould obracała oczy na chudą, spaloną słońcem, czerwoną twarz swego męża, nie dostrzegając w niej nigdy najlżejszego drgnienia, które by wskazywało, że słyszy te uwagi o swoim patriotyzmie. Może właśnie przed chwilą zsiadł z konia, a był zanadto Anglikiem, by nie lekceważyć sobie żaru najgorętszych godzin dnia. Na tzw. patio Basilio w liberii z białego płótna, przepasanej czerwoną szarfą, przysiadał w kucki u jego stóp, by odpiąć mu ciężkie, tępe ostrogi, a wtedy señor administrador wchodził schodami na galerię. Rzędy roślin w doniczkach, ustawionych na balustradzie pomiędzy słupkami arkad, osłaniały corrédor swymi liśćmi i kwiatami od czworokąta na dole, wyłożonego kamieniem, który w budynkach południowoamerykańskich stanowi centrum ogniska domowego i gdzie ciche godziny rodzinnego życia znaczone są grą świateł i cieni na płytach z piaskowca. Señor Avellanos zwykł był przechodzić przez patio niemal codziennie o godzinie piątej. Don José wybrał sobie tę przedwieczorną godzinę, gdyż rytuał domowy doñy Emilii przypominał mu te czasy, kiedy był ministrem pełnomocnym przy dworze w St. James. Nie lubił herbaty. Kołysząc się w amerykańskim fotelu na biegunach i opierając swoje skrzyżowane lśniące trzewiki na podnóżku,, dawał upust swej wymowie, z mistrzostwem zadziwiającym u człowieka w tym wieku, przy czym filiżankę z herbatą długo trzymał w ręku. Jego krótko ostrzyżone włosy były białe, a oczy czarne jak węgle. Widząc Karola Goulda wchodzącego do salonu, zrazu kiwał mu tylko głową i kończył swój krasomówczy okres. Wtedy dopiero zwracał się do niego:

— Carlosie, mój przyjacielu! Przybyłeś z San Tomé w największy upał. Zawsze ta angielska potrzeba czynu. Co? nie? I wypijał duszkiem całą herbatę. Po spełnieniu tego aktu zawsze lekko się otrząsał wydając ciche, mimowolne „brrr", którego nie zacierało pośpieszne zapewnienie: „doskonała!" Po czym oddawał pustą filiżankę młodemu przyjacielowi, który wyciągał po nią rękę z uśmiechem, i dalej rozwodził się nad tym, jak patrio- tycznym przedsięwzięciem była kopalnia San Tomé. Zdawało się, że mówił dla samej przyjemności wysłowienia się, podczas gdy jego ciało, wsparte o poręcz, kołysało się tam i z powrotem w fotelu na biegunach, importowanym ze Stanów Zjednoczonych. Sufit największego salonu w Casa Gould unosił się wysoko nad jego głową. Mieszanina mebli w tym salonie uchodziła uwagi tylko dzięki tej wysokości sufitu. Stoły tam ciężkie hiszpańskie krzesła z ciemnego drzewa o siedzeniach wyłożonych skórą i prostych wysokich oparciach, obok niskich europejskich mebelków, wyściełanych tak obficie poduszkami, że wyglądały jak krępe straszydełka, gotowe każdej chwili pęknąć wyrzucając z siebie włosie i stalowe sprężyny. Były tam graciki porozrzucane na stoliczkach, lustra wpuszczone w ścianę nad marmurowymi konsolami, kwadratowe dywany pod obu kompletami foteli, wśród których królowały głębokie sofy, oraz mniejsze dywaniki porozrzucane po całej podłodze z czerwonej cegły. Trzy okna sięgające od podłogi po sufit, w obramieniu prostopadłych fałd ciemnych zasłon, otwierały się na balkon. Okazałość ubiegłych epok nie zanikła jeszcze wśród czterech wysokich, nagich ścian pomalowanych na delikatny kolor bladego pierwiosnka, a pani Gould ze swą małą główką o lśniących pierścieniach włosów, siedząca w mgławicy muślinów i koronek przed wysmukłym, mahoniowym stolikiem, przypominała jakąś nieuchwytną, czarującą zjawę, nalewającą napój miłosny ze srebrnych i porcelanowych naczyń. Pani Gould znała dobrze historię kopalni San Tomé. W dawnych czasach pracowali tam niewolnicy poganiani batogami i cała produkcja kopalni równała się wadze nagromadzonych tu ludzkich kości. Całe plemiona Indian wyginęły przy jej eksploatacji, po czym kopalnię zamknięto, gdyż przy tych prymitywnych metodach pracy przestała się opłacać, bez względu na ilość zwłok, rzucanych w jej czeluście. Zapomniano o kopalni i dopiero po wojnie o niepodległość odkryto ją na nowo. Została oddana w użytkowanie angielskiemu towarzystwu, które natrafiło na tak bogate złoża srebra, że ani zdzierstwo podatkowe zmieniających się rządów, ani periodyczne najazdy oficerów poborowych, którzy ściągali rekruta spośród płatnych i wyszkolonych pracowników kopalni, nie mogły zniechęcić Anglików do wytrwania w przedsięwzięciu. W końcu jednak, a działo się to w epoce zaburzeń i pronunciamento po śmierci osławionego Guzmana Bento, miejscowi górnicy, podżegani przez emisariuszy napływających z Santa Marta, powstali przeciwko swym angielskim przełożonym i wymordowali ich co do jednego. Dekret konfiskacyjny, który ukazał się zaraz potem w „Diario Oficial" wydawanym w stolicy, zaczynał się od słów: „Ludność górnicza z San Tomé słusznym uniesiona gniewem na ciężki ucisk, jakiego doznawała od cudzoziemców ożywionych nikczemną chęcią zysku, a obojętnych na dobro kraju, do którego przyjechali w niedostatku, by zbijać fortuny, etc, etc..." Dekret kończył się słowami: „Prezydent postanawia wyzyskać w pełni przysługujące mu prawo łaski. Kopalnia, która według prawa międzynarodowego, ludzkiego i boskiego zostaje przejęta przez rząd jako własność narodowa, ma pozostać zamknięta do czasu, gdy miecz, podniesiony w obronie zasad wolnościowych, spełni swoją misję utrwalenia szczęścia w naszej ukochanej Ojczyźnie." Przez długie lata nie słyszano o kopalni San Tomé. Jaką korzyść miała przynieść ówczesnemu rządowi ta rabunkowa konfiskata, niepodobna dziś odgadnąć. Costaguana z wielkim trudem zdobyła się na nędzne odszko- dowanie dla rodzin poległych ofiar, po czym cała sprawa ugrzęzła w aktach dyplomatycznych i poszła w zapomnienie. Dopiero następny rząd zaczął zastanawiać się nad wartością cennej kopalni. Był to rząd jak każdy inny w Costaguanie — czwarty z rzędu w ciągu sześciu lat — ale patrzący trzeźwiej na sprawy. Miał skryte przekonanie, że kopalnia San Tomé okaże się bezwartościową w jego ręku, ale jednocześnie posiadał dość przenikliwości, by zdać sobie sprawę, że kopalnię można wyzyskać w inny sposób, nie trudząc się mozolną pracą wydzierania metalu z ziemi. Ojciec Karola Goulda, będący przez długi czas jednym z najbogatszych kupców w Costaguanie, utracił był już wtedy znaczną część fortuny na

przymusowe pożyczki, ściągane przez kolejno po sobie następujące rządy. Był to człowiek spokojnie osądzający wypadki, któremu nie śniło się dochodzić swoich pretensji, toteż kiedy niespodzianie ofiarowano mu dożywotnią, oficjalną koncesję na eksploatację kopalni San Tomé, ogarnęła go prawdziwa trwoga. Znał dobrze rządowe metody. Cel tej propozycji, niewątpliwie głęboko przemyślanej w gabinetach rządowych rzucał się wprost w oczy przy czytaniu dokumentu, który przedstawiono panu Gouldowi do natychmiastowego podpisu. Trzeci i najważniejszy paragraf nakładał na właściciela koncesji warunek wypłacania rządowi z góry pięcioletniego podatku od przypuszczalnych dochodów z produkcji kopalni. Pan Gould-senior bronił się przed przyjęciem tak zgubnej łaski za pomocą argumentów i próśb, ale bezskutecznie. Nie miał pojęcia o górnictwie, nie miał sposobów wyzyskania koncesji na rynkach europejskich, zresztą kopalnia nie istniała jako warsztat pracy. Budynki były spalone, narzędzia zniszczone, a ludność górnicza przestała istnieć w tej okolicy od wielu lat. Nawet droga prowadząca do kopalni znikła pod zalewem tropi- kalnej roślinności tak całkowicie, jakby ją morze pochłonęło, a główny szyb przy wejściu zapadł się na sto jardów pod ziemię. Nie była to już opuszczona kopalnia, ale dzika, niedostępna, kamienista gardziel Sierry, w której pozostały zaledwie ślady zwęglonego budulca, pokruszonej cegły bezkształtnych kawałków żelaza przeżartego rdzą, a wszystko to pokrywał zwarty gąszcz kolczastych pnączy. Pan Gould-senior nie życzył sobie wcale dożywotniego posiadania tego spustoszonego miejsca. Co więcej, sama wizja kopalni, zjawiająca się przed jego oczyma w cichych godzinach nocy, wystarczała, by wytrącić go z równowagi i przyprawić o gorączkową bezsenność. Nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności ministrem finansów był wtedy człowiek, któremu przed laty pan Gould odmówił niewielkiej pomocy pieniężnej, a to na tej podstawie, że proszący o pożyczkę grał w karty i oszukiwał, przy czym podejrzewano go poważnie o rabunek połączony z użyciem przemocy na osobie zamożnego ranchera w oddalonym zakątku wiejskim, gdzie sprawował wtedy urząd sędziego. Teraz, doszedłszy do wysokiego stanowiska, oświadczył, że zamierza odpłacić dobrym za złe temu biednemu señorowi Gouldowi. Podkreślał wielokrotnie to postanowienie w salonach Santa Marty łagodnym i istanowczym tonem, rzucając przy tym tak ironiczne spojrzenia, że przyjaciele pana Goulda poważnie mu radzili nie próbować przekupstwa i sprawa została poniechana. Byłoby to bezskuteczne, a mogło okazać się ryzykownym posunięciem. Taki sąd wydała między innymi pewna dama francuskiego pochodzenia, zażywna jejmość o donośnym głosie, córka — jak sama twierdziła — wyższego oficera (ofjicier supérieur de 1'armée), której ofiarowano mieszkanie w budynku po- klasztornym wprost naprzeciwko Ministerstwa Finansów. Ta kwitnąca osoba, gdy zwrócono się do niej w odpowiedni sposób i z odpowiednim upominkiem w imieniu pana Goulda, frasobliwie pokręciła głową. Miała dobre serce i jej frasunek był szczery. Uważała, iż nie ma prawa przyjmować pieniędzy za coś, czego nie może wykonać. Przyjaciel Goulda, obarczony tą delikatną misją, mawiał potem, że była to jedyna uczciwa osoba, związana ściślej czy luźniej z rządem, jaką mu się zdarzyło spotkać. — Nie ma rady — oświadczyła swobodnym, nieco szorstkim tonem, który jej był właściwy, po czym dodała używając zwrotów świadczących raczej o pochodzeniu od nieznanych rodziców niżli o dziedzicznych cechach córki wyższego oficera: — Nie, nie da rady. Pas moyen, mon garçon. C'est dommage tout de même... Ah, zut! Je ne vole pas mon monde. Je ne suis pas ministre, moi! Vous pouvez emporter votre petit sac. Przez chwilę zagryzała karminowe wargi i widać było, że boleje nad tyranią nieugiętych zasad, które krępują swobodę kupczenia jej wpływami w wysokich sferach. Potem dorzuciła znacząco, z lekkim zniecierpliwieniem. — Allez, et dites bien à votre bonhomme — entendez-vous? — qu'il faut avaler la pilule. Po takim ostrzeżeniu nie pozostawało nic innego jak podpisać i zapłacić. Pan Gould przełknął pigułkę, ale ta ostatnia musiała zawierać jakąś subtelną truciznę, gdyż bezpośrednio podziałała mu na mózg. Uległ jakiejś obse- sji, a ponieważ był obeznany z literaturą o fantastycznej treści, miał wrażenie, jakby Starzec znad Morza siedział mu na karku. Począł także majaczyć o wampirach. Przesadzał w niekorzystnej ocenie swego obecnego położenia, gdyż reagował na Wszystko emocjonalnie. Nie było ono gorsze niż przedtem. Ale człowiek jest

stworzeniem rozpaczliwie konserwatywnym i dziwaczna nowość tego zamachu na jego kieszeń wyprowadziła go z równowagi. Wszycy ludzie bywali naówczas ograbiani przez groteskowe, mordercze bandy po śmierci Guzmana Bento, które zabawiały się w rewolucje i tworzenie rządów. Doświadczenie nauczyło pana Goulda, że jakkolwiek rabunki nie sprostały nigdy pokładanym w nich nadziejom, żadna nowa klika po opanowaniu pałacu prezydenta nie była aż tak niezaradna, by dać się usunąć wskutek braku odpowiednich pretekstów. Pierwszy lepszy pułkownik na czele bosej armii drapichrustów mógł każdej chwili z naciskiem i precyzją wystawić cywilnemu obywatelowi nakaz zapłacenia sumy dziesięciu tysięcy dolarów, przy czym liczył niezmiennie na otrzymanie datku przynajmniej jednego tysiąca. Pan Gould dobrze o tym wiedział i uzbroiwszy się w rezygnację czekał na lepsze czasy. Ale rabunek ulegalizowany, a w dodatku upozorowany interesem był dla jego umysłowości czymś nie do zniesienia. Pan Gould — ojciec — przy całej swej przenikliwości i nieposzlakowanym charakterze popełniał jeden błąd, a mianowicie przywiązywał zbyt wielką wagę do formy. Jest to wada niezmiernie rozpowszechniona, gdyż poglądy ogółu są skażone przesądami. Gould widział w tej sprawie jakąś złośliwość zdeprawowanej sprawiedliwości i zetknięcie się z podobną perwersją przyprawiło go o tak silny wstrząs moralny, że zdołało podkopać jego tęgie zdrowie. „Zabije mnie to w końcu — powtarzał kilka razy dziennie, i rzeczywiście zaczął od tej pory miewać gorączkę, bóle wątroby, a przede wszystkim utracił zdolność myślenia o czymkolwiek innym. Minister finansów nie mógł był wymyślić zemsty bardziej wyrafinowanej. Nawet w listach, pisanych do czternastoletniego syna Karola, który wtedy kształcił się w Anglii, pan Gould nie był w stanie pisać o czym innym jak o kopalni. Wyrzekał na niesprawiedliwość, na prześladowania, na wyzysk; całe strony poświęcał przedstawianiu fatalnych konsekwencji, związanych z posiadaniem tej kopalni, oświetlał sprawę z różnych punktów widzenia, wyciągając posępne wnioski w słowach pełnych goryczy. Największą zgrozą napełniał go fakt, że przeklęta koncesja ma charakter wieczysty. Istotnie zapewniała ona posiadanie kopalni jemu i jego spadkobiercom po wieczne czasy. Zaklinał więc syna, aby nigdy nie wracał do Costaguany i nigdy nie upominał się o żaden spadek, gdyż ciążyła na nim skaza niecnej koncesji, aby nie śmiał się go dotknąć, ani doń zbliżyć, aby zapomniał o istnieniu Ameryki, a dążył jedynie do spokojnej kariery kupieckiej w Europie. Każdy list kończył się gorzkimi wyrzutami pod własnym adresem nie mógł sobie bowiem darować zbyt długiego przebywania w tej jaskini złodziei, intrygantów i zbójów. Nie można się spodziewać, aby czternastoletni chłopiec przejął się ustawicznym powtarzaniem, że ma przyszłość zamkniętą z powodu posiadania kopalni srebra, i uważał to za sprawę pierwszorzędnego znaczenia. Jednakże sposób, w jaki mu to przedstawiano, obliczony był na wzbudzenie w nim zainteresowania i pewnego rodzaju podziwu. Chłopiec, zrazu zaskoczony tymi gniewnymi jeremiadami, a także trochę zasmucony kłopotami swego tatusia, z biegiem czasu zaczął w chwilach wolnych od nauki i zabawy układać sobie to wszystko w głowie. Po upływie roku wyniósł z lektury ojcowskich listów wyraźne przeświadczenie, że naprawdę istnieje kopalnia srebra w prowincji Sulaco w republice Costaguana, gdzie przed laty jego biedny stryj Harry został rozstrzelany przez żołnierzy. Z tą kopalnią łączyła się ściśle jakaś historia nazwana „nikczemną koncesją Gouldów", będąca widocznie dokumentem wypisanym na papierze, skoro ojciec pisał, że pragnie gorąco „podrzeć ją na strzępy i rzucić w twarz wszystkim tym prezydentom, ministrom i członkom trybunału". A pragnienie to było uporczywe, choć Karol zauważył, że nazwiska tych. ludzi rzadko pozostają te same przez cały rok. Skoro koncesja była nikczemna, chęć zniszczenia jej wydawała się chłopcu naturalną rzeczą, ale dlaczego była nikczemna, nie wiedział. Dopiero w miarę nabierania rozumu udało mu się wyłuskać całą prawdę o tej sprawie, z powodzi fantastycznych wzmianek o Starcu znad Morza, o wampirach i upiorach, które to wzmianki nadawały korespondencji jego ojca posmak jakiejś przerażającej opowieści z Tysiąca i jednej nocy. W końcu jako dorastający młodzieniec był już tak obeznany z kopalnią San Tomé jak tamten stary człowiek, który z drugiej strony oceanu wysyłał do niego żałosne i rozwścieczone listy. Kilkakrotnie skazano go, jak donosił, na zapłacenie grubej kary pieniężnej za opieszałość w eksploatowaniu kopalni, poza tym ściągano z niego duże sumy na poczet przyszłych dochodów na tej podstawie, „że człowiek, mający w kieszeni tak cenną koncesję, nie ma prawa odmówić pomocy

pieniężnej rządowi republiki. Resztki jego fortuny, pisał z wściekłością, wymykały mu się z rąk i zamieniały na bezwartościowe pokwitowania, podczas gdy jego osobę wytykano palcami jako jednostkę, która umie ciągnąć olbrzymie zyski z wyniszczonego kraju. W umyśle młodego człowieka budziło się coraz żywsze zainteresowanie sprawą, która mogła wywoływać taką burzę namiętności i takie potoki słów. Myślał o tym. codziennie, ale bez goryczy. Mogło to być rzeczywiście nieszczęściem dla biednego ojca, a cała ta historia rzucała dziwne światło na społeczne i polityczne stosunki w Costaguanie. Pogląd, jaki sobie wyrobił, połączony był ze współczuciem dla ojca, ale syn pozostawał spokojny i rozważny. Jego osobiste uczucia nie zostały znieważone, a trudno nieustannie burzyć się wewnętrznie i przeżywać udręki innego człowieka, choćby tym człowiekiem był rodzony ojciec. Jako dwudziestoletni młodzieniec Karol Gould był już ofiarą uroku, który rzuciła nań kopalnia San Tomé. To zuroczenie przybrało jednak u niego inną formę, odpowiednią do jego wieku, do młodości, której cechami są tężyzna, nadzieja i wiara w siebie, a nie znużenie, rozpacz i odraza. Uzyskawszy w dwudziestym roku życia prawo rozporządzania sobą (z wyjątkiem surowego zakazu powrotu do Costaguany) młody Gould prowadził dalsze studia w Belgii i we Francji z zamiarem wykształcenia się na inżyniera górnika. Ale strona naukowa tych prac pozostawała w jego umyśle czymś nieokreślonym i niedoskonałym. Natomiast kopalnie wzbudzały w nim zainteresowanie o dramatycznym napięciu. Badał ich szczególne właściwości, oceniając je z własnego punktu widzenia, jakby chodziło o poznawanie różnorodnych charakterów ludzkich. Zwiedzał kopalnie z takim zajęciem, z jakim ludzie przyglądają się znakomitym osobistościom. Zwiedzał je w Niemczech, w Hiszpanii, w Kornwalii. Największy urok miały dla niego zaniedbane sztolnie. Widok ich opuszczenia działał na niego jak widok ludzkiej nędzy, której przyczyny są różnorodne i często głęboko ukryte. Mogły nie posiadać żadnej wartości, ale mogły także być zapoznane. Przyszła żona Karola Goulda była pierwszą, a może jedyną osobą, która odkryła tę utajoną pasję kształtującą głęboko uczuciową, niemal całkowicie mil- czącą postawę tego człowieka wobec świata i dóbr materialnych. I wtedy to jej miłość, jak wahający się ptak z półotwartymi skrzydłami, któremu trudno wznieść się z płaskiej powierzchni, dojrzała wysoki szczyt, z którego mogła wzbić się pod obłoki. Poznali się we Włoszech. Przyszła pani Gould mieszkała u starej, wybladłej ciotki, która przed laty wyszła za mąż za zubożałego włoskiego markiza w średnim wieku i nosiła po nim w sercu wieczną żałobę. Ten człowiek potrafił poświęcić własne życie sprawie niepodległości i zjednoczenia ojczyzny, rozdając swoje mienie z takim samym zapałem, z jakim młodsi od niego ginęli dla idei, której widomym szczątkiem był Giorgio Viola, szczątkiem unoszonym przez prąd, na kształt strzaskanej, nieużytecznej belki z zatopionego okrętu po zwycięskiej bitwie morskiej. Markiza, przypominająca mniszkę w swym czarnym stroju i białej przepasce na czole, wiodła ciche, przytłumione życie na pierwszym piętrze narożnika starożytnego, zrujnowanego pałacu, którego parterowe pokoje o malowanych sufitach, wielkie i puste, służyły za spichrz tudzież za pomieszczenie dla drobiu, nawet dla bydła, a jednocześnie dla całej rodziny dzierżawcy. Młoda para poznała się w Lucce. Po tym spotkaniu Karol Gould nie zwiedzał już kopalń, raz jeden tylko wybrali się razem powozem dla obejrzenia kamieniołomu, gdzie wydobywano marmur. Praca w kamieniołomie przedstawiała to podobieństwo z pracą w kopalni, że jedna i druga polegała na wydzieraniu ziemi jej skarbu w postaci surowca. Karol nie wyrażał słowami swoich uczuć przed przyszłą panią Gould. Po prostu działał i myślał w jej obecności, co jest najlepszą rękojmią prawdy. „Czasem myślę, że mój biedny ojciec niewłaściwie się zapatruje na całą tę sprawę w San Tonie" — mówił często. Dyskutowali na ten temat długo i poważ- nie, jak gdyby ich opinia mogła oddziałać na umysł Człowieka znajdującego się na drugiej półkuli globu, w gruncie rzeczy zaś roztrząsali te sprawy dlatego, ze miłość umie przeniknąć w każdy przedmiot rozmowy i wypowiadać się żywo w obojętnych zdaniach. To siłą rzeczy sprawiało, że podobne rozmowy stały się dla pani Gould bardzo cenne w okresie jej narzeczeństwa. Karol wyrażał obawę, że pan Gould-senior nadweręża swoje siły i traci zdrowie usiłując pozbyć się koncesji. — Mam wrażenie, że sprawa wymaga innego sposobu postępowania — mawiał głośno, ale

jakby do siebie. A gdy ona szczerze się dziwiła, że człowiek o prawym charakterze może zużywać swą energię na knowania i intrygi, Karol odpowiadał z łagodnym zafrasowaniem, wykazującym, że rozumie jej zdziwienie: — Niech pani nie zapomina, że on się tam urodził. Jej lotny umysł pracował przez chwilę nad tym zagadnieniem, zanim rzuciła oderwaną uwagę, którą on słusznie poczytał za dowód jej bystrości: — Dobrze. A pan? Przecież pan także tam się urodził. Miał na to gotową odpowiedź: — To co innego. Ja opuściłem ten kraj przed dziesięciu laty. Mój ojciec nigdy nie oddalał się na tak długo, a ostatni raz wyjeżdżał stamtąd trzydzieści lat temu. Emilia była pierwszą osobą, przed którą otworzył usta po otrzymaniu wiadomości o zgonie ojca. — To go zabiło. — rzekł. Wybiegł z miasta zaraz po otrzymaniu wieści i szedł prosto przed siebie, w pełnym południowym słońcu, po białej drodze, dopóki nie stanął przed nią twarzą w twarz w sieni zrujnowanego pałacu. Była to wspaniała komnata, całkowicie ogołocona, ze zwisającymi tylko gdzieniegdzie z pustych ram ściennych strzępami adamaszku sczerniałego od starości i wilgoci. Umeblowanie jej stanowiło jedno jedyne pozłacane krzesło z poręcza- mi, z odłamanym oparciem, i ośmiokątna podstawa w formie kolumny, podtrzymująca ciężki marmurowy wazon, zdobny w maski i girlandy kwiatowe, pęknięty od góry do dołu. Karol Gould pokryty był od stóp do głów białym kurzem z drogi, który osiadł na jego butach, na ramionach i czapce w kształcie furażerki. Woda ściekała spod kurzu po jego twarzy, a w obnażonej prawej ręce dzierżył grubą dębową laskę. Jej twarz pod różami wielkiego słomianego kapelusza stała się bardzo blada. Wejście Karola zaskoczyło ją w chwili, kiedy w rękawiczkach i z jasną parasolką w ręku wybierała się na jego spotkanie do podnóża wzgórka, gdzie rosły trzy topole pod murem okalającym winnicę. — To go zabiło! — powtórzył. — A mógł mieć jeszcze wiele lat przed sobą. W naszej rodzinie żyje się długo. Była zbyt zaskoczona, by móc cokolwiek powiedzieć. On wpatrywał się w pękniętą, marmurową urnę tak przenikliwym, nieruchomym spojrzeniem, jakby postanowił utrwalić sobie jej kształt w pamięci na wieczne czasy. I dopiero z chwilą gdy zwróciwszy się ku niej znienacka wybełkotał dwukrotnie: „Przyszedłem do pani... Przyszedłem prosto do pani...", nie mogąc dokończyć zdania, Emilia odczuła nagle w całej pełni niezmierną żałość tej samotnej męki i śmierci w Costaguanie. Gdy Karol chwycił jej rękę i podniósł do ust, upuściła parasolkę, by pogładzić go po twarzy szepcząc: „Biedny chłopcze" — po czym zaczęła wycierać załzawione oczy pod opadającym skrzydłem kapelusza. Maleńka, w swej prostej białej sukience, wyglądała niemal jak dziecko zabłąkane i płaczące w tej wielkopańskiej komnacie, odartej z przepychu i wielkości, podczas gdy on stał przy niej, znów nieruchomo wpatrzony w marmurową urnę. Powędrowali potem razem na daleką przechadzkę w milczeniu, które on nagle przerwał okrzykiem: — Tak! Gdybyż on się był do tego zabrał jak należy! Zatrzymali się w pewnej chwili. Dokoła, jak okiem. sięgnąć, rozpościerały się długie cienie na wzgórzach, na drogach, na ogrodzonych pólkach, gdzie rosły drzewa oliwne, cienie topoli, rozłożystych kasztanów, zabudowań gospodarczych, murów z ciosanego kamienia. Wibrujący w powietrzu głos dzwonu, wysoki i dźwięczny, wydawał się pulsującym tętnem łuny zachodzącego słońca. Usta Emilii były nieco rozchylone jakby się dziwiła, że Karol nie spogląda na nią z tym wyrazem, z jakim zwykł był na nią patrzeć. Był to zawsze wyraz czujny i pełen bezwzględnej aprobaty. W rozmowie z nią Karol stawał się najtroskliwszym, niemal uniżonym dyktatorem, a ta jego postawa ogromnie jej odpowiadała. Potwierdzała bowiem jej władzę nad nim, bez uszczerbku dla jego godności. Ta drobna panienka, o małych stopkach i rękach, o małej twarzyczce, wyglądającej spod bujnych zwojów prześlicznych włosów, o dość dużych ustach, których najlżejsze rozchylenie tchnęło szczerością i szlachetnością, ta panienka posiadała wybredną duszę doświadczonej kobiety. Obojętna na pochlebstwa, jej miłość własna odznaczała się szczególną drażliwością na punkcie swego wyboru. Karol zaś w tej chwili wcale na nią nie patrzył. Wyraz jego twarzy stał się skupiony

i nieuchwytny, co jest rzeczą naturalną u mężczyzny, który gdzieś ponad głową dziewczyny uporczywie wpatruje się w próżnię. — Tak. To była niegodziwość. Opętali zupełnie biednego, starego człowieka. Ach, czemuż nie pozwalał mi do siebie wrócić? Ale teraz będę wiedział, jak się zabrać do rzeczy. Po wymówieniu tych słów z ogromną pewnością siebie spojrzał na Emilię i nagle uczuł, że pada ofiarą niepokoju, przygnębienia i trwogi. Powiedział jej, iż jedyną rzeczą, jakiej pragnie się do- wiedzieć, to prawdy, czy ona dostatecznie go kocha — czy zdobyłaby się na odwagę pojechania z nim w tak dalekie kraje. Zadawał jej to pytanie głosem drżącym od niepokoju, był bowiem człowiekiem stanowczym. Kochała go. Zdobędzie się na to. Ale z chwilą wyrażenia zgody ta przyszła opiekunka wszystkich Europejczyków w Sulaco doznała fizycznego uczucia, że ziemia usuwa się spod jej stóp. Wszystko znikło i jakby się zapadło, ucichł nawet dźwięk dzwonu. Gdy znowu poczuła grunt pod nogami, dzwon dźwięczał jeszcze w dolinie; podniosła teraz ręce do głowy i, oddychając szybko, rzuciła okiem na kamienistą drogę. Droga była zadowalająco pusta. Tymczasem Karol, skoczywszy jedną nogą do suchego, zakurzonego rowu, podniósł otwartą parasolkę, która się tam stoczyła, przy czym odgłos przypominający uderzenia pałeczek w bęben towarzyszył jej podskokom. Wręczył ją Emilii statecznym ruchem, nieco zbity z tropu. Zawrócili z drogi, a gdy ona wsunęła mu rękę pod ramię, rozpoczął tymi słowy: — Dobrze, że będziemy mogli osiąść w portowym mieście. Słyszałaś jego nazwę? Nazywa się Sulaco. Cieszę się ogromnie, że mój biedny ojciec nabył tam duży dom. Kupił go przed laty po to, alby w stolicy tak zwanej niegdyś Zachodniej Prowincji istniała zawsze jakaś Casa Gould. Mieszkałem tam kiedyś jako mały chłopiec z moją kochaną mateczką przez cały rok, podczas gdy mój biedny ojciec podróżował w interesach po Stanach Zjednoczonych. Teraz ty będziesz nową panią tego domu. Później zaś, gdy zasiedli oboje w nie zamieszkanym narożniku pałacu, skąd rozciągał się widok na winnice, na marmurowe wzgórza oraz iglaste drzewa i oliwki otaczające Luccę, opowiadał Emilii: — Nazwisko Gouldów było zawsze bardzo szanowane w Sulaco. Mój stryj Harry był naczelnikiem państwa przez jakiś czas i pozostawił po sobie świetne wspomnienie wśród starych rodów miejscowych. Mam. na myśli rodziny czysto kreolskie,które nie biorą żadnego udziału w tych nędznych farsach wydzierania sobie władzy. Stryj Harry nie był awanturnikiem. Nasz ród nie szukał przygód w Costaguanie. Stryj czuł się przynależnym do tego kraju, kochał go, ale pozostał Anglikiem z krwi i kości w swoich poglądach. Posługiwał się politycznym hasłem swej epoki, którym była Federacja. Ale politykiem nie był. Obstawał tylko za porządkiem społecznym, ponieważ miłował mądrze pojętą wolność, a nienawidził ucisku. Nie popełniał nigdy niedorzeczności. Robił w swoim zakresie to, co mu się wydawało właściwe, podobnie jak ja zamierzam to czynić, uważając, że trzeba zająć się kopalnią. Takimi słowy mówił do niej Karol, gdyż jego pamięć przepełniona była wspomnieniami o kraju dzieciństwa, serce nadzieją wspólnego życia z tą dziewczyną, a umysł zajęty sprawą koncesji San Tomé. Uprzedził narzeczoną, że będzie musiał odjechać za kilka dni w poszukiwaniu pewnego Amerykanina z San Francisco, który bawi jeszcze gdzieś w Europie. Poznał go przed paru miesiącami w Niemczech, w starym, historycznym mieście, położonym w pobliżu kopalń. Amerykanin podróżował w towarzystwie kobiet, ale czuł się osamotniony, one bowiem całymi dniami szkicowały stare odrzwia lub wieżyczki średniowiecznych domów. Karol Gould znalazł w nim nieodłącznego towarzysza do zwiedzania kopalń. Amerykanina interesowało górnictwo, poza tym wiedział coś niecoś o Costaguanie i nieobce mu było nazwisko Gouldów. Dzięki częstym rozmowom wytworzył się między nimi rodzaj zażyłości, którą ułatwiała różnica ich wieku. Karol pragnął teraz odszukać tego kapitalistę o przenikliwym umyśle i przystępnym usposobieniu. Fortuna jego ojca w Costaguanie, którą dotąd uważał za znaczną, stopniała, jak się zdaje, w łotrowskim tyglu rewolucji. Poza dziesięcioma tysiącami funtów, umieszczonych w Anglii, nie pozostało podobno nic oprócz domu w Sulaco, jakichś nieokreślonych uprawnień do eksploatacji lasów w oddalonej i dzikiej okolicy i owej koncesji San Tomé, która doprowadziła jego ojca do

krawędzi grobu. Karol tłumaczył to wszystko narzeczonej. Było późno, gdy się rozstali. Nigdy jeszcze Emilia nie objawiła mu się w tak czarującej wizji jak tego wieczora. Cały pociąg, jaki młodość odczuwa do niezwykłego życia, do wielkich przestrzeni, do przyszłości pełnej przygód, do walki, nieuchwytna żądza odwetu i podboju, wszystko to wprawiało ją w silne podniecenie. Zwracała je temu, który ją tymi uczuciami obdarzył, z nawiązką serdecznej, jawnej już czułości. Gdy po rozstaniu się z nią, schodząc ze wzgórza, Karol poczuł, że jest sam, wytrzeźwiał od razu. Pod wpływem absolutnej zmiany, jaką śmierć wprowadza w tok codziennych myśli, człowiek doznaje nieokreślonego, dojmującego uczucia niepokoju. Przeświadczenie, że już nigdy, przy największym wysiłku woli nie potrafi myśleć o swym ojcu w ten sam sposób, w jaki myślał o nim za jego życia, przejmowało go bólem. Nie mógł już odtworzyć sobie jego żywego obrazu. Te rozważania, godzące w jego własną osobowość, napełniły Karola jakąś posępną i zawziętą żądzą czynu. W tym wypadku był to nieomylny instynkt. Czyn jest pokrzepiający. Zabija myśl i sprzyja pochlebnym złudzeniom. Tylko prowadząc akcję odnajduje człowiek poczucie władzy nad przeznaczeniem. Dla Karola jedynym polem działania była kopalnia. Przeciwstawienie się uroczystym zaklęciom, zmarłych może czasem wydawać się nakazem. Postanowił (jako zadośćuczynienie) posunąć nieposłuszeństwo do najdalszych granic. Kopalnia stała się przecie powodem najniedorzeczniejszej kieski moralnej, podniesienie jej musi stać się poważnym zwycięstwem moralnym. Należało się to pamięci ojca. Tak się przedstawiała uczuciowa strona sprawy w przeżyciach Karola. Natomiast myśli jego skupiły się nad zagadnieniem zdobycia znacznego kapitału bądź w San Francisco, bądź gdzie indziej. Nawiedzała go też uboczna refleksja, że pogląd nieboszczyka na sprawę był błędnym drogowskazem. Ci, którzy odchodzą, nie są w stanie przewidzieć olbrzymich zmian, jakie śmierć danego człowieka może wprowadzić w sam wygląd świata. Ostatnią fazę dziejów kopalni poznała pani Gould z własnego już doświadczenia. Były one bowiem najściślej związane z dziejami jej życia małżeńskiego. Dziedziczne stanowisko Gouldów w Sulaco narzuciło na jej małą osóbkę ciężki płaszcz, ona jednakże nie pozwoliła na to, by ów osobliwy strój przytłumił żywość jej charakteru, żywość nie będącą objawem machinalnej ruchliwości, lecz bystrej inteligencji. Nie trzeba przez to rozumieć, że pani Gould posiadała męski umysł. Poczynania kobiety o męskim umyśle nie są koniecznie skuteczniejsze, jest ona po prostu okazem niedoskonałego zróżnicowania płci — istotą interesująco jałową i bez znaczenia. Doña Emilia potrafiła dokonać podboju Sulaco właśnie dzięki kobiecej inteligencji, która wyzwalała w niej zdolność zapominania o sobie i współczucia dla ludzi. Będąc małomówną, umiała czarująco prowadzić rozmowę. Mądrość płynąca z serca nie troszczy się o stwarzanie czy obalanie teorii ani o obronę przesądów, nie posługuje się przypadkowymi słowami. Słowa, które wypowiada, mają w sobie dźwięk nieskazitelności, tolerancji, współczucia. Prawdziwa tkliwość kobieca, podobnie jak prawdziwa męskość u mężczyzny, działają w sposób niejako zdobywczy. Panie z Sulaco uwielbiały doñę Emilię. „Do tej pory patrzą na mnie jak na dziwotwora" — orzekła żartobliwie pani Gould w rozmowie z trzema panami z San Francisco, których podejmowała w swoim nowym domu w Sulaco w niespełna rok po ślubie. Byli to jej pierwsi goście z zagranicy, a przyjechali w celu obejrzenia kopalni w San Tomé. Doszli do wniosku, że pani Gould mile prowadzi żartobliwą rozmowę, podczas gdy Karol Gould, jakkolwiek bystro rozumuje i wie, czego chce, w towarzystwie jest raczej szorstki. Usposobiło ich to bardzo dobrze dla jego żony. Szczery entuzjazm, zaprawiony lekką ironią, sprawiał, że jej opowiadania o kopalni wprost oczarowały zagranicznych gości, wywołując na ich twarzach poważny, pobłażliwy uśmiech połączony z dużą dozą szacunku. Gdyby wiedzieli, ile było idealizmu w jej stosunku do spraw kopalni, byliby może również zdziwieni jej stanem umysłu, jak hiszpańsko-amerykańskie panie jej niezmożoną ruchliwością. Pani Gould stałaby się dla nich — według jej własnego określenia — czymś w rodzaju dziwotwora. Ponieważ jednak państwo Gould byli raczej powściągliwi w mowie, goście opuścili Sulaco nie podejrzewając, by tu mogły grać rolę inne czynniki poza chęcią osiągania zysków z kopalni. Pani Gould wyprawiła ich do portu własnym powozem zaprzęgniętym w dwa białe muły, tam zaś oczekiwał już okręt „Ceres", mający ich

odwieźć do Olimpu plutokratów. Kapitan Mitchell pochwycił sposobność, jaką nasuwała chwila pożegnania, by odezwać się do pani Gould poufnie, przyciszonym głosem: — To początek nowej ery. W swoim hiszpańskim domu doña Emilia szczególnie lubiła patio. Nad szerokimi kamiennymi schodami stała we framudze muru milcząca postać Madonny w niebie- skiej szacie, z dzieckiem w koronie na ręku. Co rano przytłumione glosy dolatywały znad ocembrowanej studni, położonej w czworokącie podwórza, i słychać było tupot kopyt mułów i koni prowadzonych parami do wodopoju. Rosnące kępami bambusy opuszczały swe liście, wąskie jak klingi, nad kwadratową sadzawką, a otyły woźnica w zawoju siedział na jej krawędzi, leniwie dzierżąc w ręku końce postronków. Bosonodzy służący przebiegali tam i z powrotem, wynurzając się z ciemnych, niskich drzwiczek wiodących w dół; dwie praczki z koszami pełnymi bielizny, piekarz z tacą, na której spoczywały świeżo wypieczone chleby, Leonarda, camerista pani Gould, niosąca wysoko nad swą kruczoczarną głową pęk nakrochmalonych haleczek, olśniewająco białych w ukośnych promieniach słońca. Ostatni wtaczał się, kulejąc, stary portier i zamiatał schody, po czym porządki domowe były na ten dzień ukończone. Wysokie pokoje po trzech stronach czworokątnego podwórza miały wewnętrzne połączenia, a także wyjście na corrédor, wzdłuż którego biegła poręcz z kutego żelaza, obrzeżona kwiatami. Doña Emilia, na podobieństwo pani średniowiecznego zamku, mogła stamtąd przyglądać się wszystkim odjazdom i wjazdom do casa, której akustyczna, sklepiona brama nadawała wygląd niezwykle okazały. Teraz patrzyła na odjeżdżający powóz z trzema panami z północy. Uśmiechnęła się do nich. Troje rąk podniosło się jednocześnie do trzech kapeluszy.. Czwarty pasażer, kapitan Mitchell, jadący w asyście, wygłaszał już widać jakieś górnolotne przemówienie. Pani Gould ociągała się z odejściem. Przybliżając twarz do kępek kwiatów rosnących rzędem, szła przed siebie pomału, jakby chcąc, by jej myśli nadążyły za krokami sunącymi wolno prostą linią odkrytej galerii. Indyjski hamak z Arona, ozdobiony frędzlą i piórami o wesołych barwach, wisiał w kącie, gdzie go przezornie umieszczono, gdyż zaglądało tu wczesne słońce, a poranki w Sulaco są chłodne. Obfite kiście flor de nocha buena jaśniały przed oszklonymi drzwiami wiodącymi do pokoi, w których odbywały się przyjęcia. Duża zielona papuga, lśniąca jak szmaragd w błyszcząco złotej klatce, krzyknęła przeraźliwie: „Vive Costaguana!", po czym zawołała dwa razy słodkim jak miód głosem: — „Leonarda!" — naśladując panią Gould, by po chwili zastygnąć w milczącym bezruchu. Doña Emilia doszła do końca galerii i przez otwarte drzwi wsunęła głowę do pokoju swego męża. Karol Gould, postawiwszy stopę na niskim drewnianym stolcu, przytwierdzał sobie rzemyk od ostrogi. Pilno mu było wrócić do kopalni. Nie wchodząc do pokoju pani Gould rozejrzała się dokoła. Wysoka i szeroka oszklona szafa biblioteczna pełna była książek, natomiast w drugiej, pozbawionej półek i wybitej czerwonym suknem, umieszczona była broń palna: winchesterskie karabiny, rewolwery, kilka strzelb myśliwskich, nawet olstry z dwiema parami pistoletów dwururek. Pomiędzy nimi, na rapciach z karmazynowego aksamitu, wisiała samotnie staroświecka szabla kawaleryjska, niegdyś własność don Enriquo Goulda, bohatera Zachodniej Prowincji — ofiarowana mu przez don Joségo Avellanosa, dziedzicznego przyjaciela rodziny. Poza tym pobielane wapnem ściany były zupełnie nagie z wyjątkiem barwnej plamy, jaką stanowił szkic przedstawiający górę San Tomé, wykonany akwarelą przez doñę Emilię. Na środku podłogi wyłożonej czerwoną cegłą stały dwa długie stoły zarzucone papierami i planami, parę krzeseł oraz oszklona gablotka mieszcząca w sobie próbki kruszcu z kopalni. Pani Gould, przypatrując się kolejno tym przedmiotom, myślała o tych bogatych, przedsiębiorczych ludziach, którzy odjechali, i zastanawiała się głośno nad tym, dlaczego ich dyskusje dotyczące widoków powodzenia, eksploatacji czy bezpieczeństwa kopalni tak ją niecierpliwiły i drażniły, podczas gdy mogła mówić o tych sprawach z mężem całymi godzinami z niesłabnącym zainteresowaniem i satysfakcją. Opuściła powieki w sposób wyrazisty i spytała: — Czy ty o tym myślisz, Karolu? Po czym, zdziwiona jego milczeniem, podniosła oczy szeroko otwarte, przypominające ładne, blade kwiaty. Karol, uporawszy się z ostrogami, oburącz podkręcał wąsy, by im nadać

horyzontalne położenie i z wysokości swych długich nóg przyglądał się postaci swej żony z widoczną aprobatą. Świadomość, że ocena jej osoby wypadła dodatnio, miłą była pani Gould. — To są wybitni ludzie — rzekł. — Wiem. Ale czy przysłuchiwałeś się ich rozmowom? Zdaje się, że z tego, co tu widzieli, nie zrozumieli nic. — Oglądali kopalnię. I zrozumieli to, co im było potrzebne — przerwał Karol Gould ujmując się za swymi gośćmi. A gdy żona wymieniła nazwisko najznakomitszego spośród trzech, wyjaśnił, że jest to potęga w dziedzinie finansów i przemysłu. Jego nazwisko było znane milionom ludzi. Osobistość tak ważna nie przedsięwzięłaby nigdy tak dalekiej podróży, odrywającej ją od ośrodka jej działalności, gdyby lekarze nie nalegali, tonem pełnym ukrytej groźby, na konieczność dłuższego wypoczynku dla swego pacjenta. — Pojęcia religijne pana Holroyda — ciągnęła dalej pani Gould — były urażone do granic obrazy, gdy oglądał w katedrze jaskrawe szaty różnych świętych; na- zwał to kultem drzewa i błyskotek. A ja mam wrażenie, że on na swego Boga patrzy jak na wpływowego wspólnika, któremu spłaca się należność przez wyposażanie kościołów. Przecież to rodzaj bałwochwalstwa. Mówił mi, że co roku obraca na to duże sumy. — Ach, łoży na kościoły bez końca — odparł pan Gould patrząc na żonę i zdumiewając się ruchliwą grą jej fizjonomii. — Każe je budować w całym kraju. Znany jest ze swej hojności w tym zakresie. — On się tym wcale nie chełpił — dodała skrupulatnie pani Gould. — Przypuszczam, że to naprawdę zacny człowiek, ale jaki tępy! Ubogi chulo ofiarujący srebrne ramię albo srebrną nóżkę swojemu Bogu w podzięce za wyleczenie robi to samo co on, a o ileż bardziej jest wzruszający! — Holroyd stoi na czele olbrzymich przedsiębiorstw związanych z żelazem, i srebrem — wtrącił pan Gould. — Ach tak! Kult srebra i żelaza! Holroyd jest bezsprzecznie bardzo uprzejmy; wprawdzie gdy po raz pierwszy ujrzał nad schodami Madonnę, która jest wszakże malowanym drzewem, przybrał okropnie uroczysty wyraz twarzy, ale nie powiedział ani słowa. Mój Karolu, słyszałam rozmowę, którą ci ludzie prowadzili między sobą. Czy to być może, aby oni naprawdę, w zamian za olbrzymie zyski, zamierzali zakładać wodociągi i rąbać drzewo we wszystkich krajach i dla wszystkich narodów na kuli ziemskiej? — Człowiek, który pracuje, musi mieć wytknięty cel — odpowiedział Karol Gould wymijająco. Pani Gould objęła go wzrokiem od stóp do głów, marszcząc brew. W spodniach do konnej jazdy i skórzanych sztylpach (częścią garderoby nie oglądaną dotąd w Costaguanie), w luźnej kurtce z szarej flaneli i z dłu- gimi, ognistorudymi wąsami wyglądał na oficera kawalerii, który przekształcił się w ziemianina. To zestawienie odpowiadało zamiłowaniom pani Gould. „Jakiż on chudy, biedaczysko! — pomyślała. — Stanowczo przepracowuje się." — Ale nikt nie mógł zaprzeczyć, że jego pięknie zarysowana głowa, bystra twarz o czerwonej cerze i cała długonoga, wysmukła postać zdradzały dobre pochodzenie i dystynkcję. Pani Gould zmiękła. — Ja się tylko zastanawiałam nad tym, co ty czujesz — rzekła łagodnie. Przez kilka ostatnich dni Karol Gould był zbyt pochłonięty innymi problemami — trzeba wszak było pomyśleć dwa razy, nim się wypowiedziało słowo — że nie miał czasu zastanowić się nad stanem swoich uczuć. Ponieważ jednak stanowili dobrze dobraną parę, bez trudności znalazł odpowiedź: — Moje najlepsze uczucia powierzyłem tobie, kochanie — odrzekł lekko, a było tyle prawdy w tym niejasnym zdaniu, że doznał w tej chwili ogromnego przypływu wdzięczności i tkliwości do żony. Pani Gould nie zdawała się bynajmniej uważać tej odpowiedzi za niejasną. Rozpromieniła się delikatnie. — Mamy do czynienia z faktami — przemówił już innym tonem. — Wartość kopalni jako takiej nie ulega wątpliwości. Wzbogaci nas ona niezmiernie. Eksploatacja kopalni jest rzeczą fachowej wiedzy, którą posiadam, którą posiadają dziesiątki tysięcy ludzi na świecie. Ale

zabezpieczenie jej wydajności, jej trwałej egzystencji jako przedsiębiorstwa zapewniającego zyski innym ludziom, ludziom względnie obcym, którzy inwestują kapitał, to spoczywa już wyłącznie w moich rękach. Wzbudziłem zaufanie w człowieku posiadającym wielki majątek i stanowisko. Ty zdajesz się uważać to za rzecz zupełnie naturalną, prawda? No, a ja nie wiem. Nie wiem, dlaczego wzbudziłem w nim zaufanie. Ale to jest fakt. I ten fakt czyni wszystko możliwym; gdyby nie istniał, nie przyszłoby mi na myśl lekceważyć życzeń mego ojca. Nie byłbym nigdy traktował tej koncesji jak spekulant obracający gotówką i udziałami po to tylko, aby się ewentualnie wzbogacić, a przynajmniej doraźnie włożyć coś do kieszeni. Nie. Nawet gdyby to było wykonalne, o czym wątpię, nie byłbym tego zrobił. Biedny mój ojciec tego nie rozumiał. Obawiał się, że uczepię się tego rujnującego obiektu wyczekując jakiegoś szczęśliwego zbiegu okoliczności i zwichnę sobie życie. To było prawdziwą przyczyną jego zakazu, któryśmy po rozważeniu odrzucili. Przechadzali się wzdłuż galerii tam i z powrotem. Jej głowa sięgała mu zaledwie do ramienia. Ręką spuszczoną prostopadle Karol obejmował kibić żony. Jego ostrogi lekko brzęczały. — Ojciec nie widział mnie przez dziesięć lat. Nie znał mnie. Rozstał się ze mną przez miłość dla mnie i nie chciał słyszeć o moim powrocie. W swych listach wiecznie mówił o wyjeździe z Costaguany, o zamiarze opuszczenia wszystkiego, o ucieczce. Ale był dla nich zbyt cennym łupem. Wystarczyłoby pierwsze lepsze podejrzenie, a wrzucono by go do jednego z tamtejszych więzień. Ich przechadzce towarzyszył cichy brzęk ostróg. Karol pochylał się nad żoną. Duża papuga przekręcając na bok głowę śledziła przechodzące postacie okrągłym, okiem bez mrużenia powiek. — On był samotnym człowiekiem. Odkąd skończyłem dziesiąty rok życia rozmawiał ze mną tak, jak gdybym był dorosły. Podczas mego pobytu w Europie pisywał do mnie co miesiąc przez dziesięć lat. A prawdę mówiąc, nie znał mnie wcale! Pomyśl tylko, dziesięć lat rozłąki, i to w okresie, kiedy wyrastałem na mężczyznę. Nie mógł mnie znać. Jak sądzisz? Pani Gould potrząsnęła głową przecząco, czego właśnie spodziewał się jej mąż, ufając w siłę swoich argumentów. Ale ona zaprzeczyła dlatego, że w jej mniemaniu nikt nie mógł znać jej Karola, znać go naprawdę takim, jakim był, poza nią samą. Rzecz była oczywista. Była sprawą uczucia i nie potrzebowała argumentacji. A biedny pan Gould-senior, który umarł zbyt wcześnie, by nawet dowiedzieć się o ich zaręczynach, pozostał dla niej postacią tak mglistą, że nie umiała zaufać jego wiedzy w żadnym kierunku. — Nie, on nie rozumiał. W moim mniemaniu ta kopalnia nie mogła nigdy być przedmiotem sprzedaży. Nigdy! Po wszystkich bolesnych zmaganiach ojca nie mógłbym się jej po prostu tknąć dla samych pieniędzy — ciągnął dalej Karol Gould, a Emilia przytuliła głowę do jego ramienia na znak aprobaty. Oboje pamiętali o tym nieszczęsnym życiu, które zgasło wtedy właśnie, kiedy ich życia zeszły się ze sobą w najwyższym rozkwicie pełnej nadziei miłości, co nawet rozsądne umysły muszą uznać za triumf dobra nad wszelkim złem na tej ziemi. Do ich planów życiowych wtargnęła bliżej nieokreślona idea rehabilitacji. Mglistość tej idei sprawiała, że nie można jej było poprzeć argumentami, ale to właśnie dodawało jej mocy. Nasunęła im się w momencie, kiedy kobiecy instynkt poświęcenia i męski instynkt działania doznały potężnego bodźca w postaci najsilniejszej ze wszystkich iluzji. Zakaz ojca narzucał konieczność zwycięstwa. Pod presją moralnego przymusu musieli dowieść słuszności zdobywczego poglądu na świat, przeciwstawiając go nienaturalnym błędom, wynikłym z wyczerpania i rozpaczy. Jeśli nawet w ich widokach na przyszłość myśl o wzbogaceniu się odgrywała jakąś rolę, to tylko w tej mie- rze, w jakiej się to łączyło z powodzeniem tamtej sprawy. Pani Gould, osierocona w dzieciństwie i niezamożna, a wychowana w atmosferze intelektualnych zainteresowań, nie zastanawiała się nigdy nad możliwościami, jakie daje wielkie bogactwo. Były one czymś zbyt od niej odległym i nie nauczyła się myśleć o nich jako o rzeczy pożądanej. Z drugiej strony, nie zaznała także nigdy skrajnego niedostatku. Nawet ubóstwo jej ciotki, marchesy, nie było dokuczliwe dla osoby stojącej na wyższym poziomie umysłowym, licowało bowiem z ciężką żałobą i miało posmak wyrzeczenia się, ofiary, złożonej na ołtarzu szlachetnego ideału. W charakterze pani Gould nie było więc nawet śladu całkiem dopuszczalnego materializmu.

Zmarłemu człowiekowi, o którym myślała z tkliwością (gdyż był ojcem Karola) i z pewnym zniecierpliwieniem (gdyż okazał się słaby), odmawiała wszelkiej słuszności. Żadne inne stanowisko nie pozwoliłoby im wesprzeć własnego powodzenia na nieskazitelnej, jedynie realnej, bo niematerialnej podstawie! Karol Gould, ze swej strony, musiał dbać o zdobycie majątku, ale było to dla niego środkiem, a nie celem. Kopalnię należało uruchomić tylko w tym wypadku, gdyby miała okazać się dobrym interesem. Musiał podkreślać z naciskiem tę stronę zagadnienia. Pierwszym jego zadaniem było wciągnięcie ludzi posiadających kapitały. A Karol Gould wierzył w swoją kopalnię. Wiedział o niej wszystko, co można było o niej wiedzieć. I ta jego wiara, jakkolwiek nie poparta wymową, stawała się zaraźliwa. Ludzie interesu bywają często krewkimi fantastami na podobieństwo zakochanych. Częściej niż się zdaje ulegają sugestii czyjejś osobowości, Karol zaś, w swej niewzruszonej wierze, był przekonywający. Poza tym kapitaliści, do których się zwracał, doskonale wiedzieli, że uruchomienie kopalni w Costaguanie może stać się grą wartą świeczki. Ludzie interesu orien- tują się w takich rzeczach dobrze. Prawdziwa trudność przedsięwzięcia polegała na czym innym, to wszakże było równoważone przez spokojną, nieugiętą stanowczość, jaka przebijała w głosie Karola Goulda. Ludzie interesu ważą się niekiedy na czyny, które przeciętny rozsądek ogółu nazwałby niedorzecznością, ich decyzje zdają się wynikać z pobudek pozornie impulsywnych i bardzo ludzkich. — Dobrze — orzekł znakomity człowiek, któremu Karol Gould w podróży przez San Francisco wyłożył jasno swój punkt widzenia. — Przypuśćmy, że postanawiamy ująć sprawę Sulaco w nasze ręce. Wchodziłyby wtedy w grę trzy czynniki: firma Holroyd, która przedstawia się dobrze, pan Karol Gould, obywatel Costaguany, który także przedstawia się dobrze, wreszcie rząd republiki. To przypomina pierwszą próbę dokonaną w Atacama, gdzie chodziło o saletrę. Była tam także firma finansująca przedsiębiorstwo, był jegomość nazwiskiem Edwards i był rząd, a raczej dwa rządy, dwa południowoamerykańskie rządy. I pan wie, co z tego wynikło. Wojna z tego wynikła, długotrwała, niszczycielska wojna, ot co wynikło, panie Gould! W tym wypadku mamy wprawdzie do czynienia z jednym tylko południowoamerykańskim (rządem, czyhającym na sposobność grabieży. To jest korzystne. Ale są różne stopnie zła, a ten rząd jest rządem Costaguany. Tak rozumował znakomity mąż, milioner, wyposażający kościoły na taką skalę, jaka odpowiadała wielkości jego ojczystego kraju, ten sam człowiek, któremu lekarze nakazali wypoczynek nie szczędząc oględnie wypowiadanych, lecz strasznych pogróżek. Był to pełen rozwagi, silnie zbudowany mężczyzna, któremu tusza w połączeniu z obszernym surdutem o jedwabnych wyłogach nadawały wygląd niebywale dostojny. Włosy miał szare jak stal, brwi jeszcze czarne, a jego masyw- ny profil przypominał profil Cezara na starych rzymskich monetach. Z pochodzenia był trochę Niemcem, trochę Szkotem i Anglikiem, z małą domieszką krwi duńskiej i francuskiej. To połączenie obdarzyło go temperamentem purytanina, obok nienasyconej żądzy podboju. Swemu gościowi postanowił okazać pełne zaufanie, ponieważ ten ostatni przybył z Europy z listem polecającym, zredagowanym w gorących słowach, a także dlatego że znakomity człowiek miał niewytłumaczone upodobanie do silnych przekonań i zdecydowanej postawy, bez względu na obiekt i okoliczności. — Niech pan nie zapomina, panie Gould, iż rząd Costaguany wyciągnie po to łapę. Cóż to jest Costaguana? To studnia bez dna, pożyczki ,bez końca, dziesięć procent i szalone inwestycje. Europa rzucała tam oburącz kapitały przez lata całe. Nie nasze, o nie! W naszym kraju ludzie mają tyle rozumu, że gdy deszcz pada, wolą siedzieć w domu. Możemy spokojnie siedzieć i czuwać. Oczywiście, że prędzej czy później wtargniemy tam! Musimy to zrobić. Ale nie ma gwałtu. Nawet czas musi wysługiwać się największemu krajowi na tym bożym świecie. Nadamy kierunek wszystkim dziedzinom, czy to będzie przemysł, handel, prawodawstwo, dziennikarstwo, czy sztuka, polityka, religia, od Przylądka Horn do Cieśniny Smitha i dalej, chociażby do Bieguna Północnego, gdyby się okazało, że i tam da się coś zrobić. A potem" już swobodnie sięgniemy po dalsze wyspy i kontynenty tej ziemi. Będziemy prowadzić interesy całego świata, czy to się będzie światu podobało, czy też nie. Świat nic na to nie poradzi, a mniemam, że i my nie poradzimy.

Wierząc w przeznaczenie usiłował wyrazić to w słowach odpowiadających jego inteligencji, ta zaś nie była biegła w operowaniu oderwanymi pojęciami. Brała pod uwagę tylko fakty, a Karol Gould, którego wyobraźnia obracała się wyłącznie dokoła jednego wielkiego faktu, jakim była dla niego kopalnia srebra w Costaguanie, nie odczuł sprzeciwu wobec takiej koncepcji przyszłości. Jeśli przez chwilę wydała mu się niemiła, to tylko dlatego że nagłe ukazanie się tak szerokich horyzontów sprowadzało niemal do nicości sprawę, o którą mu chodziło. On sam i jego plany, i wszystkie bogactwa mineralne Zachodniej Prowincji zostały odarte z jakiegokolwiek śladu wielkości. To uczucie było nieprzyjemne, ale Karol Gould był człowiekiem rozgarniętym. Zrozumiał, że jego osoba sprawiła korzystne wrażenie, i ta schlebiająca mu okoliczność skłoniła go do niewyraźnego uśmiechu, który został przez wielkiego człowieka poczytany za oznakę dyskretnej, a pełnej podziwu aprobaty. Uśmiechnął się także łagodnie. I nagle Karol Gould z przytomnością umysłu, właściwą ludziom, którzy stają w obronie ukochanej nadziei, zrozumiał, że pozorna błahość jego przedsięwzięcia może mu w tym wypadku dopomóc. Jego osoba i jego kopalnie mogą być wzięte pod uwagę dlatego właśnie, że są czymś mało znaczącym dla człowieka, którego działalność związana jest z tak szczytnym przeznaczeniem. Karol Gould nie czuł się przez to upokorzony, gdyż dla niego sprawa kopalni pozostawała równie wielką. Niczyja, najszerzej pojęta koncepcja przeznaczenia nie mogła osłabić jego żądzy wskrzeszenia kopalni w San Tomé. W zestawieniu z poprawnością tego przedsięwzięcia, określonego w przestrzeni i absolutnie dostępnego w ograniczonym czasie, tamten człowiek wydał mu się w tej chwili idealistąmarzycielem bez znaczenia. Potentat przyglądał mu się w zamyśleniu, masywny i pełen łaskawości. Po krótkim milczeniu zauważył, że koncesje w Costaguanie spadają jak liście z drzew. Każdy głuptas, który tylko marzy o tym, żeby go nabrano, może od razu otrzymać koncesję. — Naszym konsulom zatykają nimi gęby — mówił dalej przymrużając oko wesoło i wzgardliwie. Ale wnet wrócił do poważnego tonu. — Sumienny, uczciwy człowiek, który nie dba o tę gawiedź, który trzyma się z daleka od jej intryg, konspiracji i partii, prędko dostaje paszport. Rozumie pan, panie Gould? Persona non grata. I to jest powód, dla którego nasz rząd nigdy nie ma porządnych informacji. Z drugiej strony, Europa powinna być usunięta z tego kontynentu, a na naszą właściwą interwencję jest jeszcze chyba za wcześnie. My tu jednakże nie jesteśmy ani rządem, ani prostaczkami w tym kraju. Interes pański przedstawia się dobrze. Ale najważniejszym dla nas zagadnieniem jest co innego, a mianowicie, czy drugi partner, to jest pan, jest właściwym człowiekiem umiejącym przeciwstawić się trzeciemu, niepożądanemu partnerowi, którym będzie zawsze ta czy inna wszechwładna banda rozbójników, mianująca się rządem Costaguany. Jak pan sądzi, panie Gould, he? Pochylił się naprzód, aby badawczo spojrzeć w oczy Karolowi, który, nie mogąc zapomnieć skrzyni wypełnionej listami ojca, włożył teraz w swą odpowiedź całą wzgardę i gorycz, jakie się w nim nagromadziły od wielu lat. — Jeśli chodzi o znajomość miejscowych ludzi, ich metod postępowania i polityki, to mogę odpowiadać za siebie... Karmiono mnie tą wiedzą od dzieciństwa... Nie ma obawy, abym popełnił jakiś błąd z nadmiaru optymizmu. — Nie ma obawy? No, to w porządku. Potrzeba tu dużo taktu i stanowczości; może pan też od czasu do czasu dać im do zrozumienia, że pan rozporządza silnym zapleczem. Wszelako bez zbytniego nacisku. My będziemy z panem współdziałali dopóty, dopóki sprawy będą szły gładko, ale nie chcemy być wciągnięci w żadną grubszą awanturę. Gotów jestem taką próbę zrobić. Jest w tym. pewne ryzyko, które weźmiemy na siebie. Jeśli pan nie potrafi doprowadzić rzeczy do zamierzonego celu, stracimy na tym i wytrzymamy tę stratę, po czym oczywiście wycofamy się z interesu. Ta kopalnia może czekać, długo była bezczynna, jak panu wiadomo. Ale pan musi zrozumieć, że pod żadnym warunkiem nie zgodzimy się na rzucanie zdrowego pieniądza w błoto. Tak przemawiał wielki człowiek w swym prywatnym gabinecie, w wielkim mieście, w którym inni ludzie (ważne osobistości w oczach gminu) czekali skwapliwie na skinienie jego ręki. A w jakiś rok później, podczas swoich nieoczekiwanych odwiedzin w Sulaco, ten sam człowiek podkreślał jeszcze wyraźniej swoje bezkompromisowe stanowisko ze szczerością i swobodą, na

jakie mu pozwalały olbrzymi majątek i znaczenie. Czynił to może z otwartością tym większą, że przegląd prac dokonywanych w kopalni, a także sposób, w jaki one były stopniowo przeprowadzane, utwierdziły go w przekonaniu, że Karol Gould jest człowiekiem zdolnym do wykonania w pełni swego zadania. „Ten młody człowiek — myślał sobie — może jeszcze stać się potęgą w tym kraju." Ta myśl pochlebiała mu, dotąd bowiem, w rozmowach z bliższym otoczeniem, nie wdawał się w ocenę Karola Goulda. Mawiał tylko: — Mój szwagier spotkał go kiedyś w jednym z tych nędznych miasteczek niemieckich położonych w pobliżu kopalni i skierował go do mnie z listem polecającym. Pochodzi z rodu Gouldów osiadłych w Costaguanie, Anglików czystej krwi, lecz urodzonych na miejscu. Jego stryj wdał się w politykę, był ostatnim prezydentem prowincji Sulaco i został w czasie walk zastrzelony. Jego ojciec był wybitnym przemysłowcem w Santa Marta, stronił od polityki, ale mimo to umarł jako bankrut po szeregu rewolucji. Tak wygląda ta Costaguana w przekroju. Holroyd był oczywiście zbyt wielkim człowiekiem, aby nawet najbliższe otoczenie ośmielało się dochodzić motywów jego postępowania. Ludziom stojącym na zewnątrz przysługiwało jedynie prawo zastanawiania się z szacunkiem i podziwem nad ukrytym znaczeniem jego posunięć. Był człowiekiem tak wielkim, że jego rozrzutność w popieraniu „czystej formy chrześcijaństwa" (wyrażająca się w naiwnej pasji budowania licznych kościołów, co bawiło panią Gould) poczytywana była przez jego współobywateli za dowód pobożności i pokory. Natomiast w najbliższym jego otoczeniu, w świecie finansowym, decyzja dotycząca kopalni San Tomé została wprawdzie przyjęta z uznaniem, niemniej komentowano ją żartobliwie. Był to kaprys wielkiego człowieka. W budynku Holroyda tworzącym narożnik dwóch ulic, kolosalnym gmachu z żelaza, szkła i kamiennych bloków, osnutym jak pajęczyną siecią telegraficznych drutów, naczelnicy ważniejszych departamentów wymieniali żartobliwe spojrzenia, co dowodziło, że nie są wtajemniczeni w sprawę kopalni San Tomé. Korespondencja z Costaguany (nigdy obfita, zazwyczaj jedna koperta średniej wagi) wędrowała nie tknięta wprost do gabinetu wielkiego człowieka, skąd już nie dochodziły żadne instrukcje dotyczące tej sprawy. Szeptano sobie w biurach, że Holroyd sam odpisuje na te listy, nie dyktując ich nawet, ot, po prostu pisze własnoręcznie piórem i atramentem, odbijając sobie kopię we własnym zeszycie, niedostępnym dla oczu profanów. Złośliwi młodzi urzędnicy, nic nie znaczące kółka w trybach tej maszyny, mieszczącej się w jedenastopiętrowym gnieździe wielkich interesów, otwarcie wyrażali opinię, że ich znakomity szef palnął w końcu jakieś głupstwo, którego się wstydzi; inni, starsi i równie mało znaczący, lecz pełni romantycznego podziwu dla instytucji, która pożarła najlepsze lata ich życia, dawali do zrozumienia w sposób niejasny, lecz wtajemniczony, że to jest złowróżbny znak dowodzący, iż Holroyd zamyśla o opanowaniu całej Republiki Costaguana ze wszystkim, co się w niej znajduje. W rzeczywistości teoria zachcianki była najsłuszniejsza. Zainteresował się tak bardzo kopalnią w San Tomé, że nie tylko osobiście wglądał w jej sprawy, ale pozwolił tej zachciance wytknąć kierunek swej wakacyjnej podróży, a był to jego pierwszy całkowity urlop od niepamiętnych lat. Nie chodziło mu w tym wypadku o wielkie przedsięwzięcie, o budowę kolei czy założenie spółki przemysłowej. Stawiał na człowieka! Powodzenie na tak nowym polu byłoby go wielce odświeżyło i ucieszyło, jednakże poczuwał się do obowiązku wycofania się z interesu przy pierwszych niepomyślnych oznakach. Człowieka można zawsze odrzucić. Na nieszczęście gazety roztrąbiły po całym kraju wiadomość o jego podróży do Costaguany. Jakkolwiek zadowolony ze sposobu, w jaki Karol Gould prowadził przedsięwzięcie, Holroyd, zapewniając go o swoim poparciu, nie omieszkał przydać ponurego zastrzeżenia. Nawet w ostatniej rozmowie, prowadzonej w gabinecie Goulda na pół godziny przed rozstaniem zanim białe muły pani Gould wywiozły go z patio, rozpartego w powozie, z kapeluszem w ręku, powiedział do Karola: — Niech pan robi swoje, po swojemu, a ja będę wiedział, jak panu pomagać, dopóki się pan będzie trzymał. Ale proszę pamiętać, że w razie czego potrafimy opuścić pana w porę. Jedyną odpowiedzią Karola Goulda było: — Te maszyny może mi pan zacząć wysyłać, jak tylko to panu będzie dogadzało. Wielkiemu człowiekowi podobała się ta niewzruszona pewność siebie. A powód tej

pewności siebie leżał w tym, że bezkompromisowa zapowiedź Holroyda sprawiła Karolowi przyjemność. W ten sposób bowiem ko- palnia zachowywała swoją osobowość, taką, jaką ją był obdarzył jeszcze w chłopięcej wyobraźni, i pozostawała zależna wyłącznie od niego. Sprawa przedstawiała się poważnie i on także zapatrywał się na nią z posępną powagą. — Oczywiście — mówił do żony, nawiązując do ostatniej rozmowy z gościem, podczas gdy z wolna przechadzali się po galerii odprowadzani spojrzeniem zirytowanej papugi — oczywiście, że człowiek tego pokroju może sprawę podjąć lub porzucić, kiedy zechce. W żadnym wypadku nie dozna poczucia porażki. On może wycofać się ze wszystkiego, może jutro umrzeć, ale wielkie przedsięwzięcia związane ze srebrem i żelazem przeżyją go i z biegiem czasu zagarną Costaguanę, jak i resztę kuli ziemskiej. Zatrzymali się w pobliżu klatki. Papuga, podchwyciwszy dźwięk słowa wchodzącego w skład jej repertuaru, uczuła potrzebę wtrącenia się do rozmowy. Papugi bardzo przypominają ludzi. — Viva Costaguana! — zaskrzeczała donośnie i, wstrząsnąwszy pióra, przybrała wygląd nastroszonego kłębka, usypiając za lśniącymi prętami klatki. — I ty w to wierzysz, Karolu? — spytała pani Gould. — Mnie się to wydaje okropnym materializmem i... — Ale dla mnie jest bez znaczenia, moja droga — przerwał jej mąż rozsądnym tonem. — Robię użytek z tego, co widzę. Cóż mnie może obchodzić, czy przez niego przemawia przeznaczenie, czy jego wywody są tylko czczą paplaniną? W obu Amerykach uprawia się wiele krasomówstwa rozmaitego gatunku. Klimat Nowego Świata zdaje się sprzyjać deklamatorstwu. Czyś zauważyła, jak nasz kochany Avellanos potrafi rozprawiać godzinami? — Ach, to co innego — zaprzeczyła pani Gould tonem niemal zgorszonym. Porównanie nie było trafne. Don José był zacnym, kochanym, człowiekiem, który umiał pięknie mówić i z entuzjazmem oceniał znaczenie kopalni w San Tomé. —Jakże możesz ich porównywać, Karolu — dodała z wyrzutem. — On dużo cierpiał, a jednak nie stracił nadziei. Panią Gould dziwiło to zawsze, że mężczyźni, tak kompetentni w swoim zawodzie (tej ich kompotencji nie podawała nigdy w wątpliwość), mają tak zamącone pojęcia, gdy chodzi o inne sprawy, całkiem oczywiste. Karol Gould, ze spokojem, pod którym wyczuwało się troskę, czym sobie zaraz pozyskał skwapliwe współczucie żony, upewnił ją, iż nie miał zamiaru porównywania tych dwóch ludzi. Był przecież sam trochę Amerykaninem, może by więc potrafił zrozumieć te oba rodzaje elokwencji, „gdyby warto się było tym trudzić" — dodał posępnie. Ponieważ oddychał powietrzem Anglii dużo dłużej niż trzy poprzednie jego pokolenia, należało doprawdy go usprawiedliwić. Jego biedny ojciec umiał także wyrażać się z patosem. To rzekłszy spytał żonę, czy przypomina sobie pewien ustęp z któregoś z ostatnich listów ojca. Pan Gould wyrażał w nim przekonanie, że „Bóg widocznie z gniewem spogląda na ten kraj, inaczej bowiem pozwoliłby na to, by choć promyk nadziei przedarł się przez tę przerażająco ciemną chmurę intryg i krwawych zbrodni, jaka zawisła nad królową kontynentów". Pani Gould nie zapomniała tego ustępu. — Czytałeś mi go, Karolu — szepnęła. — To były zadziwiające słowa. Jakże głęboko twój ojciec musiał odczuwać ich okropny smutek! — On nie znosił rabunku. To wyprowadzało go z równowagi — mówił Karol Gould. — Ale obraz przez niego odmalowany jest wierny. Temu krajowi potrzeba praworządności, zaufania, porządku i bezpieczeństwa. Każdy umie o tych rzeczach deklamować, ale ja pokładam nadzieję w interesach materialnych. Wystarczy, aby one mocno stanęły na nogach, narzucą wtedy siłą rzeczy warunki, w których się będą mogły rozwijać. To usprawiedliwia osobiste bogacenie się w obliczu tutejszego bezprawia i zamieszek. Usprawiedliwia je, gdyż bezpieczeństwo, jakiego ono wymaga, staje się udziałem uciśnionej ludności. A za tym przyjdzie wyższa sprawiedliwość. Oto nasz promyk nadziei. — Karol przycisnął silniej ramieniem jej drobną postać do swego boku. — I kto wie, czy w pewnym sensie nawet ta kopalnia w San Tomé nie stanie się szczeliną w ciemności przepuszczającą promyk słońca, o którym zwątpił ojciec?

Spojrzała na niego z zachwytem. Tak! on wiedział i nadał mocny kształt jej ambitnym, nieokreślonym, a tak niesamolubnym marzeniom. — Karolu — rzekła — jesteś wspaniale nieposłuszny. Opuścił ją nagle na środku corrédoru, by przynieść sobie kapelusz, miękkie szare sombrero stanowiące część narodowego stroju, a licujące nieoczekiwanie z jego angielskim ubiorem. Wrócił ze szpicrutą pod pachą, dopinając rękawiczki z psiej skóry; na. jego twarzy odbijała się śmiałość i stanowczość myśli. Pani Gould czekała na męża przy zejściu ze schodów. Zanim złożył na jej policzku pożegnalny pocałunek, dodał na zakończenie rozmowy: — Jedną rzecz powinniśmy sobie jasno uświadomić — rzekł — że dla nas nie ma odwrotu. Gdzież byśmy mogli rozpoczynać nowe życie? Włożyliśmy w to wszystko, co w nas było. Pochylił się nad jej podniesioną główką z wielką tkliwością i odcieniem skruchy. Karol Gould oceniał sytuację właściwie, gdyż nie miał złudzeń. Koncesja Gouldów musiała walczyć o życie taką bronią, jaka się w danej chwili nasuwała. Otaczało ją bagno zepsucia tak powszechnego, że stawało się aż niewidoczne. Karol Gould gotów był nisko się pochylić, byle broń podjąć. Przez chwilę wydało mu się, że kopalnia srebra, która zabiła jego ojca, wciągnęła go samego głębiej, niż zamierzał. I na skutek zawiłej logiki uczuć doznał wrażenia, że wartość jego życia łączy się nierozerwalnie z powodzeniem. O odwrocie nie mogło już być mowy.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Pani Gould była zbyt przenikliwie współczująca, by nie podzielać tego uczucia. Dodawało ono życiu podniety, a doña Emilia miała naturę zbyt kobiecą, by podniety nie doceniać. Ale przestraszało ją to trochę i gdy don José Avellanos, kołysząc się w amerykańskim fotelu, zwracał się do Karola mówiąc: — Gdyby ci się nawet nie powiodło, drogi don Carlosie, gdyby nie daj Boże jakieś niepomyślne wydarzenie zniszczyło twoje dzieło, nie przekreśli to twoich zasług wobec kraju! — pani Gould podnosiła oczy znad stolika z herbatą i spoglądała przenikliwie na swego niewzruszonego małżonka, który mieszając łyżeczką cukier w filiżance zdawał się nie słyszeć ani słowa. Nie znaczyło to, alby don José przewidywał coś podobnego. Nie mógł się nachwalić odwagi i taktu kochanego don Carlosa. Twierdził, iż prawdziwie angielski charakter młodego człowieka, nieugięty jak kamień, stanowi najlepszą dla niego rękojmię bezpieczeństwa. A zwracając się do pani Gould z poufałością, na jaką pozwalały mu jego wiek i dawna przyjaźń, dodawał: — A pani, Emilio, duszo moja, jesteś taką patriotką, jakbyś się urodziła pośród nas. To twierdzenie było mniej, a może więcej niż prawdą. Pani Gould, towarzysząc mężowi w wędrówce po całej prowincji w poszukiwaniu siły roboczej, przyjrzała się krajowi bystrzejszym okiem, niżby to mógł uczynić człowiek urodzony w Costaguanie. W podniszczonej podróżą amazonce, z twarzą osypaną pudrem, jakby pokrytą gipsem, i jedwabną maseczką chroniącą od upału, jechała na kształtnym, chybkonogim kucyku, otoczona małym orszakiem jeźdźców. Przodem kłusowało dwóch mozos de campo w dużych malowniczych kapeluszach, w białych haftowanych calzoneras , skórzanych kurtkach i pasiastych punchos, z przewieszonymi przez ramię karabinami, z ostrogami na bosych piętach. Kołysali się rytmicznie w takt końskiego chodu. Straż tylną stanowiła tropilla jucznych mułów, prowadzona przez chudego poganiacza o brunatnej skórze; ten siedział na grzbiecie kłapoucha w pobliżu ogona swego wierzchowca, z nogami wyciągniętymi przed siebie, w kapeluszu o szerokim rondzie, zsuniętym w tył, co sprawiało wrażenie aureoli dokoła jego głowy. Stary oficer costaguański, major w stanie spoczynku, człowiek skromnego pochodzenia, protegowany przez możne rody dzięki przynależności do stronnictwa blancos, a polecony Gouldom. przez don Joségo, był komisarzem i organizatorem tej wyprawy. Końce jego siwych wąsów zwisały mu poniżej brody i jadąc u boku pani Gould po jej lewej stronie rozglądał się po okolicy dobrymi oczyma, przy czym zwracał jej uwagę na wszystko, co stanowiło znamienną cechę kraju. Wyliczał nazwy małych pueblos i większych majątków, wskazywał na gładkie ściany haciendas wieńczących na kształt murów obronnych wzgórza ponad doliną Sulaco. Zieleniejąca młodym zbożem, ze swymi równinami i lasami, z gdzieniegdzie prześwitu- jącą wodą dolina ta — przypominająca wielki park — rozciągała się od błękitnych mgieł dalekiej Sierry po bezkresną, rozedrganą linię pogranicza trawy i nieba na widnokręgu, nad którym płynęły wielkie białe obłoki, zdające się z wolna zapadać w ciemność rzucanych przez siebie cieni. Ludzie orali drewnianymi pługami zaprzężonymi w woły. Maleńcy na tle bezkresnych obszarów, zdawali się porywać do walki z bezmiarem. W oddali galopowali na koniach vaquerosi i pasły się wielkie stada bydła, zwracając rogate łby w jednym kierunku, co tworzyło jak okiem sięgnąć jedną falistą linię, biegnącą przez rozległe potreros . Rozłożyste drzewo bawełniane, stojące przy drodze, ocieniało chatę pokrytą słomą; drogą wlokły się szeregi objuczonych Indian. Zdejmując w pokłonie kapelusze spoglądali niemym, smutnym wzrokiem na kawalkadę podnoszącą tumany kurzu ze zniszczonego Camino Real, tej drogi, którą budowały ręce ich zniewolonych przodków.

Pani Gould zapoznawała się tedy z każdym dniem bliżej z duszą kraju, który odkrywał się przed nią, ogromny, nie tknięty jeszcze cienką powłoką europejskiej cywilizacji przenikającej do miast portowych — kraju wielkich równin i gór — zapoznawała się także z jego ludem, cierpiącym i milczącym, który, zdawało się, zastygł w biernym, wzruszającym oczekiwaniu przyszłości. Poznała krajobraz oraz gościnność udzielaną z jakąś senną godnością w tych wielkich domach o ciężkich bramach i długich ślepych murach, przeciwstawiających się wichrom wiejącym od pastwisk. Wyznaczano jej pierwsze miejsce przy stole, wokół którego gospodarze i podwładni zasiadali z prostotą, zgodnie z patriarchalnymi zwyczajami. Na podwórzu zarośniętym pomarańczowymi drzewami panie domu zabawiały gości cichą rozmową przy księżycowym świetle; doña Emilia podziwiała słodycz ich głosu i spokój ich życia kryjący w sobie coś tajemniczego. Nazajutrz rano panowie gospodarze, dosiadając pięknych wierzchowców przybranych w rzędy suto ozdobione srebrem, sami przyodziani w plecione sombreros i haftowane stroje do konnej jazdy, eskortowali odjeżdżających gości do słupów granicznych, by ich tam z namaszczeniem pożegnać polecając boskiej opiece. Pani Gould nasłuchała się w tych domach opowieści o politycznych przewrotach i gwałtach, o krewnych i znajomych, wywłaszczonych, więzionych i zabijanych w bezsensownych wojnach domowych, skazywanych na okrutne wygnanie lub mordowanych w barbarzyński sposób. Odnosiło się wrażenie, że rządy tego kraju to ciągłe ścieranie się pożądliwości, nieustanna walka pomiędzy bandami bezmyślnych, rozpętanych diabłów w mundurach i przy szabli, które prześcigają się w wygłaszaniu górnolotnych frazesów. Doña Emilia na wszystkich twarzach dostrzegała to samo znużone pragnienie pokoju, tę samą odrazę do oficjalnych przedstawicieli władz z całą ich koszmarną parodią administracji opartej na bezprawiu, nie zapewniającej bezpieczeństwa, pozbawionej sprawiedliwości. Pani Gould zniosła bardzo dobrze dwumiesięczną wędrówkę. Miała dziwną odporność na zmęczenie, jaką się czasem spotyka ze zdumieniem u kobiet pozornie wątłych, lecz obdarzonych nieugiętą siłą ducha. Stary major costaguański don Pépé, roztaczający troskliwą opiekę nad delikatną panią, nadał jej po pewnym czasie miano „niestrudzonej señory". Pani Gould stawała się Costaguanką w całym tego słowa znaczeniu. Przebywając długo w południowej Europie poznała do gruntu wieśniaków, co teraz pozwoliło jej ocenić wielką wartość tutejszego ludu. Potrafiła dojrzeć człowieka w milczącym, jucznym zwierzęciu o smutnych oczach, widziała ludzi, dźwigających ciężary po drogach, i samotne postacie rolników pracujących w polu. Nosili duże słomiane kapelusze i białą odzież, która trzepotała na wietrze dokoła ich lędźwi. Ta lub inna wioska utkwiła jej w pamięci dzięki temu, że zobaczyła tam grupę kobiet Indianek przy studni lub zapamiętała profil jakiejś indiańskiej dziewczyny o wyrazie zmysłowym i pełnym melancholii, niosącej gliniany dzban świeżej wody w progi mrocznej chaty z drewnianym okapem, u której wejścia stał szereg brunatnych naczyń. Mocne, drewniane koła wozu ciągniętego przez woły, który ugrzązł po dyszel w kurzu drogi, wskazywały na to, że ciosała je siekiera. Gromadka tragarzy, nosicieli węgla, spała rzędem w cieniu niskiego muru ulepionego z gliny, przy czym każdy z wypoczywających ułożył poprzednio na tym murze swój ładunek tuż nad głową. Wielkie, ciosane z kamienia mosty i kościoły, wznoszone przez zdobywców, mówiły o lekceważeniu ludzkiego trudu, o haraczu pracy złożonym przez wymarłe dziś narody. Potęga królów i kościoła znikła, niemniej na widok jakiejś potężnej ruiny górującej ze wzniesienia nad niskim, glinianym murem wioski don Pépé przerywał, bywało, opowieść o swych kampaniach wojennych i biadał: — Biedna Costaguana! Dawniej wszystko było dla padres a nie dla ludu, dziś wszystko jest dla wielkich polityków z Santa Marta, dla Murzynów i złodziei. Karol przez ten czas rozmawiał z alcadesami , z fiscalesami , ze znaczniejszymi ludźmi po miastach, a tak- że z caballerosami siedzącymi w swych majątkach. Komendanci okręgów ofiarowywali mu eskortę, gdyż mógł każdemu z nich przedstawić upoważnienie wydane mu przez przywódcę politycznego,który rządził wtedy w Sulaco. Ile ten dokument kosztował go dwudziestodolarówek w złocie, to zostawało tajemnicą pomiędzy nim samym, pewnym wielkim człowiekiem w Stanach Zjednoczonych (tym, który raczył odpisywać własnoręcznie na jego listy), tudzież innego rodzaju wielkim człowiekiem o ciemnooliwkowej cerze i przebiegłych oczach, zamieszkującym pałac Intendencji w Sulaco. Ten ostatni chełpił się swą kulturą i europejskim

obyciem na modłę francuską, przebywał bowiem przez szereg lat w Europie, na wygnaniu, jak twierdził. Jednakże wiadomo było powszechnie, że przed samym wyjazdem na wygnanie nierozważnie przegrał w karty gotówkę znajdującą się w Urzędzie Celnym portowego miasteczka, w którym możny przyjaciel uzyskał dla niego stanowisko pomocnika poborcy. Ta młodzieńcza nierozwaga sprawiła —poza innymi przykrościami — że zmuszony był przez jakiś czas zarabiać na życie jako kelner w madryckiej kawiarni; jego talenty musiały wszakże być niepospolite, skoro go w końcu wyniosły na tak świetne stanowisko polityczne. Karol Gould przedstawiając mu swoją sprawę z niewzruszoną pewnością siebie, tytułował go ekscelencją. Prowincjonalny ekscelencja przybrał wyraz znużonej wyższości, przechylając w tył krzesło w stronę otwartego okna, co było iście miejscowym zwyczajem. Orkiestra wojskowa popisywała się tego dnia na placu grając różne wyjątki z oper, co sprawiło, iż ekscelencja dwukrotnie podniósł rękę gestem nakazującym milczenie, by wysłuchać jakiegoś ulubionego ustępu. — Wyśmienite! przepiękne! — mamrotał dygnitarz, podczas gdy Karol Gould, czekał, stojąc, z niewzruszoną cierpliwością. — Łucja, Łucja z Lammermooru! Przepadam za muzyką. Wprawia mnie w uniesienie. Ach! boska rzecz muzyka. Ach, Mozart! Si! boska rzecz... O czym to pan mówił? Oczywiście, doszły go już słuchy o zamierzeniach przybysza. A poza tym otrzymał z Santa Marta oficjalne ostrzeżenie. Jego manewr miał na celu po prostu zamaskowanie ciekawości i onieśmielenie gościa. Od chwili jednak gdy przekręcił klucz w szufladce dużego biurka w odległym punkcie pokoju, by ukryć tam jakąś cenną paczuszkę, stał się niezmiernie uprzejmy i żwawym krokiem powrócił do swego krzesła. — Jeśli pan zamierza budować nowe wioski i skupiać ludność dokoła kopalni, potrzebny panu będzie dekret ministra spraw wewnętrznych — wyrzekł tonem urzędowym. — Już wysłałem memoriał w tej sprawie — odparł spokojnie Karol Gould — a teraz ufam, że mogę liczyć na przychylny wniosek jego ekscelencji. Jego ekscelencja był człowiekiem o zmiennych nastrojach. Wraz z otrzymanymi pieniędzmi wielka łagodność spłynęła na jego nieskomplikowaną duszę. Nagle wydał głębokie westchnienie: — Ach, don Carlosie! Postępowych ludzi, takich jak pan, ot, czego potrzebujemy w naszej prowincji. Ten letarg, ten letarg tutejszej arystokracji! Ten brak uspołecznienia! Niezdolność do jakiejkolwiek inicjatywy! Taki człowiek jak ja, mający za sobą wyższe studia odbyte w Europie, rozumie pan... Z jedną ręką na wezbranej piersi, unosił się na palcach, opadał z powrotem i przez dobre dziesięć minut, nie nabierając niemal tchu, usiłował górnymi frazesami przebić szaniec uprzejmego milczenia, za którym schronił się Karol Gould. Wreszcie potok jego wymowy urwał się niespodzianie i dygnitarz ciężko opadł na krzesło, jakby strącony z fortecznej szkarpy. Chcąc zachować godność, pośpiesznie pożegnał milczącego gościa uroczystym skinieniem głowy i słowami wymawianymi z markotną, znużoną łaskawością: — Pan może polegać na mojej światłej dobrej woli dopóty, dopóki pańskie postępowanie jako obywatela tego kraju będzie na to zasługiwało. Podniósł papierowy wachlarz i począł się nim wachlować z odpowiednią godnością, podczas gdy Karol Gould oddalał się, pożegnawszy go ukłonem. Skoro tylko drzwi się zamknęły, dygnitarz od razu upuścił wachlarz, spoglądając na te drzwi przez dłuższy czas z wyrazem zdumienia i zakłopotania. Po czym wzruszył ramionami, jakby chciał tym sposobem utwierdzić się w swej wzgardliwej ocenie. Zimny, tępy, rudowłosy. Pozbawiony intelektu. Prawdziwy Anglik! Myślał o nim z nienawistnym lekceważeniem. Twarz mu pociemniała. Co miała znaczyć ta oziębła niewzruszona postawa? Ze wszystkich następujących po sobie przywódców politycznych, nasyłanych ze stolicy dla rządzenia Zachodnią Prowincją, on był pierwszym, któremu ta postawa Karola Goulda w urzędowej rozmowie wydała się obraźliwie niezależna. Karol Gould zaś uważał, że jeśli uprzejme wysłuchiwanie bredni wchodzi w zakres kosztów ponoszonych dla zapewnienia sobie wolnej ręki, to osobiste wygłaszanie podobnych frazesów nie obowiązuje w umowie. Tu stawiał kropkę. W tych prowincjonalnych samowładcach, przed którymi drżała spokojna ludność bez względu na klasę społeczną, rezerwa tego inżyniera o angielskim

wyglądzie budziła niepokój, oscylujący między czołobitnością a zaczepną postawą. Z biegiem czasu przekonali się wszyscy, że niezależnie od tego, która z partii bierze górę, ten człowiek pozostaje zawsze w stałym kontakcie z wyższymi władzami w Santa Marta. Było to faktem i doskonale tłumaczyło inny fakt, ten mianowicie, że Gouldowie nie byli wcale tak bogaci, jak to mógł przypuszczać naczelny inżynier nowo budującej się kolei żelaznej. Idąc za wskazówką don Joségo Avellanosa, który był człowiekiem dobrej rady (jakkolwiek okrutne przejścia za rządów Guzmana Bento uczyniły go nieśmiałym), Karol Gould wystrzegał się gromadzenia kapitałów, niemniej w granie rezydentów-cudzoziemców obdarzano go powszechnie mianem „króla" Sulaco" (a choć to miała być ironia, kryło się pod nią głębokie przeświadczenie, że tak jest istotnie). Pewien przedstawiciel palestry w Costaguanie, słynny ze swej zręczności i dobrego charakteru, członek znakomitej rodziny Moraga posiadającej rozległe włości w dolinie Sulaco, bywał pokazywany cudzoziemcom — z odcieniem tajemniczości i szacunku — jako agent kopalni San Tomé: „polityczny agent, rozumie pan". Odznaczał się wysokim wzrostem, czarnymi faworytami i był człowiekiem dyskretnym. Wiedziano, że ma łatwy dostęp do ministrów i że liczni generałowie costaguańscy chętnie bywają w jego domu na proszonych obiadach. Z łatwością uzyskiwał audiencje u prezydentów. Prowadził ożywioną korespondencję ze swym wujem, don José Avellanosem, ale listów, o ile nie były one jedynie wyrazem rodzinnych uczuć, nigdy nie powierzał poczcie. Poczta w Costaguanie kontrolowała wszystkie listy bez wyboru, z bezczelną, dziecinną chytrością, charakterystyczną dla niektórych rządów południowoamerykańskich. Trzeba także zaznaczyć, że w okresie, kiedy uruchamiano ponownie kopalnię San Tomé, ten sam poganiacz mułów, którego Karol Gould zatrudniał w swych przed- wstępnych podróżach po Campo, dołączał swą ubogą karawanę do nikłych konwojów przenoszących towary przez górskie przesmyki pomiędzy wyżem Santa Marta i doliną Sulaco. Na tym trudnym i niebezpiecznym szlaku poza wyjątkowymi okolicznościami nie bywa zwykle podróżnych, a potrzeby handlu wewnętrznego w tych stronach nie wymagają szczególnych udogodnień transportowych. Pomimo to poganiacz mułów znajdował w tym widocznie swój interes. Powierzano mu zawsze kilka pakunków, ilekroć wybierał się w drogę. Cerę miał brunatną, postać z gruba ciosaną, spodnie ze skóry koźlej, obróconej sierścią na zewnątrz, i tak sobie podróżował na własnym dziarskim mule, usadowiony nieco powyżej jego ogona, w wielkim kapeluszu odwiniętym nad czołem. Na jego długiej twarzy malował się wyraz błogiej próżni. Dzień po dniu nucił tę samą miłosną piosenkę w minorowym tonie, a od czasu do czasu, nie zmieniając wyrazu, wydawał przenikliwy okrzyk dla pobudzenia swej tropilli człapiącej na przedzie. Wiózł ze sobą przewieszoną przez plecy małą, okrągłą gitarę, a w jukach przy jego drewnianym siodle znajdował się otwór artystycznie wydrążony w drewnie, w który łatwo było wsunąć rulon papieru, wystarczało potem zatkać go i znów przykryć grubym płótnem, aby stał się niewidzialny. Po powrocie do Sulaco człowiek ten miał zwyczaj wylegiwania się całymi dniami na kamiennej ławie pod bramą Casa Gould, naprzeciw okien domostwa Avellanosów, paląc i drzemiąc na przemian, jakby nic go na świecie nie obchodziło. Przed wielu, wielu laty jego matka była główną praczką w tym domu, niezmiernie biegłą w krochmaleniu. On sam urodził się w jednej z haciendas należących do rodziny Avellanosów. Nazywał się Bonifacio i don José, udając się około godziny piątej do doñy Emilii, w przejściu przez ulicę zawsze odpowiadał skinieniem ręki lub gło- wy na jego pokorny ukłon. Dozorcy obu domów ugwarzali z nim leniwie; łączyła ich zażyłość pełna powagi. Wieczory poświęcał grze w karty, a gdy był w świątecznym a hojnym nastroju, odwiedzał dziewczęta peyne d'oro na bocznych uliczkach przedmieścia. On także był człowiekiem dyskretnym.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Ludzie, których ciekawość lub interes przywiodły do Sulaco, w latach poprzedzających budowę kolei, muszą pamiętać, do jakiego stopnia kopalnia San Tonie unormowała życie tej odległej prowincji. Jej wygląd zewnętrzny jeszcze się wówczas tak nie zmienił, jak się ponoć zmienił w następnych latach. Dziś, o ile mi wiadomo, tramwaje kursują po ulicy Konstytucji, a dobre drogi jezdne sięgają w głąb kraju, do Rancon i innych wiosek, w których zagraniczni kupcy tudzież miejscowi ricos posiadają nowoczesne wille. Wielkie składy kolejowe mieszczą się tuż koło portu, wzdłuż którego ciągnie się bulwar z szeregiem magazynów na towary, a władze portowe miewają już podobno poważne kłopoty z zorganizowaną siłą roboczą. W dawnych czasach nie słyszało się o podobnych rzeczach. Wprawdzie tak zwani cargadores portowi tworzyli krnąbrne bractwo, pozostające zawsze pod wezwaniem jakiegoś patrona, bractwo złożone z wszelkiego rodzaju szumowin, które strajkowało regularnie w dzień walki byków, z czym nie mógł sobie poradzić nawet Nostromo u szczytu swej potęgi. Jednakże nazajutrz po takiej fiesta, zanim jeszcze indiańskie przekupki otworzyły swoje parasole na plaza, zanim śnieżny szczyt Hi- gueroty zarysował się blado nad miastem na czarnym jeszcze niebie, powrót do pracy był już niechybnie zapewniony dzięki pojawieniu się jeźdźca, który przelatywał jak widmo na srebrzystej klaczy. Jego rumak pędził poprzez obskurne zaułki i opłotki zagród obrośnięte chwastami, okolone wałami dawnych fortyfikacji, mijał ciemne skupiska nie oświetlonych lepianek, przypominających obory lub psie budy. Jeździec walił głowicą rewolweru w drzwi niskich pulperias , koślawych chałupek, przylepionych do ruin szlachetnych murów, w ściany drewnianych szop tak licho skleconych, że w przerwach pomiędzy uderzeniami dolatywały z wewnątrz odgłosy chrapania i sennych pomruków. Nie schodząc z siodła wywoływał ludzi groźnym głosem po nazwisku, raz i drugi. Ospałe odpowiedzi, gniewne, pojednawcze, wściekłe lub żartobliwe, czasem błagalne, rozlegały się w głuchej ciemności i podczas gdy jeździec milcząco czekał na swym koniu, poczynały wyłaniać się pojedyncze ciemne postacie, zakłócające swym kaszlem ciszę powietrza. Czasem jakiś niski glos kobiecy odzywał się pokornie z otworu okiennego. „On już idzie, idzie, señor!" — i jeździec czekał dalej na swym nieruchomym wierzchowcu. Zdarzały się jednak wypadki, kiedy musiał zeskoczyć z siodła, a wtedy, po krótkiej, dzikiej walce, wśród zduszonych przekleństw i złorzeczeń wylatywał przez drzwi chaty czy pulperii jakiś cargador, głową naprzód i z rozłożonymi rękami, by paść jak długi pod przednie kopyta srebrzystej klaczy, która tylko strzygła zgrabnymi uszkami. Nawykła widać do tych spraw; zaś pokonany buntownik dźwigał się z ziemi i szybko uchodził spod rewolweru Nostroma, zataczając się nieco po uliczkach i mamrocząc ciche przekleństwa. O wschodzie słońca, gdy kapitan Mitchell, jeszcze w nocnym stroju, wychodził na drewniany balkon ciągnący się wzdłuż samotnego budynku Kompanii O. S. N. na wybrzeżu, dostrzegał już krążące barki przewozowe i postacie uwijające się dokoła okrętowych dźwigni. Mógł też wtedy słyszeć pokrzykiwania niezrównanego Nostroma, który, rozstawszy się już z koniem, przybrany w kraciastą koszulę i czerwony pas śródziemnomorskiego marynarza, rzucał stentorowym głosem rozkazy poprzez całe molo. Jeden taki chłop na tysiąc! Postęp natury technicznej wprowadzony przez cywilizację, postęp, który niszczy indywidualny charakter starych miast, narzucając im stereotypowe udogodnienia nowoczesne, nie przeniknął jeszcze do Sulaco, jednakże sam fakt uruchomienia kopalni San Tomé nowoczesny sam w sobie, począł już wywierać lekko dostrzegalny wpływ na staroświecki wygląd tego miasta, z jego charakterystycznymi sztukateriami na fasadach domów, jego zakratowanymi oknami i powagą

wielkich, żółtobiałych murów klasztornych, dziś opustoszałych, otoczonych rzędami ciemnozielonych cyprysów. Istnienie kopalni zmieniło także charakter tłumów zbierających się w dni świąteczne na plaza przed otwartym portalem katedry. Odświętnym strojem górników w San Tomé stały się białe ponchos z zielonym pasem, tudzież białe kapelusze obszyte zielonym sznurem, artykuły w dobrym gatunku, które mogli tanio nabywać w składach administracji. Potulny Cholo, przybrany w te barwy (niezwykłe w Costaguanie), jakoś rzadko teraz bywał bity niemal do śmierci za brak szacunku okazany miejskiej policji, rzadziej mu się też przydarzało być schwytanym na lasso przez lancerosów werbujących po dro- gach żołnierzy, co nazywało się dobrowolnym zgłaszaniem się do wojska, a było niemal legalną metodą uprawianą w republice. Całe wsie szły w ten sposób na ochotnika, a don Pépé, rozmawiając o tym z panią Gould, beznadziejnie wzruszał ramionami: — Cóż pani chce? Biedni ludzie! Pobrecitos! Pobrecitos! Jednakże państwo musi mieć żołnierzy! Tak przemawiał z punktu widzenia zawodowego don Pépé, eks-bojownik z obwisłym wąsem, orzechową cerą, wychudłą twarzą i wygoloną szczęką, jakby odlaną z żelaza, co nadawało mu wygląd konnego pasterza z wielkich, południowych llanos . — Jeśli chcecie posłuchać, señores, co wam powie stary oficer Paeza — tymi słowy rozpoczynał każdą przemowę w arystokratycznym klubie w Sulaco, do którego został przyjęty w nagrodę za dawne usługi oddane sprawie Federacji. Ten klub, założony w dniach ogłoszenia proklamacji o niepodległości Costaguany, szczycił się z posiadania wielu nazwisk bojowników o wolność pośród swych założycieli. Wielokrotnie zamykany przez arbitralne rządy, pamiętający wyroki skazujące na wygnanie i jednorazową, całkowitą masakrę swych członków, zgromadzonych na posępnym bankiecie na rozkaz gorliwego wojskowego commandante (ciała ich zostały później obnażone i wyrzucone przez okna na plaza przez najplugawszy motłoch) — w chwili obecnej odzyskał swoje prawa i spokojnie się rozwijał. Otworzył teraz i przed cudzoziemcami gościnne podwoje swych dużych, chłodnych komnat mieszczących się w historycznej, frontowej części budynku, który był niegdyś rezydencją wysokiego dygnitarza Inkwizycji. Dwa skrzydła pałacu o zabitych na głucho drzwiach kruszały, zaś młody gaik pomarańczowy, który wyrósł na nie zabrukowanym patio, osłaniał całkowitą ruinę części domu położonej w głębi, naprzeciw bramy. Wchodziło się z ulicy jakby do odosobnionego sadu i natrafiało się na schody bardzo zniszczonych stopniach, strzeżone przez omszały posąg jakiegoś świętego biskupa w infule i z pastorałem, o pięknych, kamiennych rękach skrzyżowanych na piersi; biskup zdawał się pokornie znosić zniewagę, jaką musiał dla niego przedstawiać utrącony nos. Z góry przyglądali się wchodzącemu gościowi służący o czekoladowych twarzach i czarnych pokudłanych włosach, jego uszu dobiegał stukot bilardowych kul, a wszedłszy na schody dostrzegał zazwyczaj w pierwszej, jasno oświetlonej sali postać don Pépégo, siedzącego sztywno na krześle z prostopadłym oparciem. Poruszał on wąsami sylabizując jakąś starą gazetę z Santa Marta, trzymaną na odległość ramienia od oczu. Jego kary koń, nieczułe, lecz wytrzymałe bydlę, z głową kształtu młota, stał przez ten czas na ulicy drzemiąc nieruchomo pod olbrzymim siodłem i dotykając nieledwie nozdrzami kamienia chodnika. Gdy don Pépé „zjeżdżał z gór" (według określenia często używanego w Sulaco), można go było także spotkać w salonie Casa Gould. Pełen skromnej pewności siebie zasiadał w pewnej odległości od stoliczka z herbatą i ze ściśniętymi kolanami, z dobrotliwym a figlarnym błyskiem w głęboko osadzonych oczach wtrącał do ogólnej rozmowy swoje ironiczne uwagi. Ten człowiek posiadał jakąś zdrową, zabarwioną humorem przenikliwość i pewną dozę wrodzonej humanitarności, którą się często spotyka u starych żołnierzy wypróbowanej odwagi, oswojonych w ciągu swej służby z wielu rozpaczliwymi sytuacjami. Don Pépé nie znał się oczywiście wcale na górnictwie, ale jego funkcja polegała na czym innym. Miał nadzór nad całą ludnością zamieszkującą terytorium kopalni, a to terytorium rozciągało się od wylotu wąwozu do miejsca, w którym droga, wyłaniając się z podnóża gór, wchodzi na równinę poprzez strumień przecięty małym drewnianym mostem pomalowanym na kolor zielony. Ta barwa, oznaczająca nadzieję, była także kolorem przyswojonym przez kopalnię.

Opowiadano sobie w Sulaco, że „tam, na San Tomé"., don Pépé przechadza się szybkim krokiem, z okazałą szablą u boku, w zniszczonym mundurze ze srebrnymi, mocno zrudziałymi naramiennikami majora. Większość górników rekrutujących się z Indian o wielkich, dzikich oczach nazywało go taita (ojciec), gdyż bosonoga ludność Costaguany obdarza tym mianem każdego, kto nosi buty. Basilio, przyboczny mozo don Carlosa i zwierzchnik służby w Casa Gould, w dobrej wierze, iż się majorowi ten tytuł należy, zaanonsował go pewnego razu uroczystymi słowy: — Przybył el señor gobernador. Don José Avellanos, obecny w salonie państwa Gouldów i zachwycony trafnością tej nazwy, powitał nią żartobliwie starego majora, gdy ten ukazał się w drzwiach wejściowych. Don Pépé uśmiechnął się tylko pod wąsem, jakby chciał powiedzieć: „Mogliście znaleźć gorsze przezwisko dla starego żołnierza." Więc pozostał el señor gobernador, żartując sobie dalej ze swego urzędu i zasięgu władzy. W rozmowach z panią Gould zapewniał ją z przesadą pełną humoru: — Dwa kamienie nie zetkną się ze sobą, aby gobernador nie usłyszał ich zderzenia. I z wszechwiedzącą miną stukał wskazującym palcem w ucho. Nawet wtedy, gdy liczba samych górników wzrosła do sześciuset i więcej, zdawał się znać każdego z osobna. Umiał nazwać po imieniu niezliczonych José'ów, Manuelów i Ignacych, wiedział, z jakiej kto pochodzi wioski (a wiosek było trzy, zamieszkanych przez górników: primero, segundo, tercero ). Rozpoznawał ich nie tylko po płaskich, smętnych twarzach, które pani Gould wydawały się zupełnie jednakowe, jakby odlane z jednej formy, drążonej rylcem cierpienia i cierpliwości ich przodków, ale także po niezliczonych odcieniach pleców, miedzianych, czerwonobrunatnych lub brunatnoczarnych. Górnicy pracowali na dwie zmiany i gdy mijali się na otwartej platformie przed wejściem do głównego szybu, półnadzy, w płóciennych spodniach i skórzanych czapkach chroniących czaszki, tworzył się niebywały tłok, w którym kłębiły się tylko nagie członki, podniesione kilofy i rozkołysane latarki przy akompaniamencie głośnego klekotu sandałów. W czasie przerwy w pracy indiańscy chłopcy wspierali się leniwie o rząd pustych lorek, przesiewacze i skalnicy siedzieli w kucki na piętach ćmiąc długie cygara. Wielkie drewniane rynny, schodzące ukośnie poprzez krawędź platformy przed tunelem, teraz ucichły, słychać było tylko nieustanny, gwałtowny szum wody w otwartych korytach obok plusku i dudnienia obracających się kół turbiny i głuchego, miarowego łomotu stęporów kruszących na miazgę drogocenną skałę w szybie położonym niżej. Kierownicy poszczególnych grup, wyróżniający się miedzianym medalem na nagiej piersi, prowadzili w szyku swoje ekipy. Wreszcie kopalnia wchłaniała połowę milczącej gromady, podczas gdy druga odpływała długim rzędem w dół, ścieżkami w zakosy, wiodącymi w głąb wąwozu. Wąwóz był głęboki i na niższych jego zboczach widniała wstęga roślinności okalającej skały, jaskrawo oświetlone słońcem. Na tej wąskiej, zielonej wstędze odznaczały się na kształt trzech grubych węzłów trzy kępy bananów, rozłożystych palm i innych drzew ocieniających wioski: pierwszą, drugą i trzecią, wioski, które zamieszkiwali górnicy z kopalni Goulda. Skoro tylko po koczowiskach pasterskich na Campo rozeszła się wieść, że istnieje miejsce, gdzie ludziom zapewniają pracę i bezpieczeństwo, całe rodziny ruszyły w stronę masywu Higueroty, zbliżając się na kształt wzbierających wód powodzi do rozpadlin i wąwozów skalnych błękitniejącego w dali łańcucha Sierry. Na czele szedł zwykle ojciec, w spiczastym kapeluszu słomkowym, potem matka ze starszymi dziećmi, za nimi zaś nierzadko maleńki osiołek. Wszyscy dźwigali jakieś brzemię, z wyjątkiem przewodnika, a czasem też dorosłej córki, chluby rodu, która kroczyła boso, wyprostowana jak strzała, z kruczoczarnymi warkoczami i dumnym profilem, nie obarczona żadnym ciężarem poza małą gitarą miejscowego wyrobu i parą miękkich sandałów przewieszonych przez plecy. Na widok tych wędrownych tłumów, ciągnących po wszystkich rozstajnych drogach na rozległych pastwiskach lub obozujących po obu stronach królewskiego gościńca, konni podróżni wymieniali między sobą uwagi: — Wszyscy ciągną do kopalni San Tomé. Jutro zobaczymy ich jeszcze więcej. I bodąc konie ostrogami w zapadającym zmroku rozprawiali o wielkiej nowinie krążącej po prowincji, o kopami San Tomé. Jakiś bogaty Anglik miał ją uruchomić. A może nie Anglik? Quien sabe! W każdym razie cudzoziemiec rozporządzający wielkimi pieniędzmi. O tak, praca już się

rozpoczęła. Ludzie, którzy pognali stado czarnych byków na zapowiedzianą corridę do Sulaco, opowiadali, że z krużganka posady w Rin- con, miejsca oddalonego o niepełną milę od miasta, widać w górach ponad drzewami mrugające światełka. Widziano także kobietę w męskim kapeluszu na głowie, siedzącą bokiem na koniu, i to nie w kolebce na to przeznaczonej, ale na czymś w rodzaju siodła. Czasem wspinała się także piechotą po górskich ścieżkach. Kobietainżynier, nic innego. — Cóż za absurd! To niemożliwe, señor! — Si, si! Una Americana del norte. — A jeśli tak! Jego wielmożność wie, co mówi. Una Americana! Tak! To musi być coś w tym rodzaju. I śmiali się trochę ze zdziwieniem i wzgardą, śledząc przy tym bacznie cienie na drodze, podróżując bowiem późnym wieczorem po Campo bywa się narażonym na spotkanie ze złymi ludźmi. Don Pépé znał nie tylko wszystkich mężczyzn, ale umiał jednym bystrym, uważnym spojrzeniem odróżnić każdą kobietę, dziewczynę lub wyrostka na podlegającym mu terenie. Tylko drobny narybek wprawiał go czasem w zakłopotanie. Spotykało się często starego majora przechadzającego się po uliczkach w towarzystwie padre; przyglądali się obaj w zamyśleniu gromadkom spokojnych, brunatnych dzieci, naradzając się przyciszonym głosem, jak je rozpoznać, lub zadając wnikliwe pytania tyczące małego, statecznego urwipołcia, który kroczył środkiem drogi nago i poważnie, z cygarem w dziecinnych ustach i różańcem, ściągniętym prawdopodobnie matce, a zwisającym, gwoli ozdoby, zwojem paciorków aż na okrągły jego brzuszek. Obaj pasterze górniczych owieczek, duchowny i świecki, żyli w wielkiej ze sobą przyjaźni. Z doktorem Monyghamem, opiekunem sanitarnym, który przyjął tę godność z rąk pani Gould i mieszkał w budynku szpitalnym, nie było już takiej zażyłości. Nikt właściwie nie przyjaźnił się z el señor doktorem, który ze swą spuszczoną głową, skrzywionymi ramionami, sardonicznym uśmiechem i ukośnym, zgorzkniałym spojrzeniem czynił wrażenie tajemnicze i niepokojące. Tamte dwie władze współdziałały zgodnie. Ojciec Roman, mały, zasuszony, żwawy, z mnóstwem zmarszczek dokoła okrągłych oczu, z ostrą brodą i nieodstępną tabakierką, był także starym wiarusem; wyspowiadał wiele dusz na polach bitew republiki klęcząc przy konających na zboczach gór, wśród traw wysokich lub w mroku lasów; słuchał tych spowiedzi, wchłaniając w nozdrza zapach prochu, przy szczęku odwodzonych muszkietów, przy świście i klekotaniu kul. I cóż w tym było złego, że wczesnym wieczorem grali sobie zatłuszczoną talią kart partyjkę na plebanii do chwili, gdy don Pépé wychodził na inspekcję, by przed nocą sprawdzić, czy wszyscy dozorcy kopalni (a był to oddział przez niego zorganizowany) znajdują się na swych posterunkach? Przed dokonaniem tego ostatniego obowiązku don Pépé przypasywał starą szablę, a czynił to na werandzie białego domostwa w stylu wybitnie amerykańskim, które ksiądz Roman nazywał plebanią. W pobliżu stał długi, niski, ciemny budynek ze spadzistym dachem, przypominający stodołę ozdobioną na szczycie drewnianym krzyżem. Była to kaplica kopalni. Tam ksiądz Roman codziennie odprawiał mszę przed ciemnym obrazem w ołtarzu, przedstawiającym Zmartwychwstanie — odwaloną płytę grobową z szarego kamienia i unoszącą się nad nią niepomiernie długą postać w aureoli bladego światła, na pierwszym zaś planie brązowoczerwonej barwy — rozciągniętego na ziemi legionistę o ciemnej skórze, z hełmem na głowie. — Ten obraz, moje dzieci — mawiał ksiądz Roman do swych owieczek — muy lindo e marovilloso , ten obraz, który tu oglądacie, zawdzięczamy wspaniałomyślności małżonki naszego señora adminislradora. Obraz został namalowany w Europie, w kraju, gdzie rodzą się święci i gdzie dzieją się cuda, a który jest znacznie większy niż nasza Costaguana. Wypowiedziawszy te słowa wciągał z namaszczeniem szczyptę tabaki do nosa. Ale gdy pewnego razu jakiś ciekawy słuchacz zapytał go, gdzie leży Europa, w górę czy w dół wybrzeża, ksiądz Roman chcąc pokryć zakłopotanie stał się surowy i pełen rezerwy. — Nie ulega wątpliwości, że leży niezmiernie daleko. Ale ciemni grzesznicy, tacy jak wy w San Tomé, powinni raczej poważnie zastanawiać się nad groźbą potępienia wiecznego niż dociekać tajemnic wielkości tej ziemi, jej krajów i ludów, gdyż są to tajemnice przekraczające bezwzględnie

zdolność waszego zrozumienia. Po wymianie uprzejmości: „dobranoc, padre", „dobranoc, don Pépé", gobernador odchodził wielkimi, ciężkimi krokami podtrzymując szablę przy boku, pochylony naprzód, i znikał w mroku. Od tej chwili żartobliwy nastrój stosowany przy niewinnej grze w karty o parę cygar lub o garść yerba ustępował surowemu poczuciu obowiązku oficera lustrującego placówki obozującej armii. Ostry gwizd świstawki zawieszonej na szyi majora wywoływał natychmiast przeraźliwy odzew wielu innych świstawek, do czego dołączało się ujadanie psów; hałas ten z wolna przycichał począwszy od górnej części wąwozu, po czym wśród zupełnej już ciszy dwaj serenos pełniący straż na moście wyłaniali się z ciemności i bezszelestnie podchodzili do swego zwierzchnika. Po jednej stronie drogi długi budynek — magazyn kopalni — zamknięty był na głucho, drugi, jeszcze dłuższy, o białych ścianach i z werandą, położony naprzeciw pierwszego, mieścił w sobie szpital. Świeciło się tam w dwóch oknach izby stanowiącej kwaterę doktora Monyghama. Ciemność, nagrzana promieniowaniem rozpalonych skał, zdawała się tak zastygła, że nawet delikatne listowie drzew pieprzowych nie poruszało się wcale. Don Pépé stał chwilę spokojnie naprzeciwko dwóch nieruchomych serenosów; po czym znienacka wysoko na stromej powierzchni góry, na której mrugały pojedyncze pochodnie jak kropelki ognia spadające z wielkich jarzących się powyżej świateł, zaczynały rozbrzmiewać detonacje. Wysadzano skały zawierające kruszce. Ogłuszający huk, jakby nabierając szybkości i wagi, wpadał pomiędzy ściany wąwozu i odbijając się o nie staczał się w dolinę z pomrukiem grzmotu. Pasadero z Rincon gotów był przysiąc, iż w ciche noce, nasłuchując z progu domu, słyszy odgłosy burzy toczącej się nad górami. W wyobrażeniach Karola Goulda odgłosy te powinny były docierać do najdalszych krańców prowincji. Gdy nocą jeździł do kopalni, głuchy pomruk wychodził na jego spotkanie, łowił go uchem na skraju małego lasku położonego tuż za Rincon. Nie było wątpliwości, że to góra wyrzuca z siebie strumień skarbów pod stępory, a w jego sercu odgłos ten brzmiał jak szczególnej mocy proklamacja rzucona całemu krajowi; było w tym cudowne piękno dokonanego dzieła, ziszczenie śmiałych zamierzeń. Od dawna znał to uczucie. W wyobraźni słyszał wybuchy już owego wieczora, gdy oboje z żoną po przebyciu krętej drogi przez las ściągnęli koniom cugle nad strumieniem, spoglądając po raz pierwszy na wąwóz zarośnięty gąszczem jak dżungla. Gdzie- niegdzie wychylały się stamtąd głowy palm. W głębokiej rozpadlinie położonej za zakrętem góry San Tomé (kwadratowego kształtu jak blokhauz) połyskiwała wstęga wody jasną, szklistą smugą pośród ciemnozielonych, ciężkich festonów drzewiastych paproci. Jadący w ich asyście don Pépé, wysunąwszy się z koniem naprzód, wyciągniętą ręką wskazał na wąwóz i oznajmił drwiąco uroczystym głosem: — Oto istny raj węży, señora. Po czym wszyscy zawrócili konie z powrotem do Rincon, aby tam spędzić noc. Alcalde, stary, chudy Moreno, sierżant z czasów Guzmana Bento, z należnym szacunkiem wyniósł się ze swego domu wraz z trzema pięknymi córkami, aby zrobić miejsce dla zagranicznej señory tudzież dla wielmożnych caballeros. Jedyną rzeczą, o którą w zamian prosił Karola Goulda (wziął go bowiem za tajemniczą osobistość urzędową), było przypomnienie wysokim władzom — el gobierno supremo — o wypłacaniu mu renty wynoszącej około dolara miesięcznie, do pobierania której czuł się uprawniony. Prostując po żołniersku swe zgięte plecy twierdził, iż renta została mu obiecana „przed wielu, wielu laty za zasługi wojenne w walkach z dzikimi Indianami, gdy byłem jeszcze młody, señor". Wodospad już nie istniał. Przepyszne paprocie drzewiaste, zawdzięczające swój wzrost rozpylającym się bryzgom piany, uschły wokół wyschniętego źródła, a długa rozpadlina stała się rodzajem kanału, w którym zatrzymywały się kopalniane odpadki. Strumień wytryskujący wyżej, a obecnie uregulowany, wlewał swe wody do otwartych rynien z wydrążonych pni drzewnych wspartych na kozłach i zasilał turbiny poruszające stępory na niższym płaskowyżu — il mesa grande — góry San Tomé. Jedynym wspomnieniem wodospadu z jego zdumiewającą florą, tego, rzekłbyś, wiszącego ogrodu nad skalnymi ścianami wąwozu, pozostał akwarelowy szkic pani Gould. Namalowała go kiedyś pośpiesznie, siedząc na polance oczyszczonej z krzewów, w cieniu

słomianego dachu wspartego na trzech żerdziach — pomysłu don Pépé. Pani Gould przypatrywała się wszystkiemu od początku oczyszczania tej dżungli, budowaniu drogi, przeprowadzaniu nowych ścieżek na spadzistym stoku San Tomé. Tygodniami całymi mieszkała tam z mężem, wskutek czego tak rzadko przebywali w Sulaco, że pojawienie się powozu Gouldów na Alameda budziło ogólne podniecenie. Stateczne señoras i czarnookie señoritas, jeżdżące w uroczystych landach familijnych po ocienionych alejach, witały panią Gould trzepotaniem białych rączek: „Doña Emilia powróciła z gór!" Ale nie na długo. Po paru dniach doña Emilia znowu „wracała w góry", a jej wypieszczone muły miały zapewniony wypoczynek przez dłuższy czas. Była świadkiem budowy pierwszego domu wzniesionego na niższym mesa, a przeznaczonego na biura i na kwaterę don Pépégo; odczuła w sercu poryw wdzięczności usłyszawszy dudnienie pierwszego wagoniku z ładunkiem, który spuszczano po jedynej wykończonej pochylni, a gdy stojąc w zupełnym milczeniu u boku męża przyglądała się uruchomieniu pierwszej baterii stęporów, zbladła i zziębła ze wzruszenia. Gdy zaś zabłysły wśród nocy ognie pod pierwszym rzędem retort, nie poszła spocząć na przygotowanej dla siebie pryczy w pustych jeszcze murach domu, dopóki nie zobaczyła pierwszej gąbczastej bryły srebra, wydanej na świat na niepewne losy z ciemnej czeluści kopami Gouldów. Ze skwapliwością, od której drżały jej ręce, ręce, którym obca była chciwość, dotykała pierwszej sztaby srebra, ciepłej jeszcze po przetopieniu, i w fantastycznej ocenie potęgi tego kawałka metalu nadała mu w wyobraźni jakąś usprawiedliwiającą abstrakcyjną wartość, dopatrując się w nim nie realnego przedmiotu, lecz czegoś nienamacalnego, o daleko sięgającym znaczeniu, czegoś, co było wyrazem pragnień lub urzeczywistnieniem zasady. Don Pépé, niezmiernie zainteresowany, spoglądał na ten przedmiot przez jej ramię z uśmiechem, który tworzył podłużne bruzdy na jego twarzy, czyniąc ją podobną do skórzanej maski o dobrotliwie diabelskim wyrazie. — O, jakby muchachos z bandy Hernandeza chcieli posiąść taki skromny przedmiocik, który, por Dios , wygląda jak kawałek cyny. Słynny zbój Hernandez był ongiś nieszkodliwym, małym ranchero, dopóki w czasie wojny domowej nie porwano go z domu w szczególnie niegodziwy sposób i nie wcielono przemocą do wojska. Jako żołnierz zachowywał się wzorowo aż do chwili, kiedy korzystając ze sprzyjającej okoliczności zamordował swego pułkownika i uciekł z szeregów. Z bandą dezerterów, którzy obrali go swoim wodzem, schronił się w dzikich i bezwodnych ostępach Bolson de Tonoro. Okoliczne haciendas składały mu haracz w postaci koni i bydła; opowiadano sobie niestworzone historie o siłach, jakimi rozporządzał, a także o przedziwnych ucieczkach od grożącego mu pojmania. Wjeżdżał często samopas do wiosek i miasteczek rozrzuconych po Campo, z dwoma rewolwerami u pasa, szedł prosto do sklepu lufo składu, wybierał stamtąd, co chciał, i odchodził nie zaczepiany przez nikogo, a zawdzięczał to trwodze, jaką budziły jego czyny i odwaga. Ubogich wieśniaków pozostawiał zazwyczaj w spokoju, zamożniejszych napadał na dro- gach i obrabowywał, a najgorszy los spotykał urzędników państwowych, którzy mieli nieszczęście wpaść w jego ręce; tym garbował po prostu skórę. Liniowi oficerowie nie lubili, aby wspominano nazwisko Hernandeza w ich obecności. Jego podwładni jeżdżący na kradzionych koniach kpili sobie z pogoni zawodowej kawalerii, na którą urządzali mistrzowskie zasadzki, zaczajeni w załamaniach gruntu jak w fortecy. Wysyłano przeciwko nim ekspedycje karne, wyznaczono nagrodę za głowę Hernandeza, czyniono także próby, oczywiście podstępne, wchodzenia z nim w układy, lecz to wszystko nie zakłócało w najmniejszym stopniu normalnego rozwoju jego kariery. Aż wreszcie naczelnik urzędu skarbowego z Tonoro, ubiegając się o sławę poskromiciela groźnego zbója, obyczajem iście costaguańskim ofiarował Hernandezowi pewną sumę pieniędzy i zapewnienie bezpiecznego wyjazdu za granicę w zamian za wydanie członków swej bandy. Ale Hernandez nie był snadź ulepiony z tej samej gliny co znamienici politycy wojskowi i konspiratorzy z Costaguany. Mądrze obmyślany, choć pospolity fortel (cudownie skuteczny, gdy chodzi o uśmierzanie rewolucji) zawiódł w stosunku do wodza zwykłych salteadores. Sprawa przedstawiała się zrazu dla dygnitarza pomyślnie, lecz zakończyła się smutno dla szwadronu lanceros ukrytych (na polecenie naczelnika urzędu skarbowego) w pewnej kotlinie, do której Hernandez obiecał zaprowadzić swoich

podwładnych, nie podejrzewających zasadzki. Zjawili się rzeczywiście o umówionej porze, ale pełzając na rękach i kolanach przez gąszcze, aby w pewnej chwili zdradzić swą obecność gradem kul, które opróżniły wiele siodeł. Ci, co ze szwadronu ocaleli, powrócili galopem do Tonoro. Opowiadano, że ich dowódca (który mając lepszego konia znacznie ich wyprzedził) upił się później rozpaczliwie i pobił klingą szabli ambitnego dygnitarza w obecności jego żony i córek. Miała to być kara za ściągnięcie hańby na armię narodową. Najwyższy urzędnik cywilny z Tonoro popadł w omdlenie, co skłoniło jego wielce wrażliwego wojskowego kolegę do skopania go po całym ciele i rozorania mu twarzy i szyi ostrogami. Ta plotka z dalekiego Campo, charakteryzująca tak dosadnie wielkorządców Costaguany wraz ze stosowanym przez nich uciskiem, z ich nieudolnością, niedorzecznymi metodami, zdradzieckimi podstępami i dzikim zezwierzęceniem dawno dotarła do uszu pani Gould. Fakt, że przyjmowano podobne rzeczy bez napiętnowania w kołach ludzi inteligentnych, wykształconych i odznaczających się prawością charakteru, uważając je za naturalne i nieuniknione, był jednym z tych objawów powszechnego znikczemnienia, które doprowadzało panią Gould do granic rozpaczy. Wpatrując się w sztabkę srebra potrząsnęła przecząco głową na uwagę wypowiedzianą przez don Pépégo. — Gdyby nie bezprawie i tyrania waszych rządów, don Pépé, wielu zbrodniarzy, którzy dziś służą Hernandezowi, żyłoby spokojnie i szczęśliwie z pracy swoich rąk. — Señora! — wykrzyknął z zapałem don Pépé — to prawda! Zdawałoby się, że Bóg udzielił pani daru wglądania w ludzkie serca. Pani widziała ich przy pracy, doña Emilio, łagodnych jak baranki, cierpliwych jak ich własne burros, mężnych jak lwy. Ja, który tu stoję przed panią, señora, prowadziłem ich niegdyś pod lufy karabinów za czasów Paeza, który był wspaniałomyślnym człowiekiem i tak odważnym, że tylko stryj don Carlosa mógł, o ile wiem, porównywać się z nim. Nic dziwnego, że mamy teraz bandytów na Campo, gdy rządzą nami sami złodzieje, oszuści i krwawe makaki z Santa Marta. Jednakże, mimo wszystko, bandyta jest bandytą i musimy zaopatrzyć się w pół tuzina dobrych winchesterów przewożąc srebro do Sulaco. Podróż pani Gould z eskortą towarzyszącą pierwszemu transportowi srebra do Sulaco była ostatnim epizodem tego, co zwykła nazywać „swoim obozowym życiem", po czym osiedliła się już na stałe w miejskim domu, jak przystało na żonę administratora tak poważnej instytucji, jaką była kopalnia San Tomé. Gdyż kopalnia San Tomé stawała się rzeczywiście instytucją skupiającą wokół siebie to wszystko, co na przestrzeni tej prowincji wymagało dla swego istnienia porządku i gwarancji trwałości. Zdawało się, iż z górskiego wąwozu spływa na ten kraj bezpieczeństwo. Władze w Sulaco doszły do wniosku, że im się opłaca pozostawiać kopalnię w spokoju nie wtrącając się do jej spraw i jej ludzi. Karol Gould zaś uważał, że na początek jest to jedyny sposób przemówienia do ich rozsądku i poczucia sprawiedliwości. Ze swą organizacją i ludnością coraz silniej przywiązaną do warsztatu pracy dającego jej przywilej bezpieczeństwa, ze swym arsenałem, swoim don Pépé i uzbrojonym oddziałem serenosów (wśród których znajdowało się podobno niemało wygnańców i dezerterów, a nawet członków bandy Hernandeza), kopalnia stawała się rzeczywistą potęgą w tym kraju. Podczas jednego z kryzysów politycznych pewien wysoki dygnitarz w Santa Marta, w dyskusji nad postępowaniem władz w Sulaco, wykrzyknął z głuchym śmiechem: — I to mają być przedstawiciele rządu? Ci ludzie? Przenigdy! Oni są urzędnikami kopalni, urzędnikami koncesji — ja wam to mówię! Wysoki dygnitarz (będący wtedy u władzy, o cytrynowożółtej twarzy i krótkich kędzierzawych, by nie powiedzieć — wełnistych włosach) posunął się tak daleko w chwilowym rozdrażnieniu, że wygrażając swemu oponentowi pod samym nosem pięścią, wykrzykiwał: — Tak, wszyscy! Milczeć! Mówię, że wszyscy! Polityczny jefé i szef policji, i naczelnik Urzędu Celnego, i generał. Wszystko to urzędnicy tego Goulda! W następnej chwili jakiś przyciszony, stanowczy i przekonywający głos począł wypełniać gabinet ministra, co sprawiło, że uniesienie dygnitarza przygasło przemieniając się w cyniczne wzruszenie ramion. W gruncie rzeczy zdawał się mówić: „Co to mogło szkodzić, skoro nie zapominano i o osobie ministra na jego jednodniowym stanowisku?" Mimo to nieoficjalny agent kopalni San Tomé, pracujący dla dobra sprawy, miewał chwile niepokoju, który przebijał w jego

listach pisanych do don Joségo Avellanosa, brata swojej matki. — Żaden krwawy makak z Santa Marta nie ośmieli się postawić nogi w tej części Costaguany, która leży poza mostem San Tomé — zapewniał don Pépé w rozmowie z panią Gould. — Chyba w charakterze zaproszonego gościa, gdyż nasz señor administrador jest wytrawnym politico. — Znalazłszy się jednak sam na sam z Karolem Gouldem w jego pokoju stary żołnierz mruczał na poły posępnie, na poły wesoło: — Oj, nadstawiamy łbów w tej zabawie... A don José, zwracając się do pani Gould ze słowami: — Imperium in imperio , Emilio, duszo moja — miał przy tym wyraz głębokiego zadowolenia, aczkolwiek zdawało się ono zawierać w sobie odrobinę fizycznego niepokoju. Ale to było może widoczne tylko dla wtajemniczonych. Dla tych ostatnich salon w Casa Gould był niezrównaną ostoją. Pan domu — señor administrador — bywał tu przelotnym gościem. Lata uczyniły go twardym, tajemniczo milczącym; na jego ogorzałej, czerwonobrunatnej, typowo angielskiej twarzy pogłębiły się bruzdy. Widziano go tylko wbiegającego lub wychodzącego z domu, zawsze bowiem albo „tylko co wrócił z gór", albo też „śpieszył do kopalni" na swych chudych nogach kawalerzysty, ze szpicrutą w ręku, dzwoniąc ostrogami. W salonie siadywał zazwyczaj w skromnej żołnierskiej postawie don Pépé, ten llanero, który wśród dzikich, zbrojnych walk bratobójczych potrafił zachować humor i nabrać znajomości świata, a także żołnierskiego dowcipu. Przesiadywał tu także Avellanos, niemal domownik, ogładzony dyplomata, którego wielomówność kryła w sobie dużo mądrych przestróg i delikatnych rad, autor historycznego dzieła o Costaguanie pod tytułem Pięćdziesiąt lat nierządu, dzieła pozostającego w manuskrypcie, gdyż don José uważał za niewskazane „wydanie go na świat" w druku, nawet gdyby się to okazało możliwe. Królowała w tym towarzystwie doña Emilia, której mała, wdzięczna postać za stolikiem z lśniącą zastawą nasuwała porównanie z jasnowłosą czarodziejką. Cała ta czwórka żyła jedną wspólną myślą, jednym i tym samym wyczuciem naprężonej sytuacji i jednym, nigdy nie słabnącym pragnieniem utrzymania za wszelką cenę nienaruszalnego charakteru kopalni. Bywał tu także kapitan Mitchell. Siadywał zwykle nieco na uboczu, pod jednym z wysokich okien salonu, trochę uroczysty, w białej kamizelce, o typowo staroświeckim wyglądzie starannie ubranego starego kawalera. Lekceważono go trochę, czego zupełnie nie dostrzegał; nieświadom najważniejszych spraw, wyobrażał sobie, że tkwi w ich sednie. Zacny ten człowiek spędził trzydzieści lat na morzu, po czym obdarzony, jak się wyrażał, „biletem na wybrzeże", nie mógł nadziwić się doniosłości transakcji (nie mających związku z handlem morskim), dokonywanych na stałym lądzie. Każde wydarzenie wychodzące poza ramy codzienności nazywało się u niego „epokowym wydarzeniem" lub „przełomem dziejowym". W pewnych tylko wypadkach, odrzucając patos i spuszczając głowę o śnieżnobiałych, przylizanych włosach i krótko ostrzyżonych wąsach na czerwonawej, dość przystojnej twarzy mamrotał: — O tak, panie, to był niewątpliwie błąd. Przyjęcie pierwszego transportu srebra z San Tonie w celu załadowania go na jeden ze statków pocztowych Kompanii O.S.N. było dla niego oczywiście „epokowym wydarzeniem". Pudła ze sztywnej, niewyprawnej skóry wołowej mieszczące w sobie sztaby srebra, a zaopatrzone w plecione uchwyty były dość lekkie, by dwóch ludzi mogło je unieść. Serenos szli tedy parami znosząc te pudła po stromej pochyłości, ścieżkami w zakosy, aż do stóp góry. Droga ta wynosiła około pół mili. Potem ładowano je na dwukołowe wozy przypominające obszerne skrzynie z drzwiczkami z tyłu, a do każdego wozu zaprzęgnięte były dwa muły w szpic; wozy te czekały na ładunek pod ochroną uzbrojonych konnych serenos. Don Pépé zamykał po kolei drzwiczki na kłódkę, po czym na znak dany przez niego gwizdkiem muły ruszały z miejsca wśród brzęku ostróg i szczęku karabinów, wśród świstu i uderzeń batów; korowód przejeżdżał przez most graniczny z hukiem grzmotu i wkraczał w orbitę „krwawych makaków i złodziejów" (według określenia don Pépégo). W świetle brzasku chwiały się kapelusze na głowach postaci owiniętych w opończe, z winchesterami przy lędźwiach; spod ich fałdzistych ponchos wychylały się tylko szczupłe, brunatne ręce, dzierżące cugle. Konwój okrążał niewielki lasek, ciągnący się wzdłuż traktu kopalni, posuwał się pomiędzy glinianymi chatami a niskim murem okalającym Rincon, przyspieszał kroku na Camino Real. Poganiano muły, eskorta przechodziła w galop, a don Carlos jechał sam na przedzie, pozostawiając za sobą tuman kurzu, z którego na kształt mglistej wizji wyłaniały się długie uszy

mułów, trzepoczące biało-zielone chorągiewki na wozach, podniesione karabiny i połyskujące białka oczu rozglądających się czujnie pod osłoną wielkich sombreros. W tylnej straży jechał don Pépé prawie niewidoczny w tym dudniącym tumanie kurzu. Z niewzruszonym wyrazem twarzy siedział wyprostowany, unosząc się i opadając w rytm chodu konia, karego smoka o łbie kształtu młota i baraniej szyi, żującego srebrne wędzidło. Rozespani ludzie w zagrodach i ranchos przydrożnych poznawali po grzmiącym odgłosie, że to ładunek srebra ze swoją eskortą zbliża się do zrujnowanych murów miasta od strony Campo. Wychodzili przed drzwi, aby przyjrzeć się, jak ten korowód pędzi przez kamienie i wyboje, z brzękiem, tętentem i strzelaniem z batów; przypominał baterię polową spieszącą na plac boju z niedbałym na pozór rozmachem, a w nienagannym porządku. Daleko na przedzie rysowała się postać señora administradora prowadzącego konwój. W ogrodzonych okólnikach leżących obok drogi swobodnie puszczone konie rozbiegały się na przeciąg chwili w galopie; apatyczne bydło zanurzone po piersi w trawie odpowiadało ryczeniem na hałas przelatującego korowodu; pokorny wieśniak indiański, obejrzawszy się poza siebie, pośpiesznie spychał z drogi objuczonego osiołka i przypierając go do muru osłaniał własnym ciałem, by nie stratowała go eskorta wioząca hen, ku morzu, srebro z gór; gromadka zziębniętych leperos, siadująca u stóp Kamiennego Konia na Alameda, wykrzy- kiwała: Caramba!... widząc, jak konwój w galopie zatacza koło i wpada w pustą ulicę Konstytucji; poganiacze mułów z San Tomé uważali bowiem za punkt honoru i za rzecz jedynie właściwą nie zwalniać biegu i przelecieć przez budzące się miasto z jednego krańca na drugi na kształt diabelskiej wichury. Wczesne słońce oświecało bladożółte, delikatnoróżowe i bladoniebieskie fasady domów o zaryglowanych drzwiach i zakratowanych oknach, spoza których nikt jeszcze nie wyglądał. W szeregu pustych balkonów wzdłuż ulicy, zalanych słońcem, na jednym tylko dostrzegało się białą postać, wysoko, ponad pustym chodnikiem — żonę señora administradora. W aureoli jasnych włosów, niedbale upiętych na małej główce, w muślinowej narzutce z mnóstwem koronek wokół szyi, wychylała się przez poręcz balkonu, aby ujrzeć konwój zmierzający do portu. Odpowiadając uśmiechem na krótkie, przelotne spojrzenie rzucone jej przez męża, śledziła ten pełen zgiełku, a mimo to zdyscyplinowany pochód przesuwający się pod jej stopami, by w końcu przyjaznym skinieniem głowy pozdrowić galopującego za konwojem don Pépégo, który na widok señory skłaniał swą postać w ceremonialnym, pełnym szacunku ukłonie, zataczając niski krąg kapeluszem. Z biegiem lat wydłużał się szereg wozów zamykanych na kłódkę i rosła towarzysząca im eskorta. Co trzy miesiące coraz to pokaźniejszy strumień srebra przepływał przez ulice Sulaco do skarbca Kompanii O.S.N. sąsiadującej z portem, by tam czekać, aż załadują go na okręty płynące w kierunku północnym. Wydajność kopalni zwiększała się i kolosalnie wzrastała jej wartość. Karol powiedział kiedyś do żony w przystępie radości, że na całym świecie nie ma kopalni, która by posiadała takie żyły kruszców jak koncesja Gouldów. Każdy transport srebra przesuwający się pod Casa Gould był dla nich obojga nowym zwycięstwem w walce o pokój w Sulaco. Nie ulega wątpliwości, że początkowym poczynaniom Karola Goulda sprzyjała ta era względnego spokoju, jaka w owym czasie nastała, a także powszechne złagodzenie obyczajów w porównaniu z okresem wojen domowych, kiedy srożyła się żelazna tyrania strasznej pamięci Guzmana Bento. W zamieszkach, które wybuchły pod koniec jego panowania (a te rządy utrzymywały spokój w kraju przez całych piętnaście lat), było może więcej nadętej głupoty, dużo jeszcze okrucieństwa i cierpienia, ale o wiele mniej dawnego, namiętnego fanatyzmu politycznego z jego zaślepieniem i dzikością. Wszystko stało się teraz nikczemniejsze, marniejsze i bardziej godne pogardy, ale przez to samo bez porównania łatwiejsze do pokonania dzięki cynicznej jawności pobudek, które ludźmi kierowały. Było to bezwstydne ubieganie się o zdobycz, a zapasy bogactw kurczyły się z każdym dniem, gdyż unicestwiano każde przedsięwzięcie. I to sprawiło, że prowincja Sulaco, będąca ongiś terenem okrutnych walk i porachunków, stała się teraz poniekąd ziemią obiecaną dla polityków chcących zrobić karierę. Możni tego świata (ci z Santa Marta) rezerwowali stanowiska w dawnej Zachodniej Prowincji dla swoich najbliższych, dla braci, siostrzeńców, dla mężów ulubionych sióstr, dla przyjaciół i zaufanych popleczników lub popleczników bardzo wybitnych, których się może obawiali. W tej błogosławionej prowincji czekały ludzi najwyższe honoraria i największe

możliwości wzbogacenia się, gdyż kopalnia San Tomé posiadała swą własną, nieoficjalną listę płac, której pozycje, ustalone przez Karola Goulda i señora Avellanosa, znane były poza tym jedynie pewnej znakomitej głowie w Stanach Zjednoczonych, człowiekowi, który co miesiąc poświęcał dwadzieścia minut czasu na osobisty wgląd w sprawy kopalni w Sulaco. Jednocześnie wszelkie poczynania w zakresie interesów handlowych, przy poparciu kopalni w San Tomé, rozwijały się w tej prowincji jak najpomyślniej. W politycznym świecie wiadome było powszechnie, że stanowisko w Urzędzie Skarbowym w Sulaco toruje drogę do Ministerstwa Finansów i że to samo dotyczyło innych urzędów, w środowiskach kapitalistycznych zaś, zniechęconych stosunkami w Santa Marta, patrzono na Zachodnią Prowincję jako na ziemię obiecaną zapewniającą bezpieczeństwo szczególnie tym, którzy umieli wejść w porozumienie z administracją kopalni. — „Karol Gould to wspaniały człowiek! Zanim cokolwiek przedsięweźmiesz, zapewnij sobie jego życzliwość. Jeśli możesz, zdobądź sobie list polecający od Moragi, wiesz, tego agenta na usługach króla Sulaco." Nic dziwnego więc, że sir John, przyjechawszy z Europy w celu przygotowania gruntu pod budowę kolei żelaznej, spotykał się w Costaguanie na każdym zakręcie drogi z nazwiskiem (a także przezwiskiem) Karola Goulda. Agent administracji San Tonie rezydujący w Santa Marta (którego sir John ocenił jako wyrobionego i dobrze poinformowanego dżentelmena) walnie się przyczynił do zorganizowania objazdu kraju przez prezydenta, co nasunęło sir Johnowi przypuszczenie, że jest cień prawdy w szeptanej pogłosce, według której koncesja Goulda posiada jakieś olbrzymie ukryte wpływy na bieg państwowych spraw w Costaguanie. Powtarzano sobie mianowicie po cichu, że administracja San Tomé finansowała, przynajmniej częściowo, ostatnią rewolucję, której wynikiem była pięcioletnia dyktatura sprawowana przez don Vincente Ribierę, człowieka o dużej kulturze i o nieposzlakowanym charakterze, obdarzonego mandatem przeprowadzenia reform przez najlepszych przedstawicieli kraju. Poważni, dobrze poinformowani ludzie zdawali się w to wierzyć i przewidywali lepszą przyszłość, ustalanie się praworządności, dobrej woli i porządku w życiu publicznym. „Tym lepiej" — rozumował sir John. Przywykł do działania na wielką skalę; w tym wypadku chodziło o pożyczkę dla państwa i o projekt systematycznej kolonizacji Zachodniej Prowincji; łączyło się to z wielkim planem budowy Centralnej Kolei Żelaznej. Dobra wola, ład, uczciwość i spokój były niezmiernie pożądane dla rozwoju tych wielkich interesów materialnych. Każdy człowiek znający się na rzeczy, a zwłaszcza mogący udzielić pomocy, był cennym sprzymierzeńcem w oczach sir Johna. Nie zawiódł się na „królu Sulaco". Trudności lokalne, zgodnie z przewidywaniem naczelnego inżyniera, same odpadły, bez wstawiennictwa Karola Goulda. W Sulaco sir John był podejmowany z wielkimi honorami, traktowano go jako najdostojniejszego gościa po osobie prezydenta-dyktatora. Fakt ten przyczynił się — być może — do nieukrywanego rozdrażnienia, jakie okazał generał Montero w czasie śniadania wydanego na pokładzie „Junony", tego okrętu, który miał niebawem odpłynąć z Sulaco wraz z prezydentem i dostojnymi gośćmi zagranicznymi, tworzącymi jego świtę. Excellentissimo („nadzieja uczciwych ludzi", jak go nazwał w publicznym toaście don José w imieniu Prowincjonalnego Zgromadzenia w Sulaco) zajmował naczelne miejsce przy długim stole. Na przeciwnym końcu tego stołu umieszczono, jako przedstawiciela Kompanii O.S.N. w Sulaco, kapitana Mitchella, którego ta „historyczna chwila" uczyniła jeszcze uroczystszym: twarz jego stała się purpurowa, a oczy przybrały kamienny wyraz. Wokół niego siedzieli gospodarze tej nieoficjalnej imprezy tudzież kapitan okrętu i paru pomniejszych urzędników z wybrzeża. Ci jowialni, czar- niawi panowie rzucali wesołe spojrzenia na butelki szampana, które ukazały się za plecami gości w rękach posługaczy okrętowych. Bursztynowe wino zakipiało w kielichach wypełniając je pianą po same brzegi. Karolowi Gould wyznaczono miejsce koło jakiegoś zagranicznego posła, który, jakby od niechcenia, prawił coś o polowaniach. Jego blada, nalana twarz, ze zwisającym, żółtym wąsem i monoklem w oku, stanowiła taki kontrast z sąsiadem, że señor administrador zdawał się być dwakroć bardziej niż zwykle opalony na płomienistoczerwony kolor i stokroć żywszy pomimo swego milczenia. Don José Avellanos stykał się łokciem z innym zagranicznym dyplomatą, ciemnowłosym dżentelmenem o spokojnym, pewnym siebie zachowaniu, nie pozbawionym jednak

czujności i pewnej rezerwy. Jakkolwiek żadna etykieta nie obowiązywała na tym przyjęciu, generał Montero wystąpił w pełnym umundurowaniu, tak sztywnym od nadmiaru haftów, że jego szeroka pierś zdawała się osłonięta złotym pancerzem. Sir John potrafił uniknąć zajęcia honorowego miejsca, usunąwszy się w porę, a to w celu umieszczenia się koło pani Gould. Wielki finansista usiłował wyrazić jej swą wdzięczność za gościnę, a także uznanie dla jej męża za „olbrzymi wpływ, jaki wywierał na sprawy w tej połaci kraju", gdy pani Gould przerwała mu cichym „tsss" dostrzegłszy, iż prezydent zamierza wygłosić okolicznościowe przemówienie. Excellentissimo powstał z miejsca. Wypowiedział tylko kilka słów, z pewnością głęboko odczutych, a przeznaczonych może głównie dla starego przyjaciela Avellanosa. Mówił o nieustannym wysiłku potrzebnym dla zapewnienia trwałego dobrobytu krajowi, który po tylu zmaganiach wchodził teraz w okres spokoju i materialnego rozkwitu. Pani Gould przysłuchująca się jego łagodnemu, nieco żałosnemu głosowi, spoglądając na okrągłą, czarniawą twarz w okularach, na postać niską i otyłą do granic kalectwa, pomyślała sobie, że ten człowiek o subtelnym i melancholijnym umyśle, fizycznie prawie ułomny, który mimo to na wezwanie współziomków opuścił swe zacisze, by objąć niebezpieczny posterunek, ma prawo tak przemawiać, gdyż czerpie autorytet ze złożonej przez siebie ofiary. A jednak czuła się zaniepokojona. Wydał jej się bardziej podniosły niż obiecujący ten pierwszy bodaj w dziejach Costaguany cywilny naczelnik państwa, który tu, z kieliszkiem w ręku, rzucał proste hasła uczciwości, zgody, poszanowania dla prawa, wzajemnego zaufania zarówno w polityce krajowej, jak zagranicznej, słowem, hasła stojące na straży narodowego honoru. Prezydent usiadł. Wśród szeptów uznania i podziwu, jakie powstały po tym przemówieniu, generał Montero podniósł swe ciężkie, opadające powieki i powlókł niemiłym, tępym wzrokiem po twarzach biesiadników, zatrzymując go na każdym z kolei. Ten żołnierz-bohater z leśnych ostępów, jakkolwiek w gruncie rzeczy zaskoczony nowością i świetnością swego stanowiska (nie był dotąd nigdy na pokładzie żadnego okrętu, a morze widywał tylko z daleka), zrozumiał jednak jakimś instynktem przewagę, jaką mu dawała jego szorstka, nieokrzesana postawa półdzikiego wojownika nad tymi wytwornymi „białymi" arystokratami. „Czemuż jednak nikt na mnie nie patrzy?" — rozmyślał gniewnie. Wszakże znał drukowane litery i dowiedział się z gazet, iż może się pochlubić „najświetniejszym czynem wojennym, dokonanym w czasach nowożytnych". Wśród powszechnego gwaru rozmów pani Gould mówiła do swego sąsiada; — Mój mąż pragnie tej kolei. To nas zbliży do lepszej przyszłości, pożądanej dla kraju, który tak długo na nią czekał. A ile przy tym ucierpiał, to Bóg jeden wie. Przyznam się jednak panu, że kiedy pewnego razu, wracając z popołudniowej przechadzki, ujrzałam młodego jeźdźca, Indianina, wynurzającego się z lasu z czerwoną chorągiewką ekipy pomiarowej, doznałam czegoś w rodzaju wstrząsu. Przyszłość bowiem oznacza zmianę, absolutną zmianę. A nawet tutaj istnieją takie proste, malownicze rzeczy, które by się pragnęło zachować. Sir John słuchał, uśmiechając się. Ale teraz jemu z kolei przypadła rola przerwania pogawędki. — Generał Montero będzie przemawiał — szepnął i zaraz dodał z komicznym przestrachem: — O nieba! On gotów wznieść moje zdrowie! Generał Montero powstał z brzękiem stalowej pochwy szabli, z chrzęstem złotych haftów pokrywających jego pierś; sponad stołu wyjrzała rękojeść owej szabli, którą nosił u boku. W przepysznym mundurze, z szyją byka, z haczykowatym nosem, spłaszczonym na końcu, i wąsami ufarbowanymi na granatowoczarny kolor, wyglądał na przebranego złowrogiego vaquero. Głos jego miał dziwnie chropowaty, bezduszny dźwięk. Wygłosił kilka nieskładnych zdań, po czym, podnosząc głowę i głos jednocześnie, ryknął chrapliwie: — Honor ojczyzny jest w ręku armii. Zapewniam was, że będę go strzegł wiernie. — Tu zawahał się aż do chwili, gdy jego rozbiegane oczy zatrzymały się na osobie sir Johna. Utkwił w nim ponury, senny wzrok i przypomniała mu się wysokość pożyczki, niedawno przyznanej rządowi. Podniósł kieliszek: — Piję za zdrowie człowieka, który przywiózł nam półtora miliona funtów. Wychylił kieliszek szampana i ciężko usiadł rozglądając się na poły zdziwionym, na poły wyzywającym wzrokiem po twarzach współbiesiadników, wśród głę- bokiej ciszy, jaka zapadła po

tak stosownym toaście. Sir John nie poruszył się wcale. — Nie sądzą, abym potrzebował wstawać — rzekł półgłosem do pani Gould. — Taki występ mówi sam za siebie. Don José Avellanos uratował sytuację, wygłaszając krótkie przemówienie, w którym podkreślił wyraźnie życzliwość Anglii dla Costaguany, „życzliwość — powtórzył z naciskiem — o której mogę mówić ze znajomością rzeczy, gdyż w swoim czasie byłem akredytowanym posłem przy królewskim dworze w St. James". Teraz dopiero sir John uznał za stosowne odpowiedzieć. Mówił z wdziękiem, złą francuszczyzną, przerywały mu wybuchy oklasków, a chwilami okrzyk: „Słuchajcie, słuchajcie!", wydawany przez kapitana Mitchella, który gdzieniegdzie wyławiał z przemówienia jakieś zrozumiałe dla siebie słowa. Bezpośrednio po ukończeniu oracji finansista zwrócił się do pani Gould: — Pani była łaskawa zapowiedzieć, że ma do mnie prośbę — rzekł z dworną uprzejmością. — Proszę być pewną, że spełnienie pani życzenia będę uważał za zaszczyt dla siebie. Podziękowała mu wdzięcznym uśmiechem. Biesiadnicy wstawali już od stołu. — Chodźmy na pokład — zaproponowała — tam będę mogła przedstawić panu moją prośbę. Wielki sztandar narodowy Costaguany, o barwach czerwonej i żółtej, stykających się po przekątnych, z wizerunkiem dwóch zielonych palm pośrodku, powiewał sennie na średnim maszcie „Junony". Tajemniczy, trzeszczący odgłos tysięcy ogni sztucznych, zapalanych wzdłuż całego wybrzeża na cześć prezydenta, docierał w głąb zatoki. Pęki rakiet, wylatujących ze świstem w powietrze, ale niewidocznych, wybuchały wysoko nad głowami, pozostawiając tylko kłębek dymu na jasnym tle nieba. Tłumy ludzi zgromadziły się na przestrzeni dzielącej bramę miejską od portu, pod kiściami różnobarwnych chorągwi trzepoczących na wysokich masztach. Chwilami dolatywały znienacka przytłumione dźwięki wojskowej orkiestry i dalekie odgłosy wystrzałów. Grupa obdartych Murzynów nieustannie nabijała żelazną armatkę i dawała z niej ognia na portowym nabrzeżu. Szarawa, cienka smuga kurzu zawisła nieruchomo na tle słonecznej tarczy. Don Vincente Ribiera przeszedł kilka kroków pod płóciennym daszkiem osłaniającym pokład, wsparty na ramieniu Avellanosa; otoczyło go wnet grono ludzi; widać było smętny uśmiech ciemnych warg i ślepy połysk okularów prezydenta zwracającego się uprzejmie na różne strony. Nieoficjalne przyjęcie, urządzone umyślnie na pokładzie „Junony", by dać dyktatorowi sposobność swobodnej rozmowy ze swymi znakomitszymi stronnikami w Sulaco, dobiegało końca. Generał Montero, nasadziwszy na łysą głowę kapelusz z kogucimi piórami, zasiadł teraz nieruchomo tuż obok luku. Ogromne ręce w rękawicach splótł na rękojeści szabli stojącej prostopadle pomiędzy jego nogami. Białe pióra, miedziana barwa szerokiej twarzy, granatowoczarne wąsy pod zakrzywionym dziobem o latających nozdrzach, nadmiar złota na piersi i rękawach i wysokie, wypolerowane buty z olbrzymimi ostrogami, a nade wszystko idiotyczne, władcze wejrzenie sławnego bohatera spod Rio Seco tworzyły całość złowróżbną i wprost nieprawdopodobną; była to jakaś przesadna, okrutna karykatura, niedorzeczna, napuszona maskarada, fantastyczna groteska. Tak mógł wyglądać wojenny bożek Azteków, przystrojony na modłę europejską i oczekujący hołdów od swoich czcicieli. Powodowany względami dyplomatycznymi, don José podszedł do tej złowrogiej kukły, zdającej się wyobrażać niedocieczone przeznaczenie, a pani Gould z trudem odwróciła od niej zdumione oczy. Karol zbliżył się do sir Johna, by się z nim pożegnać, w momencie gdy ten nachylał się nad ręką jego żony. Usłyszał słowa: — Oczywiście, droga pani, dla pani protegowanego! To nie przedstawia żadnych trudności. Proszę uważać sprawę za załatwioną. Don José, który powracał na ląd tą samą łodzią co Gouldowie, był dziwnie milczący. Nie otworzył ust przez czas dłuższy, nawet gdy się już znalazł w ich powozie oddalającym się od wybrzeża. Muły kłusowały wolno wśród wyciągniętych zewsząd rąk żebraków, którzy tego dnia — jak jeden mąż — opuścili przedsionki kościelne. Siedząc na tylnym siedzeniu Karol Gould rozglądał się po równinie. Niezliczona ilość bud, skleconych z sitowia, zielonych gałęzi i dyli,

posztukowanych kawałkami płótna, wznosiła się po całym polu — sprzedawano w nich owoce, cygara, caña i dulces. Nad kupkami rozżarzonego węgla Indianki, siedzące w kucki na rozłożonych matach, gotowały jakieś potrawy w ciemnych glinianych garnkach, gotowały także wodę na paragwajską herbatę wlewaną do flasz w kształcie dyni, podsuwając ją wieśniakom i zachęcając ich do picia melodyjnym, rzekłbyś, pieszczotliwym głosem. Przestrzeń ogrodzona palami stanowiła teren wyścigowy dla vaquerosów, a dalej, po lewej stronie, widać było zbity tłum ludzi dokoła ogromnego, prowizorycznego budynku, który przypominał namiot cyrkowy sklecony z drzewa, ze stożkowatym dachem uplecionym z trawy. Dolatywało stamtąd brzęczenie strun harfy, ostre, urywane dźwięki gitary i posępne bębnienie in- diańskiego gombo, brzmiące rytmicznie wśród przeraźliwych śpiewów tancerzy. — Cała ta połać ziemi należy teraz do Kompanii Kolejowej — odezwał się Karol Gould. — Nie będzie tu już zabaw ludowych. Ta myśl sprawiła przykrość pani Gould. Korzystając ze sposobności wspomniała o obietnicy uczynionej jej przez sir Johna, że dom zamieszkały przez Giorgia Violę nie będzie mu odebrany. Nie mogła nigdy zrozumieć, dlaczego inżynierowie kolejowi zamyślali zburzyć ten stary dom. Wszak nie leżał na trasie, po której miano przeprowadzać bocznicę kolejową do portu. Zatrzymała powóz przed domostwem Violi, by jak najprędzej uspokoić starego genueńczyka, który wyszedł na jej spotkanie z odsłoniętą głową i stanął przy stopniu powozu. Przemawiała doń oczywiście po włosku, on zaś odpowiadał jej ze spokojną godnością. Mówił, że stary Garibaldino jest jej z całego serca wdzięczny za zapewnienie dachu nad głową jemu, jego żonie i dzieciom. Czuł się już zbyt stary na rozpoczynanie nowej włóczęgi. — I to już na zawsze, signora? — spytał. — Na tak długo, jak pan będzie chciał. — Bene. A zatem ten dom musi otrzymać nazwę. Przedtem nie warto było nad tym się zastanawiać. — Uśmiechnął się cierpko, przy czym wszystkie zmarszczki zbiegły mu się w kącikach oczu. — Jutro pomyślę o wymalowaniu godła. — A jaką nazwę obmyśliliście, Giorgio? — „Albergo d'Italia Una" — odparł stary Garibaldino odwracając na chwilę głowę. — Bardziej dla uczczenia tych, którzy pomarli, niż kraju, który został nam, żołnierzom wolności, wydarty przebiegle przez tę przeklętą piemoncką sforę królów i ministrów. Pani Gould uśmiechnęła się nieznacznie i przechylając się nieco poczęła starego wypytywać o żonę i dzieci. Wysłał je tego dnia do miasta. Padrona miewa się lepiej. Dziękował signorze za łaskawą pamięć. Ludzie mijali ich parami, czasem po troje lub całymi gromadkami mężczyzn i kobiet, za którymi dreptały dzieci. Jakiś jeździec na srebrzystosiwej klaczy, wjechawszy spokojnie w cień, ściągnął cugle i powitał towarzystwo z powozu zdjęciem kapelusza, na co odpowiedziano mu uśmiechami i życzliwym skinieniem głowy. Stary Viola, widocznie szczerze ucieszony usłyszaną nowiną, oddalił się na chwilę, by pośpiesznie oznajmić przybyszowi, że dzięki dobroci angielskiej signory dom został ocalony i on może w nim mieszkać, póki zechce. Jeździec przysłuchiwał się z uwagą, lecz nic nie odpowiedział. Gdy powóz ruszył z miejsca, zdjął powtórnie kapelusz, szare sombrero ozdobione srebrnym sznurem i chwastami. Jaskrawe barwy meksykańskiego serape przytroczonego do tylnej części siodła, ogromne, srebrne guzy przy skórzanym, haftowanym kaftanie, rząd drobniutkich srebrnych guziczków wzdłuż szwu u_spodni, śnieżnobiała koszula, jedwabna szarfa o haftowanych końcach, srebrne blaszki zdobiące uździenice, cugle i siodło składały się na niedościgły strój sławnego capataza de cargadores, śródziemnomorskiego marynarza, któremu nie mógł dorównać w przepychu żaden zamożny ranchero z Campo, przybrany na największe święto. — To wielka dla mnie rzecz — mruknął stary Giorgio, który wciąż myślał o domu, gdyż znużyły go już ciągłe zmiany. — Wystarczyło jednego słowa signory do tego Anglika. — Do tego starego Anglika, który ma dość pieniędzy, by budować kolej? Odjeżdża za godzinę — odrzekł niedbale Nostromo. — Ano dobrze, buon viaggio. Strzegłem jego kości przez całą drogę, od wąwozu Entrada poprzez równinę aż do Sulaco, jakby był rodzonym moim ojcem.

Stary Giorgio odwrócił głowę z roztargnieniem. Nostromo wskazał na powóz Gouldów, zbliżający się do zarośniętej chwastami bramy w murze starego miasta. Tu mur wyglądał z daleka na żywopłot wycięty w dżungli. — Siadywałem nieraz sam, noce całe, z rewolwerem w ręku w magazynach Kompanii, pilnując stosu srebra tego drugiego Anglika, jakby ono było moje! Viola zdawał się być zatopiony we własnych myślach. — To dla mnie wielka rzecz — powtórzył jakby do siebie. — Pewno, że tak — potwierdził spokojnie wspaniały capataz de cargadores. — Słuchaj, Viola, pójdź i przynieś mi z domu cygaro, ale nie szukaj go w moim pokoju. Tam nic nie ma. Viola wszedł do gospody i zaraz powrócił, zatopiony w swych myślach. Podając młodemu cygaro, mruczał pod wąsem: — Dzieci dorastają, i to dziewczęta do tego! Dziewczęta! — Westchnął i zamilkł. — Co? Tylko jedno? — zauważył Nostromo, przypatrując się z zabawną badawczością roztargnionemu starcowi. — Ano, nie szkodzi — dodał niedbale i wyniośle. — Jedno wystarczy, zanim będę potrzebował drugiego. Zapalił cygaro, po czym z niedbałych palców wypuścił zapałkę. Viola podniósł oczy i nagle powiedział: — Mój syn, gdyby żył, byłby dziś takim pięknym młodzieńcem jak ty, Gian' Battista. — Kto? Wasz syn? Macie słuszność, padrone. Gdyby był do mnie podobny, byłby mężczyzną. Z wolna odwrócił konia i jechał stępa pomiędzy lepiankami, ściągając co chwila klacz za uzdę, zatrzymując ją nieledwie przy mijaniu się z dziećmi i gromadkami przybyszów z odległego Campo, którzy oglądali się za nim z zachwytem. Dokerzy Kompanii kłaniali mu się z daleka, a przedmiot ich zazdrości, capataz de cargadores, jechał dalej wśród pomruków uznania i uniżonych pokłonów w stronę ogromnego budynku przypominającego cyrk. Ciżba stawała się coraz gęstsza, gitary dźwięczały coraz głośniej, inni mężczyźni na koniach siedzieli nieruchomo paląc spokojnie cygara ponad głowami tłumu, który pchał się i wirował przed drzwiami budynku o wysokim dachu. Dochodził stamtąd gwar i tupot nóg w takt muzyki tanecznej, głośnej, wrzaskliwej, rytmicznej, nad którą górowały głuche uderzenia gombo. Ten barbarzyński, wspaniały dźwięk wielkiego bębna, który wprawia w szał tubylców, a którego nawet Europejczyk nie może słuchać bez szczególnego wzruszenia, zdawał się ciągnąć Nostroma w stronę, skąd dochodził. Tymczasem jakiś człowiek, spowity w podarte, spłowiałe poncho, poszturchiwany z prawa i z lewa, dopadł jego strzemienia i począł błagać „jego wielmożność" o zatrudnienie w porcie. Płaczliwym głosem ofiarowywał señorowi capatazowi połowę dziennego zarobku za przywilej dopuszczenia go do sławnego bractwa cargadoresów, twierdził, że druga połowa wystarczy mu do życia. Ale „prawa ręka" kapitana Mitchella („nieoceniony i absolutnie nieskazitelny człowiek") po przyjrzeniu się krytycznym wzrokiem obdartemu mozo potrząsnął tylko przecząco głową bez słowa, wśród wrzawy wzmagającej się dokoła. Człowiek cofnął się, a No- stromo, posunąwszy się nieco dalej, musiał ściągnąć konia. Ze wszystkich drzwi tanecznej budy wysypywał się tłum kobiet i mężczyzn; ociekali potem, drżeli na całym ciele, zataczali się z wytrzeszczonymi oczyma, otwartymi ustami, by dopaść do zewnętrznej ściany budynku i wesprzeć się o deski. Wewnątrz dźwięczały gitary i harfy, w szaleńczym tempie, wśród nieustannego grzmotu bębna. Słychać było klaskanie setek rąk i wrzaski ludzkie, które w pewnej chwili przycichły, by przemienić się w śpiew unisono — refren miłosnej piosenki, zamierający powoli. Czerwony kwiat, celnie rzucony z tłumu, ugodził świetnego capataza w sam policzek. Schwycił go zręcznym ruchem, ale przez jakiś czas nie odwracał głowy. Gdy wreszcie raczył się rozejrzeć, otaczający go tłum rozstąpił się torując drogę ślicznej Morenicie, ze złotym grzebykiem w upiętych włosach, która szła ku niemu swobodnie. Jej naga, pulchna szyja i ramiona wyłaniały się ze śnieżnobiałej koszulki; niebieska wełniana spódnica, obfita z przodu, a obcisła z tyłu i na biodrach, podkreślała jeszcze jej wyzywający chód. Podeszła prosto do jeźdźca i położywszy rękę na szyi jego klaczy, nieśmiało, lecz z kokieterią zerknęła w górę kącikami oczu.

— Querido — rzekła pieszczotliwie — czemu udajesz, że mnie nie widzisz, gdy przechodzę obok ciebie? — Bo przestałem cię kochać — odparł Nostromo poważnie po chwili zastanowienia. Ręka na szyi srebrzystej klaczy zadrżała nagle. Dziewczyna opuściła głowę pod spojrzeniem setek widzów, tworzących szeroki krąg dokoła szczodrego, groźnego i niestałego capataza de cargadores i jego Morenity. Nostromo spojrzawszy w dół dostrzegł łzy poczynające spływać po jej twarzy. — Więc na to przyszło, niezastąpiony kochanku mego serca? — wyszeptała. — Więc to prawda? — Nie — odparł Nostromo odwracając się niedbale. — Skłamałem. Kocham cię jak dawniej. — Czy to prawda? — zagruchała radośnie, podczas gdy jej policzki pozostały mokre od łez. — Prawda. — Na twoje życie? — Niech będzie. Ale nie żądaj, abym poprzysiągł to na Madonnę, która stoi w twoim pokoju. — I capataz roześmiał się lekko, spoglądając na wyszczerzone zęby gawiedzi. Nadąsała się, śliczna, trochę niespokojna. — Nie, tego nie będę żądała. Widzę miłość w twoich oczach. — Położyła rękę na jego kolanie. — Czemu tak drżysz? Czy z miłości? — ciągnęła dalej, podczas gdy grobowy głos gombo huczał nieustannie. — Ale jeśli tak kochasz, to sprawisz swej Paquicie różaniec z paciorków nanizanych na złoty łańcuszek. Na szyję dla jej Madonny! — Nie — odrzekł Nostromo patrząc w jej błagalnie wzniesione oczy, które nagle skamieniały ze zdumienia. — Nie? Więc co mi jego wielmożność ofiaruje w ten dzień fiesta? — spytała gniewnie. — Nie możesz mnie zawstydzić wobec tylu ludzi. — Nie będzie to wstyd dla ciebie, gdy cię kochanek raz jeden niczym nie obdarzy. — Prawda! Wstyd będzie udziałem jego wielmożności, mego biednego kochanka! — rzuciła szyderczo. Śmiechy odpowiedziały na jej zagniewanie, na jej ciętą replikę. Co za śmiała dziewczyna! Ludzie przypatrujący się z bliska tej scenie przywoływali pośpiesznie innych, stojących dalej. Dokoła srebrnosiwej klaczy krąg zacieśniał się. Dziewczyna cofnęła się o parę kroków, stawiając czoło drwiącej ciekawości ludzkich oczu, po czym rzuciła się znowu do strzemienia i, stając na palcach, podniosła rozwścieczoną twarz o oczach pałających gniewem w stronę Nostroma. Pochylił się ku niej nisko z siodła. — Juan — syknęła — mogłabym żgnąć cię w samo serce! Groźny capataz de cargadores, wspaniały i niedbale jawny w swych amorach, otoczył jej szyję ramieniem i ucałował wymowne usta. Dokoła rozległ się pomruk gawiedzi. — Noża! — zażądał wreszcie, trzymając dziewczynę mocno za ramię. Dwadzieścia kling zabłysło jednocześnie nad otaczającym ich kręgiem. Jakiś młodzieniec w odświętnym stroju, wyskoczywszy z tłumu, wcisnął swój nóż Nostromowi do ręki i wnet się cofnął bardzo zadowolony z siebie. Nostromo nawet na niego nie spojrzał. — Stań na mojej nodze — rozkazał dziewczynie, która, nagle pokonana, wspięła się lekko, on zaś z chwilą gdy jej głowa znalazła się na wysokości jego twarzy, otoczył jej kibić ramieniem i wcisnął nóż w drobną jej rączkę. — Nie, Morenita! Nie zawstydzisz mnie — rzekł.— Otrzymasz swój podarek i oto, by wszyscy wiedzieli, kto jest dziś twoim kochankiem, pozwalam ci obciąć wszystkie srebrne guzy u mego kaftana. Wybuchy śmiechu i oklaski odpowiedziały na ten dziwaczny żart, podczas gdy dziewczyna przesuwała ostrą klingę noża, a niewzruszony jeździec podrzucał na dłoni brzęczące srebrne guziki, których ilość wciąż wzrastała. Gdy wreszcie zsadził ją na ziemię, miała obie garście pełne. Poszeptała jeszcze przez chwilę z wyrazem szczególnego natężenia i odeszła, spoglądając wyniośle na otoczenie, by wnet zniknąć w tłumie.

Pierścień gapiów rozprysnął się, a dumny capataz de cargadores, niezastąpiony człowiek, wypróbowany i godny zaufania Nostromo, śródziemnomorski żeglarz przybyły do Costaguany w pogoni za szczęściem, odjechał z wolna w stronę portu. „Junona" właśnie zataczała krąg i w chwili gdy Nostromo ściągnął konia, by się jej przypatrzyć, ze starego, na wpół zburzonego fortu u wejścia do przystani podniosła się chorągiew na zaimprowizowanym maszcie. Ściągnięto tam w pośpiechu pół baterii dział polowych, które miały pożegnać przepisową salwą prezydenta — dyktatora i ministra wojny. Gdy statek wychodził już z portu, spóźnione wystrzały obwieściły koniec pierwszej oficjalnej wizyty don Vincenta Ribiery w Sulaco, a kapitanowi Mitchellowi zakończenie jeszcze jednej „wiekopomnej chwili". W półtora roku później prezydent „nadzieja uczciwych obywateli" miał powrócić tu nieoficjalnie, przedzierając się górskimi szlakami na kulawym mule, by o mało nie zginąć haniebną śmiercią z rąk tłuszczy — śmiercią, od której ocalił go Nostromo. O tym tak bardzo odmiennym wydarzeniu kapitan Mitchell mawiał później: — Przełom w historii, panie, przełom w historii! A ten mój człowiek, Nostromo, wie pan, brał w tym udział. Tworzył historię, nie inaczej! Ale epizod, przynoszący zaszczyt Nostromowi, pociągał za sobą natychmiast drugi, którego kapitan Mitchell nie mógł zaliczyć do „historii" ani nazwać „pomyłką". Musiał znaleźć na to inny termin. — Panie — mawiał później — to nie był błąd. To było fatalne zrządzenie losu. Nieszczęście, po prostu nieszczęście! A ten mój biedak został w to wszystko wciągnięty, wpadł po samą szyję. Powtarzam, fatalne zrządzenie losu. Według mnie on od tej pory nie był już nigdy tym samym człowiekiem.

CZĘŚĆ DRUGA WYSPY IZABELE

ROZDZIAŁ PIERWSZY

W złych i dobrych warunkach, wytwarzanych przez zmienne koleje walk (które don José scharakteryzował jako „ważenie się losu prawości narodu") koncesja Goulda, to imperium in imperio, pracowała dalej bez przerwy. Góra kwadratowego kształtu wyrzucała z siebie nadal skarby, spływające po drewnianych rynnach do miażdżących je niestrudzenie baterii stęporów; światełka z San Tomé jarzyły się co noc nad bezkresnym cieniem równiny, a co trzy miesiące eskorta wioząca srebro opuszczała się z góry w stronę morza, jak gdyby ani wojna, ani jej następstwa nie miały nigdy zagrozić Zachodniej Prowincji, osłoniętej wysokim szańcem Kordylierów. Walki toczyły się po tamtej stronie potężnego muru, najeżonego zębatymi szczytami i ukoronowanego białą kopułą Higueroty. Nie przebiła go do tej pory kolej żelazna, którą przeprowadzono, jak dotąd, tylko na łatwiejszym terenie, na Campo, od Sulaco do Doliny Ivia leżącej u stóp wąwozu. Również linia telegraficzna nie przekroczyła jeszcze gór; wysmukłe słupy, wytyczone jak znaki żeglarskie na równinie, zagłębiały się w leśne ostępy na zboczach wzgórz przeciętych tunelem nowej drogi, druty telegraficzne zaś urywały się znienacka w obozie konstruktorów, przy białym sosnowym stole, dźwigającym na sobie aparat Morse'a, a ustawionym w podłużnym budynku o pofałdowanym, blasza- nym dachu, który ocieniały olbrzymie cedry. Budynek ten, zbudowany z bali, stanowił kwaterę inżynierów pełniących służbą na najbardziej wysuniętym posterunku. W porcie również pracowano. Wzmógł się przewóz materiałów przeznaczonych dla kolei żelaznej, a także ruch oddziałów wojskowych wzdłuż wybrzeża. Kompania O.S.N. miała dużo zapotrzebowań na swoje okręty. Costaguana nie posiadała własnej floty i poza kilku statkami strzegącymi wybrzeży nie miała państwowych okrętów z wyjątkiem paru starych parowców handlowych używanych do przewożenia towarów. Kapitan Mitchell, który w swym pojęciu coraz głębiej wkraczał w historię, znalazł jednak pewnego popołudnia czas, by wstąpić na godzinkę do salonu Casa Gould. Dziwnie nieświadom owych prawdziwych sił, które działały wokół niego, wyraził zadowolenie, że może choć na parę godzin oderwać się od wyczerpujących zajęć. Nie wiedziałby doprawdy, jak sobie poradzić, gdyby nie jego nieoceniony Nostromo! Ci przeklęci politycy z Costaguany — zwierzał się pani Gould — stwarzali mu więcej roboty, niż przewidywał. Don José Avellanos rozwinął w obronie zagrożonego rządu Ribiery działalność organizacyjną i propagandową, której echa dotarły nawet do Europy. Ta ostatnia bowiem, po nowej pożyczce udzielonej rządowi Ribiery, poczęła interesować się Costaguana. Sala Zgromadzenia Prowincjonalnego (w municypalnych budynkach w Sulaco), z portretami swych oswobodzicieli na ścianach i starą banderą Korteza umieszczoną za szkłem nad fotelem prezydenta, słyszała wszystkie przemówienia Avellanosa, od pierwszego — z namiętnym oświadczeniem, że „militaryzm jest naszym wrogiem" — do słynnej oracji, w której mówił o „ważeniu się losu prawości narodu", oracji wygłoszonej w związku z głoso- waniem, które miało rozstrzygnąć o wystawieniu w Sulaco drugiego pułku dla obrony rządu reform; a gdy inne prowincje wywiesiły znowu dawne sztandary (zakazane w czasie rządów Guzmana Bento), don José wygłosił jeszcze jedną przemową, w której wyraził cześć dla tych starych symboli walki o niepodległość, wyciągniętych na światło dzienne w imię nowych ideałów. Dawne hasło federacji umilkło. Mówca nie zamierzał wskrzeszać przeżytych doktryn politycznych. Były przejściowe i przestały żyć. Jedna tylko pozostawała nieśmiertelna: zasada prawości politycznej. Ten drugi pułk, utworzony w Sulaco, któremu teraz powierzał sztandar, miał wykazać swą wartość walcząc w obronie ładu, pokoju i postępu, miał ugruntować w narodzie szacunek dla samego siebie, bez którego — oświadczył z ogniem — „pozostaniemy

przysłowiowym wyrzutkiem społeczeństw w oczach mocarstw świata". Don José Avellanos kochał swoją ojczyznę. Służył jej hojnie fortuną przez cały okres swej kariery dyplomatycznej, a późniejsze dzieje jego niewoli i barbarzyńskich prześladowań, jakich doznał pod rządami Guzmana Bento, były dobrze znane jego słuchaczom. Cudem tylko nie stał się ofiarą dzikich, doraźnych egzekucji, których dokonywano w tych czasach tyranii, gdyż Guzman rządził krajem z całą ponurą głupotą politycznego fanatyzmu. Potęga najwyższej władzy stała się w jego tępym umyśle przedmiotem szczególnego kultu, na kształt jakiegoś okrutnego bóstwa. Sam uważał się za wcielenie tej potęgi, wskutek czego swoich przeciwników, federalistów, traktował jako największych grzeszników, istoty wzbudzające nienawiść, obrzydzenie i strach. Podobnym wzrokiem musiał spoglądać na heretyków niewzruszony w swych zasadach inkwizytor. Przez długie lata wlókł po całym kraju na tyłach armii przeznaczonej do pacyfikacji zgrają tych okropnych zbrodniarzy, którzy poczytywali sobie za największe nieszczęście, iż nie zostali na miejscu straceni. Była to topniejąca z dnia na dzień gromada półnagich szkieletów, obciążonych kajdanami, pokrytych brudem, otwartymi ranami i robactwem, ludzi piastujących ongiś wysokie stanowiska, wykształconych i zamożnych, którzy teraz nauczyli się walczyć ze sobą o każdy ochłap wołowiny, rzucony im przez żołnierzy, lub skamląc żałośnie, błagać kucharza-Murzyna o łyk błotnistej wody. Don José Avellanos, pobrzękując łańcuchami, jak inni, zdawał się istnieć już tylko po to, by dowieść, ile ciało ludzkie może znieść męki, głodu, poniżenia i okrutnych udręczeń, zanim zagaśnie w nim ostatnia iskierka życia. Od czasu do czasu poddawano jeńców śledztwom, popartym prymitywnymi metodami tortur. Śledztwa te przeprowadzała komisja złożona z oficerów, których zganiano pośpiesznie do jakiegoś baraku skleconego z gałęzi i żerdzi — ci nie znali miłosierdzia bojąc się o własne życie. Zdarzało się, że jednego lub dwóch szczęśliwców spośród tej upiornej gromady wyprowadzano wtedy za jakiś krzak, gdzie rozstrzeliwali ich żołnierze. Zawsze w takich wypadkach ukazywał się kapelan wojskowy, nie ogolony, niechlujny człowieczek, z szablą u boku i małym krzyżykiem wyhaftowanym białą bawełną na lewej piersi munduru porucznika; szedł za skazańcami z papierosem w kąciku ust, z drewnianym stołkiem w ręku, by wysłuchać ich spowiedzi i udzielić absolucji, albowiem Obywatel Zbawca Ojczyzny (tak oficjalnie tytułowano Guzmana Bento we wszystkich podaniach) nie wzdragał się przed okazywaniem łaskawości w ramach rozsądku. Do uszu jeńców dochodził odgłos nieregularnej salwy, oddanej przez żołnierzy, po której następował czasem pojedynczy strzał; niebieska chmurka dymu ukazywała się nad za- roślami, po czym armia pacyfikacyjna szła dalej, poprzez sawanny i lasy, przeprawiając się przez rzeki, najeżdżając zbrojnie wiejskie pueblos, niszcząc hacjendy ohydnych arystokratów i zajmując miasta w głębi lądu w celu spełnienia patriotycznej misji, pozostawiając za sobą zjednoczony kraj, w którym na próżno by się szukało złośliwych zarazków federalizmu wśród dymu płonących domów i zapachu rozlanej krwi. Don José Avellanos przeżył to wszystko. Być może, że godząc się łaskawie na jego zwolnienie, Obywatel Zbawca Ojczyzny poczytywał tego ogołoconego arystokratę za człowieka tak złamanego na duchu i ciele, iż przestał w nim widzieć groźnego przeciwnika. Mogło to równie dobrze być z jego strony zwykłym kaprysem. Guzman Bento, pełen zawsze urojonych obaw i ponurych podejrzeń, miewał niespodziewane napady nierozumnej wiary w siebie, kiedy mu się roiło, że stoi u szczytu potęgi i bezpieczeństwa, poza zasięgiem knowań zwykłych śmiertelników. Pod wpływem takiej podniety zamawiał, bywało, uroczyste nabożeństwo dziękczynne, które z wielką wystawnością celebrował w katedrze Santa Marta trzęsący się ze strachu, usłużny arcybiskup przez niego mianowany. Guzman Bento słuchał mszy św. siedząc w złoconym fotelu przed wielkim ołtarzem, otoczony cywilnymi i wojskowymi przedstawicielami swego rządu. Nieoficjalny świat stolicy tłoczył się w nawach katedry, nie było bowiem bezpiecznie dla jakiejkolwiek powszechnie znanej osobistości stronić od brania udziału w pobożnej manifestacji obywatela prezydenta. Po każdym takim hołdzie, złożonym jedynej potędze, której autorytetowi raczył przyznawać wyższość nad swoim, Guzman Bento szafował hojnie aktami łaski z jakąś lubieżną rozrzutnością. Nie miał już innych sposobów wykorzystywania swej władzy, tu zaś znajdował przyjemność w oglądaniu zmiażdżonych przeciwników, wypełzających bezsilnie na światło dzienne z mrocznych, plugawych cel więziennych w

Collegio. Ich niemoc upajała jego nienasyconą próżność, a można ich było przecie zawsze z powrotem zamknąć, gdyby zaszła tego potrzeba. Według przyjętego zwyczaju, kobiety z rodzin przestępców przychodziły dziękować prezydentowi na specjalnej audiencji. On zaś, poczytujący się za ucieleśnienie tego dziwnego bóstwa: el gobierno supremo — przyjmował te kobiety w postawie stojącej, w kapeluszu z pióropuszem na głowie, i upominał je groźnym tonem, by okazały swą wdzięczność wychowując dzieci w zasadach wierności dla demokratycznej formy rządu, „którą ustanowiłem dla szczęścia naszego kraju". Ponieważ prezydent utracił przednie zęby wskutek jakiegoś wypadku, który mu się wydarzył, gdy był jeszcze poganiaczem bydła, więc bełkotał niewyraźnie. Pracował dla Costaguany sam jeden, w obliczu opozycji i zdrady. Niechże wreszcie skończą się te knowania, gdyż wyczerpie się jego cierpliwość! Don José Avellanos doznał łaski przebaczenia. Był człowiekiem dostatecznie złamanym, tak w znaczeniu zdrowia, jak fortuny, by swym widokiem dogodzić najwyższemu przedstawicielowi demokratycznych instytucji. Powrócił do Sulaco. Jego żona miała posiadłość w tej prowincji i zajęła się pielęgnowaniem męża wyrwanego z domu niewoli i śmierci. Gdy sama umarła, obowiązek ten spadł na córkę jedynaczkę, która była już w tym wieku, iż mogła objąć opiekę nad „biednym tatusiem". Panna Avellanos urodziła się w Europie i kształciła się częściowo w Anglii. Była wysoka, o szerokim, białym czole, przepysznych kasztanowatych włosach i niebieskich oczach, poważna i bardzo opanowana. Budziła podziw innych panien z Sulaco zarówno swym charakterem, jak wykształceniem. Uchodziła za strasznie uczoną i poważną. Także za dumną, ale wiedziano powszechnie, że jest to cecha wszystkich Corbelanów, a jej matka pochodziła z tego rodu. Don José Avellanos polegał bardzo na przywiązaniu swej ukochanej Antonii. Przyjmował jej poświęcenie łaskawie, jak czynią to nierzadko ludzie, którzy, jakkolwiek stworzeni na obraz i podobieństwo boże, przekształcają się w nieczułe kamienne bóstwa, gdy zamroczą ich dymy całopalnych ofiar składanych na ich cześć. Był zrujnowany pod każdym względem, ale człowiek opanowany jakąś namiętnością nie jest nigdy bankrutem życiowym. Don José Avellanos pragnął namiętnie dla swojej ojczyzny: „pokoju, szczęścia i (jak pisał w przedmowie do Pięćdziesięciu lat nierządu) — zaszczytnego miejsca w rodzinie cywilizowanych narodów". W tym ostatnim zdaniu przejawiał się, obok patrioty, dawny poseł pełnomocny, głęboko zawstydzony nieuczciwym postępowaniem swego rządu wobec zamorskich akcjonariuszy. Ciągłe ścierania się chciwych stronnictw, które kolejno obejmowały władzę po upadku tyranii Guzmana Bento, zdawały się sprzyjać zamierzeniom don Joségo, stwarzając sposobność do rozpoczęcia akcji. Był człowiekiem zbyt starym, by osobiście wtargnąć na arenę w Santa Marta, jednakże ludzie tam działający na każdym kroku zwracali się do niego o radę. On sam uważał, że może oddać sprawie większe usługi stojąc na uboczu, w Sulaco. Nazwisko Avellanosa, stosunki, dawna kariera dyplomatyczna i doświadczenia nakazywały ludziom należącym do tej samej warstwy społecznej szacunek dla jego osoby. Przekonano się, że ten człowiek, prowadzący ubogie, a pełne godności życie w miejskiej rezydencji Corbelanów (naprzeciwko Casa Gould), może w razie potrzeby rozporządzać funduszami na publiczne sprawy, i to odkrycie wzmogło jego znaczenie. Odezwa, jaką wydał w postaci listu otwartego, zdecydowała o kandydaturze don Vincente Ribiery na stanowisko prezydenta. Inne, nieurzędowe pismo (tym razem zredagowane przez don Joségo w formie petycji prowincji) skłoniło tego skrupulatnego zwolennika konstytucji do przyjęcia niezwykłych pełnomocnictw na przeciąg pięciu lat — pełnomocnictw, udzielonych mu przeważającą większością głosów na kongresie w Santa Marta. Przyznanie mu tego specjalnego mandatu miało na celu zapewnienie dobrobytu ludności na podstawie trwałego pokoju wewnątrz kraju tudzież zdobycie sobie zaufania zagranicy przez zadośćuczynienie wszystkim słusznym jej wymaganiom. Wieść o wyniku wyborów doszła do Sulaco po południu zwykłą okrężną pocztową drogą przez Caytę, a stamtąd statkiem wzdłuż wybrzeża. Don José, który oczekiwał poczty w salonie Gouldów, powstał z fotela na biegunach, przy czym kapelusz zsunął mu się z kolan. Oniemiały z radości, tarł oburącz krótko ostrzyżone, srebrzyste włosy, wreszcie wybuchnął:

— Emilio, duszo moja! Pozwól, że cię uściskam! Kapitan Mitchell, gdyby był obecny, wypowiedziałby niechybnie trafną uwagę o „brzasku nowej ery", ale jeśli don José nawet coś podobnego pomyślał, wymowa zawiodła go całkowicie. Sprawca odrodzenia partii blancosów zachwiał się na nogach w miejscu, na którym stał. Pani Gould podbiegła do niego prędko i nadstawiając z uśmiechem swój policzek staremu przyjacielowi potrafiła zręcznie podtrzymać go ramieniem, co było naprawdę potrzebne. Don José opanował się od razu, jednakże przez dłuższą chwilę nie mógł zdobyć się na inne słowa jak cichy pomruk: „O wy, kochani patrioci! O wy, patrioci!" — wodząc oczyma od jednego do drugiego. Przez głowę przelatywały mu niejasne projekty nowej historycznej pracy, w której by wszelkie poświęcenia poniesione dla ukochanego kraju były wykazane i stały się przedmiotem czci dla potomności. Ten historyk, posiadający duszę tak podniosłą, iż potrafił napisać o Guzmanie Bento: „Mimo wszystko ten potwór, zbroczony krwią swoich rodaków, nie powinien zostać wyklęty przez następne pokolenia. Twierdzenie, że on także kochał swoją ojczyznę, wydaje się być prawdziwe. Zapewnił krajowi dwanaście lat pokoju, a będąc absolutnym władcą życia i majętności wszystkich podwładnych, umarł jako człowiek ubogi. Największym bodaj jego grzechem była nie krwiożerczość, lecz ciemnota" — pisarz, który mógł wypowiedzieć te słowa o najokrutniejszym prześladowcy (ustęp ten znajduje się w jego Historii nierządu) odczuł teraz, w chwili świtającego mu powodzenia, nagły przypływ bezgranicznej tkliwości dla tych dwojga młodych ludzi zza morza, których pomocy tyle zawdzięczał. Podobnie jak przed laty Henryk Gould wyciągnął spokojnym gestem szablę nie w obronie abstrakcyjnych politycznych haseł, lecz z silniejszego od doktryn przekonania, że wymaga tego praktyczna potrzeba, tak obecnie Karol Gould rzucił na szalę srebro z San Tomé. Inglez z Sulaco, Anglik, w trzecim pokoleniu rodem z Costaguany, był równie daleki od politycznych intryg jak jego stryj od rewolucyjnego pobrzękiwania szablą. Czyny jednego i drugiego, wynikające z ich instynktownej prawości, były jednak wyrozumowane. Widząc nadarzającą się sposobność brali do ręki taką broń, jaka się w danej chwili nadawała. Stanowisko Karola Goulda, jego kierownicza, aczkolwiek niejawna rola w usiłowaniu przywrócenia republice spokoju i zaufania były zupełnie jasne. Z początku musiał przystosowywać się do istniejących warunków rozkładu i sprzedajności, tak naiwnie bezczelnej, że mogła działać rozbrajająco na człowieka, który był dość odważny, by się nie ulęknąć tej nieodpowiedzialnej siły niszczącej wokół siebie wszystko, czego się dotknęła. Wydawała mu się zbyt godna pogardy, by wzniecać żywe uczucia oburzenia. Wykorzystywał ją z zimnym, nieustraszonym szyderstwem, pokrywanym — może raczej podkreślanym — kamienną uprzejmością, która w dużej mierze zacierała jaskrawość haniebnych transakcji. Być może, iż Karol w gruncie rzeczy cierpiał z tego powodu, gdyż nie był człowiekiem pozwalającym sobie na tchórzliwe złudzenia, ale z żoną nie chciał nigdy mówić o etycznym aspekcie tych spraw. Ufał, że jest dość inteligentna, by mimo pewnego rozczarowania nie rozumieć, że jego charakter stanowi dla przedsięwzięcia, któremu poświęcili życie, równie mocną, jeśli nie mocniejszą ochronę niż prowadzona przez niego polityka. Niesłychany rozwój kopalni wkładał mu bardzo silną broń do ręki. Świadomość, że powodzenie przedsiębiorstwa jest ciągle i stale na łasce i niełasce zachłanności głupców, stawała mu się coraz przykrzejsza. Pani Gould odczuwała to jako upokorzenie. W każdym razie gra była niebezpieczna. W poufnej korespondencji wymienianej pomiędzy Karolem Gouldem, królem Sulaco, a panem przedsiębiorstw srebra i stali w dalekiej Kalifornii, akcentowało się przekonanie, że wszelkie przedsięwzięcia podejmowane przez wykształconych i uczciwych ludzi należy dyskretnie popierać. — Możesz pan powiedzieć swemu przyjacielowi, Avellanosowi, że takie jest moje zdanie — pisał Holroyd w odpowiedniej chwili, siedząc w swym nienaruszalnym sanktuarium w jedenastopiętrowym gmachu domu handlowego, gdzie decydowały się wielkie sprawy. A niedługo potem, dzięki kredytowi udzielonemu przez Trzeci Bank Południowy (który mieścił się w domu przy- legającym do budynków Holroyda) partia Ribiery w Costaguanie przybrała realny kształt pod okiem administratora kopalni San Tomé. Don José zaś, dziedziczny przyjaciel rodziny Gouldów, mógł powiedzieć: „Okaże się jeszcze może, kochany Karolu, że nie wierzyłem na próżno."

ROZDZIAŁ DRUGI

Po ostatnich zbrojnych walkach, wzbogacających dzieje wojen domowych, a zakończonych zwycięstwem Montera pod Rio Seco, „uczciwi ludzie", jak ich nazywał don José, odetchnęli swobodnie po raz pierwszy od pół wieku. Ustawa o pięcioletnich pełnomocnictwach stała się fundamentem tego odrodzenia, o którym marzył don José. Namiętne pragnienie dożycia takiej chwili było dla niego eliksirem długotrwałej młodości. A gdy ono zostało nagle, choć może niezupełnie niespodziewanie zagrożone przez to „bydlę Montera", gniew i oburzenie stały się dla Avellanosa nowym bodźcem do życia. Już w czasie pobytu prezydenta-dyktatora w Sulaco Moraga przesłał z Santa Marta ostrzeżenie dotyczące ministra wojny. Montero i jego brat stali się przedmiotem poważnych narad pomiędzy prezydentem a nestorem i przewodnikiem duchowym partii. Ale don Vincente, doktor filozofii uniwersytetu w Kordobie, miał poniekąd przesadne wyobrażenie o talentach wojskowych — uważał je za rzecz tajemniczą, gdyż zupełnie niezależną od intelektu, i ta właśnie tajemniczość działała mu na wyobraźnię. Zwycięzca spod Rio Seco był bohaterem popularnym. Jego zasługi były tak świeżej daty, że prezydent-dyktator gryzł się myślą o nieuniknionym zarzucie jawnej politycznej niewdzięczności. Rozpoczynano teraz wielkie dzieło odrodzenia i zaciągnięto nową pożyczkę, przeprowadzano nową linię kolejową, projektowano kolonizację na wielką skalę. Należało unikać wszystkiego, co by mogło wstrząsnąć opinią publiczną stolicy. Don José ugiął się przed tymi argumentami i starał się wymazać z pamięci złowróżbną postać w wyzłoconym mundurze i długich butach, z szablą u boku, ufając, że ta postać teraz Wreszcie, w nowym porządku rzeczy, utraci swoje znaczenie. W niespełna sześć miesięcy po wizycie prezydenta, Sulaco dowiedziało się ze zdumieniem o wybuchu rewolucji wojskowej w imię narodowego honoru. Minister wojny wygłosił w koszarach pułku artylerii, do którego przybył na inspekcję, przemówienie do oficerów, wykazujące, iż honor narodu został zaprzedany cudzoziemcom. Słaby dyktator, dzięki swej powolności wobec żądań mocarstw europejskich uregulowania długoterminowych spłat pieniężnych, okazał się niezdolny do rządzenia. Późniejszy list Moragi wyjaśnił, że inicjatywa, a nawet treść tej podburzającej przemowy były dziełem drugiego Montera, eks-guerillosa, obecnego comandante de plaza. Energiczna kuracja zastosowana przez dr Monyghama, którego naprędce sprowadzono „z gór" i który przebył galopem trzy mile wśród ciemności, wyratowała don Joségo z niebezpiecznego ataku żółtaczki. Po przezwyciężeniu tego wstrząsu don José nie pozwolił sobie upaść na duchu. Rzeczywiście, z początku nadchodziły lepsze wiadomości. Rewolucja w stolicy została stłumiona po całonocnych walkach ulicznych. Na nieszczęście obu Monterom udało się uciec na południe, do ich rodzinnej prowincji Entre-Montes. Bohater z leśnych ostępów, zwycięzca spod Rio Seco, został przyjęty z szalonym entuzjazmem w Nicoya, stolicy tej prowincji. Oddziały, stojące tam garnizonem, przeszły na jego stronę jak jeden mąż. Bracia zaczęli organizować armię ściągając malkontentów i rozsyłając emisariuszy, którzy zwodzili lud patriotycznymi kłamstwami, a dzikim llanerosom rzucali nęcące obietnice rabunku. Powstała nawet prasa Monterowska, mówiąca dwuznacznie o pomocy obiecanej przez „naszą wielką Siostrę, Republikę Północną" w walce przeciwko ciemnym, zaborczym zakusom mocarstw europejskich. W każdym numerze tej prasy znajdowały się przekleństwa pod adresem „nędznego Ribiery", który spiskował z obcymi spekulantami, by własną ojczyznę rzucić im na łup, skrępowawszy jej przedtem ręce i nogi. Sielskie i senne Sulaco, ze swym żyznym Campo i bogatą kopalnią srebra, słyszało szczęk broni jedynie w pewnych odstępach czasu, zawdzięczając to swemu szczęśliwemu odosobnieniu. Niemniej, jeśli chodzi o ludzi i pieniądze, prowincja ta znajdowała się w pierwszych szeregach

obrony — lubo wiadomości dochodziły tu okrężną drogą, nawet przez zagranicę, gdyż była odcięta od reszty republiki nie tylko naturalnymi przeszkodami, ale i zmiennymi kolejami toczącej się wojny. Monterowie oblegali Caytę, która stanowiła ważny węzeł pocztowy. Kurierzy przestali przyjeżdżać zza gór, a w końcu i poganiacze mułów nie chcieli podejmować ryzyka przeprawy. Nawet Bonifacio pewnego razu nie powrócił z Santa Marta — nie wiadomo było, czy uląkł się powrotnej drogi, czy też został schwytany przez nieprzyjacielskie oddziałki, grasujące pomiędzy Kordylierami a stolicą. Przenikały tylko w sposób dość tajemniczy odezwy Monterów, ukazywali się też w wioskach i miasteczkach na Campo emisariusze zapowiadający śmierć arystokratom. W samych początkach zamieszek Hernandez, słynny bandyta, podjął się dostawienia dwóch takich emisariuszy władzom ribierystowskim w Tonoro (za pośrednictwem starego księdza, osiadłego w jakiejś wiosce wśród stepów). Ludzie ci przybyli do niego, by ofiarować mu w imieniu generała Montero całkowitą amnestię i rangę pułkownika w zamian za przyłączenie się do zbuntowanych wojsk wraz z całą uzbrojoną bandą. Nie zwrócono wtedy uwagi na jego propozycję, lecz dołączono ją, jako dowód dobrej woli, do petycji skierowanej do Zgromadzenia w Sulaco, a domagającej się zgody na zwerbowanie Hernandeza i wszystkich jego towarzyszy do oddziałów wojskowych, jakie tworzyły się wtedy w Sulaco dla obrony pięcioletniego mandatu. Ta petycja, jak wszystko inne, znalazła się w rękach don Joségo. Pokazał ją pani Gould. Były to luźne kartki brudnoszarego, chropowatego papieru (zrabowanego może w jakimś wiejskim sklepiku), zapisane niezdarnym, niewyrobionym charakterem pisma starego padre, którego porwano z chaty przylegającej do kościółka ulepionego z gliny, po to aby wynieść go na urząd sekretarza groźnego salteadora. W świetle lampy salonu państwa Gould pochylili się teraz oboje nad tym dokumentem, nad tą dumną, a jednocześnie pokorną odezwą człowieka oskarżającego ślepą, bezrozumną, barbarzyńską przemoc, która uczciwego ranchera przemieniła w bandytę. W przypisku do tej odezwy ksiądz stwierdzał, że jakkolwiek został pozbawiony wolności na dziesięć dni, traktowano go po ludzku i z całym poważaniem należnym stanowi kapłańskiemu. Okazało się, iż spowiadał i dał absolucję hersztowi tudzież większości członków jego bandy i poręczał za szczerość ich dobrej woli. Naznaczył wszystkim ciężką pokutę, polegającą niewątpliwie na litaniach i postach — oświadczył jednakże chytrze, że trudno by im było pozostać w stałej zgodzie z Panem Bogiem, gdyby nie zawarli pokoju z ludźmi. Zapewne nigdy jeszcze głowa Hernandeza nie była mniej narażona na niebezpieczeństwo jak w chwili, gdy składał tę pokorną prośbą, usiłując uzyskać przebaczenie dla siebie i swoich ludzi w zamian za służbę w szeregach. Mógł bezkarnie wałęsać się po niezmierzonych przestrzeniach, które stanowiły dostateczną osłonę, gdyż w całej prowincji nie było teraz żadnych wojsk. Zwykły garnizon z Sulaco odpłynął na południe, by wziąć udział w wojnie, zabierając ze sobą orkiestrę. z dętymi instrumentami, która grała marsz Bolivara na pokładzie jednego ze statków Kompanii O. S.N. Wielkie familijne landa, stojące wzdłuż portowego wybrzeża, chwiały się na swych długich skórzanych resorach, rozkołysane entuzjazmem pań i panienek, które zrywały się z siedzenia powiewając koronkowymi chusteczkami, ilekroć nowa barka przewozowa wypełniona wojskowymi odbijała od mola. Nostromo pilnował wsiadania na statek pod nadzorem kapitana Mitchella. Ten ostatni, z dala widoczny w białej kamizelce i z twarzą opaloną na czerwono od słońca, wydawał się uosobieniem gorliwej dobrej woli i troski o wszystkie materialne dobra, jakie wytworzyła cywilizacja. Generał Barrios, dowodzący oddziałami, wyjeżdżając zapewniał don Joségo, że przed upływem trzech tygodni zamknie Montera w drewnianej klatce, do której się zaprzęgnie trzy pary wołów, i będzie się go obwoziło po wszystkich miastach republiki. — A potem señora — mówił dalej, odkrywając przed landem pani Gould swą kędzierzawą głowę przyprószoną siwizną koloru stali — a potem, señora, zamienimy szable na pługi i zaczniemy się bogacić. Nawet ja, z chwilą zakończenia tej małej zwady, założą sobie fundacion na kawałku ziemi, który posiadam na llanos, i będę się starał zarobić trochę pieniędzy w ciszy i spokoju. Wszak señora wie i cała Costaguana — co mówię? cała Południowa Ameryka wie, że Pablo Barrios osiągnął już pełnię wojskowej chwały. Karol Gould nie był obecny przy tym patriotycznym i patetycznym pożegnaniu obrońców

ojczyzny. Przyglądanie się odjazdowi żołnierzy nie było jego sprawą. Nie wchodziło też w zakres ani jego upodobań, ani jego polityki. Sprawą Goulda, jego upodobaniem i polityką było czuwanie nad tym, aby strumień cennego kruszcu, który dzięki niemu jednemu wytrysnął na nowo z rozciętego zbocza góry, mógł dalej płynąć bez przeszkód. W miarę rozwijania się kopalni ćwiczył sobie pomocników spośród miejscowej ludności. Byli to sztygarowie, rzemieślnicy i kanceliści, a na ich czele don Pépé, gobernador górniczej gromady. Wszelkie inne sprawy spoczywały wyłącznie na jego barkach, podtrzymujących cały ciężar tego imperium in imperio, wielkiej koncesji Gouldów, której samo widmo zdruzgotało niegdyś życie jego ojca. Pani Gould nie posiadała kopalni srebra, o którą by się musiała troszczyć. Jej przedstawicielami w koncesji byli dwaj adiutanci: doktor i ksiądz. Dla swej kobiecej pobudliwości znajdowała ujście w dziedzinie wydarzeń, których znaczenie sublimował cel, podsycany jej ognistą wyobraźnią. Tego dnia zabrała ze sobą Avellanosów, ojca i córkę, na uroczystość rozgrywającą się w porcie. Wśród wielu innych czynności dokonywanych w tych niespokojnych czasach don José został przewodniczącym Komitetu Patriotów, którzy uzbroili znaczną część oddziałów wojskowych z Sulaco w ulepszone strzelby, nabyte od jednego z wielkich mocarstw europejskich, gdzie wycofano je właśnie z obiegu zastępując nową, znacznie bardziej śmiercionośną bronią. W jakiej mierze wartość rynkowa tej broni, nabytej z drugiej ręki, została opłacona z dobrowolnych składek znakomitszych rodzin, a ile dołożył do tego don José z funduszów, ja- kimi podobno rozporządzał poza granicami kraju, pozostawało tajemnicą, którą on jeden mógłby wyjawić, jednakże ricos, jak ich lud nazywał, przyczynili się do tego niemało pod naciskiem elokwencji swojego nestora. Niektóre panie entuzjastki oddawały nawet biżuterią w ręce tego człowieka, który był życiem i duszą partii. Przychodziły chwile, kiedy zarówno jego życie, jak dusza zdawały się być przeciążone wieloletnim wysiłkiem podtrzymywania niegasnącej wiary w odrodzenie kraju. Teraz, siedząc w powozie obok pani Gould, wyglądał niemal na nieżywego człowieka: jego piękna, starannie wygolona stara twarz, którą ocieniał miękki filcowy kapelusz, miała jednostajną barwę żółtego wosku, a ciemne oczy patrzyły nieruchomo przed siebie. Antonia — piękna Antonia, jak ją nazywano w Sulaco — siedziała naprzeciwko nich; dzięki toczonym kształtom i poważnemu owalowi twarzy o pełnych, czerwonych ustach, wyglądała na kobietę dojrzalszą niż pani Gould, z jej żywą twarzyczką o zmiennym wyrazie i drobną, wyprostowaną figurką, którą ocieniała lekko chwiejącą się parasolką. Antonia towarzyszyła ojcu zawsze, ilekroć to było możliwe; jej przywiązanie do starca było rzeczą powszechnie znaną i łagodziło nieco gorszące wrażenie, jakie wywoływała wzgarda okazywana przez nią dla surowych konwenansów regulujących życie młodych panien w tym hiszpańsko-amerykańskim świecie. I rzeczywiście, nie była już dziewczątkiem. Mówiono, że często ojciec dyktuje jej pisma dotyczące spraw państwowych i że pozwala jej czytać wszystkie książki ze swej biblioteki. Na przyjęciach, na których sytuację ratowała obecność pewnej zgrzybiałej staruszki (krewnej Corbellanów), całkowicie głuchej i siedzącej nieruchomo w fotetu, Antonia umiała dyskutować z kilkoma mężczyznami naraz. Było oczywiste, że nie należy do rzędu panien, którym wystarcza spoglądanie przez zakratowane okno na zakapturzoną postać zakochanego młodzieńca, ukrytego w bramie domu z przeciwka, co uchodzi w Costaguanie za najwłaściwszą formę zalotów. Sądzono powszechnie, że dzięki zagranicznemu wychowaniu i zagranicznemu sposobowi myślenia uczona i dumna Antonia nigdy nie wyjdzie za mąż, chyba za cudzoziemca z Europy lub Ameryki Północnej, co mogła ułatwić okoliczność, iż Sulaco zdawało się teraz ściągać przybyszów z całego świata.

ROZDZIAŁ TRZECI

Gdy generał Barrios zatrzymał się przy powozie pani Gould, aby ją powitać, Antonia podniosła niedbale rękę, w której trzymała otwarty wachlarz, jakby chcąc osłonić przed słońcem głowę okrytą jasnym koronkowym szalikiem. Jasne spojrzenie jej błękitnych oczu, ocienionych, jak frędzlą, czarnymi rzęsami, zatrzymało się przez chwilę na ojcu, by przesunąć się dalej, na postać młodego człowieka stojącego opodal. Mógł liczyć lat około trzydziestu, był średniego wzrostu, raczej tęgi, ubrany w jasne palto. Opierając się otwartą dłonią na gałce giętkiej laski, przyglądał się Antonii z daleka, lecz z chwilą gdy dostrzegł, że go zauważyła, zbliżył się spokojnie i wsparł się łokciem o drzwiczki powozu. Głęboko wycięty kołnierz jego koszuli, krawat zawiązany na dużą kokardę i cały styl ubioru, począwszy od okrągłego kapelusza, a skończywszy na lakierowanych trzewikach, wskazywały na francuskiego eleganta, poza tym jednak był on charakterystycznym typem jasnowłosego hiszpańskiego Kreola. Obfity wąs i krótka kędzierzawa broda złotawego odcienia nie ukrywały świeżych, różowych warg o wyrazie trochę nadąsanym. Jego pełna, okrągła twarz miała tę ciepłą, zdrową, a jednocześnie białą cerę kreolską, której nie potrafi opalić ojczyste słońce. Marcin Decoud rzadko zresztą narażał się na słońce Costaguany, w której się urodził. Jego rodzina od dawna osiadła w Paryżu, on zaś studiował tam prawo i parał się literaturą marząc w chwilach egzaltacji, iż zostanie poetą jak tamten cudzoziemiec hiszpańskiego pochodzenia, José Maria de Heredia. W innych chwilach, dla spędzenia czasu, godził się łaskawie na pisanie artykułów o sprawach europejskich do „Semenario", największego pisma wychodzącego w Santa Marta, które drukowało te artykuły pod nagłówkiem: „Od naszego specjalnego korespondenta", jakkolwiek ich autorstwo było publiczną tajemnicą. W Costaguanie, gdzie pamięć o rodakach osiadłych w Europie jest zazdrośnie strzeżona, każdy wiedział, że chodzi o „młodego Decoud", utalentowanego młodzieńca, który podobno obraca się w najwyższych sferach towarzyskich. W gruncie rzeczy Marcin był rozpróżniaczonym bywalcem bulwarów, mającym stosunki z obrotnymi dziennikarzami i wolny dostęp do paru redakcji, mile widziany w wesołych lokalach uczęszczanych przez ludzi prasy. Tego rodzaju życie, którego pustkę i powierzchowność ozdabia połysk powszechnej blagi, podobnie jak mosiężne blaszki osłaniają błazeński kostium arlekina, wytworzyło w nim kosmopolityzm, jakże nie francuski, choć niby na modłę francuską, kosmopolityzm, będący w gruncie rzeczy tępą obojętnością przybierającą pozory wyższości intelektualnej. O własnej ojczyźnie mawiał do swych towarzyszy Francuzów: — Wyobraźcie sobie atmosferę opery buffo, w której wszystkie komiczne role mężów stanu, intrygantów i rozbójników, ich kradzieże i mordercze ciosy odgrywane są ze śmiertelną powagą. Można tarzać się ze śmiechu: krew leje się bez przerwy, aktorzy zaś mają przeświadczenie, że wpływają na bieg dziejów ludzkości. Rozumie się, iż każdy rząd w jakiejkolwiek części świata jest zawsze instytucją wysoce komiczną dla krytycznego umysłu, ale my, amerykańscy Hiszpanie, doprawdy przekraczamy dozwolone granice. Żaden przeciętnie inteligentny człowiek nie może brać udziału w intrygach takiej farce macabre. Jednakże ribieryści, o których tak wiele teraz słyszymy, naprawdę usiłują na swój śmieszny sposób uczynić z naszej ojczyzny kraj, w którym by można żyć, a nawet myślą o spłaceniu niektórych długów. Radzę wam przeto, moi przyjaciele, popierać wszystkimi siłami osobę señora Ribiery ze względu na wasz własny interes. Z tego, co mi piszą w listach, wnoszę, że akcjonariusze będą mieli wreszcie jakieś szanse odzyskania zainwestowanych kapitałów. I tłumaczył im z szyderczą werwą, jakimi zasadami kieruje się don Vincente Ribiera — żałosny człowieczek, przytłoczony wielkością swych dobrych zamierzeń; mówił im o wygranych

bitwach i o generale Montero (un grotesque vaniteux et féroce ), o nowej pożyczce związanej z budową kolei oraz kolonizacją rozległych połaci kraju, co wchodziło w zakres wielkiego planu gospodarczego. A jego przyjaciele Francuzi, w rozmowach prowadzonych między sobą, przyznawali, że ten mały Decoud connaissait la question à fond . Jedno z poważnych czasopism paryskich zamówiło u niego artykuł o sytuacji w Costaguanie. Decoud napisał tę rzecz w poważnym tonie i w optymistycznym duchu. Później zapytał jednego ze swych zażyłych przyjaciół: — Czytałeś mój artykuł o odrodzeniu Costaguany? — Une bonne blague, hein? Uważał się za paryżanina do szpiku kości. W gruncie rzeczy daleki był od tego, groziła mu natomiast rzecz inna, mianowicie pozostanie na resztę życia nieokreślonym dyletantem. Posunął tak daleko nawyk szydzenia ze wszystkiego, że to przesłoniło mu szczere popędy własnej natury. Gdy ujrzał się nagle wybranym na czynnego członka Patriotycznego Komitetu Wykonawczego dostarczającego ręcznej broni, wydało mu się to szczyteto, nieprawdopodobieństwa, fantastycznym pomysłem, do którego tylko jego „kochani rodacy" byli zdolni. — Jakby dachówka zleciała mi na głowę! Ja, ja — członkiem Komitetu Wykonawczego! Co ja mogę wiedzieć o karabinach wojskowych? C'est funambulesque! — wykrzykiwał w rozmowie z ulubioną siostrą (gdyż rodzina Decoud, z wyjątkiem starego ojca i matki, używała między sobą języka francuskiego). — A gdybyś widziała ten objaśniający, poufny list? Osiem stron — ni mniej, ni więcej! List, o którym mówił, kreślony ręką Antonii, podpisany był przez don Joségo, który apelował „do młodego i utalentowanego Costaguańczyka" w sprawie publicznej, a jako osoba prywatna otwierał serce przed swoim chrześniakiem, człowiekiem zamożnym i rozporządzającym czasem, mającym duże stosunki, a zasługującym na zaufanie dzięki swemu pochodzeniu i wychowaniu. — To znaczy — tłumaczył Marcin swej siostrze z cynizmem — że nie ma obawy, abym przywłaszczył sobie fundusze ani wygadał się przed naszym charge d'affaires. Wszystko to miało być przeprowadzone za plecami ministra wojny, Montera, który nie posiadał zaufania rządu Ribiery, ale którego trudno było pozbyć się od razu. Montero nie powinien był o niczym wiedzieć, dopóki oddziały wojskowe pod dowództwem Barriosa nie dostaną do rąk karabinów. Jedynie prezydent-dyktator, którego położenie było wyjątkowo trudne, został przypuszczony do sekretu. — Zabawna historia! — zauważyła siostra Marcina, a zarazem jego powiernica, na co on odpowiedział swym kpiarskim, prawdziwie paryskim tonem: — To wprost niesłychane! Ten naczelnik państwa zajmujący się kopaniem dołków pod własnym ministrem wojny, bez którego nie może się obejść, i to przy pomocy swych obywateli, prywatnych ludzi. Nie, doprawdy jesteśmy niedoścignieni! — I roześmiał się niepowściągliwie. Siostra jego zdumiewała się powagą i zręcznością, jaką później wykazał przy spełnianiu swej misji. Okoliczności uczyniły tę misję drażliwą, a jego brak kompetencji — trudną. Panna Decoud nigdy nie widziała, aby Marcin zajmował się czymś równie gorliwie, odkąd przyszedł na świat. — Bawi mnie to — objaśnił krótko. — Jestem oblężony przez oszustów, którzy pokazują mi wszelkie rodzaje broni palnej. Czarujący ludzie! Zapraszają mnie na kosztowne śniadania, ja podtrzymuję ich nadzieję i bawię się wspaniale. A tymczasem prawdziwy przetarg dokonywany jest zupełnie gdzie indziej. Po zakończeniu transakcji Marcin nagle oświadczył, że zamierza sam odwieźć cenny depozyt i dopilnować jego dostawy do Sulaco. Taka burleska — jego zdaniem — warta była tego, aby doprowadzić ją do końca. Szarpiąc swą złotą bródkę, zmieszał się pod bystrym spojrzeniem panienki, która zrazu szeroko otworzyła oczy ze zdziwienia, a potem, przyglądając mu się przez zmrużone powieki, powiedziała powoli: — Zdaje mi się, że masz ochotę zobaczyć Antonię. — Jaką Antonię? — spytał costaguański bywalec bulwarów rozdrażnionym i pogardliwym tonem. Wzruszył ramionami i obrócił się na pięcie. Siostra zawołała wesoło:

— Tę Antonię, którą znałeś, kiedy jeszcze na plecach nosiła dwa warkocze. Znał ją rzeczywiście przed jakimiś ośmiu laty, na krótko przed ostatecznym wyjazdem Avellanosów z Europy. Była wtedy wysoką szesnastoletnią dziewczyną, młodzieńczo surową w sądach i o charakterze tak już wyrobionym, iż pozwalała sobie odnosić się pogardliwie do postawy przemądrzałego i rozczarowanego młodzieńca, jaką Marcin wtedy przybierał. W pewnej okoliczności, tracąc cierpliwość, napadła na niego wyrzucając mu bezcelowość jego życia i płytkość jego poglądów. Marcin miał wtedy lat dwadzieścia, a był jedynym synem, uwielbianym przez swoją rodzinę. Niespodziewany atak tak go zmieszał i wzburzył, że sympatia, jaką żywił do tego skrzata w szkolnej sukience, złożona z rozczulenia i poczucia wyższości, uległa zachwianiu. Niemniej wrażenie pozostało tak silne, że od tej pory wszystkie przyjaciółki jego sióstr przypominały mu Antonię Avellanos, jedna dzięki nieuchwytnemu podobieństwu, inna dzięki całkowitemu kontrastowi. Uważał to za jakiś śmieszny fatalizm. Oczywiście w listach otrzymywanych regularnie z Costaguany przez rodzinę Decoud nazwisko Avellanosów powtarzało się często. Kolejno nadchodziły wieści o aresztowaniu byłego posła i ohydnym traktowaniu go przez władze, o ciężkich przejściach rodziny, o jej usunięciu się do Sulaco, o jej ubóstwie, wreszcie o śmierci matki. Pronunciamento Montera było już faktem dokonanym, gdy Marcin Decoud lądował w Costaguanie. Jechał drogą okrężną, przez Cieśninę Magellana, główną linią okrętową, a potem statkiem O. S. N. Company, kursującym wzdłuż Zachodniego Wybrzeża. Cenny ładunek nadszedł w samą porę, by pierwsze uczucie przestrachu przemienić w nastrój pełen nadziei i sta- nowczego postanowienia. Na forum publicznym witali go ostentacyjnie przedstawiciele familias principales. W zaciszu prywatnego domu don José, jeszcze wstrząśnięty i słaby, uściskał go ze łzami w oczach. — Przyjechałeś sam! Niczego innego nie można się było spodziewać po potomku rodziny Decoud. Niestety! Nasze najgorsze obawy sprawdziły się — skarżył się wzruszonym głosem. Była to naprawdę chwila, która wymagała od ludzi, posiadających rozum i sumienie, skupienia się wokół zagrożonej sprawy. Wtedy dopiero Marcin Decoud, wychowanek Zachodniej Europy, poczuł absolutną zmianę otaczającej go atmosfery. Wbrew swojej naturze wzruszył się tą nie znaną na wyższych szczeblach polityki europejskiej nutą namiętnego uniesienia i szczerego bólu. A gdy jeszcze smukła Antonia weszła swym lekkim krokiem do mrocznej, nagiej sali domostwa Avellanosów i wyciągając doń rękę (na swój emancypowany sposób) powiedziała: „Miło mi pana tu widzieć, don Marcinie" — uczuł, że niepodobieństwem będzie oznajmić tym dwojgu ludziom, iż zamierza odjechać za miesiąc, najbliższym okrętem transportowym. Don José tymczasem nie przestawał go wychwalać: Każde przystąpienie do szeregów wzmagało zaufanie społeczeństwa we własne siły, a przy tym — jakiż to przykład dla miejscowej młodzieży, przykład dany przez słynnego obrońcę odrodzenia kraju, przez człowieka, który stał się rzecznikiem narodowej sprawy, przedstawiając światu zasady, jakimi kieruje się jego partia polityczna. Wszyscy czytali wspaniały artykuł w poważnym czasopiśmie paryskim. Świat był teraz poinformowany, a zjawienie się autora w tym właśnie momencie było niejako publicznym wyznaniem wiary. Młodego De- coud poczęło ogarniać uczucie zniecierpliwienia i zmieszania. Układał sobie powrót przez Stany Zjednoczone, a mianowicie przez Kalifornię, zamierzał zwiedzić Yellowstone Park, zobaczyć Chicago i Niagarę, rzucić okiem na Kanadę, zatrzymać się może w Nowym Jorku, a na dłuższy pobyt w Newport, wyzyskać posiadane listy polecające. Uścisk ręki Antonii był tak szczery, a dźwięk jej głosu tak dziwnie zmieniony, przy tym tak pełen ciepłego uznania, że po złożeniu jej niskiego ukłonu Marcin zdobył się tylko na powiedzenie: — Jestem niewymownie wdzięczny za przyjęcie, jakie mnie tu spotkało. Ale czy należy dziękować człowiekowi za to, iż wrócił do ojczystego kraju? Doña Antonia na pewno tak nie myśli. — Pewnie że nie, señor — odparła z doskonałym spokojem i otwartością, jakie cechowały każde jej odezwanie się. — Ale skoro powrócił, jak pan to uczynił, wolno cieszyć się z tego dla stron obu. Marcin Decoud nie wyrzekł ani jednego słowa o swoich planach. Nie zdradził się przed nikim, a w dwa tygodnie później, rozmawiając z panią Gould w jej domu (do którego uzyskał wstęp

od pierwszej chwili) i pochylając się ku niej w krześle z dyskretną poufałością, zapytał, czy nie zauważyła w nim dzisiaj wyraźnej zmiany, wyrazu, jak tłumaczył, doskonałej powagi. Pani Gould obróciła na to głowę w jego stronę z niemym zapytaniem w lekko rozszerzonych oczach i z tym właściwym sobie, ledwo dostrzegalnym uśmiechem, który urzekał mężczyzn wyrazem subtelnej życzliwości, skwapliwą chęcią zrozumienia, z pominięciem własnej osoby. A zapytał o to dlatego — tłumaczył Decoud z niewzruszonym spokojem — że przestał czuć się nieużytecznym darmozjadem, na tym świecie. Zapewnił panią Gould, że oto widzi przed sobą dziennikarza z Sulaco. Pani Gould natychmiast spojrzała na Antonię, która siedziała wyprostowana w rogu wysokiej hiszpańskiej kanapy o prostopadłym oparciu. Trzymała w ręku wielki czarny wachlarz, który chwiejąc się powoli zasłaniał i odsłaniał piękne jej kształty. Spod obrąbka czarnej spódnicy wyglądały koniuszki jej skrzyżowanych stóp. Oczy Marcina Decoud również zatrzymały się na postaci Antonii, gdy wyjaśniał półgłosem, że panna Avellanos jest całkowicie świadoma jego nowego, niespodziewanego powołania, które w Costaguanie bywało dotąd specjalnością ledwo podkształconych Murzynów lub adwokatów bez grosza przy duszy. Po czym, podchwytując spojrzenie pani Gould zwrócone teraz ku niemu z sympatią, wyszeptał z nieco bezczelnym patosem: „Pro patria!" Stało się to zaś w ten sposób, że Marcin nagle uległ usilnym naleganiom Avellanosa, który namawiał go do objęcia redakcji czasopisma mającego „wyrażać aspiracje całej prowincji". Był to dawny i umiłowany pomysł don Joségo. Poprzednio już dostarczono mu z Ameryki potrzebny sprzęt (na niewielką skalę) tudzież znaczną ilość papieru, chodziło już tylko o odpowiedniego człowieka, a takiego człowieka nawet señor Moraga nie mógł znaleźć w Santa Marta. Rzecz stawała się coraz pilniejsza, koniecznie musiał powstać jakiś organ, który by przeciwdziałał oszczerstwom rozpowszechnianym przez prasę Montera: potwornym kłamstwom, odezwom do ludu, nawołującym do powstania z nożem w ręku przeciw wszystkim blancos, tym gotyckim przeżytkom, tym posępnym mumiom, tym niedołężnym paralitykom, którzy spiskują z cudzoziemcami zamierzając zaprzedać im kraj, a ludność oddać w niewolę. Wrzawa, jaka powstawała wokół tego „murzyńskiego liberalizmu", przeraziła señora Avellanosa. Wydanie czasopisma było jedynym środkiem zaradczym. Teraz, gdy znalazł się odpowiedni człowiek w osobie Marcina Decoud, wielkie czarne litery ukazały się między oknami ponad arkadą biegnącą wzdłuż parteru jednego z domów na plaza. Sąsiadował on z wielkim magazynem Anzaniego, w którym sprzedawano trzewiki, jedwabie, muśliny, wyroby żelazne i drewniane zabawki tudzież maleńkie srebrne ramiona, nogi, głowy i serduszka (przeznaczone na eks-wota), także różańce, szampan, damskie kapelusze, gotowe leki, a wreszcie zakurzone książki w papierowych okładkach, przeważnie w języku francuskim. Wielkie czarne litery tworzyły napis: „Biura czasopisma «Porvenir»." Stamtąd trzy razy w tygodniu wyłaniał się numer gazety redagowanej przez Marcina — pojedyncza strona druku złożona we dwoje. Układny, żółtolicy Anzani, przechadzający się w czarnym luźnym kaftanie i miękkich pantoflach przed licznymi drzwiami swoich magazynów, witał głębokim ukłonem, wyginającym całą jego postać, osobę dziennikarza z Sulaco, ilekroć ten ostatni wychodził lub wracał, pochłonięty sprawami swego dostojnego zawodu.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Być może, iż z tytułu tego zawodu przybył do portu, by przyjrzeć się odjazdowi wojsk. „Porvenir", mający ukazać się w dwa dni później, musiał oczywiście zamieścić opis tego wydarzenia, jednakże jego wydawca, wspierając się teraz bokiem o lando, zdawał się na nic nie patrzeć. Przednie szeregi kompanii piechoty, ustawione w trzy rzędy wzdłuż wybrzeża dla ochrony mola, nastawiały gwałtownie bagnety z dzikim chrzęstem i hałasem, ilekroć motłoch zbytnio na nie napierał; tłum widzów cofał się wtedy jak jeden mąż, aż pod same nozdrza rosłych białych mułów. Pomimo niezliczonej ciżby słychać było zaledwie cichy pomruk; kurz wisiał w powietrzu tworząc jak gdyby brunatną mgłę, wyłaniały się z niej gdzieniegdzie sylwetki jeźdźców, których widać było jedynie od lędźwi wzwyż i którzy spoglądali w jednym kierunku ponad głowami tłumu. Prawie każdy z nich miał za sobą jakiegoś towarzysza, ten, chcąc utrzymać się na koniu, chwytał się oburącz ramion jeźdźca, wskutek czego ronda ich kapeluszy stykały się tworząc jakby jedną tarczę, na której widniały dwa spiczaste stożki ich sombrerów, a pod nimi dwie twarze. Od czasu do czasu jakiś konny mozo wydawał okrzyk dostrzegłszy znajomego w szeregach, czasem jakaś kobieta z tłumu zawołała: adios , dodając męskie imię. Generał Barrios, odziany w zniszczony niebieski mundur i białe bufiaste spodnie, opadające na dziwnego kształtu czerwone buty, stał z odkrytą głową, lekko przygarbiony, wspierając się na grubej lasce. Nie! Sława wojenna, jaką sobie zdobył, zdołałaby nasycić każdego — tłumaczył pani Gould usiłując jednocześnie nadać swej postawie odcień wyszukanej uprzejmości. Kępka przerzedzonych wąsów zwisała znad jego górnej wargi, nos miał wystający, długą, chudą szczękę, a na jednym oku przepaskę z czarnego jedwabiu. Drugie oko, maleńkie i głęboko osadzone, obracało się błędnie na wszystkie strony bez celu, mrugając życzliwie. Poważne miny nielicznych Europejczyków, wyłącznie mężczyzn, którzy skupili się oczywiście w pobliżu powozu pani Gould, pozwalały przypuszczać, że podejrzewają generała o wypicie w klubie „Amarilla" zbyt wielkiej ilości ponczu (szwedzkiego ponczu, importowanego w butelkach przez Anzaniego) przed wściekłą kawalkadą, jaką popisał się ze swym sztabem w drodze do portu. Jednakże pani Gould, umiejąca zawsze panować nad sobą, wychyliwszy się nieco z powozu wyraziła przekonanie, że generał okryje się jeszcze większą sławą w najbliższej przyszłości. — S eñora! — wykrzyknął z uniesieniem — Na Boga! Niech się pani zastanowi! Czyż taki człowiek jak ja może się wsławić pokonaniem jakiegoś bezczelnego embustero o farbowanych wąsach? Pablo Ignacio Barrios, syn wiejskiego alcalde, generał dywizji i naczelny wódz Zachodniego Okręgu Wojskowego, nie bywał w domach, w których gromadziło się wyższe towarzystwo. Wolał niekrępujące zebrania męskie, gdzie mógł opowiadać o swych polowaniach na jaguary, chełpić się zręcznością w obchodzeniu się z las- sem, którym umiał dokonywać niezmiernie trudnych sztuk „niewskazanych dla żonatych ludzi", jak mówią llanerosi. Mógł opowiadać o niesłychanych nocnych wypadach, o spotkaniach z dzikimi bawołami, o walce z krokodylem, o przygodach wśród ogromnych lasów, o przeprawach przez wezbrane rzeki. Nie pobudzała go do wskrzeszania tych wspomnień jedynie chełpliwość, raczej prawdziwe ukochanie dzikiego życia, jakie prowadził za młodych lat, zanim odwrócił się plecami od strzechy rodzicielskiej tolderii, zagubionej wśród lasów. Doszedłszy w swych wędrówkach aż do Meksyku, walczył z Francuzami u boku (jak twierdził) Juareza i był jedynym wojskowym w Costaguanie, który zetknął się z europejską armią w polu. Ta okoliczność opromieniła jego nazwisko sławą, która została przyćmiona z chwilą, gdy poczęła wschodzić gwiazda Montera. Generał był przez całe życie uporczywym graczem. Z całą szczerością potwierdzał obiegającą pogłoskę, jakoby w swoim

czasie, dowodząc brygadą w jakiejś kampanii, przegrał swoje konie, pistolety i umundurowanie do naramienników włącznie, grając w monte ze swymi pułkownikami w przeddzień bitwy. Nie poprzestając na tym, wysłał pod eskortą do miasteczka położonego na tyłach armii swoją szablę (reprezentacyjną szablę o złotej rękojeści) w celu natychmiastowego zastawienia jej za pięćset pesetas u jakiegoś zaspanego i przerażonego sklepikarza. O świcie przegrał już i te pieniądze, po czym, podnosząc się spokojnie z krzesła, wyrzekł tylko te słowa: „Teraz pójdziemy walczyć na śmierć i życie." — Doszedłszy do wniosku, że generał może dowodzić bitwą dzierżąc w ręku zwyczajną laskę, mawiał od tej pory: „Stało się to moim nawykiem." Był wiecznie przytłoczony długami; nawet w okre- sach świetności, gdy wśród zmiennych losów costaguańskiego generała pełnił wysokie wojskowe funkcje, jego mundury wyszywane złotem niemal zawsze znajdowały się w zastawie u tych czy innych kramarzy. Wkrótce sprzykrzyły mu się ciągłe kłopoty ubraniowe, jakie mu stwarzali niespokojni wierzyciele i wzgardziwszy splendorem munduru nabrał ekscentrycznego zwyczaju noszenia starych, zniszczonych kurtek, co stało się niejako drugą jego naturą. Natomiast stronnictwa, do których przyłączał się Barrios, nie potrzebowały obawiać się z jego strony politycznej zdrady. Był zbyt prawym żołnierzem, by uprawiać niecny proceder kupna i sprzedaży zwycięstw. Jeden z członków zagranicznego korpusu dyplomatycznego w Santa Marta wydał o nim kiedyś taki sąd: „Barrios jest człowiekiem nieskazitelnie uczciwym i nie pozbawionym talentów wojskowych, mais il n'a pas de tenue." Po zwycięstwie ribierystów został mianowany naczelnym dowódcą Zachodniej Prowincji. Stanowisko to, uchodzące za bardzo lukratywne, zawdzięczał w dużej mierze zabiegom swoich wierzycieli (sklepikarzy z Santa Marta, wielkich polityków), którzy w jego interesie poruszali niebo i ziemię na arenie publicznej, prywatnie zaś szturmowali do señora Moragi (wpływowego agenta kopalni San Tomé), podnosząc przesadny lament i udowadniając mu, że jeśli generał będzie pominięty, to „wszyscy zostaniemy zrujnowani". Pewną rolę w mianowaniu Barriosa odegrała przypadkowa, pochlebna o nim wzmianka w jednym z bardzo licznych listów pisanych przez starszego pana Goulda do syna, jednakże niewątpliwie sprawiła to przede wszystkim jego ustalona opinia uczciwości politycznej. Nikt także nie kwestionował osobistego męstwa „pogromcy tygrysów", jak nazywało go pospólstwo. Wprawdzie mówiono, że nie ma szczęścia w polu, ale wszak miała się teraz rozpocząć era pokoju. Żołnierze lubili Barriosa za jego humanitarny stosunek do ludzi, który był cennym, rzadko spotykanym kwiatem rozkwitłym na podłożu przedajnych rewolucji. Ilekroć przejeżdżał przez ulice miasta podczas uroczystości wojskowej, ogarniając tłumy gapiów rozbawionym i nieco pogardliwym spojrzeniem jedynego oka, widok jego wywoływał powszechne oklaski. Szczególnie kobiety z ludu zdawały się zdecydowanie oczarowane jego długim, spuszczonym nosem, spiczastym podbródkiem, obwisłą dolną wargą i czarną jedwabną opaską zawiązaną zawadiacko na skos czoła. Jego wysoka ranga ściągała doń zawsze grono chętnych słuchaczy spośród caballeros, on zaś opowiadał o swoich przygodach sportowych z prostotą i głębokim zadowoleniem. Towarzystwo pań nudziło go, gdyż wymagało pewnej powściągliwości, nie dając w zamian, jak uważał, żadnego ekwiwalentu. Od chwili objęcia stanowiska naczelnego dowódcy rozmawiał z panią Gould może dwa, może trzy razy, ale często przyglądał się jej konnym przejażdżkom z señorem administradorem i doszedł do wniosku, że jej mała rączka trzymająca uzdę wykazuje więcej rozumu, niż go się mieści we wszystkich kobiecych głowach w Sulaco. Pod wpływem szczerego impulsu postanowił teraz, na wyjezdnym, być bardzo uprzejmy dla kobiety, która nie chwiała się w siodle, a była bądź co bądź żoną ważnej osobistości, szczególnie ważnej dla człowieka będącego zawsze w tarapatach pieniężnych. Posunął swą uprzejmość do tego stopnia, że polecił swojemu adiutantowi (niskiemu, krępemu kapitanowi o tatarskiej twarzy), by ten przywołał kaprala i kazał mu ustawić szereg żołnierzy przed powozem pani Gould na wypadek zbyt silnego naporu falującego tłumu, który mógłby „zaniepokoić muły señory". Po czym, zwracając się do grona stojących opodal Europejczyków, którzy przypatrywali się wszystkiemu w milczeniu, wyrzekł protekcjonalnie podniesionym głosem: — Señores, nie miejcie żadnych obaw. Zakładajcie sobie spokojnie wasze ferro carril — koleje żalazne, telegrafy. Eksploatujcie... Costaguana posiada dość bogactw, by wszystko się

opłacało — inaczej nie byłoby was tutaj. Ha! ha! Wybaczcie tę małą picardię mego przyjaciela Montera. Wkrótce ujrzycie jego farbowane wąsiska przez pręty mocnej drewnianej klatki. Si, señores! Nie lękajcie się, pracujcie nad rozwojem kraju, pracujcie, pracujcie! Niewielkie grono inżynierów przyjęło to napomnienie bez słowa, więc generał, kiwnąwszy wyniośle ręką w ich stronę, zwrócił się znowu do pani Gould: — Oto co nam zawsze powtarzał don José. Być przedsiębiorczymi, pracować! Bogacić się! Zamknięcie Montera do Matki jest moją rzeczą, a gdy ta błahostka zostanie dokonana, wtedy, zgodnie z życzeniem don Joségo, poczniemy porastać w pierze, wszyscy razem i pojedynczo, jak tylu Anglików, bo cóż może odrodzić kraj, jak nie pieniądze... W tej chwili jakiś młody oficer w nowiutkim mundurze, nadbiegłszy od strony przystani, przerwał tę szczególniejszą interpretację ideałów señora Avellanosa. Generał wykonał ruch zniecierpliwienia, tamten jednakże nalegał usilnie, zachowując postawę pełną szacunku. Konie należące do sztabu zostały już załadowane na okręt, a z parowca spuszczono łódź, która miała przewieźć generała do schodów okrętowych. Barrios, rzuciwszy dumne spojrzenie swym jednym okiem, począł się żegnać. Don José uniósł się z siedzenia, by wypowiedzieć odpowiednie w tej okoliczności słowa, co uczynił zupełnie machinalnie. Szalone napięcie nadziei i trwogi wyczerpało go, zdawał się wykrzesywać ostatnie iskry wewnętrznego ognia w tych krasomówczych wysiłkach, o których powinna była dowiedzieć się daleka Europa. Antonia, zacisnąwszy czerwone wargi, odwróciła głowę, osłaniając ją wachlarzem; zaś młody Decoud, z łokciem wspartym o brzeg landa, choć czuł jej spojrzenie na sobie, spoglądał uparcie w inną stronę, z wyrazem twarzy wzgardliwym i całkowicie oderwanym od tego, co go otaczało. Pani Gould bohatersko umiała ukryć konsternację, w jaką wprawiał ją widok ludzi i wydarzeń, tak bardzo dalekich od nawyknień jej rasy, konsternację zbyt głęboko odczuwaną, by można ją było wyrazić w słowach, nawet w rozmowie z mężem. Rozumiała coraz lepiej jego milczącą rezerwę. Poufna wymiana myśli następowała między nimi nie wtedy, kiedy byli sami, lecz wtedy, gdy znajdując się wśród ludzi zamieniali przelotne spojrzenia wyrażające ich sąd o jakimś nowym zwrocie wydarzeń. Emilia przyjęła od męża taktykę bezwzględnego milczenia, jedyną, jaką należało stosować, skoro dla dopięcia celu trzeba było pogodzić się z tylu rzeczami, które wydawały się gorszące, odrażające i cudaczne, a które w tym kraju uważano za normalne. Dostojna Antonia wyglądała stanowczo na bardziej dojrzałą i doskonale spokojną, nie potrafiłaby jednak nigdy pogodzić nagłych załamań wewnętrznych z uprzejmie ożywionym wyrazem twarzy. Pani Gould uśmiechem pożegnała Barriosa, a otaczającym ją kołem Europejczykom (którzy jednocześnie odsłonili głowy) rzuciła uprzejme zaproszenie: „Mam nadzieję zobaczenia panów u siebie za chwilę", po czym nerwowo zwróciła się do dziennikarza: „Niechże pan siada, don Marcinie", a gdy ten otwierał drzwiczki powozu, usłyszała, jak mruknął do siebie po francusku: L e sort en est jeté. Te słowa wprawiły ją w silne rozdrażnienie. Nikt nie powinien był wiedzieć lepiej od niego, że pierwsze kości zostały już dawno rzucone w rozpaczliwie ryzykownej grze. Dochodzące z dali okrzyki entuzjazmu, warkot bębnów i głośne słowa komendy żegnały odjeżdżającego generała. Panią Gould ogarnęła jakaś niemoc i spoglądając jakby w osłupieniu na spokojną twarz Antonii, zastanawiała się, co się stać może z jej Karolem w razie, jeśli ten dureń zawiedzie. — A la casa , Ignacio! — zawołała, zwracając się do nieruchomych szerokich pleców stangreta, który bez pośpiechu zgarniał lejce, mamrocząc do siebie: — Si, la casa, si, si niña. Powóz potoczył się bezszelestnie po miękkiej drodze. Długie cienie padały na zakurzoną niewielką równinę, na której rozsiane były kępy ciemnych krzewów, kopce świeżo poruszonej ziemi i niskie drewniane budynki o żelaznych dachach, należące do Kompanii Kolejowej. Rząd rzadko osadzonych słupów telegraficznych ciągnął się od miasta w kierunku ukośnym, wysyłając w stronę wielkiego Campo jeden jedyny, ledwo dostrzegalny drut, który zdawał się wątłą, drżącą macką postępu wyczekującą nadejścia spokojnej ery, by wedrzeć się w głąb kraju i owinąć się dokoła jego znużonego serca. Okno kawiarni w „Albergo d'Italia Una" pełne było wąsatych, opalonych twarzy robotników kolejowych. Na przeciwległym krańcu domu przeznaczonym dla signore Inglesi stary Giorgio, stojący w drzwiach z dwiema dziewczynkami — po jednej

dziewczynce z każdej strony —obnażył swą zarośniętą głowę, białą jak śniegi Higueroty. Pani Gould zatrzymała powóz. Rzadko kiedy pomijała sposobność pogawędzenia ze swym protégé , przy tym upał, kurz i podniecenie sprawiły, że zachciało jej się pić. Poprosiła o szklankę wody. Giorgio posłał dzieci w głąb domu po napój, a sam zbliżył się do powozu, przy czym cała jego surowa postać zdradzała żywe zadowolenie. Nieczęsto miewał sposobność oglądania swojej dobrodziejki, która przy tym była Angielką, jeden powód więcej do okazywania jej względów. Zaczął od usprawiedliwienia swej żony. Miała dziś niedobry dzień — ucisk ot, tu! — i uderzył się w szeroką pierś. Nie mogła wcale poruszyć się z krzesła. Decoud, wciśnięty w głąb powozu, obserwował posępnie starego rewolucjonistę pani Gould, po czym spytał go obcesowo: — I cóż pan myśli o tym wszystkim, Garibaldino? Stary Giorgio, spojrzawszy nań z pewnym zaciekawieniem, odpowiedział grzecznie, że oddziały wojskowe dobrze się przedstawiały. Jednooki Barrios i jego oficerowie dokonali cudów z rekrutami w ciągu krótkiego czasu. Ci Indianie, ledwo pościągani, maszerowali ze zdwojoną szybkością, jak bersalierzy; widać, że byli dobrze odżywiani, a także mieli na sobie całe mundury. — Mundury! — powtórzył z półuśmiechem politowania. Przez jego przenikliwe, niezłomne źrenice przemknął ponury obraz przeszłości. Inaczej bywało za jego czasów, gdy ludzie walczyli przeciwko tyranii w brazylijskich lasach lub na stepach Urugwaju, żywiąc się na pół surową wołowiną, na pół nadzy, często uzbrojeni jedynie w nóż przytwierdzony do kija. — A jednak zdobywaliśmy przewagę nad ciemiężcą — dokończył z dumą. Ożywienie jego zgasło; lekki ruch ręki zdradzał zniechęcenie, dodał jednak po chwili, że jeden z sierżantów pokazał mu na jego prośbę nowy karabin. Nie było takiej broni za jego czasów i jeśli Barrios nie potrafi... — Tak, tak — wtrącił don José, trzęsąc się niemal z nadmiaru gwałtownego wzruszenia. — Jesteśmy bezpieczni. Zacny señor Viola jest człowiekiem doświadczonym. Śmiercionośna broń, nieprawdaż? Wspaniale wywiązałeś się z zadania, kochany Marcinie. Decoud rozparł się na siedzeniu spoglądając markotnie na starego Violę. — Ach tak. Człowiek doświadczony. Ale w gruncie rzeczy, za kim się pan wypowiada? Pani Gould pochyliła się nad dziećmi. Linda przyniosła właśnie z największą ostrożnością szklankę wody na tacy, a Gizella podawała wiązankę kwiatów pośpiesznie zerwanych. — Trzymam z ludem — oświadczył posępnie stary Viola. — Jesteśmy ostatecznie wszyscy za ludem. — Tak — wybuchnął gwałtownie stary Viola. — A tymczasem lud za was się bije. Ślepcy. Esclavos! W tej samej chwili z drzwi prowadzących do części domu przeznaczonej dla signori Inglesi wynurzył się młody Scarfe, członek ekipy budującej kolej żelazną. Zjechał właśnie na jakimś lekkim wagoniku z miejsca postoju w górach do głównej kwatery i zdążył zaledwie wykąpać się i zmienić odzież. Był to miły chłopak i pani Gould powitała go przyjaźnie. — Cóż za przyjemna niespodzianka spotkać panią, pani Gould. Przed chwilą zjechałem z gór. Nie mam szczęścia. Spóźniłem się na wszystko. Przedstawienie skończone, a dowiaduję się, że tej nocy odbył się wielki bal u don Juste Lopeza. Czy to prawda? — Młodzi patrycjusze — wtrącił niespodzianie De- coud swoją pedantycznie wyraźną angielszczyzną — tańczyli rzeczywiście przed wyruszeniem na wojnę pod wodzą Wielkiego Pompejusza. Młody Scarfe wytrzeszczył oczy, zdziwiony. — Panowie się dotąd nie spotykali — wtrąciła pani Gould. — Pan Decoud, pan Scarfe. — Ach, wszak nie zdążamy do Farsali? — zaprotestował z nerwowym pośpiechem don José, również po angielsku. — Nie powinieneś stroić takich żartów, Marcinie! Pierś Antonii podniosła się i opadła w głębokim westchnieniu. Młody inżynier nic zgoła nie pojmował. — Wielki... co? — wymamrotał niewyraźnie. — Na szczęście Montero nie jest Cezarem — ciągnął dalej Decoud. — Obaj Monterowie

razem wzięci nie stworzą nawet przyzwoitej parodii Cezara. — Skrzyżował ręce na piersiach, spoglądając na Avellanosa, który znowu zapadł w stan bezwładu. — Jest tu tylko jeden prawdziwy dawny Rzymianin — vir Romanus — wymowny, a niezłomny. To pan, don José! Usłyszawszy nazwisko Montera, młody Scarfe poczuł się w obowiązku wyrażenia swych prostodusznych uczuć. Wesołym, młodzieńczym tonem wyraził nadzieję, że tego Montera zbiją na kwaśne jabłko i skończą z nim na zawsze. Nie można wcale przewidzieć, co by się stało z koleją, gdyby rewolucja zwyciężyła. Może by trzeba zaniechać jej dalszej budowy. Nie byłaby to pierwsza kolej żelazna, która by poszła na szmelc w Costaguanie. — To, wiecie państwo, jedna z ich tak zwanych narodowych sprawek — prawił dalej marszcząc nos, jak gdyby to słowo miało podejrzany zapach dla nozdrzy człowieka gruntownie obeznanego ze zwyczajami Południowej Ameryki. — Oczywiście — mówił z ożywieniem — dla mnie, w moim wieku, niebywałym szczęściem było otrzymanie posady w takim przedsiębiorstwie, udział w tak wielkiej imprezie, państwo sami rozumieją. — Zapewniało mu to przewagą nad mnóstwem rówieśników, i to, jak twierdził, przez całe życie. — A zatem, niech ginie Montero! pani Gould. Jego prostoduszny uśmiech zanikał powoli wobec powagi, jaka malowała się na wszystkich twarzach zwróconych ku niemu z powozu. Jedynie ten „starowina" don José o nieruchomym profilu, rzekłbyś, odlanym z wosku patrzył prosto przed siebie, jakby był głuchy. Scarfe nie znał bliżej Avellanosów. Nie bywało u nich wieczorów tanecznych, Antonia zaś nie ukazywała się nigdy, na podobieństwo innych panien, w parterowym oknie, by w asyście starszych kobiet gawędzić z konnymi caballeros na Calle. Spojrzenia tych Kreolów niewiele go obchodziły, ale co, u licha, stało się pani Gould? Powiedziała: „Jedziemy, Ignacio", i pożegnała Scarfe'a powolnym skinieniem głowy. Usłyszał tylko krótki wybuch śmiechu tego sfrancuziałego osobnika o okrągłej twarzy. Zaczerwienił się po białka oczu i spojrzał na Giorgia Violę, który z kapeluszem w ręku cofnął się wraz z dziećmi o kilka kroków. — Będę wkrótce potrzebował konia — rzekł nieco szorstko do starego. — Si, señor. Koni jest dość — wymamrotał Garibaldino, gładząc z roztargnieniem swymi brunatnymi rękami główki obu dziewczynek, jedną ciemną z przebłyskami brązu, drugą jasną z miedzianym nalotem. Powracający tłum widzów podnosił gęsty kurz na drodze. Ci, co jechali konno, zwrócili uwagę na stojącą grupę. — Idźcie do matki — rzekł. — Tak, one dorastają, ja się starzeję i nie będzie nikogo... Spojrzał na młodego inżyniera i przystanął jakby zbudzony ze snu, po czym, skrzyżowawszy ręce na piersiach, przybrał zwykłą sobie pozycję, z plecami opar- tymi o drzwi i wzrokiem utkwionym w dal, w białą przełącz Higueroty. Tymczasem w powozie Marcin Decoud, kręcąc się na siedzeniu, jakby nie mógł znaleźć odpowiedniego miejsca, przechyliwszy się w stronę Antonii, mruknął: — Przypuszczam, że mnie pani nienawidzi. — Po czym, już głośno, zwracając się do don Joségo wyraził mu swą radość z faktu, że wszyscy inżynierowie zdają się być przekonanymi stronnikami Ribiery. Zainteresowanie tych cudzoziemców jest krzepiące. — Słyszała pani, co mówił ten mały. Całkiem uświadomiony i życzliwy sprawie. Przyjemnie jest myśleć, że zasobność Costaguany przynosi światu korzyść. — On jest bardzo młody — zauważyła spokojnie pani Gould. — A jaki na swój wiek rozsądny! — odparł Decoud. — Tak wygląda naga prawda wychodząca z ust dziecka. Pan ma słuszność, don José. Naturalne skarby Costaguany mają duże znaczenie dla postępowej Europy, której ten młodzieniec jest przedstawicielem, podobnie jak trzysta lat temu poważne znaczenie dla reszty Europy miało bogactwo naszych hiszpańskich przodków, których przedstawicielami byli odważni piraci morscy. Na naszym charakterze ciąży dziwna klątwa niezrównoważenia: Don Kichot i Sancho Pansa, rycerskość i materializm, wzniosłe uczucia i giętka moralność, gwałtowne porywy w imię idei i milczące przyzwalanie na wszelkie formy przekupstwa. Wstrząsnęliśmy całym kontynentem dla ocalenia naszej niepodległości, po to by stać się bierną ofiarą demokratycznej parodii, bezbronnym łupem łotrów i rzezimieszków, po to

by nasze instytucje stały się pośmiewiskiem, nasze prawodawstwo farsą, a Guzman Bento naszym panem! Upadliśmy już tak nisko, że gdy człowiek pańskiego pokroju zdołał obudzić nasze sumienie, jeden głupi barbarzyńca pokroju Mon- tera — wielkie nieba! jeden Montero! staje się nagle śmiertelnym niebezpieczeństwem, a tępy, chełpliwy Indianin typu Barriosa występuje jako nasz obrońca. Don José, pomijając całokształt oskarżenia, jakby wcale go nie słyszał, podjął teraz obronę Barriosa. Ten człowiek posiadał wystarczające kompetencje, żeby spełnić specjalne zadanie przewidziane w planie kampanii. Polegało ono na tym, by traktując Caytę jako bazę, uderzyć na flankę rewolucyjnych oddziałów ciągnących z południa na Santa Marta; miasto osłania druga armia, wśród której znajdował się prezydent-dyktator. Don José ożywił się zupełnie dając upust swej wymowie, pochylał się tylko niespokojnie pod bacznym spojrzeniem córki. Decoud, jakby ogłuszony zapalczywą repliką, nie wydał już głosu. Dzwony miejskie oznajmiały godzinę oracion, gdy powóz podjeżdżał pod starą bramę stojącą na wprost portu jak bezkształtna bryła z kamieni i opadłych liści. Turkot kół pod akustycznym sklepieniem bramy został nagle przeszyty niezwykłym, przenikliwym gwizdem. Decoud, siedzący na przedniej ławce powozu, widział, jak posuwający się drogą tłum ubrany w sombrera i rebozos obraca jednocześnie głowy, by popatrzyć na lokomotywę, która z wielką szybkością wytoczyła się spoza domostwa Giorgia Violi i znikła pozostawiając za sobą białą smugę dymu, jakby rozpływającą się w tym zdyszanym, histerycznie przewlekłym ryku maszyny. Brzmiało to jak triumfalna fanfara wojenna, a wszystko razem robiło wrażenie przelotnej wizji: rzekłbyś, widmo lokomotywy, przecinającej w poprzek wylot sklepionej bramy. Trwożnie rozkołysany tłum ludzi spieszących do domu z wojskowej parady stąpał cicho po zakurzonej drodze. A był to całkiem materialny pociąg, powracający z Campo do ogrodzonej palisadą zajezdni. Puste wagony przesuwały się lekko po pojedynczych szynach, nie było słychać turkotu kół, nie odczuwało się drżenia ziemi. Przy mijaniu Casa Viola maszynista uniósł rękę w pokłonie, dojeżdżając zaś do zajezdni ostro zahamował maszynę. Gdy umilkło przeraźliwe wycie parowego gwizdka, twardy łoskot przypominający ciosy taranu, zmieszany ze szczękiem łączących wagony łańcuchów, napełnił sklepienie bramy odgłosem zderzeń i potrząsanych kajdan.

ROZDZIAŁ PIĄTY

Powóz Gouldów był pierwszym, który powracał z portu do opustoszałego miasta. Wjechawszy na stary bruk ułożony w desenie, a pełen dziur i wybojów, zażywny Ignacio, dbając o resory paryskiego landa, zwolnił kroku mułom i nadąsany Decoud mógł ze swego miejsca w powozie przypatrzyć się zewnętrznej stronie bramy. Jej boki, skonstruowane z przysadzistych wieżyczek, podtrzymywały ciężki portal zarośnięty kępami trawy i ozdobiony na szczycie łuku grubo ornamentowaną tarczą z siwego kamienia z herbem Hiszpanii. Herb był niemal zatarty, rzekłbyś, iż wyczekuje nowej dewizy, bardziej odpowiadającej zwycięskiemu postępowi. Potworny łoskot kół kolei żelaznej wzmógł jeszcze irytację Marcina. Mruczał coś pod nosem, po czym już głośno rzucał krótkie, pełne rozdrażnienia słowa w stronę dwóch milczących pań. Nie patrzyły na niego wcale, zaś don José, ze swą przezroczystą, woskową twarzą, ocienioną miękkim szarym kapeluszem, kołysał się trochę u boku pani Gould przy każdym szarpnięciu pojazdu. — Te odgłosy potwierdzają znowu bardzo starą prawdę. Decoud mówił po francusku, może ze względu na Ignacia, siedzącego ponad nim na koźle; ten stary woźnica o szerokich plecach wypełniających krótką, sre- brem obszywaną kurtką posiadał parą wielkich uszu, których muszle odstawały wydatnie od krótko ostrzyżonej głowy. — Tak, odgłosy poza murami miasta są nowe, ale zasada jest bardzo stara. Przeżuwał przez chwilę swą irytację, po czym zaczął znów mówić, rzuciwszy długie, ukośne spojrzenie na Antonię. — Tak, wyobraźcie sobie państwo naszych przodków w hełmach i lekkich pancerzach, uszeregowanych przed tą bramą i bandę awanturników, którzy właśnie wylądowali w porcie ze swoich okrętów. Opryszki, oczywiście, i spekulanci. Każda ich wyprawa była wynikiem spekulacji poważnych i czcigodnych osobistości w Anglii. Tak się przedstawia prawdziwa historia, jak mawia przy każdej sposobności ten głupi marynarz Mitchell. — Kapitan Mitchell świetnie zorganizował załadowanie wojska na okręty! — wykrzyknął don José. — Oho — ho! To była robota tego genueńskiego marynarza! Ale wracając do odgłosów: w dawnych czasach słyszało się poza tą bramą dźwięk trąb. Trąb wojennych! Jestem pewien, że to były trąby. Czytałem gdzieś, że Drake najwybitniejszy z ówczesnych ludzi, ucztował sam jeden w swojej kabinie okrętowej przy dźwięku trąb. Za tych czasów nasze miasto było bardzo bogate. Ci ludzie przybywali, by nam te bogactwa wydrzeć. Dziś cały kraj jest skarbcem, a cudzoziemcy wdzierają się tu, podczas kiedy my jedni drugim podrzynamy gardła. Jedna rzecz, która ich jeszcze hamuje, to wzajemna zazdrość. Ale przyjdzie dzień, kiedy oni się pogodzą, a gdy my wreszcie, poniechawszy kłótni, staniemy się przyzwoitymi i poważanymi ludźmi — nie pozostanie już dla nas nic. Zawsze tak było. Jesteśmy narodem godnym podziwu, ale taki już nasz los, że musimy wiecznie być... — nie powiedział „ograbiani", tylko dorzucił — wyzyskiwani. Pani Gould przerwała: — Och, to niesprawiedliwe! Antonia zwróciła się do niej: — Nie odpowiadaj mu, Emilio, to atak w moją stroną. — Nie przypuszcza pani chyba, że atakują don Carlosa? — odrzucił Decoud. Powóz zatrzymał się przed drzwiami Casa Gould. Młody człowiek podał rękę obu paniom, które weszły pierwsze; don José kroczył u boku Marcina Decoud, a za nimi dreptał chwiejnym krokiem podagryczny portier niosąc na ramieniu lekkie okrycia. Don José wsunął rękę pod ramię dziennikarza z Sulaco.

— Pamiętaj, że w „Porvenir" musi ukazać się długi, pełen wiary artykuł o Barriosie, wysławiający niezwyciężoność naszych wojsk, płynących do Cayty! Trzeba podtrzymać ducha w całym kraju. Należałoby również nadać telegraficzne komunikaty do Europy i Stanów Zjednoczonych, podkreślające naszą pewność siebie, by i tam utrzymać przychylny nastrój. Decoud mruknął: — O tak, należy pokrzepić na duchu naszych przyjaciół spekulantów. Długa, otwarta galeria tonęła teraz w cieniu wraz z przezroczystą ścianą roślin o nieruchomych kwiatach, rosnących w wazonach wzdłuż balustrady. Wszystkie oszklone drzwi do bawialni stały otworem. Na przeciwległym końcu galerii zamierał brzęk ostróg. Basilio, który stał z boku wsparty o ścianę, cichym głosem oznajmił przechodzącym paniom, że „señor administrador przed chwilą wrócił z gór". Duży salon o wysokim białym stropie zdawał się podzielony na poszczególne części dzięki mieszaninie stylów. Obok garnituru nowoczesnych mebli europejskich znajdowały się tu stare meble hiszpańskie, a serwis do herbaty, lśniący od sreber i porcelany w otoczeniu karłowatych krzesełek, przypominał nieco buduar damski, wnosząc tu nutę delikatnej, przytulnej kobiecości. Zająwszy swe zwykłe miejsce w fotelu na biegunach, don José umieścił kapelusz na kolanach, podczas gdy Marcin Decoud przechadzał się tam i z powrotem przez całą długość sali, wymijając stoły zastawione drobiazgami i niknąc niekiedy za wysokim oparciem jakiejś skórzanej kanapy. Myślał o gniewnym wyrazie twarzy Antonii, ufał jednakże, iż uda mu się doprowadzić do pojednania. Nie po to wszakże przyjechał do Sulaco, by się z Antonią poróżnić. Marcin Decoud był zły na siebie. Wszystko co dokoła widział i słyszał, rozjątrzało go, przecząc poglądom, jakie mu narzuciła europejska cywilizacja. Rewolucje oglądane z odległości paryskich bulwarów wyglądały zgoła inaczej. Tu, na miejscu, niepodobna było zbyć ich tragikomedii wykrzyknikiem: Quelle farce! Rzeczywistość politycznej sytuacji stawała się tu bardziej dotykalna i nabierała ostrzejszego posmaku dzięki zaufaniu, jakie Antonia pokładała w pomyślnym obrocie sprawy. Pierwotność tego, co go otaczało, raniła jego uczucia i dziwił się własnej wrażliwości. — Stwierdzam, że mam w sobie więcej z Costaguańczyka, niż mogłem kiedykolwiek przypuszczać. Akcja, w którą wciągnął go urok Antonii, budziła w jego sceptycznej naturze reakcję wzgardy. Pocieszał się stwierdzeniem, że nie jest patriotą, tylko zakochanym mężczyzną. Panie weszły do salonu już bez kapeluszy i pani Gould zasiadła na niskim krzesełku przed stolikiem z herbatą. Antonia skierowała się na zwykłe miejsce, zajmowane przez siebie w godzinach przyjęć — narożnik skórzanej kanapy; usadowiła się tam z nieco surowym wdziękiem w całej postawie, trzymając w ręku wachlarz. Decoud zbaczając z prostej linii, po której się przechadzał, podszedł do niej i wsparł się o wysokie oparcie kanapy. Przez długi czas, stojąc poza jej plecami, mówił jej coś cicho do ucha z półuśmiechem i pełną skruchy poufałością. Wachlarz, na wpół wysunięty z ręki, leżał na jej kolanach. Nie spojrzała na Decouda ani razu. Jego mowa stawała się coraz pieszczotliwsza i bardziej nalegająca. W końcu pozwolił sobie na lekki wybuch śmiechu. — Doprawdy. Powinna mi pani przebaczyć. Człowiek musi czasem mówić poważnie. — Urwał. Z lekka obróciła ku niemu głowę; jej niebieskie oczy uniosły się w górę i wzrok przemknął po jego twarzy złagodzony i pytający. — Nie przypuszcza pani chyba, że czuję się poważnym człowiekiem wtedy, gdy w „Porvenir" co drugi dzień nazywam Montera gran' bestia? Nie jest to poważne zajęcie. Żaden czyn nie jest poważny, nawet gdy karą za niepowodzenie jest kula w serce. Antonia mocniej zacisnęła wachlarz. — Jakaś słuszność, jakiś sens, rozumie pani, może czasem wkraść się w myślenie, jakiś przebłysk prawdy. Chcę powiedzieć: rzeczywistej prawdy, dla której nie ma miejsca ani w polityce, ani w dziennikarstwie. Raz zdarzyło mi się wypowiedzieć to, co myślę. I pani się gniewa! Jeśli pani zrobi mi tę łaskę i trochę się zastanowi, przekona się pani, że mówiłem jak patriota.

Otworzyła czerwone usta po raz pierwszy bez niechęci. — Tak, ale pan nigdy nie widzi przed sobą celu. Ludzi należy brać, jakimi są. Myślę, że w gruncie rzeczy nikt nie jest bezinteresowny, chyba pan jeden, don Marcinie. — Niechże Bóg broni! Ostatnia rzecz, jakiej bym pragnął, to uchodzić w pani oczach za bezinteresownego. — Wypowiedział to lekkim tonem i umilkł. Zaczęła wachlować się powoli, nie podnosząc ręki. Po chwili Marcin wyszeptał namiętnie: — Antonio! Uśmiechnęła się i wyciągnęła rękę na modłę angielską do Karola Goulda, który stał przed nią zgięty w ukłonie, podczas gdy Decoud, z łokciami wspartymi o poręcz kanapy, spuścił oczy i mruknął: „Bonjour". Señor administrador kopalni w San Tomé na chwilę pochylił się nad żoną. Zamienili ze sobą kilka zdań, spośród których tylko jedno: „jak największy entuzjazm", wymówione przez panią Gould, doszło do uszu otoczenia. — Tak — zaczął znów Decoud szeptem. — Nawet ten. — To czysta potwarz — odparła Antonia niezbyt surowym tonem. — Niech pani spróbuje mu zaproponować, aby dla dobra wielkiej sprawy wrzucił swoją kopalnię do tygla — szepnął Decoud. Don José podniósł głos zacierając radośnie ręce. Doskonała postawa żołnierza tudzież ogromna ilość nowej, śmiercionośnej broni w rękach młodych zuchów zdawała się napełniać go zachwytem i ufnością. Karol Gould, bardzo wysoki i chudy, stojąc przed krzesłem don Joségo słuchał jego wywodów, ale z twa- rzy Anglika nie można było nic wyczytać poza uprzejmą uwagą. Przez ten czas Antonia, podniósłszy się z kanapy, przeszła przez salą i stanęła w jednym z trzech podłużnych okien wychodzących na ulicę. Decoud poszedł jej śladem. Okno było otwarte, oparł się o grubą ścianę framugi. Długie fałdy adamaszkowej kotary opadającej prostopadle z szerokiego, mosiężnego gzymsu zasłaniały go częściowo od wzroku osób znajdujących się w pokoju. Skrzyżował ręce na piersiach i wpatrywał się w profil Antonii. Ludzie powracający z portu zapełniali ulicę; szmer sandałów i cichy pomruk głosów dolatywał przez otwarte okno. Od czasu do czasu jakiś powóz przejeżdżał z wolna po zepsutym bruku Calle de la Constitucion. W Sulaco niewiele było prywatnych pojazdów; w godzinach największego ruchu na Alameda można je było policzyć jednym rzutem oka. Te wielkie arki rodzinne kołysały się na wysokich skórzanych resorach, siedziały w nich kobiety o ładnych, upudrowanych twarzach, w których świeciły bardzo czarne, niezmiernie żywe oczy. Pierwszy przejeżdżał don Juste Lopez, przewodniczący Zgromadzenia Prowincjonalnego, ze swymi trzema cudnymi córkami. W czarnym surducie i sztywnym białym krawacie wyglądał tak uroczyście, jakby przewodniczył na rozprawie z wysokości trybuny. Jakkolwiek wszyscy podnieśli oczy w stronę okna, Antonia nie uczyniła zwykłego gestu powitania, polegającego na trzepotaniu rączką, oni zaś udali, że nie widzą dwojga młodych Costaguańczyków o europejskich obyczajach, których ekscentryczne maniery dostarczały tematu do niejednej dyskusji w zakratowanych mieszkaniach arystokratycznych rodzin z Sulaco. Następnie jechała señora Gavilaso de Valdes, piękna i dostojna wdowa, w wielkiej landarze, której zwykła była używać, gdy opuszczając swą wiejską siedzibę wyruszała w podróż do miasta. Otaczał ją zbrojny orszak ludzi w skórzanych ubraniach i dużych sombreros, z karabinami przy siodłach. Pochodziła z wielkiego rodu, była bogata i dumna, a przy tym znana z dobrego serca. Jej młodszy syn, Jaime, odjechał był właśnie ze sztabem Barriosa. Starszy, nicpoń o markotnym usposobieniu, nabył w Sulaco rozgłosu przez swe wybryki tudzież grę w karty o grube stawki, uprawianą w miejscowym klubie. Dwaj najmłodsi synowie, z żółtymi kokardami ribierystów u czapek, siedzieli na przednim siedzeniu. Señora de Valdes udała również, że nie dostrzega señora Decoud rozmawiającego publicznie z Antonią wbrew przyjętym konwenansom. O ile wiadomo, nie był on nawet jej novio — chociaż i w tym wypadku rzecz uchodziłaby za gorszącą. Dostojna starsza pani, podziwiana i szanowana przez najpierwsze rody, byłaby jeszcze bardziej zgorszona, gdyby mogła usłyszeć słowa wymieniane przez młodą parę. — Pani, o ile wiem, powiedziała, że straciłem z oczu cel. Ja mam tylko jeden cel na tym

świecie. Uczyniła głową nieznaczny ruch zaprzeczenia, wpatrując się poprzez ulicę w szare domostwo Avellanosów, chylące się do upadku i przywodzące na myśl więzienie dzięki żelaznym kratom w oknach. — A osiągnięcie tego celu byłoby tak łatwe! — ciągnął dalej Decoud. — Nosiłem go w sercu, świadomie czy nie, od niepamiętnych czasów, od dnia, w którym mnie pani tak strasznie sponiewierała w Paryżu, pamięta pani? Słaby uśmiech wygiął kącik jej ust, widoczny z profilu zwróconego ku niemu. — Pani była straszną osobą, rodzajem Charlotty Corday w pensjonarskiej sukience, okrutną patriotką. Przypuszczam, że mogłaby pani wbić nóż w Guzmana Bento. Antonia przerwała: — Robi mi pan zbyt wielki zaszczyt. — W każdym bądź razie — odrzekł, przechodząc z nagła w ton lekki i gorzki zarazem — byłaby pani kazała mnie to wykonać, nie odczuwając żadnej skruchy. — O, par exemple! — wyszeptała zgorszona. — A jednak — spierał się szyderczo — trzyma mnie pani tutaj, każąc mi wypisywać nie wiedzieć jakie brednie. Śmiertelne brednie, jeśli chodzi o mnie. Zdołały już zabić we mnie szacunek dla samego siebie. A teraz, proszą sobie wyobrazić — ciągnął dalej, przechodząc w ton żartobliwy — jakby się obszedł ze mną Montero, w razie gdyby mu się powiodło? Postąpiłby nawet z człowiekiem inteligentnym tak, jak na takie bydlę przystało; wszak raczyłem nazywać go gran' bestia trzy razy w tygodniu. Już to samo jest pewnego rodzaju śmiercią dla umysłu, ale na dziennikarza mego pokroju czeka jeszcze inna. — Gdyby mu się powiodło! — wyrzekła Antonia w zamyśleniu. — Pani zdaje się patrzeć na to z zadowoleniem, że moje życie wisi na włosku — odpowiedział Decoud z szerokim uśmiechem. — A drugi Montero? Ten „godny zaufania brat" z proklamacji, ten guerrillero? Czyż nie pisałem o nim, że zdejmował gościom płaszcze i zmieniał im talerze w naszej paryskiej legacji, a w międzyczasie szpiegował naszych uchodźców za czasów Rojasa? On tę świętą prawdę zmyje moją krwią. Tak, moją krwią! Czemu pani wygląda na urażoną! Przytoczyłem tylko mały ustęp z biografii jednego z naszych wielkich ludzi. Jak się pani zdaje? Co on ze mną zrobi? Jest tu za rogiem plaza pewien mur klasztorny, naprzeciwko drzwi wiodących do areny, gdzie odbywają się walki byków. Wie pani? Naprzeciw tych drzwi z napisem Intrada dela sombra. Napis zapewne stosowny. Pod tą ścianą stryj naszego gospodarza wyzionął swego anglopołudniowoamerykańskiego ducha. A proszę pomyśleć, że on mógł uciec. Człowiek z bronią w ręku może uciec. Gdyby pani dbała o mnie, pozwoliłaby mi pani odpłynąć z Barriosem. Byłbym z największą satysfakcją nosił jeden z tych karabinów, w których ojciec pani tyle nadziei pokłada, i maszerowałbym w szeregach Indian tudzież biednych peonów, nie mających pojęcia o polityce i racjach stanu. Najbardziej niedorzeczne nadzieje pokładane w najmarniejszej armii byłyby rzeczą stokroć mniej hazardową niż to zajęcie, dla którego pani kazała mi tu zostać. Człowiek walczący może się cofnąć, ale nie może się cofnąć ten, kto spędza czas na podżeganiu nieszczęsnych, ciemnych nieuków do zabójstwa i oddawania własnego życia w ofierze. Mówił to wciąż niedbałym tonem, ona zaś, jakby nieświadoma jego obecności, stała bez ruchu, z lekko złożonymi rękoma, z których zwisał wachlarz. Decoud czekał chwilę, po czym: — Pójdę pod ścianę — dorzucił z jakąś żartobliwą desperacją. Nawet po tym oświadczeniu nie spojrzała na niego. Jej głowa nie poruszyła się, a oczy wpatrywały się uporczywie w dom Avellanosów, którego porysowane pilastry i uszkodzone gzymsy — ogólną ruinę i poniżenie — pokrywał teraz gęstniejący mrok ulicy. W całej postaci Antonii drgnęły tylko usta, formułując słowa: — Marcinie. Doprowadzisz mnie do płaczu. Milczał przez chwilę, zaskoczony, jakby przytłoczony ogromem szczęścia, graniczącego z lękiem. Drwiący uśmiech zastygł na jego ustach, a oczy wyrażały niedowierzanie i zdumienie. Wartość słowa zależy od gatunku człowieka, który je wypowiada, gdyż żaden mężczyzna ani żadna kobieta nie znajdzie już słów niezużytych. To, co wyrzekła Antonia, było ostatnią rzeczą, jaką spodziewał się od niej usłyszeć. Nigdy jeszcze nie

odczuł podobnego zbliżenia, w żadnej chwili ich, krótkich zresztą, spotkań. Zanim Antonia zdążyła odwrócić się ku niemu — a dokonała tego zwrotu powoli, z nieco sztywnym wdziękiem — począł ją przekonywać: — Moja siostra wyczekuje tylko chwili, kiedy będzie mogła panią uściskać. Mój ojciec nie posiada się z radości. Nie mówię już o matce! Nasze matki kochały się jak siostry. W przyszłym tygodniu odpływa stąd statek pocztowy na południe. Jedźmy! Wasz Moraga to dureń. Człowiek taki jak Montero jest sprzedajny. Wszak to leży w obyczajach naszego kraju. W jego tradycji i polityce. Niech pani czyta Pięćdziesiąt lat nierządu. — Zostaw pan ojca w spokoju, don Marcinie. On wierzy... — Mam największą cześć dla pani ojca — przerwał pospiesznie — ale kocham ciebie, Antonio! A ten Moraga fatalnie pokpił sprawę. Może ojciec pani również zawinił, tego nie wiem. Montera można było kupić. Przypuszczam, że chciał po prostu posiąść cząstkę tej sławnej pożyczki Odrodzenia Narodowego. Czemuż ci głupcy z Santa Marta nie wymyślili mu jakiejś misji do Europy czy czegoś w tym rodzaju? Dostałby pobory na pięć lat z góry i hulałby sobie w Paryżu, dziki, tępy Indianin. — Ten człowiek — rzekła w zamyśleniu Antonia, nie tracąc nic ze swego spokoju wobec wybuchu Marcina — opętany był próżnością. Mieliśmy o nim informacje nie tylko od Moragi, ale i od innych ludzi. A przy tym ma brata, który także intrygował. — O tak! — odparł. — Pani wie, pani wszystko wie, oczywiście. Czyta pani całą korespondencję, pisze wszystkie listy, wszystkie dekrety państwowe, które powstają tu, w tym pokoju, natchnione ślepym poszanowaniem doktryny „politycznej czystości rąk". Czy nie oglądała tu pani przed chwilą Karola Goulda? Rey de Sulaco! On i jego kopalnia są praktycznym dowodem tego, co mogło być zrobione. Czy pani sądzi, że on zawdzięcza powodzenie wiernemu przestrzeganiu cnoty? A ci wszyscy ludzie, zatrudnieni przy budowie kolei, z ich uczciwą pracą? Ich praca oczywiście jest uczciwa, ale cóż z tego, kiedy nie można rozpocząć uczciwej pracy, zanim się nie zadowoli złodziei! Czyż Gould nie mógł powiedzieć temu sir Johnowi, jak mu tam? — że Montera trzeba kupić, Montera i wszystkich tych murzyńskich liberałów, czepiających się jego wyszywanych złotem rękawów? Powinno się go było kupić na wagę złota, na jego własną, głupią wagę złota — mówię pani — z butami, szablą, ostrogami, pióropuszem i wszystkim innym. Zaprzeczyła lekkim potrząśnięciem głowy. — To nie było możliwe — wyszeptała. — Chciał wszystkiego? Co? Stała teraz obrócona ku niemu w głębokiej framu- dze okna, nieruchoma i bardzo bliska. Usta jej poczęły mówić coś pospiesznie. Decoud, wsparty plecami o ścianę, słuchał ze skrzyżowanymi rękoma i opuszczonymi powiekami. Poił się dźwiękiem jej równego głosu i wpatrywał się w jej szyję, tętniącą życiem. Zdawało się, że fale wzruszenia wypływają z jej serca i wyzwalają się na zewnątrz w postaci rozumnych słów. On także posiadał swoje aspiracje, pragnął wyrwać ją z tej śmiertelnej, jałowej atmosfery rzekomych reform i pronunciamentos. Wszystko to opierało się na błędzie, na całkowitym błędzie; Antonia jednak ur,zekała go, a chwilami zadziwiająca trafność jakiegoś jej powiedzenia przemieniała ten czar w mimowolny dreszcz ciekawości. „Niektóre kobiety — rozmyślał — docierają niekiedy do granic genialności. Nie chcą wiedzieć ani zastanawiać się, ani rozumieć. Namiętność zastępuje to wszystko" — i Decoud gotów był wierzyć, że jakaś zdumiewająco głęboka uwaga, ocena czyjegoś charakteru czy sąd o jakimś wydarzeniu graniczą niemal z cudem. W dorosłej Antonii odnajdywał niesłychanie wyraźnie surową pensjonarkę z dawnych lat. Przykuwała jego uwagę, chwilami nie mógł powstrzymać pomruku uznania; od czasu do czasu wysuwał jakieś zastrzeżenie w tonie zupełnie poważnym. Na wpół ukryci za kotarą przed oczyma ludzi znajdujących się w salonie, dyskutowali z coraz większym ożywieniem. Na dworze ściemniło się. Z głębokiego mroku pomiędzy domami, gdzieniegdzie tylko rozjaśnionego płomykiem latarni, płynęła wieczorna cisza miasta o niewielkiej ilości pojazdów, o niepodkutych koniach i ludności obutej w miękkie sandały. Okna Casa Gould rzucały prostokąty jaskrawego światła na domostwo Avellanosów. Od czasu do czasu dolatywało tu człapanie czyichś

kroków i w ciemności rozbłyskiwał czerwony żar papierosa wzdłuż ściany; wieczorny powiew, jakby ochłodzony na śniegach Higueroty, muskał orzeźwiająco twarze dwojga młodych. — My, ludzie Zachodu — mówił Marcin Decoud, używając nazwy, jaką mieszkańcy prowincji Sulaco sobie nadawali — byliśmy zawsze odrębni i oddzieleni od reszty ludności. Dopóki Cayta pozostaje w naszym ręku, nic nas nie może dosięgnąć. Podczas największych zamieszek żadna armia nie przekroczyła jeszcze tych gór. Rewolucja w centralnych prowincjach odgradza nas natychmiast. A teraz? Jakże zupełnie jesteśmy odgrodzeni! Wiadomość o wyjeździe Barriosa będzie nadana telegraficznie do Stanów Zjednoczonych i tą drogą dopiero dotrze do Santa Marta, przekazana telegraficznie z innego wybrzeża. Posiadamy największe bogactwa, najurodzajniejsze ziemie, najczystszą krew w żyłach naszych wielkich rodów, najpracowitszą ludność. Prowincja Zachodnia powinna być samoistna. Dawny federalizm nie był dla nas złą rzeczą. Potem przyszła ta unia, której przeciwstawił się don Henryk Gould. Utorowała ona drogę tyranii i od tej pory reszta Costaguany zawisła jak młyński kamień na naszej szyi. Terytorium Zachodniej Prowincji jest dość duże, by stanowić ojczyznę. Niech pani spojrzy na góry! Sama przyroda zdaje się do nas wołać: Rozdzielcie się! Zaprzeczyła energicznym ruchem głowy. — Ach, wiem, że to sprzeciwia się doktrynie wyłożonej w Historii pięćdziesięciu lat nierządu. Ja tylko staram się być rozsądny. Ale mój zdrowy rozum zdaje się zawsze panią obrażać. Czy bardzo panią zaskoczyłem wyznaniem moich całkiem rozsądnych życzeń? Potrząsnęła głową. Nie, nie czuła się urażona, ale te idee raziły przekonania, w których wzrosła. Jej patriotyzm był szerszy. Nie zastanawiała się nigdy nad taką możliwością. — A byłby to może jedyny sposób ocalenia choć części pani ideału. Antonia nie odpowiedziała nic. Wydawała się zmęczona. Stali teraz obok siebie, wsparci o poręcz małego balkonu. Wyczerpawszy tematy polityczne czuli się sobie bardzo bliscy i poddawali się temu milczącemu uczuciu zbliżenia w jednej z tych spokojnych przerw, które powstają w rytmie narastającej namiętności. Na końcu ulicy, tam, gdzie styka się ona z plaza, świeciły na krawędzi chodników czerwono żarzące się węgle w brazeros, używanych przez przekupki do przyrządzania wieczornego posiłku. W świetle latarni przesunął się bezszelestnie jakiś człowiek, błysnąwszy barwnym trójkątem poncho, zarzuconego na kwadratowe ramiona i kończącego się klinem poniżej kolan. Z drugiego końca Calle, od strony portu, zbliżał się jakiś jeździec na lekko stąpającym koniu. Koń był srebrno-siwy i mijając latarnie uliczne połyskiwał w ich świetle, odcinając się od ciemnej postaci jeźdźca. — Oto słynny capataz de cargadores — odezwał się spokojnie Decoud. — Wykonał swoje zadanie i powraca w całym splendorze. Drugi wielki człowiek w Sulaco po don Carlosie Gouldzie. Ale to dobroduszne chłopisko, zawarliśmy ze sobą przyjaźń. — Doprawdy? — spytała Antonia — a w jaki sposób? — Dziennikarz powinien zawsze trzymać rękę na pulsie społeczeństwa, a ten człowiek jest jednym z prowodyrów pospólstwa. Dziennikarz powinien znać wszystkich wybitniejszych ludzi, a on jest wybitny na swój sposób. Jeździec mijał ich. Zamglone światło latarń prześlizgiwało się po lśniącym zadzie siwej klaczy, po ciężkim, błyszczącym strzemieniu i długiej srebrnej ostrodze, ale to przelotne, żółtawe światło nie dosięgało ciemnej tajemniczej postaci jeźdźca o niewidocznej twarzy, ukrytej pod wielkim sombrero. Decoud i Antonia stali dalej bez ruchu, wsparci o poręcz balkonu, stykając się łokciami, z głowami pochylonymi nad ciemną ulicą, mając jasno oświetloną salę poza sobą. Było to tête à tête w wysokim stopniu niestosowne; coś, do czego na całej przestrzeni republiki zdolna była tylko ta niezwykła Antonia, biedna dziewczyna bez matki, pozbawiona opieki, gdyż niedbały ojciec myślał jedynie o jej wykształceniu. Nawet Decoud zdawał się rozumieć, że to jest największe zbliżenie, jakiego może oczekiwać dopóty, dopóki rewolucja się nie skończy i dopóki on nie będzie mógł porwać Antonii do Europy, jak najdalej od tych nie kończących się wojen domowych, których głupota stawała się trudniejsza do zniesienia niż ich bezecność. Po jednym Montero znajdzie się drugi; wśród mieszanej ludności wszelkich ras i wszelkich

kolorów będzie zawsze panowało bezprawie, barbarzyństwo i nieuchronna tyrania. Wielki oswobodziciel, Bolivar, wyrzekł kiedyś w chwili goryczy: „Ameryka jest nie do opanowania. Ci, którzy walczyli o jej niepodległość, uprawiali orkę na morzu." Decoud śmiało oświadczał, że jemu jest wszystko jedno. Korzystał z każdej sposobności, by zapewniać Antonię, że jakkolwiek potrafiła zrobić z niego dziennikarza blancos, nie stał się przez to patriotą. Przede wszystkim samo to słowo nie miało sensu dla człowieka o kulturalnym umyśle, dla którego zacieśnienie jakiegokolwiek pojęcia jest rzeczą nienawistną; po wtóre, w tym kraju nieustannych zamieszek zostało ono wytarte i zbrukane, stając się hasłem ciemnoty i barbarzyństwa, osłoną bezprawia, zbrodni, drapieżnej chciwości i pospolitego złodziejstwa. Zdziwiony był żywością własnej wypowiedzi. Nie potrzebował zniżać głosu, gdyż przez cały czas mówił niemal szeptem, roztapiającym się w ciszy ciemnych domostw o zamkniętych okiennicach, które w Sulaco wcześnie zamykano ze względu na wieczorny chłód. Tylko salon w Casa Gould rzucał ze swych czterech okien wyzywający blask, jedyne błyski światła wśród głuchej ciemności ulicy. Na małym balkonie po krótkiej przerwie toczył się szeptem dalszy dialog. — My właśnie pracujemy nad tym, by to zmienić — mówiła Antonia. — O to nam tylko chodzi i to jest naszym celem. Wielką naszą sprawą. To słowo zaś, którym pan gardzi, oznaczało również poświęcenie, odwagę, wytrwałość, cierpienie. Mój ojciec, który... — Orka na morzu... — przerwał Decoud, spoglądając w dół. Dochodził stamtąd odgłos przyspieszonych, ciężkich kroków. — Wuj pani, wikariusz generalny, skręca teraz do bramy — zauważył Decoud. — Odprawiał dziś rano na plaza mszę polową dla wojska. Wybudowano mu ołtarz z bębnów, wie pani? I wyniesiono wszystkie malowane posążki, by zażyły powietrza. Te drewniane świątki stanęły rzędem, po wojskowemu, na podium, nad wysokimi schodami. Wyglądały jak przepyszna eskorta, przydana wikariuszowi generalnemu. Patrzyłem na tę wielką uroczystość z okien „Porveniru". Zdumiewający jest ten pani wuj, ostatni z Corbelanów. Błyszczał z daleka w swoich pontyfikalnych szatach, z karmazynowym, aksamitnym krzyżem wzdłuż pleców. Przez cały czas obrońca nasz, Barrios, siedział w otwartym oknie Klubu „Amarilla" i popijał poncz. Ésprit fort, ten nasz Barrios. Spodziewałem się, że wuj pani lada chwila rzuci ekskomuniką w stronę tego okna i czarnej opaski na oku po drugiej stronie placu. Ale nie zrobił tego wcale. W końcu wojsko odmaszerowało, a nieco później Barrios wyszedł na plaza z kilkoma oficerami, w rozpiętym mundurze i gadał z nimi, stojąc na krawędzi chodnika. Nagle zjawił się na progu katedry pani wuj, już nie w błyszczących szatach, ale cały czarny, z tą groźną postawą, którą pani zna, wcielony duch zemsty. Spojrzał, podbiegł prosto do grupy oficerów i chwyciwszy generała za łokieć, uprowadził go na bok. Spacerowali tak przez kwadrans po ocienionej stronie ulicy. To była ciekawa scena. Oficerowie znieruchomieli ze zdziwienia. Niezwykły człowiek ten pani wujaszek, misjonarz. Mniej nienawidzi bezbożnika niż heretyka, ale bez porównania woli poganina od bezbożnika. A mnie czasami raczy nazywać poganinem, wie pani? Antonia słuchała z rękami wysuniętymi poza balustradę, bawiąc się otwieraniem i zamykaniem wachlarza. Decoud mówił trochę nerwowo, jakby w obawie, że towarzyszka wycofa się korzystając z pierwszej przerwy. Ich względne odosobnienie, cenne poczucie zażyłości i lekkie zetknięcie ich ramion oddziaływało snadź łagodząco na Marcina, gdyż od czasu do czasu jakaś tkliwsza nuta przenikała do potoku jego cichych ironicznych słów. — Najmniejszy objaw przychylności ze strony krewnego pani jest dla mnie pożądany, Antonio. I kto wie? może on mnie rozumie. Ale ja go także znam, naszego padre Corbelana. Dla niego idea politycznego honoru, sprawiedliwości i uczciwości sprowadza się do restytucji skonfiskowanych dóbr kościelnych. Nic innego nie mogło było skłonić tego zawziętego apostoła dzikich Indian do opuszczenia leśnych ostępów i popierania sprawy Ribiery! Nic, poza tą szaleńczą nadzieją! Dla takiego celu gotów byłby sam urządzić pronunciamento przeciw każdemu rządowi, gdyby tylko mógł pozyskać stronników! Ciekawe, co o tym myśli don Carlos Gould? Oczywiście, że przy jego angielskim nieprzeniknionym charakterze nikt nie wie, co on myśli. Prawdopodobnie nie myśli o niczym poza swoją kopalnią, swoim imperium in imperio. Co zaś do pani Gould, to ją zajmują tylko jej szkoły, szpitale, matki z niemowlętami tudzież każdy poszczególny starzec w

każdej z trzech wiosek. Gdyby pani odwróciła głowę, ujrzałaby ją pani teraz przyjmującą raport od tego nieszczęsnego doktorka w kraciastej koszuli, jak mu tam? Monyghama, napominającą don Pépégo lub zasłuchaną w jakieś opowiadanie padre Romana. Wszyscy się tu dziś zgromadzili, cały jej gabinet ministrów. Tak, to rozsądna kobieta, a może don Carlos też jest rozsądnym człowiekiem. Angielski zdrowy rozsądek polega po części na tym, że Anglik za dużo nie myśli, widzi tylko to, z czego może zrobić doraźny, praktyczny użytek. To są inni ludzie niż my. My nie mamy politycznego rozumu; mamy tylko polityczne namiętności, i to czasem. Czym są właściwie przekonania? Są one osobistym poglądem oceniającym osobiste korzyści bądź natury praktycznej, bądź uczuciowej. Nikt nie jest patriotą bez kozery. To słowo oddaje nam duże usługi. Ale ja patrzę jasno na rzeczy i nie użyję tego słowa mówiąc z panią, Antonio! Nie mam patriotycznych złudzeń. Mam tylko najpiękniejszą iluzję — człowieka zakochanego. Urwał, po czym wymamrotał głosem ledwo dosłyszalnym: — A to może zaprowadzić bardzo daleko. Poza ich plecami wzmagał się pomruk głosów, zwia- stujący coraz większy napływ rozpolitykowanych gości, którzy co dwadzieścia cztery godziny przesuwali się przez salon państwa Gouldów. Mężczyźni wchodzili pojedynczo, czasem po dwóch i trzech, byli między nimi wyżsi urzędnicy prowincji, a także inżynierowie zatrudnieni przy budowie kolei, spaleni od słońca i ubrani w wełniane kurtki; wśród ich młodych, pełnych życia twarzy odbijała powagą oszroniona głowa naczelnego inżyniera i jego dowcipny, łagodnie pobłażliwy uśmiech. Scarfe, amator fandangos, już się wyśliznął z salonu w poszukiwaniu jakiejś zabawy tanecznej, gdzie bądź, chociażby na przedmieściu. Don Juste Lopez, po odwiezieniu córek do domu, wszedł uroczyście w czarnym, zgniecionym surducie, zapiętym aż po szyję pod ciemną falistą brodą. Nieliczni członkowie Zgromadzenia Prowincjonalnego, obecni w salonie, otoczyli natychmiast swego prezesa, omawiając wypadki wojenne tudzież ostatnią proklamację buntownika Montera, tego niecnego Montera, wzywającą w imię „demokracji, uniesionej słusznym gniewem" wszystkie Zgromadzenia Prowincjonalne w całej republice do zawieszenia posiedzeń do czasu, kiedy jego miecz przywróci spokój i lud będzie mógł objawić swoją wolę. Praktycznie oznaczało to nakaz rozwiązania się: niesłychana bezczelność ze strony tego złośliwego szaleńca. Wzburzenie wzrastało w gronie delegatów stojących za plecami don Avellanosa. Podnosząc głos don José zawołał poprzez wysokie oparcie fotela: — Sulaco dało już odpowiedź wysyłając dziś armię na jego flanki. Gdyby wszystkie prowincje wykazały choć połowę tego patriotyzmu co nasza zachodnia... Wybuch entuzjastycznych okrzyków zagłuszył drżą- cy dyszkant „życia i duszy stronnictwa". Tak! tak! Prawda, wielka prawda! Sulaco stanęło w pierwszych szeregach, jak zwykle! Wszczęła się chełpliwa wrzawa; nadzieja, rozbudzona wydarzeniami dnia, podniecała caballerosów z Campo, troszczących się o swoje trzody, o swoje pola i o bezpieczeństwo swych rodzin. Wszystko rzucono na jedną kartę... Nie! Niepodobna, by Montero zwyciężył! Zbrodniarz, bezczelny Indianin! Wrzawa trwała jeszcze przez jakiś czas, podczas gdy reszta osób zebranych W sali przypatrywała się grupie ludzi, wśród których don Juste, w uroczystej postawie, zdawał się bezstronnie przewodniczyć posiedzeniu Zgromadzenia Prowincjonalnego. Decoud zwrócił się w stronę, skąd dochodziła wrzawa, i wsparłszy się plecami o balustradę wykrzyknął z całej piersi: gran' bestia! Ten nieoczekiwany okrzyk sprawił, że wrzawa przycichła. Wszystkie oczy zwróciły się ku oknu w oczekiwaniu pełnym aprobaty, ale Decoud zdążył już odwrócić się plecami do pokoju i wychyliwszy się, znów spoglądał na spokojną ulicę. — Oto kwintesencja mojego dziennikarstwa, oto najmocniejszy argument — mówił do Antonii. — Ja wymyśliłem tę definicję, to ostatnie słowo w wielkim zagadnieniu. Ale nie jestem patriotą. Nie jestem bardziej patriotą niż ten capataz, dowodzący cargadoresami z Sulaco, ten genueńczyk, który dokonał tylu wielkich rzeczy dla tutejszego portu, ten istotny dostawca całego sprzętu, niezbędnego dla postępu w naszym kraju. Musiała pani słyszeć, co w kółko powtarza kapitan Mitchell, że dopóki nie zdobył tego człowieka, nigdy nie wiedział, ile czasu zajmie wyładowanie okrętu. A to nie sprzyjało postępowi. Widziała pani zapewne, jak po skończonej

robocie capataz cwałuje na swoim przepysznym koniku i olśniewa dziewczęta, wiodąc je do tanecznej budy na klepisko? Szczęśliwy człowiek! Praca jest dla niego wyładowaniem nadmiaru sił, a czas wolny od zatrudnień obraca na przyjmowanie pochlebnych hołdów. Jakże on to lubi! Czyż można być szczęśliwszym? Siać postrach i być uwielbianym... — Czy to są pańskie najwyższe aspiracje, don Marcinie? — przerwała mu Antonia. — Mam na myśli człowieka jego pokroju — odparł krótko Decoud. — Wszyscy bohaterowie świata budzą postrach i podziw. Czegóż miałby żądać więcej? Decoud często odczuwał, że właściwy mu sposób ironicznego wyrażania myśli rozbija się w zetknięciu z powagą Antonii. Irytowała go wtedy, jak gdyby natknął się w niej na tę niewytłumaczoną kobiecą tępotę, która tak często odsuwa mężczyzną od kobiety pospolitszego pokroju. Ale od razu opanowywał rozdrażnienie. W istocie daleki był od uważania Antonii za pospolitą, jakikolwiek wyrok wydałby jego sceptycyzm o nim samym. W jego głosie zabrzmiała nuta przejmującej tkliwości, gdy zwrócił się do niej z zapewnieniem, że jedyną jego aspiracją jest szczęśliwość tak wielka, iż zdaje się niemożliwa do urzeczywistnienia na tej ziemi. Zarumieniła się niedostrzegalnie, ogarnięta falą ciepła, wobec której chłodne tchnienie wiatru ze Sierry zdawało się tracić swą moc wśród nagle topniejących śniegów. Wyrazy szeptane przez Marcina nie zdziałały tego samego, jakkolwiek w jego tonie było tyle żaru, że mógł snadnie stopić serce skute lodem. Antonia odwróciła się porywczo, jakby chciała unieść ze sobą te wyszeptane słowa, wkraczając do pokoju pełnego światła i gwaru. Nasilenie politycznych dyskusji wzrastało w czterech ścianach wielkiego salonu niczym przypływ wód, wzbijających się ponad zwykłe granice pod wpływem silnego podmuchu nadziei. Osoba don Juste'a, z jego wachlarzowatą brodą, stanowiła nadal centrum, dokoła którego toczyły się najgłośniejsze i najbardziej ożywione rozmowy. We wszystkich głosach dźwięczała pewność siebie. Nawet Europejczycy otaczający Karola Goulda — jeden Duńczyk, paru Francuzów, tłusty Niemiec, uśmiechający się dyskretnie ze spuszczonymi oczyma, wszyscy ci przedstawiciele materialnych interesów, które znalazły odpowiedni dla siebie grunt w Sulaco pod możną opieką kopalni San Tomé, zaprawiali teraz dużą dozą humoru swe pełne szacunku wypowiedzi. Karol Gould, o którego względy zabiegali, był widomym symbolem tej stałości, jaką można było osiągnąć na zmiennym gruncie rewolucji. Dodawało im to ufności w powodzenie ich najrozmaitszych przedsięwzięć. Jeden z Francuzów, mały czarny, z błyszczącymi oczyma, które niemal ginęły w niesłychanie bujnym zaroście, machał maleńkimi, brudnymi rękami o cienkich przegubach. Podróżował z ramienia jakiegoś europejskiego syndykatu kapitalistów zapuszczając się w głąb kraju. Jego wykrzykiwane co chwila, uporczywe monsieur l'administrateur dźwięczało ostro, wybijając się ponad ogólny gwar rozmów. Opowiadał o swoich odkryciach, był zachwycony. Karol Gould. spoglądał na niego uprzejmie. Podczas tych koniecznych przyjęć pani Gould miała zwyczaj w pewnej chwili wycofywać się spokojnie do własnego saloniku, przylegającego do wielkiej sali. I teraz powstała, a czekając na Antonię przysłuchiwała się z uprzejmym, choć nieco zatroskanym wyrazem twarzy wywodom naczelnego inżyniera kolei żelaznej, który, pochylając się nad nią, opowiadał powoli, bez najlżejszego gestu, coś widać zabawnego, gdyż oczy jego błyszczały humorem. Antonia przed wejściem w głąb pokoju, by przyłączyć się do pani Gould, na jedną chwilę odwróciła głowę i spojrzała przez ramię na Marcina Decoud. — A czemu ktokolwiek z nas miałby uważać swoje aspiracje za rzecz nieosiągalną? — rzuciła pospiesznie: — Nie wyrzeknę się swoich i będę się ich trzymał do końca, Antonio — odpowiedział przez zaciśnięte zęby, po czym skłonił się bardzo nisko, ale trochę chłodno. Naczelny inżynier nie skończył jeszcze swej zabawnej opowieści. Ucieszne historie, związane z budową kolei w Południowej Ameryce pobudzały jego zmysł humoru do bystrego dostrzegania absurdów, toteż opowiadał doskonale, przytaczając przykłady zarówno przesądów, jak i przebiegłości wynikających z ciemnoty ludzkiej. Teraz pani Gould poświęciła całą swoją uwagę opowiadającemu, który kroczył obok niej, wyprowadzając obie panie z pokoju. Wszyscy troje przeszli niepostrzeżenie przez oszklone drzwi na galerię. Tylko wysoki ksiądź, przesuwający się w

milczeniu po gwarnym salonie, nieznacznie obejrzał się za nimi. Ksiądz Corbelan, ten, którego Decoud dostrzegł był z balkonu, gdy skręcał do bramy w Casa Gould, od chwili wejścia do salonu nie odezwał się do nikogo. Długa, skromna sutanna podkreślała wysokość jego wzrostu; poruszając się, wysuwał naprzód potężny tors, a czarna kreska zrośniętych brwi i śmiały zarys kościstej twarzy z białą szramą blizny widniejącej na ogolonym, niebieskawym policzku (świadectwo gorliwego apostołowania wśród szczepu nie nawróconych Indian) nadawały jego postaci pozór kapłana nie będącego w zgodzie z prawem, tak mógł bowiem wyglądać kapelan bandytów. Rozłączył teraz kościste ręce splecione na plecach, by pogrozić palcem Marcinowi. Decoud wszedł za Antonią do pokoju, ale nie posunął się dalej. Stanął z boku, na tle firanki, z wyrazem niezbyt naturalnej powagi, jaki przybierają ludzie dorośli biorący udział w zabawach dzieci. Patrzył spokojnie na grożący mu palec. — Obserwowałem, jak wasza wielebność wygłaszał na plaza kazanie do generała Barriosa, usiłując go nawrócić — rzekł, stojąc całkiem nieruchomo. — Cóż za nikczemne bzdury! — Niski głos księdza Corbelana rozległ się po całym pokoju, wskutek czego wszystkie głowy odwróciły się w jego kierunku. — To pijaczysko! Señores! Bogiem waszego generała jest butelka! Jego pogardliwy, arbitralny głos wywołał bojaźliwe zawieszenie wszelkich innych dźwięków, jak gdyby pewność siebie całego zgromadzenia została jednym uderzeniem zachwiana. Ale nikt nie podniósł tej wypowiedzi księdza. Wiadomo było powszechnie, że ksiądz Corbelan po to opuścił dżunglę, by bronić świętych praw Kościoła z tą samą fanatyczną, nieustraszoną odwagą, z jaką przemawiał do dzikich krwiożerczych ludzi, pozbawionych zarówno ludzkich uczuć, jak czci dla jakiejkolwiek świętości. O jego powodzeniu jako misjonarza, działającego poza zasięgiem wzroku chrześcijańskiego świata, krążyły wprost legendarne wieści. Chrzcił całe szczepy Indian, żyjąc pośród nich, jakby sam był dzikim człowiekiem. Opowiadano, że padre całymi dniami jeździ z nimi konno, półnagi, dzierżąc tarczę z niewyprawnej skóry bawolej, a niewątpliwie także długą lancę — kto to wie? że przybrany w skóry chadza w poszukiwaniu prozelitów, docierając nieraz po linię śniegów w Kordylierach. Nie słyszano nigdy, aby padre Corbelan sam o tym mówił. Ale nie ukrywał również, iż uważa polityków z Santa Marta za ludzi o twardszych sercach i bardziej skażonych umysłach od pogan, którym zanosił słowo boże. Jego nierozsądna gorliwość w obronie dóbr doczesnych Kościoła szkodziła sprawie Ribiery. Wiedziano powszechnie że odmówił godności tytularnego biskupa jednej z zachodnich diecezji żądając, aby przedtem zwrócone były Kościołowi zrabowane dobra. Polityczny jéfé z Sulaco (ten sam dygnitarz, którego później kapitan Mitchell ocalił z rąk tłuszczy) napomknął z naiwnym cynizmem, że ich ekscelencje ministrowie zapewne wysłali padre przez góry do Sulaco w najgorszej porze roku, w nadziei, że zamarznie po drodze pod lodowatymi podmuchami wiatru dmącymi na płaskowzgórzach. Nie było roku, aby kilku dzielnych poganiaczy mułów, ludzi zahartowanych na wszystkie trudy, nie znalazło śmierci w ten sposób. Ale cóż się dziwić? Ich ekscelencje mogły nie zdawać sobie sprawy, jak twardy był ten ksiądz. A tymczasem ciemne pospólstwo poczynało sarkać, że reformy ribierystów oznaczają po prostu odebranie ludziom ziemi. Sporo gruntów oddano wszak cudzoziemcom budującym kolej żelazną, większą zaś część mieli otrzymać padres. Tak wyglądały wyniki gorliwości wikariusza generalnego. Nawet w krótkim przemówieniu do wojska na plaza (słyszanym zresztą tylko przez pierwsze szeregi) nie powstrzymał się od wyrażenia natrętnej myśli, że znieważony Kościół oczekuje zadośćuczynienia od pokutującego kraju. Polityczny jéfé nie posiadał się z irytacji. Ale nie mógł przecie zamknąć szwagra don Joségo w więzieniu w Cabildo . Ten wysoki dygnitarz, dobroduszny i popularny jegomość często po zachodzie słońca odwiedzał Casa Gould, wychodząc z Intendencji bez asysty i przyjmując po drodze z uprzejmą i jednakową łaskawością ukłony możnych i maluczkich. Tego wieczora zwrócił się bezpośrednio do Karola Goulda i powiedział mu syczącym głosem, że najchętniej wy- wiózłby wikariusza generalnego z Sulaco, gdziekolwiek bądź, na jakąś bezludną wyspą, na którąś z Izabel. — Na tę bezwodną byłoby najlepiej, czy nie, don Carlosie? — dodał tonem na pół żartobliwym, na pół poważnym. Ten nieobliczalny ksiądz, który odrzucił jego ofertę zamieszkania

w biskupim pałacu, przekładając nad tą rezydencję obszarpany hamak wśród gruzów i pająków zasekwestrowanego klasztoru dominikanów, wbił sobie teraz do głowy wstawiennictwo za zbójem Hernandezem, żądając dla niego bezwarunkowej amnestii! Nie dość tego; porozumiewa się podobno stale z tym kryminalistą najzuchwalszym, jakiego kraj oglądał od wielu lat. Policja w Sulaco dobrze wie, oczywiście, co się święci. Padre Corbelan zjednał sobie tego niepoczytalnego Włocha, capataza de cargadores, człowieka wprost stworzonego do takich wypraw, i przez niego wysyłał jakieś zlecenia. Padre Corbelan odbył studia w Rzymie, więc zna włoski język. Wiemy, że capataz odwiedza co wieczór dominikański klasztor. Stara kobieta, która usługuje wikariuszowi generalnemu, słyszała wymawiane imię Hernandeza; a nie dawniej jak w zeszłą sobotę po południu widziano capataza wyjeżdżającego galopem z miasta. Wrócił dopiero po dwóch dniach. Policja byłaby go przytrzymała za pięty, gdyby nie obawa przed cargadoresami, bo to burzliwa zgraja, zdolna do wywołania rozruchów. W dzisiejszych czasach niełatwo jest rządzić w Sulaco. Wcisnęło się tu wielu nicponiów, skuszonych pieniędzmi brzęczącymi w kieszeniach pracowników kolejowych. Pospólstwo jest zaniepokojone wystąpieniami księdza Corbelana. Wysoki dygnitarz tłumaczył Karolowi Gouldowi, że teraz, kiedy prowincja ogołocona była z wojska, każdy zamach na praworządność zastałby władze — jak się to mówi — bez butów. To rzekłszy odszedł i nadąsany zasiadł z długim, cienkim cygarem w fotelu, jak najdalej od don Joségo, z którym tylko od czasu do czasu wymieniał parę słów przechylając się przez poręcz. Udał, iż nie widzi wchodzącego księdza, a ilekroć głos ojca Corbelana rozlegał się poza nim, wzruszał niecierpliwie ramionami. Ksiądz Corbelan zastygł na chwilę w zupełnym bezruchu, w którym przejawiała się jakaś mściwość, właściwa, być może, każdej jego postawie. Posępny żar niewzruszonych zasad nadawał szczególniejszy aspekt tej czarnej postaci. Ale jej srogość jakby złagodniała, gdy ksiądz utkwiwszy oczy w Marcinie Decoud uniósł długie, czarne ramię powoli, znacząco. — A ty, ty jesteś zupełny poganin — wyrzekł stłumionym głębokim głosem. Posunął się o krok, dotykając wskazującym palcem piersi młodego człowieka. Decoud, bardzo spokojny, tyłem głowy dosięgał już ściany za firanką. Wystawił podbródek i uśmiechnął się. — Dobrze — przytaknął z nieco znużoną nonszalancją człowieka, nawykłego do takich przepraw. — Ale może ksiądz jeszcze nie zauważył, jakiego czczę Boga? Z Barriosem zagadnienie było łatwiejsze. Ksiądz Corbelan opanował ruch zniechęcenia. — Ty nie wierzysz ani w drewno, ani w kamień — rzekł. — Ani w butelkę — dodał Decoud nie poruszając się. — To samo można powiedzieć o drugim powierniku jego wielebności. Capataz de cargadores też nie pije. Odczytanie mego charakteru świadczy zaszczytnie o przenikliwości księdza. Ale dlaczego zostałem nazwany poganinem? — To prawda — odparł wikariusz. — Jesteś dziesięciokrotnie gorszy od poganina. Nawet cud by cię nie nawrócił. — Oczywiście, nie wierzą w cuda — wyrzekł spokojnie Decoud. Ojciec Corbelan poruszył swe wysokie, szerokie ramiona gestem powątpiewania. — Rzekłbyś, Francuz, bezbożnik, materialista... — Ważył te słowa powoli, jakby dokonywał sumiennej analizy. — Ani jest synem własnej ojczyzny, ani żadnej innej — dodał w zamyśleniu. — Ledwo zasługuję na miano człowieka — wyrzucił z siebie Decoud, z głową wspartą o ścianą i oczyma wzniesionymi do sufitu. — Ofiara bezbożnego wieku — podsumował ksiądz Corbelan głębokim, lecz przytłumionym głosem. — Może jednak przydatny jako dziennikarz — Decoud zmienił pozą i mówił teraz z większym ożywieniem. — Czy wasza wielebność nie zwróciła uwagi na ostatni numer „Porveniru"? Mogę upewnić, że nie różni się od poprzednich. Jeśli chodzi o ogólną linię polityczną, nie przestaje nazywać Montera gran' bestia i piętnować jego brata, tego guerrillera, jako byłego

lokaja i szpiega. Cóż może być skuteczniejszego? Jeśli zaś chodzi o sprawy lokalne, przynagla Rząd Prowincjonalny, by wcielił do armii narodowej bandę Hernandeza-zbója, który jest, zdaje się, protegowanym Kościoła, a przynajmniej generalnego wikariusza. Nic rozumniejszego! Ksiądz kiwnął głową i obrócił się na obcasach swych tępo zakończonych pantofli, zdobnych w duże, stalowe klamry. I znów, z rękoma założonymi na plecach, zaczął mocnym krokiem stąpać tam i z powrotem, przy czym dolna część sutanny wzdymała się lekko przy porywczych jego ruchach. Wielki salon powoli się opróżniał. Gdy jéfé politico zabierał się do wyjścia, większość osób jeszcze obecnych powstała z miejsc na znak szacunku, a don José Avellanos przestał huśtać się na swym fotelu. Dobroduszny dygnitarz uczynił gest jakby przepraszający, kiwnął ręką Karolowi Gouldowi i wycofał się dyskretnie. We względnej ciszy, jaka nastała w pokoju, wykrzyknik „monsieur l'administrateur!" rzucony przez małego, zarośniętego Francuza nabierał szczególniejszej ostrości. Wysłannik kapitalistycznego syndykatu nie ochłonął jeszcze z entuzjazmu. — Miedź wartości dziesięciu milionów dolarów w perspektywie, monsieur l'administrateur! Dziesięć milionów i budująca się kolej! Oni wprost nie uwierzą memu reportażowi. C'est trop beau! — Wpadł w szał krzykliwej ekstazy, stojąc wśród poważnie potakujących głów i mając naprzeciwko siebie niewzruszenie spokojną postać Karola Goulda. Jedynie tylko ksiądz dalej się przechadzał, odrzucając poły sutanny na każdym zakręcie. Decoud mruknął do niego ironicznie: — Ci panowie mówią o swoich bogach. Ksiądz Corbelan zatrzymał się jak wryty, popatrzył przenikliwie na dziennikarza z Sulaco, wzruszył lekko ramionami i z powrotem rozpoczął swoją mozolną wędrówkę upartego piechura. Europejczycy otaczający kołem Karola Goulda wycofywali się jeden po drugim, aż wreszcie administrator wielkiej kopalni srebra ukazał się w całej swej długości, od stóp do głów, jak rozbitek na mieliźnie po odpływie morza. Mielizną był wielobarwny, kwadratowy dywan w kwiaty i arabeski, na tle którego odcinały się jego brązowe buty. Ojciec Corbelan zbliżył się do fotela don Joségo Avellanosa. — Chodź, bracie — rzekł głosem dobrotliwie szorst- kim, zdradzającym ulgę, jaką odczuwa zniecierpliwiony człowiek pod koniec jakiejś całkowicie niepotrzebnej ceremonii. — A la casa! A la casa! To była tylko gadanina. Pójdziemy teraz rozmyślać i modlić się o wskazówki z nieba. Potoczył czarnymi oczami i wzniósł je w górę. Przy wątłym dyplomacie, „życiu i duszy partii", wyglądał na olbrzyma o płonącym, fanatycznym wejrzeniu. Ale „głos partii", raczej jej tuba, Decoud-junior z Paryża, który przeistoczył się w dziennikarza dla pięknych oczu Antonii, wiedział dobrze, co o tym myśleć, wiedział, że olbrzym był niczym innym, tylko gorliwym księdzem, którego bały się kobiety i nienawidzili mężczyźni z ludu. Marcin Decoud, życiowy diletante, wyobrażał sobie, że doznaje artystycznej rozkoszy konstatując, do jak malowniczego, krańcowego stanu opętania doprowadzić mogą człowieka najuczciwsze, najświętsze niemal zasady. „To przypomina obłęd. I tak być musi, bo to jest rodzaj samobójstwa" — rozmyślał Marcin. Wydawało mu się, iż każde silne przekonanie, z chwilą gdy przejawia się w czynie, przemienia się w ten rodzaj demencji, jaki bogowie zsyłają na ludzi przeznaczonych przez siebie na zagładę. Z przyjemnością znawcy delektował się gorzkim posmakiem przykładu, który miał przed oczyma. Ci dwaj ludzie dobrali się, każdy z nich zdawał się wyczuwać na przykładzie drugiego, że niewzruszone zasady, tak jak całkowity sceptycyzm, mogą człowieka zaprowadzić bardzo daleko po bezdrożach akcji politycznej. Don José okazał się posłuszny wobec dotknięcia dużej, owłosionej ręki. Decoud wyszedł za nimi. W wielkim, opustoszałym salonie, pełnym niebieskawego dymu tytoniowego, pozostał tylko jeden gość o ciężkich powiekach, okrągłych policzkach i obwisłych wąsach. Był to kupiec handlujący niewyprawnymi skórami, który przyjechał z Esmeraldy do Sulaco, przebywając tę drogę konno wzdłuż wybrzeża z eskortą paru peonów. Był niezmiernie przejęty swoją podróżą, a wybrał się tu głównie po to, by zobaczyć się z señorem administradorem i uzyskać od niego potrzebne poparcie dla swego eksportowego przedsiębiorstwa. Zamierzał je bardzo rozwinąć wobec

zapowiadającej się w kraju stabilizacji. Bo stabilizacja musi nastąpić, powtarzał raz po raz, wprowadzając do dźwięcznej mowy hiszpańskiej, którą trzepał szybko, jakąś płaczliwą nutę trwogi. Brzmiało to jak ugrzeczniony żargon. Przeciętny człowiek mógł teraz bezpiecznie prowadzić niewielkie przedsiębiorstwo w tym kraju lub posiadane rozwijać, czy nie tak? Zdawał się błagać Karola Goulda o jedno słowo, o potwierdzające chrząknięcie, chociażby o skinienie głową. Nie wydobył zeń niczego. Jego trwoga wzmagała się. W przerwach rzucał oczami na prawo i na lewo, wreszcie, zmuszony do poniechania zapytań, przeskoczył do rzewnych aluzji dotyczących niebezpieczeństw podróży. Zuchwały Hernandez, opuściwszy swe zwykłe legowiska, przekroczył Campo i zaczajał się podobno w wąwozach położonych wzdłuż wybrzeża. Nie dalej jak wczoraj, opowiadał kupiec, gdy znajdował się zaledwie o parę godzin drogi od Sulaco w asyście swych służących, dostrzegli oni na gościńcu trzech jeźdźców, którzy podejrzanie stali w miejscu, a konie ich miały łby zwrócone do siebie. Dwóch od razu zjechało z drogi i znikło w płytkim quebrado po lewej stronie. — Zatrzymaliśmy się — ciągnął dalej przybysz z Esmeraldy — usiłując schować się za małym krzakiem. Ale żaden z moich mozo nie chciał pójść sprawdzić, co to znaczy, ten trzeci jeździec zaś zdawał się na nas czekać. Nie było rady. Dostrzegł nas. Więc ruszyliśmy powolutku, trzęsąc się ze strachu. Pozwolił nam przejechać, siedział na siwym koniu z kapeluszem zsuniętym na oczy, wcale nas nie pozdrowił, a po chwili usłyszeliśmy, że galopuje za nami. Obróciliśmy konie ku niemu, co go wcale nie stropiło. Podjechał do mnie całym pędem i szturchając mnie w nogę końcem buta, poprosił o cygaro ze śmiechem mrożącym krew w żyłach. Zdawało się, że jest bez broni, kiedy jednak sięgnął ręką w tył po zapałki, dostrzegłem ogromny rewolwer przytroczony do jego pasa. Zadrżałem. Miał takie nastroszone wąsy, doń Carlosie, a że nie zachęcał nas do dalszej jazdy, więc nie śmieliśmy ruszyć z miejsca. Wreszcie, wypuściwszy dym z cygara przez nozdrza, powiedział: „Señor, byłoby może dla was bezpieczniej, gdybym jechał za wami. Jesteście już niedaleko Sulaco. Jedźcie z Bogiem." Co by pan zrobił? Ruszyliśmy naprzód. Nie było sposobu sprzeciwiania się jemu. Mógł to być Hernandez we własnej osobie, jakkolwiek mój służący, który kilkakrotnie jeździł do Sulaco morską drogą, zapewniał mnie, że poznał w tym człowieku capataza cargadoresów, zatrudnionych w Kompanii Statków Parowych. Później, tego samego wieczora, widziałem go na rogu plaza, rozmawiającego z dziewczyną, Morenitą, która stała przy jego strzemieniu z ręką na grzywie siwej klaczy. — Upewniam pana, señor Hirsch — rzekł Karol Gould — że w tym wypadku nic panu nie groziło. — Być może, señor, ale jeszcze się trzęsę... Okrutne chłopisko na pierwszy rzut oka. I co to wszystko znaczy? Człowiek zatrudniony w Kompanii Statków Parowych rozmawia z salteadores, nie inaczej, señor! gdyż tamci dwaj jeźdźcy to byli salteadores, gada z nimi na odludnym miejscu i sam zachowuje się jak bandyta. Cygaro to głupstwo; ale kto by mu przeszkodził zażądać ode mnie sakiewki? — Nie, nie, señor Hirsch —mruknął Karol Gould, podczas gdy jego wzrok błądził z roztargnieniem dokoła, odrywając się od pulchnej twarzy z haczykowatym dziobem, który podnosił się ku niemu z dziecinną niemal prośbą o pomoc. — Jeśli to był capataz de cargadores, a niewątpliwie był to on, nieprawdaż? mógł pan czuć się bezpieczny. — Dziękuję panu. Pan jest bardzo dobry. Ale ten człowiek ma okrutny wygląd. Prosił mnie o cygaro w bardzo poufały sposób. Co by się stało, gdybym nie miał cygara przy sobie? Dreszcz mnie jeszcze przechodzi. I o czym on rozmawia ze zbójami na ustronnym miejscu? Karol Gould, teraz już wyraźnie zajęty innymi myślami, nie wydał głosu, nie uczynił żadnego ruchu. Nieprzenikniona postawa tego wcielenia koncesji Gouldów miała swoje odcienie. Niemota jest wielkim utrapieniem, ale król Sulaco posiadał dostateczny zasób słów, by nadać swemu milczeniu tajemniczą siłę i wagę. Jego milczenie, rozporządzające w razie potrzeby zdolnością mowy, miało tyle odcieni i znaczeń co wypowiedziane słowa, czasem oznaczało przyzwolenie, czasem wątpliwość lub negację, czasem nawet coś w rodzaju komentarza. W niektórych wypadkach mówiło wyraźnie: „To trzeba przemyśleć", w innych: „Dobrze, dalej", jeśli zaś po półgodzinnym, cierpliwym wysłuchaniu petenta padło krótkie słowo: „Rozumiem", któremu

towarzyszyło potakujące skinienie głową, petent wiedział, iż to równało się zawarciu ustnej umowy. A takiej umowie ludzie wierzyli bez zastrzeżeń, skoro za nią stała wielka kopalnia San Tomé, będąca mózgiem i awangardą wszystkich materialnych poczynań, a tak potężna, że na przestrzeni całej Zachodniej Prowincji nie zależała od niczyjej dobrej woli, a właściwie od woli żadnego człowieka, którego by nie była w stanie dziesięciokrotnie przekupić. Dla małego człowieczka o haczykowatym nosie, który przybył z Esmeraldy w trosce o eksport swoich niewyprawnych skór, milczenie Karola Goulda oznaczało niepomyślne horoskopy. Widocznie nie była to odpowiednia chwila na rozszerzanie przedsiębiorstwa skromnego człowieka. Ogarnął w myśli jednym gotowym przekleństwem cały kraj ze wszystkimi jego mieszkańcami, czy to byli zwolennicy Ribiery, czy Montera; wzbierał w nim gniew nie wyrażony w słowach, a podszyty łzami na myśl o tych niezliczonych skórach wołowych, które zmarnują się na sennych roztoczach Campo, gdzie pojedyncze palmy wznoszą się jak statki na morzu na doskonale półkolistej linii widnokręgu, a zwarte kępy drzew wynurzają się jak nieruchome wysepki liści nad trawami falującymi na wietrze. Były tam przecie skóry butwiejące bez korzyści dla nikogo, butwiejące w miejscach, gdzie porzucili je ludzie odwołani do wojska celem wzięcia udziału w nagłych politycznych rozgrywkach. Praktyczny, kupiecki umysł señora Hirscha buntował się przeciw takiej głupocie, podczas gdy składał pełen szacunku i zmieszania pożegnalny ukłon potędze i majestatowi kopalni San Tomé w osobie Karola Goulda. Nie mógł jednak powstrzymać bolesnej skargi, wyrywającej się ze złamanego serca: — To wszystko wielka, wielka niedorzeczność, don Carlosie. Cena skór w Hamburgu znacznie skoczyła. Oczywiście, rząd Ribiery poradzi sobie z tym wszystkim, gdy się już zupełnie ustali. Ale tymczasem... Westchnął. — Tak, tymczasem... — powtórzył Karol Gould z niedocieczonym wyrazem. Kupiec wzruszył ramionami. Ale nie miał zamiaru odchodzić. Była jeszcze mała sprawa, o której chciałby napomknąć, z pozwoleniem pana administratora. Miał przyjaciół w Hamburgu (wymamrotał nazwę firmy), którym bardzo zależy na nawiązaniu stosunków handlowych. Chodzi tu o dynamit, tłumaczył. O kontrakt na dostawę dynamitu dla kopalni San Tomé, a później może dla innych kopalń, które niezawodnie... Mały człowieczek z Esmeraldy gotów był rozprawiać dalej, ale Karol mu przerwał. Widocznie cierpliwość señora administradora wyczerpała się wreszcie. — Señor Hirsch — rzekł. — Mam w San Tomé dość nagromadzonego dynamitu, by całą górę rozsadzić i zwalić w dolinę — podniósł nieco głos — a także pół Sulaco mógłbym wysadzić w powietrze, gdybym chciał. Karol Gould spoglądał z uśmiechem na zaokrąglone, przerażone oczy handlarza skór, który wymamrotał pospiesznie: — Tak, tak. Ach, tak. — I naprawdę zabierał się do odejścia. Bo jakże tu robić interesy w zakresie materiałów wybuchowych z administmdorem tak dobrze zaopatrzonym i tak nieprzystępnym? On sam nacierpiał się piekielnie na siodle, narażając się na okrucieństwa bandyty Hernandeza, i wszystko na nic! Ani skór, ani dynamitu. Nawet ramiona przedsiębiorczego Izraelity zdradzały jego przygnębienie. W drzwiach ukłonił się raz jeszcze, nisko, naczelnemu inżynierowi. Jednakże po zejściu ze schodów zatrzymał się nagle w patio i przyłożywszy pulchną rękę do ust, trwał w postawie wyrażającej zamyślone zdumienie. — Na co mu tyle dynamitu? — wymamrotał — i dlaczego on w ten sposób do mnie mówi? Naczelny inżynier, spojrzawszy od progu na opustoszałą salę, z której polityczna rzeka odpłynęła do ostatniej nic nie znaczącej kropelki, skinął poufale głową panu domu, stojącemu nieruchomo na kształt żeglar- skiego znaku na mieliźnie wśród raf porozstawianych mebli. — Dobranoc, już odchodzą. Mam na dole rower. Nasza kolej będzie teraz wiedziała, gdzie ma szukać dynamitu w razie, gdyby go zabrakło. Dość długo cięliśmy i rąbali. Teraz poczniemy torować sobie drogę wysadzając skały. — Nie przychodźcie do mnie — rzekł Karol Gould z doskonałym spokojem. — Nie mam do odstąpienia ani uncji. Nawet rodzonemu bratu, gdybym go posiadał i gdyby on był naczelnym inżynierem najbardziej obiecującej kolei.

— Cóż to? — spytał inżynier równie spokojnym głosem. — Nieżyczliwość? — Nie — odparł Karol Gould niewzruszenie. — Polityka. — Radykalna, że tak powiem — zauważył inżynier stojąc dalej w drzwiach. — Czy to właściwa nazwa? — rzekł Karol Gould ze środka pokoju. — Sięgająca do samych korzeni, chciałem powiedzieć — tłumaczył inżynier rozweselonym głosem. — Tak. Zapewne — wyrzekł powoli Karol. — Koncesja Gouldów zapuściła tak głębokie korzenie w tym kraju, w tej prowincji, w tej gardzieli górskiej, że nic poza dynamitem nie może jej stąd ruszyć. Taki zrobiłem wybór i to jest moja ostatnia karta. Naczelny inżynier cicho zagwizdał. — Ładna gra — zauważył nieco powściągliwie. — A czy pan powiedział Holroydowi o tej niezwykłej karcie, którą pan trzyma w ręku? — Będzie ona kartą tylko wtedy, kiedy użyję jej w grze. Do tej chwili można ją raczej nazwać... — Bronią — podpowiedział inżynier. — Nie, można by ją słuszniej nazwać argumentem — poprawił go łagodnie Karol Gould. — I w ten sposób przedstawiłem sprawą Holroydowi. — A on? co na to powiedział? — zapytał inżynier z nieutajoną ciekawością. — On? — odparł Karol po niedługiej przerwie. — Powiedział, że należy trzymać się mocno rękami i nogami, a przy tym zaufać Bogu. Przypuszczam, że był raczej zaskoczony. Ale widzi pan — ciągnął dalej administrator kopalni San Tomé — on jest bardzo daleko, a Pan Bóg — jak mówią w tym kraju — bardzo wysoko. Pełen uznania śmiech inżyniera zamierał, w miarę jak ten zbiegał ze schodów. Madonna z dzieciątkiem na ręku zdawała się spoglądać z płytkiej niszy, w której ją ustawiono, na jego barczyste plecy wstrząsane śmiechem.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Głębokie milczenie panowało w Casa Gould. Pan domu, przechadzając się po korytarzu, otworzył drzwi do swego pokoju i ujrzał żonę siedzącą w jego własnym, dużym fotelu i spoglądającą w zamyśleniu na swoje małe trzewiki. Nie podniosła głowy nawet, gdy wszedł. — Zmęczona? — zapytał Karol Gould. — Trochę — odpowiedziała pani Gould. I dodała z przejęciem, nie podnosząc nań oczu: — To wszystko wydaje mi się jakieś okropnie nierzeczywiste. Karol Gould stał przed długim stołem zarzuconym papierami, na którym leżały ostrogi i nóż myśliwski. Wpatrywał się w żonę. — Musiał być po południu nieznośny upał i kurz— powiedział współczująco. — Blask na wodzie był pewnie okropny. — Można przysłonić sobie oczy od blasku — odrzekła pani Gould. — Ale niepodobieństwem dla mnie, Karolu kochany, jest zamknięcie oczu na położenie, w jakim się znajdujemy, na tę okropną... Podniosła oczy i spojrzała w twarz męża, z której znikł wyraz współczucia czy jakiegokolwiek innego uczucia. — Czemu nie mówisz do mnie? — W głosie jej słychać było niemal łzy. — Zdawało mi się, że zrozumiałaś mnie całkowicie od pierwszej chwili — odrzekł powoli Karol Gould. — Zdawało mi się, że powiedzieliśmy sobie dawno wszystko, co było do powiedzenia. Teraz nie ma o czym mówić. Było dużo do zrobienia. Zrobiliśmy to i pracowaliśmy dalej. Teraz nie ma odwrotu. Wydaje mi się, że od samego początku nie było odwrotu. Co więcej, nie możemy obecnie pozwolić sobie nawet na zatrzymanie się w miejscu. — Ach, żeby przynajmniej wiedzieć, jak daleko zamierzasz się posunąć — odrzekła pani Gould tonem niemal żartobliwym, choć trzęsła się wewnętrznie. — Na każdą odległość, oczywiście — rzucił odpowiedź tonem tak naturalnym, że musiała dokonać wysiłku, by opanować dreszcz. Powstała z miejsca uśmiechając się wdzięcznie, a jej mała postać wydawała się teraz jeszcze drobniejsza pod ciężkim zwojem włosów, przy długim trenie wieczorowej sukni. — I zawsze z powodzeniem — rzuciła przekonywająco. Karol Gould objął żonę błyskiem swych stalowobłękitnych, przenikliwych oczu i odrzekł bez wahania: — Och, nie ma innej alternatywy. W jego tonie brzmiała ogromna pewność. Co zaś do słów, to były jedynymi, które sumienie pozwoliło mu wypowiedzieć. Uśmiech pani Gould pozostał na jej wargach o mgnienie oka za długo. — Już odchodzę. Głowa mnie trochę boli. Upał i kurz były rzeczywiście... Pewno wrócisz do kopalni jeszcze przed ranem? — O północy — rzekł Karol Gould. — Jutro rano zwozimy srebro. Potem pozwolę sobie na trzydniowy wypoczynek i spędzę ten czas z tobą w mieście. — Ach, jedziesz więc na spotkanie eskorty. Będę na balkonie o piątej rano, by popatrzeć na wasz przejazd. A tymczasem, do zobaczenia. Karol Gould pospiesznie obszedł stół, a ująwszy jej ręce, pochylił się i do obu przycisnął wargi. Zanim zdążył odprostować się na całą wysokość, ona uwolniła jedną rękę i pogładziła go lekko po twarzy jak małego chłopczyka. — Postaraj się wypocząć choć parę godzin — rzekła, rzucając okiem na hamak zawieszony w głębi pokoju. Jej długi tren szeleścił lekko po czerwonych tafelkach podłogi. We drzwiach

obejrzała się. Dwie duże lampy w matowych kloszach zlewały obfite, łagodne światło na cztery białe ściany pokoju, na oszkloną gablotę z bronią, w której na aksamicie spoczywała mosiężna rękojeść szabli Henryka Goulda, i na akwarelowy szkic przedstawiający wąwóz San Tomé. Pani Gould, spojrzawszy na ten szkic w czarnej drewnianej ramie, westchnęła: — Ach, Karolu, gdybyśmy to byli zostawili w spokoju! — Nie — odparł Karol Gould posępnie. — To było niepodobieństwem. — Może było niepodobieństwem — zgodziła się pani Gould z ociąganiem. Jej usta lekko drżały, ale uśmiechnęła się z wyrazem ślicznej brawury. — Wypłoszyliśmy dużo węży z tego ich raju, Karolku, prawda? — Tak, pamiętam — rzekł Karol Gould. — Don Pépé nazywał ten wąwóz rajem węży. Wypłoszyliśmy ich dużą ilość, nie ma co mówić. Ale pamiętaj, kochanie, że wąwóz jest teraz czymś innym, niż był, kiedy małowałaś ten obrazek — i wskazał ręką na małą akwarelę wiszącą samotnie na dużej, nagiej ścianie. — Przestał być rajem węży. Wprowadziliśmy tam ludzi i nie możemy odwrócić się do nich plecami, by rozpoczynać nowe życie gdzie indziej. Przeszył żonę stanowczym, skupionym spojrzeniem, na które oczy pani Gould odpowiedziały zrozumieniem i obietnicą odwagi. Wyszła zamykając za sobą cicho drzwi. W przeciwstawieniu do jaskrawego białego blasku pokoju słabo oświetlona galeria miała w sobie kojącą tajemniczość leśnej porąby, do czego przyczyniały się łodygi i liście roślin ustawionych wzdłuż balustrady po otwartej stronie galerii. Smugi światła, wdzierające się z otwartych drzwi pokoi bawialnych, padały na białe, czerwone i bladoliliowe kwiaty, których barwy uwypuklały się tak żywo, iż zdawały się skąpane w słońcu. Pani Gould krocząca wzdłuż korytarza wyglądała w tych smugach światła jak jasna postać, która przesuwa się przez mroki leśne przeszywane słonecznymi promieniami. W świetle lamp padających z otwartych drzwi salonu rozbłysły drogie kamienie w pierścionkach na jej palcach przyciśniętych do czoła. — Kto tam? — zapytała przestraszonym głosem. — Czy to ty, Basilio? — Zajrzała do salonu i dostrzegła Marcina Decoud, przechadzającego się pomiędzy krzesłami i stołami z miną człowieka, który czegoś szuka. — Antonia zapomniała tu wachlarza — odezwał się z wyrazem dziwnego roztargnienia. — Przyszedłem się rozejrzeć. Widać było, że wymawiając te słowa zaniechał już dalszych poszukiwań, podszedł bowiem wprost do pani Gould, która spoglądała na niego z niedowierzającym zdziwieniem. — S eñora — zaczął przyciszonym głosem. — Co się stało, don Marcinie? — zapytała pani Gould. Po czym dorzuciła śmiejąc się cicho. — Taka jestem dziś zdenerwowana... — jakby chcąc usprawiedliwić ostrość zapytania. — Nic groźnego jak dotąd — odparł Decoud, który nie umiał ukryć swego podniecenia. — Proszę, niech się pani nie niepokoi. Nie, doprawdy nie trzeba się niepokoić. Pani Gould, z ustami złożonymi jeszcze do uśmiechu, z oczyma jaśniejącymi szczerością, wsparła się drobną ręką przybraną w pierścionki o framugę drzwi. — Pan nie ma pojęcie, jaki mi się pan wydał zatrważający, zjawiając się tak niespodzianie... — Ja? zatrważający? — zaprzeczył, szczerze zdziwiony i rozdrażniony. — Zapewniam panią, że sam nie czuję najmniejszej trwogi. Zginął wachlarz, dobrze, zginął, to się znajdzie. Przecie szukam wachlarza. Nie rozumiem, jak Antonia mogła... No? znalazłeś, przyjacielu? — Nie, señor — odezwał się za panią Gould łagodny, powolny głos Basilia majordomusa w Casa Gould. — Nie przypuszczam, aby señorita zostawiła go w tym domu. — To idź i poszukaj go jeszcze w patio. Idź, przyjacielu. Szukaj na schodach, pod bramą, obejrzyj każdą płytę kamienną; szukaj, dopóki nie zejdę na dół... Ten frant — zwrócił się do pani Gould po angielsku — wiecznie zakrada się z tyłu na swych bosych nogach. Kazałem mu szukać wachlarza, jak tylko tu wszedłem, by jakoś usprawiedliwić moje ukazanie się, mój niespodziewany powrót. Umilkł, a pani Gould powiedziała uprzejmie: — Pan jest zawsze mile widziany — i po chwili milczenia dodała — czekam na wyjaśnienie

powodu pańskiego powrotu. Decoud przybrał nagle niedbały ton: — Nie znoszę, by mnie szpiegowano. A powód? Tak, istnieje powód; poza ulubionym wachlarzem Antonii zginęło także coś innego. Gdy wracałem do siebie po odprowadzeniu don Joségo i Antonii do domu, spotkałem capataza de cargadores jadącego konno ulicą. Zagadnął mnie... — Czy coś się stało u Violów? — U Violów? Pani myśli o tym starym Garibaldino, właścicielu gospody, w której mieszkają inżynierowie? Nic się tam nie stało. Capataz nic o nich nie mówił, powiedział mi tylko, że telegrafista z Kompanii chodził po placu z gołą głową szukając mnie. Nadeszły, proszę pani, wieści z głębi kraju. Powiedziałbym raczej, pogłoski o wieściach. — Dobre wieści? — spytała cicho pani Gould. — Bezwartościowe, moim zdaniem. Ale gdybym je musiał określić, nazwałbym je złymi. Sprowadzają się do tego, że w pobliżu Santa Marta toczyła się dwudniowa bitwa, w której stronnicy Ribiery ponieśli klęskę. Musiało się to stać przed kilku dniami, może przed tygodniem. Wiadomość doszła do Cayty i tamtejszy kierownik stacji telegraficznej przekazał ją swemu tutejszemu koledze. Można było równie dobrze zatrzymać Barriosa w Sulaco. — I co należy teraz robić? — wyszeptała pani Gould. — Nic. Barrios jest ze swymi żołnierzami na morzu. Za ileś tam dni dopłynie do Cayty i usłyszy nowinę. Co on wtedy zrobi, nikt nie wie. Czy będzie bronił Cayty, czy podda się Monterowi? Może także rozpuścić wojsko, i to jest najprawdopodobniejsze, sam zaś wsiąść na jakikolwiek parowiec Kompanii O.S.N. i popłynąć na północ czy na południe, do Valparaiso czy do San Francisco, wszystko jedno. Nasz Barrios jest dobrze obeznany i z wygnaniem, i z repatriacją, one znaczą jakieś etapy w politycznej grze. — Decoud, zamieniwszy z panią Gould przenikliwe spojrzenie, dorzucił, jakby na próbę: — A jednak, gdybyśmy tu mieli Barriosa i jego dwa tysiące nowoczesnych karabinów, można by było coś zrobić. — Montero zwycięzcą, zupełnym zwycięzcą! — wyszeptała tonem niedowierzania pani Gould. — To prawdopodobnie kaczka. Ten gatunek ptaków wylęga się w wielkiej ilości w takich czasach jak obecne. A gdyby to nawet była prawda? Przypuśćmy rzecz najgorszą, że to jest prawda. — W takim razie wszystko stracone — rzekła pani Gould z całym spokojem rozpaczy. Zdawało się, że nagle odgadła, że nagle zobaczyła ogromne podniecenie Marcina pod pokrywą sztucznej niedbałości. Widać to było w jego zuchwałym i czujnym spojrzeniu, w układzie warg na poły wyzywającym, na poły wzgardliwym. Z tych warg wyszły teraz francuskie słowa, jakby temu Costaguańczykowi z bulwarów francuski język wydawał się najbardziej przekonywający. — Non, madame. Rien n'est perdu. To zelektryzowało panią Gould wyrywając ją z odrętwienia. Zapytała żywo: — Co należy, pańskim zdaniem, robić? Ale do tłumionego podniecenia Marcina wkradł się już odcień drwiny. — Czego można się spodziewać po prawdziwych Costaguańczykach? Nowej rewolucji oczywiście. Daję pani słowo honoru, że jestem najprawdziwszym hijo del pays, prawdziwym synem tego kraju, cokolwiek by ksiądz Corbelan o tym powiedział. Moje niedowiarstwo nie posuwaj się tak daleko, bym nie wierzył w swoje ideały, w swoje środki zaradcze, w swoje pragnienia. — Tak — rzekła pani Gould tonem powątpiewania. Decoud przeszedł znowu na język francuski: — Pani nie wydaje się przekonana. Więc powiedzmy inaczej: w swoją namiętność. Pani Gould przyjęła to sprostowanie bez odruchu zdziwienia. By całkowicie zrozumieć, nie potrzebowała zapewnień z jego strony. Wymamrotał: — Nie ma rzeczy, której bym nie zrobił dla Antonii. Nie ma rzeczy, której bym nie wziął na siebie, ani ryzyka, którego bym nie podjął. — Decoud zdawał się nabierać nowego animuszu

wypowiadając swe myśli: — Pani by mi nie uwierzyła, gdybym zapewniał, że to miłość ojczyzny... Uczyniła gest zniechęcenia, jakby chcąc przez to wyrazić, że zrezygnowała z poszukiwania tego motywu u kogokolwiek bądź. — Wywołanie rewolucji w Sulaco! — ciągnął dalej Decoud zniżonym, lecz mocnym głosem. — Wielkiej sprawie można służyć tu, na tym miejscu, gdzie się poczęła, gdzie się narodziła. Tak, proszę pani. Zmarszczywszy czoło i przycisnąwszy zębami dolną wargę pani Gould uczyniła krok w stronę drzwi. — Nie będzie pani przecie mówiła o tym z mężem? —zawołał z niepokojem Decoud. — Czyż nie będziecie potrzebowali jego pomocy? — Niewątpliwie — odparł bez wahania. — Wszystko obraca się wokół kopalni San Tomé, wolałbym jednak, aby on jeszcze nie wiedział o moich... o moich nadziejach... Zdziwienie odbiło się na twarzy pani Gould. Decoud zbliżył się do niej i rzekł poufnie: — Widzi pani, on jest takim idealistą... Pani Gould oblała się rumieńcem, a oczy jej ściemniały. — Karol idealistą! — powiedziała ze zdumieniem, jakby do siebie. — Co pan, na Boga, przez to rozumie? — A jednak — potwierdził Decoud. — To niezwykłe określenie, gdy się ma przed oczyma San Tomé, największy fakt dokonany na przestrzeni całej Południowej Ameryki. Ale nawet w związku z tym, do jakich granic on sobie ten fakt idealizuje... — przerwał. — Czy pani zdaje sobie sprawę, do jakiego stopnia on wyidealizował istnienie, wartość i znaczenie kopalni San Tomé? Czy pani zdaje sobie z tego sprawę? Decoud wiedział, co mówi. Oczekiwany przez niego efekt został osiągnięty. Pani Gould, bliska wybuchu, dała za wygraną, wydając tylko jakby cichy jęk. — Co pan może o tym wiedzieć? — spytała słabym głosem. — Nic — odparł stanowczo Decoud. — Ale widzi pani, on jest przecie Anglikiem. — I cóż z tego? — spytała pani Gould. — To znaczy, że Anglik nie może istnieć ani działać bez idealizowania najprostszych uczuć, pragnień i czynów. Nie dowierzałby własnym motywom działania, gdyby nie nadał im przedtem zabarwienia bajki. Obawiam się, że ziemskie pobudki nie wystarczają mu. Czy pani daruje mi otwartość, z jaką mówię? A zresztą, czy pani mi wybaczy, czy nie, jest to jedna z tych prawd, które rażą, jakby tu powiedzieć? — drażliwość Anglosasów. A w, tej chwili, wyznaję, nie jestem w stanie traktować poważnie ani jego poglądu na sprawę, ani nawet — proszę pozwolić mi to powiedzieć — ani nawet punktu widzenia. Pani Gould nie robiła wrażenia urażonej. — Przypuszczam, że Antonia całkowicie pana rozumie? — Czy rozumie? Tak. Ale nie jestem pewien, czy się ze mną zgadza. Ale to nie ma znaczenia. Jestem dość uczciwy, by to powiedzieć, pani Gould. — Pan ma oczywiście na myśli odłączenie... — Odłączenie, nie inaczej — oświadczył Marcin. — Odłączenie całej Zachodniej Prowincji od reszty tego niespokojnego kraju. Ale prawdziwym dla mnie celem, jedynym, na którym mi zależy, jest stworzenie warunków, które nie rozłączyłyby mnie z Antonią. — To wszystko? — spytała pani Gould. Nie brzmiało to surowo. — Absolutnie wszystko. Nie oszukuję siebie, jeśli chodzi o pobudki. Antonia nie chce dla mnie opuścić Sulaco, a więc Sulaco musi pozostawić resztę republiki jej losowi. Nic jaśniejszego ponad to. Lubię sytuacje jasno określone. Nie mogę rozstać się z Antonią, przeto niepodzielna republika Costaguany musi rozłączyć się ze swoją Zachodnią Prowincją. Na szczęście wymaga tego również rozumna polityka. Najbogatszą, najżyźniejszą część kraju można ocalić przed anarchią. Osobiście mało mnie to obchodzi, bardzo mało, niemniej faktem jest, że dojście Montera do władzy oznacza śmierć dla mnie. We wszystkich proklamacjach powszechnej amnestii, jakie widziałem, opuszczone jest moje nazwisko wraz z paru innymi. Obaj bracia nienawidzą mnie, jak pani

wiadomo, a tu rozchodzi się wieść, że wygrali bitwę. Pani powie, że choćby to było prawdą, mam zawsze czas uciec. Słaby szept protestu ze strony pani Gould skłonił go do chwilowej przerwy. Patrzył, na nią posępnym, nieustępliwym wzrokiem. — Ach, zrobiłbym to, pani Gould. Uciekłbym natychmiast, gdyby to służyło jedynemu celowi, do którego teraz dążę. Mam odwagę to powiedzieć, a także uczynić. Ale kobiety, nawet nasze kobiety, są idealistykami. To Antonia nie chce uciekać. Nowa odmiana próżności. — Pan to nazywa próżnością — rzekła pani Gould głosem zdradzającym zgorszenie. — Nazwijmy to więc pychą. Ksiądz Corbelan powiedziałby pani, że pycha jest grzechem śmiertelnym. Ale ja jej nie posiadam. Jestem po prostu zbyt zakochany, aby móc uciec. A jednocześnie chcę żyć! Miłość nie istnieje dla umarłych. Z tego wynika konieczność, by Sulaco nie uznało zwycięskiego Montera. — I pan sądzi, że mój mąż poprze pańskie zamysły? — Myślę, że może zostać w to wciągnięty, jak to zawsze bywa z idealistami, gdy dostrzegą dla swej akcji podstawę natury uczuciowej. Ale nie chcę z nim wszczynać rozmów. Same nagie fakty nie przemówią do niego. Lepiej, by na własnej drodze przekonał się o tym. I otwarcie mówiąc, nie umiałbym może w tej chwili dostatecznie uwzględnić jego motywów, a może nawet i pani motywów, pani Gould. Było rzeczą oczywistą, że pani Gould powzięła mocne postanowienie nieobrażania się. Uśmiechała się niewyraźnie i zdawała się rozważać całą sprawę. O ile mogła wnioskować z niedomówionych zwierzeń młodej panny, Antonia rozumiała tego człowieka. W jego planach, a raczej w jego pomyśle była niewątpliwie pewna gwarancja bezpieczeństwa. Co więcej, korzystny czy niekorzystny, projekt ten nie mógł zaszkodzić. A przy tym pogłoska mogła okazać się fałszywa. — Pan ma, zdaje się, plan obmyślony — rzekła. — Jak najprostszy. Barrios odpłynął i niech dopłynie na miejsce. Będzie bronił Cayty, która stanowi bazę morskiej drogi do Sulaco. Tamci nie mogą wysłać dostatecznych sił przez góry. Nawet takich, które by były w stanie zmierzyć się z bandą Hernandeza. A przez ten czas my zorganizujemy opór na miejscu. Do tego celu ogromnie nam się przyda tenże Hernandez. Pobił kiedyś oddział wojskowy jako bandyta i bez wątpienia zrobi to samo, gdy zostanie mianowany pułkownikiem czy generałem. Pani dostatecznie zna ten kraj, by nie czuć się zgorszoną tym, co mówię, prawda? Sam słyszałem, jak pani twierdziła, że ten nieszczęsny zbój jest żywym przykładem bezprawia, okrucieństwa, głupoty i ucisku, które niszczą w tym kraju zarówno dusze ludzkie, jak ludzki dobytek. Byłoby w tym jakieś pełne poezji zadośćuczynienie, gdyby ten sam człowiek stanął teraz do walki ze złem, które uczciwego ranchero popchnęło do zbrodniczego życia. Piękna myśl, nieprawdaż? Decoud przeszedł z łatwością na angielski język, którym wyrażał się z precyzją i bardzo poprawnie, nadużywając tylko nieco dźwięku litery z. — I niech pani pomyśli o swoich szpitalach, o swoich szkołach, o tych cierpiących matkach i słabych starcach, o całej tej gromadzie ludzkiej, którą ściągnęliście do skalistego wąwozu San Tomé. Czy nie odpowiadacie państwo przed swoim sumieniem za tych wszystkich ludzi? Czy nie warto zdobyć się na jeszcze jeden wysiłek, wcale nie tak beznadziejny, jakby się zdawało, niźli czekać na... Decoud dokończył wzruszeniem ramion, co miało oznaczać unicestwienie. Pani Gould odwróciła głowę z wyrazem zgrozy w oczach. — Czemu pan tego wszystkiego nie powie memu mężowi? — spytała nie patrząc na Marcina, który wyczekiwał wrażenia, jakie wywołają jego słowa. — Ach! don Carlos jest takim Anglikiem... — zaczął, lecz pani Gould przerwała mu: — Dosyć już tego, don Marcinie. On jest również Costaguańczykiem. Nie! On jest bardziej Costaguańczykiem niż pan! — Sentymentalny, sentymentalny człowiek! — zagruchał Decoud tonem łagodnego, kojącego uznania. — Sentymentalny na zdumiewającą modłę waszych rodaków. Przyglądałem się królowi Sulaco od chwili, gdym się tu zabłąkał przynaglony do tej wędrówki przez zdradziecki los,

który czyha na niewytłumaczonych zakrętach ludzkiego życia. Ale nie o to chodzi, ja nie jestem sentymentalny, nie umiem przybierać własnych chęci w błyszczące szaty jedwabne i klejnoty. Życie nie jest dla mnie powieścią z morałem, wywodzącą się z tradycji pięknych baśni. Nie, pani Gould. Ja jestem praktycznym człowiekiem. Nie wstydzę się swoich pobudek. Ale przepraszam! Dałem się unieść za daleko. Chciałem tylko powiedzieć, że obserwowałem cały czas. I nie powiem, co zauważyłem... — Tak. To niepotrzebne — wyszeptała pani Gould odwracając raz jeszcze głowę. — Istotnie. Wymienię tylko jeden drobny fakt: mąż pani mnie nie lubi. Mała rzecz, która w obecnych okolicznościach nabiera zupełnie śmiesznej wagi. Śmiesznej i olbrzymiej, bo — rzecz jasna — na wykonanie mego planu potrzeba pieniędzy. — Zamyślił się, po czym dodał znacząco: — A mamy do czynienia z dwoma sentymentalnymi ludźmi. — Nie jestem pewna, czy pana rozumiem, don Marcinie — rzekła zimno pani Gould. — Ale gdybym nawet rozumiała, kimże jest ten drugi? — Oczywiście wielki Holroyd z San Francisco — objaśnił Decoud lekkim tonem. — Wydaje mi się, że pani mnie bardzo dobrze rozumie. Kobiety są idealistkami, ale przy tym są tak przenikliwe... Cokolwiek skłoniło Marcina do wypowiedzenia tego sądu, jednocześnie pochlebnego i nieco ubliżającego, pani Gould widocznie nie zwróciła na to uwagi. Nazwisko Holroyda skierowało na nowe tory jej niepokój. — Transport srebra zjeżdża jutro rano do portu — rzekła z przerażeniem. — Wynik sześciomiesięcznej pracy, don Marcinie! — To niech zjeżdża — szepnął tonem poważnym Decoud, nachylając się niemal do jej ucha. — Ale, jeśli pogłoska się rozejdzie, a przede wszystkim, jeśli okaże się prawdziwa, mogą wybuchnąć w mieście rozruchy — zauważyła pani Gould. Decoud przyznał, że to się stać może. Znał te dzieci z Sulaco-Campo, osiadłe w mieście, tych ludzi chciwych, posępnych i mściwych, a przy tym żądnych krwi, nie posiadających już wielkich zalet, jakimi odznaczali się ich wiejscy bracia. Ale tu wchodził w grę ten drugi idealista, który nadawał dziwaczne ideowe znaczenie konkretnym faktom. Strumień srebra musi dalej płynąć na północ, by wrócić w postaci pomocy finansowej z wielkiej firmy Holroyda. Sztaby srebra, zamknięte w skarbcu kopalni San Tomé, nie przedstawiały dla niego większej wartości niźli taka sama ilość ołowiu, z którego przynajmniej można wytopić kule. Niechże to srebro zjedzie do portu, skąd może być załadowane na okręt. — Pierwszy parowiec płynący na północ wywiezie je ratując przez to kopalnię, która takie skarby wydaje. A poza tym pogłoski o klęsce są prawdopodobnie zmyślone — stwierdził Decoud tonem przekonania. — I jeszcze jedno, señora — dodał — możemy te pogłoski przez wiele dni jeszcze tłumić. Rozmowę z telegrafistą prowadziłem na środku Plaza Mayer, więc jestem pewien, że nikt nas nie mógł podsłuchać. Dokoła nas ani nad nami nie było nawet ptaka. Powiem pani więcej. Zaprzyjaźniłem się z tym capatazem, którego nazywają Nostromo. Rozmawiałem z nim jeszcze dziś wieczorem drepcząc u boku jego konia, gdy przed chwilą wyjeżdżał z wolna za miasto. Obiecał, że gdyby wybuchły rozruchy z jakiejkolwiek przyczyny, nawet z przyczyn czysto politycznych, rozumie pani? jego cargadores stanowiący, jak pani wie, poważną część ludności znajdą się po stronie Europejczyków. — On to panu obiecał? — spytała z ożywieniem pani Gould. — Co skłoniło go do dania panu tej obietnicy? — Daję pani słowo, że nie wiem — oświadczył Decoud lekko zdziwionym tonem. — Wiem, że mi to obiecał, ale gdy mnie pani pyta dlaczego, nie umiem powiedzieć, jakie mogły być jego pobudki. Mówił ze zwykłą sobie niedbałością, którą bym nazwał afektacją, gdyby chodziło o kogoś innego, a nie o prostego marynarza. Decoud przerwał na chwilę, wpatrując się z zaciekawieniem w panią Gould. — W gruncie rzeczy — ciągnął dalej — przypuszczam, że spodziewa się z tego jakiejś korzyści. Nie można zapominać, że nie osiągnąłby tak niesłychanej przewagi nad ludźmi niskiego

stanu bez pewnego ryzyka osobistego i bez hojności z własnej kieszeni. W taki czy inny sposób musi się płacić za rzecz tak ważką jak osobisty prestige. Zaprzyjaźniwszy się ze mną na tanecznej zabawie w gospodzie, prowadzonej za miastem przez pewnego Meksykanina, powiedział mi, że przyjechał tu po to, by zdobyć fortunę. Przypuszczam, że swój prestige uważa za rodzaj inwestycji. — Może ceni sobie sławę dla samej sławy — rzekła pani Gould takim tonem, jakby odpierała niezasłużony zarzut. — Viola, stary garibaldczyk, z którym mieszka od paru lat, nazywa go nieskazitelnym. — Ach, to jeden z pani protegowanych, ten z gospody za miastem, w okolicy portu? Muy bien. Kapitan Mitchell nazywa go też nadzwyczajnym człowiekiem. Nasłuchałem się bez końca opowiadań o jego sile, odwadze, wierności. Same wspaniałe określenia. Hm! nieskazitelny! Prawdziwie zaszczytne miano dla capataza cargadoresów z Sulaco. Nieskazitelny! Piękne to, ale mgliste określenie. Przypuszczam jednak, że jest poza tym człowiekiem rozsądnym. Rozmawiałem z nim na tej zdrowej, praktycznej podstawie. — Wolę myśleć, że jest bezinteresowny i, co za tym idzie, godny zaufania — odparła pani Gould, przy czym w głosie jej zadźwięczała maleńka nuta opryskliwości, najsilniejsza, na jaką było ją stać. — Dobrze. Jeśli tak jest, transport srebra będzie jeszcze bezpieczniejszy. Niech zjeżdża, señora, niech zjeżdża, by popłynąć na północ i wrócić do nas w postaci pożyczki. Pani Gould spojrzała w głąb korytarza, w stronę drzwi pokoju męża. Decoud, który śledził ją pilnie, jak gdyby jego losy spoczywały w jej rękach, dostrzegł ledwo dostrzegalne potakujące skinienie. Ukłonił się z uśmiechem i sięgając ręką do wewnętrznej kieszeni surduta wyciągnął z niej wachlarz z piór osadzonych na malowanych deszczułkach z sandałowego drzewa. — Przyniosłem go w kieszeni — szepnął triumfalnie — by mieć godziwy pretekst powrotu. — Ukłonił się powtórnie: — Dobranoc, señora. Pani Gould szła wzdłuż korytarza oddalając się od pokoju swego męża. Losy kopalni San Tomé leżały jej ciężarem na sercu. Od dłuższego już czasu zaczęła odczuwać obawę. To, co niegdyś było ideą, przeobrażało się na jej oczach w fetyszyzm, teraz zaś patrzyła z trwogą, jak ten fetysz rozrasta się do potwornych rozmiarów, nabierając miażdżącej wagi. Zdawało się jej, że to, co było natchnieniem w dniach ich młodości, zaczyna odgradzać ją od męża murem srebrnych cegieł, wznoszonym w milczącym trudzie przez jakieś złe duchy. On zdawał się przebywać samotnie wśród szańców z drogocennego metalu, pozostawiając ją na zewnątrz wraz z jej szkołą, szpitalem, chorymi matkami i starcami, z tym wszystkim, co dziś stanowiło zaledwie małoznaczny ślad pierwotnego natchnienia. — Ci biedni ludzie! — wyszeptała do siebie. Z dołu doszedł ją głos Marcina Decoud, który przechodząc przez patio głośno mówił: — Znalazłem wachlarz doñy Antonii. Tu jest, obejrzyj go, Basilio!

ROZDZIAŁ SIÓDMY

Niewiara w możliwość przyjaźni między mężczyzną i kobietą stanowiła jeden z aksjomatów tego światopoglądu, który Marcin Decoud nazywał swoim zdrowym materializmem. Jedyny wyjątek, na jaki się zgadzał, potwierdzał jego zdaniem tę bezwzględną zasadę. Uznawał mianowicie przyjaźń między bratem i siostrą, rozumiejąc przez przyjaźń zupełny brak rezerwy w wypowiadaniu myśli i uczuć wobec innej osoby. Odsłanianie z bezwzględną szczerością własnego życia wewnętrznego dążyło wtedy do wzbudzenia w tej drugiej istocie oddźwięku głębokiego współczucia. Ulubiona siostra Marcina, przystojny aniołek o usposobieniu rezolutnym i nieco arbitralnym, sprawowała władzę nad ojcem i matką Decoud w pięknym apartamencie położonym na pierwszym piętrze wytwornego paryskiego domu. Ona to była powiernicą Marcina Decoud, który zwierzał się jej ze swych myśli, czynów, pobudek, wątpliwości, a nawet niepowodzeń. „Musisz przygotować nasze małe grono paryskich przyjaciół na wieść o narodzinach nowej republiki południowoamerykańskiej. Jedna więcej, jedna mniej, cóż to znaczy? Przychodzą one na świat jak złe kwiaty na kompoście zgniłych instytucji; w tym wypadku jednak nasionko wykiełkowało w głowie Twego brata, co powinno wy- wołać Twoje życzliwe przyzwolenie. Piszę do Ciebie przy jednej świecy w rodzaju gospody w pobliżu portu, prowadzonej przez Włocha nazwiskiem Viola, protegowanego pani Gould. W całym domostwie, wzniesionym, o ile mi wiadomo, przed trzystu laty przez farmera conquistadora, który tu poławiał perły, panuje całkowita cisza. Podobna cisza spowija równinę pomiędzy miastem i portem, z tą różnicą, że jest tam mniej ciemno niż w domu, ponieważ straże, złożone z włoskich robotników, strzegących kolei, roznieciły małe ogniska wzdłuż toru. Wczoraj nie było tu wcale tak cicho. Mieliśmy okropne rozruchy, nagłe powstanie pospólstwa, które dopiero dziś pod wieczór zostało stłumione. Motywem działania był niewątpliwie rabunek, i to zdołano opanować, jak już dowiedziałaś się zapewne z kablogramu nadanego wczoraj wieczorem via San Francisco i Nowy Jork, gdy kable były jeszcze czynne. Więc czytałaś, że energiczna akcja Europejczyków pracujących przy kolei ocaliła miasto przed zniszczeniem, i możesz temu wierzyć. Sam układałem kablogram, bo nie mamy tu nikogo z Agencji Reutera. Strzelałem także do motłochu z okien klubu, w towarzystwie innych młodych ludzi z lepszych rodzin. Naszym zadaniem było oczyszczenie od napastników całej Calle de la Constitucion, by utorować drogę paniom i dzieciom szukającym schronienia na statkach towarowych, których kilka stoi teraz w porcie. To działo się wczoraj. Musiałaś też dowiedzieć się z kablogramu, że zaginiony prezydent Ribiera, który znikł po bitwie pod Santa Marta, znalazł się dzięki dziwnym i niewiarogodnym okolicznościom tu, w Sulaco, wjeżdżając na kulawym mule w sam środek ulicznej bijatyki. Okazuje się, iż uciekł przez góry w towarzystwie pewnego poganiacza mułów imieniem Bonifacio przed groźbami Montera, po to by wpaść w ramiona rozwścieczonej tłuszczy. Włoski marynarz, o którym pisałem Ci poprzednio, capataz cargadoresów, ocalił go przed haniebną śmiercią. Ten człowiek ma prawdziwy talent ukazywania się zawsze tam, gdzie trzeba dokonać jakiegoś fantastycznego czynu. Znalazł się przy mnie już o czwartej rano w biurach «Porvenir» po to, by mnie ostrzec przed zbliżającym się niebezpieczeństwem, a także by mnie zapewnić, że wraz ze swymi cargadoresami stanie po stronie praworządności. Gdy nastał zupełny dzień, przyglądaliśmy się obaj tłumom ludzi pieszych i konnych, demonstrujących na plaza i rzucających kamienie w okna Intendencji. Nostromo (tak go tu powszechnie nazywają) pokazywał mi swoich cargadoresów rozsianych w tłumie.

Słońce wschodzi późno w Sulaco, gdyż musi przedtem wznieść się ponad góry. W jasnym już świetle poranka, jaśniejszym od świtu, Nostromo dostrzegł po drugiej stronie rozległego placu, u wylotu ulicy za katedrą, jeźdźca borykającego się z rozwścieczoną bandą leperosów. Od razu do mnie powiedział: — To jakiś obcy. Czego oni chcą od niego? — I podniósłszy srebrną świstawkę, której zawsze używa w porcie (ten człowiek zdaje się gardzić każdym metalem mniej cennym od srebra), gwizdnął dwukrotnie, co musiało być umówionym sygnałem dla cargadoresów. Wybiegł natychmiast, a oni skupili się wokół niego. Ja także wybiegłem, ale za późno, by się do nich przyłączyć i pomóc im w ratowaniu obcego przybysza, którego wierzchowiec padł. Tłum obskoczył mnie od razu jako znienawidzonego arystokratę i byłem szczęśliwy, gdy znalazłem się w klubie, gdzie don Jaime Berges (pamiętasz może jego odwiedziny w naszym domu w Paryżu przed jakimiś trzema laty?) wraził mi w rękę myśliwską strzelbę. Inni strzelali już z okien. Kupki naboi leżały na otwartych stolikach do kart. Pamiętam przewrócone krzesła i butelki toczące się po podłodze wśród talii kart, rozsypanych przez caballerosów, gdy pośpiesznie zerwali się od stolików, by rozpocząć strzelanie do motłochu. Większość tych młodych ludzi spędziła noc w klubie, w oczekiwaniu rozruchów. Na konsolach, w dwóch kandelabrach świece dopalały się aż do profitek. Duża żelazna mutra, skradziona prawdopodobnie ze składów kolejowych, wleciała z ulicy w chwili, kiedym wchodził, i roztrzaskała jedno z wielkich luster przymocowanych do ściany. W kącie ujrzałem człowieka usługującego w klubie, któremu związano ręce i nogi sznurami od portiery i rzucono na podłogę. Majaczy mi się we wspomnieniu, że don Jaime objaśnił mnie pośpiesznie, iż złapano tego chłopca na wsypywaniu trucizny do potraw przy wieczerzy. Pamiętam natomiast wyraźnie, że krzyczał bez przerwy jednostajnym głosem, błagając o litość. Obecni tak dalece nie zwracali nań uwagi, że nikomu" nie przyszło na myśl zakneblować mu usta. Wrzask ten był tak nieprzyjemny, że byłem niemal gotów sam to uczynić. Ale brakowało czasu na takie igraszki. Zająłem swoje miejsce w jednym z okien i zacząłem strzelać. Dopiero późnym popołudniem dowiedziałem się, kim był ten, którego Nostromo ze swymi cargadoresami, a także przy pomocy włoskich robotników wybawił z rąk pijanych łotrów. Ilekroć zdarza się jakaś robota działająca na wyobraźnię, ten człowiek rozwija szczególny talent. Zwróciłem mu później na to uwagę, gdyśmy się spotkali już po zaprowadzeniu jakiego takiego porządku w mieście. Odpowiedź, jaką usłyszałem, raczej mnie zdziwiła. Powiedział posępnie: — I co mam za to, señor? — Zaświtało mi wtedy w głowie, że może próżność tego człowieka, karmiona pochlebstwem prostych ludzi i zaufaniem przełożonych, doznała teraz przesytu." Decoud przerwał pisanie, by zapalić papierosa, po czym z głową jeszcze pochyloną wypuścił kłąb dymu, który zdawał się wypełzać z ćwiartki papieru. Po chwili znów ujął ołówek. „Działo się to wczoraj wieczorem na plaza, gdy Nostromo rozsiadł się na stopniach katedry z rękoma między kolanami, trzymając lejce swej słynnej srebrnosiwej klaczy. Dowodził swym oddziałem cargadoresów wspaniale przez cały dzień i wyglądał na zmęczonego. Nie wiem, jak ja wyglądałem. Przypuszczam, że bardzo brudno. Ale musiałem mieć fizjonomię zadowoloną. Od chwili gdy uciekającego prezydenta załadowano na «Minerwę», wzbierająca fala powodzenia obróciła się przeciw motłochowi. Został on wyparty z portu i lepszych ulic miasta do własnego labiryntu ruin i tolderias. Trzeba zrozumieć, że te rozruchy, których pierwotnym hasłem było zdobycie srebra z San Tomé, złożonego w podziemiach budynku celnego (poza ogólnym rabunkiem ricosów), nabrały wkrótce politycznego zabarwienia. Dwóch deputowanych do Zgromadzenia Prowincjonalnego — señores Gamacho i Fuentes, obaj z Bolsonu — stanęli na czele tłumu, co prawda, późno po południu, gdy motłoch, zawiedziony w nadziei rabunku, zatrzymał się w wąskich uliczkach przy okrzykach «Viva la Libertad! Precz z feudalizmem!» (Ciekawy jestem, co oni sobie wyobrażają pod nazwą: «feudalizm»), «Precz z gotami i paralitykami!. Myślę, że señores Gamacho i Fuentes wiedzieli, co czynią. To są ostrożni panowie. W Zgromadzeniu nazywali siebie umiarkowanymi i przeciwstawiali się wszelkim energicznym poczynaniom pozorując to melancholijną filantropią. Na pierwszą wieść o zwycięstwie Montera to ich bogobojne usposobienie uległo subtelnej zmianie. Poczęli stawiać się biednemu don Juste'owi Lopezowi, przewodniczącemu zebrania, w tak bezczelny sposób, że biedak, zaskoczony, nie umiał odpowiedzieć w inny sposób jak gładząc swoją brodę i brzęcząc urzędowym dzwonkiem. Później, gdy klęska

stronnictwa Ribiery została potwierdzona i nie pozostawiała już cienia wątpliwości, przeobrazili się obaj w zażartych liberałów współdziałających jak bracia syjamscy, aż wreszcie stanęli na czele buntowników w imię monterowskich haseł. Ostatnim ich czynem było — wczoraj wieczorem o godzinie ósmej — utworzenie Komitetu Monterowkiego, który, o ile wiem, urzęduje w tak zwanej posada, prowadzonej przez Meksykanina, dawnego toreadora i wielkiego polityka. Nazwiska jego nie pamiętam. Stamtąd przesłali wezwanie do nas, gotów i paralityków, z klubu «Amarilla» (mamy także swój komitet), proponując prowizoryczny układ zawieszenia broni w tym celu — jak się z całą bezczelnością wyrazili, aby «szlachetna sprawa wolności nie została skalana przez zbrodnicze ekscesy samolubnych konserwatystów!» Gdy wychodziłem by zasiąść z Nostromem na schodach katedry, klub był zajęty układaniem właściwej odpowiedzi. Zgromadzono się w głównej sali, której podłoga była zarzucona łuskami wystrzelonych naboi, odłamkami potłuczonego szkła, lichtarzami i wszelkiego rodzaju śmieciem, przy tym umazana krwią. Ale to wszystko głupstwo. Nikt w całym mieście nie posiada prawdziwej władzy poza inżynierami kolejowymi, których ludzie zajmują zrujnowane domy (nabyte przez Kompanię na miejski dworzec kolejowy) po jednej stronie placu, i poza Nostromem, którego cargadores śpią pod arkadami budynku mieszczącego sklepy Anzaniego. Ognisko rozniecone z połamanych mebli, przeważnie złoconych, a pochodzących z salo- nów Intendencji, płonęło na środku plaza wysokim płomieniem, który wionął wprost na statuę Karola I. Zwłoki jakiegoś mężczyzny leżały na stopniach piedestału, z szeroko rozrzuconymi ramionami; sombrero okrywało jego twarz, co mogło być usługą przyjacielskiej ręki. Światło płomieni opromieniało listowie pierwszych rzędów drzew na Alameda i wciskało się w wylot bocznej uliczki, zatarasowanej szczątkami wozów i pozabijanych wołów. Jakiś leperos palił papierosa rozsiadłszy się na tułowiu jednego z martwych zwierząt. Bo to było — rozumiesz — zawieszenie broni. Jedyną poza nami żywą istotą na plaza był przechadzający się tam i z powrotem cargador z obnażonym długim nożem w ręku; pełnił widać straż przed arkadami, pod którymi spali jego towarzysze. Jedynym zaś drugim światłem w ciemnym mieście były jaśniejące okna Klubu, znajdujące się na rogu Calle." Po napisaniu tych arkuszy don Marcin Decoud, egzotyczny dandys paryskich bulwarów, wstał i przeszedł się po zaprószonej piaskiem podłodze kawiarni „Albergo Zjednoczonej Italii", prowadzonej przez Giorgia Violę, dawnego towarzysza Garibaldiego. Jaskrawa litografia przedstawiająca Wiernego Bohatera zdawała się spoglądać posępnie przy świetle jedynej świecy na tego człowieka, który nie wierzył w nic poza prawdą własnych wrażeń i doznań. Wyjrzawszy przez okno Decoud zetknął się z ciemnością tak nieprzeniknioną, że nie widział ani gór, ani miasta, nie widział nawet budynków w pobliżu portu; znikąd nie dochodził najlżejszy odgłos, jak gdyby ta straszna ciemność Golfo Placido, przesuwając się znad wody na stały ląd, uczyniła ziemię jednocześnie głuchą i ślepą. Po chwili odczuł lekkie drżenie podłogi i usłyszał daleki szczęk żelaza. W głębi ciemności rozbłysło jasne białe światełko i rosło w oczach przy odgłosach grzmotu. Był to skład Wagonów stojących zazwyczaj na bocznicy w Rincon, które przesuwano teraz do remizy chcąc je zabezpieczyć. Za jaskrawym światłem lokomotywy pociąg zdawał się być sunącą ciemnością — przebiegł ze szczękiem i hałasem tuż za narożnikiem domu, który w odpowiedzi cały zadygotał. Jedynym dostrzegalnym zarysem była postać Murzyna w białych spodniach, nagiego po pas, który siedział na końcu ostatniej lory i wykonywał nagim ramieniem nieustanny, kolisty ruch kręcąc zapaloną pochodnią. Decoud nie ruszył się z miejsca. Za nim, na poręczy krzesła, z którego niedawno powstał, wisiało jego wytworne paryskie palto z bladoperłową, jedwabną podszewką. Gdy się jednak odwrócił, by znów zasiąść do stołu, światło świecy padło na twarz, odrażającą i podrapaną. Pąsowe wargi sczerniały od gorąca i strzelniczego prochu. Brud i sadza przyćmiły blask krótkiej brody. Kołnierzyk i mankiety od koszuli były zmięte, błękitny jedwabny krawat zwisał na piersi jak gałgan; na białym czole widniała tłusta plama Decoud przez czterdzieści godzin nie rozbierał się i nie używał wody oprócz paru łyków wypitych łapczywie i dorywczo. Straszny niepokój owładnął całą jego osobą, wyrył na nim piętno rozpaczliwych zmagań, a jego oczy, długo pozbawione snu, wlepione były w jeden punkt. Mruknął do siebie ochrypłym głosem: „Ciekaw jestem, czy tu nie ma gdzie chleba", rozejrzał się błędnie, po czym opadł na krzesło i chwycił znowu za ołówek. Teraz dopiero uświadomił sobie, że

nic nie jadł od wielu godzin. Przyszło mu na myśl, że nikt nigdy nie umiał zrozumieć go tak dobrze jak siostra. W chwili gdy sama istnienie jednostki waży się na szali, w sercu największego sceptyka rodzi się potrzeba przekazania komuś właściwego wyrażenia przeżytych przez niego uczuć. Pragnie pozostawić światełko pozwalające odtworzyć przebieg wydarzeń wtedy, kiedy on sam odejdzie i kiedy żadne dociekania nie dosięgną prawdy, prawdy, którą każda śmierć wydziera światu. I dlatego Decoud, zamiast rozejrzeć się za jedzeniem lub usiłować przespać się bodaj parę godzin, zapełniał stronice grubego notesu listem do siostry.. W obcowaniu z nią tak zażyłym nie mógł nie wspomnieć o przebytych trudach, o wielkim znużeniu, o swych fizycznych sensacjach. Zaczął pisać tak, jakby z siostrą rozmawiał. Łudząc się niejako jej obecnością, pisał po prostu: „Jestem bardzo głodny." A dalej: „Mam uczucie zupełnego osamotnienia, może dlatego, że jestem jedynym człowiekiem z określonym pomysłem w głowie wśród całkowitej ruiny jakichkolwiek programów, decyzji i nadziei. Niezależnie od tego moja samotność jest bardzo dosłowna. Wszyscy inżynierowie są nieobecni, i to od dwóch dni, gdyż pilnują dobra Centralnej Kolei Narodowej, tego wielkiego przedsiębiorstwa republiki Costaguana, którego zadaniem ma być napełnienie kieszeni Anglików, Francuzów, Amerykanów, Niemców i Bóg wie kogo jeszcze. Cisza, jaka mnie otacza, jest złowróżbna. Nad środkową częścią tego domu znajduje się rodzaj pięterka z wąskimi oknami, przypominającymi strzelnice. Prawdopodobnie służyły one kiedyś do obrony przeciw napadom dzikich za tych dawnych czasów, gdy mieszkańcy naszego uporczywie barbarzyńskiego kontynentu nie nosili jeszcze czarnych surdutów, jak przystało na polityków, tylko biegali półnadzy, krzycząc i napinając łuki. O ile wiem, gospodyni tego domu umiera tam, na górze, sama jedna ze starym mężem. Na pięterko prowadzą wąskie schody, taki rodzaj schodów, który pozwala pojedynczemu człowiekowi skutecznie się bronić przed napadającą hałastrą. Przed chwilą słyszałem przez grubą ścianę, jak starzec schodził po coś do kuchni. Był to odgłos przypominający chrobot myszy za wapienną zaprawą muru. Cała służba uciekła wczoraj i dotychczas nie powróciła, nie wiadomo, czy kiedykolwiek powróci. Poza tym jest tu tylko dwoje dzieci, dwie dziewczynki. Ojciec kazał im zejść na dół i wśliznęły się do kawiarni, może dlatego, że ja tu jestem. Skuliły się w kącie obejmując się ramionami; dostrzegłem je przed chwilą i czuję się samotniejszy niż kiedykolwiek." Decoud obrócił się na krześle i zapytał: — Czy nie ma tu gdzie chleba? Linda potrząsnęła przecząco ciemną głową, odbijającą od jasnej główki siostry, przytulonej do jej piersi. — A nie mogłabyś mi skądś chleba przynieść? — nalegał Decoud. Dziecko nie poruszyło się; widział z kąta jej wlepione w siebie, bardzo ciemne oczy. — Boisz się mnie? — zapytał. — Nie — odparła Linda. — Nie boimy się pana. Pan tu przyszedł z Gian' Battistą. — Nostromem, chcesz powiedzieć? — rzekł Decoud. — To Anglicy tak o nim mówią, ale to żadna nazwa ani dla człowieka, ani dla zwierzęcia — odpowiedziała dziewczynka, przesuwając łagodnie rękę po włosach siostry. — On pozwala by go tak przezywano — zauważył Decoud. — Ale nie w tym domu — odburknęła dziewczynka. — Dobrze. Będę go odtąd nazywał capatazem. Decoud poniechał rozmowy i powrócił do pisania, aby po chwili znów się obejrzeć. — Kiedy spodziewacie się jego powrotu? — spytał — Po przyprowadzeniu pana tutaj pojechał do miasta po señora doktora dla mamy. Powinien niedługo powrócić. — Mogą go łatwo ustrzelić po drodze — mruknął do siebie Decoud, Linda wszakże dosłyszała go i oświadczyła swym zdecydowanym głosem: — Nikt nie śmiałby oddać strzału do Gian' Battisty.. — Tak ci się zdaje? — zapytał Decoud. — Wiem, że tak jest — odparło dziecko z przekonaniem. — Nie ma w tym mieście nikogo, kto by się odważył napaść na Gian' Battistę.

— Nie trzeba odwagi, by pociągnąć za cyngiel zza krzaka — mruknął znów do siebie Decoud. — Na szczęście noc jest ciemna, bez czego mało byłoby szans ocalenia srebra. Wrócił do swego notesu, rzucił okiem na zapisane kartki i ponownie wprawił w ruch ołówek. „Tak się przedstawiało położenie wczoraj, po wypłynięciu z portu «Minerwy», wywożącej zbiegłego prezydenta, i po wyparciu buntowników do bocznych zaułków miasta. Siedziałem z Nostromem na schodach katedry po wysłaniu drogą telegraficzną informacji przeznaczonych dla świata, który je przyjmie z mniejszym lub większym zaciekawieniem. Jakkolwiek biura telegraficzne mieszczą się w tym samym budynku co «Porvenir», dziwnym zbiegiem okoliczności motłoch, który powyrzucał moje prasy drukarskie przez okno i porozsypywał czcionki po całej plaza, nie zdołał poniszczyć urządzeń po drugiej stronie podwórza. Podczas gdy siedząc rozmawialiśmy z Nostromem, spod arkad wyszedł Bernhardt, telegrafista, z papierem w ręku. Ten człowieczek przypasał sobie olbrzymią szablę i obwieszony był rewolwerami. Jest prześmieszny, ale jednocześnie najdzielniejszy że wszystkich Niemców równie małego wzrostu, którzy kiedykolwiek stukali w aparat Morse'a. Otrzymał właśnie wiadomość z Cayty, że transport wojska pod dowództwem Barriosa wpłynął do portu. Depesza kończyła się słowami: «Panuje największy entuzjazm.» Odszedłem, by napić się wody z wodotrysku, gdy wtem z Alamedy ktoś strzelił do mnie kryjąc się za drzewa. Piłem dalej, nie zwracając na to uwagi. Wobec faktu, że Barrios jest w Caycie, a niebotyczne Kordyliery dzielą nas od zwycięskiej armii Montera, wydało mi się, mimo przeszkód w postaci panów Gamacho i Fuentes, że trzymam swoje nowe państewko w zagłębieniu dłoni. Gotów byłem położyć się spać, ale gdy doszedłem do Casa Gould, zastałem tam pełno rannych leżących w patio na słomie. W tym zamkniętym podwórzu paliły się światła, a że noc była gorąca, więc w powietrzu unosił się mdły zapach krwi i chloroformu. Po jednej stronie dr Monygham, lekarz kopalni, opatrywał rannych, po drugiej ksiądz Corbelan słuchał, klęcząc, spowiedzi umierającego cargadora. Pani Gould krążyła wśród tych jatek z wielką flaszą w jednej ręce i zwojem waty w drugiej. Spojrzała na mnie, ale nawet nie skinęła głową. Za nią kroczyła camerista również z butelką — i płakała cichutko. Przez jakiś czas i ja byłem zatrudniony noszeniem wody z cysterny dla rannych. Później poszedłem na górę, gdzie spotkałem wiele pań z najpierwszych rodzin w Sulaco; bledsze były niż kiedykolwiek i roznosiły bandaże przerzucone przez ramię. Nie wszystkie uciekły na okręt. Wiele z nich schroniło się tego dnia do Casa Gould. Na półpięterku przy ścianie jakaś młoda dziewczyna, z na pół rozpuszczonymi włosami, klęczała pod wnęką, w której stoi Madonna w niebieskiej szacie z pozłacaną koroną na głowie. Zdaje się, że to była najstarsza z panien Lopez; nie widziałem jej twarzy, pamiętam tylko, że patrzyłem na wysoki francuski obcas jej trzewiczka. Nie wydała żadnego głosu, nie płakała, ani się nie poruszyła, trwając nieruchomo w tej samej postawie, czarna na tle białego muru, wcielenie modlitewnego uniesienia. Jestem przekonany, że nie odczuwała strachu, tak jak i tamte bladolice panie roznoszące bandaże. Jedna z nich siedziała na górnym stopniu schodów, drąc w paski kawałek płótna — była to młoda żona starszego, zamożnego jegomościa. Na mój ukłon przerwała pracę, trzepocząc rączką na powitanie, jak by to czyniła jadąc własnym powozem przez Alameda. Warto zobaczyć te nasze kobiety podczas rewolucji. Wraz z opadającym z nich perłowym pudrem i różem tracą jednocześnie bierną postawę wobec zewnętrznego świata, postawę, którą wychowanie, tradycje i obyczaje narzucają im od najwcześniejszych lat. Stanęła mi w pamięci Twoja twarz, naznaczona od dzieciństwa piętnem inteligencji, dalekiej od tej cierpliwości i rezygnacji, która ujawnia się w chwilach, gdy polityczne wstrząsy zdzierają zasłonę narzuconą przez obyczaj i kosmetyki. W dużym salonie na górze zebrał się rodzaj junty, złożonej z tutejszych notabli — pozostałość nie istniejącego już Zgromadzenia Prowincjonalnego. Don Juste Lopez miał połowę brody osmaloną z lufy trabuco nabitego siekańcami, z których żaden opatrznościowo go nie trafił. Gdy obracał głowę z boku na bok, wyglądało to tak, jakby w jednym surducie siedziało dwóch ludzi: jeden dostojny, z pięknie rozczesanymi bakami, drugi wystraszony, niechlujny. Skoro tylko wszedłem, wznieśli okrzyk: «Decoud! Don Marcin!» Zapytałem: «Nad czym radzicie, panowie?» — Nie było tam, zdaje się, żadnego przewodniczącego, choć don José

Avellanos siedział na pierwszym miejscu przy stole. Odpowiedzieli chórem: «Nad zachowaniem życia i mienia.» — «Aż do przyjazdu nowych władz» — objaśnił mnie don Juste ukazując mym oczom dostojniejszą stronę twarzy. Był to strumień zimnej wody spadający na moją płomienną ideę stworzenia nowego państwa. Poczułem w uszach syczący odgłos i poszarzało mi w oczach, jakby pokój napełnił się mgłą. Podszedłem do stołu nie widząc nic, jak człowiek pijany. — «Rozprawiacie o poddaniu się!» — rzekłem. Wszyscy siedzieli w milczeniu, pochyleni nosami nad kartką papieru, którą każdy z obecnych miał przed sobą. Bóg wie po co. Jeden tylko don José ukrył twarz w dłoniach, szemrząc: «Nigdy, nigdy!» — Ale wyglądał na tak słabego i wyniszczonego, iż spoglądając na tę postać miałem wrażenie, że potrafiłbym ją zdmuchnąć jednym tchnieniem. Jakkolwiek się sprawy obrócą, on tego nie przeżyje. Dla człowieka tak wiekowego zawód był zbyt okrutny. Czyż nie widział kartek swej książki Pięćdziesiąt lat nierządu (którąśmy zaczęli drukować w drukarni «Porveniru») rozsypanych na plaza, zapełniających rynsztoki, użytych na przybitki do trahucosów, które nabijano garściami czcionek? Czyż nie widział ich rozdmuchiwanych przez wiatr, wdeptywanych w błoto? Całe stronice pławiły się nawet w wodach portu. Byłoby nierozsądkiem wierzyć, że on to przeżyje. Byłoby okrucieństwem. «Czy rozumiecie — krzyknąłem — co oznacza poddanie się dla was samych, dla waszych kobiet, dzieci, dla waszych majętności? Deklamowałem przez pięć minut bez nabierania tchu, tak mi się przynajmniej wydało. Kładłem nacisk na nasze możliwości wygranej, na okrucieństwo Montera, z którego zrobiłem bestię tak dziką, jaką on niezawodnie chciałby być, gdyby posiadał dość inteligencji, by zaprowadzić systematyczne rządy terroru. Potem przez drugie pięć minut przemawiałem namiętnie do ich odwagi i męskiego honoru, z całą pasją mej miłości do Antonii. Jeśli bowiem ktoś naprawdę porywa wymową, to znaczy, że mówi pod nakazem osobistych uczuć: że oskarża nieprzyjaciela, że broni siebie lub czegoś, co mu jest droższe nad życie. Moja siostrzyczko droga, ciskałem na nich gromy. Zdawało mi się, że mój głos rozsadzi ściany, a gdy się zatrzymałem, dostrzegłem wpatrzone w siebie oczy, pełne lęku i nieufności. Taki był wynik mego przemówienia! Jedynie głowa don Joségo opadła niżej na piersi. Nachyliłem ucha do jego zwiędłych warg i dosłyszałem szept, coś w rodzaju: «W imię Boże, Marcinie, synu mój!» Nie wiem dokładnie, jak to brzmiało, ale imię boskie było wymienione na pewno. Wydaje mi się, że pochwyciłem ostatnie tchnienie z jego warg, tchnienie oddalającej się duszy. Co prawda żyje jeszcze. Ujrzałem go później, ale było to tylko starcze ciało leżące na wznak, przykryte po brodą, z otwartymi oczami, a tak nieruchome, że zdawało się już nie oddychać. Takim go zostawiłem, z Antonią klęczącą u jego wezgłowia, zanim tu przyszedłem, do tej włoskiej posada , gdzie także czyha wszędyobecna śmierć. Wiem jednak, że don José umarł naprawdę już tam, w Casa Gould, wydając szept przyzwalający na moje zamysły, które z całą pewnością napełniały zgrozą jego duszę, wierzącą w świętość dyplomatycznych traktatów i uroczystych deklaracji. Zawołałem wtedy głośno: «Nie ma nigdy Boga w kraju, w którym ludzie nie umieją sobie radzić!» A tymczasem don Juste rozpoczął rozważną orację, która nie wywierała uroczystego wrażenia z powodu śmiesznego stanu jego brody. Nie czekałem na zrozumienie jego wywodów. Prawił, że Montero (nazywał go generałem) nie miał prawdopodobnie złych intencji, jakkolwiek — twierdził dalej — ten znamienity człowiek (którego jeszcze przed tygodniem nazywaliśmy: gran' bestia) mylił się zapewne w wyborze właściwych środków. Jak sobie wyobrażasz, nie czekałem na koniec tej przemowy. Znane mi są intencje brata Montera, tego guerrillera Pedrito, którego zdemaskowałem przed paru laty w Paryżu, w kawiarni uczęszczanej przez studentów południowoamerykańskich, gdzie starał się uchodzić za sekretarza poselstwa. Zjawiał się tam i rozprawiał godzinami, mnąc swój kapelusz we włochatych łapach. Jego ambicją zdawało się być odegranie roli jakiegoś księcia de Morny w stosunku do jakiegoś Napoleona. Już wtedy mówił o swoim bracie w napuszonych słowach. Czuł się względnie bezpieczny podając się za sekretarza poselstwa, gdyż studenci, pochodzący wyłącznie z rodów blancos, w tym poselstwie, jak się domyślasz, nie bywali. Bywał tam jednak od czasu do czasu Decoud, ten człowiek bez zasad i

wiary, ot tak, dla zabawy, by obejrzeć sobie zbiorowisko tresowanych małp. Znam intencje Pedrita. Widziałem go zmieniającego talerze. Może innym pozwolą żyć pod terrorem, mnie czeka tylko śmierć. Nie, nie doczekałem końca przemowy don Juste Lopeza, usiłującego przekonać samego siebie w uroczystej oracji o wspaniałomyślności, sprawiedliwości, uczciwości oraz czystych intencjach braci Montero. Wyszedłem raptownie z zamiarem odszukania Antonii. Dostrzegłem ją na galerii. Gdy otworzyłem drzwi, wyciągnęła ku mnie załamane ręce. — Co oni tam robią? — zapytała. — Gadają — odrzekłem, patrząc jej w oczy. — Tak, tak, ale... — Puste gadanie — przerwałem jej. — Pokrywanie strachu pozorami idiotycznych nadziei. To sami wielcy parlamentarzyści, na angielską modłę, pani wie. Byłem tak wściekły, że ledwo mogłem mówić. Antonia uczyniła gest rozpaczy. Przez drzwi, które pozostały lekko uchylone, dochodził nas miarowy, monotonny głos don Juste'a wygłaszający frazes za frazesem, co czyniło wrażenie jakiegoś nadętego, strasznego obłędu. «Demokratyczne aspiracje mają jednakże, być może, swoje uzasadnienie. Drogi, jakimi kroczy postęp ludzkości, są niezbadane. Z chwilą gdy losy naszego kraju znalazły się w rękach Montera, powinniśmy...» Zatrzasnąłem drzwi. Tego było dość, tego było nadto. Nigdy na żadnej pięknej twarzy nie malowało się tyle rozpaczy i zgrozy co na twarzy Antonii. Nie mogłem tego znieść; schwyciłem ją za ręce w przegubach. — Czy oni zabili mego ojca? — spytała. Oczy jej płonęły gniewem, a gdy wpatrywałem się w nie oczarowany, światło w nich zgasło. — To wręcz poddanie się — rzekłem. Pamiętam, że potrząsałem jej rękami, trzymając każdą z osobna. — To więcej niż czcza gadanina. Ojciec pani powiedział mi, bym w imię Boże działał dalej. Moja siostrzyczko kochana, jest coś takiego w Antonii, co każe mi wierzyć w możliwość wykonania każdej rzeczy. Wystarcza jednego jej spojrzenia, by rozniecić ogień w moim mózgu. A jednak kocham ją tak, jak by mógł kochać każdy inny człowiek — sercem, i tylko sercem. Więcej ona dla mnie znaczy niż Kościół dla księdza Corbelana (wikariusz generalny znikł wczoraj wieczorem z miasta, może przyłączył się do bandy Hernandeza?), więcej niż cenna kopalnia dla tego sentymentalnego Anglika. Nie będę mówił o jego żonie. Mogła i ona być kiedyś sentymentalna. Teraz pomiędzy tym dwojgiem ludzi stoi kopalnia San Tomé. — Pani ojciec, Antonio — powtórzyłem — sam pani ojciec powiedział mi, bym dalej działał. Rozumie pani? Odwróciła twarz i zbolałym głosem krzyknęła: — Tak powiedział? A więc nie przemówi już nigdy. Uwolniła ręce z mego uścisku i poczęła płakać ukrywszy twarz w chusteczce. Byłem nieczuły na jej łzy, wolałem widzieć ją nieszczęśliwą niż nie widzieć jej wcale, nie widzieć jej już nigdy. Czybym bowiem uciekł, czy pozostał skazując się na śmierć, nie byłoby dla nas sposobu zejścia się ani przyszłości. Skoro zaś tak było, nie znajdowałem w sobie współczucia dla tej przelotnej chwili żalu. Posłałem ją, spłakaną, po doñę Emilię, a także po don Carlosa. Ich sentymentalny stosunek do sprawy był niezbędnie potrzebny do realizacji moich planów, ten sentymentalizm ludzi, którzy nie uczynią kroku w celu urzeczywistnienia swych najgorętszych pragnień, dopóki się one nie obleką w ozdobne szaty idei. Późnym wieczorem utworzyliśmy we czworo rodzaj małej junty: obie kobiety, don Carlos i ja, w białoniebieskim buduarze pani Gould. El rey de Sulaco uważa siebie niewątpliwie za bardzo uczciwego człowieka. Gdyby można było przebić ścianę jego milczenia, okazałoby się pewnie, że tak jest. A może on wyobraża sobie, że to właśnie czyni jego uczciwość nieskazitelną? Anglicy żyją iluzjami, które w taki czy inny

sposób dopomagają im w uchwyceniu istoty rzeczy. W rozmowie Don Carlos poprzestaje na rzadkich «tak i «nie», co brzmi tak nieosobiście jak słowa wyroczni. Ale jego niema rezerwa nie mogła mnie oszukać. Wiedziałem co tkwi w jego głowie; on myśli tylko o kopalni, jego żona zaś nie ma nic w głowie poza jego cenną osobą, którą on związał nierozerwalnie z koncesją Gouldów i przywiązał do szyi tej drobnej kobietce. Ale mniejsza o to. Rzecz polegała na tym, by on przedstawił sprawę Holroydowi (zwanemu królem srebra i stali), a to w taki sposób, aby uzyskać od niego pomoc finansową. Przed dwudziestoma czterema godzinami, o tej samej wieczornej porze, byliśmy przekonani, że srebro z kopalni, złożone w piwnicach budynku celnego jest bezpieczne i że może tam leżeć, dopóki nie zabierze go okręt płynący na północ. A póki te skarby będą płynęły bez przerwy w stronę północy, ów niewątpliwy uczuciowiec, jakim jest Holroyd, nie porzuci swej idei wprowadzania do nieoświeconych krajów nie tylko sprawiedliwości, pokoju i zamiłowania do pracy, ale także wypieszczonego w myślach ideału chrześcijaństwa w jego czystej formie. W późniejszych godzinach naczelny inżynier kolei, najważniejsza osobistość europejska w Sulaco, nadjechał konno z portu przez Calle i został dopuszczony do naszego konklawe. A przez ten czas junta, złożona z tutejszych notabli, obradowała nadal w dużym salonie, jeden tylko z uczestników wybiegł na korytarz, by zapytać służącego, czy nie można by dostać czegoś do zjedzenia. Pierwsze słowa naczelnego inżyniera po wejściu do buduaru były: «Czymże jest ten pani dom, droga pani Gould? Na dole szpital wojskowy, na górze widocznie jadłodajnia. Widziałem służbę wnoszącą do salonu tace pełne dobrych rzeczy.» «Tu zaś, w tym saloniku — rzekłem — zastaje pan posiedzenie gabinetu przyszłej Zachodniej Republiki.» Był tak przejęty sytuacją, że się nie uśmiechnął, nie wydawał się nawet zdziwiony. Opowiedział nam, iż w czasie gdy był zajęty na podwórzu kolejowym wydawaniem ogólnych rozporządzeń, dotyczących ochrony mienia kolei, zawezwano go na stację telegraficzną. Inżynier, pracujący na ostatnim odcinku drogi żelaznej, chciał z drugiego końca drutu z nim porozmawiać. W urzędzie telegraficznym nie było nikogo poza nim samym i telegrafistą kolejowym, który odczytywał głośno uderzenia na taśmie zwijającej się w krąg na podłodze. Treścią tej rozmowy, nadawanej za pomocą nerwowych uderzeń z jakiejś drewnianej budy zagubionej w głębokim lesie, było doniesienie, że prezydent Ribiera uciekł, a może jeszcze ucieka przed pościgiem. To dla nas w Sulaco nie było nowiną. Sam Ribiera, ocalony i ukojony przez nas, gotów był myśleć, że go nigdy nie ścigano. Ribiera uległ usilnym naleganiom swych przyjaciół i opuścił sztab pobitej armii sam jeden, wziąwszy za przewodnika poganiacza mułów, Bonifacia, który przyjął na siebie tę odpowiedzialność wraz z ryzykiem. Wyruszyli o brzasku trzeciego dnia. Pozostałe siły zbrojne stopniały w ciągu nocy. Bonifacio i Ribiera jechali ostro, na koniach, aż do stóp Kordylierów. Tam przesiedli się na muły i posuwali się wąwozami, aby w samą porę przejechać przez kamieniste płaskowzgórze Paramo Ivie, przez które w chwilę później przeleciał mroźny wiatr, grzebiąc w zaspach śniegu kolebę, ułożoną z kamieni, w której spędzili noc. Biedny Ribiera miał następnie dużo jeszcze przygód. Został rozłączony ze swym przewodnikiem, stracił wierzchowca, piechotą zeszedł na Campo i byłby niechybnie zginął daleko od Sulaco, gdyby się nie zdał na łaskę pewnego ranchera. Ten człowiek, poznawszy zresztą od razu prezydenta, dostarczył mu wypoczętego muła, którego ciężki i niezręczny zbieg zajeździł na śmierć. Okazało się przy tym prawdą, że ścigał go oddziałek pod dowództwem ni mniej, ni więcej, tylko Pedra Montera, brata generała. Na szczęście mroźny wiatr z Paramo zaskoczył pościg na przełęczy. Znaczna ilość ludzi oraz wszystkie zwierzęta zginęły pod lodowatym podmuchem. Maruderzy odpadli, główny korpus jednak ocalał. Natknąwszy się na biednego Bonifacia, który leżał półmartwy u stóp pochyłej ściany śniegu, żołnierze przebili go bagnetami, jak przystało na bohaterów wojny domowej. Byliby podobnie postąpili z Ribierą, gdyby nie to, że z niewiadomych przyczyn oddziałek skręcił z drogi ze starego Camino Real i zabłądził w lasach leżących u stóp niższych zboczy. W końcu natknął się znienacka na obóz budowniczych kolei żelaznej. Inżynier z tej najodleglejszej placówki zawiadamiał telegraficznie swego zwierzchnika, że ponad wszelką wątpliwość rozgościł się u niego Pedro Montero i tu, w tej samej izbie przysłuchuje się stukaniu aparatu. Zamierza w imię demokracji

objąć w posiadanie Sulaco. Jest bardzo wyniosły. Jego ludzie zarżnęli część bydła należącego do Kompanii Kolejowej, nie prosząc o pozwolenie, i zabrali się do pieczenia mięsa nad rozżarzonymi węglami. Pedrito zadał wiele bystrych pytań dotyczących kopalni i tego, co się stało ze srebrem wydobytym w okresie ostatnich sześciu miesięcy. Powiedział rozkazująco: «Zapytajcie telegraficznie swego zwierzchnika, on powinien wiedzieć. Powiedzcie mu, że Pedro Montero, naczelnik Campo i minister spraw wewnętrzych nowego rządu, pragnie być ściśle poinformowany.» Pedro Montero miał nogi owinięte w pokrwawione szmaty, rozczochrane włosy i brodę, twarz wychudzoną i ponurą, a chodząc kulał, wspierając się na krzywej gałęzi jak na lasce. Jego towarzysze byli w jeszcze gorszym stanie, ale widocznie nie porzucili broni ani, w żadnym razie, całego zapasu amunicji. Ich wynędzniałe twarze wypełniały drzwi i okna baraku. Ponieważ ta sama izba służyła inżynierowi za sypialnię, Montero rzucił się na jego czyste koce i leżał na łóżku wstrząsany dreszczami, dyktując mimo to rozkazy, które miały być przekazane drogą telegraficzną do Sulaco. Żądał natychmiastowego wysłania pociągu na miejsce dla przewiezienia jego ludzi. — Na to odpowiedziałem ze swej strony — opowiadał nam naczelny inżynier — że nie śmiem kierować pociągu w głąb kraju, ponieważ dokonano kilku zamachów na pociągi wzdłuż całej linii kolejowej. Zrobiłem to ze względu na pana, panie Gould — dodał — a odpowiedź, jaką otrzymałem od mego podwładnego, brzmiała: «Plugawe bydlę, leżące na moim łóżku, powiedziało: — A gdybym tak was kazał rozstrzelać? — Na co mój podwładny, który, jak się okazuje, sam siedział przy aparacie, zauważył, że to by na przyjazd pociągu nie wpłynęło. Pedro ziewnął i rzekł: «Mniejsza z tym. Koni na Campo jest dość.» Obrócił się na drugi bok i zasnął na łóżku Harrisa. Oto powód, kochana siostrzyczko, dla którego jestem dziś zbiegiem. Ostatnia depesza, nadana z leśnego obozu, doniosła, że Pedro Montero wyruszył ze swymi ludźmi o świcie, po całonocnym posilaniu się wołową asado. Zabrali wszystkie konie, a znajdą ich więcej po drodze, więc w niespełna trzydzieści godzin mogą tu już być. Sulaco przestanie być wtedy odpowiednim miejscem zarówno dla mnie, jak dla zapasu srebra należącego do koncesji Gouldów. Ale nie to jest najgorsze. Garnizon w Esmeraldzie przeszedł na stronę zwycięskiej partii. Dowiedzieliśmy się o tym z ust telegrafisty z Kompanii Linii Telegraficznej, który dziś wczesnym rankiem przyszedł do Casa Gould, by nam to oznajmić. Musiało w rzeczy samej być wcześnie, bo nie rozwidniło się jeszcze całkowicie nad Sulaco. Kolega jego z Esmeraldy wezwał go do aparatu, by donieść, że garnizon, po wystrzelaniu niektórych swoich oficerów, zawładnął rządowym okrętem stojącym w porcie. Było to dla mnie prawdziwym ciosem. Poprzednio myślałem, że w tej prowincji można polegać na każdym człowieku. Omyliłem się. To, co się stało w Esmeraldzie, było rewolucją Monterowską, taką samą, jaka się rozpoczęła w Sulaco, tylko udaną. Telegrafista informował Bernhardta przez cały czas, a ostatnie nadane przez niego słowa brzmiały: «Teraz wyłamali drzwi i obejmują urząd telegraficzny w posiadanie. Jesteście odcięci. Nie mogę już nic zrobić.» A jednak jest faktem, że potrafił w jakiś sposób uśpić czujność napastników, którym chodziło o przecięcie wszelkiej komunikacji ze światem zewnętrznym. Jak on to zrobił, nie wiem, ale w parę godzin później połączył się znów z Sulaco i powiedział, co następuje: «Powstańcza armia objęła w posiadanie rządowy transportowiec stojący w zatoce i ładuje nań wojsko z zamiarem kierowania się wzdłuż wybrzeża do Sulaco. Strzeżcie się więc. Będą gotowi do wyruszenia za parę godzin i mogą was zaskoczyć przed wschodem słońca.» To wszystko, co zdołał powiedzieć. Odepchnęli go od aparatu, tym razem na dobre, gdyż Bernhardt wciąż usiłował nawiązać połączenie z Esmeraldą i nie otrzymał już odpowiedzi." Po napisaniu tych słów w notesie przeznaczonym dla siostry Decoud uniósł głowę i nasłuchiwał. Ale ani w pokoju, ani w domu nie było żadnych odgłosów poza kapaniem wody sączącej się kroplami z cedzidła do dużego glinianego naczynia. Na zewnątrz domu panowała wielka cisza. Decoud znowu pochylił głowę nad notesem. „Ja, rozumiesz, nie uciekam — pisał dalej. — Po prostu odjeżdżam z tym ogromnym skarbem, który musi być ocalony za wszelką cenę. Do niego dążą jednocześnie Pedro Montero od strony Campo i zbuntowany garnizon z Esmeraldy od strony morza. To, że srebro tu na nich czeka, jest tylko rzeczą przypadku. Prawdziwym celem, jak się domyślasz, jest

sama kopalnia San Tomé; gdyby nie ona, Prowincję Zachodnią pozostawiono by pewno w spokoju przez długie tygodnie, by ją w wolnym czasie zagarnąć w zwycięskie ramiona. Don Carlos Gould będzie miał co robić, chcąc ocalić kopalnię z całą jej organizacją i ludźmi, to imperium in imperio, ten złotodajny warsztat, z którym jego sentymentalizm łączy w dziwny sposób pojęcie sprawiedliwości. Obstaje przy nim, podobnie jak niektórzy obstają przy ideale miłości lub zemsty. O ile się nie mylę w sądzie o tym człowieku, jego kopalnia musi pozostać nienaruszona lub ulec zniszczeniu aktem jego woli. W jego zimne, przeidealizowane życie wkradła się namiętność. Namiętność, którą umiem zrozumieć tylko przy pomocy intelektu. Namiętność zgoła niepodobna do żadnej doznawanej przez nas, ludzi innej krwi. Niemniej jest ona równie niebezpieczna jak nasze namiętności. Jego żona zrozumiała to również. I dlatego jest tak dobrym moim sprzymierzeńcem. Podchwytuje wszystkie moje sugestie wyczuwając niezawodnym instynktem, że one w końcu mogą zapewnić bezpieczeństwo koncesji Gouldów. On zaś ulega żonie, może dlatego, że jej ufa, ale wygląda mi to raczej na chęć zadośćuczynienia za jakąś nieuchwytną krzywdę, za niewierność w uczuciach, wskutek której jej szczęście, jej życie zostały podporządkowane zwodniczej idei. Ta mała kobietka zrozumiała, że on bardziej żyje dla kopalni niż dla niej. Ale niniejsza o nich. Niech każde dźwiga swój los, kształtowany namiętnością czy uczuciem. Najważniejsze, iż ona poparła moją radę wywiezienia srebra z tego miasta, z tego kraju natychmiast, za wszelką cenę, za cenę największego ryzyka. Zadaniem don Carlosa jest podtrzymanie nieskazitelnej reputacji kopalni; zadaniem pani Gould — obrona męża przed skutkami tej zimnej, nieprzezwyciężonej namiętności, której ona boi się bardziej, niżby się bała zadurzenia męża w innej kobiecie. Zadaniem Nostroma jest ocalenie srebra. Nasz plan przewiduje załadowanie go na największą łódź transportową, jaką Kompania posiada, i wywiezienie go przez zatokę do małego portu leżącego poza terytorium Costaguany, po drugiej stronie Azuery. Pierwszy okręt płynący na północ otrzyma polecenie zabrania skarbu. Morze jest tu spokojne. Wśliźniemy się w ciemność zatoki, zanim przybędą buntownicy z Esmeraldy, a zanim się dzień zrobi nad oceanem, będziemy już poza zasięgiem ich wzroku, niewidzialni, zasłonięci przez Azuerę, która, oglądana z wybrzeża Sulaco, sama wygląda na bladobłękitną chmurę na widnokręgu. Nieskazitelny capataz de cargadores jest najwłaściwszym człowiekiem do takiej roboty, a towarzyszę mu ja, człowiek obarczony namiętnością, ale bez żadnej misji. Jadę z nim, aby tu powrócić i odegrać swą rolę w tej farsie aż do końca. Jeśli mi się powiedzie, otrzymam nagrodę, którą może mi dać tylko Antonia. Przed odjazdem już jej nie zobaczę. Zostawiłem ją, jaki Ci to powiedziałem, przy łóżku ojca. Ulica była nie oświetlona, domy pozamykane, i wyszedłem w tę ciemność za miasto. Ani jednej latarni nie zapalono od dwóch dni, a sklepiona brama była jedną bryłą ciemności o niewyraźnym kształcie wieży. Usłyszałem tam jakieś ciche, żałosne westchnienia, które zdawały się odpowiadać na pomruki męskiego głosu. Rozpoznałem niedbały ton głosu, charakteryzujący naszego genueńskiego marynarza. Ten człowiek, podobnie jak ja, przyjechał tu po to, aby zostać wciągnięty w wir wydarzeń, do których jego sceptycyzm, podobnie jak mój, odnosi się z rodzajem obojętnej pogardy. Jedy- na rzecz, do której on przywiązuje wagę, to — o ile wywnioskowałem — dobre imię. Jest to ambicja godna szlachetnych umysłów, ale bywa też korzystna dla wyjątkowo inteligentnych łotrów. «Tak. Chcę, aby dobrze o mnie mówiono. Si señor.» To jego własne słowa. On zdaje się nie odróżniać mówionego słowa od myśli. Zastanawiam się, czy to jest zwykła naiwność czy praktyczny punkt widzenia. Wyjątkowe indywidualności zawsze mnie zajmują, gdyż potwierdzają ogólną regułę odzwierciedlającą stan moralny ludzkości. Dogonił mnie na drodze do portu, gdy ich minąłem, przeszedłszy bez zatrzymania pod ciemną arkadą bramy. Osoba, z którą rozmawiał, była jakąś nieszczęśliwą kobietą. Milczałem dyskretnie, podczas gdy capataz dalej mi towarzyszył. Po jakimś czasie sam zaczął mówić. Nie była to sytuacja, jakiej się spodziewałem. Rozmawiał z kobietą, starą koronczarką błąkającą się w poszukiwaniu syna, zamiatacza ulic, zatrudnionego przez zarząd miasta. Przed paru dniami, jeszcze przed świtem, jacyś przyjaciele podeszli pod drzwi ich chałupy i wywołali go. Poszedł za nimi i nie

widziała go od tej pory. Zostawiła więc na pół ugotowaną strawę na zgaszonym palenisku i dowlokła się do portu. Tam powiedziano jej, że podczas rannych rozruchów kilku miejskich mozo zostało zabitych. Jeden z cargadoresów, pełniący straż przed Urzędem Celnym, przyniósł latarnię i pomagał w rozpoznawaniu zwłok, które leżały w pobliżu. Poszukiwania okazały się daremne, więc wlokąc się z powrotem przysiadła na kamieniu pod sklepieniem bramy i jęczała, bo była bardzo zmęczona. Capataz zagadnął ją, a wysłuchawszy jej urywanego, stękającego opowiadania, doradził staruszce, by szukała syna wśród rannych przeniesionych do patio w Casa Gould. — Dałem jej też ćwiartkę dolara — dodał niedbale. — A czemu pan to zrobił? — zapytałem. — Czy pan ją zna? — No, señor. Nie zdaje mi się, abym ją kiedykolwiek widział. Bo jakże? Prawdopodobnie od lat całych nie wychodziła na ulicę. Ona należy do tych starych kobiet, które się tu widuje pochylone nad paleniskiem w głębi chałupy, z laską u boku, a tak słabe, że trudno im nawet odpędzić włóczącego się psa od garnków. Caramba! Po samym jej głosie poznałem, że śmierć zapomniała o niej. Ale stare czy młode, wszystkie lubią pieniądze i będą dobrze mówiły o człowieku, który je daje. — Roześmiał się krótko. — S eñor, trzeba było widzieć, jak zacisnęła szpony na moim ręku, gdy położyłem jej monetę na dłoni! — Urwał, a potem dorzucił: — Moją ostatnią monetę! Nie dodałem żadnego komentarza. Capataz znany jest ze swej hojności i braku szczęścia przy grze w monte, co sprawia, że jest równie ubogi dziś jak w dniu przyjazdu do Sulaco. — Przypuszczam, don Marcinie — rozpoczął tonem zamyślonym i dociekliwym — że señor administrador z San Tomé wynagrodzi mnie kiedyś, jeśli uratuję mu jego srebro. Odpowiedziałem, że oczywiście nie może być inaczej. Idąc obok mnie, mamrotał coś do siebie. — Si, si, bez wątpienia — a do mnie: — Widzi pan, don Marcinie, jak to dobrze być chwalonym przez ludzi! Nie ma drugiego człowieka, o którym by nawet pomyślano do takiej roboty. Otrzymam kiedyś za to wielką nagrodę. I niechby się to stało jak najprędzej — mruknął. — Czas ulatuje w tym kraju równie prędko jak w jakimkolwiek innym. Takim oto człowiekiem, soeur cherie , jest mój towa- rzysz w tej wielkiej wyprawie, mającej służyć wielkiemu celowi. On jest bardziej naiwny niż sprytny, bardziej władczy niż przebiegły, przy tym szafujący hojniej swoją osobą, niż są hojni w szafowaniu pieniędzmi ci ludzie, którzy z niego ciągną korzyści. Przynajmniej on to tak osądza, co wzbudza w nim więcej dumy niźli sentymentu. Cieszę się, że się z tym człowiekiem zaprzyjaźniłem. Jako towarzysz nabiera większego znaczenia, niż go miał kiedykolwiek w roli geniusza niższej rangi, tego autentycznego marynarza włoskiego, któremu pozwalałem przychodzić wczesnym rankiem do «Porveniru» i poufale gawędzić z wydawcą, podczas gdy gazeta przechodziła przez prasę. Przy tym ciekawe jest zetknięcie się z człowiekiem, dla którego wartość życia zdaje się polegać na nimbie wytworzonym dokoła jego osoby. Teraz czekam na niego w gospodzie. Gdyśmy z nim przybyli do tej posada Giorgia Violi, zastaliśmy dzieci siedzące samotnie na dole, a stary genueńczyk krzyknął tylko z góry na swego rodaka, by pobiegł do doktora. Gdyby nie to, bylibyśmy powędrowali dalej na nabrzeże portowe, gdzie podobno kapitan Mitchell z gromadką europejskich ochotników i kilku wybranych cargadoresów ładuje już na kuter srebro, które ma być ocalone przed szponami Montera po to, aby służyło jego zgubie. Nostromo pogalopował w gwałtownym tempie z powrotem do miasta. Już dawno, jak odjechał. Ta zwłoka pozwala mi pogawędzić z Tobą. Zanim te notatki dojdą do Twoich rąk, stanie się jeszcze wiele rzeczy. Tymczasem jest to przerwa pod unoszącymi się nad nami skrzydłami śmierci w tym milczącym domostwie, zagrzebanym w ciemnościach nocy, z umierającą kobietą, dwojgiem dzieci skulonych i nie wydających głosu, z tym starcem wreszcie, którego kroki, stąpające z góry na dół, ciągle słyszę przez grubą ścianę co przypomina mi lekki chrobot myszy. Ja zaś, jedyny obcy wśród nich, nie wiem, czy zaliczać się do żywych, czy umarłych. Quien sabe? — jak lubią mówić tutejsi ludzie w odpowiedzi na każde zapytanie. A jednak nie! moje uczucia dla Ciebie na pewno nie umarły, a wszystko inne, ten dom, ta czarna noc, te milczące dzieci w półmroku izby, a nawet moja tu obecność — to jest życie, to musi być życie, skoro tak bardzo przypomina sen."

Podczas gdy Marcin kreślił te ostatnie słowa, na chwilę ogarnęło go nagłe, całkowite zapomnienie. Zachwiał się nad stołem, jakby rażony kulą. Ale wkrótce wyprostował się z uczuciem zawstydzenia i zdawało mu się, że zbudził go odgłos ołówka spadającego na podłogę. Niskie drzwi kawiarni stały otworem, wypełnione blaskiem pochodni, która oświecała połowę konia, omiatającego ogonem nogę jeźdźca z długą żelazną ostrogą, przytwierdzoną rzemykami do nagiej pięty. Dziewczynek już nie było, tylko Nostromo, stojąc na środku pokoju, spoglądał na Marcina spod okrągłego sombrera nasuniętego na samą brew. — Przywiozłem tego skwaszonego doktora w powozie señory Gould — rzekł. — Wątpię, aby przy całej swej wiedzy ocalił teraz padronę. Przysłali tu po dzieci. To zły znak. Usiadł na końcu ławki. — Przypuszczam, że chce je pobłogosławić. Oszołomiony Decoud zauważył, że musiał widać głęboko spać, na co Nostromo odpowiedział ze słabym uśmiechem, że zajrzawszy z zewnątrz przez okno, widział go leżącego na stole z głową na rozłożonych ramionach. Angielska señora przyjechała tymże powozem i od razu poszła z doktorem na górę. Powiedziała mu aby jeszcze nie budził Marcina, ale gdy przysłano po dzieci, Nostromo wszedł do kawiarni. Widoczna przez drzwi połowa konia z połową jeźdźca wykonała teraz obrót; pochodnia z pakuł i żywicy w żelaznym koszu na drągu, przymocowanym do przedniej części siodła, rzuciła snop światła do pokoju, w chwili gdy ukazała się pani Gould. Kaptur ciemnego granatowego płaszcza zsunął się z jej głowy, twarz miała bardzo bladą i zmęczoną. Obaj mężczyźni powstali z miejsc. — Teresa pragnie was widzieć, Nostromo — rzekła. Capataz nie poruszył się. Decoud, odwrócony plecami do stołu, zaczął zapinać płaszcz. — Srebro, pani Gould, srebro — mruknął po angielsku. — Niech pani nie zapomina, że garnizon z Esmeraldy ma swój parowiec. Oni mogą lada chwila ukazać się u wejścia do portu. — Doktor twierdzi, że nie ma nadziei — pani Gould mówiła szybko, także po angielsku. — Odwiozę was powozem na wybrzeże, a potem wrócę tu, aby zabrać dziewczynki. — I przechodząc na język hiszpański, zwróciła się do Nostroma: — Dlaczego tracicie czas? Żona starego Giorgia chce was widzieć. — Idę już do niej, señora — burknął capataz. Ukazał się teraz doktor Monygham odprowadzając obie dziewczynki. Na pytające spojrzenie pani Gould odpowiedział potrząśnięciem głowy i od razu wyszedł, a za nim wysunął się Nostromo. Koń, na którym siedział człowiek z pochodnią, stał teraz bez ruchu, ze spuszczonym łbem, podczas gdy jeździec, opuściwszy lejce, zapalał papierosa. Światło pochodni pląsało po przedniej ścianie domu, przy czym z wielkich, czarnych liter napisu umieszczonego na froncie jedynie wyraz „Italia" był w pełni oświetlony. Blask pełgającego płomienia pochodni obejmował stojący na drodze powóz pani Gould z otyłą postacią żółtolicego Ignacia, który drzemał na koźle. Obok niego ciemnolicy, chudy Basilio trzymał przed sobą oburącz winchesterski karabin, wpatrując się podejrzliwie w ciemność. Nostromo dotknął lekko ramienia lekarza. — Czy ona naprawdę umiera, panie doktorze? — Tak — odrzekł zapytany, przy czym skurcz przebiegł przez jego policzek naznaczony blizną. — A po co ona chce pana widzieć, nie mam pojęcia. — Już z nią tak bywało — podsunął Nostromo odwracając wzrok. — No, zapewniam pana, capatazie, że tak już z nią nigdy nie będzie — burknął dr Monygham. — Może pan do niej iść albo nie. Mało jest pożytku z rozmów prowadzonych z konającymi. Słyszałem, jak mówiła do doñy Emilii, że była dla pana prawdziwą matką od chwili gdy pan postawił stopę na tym wybrzeżu. — Si, ale nigdy nie powiedziała nikomu dobrego słowa o mnie. To wyglądało, jak gdyby nie mogła mi darować, że żyję i że takim jestem zuchem, jakim by pragnęła widzieć swego syna. — Być może! — odezwał się za nimi niski, posępny głos. — Kobiety mają szczególniejsze sposoby zadręczania siebie. To Giorgio Viola wyszedł przed dom. W świetle pochodni postać jego rzucała ciężki, czarny cień, a blask płomienia padał na jego wielką twarz i dużą głowę o białych, rozczochranych

włosach. Wyciągniętą ręką zapraszał capataza w głąb domu. Doktor Monygham, który siedząc już w powozie szukał czegoś w puzderku z politurowanego drzewa, zawierającym lekarstwa, zwrócił się do starego Giorgia i wraził mu w dużą, trzęsącą się rękę jedną z flaszek o szklanym korku. — Dawaj jej pan po łyżce od czasu do czasu, w wodzie — rzekł. — To jej będzie przynosiło ulgę. — I nic więcej nie można dla niej zrobić? — spytał cierpliwie starzec. — Nie. Nic na tej ziemi — odpowiedział doktor, odwrócony doń plecami, zatrzaskiwał bowiem zamek od swej lekarskiej skrzynki. Nostromo wolnym krokiem przeszedł przez kuchnię, zupełnie ciemną. Żarzyły się tu tylko węgle pod ciężkim okapem pieca, na którym stał żelazny garnek z bulgocącą wodą. Pomiędzy dwie ściany wąskich schodów wdzierała się smuga światła z pokoju chorej na górze. Wspaniały capataz de cargadores, ze swymi sumiastymi wąsami, muskularną szyją i spaloną na brąz piersią, widoczną spod szeroko rozwartej, kraciastej koszuli, stąpający bezszelestnie w sandałach z miękkiej skóry, przypominał śródziemnomorskiego marynarza, który wylądował przed chwilą ze swej feluki obciążonej ładunkiem wina lub owoców. Piękna postać o szerokich barach, wąskich biodrach i giętkich ruchach. Na górze zatrzymał się i stał, wpatrując się w wielkie jak dworska kareta łoże, obficie zasłane śnieżnobiałą pościelą, wśród której siedziała padrona, nie podparta i zgięta w kabłąk ze swą czarnobrewą twarzą opuszczoną na piersi. Kruczoczarne włosy, w których gdzieniegdzie tylko srebrzyły się białe nitki, pokrywały jej ramiona, a jeden gruby kosmyk osunął się na twarz zasłaniając policzek Siedząc całkowicie nieruchomo w pozycji wyrażającej fizyczną trwogę i niepokój, jedynie oczy obróciła w kierunku Nostroma. Capataz miał na sobie czerwoną szarfę, owiniętą kilkakrotnie dokoła pasa, i masywny srebrny pierścień na wskazującym palcu ręki, którą podniósł teraz, by podkręcić wąsa. — Te rewolucje, te ich rewolucje! — jąknęła señora Teresa. — Widzisz, Gian' Battista, zabiło mnie to w końcu! Nostromo nic nie odpowiedział, chora zaś, wznosząc oczy, nalegała: — Widzisz, ta ostatnia mnie wykończyła, podczas gdy ty, szaleńcze, poszedłeś bić się za sprawę, która cię wcale nie powinna obchodzić. — I po co tak gadać? — wycedził capataz przez zęby. — Czy nigdy nie uwierzycie w mój zdrowy rozum? Chcę pozostać tym, czym jestem, i to tylko mnie obchodzi: zawsze jednakim. — Ty się nie zmieniasz, rzeczywiście — odrzekła z goryczą. — Myślisz wyłącznie o sobie i bierzesz zapłatę w pięknych słowach od ludzi, którzy wcale o ciebie nie dbają. Pomiędzy tym dwojgiem istniał antagonizm tak zażyły, jak zażyły bywa związek pomiędzy jednomyślnością a wzajemnym przywiązaniem. Nostromo nie poszedł drogą, jaką mu w myślach przeznaczała Teresa. Ona to bowiem namówiła go na porzucenie żeglugi, w nadziei pozyskania przyjaciela i obrońcy dla swoich dziewczynek. Żona starego Giorgia wiedziała, jak zagrożone jest jej zdrowie, i trwoga dręczyła ją na myśl o samotności starego męża i bezbronnym położeniu dzieci. Chciała przyswoić sobie tego pozornie spokojnego i rozważnego młodzieńca, sierotę od najmłodszych lat, dowiedziawszy się z jego własnych słów, że z Italią nic go już nie łączy poza osobą jakiegoś wuja, właściciela feluki, od którego uciekł przed czternastym rokiem życia, gdyż ten źle się z nim obchodził. Młody człowiek wydawał się serdeczny i układny, a przy tym odważny, świetny pracownik, zdolny do utorowania sobie drogi przez życie. Dzięki przyzwyczajeniu, a także z poczucia wdzięczności mógł stać się dla niej i dla Giorgia rodzajem syna, a później, gdy Linda podrośnie, kto wie... Dziesięć lat różnicy między mężem i żoną nie stanowi tak wiele. Wszak jej wielki człowiek był od niej blisko o dwadzieścia lat starszy. Poza tym Gian' Battista był pociągającym młodzieńcem, uwielbianym przez mężczyzn, kobiety i dzieci. Sprawiał to głęboki spokój jego osobowości, spokój, który jak pogodny brzask czynił jego krzepką postać jeszcze ponętniejszą i dodawał uroku śmiałym zamierzeniom. Stary Giorgio, jakkolwiek zupełnie nieświadomy nadziei i zamiarów małżonki, miał wiele uznania dla swego młodego rodaka. „Mężczyzna nie powinien być obłaskawiony" — mawiał do niej, cytując hiszpańskie przysłowie w obronie wspaniałego capataza. Ona zaś stawała się

zazdrosna o jego powodzenie. Wymykał jej się z rąk. Teresa była osobą praktyczną i Gian' Battista wydawał się jej marnotrawcą, szafującym bezmyślnie tymi darami, które czyniły go tak cennym dla otoczenia. W zamian otrzymywał za mało. A rozrzucał te dary oburącz zbyt wielu ludziom, według jej mniemania. Nie odkładał dla siebie ani grosza. Wymawiała mu jego ubóstwo, jego zuchwałe czyny, przygody, jego miłostki i sławę, ale w głębi serca nie poniechała go nigdy, jakby naprawdę był jej synem. Nawet teraz, w tak ciężkim stanie, w jakim się znajdowała, czując już zimny oddech i ciemność zbliżającego się końca, zapragnęła zobaczyć go jeszcze. Zdawałoby się, że jej drętwiejąca ręka chce przyciągnąć go z powrotem. Ale przeliczyła się z siłami. Nie mogła opanować myśli, które stawały się mroczne, podobnie jak jej wzrok. Słowa jej się plątały i jedynie trwoga oraz przemożne pragnienie życia opierały się jeszcze śmierci całą siłą. — Słyszałem te rzeczy niejednokrotnie — odezwał się capataz. — Jesteście, padrona, niesprawiedliwa, ale mnie to nie boli. W tej chwili nie wydaje mi się, abyście mieli wiele sił na rozmowę, ja zaś mam mało czasu na słuchanie. Podjąłem się wykonania roboty ogromnego znaczenia. Chora zdobyła się na wysiłek zapytania go, czy to prawda, że znalazł czas na sprowadzenie do niej doktora. Nostromo przytaknął skinieniem głowy. Była rada. Ulgą w jej cierpieniach stała się myśl, że ten człowiek raczył choć tyle zrobić dla ludzi, którzy rzeczywiście potrzebowali jego pomocy. Było to z jego strony dowodem przyjaźni. Głos jej nabrał znowu siły. — Ja bardziej niż doktora potrzebuję księdza — rzekła z patosem. Nie poruszyła głową, tylko jej źrenice przesunęły się w bok, śledząc capataza stojącego przy łóżku. — Czy nie sprowadziłbyś mi księdza? Pomyśl! Umierająca kobieta cię prosi! Nostromo przecząco potrząsnął głową z całą stanowczością. Nie uznawał księży w charakterze kapłanów. Doktor był osobą pożyteczną, ale ksiądz jako ksiądz był niczym, nie mógł ani pomóc, ani zaszkodzić. Nostromo nie odczuwał nawet takiej niechęci do księży jak stary Giorgio. Co uderzyło go teraz, to całkowita bezużyteczność tej wyprawy. — Padrona — rzekł — bywałaś w tym stanie nieraz i po paru dniach następowała poprawa. Poświęciłem wam ostatnie wolne chwile. Zwróćcie się do seńory Gould o przysłanie księdza. Bezbożność tej odmowy wzbudziła w nim samym niepokój. Padrona wierzyła w księży, spowiadała się przed nimi. Robiły to wszystkie kobiety. Nie mogło to mieć większego znaczenia. A jednak przez chwilę doznał ucisku serca na myśl, jak wielką wagę posiadałaby dla niej absolucja, jeśli w nią wierzyła choć trochę. Trudno. Wszak całkowitą było prawdą, że poświęcił jej już ostatnie chwile, jakimi rozporządzał. — Odmawiasz? — wyszlochała. — Ach, pozostałeś taki sam, bez wątpienia. — Zastanówcie się rozsądnie, padrona — rzekł. — Jestem potrzebny do ocalenia srebra z kopalni. Słyszycie? To skarb większy niż ten, którego pilnują podobno duchy i diabły w Azuera. Mówię prawdę. Zdecydowałem się na podjęcie wyprawy najszaleńszej ze wszystkich, jakich mi się w życiu zdarzyło dokonać. Gwałtowne oburzenie targnęło chorą. Ostatnia próba zawiodła. Stojąc nad nią, Nostromo nie widział jej twarzy, jej rysów zniekształconych paroksyzmem bólu i gniewu. Poczęła trząść się całym ciałem. Trzęsła się jej pochylona głowa, drżały szerokie ramiona. — Więc może Bóg zmiłuje się nade mną! A ty zastanów się, człowieku, czy będziesz miał z tego jaką korzyść poza wyrzutami sumienia, które dosięgną cię prędzej czy później. — Zaśmiała się cicho. — Wzbogać się chociaż raz, ty, niezastąpiony, podziwiany Gian' Battisto, dla którego spokój umierającej kobiety mniej znaczy niż pochwała ludzi. Nadali ci głupie imię, i nic więcej, w zamian za twoją duszę i ciało. Capataz nabrał powietrza i zaklął sam do siebie. — Zostawcie w spokoju moją duszę, padrona, a ja sam będę wiedział, jak ustrzec ciało. Co w tym złego, że ludzie mnie potrzebują? Czego mi zazdrościcie, czy obrabowałem z czego was albo dzieci? Rzucacie mi w twarz oskarżenia na ludzi, którzy wielekroć więcej zrobili dla starego Giorgia, niż im się śniło zrobić dla mnie.

Uderzył się w pierś otwartą dłonią; głos jego był przyciszony, choć mówił z wielką mocą. Kręcił raz po raz wąsy, błądząc trochę oczyma po pokoju. — Czy to moja wina, że jestem jedynym człowiekiem, który potrafi wykonywać ich zamysły? Jakież brednie gadacie, matko, ze złości? Czy wolelibyście mnie widzieć nieśmiałym i głupawym, sprzedającym kawony na targu albo wożącym łódką pasażerów wzdłuż portu, jak tkliwy neapolitańczyk, bez odwagi, bez znaczenia? Czy zależy wam na tym, by młody człowiek żył jak mnich? Nie zdaje mi się. Chcielibyście mnicha dla starszej córki? Niech tylko podrośnie. Więc czego się boicie? Gniewaliście się na mnie przez wszystkie te lata, cokolwiek robiłem; gniewaliście się od chwili, kiedyście w tajemnicy przed starym Giorgio rozmawiali ze mną o Lindzie. „Będziesz mężem jednej, a bratem dla drugiej" — tak mówiliście. Czemu nie? Lubię te małe, a mężczyzna musi się przecież kiedyś ożenić. Ale od tego czasu staraliście się umniejszyć mnie w oczach każdego. I po co? Czy wam się zdawało, że można mi nałożyć obrożę i łańcuch, tak jak tym psom, które stróżują na podwórzach kolejowych? Zważcie, tylko, padrona, jestem tym samym człowiekiem, który pewnego wieczora wylądował i zasiadł w tej waszej chałupie, krytej strzechą, w którejście mieszkali po tamtej stronie miasta. Opowiedziałem wam wtedy wszystko o sobie i nie byłem niesprawiedliwie osądzony. A cóż się stało od tej pory? Nie jestem już nic nie znaczącym młodzieńcem. Dobre imię, jak mówi Giorgio, jest skarbem, padrona. — Przewrócili ci w głowie swymi pochwałami — szeptała chora. — Płacili ci słowami. Twoje szaleństwo wpędzi cię w ubóstwo, w nędzę i głód. Nawet leperosi będą się z ciebie wyśmiewali, ty, wielki capatazie! Nostromo stał przez chwilę oniemiały. Nie spojrzała na niego. Niewesoły, lecz pewny siebie uśmiech przebiegł po jego wargach. Cofnął się i wyszedł. Jego znieważona postać znikła za drzwiami. Schodził tyłem ze schodów, ze zwykłym poczuciem, że ta kobieta znowu ubliżyła jego godności, tej dobrej sławie, którą sobie zdobył i którą pragnął zachować. Na dole w dużej kuchni paliła się świeca, otaczały ją cienie ścian i sufitu, a z kwadratowego otworu drzwi wchodowych nie wpadał już czerwony blask pochodni. Powóz z panią Gould i don Marcinem, poprzedzany przez jeźdźca dzierżącego tę pochodnię, odjechał już w stronę mola. Dr Monygham, który pozostał na miejscu, siedział na rogu twardego, drewnianego stołu obok lichtarza, z rękoma skrzyżowanymi na piersiach, przechylając na bok swą pokiereszowaną, wygoloną twarz. Wargi miał ściągnięte, a jego wypukłe oczy wpatrywały się kamiennym wzrokiem w czarną ziemię podłogi. W pobliżu okapu osłaniającego palenisko, na którym bulgotał jeszcze gwałtowniej garnek z wodą, stary Giorgio stał z nogą naprzód wysuniętą, z brodą ujętą w garść, jak człowiek zatrzymany w ruchu przez nagłą jakąś myśl. — Adios, viejo! — rzucił mu Nostromo, macając ręką kolbę rewolweru za pasem i obluzowując nóż w pochwie. Schwycił potem ze stołu niebieskie poncho z czerwoną podszewką i zarzucił je na głowę. — Adios, pilnujcie moich rzeczy w sypialni, a gdyby nie było ode mnie znaku życia, oddajcie kuferek Paquicie. Nie ma tam wiele cennych przedmiotów poza nowym meksykańskim serapo i kilku srebrnymi guzami na odświętnej kurtce. Co mi tam! Będą ładnie wyglądały na jej następnym kochanku, a ten może się nie obawiać, że ja się po śmierci będę włóczył po ziemi jak te gringosy, co straszą na Azuera. Doktor Monygham wykrzywił usta w gorzkim uśmiechu. A gdy stary Giorgio, skinąwszy ledwo dostrzegalnie głową, zaczął się wspinać na wąskie schody, doktor przemówił: — Jakże to, capataziel Myślałem, że nigdy i w niczym nie chybiacie. Spojrzawszy wzgardliwie na doktora Nostromo zatrzymał się w drzwiach i skręcił papierosa, po czym zapalił zapałkę i póty trzymał płonące drewienko nad głową, póki płomień o mało nie dotarł do jego palców. — Nie ma wiatru! — mruknął do siebie. — A czy wy, señor, znacie charakter mego przedsięwzięcia? Doktor Monygham niechętnie skinął głową. — To jest, panie doktorze, tak, jakbym klątwę wziął na barki. Człowiek obarczony skarbem będzie celem dla wszystkich noży na całej długości wybrzeża. Rozumie pan? Będę póty płynął z tym rzuconym na mnie urokiem, póki nie napotkam gdzieś parowego statku Kompanii, dążącego na

północ. Ach, wtedy rozejdzie się sława capataza cargadoresów z Sulaco, z jednego końca Ameryki na drugi! Doktor Monygham roześmiał się swym krótkim, gardłowym śmiechem. Nostromo zawrócił od drzwi. — Jeśli wasza wielmożność znajdzie drugiego człowieka, chętnego i zdatnego do takiej roboty, to się wycofam. Nie jestem jeszcze całkiem zniechęcony do życia, choć tak ubogi, że wszystko, co posiadam, mógłbym załadować na grzbiet mego konia. — Bo zbyt dużo przegrywacie w karty, capatazie, i nie umiecie powiedzieć „nie" ładnej twarzyczce — rzekł dr Monygham z podstępną prostotą. — Nie jest to droga do zdobycia fortuny. Ale nikt z ludzi, których ja znam, nie podejrzewa was o ubóstwo. Mam nadzieję, że zawarliście korzystny układ na wypadek szczęśliwego powrotu. — A jaki układ zawarłaby wasza wielmożność na moim miejscu? — spytał Nostromo, wydmuchując wargami dym przez otwarte drzwi. Doktor Monygham obrócił głowę w stronę schodów i przez chwilę nasłuchiwał, zanim odpowiedział parskając swym krótkim, raptownym śmiechem. — Prześwietny capatazie, za obarczenie się klątwą śmierci, jak to nazwaliście sami, należy się nie mniejsza nagroda niż całość skarbu. Nostromo znikł za drzwiami pochrząkując markotnie, niezadowolony z szyderczej odpowiedzi. Dr Monygham usłyszał tylko galop odjeżdżającego konia. Nostromo gnał wściekle wśród otaczających ciemności. W budynkach Kompanii O.S.N. w pobliżu bulwaru portowego świeciły światła, ale zanim tam dojechał, spotkał się z powracającym powozem Gouldów. Wyprzedzał go jeździec na koniu z pochodnią, w świetle której widać było kłusujące białe muły, zażywnego stangreta Igancia i Basilia na koźle z karabinem. Z ciemnego pudła powozu dał się słyszeć głos pani Gould: — Czekają tam na was, capatazie! Powracała zziębnięta i podniecona, trzymając jeszcze w ręku kieszonkowy notes Marcina Decoud. Powierzył jej ten zeszyt dla przesłania go siostrze. „Może to moje ostatnie słowa do niej" — powiedział ściskając rękę pani Gould. Capataz nie zwolnił biegu. Przy wjeździe na wybrzeże obskoczyło jego konia kilku niewyraźnych osobników z karabinami; inni otoczyli jego samego. Byli to cargadoresi z Kompanii, trzymający wartę z rozkazu kapitana Mitchella. Gdy wypowiedział parę słów, poznali jego głos i odskoczyli z usłużnym pomrukiem. Na drugim końcu mola, obok dźwigów portowych, w zwartej grupie ludzi, których cygara połyskiwały w ciemności, imię Nostroma zostało kilkakrotnie wymówione tonem ulgi. Większość Europejczyków zamieszkałych w Sulaco zgromadziła się tu skupiając się dokoła osoby Karola Goulda; rzekłbyś, iż srebro z kopalni stało się emblematem wspólnej sprawy, symbolem przeświadczenia, iż dobra materialne są dobrem najwyższego rzędu. Załadowali to srebro własnymi rękami na kuter. Nostromo poznał Karola Goulda, chudą i wysoką postać stojącą w milczeniu trochę na uboczu. Inna wysoka postać, naczelnego inżyniera, odezwała się głośno: — Jeśli już ma przepaść, to milion razy lepiej, by poszło na dno morza. Marcin Decoud zawołał z łodzi: — Au revoir, messieurs, do chwili gdy sobie uściśniemy dłonie w nowo narodzonej Republice Zachodniej. Stłumiony pomruk był jedyną odpowiedzią na te słowa, wymówione wyraźnym, dźwięcznym głosem; po czym wydało się Marcinowi, że wybrzeże odpływa od niego w noc: a to tylko Nostromo odpychał łódź od pala jednym ze swych ciężkich wioseł. Decoud nie poruszył się; miał wrażenie, że został wyrzucony w przestrzeń. Po jednym czy drugim pluśnięciu wioseł nie było już nic słychać prócz tupotu nóg Nostroma, stąpającego po kutrze. Wciągał wielki żagiel i Decoud wnet poczuł tchnienie wiatru na policzku. Wszystko dokoła znikło z wyjątkiem światła latarni, którą kapitan Mitchell zawiesił na słupie, na samym krańcu mola, by ułatwić Nostromowi wypłynięcie z portu. Nie widząc się nawzajem obaj mężczyźni milczeli, dopóki łódź, sunąc z kapryśnym

tchnieniem leciutkiego wiatru, nie przeniknęła się między dwoma ledwo widocznymi przylądkami, by wpłynąć w głębszą jeszcze ciemność zatoki. Przez jakiś czas latarnia na molo świeciła za nimi. Wiatr ustawał, to znów powiewał, ale był tak słaby, że wielki półpokładowy kuter sunął bezszelestnie, rzekłbyś zawieszony w powietrzu. — Jesteśmy już w zatoce — odezwał się spokojny głos Nostroma. Po chwili dodał: — Señor Mitchell przygasił światło. — Tak — rzekł Decoud — teraz nikt nas, nie znajdzie. Ciemność dokoła łodzi jeszcze się wzmogła. Morze w zatoce było równie czarne jak chmury nad głową. Nostromo potarł zapałkę, jedną i drugą, by spojrzeć na kompas, który zabrał ze sobą do łodzi, po czym zaczął sterować kierując się wyczuwalnym na policzku tchnieniem wiatru. Dla Marcina Decoud zgoła nowym doznaniem była tajemniczość tych wielkich, przedziwnie gładkich wód, których niepokój zdawał się być przytłoczony ciężarem nieprzeniknionej nocy. Zatoka Placido spała głębokim snem pod swym czarnym poncho. Głównym zadaniem do spełnienia było teraz odbicie się od wybrzeża na środek zatoki, zanim dzień zaświta. Tuż, blisko, powinny były znajdować się Izabele. — Patrząc przed siebie, na lewo, señor — rzekł nagle Nostromo. Gdy głos jego zamilkł, przeogromna ciemność, bez światła ni dźwięku, oddziałała na zmysły Marcina jak potężny narkotyk. Nie wiedział chwilami, czy śpi, czy czuwa. Nie widział nic, nie słyszał nic, jak człowiek, który zapadł w drzemkę. Nawet ręka podniesiona do twarzy nie istniała dla jego wzroku. Przeskok od atmosfery podniecenia, namiętności i niebezpieczeństw, od obrazów i dźwięków wybrzeża był tak całkowity, że przypominałby śmierć, gdyby nie działanie myśli, które jednak przeżyły. Doznając przedsmaku pokoju wiekuistego unosiły się one, żywe i lekkie jak nieziemskie, lecz wyraźne sny o rzeczach tej ziemi, takie sny, jakie mogą nawiedzać dusze wyrwane przez śmierć z mglistej atmosfery żalów i nadziei. Decoud otrząsnął się i wzdrygnął, jakby go przeszedł lekki dreszcz, chociaż prąd powietrza był ciepły. Doznał dziwnego wrażenia, że jego dusza powróciła do ciała z okalającej go ciemności, w której nie było lądu ni morza, nie było gór ani skał, ani nieba. Odezwał się teraz od strony steru głos Nostroma, tak całkowicie niewidocznego, jakby go także nie było. — Czy pan zasnął, don Marcinie? Caramba! Gdyby to było możliwe, myślałbym, że ja się też zdrzemnąłem. Roi mi się, że przez sen posłyszałem coś w rodzaju szlochania, jakby w pobliżu łodzi znajdował się cierpiący człowiek. Coś pomiędzy szlochem a westchnieniem. — Dziwne! — mruknął Decoud, rozciągnięty na stosie skrzynek ze srebrem, przykrytych nieprzemakalnym płótnem. — Czyż to możliwe, aby w pobliżu nas w zatoce znajdowała się jakaś inna łódź? Nie widzielibyśmy jej oczywiście. Nostromo roześmiał się trochę z tak niedorzecznego przypuszczenia. Poniechali myśli o innej łodzi. Samotność wyczuwało się tu jak rzecz niemal dotykalną. A gdy powiew ustał, czarność nocy zaciążyła na Marcinie niczym kamień. — To coś niepokonalnego — mruknął. — Czy my się w ogóle posuwamy, capatazie? — Wolniej niż pełzający żuk, gdy się zapłacze w trawę — odpowiedział Nostromo, a głos jego zamarł jak pod grubą zasłoną w gorącej, beznadziejnej ciemności. Były długie chwile, podczas których nie wydawał żadnego głosu i kiedy stawał się tak niewidzialny i niemy, jakby w tajemniczy sposób wyskoczył z łodzi. Wśród bezkształtnych ciemności Nostromo nie był nawet pewien, w jakim kierunku posuwa się kuter, odkąd powiew wiatru całkowicie zamarł. Szukał oczyma wysp. Nie było ich ani śladu, jakby zagłębiły się aż na dno zatoki. Położył się wreszcie u boku Marcina i szepnął mu do ucha, że jeśli z braku wiatru świt zaskoczy ich w pobliżu wybrzeża Sulaco, można będzie ukryć łódź pod urwiskiem znajdującym się na najda- lej wysuniętym, wysokim brzegu Wielkiej Izabeli, gdzie łodzi nikt nie wypatrzy. Marcina zdziwiło natężenie niepokoju towarzysza. W jego pojęciu usunięcie srebra było sprawą polityczną, a z wielu względów konieczną, skarb nie powinien był bowiem wpaść w ręce Montera. Ale ten oto człowiek patrzył na to z innego punktu widzenia. Caballerosi nie mieli snadź najmniejszego pojęcia, jakiego rodzaju zadanie włożyli mu na barki. Nostromo,

może pod wpływem posępności nocy, zdawał się podlegać jakiemuś nerwowemu urazowi. I to zdumiało Marcina. Capataz, obojętny na te niebezpieczeństwa, które jego towarzyszowi wydawały się oczywiste, pozwalał się ogarniać szyderczemu rozjątrzeniu uświadamiając sobie grozę tego depozytu, złożonego — jakby chodziło o rzecz naturalną — w jego ręce. Było to narażenie człowieka na większe niebezpieczeństwo — tu Nostromo zaśmiał się i zaklął — niż wysłanie go po ów skarb strzeżony przez diabły i duchy w rozpadlinach Azuery. — S eñor — mówił — musimy złapać statek parowy na morzu. Musimy w tym celu trzymać się pełnego morza, dopóki nie spożyjemy i nie wypijemy wszystkiego, co nam wsunięto pod pokład. A jeśli wskutek nieszczęśliwego zbiegu okoliczności rozminiemy się ze statkiem, musimy trzymać się jak najdalej od lądu, aż do upadłego, może do obłędu, może do śmierci, i płynąć dalej umarli, dopóki taki czy inny parowiec Kompanii nie natknie się na łódź z dwoma nieżywymi ludźmi, którzy ocalili skarb. To jedyny sposób, señor, ocalenia go, rozumie pan? Dla nas wylądowanie na wybrzeżu, choćby o sto mil dalej, równałoby się nadstawieniu nagiej piersi na ostrze noża. Przekazano mi ten skarb niczym śmiertelną chorobę. Jeśli nas ludzie odkryją, będę zabity, i pan także, skoro pan postanowił ze mną jechać, señor. Tu jest srebra dość na wzbogacenie całej prowincji, nie mówiąc już o jakimś nabrzeżnym pueblo, zamieszkanym przez złodziei i włóczęgów. Oni myśleliby, señor, że samo niebo złożyło te bogactwa w ich ręce, i poderżnęliby nam gardła bez wahania. Nie zawierzyłbym najpiękniejszym słowom najuczciwszego człowieka na całym wybrzeżu tej dzikiej zatoki. I niech się pan zastanowi: gdybyśmy nawet oddali skarb na pierwsze żądanie, nie ocaliłoby nam to życia. Czy pan to rozumie, czy mam wytłumaczyć dlaczego? — Nie, nie potrzebujecie tłumaczyć — odparł Decoud trochę niechętnie. — Widzę aż nadto dobrze, iż posiadanie takiego skarbu jest dla ludzi w naszym położeniu czymś podobnym do śmiertelnej choroby. Ale srebro musiało być usunięte z Sulaco, a wyście byli najodpowiedniejszym człowiekiem do wykonania tej roboty. — Tak jest, ale nie mogę uwierzyć — mówił Nostromo — żeby utrata tego srebra bardzo zubożyła don Carlosa Goulda. Jest bogactwa więcej we wnętrzu góry. Jeżdżąc do pewnej dziewczyny w Rincon po skończonej pracy w porcie słyszałem w ciche noce, jak się ono toczyło z pochylni. Już od lat te bogate skały sypią się z hukiem grzmotu, a górnicy mówią, że w samym sercu góry jest tego srebra tyle, że będzie czym grzmocić przez długie, długie łata. Mimo to onegdaj walczyliśmy z tłumem, by je obronić, a wieczorem wypchnięto mnie z nim w tę ciemność, bez podmuchu wiatru, który by pozwolił oddalić się od brzegu. Myślałby kto, że jest to ostatni zasób srebra na świecie, ostatnia możliwość dania chleba głodującym ludziom. Cha! cha! Dobrze! Uczynię z tego najwspanialszą, najrozpaczliwszą wyprawę w mym życiu, z wiatrem czy bez wiatru. Będzie o tym głośno nawet wtedy, gdy dzisiejsze małe dzieci dorosną, a dorośli postarzeją. Aha! Powiedziano mi, że srebro nie może dostać się do rąk ludzi Montera, co- kolwiek by się stało z Nostromem -capatazem. I nie będą go mieli, ja to mówię, gdyż zostało dla bezpieczeństwa uwiązane dokoła szyi Nostroma. — Rozumiem — mruknął Decoud. Zrozumiał istotnie, że jego towarzysz miał własny, szczególniejszy pogląd na to przedsięwzięcie. Nostromo przerwał swoje rozważania nad sposobem, w jaki się wykorzystuje ludzkie uzdolnienia bez głębszej znajomości ich natury. Zaproponował natomiast wyciągnięcie długich wioseł w celu skierowania łodzi na wyspy Izabele. Byłoby niedobrze, gdyby światło dzienne odsłoniło skarb, pływający zaledwie o milę od wjazdu do portu. Zazwyczaj im głębsza była ciemność, tym żywsze były podmuchy wiatru, które Nostromo obiecywał sobie wykorzystać, ale tej nocy zatoka spoczywała pod swym poncho z chmur bez jednego tchnienia, już nie uśpiona, lecz, rzekłbyś, zamarła. Delikatne ręce don Marcina cierpiały srodze obejmując grube trzony ogromnych wioseł. Brał się do tego mężnie, zaciskając zęby. On także stał się igraszką urojonej egzystencji; dziwna czynność posuwania kutra za pomocą wioseł zdawała się być naturalnym początkiem nowego stanu rzeczy, a także nabierała — w związku z miłością do Antonii — jakiegoś idealnego znaczenia. Pomimo największych wysiłków wioślarzy ciężko naładowana łódź ledwo się posuwała. Między

regularnymi uderzeniami wioseł o wodę słychać było pomruki Nostroma, który mówił do siebie: „Zbaczamy z drogi" — lub — „Żeby to móc dojrzeć te wyspy." Wskutek braku wprawy don Marcin wyczerpał się prędko. Jakaś niemoc ogarniała go co chwila, przebiegając przez mięśnie od końca zbolałych palców poprzez wszystkie włókna ciała, by zalać go w końcu falą gorąca. Od czterdziestu ośmiu godzin walczył, przemawiał, cierpiał fizycznie i umysłowo, wysilając ciało i mózg bez przerwy. Nie miał chwili wypoczynku, prawie się nie odżywiał, natężał bez wytchnienia myśli i uczucia. Nawet jego miłość do Antonii, miłość, z której czerpał siłę i natchnienie, osiągnęła najwyższy punkt tragicznego napięcia w pośpiesznej wymianie słów przy łożu don Joségo. A oto teraz, nagle, został wypchnięty, rzucony w tę ciemną zatokę, której posępność, cisza i martwy spokój dodawały jeszcze męczarni przymusowi fizycznego wysiłku. Na myśl, że łódź może pójść na dno, doznawał dreszczu rozkoszy. „Jestem na pograniczu delirium" — przemknęło mu przez głowę. Opanował drżenie wszystkich członków, drżenie odczuwane także w piersi i wewnątrz całego ciała, wyzutego już nawet z nerwowej odporności. — Czyby sobie nie wypocząć trochę, capataziei — zaproponował niedbałym tonem. — Mamy jeszcze wiele godzin nocy przed sobą. — Prawda. Stąd pozostaje już chyba tylko około mili drogi. Niech pan pozwoli wypocząć ramionom, señor, bo o to pewno chodzi. Innego wypoczynku pan nie zazna, ja to panu mówię, skoro pan z dobrej woli związał się z tym skarbem, którego utrata nikogo by nie zubożyła. Tak, señor. Nie będzie dla nas wypoczynku, dopóki nie wypatrzymy statku jadącego na północ albo dopóki jakiś inny okręt nie znajdzie nas martwych, rozciągniętych na srebrnych sztabach tego Anglika. Ale nie, por Dios! zanim mnie zmogą głód i pragnienie, odrąbię siekierką boczne ściany kutra aż do miejsca, gdzie się w wodę zagłębia. Klnę się na świętych i diabłów, że prędzej oddam morzu ten skarb niż obcym ludziom. Skoro zachciało się caballerosom wysłać mnie na taką wyprawę, niech się przekonają, że jestem takim właśnie człowiekiem, za jakiego mnie mieli. Decoud rozłożył się na skrzyniach ze srebrem i z trudem łapał oddech. Wszystkie najistotniejsze doznania i uczucia, jak tylko pamięcią sięgnął, wydawały mu się obłąkanym snem. Nawet namiętne przywiązanie do Antonii, do którego potrafił się wznieść z dna sceptycyzmu, straciło teraz wszelki pozór rzeczywistości. Uległ na chwilę zobojętnieniu, było to uczucie połączone z niezmiernym osłabieniem, ale bynajmniej nie przykre. — Jestem pewien, że nie zamierzali wam narzucić tak rozpaczliwego poglądu na tę sprawę — rzekł. — A czymże to miało być? Żartem? — warknął zjadliwie człowiek, który w księgach płatniczych Kompanii O. S. N. figurował jako „naczelny dozorca nabrzeża portowego". — To dla żartu zbudzono mnie ze snu po dwóch dniach walk ulicznych, by mi kazać postawić życie na złą kartę? Każdy wie, że nie jestem szczęśliwym graczem. — Tak, gdyż każdy wie, capatazie, o pańskim szczęściu do kobiet — uspokajał towarzysza Decoud leniwie przeciągając wyrazy. — S eñor — mówił dalej Nostromo — ja się nawet wcale o to nie spierałem. Z chwilą gdy mnie objaśniono, o co chodzi, zrozumiałem, co to za rozpaczliwa sprawa, i postanowiłem wziąć się za nią. Każda minuta była droga. Z początku musiałem czekać na pana, potem, gdy dotarliśmy do „Italia Una", stary Giorgio krzyknął na mnie, bym przyprowadził angielskiego doktora. Wreszcie ta umierająca kobieta żądała widzenia się ze mną. Ja się opierałem, jak pan wie, señor. Czułem na grzbiecie rosnący ciężar tego przeklętego srebra, a ponieważ ona wiedziała, że umiera, bałem się, że zechce mnie posłać po księdza. Ksiądz Corbelan, który nie zna strachu, byłby przyszedł bez wahania, ale on teraz daleko! — bezpieczny wśród zbójów Hernandeza. Pospólstwo, które rade by go rozerwać na sztuki, strasznie jest teraz na księży zawzięte. Żaden brzuchaty padre nie zgodziłby się w taką noc wysunąć głowy ze swej kryjówki dla poratowania chrzecijańskiej duszy, chyba pod moją osłoną. Ona wiedziała o tym dobrze. Udawałem, że nie wierzę w jej umieranie. S eñor! odmówiłem przyprowadzenia księdza do umierającej... Decoud poruszył się niespokojnie. — Odmówiliście! — wykrzyknął. A po chwili zmienionym tonem: — No, wiecie, to ładnie. — Pan nie wierzy w księży, don Marcinie, i ja także nie. Po cóż miałem tracić czas? Ale ona, ona w nich wierzy. I to mi stoi w gardle. Do tej pory może już umarła, a my się tu kołyszemy

na wodzie, bez wiatru. Niech diabli biorą przesądy! Umierając myślała, że pozbawiłem ją nieba, przypuszczam, że tak myślała. I to zaważy najciężej na moim życiu. Decoud zagłębił się w rozmyślaniach. Usiłował analizować wrażenia, jakich doznawał słuchając tego, co mówił Nostromo. Rozległ się znowu głos capataza. — No, a teraz, don Marcinie, bierzmy się do wioseł I próbujmy dobić do tych Izabel. Albo się to uda, albo łódź pójdzie na dno, jeśli nas dzień zaskoczy. Nie zapominajmy, że parowiec wiozący żołnierzy z Esmeraldy może lada chwila nadpłynąć. Będziemy się teraz kierowali prosto przed siebie. Znalazłem ogarek świecy, musimy zaryzykować i zaświecić choć tak nikłe światełko, by obrać kierunek przy pomocy kompasu. Nie ma nawet dość wiatru, by zdmuchnąć płomyk, niech jasne pioruny spadną na tę ślepą zatokę! Mały płomyczek palił się zupełnie prosto. Oświecał fragmenty mocnych żeber i pękatych ścian wewnętrznej, pustej części łodzi. Decoud widział stojącego tam z wiosłami Nostroma. Dostrzegał tylko dolną połowę jego postaci, czerwony pas, migocącą, białą głowicę rewolweru i drewnianą rękojeść długiego noża zwisającego z lewego boku. Decoud wysilał się, by podołać wiosłowaniu. Jakkolwiek świeca wskutek braku wiatru nie gasła, płomień jej chwiał się trochę przy powolnych ruchach ciężkiej łodzi. Łódź była tak wielka, że przy największym wysiłku wioślarzy nie mogła posuwać się szybciej niż milę na godzinę. To wystarczało jednakże, by móc dopłynąć do wysp Izabel przed nastaniem dnia. Żeglarze mieli jeszcze przed sobą pełnych sześć godzin ciemności, zaś przestrzeń pomiędzy portem a Wielką Izabelą nie przekraczała dwóch mil. Decoud przypisywał ten uciążliwy pośpiech niecierpliwości capataza. Od czasu do czasu przerywali wiosłowanie i nadstawiali ucha nasłuchując, czy nie zbliża się statek z Esmeraldy. Wśród całkowitej ciszy słyszałoby się z daleka odgłos parowca. O tym, by go dojrzeć, nie było mowy. Nie widzieli siebie nawzajem. Nie widzieli nawet żagla rozpiętego nad łodzią. Odpoczywali teraz często. — Caramba! — odezwał się nagle Nostromo w czasie jednej z przerw, pozwalających im wesprzeć się bezczynnie na ciężkich trzonach wioseł. — Co się stało, don Marcinie? Czy panu coś dolega? Decoud zapewnił go, że nic mu nie dolega. Nostromo milczał przez czas dłuższy, po czym poprosił szeptem Decouda, by się cofnął na tył łodzi. Dotykając wargami ucha Marcina, wyraził przekonanie, że ktoś obcy poza nimi znajduje się w łodzi. Dwukrotnie słyszał odgłos przytłumionego szlochania. — S eñor — szepnął ze zgrozą i zdumieniem — jestem pewien, że w naszej łodzi ktoś szlocha. Decoud nie słyszał nic. Wyraził niedowierzanie. Jednakże łatwo było stwierdzić prawdziwość tego przypuszczenia. — Zdumiewające — mruczał Nostromo. — Czyżby ktoś ukrył się pod pokładem, kiedy łódź leżała jeszcze na wybrzeżu? — Mówicie, że to brzmiało jak łkanie? — spytał De- coud zniżając także głos. — Ktokolwiek by to był, jeśli płacze, nie może być niebezpieczny. Przełażąc przez stos cennych skrzyń na środku łodzi, zsunęli się naprzód, pod maszt, i opuściwszy się pod półpokład, poczęli macać w ciemności. W miejscu, gdzie ściany łodzi najbardziej się zwężają, ręce ich natrafiły na ciało człowieka, tak nieruchome, że zdawało się martwe. Zbyt zaskoczeni, by odezwać się słowem, wyciągnęli go za jedno ramię i kołnierz od marynarki. Ciało było obwisłe, bez życia. Światło ogarka świecy padło na okrągłą twarz o haczykowatym nosie, o czarnych wąsach i niedużych faworytach. Człowiek był straszliwie brudny. Wygolona część policzków zaczynała zarastać lepką brodą. Grube wargi były cokolwiek rozchylone, ale oczy pozostawały zamknięte. Ku swemu ogromnemu zdziwieniu Decoud poznał señora Hirscha, handlarza skór z Esmeraldy. Nostromo poznał go także. Spoglądali na siebie ponad tym ciałem, leżącym pochyło, z bosymi nogami sterczącymi wyżej głowy, zbici z tropu tym absurdalnym pozorem snu, omdlenia, może śmierci?

ROZDZIAŁ ÓSMY

Wobec tak niebywałego odkrycia zapomnieli na chwilę o własnych troskach i wrażeniach. Natomiast uczucia leżącego señora Hirscha musiały sprowadzać się wyłącznie do okropnego strachu. Przez długi czas ociągał się z daniem jakiegokolwiek znaku życia, aż wreszcie pod wpływem wymyślań Marcina, a może bardziej jeszcze na skutek zniecierpliwionej uwagi Nostroma, że skoro nie żyje, należy wyrzucić go za burtę, nieboszczyk uniósł najpierw jedną powiekę, potem drugą. Okazało się, że nie znalazł żadnej sposobności opuszczenia Sulaco w bezpieczny sposób. Mieszkał u Anzaniego, właściciela uniwersalnego sklepu na Plaza Mayor. Gdy wybuchły rozruchy, umknął z domu swego gospodarza przed świtem w takim pośpiechu, że zapomniał o włożeniu butów. Wybiegł odruchowo w skarpetkach, z kapeluszem w ręku, do ogrodu sąsiadującego z domem. Strach obdarzył go zręcznością, która pozwoliła mu przeleźć przez kilka niskich murów, a potem błądził po zarośniętych ruinach franciszkańskiego klasztoru położonego przy jednej z bocznych uliczek. Wdarł się pomiędzy zbity gąszcz krzewów z całą niedbałością rozpaczy, czego dowodem była pokiereszowana skóra i podarte ubranie. Przeleżał tam ukryty przez cały dzień, a dotkliwe pragnienie wywołane strachem i upałem sprawiało, iż język przysychał mu do podniebienia. Trzykrotnie jakieś bandy przetrząsały klasztor, wykrzyku- jąc i złorzecząc, w poszukiwaniu księdza Corbelana. Natomiast pod wieczór, podczas gdy señor Hirsch wciąż jeszcze leżał twarzą do ziemi między krzewami, wydawało mu się, że zalegająca cisza przyprawi go o śmierć ze strachu. Sam nie wiedział, dlaczego później opuścił to miejsce, ale faktem jest, że wyczołgał się stamtąd szczęśliwie w jakieś bezludne zaułki. Błądził po ciemku w pobliżu kolei żelaznej, tak oszalały z lęku, że nie śmiał nawet zbliżyć się do ognisk rozpalonych tu i ówdzie przez pikiety włoskich robotników, strzegących toru. Jego półświadomym zamiarem było dotarcie na tereny kolejowe i schronienie się tam, ale psy rzuciły się, na niego z ujadaniem, ludzie poczęli się nawoływać, ktoś strzelił na chybił trafił. Hirsch uciekł sprzed bramy. Bezwiednie, przypadkiem po prostu, pobiegł w kierunku budynków biurowych Kompanii O.S.N., potykając się dwukrotnie o ciała ludzi zabitych w ciągu dnia. Ale dużo większym lękiem napełniały go istoty żywe. Płaszczył się, czołgał, pełzał lub podskakiwał, wiedziony jakimś zwierzęcym instynktem, który kazał mu unikać zbliżania się do świateł i głosów ludzkich. Jego myślą było: rzucić się do nóg kapitanowi Mitchellowi i błagać go o schronienie w biurach Kompanii. Gdy się tam doczołgał na czworakach, w budynku było zupełnie ciemno, lecz nagle jakiś wartownik krzyknął wyzywająco: „Quien vive?" Leżało tam dużo zwłok ludzkich, toteż señor Hirsch czym prędzej rozpłaszczył się obok jednego z tych wystygłych ciał. Usłyszał głos mówiący: „Łazi tu któryś z tych rannych łajdaków. Czy mam pójść i wykończyć go?" Drugi głos odpowiedział ostrzegawczo, że nie byłoby rzeczą bezpieczną puszczać się bez latarni na taką wędrówkę; może kręci się tam jeszcze jakiś Murzyn od liberałów, szukając sposobności rozprucia nożem brzucha uczciwemu człowiekowi. Hirsch nie czekał na dalszy ciąg rozmowy, ale wycofawszy się popełznął aż na sam koniec nabrzeżnego bulwaru i ukrył się między stosem pustych beczek. Po chwili ujrzał gromadkę ludzi z rozżarzonymi papierosami, którzy rozmawiali między sobą. Nie zastanawiając się ani chwili nad tym, czy należy spodziewać się po nich czegoś złego, bezzwłocznie przesunął się wzdłuż mola, a dostrzegłszy na jego końcu przymocowany kuter, wskoczył do środka. Żądza ukrycia się sprawiła, że wśliznął się prosto przed siebie pod półpokład i tam przeleżał, ledwo żywy, cierpiąc męczarnie pragnienia i głodu. W pewnej chwili o mało nie zemdlał ze strachu: posłyszał liczne kroki, a także głosy Europejczyków, którzy przybyli gromadą eskortując wagon srebra, popychany po szynach przez oddziałek cargadoresów.

Z rozmowy pojął od razu, co się święci, ale nie zdradził swej obecności z obawy, że nie pozwolą mu pozostać w łodzi. Jedynym jego pragnieniem w tej chwili, pragnieniem przemożnym i nieprzezwyciężonym, było wydostanie się z tego okropnego Sulaco. Teraz bardzo żałował swego postępku. Słuchając tego, co mówił Nostromo do Marcina Decoud, pragnąłby powrócić na wybrzeże. Nie chciał być wciągnięty w żadną rozpaczliwą historię, w żadne takie położenie, z którego nie ma ucieczki. Mimowolne jęki strwożonego zdradziły czujnym uszom capataza jego obecność. Usadowili go w siedzącej postawie, opartego o ścianę kutra, on zaś ciągnął dalej żałosne opowiadanie o swych przygodach, aż do chwili, gdy mu się głos załamał i głowa zwisła na piersi. „Wody" — wyszeptał z trudem. Decoud podsunął manierkę do jego ust. Odżył niezwykle szybko i znienacka gwałtownie stanął na nogi. Nostromo rozgniewanym głosem, w którym brzmiała groźba, kazał mu przesunąć się na dziób kutra. Hirsch należał do takich ludzi, na których strach działa jak smagnięcie batem, a miał widać straszne wyobrażenie o okrucieństwie capataza. Wykazał niebywałą zręczność niknąc niezwłocznie w ciemności. Nostromo i Decoud słyszeli, jak przekraczał płótno żagla, potem doszedł ich odgłos upadającego ciała i ciężkie westchnienie. Po chwili nastała taka cisza w przedniej części łodzi, jakby ten upadek głową naprzód zabił nieszczęsnego zbiega. Nostromo syknął groźnie: — Leż tam cicho! Nie waż się ruszyć ręką ani nogą. Jeśli usłyszę bodaj głośniejszy oddech, zejdę tam i wpakuję ci kulę w łeb! W każdej niebezpiecznej sytuacji obecność tchórza, choćby ten zachowywał się biernie, wprowadza pierwiastek zdrady. Nerwowa porywczość Nostroma przeszła w posępne zamyślenie. Decoud, ściszonym głosem, jakby przemawiał do siebie, zauważył, że w gruncie rzeczy ten dziwaczny wypadek nic nie zmienia. Nie rozumiał, co ten człowiek może uczynić złego. Najwyżej będzie przeszkodą jak niepotrzebny, martwy przedmiot, na przykład kloc drzewa. — Namyśliłbym się dwa razy, zanimbym wyrzucił kawał drzewa — odparł spokojnie Nostromo. — Może zawsze nadejść nieprzewidziana chwila, kiedy się przyda. Ale w naszym położeniu taki człowiek jak ten powinien być wyrzucony za burtę. Nawet gdyby był odważny jak lew, nie powinien się tu znajdować. My nie uciekamy dla ocalenia życia. Zresztą, señor, nie ma nic nagannego w chęci ocalenia życia przy pomocy pomysłowości i odwagi, ale słyszeliście, co on opowiadał, don Marcinie? Jego tu obecność to cud wywołany strachem. — Nostromo zamilkł na chwilę. — W tym kutrze nie ma miejsca na strach — dorzucił przez zęby, Decoud nie znalazł odpowiedzi. Położenie, w jakim się znajdowali, nie pozwalało na argumentację, na wy- suwanie skrupułów natury uczuciowej. Istniało tysiące sposobów, które mogły człowieka ogarniętego paniką uczynić niebezpiecznym. Daremne byłoby oczywiście przekonywanie Hirscha, wskazywanie mu właściwej linii postępowania. Historia jego ucieczki dowodziła tego wyraźnie. Decoud pomyślał, że byłoby tysiąckroć lepiej, gdyby ten nędznik sam umarł ze strachu. Wydawało się, że przyroda, stwarzając go takim, jakim był, przewidziała w swym okrucieństwie, jaką dawkę nieludzkiego udręczenia potrafi on znieść bez. ostatecznej utraty życia. Takiej męce strachu należało się jakieś współczucie. Decoud, jakkolwiek dzięki swej wyobraźni zdolny był do współczucia, postanowił nie przeszkadzać Nostromowi w żadnej decyzji. Nostromo jednak nie robił nic. Los señora Hirscha pozostał w zawieszeniu, zdany na łaskę ciemności tudzież wypadków, których nie można było przewidzieć. W pewnej chwili capataz nagłym ruchem wyciągnął rękę i zgasił świecę. Marcinowi wydało się, że jego towarzysz tym jednym dotknięciem unicestwił cały świat realnych spraw, miłości, rewolucji, cały ten świat, w którym on, Decoud, z upodobaniem i wyższością śmiało analizował wszystkie motywy, a także namiętności ludzkie, nie pomijając własnych. Westchnął. Nowość sytuacji, w jakiej się znalazł, działała nań przygnębiająco. Zadufany w sobie, jeśli chodzi o intelekt, cierpiał, widząc się pozbawionym jedynej broni, której dotąd z powodzeniem używał. Żadna inteligencja nie mogła przebić mroku Golfo Placido. Decoud był pewien jednej tylko rzeczy, a mianowicie niesłychanej pychy i próżności swego towarzysza. Próżność ta była bezpośrednia, nieskomplikowana, naiwna i skuteczna. Decoud, który go do swych celów używał, starał się poznać tego człowieka do głębi. Odkrył, iż pod różnorodnymi objawami

jednolitego charakteru Nostroma działa ten jeden motyw. To czyniło go tak zadziwiająco prostym w zazdrośnie strzeżonym, wysokim mniemaniu o sobie. Teraz tworzyły się powikłania. I widać było, że ten człowiek burzy się przeciwko narzuconemu sobie zadaniu, które zawiera tyle możliwości niepowodzeń. „Ciekaw jestem — myślał Decoud — jakby on teraz postąpił, gdyby mnie nie było." Usłyszał znowu pomruk Nostroma: — Nie! w tym kutrze nie ma miejsca na strach. Tu nawet odwaga zdaje się nie wystarczać. Ja mam dobre oko i pewną rękę: nikt nie może powiedzieć, że mnie widział słabym lub wahającym się w decyzji, ale por Dios, don Marcinie, wypchnięto mnie w tę czarną czeluść, gdzie ani dobre oko, ani pewna ręka, ani bystra ocena nie pomogą... — Wyrzucił z siebie jednym tchem potok przekleństw włoskich i hiszpańskich. — Nic, jeno rozpacz może człowiekiem kierować w takim położeniu. Ostatnie jego słowa stanowiły dziwny kontrast ze spokojem otoczenia, z ciszą, niemal namacalną, zatoki. Raptem drobny deszcz zaszeleścił dokoła łodzi. Decoud zdjął kapelusz, poddając głowę działaniu wilgoci, co sprawiło mu wielką ulgę. Po chwili uczuł prąd powietrza na policzkach. Łódź poruszyła się, ale deszcz jakby ją wyprzedził. Marcin nie czuł już jego kropel na głowie i rękach, a lekki szum zamarł w przestrzeni. Nostromo wydał pomruk zadowolenia i, uchwyciwszy za ster, zaświergotał cichutko, jak to czynią marynarze, chcąc dodać wiatrowi bodźca. Od trzech dni Decoud ani razu nie był tak daleki od uczucia, które capataz nazwałby desperacją. — Zdaje mi się, że słyszę znowu szelest deszczu "na wodzie — zauważył tonem spokojnego zadowolenia. — Mam nadzieję, że i nas dosięgnie. Nostromo przestał od razu kląskać. — Słyszy pan szelest deszczu? — rzekł niedowierzająco. Nastąpiło jakby lekkie rozrzedzenie ciemności. Decoud dostrzegał teraz zarys postaci swego towarzysza, a nawet żagiel wyłonił się z ciemności na kształt kwadratu zagęszczonego śniegu. Odgłos dosłyszany przez Marcina zbliżał się teraz szybko po wodzie. Nostromo poznał w nim syk i szelest rozpryskującej się na wszystkie strony wody, odgłos, jaki wydaje parowiec sunący po gładkiej powierzchni morza w ciche noce. Nie mogło to być nic innego jak zdobyczny transportowiec, przewożący wojsko z Esmeraldy. Okręt nie miał świateł. Odgłos jego buchającej pary wzmagał się z każdą minutą, chwilami milkł zupełnie, to znów się nagle rozlegał i wyraźnie zbliżał, jakby ten niewidoczny statek, którego położenia nie można było dobrze odgadnąć, kierował się wprost na kuter. Ten ostatni płynął tymczasem powoli i bezszelestnie, poruszany tak nikłym powiewem, że Decoud, by się o tym przekonać, musiał przechyliwszy się przez burtę zanurzyć rękę i wyczuć prąd wody pomiędzy palcami. Ospały jego nastrój ustąpił zupełnie. Cieszyła go świadomość, że łódź się porusza. Po wielkiej ciszy sapanie parowca wydawała się niezwykle donośne i podniecające. Niemożność zobaczenia go miała w sobie coś niesamowitego. I nagle cisza. Okręt stanął, ale tak blisko, że nasi żeglarze uczuli nad głowami dudniącą wibrację wypuszczanej pary. — Chcą się zorientować, gdzie się znajdują — szepnął Decoud. I przechyliwszy się znowu, zanurzył palce w wodzie. — Posuwamy się dość szybko — objaśnił Nostroma. — Zdaje się, że przepływamy w poprzek dzioba okrętu — rzekł Nostromo z ostrożnym namysłem. — Istna ciuciubabka ze śmiercią. Nie miałoby sensu posuwać się dalej. Nie powinni nas dostrzec ani usłyszeć. Jego szept był zachrypnięty z podniecenia. W niewidocznej twarzy połyskiwały tylko białka oczu. Wpił się palcami w ramię Marcina. — To jedyna sposobność ocalenia skarbu przed tym okrętem pełnym żołnierzy. Każdy inny zapaliłby światła. Ale, uważa pan, nie ma ani ogieńka, który by nam wskazał, gdzie się parowiec znajduje. Decoud znieruchomiał jak paralityk, tylko myśli wirowały mu w głowie. W przeciągu sekundy przypomniał sobie rozpaczliwe spojrzenie Antonii, gdy zostawiał ją przy łożu ojca w ponurym domostwie Avellanosów, domostwie o zamkniętych okiennicach i szeroko otwartych drzwiach, z którego uciekła cała służba z wyjątkiem starego Murzyna strzegącego bramy. Przypominał sobie ostatnią wizytę w Casa Gould, wysuwane argumenty i dźwięk własnego głosu,

nieprzeniknioną postawę Karola i twarz pani Gould, tak zbielałą ze zmęczenia i trwogi, że nawet jej oczy, zda się, zmieniły barwę, stając się przez kontrast prawie czarne. Całe ustępy proklamacji, którą Barrios miał na jego zlecenie ogłosić z głównej kwatery w Caycie zaraz po przybyciu na miejsce, przemykały mu teraz przez głowę, a także sam zalążek nowego państwa w postaci drugiej proklamacji, obwieszczającej separację republik. Przed samym odjazdem Decoud odczytał ją pośpiesznie don Josému, który leżał wyciągnięty na łóżku pod czujnym okiem córki. Bóg jeden wie, czy stary mąż stanu cokolwiek z tego zrozumiał, nie mógł już bowiem mówić, ale było pewne, że uniósł ramię spod kołdry i ręką wykonał taki ruch, jakby chciał nakreślić w powietrzu znak krzyża, gest przyzwolenia i błogosławieństwa. Decoud miał tę odezwę przy sobie w kieszeni, pisaną ołówkiem na kilku luźnych kartkach z wydrukowanym grubymi czcionkami nagłówkiem: „Administracja kopalni srebra w San Tomé. Sulaco. Republika Costaguana". Pisał w szalonym podnieceniu, chwytając jeden arkusik po drugim ze stołu Karola Goulda. Pani Gould zajrzała mu wtedy kilkakrotnie przez ramię, ale gdy odezwa była ukończona, señor administrador, stojąc na swych rozkraczonych nogach, nie spojrzał nawet na nią. Odrzucił ją stanowczym ruchem. Musiało to być oznaką wzgardy, a nie ostrożności, skoro nie uczynił przy tym żadnej wzmianki o niewłaściwości użycia papieru administracji kopalni na tak kompromitujący dokument. Okazał przez to swe lekceważenie, prawdziwie angielskie lekceważenie, dla zwykłej roztropności, dla Anglika bowiem wszystko, co wychodzi poza zakres jego myśli i uczuć, niewarte jest poważnego zastanowienia. W ciągu tych paru sekund Decoud zdążył wściekle rozgniewać się na Karola Goulda, a nawet odczuć urazę do pani Gould, której przecie powierzył — wprawdzie bez słów — bezpieczeństwo Antonii. Lepiej tysiąc razy zginąć niż zawdzięczać takim ludziom ocalenie — wykrzykiwał w duchu. Wzmagający się ucisk palców Nostroma na jego ramieniu przywołał Marcina do przytomności. — Ciemność jest naszym sprzymierzeńcem — mruknął capataz do jego ucha. — Spuszczę teraz żagiel i powierzymy nasz los tej czarnej zatoce. Żadne oko nie wypatrzy nas leżących cicho z gołym masztem. Zrobię to zaraz, zanim parowiec jeszcze bardziej się przybliży. Lekkie skrzypnięcie bloku mogłoby nas zdradzić i dostalibyśmy się w ręce tych złodziei wraz ze skarbem z San Tomé. Ruszał się zwinnie jak kot. Decoud nie słyszał żadnego szmeru i dopiero gdy znikł mu sprzed oczu ciemny kwadrat, domyślił się, że reja masztowa została spuszczona z taką ostrożnością, jakby była ze szkła. Po chwili usłyszał obok siebie spokojny oddech Nostroma. — Niech się pan lepiej nie rusza z miejsca, don Mar- cinie — doradzał poważnie capataz. — Mógłby się pan o coś potknąć i narobić hałasu. Leżą tu porozrzucane wiosła i drągi. Por Dios, jeśli panu życie miłe, niech się pan nie rusza, don Marcinie. — Mówił to ostrym, lecz przyjaznym szeptem. — Jestem tak zrozpaczony, że gdybym nie wiedział, że wasza wielmożność jest odważnym człowiekiem, który potrafi nie mrugnąć nawet okiem, cokolwiek by się stało, wpakowałbym panu nóż w serce. Śmiertelna cisza otaczała łódź. Trudno było uwierzyć, że w pobliżu znajduje się parowiec naładowany ludźmi i że tam, z pokładu, setki oczu wpatrują się w ciemność, by dojrzeć chociaż cień lądu. Para przestała się wydobywać, a okręt zatrzymał się widać zbyt daleko, by jakikolwiek inny odgłos mógł dotrzeć do uszu żeglarzy. — Możliwe — odezwał się szeptem Decoud. — Jednakże możecie być spokojni. Poza chęcią uniknięcia noża są inne motywy, które podtrzymują we mnie odwagę. Nie zawiodę was. Ale czyście zapomnieli... — Mówiłem do pana otwarcie jako do człowieka równie zrozpaczonego jak ja sam — tłumaczył capataz. — Srebro musi być ocalone przed monterystami. Powiedziałem kapitanowi Mitchellowi trzy razy, że wolę jechać sam. Powtórzyłem to także don Carlosowi Gouldowi. Działo się to w Casa Gould. Posłali po mnie. Panie były obecne, a gdy starałem się wytłumaczyć, dlaczego nie życzę sobie, aby pan jechał ze mną, obiecywały mi obydwie bardzo duże nagrody za pańskie ocalenie. Dziwny sposób przemawiania do człowieka, którego się wysyła na prawie pewną śmierć. Ci wielcy państwo nie mają nawet tyle zdrowego rozumu, żeby pojąć, co komuś narzucają. Powiedziałem im, że nie mogę dla pana nic zrobić.. Że byłby pan bezpieczniejszy wśród zbójów

Hernandeza. Można było wymknąć się konno z miasta, narażając się najwyżej na to, że ktoś zza węgła strzeli w ciemności. Ale oni zachowywali się jak głusi. Musiałem obiecać, że będę na pana czekał w bramie portowej — i czekałem. A ponieważ pan jest dzielnym człowiekiem, więc może się pan czuć bezpieczny na równi ze srebrem. Ani więcej, ani mniej. W tej samej chwili, jakby na potwierdzenie słów Nostroma, niewidoczny parowiec ruszył naprzód, rozwijając półszybkość, co można było wywnioskować z powolnych uderzeń śruby okrętowej. Ten odgłos wskazywał na zmianę miejsca, ale się nie przybliżał. Zdawał się nawet lekko oddalać od kadłuba łodzi, po czym znowu ucichł. — Starają się wypatrzyć Izabele — mruknął Nostromo — żeby się potem w prostej linii skierować na port i owładnąć Urzędem Celnym wraz ze skarbem. Czy pan widział kiedy Sotilla, komendanta z Esmeraldy? Piękny mężczyzna, o łagodnym głosie. Na początku mego pobytu w Sulaco widywałem go na Calle, rozmawiającego z panienkami w oknach; szczerzył do nich swoje białe zęby przez cały czas. Ale jeden z moich cargadoresów, który poprzednio służył w wojsku, mówił mi, że Sotillo na dalekim Campo, dokąd go wysłano dla dokonania poboru żołnierzy z estancji, kazał pewnego człowieka obłupić żywcem ze skóry. Z pewnością nie przyszło mu nigdy na myśl, że Kompania posiada człowieka, który potrafi pokrzyżować jego plany. Wielomówność capataza poczęła drażnić Marcina jako odcień słabości. A jednak gadatliwa stanowczość może być równie naturalnym objawem jak ponure milczenie. — Jak dotąd, plany Sotilla nie są jeszcze pokrzyżowane — zauważył Decoud. — Czyście zapomnieli o tej pokrace pod pokładem? Nostromo nie zapomniał o señorze Hirschu. Robił sobie gorzkie wyrzuty, że nie przetrząsnął dokładnie ło- dzi przed opuszczeniem wybrzeża. Wymawiał sobie także, iż nie zadźgał Hirscha i nie wyrzucił za burtę w chwili odkrycia jego obecności, bez spojrzenia mu nawet w twarz. To byłoby zgodne z charakterem tej szaleńczej wyprawy. Cokolwiek jednak miało nastąpić, Sotillo już stawkę swą przegrał. Nawet gdyby ten nieszczęśnik, leżący teraz cicho jak trusia, zrobił coś, co by zdradziło obecność łodzi, Sotillo (o ile to on rzeczywiście dowodził załogą) byłby i tak pozbawiony swego łupu. — Mam w ręku siekierkę — szeptał zawzięcie Nostromo — która trzema uderzeniami potrafi odrąbać bok kutra aż po linię wody. Poza tym każdy kuter ma w tyle zatyczkę i wiem dokładnie, w którym miejscu, bo ją czuję pod podeszwą buta. W tych nerwowych szeptach Decoud rozpoznał rzetelną determinację i uświadomił sobie mściwe podniecenie świetnego capataza. — Zanim parowiec, zwabiony jednym okrzykiem, no! dwoma! (więcej by ich nie było) — zapewnił capataz zgrzytając zębami — zanimby zdążył wyśledzić łódź, pozostawałoby dość czasu, by zatopić skarb uwiązany u mojej szyi. Te ostatnie słowa syknął w samo ucho Marcina. Decoud nie powiedział nic. Był całkowicie przekonany. Zwykły spokój, który charakteryzował jego towarzysza, opuścił go zupełnie. Spokój nie licowałby z obecnym położeniem, takim, jak się ono przedstawiało Nostromowi. Coś głębszego, zgoła nieprzewidzianego wyszło teraz na powierzchnię. Decoud, poruszając się jak najostrożniej, ściągnął z siebie kurtkę, a potem obuwie. Jego honor nie wymagał utopienia się razem ze skarbem. Postanowił dotrzeć do Barriosa, do Cayty, o czym Nostromo wiedział bardzo dobrze, i zamierzał także, na swój sposób, włożyć w to przedsięwzięcie cały zasób rozpaczliwej energii, na jaką go było stać. Nostromo mruknął: — Prawda, prawda! Pan jest politykiem, señor. Musi pan połączyć się z armią, wzniecić nową rewolucję. — Napomknął przy tym, że przy każdym kutrze znajduje się łódka, mogąca pomieścić dwóch ludzi, o ile nie więcej. Ich łódka uczepiona była z tylu kutra. O tym Decoud nie wiedział. Oczywiście w takiej ciemności nie mógł jej zobaczyć i dopiero gdy Nostromo położył jego rękę na linie, przywiązanej do pachołka na rufie, doznał uczucia ulgi. Perspektywa znalezienia się w wodzie i płynięcia w niewiadomym kierunku, wśród nocy, prawdopodobnie w kółko, aż do zupełnego wyczerpania i pójścia na dno — była odrażająca. Nieużyteczna, okrutna błahość takiej śmierci upokarzała przybraną przez Marcina pozę niedbałego pesymizmu. W porównaniu z tym możliwość znalezienia się w łódce, nawet z narażeniem się na

głód i pragnienie, na schwytanie, kaźń i wyrok śmierci, przedstawiała mu się jako coś pociągającego, jako sposobność warta wykorzystania, chociażby to wzbudzało w nim lekką wzgardę dla samego siebie. Odrzucił jednak propozycję Nostroma, który radził mu przesiąść się od razu do małej łódki. — Coś może nagle nas zaskoczyć, señor — mówił capataz, przyrzekając święcie, że odczepi linę dopiero wtedy, gdy to okaże się konieczne. Decoud zapewnił go, że nie zamierza się przesiadać do ostatniej chwili i że Nostromo musi przesiąść się z nim razem. Ciemność zatoki przestała mu się już wydawać końcem wszystkiego. Stanowiła cząstkę żywego świata, skoro się poprzez nią czuło obecność klęski i śmierci niemal na odległość wyciągniętej ręki. A je- dnocześnie osłaniała ich przecie. Decoud stwierdzał z zachwytem, że jest nieprzenikniona. — Jak mur, jak mur — mruczał do siebie. Jedyną rzeczą, która podkopywała jego otuchą, była myśl o señorze Hirschu. To, że go natychmiast nie związali i nie zakneblowali mu ust, wydawało się teraz Marcinowi szczytem nieprzezorności. Póki to nędzne stworzenie mogło każdej chwili narobić wrzasku, obecność jego stanowiła stałe niebezpieczeństwo. Ohydny strach uczynił go na razie niemym, ale mógł równie dobrze znaleźć ujście w krzykach. Ten obłędny strach, który Decoud i Nostromo ujrzeli w dzikich, tępych spojrzeniach, rzucanych przez niego wkoło, i w nieustannym drżeniu jego ust, obronił go przed konsekwencjami okrutnej konieczności, którą narzucało rozpaczliwe położenie. Odpowiednia chwila do zamknięcia mu ust na zawsze już przeszła. Jak to stwierdził Nostromo w odpowiedzi na żale wypowiadane przez Marcina, było już za późno! Nie można by tego dokonać bez wzniecenia hałasu, szczególnie nie wiedząc dokładnie, w którym miejscu ten przybłęda leży. Gdziekolwiek by się wczołgał i trząsł, zbliżenie się do niego było zbyt wielkim ryzykiem. Zacząłby prawdopodobnie głośno błagać o litość. Skoro leżał cicho, bezpieczniej było zostawić go w spokoju. Konieczność polegania na jego milczeniu naruszała jednak z każdą chwilą silniej równowagę wewnętrzną Marcina. — Ach, czemuż, catapazie, przepuściliście odpowiedni moment? — mruknął. — Co? Moment uciszenia go na zawsze? Chciałem przedtem usłyszeć, w jaki sposób on się tu znalazł. To było wszak zbyt dziwne. Kto by uwierzył, że przez czysty przypadek! A potem, señor, gdy zobaczyłem, że pan go poi wodą, nie mogłem tego już zrobić. Pan przyłożył manierkę do jego ust, jak by był pańskim bratem. Señor, nad taką rzeczą nie można się długo zastanawiać. Jakkolwiek odebranie mu życia nie byłoby okrucieństwem. Ono jest jednym strachem. Ocaliło go pańskie współczucie, don Marcinie, a teraz za późno. Nie można nic zrobić bez hałasu. Załoga parowca zachowywała całkowite milczenie i cisza była tak głęboka, że Marcinowi się zdawało, iż każdy najlżejszy szmer musi docierać na koniec świata i być dosłyszany. „Co by się stało, gdyby Hirsch zakaszlał albo kichnął? Czuć się na łasce i niełasce tak idiotycznego zdarzenia było rzeczą zbyt oburzającą, by mogła pobudzać do ironii." Nostromo także zaczynał zdradzać niepokój. „Czy to możliwe — zastanawiał się — żeby parowiec, uważając, że noc jest zbyt ciemna, postanowił stać w miejscu do rana?" I doszedł do wniosku, że to właśnie przedstawia prawdziwe niebezpieczeństwo. Obawiał się, iż ciemność, która była jego osłoną, może stać się jego zgubą. Zgodnie z przypuszczeniem Nostroma komendantem transportu był Sotillo. Wypadki ostatnich czterdziestu ośmiu godzin w Sulaco nie doszły jeszcze do jego wiadomości, nie wiedział również, że telegrafista z Esmeraldy zdążył uprzedzić swego kolegę w Sulaco. Motywem, który skłonił Sotilla, podobnie jak większość oficerów z prowincjonalnych garnizonów, do popierania stronnictwa Ribiery, było przekonanie, że ono ma za sobą potęgę koncesji Goulda z jej olbrzymimi bogactwami. Sotillo bywał gościem w Casa Gould, gdzie wobec Don Joségo Avellanosa popisywał się swymi prawomyślnymi przekonaniami jako blanco i żądzą reform, rzucając przy tym uczciwe, pełne szczerości spojrzenia w stronę pani Gould i Antonii. Wiadomo było, że pochodzi z dobrej rodziny, prześladowanej i zubożałej w okresie tyrańskich rządów Guzmana Bento. Wygłaszane przez niego opinie wydawały się właściwe i całkowicie na- turalne u człowieka tego pochodzenia i środowiska. Nie było to zresztą fałszem z jego strony; wygłaszanie wzniosłych frazesów

przychodziło mu zgoła łatwo, gdyż wszystkie jego władze umysłowe, koncentrowały się na jednej myśli, która wydawała się realną i praktyczną, sądził mianowicie, że przyszły mąż Antonii Avellanos stanie się, siłą rzeczy, zażyłym przyjacielem koncesji Gouldów. Kiedyś napomknął o tym nawet Anzaniemu, usiłując po raz szósty czy siódmy wyłudzić od niego niewielką pożyczkę. Rozmowa toczyła się w ponurym, wilgotnym mieszkaniu o potężnych żelaznych kratach, mieszczącym się za uniwersalnym sklepem pod Arkadami. Sotillo napomknął kupcowi, że łączą go doskonałe stosunki z emancypowaną señoritą, z którą Angielka żyje w siostrzanej przyjaźni. Podparłszy się pod boki i wysunąwszy naprzód jedną nogę, patrzył z góry na Anzaniego i zdawał się mówić: „Patrz, nędzny sklepikarzu! Czy mężczyzna mego pokroju może spotkać się z oporem jakiejkolwiek kobiety, a cóż dopiero emancypowanej dziewczyny, zachowującej się w sposób tak skandalicznie niezależny?" Jego sposób bycia w Casa Gould był oczywiście zupełnie odmienny, pozbawiony wszelkiej zadzierzystości, a nawet nieco zabarwiony smutkiem. Podobnie jak większość swych rodaków, upajał się dźwiękiem pięknych słów, szczególnie gdy sam je wypowiadał. Nie miał żadnych przekonań ani sądu o czymkolwiek poza wiarą w potęgę swych osobistych zalet. Wiara ta była tak niewzruszona, że nawet przybycie Marcina do Sulaco ani jego zażyłość z Gouldami i Avellanosami nie zaniepokoiła Sotilla. Przeciwnie, usiłował zaprzyjaźnić się z tym bogatym Costaguańczykiem z Europy, w nadziei że zaciągnie u niego z czasem grubszą pożyczkę. Jedynym bodźcem życiowym Sotilla była chęć zdobycia pieniędzy na zaspokojenie kosztownych zachcianek, którym ulegał beztrosko, nie znając panowania nad sobą. W swoim mniemaniu był mistrzem intryg, w rzeczywistości zaś jego zepsucie było czymś tak prostym jak instynkt zwierzęcia. W samotności miewał czasem drapieżne porywy, stawał się też bezwzględny w takich okazjach jak rozmowa sam na sam z Anzanim, kiedy usiłował naciągnąć go na pożyczkę. Potrafił później wkręcić się na stanowisko dowódcy garnizonu w Esmeraldzie. Ten niewielki port miał swoje znaczenie jako stacja telegraficzna rozporządzająca podwodnym kablem, który to kabel łączył Zachodnią Prowincję ze światem zewnętrznym, a także dzięki swemu rozgałęzieniu zapewniał połączenie z Sulaco. Kandydaturę Sotilla zaproponował don José Avellanos, Barrios zaś odpowiedział ze śmiechem, jak zwykle rubasznym i kpiącym: — A niech tam! Do pilnowania kabla będzie w sam raz, a paniom z Esmeraldy też się coś należy! — Barrios, niewątpliwie dzielny człowiek, nie miał wysokiego wyobrażenia o Sotillu. Stacja telegraficzna w Esmeraldzie zapewniała jedyny sposób porozumiewania się kopalni San Tomé z wielkim finansistą, którego milcząca aprobata stanowiła siłę stronnictwa Ribiery. A ono miało swoich przeciwników nawet tam. Sotillo sprawował surowe rządy w Esmeraldzie, dopóki niepomyślny bieg wydarzeń na dalekiej arenie wojny domowej nie nasunął mu refleksji, że kopalnia San Tomé stanie się w końcu łupem zwycięzcy. Ale ostrożność trzeba było zachować. Sotillo zajął niejasną, tajemniczą postawę wobec władz municypalnych, wiernych rządowi Ribiery. Gdy w jakiś czas potem przesączyła się wieść, że komendant późną nocą wzywa swych oficerów na odprawę, panowie z zarządu miasta poczęli zaniedbywać swoje publiczne obowiązki i zamykali się w swoich mieszkaniach. Aż pewnego dnia, nie- spodziewanie, wszystkie listy z Sulaco, przesłane drogą lądową, zostały przeniesione przez oddziałek żołnierzy z poczty do comandancji, jawnie, bez zachowania pozorów, bez usprawiedliwienia. Sotillo otrzymał z Cayty wiadomość o ostatecznej klęsce Ribiery. Było to pierwszą widoczną oznaką zmiany jego przekonań. Wkrótce potem zaobserwowano, iż powszechnie znani demokraci, którzy dotąd żyli w ustawicznej trwodze przed aresztem, skuciem w kajdany, a nawet chłostą, wchodzili i wychodzili teraz swobodnie przez wielką bramę comandancji, koło której konie ordynansów drzemały pod ciężkimi siodłami, ludzie zaś w potarganych mundurach i spiczastych, słomianych kapeluszach siedzieli bezczynnie na ławie, wystawiając nagie stopy poza linię cienia. Na podeście schodów szyldwach, w płaszczu z czerwonej bai, z dziurami na łokciach, spoglądał wyniośle na zwykłych ludzi, którzy przechodząc odkrywali przed nim głowy. Zamysły Sotilla nie wykraczały poza troskę o własne bezpieczeństwo tudzież nadzieję

ograbienia miasta, nad którym miał pieczę. Obawiał się jednak, że tak późne przejście na stronę zwycięzców nie zapewni mu ich dostatecznej wdzięczności. Trochę za długo wierzył w potęgę kopalni San Tonie. Przejęta przez niego korespondencja potwierdziła poprzednie wiadomości o dużym zapasie sztab srebra, złożonych w komorze celnej w Sulaco. Zagarnięcie tego skarbu byłoby już wyraźnym poparciem monterystów, rodzajem przysługi, która musiałaby być wynagrodzona. Obejmując srebro w posiadanie mógł stawiać warunki z korzyścią dla siebie i swoich żołnierzy. Nie wiedział o rozruchach ani o ucieczce prezydenta do Sulaco, ani o pościgu prowadzonym przez brata Montera, guerillera. Wydawało się, iż cała gra spoczywa w jego rękach. Pierwszym czynem, jakiego dokonał, było zawładnięcie urzędem telegraficznym tudzież parowcem rządowym, stojącym w wąskim przesmyku zwanym portem Esmeraldy. Tego ostatniego czynu dokonała bez trudu kompania żołnierzy, która runęła hurmem na statek stojący przy samym wybrzeżu, natomiast porucznik wyprawiony z rozkazem aresztowania telegrafisty zatrzymał się po drodze przed jedyną kawiarnią w Esmeraldzie, gdzie uczęstował swych żołnierzy wódką i sam się nią uraczył na koszt właściciela, znanego stronnika Ribiery. Popili się wszyscy i rozpoczęli swe zadanie od przeraźliwych okrzyków i strzelania na chybił trafił do okien wzdłuż ulicy. Ta mała zabawa, która mogła źle się skończyć dla telegrafisty, umożliwiła mu w końcu ostrzeżenie władz w Sulaco. Porucznik, po wejściu chwiejnym krokiem na piętro z obnażoną szablą, w chwilę później całował go w oba policzki dzięki niespodziewanej zmianie humoru, właściwej pewnemu stadium opilstwa. Objąwszy mocno telegrafistę za szyję upewniał go, że wszyscy oficerowie garnizonu Esmeraldy otrzymają stopień pułkownika, przy czym łzy rozczulenia spływały po jego rozpalonej twarzy. Nieco później burmistrz, przyszedłszy na miejsce, zastał całe towarzystwo uśpione na schodach, telegrafistę zaś (który zlekceważył sobie sposobność ucieczki) stukającego zawzięcie w aparat. Burmistrz wyprowadził go z rękami skrępowanymi do tyłu i z obnażoną głową, ale ukrył prawdę przed Sotillem, który pozostał nieświadomy ostrzeżenia przesłanego do Sulaco. Pułkownik nie należał do ludzi uwzględniających przeszkody na drodze do urzeczywistnienia planowanej przez siebie niespodzianki. Powodzenie w wykonaniu tego planu wydawało mu się absolutnie pewne i oczekiwał wyniku z nieopanowaną, wprost dziecięcą niecierpliwością. Od chwili kiedy parowiec okrążył Punta Mala, by zanurzyć się w jeszcze głębszą ciemność zatoki, Sotillo stanął na pomoście w otoczeniu oficerów, podnie- conych na równi z nim. Oszołomiony pochlebstwami i pogróżkami Sotilla i jego sztabu, nieszczęsny komendant statku usiłował zachować w kierowaniu parowcem największą ostrożność, na jaką mu ich nagabywania pozwalały. Niektórzy oficerowie byli bez wątpienia mocno pijani, ale perspektywa położenia ręki na tak ogromnym skarbie czyniła wszystkich zuchwałymi, a jednocześnie nadzwyczaj niespokojnymi. Stary major batalionu, człek tępy i podejrzliwy, który nigdy w życiu nie był na morzu, odznaczył się teraz tym, że nagle zgasił lampkę w szafce z busolą, jedyne światło, które wolno było palić na pokładzie jako niezbędne dla żeglugi. Nie mógł zrozumieć, w jaki sposób miało ono pomóc w odnalezieniu kierunku. Wobec gwałtownych protestów kapitana okrętu tupnął nogą i uderzył w rękojeść szabli. — Aha! zdemaskowałem cię! — zawołał triumfalnie. — Wyrywasz sobie teraz włosy z głowy widząc, jaki jestem przenikliwy. Czym ja dziecko, by uwierzyć, że światło w miedzianym pudełku może wskazać, gdzie leży port? Jestem starym żołnierzem. Tak. Na milę wyczuwam zdrajcę. Chciałeś, by to światełko zdradziło nas przed twoim przyjacielem Anglikiem. Takie głupstwo miało wskazywać nam drogę! Co za nędzne kłamstwo! Que picardia! Wy, ludzie z Sulaco, jesteście wszyscy na żołdzie cudzoziemców. Zasłużyłeś, bym cię przeszył na wylot tą szablą. — Inni oficerowie otoczyli go kołem, usiłując perswazją uspokoić jego wzburzenie. — Nie, nie! Marynarze zawsze się tym posługują. To żadna zdrada. Kapitan transportu rzucił się na pomost, twarzą na deski, i nie chciał powstać. — Wykończcie mnie od razu — powtarzał zduszonym głosem. Sotillo musiał wtrącić się do tej zwady. Zgiełk i zamieszanie na pomoście stały się tak głośne, że sternik uciekł od koła. Schronił się aż do kotłowni i zaalarmował mechaników, którzy lekceważąc sobie pogróżki żołnierzy stojących na ich straży zatrzymali maszyny oświadczając, że wolą być rozstrzelani niż tonąć na dnie statku.

Wtedy to Nostromo i Decoud usłyszeli po raz pierwszy, że parowiec zatrzymał się. Gdy porządek został przywrócony i lampka przy busoli zapalona ponownie, okręt ruszył naprzód i przepłynął w pewnej odległości od kutra w poszukiwaniu Izabel. Ponieważ nie można było ich zarysu wypatrzyć, Sotillo zgodził się na błagalne prośby kapitana, by zatrzymać raz jeszcze maszyny w oczekiwaniu na jedno z tych przejaśnień, jakie występują na skutek przesuwania się nawisu chmur nad wodami zatoki. Sotillo, stojąc na pomoście, warczał gniewnie na kapitana. Ten ostatni prosił tonem usprawiedliwiającym się i czołobitnym, by pan pułkownik zechciał uwzględnić ograniczenia narzucone ludzkiej zdolności działania przez ciemność nocy. Sotillo nabrzmiewał wściekłością i niecierpliwością. Taka gratka zdarzała się raz w życiu. — Jeśli pańskie oczy są tak bezużyteczne, każę je wyłupić — wybuchnął. Kapitan nic nie odpowiedział, gdyż w tej samej chwili, po przelotnej ulewie, bryła Wielkiej Izabeli zamajaczyła ciemnym zarysem, by znowu zniknąć, jakby zmieciona nową falą wzmożonej ciemności poprzedzającej następny opad deszczu. Jemu to jednak wystarczyło. Głosem człowieka, który z nagła powrócił do życia, oświadczył pułkownikowi, że za godzinę dopłynie do bulwaru portowego w Sulaco. Okręt ruszył teraz pełną parą, a na pokładzie powstała wielka krzątanina żołnierzy przygotowujących się do lądowania. Dosłyszeli to wyraźnie Decoud i Nostromo. Capataz zrozumiał znaczenie tych odgłosów. Niewątpliwie tamci wyśledzili Izabele i kierowali się w prostej linii na Sulaco. Przypuszczał, że przejadą tuż obok nich, ale sądził, że jeśli łódź będzie stała w miejscu z opuszczonym żaglem, to jej nie dostrzegą. — Nawet, gdyby się o nas otarli! — mruknął. Deszcz zaczął znowu padać, zrazu w postaci mokrej mgły, potem ciężkich kropel, by przemienić się wreszcie w gwałtowną, prostopadłą ulewę. Jednocześnie syczenie i warkot parowca stawały się coraz bliższe. Decoud, z pochyloną głową i oczami pełnymi wody, zapytywał siebie, kiedy ten okręt minie ich wreszcie, gdy nagle poczuł raptowne przechylenie się kutra na bok. Spieniona fala z pluskiem przeszła przez burtę, a jednocześnie dał się odczuć wstrząs i rozległ się trzask rozłupującego się drzewa. Marcinowi zdawało się, że czyjaś zła ręka pochwyciła łódź w swoje szpony i wlecze ją na zatracenie. Wstrząs oczywiście przewrócił go i Decoud potoczył się na dno kutra pełnego wody. Dokoła wszystko zakotłowało się gwałtownie; Decoud usłyszał nad sobą w ciemności nocy czyjś dziwny, zdumiony okrzyk. Jednocześnie rozległ się przeszywający głos señora Hirscha, który wzywał ratunku. Decoud mocno zacisnął szczęki. To było zderzenie! Parowiec uderzył w kuter ukośnie, przechylił go na bok i na poły zatopił, uszkadzając jego kadłub i siłą uderzenia odwracając jego dziób w kierunku równoległym do własnego kursu. Na pokładzie parowca wstrząs był ledwo odczuwalny. Jak to zazwyczaj bywa, gwałtowność zderzenia odczuł tylko mniejszy statek. Nawet Nostromo pomyślał, że następuje koniec jego rozpaczliwej przygody. On również został odrzucony od długiego kwadrantu steru, który mu się wyrwał z ręki w chwili przechyłu. Parowiec byłby po chwili minął łódź po wytrąceniu jej z obranego kierunku, nie dostrzegłszy nawet śladu jej kształtu, gdyby nie to, że był silnie obciążony towarami tudzież liczną załogą, wskutek czego kotwica zwisała tak nisko, iż zaczepiła o jedną ze stalowych lin masztu kutra. Dzięki temu, że była nowa, lina wytrzymała to szarpnięcie przez przeciąg dwóch do trzech spazmatycznych oddechów. Wtedy właśnie Decoud odniósł wrażenie, że coś pochwyciło łódź i wlecze ją w przepaść. Przyczyny oczywiście nie rozumiał. Stało się to tak nagle, że nie miał czasu na zastanowienie. Ale odczuwał wszystko niezmiernie jasno; zachował całkowite panowanie nad sobą, co więcej, z przyjemnością zdawał sobie sprawę z własnego spokoju w chwili, kiedy wstrząs zrzucił go głową na dół przez poprzeczną belkę, skazując na tarzanie się na plecach w głębokiej wodzie. Usłyszał krzyk señora Hirscha i rozpoznał jego głos, gdy już stawał na nogi, doznając jeszcze ciągle wrażenia, że jakieś tajemnicze szpony wloką go w ciemność. Nie wyrwał mu się żaden okrzyk, żadne słowo; nie miał czasu nic dostrzec. Po rozpaczliwych wołaniach o pomoc szarpiąca siła przestała działać tak nagle, że Decoud zachwiał się znowu i z otwartymi ramionami runął naprzód na stos skrzynek srebra. Przywarł do nich instynktownie, w nieświadomej obawie przed nowym wstrząsem. I natychmiast usłyszał znów serię przeraźliwych krzyków, rozpaczliwych

wołań o pomoc, ale nie tuż obok, tylko jakby już poza łodzią, w nieobliczalnej przestrzeni, co sprawiało wrażenie, że jakiś duch ciemności przedrzeźnia señora Hirscha, naigrawając się z jego strachu i rozpaczy. Potem nastała cisza, taka cisza, jaka zaskakuje człowieka w łóżku, w ciemnym pokoju, gdy się ocknie z dziwacznego, niespokojnego snu. Łódź kołysała się lekko; deszcz jeszcze padał. Dwie ręce uchwyciły Marcina z tyłu po omacku, za potłuczone boki i capataz szepnął mu w ucho: — Cicho, na Boga! cicho! Parowiec się zatrzymał. Decoud nastawił uszu. Zatoka była głucha i niema. Wyczuwał wodę sięgającą mu do kolan. — Czy toniemy? — zapytał ledwo dosłyszalnym głosem. — Nie wiem — odparł cichym tchnieniem Nostromo. — Strzeżcie się wydania jakiegokolwiek głosu, señor. Hirsch, z chwilą gdy Nostromo kazał mu wsunąć się w głąb łodzi, nie powrócił do poprzedniej kryjówki. Upadł w pobliżu masztu i nie miał dość sił, by się podnieść, ponadto bał się poruszyć. Uznał, że już po nim, ale bez racjonalnej podstawy. Było to tylko jakieś okrutne, przerażające uczucie. Ilekroć usiłował myśleć, co się z nim może stać, poczynał gwałtownie kłapać zębami. Był zbyt pochłonięty bezgraniczną rozpaczą lęku, by móc cośkolwiek zauważyć. Chociaż duszno mu było pod żaglem, który Nostromo bezwiednie na niego spuścił, nie śmiał nawet wysunąć głowy aż do chwili zderzenia z parowcem. Wtedy oczywiście wyskoczył, pobudzony jak ostrogą przez nowe niebezpieczeństwo, do nowych cudów cielesnej tężyzny. Gdy kuter się przechylił i woda wtargnęła do środka, natychmiast otworzyło mu to usta. Jego krzyk „ratujcie" był pierwszym niewątpliwym sygnałem zderzenia dla ludzi znajdujących się na pokładzie parowca. Po chwili lina pękła i uwolniona kotwica przesunęła się nad przednim pokładem kutra. Zawadziła o pierś señora Hirscha, który po prostu uczepił się jej nie wiedząc wcale, z czym ma do czynienia. Owinął się rękami i nogami wokół trzonu kotwicy ponad jej ramieniem, z nieprzezwyciężoną, niewytłumaczoną mocą. Łódź oddaliła się, a płynący parowiec uniósł Hirscha ze sobą, przywartego do żelaza i wzywającego ratunku. Upłynęła jednak dobra chwila, zanim jego położenie zostało odkryte po zatrzymaniu się parowca. Nieustanne skomlenie o pomoc zdawało się pochodzić od rozbitka pływającego na powierzchni wody. W końcu kilku ludzi przechyliło się przez burtę i wciągnęło go na pokład. Zawleczono go prosto na pomost przed oblicze Sotilla, Jego zeznania potwierdziły przypuszczenie, że jakaś łódź została przewrócona i zatopiona, ale było nieprawdopodobieństwem w tak ciemną noc stwierdzić z całą pewnością, że rozbicie rzeczywiście nastąpiło. Sotillo pragnął bardziej niż kiedykolwiek dotrzeć do portu bez zwłoki; sama myśl o tym, że zniszczył główny przedmiot i cel swojej wyprawy, była zbyt trudna do zniesienia, aby ją można było uważać za realną. To uczucie sprawiło, że historia opowiedziana przez rozbitka wydała się Sotilli niewiarygodna. Señor Hirsch, którego trochę poturbowano za kłamstwo, został wrzucony do kabiny nawigacyjnej. Ale zbito go lekko. Jego zeznania zgasiły ducha w oficerach sztabowych otaczających Sotilla, choć nie przestawali powtarzać: „To niemożliwe! Niemożliwe!", z wyjątkiem starego majora, który posępnie triumfował. — A mówiłem, mówiłem wam! — mruczał. — Węszyłem zdradę, jakąś diableria. Czułem ją na odległość. Tymczasem parowiec podążał do Sulaco, gdzie jedynie można było stwierdzić prawdę. Decoud i Nostromo przysłuchiwali się głośnemu turkotowi śruby okrętowej, który oddalał się, a wreszcie umilkł zupełnie. Wówczas, nie wymieniając niepotrzebnych uwag, skierowali kuter na Izabele. Ostatnia ulewa pozostawiła po sobie łagodny, ale stały wiatr. Niebezpieczeństwo jeszcze nie minęło, nie było więc czasu na rozmowę. Kuter przeciekał jak rzeszoto. Brodzili w wodzie. Capataz oddał w ręce Marcina rączkę pompy przymocowanej do bocznej ściany rufy i Marcin, bez zbędnych uwag, rozpoczął pompowanie zapominając o wszystkim poza jedną sprawą: utrzymania skarbu na powierzchni wody. Nostromo podniósł żagiel, skoczył do kwadrantu steru, szarpał płótnem żagla jak szalony. Krótki błysk zapałki (przechowały się na sucho w szczelnym, cynowym pudełku, choć ich właściciel był całkowicie przemoczony) — jasny błysk zapałki uka- zał pracującemu Marcinowi natężone skupienie na twarzy towarzysza nachylonego nad kompasem i

jego oczy uważnie patrzące. Wiedział już, gdzie się znajduje, i miał nadzieję, że doprowadzi tonący kuter do płytkiej zatoki, na samym cyplu Wielkiej Izabeli, gdzie głęboki, zarośnięty parów dzieli na dwie części wysokie, strome brzegi. Decoud pompował bez przerwy. Wzrok Nostroma, który pracował przy sterze, nie tracił ani na chwilę wyrazu intensywnego, natężonego wysiłku. Każdy z nich czuł się najzupełniej samotny przy wykonywaniu swego zadania. Nie przychodziło im na myśl rozmawiać. Nie było między nimi nic wspólnego prócz świadomości, że uszkodzona łódź powoli, lecz z całą pewnością tonie. Ta świadomość, która była, rzekłbyś, tyglem probierczym ich najgłębszych pragnień, uczyniła ich całkowicie obcymi sobie, jak gdyby wstrząs, wywołany zderzeniem, uświadomił im, że utrata kutra oznaczałaby zupełnie co innego dla każdego z nich. Wspólne niebezpieczeństwo uwidoczniło z całą wyrazistością w świadomości tych dwóch ludzi różnice ich celu, poglądów, charakteru i sytuacji. Nie łączyła ich więź wspólnych przekonań ani wspólnej idei; byli po prostu dwoma ryzykantami, przeżywającymi każdy własną przygodę, ludźmi, nad którymi wisiała ta sama groźba śmiertelnej zagłady. I dlatego nie mieli sobie nic do powiedzenia. Ale ta groza, ta jedyna niezaprzeczalna, wspólna dla nich obu prawda, stawała się natchnieniem pobudzającym ich umysłowe i cielesne władze. Sposób, w jaki capataz dobił do przystani, kierując się jako jedynym drogowskazem mglistym zarysem wyspy i nikłym lśnieniem wąskiego pasemka piasku, zakrawał istotnie na cud. Kuter dobił do lądu w miejscu, gdzie pomiędzy dwoma urwiskami otwierał się parów i płytka rzeczułka wyłaniała się spod krzewów płynąc krętym korytem do morza. Obaj towarzysze w milcze- niu i z nieustraszoną energią poczęli wyładowywać cenny ładunek, dźwigając każdą poszczególną skrzynkę z wołowej skóry za kępę krzewów w górę łożyska rzeczułki, gdzie znajdowało się puste wgłębienie, powstałe w ziemi pod korzeniami ogromnego drzewa. Wysoki, gładki pień tego drzewa pochylał się na kształt zachwianej kolumny nad wodą bulgocącą wśród rzadko sterczących kamieni. Przed paru laty Nostromo spędził całą niedzielę samotnie na badaniu tej wyspy. Powiedział o tym Marcinowi, gdy już wykonali swoje zadanie i gdy zasiedli znużeni, z obolałymi mięśniami, zwiesiwszy nogi i wsparłszy się plecami o pień drzewa, podobni do dwóch ślepców, którzy wyczuwają wzajemnie swą obecność i swe otoczenie za pomocą jakiegoś nieokreślonego, szóstego zmysłu. — Tak — powtórzył Nostromo — nie zapominam nigdy miejsca, które choć raz uważnie obejrzałem. Mówił powoli, niemal leniwie, jak gdyby miał przed sobą długi okres swobodnego wypoczynku zamiast skąpych dwóch godzin, dzielących go od świtu. Istnienie skarbu, ledwo ukrytego w tym nieprawdopodobnym miejscu, nakładało pieczęć tajemnicy na każdy zamierzony krok, na każdy zamysł i plan dalszego postępowania. Nostromo odczuwał częściowe niepowodzenie tej szalonej wyprawy, powierzonej mu dzięki świetnej reputacji, jaką potrafił sobie wyrobić. Jednakże osiągnął także częściowy sukces. Jego próżności stało się tylko połowicznie zadość, natomiast rozdrażnienie nerwów uspokoiło się. — Nigdy nie wiadomo, co się może kiedyś przydać — ciągnął dalej ze zwykłym sobie spokojem w głosie i zachowaniu. — Spędziłem kiedyś całą żałosną niedzielę na badaniu tego okruchu lądu. — Zajęcie godne mizantropa — mruknął złośliwie Decoud. — Nie mieliście pewno pieniędzy na karty, capatazie, ani na obdarzanie dziewcząt w znanych wam przybytkach. — E vero! — wykrzyknął capataz, któremu zdumienie nad tak wielką przenikliwością podsunęło słowa ojczystego języka. — Nie miałem! I dlatego nie chciało mi się iść w ten żebraczy tłum, przyzwyczajony do mojej hojności. Oczekuje jej po capatazie cargadoresów, którzy są zamożnymi ludźmi i czymś bądź co bądź w rodzaju caballerosów pomiędzy prostakami. Niewiele dbam o karty, to dobre na zabicie czasu. Co zaś do tych dziewcząt, co się pysznią, żem stukał do ich drzwi i że mi je otwierały, to wie pan, nie spojrzałbym na żadną dwa razy, gdyby nie chodziło mi o to, co ludzie powiedzą. Osobliwi ludzie, ci poczciwcy z Sulaco. Zdobywam dużo cennych

informacji słuchając cierpliwie gadaniny kobiet, o których wszyscy myślą, że się w nich kocham. Biedna Teresa nigdy nie mogła tego zrozumieć. W tę nieszczęsną niedzielę wyłajała mnie tak, że wyniosłem się z domu przysięgając, że nigdy nie zaciemnię sobą ich drzwi, chyba po to, by zabrać swój hamak i skrzynkę z przyodziewkiem. Nic nie może tak rozjątrzyć, señor, jak kiedy kobieta, którą się szanuje, odziera człowieka z jego dobrej sławy, i to w chwili kiedy on nie ma ani miedziaka w kieszeni. Odwiązałem jedną z małych łodzi i wypłynąłem z portu zabierając ze sobą tylko trzy cygara, które miały mi pomóc w przebyciu jednego dnia na tej wysepce. Ale woda z tej rzeczułki, co szemrze pod naszymi stopami, jest chłodna, słodka i dobra, señor, zarówno przed cygarem, jak po cygarze. Milczał przez chwilę zamyślony, po czym dodał: — Była to pierwsza niedziela po przywiezieniu przeze mnie tego angielskiego rico o białych bokobrodach. Zwiozłem go z gór od Paramo na szczycie Entrada Pass, i to w powozie! Żaden powóz nie wjechał ani nie zjechał tą górską drogą, odkąd pamięć ludzka sięga, dopóki ja tego nie dokonałem na czele pięćdziesięciu peonów, którzy pod moim nadzorem pracowali jak jeden mąż, przy pomocy lin, żerdzi i oskardów. Był to ten bogaty Anglik, o którym mówią, że sam opłaca budowę kolei żelaznej. Był bardzo ze mnie zadowolony. Ale pobory należały mi się dopiero w końcu miesiąca! Niespodzianie zsunął się z pochyłości. Decoud usłyszał plusk wody pod jego stopami w strumieniu i zeszedł jego śladem w głąb wąwozu. Sylwetka capataza znikła wśród krzewów, by ukazać się znowu na tle pasemka piasku pod urwiskiem. Tak jak często się zdarza w zatoce, gdy przez pierwszą część nocy przechodzą ciężkie ulewne deszcze, nad ranem ciemność rozrzedza się; nic jednak nie zwiastowało jeszcze brzasku. Kuter, uwolniony od cennego ładunku, kołysał się lekko, na poły zanurzony w wodzie, a z dziobem unieruchomionym w piasku. Na tle białej plaży rozciągała się, jak czarna nić, długa lina, przytwierdzona do małej kotwicy, którą Nostromo wyciągnął na brzeg i zahaczył o konar krzewu, niemal drzewa, rosnącego u samego wylotu wąwozu. Dla Marcina Decoud nie było innego wyjścia jak pozostanie na wyspie. Otrzymał z rąk Nostroma wszystkie zapasy, jakie dzięki przezorności kapitana Mitchella znalazły się w łodzi, i złożył je chwilowo w małej łódeczce, którą zaraz po wylądowaniu obaj wyciągnęli na niewidoczne miejsce między krzakami. Przeznaczone były dla Marcina. Wyspa miała być jego kryjówką, a nie więzieniem; mógł dopłynąć do każdego przejeżdżającego okrętu. Statki pocztowe O.S.N., kierujące się z północy do Sulaco, przejeżdżały tuż obok wyspy. Tylko że „Minerwa", uwożąca byłego prezydenta na północ, zawiozła tam także wiadomość o roz- ruchach w Sulaco. Następny okręt mógł więc otrzymać wskazówkę ominięcia portu, ponieważ z relacji oficerów „Minerwy" wynikało, że miasto jest w rękach pospólstwa. W takim wypadku mogło nie być żadnego okrętu przez miesiąc, gdyż statki pocztowe kursowały w takim odstępie czasu. Decoud musiał jednak zdać się na niepewny los. Wyspa była jedynym schronieniem przed wyrokiem, wiszącym nad jego głową. Capataz miał oczywiście wracać na ląd. Łódź, uwolniona od ładunku, znacznie mniej przeciekała i Nostromo liczył na to, że utrzyma się na wodzie dopóty, dopóki nie wejdzie do portu. Podał Marcinowi, stojącemu po kolana w wodzie, jedną z dwóch łopat, które wchodziły w skład ekwipunku każdego kutra, do ładowania balastu na okręty. Władając umiejętnie tą łopatą, z chwilą gdy się tylko rozwidni, Decoud miał obsunąć zwały ziemi i kamieni zawieszone nad wykrotem kryjącym skarb w ten sposób, aby to wyglądało na naturalne oberwanie się nawisu. Zasypałoby to nie tylko wykrot, ale wszelkie ślady ludzkiej roboty, ślady stóp, rozrzucone kamienie, a nawet połamane krzewy. — Zresztą, komu przyszłoby do głowy szukać tutaj pana albo skarbu? — Nostromo ociągał się, jakby mu było trudno oderwać się od tego miejsca. — Nie ma prawdopodobieństwa, aby ktoś się tu kiedykolwiek zjawił. Cóż by robił na tym skrawku ziemi, czyż nie dość ma przestrzeni na stałym lądzie? Miejscowi ludzie nie są ciekawi. Nawet rybacy nie będą się tu naprzykrzać waszej wielmożności, bo łowienie ryb w tej zatoce odbywa się w pobliżu Zapigi, w tamtej stronie. Gdyby pan był zmuszony do opuszczenia tej wyspy, zanim się coś dla pana obmyśli, niech pan nie próbuje dotrzeć do Zapigi, señor. To osiedle złodziei i matrerosów. Poderżnęliby panu gardło dla samego

zegarka i zło- tego łańcuszka. I niech pan się wystrzega, señor, jakichkolwiek zwierzeń, nawet wobec oficerów z załogi parowca Kompanii, jeśli się pan znajdzie na jego pokładzie. Sama uczciwość nie daje gwarancji bezpieczeństwa. Trzeba szukać w człowieku dyskrecji i roztropności. I zanim pan usta otworzy, señor, niech pan zawsze pamięta, że ten skarb może tu bezpiecznie leżeć przez setki lat. On włada nad czasem, señor. Srebro jest nie psującym się kruszcem i można być pewnym, że zachowa swą wartość na zawsze... Nieskazitelny kruszec — dodał, i widać było, że ta myśl wywołuje w nim głębokie zadowolenie. — Nieskazitelny... tak mówią i o niektórych ludziach — zauważył Decoud nieodgadnionym tonem, podczas gdy capataz, zajęty opróżnianiem łodzi za pomocą drewnianego wiadra, wylewał wodę na boki z rytmicznym pluskiem. Niepoprawny w swym sceptycyzmie Decoud rozważał bez cynizmu, lecz z satysfakcją, że ten człowiek zawdzięcza swą nieskazitelność niebywałej próżności, tej najwyższej formie egoizmu, która może przybierać postać najrozmaitszych cnót. Nostromo zaprzestał czynności wylewania wody i, jakby uderzony jakąś myślą, upuścił z hałasem wiadro na dno łodzi. — Czy pan nie ma jakichś poleceń? — zapytał zniżonym głosem. — Proszę pamiętać, że będę musiał odpowiadać na pytania. — Musicie znaleźć krzepiące słowa, takie, jakie powinni usłyszeć ludzie w Sulaco. Polegam na waszej inteligencji i doświadczeniu, capatazie. Czy rozumiecie mnie? — Si, señor... Dla tych pań. — Tak, tak — odparł Decoud pośpiesznie. — Dzięki waszej zadziwiającej reputacji będą przywiązywały dużą wagę do tego, co powiecie, dlatego należy mówić z zastanowieniem. Spodziewana się — ciągnął dalej, czując nieuchronny przypływ wzgardy dla samego siebie, której poddawała się jego skomplikowana natura — spodziewam się pomyślnego i chlubnego wyniku misji, której się podjąłem. Słyszycie, co mówię, capatazie! Jeśli będziecie rozmawiać z señoritą, użyjcie słów: „pomyślnie i chlubnie". Wasze zadanie wypełniliście chlubnie i pomyślnie. Niewątpliwie ocaliliście srebro z kopalni. Nie tylko to, ale prawdopodobnie i całe srebro, które kiedykolwiek będzie z jej złóż wydobyte. Nostromo wyczuł ironiczny ton. — Być może, don Marcinie — rzekł posępnie — że jest mało zadań, którym bym nie sprostał. Niech pan spyta tych signori cudzoziemców. Tak! ja, człowiek z ludu, który nie zawsze rozumie, co pan ma na myśli. A co się tyczy skrzynek, które tu muszę zostawić, to pozwól pan sobie powiedzieć, że byłbym o nie spokojniejszy, gdyby pana wcale ze mną nie było. Okrzyk wyrwał się z ust Marcina, po czym nastąpiła krótka przerwa. — Czy mam z wami wracać do Sulaco? — zapytał złym głosem. — Czy mam pana na tym miejscu zadźgać nożem? — wykrzyknął wzgardliwie Nostromo. — Powrót pański do Sulaco nie byłby niczym innym. Dość tego, señor. Pańskie dobre imię wiąże się z polityką, a moje z losem tego srebra. I pan się dziwi, że wolałbym, aby nikt nie dzielił mojej tajemnicy? Nie chciałem, by ktokolwiek mi towarzyszył, señor. — Nie bylibyście beze mnie utrzymali kutra na wodzie — krzyknął niemal Decoud. — Poszlibyście z nim razem na dno. — Tak — wycedził powoli Nostromo — ale sam. Oto człowiek, pomyślał Decoud, który wolałby wybrać śmierć niż zniekształcić doskonałą formę swego egoizmu. Taki człowiek był bezpieczny. W milczeniu dopomógł capatazowi wciągnąć kotwicą do łodzi. Nostromo odepchnął się od pochyłego brzegu jednym uderzeniem ciężkiego wiosła i Decoud znalazł się sam na wybrzeżu, podobny do człowieka, który śni. I nagle targnęło jego sercem pragnienie usłyszenia raz jeszcze ludzkiego głosu. Łodzi nie można już było prawie rozpoznać na tle czarnej wody, po której odpływała. — Jak myślicie, co się stało z Hirschem? — zawołał. — Wyrzuciło go za burtę i utonął! — odkrzyknął dufnie głos Nostroma, dolatujący z ciemnej przestrzeni nieba i morza, która roztaczała się wokół wysepki. — Niech się pan trzyma wąwozu, señor. Postaram się dopłynąć tu którejś nocy. Lekki, łopoczący szelest wskazywał, że Nostromo podnosi żagiel. Ten wydął się nagle z

takim odgłosem, jakby ktoś uderzył w bęben. Decoud wrócił do wąwozu. Nostromo, stojąc przy sterze, obejrzał się kilka razy poza siebie na zanikający masyw Wielkiej Izabeli, który wtapiał się powoli w jednostajną tkaninę nocy. Gdy po raz ostatni odwrócił głowę, nie dostrzegł już nic poza gładką ścianą ciemności. Wtedy on także doznał, czym jest samotność, doznał tego samego uczucia, które tak zaciążyło na sercu Marcina w chwili, gdy łódź odbijała od brzegu. Ale podczas gdy pozostawiony na wyspie doświadczał dziwnego, przygnębiającego wrażenia nierzeczywistości obejmującej nawet ziemię, po której stąpał, myśl capataza cargadoresów rychło powróciła do tego, co mu przyjdzie w przyszłości wykonać. Wszystkie władze Nostroma, pracując równolegle, pozwalały mu kierować prosto łodzią, starać się dostrzec Hormozę, koło której musiał przepłynąć, a jednocześnie wybiegać wyobraźnią do Sulaco, usiłując odgadnąć, co się tam jutro wydarzy. Jutro, a ściślej mówiąc dziś, ponieważ blisko było świtu. Sotillo musi się dowiedzieć, w jaki sposób skarb zniknął. Użyto wszak całej gromady cargadoresów do załadowania srebra na lory, które przewiozły je z magazynów Urzędu Celnego na wybrzeże. Zaczną tych ludzi aresztować i do południa Sotillo będzie już wiedział, w jaki sposób skarb został usunięty z Sulaco i kto tej rzeczy dokonał. Pierwotnie Nostromo zamierzał wpłynąć wprost do portu. Ale ta myśl sprawiła, że nagłym ruchem steru obrócił łódź pod wiatr hamując jej szybki bieg. Rozumował, że jego pojawienie się w Sulaco, w tym samym kutrze, wywoła podejrzenia, domysły i bezwarunkowo naprowadzi Sotilla na właściwy ślad. On sam zostanie aresztowany, a gdy się raz znajdzie w calabozo , nie wiadomo, jakich tam użyją sposobów, by go zmusić do mówienia. Ufał sobie, niemniej podniósł się teraz i począł się rozglądać. Tuż nad wodą, blisko, Hormoza ukazywała swą białą powierzchnię, płaską jak stół, Słabe fale ogrzane powiewem wiatru głośno pluskały dokoła jej brzegów. Kuter należało zatopić bezzwłocznie. Nostromo pozwolił mu dryfować. W kutrze było już bardzo dużo wody. Pozwolił mu zbliżyć się do wejścia portu i pozostawiwszy ster własnemu losowi przykucnął, by obluzować zatyczkę. Z chwilą jej wyjęcia kuter napełniał się wodą niezmiernie szybko, zwłaszcza że każdy kuter zaopatrywano w mały, żelazny balast, który wystarczał na jego zatopienie, skoro tylko był już pełen. Gdy Nostromo znowu się wyprostował, szum fali obmywającej Hormozę zdawał się już daleki, ledwo uchwytny dla ucha. Już mógł odróżnić zarys lądu u wejścia do portu. Położenie było rozpaczliwe, on jednakże był świetnym pływakiem. Jedna mila nie stanowiła dla niego nic, a wiedział o miejscu, gdzie łatwo było lądować, nieco poniżej ziemnych szańców dawno opuszczonej warowni. Nasuwała mu się z dziwną uporczywością myśl, że ten fort będzie najodpowiedniejszym miejscem do przespania się w ciągu dnia po tylu bezsennych nocach. Jednym uderzeniem kwadrantu steru, który w tym celu wyjął z zawiasów, wybił zatyczkę, ale nie zadał sobie trudu opuszczenia żagla. Wyczuwał już ciężką chwiejbę wody dokoła nóg, zanim doskoczył do relingu kutra. Stojąc wyprostowany lecz bez ruchu, w jednej koszuli i spodniach, czekał. A gdy poczuł, że kuter się zagłębia, rzucił się dalekim skokiem w morze, z potężnym pluskiem. Natychmiast odwrócił głowę. Posępny, chmurny świt podnoszący się zza Kordylierów ukazał mu na gładkiej powierzchni wody górny płat żagla, ciemny, mokry trójkącik płótna, który chwiał się lekko z boku na bok. W pewnej chwili znikł z oczu, jakby z dołu wciągnięty w głąb. Nostromo płynął w stronę wybrzeża.

CZĘŚĆ TRZECIA LATARNIA MORSKA

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Skoro tylko kuter odbił od brzegu i zniknął w ciemności portu, Europejczycy z Sulaco rozstali się, chcąc się przygotować na nadchodzący régime monterystów, który zbliżał się do miasta i od strony gór, i od strony morza. Niewielki wysiłek fizyczny, jakim było załadowanie srebra, był ich ostatnim wspólnie dokonanym czynem. Stanowił jakby zakończenie tych trzech dni pełnych niebezpieczeństw, w czasie których — według relacji europejskiej prasy — energia Europejczyków uratowała miasto przed klęską ludowych rozruchów. Kapitan Mitchell, stojący na molo przy samym wybrzeżu, powiedziawszy wszystkim „dobranoc", zawrócił z zamiarem przechadzania się po drewnianym pomoście nabrzeża aż do nadejścia parowca z Esmeraldy. Inżynierowie kolejowi, zwoławszy swych baskijskich i włoskich pracowników, kazali im odmaszerować na tereny kolejowe, omijając Urząd Celny tak dzielnie broniony w pierwszym dniu rozruchów, a stojący teraz otworem, zdany na łaskę wiatrów z czterech stron świata. Ci robotnicy wykazali męstwo i wierność w czasie słynnej „trzydniówki" w Sulaco. Wynikało to w większej mierze z instynktu samozachowawczego niż z chęci ocalenia dóbr materialnych, w których Karol Gould pokładał tyle nadziei. Wśród wycia tłumu nierzadko słyszało się okrzyki żądające śmierci cudzoziemców. Szczęśliwą okolicznością dla Sulaco był fakt, że stosunki między przyjezdnymi robotnikami a miejscową ludnością od pierwszej chwili — i stale — były napięte. Doktor Monygham, zdążając w stronę kuchennych drzwi Violi, obserwował ten odwrót, wskazujący na koniec obcej interwencji, na wycofywanie się armii materialnego postępu z areny rewolucyjnych walk Costaguany. Pochodnie z algarobilli, niesione na obu krańcach tego ruchomego cielska, wydawały ostry aromat, docierający do nozdrzy doktora. Ich światło, przesuwające się wzdłuż długiej ściany domu, uwidoczniło na niej czarne litery napisu „Albergo d'Italia Una". Oczy doktora Monyghama zmrużyły się od tego blasku. Kilku młodych ludzi, przeważnie wysokich i jasnowłosych., prowadziło ów konwój, z którego wyzierały czarne głowy o twarzach spalonych na brąz. Lufy karabinów, ukośnie wspartych na ramionach, połyskiwały w świetle pochodni. Młodzi ludzie witali doktora przyjaznym skinieniem głowy. Był bowiem osobistością powszechnie znaną. Niektórzy z nich dziwili się, co on tu robi. Po chwili odmaszerowali na flankach konwoju, kierując się wzdłuż kolejowego toru. — Wycofuje pan swych ludzi z portu? — zapytał doktor, zwracając się do naczelnego inżyniera kolei, który do tego miejsca odprowadził Karola Goulda, powracającego do miasta, krocząc u boku jego konia z ręką na łęku siodła. Zatrzymali się obaj tuż pod otwartymi drzwiami, by pozwolić robotnikom przejść przez gościniec. — Jak najśpieszniej. Nie jesteśmy stronnictwem politycznym — odparł inżynier znacząco. — I nie zamierzamy dawać tym nowym władzom broni do ręki przeciw naszej kolei. Czy nie mam słuszności, Gould? — Absolutną — odezwał się niewzruszony głos Karola Gould dochodzący z wysoka, spoza zasięgu równoległoboku mdłego światła, które padało przez otwarte drzwi na drogą. Spodziewając się Sotilla z jednej strony, a Pedra Montera z drugiej, naczelny inżynier troszczył się teraz wyłącznie o to, by z żadnym z nich nie wejść w kolizję. Dla niego Sulaco to była końcowa stacja kolei żelaznej, to były warsztaty składy pełne materiałów. Kolej żelazna broniła więc swej własności przed motłochem, ale w sprawach dotyczących polityki pozostawała neutralna.

Inżynier był odważnym człowiekiem; powołując się na tę neutralność sam udał się z propozycją zawieszenia broni do samozwańczych przywódców partii ludowej, deputowanych Fuentesa i Gamacho. Kule jeszcze gwizdały, gdy przechodził przez plaza z tą misją, powiewając nad głową białą serwetą, pochodzącą z zapasów bielizny stołowej w Amarilla Club. Był dosyć dumny z dokonanych wyczynów i mniemając, że doktor, zajęty przez cały dzień opatrywaniem chorych w patio Casa Gould, mógł nie słyszeć jeszcze nowin, rozpoczął treściwe opowiadanie. A więc przekazał nowym władzom wiadomość z obozu konstruktorów dotyczącą Pedra Montera. Powiedział im, że można się teraz każdej chwili spodziewać przyjazdu do Sulaco brata zwycięskiego generała. Ta wieść, rzucona ludowi przez okno przez señora Gamacho, skierowała, jak się inżynier tego spodziewał, napór tłumu na drogę do Campo w stronę Rincon. Obaj deputowani, po wylewnych uściskach dłoni zamienionych z gościem, także dosiedli koni i pogalopowali na spotkanie wielkiego człowieka. — Zwiodłem ich trochę, jeśli chodzi o czas — wyznał naczelny inżynier — bo nawet ostro jadąc, Pedro nie może się tu zjawić przed ranem. Ale dopiąłem swego. Zapewniłem kilka godzin spokoju stronie, która prze- grywa. O Sotillu nie powiedziałem im nic w obawie, żeby im nie przyszło do głowy znowu leźć do portu, bądź dla powitania przybywających, bądź dla stawiania im oporu — co to można wiedzieć. Tam przecie było srebro Goulda, nasza ostatnia nadzieja. Trzeba też było pamiętać o wyprawieniu Marcina Decoud. Sądzę, iż nasza kolej przysłużyła się walnie przyjaciołom, nie kompromitując siebie beznadziejnie. Teraz obie strony muszą być pozostawione samym sobie. — Costaguana dla Costaguańczyków — wtrącił sardonicznie doktor. — Piękny kraj, a jego synowie zbierają żniwo nienawiści, zemsty, grabieży i zbrodni... — No, i ja do tych synów należę — ozwał się spokojny głos Karola Goulda — i muszę wracać do swojej sterty kłopotów. Czy moja żona pojechała prosto do domu, doktorze? — Tak. Po tej stronie było spokojnie. Pani Gould zabrała obie dziewczynki. Karol Gould odjechał, inżynier zaś wszedł za doktorem w głąb domu. — Ten człowiek jest wcieleniem spokoju — rzekł z uznaniem, zasiadając na ławie i wyciągając przed siebie zgrabne nogi w sportowych pończochach. Sięgały niemal progu. — Musi być ogromnie pewien siebie. — Jeśli jest pewien tylko tego, to nie jest niczego pewien — odrzekł doktor, usadawiając się znowu na końcu stołu. Jedną dłonią podpierał policzek, drugą podtrzymywał łokieć. — To ostatnia rzecz, której można być pewnym. Świeca do połowy wypalona i z obwisłym knotem, oświetlała z dołu mdłym światłem jego pochyloną twarz, której wyraz, podkreślony głębokimi bliznami na policzkach, miał w sobie coś nienaturalnego, jakąś gorycz przesadną i pełną samoudręki. Skulona jego postać robiła wrażenie człowieka, który rozmyśla o rzeczach złowieszczych. Naczelny inżynier przypatrywał mu się przez jakiś czas, zanim wyraził sprzeciw. — Nie uważam, aby tak było. Nie widzą nic innego poza tym. Jednakowoż... Inżynier był mądrym człowiekiem, ale nie umiał całkowice ukryć pogardy dla tego rodzaju paradoksu. W istocie, dr Monygham nie był lubiany przez Europejczyków z Sulaco. Jego zewnętrzny wygląd włóczęgi, który nie zmieniał się nawet w salonie pani Gould, wywoływał krytyczne, niepochlebne uwagi. Inteligencja doktora nie ulegała wątpliwości, a ponieważ mieszkał w tym kraju od dwudziestu lat, więc i jego pesymistycznych poglądów nie można było lekceważyć. Ale otaczający go ludzie — instynktownie, w obronie swych nadziei i swej działalności — składali to na karb jakiejś ukrytej przywary w charakterze tego człowieka. Wiedziano, że przed laty, jako młodzieniec, został z rozkazu Guzmana Bento mianowany naczelnym lekarzem jego armii. Żaden z Europejczyków pełniących jakąś służbę w Costaguanie nie posiadał takich względów ani takiego zaufania okrutnego starego dyktatora jak dr Monygham. Późniejsze jego dzieje nie były tak jasne. Ich ślad zagubił się w niezliczonych historiach, związanych z konspiracją i spiskami przeciw staremu tyranowi na podobieństwo strumienia, który, bywało, urywa się nagle wsiąkając w jałową, piaszczystą glebę, by po jakimś czasie ukazać się w innym miejscu, ale już słabszy, czasem zamulony. Doktor nie robił tajemnicy z tego, że przez

długie lata żył w najdzikszych ostępach republiki, włócząc się z jakimiś niemal nie znanymi szczepami Indian po ogromnych lasach, w samej głębi kraju, gdzie wielkie rzeki biorą swój początek. Ale musiała to być bezcelowa włóczęga; nie napisał bowiem nic, nie wzbogacił nauki, nie przywiózł żadnych okazów, po prostu wałęsał się w tym mroku leśnym, który, zdawało się, przeniknął całą jego zmiażdżoną istotę. Wreszcie, jakoś przypadkowo, jakby wyrzucony na mieliznę, zjawił się na wybrzeżu w Sulaco. Wiedziano również, że żył w niedostatku aż do przyjazdu Gouldów z Europy. Don Carlos i doña Emilia zajęli się angielskim lekarzem, skoro się tylko przekonali, że przy pomocy dobroci można tego wariata oswoić mimo dzikiej niezależności jego charakteru. Może i głód odegrał rolę w tym oswojeniu. W dalekiej przeszłości musiał stykać się niewątpliwie z ojcem Karola Goulda w Santa Marta; teraz zaś, bez względu na ciemne karty swej historii, stał się, jako lekarz kopalni San Tomé, osobistością powszechnie uznaną, lecz nie bez zastrzeżeń przyjętą. Jego ekscentryczność i jawna pogarda dla ludzkości zdawały się wskazywać na zuchwałość sądów i na wyzywającą pozę człowieka obarczonego winą. Przy tym, od czasu gdy znowu stał się kimś, zaczęto tu i ówdzie szeptać, że w okresie tak zwanej Wielkiej Konspiracji i rządów Guzmana Bento, dr Monygham popadł w niełaskę i uwięziony, wydał kilku swoich najbliższych przyjaciół, należących do spisku. Nikt pozornie tym szeptanym plotkom nie dowierzał; cała sprawa Wielkiej Konspiracji przedstawiała się ciemno i zawile. Według ogólnego przekonania nie było w Costaguanie żadnej konspiracji, istniała ona jedynie w chorej wyobraźni tyrana, a co za tyra idzie, nie było co zdradzać ani kogo zdradzać. Niemniej, najznamienitsi obywatele Costaguany bywali więzieni i traceni pod zarzutem spisku. Taka procedura trwała lata całe, dziesiątkując, niczym zaraza, wyższą warstwę społeczeństwa. Samo okazanie żalu po śmierci straconego krewnego pociągało za sobą wyrok śmierci. Don José Avellanos był może jedynym z żyjących, który znał całą historię tych hiewysłowionych okrucieństw. Doznał ich na sobie, lecz przed każdą o tym wzmianką bronił się wzruszeniem ramion i nerwowym skurczem ręki. Cokolwiek było tego przyczyną, dr Monygham, członek administracji koncesji Gouldów, traktowany z szacunkiem przez górników, a z wyrozumiałością dla swych dziwactw przez panią Gould, pozostawał w pewnym znaczeniu poza nawiasem, społeczeństwa. To, iż się naczelny inżynier zatrzymał w gospodzie, nie wynikało z sympatii dla doktora. Wolał dużo bardziej starego Violę. Zajrzał tu, uważając „Albergo d'Italia Una" za gospodę kolejową. Wielu jego podwładnych tu mieszkało. Zainteresowanie, jakie pani Gould okazywała rodzinie Violów, podnosiło tę rodzinę w oczach ludzi. Naczelny inżynier, mając pod swymi rozkazami całą armię robotników, doceniał moralny wpływ, jaki stary Garibaldino wywierał na swych ziomków. Jego surowy, staroświecki republikanizm hołdował ideologii wierności i obowiązku na modłę żołnierską, tak jakby świat był jednym wielkim polem bitwy, na którym ludzie powinni bronić hasła powszechnego braterstwa i miłości, a nie ubiegać się o większy lub mniejszy udział w zdobyczy. — Biedny stary! — rzekł inżynier po wysłuchaniu relacji doktora o Teresie. — On nie będzie w stanie prowadzić bez niej tej gospody. Jakże tego żałuję. — Jest tam teraz zupełnie sam — mruknął doktor Monygham, wskazując ruchem swej ciężkiej głowy na wąskie schody. — Wszyscy się wynieśli, nie ma żywej duszy, a przed chwilą pani Gould zabrała stąd dziewczynki. Wkrótce mogłoby nie być tu dla nich bezpiecznie. Jako lekarz, nie mam już oczywiście nic do zrobienia, ale ona prosiła, bym pozostał przy starym Violi. Nie sprzeciwiłem się, tym bardziej że nie mam konia, by powrócić do kopalni, gdzie właściwie powinienem się znajdować. — Mam ochotę pozostać tu z panem, doktorze, dopóki nie przekonamy się, co się będzie działo w porcie tej nocy — oświadczył naczelny inżynier. — Żołdacy Sotilla mogą zaraz dotrzeć do gospody, nie można dopuścić, by się staremu naprzykrzali. Sotillo okazywał mi zawsze dużo serdeczności i u Gouldów, i w Klubie. Jak ten człowiek będzie śmiał spojrzeć w oczy tutejszym dawnym przyjaciołom, nie mogę sobie wyobrazić. — Zacznie niewątpliwie od rozstrzelania paru, by przełamać pierwsze, niemiłe uczucie — dorzucił doktor. — Dla wojskowego, który przeszedł na stronę przeciwnika, nie ma w tym kraju

lepszego wyjścia jak parę doraźnych egzekucji. — Wypowiedział to z posępną pewnością siebie, nie dopuszczającą protestu. Inżynier nie próbował przeczyć. Pokiwał tylko niechętnie głową i rzekł: — Myślę, że będziemy mogli pana rankiem odstawić na miejsce. Nasi peonowie odzyskali kilka klejmowanych koni. Jadąc ostro i omijając całkowicie Rincon, drogą okólną koło Los Hatos, może pan dotrzeć do mostu San Tomé bez przeszkód. Kopalnia jest teraz, moim zdaniem, najbezpieczniejszym miejscem dla człowieka w jakikolwiek sposób skompromitowanego. Życzyłbym sobie, aby i kolej była równie niedostępną twierdzą. — Czy pan sądzi, że jestem skompromitowany? — wycedził z wolna doktor Monygham po krótkim milczeniu. — Cała koncesja Goulda jest skompromitowana. Nie mogła bez końca pozostawać poza nawiasem politycznego życia kraju, o ile te konwulsje można nazwać życiem. Cała rzecz w tym, czy mogą naruszyć kopalnię? Musiała nadejść chwila, kiedy neutralność przestała być możliwa, i Karol Gould zrozumiał to dobrze. Zdaje mi się, że on jest przygotowany na każdą ostateczność. Człowiek tego pokroju nie zamierzał z pewnością pozostawać na zawsze zależny od łaski ignorantów i przedawczyków. Była to sytuacja więźnia w zbójeckiej norze, który miał okup w kieszeni i z dnia na dzień płacił za prawo do życia. Tylko do życia, a nie do swobody, rozumie pan, doktorze? Ja wiem, co mówię. Porównanie, które panu każe wzruszać ramionami, jest zupełnie ścisłe, zwłaszcza gdy chodzi o więźnia, mogącego każdej chwili napełnić swą kabzę za pomocą sposobów tak dalece niedostępnych dla jego prześladowców, że wydają im się wprost magią. Myślę, że pan to rozumiał równie dobrze jak ja, doktorze. Gould znajdował się w położeniu gęsi znoszącej złote jaja. Przekładałem mu to jeszcze w czasie wizyty sir Johna w Sulaco. Więzień ograniczonych i chciwych bandytów jest zawsze na łasce i niełasce pierwszego durnia, który może strzelić mu w łeb w paroksyzmie gniewu albo w nadziei natychmiastowego, grubszego zysku. Bajka o zabójstwie gęsi, która niosła złote jajka, nie darmo wykluła się z mądrych mózgów w ciągu stuleci. Ta bajka nigdy się nie zestarzeje. Dlatego też Karol Gould, na swój rozważny, milczący sposób poparł kandydaturę Ribiery; był to bowiem pierwszy krok na arenie publicznej, który obiecywał mu bezpieczeństwo nie oparte na przekupstwie. Ribieryzm doznał porażki, nieuniknionej w kraju, gdzie rozsypuje się wszystko, co nakazuje wyłącznie rozum. Ale Gould pozostał konsekwentny, chcąc ocalić tę wielką ilość srebra. Pomysł kontrrewolucji, wysuwany przez Marcina Decoud, może być wykonalny lub nie, może mieć widoki powodzenia lub ich nie mieć. Dzięki doświadczeniu, jakiego nabyłem w tej zrewolucjonizowanej części świata, nie mogę jakoś poważnie patrzeć na ich metody. Decoud czytał nam projekt swojej proklamacji i mówił bardzo dobrze przez dwie godziny o swym planie działania. Używał argumentów, które mogłyby wydawać się ważkie, gdyby nas, członków starych, trwałych organizacji narodowych i politycznych, nie raził pomysł utworzenia nowego państwa, zrodzony w głowie dowcipkującego młodzieńca, człowieka, który sam musi uchodzić z życiem wioząc w kieszeni proklamację przeznaczoną dla generała, inaczej mówiąc, dla ordynarnego brząkającego szabelką, nieokrzesanego mieszańca, który tylko w tej części świata mógł zostać generałem. Wydaje się to śmieszną bajką, ale kto wie, może się udać, gdyż odpowiada duchowi tego kraju. — Czy srebro zostało wywiezione? — spytał markotnie doktor. Naczelny inżynier wyciągnął zegarek. — Według obliczeń kapitana Mitchella, a on powinien wiedzieć, znajduje się ono trzy do czterech mil poza obrębem portu. Zdaniem tegoż Mitchella Nostromo jest tak dobrym żeglarzem, iż potrafi wykorzystać wszystkie okoliczności. — Tu doktor chrząknął tak niedwuznacznie, że jego towarzysz zmienił ton. — Widzę, że panu nie podoba się ta impreza, doktorze, ale dlaczego? Karol Gould musi swoją grę doprowadzić do końca, choć nie jest człowiekiem, który by umiał formułować swoje zamiary, nawet na własny użytek, a cóż dopiero na użytek innych. Być może, iż częściowo projekt został mu podsunięty przez Holroyda, ale że odpowiadał także jego charakterowi, więc się powiódł. Czyż nie nazywano Goulda w Santa Marta El Rey de Sulaco? Przezwisko bywa najprawdziwszym świadectwem powodzenia. Nazwałbym to żartobliwym nałożeniem maski na oblicze prawdy. Panie kochany, gdym po raz pierwszy przybył do Santa Marta, uderzył mnie jeden fakt: wszyscy ci

dziennikarze, dema- gogowie, sędziowie, wyżsi wojskowi i członkowie kongresu płaszczyli się przed pewnym adwokatem o zaspanej minie, który nie praktykował nawet w swym zawodzie, a przypochlebiali mu się wyłącznie dlatego, że był pełnomocnikiem koncesji Goulda. Sir John w czasie swego pobytu odniósł to samo wrażenie. — A więc nowe państwo, z tym pulchnym fircykiem Decoud w roli prezydenta — rozmyślał głośno dr Monygham, nie przestając podpierać policzka i kołysać nóg. — Słowo daję, czemu nie? — odpowiedział inżynier niespodziewanie poważnym i poufnym tonem. Można by sądzić, że jakiś subtelny fluid, unoszący się w powietrzu Costaguany, zaszczepił mu lokalną wiarę w pronunciamentos. Począł mówić jak wytrawny rewolucjonista o tym gotowym narzędziu, które można będzie dostarczyć nie tkniętej jeszcze armii w Caycie. Ta armia mogła być sprowadzona z powrotem do Sulaco w ciągu kilku dni, jeśli tylko uda się Marcinowi Decoud utorować sobie drogę wzdłuż wybrzeża. Naczelnym wodzem jest Barrios, który niczego innego jak kuli w łeb nie może się spodziewać od Montera, swego zawodowego rywala i nieprzejednanego wroga. Pomoc Barriosa jest więc zapewniona. Jego wojsko nie może również liczyć na hojność Montera, nawet na miesięczny żołd. Z tego punktu widzenia istnienie skarbu jest rzeczą ogromnej wagi. Sama wiadomość, że został ocalony przed monterystami, będzie silnym bodźcem dla wojska z Cayty, skłaniającym je do poparcia sprawy nowego państwa. Doktor obrócił głowę i wpatrywał się w swego towarzysza przez dłuższą chwilę. — Ten Decoud, jak widzę, jest spryciarzem, który umie przekonywać — zauważył w końcu. — I proszę, czy to jest przyczyna, dla której Karol Gould wszyst- kie sztaby srebra puścił na morze powierzając je Nostromowi? — Karol Gould — odrzekł naczelny inżynier — jak zwykle o swoich pobudkach nie powiedział nic. Wiadomo, że on nic nie mówi. Ale my wszyscy znamy ten powód, jeden jedyny: jemu chodzi wyłącznie o bezpieczeństwo kopalni San Tomé i o zachowanie koncesji Gouldów w duchu umowy z Holroydem. Holroyd to drugi niezwykły człowiek. Oni rozumieją wzajemnie swoje światy wyobraźni. Jeden ma lat trzydzieści, drugi pod sześćdziesiąt, ale są jakby stworzeni dla siebie. Położenie milionera, i to jeszcze takiego milionera jak Holroyd, zapewnia wieczystą młodość. Odwaga człowieka młodego wynika z wiary, że ma przed sobą nieograniczony czas, ale milioner ma w swym ręku nieograniczone środki, a to więcej znaczy. Trwałość życia na tej ziemi jest rzeczą niepewną, natomiast daleki zasięg działania milionów nie ulega wątpliwości. Wprowadzenie czystej formy chrześcijaństwa w tej części świata jest marzeniem godnym młodego entuzjasty, a ja starałem się panu wytłumaczyć, dlaczego Holroyd, mający pięćdziesiąt osiem lat, zachowuje się jak człowiek stojący na progu życia. On posuwa się jeszcze dalej. Nie będąc misjonarzem, patrzy pod tym kątem widzenia na kopalnię San Tomé. Upewniam pana, i to jest faktem, że nawet na konferencji ściśle finansowej, na której przed paru laty omawiał z sir Johnem sprawy Costaguany, nie mógł powstrzymać się od poruszenia tej kwestii. Sir John wspomniał o tym ze zdumieniem w liście pisanym do mnie z San Francisco, w powrotnej drodze. Daję słowo, doktorze, iż wartość rzeczy nie tkwi w tym, czym one są same w sobie. Zaczynam myśleć, że ich waga polega na duchowych wartościach, które człowiek odkrywa we własnym działaniu... — Ba! — przerwał mu doktor, nie zatrzymując ani na chwilę wahadłowego ruchu swych nóg. — Schlebianie sobie! Pożywka dla ludzkiej próżności, która rządzi światem. A tymczasem, jak pan myśli? Co się stanie ze skarbem pływającym po zatoce wraz z wielkim capatazem i wielkim politykiem? — A czemu się pan o to tak troszczy, doktorze? — Ja się troszczę? A cóż mnie to może do diabła obchodzić? Ja nie obarczam duchowymi wartościami moich pragnień, moich sądów ani czynów. Nie są one takich rozmiarów, aby dawały pole do schlebiania sobie. Ot, na przykład teraz: rad bym bardzo ulżyć tej biednej kobiecie w jej ostatnich chwilach. I nie mogę. Niepodobna. Czy spotkałeś się pan kiedy — twarzą w twarz — z niepodobieństwem, czy też nie masz takiego słowa w swym słowniku, panie Napoleonie kolei żelaznej? — Czy ona musi długo jeszcze cierpieć? — zapytał naczelny inżynier tonem ludzkiego współczucia.

Powolne, ciężkie kroki zadudniły po schodach nad kuchenną powałą z twardego drzewa. Z wąskiego otworu, wyciętego w grubym murze, a wiodącego na schody tak wąskie, że jeden człowiek mógłby się tam bronić przed dwudziestu napastnikami, doszedł pomruk dwóch głosów. Pierwszy głos był słaby i złamany, drugi, niski i łagodny, przygłuszał nikły dźwięk pierwszego swym głębokim tonem. Obaj mężczyźni milczeli, dopóki te głosy nie ucichły. Wtedy doktor wzruszył ramionami i burknął: — Tak, musi. Nie mógłbym nic dla niej zrobić, gdybym poszedł na górę. Nastała długa chwila ciszy nad pułapem i na dole. — Wydaje mi się — rozpoczął inżynier przytłumionym głosem — że pan nie ufa capatazowi kapitana Mitchella. — Że mu nie ufam? — wycedził doktor przez zęby. — Uważam, że jest zdolny do wszystkiego, nawet do wierności posuniętej do absurdu. Wie pan, ja byłem ostatnim człowiekiem, z którym on rozmawiał przed opuszczeniem lądu. Ta biedna kobieta pragnęła go widzieć i ja go skłoniłem do pójścia na górę. Umierającym nie należy się sprzeciwiać. Wydawała się przedtem dosyć spokojna i zrezygnowana, ale ten szelma musiał coś zrobić czy powiedzieć w ciągu tych dziesięciu minut, co ją przyprawiło o rozpacz. Wie pan — ciągnął dalej doktor, jakby z wahaniem — kobiety są tak nieobliczalne w każdej okoliczności i w każdym okresie życia, że mi się czasem zdawało, iż ona, na jakiś swój sposób, kocha się w capatazie. Ten hultaj ma niezaprzeczenie dużo uroku, bez tego nie byłby podbił serca całej ludności w mieście. Nie, nie, ja nie bredzę. Może nadałem nieodpowiednią nazwę jakiemuś jej silnemu uczuciu, nierozumnej, emocjonalnej postawie, jaką kobieta przybiera czasem wobec mężczyzny. Mówiąc ze mną niejednokrotnie źle się o nim wyrażała, co oczywiście nie przeczy moim domysłom. Wcale nie przeczy. Wydawało się, że nieustannie o nim myśli. Był czymś ogromnie ważnym w jej życiu. Jak pan wie, stykałem się często z tymi ludźmi. Ilekroć zjeżdżałem z kopalni, pani Gould prosiła mnie, abym miał ich na oku. Ona lubi Włochów, o ile wiem, i powzięła szczególną sympatię do starego Garibaldina. To godny uwagi człowiek. Charakter cierpki i marzycielski zarazem, żyjący w atmosferze republikanizmu swej młodzieńczej epoki jak w jakiejś chmurze. Podniecał capataza w jego wariackich pomysłach — egzaltowany stary entuzjasta! — W jego wariackich pomysłach? — powtórzył ze zdziwieniem naczelny inżynier. — Uważałem zawsze, że capataz jest bystrym, rozsądnym człowiekiem, absolutnie nieustraszonym i ogromnie pożytecznym. Także niezwykle zręcznym. Sir John był zdumiony pomysło- wością i rozwagą, jaką wykazał w ich podróży przez góry z Santa Marta. Później, pewno pan o tym słyszał, oddał nam przysługą ostrzegając ówczesnego szefa policji o szajce zawodowych złodziei, którzy przybyli z daleka do miasta z zamiarem rozbicia pociągu wiozącego naszą miesięczną wypłatę. Trzeba także przyznać, że bardzo sprawnie zorganizował przewóz towarów w porcie dla Kompanii O. S. N. Umie wzbudzić posłuch wśród ludzi, choć jest cudzoziemcem. Co prawda, to i cargadores są w większości cudzoziemcami, to imigranci isleños. — Sława stanowi jego fortunę — mruknął doktor. — Ten człowiek dowiódł, jak godny jest zaufania w niezliczonych wypadkach i w różny sposób — upierał się inżynier. — Kiedy wyłoniła się sprawa srebra, kapitan Mitchell polecał oczywiście gorąco capataza jako jedynego człowieka, któremu należało to powierzyć. Jako najlepszemu żeglarzowi, przypuszczam. Bo jeśli chodzi o człowieka, widzi pan, to wszyscy byliśmy zdania — Gould, Decoud i ja — że jest rzeczą obojętną, kto pojedzie. Każdy inny marynarz mógł być do tego użyty. Cóż bowiem zrobiłby złodziej z taką ilością srebra? Gdyby z nim uciekł, musiałby w końcu gdzieś lądować i jakżeby ukrył taki ładunek przed mieszkańcami wybrzeża? Nie braliśmy tego wcale pod uwagę. Zresztą miał jechać Decoud. W wielu okolicznościach okazywało się capatazowi jeszcze większe zaufanie. — On patrzył trochę inaczej na tę sprawę — rzekł doktor. — Oświadczył mi, tu, w tej izbie, że to będzie najszaleńsza wyprawa w jego życiu. W mojej obecności wypowiedział swoją ostatnią wolę, coś w rodzaju testamentu, którego wykonawcą uczynił starego Giorgia. I, na Jowisza! on... on się — wie pan — nie wzbogacił przez swą wierność dla was, dobrzy

ludzie, przez swe zasługi w porcie i na kolei. Przypuszczam, że otrzymuje jakąś —jak pan to nazywa? — duchową rekompensatę, za swą pracę, bo jeśli nie, zgoła nie rozumiem, dlaczego, u diabła, miałby wam być wierny, panu, Gouldowi, Mitchellowi czy komukolwiek innemu. On dobrze poznał ten kraj. Wie naprzykład, że Gamacho, delegat z Javiry, był zwykłym tramposo najpośledniejszego gatunku, wędrownym kramarzem, który potrafił wyłudzić od Anzaniego tyle towaru na kredyt, że mógł otworzyć sklepik w najdzikszej części kraju. Tam postarał się, aby wybrano go posłem głosami pijanych mozos, czepiających się estancji tudzież najuboższych rancherosów, którzy się u niego zadłużyli. Przy tym Gamacho, który jutro będzie prawdopodobnie jednym z większych naszych dygnitarzy, jest także cudzoziemcem — isleño. Mógłby był zostać cargadorem w służbie O. S. N. na wybrzeżu, gdyby nie to, że zamordował podobno w lasach pewnego kramarza, przywłaszczając sobie jego pakunek na zaczęcie kariery (posadero z Rincon gotów jest na to przysiąc). I czy pan sądzi, że Gamacho mógł stać się kiedykolwiek bohaterem tutejszego plebsu jak nasz capataz? Oczywiście nie. On nie dorósł mu do pięt. Nie! Stanowczo uważam, że Nostromo to bałwan. Wywody doktora wydały się budowniczemu kolei niesmaczne. — Niepodobna spierać się na tym punkcie — rzekł filozoficznie. — Każdy człowiek został czym innym obdarzony. Szkoda, że pan nie słyszał, jak Gamacho przemawia do swoich przyjaciół na ulicy! Głos jego przypomina ryk, a wrzeszczał jak opętany, wychylając się do połowy ciała z okna i wznosząc groźnie pięść. Podczas każdej przerwy w tym przemówieniu motłoch na dole wykrzykiwał: „Precz z oligarchami! Viva la libertad!" Fuentes, znajdujący się wewnątrz sali, wyglądał na strasznie przygnębionego. Wie pan, on jest bratem tego Jorge Fuentesa, który był przed paru laty ministrem spraw wewnętrznych przez sześć miesięcy. Oczywiście, że to człowiek bez sumienia, ale człowiek dobrze urodzony i z wykształceniem. Był ongiś dyrektorem Urzędu Celnego w Caycie. Ten brutal, ten idiota Gamacho przyczepił się do niego z całym swym stronnictwem, złożonym z najgorszej hołoty. Chorobliwy strach Fuentesa przed tym gburem to najucieszniejszy widok, jaki można sobie wyobrazić. Inżynier wstał i podszedł do drzwi, by wyjrzeć na port. — Cisza — rzekł. — Ciekawym, czy Sotillo naprawdę zamierza tu przybić.

ROZDZIAŁ DRUGI

Kapitan Mitchell, przechadzając się po nabrzeżu portowym, zadawał sobie to samo pytanie. Nasuwała się ciągle wątpliwość, czy ostrzeżenie telegrafisty z Esmeraldy, fragmentaryczne i co chwila ulegające przerwom, zostało należycie zrozumiane. Mimo to zacne człowieczysko postanowiło nie kłaść się spać do rana, a może i wcale. Wyobrażał sobie, że oddał znakomitą przysługę Karolowi Gouldowi. Myśląc o uratowanym srebrze zacierał ręce z zadowolenia. Na swój sposób, pełen prostoty, dumny był z udziału, jaki mu przypadł w tej mądrej, decydującej akcji. On to przecie nadał projektowi realną podstawę, poddając myśl przyłapania w drodze parowca płynącego na północ. Było to również korzystne dla jego Kompanii, która straciłaby dochód z przewiezienia cennego towaru, gdyby ten towar pozostał na lądzie i uległ konfiskacie. Myśl o zawodzie sprawionym monterystom nie mniej była przyjemna. Władczy z natury, a także z długoletniego przyzwyczajenia do wydawania rozkazów, kapitan Mitchell nie był demokratą. Posuwał się nawet dalej, nie tając pogardy dla parlamentarnych rządów. — Jego ekscelencja don Vincente Ribiera — mawiał — którego ja i mój zuch Nostromo mieliśmy zaszczyt i przyjemność ocalić przed okrutną śmiercią, zanadto liczył się ze swym kongresem. To był błąd, moi państwo, to był wyraźny błąd. Prostoduszny stary marynarz, sprawujący nadzór nad żeglugą O. S. N., wyobrażał sobie, że ostatnie trzy dni wyczerpały zasób zdumiewających niespodzianek, jakie mogły się wydarzyć w politycznym życiu Costaguany. Wyznawał później, że wypadki, jakie po tych. dniach nastąpiły, przeszły jego wyobraźnię. A więc naprzód Sulaco (z powodu zdobycia kabla i dezorganizacji żeglugi parowych okrętów) zostało na przeciąg dwóch tygodni odcięte od reszty świata jak oblężone miasto. — Nikt by w to nie uwierzył, ale tak było, mój panie. Pełne dwa tygodnie. Sprawozdanie o niezwykłych wypadkach, jakie się w tym czasie wydarzyły, tudzież o własnych przeżytych emocjach nabierało komicznego zabarwienia w jego patetycznych relacjach. Rozpoczynał zawsze od zapewnienia słuchacza, że „tkwił w tym kotle rewolucji od początku do końca". Potem szczegółowo opisywał, jak się odbyło wysyłanie srebra i jakiej naturalnej obawy sam doznawał nie wiedząc, czy „jego człowiek", któremu powierzono to zadanie, nie popełni jakiegoś błędu. Poza utratą cennego kruszcu wchodziło tu w grę życie señora Marcina Decoud, sympatycznego, zamożnego dżentelmena, dobrze zorientowanego w sytuacji, który mógł znaleźć się w niebezpieczeństwie, gdyby wpadł w ręce nieprzyjaciół politycznych. Kapitan Mitchell dodawał, że podczas samotnej straży na wybrzeżu odczuwał coś w rodzaju troski o przyszłość całego kraju. — Jest to, moi państwo, uczucie — tłumaczył — całkowicie zrozumiałe u człowieka, przepojonego wdzięcznością za ogromną życzliwość doznawaną od ludzi z najlepszych rodzin, kupców oraz innych zamożnych obywateli miejscowych. Ocaleni dzięki nam przed okrucieństwem tłumu, zdawali się być, w moim zrozumieniu, skazani na łaskę i niełaskę miejscowych. żołnierzy, wiemy zaś, że ci ostatni wykazują w czasie rozruchów pożałowania godne barbarzyństwo w stosunku do reszty mieszkańców. A poza tym byli przecież państwo Gould, dla których, tak dla męża, jak i żony, żywię najgorętsze uczucia za dobroć i gościnność, jakich doznałem od obojga. Zdawałem sobie także sprawę z niebezpieczeństwa grożącego tym panom z klubu „Amarilla", którzy mianowali mnie honorowym członkiem i odnosili się do mnie zawsze z uprzejmością i szacunkiem, tak ze względu na moje stanowisko agenta konsularnego, jak i naczelnego zwierzchnika żeglugi parowej o doniosłym znaczeniu. Wyznaję, iż niepoślednie miejsce w moich myślach zajmowała panna Antonia Avellanos, najpiękniejsza i najdoskonalsza istota, z

jaką dane mi było rozmawiać. Byłem też pochłonięty troską o losy mojej Kompanii, której interesy mogły ucierpieć wskutek przewidywanych zmian na wyższych urzędach. Słowem, czułem się ogromnie niespokojny i bardzo zmęczony, jak pan to sobie łatwo wyobrazi, tymi podniecającymi i pamiętnymi wypadkami, w których i ja odegrałem swoją małą rolę. Budynek Kompanii, który służył mi za rezydencję, znajdował się zaledwie o pięć minut drogi; nęcił mnie perspektywą wieczerzy i hamaku (gdyż w nocy spoczywam zawsze w hamaku, co w tutejszym klimacie jest najodpowiedniejsze), ale jakoś nie mogłem oderwać się od portowego wybrzeża, potykając się boleśnie ze zmęczenia, jakkolwiek wiedziałem, że nie mogę nikomu przez to pomóc. Noc była niesłychanie ciemna, najciemniejsza, jaką w życiu pamiętam; zacząłem więc myśleć, że transport z Esmeraldy nie może przybić do lądu przed nastaniem dnia z powodu trudności żeglugi na zatoce. Moskity cięły mnie wściekle. Mieliśmy wtedy plagę portowych moskitów, dopóki się nie wprowadziło pewnych ulepszeń. Słynęły ze swej zjadliwości. Miałem całą chmurę tych moskitów nad głową i gdyby nie ich natarczywość, nie wiem, czy nie byłbym się zdrzemnął, chodząc tam i z powrotem, i czy nie doznałbym ciężkiego upadku. Paliłem jedno cygaro za drugim, nie tyle dla przyjemności, co chcąc zapobiec, by mnie te bestie żywcem nie pożarły. I nagle, mój panie, gdy po raz dwudziesty zbliżyłem się do oświetlonego końca chodnika, by spojrzeć na zegarek i stwierdzić ze zdziwieniem, że brakuje jeszcze dziesięciu minut do północy, usłyszałem warczenie śruby okrętowej — odgłos nieomylny dla ucha starego marynarza w ciszy nocnej. Odgłos był słaby, gdyż posuwali się ostrożnie i niezmiernie powoli, tak ze względu na ciemność, jak z obawy przedwczesnego zdradzenia swej obecności. Ostrożność cokolwiek zbyteczna, ponieważ przypuszczam, że na ogromnej przestrzeni portu byłem jedyną żyjącą istotą. Nawet zwykła ekipa wartowników nie znajdowała się na swych posterunkach, odkąd wybuchły rozruchy. Stanąłem jak wryty, odrzuciwszy i zadeptawszy cygaro, co musiało sprawić prawdziwą przyjemność moskitom, sądząc po stanie mojej twarzy nazajutrz rano. Ale wszystko to było fraszką w porównaniu z brutalnym postępowaniem, którego stałem się ofiarą ze strony Sotilla. Coś wprost niepojętego, gdyż przypominało to raczej postępowanie maniaka niż człowieka przy zdrowych zmysłach, nawet pozbawionego honoru i poczucia przyzwoitości. Sotillo wpadł po prostu w furię, widząc niepowodzenie swych złodziejskich zamysłów. Kapitan Mitchell w tym się nie mylił. Sotillo był rzeczywiście wściekły. Nie aresztowano kapitana od razu; podniecona ciekawość kazała mu pozostać na wybrzeżu portowym (długość blisko czterystu stóp), by ujrzeć, raczej usłyszeć, cały proces lądowania. Ukryty za lorką użytą do przewiezienia srebra, która z końca mola została później zepchnięta na wybrzeże, kapitan Mitchell zobaczył zrazu mały oddziałek, który został pierwszy wyrzucony na brzeg i minął go, rozpraszając się potem na wszystkie strony. Tymczasem wyładowywano resztę wojska, formując je w kolumnę, której czoło przesunęło się już tak blisko jego kryjówki, że domyślił się, iż odległość, jaka go od niej dzieli, nie przekracza kilku jardów. Kolumna zatarasowała niemal całą szerokość nabrzeżnego bulwaru. Po czym wszystkie zmieszane odgłosy kroków, pomruków i pobrzękiwań ucichły; cała masa zastygła w bezruchu i milczeniu na przeciąg godziny, w oczekiwaniu na powrót żołnierzy wysłanych na rekonesans. Od strony lądu nie było nic słychać prócz basowego szczekania brytanów, pilnujących składów kolejowych, odpowiadało im ujadanie kundysów z dalekich peryferii miasta. Przed frontem kolumny stała odosobniona grupka ludzkich cieni. Po pewnym czasie wartownik, postawiony na końcu portowego wybrzeża, zniżonym głosem żądał hasła od pojedynczych osobników zbliżających się od strony równiny. Byli to powracający wysłańcy oddziału wywiadowczego, którzy rzucali teraz kolegom zwięzłą odpowiedź i przechodzili szybko, znikając w wielkiej, nieruchomej masie, by dotrzeć z raportem do sztabu. Kapitan Mitchell począł rozmyślać, że jego położenie może stać się nieprzyjemne, a może i niebezpieczne, kiedy znienacka na przyczółku mola rozległ się okrzyk wydawanego rozkazu, dźwięk trąbki wojskowej, a zaraz potem zgiełk i szczęk broni. Jednocześnie przez całą kolumnę przebiegł jakby dreszcz. Tuż obok jakiś tubalny głos rzucił pośpiesznie wezwanie: „Zepchnijcie tę lorkę z drogi!" Słysząc tupot bosych nóg, śpieszących na wykonanie rozkazu, kapitan Mitchell odskoczył o dwa kroki w tył, lorka zaś, pchnięta nagle siłą wielu rąk, potoczyła się po szynach w przeciwnym kierunku. Zanim zrozumiał, co się stało, został otoczony, a jednocześnie pochwycony za ramiona i za kołnierz

płaszcza. — Schwytaliśmy człowieka, który się tu ukrywał, mi teniente ! — zawołał jeden z żołnierzy. — To trzymajcie go na uboczu, dopóki straż tylna nie nadejdzie — odpowiedział czyjś głos. Cała kolumna przeszła niemal biegiem obok kapitana, a grzmiący tupot nóg ucichł nagle z chwilą, gdy ludzie dobiegli do piaszczystej plaży. Łapacze trzymali kapitana mocno, nie zważając na jego oświadczenie, że jest Anglikiem, i na głośne domaganie się, by go natychmiast odstawiono do dowódcy. Wreszcie wybrał pełne godności milczenie. Kilka armat polowych, popychanych rękami, przetoczyło się po deskach pomostu z głuchym dudnieniem kół. Potem przeszedł niewielki oddziałek, eskortujący cztery czy pięć osób, które pędził przed sobą pobrzękując stalowymi pochwami szabel. Ktoś szarpnął wtedy kapitana za oba ramiona i kazano mu ruszyć naprzód. Można niestety przypuszczać, że podczas przeprawy z wybrzeża do Urzędu Celnego kapitan Mitchell był wystawiony na różne zniewagi ze strony żołnierzy, takie jak prztyczki w nos, mocne uderzenia kolbą w stos pacierzowy itp. Ich pojęcie pośpiechu nie licowało z jego poczuciem godności. Krew go zalewała, ale czuł się bezsilny. Wydawało mu się, że nadchodzi koniec świata. Długi budynek otaczało wojsko, układając broń w kozły. Kompanie, jedna za drugą, przygotowywały się do spoczynku nocnego, żołnierze wyciągali się na ziemi, podkładając sobie plecaki pod głowę i nakrywając się własnymi ponchos. Kręcili się wśród tej ciżby kaprale z kołyszącymi się latarkami, rozstawiając warty dokoła murów, przed każdymi drzwiami i każdym otworem. Sotillo wydał to zarządzenie strzegąc zdobytego budynku, jakby ten zawierał jeszcze skarb. Pragnienie zdobycia fortuny jednym śmiałym pociągnięciem opanowało całkowicie jego władze umysłowe. Nie chciał uwierzyć w możliwość klęski, najlżejsza o tym wzmianka przyprawiała go o wściekłość odbierającą mu przytomność. Każda okoliczność potwierdzająca klęskę wydawała mu się niewiarygodna. Zeznania Hirscha, zabójcze dla jego nadziei, odrzucał bezapelacyjnie. Prawda, że to, co Hirsch mówił, nie trzymało się jedno drugiego, zdradzał on przy tym objawy wskazujące niemal na pomieszanie zmysłów, cała więc jego opowieść mogła wydawać się nieprawdopodobna i zupełnie niezrozumiała. Zaraz po wciągnięciu rozbitka na pomost parowca Sotillo i jego oficerowie, podnieceni i zniecierpliwieni do najwyższego stopnia, nie dali nieszczęsnemu człowiekowi czasu na odzyskanie resztki przytomności, jaka mu pozostawała. Zamiast go obłaskawić i uspokoić, szturchano go, bito brutalnie kułakami, grożono mu. On zaś rzucał się i wił, próbował upaść na kolana, a w chwilę później usiłował gwałtownie wydrzeć się z ich rąk, jakby chcąc wyskoczyć za burtę, krzyczał przy tym, kurczył się i dziko toczył oczyma, co wszystko razem wprawiło ich zrazu w zdumienie, a później wzbudziło nieufność, ludzie bowiem skłonni są dopatrywać się nieszczerości w każdym gwałtownym przejawie uczuć. Język hiszpański tak mu się pomieszał z niemieckim, że większa część jego zeznań stała się niezrozumiała. Próbował przejednać swych katów, nazywając ich hochwolilgeborene Herren, co samo w sobie brzmiało podejrzanie. Surowo napomniany, aby przestał błaznować, zaczął znów skomleć i zapewniać o swej lojalności, ale uparcie po niemiecku, gdyż zupełnie nie zdawał sobie sprawy, w jakim języku mówi. Jego osoba była, ma się rozumieć, dobrze znana, był niewątpliwie mieszkańcem Esmeraldy, ale to nie wyjaśniało sprawy. Ponieważ wciąż zapominał nazwiska Decoud i plątał je z nazwiskami innych ludzi spotykanych w Casa Gould, mogło się wydawać, że cała ta kompania znajdowała się na łodzi. Sotillo myślał przez chwilę, że zatopił wszystkich wybitniejszych stronników Ribiery z Sulaco. Nieprawdopodobieństwo takiego faktu czyniło wątpliwymi wszystkie inne zeznania Hirscha. Ten ostatni był więc obłąkany albo grał rolę obłąkanego, zmuszony okolicznościami udawał strach i nieprzytomność, byle ukryć prawdę. Drapieżność Sotilla, podniecona do najwyższego stopnia perspektywą olbrzymiego łupu, nie mogła uwierzyć w niepomyślny obrót sprawy. Ten Żyd mógł być przestraszony wypadkiem, który go spotkał, ale wiedział, gdzie srebro zostało ukryte, i z żydowską przebiegłością wymyślił całą historię, by jego, Sotilla, zbić z tropu zacierając ślady tego, co zostało dokonane. Sotillo obrał sobie kwaterę na piętrze, w dużym pokoju o grubych, czarnych belkach. Nie było tam sufitu i oko gubiło się w ciemnościach pod wysokim wiązaniem dachu. Ciężkie okiennice stały otworem. Na długim stole widniał wielki kałamarz, powalane atramentem gęsie pióra i dwa

kwadratowe pudełka drewniane, wypełnione piaskiem. Arkusze szarego, szorstkiego papieru urzędowego zalegały podłogę. Musiał to być pokój któregoś z wyższych urzędników z Urzędu Ceł, gdyż za stołem stał wielki skórzany fotel, a dokoła rozstawione były podobne krzesła z wysokim oparciem. Na jednej z belek wisiał sznurkowy hamak, przeznaczony widocznie na popołudniową sje- stę. Kilka świec, zatkniętych w wysokie żelazne lichtarze, rzucało na pokój mdłe, czerwonawe światło. Między nimi leżał rzucony kapelusz pułkownika, szabla i rewolwer. Grono najzaufańszych jego oficerów obsiadło bezczynnie stół w ponurym milczeniu. Pułkownik rzucił się na fotel, a wielki Murzyn, z odznakami sierżanta na poszarpanym rękawie, przykląkł, by ściągnąć mu buty. Hebanowoczarne wąsy Sotilla odbijały silnie od jego sinobladej twarzy. Oczy miał pociemniałe i głęboko wpadnięte. Zdawał się być wyniszczony trudami, wyczerpany doznanym zawodem, lecz gdy wartownik wsunął głowę oznajmiając przybycie jeńca, odżył nagle. — Niech go przyprowadzą — zawołał ostro. Drzwi się otworzyły i kapitan Mitchell, z obnażoną głową, rozpiętą kamizelką i krawatem przekręconym aż pod ucho, został wepchnięty do izby. Sotillo poznał go od razu. Nie mógł marzyć o cenniejszej zdobyczy: miał przed sobą człowieka, który, gdyby tylko chciał, mógł powiedzieć mu wszystko to, o co Sotillowi chodziło. I natychmiast powstał w jego mózgu problem, w jaki sposób skłonić go do wyjawienia prawdy. Odwet ze strony obcego państwa nie przerażał Sotilla. Potęga całej uzbrojonej Europy nie osłoniłaby kapitana skuteczniej przed obelgami i złym traktowaniem, niż to uczyniła nagła refleksja Sotilla, który uświadomił sobie, że zmaltretowany Anglik zapewne się uprze i nie będzie można dać sobie z nim rady. Na wszelki wypadek rozpogodził czoło. — Co widzę? Nasz nieoceniony señor Mitchell — zawołał z przesadnym przestrachem. Udany gniew i okrzyk: „Puszczajże natychmiast caballera!", wywarły tak szybki skutek, że przerażeni żołnierze odskoczyli od swego więźnia. Pozbawiony nagle mocnej podpory, kapitan Mitchell zatoczył się, jakby miał upaść. Sotillo ujął go poufale pod ramię i usadowił na krześle, po czym machnął ręką na pokój. — Wyjdźcie stąd wszyscy — rozkazał. Kiedy już pozostali sami, stanął ze spuszczonym wzrokiem, milczący i niezdecydowany. Czekał, aż kapitan Mitchell odzyska mowę. Tu, w jego mocy znajdował się człowiek, który brał udział w wywiezieniu srebra. Zgodnie ze swym temperamentem Sotillo czuł nieposkromioną ochotę pobicia go, podobnie jak kiedyś, przy trudnych układach o pożyczkę z ostrożnym Anzanim; ręka go wtedy świerzbiała, by chwycić kupca za gardło. Co się tyczy kapitana Mitchella, to te nagłe, niespodziewane i zgoła niepojęte przejścia wywołały zamęt w jego umyśle. Poza tym czuł się fizycznie wyczerpany i bez tchu. — Powalono mnie na ziemię trzy razy na przestrzeni od wybrzeża do tego domu — wybuchnął w końcu. — Ktoś za to zapłaci! — Istotnie potykał się parę razy i żołnierze wlekli go dość długo, zanim zdołał stanąć na nogi. Wzburzenie rosło w nim wraz z powracającą zdolnością łapania tchu; szalał z wściekłości. Wstał z krzesła, twarz miał karmazynową, białe jego włosy zjeżyły się, oczy błyszczały groźnie. Trząsł połami zniszczonej kamizelki przed oczyma zmieszanego Sotilla. — Patrz pan! Ci pańscy umundurowani złodzieje z dołu skradli mi zegarek! Wygląd starego marynarza był bardzo groźny. Sotillo ujrzał się odgrodzonym od stołu, na którym leżały jego szabla i rewolwer. — Żądam restytucji i przeprosin! — grzmiał kapitan Mitchell wychodząc z siebie. — Żądam tego od pana, tak! od pana! Przez przeciąg sekundy pułkownik stał nieruchomo z kamiennym wyrazem twarzy, po czym, widząc, że kapitan Mitchell wyciąga ramię w kierunku stołu, jakby sięgał po rewolwer, Sotillo wydał przerażony okrzyk, błyskawicznym ruchem skoczył do drzwi i zatrzasnął je za sobą. Zdumienie uspokoiło nieco wściekłość kapitana. Po drugiej stronie zamkniętych drzwi Sotillo stojąc na podeście zwoływał ludzi i niebawem dało się słyszeć dudnienie wielu nóg po drewnianych schodach. — Rozbroić go! związać go! — ryczał pułkownik. Kapitan Mitchell zdążył tylko rzucić okiem na jedno z okien, opatrzone trzema żelaznymi, prostopadłymi sztabami i umieszczone

dwadzieścia stóp nad podłogą (o czym dobrze wiedział), gdy drzwi się otworzyły i oprawcy rzucili się na niego. W niewiarygodnie krótkim czasie został przytroczony do krzesła o wysokim oparciu za pomocą tak wielu skrętów skórzanego rzemienia, że tylko jego głowa zachowała swobodę ruchów. Dopiero wtedy Sotillo, który trzęsąc się bardzo widocznie, stał wsparty o framugę drzwi, odważył się wejść do środka. Żołnierze, podniósłszy z podłogi broń porzuconą dla ręcznych zapasów z więźniem, wysunęli się z pokoju. Oficerowie, wsparci na szablach, czekali, co z tego wyniknie. — Zegarek! zegarek! — szalał pułkownik, przebiegając tam i z powrotem jak tygrys w klatce. — Dawajcie mi tu zegarek tego człowieka! Było to rzeczywiście prawdą, że w sieni, na dole, przed dostawieniem więźnia przed oblicze pułkownika żołnierze w poszukiwaniu broni pozbawili kapitana Mitchella zegarka i łańcuszka, ale na żądanie pułkownika przedmioty te odnalazły się dość szybko, niesione ostrożnie przez jednego z kaprali w zagłębieniu złożonych dłoni. Sotillo pochwycił je i podsunął ściśniętą pięść, z której zwisały, pod samą twarz kapitana Mitchella. — Oto jest! Ty bezczelny Angliku! Śmiałeś nazwać moich żołnierzy złodziejami! Masz swój zegarek. Potrząsał tą pięścią, jakby zamierzał zmiażdżyć nią nos więźnia. Kapitan Mitchell, bezbronny jak dziecko w powijakach, zerkał niespokojnie na złoty chronometr wartości sześćdziesięciu gwinei, ofiarowany mu przed laty przez Towarzystwo Asekuracyjne za ocalenie okrętu przed pożarem. Zdawało się, że Sotillo także dostrzegał wartość tego przedmiotu. Zamilkł nagle i podszedłszy do stołu przyglądał się zegarkowi badawczo przy świetle świec. Nie widział nigdy nic równie pięknego. Oficerowie zbliżyli się wyciągając spoza jego pleców szyje na podobieństwo żurawi. Pułkownik tak się zainteresował oglądanym przedmiotem, że zapomniał o swym cennym więźniu. Jest zawsze coś dziecięcego w drapieżnej chciwości południowych ras, namiętnych, a trzeźwo myślących — chciwości, której brak w mglistym idealizmie synów Północy; tym ostatnim wystarcza najlżejsza zachęta, by zaczynali śnić o rzeczach nie mniejszej wagi niż podbój świata. Sotillo lubił klejnoty, złote świecidełka i strojne ubiory. Po chwili odwrócił się z rozkazującym gestem, przed którym oficerowie cofnęli się w tył. Położył zegarek na stole, przykrywając go niedbałym ruchem swym kapeluszem. — Ha! — zaczął znowu, podchodząc bardzo blisko do krzesła. — Śmiesz nazywać moich dzielnych żołnierzy z esmeraldzkiego pułku złodziejami. Ty śmiesz! Co za bezczelność! Wy, cudzoziemcy, przyjeżdżacie tutaj, by wydrzeć krajowi jego bogactwa, których wam nigdy nie dość! Wasze zuchwalstwo nie zna granic! Spojrzał na swych oficerów, wśród których powstał pomruk aprobaty. Starszy major uważał za stosowne oświadczyć: — Si, mi colonel. To wszystko zdrajcy. — Nie będę nic mówił — ciągnął dalej Sotillo wlepiając w bezbronnego Mitchella źle i niespokojne spojrzenie — nie będę nic mówił o zdradzieckim zamachu na mój rewolwer i o zamiarze zastrzelenia mnie wtedy kiedy usiłowałem traktować cię z szacunkiem, na który nie zasługiwałeś. Zgubiłeś się dobrowolnie. Jedyną twoją nadzieją może być moja łaskawość. Badał wrażenie, jakie wywarły jego słowa, ale na twarzy kapitana Mitchella nie było żadnej oznaki strachu. W jego białych włosach było pełno kurzu, który pokrywał także resztę jego bezbronnej osoby. Jakby nic nie słyszał, poruszał tylko brwią, by pozbyć się źdźbła słomy, które się do niej przyczepiło. Sotillo wysunął jedną nogę naprzód i podparł się pod boki. — To ty, Mitchell — rzekł z emfazą — to ty jesteś złodziejem, nie moi żołnierze! — Wyciągnął w stronę więźnia palec o długim paznokciu w kształcie migdała. — Gdzie jest srebro z kopalni San Tomé? Pytam się ciebie, Mitchell, gdzie jest srebro, które było złożone w Urzędzie Celnym? Odpowiedz mi na to. Ty je ukradłeś. Wziąłeś udział w tej kradzieży. Zostało ono skradzione rządowi. Aha! myślisz, że nie wiem, co mówię, ale znam się na waszych europejskich sztuczkach. Popłynęło srebro? W jednym z twoich kutrów, nikczemny człowieku. Jak śmiałeś to

zrobić? Tym razem osiągnął skutek. „Jakim sposobem, na Boga, Sotillo się o tym dowiedział?" — przemknęło przez myśl kapitanowi. Jego głowa, jedyna część ciała, którą mógł poruszyć, zdradziła jego zdumienie nagłym drgnieniem. — Ha! drżysz! — wykrzyknął nagle Sotillo. — To konspiracja. Zbrodnia przeciw państwu. Nie wiedziałeś, że srebro należy do republiki, póki nie stanie się za- dość pretensjom rządu? Gdzie ono jest? Gdzieś je ukrył, ty nędzny złodzieju? Zamierający duch ocknął się w Mitchellu, gdy usłyszał to pytanie. W jakikolwiek niezrozumiały sposób Sotillo dowiedział się o wypłynięciu łodzi, jasne było, że nią nie zawładnął. W swej znieważonej duszy kapitan Mitchell powziął postanowienie, że cokolwiek go spotka, nie wypowie ani słowa, dopóki nie uwolnią go ze sromotnych więzów. Teraz jednakże chęć dopomożenia ucieczce łodzi skłoniła go do poniechania tego zamiaru. Dostrzegł w przeciwniku jakąś niepewność i brak decyzji. „Ten człowiek — pomyślał — nie jest pewien tego, co mówi." — Napuszoność, z jaką się Mitchell wypowiadał w rozmowach towarzyskich, nie przeszkadzała mu posiadać bystrej orientacji i szybkiej decyzji w realnych sprawach życiowych. Teraz, kiedy już ochłonął z pierwszego wstrząsu wywołanego ohydnym traktowaniem, stał się trzeźwym i opanowanym człowiekiem. Niezmierna pogarda, jaką żywił dla Sotilla, dodawała mu sił. Rzekł tonem wyroczni: — Do tej pory musi już być dobrze ukryte. Sotillo miał także czas ochłonąć: — Muy bien, Mitchell — odparł głosem zimnym i pełnym groźby. — Ale czy możesz przedstawić rządowi pokwitowanie za wpłacony podatek i pozwolenie wywozu, wystawione przez Urząd Celny, hę? Możesz? Nie. A zatem srebro zostało usunięte nielegalnie i winni będą musieli to odpokutować, o ile srebro nie będzie odstawione w ciągu pięciu dni od dnia dzisiejszego. To rzekłszy, wydał rozkaz rozwiązania więźnia i zaniknięcia go w jednej z małych izb na parterze. Sam przechadzał się po pokoju, milczący i markotny, do chwili, gdy kapitan Mitchell, podtrzymywany za ramiona przez żołnierzy, nie podniósł się z krzesła. Powstawszy, otrząsnął się i tupnął nogą. — Przyjemnie ci było siedzieć związanym, Mitchell? — spytał szyderczo Sotillo. — To najohydniejsze, niewiarogodne nadużycie władzy! — oznajmił głośno kapitan Mitchell. — Jakiekolwiek są pańskie zamiary, nie będzie z nich nic! Obiecuję to panu. Wysoki pułkownik o sinobladej cerze, kruczoczarnych kędziorach i wąsach skulił się cały, by spojrzeć w oczy niskiego, krępego więźnia o czerwonej twarzy i białych, potarganych włosach. — Zobaczymy. Poznasz jeszcze lepiej siłę mojej władzy, gdy cię każę na cały dzień przywiązać do potalonu w pełnym słońcu. — Wyprostował się dumnie i dał znak aby wyprowadzono kapitana Mitchella. — A co z moim zegarkiem? — huknął Mitchell, opierając się całą siłą ludziom ciągnącym go do drzwi. Sotillo zwrócił się do oficerów: — Nie! Słyszeliście, caballeros, czego żąda ten picaro ? — mówił z udaną wzgardą, na co odpowiedział mu chór szyderczych śmiechów. — On się upomina o zegarek!... — Podbiegł znów do kapitana, albowiem chęć uderzenia go i sprawienia bólu temu Anglikowi odezwała się w nim z całą siłą. — Twój zegarek? Jesteś jeńcem wojennym, Mitchell! W czasie wojny! Nie posiadasz ani praw, ani własności! Caramba! Nawet twój oddech do mnie należy. Pamiętaj o tym. — Bzdura — powiedział kapitan Mitchell, tłumiąc w sobie niemiłe wrażenie. Na dole, w wielkiej sieni o podłodze z ubitej ziemi, z której białe mrówki usypały sobie w narożniku ko- piec, żołnierze rozpalili małe ognisko z połamanych krzeseł i stołów w pobliżu sklepionych wrót, przez które dolatywał niewyraźny szmer wody z portowego wybrzeża. Podczas gdy kapitana sprowadzano ze schodów, minął go jakiś oficer biegnący na górę, by zameldować pułkownikowi o pojmaniu nowych jeńców. Obszerna, mroczna sień była pełna dymu, ogień trzaskał i kapitan Mitchell ujrzał jak przez mgłę, ponad postaciami niskich żołnierzy otaczających więźniów z nastawionymi bagnetami, głowy trzech wysokich mężczyzn: doktora, naczelnego

inżyniera i starego Violi z jego białą lwią grzywą. Ten ostatni stał na pół odwrócony od towarzyszy, z brodą opuszczoną na piersi i ze skrzyżowanymi rękami. Zdziwienie Mitchella nie miało granic. Wydał okrzyk, na który odpowiedziały mu dwa inne okrzyki. Ale jego pchano naprzód, na ukos, przez wielką sień przypominającą pieczarę. Przez głowę przelatywał mu rój myśli, przestróg, domysłów, sprawiając zamęt w mózgu. — Czy on pana zatrzymał? — krzyknął naczelny inżynier, którego monokl rozbłysnął w świetle ognia. Jakiś oficer znad schodów przynaglał tymczasem żołnierzy: — Dawać ich tu! wszystkich trzech. Wrzawa i szczęk broni zagłuszyły niemal zupełnie głos kapitana Mitchella: — Na Boga! ten łobuz ukradł mi zegarek! Naczelny inżynier, wpychany na schody, zdołał na mgnienie oka powstrzymać napór i jeszcze krzyknąć: — Co takiego, co pan powiedział? — Mój chronometr! — ryknął w odpowiedzi kapitan Mitchell w momencie, gdy go wepchnięto, głową naprzód, przez małe drzwiczki do czegoś w rodzaju celi, zupełnie ciemnej, a tak wąskiej, że od razu otarł się o ścianę. Drzwi zostały natychmiast zatrzaśnięte. Wie- dział już, gdzie go wsadzono. Była to opancerzona komora Urzędu Celnego, z której zaledwie przed paru godzinami usunięto srebro. Niemal tak wąska jak korytarz, posiadała na drugim końcu mały, kwadratowy otwór, opatrzony ciężką kratą. Kapitan Mitchell po paru chwiejnych krokach usiadł na podłodze z ubitej ziemi, opierając się plecami o ścianę. Znikąd nie przesączał się ani promyczek światła, nic teraz nie przeszkadzało rozmyślaniu. Kapitan Mitchell myślał z natężeniem, ale te myśli nie wybiegały daleko. I nie były szczególnie ponure. Stary marynarz, przy wszystkich swych słabostkach i śmiesznostkach, był organicznie niezdolny do odczuwania lęku o swe własne życie, przynajmniej na dłuższą metę. Wypływało to nie tyle z mocy charakteru, co z braku pewnego rodzaju wyobraźni, której przerost przyprawiał señora Hirscha o straszne męczarnie. Do różnego rodzaju obaw, na których polega sens naszego bytu, dodaje ona ślepy strach przed fizycznym cierpieniem i śmiercią, widząc w nich jedynie klęskę dla ciała. Niestety, kapitan Mitchell nie był obdarzony przenikliwością; charakterystyczne, nieuchwytne, a wiele mówiące wyrazy twarzy, ruchy i odruchy wymykały się jego spostrzegawczości. Był zbyt pompatycznie i niewinnie świadomy własnej egzystencji, by móc obserwować innych. Teraz na przykład nie mógł uwierzyć w to, że Sotillo naprawdę go się przeląkł, a nie wierzył po prostu dlatego, że nie przyszłoby mu nigdy do głowy strzelać do kogokolwiek bez ostatecznej potrzeby samoobrony. „Każdy mógł przecie zauważyć, że nie wyglądam na człowieka o morderczych instynktach — rozmyślał całkiem poważnie. — Jak więc tłumaczyć sobie tę niedorzeczną, obelżywą napaść?" — zapytywał siebie. Jednakże jego myśli obracały się przede wszystkim dokoła jednego zdumiewającego pytania, na które nie było odpowiedzi: Skąd, u diabla, ten człowiek dowiedział się, że srebro zostało wywiezione na łodzi? Było rzeczą oczywistą, że go nie zdobył, i równie oczywistą, że go nie mógł zdobyć! Ten ostatni wniosek kapitana Mitchella opierał się na mylnym przekonaniu, jakie mu nasunęła obserwacja pogody w czasie długiej przechadzki po wybrzeżu. Zdawało mu się, że tego wieczora jest więcej wiatru w zatoce niż zwykle, podczas gdy w rzeczywistości było odwrotnie. — Jakim cudem ten zakazany drab wywęszył całą sprawę? — To było pierwsze pytanie, które rzucił w momencie, gdy usłyszał huk i skrzypienie otwieranych drzwi (zatrzaśniętych natychmiast, zanim zdążył wyprostować głowę) i uświadomił sobie, że ma towarzysza niedoli. Doktor Monygham, który mamrotał jakieś przekleństwa angielskie i hiszpańskie, zamilkł nasłuchując. — Czy to pan, kapitanie? — odezwał się cierpko. — Uderzyłem się głową o ten przeklęty mur tak mocno, że cios wystarczyłby na obalenie wołu. Gdzież pan jest? Kapitan Mitchell, oswojony z ciemnością, potrafił już dostrzec doktora wyciągającego ręce po omacku. — Siedzę tu, na podłodze. Niech się pan nie potknie o moje nogi — oświadczył kapitan Mitchell głosem pełnym godności. Doktor, ostrzeżony, poniechał błądzenia po ciemku i także

osunął się na ziemię. Dwaj więźniowie Sotilla, których głowy niemal się stykały, poczęli zwierzać się wzajemnie ze swoich przeżyć. — Tak — opowiadał doktor przyciszonym głosem rozciekawionemu kapitanowi — nakryto nas w domu starego Violi. Zdaje się, że jedna z pikiet, dowodzona przez oficera, posunęła się aż pod bramę miejską. Tam nie wolno im było wkroczyć, ale mieli rozkaz aresztowania każdego, kto się znajdował poza obrębem miasta. Myśmy rozmawiali przy otwartych drzwiach, oni widocznie dostrzegli światło i musieli przez jakiś czas nas podchodzić. Inżynier położył się na ławie w pobliżu paleniska, a ja poszedłem zajrzeć na górę. Od dawna żaden odgłos mnie stamtąd nie dochodził. Stary Viola, gdy mnie ujrzał wchodzącego, podniósł ręce nakazując ciszę. Wsunąłem się na palcach. Na Jowisza! Jego żona leżała teraz bez ruchu. Naprawdę zapadła w sen! „ Señor doctor — szepnął mi do ucha — wydaje się, że ten jej ucisk ustępuje." — „Tak — odpowiedziałem, bardzo zdziwiony. — Wasza żona jest niezwykłą kobietą, Giorgio!" — W tej samej chwili doszedł z kuchni huk wystrzału; podskoczyliśmy i przypadliśmy do ziemi jak rażeni piorunem. Okazało się, że pikieta podsunęła się pod sam dom, a jeden z żołnierzy podlazł pod drzwi. Zajrzał, wydało mu się, że nikogo nie ma, i trzymając karabin w pogotowiu spokojnie wszedł. Inżynier opowiadał mi, że właśnie zdrzemnął się na chwilę. Otworzywszy oczy zobaczył człowieka stojącego już na środku izby i rozglądającego się po ciemnych kątach. Inżynier był tak zaskoczony, że nie myśląc, co robi, jednym susem zerwał się z legowiska i stanął wprost naprzeciw płonącego ognia. Żołnierz, niemniej zaskoczony, podniósł karabin i pociągnął za cyngiel, ogłuszając i osmalając inżyniera. Dzięki temu, że działał w podnieceniu, spudłował całkowicie. Ale proszę sobie wyobrazić, co się stało! Na odgłos strzału śpiąca kobieta poderwała się jak poruszona sprężyną, siadła i krzyknęła: „Dzieci! Gian' Battista, ratuj dzieci!" Do tej pory mam ten krzyk w uszach. Krzyk najprawdziwszej rozpaczy, jaki kiedykolwiek zdarzyło mi się słyszeć. Stałem jak porażony, podczas gdy jej stary mąż podbiegł do łóżka z wyciągniętymi rękami. Przywarła do jego ramion! Zobaczyłem jej oczy zachodzące szkliwem. Starzec powoli złożył ją na poduszkach i obejrzał się na mnie. Nie żyła! Wszystko to nie trwało nawet pięciu minut, po czym zbiegłem na dół zobaczyć, co się dzieje. Nie można było myśleć o stawianiu oporu. Żadne nasze wyjaśnienia nie zostałyby uwzględnione przez oficera, zgodziłem się więc pójść z paru żołnierzami na górę, aby sprowadzić starego Violę. Siedział w nogach łóżka wpatrując się w twarz żony i zdawał się nie słyszeć, co do niego mówię; dopiero gdy zaciągnąłem prześcieradło na jej głowę, powstał i zeszedł ze schodów spokojnie, jakby w zamyśleniu. Pognali nas wzdłuż szosy, pozostawiając drzwi otwarte i zapaloną świecę. Naczelny inżynier maszerował bez słowa, ja zaś obejrzałem się raz i drugi na nikłe światełko. Uszliśmy kawał drogi, gdy Garibaldino, idący obok mnie, powiedział nagle: „Pochowałem wielu ludzi na polach bitew na tym kontynencie. Księża mówią o poświęconej ziemi! Ba! Cała ziemia stworzona przez Boga jest święta, a morze, które nie znało królów, księży i tyranów, jest najświętszym z grobów. Doktorze! Chciałbym pochować ją w morzu. Bez masek, świec, kadzidła, bez święconej wody i pacierzy klepanych przez księży. Nad wodami unosi się duch wolności." — Zdumiewający starzec. Mówił to wszystko zniżonym głosem, jakby do siebie. — Tak, tak — przerwał doktorowi niecierpliwie kapitan Mitchell. — Biedny stary! Ale czy pan nie wie, jaką drogą ten łotr Sotillo zdobył wiadomość o załadowaniu srebra na łódź? Nie schwytał wszak żadnego z naszych cargadoresów, którzy w tym dopomagali, prawda? To niemożliwe! Od pięciu lat obsługiwali nasze łodzie, a za ostatnią robotę zapłaciłem im sam, nadprogramowo; wydałem także instrukcję, by nie pokazywali się nigdzie przez dwadzieścia cztery godziny co najmniej. Widziałem na własne oczy, jak odmaszerowywali razem z Włochami na tereny kolejowe....Naczelny inżynier obiecał, że dopóki zechcą tam przebywać, każe im wydawać żywność. — Mogę panu tylko tyle powiedzieć — rzekł powoli doktor — że pan się musi pożegnać na zawsze z najlepszym kutrem, a także z capatazem cargadoresów. Słysząc to, kapitan Mitchell dźwignął się na nogi z nadmiaru wzruszenia. Doktor zaś, nie pozostawiając mu czasu na żaden wykrzyknik, opowiedział zwięźle o roli, jaką odegrał Hirsch w ciągu tej nocy. Kapitan Mitchell był zmiażdżony.

— Zatopiono go! — mruczał przerażonym, nieprzytomnym szeptem. — Zatopiono go! — Po czym zapadł w milczenie, przysłuchując się niby dalszemu opowiadaniu doktora, lecz zbyt pochłonięty wieścią o katastrofie, by móc skupić uwagę. Doktor w czasie przesłuchiwania przybrał postawę człowieka, który o niczym nie wie, wobec czego Sotillo kazał sprowadzić Hirscha, by ten powtórzył swe zeznania. Przychodziło mu to z najwyższym trudem, gdyż co chwila przerywał je głośnym lamentem. Wreszcie wyprowadzono Hirscha, który bardziej przypominał nieboszczyka niż żywą istotę, i zamknięto go w jednym z pokoi na górze, aby go mieć pod ręką. Wówczas doktor, utrzymując się w roli człowieka, którego administracja San Tomé nigdy nie dopuszczała do swoich tajnych narad, zauważył, że ta cała historia brzmi nieprawdopodobnie. O akcji podjętej przez Europejczyków nie mógł, jak twierdził, nic wiedzieć, będąc zajęty wyłącznie opatrywaniem rannych, a także doglądaniem don Joségo Avellanosa. Udało mu się przybrać ton tak bezstronnej obojętności, że Sotillo zdawał się być zupełnie zbity z tropu. Do tej pory badanie miało cechy regularnego śledztwa; jeden z oficerów siedząc za stołem notował zapytania i odpowiedzi, inni, chodząc po pokoju, przysłuchiwali się bacznie, zaciągając się dymem długich cygar i nie spuszczając oczu z doktora. Ale po uwadze, jaką ten wypowiedział, Sotillo kazał wszystkim wyjść.

ROZDZIAŁ TRZECI

Z chwilą gdy pozostali sami, zachowanie się pułkownika, dotąd surowe i oficjalne, zmieniło się. Wstał i podszedł do doktora. Oczy jego błyszczały pożądliwością i nadzieją; ton stał się poufny. „Srebro mogło być rzeczywiście załadowane na kuter, ale wywiezienie go na morze byłoby rzeczą wprost niepojętą." Doktor, wsłuchując się w każde jego słowo, skinął głową potwierdzająco, zaciągając się z widocznym upodobaniem cygarem, którym go poczęstował Sotillo na dowód przyjaznych intencji. Stosunek chłodnej obojętności doktora do reszty Europejczyków zachęcał Sotilla do wypowiadania takich i owakich przypuszczeń, wreszcie napomknął, że jego zdaniem cała historia była podstępem ze strony Karola Goulda, zamierzającego cały ten olbrzymi skarb zagarnąć dla siebie. Doktor, słuchający go w skupieniu, mruknął: „Tak, on jest do tego zdolny." W tym miejscu kapitan Mitchell wykrzyknął ze zdumienia, rozbawiony i oburzony zarazem. — Pan to powiedział o Karolu Gouldzie? — Do jego głosu wkradła się nuta odrazy i jakby podejrzenia, bo podobnie jak inni Europejczycy patrzył na doktora Monyghama jako na niepewną figurę. — Co pana skłoniło do powiedzenia czegoś podobnego w obecności łotra, kradnącego zegarki? — spytał. — Jaki pan miał powód wygłaszania tak potwornego kłamstwa? Ten złodziej gotów był panu uwierzyć! — Parsknął gniewnie. Doktor milczał jakiś czas w ciemności. — Tak, dokładnie tymi słowy się wyraziłem — rzekł wreszcie tonem, który upewniłby każdego innego słuchacza, że przerwa w opowiadaniu nie wynikała z niechęci, lecz z zastanowienia. Natomiast kapitan Mitchell pomyślał sobie, że jeszcze nigdy nic równie bezwstydnego nie słyszał. — Ach, więc tak — mruczał sam do siebie, nie mogąc zdobyć się na wysłowienie swych myśli. Zresztą rozwiały się one wnet pod naporem innych, pełnych zdumienia i żalu. Mitchell uginał się pod ciężarem poczucia klęski: utraty srebra i śmierci Nostroma. Ta śmierć była naprawdę dla niego ciosem, przywiązał się bowiem do swego capataza takim rodzajem uczucia, jakim ludzie darzą niekiedy swoich podwładnych; wynika ono z zamiłowania do własnej wygody i z wdzięczności niemal nieświadomej. A gdy jeszcze przypomniał sobie Marcina Decoud, który także zatonął, nie mógł ochłonąć z żalu nad tak żałosnym jego końcem. Cóż za okropny cios dla tej biednej młodej kobiety! Kapitan Mitchell nie należał do gatunku zrzędnych starych kawalerów, przeciwnie, lubił, aby młodzi ludzie zabiegali o względy młodych kobiet. Wydawało mu się to rzeczą naturalną i właściwą. Przede wszystkim właściwą. Inaczej się na tę rzecz zapatrywał, gdy chodziło o marynarzy; ci nie powinni się byli żenić, względy moralne nakazywały im zaparcie się samych siebie, gdyż, jak tłumaczył, życie na okręcie nie jest odpowiednie dla kobiety, nawet w najlepszych warunkach, jeśli zaś mąż pozostawia ją na stałym lądzie, to po pierwsze, nie postępuje uczciwie, a po wtóre, naraża ją na to, że albo będzie cierpiała z powodu rozłąki, albo nic sobie z tego nie będzie robiła, więc w obu wypadkach jest niedobrze. Mitchell nie umiałby powiedzieć, co go najbardziej przygnębiło: czy olbrzymia strata finansowa, jaką poniósł Karol Gould, czy śmierć Nostroma, która była ciężką stratą dla niego samego, czy myśl o tej pięknej młodej kobiecie, pogrążonej teraz w żałobie. — Tak — rozpoczął znowu doktor, który widocznie rozmyślał dalej przez ten czas. — Uwierzył mi zupełnie dostatecznie. Zdawało się, że ma ochotę mnie uściskać. „Si, si — powiedział — on z pewnością napisze do swego wspólnika, tego bogatego Americano z San Francisco, że całe srebro przepadło. Czemu nie? Wystarczy do podziału pomiędzy wielu ludzi." — Ależ to idiotyzm! — zawołał kapitan Mitchell. Doktor zauważył, że Sotillo jest idiotą, i to w stopniu wystarczającym, by dać się zwieść na manowce. On sam odrobinę mu tylko w tym dopomógł.

— Napomknąłem obojętnym tonem — mówił dalej doktor — że skarby zakopuje się zwykle w ziemi, a nie spławia się ich wodą. Na to Sotillo uderzył się w czoło. „Por Dios, nie inaczej — rzekł — musieli srebro zakopać gdzieś na wybrzeżu portowym, zanim łódź odpłynęła." — Bój się pan Boga! — wymamrotał kapitan Mitchell. — Nie uwierzyłbym nigdy, że ktoś może być aż tak... — Urwał, po czym znów zaczął żałosnym głosem: — I po co to wszystko? Takie kłamstwo miałoby sens, gdyby kuter jeszcze pływał po zatoce. Może by to wtedy powstrzymało tego nieprawdopodobnego idiotę od wysyłania parowca. Ta możliwość nasuwała mi najwięcej niepokoju. Kapitan Mitchell westchnął głęboko. — Miałem swój powód — oświadczył powoli doktor. — Czy tak? — mruknął kapitan. — To całe szczęście, bo inaczej sądziłbym, że pan go zwodził, ot, dla zabawy. Może być i taki powód. Ja osobiście nie godzę się na takie postępowanie. Nie przypada mi ono do gustu. O nie. Nie dopuszczam żartów, dla których oczernia się przyjaciela, choćby w celu oszukania największego szubrawca. Gdyby nie depresja wywołana fatalną wieścią, odraza, jaką odczuwał do doktora Monyghama, byłaby wyraziła się dosadniej, ale pomyślał sobie, że już teraz właściwie wszystko jedno, co ten człowiek, zawsze przez niego nie lubiany, powie lub uczyni. — Dziwię się — mruknął — dlaczego zamknięto nas razem, a także dlaczego Sotillo w ogóle pana więzi, bo coś mi się zdaje, że nawiązaliście koleżeńskie stosunki? — Tak, to dziwne — odrzekł ponuro doktor. Kapitanowi było tak ciężko na sercu, że wolałby w tej chwili zupełną samotność od najsympatyczniejszego towarzystwa. Ale każde byłoby mu milsze niż obecność doktora, na którego zawsze patrzył z ukosa, jak na rodzaj łazika o wyższej inteligencji, niezupełnie wyzwolonego ze stanu poniżenia. Pod wpływem tego uczucia spytał: — Co ten zbój zrobił z tamtymi dwoma? — Naczelnego inżyniera byłby w każdym razie wypuścił — odrzekł doktor. — Nie życzyłby sobie zatargu z zarządem kolei, przynajmniej na początek. Nie wiem, kapitanie, czy pan zdaje sobie dokładnie sprawę z położenia, w jakim znajduje się Sotillo... — Nie widzę, dlaczego miałbym sobie tym obciążać głowę — burknął kapitan Mitchell. — Tak — potwierdził doktor z tym samym ponurym spokojem. —Rzeczywiście nie widzę dlaczego. Nie pomogłoby to ani jednej istocie ludzkiej na całym świecie, gdyby pan myślał najusilniej na jakikolwiek bądź temat. — Tak jest w istocie — odrzekł kapitan Mitchell z prostotą, lecz z widocznym przygnębieniem. — Człek zamknięty w ciemnej dziurze nie może nikomu pomóc. — Co zaś do Violi — ciągnął doktor, jakby nie słyszał tej uwagi — to został on wypuszczony z tych samych powodów, które zadecydują również o uwolnieniu pana. — Hę? Co? — wykrzyknął kapitan Mitchell, roztwierając szeroko oczy jak sowa w ciemności. — Co stary Viola ma wspólnego ze mną? Pewnie nie posiada zegarka z łańcuszkiem, który by ci złodzieje mogli ukraść. I wie pan, co panu jeszcze powiem? — prawił ze wzrastającym gniewem — trudniej mu będzie pozbyć się mojej osoby, niż to sobie wyobraża. Sparzy sobie palce na tym interesie, zapewniam pana. Pierwsza rzecz: nie wyjdę bez mego zegarka, a co do reszty, zobaczymy. Dla pana to może nic wielkiego siedzieć pod kluczem, ale Joe Mitchell jest człowiekiem innego pokroju. Nie mam zamiaru potulnie znosić obelg i grabieży. Jestem oficjalną osobą, mój panie. Niebawem kapitan spostrzegł, że sztaby w otworze okiennym stają się widoczne: czarna krata na tle szarzejącego kwadratu. Wschodzący dzień uciszył go nasuwając refleksję, że w ciągu wszystkich dni, jakie nastąpią, będzie pozbawiony nieocenionych usług swego capataza. Oparł się o ścianę, z rękoma skrzyżowanymi na piersi, podczas gdy doktor przechadzał się tam i z powrotem wzdłuż celi, utykając przy każdym kroku, jakby wlókł za sobą uszkodzone nogi. Gdy zbliżał się do końca izdebki, najbardziej odległego od okna, postać jego znikała całkowicie w ciemności. Słyszało się tylko lekki szelest jego stóp, suwających się po ziemi. W tej nieustannej, bolesnej wędrówce było jakieś smutne oderwanie się od wszystkiego. Gdy drzwi więzienne otworzyły się nagle i

wywołano nazwisko doktora Monyghama, nie okazał zdziwienia. Zatoczył się zrazu i szybko wyszedł, jak gdyby wiele zależało na pośpiechu. Kapitan Mitchell siedział jeszcze jakiś czas wsparty plecami o ścianę, nie mogąc w goryczy ducha rozstrzygnąć, czy nie najlepiej będzie wcale się nie poruszać na znak protestu. Był już niemal zdecydowany dopuścić do tego, by go wyniesiono, ale gdy oficer we drzwiach wywołał go kilkakrotnie tonem coraz bardziej zdziwionym i napominającym, kapitan Mitchell raczył wyjść z celi. Sotillo zmienił sposób bycia. W swobodnej jego uprzejmości było jakieś niezdecydowanie, jakby nie był pewien, czy w tym wypadku należy stosować uprzejmość. Przyglądał się kapitanowi bacznie, zanim przemówił łaskawym tonem ze swego wielkiego fotela za stołem: — Postanowiłem nie zatrzymywać pana, señor Mitchell. Jestem z natury skłonny do wybaczania, do ustępstw. Niechże to jednak będzie nauczką dla pana. Dziwną właściwością Sulaco jest świt, który, przesączając się daleko ku zachodowi, zdaje się potem cofać w cień, rzucany przez góry. Blade jego światło zlewało się teraz z czerwonawym odblaskiem świec. Kapitan Mitchell, w dowód obojętności i pogardy, pozwolił wzrokowi krążyć po całym pokoju. Rzucił twarde spojrzenie na doktora, który zdążył już usadowić się we framudze jednego z okien ze spuszczonymi powiekami, obojętny na otoczenie i zamyślony, może czymś zawstydzony. Sotillo, bezpieczny w swym dużym fotelu, odezwał się: — Miałbym prawo sądzić, że dobre obyczaje caballera podsuną panu właściwą odpowiedź. Czekał na tę odpowiedź, ale kapitan Mitchell zaciął się w milczeniu, nie tyle z wyrozumowanego postanowienia, co z głębokiej urazy. Sotillo zawahał się, spoj- rzał na doktora, który podniósł oczy i skinął głową, po czym znów przemówił z pewnym wysiłkiem: — Tu jest pański zegarek, señor Mitchell. Teraz pan zrozumie, jak przedwczesny i niesprawiedliwy był pański sąd o moich patriotycznych żołnierzach. Rozparty w swym fotelu, wyciągnął rękę i lekko popchnął zegarek. Kapitan Mitchell podszedł do stołu z nieukrywaną skwapliwością, przyłożył zegarek do ucha, a potem wsunął do kieszeni z zimnym spokojem. Sotillo zdawał się przezwyciężać uczucie ogromnej odrazy. Znów spojrzał bokiem na doktora, który wlepił w niego wzrok nie mrużąc oczu. Ale gdy kapitan odwrócił się bez skinienia głową i bez słowa, Sotillo szybko dodał: — Możesz pan sobie zejść i poczekać na dole na señora doctora, którego także za chwilę zwolnię. Wy, cudzoziemcy, jesteście w moich oczach bez znaczenia. Zaśmiał się wymuszonym, nieprzyjemnym śmiechem, gdy kapitan Mitchell po raz pierwszy spojrzał na niego z pewnym zainteresowaniem. — Waszymi przestępstwami zajmą się później sądy — dodał pułkownik pośpiesznie. — Jeśli chodzi o mnie, możecie sobie żyć na wolności, nie śledzeni przez nikogo. Czy pan mnie słyszy, señor Mitchell? Może pan sobie wracać do swoich zajęć. Nie jest pan wart mojej uwagi. Pochłaniają mnie inne sprawy kolosalnego znaczenia. Kapitan Mitchell był już omal gotów odpowiedzieć na to wyzwanie. Być zwolnionym, a jednocześnie znieważonym wydawało mu się rzeczą nieznośną. Ale brak snu, długi okres niepokoju, wreszcie głęboki zawód, jaki mu sprawił fatalny koniec usiłowań wywiezienia srebra, wszystko to ciężko zaważyło na jego usposobieniu. Nie było go już stać na nic więcej niż zatajenie swego niepokoju, nie tyle o siebie samego, co o sprawy ogól- ne. Wyczuwał wyraźnie, że poczynają tu działać jakieś ukryte siły. Wychodząc z pokoju, jawnie zignorował doktora. — Bydlę! — rzekł Sotillo, gdy drzwi się zamknęły. Doktor Monygham zsunął się z framugi okna i wsadziwszy rękę do kieszeni długiego, szarego płaszcza od kurzu, który miał na sobie, wyszedł na środek pokoju. Sotillo także powstał i zagradzając drogę doktorowi, obrzucił go wzrokiem od stóp do głów. — Jak widzę, rodacy niezbyt panu ufają, señor doctor. Nie kochają pana, co? Ciekaw jestem dlaczego? Doktor, podniósłszy głowę, odpowiedział długim, martwym spojrzeniem i następującymi słowy:

— Może dlatego, że zbyt długo żyłem w Costaguanie. Pułkownikowi błysnęły białe zęby pod czarnym wąsem. — Aha! Siebie pan jednak kocha — rzekł zachęcająco. — Jeśli pan pozostawi ich w spokoju — odpowiedział doktor, wpatrując się tym samym martwym wzrokiem w urodziwą twarz Sotilla — zdradzą się sami, i to w krótkim czasie. Tymczasem spróbuję może wydobyć coś od don Carlosa. — Ach! Señor doctor! — zawołał Sotillo, kiwając głową. — Pan jest bystrym człowiekiem. Jesteśmy stworzeni dla siebie. Porozumiemy się. — Po tych słowach odwrócił się. Nie mógł dłużej znieść tego nieruchomego pozbawionego wyrazu spojrzenia, w którym uderzała nieprzenikniona pustka, głębia czarnej otchłani. Nawet ludzie zupełnie pozbawieni zmysłu moralnego zachowują zdolność rozpoznawania łotrostwa, które jest rzeczą konwencjonalną, a więc całkiem jasną. Sotillo przypuszczał, że dr Monygham, różniący się tak wyraźnie od innych Europejczyków, gotów będzie sprzedać swych rodaków wraz z Karolem Gouldem, swoim pra- codawcą, za pewien udział w podziale srebra z San Tomé. I nie gardził nim z tego powodu. Brak zmysłu moralnego u Sotilla miał charakter tak zakorzeniony i niewinny, że graniczył z głupotą, z moralną głupotą. Niczego, co służyło jego celom, nie uważał za naganne. A mimo to pogardzał doktorem Monyghamem, pogardzał z całego serca, a to dlatego że nie zamierzał go wcale wynagrodzić. Nie była to więc pogarda dla człowieka bez czci i wiary, lecz dla głupca. Przenikliwość, jaką doktor wykazał w ocenie jego charakteru, zwiodła go całkowicie. To było powodem, dla którego uznał go za durnia. Od chwili przybycia do Sulaco poglądy Sotilla uległy pewnej zmianie. Już nie myślał o politycznej karierze w administracji Montera. Ta droga wydawała mu się zawsze nie dość bezpieczna. Odkąd dowiedział się od naczelnego inżyniera, że następnego dnia czeka go prawdopodobnie spotkanie z Pedrem Montero, jego obawy znacznie jeszcze wzrosły. Ten guerillero, brat generała — Pedrito, w miejscowej gwarze — miał swoją ustaloną opinię. Nie było bezpiecznie mieć z nim do czynienia. W swych niejasno określonych planach Sotillo marzył o zawładnięciu nie tylko skarbem, ale całym miastem, by potem wszcząć układy i kierować nimi dowolnie. Teraz, wobec faktów wyjawionych przez naczelnego inżyniera (ten ostatni przedstawił mu bowiem otwarcie całą sytuację), odwaga Sotilla, której nigdy nie posiadał w nadmiarze, ustąpiła miejsca ostrożności i wahaniu. — Armia, cała armia pod dowództwem Pedrita przekroczyła już góry — powtarzał, nie umiejąc ukryć przerażenia. — Gdybym to słyszał od kogo innego, a nie od człowieka na pańskim stanowisku, nigdy bym w to nie uwierzył. — Oddział wojskowy — poprawił go słodkim głosem inżynier. Cel jego był osiągnięty. Inżynierowi chodziło o to, by Sulaco było przez kilka godzin uwolnione od wojskowej okupacji w celu umożliwienia ucieczki tym, których strach przynaglał do opuszczenia miasta. Wśród powszechnego przerażenia całe rodziny gotowe były kierować się drogą na Los Hatos, która stała otworem po wycofaniu się w stronę Rincon zbrojnej hołoty pod wodzą señorów Fuentesa i Gamacho, jadących witać entuzjastycznie Pedra Montera. Był to pośpieszny i ryzykowny exodus; opowiadano, że Hernandez, który ze swą bandą obsadził lasy dokoła Los Hatos, przyjmuje uchodźców. Inżynier wiedział, że wiele osób spośród jego znajomych rozważa możliwość takiej ucieczki. Usilne starania księdza Corbelana w sprawie rehabilitacji najpobożniejszego ze zbójów nie pozostały całkowicie bezowocne. Szef polityczny Sulaco, ulegając natarczywym prośbom księdza, podpisał w ostatniej chwili prowizoryczną nominację Hernandeza na generała i wezwał go oficjalnie, by w tym charakterze utrzymywał porządek w mieście. Szef polityczny, orientując się w rozpaczliwym położeniu, przestał po prostu troszczyć się o to, co podpisuje. Był to ostatni oficjalny dokument, jaki podpisał przed opuszczeniem pałacu Intendencji i szukaniem schronienia w biurach Kompanii O.S.N. Ale gdyby nawet uczynił to z całym przekonaniem, byłoby już za późno. Rozruchy, których się obawiał i które przewidywał, wybuchły w niespełna godzinę po wyjściu księdza Corbelana. Ten ostatni miał umówione spotkanie z Nostromem w klasztorze dominikanów, gdzie sobie obrał rezydencję w celi, ale nie zdołał tam już dotrzeć. Z Intendencji poszedł prosto do

domu Avellanosów, by zanieść wiadomość szwa- growi, a chociaż nie bawił tam dłużej niż pół godziny, został odcięty od swej ascetycznej siedziby. Nostromo, po dłuższym wyczekiwaniu, w czasie którego niespokojnie przysłuchiwał się rosnącej na ulicy wrzawie, skierował się do biura „Porvenir" i tam przebył do białego dnia, zgodnie z relacją Marcina Decoud w liście do siostry. To stało się powodem, dla którego capataz, zamiast pocwałować w kierunku lasów Los Hatos jako zwiastun nominacji Hernandeza, pozostał w mieście, gdzie zdołał uratować życie prezydenta, przyczynić się do stłumienia rozruchów, a wreszcie wypłynąć ze srebrem na morze. Natomiast ksiądz Corbelan, uciekając do Hernandeza, miał dokument w kieszeni, oficjalne pismo mianujące bandytę generałem, ostatni urzędowy akt dokonany przez partię Ribiery, której dewizą były: uczciwość, pokój i postęp. Ironii w tym zawartej nie dostrzegał prawdopodobnie ani ksiądz, ani bandyta. Ksiądz Corbelan zdołał widać znaleźć wysłańca, który przedostał się do miasta, gdyż wczesnym rankiem drugiego dnia rozruchów rozeszła się wieść, że Hernandez gotów jest przyjąć wszystkich, którzy na drodze do Los Hatos oddadzą się jego opiece. Jakiś śmiały jeździec, niemłody i o dziwnym wyglądzie, ukazał się w mieście. Jechał stępa wodząc oczyma po fasadach domów, jak gdyby nigdy tak wysokich budynków nie widział. Przed katedrą zsiadł z konia, kapelusz położył przed sobą na ziemi i ukląkłszy na środku placu z uzdą przewieszoną przez ramię, skłonił głowę, przeżegnał się i bił w piersi przez dłuższy czas. Po czym, dosiadłszy swego wierzchowca, obrzucił nieustraszonym, lecz raczej przyjaznym wzrokiem gromadkę ludzi przypatrujących się jego pobożnym obrządkom i zapytał, gdzie jest Casa Avellanos. Około dwudziestu rąk wyciągnęło się w odpowiedzi, wskazując palcem na Calle de la Constitucion. Jeździec ruszył naprzód, rzuciwszy tylko przelotne, zaciekawione spojrzenie na okna klubu „Amarilla", mieszczącego się na rogu. Stentorowym głosem wykrzykiwał co pewien czas w pustej ulicy: „Gdzie jest Casa Avellanos?" — dopóki nie usłyszał odpowiedzi przerażonego odźwiernego. Wtedy znikł pod sklepieniem bramy. List, który przywoził, pisany ołówkiem przez księdza Corbelana przy obozowym ognisku Hernandeza, adresowany był do don Joségo, ksiądz bowiem nie wiedział nic o krytycznym stanie zdrowia swego szwagra. Antonia przeczytała to pismo i po naradzie z Karolem Gouldem przesłała je do wiadomości caballerosom obozującym w klubie „Amarilla". Co do siebie powzięła już postanowienie: pojedzie do wuja, powierzy ostatnie dni, może godziny życia ojca opiece tego zbójcy, którego samo istnienie było protestem przeciw nieodpowiedzialnej tyranii wszystkich bez wyjątku stronnictw, przeciwko moralnej ciemnocie kraju. Lepszy już był mrok w lasach Los Hatos, mniej poniżające trudy i znoje w zbójeckim obozie. Antonia sprzyjała z całej duszy upartemu wyzwaniu, rzuconemu przez wuja strasznej klęsce. Wypływało to u niej z wiary w człowieka, którego kochała. W przesłanym przez siebie piśmie wikariusz generalny ręczył głową za wierność Hernandeza. Jako dowód siły, którą ten przedstawiał, ksiądz Corbelan przypominał, iż Hernandez przez szereg lat nie dał się nikomu pokonać. W tym liście pomysł Marcina Decoud, a mianowicie ów pomysł stworzenia nowego Zachodniego Państwa (o którym dziś wiadomo, że jest kwitnącym krajem o trwałym ustroju) został po raz pierwszy ujawniony i użyty jako argument. Hernandez, eks-bandyta i ostatni generał z ramienia stronnictwa Ribiery, ufał, że potrafi utrzymać w swych rękach połać kraju leżącą pomiędzy lasami Los Hatos a wybrzeżem mor- skim aż do chwili, kiedy ten gorący patriota, don Marcin Decoud, sprowadzi generała Barriosa z powrotem do Sulaco dla odzyskania siłą miasta. — Sam Bóg tego chce. Opatrzność jest po naszej stronie — pisał ksiądz Corbelan; nie było czasu ani na zastanowienie się, ani na polemikę, a jeśli nawet dyskusja wszczęta w klubie „Amarilla" po przeczytaniu tego listu przybrała gwałtowny charakter, żywot jej był krótkotrwały. W ogólnym zamieszaniu, pod obuchem klęski, niektórzy powitali ten pomysł z radosnym zdziwieniem jako odkrycie rodzące nową nadzieję. Innych oczarowała perspektywa natychmiastowego zapewnienia bezpieczeństwa swoim kobietom i dzieciom. Większość uchwyciła się tej myśli, podobnie jak tonący chwyta się źdźbła słomy. Ksiądz Corbelan wskazywał im schronienie przed Pedritem Montero i jego llanerosami, sprzymierzonymi z señorem Fuentes i señorem Gamacho wraz z ich uzbrojoną hałastrą.

Reszta popołudnia zeszła na ożywionej dyskusji w wielkich pokojach klubu „Amarilla". Nawet ci członkowie klubu, którzy uzbrojeni w strzelby i karabiny trzymali straż w oknach pilnując wylotu ulicy na wypadek powtórnego natarcia motłochu, wypowiadali głośno, przez ramię swoje poglądy i zastrzeżenia. O zmierzchu don Juste Lopez, zapraszając tych caballerosów, którzy podzielali jego przekonania, do wycofania się z sali, wyprowadził ich na korytarz i tam, przy stoliczku oświetlonym dwiema świecami, począł układać adres, a raczej uroczystą deklarację przeznaczoną dla Pedrita Montera. Miała ona być doręczona przez delegację złożoną z takich członków Zgromadzenia, którzy postanowili pozostać w mieście. Celem don Lopeza było ugłaskanie Pedrita i ocalenie tym sposobem chociaż form parlamentarnego ustroju. Siedząc nad białym arkuszem papieru z gęsim piórem w ręku, otoczony ze wszech stron, obracał głowę to w prawo, to w lewo i powtarzał uroczyście, a natarczywie: — Caballeros! Proszę o ciszę! o chwilę ciszy! Powinniśmy jasno wykazać, że w dobrej wierze skłaniamy głowy przed dokonanymi faktami. Wypowiedzenie tego zdania zdawało się napawać go pełną melancholii satysfakcją. Wrzawa dokoła wzrastała, głosy stawały się ochrypłe. W nagłych przerwach wykrzywione grymasem podniecenia twarze zastygały nagle w milczeniu, odbijało się na nich głębokie zwątpienie. Tymczasem zaczął się exodus. Przez plac toczyły się rozkołysane carretas wypełnione paniami i dziećmi; mężczyźni towarzyszyli im z boku pieszo i konno; za nimi ciągnęli inni, jadąc wierzchem na koniach lub mułach, najbiedniejsi szli piechotą. Gromadki mężczyzn i kobiet dźwigały pakunki, niosły na rękach niemowlęta, prowadziły starców, ciągnęły za sobą starsze dzieci. Kiedy Karol Gould po rozstaniu się z doktorem i inżynierem pod gospodą Violi wjeżdżał do miasta przez portową bramę, wszyscy, którzy zamierzali wyjść, już wyszli, inni zaś zabarykadowali się w swoich domach. Na długiej ciemnej ulicy ujrzał tylko w jednym miejscu migocące światła oraz poruszające się postacie i niebawem rozpoznał powóz swojej żony, czekający pod domem Avellanosów. Podjechał bliżej, niedostrzeżony, i przyglądał się bez słowa, jak jego służący wynosili z bramy don Joségo, który, z zamkniętymi oczami i znieruchomiałą twarzą, wyglądał na człowieka nieżywego. Pani Gould i Antonia szły po obu stronach zaimprowizowanych noszy, które od razu wsunięto do pojazdu. Kobiety uściskały się; przypatrywał się temu wyprostowany w siodle wysłannik księdza Corbelana o wystających kościach policzkowych barwy brązu i rozczochranej brodzie w białe pasma. Po chwili Antonia zajęła miejsce obok noszy, oczy jej były suche, przeżegnała się pośpiesznie i zapuściła na twarz gęstą woalkę. Służący oraz parę osób z sąsiedztwa, które przyszły odprowadzić wyjeżdżających, cofnęło się teraz i wszyscy odkryli głowy. Siedzący na koźle Ignacio, przygotowany na to, że będzie jechał całą noc (o ile mu przed świtem nie poderżną gardła), obejrzał się niechętnie. — Jedź ostrożnie — zawołała pani Gould drżącym głosem. — Si, ostrożnie, si, niña — wymamrotał, wciągając wargi. Jego zaokrąglone, grubą skórą obciągnięte policzki trzęsły się ze strachu. — Odprowadzę ich do brodu — oznajmił żonie Karol Gould. Stała na rogu trotuaru z mocno splecionymi rękami i skinęła mu głową, gdy odjeżdżał za powozem. Okna w klubie „Amarilla" były teraz ciemne. Ostatnia iskra oporu zgasła. Gdy Karol Gould odwrócił głowę na zakręcie, zobaczył żonę przechodzącą przez ulicę do swojej bramy, z której padała smuga światła. Tuż obok niej dreptał jeden z sąsiadów, znany kupiec i właściciel ziemski, mówiąc z ożywieniem i silnie gestykulując. Gdy pani Gould znikła w bramie, wszystkie światła zgasły, ulica pozostała ciemna i pusta od końca do końca. Domy na obszernej plaza ginęły w ciemności nocy. Wysoko, na podobieństwo gwiazdy, jarzyło się małe światełko na jednej z wież katedralnych; także konna statua odbijała białością od tła czarnych drzew na Alameda jak widmo królewskości na arenie rewolucyjnych zmagań. Spotykane z rzadka włóczęgi usuwały się pod ściany na widok jadących. Za ostatnimi domami powóz potoczył się bezszelestnie po miękkim jak pierzyna kurzu, a wraz z głębszą ciemnością odczuwało się jakąś świeżość, która zdawała się spływać z liści drzew rosnących przy drodze. Emisariusz z obozu Hernandeza przysunął swego konia do konia Karola Goulda.

— Caballero — rzekł głosem, w którym brzmiało zainteresowanie — czy pan jest tym, którego nazywają królem Sulaco, władcą kopalni? Czy nie tak? — Tak, jestem władcą kopalni — odpowiedział Gould. Jeździec kłusował czas jakiś w milczeniu, po czym rzekł: — Mam brata w pańskiej służbie, serena, w dolinie San Tomé. Pan dowiódł, że jest sprawiedliwym człowiekiem. Nie stała się żadna krzywda żadnemu z tych, których pan powołał do pracy w kopalni. Mój brat mówi, że ani jeden urzędnik, ani jeden ciemięzca z Campo nie pokazał się nigdy po pańskiej stronie rzeki. Zaś pańscy urzędnicy nie uciskają ludzi pracujących w wąwozie. Boją się widać mocnej ręki pana, bo pan jest sprawiedliwym człowiekiem i potężnym — dodał. Mówił porywczo, tonem niezależnym, ale widocznie zmierzał do jakiegoś celu wszczynając tę rozmowę. Opowiedział Karolowi Gouldowi, że był kiedyś rancherem w jednej z nisko położonych dolin na samym południu, sąsiadem Hernandeza za dawnych lat i ojcem chrzestnym jego najstarszego syna, jednym z tych, którzy stanęli po jego stronie, gdy stawiał opór poborowi rekruta. To było początkiem wszystkich ich nieszczęść. Kiedy uprowadzono jego compadra, Hernandeza, on pochował jego żonę i dzieci, zamordowane przez żołdaków. — Si, señor — mamrotał ochrypłym głosem. — Ja sam i paru innych szczęśliwców, którzy pozostali na wolności, pochowaliśmy wszystkich w jednym grobie, przy zgliszczach chaty, pod drzewem, co ocieniało ich dach. Do niego również schronił się Hernandez, gdy zbiegł z wojska po trzech latach. Miał jeszcze na sobie mundur z odznakami sierżanta na ramieniu, na rękach zaś i na piersiach krew swego pułkownika. Towarzyszyło mu trzech szeregowców, których wysłano w pogoni za nim, a którzy wybrali drogę wolności. Dzisiejszy emisariusz Hernandeza opowiadał Karolowi Gouldowi, jak to on, z kilku przyjaciółmi, zaczaił się za skałami na widok zbliżających się żołnierzy, gotów w każdej chwili pociągnąć za cyngiel, kiedy nagle rozpoznał swego compadre, i wyskoczywszy z kryjówki zawołał nań po imieniu. Dobrze wiedział, że Hernandez nie wrócił tu w roli narzędzia niesprawiedliwości i ucisku. Trzej jego żołnierze, w połączeniu z gromadką zaczajoną za skałami, utworzyli zawiązek słynnej bandy, on sam zaś stał się ulubionym zastępcą Hernandeza, którym pozostaje od wielu, wielu lat. Z dumą wspominał, że wojskowe władze nałożyły cenę także na jego głowę, co nie przeszkodziło mu doczekać długich aż po ramiona włosów, przyprószonych siwizną, i dożyć chwili, w której jego compadre został generałem. Wybuchnął tłumionym śmiechem. — Tak, teraz ze zbójów staliśmy się żołnierzami. Ale niech no pan spojrzy, c aballero, na tych, co nas przeobrazili w żołnierzy, a jego w generała! Niech no pan spojrzy na tych ludzi! Ignacio pokrzykiwał. Światło latarni powozu, przesuwające się po żywopłotach z kaktusów po obu stronach gościńca, padało na przerażone twarze osób stłoczonych na brzegu drogi, a droga ta przypominała angielskie dróżki wśród opłotków, wrzynała się bowiem głęboko w pulchną glebę Campo. Ludzie ci kulili się; ich oczy rozbłyskiwały na chwilę, ogromne, po czym światło prześlizgiwało się po obnażonych korzeniach jakiegoś wielkiego drzewa, po dalszych zaroślach kaktusów, by znów oświetlić gromadki ludzi oglądających się za siebie z przestrachem. Trzy kobiety, z których jedna niosła dziecko, oraz paru mężczyzn w cywilnych ubraniach, jeden uzbrojony w szablą, a drugi w strzelbę, skupiło się dokoła osiołka obciążonego dwoma tobołami owiniętymi w pledy. Po chwili Ignacio znów musiał krzyknąć, chcąc wyminąć czyjąś carretę; było to długie drewniane pudło na dwóch wysokich kołach, którego drzwiczki umieszczone z tyłu chwiały się stojąc otworem. Jakieś panie siedzące wewnątrz pojazdu poznały widać białe muły, bo zaczęły wołać: — Czy to pani, doña Emilio? Na zakręcie drogi jaskrawy blask ognia przedarł się przez gałęzie drzew, stykając się nad głowami na kształt sklepienia. W pobliżu brodu, na płytkim strumieniu, przydrożne rancho z plecionego sitowia i z dachem poszytym trawą zostało przypadkowo podpalone i buchające ze złośliwym sykiem płomienie zalały światłem otwartą przestrzeń, wypełnioną końmi, mułami i nieprzytomnym, rozkrzyczanym tłumem ludzi. Gdy Ignacio ściągnął lejce, kilka pieszych pań

obiegło powóz błagając Antonię o miejsce dla siebie. W odpowiedzi wskazała im w milczeniu na rozciągniętą postać ojca. — Tu muszę państwa pożegnać — odezwał się Karol Gould wśród ogólnej wrzawy. Płomienie sięgały już pod niebo i tłum uchodźców, cofając się przed żarem, wyległ na drogę, przez co powóz został zupełnie osaczony. Jakaś dama w średnim wieku, ubrana w czarną jedwabną suknię i grubą manta na głowie, wspierającą się na ułamanej gałęzi jak na lasce, potknęła się o przednie koło. Dwie młode panny, milczące i strwożone, uwiesiły się u jej ramion. Karol Gould znał ją dobrze. — Misericordia! Okropnie nas tu gniotą w tym tłumie! — zawołała, dzielnie uśmiechając się do niego. — Wyszłyśmy piechotą. Cała nasza służba uciekła wczoraj do tych demokratów. Idziemy oddać się pod opiekę księdza Corbelana, świętego wuja pani, Antonio. Uczynił cud, przemieniając serce najsroższego zbója. Niewątpliwy cud! Głos jej podniósł się aż do krzyku z powodu naporu ludzi ustępujących z drogi wozom, które wyjeżdżały galopem z brodu przy akompaniamencie głośnych wrzasków i trzaskania z biczów. Roje iskier zmieszanych z czarnym dymem przelatywały ponad drogą; bambusy w płonących ścianach rancho pękały w ogniu z hukiem podobnym do nieregularnej strzelaniny. I nagle jaskrawa łuna przygasła, pozostawiając po sobie czerwonawą mroczność, wśród której poruszały się czarne cienie, jakby bezcelowo gnane przed siebie w przeciwnych kierunkach. Wrzawa zdała się przycichać wraz z zapadnięciem się płomieni; masa ludzka, w której kłębiły się głowy i ramiona, kłótnie i wyzwiska, przewaliła się niknąc w ciemności. — Muszę panią pożegnać — powtórzył Karol Gould, zwracając się do Antonii. Powoli obróciła głowę i odkryła twarz. Emisariusz i compadre Hernandeza uderzył konia ostrogami i przybliżył się. — Czy władca kopalni nie ma żadnego zlecenia do Hernandeza władcy Campo? Trafność porównania uderzyła Karola Goulda jak obuchem. Istotnie, on władał kopalnią dzięki swej niezachwianej stanowczości, a nieposkromiony bandyta dzierżył Campo w oparciu o równie kruche podstawy. Byli sobie równi w obliczu bezprawia rządzącego tym krajem. Niepodobna było oddzielić własnej działalności od poniżających kontaktów z tym bezprawiem. Gęsta sieć zbrodni i korupcji omotywała całą tę krainę. Ogromne zniechęcenie zamknęło mu usta na przeciąg długiej chwili. — Pan jest sprawiedliwym człowiekiem — mówił z naciskiem wysłannik Hernandeza. — Niech pan spojrzy na tych ludzi, co mego compadre zrobili generałem, a nas żołnierzami. Niech pan się przyjrzy tym oligarchom, którzy uchodzą z życiem, unosząc to tylko, co mają na sobie. Mój compadre o tym nie myśli, ale nasi towarzysze będą się bardzo nad tym głowili i ja chciałbym w ich imieniu z panem mówić. Niech mnie pan wysłucha, señor! Od wielu miesięcy Campo jest całkowicie w naszym ręku. Nie potrzebujemy nikogo o nic prosić; żołnierze jednak muszą mieć żołd, chcą żyć uczciwie po skończonej wojnie. W przekonaniu ludzi pańska dusza jest tak sprawiedliwa, że jedna modlitwa z pańskich ust mogłaby wypędzić chorobę z każdego bydlęcia, podobnie jak modlitwa sprawiedliwego sędziego. Niech mi pan powie takie słowo, które podziałałoby jak balsam na wątpliwości naszej partida , tam każdy jest prawdziwym mężczyzną. — Czy pani słyszy, co on mówi? — zapytał po angielsku Karol Gould nachylając się do Antonii. — Wybacz nam, panie, naszą nędzę! — wykrzyknęła raptownie. — To pański charakter jest tym niewyczerpanym skarbem, który może nas jeszcze wszystkich ocalić, pański charakter, don Carlosie, a nie bogactwo. Błagam pana, niech pan da temu człowiekowi słowo honoru, że pan przyjmie taki układ, jaki mój wuj zawrze z ich dowódcą. Jedno słowo. On nie będzie żądał niczego więcej. Na miejscu przydrożnej chaty nie pozostało nic poza ogromnym stosem żarzących się węgli, które rzucały przygasający już czerwony blask daleko dokoła. Ten blask padał teraz na twarz Antonii, silnie zarumienioną wzruszeniem. Karol Gould, po bardzo niedługim wahaniu, dał żądaną rękojmię. Czuł się jak człowiek, który wszedłszy na zbyt stromą ścieżkę nie ma już odwrotu i, chcąc się ratować, musi piąć się dalej. Zrozumiał to do głębi patrząc na don Joségo, wyciągniętego

niemal już bez tchu u boku wyprostowanej Antonii. Tego człowieka pokonała walka całego życia z potęgą moralnej ciemnoty, w której czeluściach lęgną się potworne zbrodnie i potworne iluzje. Wysłannik Hernandeza wyraził w paru słowach swoje całkowite zadowolenie. Antonia spuściła woalkę, opanowując ze stoicyzmem chęć dowiedzenia się czegoś o Marcinie Decoud. Ale Ignacio oglądał się już markotnie przez ramię. — Przypatrz się dobrze swoim mułom, mi amo — mruknął. — Nie zobaczysz ich więcej.

ROZDZIAŁ CZWARTY

Karol Gould zawrócił w stronę miasta. W przeczystym brzasku dnia karbowane turnie Sierry wydawały się niemal czarne. Tu i ówdzie jakiś zakutany lepero, słysząc dzwonienie końskich kopyt, znikał na zakręcie którejś z bocznych uliczek porosłych trawą. Psy szczekały w ogrodach okolonych murami. Wraz z bezbarwnym świtem chłód zdawał się spływać z gór na potrzaskane tafle bruku, na domy o zamkniętych okiennicach, obtłuczonych gzymsach i niskich czworograniastych słupach, między które opadał tynk wielkimi płatami. Wschodzący dzień walczył z mrokiem pod arkadami na plaza. Nie było tu śladu codziennego targowiska, nie było wieśniaków, rozkładających swoje towary: stosy owoców, wiązki jarzyn przybrane kwiatami na niskich ławach pod osłoną ogromnych parasoli obszytych rogożą; nie było wesołej rannej krzątaniny wiejskich przybyszów, kobiet, dzieci i obładowanych osłów. Tylko gdzieniegdzie na obszernej przestrzeni dostrzegało się małe grupy rewolucjonistów, zwróconych w jednym kierunku: wypatrywali spod swoich spuszczonych kapeluszy, czy nie widać ruchu na drodze z Rincon. Gdy Karol Gould przejeżdżał, najliczniejsza z tych grup, obracając się jak jeden mąż w jego stronę, poczęła krzyczeć groźnym tonem: „Viva la libertad!" Karol Gould jechał dalej i skręcił w sklepioną bramę swego domu. W patio, wyłożonym słomą, jakiś practicante, jeden z miejscowych pomocników doktora Monyghama, siedział na podłodze wsparty plecami o krawędź fontanny i brząkał dyskretnie na gitarze, podczas gdy dwie dziewczyny z ludu, stojące przed nim, suwały nieco nogami i wywijały rękami, nucąc z cicha jakąś popularną melodię taneczną. Większość rannych, ofiar dwudniowych rozruchów, została już zabrana do domów przez krewnych i przyjaciół, ale można było jeszcze dostrzec kilka skulonych postaci, które kiwały obandażowanymi głowami w takt muzyki. Karol Gould zsiadł z konia. Zaspany mozo wysunął się z drzwi piekarni, by ująć wierzchowca za uzdę; practicante usiłował pośpiesznie ukryć swą gitarę, tylko dziewczęta, wcale nie zmieszane, cofnęły się o krok z uśmiechem. Karol Gould przed wejściem na schody rzucił okiem w ciemny zakątek patio, gdzie dostrzegł inną grupę: obok śmiertelnie ranionego cargadora klęczała kobieta, odmawiając pośpiesznie pacierze i usiłując jednocześnie wsunąć przemocą cząstkę pomarańczy w sztywniejące usta umierającego. Okrutna błahość tego wszystkiego ukazywała się bez obsłon w lekkomyślności i w cierpieniach tego niepoprawnego narodu; okrutna błahość życia i śmierci, którymi szafowano w daremnych usiłowaniach znalezienia znośnego rozwiązania problemu. W przeciwieństwie do Marcina Decoud Karol Gould nie umiał z lekkim sercem brać udziału w tragicznej farsie. Rozumiał doskonale tragiczną stronę sytuacji, ale nie mógł dopatrzyć się komicznej. Zbyt go bolało przekonanie, że ma do czynienia z nieuleczalnym szaleństwem. Był idealistą, a przy tym człowiekiem zbyt surowo praktycznym, aby mogły go bawić straszliwe paradoksy, które zachwycały swą śmiesznością Marcina Decoud, materialistę i fantastę, patrzącego na życie przez pryzmat suchego sceptycyzmu. Kompromis z własnym sumieniem wydawał się Gouldowi (jak się bodaj każdemu z nas wydaje) dużo brzydszy w świetle klęski. Postawa milczenia, którą sobie z rozmysłem narzucił, powstrzymywała go od jawnych kompromisów ze swymi myślami, ale koncesja Gouldów wypaczyła jego zdolność osądzania spraw. Powinien był wiedzieć — mówił sobie, wsparty o balustradę galerii — że rząd Ribiery nigdy niczego nie wskóra. Kopalnia skaziła jego sąd, gdyż mimo całej odrazy musiał przekupywać ludzi i wdawać się w intrygi, aby tylko spokojnie móc prowadzić pracę z dnia na dzień. Podobnie jak jego ojciec, i on nie lubił być ograbiany. To go rozjątrzało. Wmówił w siebie, że powinien popierać projekty reform don Joségo, gdyż pomijając już wyższe względy, reformy te przysłużą się znakomicie jego interesom. I wplątał

się w te bezsensowne walki, podobnie jak się w nie wplątał jego nieszczęsny stryj, którego szabla wisiała w pracowni. Uczynili to w obronie najzwyklejszych zasad przyzwoitości, na jakich opiera się zorganizowane społeczeństwo. Bronią młodego Goulda było jednakże bogactwo kopalni, a taka broń działa subtelniej i sięga dalej niż uczciwa stalowa klinga pałasza, przytwierdzona do zwykłej mosiężnej rękojeści. Jest także dla swego posiadacza bardziej niebezpieczna i bardziej obosieczna. Podnieca pożądliwość i stwarza nędzę, a także wszystkie wady wynikłe z pobłażania sobie, nurza się chętnie w wytworzonych przez nie trujących wywarach, kalając przedmiot, któremu ma służyć, a niezręcznym cięciem nieraz uderza nie tam, gdzie potrzeba. Karolowi Gouldowi nie pozostawało jednak nic innego jak używać dalej tej broni. Postanowił strzaskać ją raczej na drobne kawałki niż pozwolić, by mu ją z ręki wydarto. Będąc Anglikiem z urodzenia i wychowania, czuł, że tu, w Costaguanie jest poszukiwaczem przygód, potomkiem awanturników, którzy zaciągnęli się do obcej legii, potomkiem ludzi, którzy szukali szczęścia w walkach rewolucyjnych, którzy robili rewolucje, wierzyli w rewolucje. Mimo całej prawości charakteru jego etyka miała pewną giętkość, jak to bywa u awanturników, którzy w moralnej ocenie swych czynów biorą pod uwagę wielkość osobistego ryzyka. Był zdecydowany, jeśli zajdzie potrzeba, wysadzić w powietrze całą górę San Tomé, zgładzić ją całkowicie z powierzchni republiki. To dowodziło mocy jego charakteru, było też wynikiem wyrzutów sumienia z powodu nieuchwytnej krzywdy wyrządzonej żonie, która przestała być jedyną panią jego myśli; przypominało też chorą wyobraźnię ojca, wreszcie butną postawę korsarza, rzucającego zapałkę na materiały wybuchowe, by uniknąć poddania okrętu. Na dole w patio, ranny cargador wyzionął ducha. Kobieta krzyknęła raz jeden, a ten krzyk był tak niespodziany i przenikliwy, że inni ranni wyprostowali się na swoich legowiskach. Practicante zerwał się na nogi z gitarą w ręku i podniósłszy wysoko brwi wpatrzył się w kobietę uważnym wzrokiem. Dwie dziewczyny, siedzące teraz w kucki po obu stronach łoża rannego krewniaka, z długimi cygarami w zębach, skinęły na siebie porozumiewawczo. Tymczasem Karol Gould, pochylony nad balustradą, dostrzegł wchodzących z ulicy trzech panów, ubranych ceremonialnie w czarne surduty i białe koszule tudzież europejskie okrągłe kapelusze. Jeden z nich, przewyższający głową i ramionami dwóch pozostałych, wysunął się ostentacyjnie naprzód wskazując drogę. Był to don Juste Lopez w towarzystwie dwóch swoich przyjaciół, członków Zgromadzenia. Mimo wczesnej pory chcieli widzieć się z administradorem. Dostrzegłszy go, pozdrowili ruchem ręki i weszli procesją na schody. Don Juste, który zdumiewająco zmienił się przez zgolenie brody, stracił jednocześnie dziewięć dziesiątych godności, z jaką się nosił. Don Carlos, jakkolwiek zaabsorbowany poważniejszymi sprawami, nie mógł nie zauważyć piętna głupoty, jakie się nagle objawiło na tej twarzy. Towarzysze don Lopeza wyglądali na zbitych z tropu i niewyspanych. Jeden z nich oblizywał końcem języka spierzchnięte wargi, drugi wodził tępym wzrokiem po kaflowej posadzce korytarza podczas gdy don Juste, wysunięty nieco naprzód, przemawiał do señora administradora kopalni San Tomé. W jego przekonaniu formy należało zachowywać. Każdy nowy wielkorządca przyjmuje deputację cabildo, to jest rady miejskiej, oraz consulado — wydziału handlowego, jest przeto rzeczą właściwą, by Zgromadzenie Prowincjonalne też wysłało swoją deputację, choćby dla zaznaczenia, że istnieją parlamentarne instytucje. Don Juste proponował, by don Carlos Gould, jako najznakomitszy obywatel całej prowincji, przyłączył się do deputacji Zgromadzenia. Jego stanowisko było wszak wyjątkowe, jego osoba znana na całej przestrzeni republiki. Oficjalnych gestów kurtuazji nie należy lekceważyć, choćby na przekór sercu. Uznanie dokonanych faktów może ocalić cenne ślady instytucji parlamentarnych. Oczy don Lopeza płonęły tępym blaskiem; wierzył w instytucje parlamentarne, a pełen emfazy jego głos huczał wśród ciszy panującej w domu jak brzęczenie ciężkiego owada. Karol Gould, zwrócony do przemawiającego, słuchał cierpliwie z łokciem wspartym o balustradę. Potrząsał lekko głową, przecząco, niemal wzruszony błagalnym spojrzeniem prezydenta Zgromadzenia Prowincjonalnego. Ale polityka Goulda nie pozwalała na żadne oficjalne deklaracje w imieniu kopalni San Tomé.

— Ja panom radzę, señores, abyście na dalsze losy czekali w swoich własnych domach. Nie widzę konieczności, abyście się panowie formalnie oddawali w ręce Montera. Poddanie się faktom, jak mówi don Juste, bywa nieuniknione, zgoda, gdy jednak to nieuniknione ma na imię Pedrito Montero, nie ma potrzeby podkreślania, że kapitulujecie bez zastrzeżeń. Powszechnym błędem w waszym kraju jest brak umiaru w życiu politycznym. Płaszczenie się przed bezprawiem, a potem krwawe reakcje, nie, señores, to nie prowadzi do stabilizacji i do pomyślnej przyszłości! Karol Gould zamilkł widząc przed sobą oszołomione, smutne twarze i oczy pełne przerażonego zdumienia. Uczucie litości dla tych ludzi, którzy swe nadzieje pokładali w słowach, podczas gdy rzezie i rabunek pustoszyły kraj, doprowadziło don Carlosa do wygłoszenia tej przemowy, która wydała mu się pustą gadaniną. Don Juste wykrztusił: — Pan nas opuszcza, don Carlosie... A jednak instytucja parlamentarna... Nie mógł z żałości nic więcej powiedzieć. Nawet na chwilę zasłonił ręką oczy. Karol Gould, obawiając się czczej paplaniny, nie zareagował na jego słowa. Skinieniem głowy odpowiedział milcząc na ich ceremonialne ukłony. Milczenie było dla niego schronieniem. Rozumiał, że im chodziło o pozyskanie dla siebie atutów, jakie przedstawiała kopalnia San Tomé. Chcieli swą pojednawczą misję wobec zwycięzcy pokryć opiekuńczym skrzydłem koncesji Goulda. Wszak inne instytucje, jak cabildo i consulado, wyślą też później swych przedstawicieli, dopraszając się poparcia tej najtrwal- szej, najsprawniej działającej władzy, jaka kiedykolwiek rządziła prowincją. Doktor Monygham, przybywając do Casa Gould swym chybkim, nierównym krokiem, dowiedział się, iż pan domu udał się do swoich pokoi wydawszy zarządzenie, aby mu pod żadnym pozorem nie przeszkadzano. Ale doktorowi nie zależało na natychmiastowym widzeniu się z Karolem Gouldem. Jakiś czas poświęcił swoim rannym. Przyglądał się każdemu z nich po kolei, pocierając sobie brodę za pomocą dużego i wskazującego palca; jego uparte spojrzenie pozbawione wyrazu spotykało się z pytającym wzrokiem chorych. Wszyscy mieli się dobrze, dopiero podszedłszy do zmarłego cargadora doktor zatrzymał się tam dłużej, przypatrując się nie temu, który przestał cierpieć, ale kobiecie klęczącej w niemej zadumie nad tą nieruchomą twarzą z wciągniętymi nozdrzami i białawym błyskiem w "niedomkniętych oczach. Podniosła powoli głowę i rzekła tępym głosem: — Bardzo niedawno został cargadorem, od paru tygodni; jego wielmożność capataz przyjął go po wielu prośbach. — Nie odpowiadam za wielkiego capataza — burknął doktor, odchodząc. Wszedłszy na górę skierował się w stronę pokoju Karola Goulda, lecz w ostatniej chwili zawahał się, wzruszył skrzywionymi ramionami i odwracając się od klamki skręcił pośpiesznie na korytarz w poszukiwaniu cameristy pani Gould. Leonarda oznajmiła mu, że señora jeszcze nie wstała. S eñora powierzyła jej opiece dziewczynki tego posadera, Włocha. Leonarda zabrała je na noc do własnego pokoju. Mała blondyneczka zanosiła się od płaczu, póki nie zasnęła, ale ta większa, ciemnowłosa, nie zmrużyła dotąd oka. Siedzi na łóżku, podciągając prześcieradło pod samą brodę i wytrzeszczając oczy jak mała czarownica. Leonarda nie była rada z przywiezienia dziewczynek do domu. Jej niezadowolenie znalazło wyraz w obojętnym tonie, jakim zapytała, czy ich matka już umarła. Jeśli chodzi o señorę, to pewno śpi jeszcze. Od chwili, kiedy weszła do swego pokoju, po rozstaniu się z odjeżdżającą doñą Antonią i jej umierającym ojcem, nie było słychać za drzwiami żadnego szmeru. Doktor, ocknąwszy się z głębokiego zamyślenia, polecił krótko Leonardzie, by zaraz panią zbudziła. Czekając na zjawienie się patii Gould, pokuśtykał do salonu. W tym wielkim pustym pokoju, w którym jego skołatana dusza doznała nieraz ochłody po wielu latach bezpłodnej męki, w którym zdarzało mu się także przechodzić w milczeniu obok pobłażliwych spojrzeń rzucanych z ukosa na włóczęgę, przechadzał się teraz pomiędzy krzesłami i stołami, dopóki pani Gould, owinięta w ranny szlafroczek, nie podeszła doń szybkim krokiem. — Pani wie, że nigdy nie pochwalałem decyzji wywiezienia srebra — tym wstępem rozpoczął doktor opowieść o swych nocnych przygodach w towarzystwie kapitana Mitchella, naczelnego inżyniera i starego Violi w głównej kwaterze Sotilla. Mając wyrobiony własny pogląd na ten kryzys polityczny, doktor Monygham uważał wywiezienie srebra za krok nierozważny i źle

wróżący na przyszłość. Nasuwało to porównanie z generałem, który by w przeddzień bitwy odesłał najlepsze swe oddziały pod jakimś niejasnym pretekstem. Wszystkie sztaby srebra można było schować w takim miejscu, z którego łatwo dałyby się wyciągnąć, gdyby zaszła potrzeba zapobieżenia niebezpieczeństwom grożącym koncesji Goulda. Pan administrador postąpił tak, jak gdyby olbrzymia potęga i powodzenie kopalni opie- rały się na zasadach rzetelności i na trosce o pożytek społeczny. A tak przecie nie było. Metoda, jaką stosowano, była jedyną możliwą. Koncesja Gouldów przez wszystkie te lata utrzymywała się drogą okupu. To był wstrętny proceder. Doktor rozumiał dobrze, że Karol Gould miał w końcu tego dość i dlatego poparł beznadziejną imprezę reform. Doktor nie wierzył w możliwość zreformowania Costaguany. A oto dziś kopalnia musi wrócić do poprzednich metod w warunkach dla siebie niekorzystnych, gdyż na przyszłość będzie miała do czynienia nie tylko z chciwością, ale z mściwą niechęcią, jaką wzbudził posiadacz koncesji usiłując uwolnić się z więzów korupcji. Taka była konsekwencja niepowodzenia. Teraz niepokoiła doktora inna rzecz: zdawało mu się, że Karol Gould zmiękł w decydującej chwili, wtedy właśnie kiedy nawrót do dawnych metod pozostawał jedynym wyjściem. Zainteresowanie się szalonym pomysłem Marcina Decoud dowodziło słabości. Doktor podniósł ręce do góry, wykrzykując „Decoud! Decoud!" i biegał utykając po pokoju, przy czym chichotał złośliwie. Przed wielu laty kostki u jego nóg zostały poważnie uszkodzone w czasie pewnego przesłuchania w zamku Santa Marta, które prowadziła komisja złożona z wojskowych. Nominacja zaskoczyła tych ludzi niespodziewanie, w środku nocy. Rozkaz wyszedł od Guzmana Bento, który obwieścił im to grzmiącym głosem, z pałającymi oczyma i posępnie ściągniętą brwią. Stary tyran, w jednym ze swych napadów podejrzliwości, odwoływał się hałaśliwie do ich wiernych uczuć złorzecząc im jednocześnie i rzucając okropne pogróżki. Wszystkie zakamarki i komórki w zamku wzniesionym na górze były już przepełnione więźniami. Komisję obarczono zadaniem wykrycia niegodziwej konspiracji, pracującej nad obaleniem Obywatela Zbawcy Ojczyzny. Strach przed szalejącym tyranem przejawił się i w pośpiechu, i w dzikim okrucieństwie procedury. Obywatel Zbawca nie miał zwyczaju czekać. Jakąś konspirację trzeba było odkryć. Na podwórzach zamkowych słychać było brzęk kajdan, którymi pętano nogi więźniów, odgłosy uderzeń, krzyki dręczonych ofiar. Tymczasem komisja złożona z wyższych oficerów pracowała gorączkowo. Jej członkowie ukrywali swą rozpacz i obawy jedni przed drugimi, a zwłaszcza przed sekretarzem komisji, księdzem Beronem, kapelanem wojskowym, który w tym czasie był najbardziej zaufanym sługą Obywatela i Zbawcy. Ten klecha odznaczał się barczystą budową i ogromnym wzrostem przy miękkiej tuszy, cerę miał śniadożółtą, a na czubku głowy zarastającą włosem, niezbyt czystą tonsurę. Jego mundur wojskowy był z przodu zawsze wyplamiony tłuszczem, a na lewej piersi widniał mały krzyżyk, wyszyty białą bawełną; ojciec Beron miał potężny nos i zwisającą wargę. Doktor Monygham pamiętał go do tej pory. Pamiętał go mimo największych wysiłków woli, by o nim zapomnieć. Guzman Bento wyznaczył ojca Berona umyślnie do komisji licząc na to, że jego światła gorliwość podziała pobudzająco na innych jej członków. Doktor Monygham nie mógł żadnym sposobem zapomnieć gorliwości ani twarzy księdza Berona, ani bezlitosnego, monotonnego głosu, jakim wymawiał słowa: „Może wyznasz wreszcie?" — Te wspomnienia nie wstrząsały go już dzisiaj, ale uczyniły go takim, jakim był w oczach szanujących się ludzi: człowiekiem lekceważącym zwykłe formy przyzwoitości, czymś pośrednim między sprytnym włóczęgą, a doktorkiem o nieosobliwej reputacji. Ale nie wszyscy szanujący się ludzie posiadali delikatność uczuć, która pozwoliłaby im zrozumieć, z jak wielkim niepokojem umysłu, z jaką niebywałą wyrazistością doktor Monygham, lekarz kopalni San Tomé, pamiętał księdza Berona, kapelana wojskowego, a kiedyś sekretarza wojskowej komisji. Zamknięty w swoim pokoju, na samym końcu szpitalnego budynku w wąwozie San Tomé, widział przed sobą jego postać tak wyraźnie jak dawniej. Widywał go też czasem w nocy we śnie. Zapalał wtedy świecę i w oczekiwaniu dnia przechadzał się po pokoju wzdłuż i wszerz, spoglądając na swe bose nogi i silnie przyciskając łokciami żebra. Widział we śnie księdza Berona siedzącego za długim czarnym

stołem, nad którym widniały rzędem głowy, ramiona i szlify wojskowych. Znudzeni, gryźli z niecierpliwości gęsie pióra, przysłuchując się gniewnie protestom jednego z więźniów, który zaklinał się na wszystkie świętości, że jest niewinny, dopóki ksiądz Beron nie wybuchnął: „I po co tyle czasu tracić na głupstwa! Dajcie mi go tu na chwilę." — Po czym dwóch żołnierzy wyprowadzało więźnia brzęczącego kajdanami, a za nimi wychodził ksiądz Beron. Takie sceny rozgrywały się wielokrotnie: liczne były ich ofiary. Gdy więzień powracał, był już całkowicie przygotowany do spowiedzi; oznajmiał to ksiądz Beron, pochylając się nad stołem i wodząc dokoła tępym, przesyconym wzrokiem, jaki się widuje u łakomych osób po zbyt sutym posiłku. Inkwizytorskie instynkty tego księdza nie cierpiały z powodu braku klasycznych narzędzi, używanych w czasach inkwizycji. W żadnej epoce, odkąd świat światem, nie brakło ludziom sposobności zadawania cierpień duchowych i fizycznych swoim współbraciom. Ta właściwość rozwijała się w nich wraz z coraz bardziej komplikującymi się namiętnościami, wraz z wczesnym wyostrzeniem się ich pomysłowości. Można bez wahania twierdzić, że pierwotny człowiek nie trudnił się wymyślaniem tortur. Był istotą gnuśną i czystego serca. Gdy w dziki sposób rozbijał sąsiadowi czaszkę kamienną siekierą, to czynił to z potrzeby, a nie z okrucieństwa. Najtępszy umysł może wymyślić słowo, które każdego rozjątrzy, lub napiętnować niewinnego rzucając nań oszczerstwo. Kawałek sznurka i stempel do strzelby, parę muszkietów w połączeniu z rzemieniem czy nawet zwykły młotek z twardego drzewa, użyty do miażdżenia palców i stawów w ludzkim ciele, wystarczą jako narzędzia najbardziej wyrafinowanych tortur. Doktor był bardzo krnąbrnym więźniem i naturalnie wskutek „złego charakteru", jak to nazywał ksiądz Beron, poskromienie go wymagało druzgocących środków, takich, które doprowadzają ofiarę do całkowitego załamania się. Stąd kulawy chód, skręt ramion tudzież blizny na twarzy. „Spowiedzi" doktora, gdy do nich doszło, były wyczerpujące. Czasem, chodząc tam i z powrotem po swoim pokoju, zastanawiał się, zgrzytając zębami ze wstydu i wściekłości, nad płodnością swej wyobraźni w momentach, kiedy ją pobudzano za pomocą męczarni, które sprawiają, że pojęcia takie, jak prawda, honor, godność osobista czy nawet życie wydają się bez znaczenia. Nie mógł też zapomnieć monotonnego głosu księdza Berona, powtarzającego swoje: „Wyznasz wreszcie?", które mózg ofiary przyjmował z całkowitym zrozumieniem mimo maligny i obłędu, wywoływanych przez nieznośny ból. Ale nie to było najstraszniejsze. Gdyby po latach spotkał na ulicy księdza Berona, doktor Monygham byłby się przed nim ugiął — to nie ulegało wątpliwości. Zresztą niebezpieczeństwo było już zażegnane. Ksiądz Beron umarł, ale tamta straszliwa pewność sprawiała, że doktor Monygham nie śmiał od tej pory nikomu spojrzeć w oczy. Stał się niejako niewolnikiem widma. Powrót do domu, do Europy, w towarzystwie takiego widma był oczywiście niemożliwy. Składając wymuszone zeznania przed sądem wojskowym dr Monygham nie usiłował uniknąć śmierci. Tęsknił do niej. Siedząc godzinami półnagi na wilgotnej ziemi w kazamatach, tak nieruchomo, że pająki, jedyni towarzysze, snuły pajęczynę w jego splątanych włosach, pocieszał zrozpaczoną swą duszę przenikliwym rozumowaniem, że po przyznaniu się do tak wielu zbrodni zostanie skazany na śmierć, że jego kaci posunęli się zbyt daleko, aby pozwolić mu żyć i mówić o doznanych katuszach. Ale, rzekłbyś, na przekór, przez wyrafinowana okrucieństwo pozostawiono dr Monyghama miesiące całe w samotności i mroku tego grobowca, w którym powoli dogorywał. Jego prześladowcy liczyli niezawodnie na to, że zakończy życie oszczędzając im kłopotu egzekucji. Dr Monygham miał jednak żelazny organizm. Nie on umarł, lecz Guzman Bento, i to nie od pchnięcia nożem przez spiskowca, lecz z ataku apopleksji, doktora zaś pośpiesznie zwolniono. Zdjęto mu kajdany przy świetle jednej świeczki, która po miesiącach przebywania w ciemności tak raziła jego oczy, że musiał je przysłonić ręką. Podniesiono go z podłogi. Serce biło mu gwałtownie z obawy przed wolnością. Niesłychana wiotkość nóg sprawiła, że po pierwszych krokach doznał zawrotu głowy i upadł. Wsadzono mu dwa kije do rąk i wypchnięto na korytarz. Panował już zmierzch; w oknach kwater oficerskich dokoła podwórka jarzyły się świece; mimo to gasnące niebo olśniło wzrok więźnia. Cienkie poncho otulało jego nagie, kościste ramiona, strzępy spodni ledwo osłaniały kolana, a pasma brudnych siwych włosów, nie strzyżonych od osiemnastu miesięcy,

zwisały po obu stronach wystających kości policzkowych. Kiedy wlokąc się przechodził koło odwachu, jeden z żołnierzy drzemiących na zewnątrz pod wpływem jakiegoś niezrozumiałego odruchu nasu- nął mu ze śmiechem na głową stary, połamany kapelusz słomkowy. Dr Monygham zachwiał się i poszedł dalej. Wysunął naprzód jedną laskę, potem okaleczoną nogę, postawił drugą laskę, za którą miała pójść druga noga, lecz ta okazała się tak ciężka, że z trudem mógł ją ruszyć z miejsca, jakkolwiek obie, ledwo okryte zwisającymi końcami poncha, nie wydawały się grubsze od lasek, którymi się podpierał. Nieustanne drżenie poruszało jego przygarbionym ciałem, jego okaleczonymi członkami i głową z nasadzonym na jej czubek podartym sombrero, którego ogromne, płaskie rondo opadało doktorowi na ramiona. W takich oto warunkach i w takim stroju szedł dr Monygham na spotkanie wolności. Warunki te wiązały go nierozerwalnie z terenem Costaguany. Ten okropny proces naturalizacji wciągnął go głęboko w nurt życia narodowego, znacznie głębiej, niż mogłyby to uczynić zaszczyty i największe powodzenie. Zniszczyło to doszczętnie jego związek z Europą, gdyż dr Monygham wyrobił sobie dziwne wyobrażenie o swym upadku. A była to koncepcja znakomicie odpowiadająca zasadom oficera i dżentelmena. Dr Monygham przed swoim wyjazdem do Costaguany był lekarzem w jednym z pułków piechoty Jej Królewskiej Mości. Koncepcja tego rodzaju, nie biorąca pod uwagę faktów fizjologicznych ani rozumnych argumentów, nie była mimo to głupia. Była prosta. Reguła postępowania, oparta w przeważnej części na surowym odżegnywaniu się od tego, co się uważało za złe, jest z konieczności prosta. Pogląd doktora Monyghama na to, do czego go ta reguła zobowiązywała, był surowy; można by go nawet nazwać wyidealizowanym tak dalece, że słuszne uczucia doprowadzał do fantastycznej przesady. Przez swą siłę, wpływ i zaciętą wytrwałość świadczył bądź co bądź o niezwykłej prawości charakteru. W naturze dr Monyghama leżała wielka lojalność. Wszystkie swe najszlachetniejsze uczucia przeniósł na panią Gould. Uważał ją za godną największych poświęceń. W głębi serca odczuwał gniewny niepokój obserwując rozwój kopalni San Tomé, gdyż wiedział, że to jest przedmiotem troski dla pani Gould. Costaguana nie była właściwym miejscem dla kobiety tego pokroju. Co sobie myślał Karol Gould przywożąc ją tutaj! To było niegodziwe! Doktor Monygham śledził przebieg wydarzeń z posępną rezerwą, którą w jego mniemaniu narzucała mu przeżyta przez niego żałosna historia. Lojalność wobec pani Gould nie pozwalała mu jednakże nie brać pod uwagę bezpieczeństwa jej męża. Doktor rozmyślnie pozostał w mieście podczas krytycznych wydarzeń, gdyż nie dowierzał Karolowi. Uważał go za beznadziejnie zarażonego szaleństwem rewolucji. I to stało się powodem, że przechadzając się tego rana po Casa Gould wykrzykiwał raz po raz „Decoud! Decoud!" z posępnym rozdrażnieniem. Pani Gould, z wypiekami na twarzy i rozgorączkowanymi oczyma patrzącymi wprost przed siebie, zdawała się mierzyć ogrom klęski. Palce jednej z jej rąk opierały się lekko na niskim stoliczku, a całe ramię drżało. Słońce, które późno wstaje nad Sulaco, ukazawszy się w całej okazałości i mocy na szczycie nieba po wynurzeniu się spoza śnieżnej krawędzi Higueroty, przemieniło delikatną, gładką, perłową szarość otulającą miasto we wczesnych godzinach ranka w ostro odcinające się od siebie figury geometryczne: bryły cienia i przestrzenie gorejącego oślepiającego blasku. Trzy długie prostokąty słonecznego światła padały z okien salonu, podczas gdy po drugiej stronie ulicy dom Avellanosów tonął w mrokach własnego cienia, oglądany poprzez smugi słońca. We drzwiach odezwał się czyjś głos: — A co tam z Decoud? Był to Karol Gould. Nie słyszeli jego kroków w korytarzu. Spojrzał przelotnie na żonę i utkwił wzrok w Monyghamie. — Przynosi pan wiadomości, doktorze? Doktor Monygham powtórzył z grubsza wszystkie nowiny naraz. Kiedy już skończył, administrador kopalni San Tomé przypatrywał mu się długo bez słowa. Pani Gould osunęła się na niski fotelik z rękoma złożonymi na kolanach. Milczenie zapanowało między trzema nieruchomymi osobami. Pierwszy odezwał się Karol Gould:

— Pan powinien zjeść śniadanie. Usunął się od drzwi, by żona mogła przejść pierwsza. Wychodząc, pochwyciła i ścisnęła jego rękę, po czym podniosła chusteczkę do oczu. Widok męża nasunął jej myśl o sytuacji, w jakiej znajduje się Antonia, i nie mogła powstrzymać łez współczucia dla biednej dziewczyny. Po odświeżeniu wodą zapłakanej twarzy weszła do jadalni, w której zasiedli już obaj panowie. Usłyszała głos męża mówiącego do doktora: — Tak, tu nie może być żadnej wątpliwości. Doktor Monygham potwierdził to: — Ja też myślę, że opowiadanie tego nieszczęsnego Hirscha nie jest fantazją. Obawiam się, że jest aż nazbyt prawdziwe. Pani Gould siedziała na końcu stołu i spoglądała to na jednego, to na drugiego. Obaj mężczyźni, jakkolwiek nie odwracając głów, wyraźnie unikali jej spojrzenia. Doktor udawał nawet, że jest bardzo głodny; chwycił nóż i widelec i począł jeść pośpiesznie jak aktor na scenie. Karol Gould niczego nie udawał; z uniesionymi łokciami podkręcał końce swych ogni- stych wąsów, a były tak długie, że jego ręce wcale nie dotykały twarzy. — Nie jestem tym zaskoczony — mruknął i poniechawszy wąsów przerzucił rękę przez poręcz krzesła. Twarz miał spokojną i całkowicie nieruchomą, ale zastygły w niej wyraz zdradzał najwyższe napięcie ścierających się myśli. Czuł, że ten wypadek jest przypieczętowaniem wszystkich konsekwencji wynikających z jego linii postępowania, ze wszystkich jego dążeń świadomych i nieświadomych. Teraz będzie musiał skończyć z milczącą rezerwą, z tą nieprzeniknioną postawą, która chroniła jego godność osobistą. A ta postawa była stosunkowo najmniej odrażającą formą symulacji narzuconej mu przez instytucje rzekomo cywilizowane, a właściwie przez parodię tych instytucji, parodię, która obrażała jego umysłowość, jego rzetelność i poczucie praworządności. W tym przypominał swego ojca. Nie miał ironicznego spojrzenia na świat. Nie bawiły go dostrzegane absurdy, przeciwnie, czuł się nimi boleśnie dotknięty w swej wrodzonej powadze. Czuł, że śmierć nieszczęsnego Decould przekreśliła jego rolę niedostępnej potęgi, działającej z zaplecza. Narażało go to jawnie; wycofanie się z gry nie było jednak możliwe. Interesy materialne wymagały od niego wyrzeczenia się dotychczasowej rezerwy, a może nawet poświęcenia osobistego bezpieczeństwa. Doszedł do wniosku, że separatystyczne plany Marcina Decoud nie poszły na dno razem ze srebrem. Jedyną rzeczą, która nie ulegała zmianie, był jego stosunek do Holroyda. Król srebra i stali zaangażował się w sprawy Costaguany z pewnego rodzaju namiętnością. Costaguana stała mu się potrzebna do życia; kopalnia San Tomé dostarczała mu tego pełnego zadowolenia, jakie inni ludzie znajdują w teatrze, w sztuce, a niekiedy w ryzykownym, fascynującym sporcie. Była to szczególniejsza forma dziwactwa wielkiego człowieka, dziwactwa uświęconego wzniosłym ideałem, dziwactwa, którego rozmiary pochlebiały jego próżności. Nawet ten bzik genialnego Holroyda służył sprawie postępu. Karol Gould wiedział, że będzie przez niego zrozumiany i osądzony sprawiedliwie, z pobłażliwością wynikającą z ich wspólnej pasji. Nic teraz nie mogło zadziwić ani zaskoczyć wielkiego człowieka. Karol Gould układał sobie już w wyobraźni list do San Francisco w takich mniej więcej słowach: „Ludzie, którzy stali na czele ruchu, nie żyją albo uciekli; organizacja cywilna prowincji przestała w tej chwili istnieć; potęga białych w Sulaco załamała się w sposób, nie dający się wprawdzie usprawiedliwić, lecz charakterystyczny dla obyczajów tego kraju. Natomiast Barrios pozostał w Caycie nie tknięty i może być wykorzystany. Jestem zmuszony jawnie przystąpić do działań rewolucyjnych w tej prowincji, gdyż jest to jedyny sposób trwałego zabezpieczenia olbrzymich interesów materialnych, które są warunkiem dobrobytu i spokoju w Sulaco..." To było jasne. Gould widział już te słowa wypisane ognistymi literami na ścianie, w którą wpatrywał się roztargnionym wzrokiem. Pani Gould śledziła jego zamyślenie z przestrachem. Znała to zjawisko, wiejące chłodem i rzucające cień na ich ognisko domowe niczym chmura gradowa przesłaniająca słońce. Było ono objawem usilnej koncentracji woli opanowanej przez natrętną myśl. Człowiek opanowany przez jakąś natrętną myśl znajduje się na pograniczu obłąkania. Jest człowiekiem niebezpiecznym, choćby jego idea była najsprawiedliwsza. Czyż nie potrafi w swym zapale bezlitośnie ściągnąć strop niebieski na ukochaną głowę? Oczy pani Gould, wpatrzone w profil męża, znowu napełniły

się łzami. I znowu powróciła myślą do nieszczęśliwej Antonii. — Co ja bym zrobiła, gdyby Karol utonął za czasów naszego narzeczeństwa? — pytała siebie ze zgrozą. Jej serce zamieniło się w lód, a policzki pałały, jakby padał na nie żar z pogrzebowego stosu, niszczącego wszystkie jej ziemskie przywiązania. Z jej oczu popłynęły łzy. — Antonia się zabije! — zawołała. Te słowa zapadły w ciszę panującą w pokoju wywołując dziwnie słabe wrażenie. Tylko doktor, zajęty ugniataniem kulek z chleba, z szyją przekręconą na bok, podniósł głowę ściągając nieco brwi, z których wystawały długie, pojedyncze włosy. Doktor Monygham myślał całkiem szczerze, że Decoud nie był wcale godnym przedmiotem kobiecych uczuć. Po czym znów spuścił głowę wykrzywiając usta, z sercem przepełnionym tkliwością i podziwem dla pani Gould. — Ona myśli o tej dziewczynie — dumał — myśli o dzieciach Violi, myśli o mnie, o rannych, o górnikach; myśli o każdym ubogim i nieszczęśliwym! Ale co ona zrobi, jeśli Karolowi stanie się coś złego w tej piekielnej szarpaninie, w którą go wciągnęli ci przeklęci Avellanosowie. O niej nikt zdaje się nie myśli. Karol Gould, ciągle wpatrzony w ścianę, snuł dalej swe subtelne plany. — Napiszę do Holroyda, że kopalnia San Tomé jest dość wielką potęgą, by podjąć się utworzenia nowego państwa. To sprawi mu przyjemność i pogodzi go z ryzykiem. Czy Barrios nadaje się jednak do tej roli? Może i tak. Ale był obecnie niedostępny. Nie można już było wysłać łodzi, odkąd Sotillo stał się panem portu i miał parowiec do dyspozycji. Teraz, kiedy na prowincji grasowali demokraci, a wszystkie obwody miejskie na Campo stały się teatrem zamieszek, gdzież znaleźć wysłańca, który by umiał przedrzeć się aż do Cayty, do której jechało się konno co najmniej dziesięć dni? Musiałby to być człowiek wielkiej odwagi i przedsiębiorczości, który by potrafił uniknąć aresztowania i skrytobójczych ciosów, a w razie gdyby go ujęto, bez namysłu połknąć list. Takim człowiekiem był capataz de cargadores. Ale capataza nie było już na świecie. Karol Gould, oderwawszy oczy od ściany, przemówił spokojnie: — Ten Hirsch! Co za niesłychana historia! Uratował życie czepiając się kotwicy, czy nie tak? Nie miałem pojęcia, że on pozostał w Sulaco, sądziłem, że wyjechał przeszło tydzień temu do Esmeraldy. Był u mnie kiedyś, opowiadał o swoim handlu skórami i jakichś innych sprawach. Wyjaśniłem mu, że nie ma tu nic do zrobienia. — Bał się wracać wiedząc, że Hernandez grasuje na tej drodze — zauważył doktor. — Gdyby nie on, nie dowiedzielibyśmy się o tym, co się stało — rzekł w zadumie Karol Gould. A pani Gould zawołała: — Antonia nie powinna wiedzieć! Nie wolno jej o tym mówić. W każdym razie nie teraz. — Jest małe prawdopodobieństwo, aby ktoś jej tę nowinę zaniósł — zauważył doktor. — Nie leży to w niczyim interesie. Co więcej, tutejsza ludność boi się Hernandeza jak diabła. — Zwrócił się do Karola Goulda: — To nawet kłopotliwe, bo gdyby się chciało nawiązać kontakt z uchodźcami, nie znalazłoby się żadnego wysłannika. Hernandez był jeszcze o sto mil od Sulaco, kiedy miejscowi ludzie drżeli słuchając opowieści o nim, według których miał ludzi żywcem piec na ruszcie. — Tak — mruknął Karol Gould. — Capataz kapitana Mitchella był jedynym człowiekiem w mieście, któ- ry stykał się oko w oko z Hemandezem. Posyłał go tam ksiądz Corbelan. On pierwszy nawiązał z nim stosunki. Co za szkoda, że... Głos wielkiego dzwonu katedralnego zagłuszył jego słowa. Trzy pojedyncze uderzenia, jedno za drugim, wstrząsnęły powietrzem jak nagłe wybuchy, po czym głos ich. zamarł przemieniając się w niską, łagodną wibrację. Po chwili wszystkie dzwony na wieżach wszystkich kościołów i kaplic, jakie były w mieście, nawet nieczynnych od bardzo wielu lat, zahuczały jednocześnie z łoskotem. W tej szalonej nawałnicy metalicznych dźwięków była potęga nasuwająca wizję walk i dzikiej przemocy, co odbiło się śmiertelną bladością na twarzy pani Gould. Basilio, usługujący do stołu, skulił się cały i uczepił kredensu kłapiąc zębami. Nie było sposobu prowadzenia rozmowy.

— Zamykaj te okna! — krzyknął gniewnie Karol Gould. Reszta służby, przerażona hukiem, który poczytała za sygnał do ogólnej rzezi, przybiegła na górę potrącając się nawzajem; mężczyźni i kobiety, cała ludność z parteru gnieżdżąca się po czterech stronach patio, nieznana, nigdy nie oglądana przez chlebodawców. Niewiasty z krzykiem „misericordia!" wdarły się wprost do pokoju i, padłszy pod ścianą na kolana, poczęły się żegnać konwulsyjnie drżącymi rękami. Głowy mężczyzn o wytrzeszczonych oczach wypełniły w jednej chwili drzwi: byli wśród nich mozos zatrudnieni w stajni, ogrodnicy, pomocnicy nieokreślonego zawodu żyjący z okruchów wielkopańskiego stołu — i oto Karol Gould po raz pierwszy zobaczył wszystkich swoich domowników ze stróżem włącznie. Ten ostatni był na pół sparaliżowanym starcem o długich białych lokach, zwisających mu aż na ramiona; Karol Gould odziedziczył go wraz z domem i trzymał u siebie przez pietyzm dla wspomnień rodzinnych. Ten człowiek pamiętał Henryka Goulda, Anglika i Costaguańczyka w drugim pokoleniu, naczelnika prowincji Sulaco. Przed wielu, wielu laty był jego osobistym mozo zarówno w okresie pokoju, jak w czasie wojny; później pozwolono mu doglądać swego pana w więzieniu, a w pewne fatalne rano szedł za oddziałem żołnierzy prowadzących Henryka Goulda i spoza jednego z cyprysów, rosnących wzdłuż klasztornych murów franciszkanów, ujrzał, z oczyma na wierzchu, jak don Enrique podnosi nagle ręce i pada przed siebie, twarzą w kurz. Karolowi wraziła się szczególnie w pamięć wielka, patriarchalna głowa tego naocznego świadka, dostrzeżona wśród tłumu innych sług. Zdziwił się natomiast widząc parę pokurczonych babinek przywodzących na myśl czarownice, o których istnieniu pod swym dachem zgoła nie wiedział. Musiały to być matki, a może babki jego pracowników. Było tam także kilkoro dzieci, mniej lub więcej nagich, a teraz rozpłakanych i tulących się do kolan dorosłych. Karol nigdy przedtem nie zauważył obecności jakiegokolwiek dziecka w patio. Wreszcie strach przygnał tu nawet Leonardę z jej nadąsaną twarzą ulubionej cameristy; przepychała się przez tłum wiodąc za ręce dziewczynki Violi. Zastawa brzęczała na stole i na kredensie, a cały dom zdawał się kołysać od ogłuszającego huraganu dźwięków.

ROZDZIAŁ PIĄTY

W ciągu nocy pospólstwo objęło w posiadanie wszystkie dzwonnice po to, by uświetnić wjazd Pedrita Montera, który tę noc spędził w Rincon. Przez bramę miejską pierwsza wtargnęła uzbrojona hałastra, wszelkiego typu, barwy i odcieni, w mniej lub więcej obszarpanych strojach, nazwana przez samą siebie gwardią narodową Sulaco, pod dowództwem señora Gamacha. Płynęła środkiem ulicy jak rzeka unosząca śmieci: setki słomianych kapeluszy, ponchos, luf od karabinów, a pośrodku żółtozielona chorągiew trzepocąca się na wietrze. Szła w tumanach kurzu, przy ogłuszającym łomocie bębnów. Widzowie cofali się pod. ściany domów wykrzykując: „Vivas!" Za tym motłochem dostrzegało się lance kawalerii, „armii" Pedra Montero. On sam, w asyście señorów Fuentesa i Gamacho, jadących po obu jego stronach, cwałował na czele swych llanerosów, bohaterów, którzy zdołali przejść paramos Higueroty w czasie śnieżnej zadymki. Jechali czwórkami, na koniach zarekwirowanych na Campo, w różnorodnych strojach, które zrabowali po drodze w przydrożnych składach, w pośpiesznym przejeździe przez północne obszary prowincji, ponieważ ich dowódcy pilno było zająć Sulaco. Chustki luźno zawiązane na ich nagich szyjach uderzały nowością, a przy bawełnia- nych koszulach poobcinali sobie prawy rękaw aż do pachy, by mieć większą swobodę w rzucaniu lassem. Wynędzniałe postacie z białymi brodami kłusowały obok smukłych ciemnowłosych młodzieńców, a na wszystkich znać było trudy przebytej kampanii. Na nagich piętach mieli ogromne ostrogi, dokoła kapeluszy zaś okręcone paski z surowej wołowiny. Ci, którzy w przejściu przez góry postradali lance, zastąpili je dzirytami, jakich używają pasterze trzód na Campo: cienkimi pniami palm, długości około dziesięciu stóp, przybranymi mnóstwem luźno osadzonych kółek, które brzęczały pod żelaznym ostrzem. Byli uzbrojeni w noże i rewolwery. Dzika nieustraszoność biła z tych twarzy, spalonych przez słońce; przekrwionymi oczyma spoglądali wyniośle na tłum lub wskazując sobie jakąś kobiecą główkę w oknie, mrugali na siebie bezczelnie. Kiedy po wjeździe na plaza dostrzegli posąg króla, lśniący białością w świetle słonecznym, a górujący nad wszystkim swym ogromem i spokojem, z ręką wiecznie podniesioną na znak powitania, pomruk zdziwienia przeszedł przez szeregi. — Co to za święty w wielkim kapeluszu? — pytali jedni drugich. Ten oddział reprezentował godnie kawalerię z dzikich pól, dzięki której Pedro Montero tak walnie dopomógł bratu-generałowi w jego zwycięskiej karierze. Wpływ, jaki ten człowiek, wychowany w miastach nabrzeżnych, wywierał na zamieszkującą równiny ludność republiki, można było przypisać jedynie geniuszowi oszustwa i zdrady, który działał tak skutecznie, że ludziom półdzikim, o gwałtownych namiętnościach, musiał wydawać się szczytem inteligencji i cnoty. Mądrość ludowa wszystkich narodów świadczy o tym, że dwulicowość i przebiegłość w połączeniu z siłą fizyczną, były — w większej mierze niż męstwo — uważane za cechy bohaterskie przez pierwotne ludy. Pokonanie przeciwnika odgrywało najważniejszą rolę w ich życiu. Odwagę uważano za rzecz naturalną, inteligencja zaś budziła podziw i szacunek. Podstęp, o ile nie zawodził, przynosił zaszczyt, a łatwy mord, dokonany na nieuprzedzonym wrogu, wzbudzał jedynie uczucia radości, dumy i zachwytu. Nie oznacza to koniecznie, żeby pierwotni ludzie byli bardziej wiarołomni od swych potomków — zmierzali tylko prostszymi drogami do celu i nie kryli się z przekonaniem, że jedyną miarą moralności jest powodzenie. Zmieniliśmy się od tej pory. Inteligencja budzi dziś mniejszy podziw i mniejszy szacunek. Ale ciemni barbarzyńcy z równin, wciągnięci w wojnę domową, szli ochoczo za wodzem, któremu się wielokrotnie udawało związanego nieprzyjaciela oddawać w ich ręce. Montero miał talent usypiania czujności swych przeciwników. A ponieważ ludzie niezmiernie powoli uczą się rozumu i skwapliwie zawierzają obietnicom, schlebiającym ich ukrytym nadziejom, przeto Pedro Montero

raz po raz osiągał to, czego pragnął. Czy był zwykłym służącym, czy podrzędnym pracownikiem poselstwa Costaguany w Paryżu, skoro się tylko dowiedział, że jego brat z dowódcy zakazanej nadgranicznej comandancji wybił się na wyższe stanowisko, pośpiesznie powrócił do kraju. Tu, dzięki swej umiejętności zdobywania sobie zaufania, potrafił omotać wybitniejszych przedstawicieli partii Ribiery w Santa Marta; nawet bystry agent kopalni San Tonie nie zdołał przeniknąć go całkowicie. Od pierwszej chwili począł wywierać ogromny wpływ na swego brata. Zewnętrznie byli bardzo do siebie podobni; obaj łysi, nad uszami mieli kępki kędzierzawych włosów świadczących o murzyńskiej domieszce. Tylko Pedrito był niższego wzrostu niż generał i wątlejszej postawy, posiadał przy tym małpią zdolność podpatry- wania i naśladowania zewnętrznych form ogłady i dystynkcji tudzież iście papuzi talent do języków. Obaj bracia otrzymali jakieś podstawowe wykształcenie dzięki szczodrobliwości pewnego wielkiego podróżnika, Europejczyka, któremu ich ojciec towarzyszył jako osobisty służący w podróżach w głąb kraju. Dopomogło to generałowi Monterowi w osiągnięciu wyższych stopni wojskowych. Młodszy, Pedrito, niepoprawnie gnuśny i niechlujny, wałęsał się bez określonego celu od jednego nabrzeżnego miasta do drugiego próbując zaczepić się przy jakimś kantorze; wynajmował się też cudzoziemcom jako valet-de-place i wiódł łatwe, rozwiązłe życie. Zamiłowanie do lektury nie przynosiło mu pożytku, wypełniając mu głowę niedorzecznymi rojeniami. Jego postępki wynikały często z pobudek tak niepojętych, że człowiek normalnie rozumujący nie mógł doszukać się w nich sensu. To sprawiło, że agent koncesji San Tomé w Santa Marta na pierwszy rzut oka ocenił Pedrita jako człeka rozsądnego, a nawet liczył na to, że ten ostatni potrafi działać uśmierzająco na wiecznie nienasyconą próżność generała. Zapewne nigdy nie przyszło mu do głowy, że ten Pedrito Montero, lokaj czy podrzędny skryba, gnieżdżący się w mansardach hoteli paryskich zajmowanych przez sławetne poselstwo Costaguany, zaczytuje się w historycznych książkach — tych lżej pisanych — w rodzaju Dziejów Drugiego Cesarstwa Imberta de Saint Amand. Pedrito zaś, oszołomiony świetnością cesarskiego dworu, począł układać sobie własną przyszłość, marząc o życiu, w którym by mógł, jak duc de Morny, łączyć wszelkie przyjemności z prowadzeniem politycznej gry i korzystać z pełnej władzy na wszystkich polach. Tego nikt nie mógł odgadnąć. A jed- nak to właśnie stało się bezpośrednią przyczyną Monterowskiej rewolucji. Rzecz ta wyda się mniej nieprawdopodobną po zastanowieniu się nad faktem, że istotne przyczyny były zawsze jedne i te same, a więc zakorzeniona niedojrzałość polityczna narodu, niedołęstwo klas wyższych i umysłowa ciemnota klas niższych. Wyniesienie brata na wysokie stanowisko otworzyło podwoje najszaleńszym marzeniom Pedra i uczyniło nieuniknionym Monterowskie pronunciamento. Generała można było prawdopodobnie przekupić, uśmierzyć go za pomocą pochlebstwa lub wysłać z misją dyplomatyczną do Europy. Ale podszczuwał go od pierwszej do ostatniej chwili brat. Pragnął zostać najświetniejszym mężem stanu Południowej Ameryki. Nie pożądał najwyższej władzy. Obawiałby się nadmiaru pracy i ryzyka. Nauczony doświadczeniami wywiezionymi z Europy, chciał przede wszystkim zdobyć wielką fortunę. Wytknąwszy sobie ten cel, wymógł na bracie, nazajutrz po jego zwycięskiej bitwie, pozwolenie na przejście przez góry i opanowanie Sulaco. Sulaco było ziemią obiecaną, krainą przyszłości i materialnego postępu, jedyną prowincją republiki, która wzbudzała zainteresowanie kapitału europejskiego. Pedrito Montero, idąc za przykładem księcia de Morny, postanowił wyzyskać osobiście te korzyści. O to jedno mu chodziło. Teraz, kiedy jego brat był panem kraju, czy jako prezydent, dyktator czy nawet cesarz (dlaczego by nie?), zamierzał żądać dla siebie udziału we wszystkich przedsiębiorstwach: w kolejnictwie, górnictwie, w plantacjach buraków cukrowych, w przędzalniach bawełny, w spółkach rolnych — wszędzie i we wszystkim — w zamian za protekcję. Chęć rychłego znalezienia się na miejscu była prawdziwą przyczyną słynnej kawalkady z dwustu llanerosami przez Kordyliery; co prawda, w swej niecierpliwości Pedrito nie zdawał sobie jasno sprawy z niebezpieczeństw tego przedsięwzięcia. Po całej serii zwycięstw zdawało mu się, iż któremuś z braci Monterów wystarczy się pokazać, by stał się panem położenia. To złudzenie

skłoniło go do nadmiernego pośpiechu, z którego zaczynał sobie zdawać sprawę. Jadąc na czele swych llanerosów począł żałować, że ich jest tak niewielu. Entuzjazm ludności podniósł go na duchu. Tłum krzyczał: „Viva Montero! viva Pedrito!" Chcąc podnieść entuzjazm, a zarazem dogodzić wrodzonej potrzebie obłudy rzucił lejce na szyję koniowi i gestem świadczącym o najwyższym zaufaniu i poufałości objął rękami ramiona señorów Fuentesa i Gamacho. Jakiś obdarty miejski mozo, uchwyciwszy cugle, prowadził jego wierzchowca, a Pedrito, nie zmieniając postawy, przejechał tryumfalnie przez plaza, pod same drzwi Intendencji. Stare, posępne mury zdawały się trząść od okrzyków, które rozdzierały powietrze i niemal zagłuszały wstrząsający dźwięk katedralnych dzwonów. Pedro Montero, brat generała, zsiadł teraz z konia otoczony rozwrzeszczanym i spoconym tłumem entuzjastów, których obszarpana brać z narodowej gwardii brutalnie spędzała na boki. Wchodząc na pierwsze stopnie schodów przyglądał się wpatrzonemu w siebie tłumowi gapiów oraz podziurawionym od kul ścianom domów z przeciwka, przesłoniętych lekką mgłą nasłonecznionego kurzu. Słowo „Porvenir" wypisane olbrzymimi czarnymi literami na ścianach przedzielających rozbite okna zdawało się patrzeć nań wyzywająco przez obszerny plac; pomyślał wtedy z rozkoszą o godzinie zemsty, był bowiem pewny, że położy rękę na Marcinie Decoud. Po jego lewej stronie wielki Gamacho, ocierając z potu owłosioną twarz, ukazywał w głupawym uśmiechu żółte kły. Po prawej stronie señor Fu- entes, drobny i szczupły, patrzył przed siebie i zacinał wargi. Tłum stał nieruchomo, dosłownie z otwartymi ustami, w niecierpliwym milczeniu, jakby się spodziewał, że wielki guerrillero, sławny Pedrito, zacznie zaraz rozrzucać hojne podarunki. On wszakże zaczął od przemówienia. Krzyknął zrazu: „Obywatele!" — z taką mocą, że słowo to doszło nawet do uszu ludzi stojących na środku placu. Potem już sama gestykulacja mówcy porwała większość tłumu: stawał na palcach, wyrzucał do góry ręce z zaciśniętymi pięściami lub kładł je na sercu, połyskiwał białkami przewracanych oczu, wykonywał tysiące ruchów, które, rzekłbyś, zmiatały coś z powierzchni ziemi, wskazywały winnych, czule obejmowały pokrzywdzonych; kładł poufale rękę na ramieniu Gamacha, a drugą potrząsał przyjaźnie w stronę małego, czarno odzianego señora Fuentesa, adwokata, polityka i szczerego przyjaciela ludu. Okrzyki „Vivas!" wybuchające nagle z gromady najbliżej stojącej rozchodziły się co jakiś czas nieregularnymi salwami aż na krańce zatłoczonego placu, tak jak przelatuje płomień po suchej trawie, i przycichały w otworach ulic. W przerwach na rojnej plaza zalegało ciężkie milczenie, widziało się tylko usta mówcy, otwarte lub zamykające się, a poszczególne frazesy, jak: „szczęście ludu", „synowie ojczyzny!" lub „cały świat, el mundo entiero", dolatywały ściszonym dźwiękiem aż do zatłoczonych schodów katedry, dźwiękiem słabym i cienkim jak brzęczenie moskitów. Mówca uderzył się w pierś — zdawało się, iż wzięci ponad dwóch podpierających go ludzi. Był to ostatni wysiłek oratora. Obie mniejsze postacie znikły sprzed oczu widzów, pozostał tylko olbrzymi Gamacho i wysunął się teraz naprzód podnosząc kapelusz wysoko nad głową. Po chwili dumnie nałożył go z powrotem i ryknął: „Cindadanos!" Głuchy pomruk powitał señora Gamacho, ongiś kramarza, obecnie komendanta gwardii narodowej. Tymczasem na górze Pedrito Montero przechadzał się szybkim krokiem po zrujnowanych pokojach Intendencji, warcząc nieustannie: — Co za głupota! co za zniszczenie! Señor Fuentes idący ślad w ślad za nim przezwyciężył swą małomówność, by rzucić słowa: — To robota Gamacha i jego narodowej gwardii — po czym skłoniwszy głowę na lewe ramię, zacisnął usta tak mocno, że po obu ich stronach ukazały się dołeczki. Miał już w kieszeni nominację na szefa politycznego miasta i pilno mu było objąć tę funkcję. Stojąc bezradnie wśród spustoszenia, w długiej mrocznej sali przyjęć z jej wysokimi lustrami uszkodzonymi przez kamienie, ze zdartymi zasłonami i baldachimem na podeście potarganym na strzępy, słyszeli dochodzący ich przez okiennice głuchy pomruk tłumu i ryczący głos Gamacha, przemawiającego pod samym oknem. — Bydlę! — rzekł jego ekscelencja don Pedro Montero przez zaciśnięte zęby. — Musimy wymyślić sposób wysłania go jak najprędzej, razem z jego gwardią, na Campo. Niech się tam potyka z Hernandezem. Nowo mianowany jéfé politico przechylił tylko głowę w bok i zaciągnął się papierosem, co

miało oznaczać zgodę na uwolnienie miasta od osoby Gamacha i jego niepożądanej hałastry. Pedrito Montero spoglądał z obrzydzeniem na nagą podłogę i na szereg ciężkich, złoconych ram wiszących na ścianach. Strzępy zdartego płótna zwisały z nich na kształt łachmanów. — Nie jesteśmy przecie barbarzyńcami — oświadczył jego ekscelencja, popularny guerrillero Pedrito, wsławiony umiejętnością zwalczania wroga przy pomocy zasadzek, Pedrito, któremu brat polecił, na włas- ną jego prośbę, zreorganizować Sulaco w duchu zasad demokratycznych. Poprzedniego wieczora podczas narady ze swymi stronnikami, którzy wyjechali na jego spotkanie do Rincon, zwierzał się ze swych zamiarów przed señorem Fuentesem. — Zarządzimy powszechne wybory — na „tak" i „nie" — powierzając losy naszej ukochanej ojczyzny rozumowi i męstwu mego bohaterskiego brata, niezwyciężonego generała. Plebiscyt, rozumie pan? Señor Fuentes, wydymając policzki jakby z wygarbowanej skóry, przekręcił głowę lekko na lewą stronę i ze ściśniętych warg wypuścił pasemko błękitnawego dymu. Zrozumiał. Jego ekscelencja był rozjątrzony do żywego widokiem zniszczenia. W reprezentacyjnych pokojach Intendencji nie ocalało ani jedno krzesło, stół czy kanapa, ani jedna etażerka czy konsola. Mimo iż trząsł się z wściekłości, Pedrito nie wybuchnął gniewem, wstrzymywało go od tego poczucie oddalenia i samotności. Jego bohaterski brat był bardzo daleko. A tymczasem jakże tu użyć sjesty. Spodziewał się znaleźć w Intendencji komfort i zbytek po roku twardego życia obozowego, zakończonego jeszcze cięższym wysiłkiem i niedostatkiem podczas śmiałej wyprawy na Sulaco, tę prowincję, która bogactwem i znaczeniem przewyższała wszystkie inne ziemie republiki. W przyszłości poradzi sobie i z Gamachem. A oracja señora Gamacho, tak miła uszom ludu, rozbrzmiewała dalej w skwarze i blasku wielkiej plaza niczym wycie jakiegoś diabła niższej rangi, którego wrzucono do rozpalonego kotła. Co chwila mówca musiał ocierać ociekającą twarz obnażonym przedramieniem; zrzucił bowiem kurtkę i zakasał rękawy po łokcie zachowując przy tym na głowie stosowany kapelusz z wielkimi białymi piórami, tę ukochaną oznakę rangi komendanta gwardii naro- dowej. Pełne aprobaty poważne pomruki przytakiwały poszczególnym ustępom jego mowy. Według Gamacha należało natychmiast wypowiedzieć wojną Francji, Anglii, Niemcom i Stanom Zjednoczonym, które pod rzekomym pretekstem zakładania kolei, przedsiębiorstw górniczych, kolonizacji itp. zamierzają wydrzeć biednym ludziom ich ziemie i przy pomocy arystokratów — tych golów i paralityków — ujarzmić miejscowy lud, by zamienić go w nędznych zapracowanych niewolników. Leperosi, powiewając końcami swych brudnych, białych mantas, odpowiadali okrzykiem zgody. Jedynym człowiekiem zdolnym do sprostania temu patriotycznemu zadaniu — ryczał z przekonaniem Gamacho — jest generał Montero. Słuchacze zgodzili się na to również. Ranek miał się ku końcowi i już przejawiały się w tłumie oznaki znużenia. W morzu ludzkim tworzyły się wiry i jakby strugi odpływające na boki. Niektórzy szukali cienia pod ścianami, inni pod listowiem drzew na Alameda. Jeźdźcy, bodąc ostrogami konie, torowali sobie drogę pokrzykując; grupy ludzi w sombrerach, płasko nałożonych na głowy w obronie przed stojącym w zenicie słońcem, rozpływały się po bocznych ulicach, gdzie otwarte wrota pulperii nęciły swym mrokiem tudzież dźwiękami delikatnie brzęczących gitar. Gwardia narodowa myślała o sjeście, a krasomówstwo jej dowódcy Gamacha wyczerpało się. Gdy w późniejszych i już chłodniejszych godzinach popołudnia ludzie próbowali znowu się zgromadzić dla dalszego omawiania spraw publicznych, oddział kawalerii Montera stojący na Alameda natarł na nich ostro, bez uprzedzenia, zniżając lance do ich umykających pleców i pędząc tłum aż do wylotu bocznych ulic. Gwardia narodowa miasta Sulaco była tym postępowaniem zdziwiona. Zdziwiona, lecz nie zgorszona. Żaden Costaguańczyk nie gorszy się eksoentrycznościarni siły zbrojnej. Wydają mu się one naturalnym objawem. W tym wypadku — sądzono — musi to być niewątpliwie jakieś zarządzenie administracyjne. Motywy takiego zarządzenia wymykały się nieoświeconej inteligencji tych ludzi. A tymczasem ich dowódca, wielki mówca i komendant gwardii narodowej, Gamacho, leżał pijany i spał na łonie rodziny. Wymowna gęba stała otworem, a bose nogi sterczały odrażająco z palcami zwróconymi do góry i przywodziły na myśl trupa. Najmłodsza córka, drapiąc się jedną ręką w głowę, w drugiej trzymała zieloną gałąź i wachlowała nią osmaloną, łuszczącą się twarz

ojca.

ROZDZIAŁ SZÓSTY

Zachodzące słońce przesunęło z zachodu na wschód cienie rzucane przez budynki miejskie. Rozpostarło także cień na całą przestrzeń olbrzymiego Campo z białymi ścianami jego haciendas na wzgórzach górujących nad zieloną równiną; na pokryte strzechą ranchos, skulone w rozpadlinach ziemi nad łożyskami strumieni; na czarne wysepki zwartych drzew wśród jasnego morza trawy oraz na rząd przepaścistych ścian Kordylierów, wyłaniających się z falistej linii niżej położonych lasów na kształt skalistego wybrzeża jakiejś krainy olbrzymów. Promienie zachodzącego słońca padające z daleka na śnieżne zbocza Higueroty nadawały im świeżość młodzieńczą i różaną, podczas gdy zębaty mur odległych turni pozostawał ciemny, jakby zwęglony na tle płomiennej jasności. Falująca powierzchnia lasów zdawała się być przyprószona bladozłotym pyłem; a tam, w oddali, za Rincon, odgrodzone od miasta podkową lasów skały wąwozu San Tomé, wraz z płaską ścianą góry uwieńczonej kępami olbrzymich paproci, nabierały ciepłych tonów, brunatnych i żółtych, gdzieniegdzie poprzecinanych rdzawymi kreskami i ciemną zielenią krzaków w rozpadlinach. Widziane z równiny szopy ze stęporami, składy i domki przy kopalni wydawały się ciemne i malutkie, rzekłbyś, ptasie gniazda przylepione do skalnej kra- wędzi. Zygzakowate ścieżyny przypominały niewyraźne kreski na ścianie jakiegoś gmachu cyklopów. Czujnym oczom serenosów z kopalni, którzy tego dnia patrolowali z karabinami przy szosie w cieniu drzew rosnących wzdłuż strumienia, don Pépé schodzący ścieżką z górnego tarasu wydał się nie większy od sporego chrząszcza. Mimo iż na pozór figurka jego posuwała się po zboczu góry bez celu, na podobieństwo owada, don Pépé szedł pewnym krokiem w głąb wąwozu, aż wreszcie znikł z oczu za dachami warsztatów, magazynów i kuźni. Przez jakiś czas dwaj serenosi przechadzali się tam i na powrót po moście, na którym stał zatrzymany przez nich jeździec z dużą białą kopertą w ręku. Po chwili don Pépé wysunął się spomiędzy domów miejskiej uliczki o rzut kamieniem od granicznego mostu i przybliżał się do nich wielkimi krokami w swych szerokich, ciemnych spodniach wsuniętych w cholewy, w białej płóciennej kurtce, z szablą przy boku i rewolwerem za pasem. W tych niespokojnych czasach nic nie mogło zaskoczyć señora gobernadora — był zawsze zapięty na ostatni guzik. Na ledwo widoczny znak dany przez jednego z serenosów jeździec zsunął się z konia i wiodąc go za uzdę przekroczył most. Don Pépé odebrał od niego list trzymany w drugiej ręce i macając się po lewym boku i po biodrze szukał okularów. Umieściwszy na nosie i starannie założywszy na uszy ten ciężki instrument w srebrnej oprawie, otworzył kopertę i począł czytać trzymając papier w dużej odległości od oczu. List zawierał ledwo trzy wiersze. Wpatrywał się w nie przez długi czas. Jego siwe wąsy poruszyły się lekko z góry na dół, a w kątach powiek zbiegły się zmarszczki. Skinął spokojnie głową: — Bueno — rzekł. — Odpowiedzi nie będzie. Po czym, swym poczciwym zwyczajem, wdał się w ostrożną rozmową z wysłańcem, który odpowiadał ochoczo, z wesołym ożywieniem, jakby go przed chwilą coś pomyślnego spotkało. Widział z daleka piechotą Sotilla, która rozłożyła się obozem wzdłuż wybrzeża portu, po obu stronach Urzędu Celnego. Żołnierze nie uszkodzili budynku. Cudzoziemcy pracujący przy kolei siedzą zamknięci w swoich podwórzach. Już im się odechciało strzelać do biednych ludzi. Przeklinał cudzoziemców, opowiadał o wjeździe Montera i o pogłoskach, jakie krążyły po mieście. Biedacy mieli teraz zostać bogaczami. I to bardzo dobrze. Więcej nie umiał powiedzieć, tylko uśmiechając się przymilnie, dał do zrozumienia, że jest spragniony i głodny. Stary major skierował

go do alcalda w pierwszej wiosce. Wysłannik odjechał, a don Pépé odszedł w stroną małej drewnianej dzwonnicy i przez żywopłot zajrzał do ogródka, gdzie dostrzegł księdza Romana, siedzącego w białym hamaku zawieszonym pomiędzy dwoma drzewami pomarańczowymi na wprost kościółka. Olbrzymia tamarynda ocieniała ciemnym listowiem biały budynek. Młoda, długowłosa Indianka o wielkich oczach, a małych rączkach i stopach wyniosła drewniane krzesło, podczas gdy druga kobieta, chuda, stara i widać zgryźliwa, śledziła ją czujnie przez cały czas. Don Pépé usiadł na krześle i zapalił cygaro; ksiądz wciągnął ogromną dawkę tabaki z zagłębienia dłoni. W jego czerwonobrunatnej twarzy, zniszczonej, zapadłej, jakby gąbczastej, jarzyło się dwoje oczu, świeżych i niewinnych, o blasku czarnych brylantów. Don Pépé głosem łagodnym i żartobliwym oznajmił księdzu Romanowi, że Pedrito Montero — posługując się piórem señora Fuentesa — zwrócił się do niego z zapytaniem, na jakich warunkach gotów jest poddać kopalnię, należycie funkcjonującą, komisji legalnie ustanowionej, a składającej się z obywateli-patriotów, którzy przybędą w asyście niewielkiej siły zbrojnej. Ksiądz wzniósł oczy do nieba. — Jednakże — mówił dalej don Pepé — mozo przysłany z listem twierdził, że Karol Gould żyje i że nie był dotąd przez nikogo nagabywany. Ksiądz Roman w paru słowach wyraził swą wdzięczność za nowinę, że señor administrador ocalał. Srebrzysty głos dzwonu z małej dzwonnicy oznajmiał, że przemija godzina modlitwy. Wstęga lasu zamykającego wejście do doliny kładła się na kształt zasłony między zniżającym się słońcem a wiejską uliczką. Na drugim końcu skalistego wąwozu, pomiędzy ścianami z bazaltu i granitu, zalesiona po sam szczyt góra zasłaniająca widnokrąg oczom mieszkańców San Tomé wznosiła się stromo w pełnym jeszcze oświetleniu. Trzy małe, różowe obłoczki zawisły nieruchomo w głębi błękitu. Gromadki ludzi siedziały na ulicy pomiędzy domkami plecionymi z wikliny. Przed casa alcalda zgromadzili się już dozorcy nocnej zmiany, aby zagnać do pracy swoich ludzi, którzy siedzieli kołem w kucki i pochylając swe grzbiety barwy brązu, podawali sobie nawzajem gurda z maté. Przybyły z miasta mozo, przywiązawszy konia do drewnianego słupa przed drzwiami, opowiadał zebranym nowiny z Sulaco, podczas gdy sczerniała gurda z dekoktem wędrowała z rąk do rąk. Przysłuchiwał się tym nowinom nawet sam poważny alcalde w białej opasce na biodrach i kwiecistej perka- lowej szacie z rękawami, tak szeroko rozpiętej, że ukazywała całą objętość jego nagiej postaci i czyniła wrażenie okazałego kąpielowego płaszcza. Na tyle głowy miał ciężki kapelusz z folowanego sukna, a w ręku trzymał wysoką laskę ze srebrną gałką. Te insygnia godności zostały mu nadane przez administrację kopalni będącej źródłem zaszczytów, powodzenia i pokoju. Alcalde był jednym z pierwszych, którzy do tego wąwozu przybyli, jego synowie i zięciowie pracowali w szybach kopalni San Tomé, która w swym niewyczerpanym bogactwie zdawała się wraz z grzmotem spadającego z górnych pokładów kruszcu zlewać na pracujących ludzi dobrobyt, bezpieczeństwo i sprawiedliwość. Alcalde słuchał nowin z miasta z zaciekawieniem i obojętnością, jak gdyby dotyczyły zupełnie innego świata niż ten, w którym żył. I rzeczywiście tak mu się zdawało. W ciągu bardzo niewielu lat wyrobiło się w tych udręczonych, półdzikich Indianach poczucie przynależności do potężnej organizacji. Byli dumni ze swej kopalni, pokochali ją. Mieli do niej zaufanie, wierzyli w jej opiekuńczą siłę i w jej niepokonalność, jakby była fetyszem ulepionym ich własnymi rękami. Wynikało to z ich nieświadomości, nie różnili się w tym zresztą zasadniczo od reszty ludzi, którzy pokładają niepomierne zaufanie w tym, co sami stworzyli. Staremu alcalde nigdy nie przyszło na myśl, że siła i opieka kopalni może kiedykolwiek zawieść. Polityka to rzecz dobra dla mieszkańców miasta i Campo. Okrągła, żółta twarz alcalda o szerokich nozdrzach, niezmienna w wyrazie, przypominała księżyc w pełni. Słuchał deklamatorskich wywodów przybysza bez obawy i bez zdziwienia, bez czynnej reakcji uczuciowej. Zasmucony ksiądz Roman kołysał się dalej w siedzącej pozycji, ledwo dotykając nogami ziemi i trzymając się oburącz brzegów hamaka. Z mniejszą ufnoś- cią, lecz równą naiwnością jak jego owieczki pytał majora, co myśli o dalszym rozwoju wypadków.

Don Pépé, wyprostowany na swym krześle jak kołek, złożył spokojnie ręce na rękojeści szabli i odpowiedział, że nie wie. Kopalnię można było obronić przed każdym napastnikiem, który by usiłował ją zagarnąć. Ale z drugiej strony, nieurodzajna dolina nie byłaby w stanie wyżywić trzech wiosek w razie odcięcia dowozu z Campo i głód zmusiłby okrążonych do poddania się. Don Pépé z całą pogodą przedstawiał te możliwości księdzu Romanowi, który jako dawny wojak, uczestnik licznych kampanii, rozumiał argumentację wojskowego. Rozmawiali ze sobą prosto i bezpośrednio. Ksiądz Roman zasmucił się na myśl, że jego owieczki mogą być rozproszone lub zapędzone w jarzmo niewoli. Nie miał złudzeń co do ich przyszłych losów, nie tyle z przenikliwości, co z doświadczenia, był bowiem obznajmiony z okrucieństwem wojen domowych i uważał je za nieuchronne w życiu każdego państwa. Funkcjonowanie zwykłych instytucji publicznych przedstawiało mu się jako seria nieszczęść spadających na jednostki, nieszczęść wypływających logicznie jedne z drugich na skutek ludzkich wad: nienawiści, zemsty, głupoty i chciwości, w czym dopatrywał się udziału dopustu bożego. Przewidywania księdza Romana nie opierały się na oświeconym intelekcie, ale jego serce, którego tkliwość nie wygasła wśród najgorszych scen rzezi, gwałtu i rabunku, wzdrygało się na widok krzywdy, a im bliżsi mu byli pokrzywdzeni, tym bardziej im współczuło. Względem Indian z doliny San Tomé żywił pogardliwo-ojcowskie uczucia. Od pięciu z górą lat żenił, chrzcił, spowiadał, rozgrzeszał i grzebał tę ludność górniczą z godnością i namaszczeniem, a także z wiarą w świętość tych obrządków, z wiarą, dzięki której poczytywał tę trzódkę za swoją własną, w duchowym znaczeniu tego słowa. Była mu droga, utwierdzając go w poczuciu kapłańskiej wyższości. Poważne zainteresowanie, jakie pani Gould okazywała potrzebom tych ludzi, podnosiło ich znaczenie w jego oczach, ponieważ podnosiło jego własne. Rozmawiając z nią o niezliczonych Mariach i Brygidach z górniczych wiosek czuł, że rozwijają się w nim także uczucia humanitarne. Padre Roman był niezdolny do fanatyzmu w stopniu niemal nagannym. Angielska señora była oczywiście heretyczką, ale jednocześnie wydawała mu się nadzwyczajną, anielską istotą. Ilekroć powstawało w nim tego rodzaju zamieszanie pojęć, na przykład w czasie przechadzki z brewiarzem pod pachą w cieniu tamaryndy, zatrzymywał się nagle i wciągał z hałasem dużą szczyptę tabaki, po czym frasobliwie potrząsał głową. Teraz, na myśl o tym, co może spotkać dostojną señorę, wpadał stopniowo w coraz większe przerażenie. Wypowiedział swe obawy podnieconym szeptem. Nawet don Pépé stracił na chwilę zwykłą pogodę i pochylił nieco naprzód swój sztywny tułów. — Słuchajcie, padre. Sam fakt, że te złodziejskie makaki z Sulaco usiłują wywąchać, jaka będzie cena naszego honoru, dowodzi, że señor don Carlos i wszyscy mieszkańcy Casa Gould żyją bezpiecznie. A mój honor też jest bezpieczny. Wie o tym każdy mężczyzna, każda kobieta i dziecko. Tylko oni nie wiedzą, ci murzyńscy liberałowie, którzy opanowali podstępnie miasto. Bueno. Niech sobie siedzą i czekają. Dopóki czekają, nie zrobią nic złego. Don Pépé odzyskał równowagę ducha. Odzyskał ją łatwo, gdyż jego honor oficera del Paeza był bezpieczny, cokolwiek by się działo. Obiecał don Carlosowi, że w razie zbliżenia się oddziałów wojskowych będzie bronił wąwozu przez taki przeciąg czasu, jaki mu będzie potrzebny do wysadzenia wielkim ładunkiem dynamitu całej osady, budynków i warsztatów kopalnianych, do zasypania gruzem głównego szybu, zniszczenia dróg i tamy wodnej, słowem do rozbicia na miazgę sławnej koncesji Goulda, która winna wylecieć w powietrze na oczach przerażonego świata. Kopalnia zapuściła szpony w Karola Goulda z równie nieubłaganą siłą jak w jego ojca. Ale ta ostateczna decyzja don Carlosa wydała się majorowi Pépé najnaturalniejszą rzeczą w świecie. Poczynił odpowiednie przygotowania z dokładnością i ostrożnym namysłem. A teraz złożył spokojnie ręce na rękojeści szabli i skinął na księdza. Nasypawszy sobie w podnieceniu nadmierną ilość tabaki na rękę ksiądz Roman obsmarował nią całą twarz, i zawalany, z wybałuszonymi oczyma, zsunął się z hamaka i począł się przechadzać, nie panując już nad niepokojem i głośno gadając do siebie. Don Pépé pogładził swe siwe wąsy, których cienkie końce zwisały poniżej jego pięknie zarysowanej szczęki, i zaczął mówić z dumą, jaką napawała go świadomość własnej reputacji. — Nie wiem, padre, co się stanie. Wiem tylko to, że dopóki ja tu jestem, don Carlos może rozmawiać z tym makakiem Pedritem Montero i grozić mu zniszczeniem kopalni z całkowitym

przekonaniem, że to będzie wzięte poważnie pod uwagę. Bo ludzie mnie znają. Obracał przez chwilę cygaro w ustach trochę nerwowym ruchem, po czym mówił dalej: — To wszystko gadanie dobre dla politicosów. Ja jestem żołnierzem. Nie wiem, co się może wydarzyć. Wiem natomiast, co należałoby zrobić. Kopalnia powinna wyruszyć na miasto uzbrojona w strzelby, siekiery i noże zatknięte na kije. Por Dios! To należałoby zaraz zrobić. Tylko że... Złożone na rękojeści ręce majora drgnęły. Cygaro obróciło się szybciej w kąciku ust. — Któż by dowodził, jeśli nie ja? Na nieszczęście — zauważcie, padre — dałem don Carlosowi słowo honoru, że nie oddam kopalni w ręce tych złodziei. A na wojnie, jak wiecie, los bitwy jest zawsze niepewny. Kogóż bym tu zostawił w zastępstwie na wypadek porażki? Materiały wybuchowe są przygotowane. Ale trzeba człowieka nieposzlakowanego honoru, niezwykłej inteligencji, decyzji i odwagi, by przeprowadzić dzieło zniszczenia. Trzeba kogoś, komu bym mógł tak zaufać jak własnemu honorowi. Musiałby to być na przykład dawny oficer del Paeza. A może — może — któryś z dawnych kapelanów del Paeza okazałby się właściwym człowiekiem. Don Pépé wstał, wysoki, prosty, wysmukły i mocny, o kościstej twarzy i marsowych wąsiskach. Spojrzenie jego zapadniętych oczu zdawało się przeszywać na wylot księdza, który stał bez ruchu, z pustą, przewróconą tabakierką w ręku, i milcząc patrzył w oczy wielkorządcy kopalni San Tomé.

ROZDZIAŁ SIÓDMY

W tym samym mniej więcej czasie, w Intendencji miasta Sulaco Karol Gould upewniał Pedrita Montera (ten ostatni zawezwał go do siebie), że nigdy nie pozwoli, aby kopalnia przeszła z jego rąk w posiadanie rządu, który by mu ją chciał wydrzeć. Koncesja Gouldów nie mogła być odebrana. Jego ojciec wcale jej sobie nie życzył, ale syn jej nigdy nie odda, Nie odda jej, póki żyje. A jeśli przestanie żyć, gdzie znajdzie się siła, zdolna wskrzesić takie przedsiębiorstwo z całym jego bogactwem i potęgą, kto je dźwignie z popiołów i ruin? W kraju nie było takiej siły. A cóż mówić o fachowcach i o kapitale zagranicznym? Żaden obcy kapitał nie zwiążę się z trupem, złowróżbnym trupem. Karol Gould mówił to niewzruszonym tonem, który przez tyle lat służył mu do maskowania gniewu i pogardy. Cierpiał. Odrazą napełniało go to, co wypowiedział. Brzmiało to zbyt heroicznie. W jego psychice istniała głęboka sprzeczność między ściśle praktycznym instynktem a niemal mistycznym zapatrywaniem się na to, co uważał za swoje prawo. Koncesja stała się dla niego symbolem abstrakcyjnej sprawiedliwości. Choćby się strop niebieski miał zawalić. Ponieważ jednak kopalnia San Tomé zdobyła sobie światową sławę, pogróżka wypowiedziana przez Goulda miała dostateczną siłę i wagę, by dotrzeć do pierwotnego mózgu Pedra Montero, karmionego dotychczas błahymi anegdotami historycznymi. Koncesja Gouldów stanowiła poważną pozycję w budżecie państwowym, a co więcej, w prywatnych budżetach wielu urzędników. To ostatnie stało się tradycją. Było wiarogodne. Było wiadome. Każdy minister spraw wewnętrznych ciągnął korzyści z kopalni San Tomé, co wydawało się rzeczą naturalną. A Pedrito zamierzał zostać ministrem spraw wewnętrznych i Prezesem Rady Ministrów w rządzie swego brata. Wszak duc de Morny zajmował te najwyższe stanowiska za czasu Drugiego Cesarstwa we Francji i świetnie na tym wychodził. Do pokoju przyjęć jego ekscelencji wstawiono stół, krzesło i drewniane łóżko, na którym dygnitarz odbył krótką sjestę, koniecznie potrzebną po tylu trudach i po uroczystych ceremoniach towarzyszących wjazdowi do Sulaco. Teraz trzeba było przejąć machinę administracyjną, a więc wyznaczać audiencje, wydawać rozkazy i podpisywać rozporządzenia. Znalazłszy się sam na sam z Karolem Gouldem w tym pokoju przyjęć, jego ekscelencja usiłował zręcznie ukryć nudę i niepokój. Zrazu zaczął wyniośle mówić o konfiskacie, ale brak jakiejkolwiek uczuciowej reakcji ze strony señora administradora, którego twarz pozostała niewzruszona, podziałał na niego w sposób odwrotny, to jest pozbawił go panowania nad własnym wyrazem twarzy. Karol Gould powtórzył raz jeszcze: — Rząd, jeśli będzie chciał, może oczywiście doprowadzić do zniszczenia kopalni, ale beze mnie nie zrobi nie więcej. Była to alarmująca zapowiedź i dobrze obliczona, godziła bowiem w najdrażliwsze uczucia polityka, pochłoniętego jedną myślą: zagarnięcia łupu, jaki zapewnia zwycięstwo. Karol Gould dodał jeszcze, że zniszczenie kopalni San Tomé pociągnęłoby za sobą bankructwo innych przedsiębiorstw, wycofanie się europejskiego kapitału — i prawdopodobnie — niewypłacenie ostatniej raty pożyczki zagranicznej. Ten przeciwnik o kamiennej twarzy wypowiadał te okropności (dostępne dla umysłu jego ekscelencji) z zimną krwią, od której przechodziło mrowie. Długoletnia lektura historycznych dzieł o lekkim plotkarskim charakterze, uprawiana z zaniedbaniem takich czy innych obowiązków na poddaszach paryskich hoteli, w nigdy nie posłanym łóżku, oddziałała w szczególniejszy sposób na Pedra Montero. Gdyby widział teraz wokół siebie przepych dawnej Intendencji z jej wspaniałymi draperiami i złoconymi meblami wzdłuż ścian, gdyby stał na wzniesieniu obitym szlachetnym czerwonym suknem, byłby prawdopodobnie niebezpiecznym przeciwnikiem, świadomym swej władzy i powodzenia. Ale w tej

ogołoconej, zrujnowanej rezydencji, z trzema meblami wysuniętymi na środek wielkiego pokoju, wyobraźnię Pedrita opanowało poczucie niepewności i nietrwałości rzeczy. To poczucie tudzież niewzruszona postawa Karola Goulda, który ani razu nie wymówił dotąd słowa „ekscelencja", umniejszyły go we własnych oczach. Przybrał teraz ton światłego, światowego człowieka i prosił usilnie Karola Goulda, aby wyzbył się wszelkiej obawy. Przypomniał mu, że rozmawia z bratem pana i władcy tego kraju, człowiekiem obarczonym zadaniem reorganizacji prowincji. — Tak, z bratem pana i władcy — powtórzył — rozumnego patrioty, bohatera, któremu przez myśl nie przeszło niszczenie krajowych bogactw. Zaklinam pana, don Carlosie, niech pan odrzuci swoje uprzedzenia do demokracji! — wybuchnął w przystępie wylewnych uczuć. Na pierwszy rzut oka Pedrito Montero mógł zadziwić obserwatora wysoko sklepionym łysym czołem, które tworzyło wypolerowaną żółtą półkulę między kędziorami czarnych jak sadza, pozbawionych połysku włosów, pociągającym kształtem ust i niespodziewanie kulturalnym głosem. Ale okrągłe oczy, bardzo świecące, jakby świeżo wymalowane po obu stronach garbatego nosa, miały beznadziejny, ptasi wyraz, gdy je szeroko otwierał. Teraz jednakże ściągnął powieki dla nadania twarzy przyjemnego wyrazu i podniósłszy do góry kwadratową brodę, mówił przez zaciśnięte zęby i trochę przez nos, co wydawało mu się właściwą postawą wielkiego pana. Ni stąd ni zowąd oświadczył, że najwyższą formą demokracji jest cezaryzm: rządy cesarza, oparte na woli ludu, ujawnionej w bezpośrednim głosowaniu. Cezaryzm był konserwatywny. Był silny. Uwzględniał słuszne postulaty demokracji, która potrzebuje hierarchii, tytułów i odznaczeń. Te ostatnie będą hojnie nadawane zasłużonym ludziom. Cezaryzm to spokój i postęp, zapewnienie powszechnego dobrobytu. Pedrito Montero dał się unieść własnej wymowie. — Proszę tylko pomyśleć, jak wiele Drugie Cesarstwo uczyniło dla Francji. To były rządy, które skwapliwie wyróżniały ludzi wybitnych, ludzi na miarę don Carlosa. Drugie Cesarstwo upadło, ale upadło dlatego, że władca nie posiadał tego militarnego geniuszu, dzięki któremu generał Montero dosięgnął szczytu sławy i chwały. — Pedrito wzniósł znienacka rękę do góry, jakby dla podkreślenia pojęć szczytu i sławy. — Będziemy jeszcze nieraz ze sobą rozmawiali. I zrozumiemy się nawzajem do głębi, don Carlosie! — wykrzykiwał koleżeńskim tonem. — Republikanizm się przeżył. Demokracja pod wodzą cezara to potęga przyszłości. — Przy tym odkrywaniu kart Pedrito-guerrillero wyraźnie zniżył głos. Jego zdaniem człowiek, wyróżniony przez współobywateli zaszczytnym przezwiskiem el rey de Sulaco, zasługiwał na pełne uznanie ze strony cesarskiej demokracji jako wielki pionier przemysłu i rozumny doradca. To popularne przezwisko będzie wkrótce zastąpione solidniejszym tytułem: — Don Carlos? Nie! Jak się panu zdaje? Conde de Sulaco? hę? albo markiz... Urwał. Powietrze na plaza stawało się już chłodne. Kawaleria objeżdżała ten plac dokoła, nie zapuszczając się w boczne ulice, skąd dochodziły z otwartych drzwi pulperii okrzyki i brzęczenia licznych gitar. Wydano bowiem rozkaz nieprzeszkadzania zabawom ludowym. Ponad dachami, obok wyniosłych wież katedralnych, ośnieżona przełęcz Higueroty przesłaniała dużą przestrzeń nieba, którego błękit poczynał już mierzchnąć przed oknami Intendencji, Po dłuższej chwili Pedrito Montero, wsuwając rękę w zanadrze surduta, skinął głową powoli i z godnością. Audiencja była skończona. Wychodząc z pokoju Karol Gould przeciągnął ręką po czole, jakby chciał spędzić zeń resztki jakiegoś złego snu, którego cudaczne obrazy pozostawiają po sobie nieuchwytne uczucie niebezpieczeństwa grożącego ciału, a także poniżenia umysłu. W korytarzach i na schodach starego pałacu kawalerzyści Montera baraszkowali bezczelnie, ćmiąc papierosy i nie ustępując nikomu z drogi; brzęk szabel i ostróg rozlegał się po całym budynku. W głównym korytarzu czekały trzy grupy cywilnych osób, w czarnych surdutach. Stali sztywno i bezradnie, trochę bez ładu, gdyż każdy z nich odsuwał się od innych, jakby chcąc uniknąć cudzego spojrzenia przy spełnianiu obywatelskiego obowiązku. Były to deputacje czekające na posłuchanie. Deputacja Zgromadzenia Prowincjonalnego zdawała się być, jako zbiorowisko, szczególnie niespokojna. Prze- wodził jej don Juste Lopez, ze swoją wielką, białą twarzą o wypukłych

powiekach, milczący i nieprzenikniony, rzekłbyś, spowity w gęstą zasłoną chmur. Ten prezydent Zgromadzenia Prowincjonalnego, mężnie stający w obronie resztek instytucji parlamentarnych (na modłę angielską) odwrócił oczy od administradora kopalni San Tomé, co miało być naganą za brak wiary w skuteczność tego jedynego środka ocalenia. Żałosna surowość nagany nie wzruszyła Karola Goulda, wzruszyły go raczej spojrzenia innych delegatów, skierowane ku niemu bez wyrzutu, tylko z chęcią wyczytania własnych losów w jego twarzy. Wszyscy ci ludzie rozprawiali, deklamowali i wiwatowali niegdyś w wielkim salonie Casa Gould. Współczucie dla tych osób, porażonych dziwnym bezwładem pod wpływem moralnego poniżenia, nie skłoniło jednakże Goulda do skinienia im głową. Cierpiał zbyt dotkliwie na myśl, że współdziałał z nimi w nieprawych postępkach. Przeszedł na drugą stronę plaza, nie zaczepiony przez nikogo. Klub „Amarilla" był pełen rozbawionych obszarpańców. Z każdego okna wychylały się rozczochrane głowy, a z wnętrza dochodziły pijane wrzaski, tupania nogami i brzęk harfy. Potłuczone butelki walały się na bruku. Karol Gould zastał jeszcze doktora Monyghama w swym domu. Doktor oderwał się od szpary w okiennicy, przez którą wyglądał: — Ach, wrócił pan nareszcie! — w głosie jego brzmiała ulga. — Upewniałem panią Gould, że nic się panu nie stanie, ale sam bynajmniej nie byłem pewien, czy ten łajdak pana wypuści. — I ja nie byłem pewien — wyznał Karol Gould kładąc kapelusz na stole. — Teraz musi pan zacząć działać. Milczenie Karola Goulda zdawało się potwierdzać to, że nie było innego wyjścia. Karol Gould nie przywykł posuwać się dalej w wyrażaniu swych zamysłów. — Mam nadzieję, że pan nie powiedział Monterowi, co zamierza zrobić? — zapytał doktor niespokojnie. — Starałem się dać mu do zrozumienia, że istnienie kopalni wiąże się z moim osobistym bezpieczeństwem — odpowiedział Karol Gould, nie spoglądając na doktora, lecz wpatrując się w akwarelowy szkic wiszący na ścianie. — Uwierzył panu? — spytał skwapliwie doktor. — Bóg jeden wie — odrzekł Gould. — Powiedziałem to przez wzgląd na moją żonę. On jest dobrze poinformowany. Wie, że w kopalni jest don Pépé. Fuentes musiał go objaśnić. Wiedzą, że stary major zdolny jest wysadzić kopalnię San Tomé bez wahania i bez skrupułów. Gdyby nie to, nie sądzę, abym wyszedł z Intendencji jako wolny człowiek. Don Pépé wysadziłby wszystko w powietrze z poczucia obowiązku i z nienawiści — z nienawiści do tych liberałów, jak sami siebie nazywają. Liberałowie! Słowa dobrze znane nabrały w tym kraju koszmarnego znaczenia. Wolność, demokracja, patriotyzm, rząd — wszystko to ma posmak szaleństwa i zbrodni. Czy nie tak, doktorze?... Ja jeden mogę powstrzymać majora. Ale gdyby... gdyby mnie zabrakło nic go już nie powstrzyma. — Będą się starali zjednać go sobie — rzekł doktor w zamyśleniu. — Bardzo być może. — Karol Gould powiedział to zniżonym głosem, jakby mówił do siebie, przy czym wciąż patrzył na wizerunek kopalni San Tomé na ścianie. — Tak. Przypuszczam, że będą próbowali tej drogi. — Spojrzał po raz pierwszy na doktora. — To by mi dało czas... — dodał. — Właśnie — podchwycił dr Monygham starając się ukryć podniecenie. — Zwłaszcza jeśli don Pépé zacho- wa się dyplomatycznie. Czemu nie miałby podtrzymywać w nim nadziei? Bez tego nie zyskałby pan na czasie. Czy nie można by mu dać odpowiednich instrukcji... Karol Gould, patrząc bystro na doktora, potrząsnął głową, mimo to doktor mówił dalej, niemal z ogniem: — Tak. Powinien rozpocząć układy o poddanie kopalni. To dobry pomysł. Pański plan dojrzałby przez ten czas. Ja oczywiście nie pytam, co pan zamierza zrobić. Gdyby pan nawet chciał mi coś powiedzieć, nie chciałbym słuchać. Nie nadaję się do zwierzeń. — Cóż za niedorzeczność! — mruknął z niezadowoleniem Karol Gould. Nie pochwalał drażliwości doktora na tym punkcie. Ciągły nawrót pamięci do epizodu z tak dawnej przeszłości budził w nim niesmak. Wydawało mu się to czymś chorobliwym. I znowu potrząsnął głową. Nie chciał wdawać się w osądzanie prawości postępowania doktora Monyghama,

co wynikało i z jego charakteru, i z jego polityki. Instrukcja mogła być przekazana tylko ustnie lub na piśmie. W obu wypadkach ryzykowało się wiele. Nie było żadnej pewności, że wysłannik dotrze do kopalni, a poza tym nie było kogo posłać. Karol Gould chciał dodać, że jedynym człowiekiem, którego można by do tego użyć z wiarą w powodzenie sprawy i w dyskrecję wysłannika, był nieżyjący capataz de cargadores. Miał to już na końcu języka, ale się wstrzymał. Powiedział doktorowi, że byłoby to niezręczne posunięcie. Niechby tylko don Pépé dał przeciwnikowi do zrozumienia, że go można kupić, bezpieczeństwo administradora i jego przyjaciół byłoby natychmiast zagrożone. Znikłby wtedy jedyny powód traktowania ich z umiarem. Raczej nieskazitelność don Pépégo była tu najistotniejszym hamulcem. Doktor zwiesił głowę i przyznał Gouldowi w pewnej mierze słuszność. Nie mógł zaprzeczyć sam przed sobą, że rozumowanie było uzasadnione. Użyteczność don Pépégo polegała na jego nieskazitelnym charakterze. Dr Monygham oświadczył Karolowi, że znajdzie sposób powstrzymania Sotilla od połączenia się z siłami Montera, przynajmniej na razie. — Gdyby pan miał tutaj całe srebro — rzekł — gdyby nawet wiedziano, że ono leży w kopalni, mógłby pan przekupić Sotilla i zmusić go do porzucenia stronnictwa Montera. Można by go wtedy skłonić do opuszczenia Sulaco na parowcu, a nawet do współdziałania z panem na miejscu. — Jeżeli chodzi o to ostatnie, to stanowczo nie — oświadczył twardo Karol Gould. — Co byśmy mieli robić z takim człowiekiem później, niech mi pan powie, doktorze! Srebro przepadło i jestem z tego rad. Byłoby ono pokusą zbyt silną i natychmiastową. Ubieganie się o ten łup rzucający się w oczy przyspieszyłoby nieszczęsny koniec. Musiałbym srebra bronić. Jestem rad, że zostało wywiezione, nawet jeśli zginęło. Byłoby ono tylko niebezpieczeństwem i klątwą. — Może on ma rację — mówił w godzinę później dr Monygham do pani Gould, spotkanej na korytarzu. — Rzecz jest dokonana, a cień skarbu może być równie skuteczny jak sam skarb. Niech mi pani pozwoli służyć sobie przez wykorzystanie mojej złej sławy w całej rozciągłości. Idę teraz rozpocząć oszukańczą grę z Sotillem celem zatrzymania go poza miastem. Wyciągnęła do niego ręce impulsywnie. — Doktorze, pan się naraża na straszliwe niebezpieczeństwo — szepnęła odwracając od jego twarzy oczy pełne łez, oczy, które przedtem na przeciąg sekundy zatrzymała na drzwiach swego męża. Uścisnęła obie ręce doktora, on zaś stał bez ruchu spoglądając na nią z góry i usiłując zmusić usta do uśmiechu. — Ach, wiem, że pani będzie broniła mojej pamię- ci — wykrztusił wreszcie i zbiegł, kulejąc, ze schodów przez patio, aż się znalazł na zewnątrz domu. Szedł ulicą swym szybkim utykającym krokiem, z pudłem instrumentów pod pachą. Wszyscy wiedzieli, że był loco. Nikt go nie zaczepiał. Z bramy wiodącej ku morzu dostrzegał o milę drogi, poprzez suchą, zapyloną równiną, nakrapianą kępami niskich krzewów, brzydki w swoim ogromie budynek Urzędu Celnego i parę innych budynków, które w owym czasie stanowiły całe osiedle portu Sulaco. Daleko, od strony południowej, gaje palmowych drzew tworzyły obramienie półkolistej linii wybrzeża. Dalekie szczyty Kordylierów zatraciły realność swych rzeźbionych kształtów w mierzchnącym od wschodniej strony błękicie nieba. Doktor szedł prędko. Z zenitu zdawał się spływać na niego gęstniejący cień. Słońce już zaszło. Przez jakiś czas śniegi Higueroty żarzyły się jeszcze odblaskiem wieczornej zorzy. Samotna postać doktora, idącego w podskokach na przełaj w kierunku Urzędu Celnego wśród ciemnych krzewów, przypominała wysokiego ptaka ze złamanym skrzydłem. W przezroczystej wodzie portu migotały purpurowe, złote i krwawe połyski. Wydłużony przylądek — prosty jak ściana, z zarośniętymi trawą ruinami fortyfikacji, które tworzyły coś w rodzaju okrągłego nasypu, ledwo widocznego od wnętrza portu — zamykał jego krąg, podczas gdy dalej, na Golfo Placido, te same gamy barw powtarzały się w jeszcze wspanialszym i silniejszym natężeniu. Olbrzymi zwał chmur wypełniający głąb zatoki miał w swych pozwijanych! szaroczarnych fałdach długie czerwone języki, co czyniło go podobnym do ogromnej opończy, zbryzganej krwią. Trzy Izabele, tonące już w cieniu i odcinające się ostro od zlewających się w jedną całość gładzizny morza i nieba, czyniły wrażenie purpurowo-czarnych plam, zawieszonych w

powietrzu. Płytkie fale rozrzucały drobniutkie iskierki po piaskach wybrzeża. Szkliste wstęgi wody wzdłuż widnokręgu błyszczały mocnym czerwonym żarem, jakby ogień i woda stopiły się ze sobą w przestronnym łożu oceanu. Wreszcie pożoga, obejmująca morze i niebo, a już ledwie widoczna na samym krańcu widnokręgu, zagasła. Czerwone iskierki na falach znikły wraz z plamami krwi w fałdach czarnej chmury, otulającej na kształt płaszcza posępne czoło zatoki Placido; nagły powiew zerwał się, zaszeleścił w gęstych krzewach zarastających ruiny ziemnych fortyfikacji i wnet zamarł. Nostromo ocknął się po czternastu godzinach snu i dźwignął ze swego legowiska w wysokiej trawie, prostując się na całą wysokość. Stał po kolana w tej falującej, szeleszczącej trawie, z błędnym wyrazem jak człowiek, który dopiero przyszedł na świat. Piękny, silnie zbudowany i zwinny, odrzucił w tył głowę, wyprostował ramiona i przeciągnął się wyginając w pasie, przy czym ziewnął głośno, ukazując białe zęby. W tym momencie przebudzenia był tak naturalny i nieświadom zła jak wspaniałe dzikie zwierzę. Nagle zmarszczył brwi i spod zamyślonego czoła rzucił ostre spojrzenie w pustkę: objawił się w nim człowiek.

ROZDZIAŁ ÓSMY

Po wyjściu z wody Nostromo wydrapał się na największy czworokąt starych fortyfikacji i tam, wśród gruzu rozsypujących się szop oraz resztek dachów przespał cały dzień. Spoczywał w cieniu gór, w oślepiającym blasku południa, wśród ciszy i samotności tego zarośniętego trawą kawałka ziemi, pomiędzy owalem portu a obszernym półkolem zatoki. Leżał jak nieżywy. Wielki rey-zamuro, który ukazał się jako mały czarny punkcik na niebie, opuścił się niżej i kołował czas jakiś w sposób tak ostrożny i tajemniczy, że aż zdumiewający u ptaka tak wielkich rozmiarów. Cień od jego białoperłowego kadłuba i czarno nakrapianych skrzydeł padał na trawę równie cicho jak on sam, kiedy opadł na pagórek gruzu, o parę metrów od człowieka leżącego nieruchomo na kształt trupa. Ptak wyciągnął swą łysą głowę na nagiej szyi, odrażającą w zestawieniu ze świetnym, barwnym upierzeniem, śledząc z łakomym niepokojem obiecujące w swym bezruchu, rozciągnięte ciało. Po chwili schował głowę w miękkie pióra i przybrał wyczekującą postawę. Pierwszą rzeczą, na którą padł wzrok przebudzonego Nostroma, był właśnie ten cierpliwy obserwator, czyhający na śmierć i zgniliznę. Z chwilą gdy człowiek stanął na nogi, sęp uskoczył w bok trzepiąc rozpiętymi skrzydłami, wahał się jeszcze czas jakiś, nastroszony i oporny, zanim się poderwał zataczając bezszelestnie koła, z posępnie opuszczonym dziobem i rozstawionymi szponami. Gdy wreszcie znikł, Nostromo po długiej chwili podniósł oczy do nieba i mruknął: „Jeszcze nie umarłem." Capataz cargadoresów z Sulaco żył w świetności i sławie do chwili, w której podjął się prowadzenia łodzi unoszącej sztaby srebra. Ostatnie rzeczy, jakich dokonał w Sulaco, odpowiadały całkowicie jego próżności, były więc w zgodzie z jego naturą. Ostatniego dolara rzucił biednej kobiecie, jęczącej z żalu i zmęczenia po bezowocnych poszukiwaniach, pod sklepieniem starej bramy. Ten czyn, dokonany po ciemku i bez świadków, miał jednak jeszcze charakter świetnego gestu, harmonizował ze sławą Nostroma. Natomiast przebudzenie wśród ruin fortu, w samotności, którą zamącała jedynie obecność sępa, nie miała już tego charakteru. Pierwsze jego niejasne uczucie było właśnie, że to już nie jest dalszy ciąg dawnego — raczej jakiś koniec. Potrzeba życia, zatajona w nim od Bóg wie jak dawna, ogarnęła go z chwilą odzyskania świadomości i sprawiła, że to wszystko, czym żył od wielu lat, wydało mu się teraz próżnością i błazeństwem, ułudnym snem, który urwał się nagle. Nostromo wszedł na osypującą się pochyłość wału i rozgarniając krzewy spojrzał na port. Zobaczył parę zakotwiczonych statków na gładkiej powierzchni wody odzwierciedlającej blaski gasnącego nieba, a także parowiec Sotilla przycumowany do mola. A dalej, za długą, jasną fasadą Urzędu Celnego wyłaniało się miasto w całej swej rozciągłości, rzekłbyś, gęsty gaj wśród rozległych pól; na pierwszym planie brama miejska, za nią kopuły, wieże i miradory wyrastające ponad drze- wa, a wszystko otulone głębokim cieniem, jak gdyby poddane już działaniu nocy. Myśl, że to miasto nie stoi przed nim otworem, że nie wjedzie już w jego ulice witany przez dostojnych i maluczkich, że nie skieruje konia do posady Meksykanina Domingo, jak zwykł czynić co wieczór, jadąc na partię monte, że nie zasiądzie na honorowym miejscu przysłuchując się pieśniom i spoglądając na tańczących; ta myśl sprawiła, iż patrząc na miasto Nostromo odniósł wrażenie, że ono wcale nie istnieje. Wpatrywał się w nie długo, po czym puścił przytrzymywane gałęzie krzewów, które się wnet zamknęły, i przeszedłszy na drugą stronę fortu począł obserwować rozleglejszą przestrzeń wielkiej zatoki. Izabele odcinały się ostro czarnymi kształtami na tle zwężającej się wstęgi czerwieni na zachodzie i capataz pomyślał o Marcinie Decoud, który siedział tam samotnie ze skarbem. Pomyślał także z goryczą, że to jedyny człowiek, który troszczy się o to, czy on, capataz,

wpadł w ręce monterystów, czy też ocalał. A troszczy się o to tylko ze względu na własną osobę. Co do reszty ludzi, to nie wiedzą nic i wcale o niego nie dbają. Przyznawał słuszność temu, co twierdził kiedyś Giorgio Viola, że królowie, ministrowie, arystokraci i w ogólności bogacze trzymają lud w poddaństwie i ubóstwie, jak się trzyma psa do polowania i dla własnej obrony. Ciemność nieba doszła już do linii horyzontu ogarniając całą zatokę, wysepki i wielbiciela Antonii, pozostawionego samotnie ze skarbem na Wielkiej Izabeli. Capataz, odwróciwszy się plecami do tych rzeczy niewidocznych, a jednak istniejących, usiadł podpierając twarz dwiema pięściami. Po raz pierwszy w życiu doznawał uczucia, że jest nędzarzem. Nieraz mu się zdarzało znaleźć się bez grosza po przegranej w monte, w niskiej zadymionej izbie u Dominga, gdzie jego cargadoresi przez całe wieczory grali w karty, tańczyli i śpiewali; nieraz zostawał z pustymi kieszeniami po hojnym prezencie, rzuconym jakiejś dziewczynie, peyne d'oro (o którą wcale nie dbał), ale to nie było upokarzające, bo nie miało cech ogołocenia. Pozostawały mu rozgłos i sława. Ale teraz, kiedy już nie mógł paradować po ulicach ani być witany okrzykami uznania w gospodach, w których spędzał wolne chwile, żeglarz odczuł w całej pełni swój upadek. Usta miał zupełnie zaschnięte. Było to następstwem ciężkiego snu i bardzo wytężonego myślenia; do tego stopnia nie zasychały mu usta nigdy. Można powiedzieć, iż Nostromo przeżuwał teraz pył i popiół tego owocu życia, w który dotąd głęboko zapuszczał zęby w łakomym pożądaniu sławy. Nie wysuwając głowy spomiędzy zaciśniętych pięści plunął przed siebie: Tfuj! — wraz z przekleństwem na samolubnych bogaczy. Skoro w Sulaco wszystko przepadło (a tak mu się przedstawiała sytuacja po przebudzeniu), nawiedziła Nostroma myśl opuszczenia tego kraju raz na zawsze. I wtedy ujrzał jakby w poczynającym się, nowym śnie strome wybrzeża nie znające przypływu i odpływu morza, z ciemnymi sosnami na wzgórzach i białymi domami rozrzuconymi poniżej, nad brzegiem bardzo niebieskiej wody. Widział bulwary wielkiego portu i pobrzeżne feluki z łacińskimi żaglami rozpiętymi na kształt nieruchomych skrzydeł; wślizgiwały się one spokojnie pomiędzy dwa mola z czworokątnych bloków zwróconych do siebie pod kątem, które zdawały się na podobieństwo ramion obejmować gromadę okrętów, przytulając je do wspaniałego zbocza pokrytego rojem pałaców. Przypomniał sobie te obrazy nie bez synowskiego wzruszenia, jakkolwiek w takiej właśnie feluce bywał w chłopięcych latach systematycznie bity przez wygolonego Genueńczyka o krótkiej szyi i ostrożnym, nieufnym sposobie bycia, który (w głębokim przekonaniu Nostroma) wydziedziczył go podstępnie z sierocego spadku. Istnieje wszakże miłosierne prawo natury, które sprawia, że zło doznane w przeszłości zaciera się we wspomnieniu. Pod wpływem uczucia klęski tudzież myśli, że jest przez wszystkich opuszczony, Nostromo zastanawiał się nad powrotem do kraju jako nad rzeczą nie najgorszą. Ale jakże? Wracać boso i z gołą głową, w kraciastej koszuli i z jedną parą bawełnianych calzonero jako cały dobytek? Sławny c apataz, z łokciami na kolanach i pięścią wrażoną w policzek, zaśmiał się szyderczo, spluwając raz jeszcze z pogardą wprost przed siebie, w ciemną noc. Nieokreślone i mętne wrażenie powszechnego rozprzężenia, które ogarnia egocentryczną naturę w momentach, gdy dominująca w niej namiętność doznaje porażki, miało w sobie gorycz przypominającą samą śmierć. Nostromo był naturą prostą, gotową ulec każdej żądzy, każdemu nakazowi przesądu czy wiary na podobieństwo dziecka. Fakty dotyczące własnego położenia oceniał natomiast jak człowiek dojrzały, o dużym doświadczeniu i znajomości kraju. Widział je wyraźnie jak ktoś, co nagle trzeźwieje po długiej hulance. Nadużyto jego wierności. Namówił swoich cargadoresów, aby stanęli po stronie blancosów przeciwko ludowi, konferował z don Josem; dał się użyć przez księdza Corbelana do układów z Hernandezem, wiadomo było także, że don Marcin pozwalał mu się ze sobą w pewnej mierze poufalić, dając mu wolny wstęp do redakcji „Porveniru". Wszystko to — jak zwykle — schlebiało Nostromowi. Co go obchodziła ich polityka? Nic a nic. A w końcu ten Nostromo (Nostromo tu, Nostromo tam, gdzie Nostromo? Nostromo potrafi to i tamto, powinien pracować cały dzień i kłusować całą noc), w końcu ten Nostromo ocknął się jako niewątpliwy ribierysta, na którym Gamacho mógł mścić się do woli, ponieważ partia Montera

opanowała miasto. Europejczycy poniechali wszystkiego, caballeros poddali się. Wprawdzie don Marcin dowodził, że to sytuacja chwilowa, że sprowadzi Barriosa na odsiecz. Jakże to wyglądało teraz, kiedy don Marcin (którego ironiczne uwagi zawsze wprawiały Nostroma w jakiś stan niepokoju), wylądował na Wielkiej Izabeli? Tak, wszyscy się poddali. Nawet don Carlos. Pospieszne wyprawienie srebra na morze nie oznaczało nic innego. Pod wpływem przewrotu, jaki się dokonywał w jego osobowości, capataz de cargadores, rozdrażniony do granic obłędu, patrzył na swój dawny świat bez wiary, bez odwagi. Zdradzono go! Za nim roztaczał się bezgraniczny cień morza, przed sobą miał wyniosłe zarysy niższych szczytów otaczających białą, zamgloną kopułę Higueroty. I jak poprzednio siedział w milczeniu i bez ruchu, tak nagle wybuchnął głośnym śmiechem i zerwał się na nogi, by znów znieruchomieć. Trzeba iść. Ale dokąd? — Nie ma wątpliwości. Trzymają nas, zachęcają, jak gdybyśmy byli psami przeznaczonymi do polowania i do ich obrony. Vecchio miał słuszność — wyrzekł powoli, zjadliwie. Pamiętał chwilę, kiedy stary Giorgio wyjął fajkę z ust, by mu rzucić przez ramię te słowa w kawiarni pełnej maszynistów i mechaników z warsztatów kolejowych. Ten obraz podziałał decydująco na jego chwiejne postanowienie. Odszuka starego Giorgia, o ile to będzie możliwe. Bóg jeden wie, co się z nim mogło stać! Nostromo postąpił parę kroków i znów się zatrzymał potrząsając głową. Przed nim i za nim, na prawo i na lewo wynędzniałe krzewy tajemniczo szeleściły w ciemności. — Teresa także miała słuszność — dodał cicho, ze zgrozą. Zastanawiał się, czy umarła z urazą do niego, czy może żyje jeszcze... Jakby w odpowiedzi na tę myśl, w której wyrzut sumienia walczył z nadzieją, wielka sowa przefrunęła tuż przed nim cichym, skośnym lotem jak ciemna kula, krzycząc przeraźliwie: „Ya-acabo! Ya-acabo!", co oznacza: „Skończyło się! skończyło się!" Według wierzeń ludowych zapowiada to nieszczęście lub śmierć. A ponieważ załamało się wszystko, co stanowiło siłę Nostroma, poddał się przesądowi i wzdrygnął się. Signora Teresa musiała umrzeć. To nie mogło oznaczać nic innego. Krzyk złowróżbnego ptaka, pierwszy głos usłyszany po wyjściu na ląd, był stosownym powitaniem dla człowieka, którego osobowość została zmiażdżona. Niewidzialne moce, które obraził odmawiając sprowadzenia księdza do umierającej kobiety, podniosły obecnie głos przeciw niemu. Ta kobieta umarła. Z zadziwiającą dokładnością przypominał sobie teraz wszystko. Była zawsze osobą dobrej rady. A strata takiej żony pewno ogłuszyła starego Giorgia właśnie w chwili, kiedy najbardziej potrzebował przytomności umysłu. Ten cios uczyni starego marzyciela zupełnym niedołęgą na dłuższy czas. Co do kapitana Mitchella, to Nostromo, zwyczajem zaufanych podwładnych, uważał go za człowieka, który dzięki wykształceniu nadaje się może do podpisywania papierów w biurze i do wydawania rozkazów, ale poza tym jest bezużyteczny i cokolwiek głupi. Konieczność codziennego owijania sobie dokoła małego palca tej zrzędnej, nadętej figury starego marynarza z jego wysokim miemaniem o sobie znudziła z czasem Nostroma. Z początku sprawiało mu to wewnętrzne zadowolenie. Ale konieczność zwalczania małych przeszkód staje się uciążliwa dla człowieka zadufanego w sobie, tak z powodu pewności, że postawi na swoim, jak z powodu monotonii tych wysiłków. Nie lubił zapału, z jakim jego zwierzchnik podejmował się niepotrzebnych czynów. Uważał, że ten stary Anglik nie ma własnego sądu. Niepodobna było przypuścić, aby dowiedziawszy się o prawdziwym stanie rzeczy zachował tę wiadomość dla siebie. Zacząłby od wydawania niewykonalnych zarządzeń. Nostromo bał się spotkania z nim, uważając to za nałożenie sobie jarzma wiecznej udręki. Kapitan Mitchell nie był dyskretny. Zdradziłby skarb, a Nostromo powziął postanowienie, że skarb nie ma być zdradzony. Słowo „zdrada" utrwaliło się w mózgu capataza. Jego wyobraźnia przyswoiła sobie proste i jasne pojęcie zdrady jako odpowiadające nowemu, zdumiewającemu uczuciu świadomości, że został oszukany i że niebacznie zeszedł z własnej drogi na inną, gdzie jego osoby nie brano wcale pod uwagę. Człowiek zdradzony jest przez to samo zniszczony. Signora Teresa (niech Bóg zmiłuje się nad jej duszą!) miała słuszność. Nie brano go nigdy pod uwagę. Zniszczono go! Jej biała postać skulona na łóżku, jej opadające czarne włosy, umęczona twarz o gęstych brwiach, którą podnosiła ku niemu, gniew, z jakim rzucała mu pogróżki, wszystko to nabrało teraz majestatu złowrogiego

natchnienia i śmierci. Nie na próżno zły ptak kwilił żałośnie nad jego głową. Ona umarła — niech Bóg zmiłuje się nad jej duszą! Podzielając antyklerykalne, wolnomyślicielskie poglądy mas, powtarzał te pobożne inwokacje siłą przyzwyczajenia, ale czynił to z głęboko zakorzenioną szczerością. Umysł prostego człowieka jest niezdolny do sceptycyzmu; ta właściwość sprawia, że swą bez- bronną siłę oddaje na usługi oszustów i szarlatanów albo niemiłosiernych entuzjastów zapatrzonych w wizję wielkich przeznaczeń. Teresa umarła. Ale czy Bóg przyjmie jej duszę? Umarła bez spowiedzi i rozgrzeszenia, dlatego że on pożałował dla niej jeszcze jednej chwili czasu. Jego niechęć do księży — jako księży — przetrwała, ale nie wiedział, czy to, co oni głoszą, nie jest prawdą. Wszechmoc, kara i przebaczenie są pojęciami prostymi i zasługującymi na wiarę. Wspaniały capataz de cargadores, pozbawiony realnych przywilejów, jak adoracja kobiet, pochlebstwa mężczyzn, pełny podziwu rozgłos, bliski był teraz załamania się pod ciężarem świętokradzkiej winy. Z gołą głową, w cienkiej koszuli i spodniach, czuł pod stopami trwające jeszcze ciepło miałkiego piasku. Wąska wstęga plaży jaśniejąca wzdłuż łukowatej linii wybrzeża obrysowała kontury tej strony portu, nie tkniętej jeszcze przez cywilizację. Biegł teraz wzdłuż tego wybrzeża jak ścigany cień, pomiędzy ciemnymi gajami palm a zwierciadłem wody po prawej ręce, wody tak spokojnej, że przywodziła na myśl śmierć. Biegł nie zważając na nic, pośpiesznie, wśród ciszy i pustkowia, niepomny na ostrożność i rozwagę. Wiedział bowiem, że po tej stronie zatoki nic mu nie grozi. Jedynym mieszkańcem był tu samotny, małomówny i apatyczny Indianin mający pieczę nad palmarias, który czasem zjawiał się w mieście dźwigając tobół orzechów kokosowych na sprzedaż. Żył bez kobiety, w otwartym szałasie, obok którego wiecznie płonęło ognisko z suchych gałęzi, w pobliżu starej łodzi leżącej dnem do góry na piasku. Łatwo było tego człowieka ominąć. Szczekanie psów dokoła szałasu było pierwszym ostrzeżeniem, które zmusiło Nostroma do zwolnienia biegu. Zapomniał o psach. Zboczył gwałtownie i zanurzył się w las palmowy, który wydawał się lasem kolumn w jakiejś olbrzymiej sali. W nieprzeniknionym mroku słychać było nad głową szepty i szelesty, jakby z tej ciemności wyłonione. Nostromo przeszedł przez las i przez rodzaj wąwozu, by wspiąć się na wierzchołek stromego wzgórza, na którym nie rosły ani drzewa, ani krzewy. Stamtąd ujrzał równinę dzielącą port od miasta — przestrzeń szeroko otwartą i nieco mglistą w świetle gwiazd. Powyżej, w lasach, jakiś nocny ptak wydawał dziwny, bębniący odgłos. A poniżej palmarii, na plaży, psy Indianina nie przestawały przeraźliwie ujadać. Nostromo zastanawiał się, co je tak rozdrażniło, i spojrzawszy w dół z wyniosłości, ze zdziwieniem dostrzegł niewytłumaczone falowanie jakby samej równiny — można by sądzić, że jakieś wielkie, podłużne skiby ziemi zostały wprawione w ruch. Te ciemne, ruchome kształty, ukazujące się i niknące na przemian, zmieniały miejsce, oddalając się przy tym stale od portu. Wyczuwało się w tym jednak jakiś porządek i celowość. Domysł zaświtał w głowie Nostroma. To była kolumna piechoty posuwająca się nocnym marszem w kierunku wyższej, porytej szczelinami połaci kraju, leżącej u stóp gór. Ale że wszystko było dlań ciemne, więc ani się nie zdziwił, ani nie dociekał przyczyn tego manewru. Równina odzyskała swój mroczny spokój. Zsunąwszy się ze wzgórza Nostromo znalazł się na otwartym polu, w pustkowiu, pomiędzy portem a miastem. Rozległość tej równiny, która skutkiem ciemności wydawała się jeszcze nieskończenie większa, wzmogła w Nostromie uczucie głębokiej samotności. Zwolnił kroku. Nikt na niego nie czekał; nikt o nim nie myślał — nikt się go nie spodziewał ani nie życzył sobie jego powrotu. „Zdradzony! zdradzony!" — mruczał do siebie. Nikomu na nim nie zależało. Mógł do tej pory zatonąć — i nikt by się nie zmartwił, chyba dzieci... Ale dzieci zabrała angielska señora i one pewno o nim nie myślą. Zamiar udania się prosto do Casa Viola także się w nim zachwiał. W jakim celu? Czegóż się tam mógł spodziewać? Życie zawiodło go we wszystkim, do najmniejszych szczegółów, zgodnie ze wzgardliwymi przepowiedniami Teresy. Był teraz boleśnie świadom rosnącego w nim niesmaku. Czy to właśnie była ta zgryzota sumienia, którą mu przepowiedziała w ostatnim swym tchnieniu? (Teraz wiedział, że było ostatnie.) Tymczasem zboczył z prostej drogi kierując się instynktownie na prawo, w stronę portu i

mola, które były areną jego codziennego mozołu. Nagle wynurzył się przed nim, jak ściana fabryki, niepomiernie długi budynek Urzędu Celnego. Ani żywa dusza nie zatrzymała go, gdy zaś podszedł ostrożnie od frontu, widok dwóch oświetlonych okien wzbudził w nim żywą ciekawość. Było w nich coś urzekającego. Jakiś tajemniczy strażnik musiał czuwać samotnie za tymi oknami, jedynymi w długim, opuszczonym budynku, które rzucały na przystań snopy mdłego światła. Pustka była tu niemal wyczuwalna. Silny czad spalonego drzewa unosił się w lekkich zwojach mgły, ledwo dostrzegalnej dla wzniesionych oczu Nostroma na tle świecących gwiazd. Gdy się tak posuwał w głębokim milczeniu, ostre cykanie niezliczonych świerszczy wydało się jego uszom zupełnie ogłuszające. Powoli, krok za krokiem wszedł do obszernej sieni, ciemnej i pełnej cierpkiego dymu. Ognisko, ułożone tuż przy schodach, wygasało, zamieniając się w niewielką kupę gorącego popiołu. Twarde drzewo schodów oparło się ogniowi, tylko kilka niższych stopni tliło się; drobne iskry pełzały po ich krawędzi pozostawiając za sobą osmoloną pręgę. Nostromo ujrzał na górze smugę światła padającą z otwartych drzwi. Światło to padało na obszerny podest, przesłonięty z wolna wznoszącym się dymem. Tak, to ten pokój. Wszedł na schody i zatrzymał się nagle, spostrzegłszy na jednej ze ścian pokoju cień człowieka. Był to bezkształtny cień jakiejś osoby o wysokich barkach, stojącej nieruchomo ze spuszczoną głową, poza zasięgiem wzroku Nostroma. Przypomniawszy sobie, że nie posiada żadnej broni, capataz usunął się w bok i ukrywszy się w ciemnym kącie czekał z oczyma utkwionymi w drzwi. Całe wnętrze tej ogromnej, zrujnowanej harhary, nie wykończonej, bez sufitu, pod wiązaniem wysokiego dachu, przepełniał dym, który snuł się w różnych kierunkach pod wpływem krzyżujących się, słabych przeciągów z ciemnych, wysokich strychów i przejściowych izb, wielkich jak stodoły. Jakaś rozkołysana okiennica uderzyła o ścianę z gwałtownym trzaskiem, jakby pchnięta niecierpliwą ręką. Kawałek papieru, nie wiadomo skąd wyrzucony, szeleścił wzdłuż korytarza. Kimkolwiek był człowiek stojący wewnątrz pokoju, nie zaciemniał swą postacią oświetlonego wejścia. Capataz po dwakroć wykradał się ze swego kąta i wysuwał szyję, w nadziei że uda mu się podpatrzyć, co tamten robi w tak zupełnej ciszy. Ale za każdym razem dostrzegał tylko zniekształcony cień o szerokich ramionach i spuszczonej głowie. Widocznie nie robił nic i nie ruszał się z miejsca, rozmyślając nad czymś, albo też czytał gazetę. Z pokoju nie dochodził najlżejszy odgłos. Capataz raz jeszcze się cofnął. Zastanawiał się, kto to mógł być — czy jakiś monterysta? Nie chciał się za nic pokazać. Gdyby już teraz ujawnił swą obecność na wybrzeżu — tak rozumował — mógłby przez to narazić skarb. Ponieważ myśl o skarbie i miejscu jego ukrycia owładnęła całą duszą Nostroma, wydawało mu się rzeczą niemożliwą, aby jakikolwiek człowiek w Sulaco nie wpadł od razu na trafny domysł. Po kilku tygodniach sprawa przedstawiałaby się już inaczej. Nikt wtedy nie będzie mógł wiedzieć, czy on nie wraca z jakiegoś dalekiego portu, spoza granic republiki. Istnienie skarbu wywoływało w jego myślach szczególniejszy niepokój, jakby jego własne życie było z tym związane. To było powodem, dla którego doznał uczucia trwogi stojąc teraz przed tymi zagadkowymi drzwiami. Niech diabli wezmą tego samotnika! Nie chcę go wcale widzieć. Nie wyczytałby nic z jego twarzy, znajomej czy nieznajomej. Głupcem był, tracąc czas na wyczekiwania. W niespełna pięć minut od chwili wejścia Nostromo rozpoczął odwrót. Zeszedł szczęśliwie ze schodów rzuciwszy przez ramię krótkie spojrzenie na oświetlony podest i przebiegł jak złodziej przez sień. Ale w chwili gdy skręcał w drzwi prowadzące na zewnątrz, przejęty jedyną myślą, jak ujść niepostrzeżenie uwagi tamtego z góry, zderzył się nagle z kimś, kto biegł żwawym krokiem wzdłuż frontu budynku, tak cicho, że Nostromo wcale go nie słyszał. Obaj wydali stłumiony okrzyk zdziwienia, odskoczyli od siebie i stali bez ruchu, nie widząc się wyraźnie nawzajem. Nostromo milczał. Tamten przemówił pierwszy, zdumiony, głuchym głosem: — Kto pan jest? Nostromowi od razu się wydało, że poznaje dr Monyghama. Teraz już nie miał wątpliwości. Przez chwilę myślał o ucieczce bez słowa. Ale było to już niepodobieństwem. Niewytłumaczona

odraza do wymówienia nazwiska, pod którym był znany, przedłużyła milczenie Nostroma. Wreszcie odpowiedział cicho: — Cargador. Podszedł do doktora Monyghama. Tamten doznał zupełnego wstrząsu. Podrzucił ręce do góry i głośno objawił swe zdumienie, zapominając o ostrożności wobec niesłychanego dziwu tego spotkania. Nostromo przestrzegł go gniewnie przed podnoszeniem głosu. Urząd Celny nie był tak opustoszały, jak się zdawało; tam, na piętrze, czuwał ktoś w oświetlonym pokoju. We wrażeniu, jakie sprawia fakt dokonany, nic nie zaciera się tak prędko jak jego niezwykłość. Umysł ludzki, zmęczony nieustannym rozpatrywaniem swych obaw i pragnień, odwraca się siłą rzeczy od dziwacznej a niezrozumiałej strony wydarzeń. Dlatego też doktor w najnaturalniejszy sposób zapytał człowieka, którego przed paru minutami uważał za topielca: — Widział pan tam kogo na górze? — Nie, nie widziałem. — To skąd pan wie, że ktoś tam jest? — Uciekłem przed jego cieniem, właśnie w chwili kiedy się z panem zderzyłem. — Przed jego cieniem? — Tak, w tym oświetlonym pokoju — odrzekł wzgardliwie Nostromo. Wsparłszy się ze skrzyżowanymi rękami o ścianę ogromnego budynku Nostromo spuścił głowę przygryzając z lekka wargi i nie patrząc wcale na doktora. „Teraz — pomyślał — zacznie mnie pytać, co się stało ze skarbem." Ale myśli doktora koncentrowały się na innej sprawie, nie tak cudownej jak zjawienie się Nostroma, ale jeszcze mniej zrozumiałej. Dlaczego Sotillo wyniósł się stąd z całym sztabem tak pośpiesznie i w takiej tajemnicy? Co to wycofanie się mogło oznaczać? Zaraz jednak błysnęła doktorowi myśl, że tam musi siedzieć jeden z oficerów, pozostawiony przez zawiedzionego pułkownika celem porozumienia się z nim. — Przypuszczam, że on czeka na mnie. — Bardzo być może. — Muszę to sprawdzić. Nie odchodźcie jeszcze, capatazie. — Dokąd miałbym odejść? — burknął Nostromo. Doktor oddalił się. Nostromo pozostał w tej samej postawie pod ścianą, ze wzrokiem utkwionym w ciemną wodę portu; uszy miał pełne cykania świerszczy, a w myślach taki zamęt, że nie mógł zdobyć się na żadne postanowienie. — Capataz! Capataz! — zabrzmiał z góry przynaglający głos doktora. Uczucie zdrady i ruiny spłynęło na posępną obojętność Nostroma jak na rozlaną kałużę smoły. Odsunął się jednak od ściany i zadarłszy głowę, ujrzał doktora Monyghama wychylającego się z okna. — Przyjdź pan na górę i zobacz, co Sotillo zrobił. Nie potrzebujesz bać się człowieka, który tu jest. Nostromo odpowiedział krótkim, gorzkim śmiechem. Bać się człowieka! Capataz cargadoresów z Sulaco miałby się bać człowieka! Rozgniewało go, iż ktokolwiek mógł taką rzecz przypuścić. Gniewało go, że jest bezbronny, że musi ukrywać się przed niebezpieczeństwem, a wszystko to przez przeklęty skarb, który mu uwiązano u szyi, a który tak mało znaczył dla tych, co mu zarzucili tę pętlę. Nie mógł otrząsnąć się z niepokoju o to srebro. Doktor przedstawiał się oczom Nostroma jako wcielenie wszystkich tych ludzi... I nawet nie zapytał o skarb ani słówkiem, które by wskazywało, że interesuje się tym najrozpaczliwszym przedsięwzięciem, jakiego Nostromo kiedykolwiek się podjął. Tak rozmyślając Nostromo przeszedł znowu przez sień przypominającą jaskinię, w której dym poczynał rzednąć. Unosił się teraz ponad schodami (nie parzącymi już stóp), docierając do smugi światła na górze. Doktor ukazał się na chwilę w tym świetle, podniecony i zniecierpliwiony. — Niechże pan tu wejdzie! Prędzej! W momencie przekraczania progu capataz doznał wstrząsu zdumienia. Mężczyzna nie drgnął. Jego cień padał w tym samym miejscu. Nostromo wzdrygnął się, po czym wszedł do pokoju z uczuciem, że tu rozstrzygnie się jakaś tajemnicza zagadka. Rzecz przedstawiała się bardzo prosto. Przez ułamek sekundy Nostromo dostrzegł — pod

światło dwóch palących się i topniejących świec oraz przez błękitnawą zasłonę gryzącego w oczy dymu — mężczyznę w stojącej postawie, tak jak go sobie wyobrażał; zwróconego plecami do drzwi i rzucającego olbrzymi, zniekształcony cień na ścianę. W chwili krótszej niż błyskawica nastąpiło inne spostrzeżenie: ten człowiek był skrępowany i zdawał się przewracać z ramionami wysuniętymi naprzód i głową nisko opuszczoną na piersi. Ręce jego krzyżowały się na plecach, a były tak straszliwie wykręcone, że dwie związane, zaciśnięte pięści znajdowały się powyżej łopatek. Oczy Nostroma padły z kolei na rzemień z wołowej skóry, umocowany z jednej strony do tych skrępowanych pięści, przewleczony przez grubą belkę pod dachem i kończący się węzłem na klamrze wbitej w ścianę. Nie potrzebował już spoglądać na sztywne nogi o stopach z bosymi palcami, zwisającymi bezwładnie o jakieś sześć cali nad podłogą, by sobie zdać sprawę, że była tu stosowana estrapada i że ten człowiek zemdlał. Pierwszym jego impulsem było doskoczyć do umęczonego i przeciąć rzemień. Szukał swego noża. Nie miał noża — nie miał nawet noża. Stał drżąc na całym ciele, doktor zaś usadowiony na rogu stołu z podpartą brodą i patrzący w zamyśleniu na żałosną postać, rzekł nie ruszając się z miejsca. — Torturowany, potem zabity strzałem w pierś. Zaczyna stygnąć. Ta wiadomość uspokoiła capataza. Jedna ze świec, dopalająca się w lichtarzu, zgasła. — Kto to zrobił? — zapytał. — Sotillo, mówię panu. Któż inny? Torturowany — to się rozumie samo przez się. Ale dlaczego zastrzelony? — Doktor patrzył uporczywie w Nostroma, który lekko wzruszył ramionami. — I zauważ pan, zastrzelony znienacka, pod wpływem impulsu. To się rzuca w oczy. Chciałbym posiadać jego tajemnicę. Nostromo przysunął się i trochę pochylił, by przypatrzyć się wisielcowi. — Tak mi się coś zdaje, że ja tę twarz gdzieś widziałem — mruknął. — Kto to jest? Doktor zwrócił nań znowu oczy. — Może mu jeszcze pozazdroszczę jego losu. Co myślisz o tym wszystkim, capatazie? Nostromo nawet nie usłyszał tych słów. Pochwyciwszy pozostałą świecę, podsunął ją pod opadającą głowę. Doktor zdawał się być myślami nieobecny i błędnie patrzył przed siebie. Ciężki, żelazny lichtarz, jakby wytrącony z ręki Nostroma, spadł z brzękiem na podłogę. — Co to! — zawołał doktor zrywając się z miejsca. Słyszał, że Nostromo potyka się o stół i ciężko dyszy. Po nagłym zagaśnięciu światła wewnątrz pokoju martwo czarne otwory okien zaczęły ożywać, ukazały się w nich gwiazdy. — Ma się rozumieć — mruczał doktor do siebie po angielsku. — To wystarcza, by człowiek wyskoczył ze skóry. Nostromo czuł, że serce podchodzi mu do gardła. W głowie miał chaos. Hirsch! To był Hirsch! — Uchwycił mocno krawędź stołu. — On ukrywał się w łodzi! — wykrzyknął. Głos mu się załamał. — Był w łodzi i... i... — I Sotillo go tu przyciągnął — rzekł doktor. — Widok tego człowieka nie może pana bardziej zadziwić, niż pański widok mnie zadziwił. Chciałbym teraz wiedzieć, co skłoniło jakąś litościwą duszę do zastrzelenia go. — A zatem Sotillo wie... — zaczął Nostromo już bardziej opanowanym głosem. — Wszystko! — przerwał mu doktor. Capataz uderzył pięścią w stół. — Wszystko? Co pan opowiada? Jakże może wiedzieć wszystko? To niemożliwe! Wszystko? — Oczywiście. Co pan nazywa niemożliwym? Mówię panu, że byłem obecny przy jego przesłuchaniu, wczoraj wieczorem, w tym samym pokoju. On znał i pańskie nazwisko, i Marcina Decoud, wiedział o załadowaniu srebra... Kuter został przecięty na dwoje. Czołgał się ze strachu przed Sotillem, ale to pamiętał. Czegóż pan chce więcej? Najmniej wiedział o sobie. Znaleziono go przywartego do kotwicy. Musiał się jej uczepić w chwili, kiedy kuter szedł na dno. — Szedł na dno? — powtórzył Nostromo rozciągając wyrazy. — I Sotillo w to wierzy? Bueno. Doktor zniecierpliwił się, bo cóż innego mógł ktokolwiek sobie wyobrażać? Oczywiście,

Sotillo wierzył, że łódź zatonęła, że zatonął capataz de cargadores razem z Marcinem Decoud, a może i z paru innymi politycznymi uchodźcami. — Powiedziałem od razu, señor doctor — zauważył Nostromo — że Sotillo wszystkiego nie wie. — Hę? co pan chcesz przez to powiedzieć? — Nie wie, że ja się uratowałem. — I myśmy o tym nie wiedzieli. — I to było wam obojętne, wszystkim caballerosom, którzyście wysłali człowieka, wam podobnego, człowieka z krwi i kości, na szaleńczą wyprawę, która nie mogła się dobrze skończyć. — Zapominacie, capatazie, że mnie nie było na molo. Nie pochwalałem tej imprezy, więc nie potrzebujecie ze mnie szydzić. I co wam jeszcze powiem, człowieku: Nikt z nas nie miał czasu myśleć o zmarłych. Śmierć stoi za każdym z nas. A wyście odjechali. — Odjechałem, ba! — przerwał mu Nostromo. — A dlaczego? W jakim celu? Niech pan mi odpowie. — To już wasza sprawa — odrzekł szorstko doktor. — Mnie o to nie pytajcie. W ich przyciszonym dialogu nastąpiła przerwa. Siedząc w ciemności na brzegu stołu, lekko odwróceni od siebie, czuli, że ich ramiona się stykają, podczas gdy oczy pozostają utkwione w podłużnym kształcie, niemal zatartym w mroku wielkiej izby. Ta kukła z wystającą głową, okropna w swym zesztywnieniu, zdawała się czyhać na każde słowo. — Muy bien! — mruknął wreszcie Nostromo. — Niech tak będzie. Teresa miała rację. To moja sprawa. — Teresa umarła — zauważył doktor z roztargnieniem, gdyż jego myśli przybrały teraz inny obrót pod wpływem faktu, który można było nazwać powrotem do życia Nostroma. — Umarła biedaczka. — Bez księdza? — spytał capataz niespokojnie. — Cóż za pytanie? Któż by mógł przyprowadzić jej księdza w taką noc, jaka była wczoraj? — Niech Bóg zmiłuje się nad jej duszą! — wykrzyknął Nostromo z ponurą, beznadziejną gwałtownością. Zanim dr Monygham zdążył zdziwić się tym wybu- chem, capataz, nawracając do poprzedniej rozmowy, ciągnął dalej, posępnie. — Si, señor doctor. Słusznie pan powiedział. To moja sprawa. Bardzo rozpaczliwa sprawa. — Nie ma drugiego człowieka na tym kontynencie, który by potrafił uratować sobie życie, rzucając się wpław, jak pan to zrobił — rzekł z podziwem doktor. I znów pomiędzy tymi dwoma ludźmi zapadło milczenie. Obaj rozmyślali, ale różnica ich natur sprawiała, że ich myśli, zrodzone ze spotkania, odeszły od siebie daleko. Doktor, uwikłany w ryzykowną akcję przez swą lojalność dla Gouldów, z wdzięcznością myślał o dziwnym zazębianiu się wypadków, które spowodowało powrót capataza do Sulaco. Ten człowiek mógł oddać największe usługi sprawie ocalenia kopalni San Tomé. A doktor był całkowicie oddany kopalni. Przybierała ona w jego pięćdziesięcioletnich oczach kształty małej osóbki w miękkiej sukni z długim trenem, o główce ślicznie obciążonej gęstymi zwojami jasnych włosów, kobiety o bezcennej wartości moralnej, wartości, która przejawiała się w każdym jej poruszeniu i postępku, kobietykwiatu, kobiety-klejnotu. Narastanie niebezpieczeństw zagrażających kopalni San Tomé dodawało temu uczuciu siły, trwałości i powagi. Zawładnęło nim w końcu zupełnie. Uporczywe dążenie do celu, tym silniejsze, że dr Monygham odrzucał w duchu wszelką nadzieję nagrody, uczyniły jego indywidualność, jego rozumowanie i postępki niezmiernie niebezpiecznymi dla niego samego i dla innych. Pozbył się wszelkich skrupułów w dumnym przeświadczeniu, że jego przywiązanie jest jedyną rzeczą, która osłania podziwianą kobietę przed strasznym nieszczęściem. Był to stan odurzenia, które uczyniło go obojętnym na losy Marcina Decoud, a jednocześnie pozwalało mu na zupełnie jasną ocenę jego myśli politycznej. Ta myśl była dobra, a Barrios był jedynym narzędziem do jej urzeczywistnienia. Dusza doktora, uschnięta i skurczona na skutek moralnej klęski, stała się teraz nieubłagana w obronie najdroższej sprawy. Powrót Nostroma był opatrznościowy. Nie patrzył na niego z ludzkim uczuciem jako na stworzenie sobie podobne, które wydarło się szponom śmierci. Dla doktora Nostromo był jedynym człowiekiem, którego można

wysłać do Cayty. Najwłaściwszym człowiekiem. Mizantropia dr Monyghama i jego nieufność do ludzi zaprawiona goryczą własnego upadku nie wyzwoliła go całkowicie od ludzkich słabości. Ulegał sugestii powszechnego uznania dla Nostroma. Wychwalana z patosem przez kapitana Mitchella, rosnąca w powtarzanych gadkach i utrwalana w przekonaniu ogółu, wierność Nostroma stała się czymś niewątpliwym także dla doktora Monyghama. Tym bardziej teraz nie było mowy o poddawaniu jej w wątpliwość, gdy tak rozpaczliwie poszukiwał zaufanego wysłannika. Dr Monygham był człowiekiem jak inni; przejął się powszechnym przekonaniem o nieskazitelności Nostroma tylko na tej zasadzie, że żaden fakt nie zaprzeczył nigdy temu twierdzeniu. Wydawała się ona jedną z przyrodzonych jego cech, podobnie jak wąsy lub zęby. Nie można go było sobie wyobrazić bez tej właściwości; Pozostawała tylko kwestia, czy on zgodzi się na podjęcie tak niebezpiecznej, rozpaczliwej wyprawy. Zmysł obserwacyjny doktora ostrzegł go od pierwszej chwili, że coś szczególnego zaszło w usposobieniu Nostroma. Widocznie był zbolały po stracie srebra. — Trzeba będzie wtajemniczyć go całkowicie we wszystko — powiedział sobie, dość przenikliwie oceniając charakter człowieka, z którym miał do czynienia. Milczenie Nostroma było innej natury: pełne posępnego wahania, gniewu i nieufności. Przerwał je pierwszy: — Pływanie to niewielka rzecz — rzekł. — Gorzej było przedtem i gorzej będzie po... Nie dokończył tego, co chciał powiedzieć. Urwał tak nagle, jakby uderzył w jakąś przeszkodę. Tymczasem doktor snuł swoje plany z iście makiawelowską przebiegłością. Odezwał się głosem najcieplejszym, na jaki mógł się zdobyć: — Tak, to było nieszczęście, capatazie. Nikt nie może brać wam tego za złe. Wielkie nieszczęście. Przede wszystkim srebra nie należało ruszać z kopalni. To Decoud... ale trudno, on nie żyje. Nie trzeba mówić o umarłych. — Tak — potwierdził Nostromo, gdy doktor skończył. — Nie trzeba mówić o umarłych. Ale ja jeszcze żyję. — Wyszliście cało. Tylko człowiek tak nieustraszony jak wy mógł się w tych warunkach uratować. Dr Monygham powiedział to szczerze. Wysoko cenił nieustraszoność tego człowieka, o którym nie miał poza tym wysokiego wyobrażenia, osądzając krytycznie całą ludzkość. Cenił zaś dlatego, że w pewnych szczególnych okolicznościach jego własne człowieczeństwo zawiodło. Spotykając się nieraz oko w oko z fizycznym niebezpieczeństwem w ciemnych okresach swego życia, wiedział, że najgroźniejszą rzeczą w tych wypadkach było druzgocące, obezwładniające poczucie ludzkiej małości. To poczucie decydowało o klęsce człowieka, walczącego z siłami przyrody samotnie, poza zasięgiem ludzkich oczu. Dr Monygham lepiej niż ktokolwiek mógł odtworzyć sobie w wyobraźni obraz capataza, który po wielu godzinach natężonego wysiłku i niepokoju został strącony w otchłań morza i ciemności przesłaniającej niebo i ziemię, a który nie tylko nieustraszenie stawiał czoła żywiołom, lecz wyszedł z tego zwycięsko. Oczywiście, człowiek ten był niezrównanym pływakiem, o czym każdy wiedział, ale doktor uważał to przede wszystkim za dowód nieustraszonego hartu ducha. Myślał o tym z przyjemnością, pozwalało to bowiem rokować powodzenie trudnej misji, jaką zamierzał obarczyć capataza, w tak przedziwny sposób przywróconego do stanu użyteczności. I tonem lekko zachęcającym zauważył: — Musiało być straszliwie ciemno! — To była najciemniejsza ze wszystkich nocy na Golfo — potwierdził krótko capataz. Ułagodzony uwagą doktora, która wydała mu się oznaką lekkiego przejęcia się tym, co go spotkało, dorzucił jakby od niechcenia parę objaśniających zdań. Czuł się w tej chwili skłonnym do zwierzeń. Liczył na dalsze przejawy tego zainteresowania, które, przyjęte czy odrzucone, przywróciłyby mu poczucie własnej osobowości, a to jedno utracił w tragicznej przygodzie. Doktor Monygham wszakże, zapatrzony w swe rozpaczliwe przedsięwzięcie, nieubłaganie podążał za własnymi myślami. W pewnej chwili wyrwał mu się okrzyk żalu: — Wolałbym, abyś pan wtedy krzyczał i zapalił światło! Ta niespodziewana wypowiedź zdumiała capataza swą zimnokrwistą niegodziwością.

Znaczyła ona to samo co: „Życzyłbym sobie, abyś się okazał tchórzem i aby ci poderżnięto gardło za cały twój trud." Wziął to oczywiście do siebie, podczas gdy uwaga odnosiła się do srebra i doktor wypowiedział ją prosto, z wieloma mentalnymi zastrzeżeniami. Zdumienie i wściekłość odebrały Nostromowi mowę. Doktor zaś mówił dalej, nie słuchany przez towarzysza, któremu wzburzona krew tętniła gwałtownie w uszach. — Jestem przekonany, że gdyby Sotillo zagarnął srebro, to zawróciłby na miejscu i odpłynął do jakiegokolwiek małego portu za granicę. Z punktu widze- nia ekonomicznego byłaby to strata, ale mniejsza niż zatopienie srebra. Najlepiej było zostawić je pod ręką, w bezpiecznym miejscu i użyć części na przekupienie Sotilla. Ale wątpię, aby don Carlos kiedykolwiek się na to zdecydował. On nie nadaje się do Costaguany, to fakt. Capataz opanował wściekłość, która ogłuszała go jak burza, w samą porę, by dosłyszeć imię don Carlosa. Wydawał się teraz zmienionym człowiekiem, przemówił z namysłem, spokojnym, równym głosem: — A czy don Carlos byłby rad, gdybym oddał wrogowi srebro? — Nie dziwiłbym się, gdyby wszyscy myśleli teraz tak jak ja — odrzekł doktor ponuro. — Nikt mnie o zdanie nie pytał. Decoud postawił na swoim. Do tej pory oczy musiały im się otworzyć. To jedno wiem, że gdyby srebro jakimś cudem powróciło na ląd, oddałbym je Sotillowi. I myślę, że w obecnym położeniu przyznano by mi słuszność. — Gdyby jakimś cudem wróciło... — powtórzył capataz bardzo cicho, po czym podniósł głos: — To byłby cud, señor, na który by się żaden święty nie zdobył. — Bardzo wierzę — odparł sucho doktor Monygham. I począł rozwijać swój pogląd na niebezpieczeństwo, jakie przedstawiała w obecnej sytuacji osoba Sotilla. Capataz, słuchając jak przez sen, czuł, że on sam nic już nie znaczy, nie więcej niż ten niewyraźny, nieruchomy kształt, zawieszony u belki, który zdawał się także przysłuchiwać rozmowie, zapomniany i pominięty, żałosny przykład obojętności ludzkiej. — Czyż więc dla jakiegoś głupiego, nieprzemyślanego kaprysu zwrócili się do mnie wtedy? — przerwał gwałtownie. —Czyż nie dość dla nich zrobiłem, żeby się ze mną liczono, por Dios? Widocznie ci pa- nowie, hombres finos — uważają, że można wcale nie myśleć, dopóki się ma pod ręką jakiegoś człowieka z ludu, który gotów zawsze narazić duszą i ciało? A może my nie mamy dusz, jak psy? — Zaważył tu Decoud ze swoim pomysłem — przypomniał mu powtórnie doktor. — Si! a także ten bogacz z San Francisco, który miał również coś wspólnego ze skarbem — czy ja wiem? Nie! za wiele rzeczy już słyszałem. Zdaje mi się, że bogatym ludziom wszystko wolno. — Rozumiem was, capatazie — zaczął znów doktor. — Jaki tam znowu capatazi — przerwał mu Nostromo silnym, lecz opanowanym głosem. — Capataza zniszczono, wykończono. Nie ma żadnego capataza. O nie! Nie szukajcie go więcej! — Mówicie jak dziecko — upomniał go doktor, co sprawiło, że Nostromo od razu się uspokoił. — Byłem dotąd rzeczywiście jak małe dziecko — mruknął. I oczy jego padły znowu na zwłoki zamordowanego człowieka, okropne w swym pokornym znieruchomieniu i, rzekłbyś, zastygłe w czujnej uwadze. — I po co Sotillo dał estrapadę tej nieszczęsnej pokrace? Wie pan, dla niego żadna tortura nie mogła być gorsza od strachu. Rozumiem, że można go było zabić. Jego tchórzostwo było nie do zniesienia. Ale po co go męczyć? Nie mógł przecie powiedzieć nic więcej. — Nie mógł powiedzieć nic więcej i każdy człowiek o zdrowych zmysłach byłby to rozumiał. Ten biedak wyznał wszystko. Ale ja wam powiem, dlaczego się tak stało, capatazie. Sotillo nie uwierzył w to, co usłyszał. Przynajmniej nie we wszystko. — Nie rozumiem, w co on mógł nie uwierzyć. — A ja rozumiem, bo miałem z nim do czynienia. On nie chce uwierzyć w to, że skarb nie istnieje. — Co takiego? — wykrzyknął capataz zmienionym głosem.

— Dziwi to was? hę? — Czy to znaczy, señor — mówił dalej Nostromo tonem już rozważnym, a zarazem czujnym — że w przekonaniu Sotilla skarb został w jakiś sposób ocalony? — Nie! nie! To byłoby przecie niepodobieństwem — odpowiedział doktor, a Nostromo wydał westchnienie ulgi. — To niepodobieństwo. On myśli, że srebra nie było już w łodzi, kiedy tonęła. Jest przekonany, że cały ten pokaz ładowania skarbu na kuter był wybiegiem, obmyślonym dla zamydlenia oczu Gamacha i jego gwardii, Pedrita Montero, señora Fuentesa, który jest obecnie jéfé politico, tudzież jego samego. Ale zapewnia, że takim głupcem nie jest. — Ten człowiek stracił głowę. Jest chyba największym idiotą, jakiego świat widział, nawet pomiędzy tymi, co się mianują pułkownikami w tym przeklętym kraju — warczał Nostromo. — Nie jest bardziej ograniczony niż wielu rozsądnych ludzi — rzekł doktor. — Utwierdził się w przekonaniu, że skarb może być odnaleziony, ponieważ namiętnie pragnie zdobyć go dla siebie. Boi się przy tym, aby jego oficerowie nie zwrócili się przeciw niemu, przechodząc do Pedrita, z którym nie ma odwagi zadzierać, a nie śmie mu zaufać. Czy rozumiecie mnie, capatazie? Dopóki istnieje nadzieja na zdobycie tak ogromnego łupu, Sotillo nie potrzebuje obawiać się dezercji. A ja postanowiłem podtrzymywać go w tej nadziei. — Pan postanowił... — powtórzył ostrożnie Nostromo. — No, to zadziwiająca historia. A jak długo zamierza pan go w tym podtrzymywać? — Tak długo, jak tylko się da. — Co to znaczy? — Mogę wam odpowiedzieć dokładnie. Póty, póki żyć będę — odpowiedział doktor zdecydowanym głosem. I w paru słowach opowiedział Nostromowi o swoim aresztowaniu i okolicznościach w jakich został uwolniony. — Wracałem właśnie do tego głupiego łajdaka, gdym was spotkał — dodał na zakończenie. Nostromo słuchał z napiętą uwagą. — Więc pan decyduje się na rychłą śmierć — wycedził przez zaciśnięte zęby. — Być może — odburknął doktor. — Nie jesteś jedynym, świetny capatazie, który potrafi patrzeć w oczy brzydkiej śmierci. — Niewątpliwie — mruknął Nostromo dość głośno, by móc być usłyszanym. — Może jest nawet więcej niż dwóch głupców na tym miejscu. Kto wie? — To już moja sprawa — rzekł krótko doktor. — Podobnie jak wywiezienie tego przeklętego srebra było moją sprawą — odparł Nostromo. — Rozumiem. Bueno. Każdy z nas ma swoje powody, dla których działa. Ale pan był ostatnim człowiekiem, z którym rozmawiałem przed wyjazdem, i pan dawał mi wtedy do zrozumienia, że jestem głupcem. Nostromo bardzo nie lubił sardonicznego tonu, jakim doktor odzywał się o jego świetnej sławie. Lekka ironia Marcina Decoud przyprawiała go o niepokój, ale poufały stosunek z takim człowiekiem pochlebiał mu, podczas kiedy doktora miał za nic. Pamiętał go jako włóczęgę bez grosza, przemykającego się po ulicach Sulaco, człowieka pozbawionego jakichkolwiek przyjaciół i znajomych aż do chwili, gdy don Carlos Gould przyjął go na służbę do kopalni. — Pan jest może bardzo mądry — ciągnął dalej wpatrując się w ciemność izby kryjącej w sobie okrutną zagadkę tortur i śmierci Hirscha. — Ale ja nie jestem już takim durniem, jakim byłem wyjeżdżając. Zrozumiałem od tej pory jedną rzecz, a mianowicie, że pan jest niebezpiecznym człowiekiem. Dr Monygham był zbyt przykro zaskoczony, by zdobyć się na inną reakcję jak na wykrzyknik: — Co chcecie przez to powiedzieć? — Gdyby ten mógł przemówić, powiedziałby panu to samo — ciągnął Nostromo, potrząsając swą ciemną głową zarysowującą się na tle rozgwieżdżonego nieba w oknie. — Nie rozumiem was — rzekł bezsilnie dr Monygham. — Naprawdę? Gdyby pan nie utwierdził Sotilla w jego maniackim przypuszczeniu, może by

się tak nie śpieszył z daniem estrapady temu nieszczęsnemu Hirschowi. Doktor wzdrygnął się na ten zarzut. Ale miłość, której złożył siebie w ofierze, pochłaniając całą jego uczuciowość, uczyniła serce doktora nieczułym na wyrzuty i na litość. Jednakże, by sobie zupełnie ulżyć, czuł potrzebę odparcia oskarżenia głośno i wzgardliwie: — Ba! I wy śmiecie to mówić, gdy chodzi o człowieka takiego jak Sotillo! Wyznaję, że ani przez chwilę nie pomyślałem o Hirschu. Ale gdybym nawet pomyślał, nie by mu to nie pomogło. Każdy rozumie, że na tego nieszczęsnego skazańca wyrok zapadł w chwili, kiedy się uczepił kotwicy. Już wtedy był skazany, mówię panu. Tak jak ja jestem skazany, według wszelkiego prawdopodobieństwa. Takimi słowy odpowiedział doktor Monygham na uwagę Nostroma, która zawierała w sobie dość prawdy, by zaniepokoić jego sumienie. Doktor nie był człowiekiem nieczułym. Ale wobec wielkości, doniosłości i znaczenia sprawy, jakiej się podjął, zmalały wszystkie względy czysto ludzkie. Oddał się jej z fanatyzmem. Nie lubił tej roli. Kłamstwo, oszustwo i krętactwo, nawet w stosunku do najnikczemniejszego z ludzi, napełniały go odrazą. Zawdzięczał to wychowaniu, instynktowi i tradycji. Odgrywanie roli zdrajcy było czymś wstrętnym dla jego natury i strasznym dla jego uczuć. Czynił tę ofiarę w duchu pokory. Powiedział sobie: „Ja jeden nadaję się do tej brudnej roboty." — I wierzył w to. Nie analizował siebie. Było w nim tyle prostoty, że jakkolwiek wcale nie zamierzał szukać bohaterskiej śmierci, samo śmiertelne ryzyko, na jakie się narażał, działało nań podtrzymująco i pokrzepiająco. W tym stanie ducha losy Hirscha wydawały mu się kroplą w morzu powszechnej niegodziwości. Zastanawiał się nad tym epizodem z praktycznego punktu widzenia. Co to mogło znaczyć? Czy nie wskazywało na jakąś niebezpieczną zmianę w usposobieniu Sotilla? Czyżby przestał się łudzić? Dr Monygham zgoła nie mógł zrozumieć, dlaczego morderstwo zostało dokonane w taki właśnie sposób. — Po co go zastrzelił? — mruknął do siebie. Nostromo zachował głębokie milczenie.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY

Sotillo, szarpany zwątpieniem i nadzieją, przerażony dźwiękiem dzwonów zwiastujących wjazd Pedrita Montero, spędził ranek bijąc się z myślami, którym nie mógł sprostać zarówno z braku zasobów umysłowych, jak z powodu wzburzonych namiętności. Zawód, gniew, chciwość i strach kotłowały się w piersi pułkownika, zagłuszając dźwięk dzwonów dolatujący z miasta. Nic z tego, co sobie obiecywał, nie doszło do skutku. Ani Sulaco, ani srebro z kopalni nie wpadły w jego ręce. Nie dokonał żadnego wojskowego czynu, który by umocnił jego stanowisko, nie zdobył olbrzymiej fortuny, z którą byłoby warto uciec. Pedrito Montero, w roli przyjaciela czy W roli wroga, napełniał go strachem, a bicie dzwonów doprowadzało do szału. Wyobrażając sobie, że może być od razu zaatakowany, ustawił swój batalion pod bronią na wybrzeżu. Sam przechadzał się po pokoju wzdłuż i wszerz, od czasu do czasu zatrzymywał się i strzelał palcami prawej ręki, rzucając dokoła siebie ukośne, ponure spojrzenie, by po chwili znów rozpocząć gorączkową wędrówkę. Oficerowie, tłocząc się przy oknie, które wychodziło na bramę miejską, wydzierali sobie nawzajem lornetkę pułkownika, kupioną przed rokiem na kredyt u Anzaniego. Przechodziła z rąk do rąk, a chwilowy jej posiadacz był zarzucany pytaniami. — Nic tam nie widać! — powtarzał niecierpliwie. Rzeczywiście nie działo się tam nic. Odkąd pikieta, umieszczona w zaroślach koło Casa Viola, otrzymała rozkaz połączenia się z głównymi siłami, nie było śladu życia na całej przestrzeni wyschniętej, zakurzonej równiny, dzielącej miasto od portu. Dopiero późno po południu ujrzano wyjeżdżającego z bramy jeźdźca, który odważnie posuwał się naprzód. Był to emisariusz señora Fuentesa. Ponieważ był sam, pozwolono mu wjechać. Zsiadł z konia przed dużymi drzwiami, pozdrowił milczących widzów wesoło i bezczelnie i prosił o natychmiastowe posłuchanie u muy valiente pułkownika. Señor Fuentes z chwilą objęcia funkcji jéfé politico skupił całą swą uwagę dyplomaty na zagadnieniu opanowania zarówno portu, jak kopalni. Do układów z Sotillem wybrał pewnego rejenta, którego rewolucja zastała w więzieniu pod zarzutem fałszowania dokumentów. Uwolniony przez tłum z wielu innymi „ofiarami tyranii blancosów", pośpiesznie ofiarował swe usługi nowemu rządowi. Zadaniem jego było namówić Sotilla żarliwą wymową, by przyjechał sam do miasta na konferencję z Pedritem Montero. Nic nie mogło być przeciwniejszego zamysłom pułkownika. Na samą myśl oddania się w ręce słynnego Pedrita robiło mu się niedobrze, to było wykluczone, to byłoby szaleństwem. Ale jawne wypowiedzenie wojny byłoby także szaleństwem. Nie mógłby już systematycznie poszukiwać skarbu, tego bogactwa srebra, którego obecność czuł niejako w pobliżu, wietrzył niemal nozdrzami. Ale gdzie? gdzie na Boga? gdzie? Ach, czemuż wypuścił doktora? Jednakże nie. To był jedyny sposób — rozmyślał w rozterce, podczas gdy wysłannik Montera czekał na dole zagadując przyjaźnie do oficerów. Do- starczenie pozytywnych wiadomości leżało wszak we własnym interesie tego szelmy doktora. A cóż będzie, jeśli go zatrzymają? Zakaz wydalania się z miasta na przykład? Przecież tam chodzą patrole!. Pułkownik pochwycił czoło w obie ręce i zatoczył się, jakby uległ zawrotowi głowy. Strach podsunął mu nagle sposób wyjścia, którego w Europie używają mężowie stanu, gdy zależy im na odroczeniu trudnych układów. Zapominając o godności wlazł prędko do hamaka w butach z ostrogami. Jego ładna twarz zżółkła od ciężkiego zatroskania, kształtny nos się zaostrzył, a wyzywające nozdrza ściągnęły się. Aksamitne, pieszczotliwe spojrzenie pięknych oczu zmąciło się i zgasło gdyż te omdlewające oczy kształtu migdałów były teraz przekrwione wskutek bezsenności i natężenia posępnych myśli. Przemówił do zdziwionego

wysłannika señora Fuentesa wyczerpanym, zamierającym głosem. Głos ten, wzruszająco słaby, wydobywał się spod stosu ponchos przykrywających osobę pułkownika aż po czarne wąsy, dawno nie fryzowane, obwisłe na znak wyczerpania fizycznego i umysłowego. Gorączka, ciężka gorączka, ogarnęła valiente pułkownika. Wyraz dzikiego cierpienia, wywołany nagłą kolką, która napadła go niespodzianie, tudzież szczękanie zębami pod wpływem strachu, wyglądały na tak prawdziwe objawy choroby, że uczyniły wrażenie na przybyszu. Był to widocznie jakiś paroksyzm. Pułkownik tłumaczył, że nie może myśleć, słuchać ani mówić. Z pozornie nadludzkim wysiłkiem wykrztusił, że nie jest w stanie dać właściwej odpowiedzi ani wykonać jakiegokolwiek rozkazu jego ekscelencji. Ale jutro! Jutro! ach tak, jutro! Niech jego ekscelencja don Pedro będzie zupełnie spokojny. Dzielny pułk z Esmeraldy strzeże portu, strzeże... — Tu urwał tarzając obolałą głowę z zamkniętymi oczami, jak chory, który poczyna majaczyć, podczas gdy wysłannik Fuentesa przyglądał mu się bacznie i musiał pochylać się nad hamakiem, by cośkolwiek zrozumieć z tych bolesnych, przerywanych wypowiedzi. Pułkownik Sotillo wyraził nadzieję, że ludzkie uczucia skłonią jego ekscelencję „do wydania lekarzowi, angielskiemu lekarzowi, pozwolenia na wyjście z miasta ze swą skrzynką zagranicznych lekarstw i zaopiekowanie się chorym. Błagał o łaskę tu obecnego dostojnego caballera, by zechciał wstąpić po drodze do Casa Gould i poinformować angielskiego doktora, który tam prawdopodobnie przebywa, że jego pomoc jest natychmiast potrzebna pułkownikowi Sotillo, leżącemu w gorączce w budynku Urzędu Ceł. Natychmiast. Musi przybyć natychmiast; czekają go tu z największą niecierpliwością. — Dziękuję najserdeczniej. — Zamknął znużone oczy i nie otwierał ich więcej, leżąc zupełnie nieruchomo, nieczuły, głuchoniemy, pokonany, zmiażdżony, unicestwiony, przez atak choroby. Ale z chwilą gdy przybysz zamknął za sobą drzwi wiodące na podest, pułkownik wyrzucił w górę obie nogi, przykryte mnóstwem wełnianych ponchos. Ponieważ ostrogi zaplątały mu się beznadziejnie w liczne okrycia, o mało nie upadł na głowę, a równowagę odzyskał dopiero na środku pokoju. Ukrywszy się za nie domkniętą żaluzją, nasłuchiwał, co dzieje się na dole. Wysłannik dosiadł już konia i zwracając się do zasępionych oficerów, skupionych w drzwiach wejściowych, zdjął ostentacyjnie kapelusz: — Caballeros — rzekł bardzo głośno. — Pozwólcie mi polecić waszego pułkownika waszej szczególniejszej opiece. Rad jestem, że dostąpiłem zaszczytu poznania was wszystkich, świetnej jednostki wojskowej, złożonej z ludzi praktykujących żołnierską cnotę cierpliwości na tej eksponowanej placówce, gdzie jest dużo słońca, a o wodzie nie ma mowy, podczas gdy obok leży miasto zasobne w wino i wdzięki kobiece, miasto, które gotowe jest otworzyć wam swoje podwoje jako dzielnym żołnierzom. Caballeros! Mam zaszczyt was pożegnać. Dziś wieczorem będzie dużo zabaw tanecznych w Sulaco. Do zobaczenia! Wstrzymał jednakże konia i przechylił głową na bok widząc, że stary major wystąpił naprzód, wysoki i chudy, w prostym obcisłym płaszczu, opadającym mu do pięt, w którym wyglądał jak drzewce pułkowego sztandaru, umieszczone w pokrowcu. Ten inteligentny stary wojak, po dogmatycznym oświadczeniu, że „na świecie roi się od zdrajców", wypowiedział z namysłem panegiryk na cześć Sotilla. Przypisał mu ze swobodną emfazą wszystkie cnoty, kończąc swe przemówienie potoczną gwarą, jaką mówią niższe klasy w Zachodniej Prowincji (zwłaszcza w okolicach Esmeraldy). I nagle, podniósłszy głos, do rzucił: „To człowiek o wielu zaletach, hombre de muchos dientes. Si, señor. A co się nas tyczy — ciągnął dalej złowieszczym tonem — to wasza wysokość ogląda najwspanialszy zespół oficerów w całej republice, ludzi niezrównanej wartości i rozumu, y hombres de muchos dientes." — Co? wszyscy, co do jednego? — spytał bezczelny wysłannik señora Fuentesa z szyderczym uśmiechem. — Todos. Si, señor — upewnił go major poważnie, z przekonaniem. — Ludzie o wielu zębach. Przybysz obrócił konia łbem do bramy przypominającej wysokie wrota okropnej stodoły. Podniósł się w strzemionach i wyciągnął prawicę. Ten krotochwilny łajdak, jak większość ludzi z centralnych prowincji, lekceważył sobie wielce ograniczonych mieszkańców Zachodu. Głupota Esmeraldczyków wzbudzała w nim szczególną wzgardę. Rozpoczął

uroczystą orację na cześć Pedra Montero podnosząc rękę, jakby chciał przedstawić go zebranym. A gdy zobaczył twarze pełne uwagi i oczy wpatrzone w swoje usta, wyrzucił z siebie istny katalog największych pochwał: „Hojny, dzielny, przystojny, głęboki — tu zerwał entuzjastycznie kapelusz z głowy — mąż stanu, niezwyciężony wódz partyzantki — wreszcie, zmieniając głos na niski i głuchy, dorzucił: — a przy tym dentysta." Odjechał natychmiast tęgim kłusem. Proste, jak struny wyciągnięte nogi ze zwróconymi na zewnątrz piętamy, sztywny kręgosłup, wreszcie zawadiacko na bakier włożone sombrero nad nieruchomą linią kwadratowych ramion, wszystko to wyrażało bezwstyd, budzący wprost zgrozę. Na górze, ukryty za żaluzją, Sotillo stał długo, nieporuszenie. Bezczelność tego człowieka przeraziła go. o czym mogą rozmawiać jego oficerowie? Nie mówili nic. Zupełne milczenie. Wstrząsnął się. Nie tak sobie wyobrażał swoją sytuację w tym stadium wyprawy. Widział siebie w roli niewątpliwego, zaspokojonego triumfatora, bożyszcza żołnierzy, który może sobie wedle upodobania rozpatrywać alternatywy władzy i bogactwa, stojące przed nim otworem. Niestety! Jakże inaczej się stało! Niespokojny, zrozpaczony i bezsilny, na przemian wściekły i trzęsący się z przerażenia, odczuwał grozę podpełzającą do niego ze wszystkich stron na podobieństwo niezgłębionego morza. Ten szelma doktor miał przyjść ze swoimi informacjami. To jasne. Wszak dla niego nie będą już miały wartości. Cóż mógł zrobić sam? O, dolo przeklęta! Ale doktor nie wyjdzie z miasta. Już go prawdopodobnie aresztowano i siedzi z don Carlosem w więzieniu. Sotillo roześmiał się głośno, wariackim śmiechem. Ha! ha! ha! Informacje zdobędzie Pedrito Montero. Ha! ha! ha! — srebro także. Ha! I nagle, zaledwie śmiech jego umilkł, Sotillo znieruchomiał w milczeniu jak przeobrażony w głaz. Przecie on także ma więźnia. Takiego, który zna, musi znać całą prawdę. Trzeba go doprowadzić do złożenia zeznań. Sotillo, który przez cały czas nie zapominał właściwie o Hirschu, czuł niewytłumaczoną odrazę na myśl o zastosowaniu ostatecznych środków wobec swej ofiary. Czuł odrazę, gdyż łączyła się ona z tym niezgłębionym uczuciem grozy, która zbliżała się doń ze wszystkich stron. Przypominał sobie ze wstrętem rozszerzone źrenice handlarza, jego miotanie się, głośny szloch i zaklęcia. Ta odraza nie wynikała ze współczucia ani nawet z wrażliwości nerwów. Faktem jest, że jakkolwiek Sotillo ani na jedną chwilę nie uwierzył w jego opowiadanie (nie mógł uwierzyć, nikt podobnym bredniom nie mógł dać wiary), jednakże te akcenty rozpaczliwej prawdy czyniły na nim nieprzyjemne wrażenie. Robiło mu się mdło. Podejrzewał przy tym, że ten człowiek ze strachu mógł dostać obłędu. A badanie wariata przedstawia się beznadziejnie. Ba! mogło to być również symulacją. Niczym innym, tylko symulacją. Będzie wiedział, jak teraz postępować. Usiłował podniecić się i doprowadzić do odpowiedniego natężenia swoje krwiożercze uczucia. Zezując nieznacznie pięknymi oczami, klasnął w dłonie. Bosonogi ordynans wsunął się cichutko — kapral z bagnetem zwisającym na udzie i z kijem w ręku. Pułkownik wydał rozkazy i po chwili kilku żołnierzy wepchnęło nieszczęsnego Hirscha, który zastał swego oprawcę z okrutnie ściągniętymi brwiami, rozpartego w dużym fotelu. Podpierał się pod boki, z szeroko rozstawionymi kolanami i kapeluszem na głowie. Był imponujący, wyniosły, wyrafinowany, straszliwy. Hirsch, z rękoma skrępowanymi do tyłu, przebywał dotąd w jednym z małych pokoików, gdzie go gwałtownie wrzucono. Zdawało się, że o nim zapomniano, leżał tam przez wiele godzin na podłodze jak nieżywy. Z tej samotności, wypełnionej strachem i rozpaczą, wyrwano go teraz brutalnie przy pomocy kopniaków i uderzeń, całkowicie biernego, przytępionego na umyśle. Słuchał ostrzeżeń i pogróżek, odpowiadał na pytania w ten sam sposób, z brodą spuszczoną na piersi i rękoma związanymi na plecach. Chwiał się nieco stojąc przed Sotillem, ale nie spojrzał nań ani razu. Gdy zmuszono go do podniesienia głowy przez ukłucie bagnetem pod brodę, oczy jego miały otępiałe, nieprzytomne wejrzenie, a krople potu, wielkie jak groch, spływały po brudnej, posiniaczonej i pokaleczonej skórze jego białej twarzy. Aż w pewnej chwili przestały spływać. Sotillo spoglądał na niego w milczeniu. — Czy przestaniesz upierać się, łotrze? — spytał.

Już powróz, którego jeden koniec został przymocowany do przegubów rąk więźnia, zarzucono na belkę, drugi zaś koniec trzymało trzech żołnierzy, czekając rozkazu. Hirsch nie odpowiedział. Jego dolna warga opadła jak u idioty. Sotillo dał znak. Nogi Hirscha zostały poderwane z podłogi, a wycie rozpaczy i straszliwego przerażenia wypełniło pokój i wszystkie korytarze ogromnego budynku, wydostając się na zewnątrz. Nie było żołnierza obozującego na wybrzeżu, który by nie podniósł oczu na te okna, oficerowie zaś, skupieni w sieni, paplali między sobą w podnieceniu, z błyszczącymi oczyma, podczas gdy inni, zaciąwszy wargi, ponuro patrzyli w ziemię. Sotillo wyszedł z pokoju, a za nim żołnierze. Wartownik stojący na podeście sprezentował broń. Hirsch krzyczał dalej w samotności, za przymkniętymi żaluzjami, przez które słońce, odbijając się w wodach portu, kładło na ściany faliste smugi światła. Krzyczał z podniesioną brwią i szeroko rozwartymi ustami, które wydawały się nieprawdopodobnie wielką jamą, czarną, pełną kłów, niemal komiczną. W to rozżarzone słońcem, bezwietrzne popołudnie wycie, umęczonego docierało falami aż do budynków Kompanii O. S. N. Kapitan Mitchell, który wyszedł na balkon, by zobaczyć, co się dzieje, słyszał ten głos, dochodzący słabo, lecz wyraźnie — dźwięczał mu on potem długo w uszach, gdy się już wycofał w głąb pokoju, pobladły ze wzruszenia. Ten przerażający krzyk spędzał go kilkakrotnie z balkonu w ciągu popołudnia. Sotillo, rozdrażniony i pochmurny, przechadzał się niespokojnie tam i z powrotem, naradzał się ze swymi oficerami i wydawał sprzeczne rozkazy przy akompaniamencie tego przenikliwego krzyku, wypełniającego całą przestrzeń pustego budynku. Od czasu do czasu zapadała długa, okropna cisza. Wchodził kilkakrotnie do pokoju tortur, gdzie leżały na stole jego szable, szpicruta, rewolwer i lornetka, by z udanym spokojem zapytać: — Powiesz teraz prawdę? Nie? Ja mogę czekać. Ale właściwie nie mógł już czekać. Na tym polegała cała rzecz. Ilekroć wchodził i wychodził z pokoju trzaskając drzwiami, wartownik prezentował broń i otrzymywał w zamian jadowite, mętne spojrzenie czarnych oczu, które nie widziały nic, gdyż w nich odbijała się tylko dusza Sotilla — dusza pełna ponurej nienawiści, chciwości i furii. Słońce już zaszło, kiedy Sotillo raz jeszcze wszedł do pokoju. Żołnierz wniósł dwie zapalone świece i wysunął się, cicho zamykając drzwi za sobą. — Mów, ty żydowskie, diabelskie nasienie! Srebro! Gdzie jest srebro?! Gdzieście je ukryli, wy, obce łajdaki? Wyznaj, bo... Napięty powróz, krępujący umęczone członki señora Hirscha, przedsiębiorczego kupca z Esmeraldy, drgnął lekko, ale jego ciało wisiało nadal pod ciężką belką pionowo i nieruchomo na wprost pułkownika. Powietrze wieczorne, ochłodzone na śniegach Sierry, napływało stopniowo, odświeżając rozkosznie pokój, pełen gorącego zaduchu. — Mów, ty złodzieju, łotrze, picaro! Mów, bo... Sotillo chwycił za szpicrutę i stał z podniesioną ręką. Czuł, iż za usłyszenie słowa, za jedno krótkie słowo, gotów jest uklęknąć, czołgać się i płaszczyć przed wbitym w siebie przytomnym spojrzeniem tych nieruchomych gałek ocznych wyłażących z orbit w tej posępnej, rozczochranej głowie, opuszczonej na piersi w milczeniu, z krzywo zamkniętymi ustami. Pułkownik zazgrzytał z wściekłości i uderzył. Powróz zakołysał się leniwie pod tym ciosem, jak długie wahadło puszczone w ruch po wypoczynku. Ale żaden wahadłowy ruch nie został przez to nadany ciału señora Hirscha, znanego na wybrzeżu handlarza skór. Konwulsyjnym wysiłkiem wykręconych ramion podskoczył o parę cali w górę, kurcząc się jak ryba na końcu wędki. Głowa opadła w tył, broda się zatrzęsła. Przez chwilę klekot jego szczękających zębów wypełnił całą przestrzeń mrocznego pokoju, w którym płomyki dwóch świec, stojących obok siebie, tworzyły małą aureolę światła. I podczas gdy Sotillo ze wzniesioną ręką czekał na słowo, Hirsch, z nagłym grymasem i szarpnięciem do przodu wykręconych ramion, plunął mu gwałtownie w twarz. Wzniesiona szpicruta opadła i pułkownik odskoczył z cichym okrzykiem trwogi jak pokropiony śmiertelnym jadem. Ruchem szybkim jak myśl pochwycił rewolwer i dwukrotnie wystrzelił. Huk i wstrząs wywołany tymi strzałami zda się przeistoczył w jednej chwili jego

wściekłość w idiotyczne zdumienie. Stał z opu- szczoną szczęką i kamiennymi oczyma. Sangre de Dios! Co on najlepszego zrobił! Był ohydnie przerażony swym odruchowym, czynem, kładącym raz na zawsze pieczęć na jedynych ustach, z których można było coś wyciągnąć. Co on teraz powie? Jak wytłumaczy swój postępek? Przez głowę przeleciała mu myśl o ucieczce, gdziekolwiek, jak najdalej; tchórzostwo dyktowało mu nawet inny, głupi i nikczemny odruch ukrycia się pod stołem. Ale było za późno. Oficerowie wtargnęli tłumnie, z okrzykami, z brzękiem pochew, z ciekawością i zdumieniem. Ponieważ jednak nie zatopili natychmiast szabel w jego piersi, bezczelność Sotilla wzięła górę. Przetarł twarz rękawem munduru i zebrał się w sobie. Surowe jego spojrzenie przechodziło z wolna od jednego oficera do drugiego, aż wszelki hałas ustał. Sztywne ciało nieboszczyka Hirscha, zakołysawszy się nieznacznie, wykonało pół obrotu i zawisło nieruchomo, wśród przerażonych szeptów i niespokojnego szurgania nogami. Ktoś zauważył głośno: — Mamy tu człowieka, który się więcej nie odezwie. — Drugi zaś, stojący w dalszych szeregach, wykrzyknął nieśmiało, lecz natarczywie: — Po co go było zabijać, mi colonell? — Ponieważ wyznał wszystko — odpowiedział Sotillo z odwagą rozpaczy. Czuł się przyparty do muru. Zaryzykował to twierdzenie licząc na moc swego autorytetu i to mu się powiodło. Podwładni uważali go za zdolnego do takiego czynu i gotowi byli uwierzyć w jakąkolwiek pochlebną bajkę. Nie ma wiary bardziej skorej i ślepej niż wiara wynikająca z pożądliwości, tej pożądliwości, która w szerszym pojęciu tego słowa jest miarą nędzy moralnej i upadku umysłowego ludzkości. Ach, więc wyznał wszystko ten uparty Żyd , ten bribon . W takim razie nie był już potrzebny. Usłyszano nagły, tępy wybuch śmiechu señora kapitana, człowieka o wielkiej głowie, małych, okrągłych oczkach i potwornie pucołowatych policzkach, które nie poruszały się nigdy. Stary major, wysoki i przeraźliwie obszarpany, co czyniło go podobnym do stracha na wróble, obszedł dokoła zwłoki nieboszczyka Hirscha, mrucząc do siebie z niewypowiedzianym zadowoleniem, że teraz nie trzeba się już będzie wystrzegać żadnych zdradzieckich podstępów ze strony tego łotra. Inni oficerowie wpatrywali się w wisielca przestępując z nogi na nogę i wymieniając między sobą krótkie uwagi. Sotillo przypasał szablę i wydał krótki, stanowczy rozkaz przyśpieszenia wymarszu, zapowiedzianego na popołudnie. Ze swym sombrero nasuniętym aż na brwi, imponujący i posępny, pierwszy wyszedł z pokoju w takim zamęcie umysłu, że całkowicie zapomniał o możliwym powrocie doktora Monyghama. Spośród oficerów tłoczących się za nim paru obejrzało się chyłkiem poza siebie na nieboszczyka señora Hirscha, handlarza z Esmeraldy, który kołysał się w spokoju, samotny, przy dwóch palących się świecach. W pustej izbie cień, jaki rzucały na ścianę jego ramiona i głowa, dawał złudzenie życia. Na dole żołnierze ustawili się cicho w szeregi i ruszyli kompaniami, bez bębna i trąbki. Stary major — straszydło na wróble — dowodził tylną strażą. Żołnierze, których pozostawił za sobą z rozkazem podpalenia Urzędu Celnego (wraz z „padłem tego zdrajcy Żyda, który tam wisi"), nie zdążyli jednak w pośpiechu rozniecić porządnego ognia pod schodami. Zwłoki señora Hirscha pozostały nie tknięte w pustym, posępnym, nie wykończonym budynku, w którym rozbrzmiewały dziwne zgrzyty drzwi i zamków, szelesty poszarpanych papierów oraz głębokie szlochy i westchnienia wiatru, wdzierającego się pod wysoki dach. Światło dwóch świec, płonących przed nieruchomym, pionowo zwisającym ciałem señora Hirscha, rzucało słaby odblask na ziemię i morze, jak sygnał wśród nocy. Zwłoki przetrwały nienaruszone, rzekłbyś, po to, by przerazić Nostroma i wprawić w zdumienie doktora Monyghama, który nie mógł odgadnąć tajemnicy tak okropnego końca. — I po co go zastrzelił? — spytał znów doktor półgłosem. Tym razem odpowiedział mu przykry śmiech Nostroma. — Pan zdaje się dziwić rzeczy zupełnie naturalnej, señor doctor. I dlaczego? Być może, iż w krótkim czasie będziemy wszyscy zastrzeleni, jeden po drugim, jeśli nie przez Sotilla, to przez Pedrita, Fuentesa albo Gamacha. Mogą nas nawet uraczyć estrapadą lub czymś gorszym — quien

sabe? — po tej ślicznej bajeczce, którą pan wbił w głowę Sotilla. — To mu już przedtem chodziło po głowie — zaprzeczył doktor. — Ja tylko... — Tak. Pan mu to tylko tak silnie w tej głowie przygwoździł, że sam diabeł nie potrafi... — O to mi właśnie chodziło — przerwał mu dr Monygham. — Ach, o to panu chodziło. Bueno. Jak już mówiłem, pan jest niebezpiecznym człowiekiem. Ich głosy, jakkolwiek nie podniesione, zaczęły przybierać ton kłótliwy. I nagle umilkły. Nieboszczyk señor Hirsch, którego wydłużona postać rysowała się ciemną sylwetą na tle gwiazd, zdawał się czekać z napiętą uwagą, w bezstronnym milczeniu. Ale dr Monygham nie miał wcale zamiaru kłócić się z Nostromem. W tym najkrytyczniejszym w dziejach Sulaco momencie uznał wreszcie, że ten człowiek jest naprawdę niezastąpiony, bardziej niezbędny, niż to sobie mógł wyobrażać kapitan Mitchell, wynosząc z dumą pod niebiosa zalety odkrytego przez siebie Nostroma. Nawet Decoud, nazywając go szyderczo swym „dostojnym przyjacielem, najświetniejszym z capatazów", nie wiedział, jak dalece ten człowiek przerasta to żartobliwe określenie. Nostromo nie był „jednym na tysiąc", był bezwzględnie jedynym. Doktor poddał się temu przeświadczeniu. Dostrzegł, że w geniuszu tego genueńskiego żeglarza tkwi jakaś siła zdolna do kierowania losami wielkich przedsięwzięć i wielu ludzi, losami Karola Goulda — losem kobiety, godnej największego podziwu. Ta ostatnia myśl ścisnęła go za gardło i musiał odchrząknąć, zanim rozpoczął rozmowę. Zupełnie zmienionym tonem wyjaśnił capatazowi, że jego osobistemu bezpieczeństwu prawie nic nie zagraża. W powszechnym mniemaniu uchodził za nieżyjącego, co było okolicznością niezwykle korzystną. Powinien tylko schronić się przed ludzkimi oczyma, najlepiej w Casa Viola, gdzie, jak wiedziano, stary Garibaldino przebywa samotnie przy zwłokach zmarłej żony. Cała służba uciekła. Nikomu nie przyjdzie na myśl szukać tam Nostroma, ani gdzie indziej zresztą. — Tak, to byłoby prawdą — odezwał się Nostromo z goryczą — gdybym pana nie spotkał. Doktor zamilkł na jakiś czas. — Czy pan chce przez to powiedzieć, że ja mogę pana wydać? — spytał niepewnym głosem. — Dlaczego? dlaczego miałbym to zrobić? — A czy ja wiem? Czemu nie? Może dla zyskania jednego dnia. Danie mi estrapady, a może stosowanie innych środków zajęłoby Sotillowi cały dzień, zanimby mi wpakował kulę w serce jak temu biedakowi. Czemu nie? Doktor z trudem przełknął ślinę. Gardło zaschło mu w jednej chwili. Ale nie z oburzenia. Był we wzruszający sposób przeświadczony, iż utracił prawo obruszania się na kogokolwiek bądź, za cokolwiek bądź. Doktor po prostu się przestraszył. Czyżby ten człowiek słyszał jego historię? Jeśli tak, to koniec z użytecznością dra Monyghama! Wystarczy niezatartej plamy, która czyniła go przydatnym „do brudnej roboty", by odstręczyć niezastąpionego człowieka. Uczucie podobne do mdłości ogarnęło doktora. Oddałby wszystko, by dowiedzieć się prawdy, lecz nie śmiał żądać wyjaśnień. Fanatyczne oddanie się sprawie, znajdujące pożywkę w uczuciu własnego poniżenia, sprawiło, iż serce stężało mu od smutku i wzgardy. — Rzeczywiście, czemu nie? — odpowiedział sardonicznie. — Powinien mnie pan zatem tu, na miejscu zabić dla własnego bezpieczeństwa. Będę się bronił. Ale mogę równie dobrze upewnić pana, że nie mam przy sobie broni. — Por Dios! — wybuchnął capataz. — Wy, dostojni ludzie, wszyscy jesteście jednacy. Niebezpieczni, co do jednego. Zdrajcy biedaków, których uważacie za psy. — Pan mnie nie rozumie — rozpoczął doktor powoli. — Rozumiem was wszystkich! — wykrzyknął Nostromo, wykonując gwałtowny ruch, równie mało widoczny dla oczu doktora jak całkowita nieruchomość ciała señora Hirscha. — Biedny człowiek w waszym otoczeniu musi sam o sobie myśleć. Wy nie dbacie o tych, co wam służą. Spójrz pan na mnie! Po tylu latach, nagle, znajduję się w położeniu tych kundli, co szczekają za murami, bez budy i bez ogryzionej kości. Caramba! — I tonem jeszcze wzgardliwszym, ale już łagodniejszym i spokojnym dodał, jakby gwoli uczynie- nia zadość sprawiedliwości: — Nie

przypuszczam oczywiście, że pan pośpieszy się z wydaniem mnie w ręce Sotilla. Nie o to chodzi. Chodzi o to, że jestem niczym. Tak raptem... — Opuścił ręce. — Nie znaczę nic, dla nikogo — powtórzył. Doktor odetchnął swobodniej. — Słuchajcie, capataz — rzekł wyciągając rękę ku jego ramieniu ruchem niemal serdecznym — powiem wam rzecz bardzo prostą. Jesteście bezpieczni, bo jesteście potrzebni. Nie wydałbym was za nic w świecie, gdyż was potrzebuję. W ciemności Nostromo zagryzł wargę. Słyszał to zbyt wiele razy. Wiedział, co to znaczy. I nie chciał więcej o tym słyszeć. Trzeba jednakże zastanowić się nad swym dalszym losem, pomyślał. Przyszło mu też na myśl, że byłoby nieroztropnie rozstawać się w gniewie z towarzyszem. Doktor Monygham uchodził w oczach pospólstwa Sulaco za doskonałego lekarza, a jednocześnie za niedobrego człowieka. Przekonanie to, opierające się na jego wyglądzie, rzeczywiście dziwnym, i na jego szorstkim, ironicznym sposobie bycia, utrwaliło się dzięki temu, że te zewnętrzne cechy poczytywano za widoczny, namacalny, niewątpliwy dowód złośliwego usposobienia. A Nostromo był człowiekiem z ludu. Chrząknął więc tylko niedowierzająco. — Otwarcie mówiąc, jesteście jedynym odpowiednim człowiekiem — ciągnął dalej doktor. — W waszej mocy jest ocalenie miasta i... wszystkich zagrożonych przed niszczycielską drapieżnością ludzi, którzy... — Nie, señor — odparł markotnie Nostromo. — W mojej mocy nie leży odzyskanie skarbu, który by pan mógł wręczyć Sotillowi, Pedritowi czy Gamachowi. Czy ja wiem komu wreszcie? — Nikt nie żąda niepodobieństwa — padła odpowiedź. — Sam pan powiedział: „nikt" — wymamrotał Nostromo posępnym tonem, w którym brzmiała pogróżka. Ale doktor Monygham, pełen nadziei, puścił mimo uszu te zagadkowe słowa i ten ton pogróżki. Ich oczom, nawykłym do ciemności, zdawało się, że señor Hirsch, którego sylwetka stała się teraz wyraźniejsza, przybliża się do nich. Doktor, rozpoczynając przekładanie swego planu, zniżył głos, jakby obawiał się być podsłuchanym. Obdarzył niezbędnego dla siebie człowieka pełnym zaufaniem. Zawarte w jego słowach pochlebstwa, a także napomknięcie o ryzyku tej wyprawy, zabrzmiały swojsko w uszach capataza. Jego umysł, niezadowolony i niezdecydowany, zdał sobie z tego sprawę nie bez goryczy. Zrozumiał, że doktorowi zależało na ocaleniu kopalni San Tomé przed zagładą. Wszak bez niej stałby się niczym. Leżało to więc w jego interesie w równej mierze, jak leżało w interesie señora Decoud, blancosów i Europejczyków przeciągnięcie cargadoresów na swoją stronę. Myśl Nostroma zatrzymała się na osobie Marcina Decouda. Co się z nim stanie? Przedłużające się milczenie Nostroma zaniepokoiło doktora. Podkreślił, zgoła niepotrzebnie, że jakkolwiek życiu Nostroma na razie nic nie zagraża, nie może przecie bez końca się ukrywać. Pozostaje mu przeto wybór między przyjęciem misji przedzierania się do Barriosa, misji trudnej i pełnej niebezpieczeństw, a opuszczeniem Sulaco po kryjomu, niesławnie, bez grosza przy duszy. — Żaden z pańskich przyjaciół nie mógłby pana teraz wynagrodzić ani służyć panu protekcją, capatazie. Nawet don Carlos we własnej osobie. — Nie chcę żadnych waszych nagród ani protekcji. Chciałbym tylko móc zaufać waszej odwadze i zdrowemu rozsądkowi. A po triumfalnym, jak pan to nazwał, powrocie z Barriosem mogę nie zastać tu już nikogo. Macie w tej chwili wszyscy nóż na gardle. Teraz z kolei doktor zamilkł, pogrążony w kontemplacji nie dających się przewidzieć, okropnych wypadków. — No cóż? zaufalibyśmy pańskiej odwadze i rozsądkowi. Pan ma także nóż na gardle. — A komuż to zawdzięczam? Co mnie obchodzi wasza polityka i kopalnia, wasze srebro i konstytucja, co mnie obchodzi, że don Carlos mówi to, a don José tamto. — Nie wiem! — wybuchnął rozjątrzony doktor. — Są poza nimi w niebezpieczeństwie niewinni ludzie, których mały palec więcej jest wart niż pan, niźli ja i wszyscy stronnicy Ribiery razem wzięci. Ja nie wiem. Pan powinien był się zastanowić, zanim pan pozwolił temu Decoudowi wciągnąć się w to wszystko. Powinien pan był się zastanowić jak mężczyzna, a jeśli pan wtedy tego

nie zrobił, starajże się pan teraz działać jak mężczyzna. Czy pan sobie wyobrażał, że Marcinowi Decoudowi wiele zależało na tym, co się z panem stanie? — Nie wiecej niż panu w tej chwili — mruknął Nostromo. — Tak. Nie troszczę się o to, co pana spotka, podobnie jak nie troszczę się o to, co mnie samego spotka! — Dlatego że pan jest takim zagorzałym stronnikiem Ribiery? — spytał niedowierzająco Nostromo. — Dlatego że jestem takim zagorzałym stronnikiem Ribiery — powtórzył posępnie dr Monygham. Nostromo, patrząc z roztargnieniem na wiszące ciało señora Hirscha, zamilkł znowu, rozmyślając nad tym, że doktor jest człowiekiem niebezpiecznym, nie tylko w jednym znaczeniu tego słowa. Niepodobna mu zaufać. — Czy pan mówi w imieniu don Carlosa? — zapytał wreszcie. — Tak — odrzekł doktor głośno, bez wahania. — On musi teraz wystąpić. Musi. — Te ostatnie słowa mruknął do siebie, tak że Nostromo dobrze ich nie dosłyszał. — Co pan powiedział, señor? Doktor przystąpił do rzeczy: — Mówię, że powinniście pozostać wierni sobie, capatazie. Załamanie się w obecnej chwili byłoby gorsze od szaleństwa. — Wiernym sobie? — powtórzył Nostromo. — A skąd pan wie, czy nie byłbym wierny sobie, gdybym panu teraz powiedział: „Idź do diabła ze swymi propozycjami. — Tego nie wiem. Może i tak — rzekł doktor szorstkim tonem, którym chciał zamaskować załamanie się głosu i zachwianie się ducha. — "Wiem natomiast, że pan, powinien się stąd usunąć. Mogą tu nadejść ludzie Sotilla w poszukiwaniu mojej osoby. Zsunął się ze stołu i nasłuchiwał uważnie. Capataz powstał także. — Przypuśćmy, że ja pojechałbym do Cayty, a co by pan robił przez ten czas? — spytał. — Poszedłbym do Sotilla zaraz po waszym wyjeździe. Podróż waszą już obmyśliłem. — Dobrze obmyślona, byle tylko ten naczelny inżynier się zgodził. Przypomnij mu pan, że to ja opiekowałem się starym, bogatym Anglikiem, tym, co daje pieniądze na budowę kolei, a także uratowałem życie wielu jego ludziom wtedy, kiedy to banda złodziei przyciągnęła z Południa, chcąc ograbić pociąg wiozący wypłatę dla pracowników. To ja odkryłem ten spisek z narażeniem życia, udając, że będę z nimi współdziałał. Robiłem to samo co pan z Sotillem. — Tak, tak, oczywiście. Ale mogę wysunąć jeszcze lepsze argumenty — odparł doktor pośpiesznie. — Zostawcie to mnie. — Ach, prawda, ja jestem niczym. — Przeciwnie. Jesteś pan wszystkim. Posunęli się parę kroków ku drzwiom. Za nimi señor Hirsch zachował nieruchomą postawę człowieka pominiętego. — Z tym pójdzie łatwo. Wiem, co powiedzieć inżynierowi — ciągnął dalej doktor przyciszonym głosem. — Trudnym dla mnie zadaniem będzie Sotillo. To mówiąc dr Monygham zatrzymał się w samych drzwiach, jakby zahamowały go te przewidywane trudności. Z własnego życia uczynił już ofiarę uważając, że nadarza się odpowiednia sposobność. Ale nie chciał utracić go przedwcześnie. W przyjętej na siebie roli człowieka zdradzającego zaufanie don Carlosa będzie w końcu musiał wyjawić kryjówkę, mieszczącą srebro. Z tą chwilą skończy się jego dwulicowa gra, ale skończy się i on sam, wydany na łup rozwścieczonego pułkownika. Pragnął więc przewlekać tę grę jak najdłużej i teraz łamał sobie głowę nad wymyśleniem takiego miejsca, które miałoby cechę prawdopodobieństwa, a do którego dostęp byłby trudny. Podzielił się tymi myślami z Nostromem i w końcu rzekł: — A wie pan co, capatazie? Gdy chwila już nadejdzie i będę musiał jakiejś informacji udzielić, wskażę na Wielką Izabelę. Nie umiem wynaleźć lepszego miejsca. Co się wam stało? Cichy okrzyk wyrwał się z ust Nostroma. Doktor czekał, zdziwiony, i po dłuższej chwili milczenia usłyszał słowa:

— To wierutne szaleństwo — wypowiedziane zduszonym głosem, jakby mówiącemu zabrakło tchu. — Szaleństwo? Czemu? — Czemu? Nie rozumie pan? — począł mówić Nostromo z pasją i rosnącą wzgardą. — Trzech ludzi w ciągu pół godziny zdąży się przekonać, że ani piędź ziemi nie została naruszona na wyspie. Czy pan sobie wyobraża, señor doctor, że można zakopać taki skarb nie pozostawiając śladu? Zyskałby pan na tym, powiedzmy, pół dnia życia, po czym da pan gardło. Izabela! Co za głupi pomysł! Nędzny pomysł! Ach, wy wszyscy jesteście jednacy, wy inteligentni, wytworni ludzie! Zdolni tylko do wyzyskiwania biedaków z ludu, których narażacie na śmiertelne niebezpieczeństwo nie wiedząc sami, czy gra warta świeczki. Uda się, to wy osiągacie zysk, a nie uda się, co to komu szkodzi? Wykonawca to tylko pies. Ach, Madre de Dios, ja bym was... — potrząsnął pięściami nad głową. Doktor był zrazu oszołomiony tym wybuchem syczącego gniewu. — Wydaje mi się z tego, co pan mówi, że synowie ludu nie są znów tacy głupi — rzekł posępnie. — No, ale skoroście aż tak mądrzy, czy możecie wskazać mi lepsze miejsce? Nostromo uspokoił się równie prędko, jak się zaperzył. — Na to mam rozumu dość — odpowiedział spokojnie, niemal obojętnie. —Pan musi wskazać mu kryjówkę, której przeszukanie wymagałoby wielu dni pracy, takie miejsce, w którym sztaby srebra mogłyby być pochowane bez zostawienia śladu na powierzchni. — I gdzieś w pobliżu, pod ręką — wtrącił doktor. — Tak, señor. Pan mu powie, że skarb jest zatopiony. — Twierdzenie to miałoby jedną zaletę: odpowiadałoby prawdzie — rzekł lekceważąco doktor. — Sotillo w to nie uwierzy. — Pan mu powie, że skarb został zatopiony w takim miejscu, do którego on znajdzie dostęp, a uwierzy panu od razu. Pan mu powie, że zatopiono srebro w samym porcie, z myślą o wyłowieniu go w przyszłości przez nurków. Że don Carlos kazał mi zarzucać skrzynie po cichu z pokładu, na przestrzeni dzielącej koniec mola od wejścia do portu. Tam nie jest bardzo głęboko. Sotillo nie ma nurków, ale ma okręt, łodzie, liny, łańcuchy, no i jakich takich marynarzy. Niech wyławia srebro. Niech każe podwładnym głupcom sondować dno wzdłuż i wszerz, i na ukos, a sam niech siedzi i pilnuje, aż mu oczy wylezą z głowy. — Rzeczywiście, wspaniały pomysł — mruknął doktor. — Si, pan mu to powie i zobaczy pan, doktorze, czy temu nie uwierzy! Będzie się wściekał i męczył przez długie dni i jeszcze będzie wierzył. Nie będzie w stanie myśleć o niczym innym. Nie ustąpi, zanim nie oderwą go przemocą, może nawet zapomni pana zabić. Przestanie jeść i spać. Będzie... — Otóż to! Otóż to! — powtórzył doktor podnieconym szeptem. — Capatazie, zaczynam wierzyć, że jesteście swego rodzaju geniuszem. Nostromo zamilkł, a po chwili znów zaczął mówić zmienionym, posępnym głosem do samego siebie, jakby zapominając o obecności doktora. — W skarbie jest coś takiego, co się wżera w ludzki mózg. Człowiek będzie się modlił i bluźnił, a wysiłku nie poniecha, będzie przeklinał dzień, w którym o skarbie usłyszał, pozwoli zaskoczyć się ostatniej godzinie i jeszcze mu się będzie zdawało, że już, już miał go w ręku. Zamknie oczy i będzie widział skarb. Nie zapomni o nim do śmierci, a nawet potem. Czy pan słyszał, panie doktorze, o tych nieszczęsnych gringosach na Azuera, którzy nie mogą umrzeć? Ha! ha! Żeglarze tacy jak ja. Nie można oderwać się od skarbu, skoro się już raz przywarło do niego myślą. — Jesteście wcielonym diabłem, capatazie. To, co mówicie, jest bardzo prawdopodobne. Nostromo przycisnął jego ramię. — To stanie się dla takiego człowieka gorszą męczarnią niż pragnienie na morzu lub głód w mieście pełnym ludzi. Czy pan wie, co to znaczy? Będzie przechodził sroższe tortury niźli te, które zadawał temu tchórzowi pozbawionemu pomysłowości. Nie tak jak ja. Ja bez trudu wymyśliłbym jakąś zabójczą bajkę dla Sotilla.

Zaśmiał się dziko i odwrócił od drzwi ku zwłokom nieboszczyka Hirscha, wydłużonemu ciału, którego ciemny kształt czerniał w na wpół przejrzystej ciemności, pomiędzy dwoma wysokimi równoległobokami okien pełnych gwiazd. — Ty ofiaro strachu! — krzyknął. — Będziesz pomszczony przeze mnie, Nostroma. Z drogi, doktorze! Usuń się pan, bo na cierpiącą duszę kobiety, zmarłej bez spowiedzi, uduszę cię własnymi rękoma. I zbiegł na dół, do czarnej, zadymionej sieni. Doktor Monygham chrząknął ze zdziwienia i bez namysłu puścił się za nim w pogoń. Na ostatnich stopniach schodów przewrócił się na twarz tak gwałtownie, że siła uderzenia mogła ogłuszyć każdą głowę mniej przejętą zadaniem, jakie narzuciły doktorowi wierność i miłość. Zerwał się w jednej chwili, wstrząśnięty, drżący, z dziwnym wrażeniem, że glob ziemski spadł mu na głowę w ciemności. Jednakże byłoby potrzeba czegoś więcej, by powstrzymać w rozpędzie dr Monyghama, ogarniętego egzaltacją samoofiary, rozumną egzaltacją nie pozwalającą mu pominąć najmniejszej korzystnej sposobności, jaką by mu los nasunął. Biegł z głową wysuniętą naprzód, chwiejnym kłusem, wywijając ramionami na podobieństwo wiatraka, byle utrzymać równowagę na okaleczałych nogach. Zgubił kapelusz, a poły rozpiętego płaszcza rozwiewały się na dwie strony. Postanowił nie tracić z oczu niezbędnego człowieka. Ale droga z Urzędu Celnego wiodła daleko i wiele czasu upłynęło, zanim udało się doktorowi pochwycić zbiega z tyłu za ramię, gwałtownym ruchem, z zapartym tchem, — Stój! Czyś pan zwariował? Nostromo zwolnił już kroku i szedł z opuszczoną głową, jakby zmęczenie i brak decyzji zahamowały znowu jego ruchy. — Co to pana obchodzi? Ach, zapomniałem, że pan chce czegoś ode mnie. Jak zawsze. Siempre, Nostromo. — Coście mieli na myśli, mówiąc o uduszeniu mnie? — wysapał doktor. — Co miałem na myśli? Sądzę, że sam król diabłów wypchnął pana z tego miasta tchórzów i gadułów, by mnie zdybać wśród nocy, och, właśnie tej najosobliwszej dla mnie nocy. Pod rozgwieżdżonym niebem wyłonił się przed nimi budynek „Albergo d'Italia Una", przecinający czarną linią niskiego dachu rozległą równinę. Nostromo stanął. — Księża twierdzą, że on jest kusicielem, nieprawdaż? — dorzucił przez ściśnięte zęby. — Bredzicie, człowieku. Diabeł nie ma nic do tego. Ani diabeł, ani miasto, które możecie sobie nazywać, jak wam się podoba. Ale Karol Gould nie jest ani tchórzem, ani gołosłownym gadułą. Chyba to przyznajecie? — czekał — a więc? — Czy mogę się widzieć z don Carlosem? — Wielkie nieba! Nie! Na co? Po co? — wykrzyknął doktor w najwyższym podnieceniu. — To byłoby szaleństwem. Za nic nie pozwolę wam wejść da miasta. — Muszę tam iść. — Nie pójdziecie! — syknął surowo doktor, wyprowadzony z równowagi obawą, że ten niezbędny czło- wiek wymknie mu się z rąk dla głupiego jakiegoś widzimisię. — Powtarzam, nie pójdziecie. Raczej bym... Zabrakło mu słów i stał z poczuciem bezsilności, czepiając się rękawa Nostroma jako podpory, której koniecznie potrzebował po długim biegu. — Jestem zdradzony! — mruknął do siebie capataz, doktor zaś, który dosłyszał ostatnie słowo, opanował się, by powiedzieć spokojnie: — Tak by właśnie było. Byłbyś pan zdradzony. Myślał z okropnym przerażeniem, że ten człowiek, którego znało całe miasto, nie mógłby zostać nierozpoznany. Dom señora administradora był niewątpliwie obsadzony przez szpiegów. Nawet służbie w Casa Gould nie można było całkowicie dowierzać. — Zastanówcie się, capatazie — mówił przekonywająco — czegóż się śmiejecie? — Śmieję się na myśl, że gdyby ktoś, nie życzący sobie mojej obecności w mieście, wydał mnie, pan rozumie, doktorze, na przykład w ręce Pedrita, potrafiłbym nawet z nim się zaprzyjaźnić. Tak jest. Co pan o tym myśli? — Przyznaję, że jesteście człowiekiem, któremu na pomysłowości nie zbywa, capatazie — rzekł posępnie doktor. — Przyznaję. Ale w mieście dużo o was mówią, a kręcą się tam

cargadoresi, ci, co się nie ukryli z kolejarzami i którzy przez cały dzień wykrzykiwali na plaza: „Viva Montero!" — Moi biedni cargadoresi! —mruknął Nostromo. — Zawiedzeni, oszukani! — O ile wiem, na wybrzeżu okładałeś pan dość hojnie pałką swoich cargadoresów — rzekł doktor sarkastycznym tonem, który dowodził, że wraca do swego normalnego stanu. — Ale nie łudź się pan: Pedrito wściekł się na wiadomość o ocaleniu señora Ribiery i nie może odżałować, że nie będzie miał przyjemności zastrzelenia señora Decouda. Już rozchodzą się po mieście pogłoski, jakoby skarb został wywieziony. To także nie usposabia dobrze Pedrita. Ale muszę wam powiedzieć, że gdybyście nawet mieli cały skarb w ręku na swój okup, nie ocaliłoby to was bynajmniej. Nostromo obrócił się szybko i łapiąc doktora za ramię przybliżył swą twarz do jego twarzy. — Maladetta! Pan łazi za mną, wciąż gadając o skarbie. Pan zaprzysiągł sobie moją zgubę. Pan był ostatnim człowiekiem, który spojrzał na mnie przed moim wyjściem z tego domu. A maszynista Sidoni mówi, że pan ma złe oko. — Powinien wiedzieć, co mówi. Ocaliłem mu złamaną nogę w przeszłym roku — rzekł doktor ze stoicyzmem. Czuł na ramionach wagę tych rąk, które wsławiły się wśród pospólstwa rozrywaniem grubych sznurów i łamaniem podków. — Ja wam wskazuję najlepszy sposób ocalenia się — puśćcież mnie — i odzyskania świetnej reputacji. Chwaliliście się, że wywiezienie tego nieszczęsnego srebra wsławi wasze imię z jednego końca Ameryki na drugi. Ale ja wam podsuwam lepszą sposobność. Puśćże mnie, hombre! Nostromo uwolnił go ze swych kleszczy nagłym ruchem i doktor przeląkł się na myśl, że niezbędny człowiek znowu mu ucieknie. Ale nie uciekł. Szedł powoli naprzód. Doktor kuśtykał u jego boku, a gdy przybliżyli się o rzut kamienia do Casa iViola, Nostromo znów się zatrzymał. Cicha i tonąca w niegościnnej ciemności Casa Viola zda się zmieniła swój charakter. Nostromo miał wrażenie, że dawny jego dom odpycha go jakąś beznadziejną, nieprzyjazną tajemnicą. Doktor odezwał się: — Tu wam będzie bezpiecznie. Wejdźcie, capatazie. — Jakże mogę wejść? — Nostromo zdawał się mówić do siebie cichym, stłumionym głosem. —Ona nie może cofnąć tego, co powiedziała, ani ja tego, co zrobiłem. — Mówię wam, że wszystko będzie dobrze. Viola siedzi zupełnie sam. Zajrzałem tu wychodząc z miasta. Będziecie całkowicie bezpieczni w tym domu do chwili, gdy stąd wyjdziecie, by wsławić swe imię na całe Campo. Ja teraz pójdę do naczelnego inżyniera, by z nim omówić sprawę waszego wyjazdu, i wrócę z wiadomością jeszcze przed świtem. Doktor Monygham, nie zważając na brak odpowiedzi Nostroma, a może obawiając się zgłębić znaczenie jego milczącej postawy, poklepał go lekko po ramieniu i, ruszywszy z miejsca swym szybkim, kulejącym krokiem, znikł z oczu po kilku podskokach w kierunku kolejowych torów. Nostromo nie poruszył się z miejsca, stojąc między dwoma drewnianymi słupami, przeznaczonymi do przywiązywania koni, rzekłbyś, wbity w ziemię równie mocno jak te słupy. Po upływie pół godziny podniósł głowę słysząc groźne ujadanie psów na terenach kolejowych; wybuchło ono nagle, burzliwe a przygłuszone, jakby wydobywało się spod ziemi. Ten kulawy doktor o złym oku doszedł tam niezwykle prędko. Nostromo zbliżał się krok za krokiem do „Albergo d'Italia Una", tego domostwa, którego nigdy nie widział bez światła ani pogrążonego w tak zupełnej ciszy. Drzwi wejściowe, czarne na tle białej ściany, stały otworem jak dwadzieścia cztery godziny temu, gdy ,z nich wychodził nie mając niczego do ukrywania przed światem. Stanął przed tymi drzwiami niezdecydowany, jak zbieg, jak człowiek zdradzony. Ubóstwo, nędza, głód! Gdzie to on słyszał te słowa? Gniew umierającej kobiety rzucił mu przepowiednię losów, które ściągnie na siebie swoim szaleństwem, a teraz wyglądało na to, że się przepowiednia niebawem spełni. Nawet leperosi będą się z niego wyśmiewali, tak mówiła umierająca kobieta. Tak, śmieliby się, gdyby wiedzieli, że capataz de cargadores zdany jest na łaską i niełaskę zwariowanego doktora, który jeszcze przed kilku laty (co mogli pamiętać) kupował gotowaną strawę w straganie na plaza za jednego miedziaka, jak każdy z nich.

W tym momencie przeleciała mu przez głowę myśl odszukania kapitana Mitchella. Rzucił okiem w stronę mola i dostrzegł słaby odblask światła padającego z budynku Kompanii O.S.N. Oświetlone okna nie pociągały go. Dwa takie oświetlone okna zwabiły go w puste ściany Urzędu Celnego, gdzie wpadł w szpony doktora Monyghama. Nie! Tej nocy nie podejdzie już do oświetlonych okien. Tam siedział kapitan Mitchell, ale cóż jemu można powiedzieć? Ten doktor wyciągnie z niego, co zechce, jak z dziecka. Stanąwszy na progu Nostromo zawołał półgłosem: — Giorgio! — Nikt mu nie odpowiedział. Postąpił naprzód. — Ola viejo! Czy jesteś tu? — W nieprzeniknionej ciemności zdawało się jego odurzonej głowie, że ciemna kuchnia przybiera rozmiary, zatoki Placido i że podłoga zagłębia się jak tonąca łódź. — Ola viejo! — powtórzył, potykając się, i zachwiał się na nogach. Ręka, którą wyciągnął szukając podpory, oparła się o stół. Posuwając się krok naprzód, posunął i rękę, która natrafiła na pudełko zapałek. Zdawało mu się, że usłyszał ciche westchnienie. Powstrzymał oddech i chwilę nasłuchiwał, po czym drżącymi palcami usiłował zapalić zapałkę. Wątłe drewienko rozgorzało oślepiająco na końcu jego ręki, podniesionej na wysokość zmrużonych oczu. Skoncentrowane światło padło na białą, lwią głowę starego Giorgia, zarysowującą się na tle czarnego paleniska. Siedział pochylony na krześle, w całkowitym bezruchu, ze skrzyżowanymi nogami, z twarzą wspartą na ręku i pustą fajką w kącie warg. Otaczały go, zasnuwa- ły ze wszystkich stron zwoje cienia. Dużo czasu zda się minęło, zanim odwrócił głowę, a w tej samej chwili zapałka zgasła i postać jego znikła, ogarnięta cieniem, jakby ściany i dach tego opustoszałego domostwa zapadły się nad jego białą głową w śmiertelnym milczeniu. Nostromo usłyszał lekkie poruszenie i spokojny szept: — Może mi się przywidziało. Silny głos, z głębi piersi, zapytał w ciemności: — Czy ciebie słyszę, Giovanni Battista? — Si, viejo. Spokojnie. Nie tak głośno. Po wypuszczeniu z więzienia przez Sotilla Giorgio Viola, odprowadzony do samych drzwi przez zacnego inżyniera, wszedł do swego domu, z którego wyciągnięto go przemocą niemal w chwili śmierci żony. Panowała.tu cisza. Lampa na górze jeszcze się paliła. O mało nie zawołał na żonę po imieniu, lecz uświadomiwszy sobie, że na żadne wołanie nie usłyszy odpowiedzi, ciężko opadł na krzesło z głośnym jękiem, który wyrwał się z jego piersi pod wpływem bólu tak ostrego jak przeszycie szpadą. Przez pozostałe godziny nocy nie wydał z siebie głosu. Ciemność poczynała rzednąć i na tle bezbarwnego, czystego brzasku, lśniącego jak szkliwo, zarysowały się płasko nieprzezroczyste, zębate turnie Sierry, zda się z papieru wycięte. Entuzjastyczna, surowa dusza Giorgia Violi, żeglarza i szermierza walczącego w obronie uciśnionej ludzkości, wroga monarchów i — dzięki pani Gould — właściciela gospody w porcie Sulaco, zapadła się teraz w otchłań rozpaczy, czepiając się strzępów wspomnień. Przypomniał sobie krótki, jednotygodniowy okres pomiędzy dwiema kampaniami, kiedy starał się o swą żonę. Działo się to w czasie zbioru oliwek. Nic nie odpowiadało bardziej powadze i sile namiętnej miłości tam- tych dni jak doznawane obecnie głębokie, rozdzierające poczucie całkowitego wyzucia ze wszystkiego, czym żył. Zrozumiał teraz w całej rozciągłości swoją zależność od głosu tej kobiety, głosu, który umilkł na zawsze. Tego głosu brakowało mu najbardziej. Roztargniony, zajęty lub pogrążony w wewnętrznej kontemplacji, rzadko w ostatnich latach przypatrywał się żonie. Myśl o dziewczynkach była raczej troską niż pociechą. Tak, jej głosu będzie mu teraz brakowało. Przypomniał sobie tamto dziecko — chłopczyka, który umarł na morzu. Ach! na mężczyźnie zawsze można by polegać. A tu niestety nawet Gian' Battista, którego imię Teresa łączyła z imieniem Lindy, o którym gorączkowo mówiła przed zapadnięciem w ostatni na tej ziemi sen, którego głośno wołała na chwilę przed zgonem, błagając, by ratował dzieci — nawet Gian Battista już nie żył! I starzec, z głową wspartą na ręku, pochylony w krześle, przesiedział tak cały dzień bez ruchu, w samotności. Nie słyszał metalicznego dźwięku dzwonów w mieście. Gdy te dźwięki

ucichły, krople, spływające z glinianego cedzidła, stojącego w rogu kuchni, do porowatego dzbana, poczęły znów szemrać „kap, kap, kap". Miało się już ku zachodowi, gdy Giorgio powstał i wolno postępując naprzód znikł w wąskiej klatce schodowej. Wypełniał ją swoją osobą, wskutek czego ramiona jego ocierały się o ściany, co wydawało słaby szmer, jaki sprawiają myszy pod futryną. Dopóki Viola przebywał na górze, w całym domostwie panowała grobowa cisza. Po czym dał się znowu słyszeć cichutki szmer na schodach i starzec wrócił do kuchni czepiając się krzeseł i stołów, by znów zasiąść na dawnym miejscu. Z wysokiej półki nad paleniskiem pochwycił fajkę i wetknął ją w kącik ust, ale nie usiłował nawet sięgnąć po tytoń. Opadł na krzesło i zastygł w nierucho- mej postawie. Słońce, które oświecało wjazd Pedrita do Sulaco, ostatnie, jakie oglądał señor Hirsch, a pierwsze, które witał samotnie Marcin Decoud na Wielkiej Izabeli, przeszło nad „Albergo d'Italia Una", przetaczając się na zachód. Odgłosy kropel ściekających z cedzidła umilkły, lampa na górze zagasła. Noc ogarnęła Giorgio Violę i jego zmarłą małżonkę ciemnością i milczeniem, które zdawały się nieprzezwyciężone, dopóki capataz de cargadores, wracając z krainy umarłych, nie rozproszył ich płomykiem zapałki. — Si, viejo, to ja. Czekajcie. Po zabarykadowaniu drzwi i ostrożnym zamknięciu okiennic Nostromo wyszukał po omacku na półce świecę i zapalił ją. Stary Viola powstał z miejsca. Śledził oczyma w ciemności odgłosy wywołane poruszaniem się Nostroma. Światło ukazało postać starca, który stał teraz bez oparcia; rzekłbyś, iż sama obecność dzielnego, nieskazitelnego człowieka — takiego, jakim niezawodnie byłby jego syn — wystarczyła na podtrzymanie jego podupadłych sił. Wyprostował rękę trzymającą fajkę z różanego drzewa, wyszczerbioną po brzegach, i ściągnął krzaczaste brwi nad oczyma porażonymi światłem. — Więc wróciłeś — rzekł głosem niepewnym, lecz z godnością. — Ach, jak to dobrze! Ja... Urwał. Nostromo, plecami wsparty o stół, z rękami skrzyżowanymi na piersiach, skinął lekko głową w jego stronę. — Myśleliście, żem zatonął? Nie! Najwierniejszy pies bogaczy, arystokratów i tych wszystkich pięknoduchów, którzy umieją tylko gadać i oszukiwać ludzi, ten pies jeszcze żyje! Garibaldino, stojąc nieporuszenie, zdawał się chłonąć dźwięk dobrze znanego sobie głosu. W pewnej chwili poruszył z lekka głową, jakby potakując, ale Nostromo zdał sobie jasno sprawę, że starzec nie rozumie sensu jego słów. Nie było nikogo, kto by coś rozumiał, nikogo, komu by można opowiedzieć o losach Marcina Decoud, o swym własnym losie, przed kim można by się zwierzyć z tajemnicy ukrycia skarbu. Doktor był wrogiem ludu, kusicielem... Ciężka postać starego Giorgio drżała od stóp do głów z wysiłku, aby opanować wzruszenie na widok człowieka, który dzielił ich życie rodzinne jak syn, jak dorosły syn. — Ona wierzyła, że powrócisz — wyrzekł uroczyście. Nostromo podniósł głowę. — Była rozumną kobietą. Jakże bym mógł nie wrócić? — i dokończył w myśli: „Skoro przepowiedziała mi ubóstwo, nędzę i głód." Te słowa, rzucone w gniewie przez Teresę, były krzykiem duszy, której przeszkodzono w pojednaniu się z Bogiem, i ta okoliczność sprawiła, że w umyśle Nostroma ocknął się odwieczny przesąd dotyczący osobistego losu, przesąd, od którego nie umieją się często uwolnić najgenialniejsze jednostki spośród ludzi czynu i poszukiwaczy przygód. Zapanował on nad umysłem Nostroma z siłą przekleństwa. Och, jakąż klątwą obarczyły go jej słowa! Osierocony we wczesnym dzieciństwie, nie pamiętał drugiej kobiety, którą by nazywał matką. A w takim razie nie mógł już liczyć na powodzenie w żadnym przedsięwzięciu. Urok już działał. Nawet śmierć będzie go teraz omijała. Zawołał gwałtownie: — Rusz się, viejo! Daj mi coś zjeść. Jestem głodny! Sangre de Dios! Przy pustym brzuchu nie umiem myśleć. Broda znów mu opadła na nagą pierś nad skrzyżowanymi rękami i gdy tak stał boso, śledząc

spod ponura ściągniętych brwi ruchy starego Violi, który przetrząsał szafy, sponiewierany, nieszczęsny capataz wyglądał istotnie na człeka obarczonego klątwą. Stary Viola, wyszedłszy z ciemnego kąta, bez słowa wysypał na stół z zagłębienia dłoni parę zeschniętych skibek chleba i pół surowej cebuli. Podczas gdy capataz pożerał tę żebraczą strawę, podnosząc ze stołu kromki chleba jedną za drugą z kamiennooką żarłocznością, Garibaldino oddalił się i, przykucnąwszy w drugim kącie, napełnił czerwonym winem gliniany kubek z oplecionego gąsiora. Siłą przyzwyczajenia wsunął sobie fajkę między zęby, jak to czynił dawniej obsługując gości w gospodzie, by zachować swobodę ruchu obu rąk. Capataz pił chciwie. Ciemniejszy rumieniec wystąpił na jego brązowe policzki. Stary Viola, obracając swą wielką, białą głowę w stronę schodów, wyjął z ust pustą fajkę i począł mówić powoli: — Po tym strzale oddanym w kuchni, który zabił ją tak celnie, jak by był skierowany w jej chore serce, wołała na ciebie, byś ratował dzieci. Tak, ciebie wołała Gian' Battisto! Nostromo podniósł oczy. — Naprawdę, padrone? Bym ratował dzieci? Wszak zabrała je angielska señora, ich bogata dobrodziejka. Hej, i twoja dobrodziejka, starcze, któryś jest synem ludu! — Stary jestem — mruknął Giorgio Viola. — Gdy Garibaldi leżał ranny w więzieniu, pozwolono pewnej kobiecie, Angielce, dostarczyć mu łóżka. To był największy człowiek, jaki kiedykolwiek żył. Pochodził także z ludu — marynarz. Mogłem więc i ja pozwolić drugiej Angielce zapewnić sobie dach nad głową. Si... Stary jestem. Mogłem na to pozwolić. Życie czasem trwa za długo. — Ona sama może wkrótce nie mieć dachu nad głową. Chyba że ja... Co byście na to powiedzieli? Czy mam utrzymać dach nad jej głową? Czy mam próbować ją ocalić, a wraz z nią tych wszystkich blancosów? — Uczynisz to —rzekł mocnym głosem stary Viola. — Uczynisz to, jak by to uczynił mój syn, gdyby... — Twój syn, viejo!... Nie było dzielniejszego męża nad twego syna. Ha, trzeba spróbować... Ale może to tylko przynęta, może to właśnie jest częścią klątwy?... Mówicie, że mnie wołała, że prosiła, bym ratował dzieci. A potem?... — Nie odezwała się więcej. — Bohaterski żołnierz Garibaldiego na myśl o wiekuistym spokoju i milczeniu, które ogarnęły zasłoniętą postać leżącą w pokoiku na piętrze, odwrócił twarz i podniósł rękę do krzaczastych brwi. — Umarła, nim zdążyłem uchwycić jej rękę — wyjąkał żałośnie. Przed szeroko rozwartymi oczyma capataza, wpatrzonego w ciemną klatkę schodową, zamajaczył kształt Wielkiej Izabeli, która przedstawiała mu się jako dziwny okręt uginający się pod ładunkiem olbrzymiego skarbu, a także pod ciężarem życia samotnego człowieka — okręt w niebezpieczeństwie. On zaś nie mógł nic przedsiębrać. Pozostawało jedno: trzymać język za zębami, skoro nie było komu zaufać. Skarb zapewne przepadnie, chyba że Decoud... Tu myśl jego urwała się nagle. Nie mógł sobie zupełnie wyobrazić, jak Decoud sobie poradzi. Stary Viola nie ruszał się z miejsca. Capataz, równie jak on nieruchomy, spuścił swe długie, jedwabiste rzęsy, które nadawały górnej części jego surowej, obrośniętej twarzy jakąś cechę nieledwie kobiecą. Cisza trwała bardzo długo. — Świeć Boże nad jej duszą — mruknął posępnie.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY

Nazajutrz ranek był spokojny, tylko ze strony Los Hatos, od północy, dochodziły słabe odgłosy strzałów. Kapitan Mitchell przysłuchiwał się im bacznie ze swego balkonu. — W mej drażliwej sytuacji jedynego agenta konsularnego w porcie Sulaco wszystko, panie, ale to wszystko było powodem do usprawiedliwionego niepokoju. — To zdanie powtarzało się w każdym niemal stereotypowym opowiadaniu kapitana o „historycznych wypadkach"; takiej relacji musiał wysłuchać niemal każdy wybitniejszy cudzoziemiec zwiedzający Sulaco. Po czym następowała wzmianka o neutralności i godności bandery, tak trudnych do uchronienia „wśród największej zawieruchy, kiedy każdej chwili zagrażało bezprawie ze strony tego korsarza i łotra, Sotilla, tudzież ze strony bardziej zorganizowanej, lecz niemniej okrutnej tyranii jego ekscelencji don Pedra Montero." — Kapitan Mitchell nie należał do ludzi, którzy się długo rozwodzą nad niebezpieczeństwami. Ale zaznaczał, iż był to pamiętny dzień. „Tego dnia o zmroku ujrzałem mego biedaka, Nostroma. Marynarza, którego odkryłem i, mogę powiedzieć, urobiłem. Człowieka, który się wsławił wyprawą do Cayty. To było, panie, historyczne wydarzenie." Ceniony przez Kompanię O.S.N. jako stary i wierny jej sługa, kapitan Mitchell doczekał się w spokoju i wśród ogólnego poważania kresu swej użyteczności na stanowisku naczelnika całego przedsiębiorstwa, które rozrosło się do ogromnych rozmiarów. Rozszerzenie działalności Kompanii, niezliczona ilość urzędników, jedne biura w mieście, drugie w dawnym budynku w samym porcie, podział na departamenty: pasażerski, transportowy, ładunkowy itp., zapewniały kapitanowi większą swobodę w ostatnich latach, jakie spędzał w odrodzonym Sulaco, stolicy Zachodniej Republiki. Lubiany przez miejscową ludność za swą dobroduszność i uprzejmość, pewny swego znaczenia, a pełen prostoty, uchodzący od lat całych za „przyjaciela kraju", czuł się ważną osobistością w tym mieście. Wczesnym rankiem przechadzał się zazwyczaj po rynku, gdy olbrzymi cień Higueroty otulał jeszcze kramy z kwiatami i owocami, tworzącymi naręcza i kopce o przepysznych barwach: załatwiał bez trudu bieżące sprawy, zawsze mile witany w domach, które odwiedzał, także przez panie na Alameda i w klubach, które stały dla niego otworem, nie mówiąc już o Casa Gould. Wiódł więc uprzywilejowane życie starego kawalera-bywalca, wygodne i dostojne. Tylko w takie dni, kiedy spodziewał się nadejścia pocztowego statku, już od wczesnego rana był w porcie, na własnej łodzi, której wykwintna załoga w biało-niebieskich mundurach wyczekiwała na ukazanie się okrętu pomiędzy przylądkami, by natychmiast do niego podpłynąć. Uprzywilejowanego pasażera takiego statku kapitan Mitchell przewoził własną łodzią do Urzędu Portowego prosząc, by sobie spoczął, zanim on sam nie podpisze paru dokumentów. I zasiadłszy przy pulpicie rozpoczynał rozmowę, jak na gościnnego gospodarza przystało. — Nie ma pan wiele czasu, chcąc wszystko obejrzeć przez jeden dzień. Zaraz stąd wyruszymy. Drugie śniadanie zjemy w klubie „Amarilla", jakkolwiek ja należę do angloamerykańskiego klubu inżynierów górników i handlowców, a także do „Mirliflores" — to nowy klub, założony przez Anglików, Francuzów, Włochów i tym podobnych ludzi, przeważnie młodych i żwawych, którzy chcieli uczcić starego rezydenta. Ale my zjemy śniadanie w „Amarilli". To pana, przypuszczam, zainteresuje jako środowisko miejscowe. Spotyka się tam ludzi z najpierwszych rodzin. Sam Prezydent Zachodniej Republiki jest członkiem tego klubu. W patio stoi piękny stary biskup z obtłuczonym nosem. Niepospolita rzeźba. Cavaliere Perrochetti, pan słyszał oczywiście o sławnym rzeźbiarzu włoskim Perrochettim, pracował w Sulaco przez dwa lata; otóż on bardzo wysoko oceniał naszego starego biskupa... No, skończyłem. Jestem teraz do pańskich usług. Dumny ze swego znawstw,a oraz świadomości historycznego znaczenia ludzi, wydarzeń i pomników architektury, rozprawiał z namaszczeniem, urywanymi zdaniami, dopomagając sobie

lekkimi rzutami krótkiego, tęgiego ramienia i bacząc, by nic „nie uszło uwagi" uprzywilejowanej ofiary. — Dużo się teraz buduje, jak pan widzi. Przed podziałem Costaguany rozciągała się tu równina porośnięta spaloną trawą, w tumanach kurzu i przecięta drogą wiodącą do mola, po której jeździły wozy zaprzężone w woły. Nic poza tym. A to jest brama portowa. Malownicza, co? Dawniej miasto tu się kończyło. Teraz wchodzimy na Calla de la Constitucion. Niech się pan przypatrzy tym hiszpańskim domom. Jaka w nich dostojność, prawda? Przypuszczam, że ulica wyglądała tak samo za czasów wicekrólów, z wyjątkiem bruków. Teraz mamy drewnianą kostkę. A to Bank Narodowy Sulaco z budkami strażniczymi po obu stronach bramy. A ten dom, w którym pozamykane są wszystkie okiennice na parterze, to Casa Avellanos. Mieszka tam niezwykła kobieta — panna Avellanos — piękna Antonia. Co za charakter, panie! Historyczna kobieta! A naprzeciwko —Casa Gould z tą piękną, szlachetną bramą. Tak, tych najprawdziwszych Gouldów, właścicieli koncesji, o której dziś wie cały świat. Posiadani siedemnaście udziałów po tysiąc dolarów w przedsiębiorstwie kopalni San Tomé. Włożyłem w nie wszystko, com przez całe życie zaoszczędził, i wystarczy mi tego na wygodną egzystencję do końca moich dni, gdy po zdymisjonowaniu powrócę do ojczyzny. Otrzymałem te udziały na takich warunkach, z jakich korzystali założyciele kopalni, rozumie pan. Don Carlos jest moim wielkim przyjacielem. Siedemnaście udziałów to niezła fortunka, którą po sobie zostawię. Mam siostrzenicę, zamężną za pastorem, bardzo godnym człowiekiem, który pracuje na małej parafii w Sussex. Dzieci tam bez liku. Ja sam nigdy nie byłem żonaty. Marynarz powinien ćwiczyć się w zaparciu się siebie. Pod bramą, którą pan tu widzi, stałem z gromadką młodych inżynierów, gotowych do obrony tego domu, w którym wszyscy doznaliśmy tak wiele dobroci i gościnności. Widziałem pierwszą i ostatnią szarżę jazdy Pedrita na oddziały Barriosa, który już był zajął bramę portową. Jazda nie wytrzymała obstrzału z nowych karabinów, dostarczonych przez tego biednego Decouda. Ogień był morderczy. Już po chwili ulica była zablokowana stosami trupów ludzkich i końskich. Nie próbowali nowego natarcia. Przez cały dzień kapitan Mitchell zabawiał taką rozmową swą ofiarę, mniej albo więcej usposobioną do słuchania. — Oto plaza. Nazwałbym ją wspaniałą. Co do rozmiaru — dwa razy większa od Trafalgar Square. — Z samego środka placu zalanego płomiennym słońcem wskazywał na poszczególne budynki. — Intendencja, obecnie pałac prezydenta — Cabildo, gdzie obraduje niższa Izba Parlamentu. Widzi pan nowe domy po tej stronie placu? Kompania Anzani, wielki dom towarowy, coś w rodzaju naszych spółdzielczych sklepów w Anglii. Stary Anzani został zamordowany przez gwardię narodową przed swoją kasą. Za tą właśnie zbrodnię deputowany Gamacho, krwiożerczy i półdziki łotr dowodzący gwardią narodową, został publicznie uduszony żelazną obręczą z wyroku sądu wojskowego, ustanowionego przez Barriosa. Siostrzeńcy Anzaniego utworzyli z jego przedsiębiorstwa spółkę akcyjną. Cała ta strona placu, zabudowana niegdyś arkadami, została spalona. Jakiż to był ogień! Przy świetle tego pożaru oglądałem koniec bitwy: llanerosi uciekali, gwardia narodowa rzucała broń, a górnicy z San Tonie, sami Indianie ze Sierry, rwali naprzód jak potok przy dźwięku piszczałek i cymbałów. Tłum dzikich ludzi w białych ponchos i zielonych kapeluszach walił hurmem, piechotą, na mułach, na osłach, przy furkotaniu zielonych chorągwi. Takiego widoku, panie, nigdy się już nie zobaczy. Górnicy, panie pomaszerowali na miasto; prowadził ich don Pépé na karym koniu, a w tylnej straży jechały na osłach ich własne żony i zagrzewały mężów do boju bijąc w tamburina. Pamiętam, że jedna z tych kobiet niosła na ramieniu zieloną papugę, która siedziała tak nieruchomo jak ptak wykuty z kamienia. Przed chwilą ocalili swego administradora, gdyż Barrios, który wprawdzie wydał rozkaz natychmiastowego natarcia jeszcze tej nocy, byłby się jednak spóźnił. Pedrito Montero kazał wyprowadzić don Carlosa i rozstrzelać go, podobnie jak rozstrzelano jego stryja przed laty. Barrios potem powiedział, że w takim wypadku „nie warto by było walczyć o Sulaco". Sulaco bez koncesji stałoby się niczym. Na terenie kopalni wewnątrz góry rozmieszczono całe tony dynamitu, zapalniki były przygotowane, a stary ksiądz, padre Roman, miał wysadzić w powietrze kopalnię San Tonie na pierwszą wiadomość

o klęsce. Don Carlos postanowił zniszczyć ją całkowicie i miał odpowiednich wykonawców. Tak oto gawędził kapitan Mitchell stojąc na środku plaza z białą parasolką na zielonej podszewce, ale gdy znalazł się wewnątrz katedry, przesyconej mdłym światłem i słabą wonią kadzidła unoszącą się w chłodnej atmosferze, gdy ujrzał klęczące tu i ówdzie zakwefione kobiety, w czerni lub w zupełnie białych szatach, zniżał głos, przemawiając uroczystym, pełnym wzruszenia tonem. — W tym miejscu — mówił wskazując na niszę w ścianie mrocznej nawy — widzi pan popiersie don Joségo Avellanosa, „patrioty i męża stanu", jak wskazuje napis, „posła akredytowanego przy dworze angielskim, hiszpańskim eta, eta, zmarłego w lasach Los Hatos w przeddzień Nowej Ery po wieloletniej walce o Prawo i Sprawiedliwość". Bardzo podobny. Parrochetti rzeźbił go na podstawie starych fotografii i ołówkowego szkicu pani Gould. Byłem zaprzyjaźniony z tym znakomitym Hiszpano-Amerykaninem dawnego pokroju, prawdziwym hidalgo, kochanym przez wszystkich, którzy go znali. A ten marmurowy medalion w antycznym stylu, przedstawiający zawoalowaną kobietę siedzącą ze splecionymi rękami na kolanach, poświęcony jest pamięci nieszczęśliwego młodzieńca, który odpłynął łodzią z Nostromem w tę złowrogą noc. Zauważ pan: „Pamięci Marcina Decoud — narzeczona, Antonia Avellanos." Szczerze, prosto, szlachetnie. Charakteryzuje to ją całą. Wyjątkowa kobieta. Mylili się ci, co sądzili, że ona podda się rozpaczy. Ganiono ją także w niektórych środowiskach za to, że nie wstąpiła do klasztoru, czego się po niej spodziewano. Ale doña An- tonia nie ma w sobie materiału na zakonnicą. Jej wuj, biskup Corbelan, mieszka z nią teraz w miejskiej rezydencji Corbelanów. To surowy kapłan, zamęcza rząd upominając się wiecznie o kościelne ziemie i klasztory. Zdaje się, że go wysoko cenią w Rzymie. No, a teraz chodźmy do klubu „Amarilla" na śniadanie, tędy, na wprost, przez plac. Natychmiast po wyjściu z katedry, a jeszcze na najwyższym stopniu dostojnych schodów kapitan Mitchell odzyskał donośny, pompatyczny głos i szeroki gest ręki. — „Porvenir", o tam, na pierwszym piętrze, nad tymi taflami szkła we francuskich oknach wystawowych: to nasz największy dziennik. Konserwatywny, powiedziałbym raczej — parlamentarny. Mamy tu partię zwolenników parlamentaryzmu, na jej czele stoi obecna głowa państwa, don Juste Lopez, bardzo bystry człowiek, moim zdaniem. Pierwszorzędny intelekt. Partia demokratyczna, będąca w opozycji, opiera się niestety na włoskich socjalistach, z ich tajnymi stowarzyszeniami, Camorras i tym podobnymi. Mnóstwo tych Włochów osiadło teraz na terenach kolejowych — zdymisjonowani marynarze, mechanicy — wzdłuż całego toru. Na Campo znajdują się całe wsie włoskie. Miejscową ludność też do tego wciągają... Bar amerykański? Tak. A po tamtej stronie drugi. Uczęszczany głównie przez przybyszów z Nowego Jorku. Dochodzimy do „Amarilli". Niech pan zwróci uwagę na biskupa u stóp schodów, po prawej stronie od wejścia. Śniadanie rozpoczynało się i kończyło przy małym stoliczku na galerii, w swobodnej, niefrasobliwej atmosferze. Kapitan Michell kłaniał się na wszystkie strony lub wstawał, by porozmawiać chwilę z jakimiś urzędowymi osobami w czarnych surdutach, z kupcami w żakietach, oficerami w mundurach, a także caballerosami z Campo, ludźmi średniego wieku, wśród których widziało się małe, wyblakłe, nerwowe figurki obok zażywnych, spokojnych mężczyzn o smagłych twarzach. Kręcili się tam również Europejczycy i Amerykanie z Północy, którzy odbijali białością cery od ciemnej skóry i czarnych błyszczących oczu większości bywalców. Kapitan Mitchell rozpierał się w krześle, rozglądając się z satysfakcją po sali i częstując gościa przez stół pudełkiem grubych cygar. — Niech pan spróbuje tego ziela przy kawie. To miejscowy tytoń. A takiej kawy jak w „Amarilli" nie znajdziesz pan nigdzie na świecie. Ziarno pochodzi ze sławnej cafeterii u podnóża gór, której właściciel przysyła co roku trzy worki kawy w prezencie dla swych klubowych kolegów na pamiątkę bitwy stoczonej z gwardią Gamacha, tu, z tych okien, przez caballerosów. On znalazł się wtedy w mieście i brał udział, panie, w tym boju do samego końca. Worki przyjeżdżają na trzech mułach, nie koleją, nie zwykłym sposobem, broń Boże! Peonowie na koniach eskortują ten transport, który wjeżdża wprost na patio, a wielkorządca majątków właściciela wchodzi w butach z ostrogami na piętro i formalnie wręcza dar naszemu komitetowi, mówiąc: „Dla uczczenia pamięci

poległych dnia trzeciego maja." Nazywamy tę kawę Trés de Mayo. Niechże pan skosztuje. I kapitan Mitchell, z wyrazem twarzy człowieka, który przygotowuje się do słuchania nauki w kościele, podnosił maleńką filiżaneczkę do ust. Następowała wypoczynkowa chwila milczenia, w czasie której nektar zostawał wypity do dna małymi łykami, wśród kłębów dymu unoszących się z cygara. — Niech pan spojrzy na tego człowieka czarno ubra- nego, który teraz wychodzi — rozpoczynał znowu, pochylając się z pośpiechem. — To słynny Hernandez, minister wojny. Specjalny korespondent „Times'a", który napisał szereg świetnych artykułów i który nazwał Zachodnią Republikę „skarbcem świata", cały jeden artykuł poświęcił Hernandezowi i sile zbrojnej przez niego zorganizowanej — sławnym strzelcom z Campo. Gość kapitana, odwracając się z ciekawością, dostrzegał osobnika w czarnym surducie o długich połach i długiej, spokojnej twarzy z horyzontalnie zarysowanymi, krzaczastymi brwiami, kroczącego poważnie z opuszczonymi powiekami. Głowę miał nieco spiczastą, a siwe, przerzedzone nad czołem włosy, starannie uczesane i zakręcone na końcach, opadały mu nisko na kark i ramiona. A więc tak wyglądał słynny bandyta, o którym w Europie słuchano z zainteresowaniem? Nałożył teraz na głowę wysokie sombrero z dużym płaskim rondem, a dokoła przegubu jego prawej ręki można było dostrzec różaniec z drewnianych paciorków. Kapitan Mitchell ciągnął dalej: — Opiekun uchodźców z Sulaco, których ocalił przed okrucieństwem Pedrita. Odznaczył się jako generał kawalerii u boku Barriosa przy zdobywaniu Tonoro, gdzie zginął señor Fuentes wraz z innymi niedobitkami monterystów. Największy przyjaciel i pokorny sługa biskupa Corbelana. Codziennie słucha trzech mszy. Założę się, że wstąpi teraz na kilka pacierzy do katedry, zanim wróci do siebie na sjestę. Kapitan zaciągnął się raz i drugi cygarem w milczeniu, po czym oświadczył na swój uroczysty sposób: — Hiszpańska rasa, panie, płodzi wybitne charaktery na wszystkich szczeblach drabiny społecznej. Proponuję, byśmy teraz przeszli do bilardowej sali, gdzie jest chłodniej, na spokojną pogawędkę. Nie ma tam nigdy nikogo aż do godziny piątej. Mógłbym panu opowiedzieć to i owo o rewolucji, która wywalczyła Separację, niejedno pana zadziwi. A gdy największy skwar minie, przejdziemy się po Alameda. Program musiał był wykonany tak nieubłaganie, jak nieubłagane są prawa natury. Przechadzka po Alamedzie odbywała się wolnym krokiem, a przeplatały ją uwagi pełne namaszczenia: — Widzi pan tutaj cały wielki świat Sulaco. — Kapitan Mitchell kłaniał się na prawo i na lewo według przepisanych form i objaśniał dalej z ożywieniem — doña Emilia. Powóz pani Gould. Niech pan się przyjrzy. Białe muły, zawsze. Najlepsza, najmilsza kobieta pod słońcem. Ma tu wielkie stanowisko, ogromne stanowisko. Jest pierwszą damą w Sulaco, o dużo większym znaczeniu niż żona prezydenta. I słusznie, zasługuje na to. — Zdjął kapelusz, po czym dodał niedbale, rozmyślnie zmienionym tonem, że czarno ubrany mężczyzna w. wysokim białym kołnierzyku, o pokiereszowanej, złośliwej twarzy, siedzący obok pani Gould, to doktor Monygham, inspektor szpitali państwowych i naczelny lekarz kopalni San Tomé. — Zażyły przyjaciel domu. Wiecznie u Gouldów przesiaduje. I nic dziwnego. Oni zrobili zeń człowieka. To mądra sztuka, ale ja go nigdy nie lubiłem. Nikt go nie lubi. Pamiętam doktorka, jak kusztykał po ulicach w kraciastej koszuli i sandałach miejscowej roboty, z kawonem pod pachą — to miało być jego całodzienne pożywienie. A teraz to gruba ryba, a równie zgryźliwy jak dawniej. Jednakże... nie ulega wątpliwości, że w swoim czasie odegrał niepoślednią rolę. Uratował nas wszystkich przed tą zmorą, Sotillem, czego by skrupulatniejszy człowiek nie potrafił uczynić... Podniósł rękę do góry. — Konny posąg, który stał dawniej na tym cokole, został usunięty. Był rzeczywiście anachronizmem — komentował kapitan Mitchell niezbyt zrozumiale. — Obecnie jest mowa o zastąpieniu go marmurową kolumną, poświęconą pamięci tych, którzy dokonali dzieła Separacji. Na czterech narożnikach mają być anioły pokoju, a na szczycie kolumny Sprawiedliwość odlana z brązu,

trzymająca pozłacaną wagę o zrównoważonych szalach. Cavaliere Perrochetti wykonał rysunek, który można oglądać za szkłem w sali ratuszowej. Na cokole mają być wyryte nazwiska zasłużonych. Doprawdy, na pierwszym miejscu powinni umieścić nazwisko Nostroma. Do dzieła Separacji przyczynił się na równi z innymi, a prawdę mówiąc, zyskał na tym o wiele mniej niż inni. Kapitan Mitchell osunął się na kamienną ławkę pod drzewem i z lekka, zachęcająco, poklepał puste miejsce obok siebie. — Dostarczył Barriosowi listy z Sulaco, które skłoniły generała do opuszczenia na jakiś czas Cayty i przyjścia nam z pomocą drogą morską. Na szczęście okręty transportowe były jeszcze w porcie. Ja., panie, nawet wtedy nie wiedziałem, że mój capataz de cargadores żyje! Nie miałem pojęcia. Doktor Manygham natknął się na niego przypadkiem w Urzędzie Celnym, ewakuowanym przed godziną czy dwiema przez tego łotra Sotilla. Nikt mi nic nie powiedział — nie uczyniono przy mnie żadnej wzmianki o Nostromie — jakbym był niegodny zaufania. Wszystko zorganizował Monygham. Poszedł na tereny kolejowe i uzyskał widzenie z naczelnym inżynierem. Ten, ze względu na Gouldów, równie dobrze jak z innych względów, zgodził się użyczyć lokomotywy na szybki przejazd Nostroma do najdalszego punktu, to jest do obozu konstruktorów, oddalonego o sto osiemdziesiąt mil od Sulaco. Był to jedyny sposób przewiezienia go. Tam dano mu konia, broń i przyodziewek, no i odbył samotnie tę wspaniałą podróż przez wzburzony kraj, podróż zakończoną bohaterskim przedarciem się przez linie monterystów, stojące pod Caytą. Historia tej wyprawy to temat, panie, do porywającej książki. On nasze życie wiózł w kieszeni. Samo poświęcenie, odwaga, wierność i inteligencja nie byłyby wystarczyły. Oczywiście, był bezwzględnie odważny i nieskazitelny. Ale tu trzeba było człowieka, który by potrafił wszystkiego dokonać. Nostromo był takim człowiekiem. Dnia piątego maja, będąc faktycznie uwięzionym w biurze mojej kompanii, usłyszałem nagle gwizd lokomotywy na podwórzach kolejowych oddalonych o ćwierć mili. Nie wierzyłem uszom. Jednym susem wyskoczyłem na balkon i ujrzałem lokomotywę, która zgrzytając przeraźliwie wyjechała z bramy podwórza pod ogromnym pióropuszem pary. Tuż naprzeciw gospody starego Violi zahamowała gwałtownie i niemal stanęła. Zobaczyłem wtedy, panie, człowieka, którego nie mogłem rozpoznać, wybiegającego z „Albergo d'Italia" i wskakującego do budki maszynisty. W tej samej chwili lokomotywa ruszyła całą parą i znikła za domem w mgnieniu oka. Jakby kto dmuchnął w świecę. Musiał ją prowadzić pierwszorzędny maszynista, upewniam pana. W Rincon i jeszcze jakiejś miejscowości byli mocno ostrzeliwani przez gwardię narodową, ale na szczęście tor nie był nigdzie uszkodzony. W cztery godziny dotarli do obozu konstruktorów. Nostromo miał zapewniony start... Dalszy ciąg pan już zna. Wystarczy się rozejrzeć. Tu na Alameda widzi pan ludzi, którzy dlatego tylko jeżdżą własnymi powozami, i takich, którzy dlatego tylko żyją po dziś dzień, że ja przed laty zatrudniłem zbiegłego marynarza włoskiego mianując go dozorcą robotników w porcie, po prostu pod wrażeniem siły, jaka z niego biła. To jest, panie, fakt, nad którym nie można przejść do porządku dziennego. Siedemnastego maja, równo dwanaście dni od chwili, gdy nieznany człowiek z Casa Viola wskoczył na maszyną, a ja zastanawiałem się, co to znaczy, okręty transportowe Barriosa wjeżdżały do portu i „skarbiec świata", jak nazywał Sulaco ten dziennikarz z „Times'a" w swoim sprawozdaniu, został ocalony dla cywilizacji i wielkiej, panie, przyszłości. Pedrito miał Hernandeza od zachodu, a górnicy z San Tomé nacierali na bramę portową, nie mógł więc zapobiec lądowaniu. Już od tygodnia wysyłał do Sotilla wezwania, by się z nim połączył. Gdyby Sotillo to uczynił, nastąpiłyby rzezie i wyroki, które nie pozostawiłyby przy życiu ani jednego mężczyzny i ani jednej kobiety z wyższych warstw społeczeństwa. Ale tu zaczyna się rola doktora Monyghama. Sotillo stał się ślepy i głuchy na wszystko. Nie schodził z pokładu swego parowca, pilnując ludzi sondujących dno w poszukiwaniu srebra, uwierzył bowiem, że srebro zostało spuszczone na dno morza w porcie. Opowiadają, że przez ostatnie trzy dni zachowywał się jak wariat, pieniąc się i szalejąc wobec doznanego zawodu; biegał po pokładzie przeklinając pracowników zatrudnionych przy sondowaniu dna, odwoływał ich, by w chwilę później wykrzykiwać, tupiąc nogami: — A jednak ono tam jest! Widzę je! Czuję! Miał właśnie powiesić doktora Monyghama na szubienicy (trzymał go bowiem na statku), gdy jeden z transportowców Barriosa, nawiasem mówiąc nasz własny okręt, wpłynął znienacka w

głąb portu i ustawiwszy się równolegle do parowca, otworzył ogień z ręcznej broni, bez jakiegokolwiek ostrzeżenia. Zaskoczyło ich to, panie, najzupełniej. Byli tak zdumieni, że nie odsunęli się na bok. Ludzie padali w prawo i w lewo jak przewracane kręgle. Cudem jakimś doktor Monygham, stojący nad okrętową zapadnią z powrozem na szyi, nie został podziurawiony jak rzeszoto. Mówił mi później, że uważał się za straconego, i tylko krzyczał z całych sił: „Wywieście białą chorągiew! "Wywieście białą chorągiew!" — Nagle jeden stary major z Esmeraldy, stojący w pobliżu, wyciągnął szpadę z okrzykiem: „Umieraj, krzywoprzysiężco! Zdrajco!" — i przeszył Sotilla na wylot, po czym sam padł martwy, z przestrzeloną głową. Kapitan Mitchell przerwał na chwilę. — Ach, panie! mógłbym snuć tak godzinami przędziwo opowiadania, ale czas nam już do Rincon. Nie może pan opuścić Sulaco nie zobaczywszy świateł w kopalni San Tomé. Cała góra wygląda jak oświetlony, jarzący się pałac nad ciemnym Campo. To modna przejażdżka... Ale muszę panu jeszcze opowiedzieć małą anegdotę. W jakieś dwa tygodnie po tych wypadkach, gdy Barrios, mianowany generałem, pociągnął na południe w pogoni za Pedritem, gdy Tymczasowa Junta pod przewodem don Juste Lopeza ogłosiła nową konstytucję, a nasz don Carlos Gould pakował walizy, wyjeżdżając z misją do San Francisco i Waszyngtonu (bo trzeba panu wiedzieć, że Stany Zjednoczone były pierwszym wielkim mocarstwem, które uznało Zachodnią Republikę), otóż w dwa tygodnie potem, mówię, gdy już zaczynaliśmy wierzyć, że nasze głowy mocno siedzą na karku, przyszedł do mnie w sprawach handlowych pewien wybitny człowiek, który przewozi dużo towarów na naszych statkach, i zagadnął mnie: „Panie kapitanie, czy ten człowiek (miał na myśli Nostroma) jest jeszcze capatazem waszych cargadoresów, czy też nie?" — „A o co chodzi?" — pytam. — „Bo jeśli tak, to nie mam pretensji, wszak dużo towaru wysyłam i sprowadzani przy pomocy waszych okrętów, ale obserwowałem go przez kilka dni, włóczącego się po nabrzeżu portowym, i oto przed chwilą zatrzymał mnie, chłodno i spokojnie, prosząc o cygaro. A ja palę specjalne cygara, o które jest trudno." — „Myślę, że pan się okazał wspaniałomyślny" — powiedziałem grzecznie. — „No tak. Ale to nieznośne. On wiecznie od wszystkich wyłudza tytoń." — Odwróciłem oczy i spytałem: „Czy pan nie był więźniem w cabildo?" — „Byłem, jak pan wie, nawet w kajdanach." — „I żądano od pana grzywny piętnastu tysięcy dolarów?" Zaczerwienił się, gdyż chodziły słuchy, że gdy go przyszli aresztować, zemdlał ze strachu, a wobec Fuentesa zachowywał się w taki sposób, że nawet policianos, którzy go tam za włosy wywlekli, uśmiechali się na ,widok jego czołobitności. „Tak — odpowiedział raczej nieśmiało. — A czemu pan pyta?" — „Tak sobie. Pan był narażony na grubą stratę, nawet uchodząc z życiem... A czym mogę panu służyć?" — Ten człowiek nie zauważył nawet, na czym dowcip polegał. Oto jaka jest zmienna kolej losów świata. Wstał z miejsca, nieco zesztywniały. Przejażdżka do Rincon odbyła się przepisowo, a niemiłosierny cicerone wypowiedział jedną tylko filozoficzną uwagę wpatrując się w światła San Tomé, które zdawały się zawieszone wśród ciemnej nocy między niebem a ziemią. — To wielka potęga — na dobro i na zło. Olbrzymia potęga. Następował potem obiad w „Mirliflores", gdzie kuchnia była doskonała. Pobyt w tym lokalu pozostawiał w umyśle podróżnika wrażenie, iż w Sulaco znajduje się wielu miłych i zdolnych młodzieńców, których honoraria przewyższają ich wrodzoną roztropność, i że niektórzy z nich, przeważnie Anglosasi, celują w sztuce „nabierania", jak się to mówi, zacnego gospodarza. Szybki powrót do portu w dwukołowej, klekoczącej bryczce (którą kapitan Mitchell nazywał biedką), zaprzęgniętej w rączego, chudego muła, okładanego przez cały czas batem przez woźnicę neapolitańczyka, zdawałby się wskazywać, że program został wyczerpany. Wyczerpany, ale niezupełnie. Stanęli przed oświetlonym budynkiem Kompanii O. S. N., otwartym mimo późnej godziny ze względu na odjazd okrętu. — Dziesiąta. Pański statek nie wyruszy przed pół do pierwszej, o ile nie później. Niech pan wstąpi na szklaneczkę brandy and soda i na jedno jeszcze cygaro. W prywatnym gabinecie superintendenta uprzywilejowany pasażer „Ceresy", „Junony" czy „Pallas", odurzony i, rzekłbyś, unicestwiony nadmiarem widoków, dźwięków, nazwisk, faktów tudzież skomplikowanych informacji, których nie miał czasu przetrawiać, słuchał dalej, tak jak

zmęczone dziecko słucha bajki. Głos, o brzmieniu znajomym, a zaskakująco uroczystym, opowiadał mu, jak „tu, w tym porcie" odbyła się demonstracja międzynarodowej floty, która położyła kres wojnie, toczącej się między Costaguaną i Sulaco; jak pancernik Stanów Zjednoczonych „Powhattan" pierwszy salutował sztandar Zachodniego Państwa: biały, z wieńcem zielonych liści laurowych, otaczających żółty kwiat amarylisu; jak generał Montero, w niecały miesiąc po ogłoszeniu się cesarzem Costaguany, został w czasie uroczystego rozdawania odznak i krzyży zastrzelony przez młodego oficera artylerzystę, brata jego ówczesnej kochanki. — A obrzydły Pedrito uciekł, panie, z kraju — ciągnął dalej ten sam głos. — Kapitan jednego z naszych statków mówił mi niedawno, że poznał Pedrita guerrillera, ubranego w purpurowe pantofle i aksamitną myckę ze złotym kutasem w jednym z południowych portów, gdzie prowadzi dom publiczny. — Obrzydły Pedrito? Kto to może być u diabła? — zastanawiał się znamienity przelotny ptak, znajdujący się w stanie półsnu, półjawy, ze zdecydowanie otwartymi oczami i nikłym, lecz uprzejmym grymasem ust, w których tkwiło osiemnaste czy dwudzieste z rządu cygaro, wypalone w tym pamiętnym dniu. — W pokoju, w którym siedzimy, ukazał mi się znienacka jak duch — kapitan Mitchell mówił o Nostromie tonem prawdziwie ciepłym, w którym odczuwało się dumę. — Może pan sobie wyobrazić, jakie to na mnie zrobiło wrażenie. Przyjechał tu drogą morską, z Barriosem oczywiście. I pierwszą rzeczą, jaką mi powiedział, gdy odzyskałem zdolność słyszenia czegokolwiek, było to, iż udało mu się przyholować łódkę należącą do kutra, która pływała po zatoce! Zdawał się być ogromnie przejęty tym zdarzeniem. Rzeczywiście była to okoliczność niezwykła, gdyż, pamięta pan, upłynęło już wtedy szesnaście dni od chwili zatopienia srebra. Od razu spostrzegłem, że mam przed sobą innego człowieka. Wbił oczy w ścianę, jakby tam łaził jakiś pająk czy coś podobnego. Utrata srebra zaważyła na jego umyśle. Pierwszą rzeczą, o którą zapytał, było: „Czy doña Antonia dowiedziała się już o śmierci Marcina Decoud?" — Głos jego drżał. Musiałem mu oznajmić, że doña Antonia nie powróciła jeszcze do miasta. Biedna panienka! A gdy już miałem zamiar zadać mu tysiące pytań, nagle wybąkał: „Proszę mi wybaczyć, señor " — i znikł z mego gabinetu w mgnieniu oka. Nie widziałem go przez trzy dni. Okazało się, że przez ten czas wciąż się włóczył, to wchodząc, to wychodząc z miasta, a dwie noce przespał w barakach, w których nocują kolejarze. Zdawał się być absolutnie obojętny na wszystko co się działo. Zapytałem go kiedyś na wybrzeżu: „Kiedyż powrócicie do pracy, Nostromo? Będzie wkrótce mnóstwo roboty dla cargadoresów." „Señor — wycedził powoli, badawczo na mnie patrząc. — Czy pan się bardzo zdziwi, gdy powiem, że jestem zanadto zmęczony, by zarazi podjąć się pracy? Cóż bym zresztą mógł robić?. Moim cargadoresom nie śmiałbym spojrzeć w oczy po utracie kutra." Błagałem go, by przestał myśleć o srebrze, a on się tylko uśmiechnął. Ten uśmiech chwycił mnie za serce, panie. Mówię do niego: „To był fatalizm. Rzecz, której nie można było zapobiec." — „Si, si!" — odpowiedział i odwrócił się. Pomyślałem, że najlepiej pozostawić go przez pewien czas w spokoju, dopóki nie przejdzie nad tym do porządku dziennego. A potrzeba mu było na to kilku lat. Byłem obecny przy jego widzeniu się z don Carlosem. Muszę powiedzieć, że Gould jest raczej zimnym człowiekiem. Musiał tak długo powściągać swoje uczucia w obcowaniu z łotrami i złodziejami, w ciągłej obawie przed ruiną, która dotknęłaby i jego, i jego żonę, że stało się to drugą jego naturą. Patrzyli sobie w oczy przez dłuższą chwilę. Don Carlos spytał Nostroma, na swój spokojny, powściągliwy sposób, co może dla niego uczynić. „Moje imię znane jest z jednego krańca Sulaco do drugiego — odpowiedział równie spokojnie. — Cóż by pan mógł więcej zrobić dla mnie?" — To chyba cała ich rozmowa. Później jednakże, gdy nadarzyła się sposobność kupienia bardzo dobrego szkunera, pani Gould i ja póty głowiliśmy się nad tym, aż doszło do kupna tego statku i ofiarowania go Nostromowi. Zrobiliśmy, co należało zrobić, ale on w ciągu trzech lat zwrócił wyłożoną sumę. Interesy, panie, rozwijały się wspaniale na wybrzeżu. A ten człowiek miał zawsze powodzenie we wszystkim z wyjątkiem ocalenia srebra. Biedna doña Antonia, zaraz po okropnych przejściach w lasach Los Hatos, także

widziała się z Nostromem. Chciała dowiedzieć się wszystkiego o Marcinie Decoud: co mówili, co robili, o czym myśleli do ostatniej chwili w ciągu tej złowrogiej nocy. Pani Gould mówiła, że Nostromo odpowiadał spokojnie i ze współczuciem, słowem zachował się wzorowo. Panna Avellanos raz tylko wybuchnęła płaczem, gdy jej powtórzył słowa Marcina Decoud, że jego plan będzie urzeczywistniony, a wynik świetny... I jest świetny, panie, niewątpliwie świetny. Program dobiegał wreszcie końca. Podczas gdy uprzywilejowany pasażer, doznając miłego dreszczu w przewidywaniu, że znajdzie się niebawem w swej koi, już nie zapytywał nawet, na czym, do licha, ten plan miał polegać, kapitan Mitchell mówił dalej: — Żałuję, że już musimy się rozstać. Pańskie zainteresowanie, dowodzące żywego umysłu, obdarzyło mnie dniem niezmiernie przyjemnym. Teraz odwiozę pana na okręt. Miał pan sposobność rzucenia okiem na nasz „skarbiec świata". Doskonała nazwa. — Głos sternika łodzi oznajmił zza drzwi, że bąk stoi w pogotowiu. Program był zakończony. Nostromo rzeczywiście wypatrzył małą łódkę z kutra, którą zostawił Decoudowi na Wielkiej Izabeli, pustą i kołyszącą się daleko na wodach zatoki. Stał wtedy ,na, pomoście pierwszego transportowca Barriosa, parowego okrętu, znajdującego się wówczas o godzinę drogi od Sulaco. Barrios, którego zawsze cieszył każdy śmiały czyn i który był dobrym sędzią w ocenie odwagi, nadzwyczaj polubił capataza. W ciągu podróży wzdłuż wybrzeża generał ciągle trzymał go przy sobie i odzywał się doń raz po raz w sposób nagły i porywczy, co było u niego oznaką wielkiej przychylności. Oczy Nostroma pierwsze wypatrzyły na szerokim łuku zatoki malutką, zwodniczą, ciemną plamkę, jedyną, która — poza zarysem Trzech Izabel z prawej strony — majaczyła wśród płaskiej, lśniącej pustaci Golfo. Są chwile, kiedy nie wolno lekceważyć najdrobniejszego faktu; mała łódeczka, tak oddalona od lądu, mogła mieć jakieś znaczenie warte sprawdzenia. Na potakujące skinienie Barriosa transportowiec zmienił kurs i zbliżył się na taką odległość, która pozwoliła stwierdzić, że w tej łupinie nikt nie siedzi. Była to zwykła łódeczka niesiona przez prąd, z wiosłami złożonymi w środku. Ale Nostromo, któremu Decoud nie schodził z myśli od wielu dni, rozpoznał w niej ze wzruszeniem łódkę należącą do kutra. Nie było mowy o zatrzymaniu parowca dla wciągnięcia takiego drozbiazgu. Każda minuta mogła zaważyć na życiu i przyszłości całego miasta. Jadący na przedzie okręt, z generałem na pomoście, wrócił na dawny kurs. Za nim flotylla transportowców, dotąd rozproszona na chybił trafił na przestrzeni mili, przywodząca na myśl korowód potworów jakiejś wymierającej rasy oceanicznej, poczęła się tłoczyć, czarna i dymiąca na tle zachodniego nieba. Spoza grupy oficerów rozległ się donośny, lecz spokojny głos Nostroma: — Mi generale, rad bym wyłowić tę małą łódkę. Por Dios, ja ją znam. Należy do naszej kompanii. — A ty, por Dios — zarżał Barrios głośnym wesołym śmiechem — a ty należysz do mnie. Zrobię cię rotmistrzem kawalerii, jak tylko gdzieś wreszcie zobaczymy konia. — Ja sprawniej pływam niż jeżdżę konno, mi generale —odkrzyknął Nostromo, przysuwając się do poręczy ze wzrokiem utkwionym w jeden punkt. — Pozwólcie mi... — Pozwolić ci? Cóż za zarozumiała bestia! — żartował jowialnie generał, nie patrząc nawet w jego stronę. — Pozwolić mu? Cha, cha, cha! Chce, bym przyznał, że bez niego nie zdobędziemy Sulaco! Cha, cha, cha! A może byś tak, synu, dopłynął do tej łódki? Gromki okrzyk, który zabrzmiał z jednego końca statku na drugi, przeciął jego dalsze wybuchy śmiechu. Nostromo wyskoczył przez burtę; jego czarna głowa wynurzała się w dużej już odległości od okrętu. Generał wymamrotał w przerażeniu: — Cielo! co ja zrobiłem! — tonem człowieka rażonego gromem. Ale wystarczyło bacznego spojrzenia, by stwierdzić, że Nostromo płynie z całą swobodą. Wtedy Barrios zagrzmiał na cały głos: — A nie! nie! Nie zatrzymamy statku po to, by wyławiać tego bezczelnego chłopa. Niechże się topi ten zwariowany capataz! Nic poza przemocą fizyczną nie mogłoby powstrzymać Nostroma od wyskoczenia przez burtę. Ta pusta łódka, wypływająca tajemniczo na jego spotkanie, jakby nią kierował niewidzialny upiór, zamroczyła capataza, wydała mu się jakimś znakiem, ostrzeżeniem, zaskakującą i

zagadkową odpowiedzią na nurtującą go bezustannie myśl o skarbie i o losach człowieka. Gdyby na tej pół mili wody czekała go pewna śmierć, byłby także skoczył. Ale woda była gładka jak na stawie, rekiny zaś nie nawiedzają nigdy Golfo Placido, jakkolwiek po tamtej stronie Punta Mala roi się od nich wzdłuż wybrzeża. Capataz uchwycił się tyłu łodzi i ciężko oddychał. W czasie pływania ogarnęło go dziwne uczucie bezsiły. Jeszcze w wodzie zrzucił z siebie buty i marynarkę. Przez czas jakiś wisiał tak na brzegu łódki, by odzyskać swobodę oddechu. W dali widać było transportowce, już teraz skupione i płynące wprost na Sulaco. Z ich wyglądu można by sądzić, że jadą tam z przyjaznym napomnieniem albo na sportowe zawody; dym z ich kominów połączył się i płynął na podobieństwo cienkiej, siarczanej smugi nad samą głową Nostroma. To jego nieustraszoność, jego odwaga, jego czyn wprawiły w ruch te okręty, jadące teraz ratować życie i mienie blancosów zapędzających lud do pracy, ratować kopalnię San Tonie, ratować dzieci. Silnym i zręcznym ruchem wdrapał się na tył łodzi. Ta sama! Nie było wątpliwości. Była to łódeczka należąca do kutra Nr 3, ta, którą pozostawił Marcinowi Decoud na Wielkiej Izabeli, chcąc mu dać możność ruszenia się stamtąd na wypadek, gdyby nie było sposobu przyjścia mu z pomocą od strony lądu. A tymczasem ona wyszła na spotkanie jego, Nostroma, pusta i zagadkowa. Co się mogło stać z Marcinem Decoud? Capataz poświęcił minutę na uważne badania. Szukał jakiegoś uszkodzenia, jakiegoś znaku. Dostrzegł jedynie brunatną plamę na burcie tuż koło ławki. Nachylił się nad tą plamą i potarł ją mocno palcem. Po czym przeszedł na rufę i tam zasiadł w biernej postawie, ze złączonymi kolanami i skrzyżowanymi nogami. Ociekał wodą od stóp do głów, z obwisłych włosów i wąsów również kapała woda i wyglądał teraz, z oczyma pozbawionymi połysku i utkwionymi w dno łodzi, jak topielec, który wynurzył się z głębi, by przy zachodzie słońca pokołysać się na falach w małej łódeczce. Podniecenie wywołane awanturniczą wyprawą, niepokojem, czy w porę dojedzie z powrotem, triumfem dokonanego z powodzeniem czynu, a także nieustanna koncentracja myśli na łącznym zagadnieniu losów skarbu i jedynego człowieka, który o nim wiedział, wszystko to opuściło go teraz zupełnie. Do ostatniej chwili wysilał umysł nad sposobem dostania się niepostrzeżenie na Wielką Izabelę bez straty czasu. Potrzeba tajemnicy połączyła się w nim tak ściśle z losami skarbu, że nawet wobec Barriosa powstrzymał się od jakiejkolwiek wzmianki o istnieniu Marcina Decouda i srebra na wyspie. Listy, które zawiózł generałowi, napomykały wprawdzie o zatopieniu kutra, gdyż to miało związek z sytuacją w Sulaco. W tych okolicznościach jednooki pogromca tygrysów, któremu zapachniała sposobność walki, nie tracił czasu na wypytywanie posła. Barrios rozmawiając z Nostromem zdawał się być prze- konany, że Marcin Decoud i sztaby srebra poszły razem na dno, a Nostromo, nie zagadnięty wprost, zachował milczenie pod wpływem jakiegoś niewytłumaczonego urazu i nieufności. ,,Niech usłyszą to wszystko z ust samego don Marcina" — powiedział sobie w myśli. A teraz, kiedy już miał dostęp do Wielkiej Izabeli, i to znacznie wcześniej, niż sądził, podniecenie opuściło go, jak dusza opuszcza ciało, pozostawiając je martwym na ziemi — ziemi, która przestała dlań istnieć. Zdawało się, iż Nostromo nie orientuje się w zatoce. Przez długi czas nie drgnęła mu nawet powieka nad szklistą pustką wytrzeszczonych oczu. Lecz z wolna, zanim poruszyła się ręka lub noga, zanim drgnął jakiś muskuł lub powieka, w martwych rysach począł się pojawiać wyraz, żywy wyraz i głęboka myśl wyjrzała z nieruchomych oczu, jakby dusza tułacza, spokojna, smutna dusza, znalazłszy opuszczone ciało, wzięła je ukradkiem w posiadanie. Capataz zmarszczył brew. Wśród ogromnego spokoju morza, wysp i wybrzeża, spokoju pokłębionych chmur i smug światła na wodzie, to zmarszczenie brwi miało w sobie dobitność potężnego gestu. Nic nie poruszało się przez długi czas; potem capataz potrząsnął głową, by znowu się poddać spoczynkowi, wspólnemu wszystkim rzeczom widzialnym. Nagle schwycił wiosła i jednym ruchem obrócił łódkę dziobem ku Wielkiej Izabeli. Zanim zagłębił je powtórnie, raz jeszcze nachylił się nad brunatną plamą na burcie. — Ja to znam — mruknął do siebie z domyślnym ruchem głowy — to jest krew. Jego uderzenia wioseł były długie, mocne, zdecydowane. Od czasu do czasu spoglądał przez

ramię na Wielką Izabelę ukazującą jego niespokojnym oczom swoje niskie, skaliste wybrzeże, które czyniło na nim wrażenie nieprzeniknionej twarzy. Wreszcie dziób łodzi do- tknął brzegu. Nostromo rzucił łódkę, raczej, niż wciągnął, na piasek małej plaży. I natychmiast, odwróciwszy się od zachodzącego słońca, skoczył wielkimi susami w wąwóz, rozpryskując przy każdym kroku wodę Strumienia, jakby umyślnie depcąc płytką, jasną, żywą szemrzącą jego powierzchnię. Chciał wykorzystać każdą chwilę dziennego światła. Zwały ziemi, murawy i zgniecionych zarośli osunęły się, rzekłbyś, naturalnie, z wykrotu, który powstał pod pochyłym drzewem. Decoud dokonał zadania ukrycia srebra według wskazówek Nostroma, używając rydla w przemyślny sposób. Ale półuśmiech aprobaty na twarzy Nostroma zmienił się w gniewny grymas warg na widok rydla porzuconego w widocznym miejscu, jakby zupełnie bezmyślnie lub w przystępie nagłego przestrachu, co zdradzało robotę ludzkiej ręki. Ach! Wszyscy są widać równie głupi, ci hombres finos, ustanawiający prawa i rządy, narzucający prostym ludziom zbędne prace do wykonywania! Nostromo podniósł rydel, a gdy poczuł jego trzon w dłoni, przyszła mu nagle ochota zajrzenia do skrzynek z końskiej skóry, zawierających skarb. Paru uderzeniami rydla odsłonił krawędzie i narożniki kilku z nich, a oczyściwszy je z resztek ziemi zauważył, że jedna została rozpłatana nożem. To odkrycie wyrwało z jego ust stłumiony okrzyk; osunął się na kolana i z nieuzasadnionym przestrachem obejrzał się przez jedno i drugie ramię. Twarda skóra zamknęła się w miejscu nacięcia i Nostromo zawahał się zanim wsunął rękę przez szparę i namacał sztaby srebra. Leżały na dnie. Jedna, druga, trzecia... Tak, brakowało czterech. Ktoś je wyciągnął. Cztery sztaby. Ale kto? Decoud? Nikt inny. I po co? W jakim celu? Jaki opętany kaprys nim kierował? Musi się z tego wytłumaczyć. Cztery sztaby srebra wywiezione na łódce i — krew! Nad roztoczą wód otwartej zatoki jasne, niezmienne, nie przysłonięte żadną chmurką słońce zanurzało się w widnokrąg, dopełniając tej poważnej, tajemniczej ofiary całopalnej z dala od śmiertelnych oczu, w nieskończonym majestacie milczenia i spokoju. Brak czterech sztab i — krew! Capataz podniósł się powoli. — Mógł po prostu skaleczyć się w rękę — mruknął. — Ale to... Usiadł na miękkiej ziemi, wyzuty z wszelkiej odporności, jakby łańcuchem przykuty do skarbu. Obejmował rękoma podkurczone nogi, z wyrazem beznadziejnego poddania się, jak niewolnik postawiony na straży. Raz tylko żywiej podniósł głowę: klekot ostrego ognia z muszkietów doszedł do jego uszu. Przypominało to trzask suchego grochu, sypanego z wysoka na bęben. Przysłuchiwał się przez chwilę, po czym rzekł półgłosem: — On już nigdy nie wróci i nigdy tej sprawy nie wyjaśni. I znów opuścił głowę. — Niemożliwe! — mruknął ponuro. Strzelanina ustała. Łuna wielkiej pożogi w Sulaco rozgorzała czerwienią nad wybrzeżem. Igrając po chmurach kłębiących się w głębi zatoki, odblask tej łuny, rudy i posępny, docierał do Trzech Izabel. Nostromo tego nie widział, mimo że podniósł głową. — W takim razie nie dowiem się, jak to było — rzekł wyraźnie, po czym zamilkł na wiele godzin. Nie mógł się dowiedzieć. Nikt nie miał się dowiedzieć. Koniec Marcina Decoud, jak się można było spodziewać, nie stał się nigdy przedmiotem dociekań dla nikogo z wyjątkiem Nostroma. Gdyby prawda się odsłoniła, nasuwałoby się zawsze pytanie: dlaczego? Natomiast śmierć związana z zatonięciem kutra nie pozo- stawiała wątpliwości co do przyczyny. Młody apostoł Separacji zginął w walce o swą ideę wskutek nieodżałowanego wypadku. Tymczasem prawda była inna: Decoud padł ofiarą samotności, tego wroga znanego niewielu ludziom na tej ziemi, wroga, któremu umieją się przeciwstawić tylko najprostsi spośród nas. Świetnego Costaguańczyka z paryskich bulwarów zabiła samotność oraz brak wiary w siebie i w innych. Dla jakichś przyczyn zapewne istotnych, lecz przechodzących zwykłe rozumowanie ludzkie, ptactwo wodne z zatoki unikało archipelagu Izabel. Ich punktem zbornym był wierzchołek

Azuery, której kamienne płasko wzgórze i szczeliny rozbrzmiewają zawsze dziką, burzliwą wrzawą, jakby te ptaki wiecznie się kłóciły o legendarny skarb. Pod koniec pierwszego dnia spędzonego na Wielkiej Izabeli Decoud, leżąc w cieniu pod drzewem i kręcąc się na swym posłaniu z ostrych traw, powiedział sobie: — Nie widziałem ani jednego ptaka przez cały dzień. Nie słyszał też przez cały dzień ani jednego dźwięku, prócz tych paru słów, wymówionych teraz półgłosem. Był to dzień absolutnej ciszy, pierwszy w jego życiu. A nie spał ani chwili. Mimo poprzednich bezsennych nocy i dni pełnych walk, planowania, gadania, mimo niebezpieczeństwa i fizycznego wysiłku przeżywanego ma zatoce, nie był w stanie zmrużyć oka ani na jedną chwilę. A jednak od wschodu słońca do zachodu przeleżał bądź na wznak, bądź twarzą do ziemi. Wyprostował się i wolnym krokiem zeszedł do wąwozu, by spędzić noc przy zakopanym srebrze. Gdyby Nostromo powrócił, a mógł powrócić lada chwila, tam by go zapewne szukał, noc była zaś najodpowiedniejszą porą na przeprawę. Decoud przypomniał sobie z zupełną obojętnością, że nic nie jadł od chwili, kiedy sam pozostał na wyspie. Noc spędził z otwartymi oczyma, a gdy się rozwidniło, przegryzł coś z tą samą obojętnością. Świetny „młody Decoud", rozpieszczony ulubieniec rodziny, narzeczony Antonii i dziennikarz z Sulaco, okazał się niezdolny do zmagania się z sobą sam na sam. Samotność narzucona przez okoliczności zewnętrzne rychło wytwarza taki stan duszy, w którym nie ma już miejsca na wymuszoną ironię i sceptycyzm. Opanowuje ona umysł i wpędza myśl w ślepą ulicę niewiary. Po trzech dniach wyczekiwania na ujrzenie jakiejkolwiek ludzkiej twarzy, Decoud odkrył w sobie coś w rodzaju zwątpienia we własną osobowość. Jakby jego odrębny byt rozpłynął się w tym świecie chmur i morza, naturalnych kształtów i sił przyrody. Jedynie w działaniu znajdujemy pokrzepiające złudzenie niezależnego bytu jako przeciwstawienie całokształtowi zjawisk, którego jesteśmy zaledwie niezdarną cząstką. Decoud zatracił wiarę w rzeczywistość swych czynów, przeszłych i przyszłych. Na piąty dzień ogarnęła go bezbrzeżna melancholia. Postanowił, że nie odda się w ręce tych ludzi z Sulaco, którzy osaczali go teraz jak roztańczone, sprośne widma, nierzeczywiste i okropne. Widział siebie w ich otoczeniu, słabo walczącego, i Antonię, rozmiarów alegorycznego posągu, cudownie piękną, spoglądającą pogardliwym wzrokiem na jego bezsilność. Żadne żywe stworzenie, nawet plamka dalekiego żagla nie zamajaczyła w polu jego widzenia, chcąc więc jakby ujść przed samotnością, pogrążył się w swej melancholii. Niejasna świadomość, że źle pokierował życiem poddając się impulsom, które pozostawiały gorzki posmak w ustach, była pierwszym w jego męskich latach ocknięciem się zmysłu moralnego. Ale jednocześnie nie odczuwał skruchy. Czegoż miał żałować? Nie uznawał wszak żadnych cnót poza inteligencją, a na miejsce obowiązku stawiał namiętności. Teraz zaś zarówno jego inteligencja, jak namiętności zostały łatwo pochłonięte przez tę wielką, nieprzerwaną samotność i wyczekiwanie bez wiary. Bezsenność odebrała jego woli wszelką energię, gdyż od siedmiu dni nie spał nawet siedmiu godzin. Jego smutek był smutkiem sceptycznego umysłu. We wszechświecie widział tylko szereg niezrozumiałych obrazów. Nostromo nie żył. Wszystko załamało się haniebnie. Nie śmiał myśleć o Antonii. Ona też zapewne nie żyła, a jeśli nawet żyła, on jej już w oczy nie spojrzy. Podejmowanie jakiegokolwiek wysiłku wydawało się bezsensem. Dziesiątego dnia, po nocy spędzonej bez chwili drzemki (przemyśliwał, że Antonia nie mogła nigdy kochać istoty tak nierealnej jak on), samotność wydała mu się jakąś ogromną próżnią, a cisza zatoki cienką, naprężoną liną, na której wisiał, uczepiony oburącz, bez uczucia strachu, bez zdziwienia, bez przeżywania jakichkolwiek wzruszeń. Dopiero pod wieczór, gdy ochłodzenie przyniosło mu względną ulgę, począł pragnąć, by się ta lina przerwała. Wyobrażał sobie, że przy pęknięciu wyda ona ostry, krótki odgłos jak strzał z pistoletu. I to byłby jego koniec. Myślał o tej chwili z przyjemnością, gdyż lękał się bezsennych nocy, kiedy to milczenie, na kształt naprężonej liny, której on oburącz się trzyma, poczyna drgać bezsensownymi strzępami słów, a słowa te są zawsze jednakie, całkowicie niezrozumiałe. Mówią o Nostromie, o Antonii, o Barriosie tudzież o jakichś proklamacjach, w których zdania brzęczą bezsensowną ironią. Podczas dnia widział to milczenie na kształt napiętej do ostatnich granic struny, na której wisiał ciężarek jego życia, jego

czczego życia. — Ciekawym, czy usłyszę trzask tej struny, zanim spadnę — zapytywał siebie. Słońce od dwóch godzin wyszło znad widnokręgu, gdy Decoud powstał z legowiska, chudy, brudny, blady — i podniósł na nie oczy spod zaczerwienionych powiek. Członki jego poruszały się opornie, jakby obciążone ołowiem, ale nie drżały; nadawało to jego ruchom pewność i rodzaj godności, jakby szedł spełniać jakiś obrządek. Zszedł do wąwozu, albowiem urok srebra, z ukrytą w nim potęgą, pozostał jedyną rzeczą, która nań jeszcze z zewnątrz działała. Decoud podniósł pas z rewolwerem, leżący na ziemi, i założył go na siebie. Struna milczenia nigdy nie pęknie na tej wyspie. „Wszak muszę wpaść do wody i zatonąć — tak, zatonąć" — myślał. Patrzył na poruszoną ziemię, pokrywającą skarb. — W morzu! — Poruszał się jak lunatyk. Powoli osunął się na kolana i począł palcami rozgrzebywać ziemię z przemyślną cierpliwością, dopóki nie natrafił na jedną ze skrzynek. Nie przerywając pracy, jakby ją wielokrotnie wykonywał, przeciął pokrywę i wyciągnął cztery sztabki srebra, które włożył do kieszeni. Po czym zasypał odsłoniętą skrzynkę i powolnym krokiem wyszedł z wąwozu. Zarośla zamknęły się za nim z szelestem. W trzecim dniu swego osamotnienia Decoud przyciągnął łódkę do samej wody z zamiarem odpłynięcia w którąkolwiek stronę, czego jednak zaniechał, ulegając podszeptom chwiejnej nadziei, że Nostromo powróci, a także w przekonaniu o zupełnej bezużyteczności wysiłku. Łódka potrzebowała tylko lekkiego popchnięcia, by wypłynąć na wodę. Decoud, z wyjątkiem pierwszego dnia, odżywiał się po trochu codziennie, więc posiadał jeszcze nieco siły w mięśniach. Uniósłszy powoli wiosła odbił się od skały Wielkiej Izabeli, którą pozostawił poza sobą, rozgrzaną słońcem, jakby tętniącą ciepłem życia, skąpaną od stóp do głów jarzącym światłem, rzekłbyś, promieniejącą radością i nadzieją. De- coud płynął wprost ku zachodzącemu słońcu. A gdy mrok objął zatokę, przestał wiosłować i rzucił wiosła na dno czółna. Głuchy łoskot, jaki sprawiły spadając, wydał mu się największym hałasem słyszanym w życiu. I to było rewelacją. Czymś, co go z daleka sprowadziło na ziemię. Przez głowę przeleciała mu myśl: „A może zasnę tej nocy?" — Ale w to nie uwierzył. Nie wierzył w nic i dalej siedział nieruchomo na swej ławeczce. Świt powstający za górami odbił się w jego otwartych źrenicach. Jasność wzmagała się, wreszcie zza wierzchołków gór ukazało się słońce w całej swej świetności. Olbrzymia zatoka roziskrzyła się od blasku i w tej doskonałej, niemiłosiernej pustce Decoud odczuł, jak poprzednio, grozę ciszy, która znów mu się wydała ciemną, napiętą struną. Wpatrywał się w nią, podczas gdy bez pośpiechu przemieszczał ławkę ze środka czółna na poręcze bocznych ścian. Wpatrywał się w nią dalej, uparcie, podczas gdy jego ręka odpinała po omacku skórzany pokrowiec i wyciągała zeń rewolwer. Po czym ta sama ręka uniosła się, skierowała lufę rewolweru do piersi, pociągnęła za cyngiel i z niezwykłą siłą cisnęła dymiącą jeszcze broń w powietrze. Jego oczy patrzyły nań jeszcze, podczas gdy ciało osuwało się naprzód i zawisło piersiami na burcie, a prawa ręka uczepiła się poręczy. Oczy patrzyły... — Dokonane — wykrztusił poprzez krew, która nagle zalała mu usta. Ostatnią jego myślą było: „Ciekawym, jak umierał capataz." — Uchwyt jego palców zelżał i narzeczony Antonii Avellanos stoczył się do wody, nie usłyszawszy dźwięku zerwanej struny milczenia wśród pustki zatoki Placido, której lśniąca powierzchnia pozostała nienaruszona po upadku jego ciała. Ofiara nudy odartej ze złudzeń (którą się płaci za zuchwały intelekt), świetny don Marcin Decoud, obciążony sztabami srebra z San Tomé, znikł bez śladu, po- chłonięty przez bezmierną obojętność otoczenia. Jego skulona, bezsenna postać odeszła od srebra z San Tomé; i przez jakiś czas duchy dobra i zła, które zawsze krążą w pobliżu ukrytych skarbów na tej ziemi, mogły myśleć, że ten jeden skarb został przez całą ludzkość zapomniany. Po kilku dniach jednak inna postać przywlokła się tu po zachodzie słońca, by zasiąść na całą noc bez ruchu i bez snu w ciemnej rozpadlinie, w tej samej niemal postawie i w tym samym miejscu co tamten bezsenny człowiek, który odjechał na zawsze tak cicho w małym czółnie, o tej samej porze, po zachodzie słońca. Duchy dobra i zła krążące dokoła zakazanych skarbów zrozumiały, że srebro z San Tomé znalazło teraz wiernego, dozgonnego niewolnika. Wspaniały capataz de cargadores, ofiara rozczarowanej próżności, którą się płaci za

zuchwałe czyny, siedział oto w znużonej pozie tropionego włóczęgi, przesiedział tak całą bezsenną noc, równie ciężką jak te noce, które przeżywał Decoud, towarzysz jego najrozpaczliwszej w życiu przeprawy. Zastanawiał się, w jaki sposób zginął Decoud. Wiedział natomiast dobrze, jaka była rola, którą sam odegrał. Najprzód kobieta, potem ten człowiek, oboje opuszczeni w najcięższej dla siebie chwili gwoli przeklętego skarbu. Osiągnął go kosztem utraconej duszy i utraconego życia. Nostroma ogarniała blada, milcząca zgroza, po której nastąpił wybuch wściekłej dumy. Na zapłacenie takiej ceny nie mógł zdobyć się nikt inny, tylko Gian' Battista Fidanza, capataz cargadoresów, nieskazitelny i wierny Nostromo. Postanowił teraz, że nie pozwoli nikomu wydrzeć sobie tej zdobyczy. Nikomu i niczemu. Decoud nie żył. Jak się to stało? Nie miał cienia wątpliwości, że nie żyje. Ale te cztery sztaby srebra?... Po co? Czyżby zamierzał kiedyś powrócić po więcej?... Skarb rozpościerał już nad Nostromem skrytą władzą: mąciło to umysł człowieka, który taką cenę zapłacił. Nostromo był pewien, że Decoud nie żyje. Wyspa szeptała o tym nieustannie. Umarł? Przepadł! Capataz uświadomił sobie, że przysłuchuje się, czy nie szeleszczą krzewy i czy nie rozpryskuje się woda w łożysku strumienia pod czyimiś krokami. Nie żyje! Ten gaduła, novio doñy Antonii! — Ha — mruknął, z głową opartą o kolana — on do niej teraz poleci! da niej poleci! — Nad uwolnionym Sulaco, nad zatoką szarą jak popiół wstawał blady, zachmurzony świt. Cztery sztabki srebra! Czy zabrał je przez; zemstę, by rzucić jakiś urok, jak ta rozzłoszczona kobieta, która przepowiedziała mu klęski i wyrzuty sumienia, a mimo to złożyła nań obowiązek ratowania dzieci? On dzieci przecież uratował. Zniweczył przepowiednię nędzy i głodu. Uczynił to sam jeden lub może z pomocą diabła. Co komu do tego? Uczynił to, jakkolwiek oszukany, ratując za jednym zamachem kopalnię San Tomé, która zjawiła się przed jego oczyma olbrzymia i nienawistna, przygniatająca ogromem swego bogactwa wartość i trud, i wierność biednych ludzi, silniejsza nad wojnę i pokój, panująca nad pracowitym miastem, nad morzem, nad Campo. Słońce rozjaśniało niebo za łańcuchem Kordylierów. Capataz przypatrywał się jakiś czas zwałom oberwanej ziemi, kamieni i zdruzgotanych krzewów, pokrywającym skrzynki ze srebrem. — Trzeba się będzie bardzo powoli bogacić — rozważał głośno.

ROZDZIAŁ JEDENASTY

Sulaco wyprzedziło rozważnego Nostroma, bogacąc się szybko na skarbach ukrytych w ziemi i wydzieranych z niej rękoma pracowitej ludności, skarbach, nad którymi unosiły się niespokojne duchy dobra i zła. Była to, rzekłbyś, druga młodość, nowe życie, pełne obietnic, niepokoju i trudu, rozrzucające hojnie swe bogactwa na cztery strony rozgorączkowanego świata. Interesy materialne pociągały za sobą zmiany materialne, ale także inne zmiany, subtelniejsze, niedostrzegalne, zachodzące w umysłach i w sercach pracowników. Kapitan Mitchell wrócił do ojczyzny, by tam żyć z oszczędności zainwestowanych w kopalni San Tomé: dr Monygham zestarzał się, jego głowa przybrała barwę stali, tylko wyraz twarzy pozostał niezmieniony. Ten żył z niewyczerpanego zasobu swego uczucia, ukrytego głęboko w sercu, niczym nielegalnie przechowywany skarb. Naczelny dyrektor szpitali państwowych (których utrzymanie ciąży na koncesji Gouldów), radca sanitarny przy Zarządzie Miasta i naczelny lekarz Zjednoczonych Kopami San Tomé (których terytoria, zawierające w sobie złoto, srebro, miedź, ołów i kobalt ciągną się milami u stóp Kordylierów) czuł się jak nędzarz, przymierający głodem w okresie przedłużającej się nieobecności Gouldów, którzy odbywali drugą swoją podróż do Europy i do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Zażyły i wypróbowany przyjaciel domu, a przy tym kawaler nie związany niczym (z wyjątkiem obowiązków swego zawodu), proszony był o zamieszkanie w Casa Gould. Po jedenastu miesiącach nieobecności gospodarzy pobyt w tych pokojach, tak dobrze mu znanych i przypominających mu za każdym spojrzeniem kobietę, której oddał się całą duszą, stał się dla niego nie do zniesienia. W miarę jak zbliżał się dzień przyjazdu „Hermesa" (pocztowego statku, który powiększył wspaniałą flotę O.S.N.), ruchy doktora stawały się żwawsze, a repliki dawane prostaczkom, jak i wysoko urodzonym coraz zjadliwsze, co wynikało z rosnącego w nim zdenerwowania. Spakował swoją skromną walizę z pośpiechem, z furią i entuzjazmem, patrzył z radością i upojeniem, jak mijając starego portiera wynoszono ją z bramy Casa Gould, po czym, gdy już zbliżała się upragniona godzina, zasiadł samotnie w wielkim powozie zaprzęgniętym w białe muły, nieco przechylony na bok, trzymając w lewej ręce parę nowych rękawiczek, z wyrazem twarzy zdecydowanie jadowitym na skutek wysiłku zapanowania nad sobą. Jechał do portu. Serce rozszerzyło mu się tak gwałtownie, gdy dostrzegł Gouldów na pokładzie ,,Hermesa", że jego przywitanie ograniczyło się do wymamrotania paru przypadkowych słów. W powrotnej drodze do miasta milczeli wszyscy troje. Dopiero w patio doktor odezwał się najnaturalniejszym już głosem: — Zostawię państwa teraz samych. Wpadnę jutro, jeśli wolno? — Proszę przyjść na śniadanie, drogi doktorze, i niech pan przyjdzie wcześnie — odrzekła pani Gould, odwracając się ku niemu z pierwszego szczebla schodów, przybrana w podróżną suknię i ze spuszczoną jeszcze woalką. Ze swej niszy nad schodami Madonna w niebieskiej szacie z Dzieciątkiem na ręku zdawała się ją witać z wyrazem współczującej tkliwości. — Mnie pan nie zastanie — uprzedził doktora Karol Gould. — Wyruszana z samego rana do kopalni. Po śniadaniu doña Emilia i señor doctor wyszli wolnym krokiem wewnętrzną furtką z patio do ogrodu. Ukazały się przed nimi przestronne ogrody. Casa Gould, otoczone wysokim murem, spadziste dachy sąsiednich domów, kryte czerwoną dachówką, wielkie połacie cienia pod drzewami i gładkie połacie słońca na trawnikach. Potrójne rzędy starych drzew pomarańczowych otaczały cały ogród. Bosonodzy ogrodnicy o brązowych twarzach, przybrani w śnieżnobiałe koszule i szerokie calzoneras, dłubali w ziemi siedząc w kucki na kwietnikach lub przesuwali się między

drzewami, inni wlekli długie węże gumowe po ścieżkach wysypanych żwirem. Krzyżujące się cienkie strugi wody tworzyły śliczne łuki, iskrząc się w słońcu, opadając deszczem brylantów na trawę, szemrząc z lekka na liściach krzewów. Doña Emilia podtrzymywała ręką tren jasnej sukienki, krocząc obok doktora Monyghama, ubranego w długi czarny surdut i posępny czarny krawat nad gorsem niepokalanej koszuli. Doszedłszy do cienistej kępy drzew, pod którymi rozstawione były małe stoliczki i trzcinowe krzesła, pani Gould osunęła się na niski, obszerny fotelik. — Niechże pan jeszcze nie odchodzi — rzekła do doktora Monyghama, który nie był w stanie oderwać się od tego miejsca. Z brodą wsuniętą między dwa sztywne końce kołnierzyka, pożerał ją oczyma, które na szczęście były okrągłe i twarde jak przyćmiony marmur, więc nie zdradzały jego uczuć. Ogarniało go pełne litości wzruszenie, gdy patrzył na oczy i skronie tej kobiety, na których czas wyrył już piętno wielkiego zmęczenia, a była to przecież nieznużona señora, jak ją nazywał przed laty z zachwytem don Pépé. Doktorowi niemal łzy napływały do oczu. — Proszę nie odchodzić. Dzisiejszy dzień całkowicie do mnie należy — nalegała łagodnie pani Gould. — Oficjalnie nie powróciliśmy jeszcze. Nikt więc nie przyjdzie. Dopiero jutro okna Casa Gould rozbłysną na przyjęcie gości. Doktor osunął się na krzesło. — To będzie tertulia? — spytał głosem rzekomo obojętnym. — Po prostu powitanie miłych przyjaciół, którzy zechcą przyjść. — Dopiero jutro? —Tak. Karol będzie zmęczony całodziennym pobytem w kopalni, ja zaś... Przyjemnie by było mieć go dla siebie choć przez ten pierwszy wieczór po powrocie do domu. Kocham ten dom, on widział całe moje życie. — Ach, tak — warknął doktor niespodzianie. — Kobiety obliczają lata życia od dnia ślubu. Czyż pani przedtem nie żyła? — Pewnie. Ale czy jest co wspominać? Nie było wtedy trosk. Pani Gould westchnęła. I jak starzy przyjaciele, którzy po długim rozstaniu powracają do wspomnień o najburzliwszych okresach swego życia, tak tych dwoje poczęło rozmawiać o rewolucji w Sulaco. Pani Emilii wydawało się dziwne, że ludzie, którzy brali w niej udział, nie zachowali, jak się zdaje, w pamięci ani tego, co się działo, ani wypływającej stąd nauki. — A jednak — wtrącił doktor — my wszyscy, którzy odegraliśmy wtedy jakąś rolę, otrzymaliśmy nagrodę. Don Pépé, choć mocno stary, może jeszcze dosiąść konia. Barrios zapija się na śmierć w wesołej kompanii w swojej fundacio, daleko, za Bolson de Tomoro. A bohaterski ksiądz Roman — wyobrażam sobie starego padre, jak w kopalni San Tomé systematycznie wysadza w powietrze jeden szyb za drugim, wydając pobożny okrzyk za każdym wybuchem i wyciągając między jednym a drugim pełną garść tabaki — bohaterski padre Roman mówi, że póki sam żyje, nie obawia się wcale złego wpływu misjonarzy Holroyda na swoje owieczki. Pani Gould wstrząsnęła się lekko przy tej aluzji do dzieła zniszczenia, które omal nie dotknęło kopalni San Tomé. — A pan, drogi przyjacielu? — A ja zrobiłem to, do czego się nadawałem. — Pan stał wobec niebezpieczeństwa stokroć groźniejszego niż oni wszyscy. Groźniejszego niż śmierć. — Nie, proszę pani! Groziła mi tylko śmierć przez powieszenie. Zostałem wynagrodzony ponad moje zasługi. Zauważywszy utkwiony w siebie wzrok pani Gould, spuścił oczy. — Zrobiłem karierę, jak pani widzi — rzekł naczelny inspektor szpitali państwowych poprawiając z lekka poły wytwornego czarnego surduta. Poczucie własnej godności, które wewnętrznie zaznaczyło się w tym, iż osoba księdza Berona prawie całkowicie znikła z jego snów, na zewnątrz objawiało się przesadną starannością w ubiorze, w przeciwieństwie do dawnego zaniedbania. Nie przekraczając ścisłych granic w doborze kroju i barw, ta zmiana stroju nadawała doktorowi wygląd jednocześnie zawodowy i odświętny;

natomiast jego chód i niezmieniony, cierpki wyraz fizjonomii tworzyły przez to jeszcze silniejszy dysonans. — Tak — ciągnął dalej — zostaliśmy wszyscy wynagrodzeni: naczelny inżyner, kapitan Mitchell... — Widzieliśmy go — przerwała mu pani Gould swym czarującym głosem. — Biedaczysko kochane przyjechało umyślnie ze wsi, by nas odwiedzić w londyńskim hotelu. Zachowywał się z wielką godnością, ale mam. wrażenie, że żałuje Sulaco. Powracał niekiedy do „historycznych wypadków", aż mi się chciało płakać. — Hm — mruknął doktor. — Zestarzał się, przypuszczam. Nawet Nostromo się starzeje, chociaż się nie zmienił. A skoro już o nim mówimy, chciałbym pani coś powiedzieć... Już od pewnej chwili z domu dochodziły jakieś pomruki i odgłosy zdradzające podniecenie. Nagle dwaj ogrodnicy, zajęci przy drzewach różanych rosnących przy altanie ogrodowej, upadli na kolana i schylili głowy na widok Antonii Avellanos, przechodzącej ścieżką u boku swego wuja. Odznaczony czerwonym kapeluszem podczas krótkiego pobytu w Rzymie, dokąd zaprosiła go Propaganda, Ojciec Corbelan, misjonarz dzikich Indian, konspirator i opiekun zbója Hernandeza, szedł wielkimi, powolnymi krokami, chudy i pochylony ku przodowi, ze skrzyżowanymi na plecach potężnymi rękoma. Pierwszy kardynał-arcybiskup Sulaco zachował swój fanatyczny i posępny wygląd kapelana bandytów. Przypuszczano, iż jego niespodziewane wyniesienie do kardynalskiej purpury było krokiem obronnym przeciwko inwazji protestantyzmu na Sulaco, zorganizowanej z funduszu misji Holroyda. Antonia posuwała się swym lekkim chodem, z niezmąconą pogodą, uśmiechając się z daleka do pani Gould. Piękność jej twarzy nieco zmierzchła, a kształty lekko się zaokrągliły. Przyszła tu bez ceremonii, przyprowadzając wuja na krótką chwilę przed sjestą, by przywitać kochaną Emilię. Gdy już wszyscy zasiedli, dr Monygham, który odczuwał żywą niechęć do każdego, kto z poufałą przyjaźnią zbliżał się do pani Gould, usunął się na bok udając głębokie zamyślenie. Jedno zdanie, wypowiedziane głośniej przez Antonię, skłoniło go do podniesienia głowy. — Jakże możemy opuścić tych nieszczęśliwych, jęczących pod jarzmem, którzy jeszcze parę lat temu byli naszymi rodakami, którzy są naszymi rodakami i teraz? — mówiła panna Avellanos. — Jakże możemy pozostawać bezlitośni, ślepi i głusi wobec okrutnych krzywd, których ofiarami są nasi bracia? Przecie jest na to lekarstwo. — Przyłączenie reszty Costaguany, by mogła korzystać z praworządności i bogactw Sulaco — mruknął doktor. — Innego lekarstwa nie ma. — Jestem pewna, señor doctor — odparła Antonia z poważnym spokojem niezłomnego przekonania — że taka była od początku intencja biednego Marcina. — Tak, ale interesy materialne nie pozwolą narażać na niebezpieczeństwo swego dalszego rozwoju dla idei sprawiedliwości i współczucia — mruknął kwaśno doktor. — Może i lepiej, że tak jest. Kardynał-arcybiskup wyprostował swoją chudą, kościstą postać. — Myśmy dla nich pracowali, myśmy stworzyli te materialne interesy cudzoziemców — wyrzekł ostatni z Corbelanów głębokim, oskarżającym tonem. — A bez nich bylibyście niczym! — zawołał z odległości doktor —oni nie pozwolą wam... — To niech się strzegą! Lud, którego aspiracje nie będą uwzględnione, obróci się przeciwko nim i zażąda udziału zarówno w bogactwie jak i w rządach — oświadczył popularny kardynałarcybiskup Sulaco znacząco, groźnie. Nastało milczenie, podczas którego jego eminencja wpatrywał się w ziemię ze zmarszczonym czołem, Antonia zaś, siedząc w pozie nieco sztywnej, lecz pełnej wdzięku, oddychała spokojnie, pewna siły swych przekonań. Po chwili rozmowa przeszła na inne tematy, dotyczące pobytu Gouldów w Europie. Kardynał-arcybiskup bawiąc w Rzymie cierpiał cały czas na newralgię w głowie. Była to sprawa klimatu, złego powietrza. Po odejściu wuja i siostrzenicy, przed którymi służba znów upadła na kolana, a stary portier, pamiętający Henryka Goulda, obecnie niemal ociemniały i bezwładny, przywlókł się, by ucałować wyciągniętą rękę jego eminencji, doktor Monygham, oglądając się za odchodzącymi, wypowiedział

jedno tylko słowo: — Niepoprawni. Pani Gould wzniosła oczy do góry i zmęczonym ruchem opuściła na kolana białą rękę, połyskującą złotem i kamieniami licznych pierścionków. — Konspirują. Tak — rzekł doktor. — Ostatnia z rodu Avellanosów i ostatni z Corbelanów konspirują z uchodźcami z Santa Marta, od których roi się tu po każdej rewolucji. Pełno ich w Café Lambroso na rogu plaza, słychać aż na ulicy zgiełk ich głosów, przypominający pawilon papug. Projektują najazd na Costaguanę. A czy pani wie, do kogo się zwracają o pomoc, o siłę? Do tajnych stowarzyszeń, działających wśród emigrantów i miejscowej ludności, w których Nostromo — raczej kapitan Fidanza — gra pierwszorzędną rolę. Czemu zawdzięcza to stanowisko? Kto wie? Geniuszowi? On ma w sobie coś z geniusza. Posiada teraz większy mir wśród ludności niż kiedykolwiek. Musi chyba mieć jakąś ukrytą siłę, jakieś tajemnicze środki, które umacniają jego wpływy. Konferuje wciąż z arcybiskupem, jak za tych dawnych czasów, które i pani, i ja pamiętamy. Barrios jest nieużyteczny. Ale dowódcę wojskowego z głową na karku mają w osobie Hernandeza i mogą podnieść rebelię w całym kraju, rzucając nowe hasło bogactwa dla ludu. — Czyż już nigdy nie będzie spokoju? Nigdy wypoczynku? — wyszeptała pani Gould. — Myślałam, że my... — Nie! — przerwał jej doktor. — Nie ma spokoju i wypoczynku tam, gdzie chodzi o rozwój materialnych interesów. One rządzą się swymi prawami, swoją sprawiedliwością. Ale te prawa uwzględniają jedynie użyteczność i są nieludzkie; nie ma w nich rzetelności, ciągłości i mocy, którą by można znaleźć tylko w zasadach moralnych. Droga pani Gould, zbliża się czas, kiedy to wszystko, przy czym obstawała koncesja Gouldów, zaważy równie ciężko na losach ludności, jak barbarzyństwo, okrucieństwo i nierząd poprzednich lat. — Jak pan może coś podobnego mówić, doktorze? — wykrzyknęła, dotknięta w najczulszą strunę duszy. — Mogę mówić, bo to prawda — upierał się doktor. — Zaważy równie ciężko i wywoła niechęć, zemstę i przelew krwi, bo ludzie się zmienili. Czy pani wyobraża sobie, że kopalnia pomaszerowałaby dziś do miasta dla obrony swego administradora? Czy pani to sobie wyobraża? Przycisnęła splecione ręce do oczu i wyszeptała beznadziejnie: — Więc na to pracowaliśmy tak długo? Doktor spuścił głowę. Umiał czytać w jej niewysłowionych myślach. Czy dlatego jej życie pozbawione było codziennego ciepła miłości, którego potrzebowała jej tkliwa natura, podobnie jak organizm ludzki potrzebuje powietrza dla płuc? Oburzony na zaślepienie Karola Goulda doktor pośpiesznie zmienił temat rozmowy. — Właśnie o Nostromie chciałem z panią pomówić. Ten człowiek posiada i konsekwencję, i siłę. Jego nic nie wykończy. Ale mniejsza o to. Dzieje się coś niezrozumiałego, może raczej aż nadto zrozumiałego. Jak pani wie, Linda jest, praktycznie biorąc, latarnikiem na Wielkiej Izabeli. Garibaldino jest na to za stary. Jego praca polega na czyszczeniu lamp i na gotowaniu strawy, ale nie może już chodzić po schodach. Czarnobrewa Linda śpi przez cały dzień i czuwa nad światłem przez całą noc. Właściwie nie cały dzień, bo o piątej po południu wstaje, wtedy gdy Nostromo, ilekroć jego szkuner znajduje się w porcie, jeździ małą łódką na wyspę w konkury. — Czy oni jeszcze się nie pobrali? — spytała pani Gould — O ile wiem, matka życzyła sobie tego, kiedy Linda była jeszcze dzieckiem. A gdy dziewczynki przebywały u mnie blisko rok, podczas wojny o Separację, ta niezwykła mała twierdziła z całą prostotą, że będzie żoną Gian' Battisty. — Nie pobrali się jeszcze — odparł krótko doktor. — Ja czuwałem nad nimi trochę. — Dziękuję panu, kochany doktorze — rzekła pani Gould; w cieniu wielkich drzew jej równe ząbki zabłysły w młodzieńczym uśmiechu, pełnym finezji. — Ludzie nie wiedzą, jaki pan jest naprawdę dobry. I pan im tego nie okaże, żeby się ze mną podroczyć, a wszak ja już dawno zaufałam pańskiemu dobremu sercu. Doktor podciągnął górną wargę, jak by chciał kogoś ukąsić, i skłonił się sztywno, nie wstając z krzesła. Był człowiekiem, do którego miłość przyszła późno, nie jako wspaniała iluzja,

lecz jako świadomość bezcennego cierpienia, więc sam widok tej kobiety (którego był pozbawiony przez blisko rok) wywoływał w nim uwielbienie i chęć całowania kraju jej sukni. Nadmiar uczuć przeobrażał się zaś naturalnie we wzmożoną szorstkość zachowania. — Przytłacza mnie ten zbytek wdzięczności, ale ci ludzie mnie bądź co bądź interesują. Jeździłem kilkakrotnie na Wielką Izabelę, by sprawdzić, co się dzieje ze starym Giorgio. Nie powiedział pani Gould, co go naprawdę do tego skłaniało. W jej nieobecności znajdował tam bowiem ulgę w atmosferze uczuć pokrewnej natury, zarówno w surowej admiracji starego dla „angielskiej signory- dobrodziejki", jak w wielomównym, wylewnym, namiętnym rozkochaniu się czarnookiej Lindy w „naszej doñi Emilii, tym aniele", jak również w pełnym uwielbienia podnoszeniu oczu jasnowłosej Gizelli o śnieżnobiałej szyi. Spojrzenie tych oczu prześlizgiwało się potem skośnie na doktora, na wpół szelmowskie, na wpół niewinne, co go skłaniało do zastanowienia. — Gdybym nie był tym, czym jestem, starym i szpetnym, sądziłbym, że ta dzierlatka robi do mnie oko. A może tak jest. Robi je pewno do każdego. Doktor Monygham nie zdradził się z tym przed panią Gould, opatrznością rodziny Violów, lecz skierował rozmowę na temat.,naszego wielkiego Nostroma". — Oto, co chcę pani powiedzieć: nasz wielki Nostromo nie zwracał w ubiegłych latach wielkiej uwagi na starego i na dziewczęta. Prawdę mówiąc, żeglował wtedy wzdłuż wybrzeża przynajmniej przez dziesięć miesięcy na dwanaście. Mówił kiedyś kapitanowi Mitchellowi, że chce zdobyć fortunę. Powiodło mu się to widać dobrze. Należało się tego spodziewać, bo to człowiek pełen pomysłów i wiary w siebie, gotów do uchwycenia każdej okazji, nie oglądając się na ryzyko. Znajdowałem się kiedyś w biurze Mitchella, gdy on wszedł z tą swoją spokojną, poważną miną, którą wszędzie obnosi. Mówił, że wraca z Zatoki Kalifornijskiej, gdzie prowadził handel, a patrzył przy tym nad naszymi głowami w ścianę, jak to ma zwyczaj czynić. W powrotnej drodze zauważył z przyjemnością, że budują latarnię morską na występie skalnym. Wielkiej Izabeli. Z wielką przyjemnością, zaznaczył. Kapitan Mitchell objaśnił go, że latarnię buduje Kompania O. S. N., za jego radą, dla udogodnienia żeglugi pocztowym okrętom. Kapitan Fidanza łaskawie przyznał, że rada była doskonała. Pamiętani, że podkręcił wąsa i rozejrzał się po gzymsach całego pokoju, zanim wystąpił z propozycją, aby starego Giorgia zrobiono latarnikiem. — Słyszałam o tym. Pytano mnie nawet o radę w swoim czasie — rzekła pani Gould. — Miałam wtedy wątpliwości, czy takie zamknięcie dziewcząt na wyspie, jak w więzieniu, byłoby dla nich pożądane. — Propozycja przypadła do smaku staremu Garibaldino. Co zaś do Lindy, to także miejsce wskazane przez Nostroma było dla niej cudowne. Mogła równie dobrze czekać łaskawych odwiedzin Gian' Battisty tam jak gdzie indziej. Moim zdaniem, ona zawsze kochała się w tym nieskazitelnym c apatazie. A poza tym oboje, ojciec i siostra, radzi byli usunąć Gizellę z oczu pewnego młodzieńca nazwiskiem Ramirez. — Ach? — rzekła z zainteresowaniem pani Gould — Ramirez? Jakiż to człowiek? — Taki sobie miejski mozo. Ojciec jego był cargadorem. On sam biegał po wybrzeżu jako chudy, obszarpany chłopiec, dopóki copataz się nim nie zajął i nie zrobił zeń człowieka. Skoro tylko podrósł, Nostromo umieścił go na łodzi, a wkrótce potem powierzył mu łódź Nr 3, tę samą, która wywiozła srebro, pani Gould. Nostromo wybrał z całej floty Kompanii ten właśnie kuter, gdyż był najmocniejszy i najlepiej nadawał się do żeglugi. Młody Ramirez był jednym z pięciu cargadoresów, któ- rym powierzono w tą pamiętną noc wywiezienie skarbu z Urzędu Celnego. Po zatonięciu powierzonego sobie kutra Nostromo, porzucając służbę W Kompanii O.S.N., polecił kapitanowi Mitchellowi Ramireza na swego następcę. Wyszkolił go świetnie i wciągnął do pracy, tak że pan Ramirez z głodującego nędzarza stał się człowiekiem i capatazem cargadoresów w Sulaco. — Dzięki Nostromowi — wtrąciła pani Gould z ciepłym uznaniem. — Dzięki Nostromowi — powtórzył dr Monygham. — Daję słowo, że władza tego człowieka przestrasza mnie, gdy o niej pomyślę. A że biedny stary Mitchell z radością mianował na to stanowisko kogoś obeznanego z robotą, nie dziwi mnie, gdyż to oszczędzało mu kłopotów. Dużo dziwniejszy jest fakt, że cargadoresi z Sulaco przyjęli Ramireza jako zwierzchnika dlatego tylko, że

tak się podobało Nostromowi. Nie jest on oczywiście drugim Nostromem, jak to sobie z przyjemnością wyobrażał, ale mimo wszystko pozycja jego jest świetna. Ośmieliło go to do zabiegania o rękę Gizelli Viola, która, jak pani wie, uchodzi za najpiękniejszą dziewczynę w mieście. Jednakże stary Garibaldino powziął do niego gwałtowną niechęć. Dlaczego? Nie wiem. Może dlatego, że nie jest wzorem doskonałości jak jego Gian' Battista, wcielenie odwagi, wierności i honoru „ludu". Signor Viola nie ma wysokiego wyobrażenia o tubylcach z Sulaco. Oboje — i stary Spartanin, i białolica Linda o różanych ustach i oczach jak węgle — doglądają surowo tej jasnowłosej panienki. Ramirez dostał odprawę. Ojciec Viola, jak mi mówiono, zagroził mu kiedyś strzelbą. — Ale Gizella co na to mówi? —spytała pani Gould, — Ona jest, przypuszczam trochę zalotna — odparł doktor. — Nie zdaje mi się, aby jej na nim zależało. Oczywiście lubi hołdy mężczyzn. Ramirez nie był jedynym, zaznaczam to, pani Gould. Kręcił się tam także ja- kiś inżynier z załogi kolejowej, któremu także zagrożono fuzją. Stary Viola nie pozwala żartować ze swego honoru. Od śmierci żony stał się niespokojny i podejrzliwy. Toteż ogromnie się ucieszył, że może młodszą córkę usunąć z miasta. Ale ot, co się stało, pani Gould. Ramirez, uczciwy, czuły pasterz nie ma dostępu na wyspę. Dobrze. Stosuje się do zakazu, ale, rzecz prosta, raz po raz obraca oczy na Wielką Izabelę. Zdaje się, że spoglądanie do późnej nocy na światło latarni stało się u niego przyzwyczajeniem. Otóż w czasie tych sentymentalnych straży nocnych dostrzega, że Nostromo, a raczej kapitan Fidanza, powraca bardzo późno ze swych odwiedzin u Violów. Czasem nawet o północy. Doktor umilkł, patrząc znacząco na panią Gould. — Tak. Ale nie rozumiem... — zaczęła zdziwionym głosem. — Tu zaczyna się dziwna historia —ciągnął dalej dr Monygham. — Viola, który jest królem na wysepce, nie pozwala nikomu przebywać na niej po zapadnięciu zmroku. Nawet kapitan Fidanza musi odjeżdżać przed zachodem słońca, kiedy Linda wchodzi na górę, by zapalić światło. I Nostromo posłusznie odpływa. Ale co potem? Co on robi w zatoce pomiędzy godziną wpół do siódmą a północą? Widziano go niejednokrotnie o tej porze, wpływającego spokojnie do portu. Ramirez szaleje z zazdrości. Nie śmie zwrócić się do starego Violi, ale raz zebrał się na odwagę i zaczepił Lindę w jakąś niedzielę rano, gdy przybyła na ląd, chcąc być na mszy i odwiedzić grób matki. Doszło na wybrzeżu do sceny, której byłem świadkiem. Działo się to wczesnym rankiem. On musiał umyślnie tam na nią czekać. Ja znalazłem się tam przypadkiem, wezwany na pilną konsultację przez niemieckiego lekarza z kanonierki stojącej w porcie. Linda pałała gniewem i pogardą, obrzucała obelgami Ramireza, który zdawał się tracić zmysły. To był dziwny widok, proszę pani: to długie molo, szalejący cargador przepasany czerwoną szarfą, a na końcu ta kobieta w żałobie. Port leżał jeszcze w cieniu gór w to spokojne niedzielne rano, pomiędzy okrętami na kotwicy poruszały się tu i ówdzie małe łódki, między innymi łódź z niemieckiej kanonierki, przysłana po mnie. Linda minęła mnie tuż, tuż. Dostrzegłem jej dzikie oczy. Zawołałem na nią. Nie słyszała, nie widziała mnie. Ale ja spojrzałem w jej twarz. Straszna była w swym bólu i gniewie. Pani Gould wyprostowała się, szeroko roztwierając oczy. — Co pan chce przez to powiedzieć, doktorze? Czy to znaczy, że pan podejrzewa młodszą siostrę? — Quien sabe! Któż może zgadnąć? — odparł doktor wzruszając ramionami jak urodzony Costaguańczyk. — Ramirez podszedł do mnie na wybrzeżu. Zataczał się, wyglądał na wariata. Chwytał się rękoma za głowę. Musiał się przed kimś wypowiedzieć, po prostu musiał. Mimo stanu, w jakim się znajdował, poznał mnie oczywiście. Ludzie mnie tu dobrze znają. Zbyt długo żyłem między nimi, bym mógł być dla nich kimś innym jak doktorem o złym oku, który umie leczyć przypadłości ciała i rzucać złe uroki jednym wejrzeniem. Starał się mi wytłumaczyć, że chce tylko przestrzec mnie przed Nostromem. Kapitan Fidanza miał rzekomo na jakimś tajnym zebraniu wskazać na mnie jako na najgorszego wroga uciśnionych — wroga ludu. To zupełnie możliwe. Zaszczyca mnie swą niegasnącą niechęcią. A słowo wielkiego Fidanzy zupełnie wystarcza na to, by mi jakiś dureń wsadził nóż w plecy. Komisja Sanitarna, której przewodniczę, nie cieszy się sympatią ludności. „Niech się go pan strzeże, señor doctor. Niech go pan zniszczy, señor doctor"

— syknął mi w twarz Ramirez. A potem wybuchnął: „Ten człowiek — wykrzykiwał — ten człowiek rzucił urok na obie dziewczyny." A co dotyczy jego samego, to już i tak powiedział za wiele. Musi teraz uciekać, ukryć się gdziekolwiek. Skarżył się czule na Gizellę, a po chwili obrzucał ją wyzwiskami, których nie można powtórzyć. Gdyby wierzył, że w jakikolwiek sposób obudzi w niej miłość, porwałby ją z tej wyspy. Uprowadziłby ją w lasy. Ale nic z tego... Oddalił się gestykulując rękoma nad głową. Dostrzegłem wtedy starego Murzyna, który siedział za stosem skrzynek w przystani i łowił ryby. Zwinął sznur od wędki i natychmiast się ulotnił. Musiał to i owo dosłyszeć, a potem rozgadać, gdyż zaprzyjaźnieni z Garibaldinem kolejarze ostrzegli go, przypuszczam, przed Ramirezem. W każdym razie ojciec został uprzedzony, Ramirez zaś znikł z miasta. — Poczuwam się do pewnych obowiązków wobec tych dziewcząt — rzekła niespokojnie pani Gould: — Czy Nostromo jest obecnie w Sulaco? — Jest, od niedzieli. — Z nim powinno się pomówić, niezwłocznie. — A któż się ośmieli z nim mówić? Nawet Ramirez, opętany miłością, ucieka przed samym cieniem kapitana Fidanzy. — Ja mogę. Ja to zrobię — oświadczyła pani Gould. — Takiemu człowiekowi jak Nostromo wystarczy jedno słowo. Doktor uśmiechnął się kwaśno. — On musi skończyć z tą sytuacją, która doprowadzi... Nie mogę wprost uwierzyć, by to dziecko... — mówiła dalej pani Gould. — On jest niezmiernie pociągający — mruknął doktor posępnie. — Zrozumie to, jestem pewna. Musi temu wszystkiemu położyć kres żeniąc się z Lindą natychmiast — wy- rzekła największa pani w Sulaco z niezłomną stanowczością. Z furtki ogrodowej wynurzył się Basilio, otyły i zwiotczały, z zestarzałą twarzą bez zarostu, pokrytą zmarszczkami wokół oczu, i z pasmami kruczoczarnych, sztywnych włosów, zaczesanych gładko na głowie. Wyłonił się zgarbiony spoza kępy ozdobnych krzewów i ostrożnie usadowił na ziemi małe dziecko, które niósł na ramionach, ostatnią latorośl swoją i Leonardy. Rozpieszczona i wiecznie nadąsana camerista oraz naczelny mozo Casa Gould byli bowiem małżeństwem od kilku lat. Na chwilę przykucnął na piętach spoglądając czule na swojego potomka, który odpowiadał mu spojrzeniem ogromnie poważnym, po czym uroczyście i z godnością wysunął się na ścieżkę. — A co tam, Basilio? — spytała pani Gould. — Był telefon z kancelarii kopalni. Pan tam będzie nocował. Doktor Monygham podniósł się z krzesła i stał, patrząc w inną stronę. Głębokie milczenie zapadło na jakiś czas pod największymi drzewami pięknych ogrodów Casa Gould. — Dobrze, Basilio — rzekła pani Gould. Odprowadzała go oczami, gdy kroczył ścieżką, by zniknąć za kwitnącym krzewem i po chwili ukazać się znowu z dzieckiem na ramieniu. Przeszedł przez bramkę dzielącą ogród od patio, stąpając ostrożnie, by nie upuścić lekkiego ciężaru. Doktor odwrócony plecami do pani Gould przyglądał się dalekim rabatom kwiatów w słońcu. Ludzie uważali go za szydercę i człowieka skwaśniałego. Prawda była zgoła inna. W jego naturze i temperamencie leżała zdolność do gwałtownych uczuć i wielkiej tkliwości. Brakowało mu tylko gładkiej i nieczułej powłoki światowca, która sprzyja łatwej tolerancji dla siebie i dla otoczenia. Tolerancja ta jest równie daleka, od prawdziwego ludzkiego współczucia, jak oddalony jest jeden biegun od drugiego. Sardoniczne usposobienie i zgryźliwość doktora wynikały z braku tej obojętności. W zupełnym milczeniu, przyglądając się złym wzrokiem rabatom przepysznych kwiatów, dr Monygham złorzeczył w duchu Karolowi Gouldowi. Poza jego plecami pani Gould siedziała bez ruchu, a ta nieruchomość dodawała przyrodzonemu wdziękowi jej postaci uroku dzieła sztuki, zjawiska podchwyconego i utrwalonego na zawsze. Odwróciwszy się znienacka doktor pożegnał się i odszedł. Pani Gould opadła na oparcie fotela w cieniu wielkich drzew, sadzonych w półkole, z zamkniętymi oczyma, z białymi rękoma bezradnie zwisającymi z poręczy. Przez zwartą masę liści przenikało półświatło, podkreślając młodzieńczą urodę jej twarzy tudzież jasność jej sukni i białych

koronek, które wydawały się świetliste. Drobna i delikatna, zdawała się promieniować własnym światłem w głębokim cieniu splątanych gałęzi, rzekłbyś, dobra czarodziejka, znużona długoletnim czynieniem dobra, tknięta deprymującą niewiarą w użyteczność swych trudów, w siłę swych czarodziejskich praktyk. Gdyby ktokolwiek ją zapytał, o czym teraz myśli, siedząc samotna w ogrodzie Casa Gould, podczas gdy jej mąż przebywa w kopalni, a dom, zamknięty od ulicy, wydaje się być opuszczoną siedzibą, wrodzona szczerość kazałaby jej uniknąć odpowiedzi. Przyszło jej na myśl, że aby życie było piękne i pełne, musi obejmować przeszłość i przyszłość w każdej przemijającej chwili. Codzienna praca musi być wykonywana na chwałę tych, którzy odeszli, i dla dobra tych, którzy przyjdą. To myśląc, westchnęła nie otwierając oczu, nie poruszając się wcale. Twarz jej stężała na przeciąg sekundy, jakby w postanowieniu przetrzymania bez zmrużenia oka napływu uczucia zupełnego osamotnienia, uczucia, które na podobieństwo wielkiej fali przepływało nad jej głową. Stwierdziła, że nie ma nikogo, kto by się z prawdziwym zainteresowaniem zapytał, o czym ona teraz myśli. Nikogo, nikogo, może poza tym jednym człowiekiem, który odszedł przed chwilą. Nie, nie było nikogo, komu by można szczerze i beztrosko się zwierzyć w atmosferze idealnego zaufania. Słowo „niepoprawni", wymówione przez doktora Monyghama, wypłynęło w jej pamięci, gdy siedziała tak w milczeniu i smutku. Niepoprawny w swym oddaniu sprawie kopalni srebra był jej señor administrador! Niepoprawny był w swej upartej służbie interesom materialnym, z którymi łączył wiarę w triumf ładu i sprawiedliwości. Biedne chłopaczysko! Dostrzegała jak na jawie siwe włosy na jego skroniach. Był bez zarzutu, bez zarzutu. Czegóż więcej mogła się spodziewać? Oddał się cały kolosalnemu i udanemu przedsięwzięciu, miłość zaś była krótką chwilą zapomnienia, upojenia, którego słodycz wspomina się z rodzajem melancholii, tak jak się wspomina ciężki smutek kiedyś przeżyty. W wymaganiach, jakie narzuca człowiekowi skuteczna działalność, tkwi coś, co obniża moralną wartość idei. Pani Gould ujrzała górę San Tomé ciążącą nad Campo i nad całym krajem, budzącą postrach, znienawidzoną, nabrzmiałą bogactwem; bardziej bezduszną od tyrana, bardziej nieczułą i samowładną od najgorszego rządu, gotową miażdżyć życia ludzkie dla rozwoju swej potęgi. On tego nie widział. Nie mógł widzieć. I nie było w tym jego winy. On sam był bez zarzutu, ale ona nie będzie go już miała nigdy, nigdy, ani przez jedną godzinę wyłącznie dla siebie, w tym starym hiszpańskim domostwie, do którego tak przywarła sercem. Niepoprawni, ostatni z Corbelanów, ostatnia z Avellanosów, tak powiedział doktor, ona zaś widziała, jak kopalnia San Tomé bierze w posiadanie, wchłania i spala życie ostatniego z costaguańskich Gouldów. Owładnęła tęgim umysłem syna , jak niegdyś dobiła słabego ojca. Przerażające zwycięstwo ostatniego z Gouldów. Ostatniego! Długo, długo łudziła się doña Emilia, że może... Ale nie; nie będzie już więcej Gouldów. Ogromny smutek i trwoga przed dalszym ciągiem własnego życia ogarnęła największą panią w Sulaco. W proroczej wizji zobaczyła, że ona jedna przeżywać będzie samotnie zapadanie się młodzieńczych ideałów życia, miłości, pracy, że pozostanie samotna w wielkim skarbcu świata. Na jej twarzy o zamkniętych oczach zakrzepł głęboki, ślepy, bolesny wyraz osoby pogrążonej w złym śnie. Niewyraźnym głosem, jakim przemawiają śpiący, gdy niemiłosierna zmora przygniata im bezbronną pierś, wymówiła, nie wiadomo dlaczego, słowa: — Interesy materialne.

ROZDZIAŁ DWUNASTY

Nostromo wzbogacał się bardzo powoli. Wynikało to z jego ostrożności. Umiał panować nad sobą nawet wtedy, gdy był wytrącony z równowagi. A świadome oddanie się w niewolę skarbowi było przecie rzeczą niezwykłą, mogącą zakłócić umysł człowieka. Dużą rolę odgrywała tu także inna przyczyna — trudność wymiany skarbu i nadania mu postaci użytecznej. Już sama czynność wywożenia go po kawałku z wyspy wymagała niemałej zręczności wobec obawy, że może być wyśledzona. Nostromo musiał dojeżdżać do Wielkiej Izabeli ukradkiem, między jedną a drugą podróżą wzdłuż wybrzeża, które to podróże były jedynym jawnym źródłem jego zarobków. Musiał wystrzegać się ludzi z załogi własnego szkunera, jakby byli szpiegami podpatrującymi swego srogiego kapitana. Nie śmiał nawet zbyt długo przebywać w porcie. Z chwilą wyładowania towaru wybierał się pośpiesznie w inną podróż, by nie budzić podejrzeń jednodniową bodaj zwłoką. Zdarzało się, iż przebywając po tygodniu lub dłużej w porcie mógł tylko raz jeden dopłynąć do swego skarbu. Zabierał kilka sztab srebra, i to było wszystko. Cierpiał z powodu swych obaw i własnej ostrożności. Upokarzała go rola ukrywającego się złodzieja. A najbardziej dolegało mu ześrodkowanie myśli na tym jednym przedmiocie. Z chwilą gdy przestępstwo czy zbrodnia wkracza w życie człowieka, zżera je jak złośliwa narośl, niszczy jak gorączka. Nostromo utracił spokój; bezpośredniość jego wrodzonych przymiotów przestała istnieć. Sam to czuł i często przeklinał srebro z San Tomé. Zachował swą odwagę i wspaniałomyślność, pracował i wypoczywał jak dawniej, ale wszystko było już kłamstwem. Rzeczywistością był tylko skarb. Więc do niego przywarł całą siłą umysłu. Niemniej samo dotknięcie srebra stało mu się nienawistne. Czasem, po wsunięciu do schowka kilku sztabek, owocu potajemnej wyprawy na Wielką Izabelę, przypatrywał się bacznie swoim palcom, jakby zdumiony, że nie dostrzega na nich żadnej skazy. Znalazł sposób spieniężania tych sztab srebra w odległych portach. Konieczność dalekich wypraw sprawiała, że jego podróże wzdłuż wybrzeża trwały długo, a odwiedziny w domu Violi stawały się rzadsze. Przeznaczenie jednak chciało, by tam szukał żony. Wspomniał o tym kiedyś w rozmowie z Giorgiem. Ale stary Garibaldino majestatycznym ruchem ręki odsunął na bok ten temat, zaciągając się dymem z czarnej głogowej fajeczki. Nic pilnego. On nie jest człowiekiem, któryby narzucał komukolwiek swoje córki. Z biegiem czasu Nostromo odkrył, że woli młodszą z sióstr. Istniały w ich naturach głębokie podobieństwa, które powinny istnieć, jeśli się między dwojgiem ludzi ma wytworzyć pełne zaufanie i zrozumienie wzajemne, niezależnie od zewnętrznych różnic temperamentu, które siłą kontrastu wywierają swój fascynujący wpływ. Żona Nostroma musiałaby znać jego tajemnicę, bez czego życie nie byłoby możliwe. Gizella, ze swym niewinnym wejrzeniem, ze swą białą szyjką, układna i milcząca, pobudliwa wbrew pozorom biernego spokoju, pociągała go bardziej od Lindy. Ta ostatnia, ze skupioną, namiętną w swej bladości twarzą, energiczna, ognista i obrotna w mowie, często nachmurzona i wzgardliwa (odrośl starego pnia), prawdziwa córka surowego republikanina, ale z głosem Teresy, budziła w Nostromie głęboko zakorzenioną nieufność. Co więcej, biedne dziewczę nie umiało ukryć swej miłości dla Gian' Battisty. Przeczuwał, że ta miłość będzie gwałtowna, wymagająca, podejrzliwa i bezkompromisowa, jak dusza Lindy. Gizella, ze swą jasną urodą, z której promieniowało ciepło, ze swą zewnętrzną biernością, obiecującą uległość, i urokiem dziewczęcej tajemniczości, pobudzała jego namiętność, nie wzbudzając obaw co do przyszłego współżycia. Okresy nieobecności Nostroma w Sulaco bywały długie. Gdy powrócił z najdłuższej swej podróży, dostrzegł łodzie załadowane kamiennymi blokami pod skałą Wielkiej Izabeli, a wokół niej

rusztowania i żurawie, przy których kręcili się robotnicy. Mury malej latarni morskiej wznosiły się już z fundamentów nad samym urwiskiem. Na widok rzeczy tak zdumiewającej, tak niespodziewanej i nieprzeczuwanej nawet w snach Nostromo poczuł się zgubiony. Co go teraz mogło uchronić od! wyśledzenia? Nic! Przerażenie uderzyło w niego jak obuchem, bo taki obrót sprawy musiał rzucić światło na jedyną ciemną plamę w jego życiu, życiu, którego cała istota, cała wartość polegała na jego odzwierciedleniu w oczach zachwyconych ludzi. Co jak co, ale fakt ten, przechodzący pojęcie ludzkie, stanął oto pomiędzy nim a nieznaną mocą, która nasłuchuje i wyzwala złe fluidy złorzeczeń. Dotąd było tu ciemno. Nie każdy miał na usługi taką ciemność. A teraz miano rozniecić tam światło. Światło! Widział je, oświetlające hańbę, ubóstwo, pogardę. Ktoś z pewnością natrafi... Może już natrafił. Niezrównany Nostromo, capataz, ogólnie szanowany i budzący postrach kapitan Fidanza, niewątpliwy patron tajnych stowarzyszeń, republikanin i rewolucjonista w głębi serca jak stary Giorgio (choć w innym ro- dzaju), już zamierzał rzucić się w morze z pokładu swego szkunera. Mimo subiektywizmu, posuniętego do chorobliwych granic, patrzył samobójstwu w oczy z rozwagą. Nie tracił głowy. Powstrzymała go myśl, że to nie będzie żadnym wyjściem. Om umrze, lecz hańba i niesława przeżyją go. A właściwie mówiąc, nie mógł wyobrazić sobie własnej śmierci. Zbyt przejęty był poczuciem swego bytu, czegoś nieskończenie trwałego w swych przemianach, by móc objąć umysłem pojęcie kresu. Wszak ziemia obraca się bez przerwy. A przy tym był odważny. Była to skażona odwaga, ale nadająca się do jego celów równie dobrze jak każda inna. Przepłynął tuż obok skały Wielkiej Izabeli, rzucając z pokładu przenikliwe spojrzenie w głąb wąwozu zarośniętego, jak dawniej, splątanymi krzewami. Przepłynął dość blisko, by móc zamienić parę powitalnych okrzyków z robotnikami; ci ostatni przysłaniali sobie dłonią oczy stojąc na samej krawędzi urwiska, nad którym górował ogromny drąg żurawia. Nostromo zauważył, iż żaden z nich nie miał sposobności zbliżenia się do wąwozu, w którym srebro zostało ukryte, nie mówiąc już o wejściu do wąwozu. Zaś w porcie dowiedział się, że nikt nie sypia na wyspie. Ekipy robocze wracały co wieczór do portu, śpiewając chórem w pustych łodziach holowanych przez statek parowy. Na razie nie było więc czego się obawiać. „Ale później?" — zapytywał siebie. — Co będzie później, gdy latarnik zamieszka w domku obecnie budowanym, odległym o jakieś sto pięćdziesiąt jardów od niskiej wieży latarni morskiej, a mniej więcej o czterysta od zacienionego, mrocznego jak dżungla wąwozu, w którym on ukrył rękojmię swego bezpieczeństwa, swego wpływu, wspaniałych gestów i władzy nad przyszłością, rękojmię pozwalającą mu lekceważyć sobie złą dolę i zdradzieckie zakusy zarówno bogaczy, jak i nędzarzy? Co wtedy będzie? Nostromo nie mógł już otrząsnąć się z tego skarbu. Zuchwała odwaga, większa niż u innych ludzi, wcisnęła w jego życie tę żyłę srebra. Uczucie czujnej, żarliwej zależności, uczucie niewoli, tak beznadziejnie i tak głęboko zakorzenione w jego myślach, że często porównywał siebie do legendarnych gringosów ni to żywych, ni umarłych, przykutych do nieprawnie zdobytych skarbów na Azuerze, uczucie to ciążyło okrutnie na niezależnej naturze kapitana Fidanzy, pana i właściciela pobrzeżnego szkunera, którego kształtną sylwetę (tudzież bajeczne szczęście do transakcji handlowych) znało całe zachodnie wybrzeże wielkiego kontynentu. Z powagą i srogo podkręconym wąsem, cokolwiek mniej giętki w chodzie, przybrany w pospolity garnitur z brunatnej wełny wyprodukowany przez Żydów w londyńskich zaułkach, a zakupiony w magazynach Campañii Anzani (który to garnitur przyćmiewał piękno jego potężnych, harmonijnych kształtów), kapitan Fidanza przechadzał się po ulicach Sulaco załatwiając, jak zwykle po podróży, interesy handlowe. I, jak zwykle, pozwalał rozchodzić się pogłosce, że grubo zarobił na ładunku. Tym razem był to transport solonej ryby, a właśnie zbliżał się Wielki Post. Widziano go jeżdżącego tramwajami tam i z powrotem pomiędzy miastem a portem, rozmawiał też z ludźmi po kawiarniach swym miarowym, stanowczym głosem. Widziano kapitana Fidanzę. Jeszcze się bowiem nie narodziło pokolenie, które by nie pamiętało słynnej wyprawy do Cayty. Nostromo, przezwany capatazem cargadoresów, stworzył sobie pod własnym nazwiskiem nową egzystencję, dostosowaną do nowych warunków, mniej malowniczą, a także mniej łatwą, jeśli

chodzi o zachowanie przewagi, gdyż ludność Sulaco dzięki rozwojowi tej stolicy Zachodniej Republiki stawała się coraz liczniejsza i różnorodniejsza. Kapitan Fidanza, pozbawiony malowniczości, ale zawsze trochę tajemiczy, skierował się na dworzec kolejowy, kryty wysokim dachem ze szkła i żelaza , gdzie poznano go od razu. Wsiadł do miejscowego pociągu i wysiadł w Rincon, by tam odwiedzić wdowę po cargadorze zmarłym wskutek ran (o brzasku Nowej Ery, jak don José Avellanos) w patio Casa Gould. Pozwolił się zaprosić do wnętrza chaty na szklankę zimnej lemoniady. Kobieta, stanąwszy obok niego, zasypywała go gradem słów, których wcale nie słyszał. Zostawił jej, jak zwykle, pewną kwotę pieniędzy. Osierocone dzieci, już podrastające i dobrze wychowane, a nazywające go wujem, otoczyły Nostroma domagając się jego błogosławieństwa. Nie odmówił, a wychodząc zatrzymał się na progu, by popatrzeć przez chwilę na płaskie oblicze góry San Tomé, przy czym lekko zmarszczył opalone czoło. Ta zmarszczka, nadająca jego zwykłemu, nieugiętemu wyrazowi znamię surowości, została zauważona w Loży, do której uczęszczał. Nie wziął jednak udziału w bankiecie. Zaniósł tę zmarszczkę na zebranie urządzone na jego cześć przez szerdecznych towarzyszy miejscowych i Włochów, któremu to zebraniu przewodniczył ubogi, chorowity i nieco garbaty fotograf o białej twarzy i wspaniałomyślnej duszy, zabarwionej na szkarłatno żądną krwi nienawiścią do wszystkich kapitalistów i ciemięzców na obu półkulach globu. Bohaterski Giorgio Viola, stary rewolucjonista, nie byłby nic zrozumiał z tego wstępnego przemówienia; zaś kapitan Fidanza, równie hojny tego dnia jak zwykle dla uboższych towarzyszy, nie odpowiedział żadnym przemówieniem. Słuchał ze zmarszczoną brwią, nieobecny umysłem, po czym wyszedł milczący i niedostępny jak człowiek obarczony wielu troskami. Zmarszczka na jego czole pogłębiła się, gdy nazajutrz rano zobaczył murarzy odpływających na Wielką Izabe- lę łodzią załadowaną czworokątnymi blokami kamienia. Była to ilość wystarczająca na ułożenie jednej warstwy bloków na budującej się przysadkowatej wieży. Praca wyznaczona na jeden dzień. Jedna warstwa dziennie. Kapitan Fidanza zastanawiał się. Obecność obcych ludzi na wyspie odcięłaby mu całkowicie dostęp do skarbu. Już i poprzednio przedstawiało to trudność i niebezpieczeństwo. Ogarnęły go strach i złość. Rozmyślał nad tym z władczą stanowczością pana i z przebiegłością zastraszonego niewolnika. Po jakimś czasie skierował się na wybrzeże. Nostromo był człowiekiem pomysłowym i bystrym; jak zwykle, znalazł i w tym krytycznym momencie środek zaradczy, mogący radykalnie zmienić położenie. Ten niezrównany Nostromo, ten „jeden na tysiąc", posiadał dar wykorzystywania nawet niebezpieczeństwa dla własnej obrony. Osadzenie Giorgia na Wielkiej Izabeli uczyniłoby potrzebę ukrywania się zbyteczną. Mógłby jeździć tam w biały dzień, otwarcie, w odwiedziny do córek, do jednej z córek, i siedzieć tam do późna, gwarząc ze starym Garibaldinem. A potem o zmierzchu... Noc po nocy... Pozwoliłoby mu to wzbogacić się dużo prędzej. Pragnął uchwycić, wchłonąć, objąć w niezaprzeczalne posiadanie ten skarb, którego tyrania zaciążyła na jego umyśle, na jego czynach, nawet na jego snach. Poszedł z tym do swego przyjaciela, kapitana Mitchella, i sprawa została załatwiona tak właśnie, jak to doktor Monygham przedstawił pani Gould. Gdy projekt przedłożono Giorgio Violi, coś przypominającego mdły refleks, słaby cień bardzo dawnego uśmiechu, przemknęło się pod ogromnymi, białymi wąsami starego wroga królów i ministrów. Córki były dla niego przedmiotem ciągłej troski. Szczególnie młodsza. Linda, przemawiająca głosem matki, przejęła raczej rolę tej ostat- niej. Jej niskie, wibrujące „No, padre?" zdawało się być, mimo zmiany słowa, echem wzburzonego, napominającego „No, Giorgio?" biednej signory Teresy. Stary Viola był uparcie przekonany, że miasto nie jest odpowiednim miejscem dla jego dziewcząt. Zadurzony, aczkolwiek niewinny Ramirez stał się przedmiotem jego głębokiej odrazy, jakby uosabiał grzechy tego kraju, którego lud był ślepy i głuchy. Nędzni esclavos. Kiedy kapitan Fidanza powrócił z następnej swej podróży, zastał już rodzinę Violów zagospodarowaną w domku latarnika. Nie zawiodła go znajomość dziwactw starego Giorgia. Garibaldino nie dopuszczał myśli zamieszkania z jakimkolwiek towarzyszem, chciał być sam z córkami. A kapitan Mitchell, zawsze gotów dogodzić swemu biednemu Nostromowi, w chwili

natchnienia, jakie daje tylko prawdziwe przywiązanie, mianował Lindę Viola pomocnicą latarnika na Wielkiej Izabeli. — Latarnia jest własnością prywatną — tłumaczył. — Należy do mojej Kompanii. Mam prawo mianować, kogo mi się podoba. Latarnikiem będzie Viola. Jest to niemal jedyna rzecz, o którą Nostromo kiedykolwiek mnie prosił, a to człowiek wart tyle złota, ile sam waży. Ledwo szkuner kapitana Fidanzy zapuścił kotwicę naprzeciw nowego gmachu Urzędu Celnego, naśladującego nieudolnie grecką świątynię swym płaskim dachem i kolumnadą, już kapitan wypływał małą łodzią z portu w kierunku Wielkiej Izabeli. Czynił to przy świetle gasnącego dnia, na oczach ludzi, z uczuciem, że zapanował nad losem. Teraz musi sobie ustalić legalną sytuację. Poprosi Violę o rękę córki. Wiosłując, myślał o Gizelli. Linda go może kocha, ale stary będzie wolał zatrzymać przy sobie pierworodną, która mówi głosem jego żony. Nie kierował łodzi na wąskie wybrzeże, na którym lądował z Marcinem Decoud, ani też później, gdy po raz pierwszy samotnie odwiedzał swój skarb. Dobił do plaży po przeciwnej stronie i począł wchodzić na łagodną pochyłość wiodącą wzdłuż wyspy o klinowatym kształcie. Giorgio Viola, którego dostrzegł z daleka, siedzącego na ławce pod frontową ścianą domku, podniósł rękę w odpowiedzi na jego głośny okrzyk powitalny. Podszedł bliżej. Żadna z dziewcząt się nie pokazała. — Dobrze tu jest — wyrzekł starzec swym surowym głosem. Mogło się zdawać, że myślami jest daleko. Nostromo skinął głową, a po krótkim milczeniu zapytał: — Widzieliście, jak mój szkuner przepływał tędy przed dwiema godzinami? A czy wiecie, dlaczego tu przybyłem, zanim kotwica zdołała na dobre zazębić się w dno portu? — Witam cię jak syna — oświadczył spokojnie stary człowiek patrząc w dal, na morze. — Ach, twego syna. Wiem. Jestem tym, czym on mógłby być. Dobrze, viejo. To było miłe powitanie. A teraz słuchajcie. Przyjechałem was prosić... Nagła trwoga ogarnęła nieustraszonego i nieskazitelnego Nostroma. Nie śmiał wymówić imienia, które miał na myśli. Krótka przerwa dodała tylko uroczystej wagi zmienionemu zakończeniu zdania. — Prosić was o żonę!... — Serce waliło mu młotem. — Już wreszcie czas, byście... Garibaldino powstrzymał go ruchem podniesionej ręki. — Zostawiłem to twojej decyzji. Powstał powoli te: ławki. Broda, nie strzyżona od śmierci Teresy, gęsta i biała jak śnieg, okrywała jego potężną pierś. Obrócił głowę w stronę drzwi i zawołał swym silnym głosem: — Linda! Głos stłumiony a ostry doszedł z głębi domu. Przera- żony Nostromo wyprostował się także i milcząc spoglądał na drzwi. Bał się. Nie przestraszała go myśl, że odmówią mu dziewczyny, którą kochał, żadna odmowa nie mogła stanąć między nim a pożądaną kobietą, ale stanęło mu w tej chwili przed oczami świecące widmo skarbu, domagające się uległości w postaci milczenia, a temu żądaniu nie wolno się było sprzeciwiać. Bał się, gdyż, na podobieństwo gringosów na Azuera, nie czuł się żywym ni umarłym, tylko ofiarą własnego zuchwalstwa i nieprawości, niewolnikiem przykutym duszą i ciałem do skarbu. Bał się zakazu przyjeżdżania na wyspę. Bał się — i nie wyrzekł słowa. Linda, widząc tych dwóch ludzi stojących obok siebie i czekających na nią, zatrzymała się we drzwiach. Nic już nie mogło dodać bladości jej śmiertelnie białej twarzy, natomiast zdawało się, że jej czarne oczy wchłonęły i skoncentrowały w sobie cały blask słońca chylącego się ku zachodowi; wnet jednak ciężkie powieki przykryły te iskry, płonące w czarnych głębinach. — Oto masz przed sobą swego męża, pana i dobrodzieja. Głos starego Violi zabrzmiał z taką siłą, że zdawał się wypełniać całą zatokę. Zbliżyła się z oczyma niemal zamkniętymi jak lunatyk w wizjonerskim śnie. Nostromo zdobył się na nadludzki wysiłek. — Już czas, Linda, abyśmy się zaręczyli — rzekł swoim zwykłym, równym, beztroskim, nieugiętym tonem. Wsunęła rękę w jego wyciągniętą dłoń, spuszczając swą ciemnowłosą głowę o przebłyskach

miedzi. Dłoń ojca spoczęła przez chwilę na tej głowie. — A więc dusza zmarłej ma to, czego chciała. Słowa te wyszły z ust Giorgia Violi, który począł mówić o swej zmarłej żonie, podczas gdy młodzi, siedząc obok: siebie, nie zamienili ani jednego spojrzenia. Gdy starzec umilkł, Linda nie poruszając się z miejsca, przemówiła: — Odkąd poczułam, że żyję, żyłam tylko dla ciebie, Gian' Battista. I tyś o tym wiedział! Wiedziałeś... Battistino. Wymówiła to imię zupełnie tak, jak wymawiała je matka. Mrok, jakby wyłaniający się z grobu, okrył serce Nostroma. — Tak. Wiedziałem — rzekł. Bohaterski Garibaldino zasiadł na tej samej ławie, pochylając oszronioną głowę; dusza starca przebywała teraz sam na sam ze wspomnieniami. Wspomnienia te były pełne tkliwości i gwałtownych uczuć, to znów straszne i posępne, on zaś czuł się samotny w świecie pełnym ludzi. Linda, ukochana jego córka, mówiła dalej: — Byłam twoją, odkąd pamiętam. Wystarczyło o tobie pomyśleć, a już świat wydawał mi się pusty. W twojej obecności nie widziałam nikogo innego. Byłam twoją. I nic się nie zmieniło. Świat należy do ciebie, a ty pozwalasz mi w nim żyć... Niski, wibrujący jej głos nabierał coraz niższego brzmienia. Znalazła jeszcze dużo innych słów, a dla człowieka siedzącego przy niej było to istną torturą. Jej szept stawał się wartki i namiętny. Zdawała się nie dostrzegać siostry, która się teraz ukazała trzymając w ręku rozpoczęty haft kościelny. Przeszła obok nich w milczeniu, jasna i świeża rzuciła na młodą parę przelotne spojrzenie i uśmiechając się blado, zasiadła na ławce w pewnej odległości, po drugiej stronie Nostroma. Wieczór był cichy, Słońce zniżało się do krawędzi oceanu, który żarzył się purpurą; biała latarnia morska, odcinająca się bladością od tła chmur nagromadzonych nad zatoką, odbijała ogień z nieba w swych szybach, które zdawały się płonąć burszytnowym blaskiem. Gizella, półsenna i nieprzystępna, podnosiła od czasu do czasu swą robótkę na wysokość twarzy, by ukryć ziewanie, co przywodziło na myśl młodą panterę. Nagle Linda podbiegła do siostry i obejmując jej głowę, obsypała jej twarz pocałunkami. W mózgu Nostroma zawrzało. Gdy Linda oderwała się od Gizelli, ogłuszonej gwałtownością pieszczoty i siedzącej nieruchomo z rękami opuszczonymi na kolana, niewolnik skarbu poczuł, że mógłby zastrzelić tę kobietę. Stary Giorgio uniósł swoją lwią głowę: — Gdzież ty idziesz, Lindo? — Zapalić światło, padre mio . — Si, si, obowiązek. Powstał także, spoglądając na odchodzącą starszą córkę, po czym odezwał się tonem, który zdawał się być echem jakiejś świątecznej radosnej nuty z zamierzchłej przeszłości: — Idę wam coś ugotować. Aha! Synu! Stary człowiek jeszcze wie, gdzie znaleźć butelkę dobrego wina. Zwrócił się do Gizelli głosem, W którym brzmiała surowa tkliwość: — A ty, maleńka, nie módl się do Boga księży i niewolników, lecz do Boga sierot, prześladowanych, nędzarzy i małych dzieci, proś Go, by ci dał takiego męża jak ten oto człowiek. Ręka jego spoczęła przez chwilę ciężko na ramieniu Nostroma, po czym wszedł do domu. Smutny niewolnik srebra z San Tomé uczuł przy tych słowach, że zatrute kły zazdrości wbijają mu się w serce. Przeraził się nowością tego uczucia, jego siłą i tą fizyczną męką, jakie mu sprawiało. Mąż Gizelli! Jej mąż! A przecie rzeczą do przewidzenia było, że prędzej czy później Gizella wyjdzie za mąż. Nigdy sobie przedtem tego nie uświadamiał. Na myśl, że ktoś inny może stać się posiadaczem jej piękna, uczuł, że byłby w stanie zabić i tę córkę starego Giorgia. Mruknął posępnie: — Mówią, że kochasz Ramireza. Potrząsnęła głową nie patrząc na niego. Miedziane połyski przewijały się tu i ówdzie w

gęstwinie jej złotych włosów. Gładkie jej czoło miało przeczystą, delikatną jasność bezcennej perły w tym przepychu zachodzącego słońca, w którym mrok gwiezdnych przestrzeni, purpura morza i czerwień nieba złączyły się w najwspanialszej ciszy. — Nie — rzekła powoli. —Nigdy go nie kochałam. Myślę, że nigdy... On mnie może tak... Kusicielski czar jej spokojnego głosu rozpłynął się w powietrzu, a wzniesione oczy nie patrzyły na nic, obojętne, jakby bezmyślne. — Ramirez ci powiedział, że cię kocha? — spytał Nostromo, opanowując się jeszcze. — Ach, raz jeden, któregoś wieczora... — Ha! nędznik!... Skoczył jak ukąszony przez szerszenia i stał przed nią, niemy z wściekłości. — Misericordia divina! I ty także, Gian' Battista! Ach biedne ze mnie stworzenie! — skarżyła się szczerze. — Powiedziałam to Lindzie, a ona gderała, gderała. Czyż mam żyć na tym świecie ślepa, głucha i niema? Ona powtórzyła to ojcu, a on zaraz zdjął strzelbę i zaczął ją czyścić. Biedny Ramirez! Potem ty przyszedłeś i tobie także powiedziała. Spojrzał na nią. Zatrzymał oczy na wgłębieniu jej białej szyi, która miała nieprzeparty urok czegoś tchnącego młodością, delikatną świeżością, tętniącym życiem. Czy ona była tym dzieckiem, które znał tak dobrze? Czyż to możliwe? Uświadomił sobie, że w ostatnich la- tach widywał ją rzadko, niemal wcale nie widywał. Wcale. Zjawiła się na świecie jako istota nieznana. Przyszła do niego — niespodzianie. A była niebezpieczeństwem. Groźnym niebezpieczeństwem. Instynktowna, śmiała determinacja, która nie zawiodła go nigdy w obliczu grożącej klęski życiowej, dodała gwałtowności i niezłomnej mocy namiętnemu uczuciu. Jej głos, który przywodził mu na myśl śpiew ruczaju, i dźwięk srebrnego dzwonka, mówił dalej: — To wyście we troje uradzili i oddaliście mnie w niewolę niebu i wodzie. Nigdy nic innego, tylko niebo i woda. Och, Sanctissima Madre. Ja tu osiwieję na tej nudnej wyspie. Mogłabym cię znienawidzić, Gian' Battista. Roześmiał się głośno. Jej głos przenikał go jak pieszczota. Skarżąc się na swój los roztaczała bezwiednie czar swej osoby, podobnie jak kwiat przesyca swą wonią chłodne powietrze wieczorne. Czyż to było jej winą, że nikt nie zachwycał się Lindą? Nawet kiedy były dziećmi i szły z matką na mszę, ludzie nie zwracali uwagi na Lindę, która nie bała się nikogo, tylko ją, nieśmiałą, przestraszali natarczywym przyglądaniem się. Może dlatego, że miała włosy jak złoto... Nostromo wybuchnął: — Twoje włosy jak złoto, twoje oczy jak fiołki, a usta jak róże! Twoje okrągłe ramiona, twoja biała szyja... Niewzruszona w swej leniwej pozie, spłonęła głębokim rumieńcem aż po korzonki włosów. Nie była zarozumiała, raczej nieświadoma swego piękna, jak kwiat. Ale słowa Nostroma sprawiły jej przyjemność. Może i kwiat lubi, żeby go chwalono. Spuścił wzrok i dodał gwałtownie: — Twoje maleńkie nóżki! Wsparłszy się plecami o chropowaty kamień ściany, zdawała się leniwie wygrzewać w cieple własnego rumieńca. Tylko jej spuszczone oczy przyglądały się małym stopom. — A więc zamierzasz wreszcie ożenić się z Lindą. Ona jest straszna. Ach, teraz będzie może lepiej rozumiała, odkąd powiedziałeś, że ją kochasz. Może będzie mniej surowa. — Chica! — rzekł Nostromo — nie powiedziałem jej ani słowa. — To się pośpiesz. Przyjedź jutro. Przyjedź i mów jej o miłości, abym mogła mieć trochę spokoju, a kto wie... — Może pozwoli ci słuchać wyznań Ramireza, he? O to ci chodzi? Ty... — Boże miłosierny! Jakiś ty gwałtowny, Giovanni — rzekła nie poruszając się. — Któż to jest Ramirez? Ramirez... Kimże on jest? — powtórzyła sennie, a głos jej zdawał się wypływać z mroku zalegającego zatokę pod nawisem chmur. Na wodzie, od strony zachodniej pojawiła się czerwona pręga, rzekłbyś, sztaba rozżarzonego żelaza, zamykająca dostęp do świata, ciemnego jak pieczara, w którym świetny capataz de cargadores ukrył swą podwójną zdobycz: bogactwa i miłości. — Słuchaj, Gizello — rzekł miarowym głosem. — Nie powiem twej siostrze ani jednego słowa o miłości. Chcesz wiedzieć dlaczego?

— Niestety! Może bym cię wcale nie zrozumiała, Giovanni. Ojciec mówi, że nie jesteś jak inni ludzie; że nikt nigdy ciebie do końca nie rozumiał; że bogaczy spotka jeszcze niespodzianka... Ach, święci pańscy! Jaka ja zmęczona! Podniosła haftowaną robótkę, by przesłonić dolną część twarzy, po czym opuściła ją na kolana. Latarnia była zacieniona od strony lądu, ale długi snop światła zapalonego przez Lindę padał ukośnie z ciemnej wieży sięgając gasnącego żaru widnokręgu, jarzącego się jeszcze purpurą i czerwienią. Gizella Viola, z głową wspartą o ścianę domu, z przymkniętymi oczyma i skrzyżowanymi nóżkami w białych pończochach i czarnych pantofelkach, zdawała się poddawać spokojnie i z fatalizmem ogarniającemu ją zmierzchowi. Pełna obietnic tajemniczość jej biernej postawy, urok jej ciała rozchodziły się jak świeża i upajająca woń, przesycając powietrze mrocznej Zatoki Placido. Nieskazitelny Nostromo wchłaniał ten urok w swą pierś wznoszącą się gwałtownym oddechem. Przed wyjazdem z portu zrzucił z siebie pospolite ubranie kapitana Fidanzy dla wygody w żeglowaniu ku wyspom. Stał teraz przed Gizellą w swej czerwonej szarfie i kraciastej koszuli, stroju, w którym widywano go niegdyś na bulwarze portowym Kompanii: śródziemnomorski marynarz, szukający szczęścia na wybrzeżu Costaguany. Zmrok, przesycony jeszcze purpurą i czerwienią, spowijał i jego postać, zmrok łagodny, głęboki, taki sam jak ten, który w odległości pięćdziesięciu jardów od latarni gęstniał co wieczór, dzień po dniu, wokół don Marcina Decoud, pogłębiając jego samobójczą niewiarę wiodącą do samotnej śmierci. — Musisz mnie wysłuchać — rzekł wreszcie, całkowicie już opanowany. — Nie powiem słowa miłości twojej siostrze, z którą zaręczyłem się dziś wieczór, bo kochani ciebie, ciebie! Zmierzch pozwolił mu jeszcze dojrzeć rozkoszny, słaby uśmiech, który instynktownie wypłynął na jej wargi, stworzone do miłości i pocałunków, i natychmiast zamarł przeistaczając się w grymas dzikiego przerażenia. Nostromo nie mógł opanować się dłużej. Gdy na- chylił się ku niej, wzdrygnęła się, lecz jednocześnie wyciągnęła ramiona, bezsilne i królewskie w swym majestacie omdlałej uległości. Ująwszy jej głowę w obie ręce, obsypywał gwałtownymi pocałunkami jej podniesioną twarz, bielejącą w purpurowym zmroku. Władczy i tkliwy, powoli wchodził w pełnię posiadania. Dostrzegł, że ona płacze. I wówczas ten niezrównany capataz, beztroski kochanek, stał się łagodny i pieszczotliwy jak kobieta wobec skrzywdzonego dziecka. Szeptał jej najczulsze wyrazy. Nazywał ją swoją gwiazdką i swoim kwiatem. Ściemniło się już zupełnie. Z głębi izby w domku latarnika, w której Giorgio, jeden z Tysiąca Nieśmiertelnych, pochylał swą lwią głowę nad węglowym piecem, dochodził teraz odgłos skwierczenia i aromat artystycznej frytury. W niepojętym zamęcie, wywołanym przez to, co się stało, a co spadło na nich jak kataklizm, tylko w jej korbiecej główce ostał się promyk świadomości. Dla Nostroma świat przestał istnieć, odkąd obejmował ją w milczeniu. Ona zaś poczęła mówić, szepcząc mu do ucha: — Boże miłosierny! Co teraz ze mną będzie, tu, między niebem i wodą, do których czuję nienawiść? Linda, Linda, widzę ją!... — Usiłowała wyrwać się z jego ramion, których uścisk nagle zelżał na sam dźwięk tego imienia. Ale nikt się nie zbliżał do tych czarnych cieni, splecionych i walczących na tle ściany. — Linda! Biedna Linda! Ja drżę cała, ja umrę ze strachu przed moją biedną siostrą Lindą, zaręczoną dziś z Giovannim — moim kochankiem! Giovanni, ty musiałeś być szalony! Nie mogę cię zrozumieć! Nie jesteś jak inni ludzie! Ja nie oddam cię nigdy, nikomu, chyba samemu Bogu! Ale dlaczego zrobiłeś taką straszną, okrutną rzecz? Uwolniona z jego objęć, zwiesiła głowę, opuściła rę- ce. Obrusik kościelny, jakby uniesiony wiatrem, leżał opodal, biały na czarnej ziemi. — Z obawy utracenia nadziei, że ciebie zdobędą — rzekł Nostromo. — Wiedziałeś, że posiadasz moją duszą. Ty wszystko wiesz. Ona była stworzona dla ciebie! Cóż więc mogło stanąć pomiędzy tobą a mną? Co? Powiedz mi! — powtarzała bez zniecierpliwienia, ze wspaniałą pewnością siebie. — Twoja nieboszczka matka — odpowiedział bardzo cicho. — Ach!... Biedna mama! Ona zawsze... Teraz jest świętą w niebie i nie mogę cię jej oddać.

Nie, Giovanni. Oddam cię tylko samemu Bogu. Byłeś szalony, ale stało się. Och, coś ty zrobił! Giovanni, mój najdroższy, mój panie, moje życie, nie zostawiaj mnie samej w tym grobowcu z chmur. Nie możesz mnie teraz zostawić. Musisz mnie stąd zabrać natychmiast, w tej chwili, wywieźć mnie w swojej łódce. Giovanni, zabierz mnie jeszcze dziś, żebym zeszła z oczu Lindy, żebym nie potrzebowała na nią patrzeć. Przytuliła się do niego. Niewolnik srebra z San Tomé poczuł ciężar łańcuchów na swych członkach, ucisk zimnej ręki na swych wargach. Walczył ze złym urokiem. — Nie mogę — rzekł — jeszcze nie mogę. Jest coś, co stoi pomiędzy nami dwojgiem a szerokim światem. Przytuliła się jeszcze bardziej do jego boku, pobudzona naiwnym, subtelnym instynktem uwodzicielki. — Bredzisz, Giovanni, mój kochanku! — szeptała zachęcająco. — Cóż to być może? Wynieś mnie, na własnych rękach, do doñy Emilii, wynieś mnie stąd. Nie jestem ciężka. Zdawało się, że oczekuje, by ją od razu poniósł, na dwóch dłoniach. Straciła poczucie niepodobieństwa. W tę noc cudów wszystko mogło się zdarzyć. A ponieważ Nostromo nie poruszył się, wykrzyknęła niemal głośno: — Mówię ci, że boję się Lindy! — A widząc, że dalej się nie porusza stała się chytra i potulna zarazem. — Co to być może? — spytała przypochlebnie. Czuł przy sobie jej ciepło, jej oddech, czuł ją pulsującą życiem na swym ramieniu. W triumfalnym poczuciu swej siły i w największym podnieceniu umysłu postanowił stać się wolnym za wszelką cenę. — To skarb — powiedział. Zapanowała cisza. Ona nie zrozumiała. — Skarb. Srebrny skarb, za który nabędę złotą koronę na twoje czoło. — Skarb? —powtórzyła słabym głosem, jak zbudzona z głębokiego snu. — O czym ty mówisz? Łagodnym ruchem wysunęła się z jego ramienia. Nostromo wstał i spoglądając na nią z góry widział wyraźnie, wśród ciemności otulającej zatokę, jej twarz, jej włosy i usta, nawet dołeczki na policzkach, widział urzekający urok jej postaci, jak w biały dzień. W jej pociągającym beznamiętnym głosie drgał podziw połączony z przestrachem oraz nieposkromiona ciekawość. — Srebrny skarb! — wyjąkała. I trzepiąc już prędzej: — Jak to? gdzie? Jak go zdobyłeś, Giovanni? Pasował się z niewolącym go złym urokiem. Zadał mu iście bohaterski cios, gdy wyrzucił z siebie słowa: — Jak złodziej! Zdawało mu się, że pułap ciemności, zawieszony nad Golfo Placido, runął mu na głowę. Nie widział już Gizelli. Znikła w długim, przeciągającym się, otchłannym milczeniu, z którego po jakimś czasie wyłonił się jej głos, a jednocześnie zamajaczyła jasność jej twarzy. — Kocham cię! kocham! Te słowa dały mu niezwykłe poczucie wolności; rzu- ciły nań urok silniejszy niż przeklęty urok srebra; przemieniły uciążliwą zależność od martwego przedmiotu w triumfalną wiarę we własną siłę. Będzie ją kochał i otoczy ją przepychem równie wielkim jak przepych, w którym żyje doña Emilia — zapewniał Gizellę. Bogacze żyją z tego, co kradną ubogim, ale on nie wziął od bogaczy nic, nic, czego nie stracili sami przez swą głupotę i zdradzieckie machinacje. Wszak jego zdradzili — mówił — skusili, oszukali. Uwierzył we wszystko... Przechowywał skarb z myślą o odwecie, ale teraz zobojętniał na to. Teraz chodzi mu tylko o nią. Umieści ją, piękną, w pięknym pałacu na wzgórzu otoczonym drzewami oliwnymi, w białym pałacu nad błękitnym morzem. Będzie tam chroniona przez niego jak klejnot w szkatułce. Zakupi dla niej włości, by miała własną, urodzajną ziemię, rodzącą zboże i wino, własną ziemię, na której spoczywałyby jej stopki. Ucałował je... Opłacił już to wszystko duszą jednej kobiety i życiem jednego człowieka... Capataz cargadoresów doznał najwyższego upojenia, jakie daje poczucie wspaniałomyślności. Oto wspaniałym gestem rzucał do jej stóp zawładnięty przez siebie skarb, tu, wśród nieprzeniknionej ciemności zatoki, ciemności urągającej, jak to mówią, wszechwiedzy Boga i podstępom diabła. Ale

Gizella musi cierpliwie czekać, aż on się wzbogaci — uprzedził ją. Słuchała jak w transie. Jej palce błądziły po włosach Nostroma. Powstał z kolan zataczając się, słaby i z takim uczuciem pustki, jakby duszę precz odrzucił. — No, to się śpiesz — rzekła. — Śpiesz się, Giovanni, mój kochanku, mój panie, którego nie oddam nikomu poza Bogiem. Bo ja się boję Lindy. Domyślił się tego po dreszczu, jaki nią wstrząsnął, i obiecał, że zrobi, co będzie mógł. Ufa odwadze jej miłości. Ona ze swej strony obiecała być dzielną, po to aby zawsze być kochaną, by żyć stąd daleko, w białym pałacu na wzgórzu, nad błękitnym morzem. Z nieśmiałą skwapliwością wyszeptała: — Gdzie to jest? Gdzie? Powiedz mi, Giovanni. Otworzył usta i pozostał niemy, jakby grom w niego uderzył. — Nie! nie! — wyszeptał dysząc, przerażony silą tajemniczego nakazu, który tak długo narzucał mu milczenie wobec ludzi, a teraz znów zamykał mu gwałtownie usta. Nawet jej nie wolno powiedzieć. Nawet jej. — Zabraniam ci pytać o to! — krzyknął, tłumiąc gniew wzbierający w głosie. Nie odzyskał wolności. Obok Gizelli stanął upiór bezprawnie zagrabionego skarbu jak posąg ulany ze srebra, tajemniczy i bezlitosny, z palcem na bladych ustach. Dusza w nim zamarła, gdy wyobraził sobie, jak za chwilę będzie wpełzał do wąwozu, wchłaniając w nozdrza zapach ziemi i wilgotnego listowia, by wykonać czyn, przed którym wzdragało się w nim serce, jak będzie potem stamtąd wypełzał, obładowany srebrem, czujny na najlżejszy szelest. A musi jeszcze tej nocy zabrać się do tej roboty, roboty zastraszonego niewolnika! Pochylił się nisko i przycisnął wargi do obrębka jej sukni, po czym mruknął rozkazująco: — Powiedz mu, że nie chciałem — zostać dłużej — i znikł nagle sprzed jej oczu tak cicho, że nie usłyszała jego kroków wśród ciemności. Siedziała nieruchomo, z głową leniwie wspartą o ścianę i ze skrzyżowanymi nóżkami w białych pończochach i czarnych pantofelkach. Stary Giorgio po wyjściu przed dom nie wydawał się być tak zaskoczony nowiną, jak się tego obawiała Gizella. Obawiała się bowiem wszystkiego, czuła niewytłumaczony strach przed wszystkimi z wyjątkiem Giovanniego i jego skarbu. A to wydawało się niewiarygodne. Bohaterski Garibaldino przyjął wiadomość o nagłym wyjeździe Nostroma z całą wyrozumiałością. Pamiętał własne uczucia i okazywał męską przenikliwość w zrozumieniu prawdziwego stanu rzeczy. — Va bene. Niech jedzie. Cha! cha! To jednak dolega człowiekowi, choćby kobieta była najpiękniejsza. Wolność, wolność. To wyraz, który ma więcej niż jedno znaczenie. On wypowiedział wielkie słowo, a Gian' Battista nie jest oswojonym chłopaczkiem — zdawał się pouczać zastraszoną, siedzącą bez ruchu Gizellę. — Mężczyzna nie powinien być obłaskawiony — dodał dogmatycznym tonem, kierując się ku drzwiom. Jej nieruchomość i milczenie nie podobały się staremu.— Nie pozwalaj sobie na zazdrość w stosunku do siostry — napomniał ją z wielką powagą swym niskim głosem. Po jakimś czasie musiał znowu wychylić się zza drzwi, by wezwać młodszą córkę do powrotu. Było późno. Zawołał ją trzy razy po imieniu, zanim odwróciła głowę. Pozostawiona w samotności, stała się bezbronnym łupem zdumienia. Weszła do sypialnego pokoju, który dzieliła z Lindą, jak osoba pogrążona w głębokim śnie. Jej wygląd był tak zastanawiający, że nawet stary Giorgio, podnosząc oczy w okularach znad Biblii, pokręcił głową w chwili, gdy zamykała za sobą drzwi. Przeszła przez pokój nie oglądając się na nic i od razu zasiadła w otwartym oknie. Gdy Linda, uniesiona nadmiarem swego szczęścia, zeszła z wieży, zastała siostrę odwróconą plecami od palącej się świecy i wpatrzoną w czarną noc, pełną westchnień wiatru i szumu dalekiego deszczu, prawdziwą noc nad Golfo Placido, nieprzeniknioną nawet dla boskiego oka, niedostę- pną nawet dla szatana. Gizella nie odwróciła głowy, gdy drzwi się otworzyły. W jej nieruchomej postawie było coś, co dosięgło Lindę, mimo że myślami była teraz w raju. Starsza siostra wyciągnęła stąd gniewny wniosek: dziecko myśli o tym nikczemnym

Ramirezie. Linda tęskniła za rozmową. Swym arbitralnym głosem zawołała: — Gizello! — na co nie odpowiedziało jej najlżejsze poruszenie. Dziewczyna, która miała w przyszłości żyć w pałacu i stąpać po własnej ziemi wprost umierała ze strachu. Za nic w świecie nie byłaby teraz odwróciła głowy, by spojrzeć w twarz siostrze. Serce biło jej jak młotem. Powiedziała pośpiesznie, stłumionym głosem: — Nie mów do mnie. Ja się modlę. Linda, doznawszy zawodu, spokojnie wyszła, Gizella zaś siedziała dalej, niedowierzająca, oszołomiona, cierpliwa jakby w oczekiwaniu jakiegoś potwierdzenia rzeczy nieprawdopodobnej. Beznadziejna czarność chmur zdawała się być także sennym zwidzeniem. Czekała. Nie czekała na próżno. Człowiek, w którym dusza zamarła, gdy wyślizgiwał się z wąwozu obładowany srebrem, dostrzegł światełko w oknie i nie mógł się powstrzymać od skierowania kroków z plaży w stronę tego okna. Na nieprzeniknionym tle nocy, zamazującej zarysy wyniosłych gór na wybrzeżu, dostrzegła niewolnika skarbu z San Tomé jakby wyłonionego z ciemności mocą cudu. Przyjęła jego powrót jako rzecz naturalną, gdyż odtąd nie miało już być na tym świecie żadnych nieprawdopodobieństw. Stanęła, zniewolona i nieugięta, i poczęła mówić, od razu, zanim światło padające z pokoju oświetliło twarz zbliżającego się człowieka. — Wróciłeś, aby mnie zabrać. Jak to dobrze! Otwórz ramiona, Giovanni, mój kochanku. Już idą! Ostrożne jego kroki ucichły. Z dziko błyszczącymi oczyma odezwał się szorstkim tonem: — Jeszcze nie pora. Muszę powoli się wzbogacać. — Do jego głosu zakradła się nuta pogróżki. — Nie zapominaj, że twym kochankiem jest złodziej! — Tak, tak — wyszeptała pośpiesznie. — Zbliż się! Słuchaj! Nie opuszczaj mnie, Giovanni! Nigdy! nigdy!... Będę cierpliwa! Jej postać przechyliła się przez niski parapet, by pocieszyć niewolnika bezprawnie zagrabionego skarbu. Światło w pokoju zgasło, a wspaniały capataz, obciążony srebrem, objął w ciemności zatoki jej białą szyję, jak tonący człowiek chwyta się słomki.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY

W dniu, w którym pani Gould miała, mówiąc słowami doktora Monyghama, „urządzać tertulię", kapitan Fidanza zeszedł ze swego szkunera stojącego w porcie Sulaco i spokojny, nieugięty, zdecydowany, wsiadł do łodzi i ujął wiosła. Odpływał później niż zwykle. Dzień skłaniał się już ku wieczorowi, gdy wylądował na plaży Wielkiej Izabeli i spokojnym krokiem począł wspinać się po pochyłości wyspy. Z daleka już zobaczył Gizellę, siedzącą na krześle opartym o tylną ścianę domu, pod oknem pokoju dziewcząt. W ręku trzymała swój haft podnosząc robótką do oczu. Spokój tej dziewczęcej postaci rozdrażnił go. Zbyt silnie przeciwstawiał się nieustannej walce, która jemu rozrywała piersi. Rozzłościł się. Wydawało mu się, że ona powinna słyszeć z daleka brzęk jego kajdan, srebrnych kajdan. Tego dnia, będąc jeszcze na wybrzeżu, spotkał doktora o złym oku, który bardzo uważnie na niego spojrzał. Podniosła oczy i to go ułagodziło. Uśmiech tych oczu, mający w sobie świeżość kwiatu, przeniknął do jego serca. Ale Gizella zmarszczyła brew. To było ostrzeżenie. Zatrzymał się w pewnej odległości i powiedział głośno, obojętnym tonem: — Jak się masz, Gizello. Czy Linda wstała? — Tak. Jest z ojcem w dużym pokoju. Przybliżył się i zajrzawszy przez okno do sypialni w obawie zaskoczenia przez Lindę, która mogła lada chwila się tam znaleźć, rzekł, ledwo poruszając ustami: — Kochasz mnie? — Bardziej niż własne życie. — Nie przerywając roboty i nie odwracając od niej oczu Gizella mówiła dalej, podczas gdy on się w nią wpatrywał: — Bez tego nie umiałabym żyć. Nie umiałabym, Giovannii Życie w tym domu jest śmiercią. Ach, Giovanni, ja zginę, jeśli mnie stąd nie zabierzesz. Uśmiechnął się beztrosko. — Przyjdę pod okno, jak tylko się ściemni — rzekł. — Nie, Giovanni. Nie przychodź wieczorem. Linda i ojciec długo dziś ze sobą rozmawiali. — O czym? — O Ramirezie, o ile słyszałam. Zresztą nie wiem. Boję się. Ciągle się boję. Jakbym umierała tysiąc razy na dzień. Twoja miłość jest dla mnie tym, czym dla ciebie twój skarb. Istnieje, ale nigdy nie mogę się nią nasycić. Przyglądał jej się bardzo spokojnie. Jakże była piękna. Rosło w nim pożądanie. Miał teraz dwóch panów nad sobą. Ale ona nie była zdolna do stałego odczuwania wzruszeń. W tym, co wypowiadała, była zupełnie szczera, co nie przeszkadzało jej spokojnie spać w nocy. Ilekroć przychodził, rozbudzał w niej płomień, po czym zmiana, która w niej zaszła, objawiała się tylko upartym milczeniem. Bała się bowiem zdradzić. Bała się cierpienia, ostrych słów, cielesnych obrażeń, ludzkiego gniewu, widoku gwałtownych scen. Dusza jej była płocha i wątła przy całej szczerości pogańskich porywów. — Poniechaj pałaców, Giovanni — szeptała — poniechaj winnic na wzgórzach, dla których marnujemy naszą miłość. Urwała, dostrzegłszy Lindę stojącą w milczeniu przy narożniku domu. Nostromo zwrócił się do niej z powitaniem i zdumiał go widok jej wpadniętych oczu, wychudłych policzków i wyrazu chorobliwej udręki na twarzy. — Byłaś chora? — zapytał, starając się nadać temu zapytaniu pozór troskliwości. Utkwiła w nim swe czarne, pałające oczy. — Czy schudłam?

— Tak, może, trochę. — I zestarzałam się? — Każdy dzień się liczy, dla każdego z nas. — Obawiam się, że osiwieję, zanim obrączka znajdzie się na moim palcu — wyrzekła powoli, nie spuszczając zeń wzroku. Czekała, co on na to powie, naciągając odwinięte rękawy. — Tego się można nie obawiać — rzekł tonem człowieka, który myśli o czym innym. Odwróciła się, jakby nastąpiło coś rozstrzygającego, i odeszła do swych gospodarskich zajęć. Tymczasem Nostromo rozmawiał z jej ojcem, a rozmowa ze starym nie była łatwa. Jego władze umysłowe nie zostały przez wiek naruszone, ale jakby zapadły się w głąb. Każda odpowiedź przychodziła mu z trudem, powoli, i miała brzmienie niezwykle uroczyste. Tego dnia był jednakże bardziej ożywiony i szybciej się poruszał, stary lew jak gdyby się przebudził. Wszystko to z niepokoju o honor jego domu. Uwierzył bowiem w ostrzeżenie Sidoniego co do zamiarów Ramireza wobec młodszej córki. Tej zaś nie dowierzał. Była lekkomyślna. Nie powiedział o swych troskach ani słowa „synowi Gian' Battiście". Powstrzymywała go od tego starcza duma. Chciał pokazać, że jeszcze sam podoła zadaniu obrony honoru swego domu. Nostromo wcześnie się pożegnał. Ledwo się oddalił, idąc ku plaży, Linda przestąpiła próg i z posępnym uśmiechem usiadła obok ojca. Od owej niedzieli, kiedy zakochany i zrozpaczony Ramirez oczekiwał jej na wybrzeżu, nie miała już żadnych wątpliwości. Nieprzytomne słowa zazdrośnika nie były dla niej rewelacją. Utwierdziły w niej tylko, jak gwoździem wbitym w samo serce, to uczucie nierzeczywistości i zawodu, które ją ogarnęło po rozmowie z przyszłym mężem, rozmowie, która powinna była napełnić ją szczęściem i poczuciem bezpieczeństwa. Odeszła wtedy pośpiesznie, wylewając na głowę Ramireza swój gniew i oburzenie, ale tej samej niedzieli o mało nie umarła z rozpaczy i wstydu na rzeźbionej płycie grobowca Teresy, postawionego ze składek maszynistów i rzemieślników kolejowych, którzy chcieli w ten sposób dać wyraz swej czci dla bohatera Zjednoczonej Italii. Stary Viola nie mógł pochować swojej żony w falach morza, jak sobie życzył; Linda płakała na kamiennej płycie. Niezasłużona zniewaga napełniała ją przerażeniem. Jeśli Gian' Battista postanowił złamać jej serce, niechby to zrobił. Jemu wszystko było wolno. Ale dlaczego deptał po skorupach, dlaczego usiłował ją upokorzyć, zgasić w niej ducha? O nie! Tego nie dokona. Otarła łzy. Ale Gizella! Gizella! Ta mała, która, odkąd stanęła na nóżkach, wiecznie czepiała się jej spódnic szukając opieki starszej siostry. Co za obłuda! Lecz, kto wie, może nie umiała sobie z tym poradzić. Ilekroć mężczyzna wchodził w grę, nieszczęsna dzierlatka przestawała nad sobą panować. Linda odziedziczyła wiele ze stoicyzmu Violi. Postanowiła milczeć. Ale, jak to bywa u kobiet, jej stoicyzm stał się namiętny. Krótkie odpowiedzi Gizelli, mającej się stale na baczności, wyprowadzały ją z równowagi, ich zwięzłość wyglądała na pogardę. Pewnego dnia rzuciła się na krzesło, na którym wylegiwała się gnuśna siostra, i zapuściła zęby w zagłębieniu tej najbielszej szyi w Sulaco. Gizella krzyknęła. Ale i ona miała w sobie coś z bohaterstwa Violi. Mdlejąc niemal z przerażenia, wycedziła leniwym głosem: — Madre de Dios! Czy chcesz mnie zjeść żywcem, Lindo? Nawet ten wybuch nie pozostawił śladu na ich wzajemnych stosunkach. „Ona o niczym nie wie. Nie może wiedzieć" — rozumowała Gizella. Linda zaś wmawiała w siebie: „Może to nieprawda. Nie może być prawdą!" Gdy jednak zobaczyła kapitana Fidanzę po raz pierwszy po spotkaniu z obłąkanym Ramirezem, pewność nieszczęścia powróciła. Stała we drzwiach odprowadzając czujnym wzrokiem odchodzącego do swej łodzi Gian' Battistę i zapytywała siebie ze stoicyzmem: „Czy oni spotkają się tej nocy?" Postanowiła nie opuszczać wieży ani na minutę. Gdy znikł z oczu, wyszła przed dom i usiadła przy ojcu. Czcigodny Garibaldino czuł się jeszcze, jak sam mówił, „młodym mężczyzną". W ostatnich czasach wiele plotek o Ramirezie dotarło do niego w ten czy w inny sposób, a jego pogarda i niechęć do tego młodzieńca, który nie był takim, jakim byłby jego syn, czyniły go niespokojnym.

Sypiał teraz niewiele; przez kilka ostatnich nocy, zamiast wziąć się do czytania czy tylko zasiąść nad otwartą Biblią, w srebrnych okularach pani Gould na nosie, włóczył się po wyspie ze starą strzelbą, na straży swego honoru. Linda, położywszy na jego kolanach swą chudą, brązową rękę, starała się uspokoić jego wzburzenie. Ramireza nie ma w Sulaco. Nikt nie wie, gdzie on przeby- wa. Gdzieś się zapodział. Jego gadanina, jego pogróżki nie miały znaczenia. — Nie —przerwał jej starzec. — Mój syn Gian' Battista mówił mi, nie zapytany, że ten tchórzliwy esclavo pije i gra w karty z łotrzykami z Zapigo, tam, ,na północnej stronie zatoki. Może sobie zwołać do pomocy najgorszych łajdaków z tego obskurnego, murzyńskiego miasteczka dla dokonania zamachu na naszą małą... Ale nie jestem jeszcze takim starcem. O nie. Linda usiłowała wykazać mu poważnymi argumentami nieprawdopodobieństwo takiego zamachu i stary Garibaldim? umilkł, żując swoje białe wąsy. Kobiety miewają uparte poglądy, które trzeba cierpliwie znosić. Taka była jego żona, Linda zaś bardzo przypominała matkę. Nie wypadało mężczyźnie się spierać. — No, może, może — mruknął. Linda nie była w gruncie rzeczy wcale spokojna. Kochała Nostroma. Zwróciła teraz oczy na Gizellę, siedzącą w pewnej odległości. W jej wzroku było coś z macierzyńskiej tkliwości, a także zazdrosna boleść rywalki, znieważonej i zwyciężonej. Powstała i podeszła do niej. — Słuchaj, ty — rzekła szorstko. Rozbrajająca niewinność spojrzenia Gizelli, te oczy jak fiołki pokryte rosą podnieciły w Lindzie gniew połączony z zachwytem. Jakież ma piękne oczy, ta chica, to nędzne stworzenie o białym ciele i czarnej, przewrotnej duszy. Sama nie wiedziała, czy chce z okrzykiem zemsty wydrzeć jej te oczy, czy zgasić ich tajemnicze, bezwstydne spojrzenie pocałunkami współczucia i miłości. I nagle oczy Gizelli stały się jakby puste, pozostała w nich tylko iskierka lęku, nie ukrytego tak głęboko w sercu jak inne wzruszenia. Linda rzekła: — Ramirez przechwala się w mieście, że ciebie porwie z wyspy. — Co za bzdury! — odpowiedziała młodsza siostra i z przewrotnością, jaką rodzi długie hamowanie uczuć, dodała: — Nie takiego człowieka by na to potrzeba. — Było to wypowiedziane żartobliwym i zuchwałym tonem, w którym drgała nuta strachu. — Tak? — rzekła Linda przez zaciśnięte zęby. — Nie takiego człowieka? No dobrze, a ty się pilnuj. Ojciec chodzi teraz nocami z nabitą strzelbą. — To dla niego bardzo niedobrze. Powiedz mu, Lindo, aby tego nie robił. On mnie nie usłucha. — Nie powiem już nic, nigdy, nikomu! — krzyknęła z pasją Linda. „To nie może trwać dłużej" — pomyślała Gizella. Giovanni musi ją wywieźć jak najprędzej, już za następną bytnością. Ona dla żadnych skarbów nie ścierpi podobnych scen. Każda rozmowa z siostrą zbija ją z nóg. Czujność ojca nie budziła w niej niepokoju. Błagała Nostroma, by tego wieczora nie podchodził do okna, i obiecał, że dziś odjedzie. Nie wiedziała, nie domyślała się i nie mogła sobie wyobrazić, że istnieje inny cel, który każe mu odwiedzać wyspę. Linda udała się wprost na wieżę. Pora była zapalić latarnię. Otworzyła drzwiczki i po krętych schodach szła ciężkim krokiem, dźwigając brzemię swej miłości dla wspaniałego capataza jak rosnący ciężar sromotnych kajdan. Nie, nie mogła ich zrzucić. Niech Bóg rozstrzyga o losach tamtych dwojga. Krzątając się po izdebce latarni morskiej, przesyconej mrokiem i poświatą księżyca, ostrożnymi ruchami zapaliła światło w lampie. Po czym jej ręce opadły wzdłuż bioder. — I pomyśleć, że nasza matka patrzy na to — wyszeptała. — I że to rodzona siostra, ta c hica! Cały aparat latarni, w którym załamywało się światło, ze swymi częściami z miedzi i obręczami pryzmatów, lśnił i skrzył się na kształt kopulastej świątyni z brylantów; rzekłbyś, iż zawiera w sobie me lampą, lecz jakiś święty znicz, władający nad wodami morza. A zastępczyni latarnika, Linda, z bladą twarzą i cała w czerni, osunęła się nisko na krześle, wywyższona ponad nędze i namiętności tej ziemi, zmuszona obcować sam na sam ze swą zazdrością. W pewnej chwili odczula dziwny ból, jakby ktoś brutalnie ciągnął ją za włosy, te ciemne włosy o miedzianych połyskach. Podniosła ręce do obu skroni. Spotkają się. Spotkają się. Wiedziała także gdzie. Przy

oknie. Pot spływał kroplami po jej policzkach; a tymczasem księżyc rzucił na fale smugę światła, sztabę srebra olbrzymiej długości, która odgrodziła pełne morze od wejścia do Golfo Placido — tej ciemnej pieczary kotłujących się chmur i zastygłej ciszy wybrzeża. Linda Viola zerwała się nagle z palcem na ustach. On nie kochał ani jej, ani jej siostry. Wszystko wydało jej się tak bezsensowne, że przestraszyło ją, budząc w niej jednocześnie iskrę nadziei. Dlaczegóż jej nie porwał? Co mu w tym przeszkadzało? Gian' Battista był zagadką. Na co oni czekają? W jakim celu kłamią i oszukują oboje? Przecież nie z powodu wzajemnej miłości. Taka rzecz nie istnieje, więc co? Nadzieja odzyskania go dla siebie sprawiła, że Linda nie dotrzymała danej sobie obietnicy nieopuszczania wieży przez cały wieczór. Postanowiła zaraz pomówić z ojcem, który jest mądrym człowiekiem i zrozumie położenie. Zbiegła z kręconych schodów, ale w chwili otwierania drzwiczek na dole usłyszała odgłos pierwszego wystrzału, jaki kiedykolwiek zakłócił ciszę Wielkiej Izabeli. Doznała takiego wstrząsu, jakby kula uderzyła w jej pierś. Biegła bez zatrzymania. Okna domku były ciemne. Krzyknęła we drzwiach: — Gizello! Gizello! — i obiegłszy narożnik domu, powtórzyła ten okrzyk w otwartym oknie, skąd nie doszła żadna odpowiedź. Ale gdy półprzytomna okrążała biegiem mały budynek, Gizella wysunęła się z drzwi i mijając ją, biegła w milczeniu, z rozwianymi włosami i oczyma patrzącymi wprost przed siebie. Zdawała się biec na palcach ledwo dotykając trawy i znikła sprzed oczu Lindy. Linda zwolniła kroku, posuwając się z wyciągniętymi rękami. Na wyspie panowała cisza; nie wiedziała, dokąd idzie. Drzewo, pod którym Marcin Decoud spędził swe ostatnie dni patrząc na życie jak na szereg przesuwających się kolejno bezsensownych obrazów, rzucało ogromną plamę czarnego cienia na murawę. Nagle Linda dostrzegła ojca, stojącego spokojnie i samotnie w księżycowym świetle.. Wielki, wyprostowany, ze śnieżnobiałymi włosami i brodą stary Garibaldino, wsparty na strzelbie, wywoływał wrażenie posągowego spokoju. Położyła mu lekko rękę na ramieniu. Nie poruszył się. — Co ojciec zrobił? — spytała swym zwykłym głosem. — Zastrzeliłem Ramireza, infame! — odpowiedział kierując wzrok w miejsce najgęstszego cienia. — Skradał się jak złodziej i jak złodziej zginął. Trzeba było dziecko uchronić. Nie poruszył się ani na jeden krok, nie posunął ani na jeden cal. Stał nachmurzony, kamienny, jak posąg starca broniącego honoru swego gniazda. Linda zdjęła drżącą rękę z jego ramienia, mocnego i twardego jak kamień, i bez słowa wsunęła się w czarną czeluść cienia. Ujrzała na ziemi jakieś poruszające się, niewyraźne kształty i stanęła jak wryta. Bolesny szept i czyjeś wzmagające się szlochanie doszło do jej czujnych uszu. — Błagałam cię, abyś dziś nie przychodził. O mój Giovanni! Obiecywałeś. Ach i czemu, czemu przyszedłeś, Giovanni! Był to głos jej siostry. Szloch, rozdzierający serce, przerwał to zawodzenie. Teraz odezwał się głos capataza cargadoresów, pana i niewolnika skarbu z San Tonie, którego znienacka zaskoczył stary Giorgio w chwili, gdy ten się przemykał przez otwartą przestrzeń ku wąwozowi, by zabrać część srebra. Głos ten odpowiedział z ziemi naturalnym i beztroskim tonem, ale dziwnie słabo: — Zdawało mi się, że nie potrafię przeżyć tej nocy bez widzenia ciebie raz jeszcze, moja gwiazdko, mój kwiatuszku. Świetna tertulia właśnie się skończyła, ostatni gość wyszedł i señor administrador usunął się do swego pokoju, gdy doktor Monygham, daremnie oczekiwany w ciągu wieczora, podjeżdżał w świetle elektrycznych lamp na opustoszałą Calla de la Constitucion, wyłożoną teraz drewnianą kostką, i zastał jeszcze otwartą bramę w Casa Gould. Kulejąc wszedł do domu, wspiął się na schody i trafił na chwilę, kiedy wymuskany, tłusty Basilio zamierzał gasić światła w wielkim salonie. Godny majordomo otworzył usta na widok spóźnionej wizyty. — Nie gaście świateł — rozkazał doktor. — Chcę się widzieć z señorą. — S eñora jest w kancelarii señora administradora — oznajmił Basilio z namaszczeniem.

— S eñor administrador jedzie za godzinę do San Tomé. Obawiają się tam podobno jakichś zamieszek wśród robotników. To bezwstydni ludzie, nierozumni i nieobyczajni. A przy tym leniwi. Tak, señor, leniwi. — Sami jesteście bezwstydnym leniem i głupcem — rzekł doktor z tą właściwą sobie zdolnością jątrzenia ludzi, która przysporzyła mu tylu nieprzyjaciół. — Nie gaście światła. Basilio usunął się z godnością. Doktor, czekając w jasno oświetlonym salonie, usłyszał po jakimś czasie zamykanie drzwi z drugiej strony domu. Zadzwoniły ostrogi, a po chwili odgłos ich zamarł. S eñor administrador odjeżdżał w góry. Szeleszcząc długim trenem, błyskając klejnotami i jedwabiem, ze swą delikatną główką, schyloną pod ciężarem olbrzymich jasnych włosów, ukrywających srebrne nitki, „największa pani w Sulaco" (jak nazywał ją kapitan Mitchell), zbliżała się przez długi korytarz. Otoczona szacunkiem i honorami, kochana przez wszystkich, bogata ponad najśmielsze marzenia, była może najsamotniejszym stworzeniem ludzkim na tej ziemi. Na progu pustej, oświetlonej sali zatrzymała się nagle, słysząc głos doktora: „Na minutkę, proszę pani!" — Podobieństwo nastroju i okoliczności tudzież widok doktora Monyghama, stojącego samotnie wśród porozsuwanych mebli, przywiodły jej na pamięć niespodziane spotkanie z Marcinem Decoud; zdawało jej się, że w ciszy salonu słyszy głos tego człowieka, zmarłego przed laty tak tragicznie, wymawiający słowa: „Antonia zostawiła tu swój wachlarz." — Tym razem był to głos doktora, nieco zmieniony wskutek podniecenia. Zauważyła jego błyszczące oczy. — Pani obecność jest potrzebna. Czy pani wie, co się stało? Pamięta pani, co wczoraj opowiadałem o Nostromie? Otóż lancha płynąca z Zapigi z załogą czterech Murzynów mijała Wielką Izabelę, gdy jakiś kobiecy głos, a okazało się, że to głos Lindy, rzucił ze skały rozkaz, aby łódź opłynęła wyspę (noc jest księżycowa) i zabrała z plaży rannego człowieka do miasta. Patron łodzi (od którego to usłyszałem) zrobił to natychmiast. Mówił mi, że gdy przybyli do niższego brzegu Wielkiej Izabeli, zastali tam czekającą Lindę Viola. Zaprowadziła ich pod drzewo, na niewielką odległość od domku latarnika. Leżał tam na ziemi Nostromo z głową złożoną na kolanach młodszej siostry, podczas „gdy ojciec Viola stał opodal, wsparty na strzelbie. Idąc za wskazówkami Lindy, wynieśli z domu stół, któremu obławiali nogi, aby mógł służyć za nosze. Są już na miejscu, proszę pani. To znaczy Nostromo i... i... Gizella. Murzyni zanieśli go do portu do szpitala, gdzie się udziela pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Przysłał po mnie posługacza. Ale jemu nie chodziło o moją osobę, tylko o panią, pani Gould. O panią. — O mnie? — wyszeptała doña Emilia, wzdrygając się nieco. — Tak! tak! — wybuchnął doktor. — Błagał mnie, swojego, jak sobie wyobraża, wroga, abym panią zaraz przywiózł. Wygląda na to, że chce pani coś wyznać, pani samej. — Niemożliwe! — wyszeptała pani Gould. — Powiedział mi tak: „Niech jej pan przypomni, że przyczyniłem się do tego, by miała dach nad głową..." — Proszę pani! — mówił dalej doktor w największym podnieceniu —czy pani pamięta historię ze srebrem? Ze srebrem w kutrze, które zaginęło? Pani Gould pamiętała. Lecz nie wspomniała ani słowem o tym, jak nienawistną była dla niej każda wzmianka o srebrze. Będąc wcieleniem prawości, pamiętała z przesadną odrazą, że po raz pierwszy i ostatni w życiu ukryła prawdę przed mężem w związku właśnie ze srebrem. Uczyniła to pod naciskiem obaw, jakie ją wtedy dręczyły, i nie darowała sobie tego nigdy. Co więcej, to srebro, które nie byłoby zatonęło, gdyby jej mąż wiedział o nowinach przyniesionych wtedy przez Marcina Decoud, omal nie stało się później, przez zawiłe zrządzenie losu, przyczyną śmierci doktora Monyghama. Wszystko to wydawało jej się okropne. — Czy ono rzeczywiście zaginęło? — wykrzyknął doktor. — Ja zawsze wietrzyłem od tej pory jakąś tajemnicę dokoła naszego Nostroma. Zdaje mi się, że chciałby teraz, na łożu śmierci... — Na łożu śmierci... — powtórzyła pani Gould. — Tak. Tak... Może chce powiedzieć pani coś o tym srebrze... — Ach nie! nie, za nic! — wykrzyknęła pani Gould. — Czyż nie zginęło na zawsze? Czyż

nie ma i bez niego dostatecznej ilości skarbów, by wszystkich unieszczęśliwić? Doktor umilkł, zawiedziony i uległy. Po chwili rzekł nieśmiało i bardzo cicho: — Jest tam także ta córka Violi, Gizella. Co z nią zrobić? Wydaje się, że ojciec i siostra nie... Pani Gould przyznała, że poczuwa się do obowiązku zajęcia się tymi dziewczętami. — Przyjechałem tu wolantem — rzekł doktor — i jeśli pani zechce mi towarzyszyć... Czekał z największą niecierpliwością pojawienia się pani Gould, która poszła zarzucić na suknię szary płaszczyk z obszernym kapturem. W takim to stroju, w płaszczu na wieczorowej sukni i mnisim kapturku, niestrudzona i współczująca, stanęła przy łóżku, na którym leżał bez ruchu, wyciągnięty na wznak, wspaniały capataz de cargadores. Białość prześcieradeł i poduszek podkreślała ciemną barwę jego energicznej twarzy, spalonej na brąz, oraz nerwowych rąk, tak niezrównanych we władaniu sterem, cuglami i cynglem, a które teraz leżały otwarte i bezczynne na białym kocu. — Ona jest niewinna — mówił capataz niskim, spokojnym głosem, jakby się obawiał, że głośniej wymówione słowo naruszy słabą już przewagę ducha nad ciałem. — Ona jest niewinna. To ja sam... Ale mniejsza o to. Za te sprawy nie potrzebowałbym odpowiadać przed żadnym mężczyzną ani kobietą. — Urwał. Twarz pani Gould, bardzo blada w cieniu kaptura, pochylała się nad nim z niewymownym wyrazem smutku. Ciche szlochanie Gizelli Viola, klęczącej w nogach łóżka, ze złotymi włosami o połyskach miedzi rozsypanymi na stopach capataza, ledwo zakłócało ciszę pokoju. — Ha! Stary Giorgio, strażnik twego honoru! Jak to umiał mnie podejść, lekki w chodzie, pewny w ręku. Ja sam nie potrafiłbym lepiej. Ale można było oszczędzić wydatku na tę szczyptę prochu. Honorowi nic nie groziło... S eñora, ona byłaby poszła na koniec świata za Nostromem — złodziejem... Wypowiedziałem to słowo. Urok przezwyciężony. Cichy jęk dziewczyny kazał mu spuścić oczy. — Nie widzę jej... to nie szkodzi — mówił dalej, tonem, w którym przebijał cień dawnej, wspaniałej beztroski. — Wystarczy jeden pocałunek, jeśli nie stanie czasu na więcej. To skrzydlata dusza, señora! Jasna i ciepła jak słońce, chmury je przesłonią i wnet znów pogodnie świeci. Tamtych dwoje by ją zmiażdżyło. S eñora, rzuć na nią swe współczujące wejrzenie, tak słynne w całym tym kraju jak odwaga i nieustraszoność człowieka, który do ciebie mówi. Ona się z czasem pocieszy. Nawet ten Ramirez nie jest złym chłopakiem. Ja się na niego nie gniewam. Nie! To nie Ramirez pokonał capataza cargadoresów w Sulaco. — Urwał, zdobył się na wysiłek i już głośniej, trochę nieprzytomnie, oświadczył: — Umieram oszukany, zdradzony przez... I nie dopowiedział, przez co i przez kogo umierał zdradzony. — Ona by mnie nie zdradziła — zaczął znowu, otwierając szeroko oczy. — Ona była wierna. Mieliśmy wyjechać bardzo daleko, już wkrótce. Dla niej mogłem był oderwać się od tego przeklętego skarbu. Dla tego dziecka poniechałbym wszystkich skrzynek, wypełnionych po brzegi. A Decoud cztery zabrał. Cztery sztaby. Po co? Picardia! Żeby mnie oszukać? Jakże bym mógł zwrócić skarb, w którym brakowało czterech sztab srebra? Powiedziano by, żem je zwędził. Doktor powiedziałby to od razu. Niestety! Trzyma mnie to jeszcze! Pani Gould nachyliła się jeszcze niżej, zafascynowana, zimna z przerażenia. — Co się stało owej nocy z Marcinem Decoud, Nostromo? — A kto może wiedzieć? Ja myślałem tylko o tym, co ze mną się stanie. Teraz wiem. Śmierć mnie czekała niespodziewana. On odjechał! Zdradził mnie. A pani myśli, że go zabiłem. Wszyscy jesteście jednacy, wy delikatni ludzie. Srebro mnie zabiło. Trzymało mnie. Jeszcze trzyma. Nikt nie wie, gdzie ono jest. Ale pani jest żoną don Carlosa, który mi je oddał w ręce i powiedział: „Chroń to srebro jak własne życie. A gdy wróciłem, gdy wszyscy uwierzyli, że ono zginęło, cóż usłyszałem? Że to nie miało znaczenia. Niech sobie! A ty, Nostromo, sługo wierny, siadaj na konia i jedź nas ratować, na miłość boską! — Nostromo! — wyszeptała pani Gould bardzo cicho, pochylając się nad nim nisko. — Ja także nienawidziłam z głębi duszy; tego srebra.

— To zadziwiające! Zadziwiające, że jedno z was nienawidzi bogactw, które umiecie wydzierać z rąk biednym. A świat stoi na biedakach, jak mówi stary Giorgio. Pani była zawsze dobra dla ubogich. Ale do bogactwa przywiązana jest klątwa. S eñora, czy mam pani powiedzieć, gdzie jest skarb? Pani jednej powiem... Błyszczy, nie psuje się nigdy! Bolesna, bezwiedna odraza przebijała w jego tonie, wyzierała z jego oczu. Kobieta, obdarzona geniuszem współczującej intuicji, dostrzegła to od razu. Odwróciła wzrok od umierającego człowieka w momencie jego żałosnej kapitulacji i blada z przerażenia, nie chciała już nic wiedzieć o srebrze. — Nie, capatazie — rzekła. — Nikomu na nim nie zależy. Powiedzmy sobie, że zginęło na zawsze. Usłyszawszy te słowa Nostromo zamknął oczy, nie odezwał się, nie wykonał żadnego ruchu. Za drzwiami pokoju chorego dr Monygham, podniecony do najwyższych granic, wyszedł na spotkanie obu kobiet. — No co — odezwał się, prawie brutalnie z nadmiaru niecierpliwości — nie miałem racji? Była jakaś tajemnica. I pani otrzymała wyjaśnienie, prawda? Powiedział pani... — Nie powiedział mi nic — oświadczyła stanowczo pani Gould. Z oczu doktora Monyghama znikł wyraz wrogości, jaką na skutek różnicy temperamentów odczuwał do Nostroma. Usunął się w tył, posłusznie. Nie uwierzył słowom pani Gould, ale jej słowo było nakazem. Przyjął jej zaprzeczenie jako niewytłumaczony fatalizm, stwierdzający zwycięstwo indywidualności Nostroma nad swoją własną. Nawet wobec kobiety, którą kochał z milczącym, pełnym czci uwielbieniem, doznał porażki ze strony wspaniałego capataza de cargadores, człowieka mającego za sobą życie oparte na niezłomnej rzekomo wierności, prawości i odwadze! — Proszę zaraz wysłać kogoś po mój powóz — odezwała się pani Gould spod swego kapturka. — A ty zbliż się, dziecko, usiądź tu przy mnie. Gizella Viola, złamana i dziecinna w swym bólu, z włosami opadającymi na twarz, przybliżyła się nieśmiało do señory. Pani Gould wsunęła rękę pod ramię niegodnej córki starego Violi, niezłomnego republikanina, bohatera bez skazy. Stopniowo i powoli głowa dziewczęcia, które poszłoby za złodziejem na koniec świata, opadła jak więdnący kwiat na ramię doñy Emilii, największej pani w Sulaco, małżonki señora administradora kopalni San Tonie. A pani Gould, zdenerwowana i podniecona, słuchając stłumionego łkania dziewczyny, odczuła pierwszy i jedyny w swym życiu przypływ goryczy. Na modłę doktora Monyghama. — Pociesz się, dziecko. Już wkrótce zapomniałby o tobie dla swego skarbu. — S eñora, on mnie kochał. Kochał mnie — szeptała rozpaczliwie Gizella. — Kochał tak jak nikt, nigdy, nikogo. — Ja też byłam kochana — rzekła pani Gould surowo. Gizella przytuliła się do niej konwulsyjnie: — Ach, señora, pani będzie uwielbiana do końca swoich dni — wyszlochała. Pani Gould nie wypowiedziała już ani słowa do chwili przybycia powozu. Pomogła wsiąść na wpół omdlałemu dziewczęciu. A gdy doktor zamknął drzwiczki landa, nachyliła się ku niemu. — Czy już nie ma nic do zrobienia? — spytała szeptem. — Nie, proszę pani. On nie pozwala się dotknąć. Ale wystarczyło mi spojrzeć... Wszystko byłoby daremne. Obiecał, że jeszcze tego samego wieczora odwiedzi starego Violą i jego starszą córkę. Mógł żądać, aby łódź policyjna dowiozła go na wyspę. Tymczasem stał na ulicy, odprowadzając wzrokiem lando toczące się powoli za białymi mułami. Wieść o wypadku, o nieszczęściu, jakie spotkało kapitana Fidanzę, rozeszła się po nowych bulwarach nabrzeżnych, gdzie rzędy lamp oświetlały ciemne zarysy wznoszących się wysoko dźwigów. Gromada nocnych włóczęgów, największych nędzarzy, skupiła się pod drzwiami szpitala szepcząc w pustej ulicy, zalanej księżycowym światłem. Przy rannym capatazie nie było teraz nikogo poza bladym fotografem, małym, wątłym i krwiożerczym wrogiem kapitalistów, który siedział u wezgłowia łóżka na wysokim stołku, z

podniesionymi kolanami, obejmując rękoma brodę. Został wezwany przez towarzysza, który, pracując do późna na wybrzeżu, dowiedział się od Murzyna z załogi jakiejś lanchy, że przywieziono do szpitala kapitana Fidanzę śmiertelnie ranionego. — Czy nie macie żadnych zleceń, towarzyszu? — spytał niespokojnie. — Nie zapominajcie, że nam potrzeba pieniędzy na robotę. Bogaczy musimy zwalczać ich własną bronią. Nostromo nie odpowiedział. Tamten nie nalegał. Siedział dalej skulony, rozczochrany, zarośnięty, przypominający garbatą małpę. Po długotrwałym milczeniu rozpoczął uroczyście: — Towarzyszu Fidanza, odmówiliście wszelkiej pomocy od tego doktora. Czy on jest rzeczywiście niebezpiecznym wrogiem ludu? W mdłym oświetleniu pokoju Nostromo powoli obrócił głowę na poduszce i szeroko otworzył oczy, kierując na tę sterczącą nad nim, dziwną figurę zagadkowe, badawcze spojrzenie. Po czym jego głowa potoczyła się w tył, powieki opadły i capataz cargadoresów zmarł bez słowa ni jęku, nie poruszywszy się zupełnie, po godzinie okrutnej mąki, o której świadczyły krótkie dreszcze wstrząsające jego ciałem. Doktor Monygham, płynąc policyjną galerą ku wyspom, widział połysk księżyca na zatoce i wyniosłą, czarną sylwetkę Wielkiej Izabeli pod baldachimem chmur; z jej wieży padał w przestrzeń wielki snop światła. — Wiosłujcie powoli — rzekł zastanawiając się, co też tam zastanie. Starał się wyobrazić sobie Lindę i jej ojca, przy czym odkrywał w sobie dziwne uczucie odrazy. — Wiosłujcie powoli — powtórzył. Od chwili gdy strzelił do złodzieja swego honoru, Giorgia Viola nie poruszył się z miejsca. Stał ze starą fuzją wbitą w ziemię, z ręką przy wylocie lufy. Gdy lancha odbiła od brzegu wywożąc Nostroma na zawsze, Linda podeszła do ojca i stanęła przed nim. Zdawał się nie dostrzegać jej obecności, ale kiedy tracąc wymuszony spokój krzyknęła: — Czy wiesz, ojcze, kogoś zabił? — Odpowiedział: — Ramireza, włóczęgę. Blada, nieprzytomnie wpatrzona w ojca, roześmiała mu się w twarz . Po chwili on zawtórował jej niskim głosem, który zabrzmiał jak dalekie echo. Linda zamilkła, a wtedy starzec przemówił jakby ze zdziwieniem: — On krzyknął głosem mego syna, Gian' Battisty. Strzelba wypadła z jego rozwierającej się dłoni, ale ramię przez chwilę pozostało wyciągnięte, jakby je coś jeszcze podtrzymywało. Linda ujęła go pod rękę gwałtownym ruchem. — Jesteście, ojcze, za starzy, by zrozumieć. Idziemy do domu. Pozwolił się prowadzić. Na progu potknął się tak ciężko, że o mało nie runął na ziemię, pociągając za sobą córkę. Podniecenie, w jakim działał od kilku dni, było migającym płomykiem gasnącej lampy. Uchwycił za poręcz krzesła. — Tak. Krzyknął głosem mego syna, Gian' Battisty — powtórzył surowym głosem. — Słyszałem go, tego nędznika, Ramireza... Linda pomogła mu usiąść w krześle i schylając się nad nim nisko, syknęła mu w ucho: — Zabiłeś Gian' Battistę. Starzec uśmiechnął się pod gęstym wąsem. Kobiety miewają takie dziwne przywidzenia. — A gdzie jest dziecko? — zapytał, zdziwiony przenikliwym chłodem powietrza i przyćmionym światłem lampy, przy której zawsze siadywał do późnej nocy przed otwartą Biblią. Linda zawahała się przez chwilę, odwracając oczy. — Gizella już śpi — rzekła. — Pomówimy o niej jutro. Nie mogła patrzeć na ojca. Napełniał ją przerażeniem i wprost nieznośnym uczuciem litości. Dostrzegła zmianę, jaka w nim zaszła. Nie zrozumie już nigdy, co uczynił; dla niej samej ta cała historia była niezrozumiała. Viola wyrzekł z trudem: — Daj mi książkę. Linda położyła na stole zamkniętą księgę w zniszczonej skórzanej oprawie, Biblię, darowaną mu przed wielu laty przez pewną Angielkę w Palermo. — Dziecko trzeba było uchronić — rzekł dziwnym, posępnym głosem.

Za jego krzesłem Linda załamywała ręce płacząc po cichu. Nagle podeszła ku drzwiom. Posłyszał, że się poruszyła. — Dokąd idziesz? — spytał. — Dopilnować światła — odpowiedziała, obracając głowę, by spojrzeć nań jeszcze żałośnie. — Do światła! Si, to obowiązek. Wyprostowany, białowłosy, podobny do starego lwa, bohaterski w swym skupionym milczeniu, zagłębił ręką w kieszeń swej czerwonej koszuli, by wyciągnąć z niej okulary ofiarowane mu przez doñę Emilię. Założył je na nos. Po długiej chwili, spędzonej w nieruchomej pozie, otworzył księgę i począł wpatrywać się z wysoka, przez szkła, w podwójną kolumnę małych literek druku. Surowy, bolesny wyraz ukazał się na jego twarzy i brwi ściągnęły się nieznacznie, jakby odpierał jakąś posępną myśl lub niemiłe uczucie. Ale nie odrywał ani na chwilę oczu od książki, podczas gdy jego śnieżnobiała głowa pochylała się stopniowo, powoli, coraz niżej i niżej, aż spoczęła na otwartych kartach. Drewniany zegar tykał miarowo na bielonej ścianie. Garibaldino zastygał z wolna, samotnie, niezmożony, krzepki i omszały jak stary dąb wyrwany z korzeniami przez zdradziecką wichurę. Światło na Wielkiej Izabeli świeciło bez przerwy nad utraconym skarbem z kopalni San Tomé. W niebieskawej poświacie nocy bez gwiazd latarnia rzucała żółtą smugę sięgającą aż po widnokrąg. Podobna do czarnej plamki na tle błyszczących tafli szkieł Linda, skulona na zewnętrznej galeryjce, wsparła głowę o jej poręcz. Księżyc skłaniający się ku zachodniej stronie spoglądał na nią, promienny. W dole, u stóp urwiska, ustał miarowy plusk wioseł przypływającej łodzi i dr Monygham stanął na rufie. — Linda! — zawołał zadzierając głowę — Linda! Linda wyprostowała się. Poznała głos. — Nie żyje? — krzyknęła przechylając się przez poręcz. — Tak, moje biedne dziecko. Zaraz idę do was — odpowiedział z dołu doktor. A zwróciwszy się do wiosłujących, rzekł: — Dobijcie do brzegu. Czarna postać Lindy odcinała się w świetle latarni z rękami wzniesionymi nad głową, jakby miała rzucić się z wieży. — To ja kochałam ciebie — mówiła szeptem, z twarzą stężałą i białą jak marmur w świetle księżyca. — Ja! I tylko ja! Ona zapomni o tobie, zgładzonym nędznie dla jej ładnych oczu. Nie mogę zrozumieć. Nie mogę zrozumieć. Ale nie zapomnę cię nigdy. Przenigdy. Stała chwilę w milczeniu, gromadząc wszystkie siły, by w jednym krzyku rozpaczy rzucić w przestrzeń cały swój ból, swą wierność, swój obłęd. — Nigdy! Gian' Battista! Doktor Monygham podjeżdżając do brzegu usłyszał to imię, dźwięczące nad jego głową. Był to jeszcze jeden triumf Nostroma, może największy, najbardziej godzien zazdrości, a także najbardziej złowrogi. W tym krzyku niegasnącej namiętności, który zdawał się rozbrzmiewać od Punta Mala po Azuerę i dalej, po sam widnokrąg, uwieńczony teraz wielką, białą chmurą, błyszczącą jak bryła masywnego srebra, w tym krzyku przejawił się raz jeszcze geniusz wspaniałego capataza de cargadores, jego władza nad tą ciemną zatoką kryjącą jego zdobycze: skarb i miłość.