Nostromo - Joseph Conrad

Jo​seph Con​rad

NO​STRO​MO

Opo​wieść z wy​brze​ża Joh​no​wi Gal​swor​thy’emu

PRZED​MO​WA AU​TO​RA

No​stro​mo jest książ​ką naj​tro​skli​wiej prze​my​śla​ną ze wszyst​kich mych dłuż​szych po​wie​ści na​pi​sa​nych po wy​da​niu Taj​fu​nu – zbio​ru krót​kich opo​wia​dań. Nie twier​dzę przez to, iż w tym okre​sie uświa​do​mi​łem so​bie ja​kąś szcze​gól​ną zmia​nę w mo​jej umy​sło​wo​ści i po​glą​dach na za​da​nia pi​sa​rza. A może na​wet ta​kiej zmia​ny w ogó​le nie było, poza tą ta​jem​ni​czą, nie​zba​da​ną dzie​dzi​ną, któ​ra nie ma nic wspól​ne​go z teo​ria​mi sztu​ki, sub​tel​ną zmia​ną w ga​tun​ku na​tchnie​nia – rze​czą, za któ​rą nie moż​na mnie czy​nić od​po​wie​dzial​nym. Co mnie jed​nak tro​chę drę​czy​ło po ukoń​cze​niu ostat​niej no​we​li ze zbio​ru ob​ję​te​go ty​tu​łem Taj​fun, to wra​że​nie, że nie ma już o czym pi​sać na tym świe​cie. Ten dziw​nie ne​ga​tyw​ny i nie​po​ko​ją​cy na​strój trwał przez pe​wien czas, po czym pierw​szym bodź​cem do No​stro​ma – jak to już by​wa​ło przed za​bra​niem się do in​nych dłuż​szych po​wie​ści – sta​ła się kur​su​ją​ca aneg​do​ta, zu​peł​nie po​zba​wio​na szcze​gó​łów, któ​re by jej nada​wa​ły wagi. W roku 1875 czy 1876, prze​by​wa​jąc jako bar​dzo mło​dy chło​piec w Za​chod​nich In​diach, a ra​czej w Za​to​ce Mek​sy​kań​skiej (gdyż moje kon​tak​ty z lą​dem były krót​kie, rzad​kie i prze​lot​ne), usły​sza​łem opo​wia​da​nie o ja​kimś czło​wie​ku, któ​ry ko​rzy​sta​jąc z za​mę​tu re​wo​lu​cji, sam je​den ukradł łódź za​ła​do​wa​ną sre​brem, gdzieś na wy​brze​żu Tier​ra Fir​me. Było w tym coś nie​zwy​kłe​go. Ale nie do​wie​dzia​łem się żad​nych szcze​gó​łów, że zaś pro​blem prze​stęp​stwa jako prze​stęp​stwa nie in​te​re​so​wał mnie zbyt​nio, więc cała ta hi​sto​ria wy​szła mi z pa​mię​ci. Za​po​mnia​łem o niej i do​-

pie​ro w dwa​dzie​ścia sześć czy sie​dem lat póź​niej od​na​la​złem ją w po​tar​ga​nej książ​czy​nie, na​by​tej na ulicz​nej wy​sta​wie dru​go​rzęd​nej księ​gar​ni. Była to au​to​bio​gra​fia ame​ry​kań​skie​go ma​ry​na​rza, w na​pi​sa​niu któ​rej do​po​mógł mu pe​wien dzien​ni​karz. Pod​czas swych wę​dró​wek ma​ry​narz ten pra​co​wał przez kil​ka mie​się​cy na po​kła​dzie szku​ne​ra – oka​za​ło się, iż pa​nem i wła​ści​cie​lem tego stat​ku był wła​śnie zło​dziej, o któ​rym sły​sza​łem za mło​dych lat. Nie mam co do tego wąt​pli​wo​ści, gdyż trud​no przy​pu​ścić, aby dwa za​ma​chy tak śmia​łej na​tu​ry zo​sta​ły do​ko​na​ne w tej sa​mej czę​ści świa​ta, i to w związ​ku z po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​ską re​wo​lu​cją. Ten czło​wiek po​tra​fił rze​czy​wi​ście za​gra​bić łódź na​ła​do​wa​ną sre​brem, a mógł tego do​ko​nać tyl​ko dla​te​go, że po​sia​dał cał​ko​wi​te za​ufa​nie swych zwierzch​ni​ków, któ​rzy mu​sie​li być dziw​nie nie​prze​ni​kli​wi w oce​nie ludz​kich cha​rak​te​rów. W opo​wia​da​niu ma​ry​na​rza wy​cho​dzi on na nie​po​skro​mio​ne​go ło​tra i po​spo​li​te​go oszu​sta, na fi​gu​rę ste​try​cza​łą, tępą i okrut​ną, o or​dy​nar​nym wy​glą​dzie ze​wnętrz​nym, na czło​wie​ka zu​peł​nie nie​god​ne​go wiel​ko​ści, do któ​rej mia​ła go wów​czas ta spo​sob​ność przy​pad​ko​wa wy​nieść. Lu​bił – rzecz cie​ka​wa – otwar​cie prze​chwa​lać się swym czy​nem. – Lu​dzie my​ślą, że ro​bię ma​ją​tek na moim szku​ne​rze – ma​wiał – ale to nic nie jest. Nie dbam o ten za​ro​bek. Od cza​su do cza​su jadę spo​koj​nie, gdzie trze​ba, i wy​do​by​wam szta​bę sre​bra. Mu​szę po​wo​li się wzbo​ga​cać, jak sami ro​zu​mie​cie. Był jesz​cze je​den in​te​re​su​ją​cy rys w tym czło​wie​ku. Pew​ne​go razu wy​bu​chła kłót​nia mię​dzy nim a ma​ry​na​rzem, któ​re​mu wy​rwa​ła się po​gróż​ka: – A kto mi za​bro​ni, gdy przy​bi​je​my do lądu, do​nieść o tym, co pan mó​wił o sre​brze? Cy​nicz​ny gbur nie prze​stra​szył się by​najm​niej. Na​wet się ro​ze​śmiał. – Ty głup​cze, je​śli od​wa​żysz się pi​snąć coś​kol​wiek o mnie na wy​brze​żu, wpa​ku​ję ci nóż w ple​cy. Wszy​scy tam… w por​cie są… mymi przy​ja​ciół​mi,

męż​czyź​ni, ko​bie​ty i dzie​ci. Kto mi do​wie​dzie, że łódź nie za​to​nę​ła? Nie po​ka​za​łem ca, gdzie sre​bro jest ukry​te, praw​da? A więc nie wiesz nic. Przy​pu​ść​my, że kła​ma​łem. Hę? Wresz​cie ma​ry​narz, któ​re​mu ob​mier​z​ła nik​czem​ność tego za​twar​dzia​łe​go zło​dzie​ja, opu​ścił po​ta​jem​nie szku​ner. Cały ten epi​zod zaj​mu​je oko​ło trzech stron w au​to​bio​gra​fii. Nie by​ło​by o czym mó​wić, gdy​by nie to, że gdy czy​ta​łem te kart​ki, po​twier​dza​ją​ce za​sły​sza​ne w mło​do​ści sło​wa, wy​wo​ła​ły one w mej pa​mię​ci za​mierz​chłe lata, kie​dy wszyst​ko było jesz​cze ta​kie świe​że, tak za​ska​ku​ją​ce, tak cie​ka​we; za​ry​sy ob​cych wy​brze​ży w roz​gwież​dżo​ne noce, cie​nie wzgórz w słoń​cu, na​mięt​no​ści ludz​kie wśród mro​ków, ga​wę​dy na pół za​po​mnia​ne, twa​rze o ry​sach dziś już za​tar​tych… A więc może, może ist​nie​je coś na świe​cie, o czym war​to pi​sać. W tej hi​sto​rii nie wi​dzia​łem jed​nak na ra​zie nic god​ne​go uwa​gi. Ja​kiś szu​bra​wiec krad​nie dużą skrzy​nię z cen​nym to​wa​rem – tak lu​dzie mó​wią. Albo to praw​da, albo nie – w każ​dym ra​zie rzecz nie ma war​to​ści sama w so​bie. Ob​my​śla​nie szcze​gó​łów i oko​licz​no​ści, w ja​kich gra​bież zo​sta​ła do​ko​na​na, nie po​cią​ga​ło mnie, nie le​ża​ło bo​wiem w za​kre​sie mego ta​len​tu; po​my​śla​łem so​bie, że gra nie​war​ta świecz​ki. Do​pie​ro od chwi​li gdy w mo​jej gło​wie za​świ​ta​ła myśl, że zło​dziej skar​bu nie mu​siał być ko​niecz​nie za​ka​mie​nia​łym ło​trem, że mógł być na​wet czło​wie​kiem z cha​rak​te​rem, ak​to​rem, a może ofia​rą dra​ma​tu re​wo​lu​cji, dra​ma​tu o wciąż zmie​nia​ją​cej się ak​cji, do​pie​ro wte​dy za​ma​ja​czy​ła mi za​mglo​na jesz​cze wi​zja kra​ju, któ​ry miał póź​niej stać się pro​win​cją Su​la​co, z jej wy​so​ki​mi, mrocz​ny​mi szczy​ta​mi Sier​ry, z jej mgli​stym Cam​po – nie​my​mi świad​ka​mi wy​da​rzeń wy​ni​ka​ją​cych z na​mięt​no​ści lu​dzi rów​nie krót​ko​wzrocz​nych w do​brym, jak w złym. Ta​kie oto były praw​dzi​we a za​wi​łe przy​czy​ny na​ro​dzin No​stro​ma – książ​ki. Z tą chwi​lą, są​dzę, mu​sia​ła być na​pi​sa​na. Ale na​wet wte​dy wa​ha​łem się – in​stynkt sa​mo​za​cho​waw​czy prze​strze​gał mnie przed pod​ję​ciem tak da​le​kiej i

mo​zol​nej po​dró​ży, do kra​ju peł​ne​go in​tryg i re​wo​lu​cji. Mimo wszyst​ko trze​ba było to zro​bić. Pi​sa​nie za​ję​ło mi więk​szą część 1903 i 1904 roku; było w tym dużo przerw, były też na​wro​ty, wa​ha​nia. Ba​łem się za​błą​dzić , im głęb​sza bo​wiem sta​wa​ła się moja zna​jo​mość tego kra​ju, tym szer​sze otwie​ra​ły się per​spek​ty​wy. Czę​sto tak​że, na​tknąw​szy się na zbyt za​wi​łe spra​wy tej re​pu​bli​ki, pa​ko​wa​łem (w prze​no​śni) wa​liz​kę i ucie​ka​łem z Su​la​co, by zmie​nić po​wie​trze i na​pi​sać parę stron in​nej książ​ki: Zwier​cia​dła mo​rza. Na ogół, jak to już wspo​mnia​łem po​przed​nio, po​byt mój na kon​ty​nen​cie Ame​ry​ki Ła​ciń​skiej – słyn​nej ze swej go​ścin​no​ści – trwał oko​ło dwóch lat. Po po​wro​cie stam​tąd za​sta​łem (mó​wiąc po​nie​kąd sty​lem ka​pi​ta​na Gul​li​ve​ra) moją ro​dzi​nę w do​brym zdro​wiu, żonę uszczę​śli​wio​ną, że się to wresz​cie skoń​czy​ło, a na​sze​go syn​ka w po​sta​ci spo​re​go chłop​ca, urósł bo​wiem bar​dzo w cza​sie mej po​dró​ży. Naj​więk​szym dla mnie au​to​ry​te​tem w za​zna​ja​mia​niu się z hi​sto​rią Co​sta​gu​any był oczy​wi​ście mój czci​god​ny przy​ja​ciel, zmar​ły don José Avel​la​nos, po​seł nad​zwy​czaj​ny na dwo​rach An​glii, Hisz​pa​nii eta, eta, au​tor bez​stron​ne​go i peł​ne​go elo​kwen​cji dzie​ła pt. Hi​sto​ria pięć​dzie​się​ciu lat nie​rzą​du. Książ​ka ta nig​dy nie zo​sta​ła wy​da​na (o przy​czy​nach czy​tel​nik do​wie się z po​wie​ści) i ja je​stem je​dy​nym czło​wie​kiem na świe​cie, któ​ry po​siadł jej treść. Opa​no​wa​łem i po​waż​nie prze​my​śla​łem tę treść, co za​ję​ło mi ogrom​nie wie​le go​dzin, my​ślę więc, że moż​na za​ufać mo​jej do​kład​no​ści. By roz​pro​szyć oba​wy po​dejrz​li​wych czy​tel​ni​ków, a so​bie od​dać spra​wie​dli​wość, za​zna​czam, że pew​ne alu​zje hi​sto​rycz​ne, któ​re tu wpro​wa​dzam, nie mają na celu po​pi​sa​nia się eru​dy​cją po​sia​da​ną wy​łącz​nie prze​ze mnie, ale że każ​da z tych alu​zji od​no​si się ści​śle do rze​czy​wi​sto​ści: albo rzu​ca świa​tło na cha​rak​ter wy​pad​ków, albo do​ty​czy bez​po​śred​nio lo​sów opi​sy​wa​nych osób. Je​śli cho​dzi o ich wła​sne dzie​je, czy to ary​sto​kra​cji, czy ludu, męż​czyzn czy ko​biet, po​łu​dniow​ców czy An​glo​sa​sów, ban​dy​tów czy po​li​ty​ków, to usi​ło​wa​-

łem na​kre​ślić je ręką tak chłod​ną, jak mi na to po​zwa​lał żar wła​snych, ście​ra​ją​cych się wzru​szeń. W grun​cie rze​czy są to tak​że dzie​je ich walk. Rze​czą czy​tel​ni​ka jest orzec, w ja​kim stop​niu w swo​ich czy​nach i ta​jo​nych za​my​słach, któ​re ujaw​nia​ją się pod gorz​kim na​ci​skiem oko​licz​no​ści, opi​sy​wa​ni prze​ze mnie lu​dzie za​słu​gu​ją na za​in​te​re​so​wa​nie. Wy​zna​ję, że ta epo​ka jest dla mnie epo​ką naj​trwal​szych przy​jaź​ni i nie​za​po​mnia​nej go​ścin​no​ści. Z głę​bo​ką wdzięcz​no​ścią mu​szę tu wy​mie​nić pa​nią Gould, „naj​więk​szą pa​nią w Su​la​co” – któ​rą mo​że​my spo​koj​nie po​wie​rzyć opie​ce wier​ne​go w swych nie wy​ja​wio​nych uczu​ciach dok​to​ra Mo​ny​gha​ma – a tak​że wspo​mnieć Ka​ro​la Gou​l​da, or​ga​ni​za​to​ra-ide​al​stę, czło​wie​ka wiel​kich in​te​re​sów, po​zo​sta​wia​jąc go jego ko​pal​ni – skąd nie ma już na tym świe​cie uciecz​ki. O No​stro​mie, sta​no​wią​cym kon​trast ra​so​wy i spo​łecz​ny z po​przed​nim – mimo iż obaj zo​sta​li znie​wo​le​ni przez sre​bro z ko​pal​ni San Tomé – czu​ję się w obo​wiąz​ku po​wie​dzieć coś wię​cej. Nie mia​łem wa​hań ro​biąc mo​je​go głów​ne​go bo​ha​te​ra Wło​chem. Przede wszyst​kim było to zu​peł​nie praw​do – po​dob​ne: ro​iło się w tym cza​sie od Wło​chów w Za​chod​niej Pro​win​cji, jak się o tym każ​dy czy​tel​nik z mo​jej książ​ki prze​ko​na; po wtó​re ni​ko​go in​ne​go nie mógł​bym po​sta​wić obok Gior​gia Vio​li, „Ga​ri​bal​di​na”, wy​znaw​cy idei daw​nych, hu​ma​ni​tar​nych re​wo​lu​cji. Co do mnie, cho​dzi​ło mi o czło​wie​ka z ludu sto​ją​ce​go jak naj​da​lej od kla​so​wych kon​wen​cji i od usta​lo​ne​go spo​so​bu my​śle​nia. Nie jest to z mej stro​ny wy​ciecz​ka prze​ciw kon​wen​cjom. Po​wo​dy, któ​re mnie do tego skło​ni​ły, były na​tu​ry ar​ty​stycz​nej, a nie mo​ral​nej. Gdy​by No​stro​mo był An​glo​sa​sem, dą​żył​by do wzię​cia udzia​łu w lo​kal​nej po​li​ty​ce. Tym​cza​sem mój No​stro​mo nie dąży oso​bi​ście do roli przy​wód​cy. Nie chce wy​ra​stać po​nad tłum. Wy​star​cza mu czuć się po​tę​gą w ma​sach lu​do​wych. Je​śli utwo​rzy​łem No​stro​ma ta​kim, ja​kim jest, wpły​nę​ło na to w du​żej mie​rze na​tchnie​nie pły​ną​ce ze wspo​mnień, da​le​kich i mło​dzień​czych, o pew​nym

śród​ziem​no​mor​skim ma​ry​na​rzu. Ci, któ​rzy czy​ta​li nie​któ​re ustę​py mo​ich po​wie​ści, zro​zu​mie​ją od razu, co mam na my​śli mó​wiąc, że Do​mi​nik, pa​dro​ne „Tre​mo​li​na”, mógł był w pew​nych oko​licz​no​ściach zo​stać No​stro​mem. On i ja by​li​śmy za​mie​sza​ni w przed​się​wzię​cie ra​czej ab​sur​dal​ne, lecz ab​sur​dal​ność nie ma tu zna​cze​nia. Przy​jem​nie jest po​my​śleć, że w mo​jej pierw​szej mło​do​ści mu​sia​ło jed​nak tkwić we mnie coś ta​kie​go, co zdo​ła​ło na​rzu​cić temu czło​wie​ko​wi jego na wpół gorz​ką wier​ność i na wpół iro​nicz​ne przy​wią​za​nie. Sły​sza​łem wie​le po​wie​dzeń No​stro​ma wy​po​wia​da​nych po raz pierw​szy gło​sem Do​mi​ni​ka. Z ręką na ste​rze, to​cząc nie​ustra​szo​nym wzro​kiem po wid​no​krę​gu, rzu​cał spod swe​go mni​sze​go kap​tu​ra za​cie​nia​ją​ce​go twarz zwy​kłe sło​wa, ja​ki​mi ten cy​nicz​ny mę​drzec roz​po​czy​nał swo​je prze​mó​wie​nia: „Vous au​tres gen​til​hom​mes! Mó​wił to drwią​cym to​nem, któ​ry do dziś dnia dźwię​czy mi w uszach. Jak No​stro​mo! – „Wy, hom​bres fi​nosl” Zu​peł​nie jak No​stro​mo. Tyl​ko że Do​mi​nik, Kor​sy​ka​nin, z pew​ną dumą wy​mie​niał sze​reg swo​ich przod​ków, cze​go No​stro​mo nig​dy nie czy​nił, choć jego ród był o wie​le star​szy. Był czło​wie​kiem dźwi​ga​ją​cym cię​żar nie​zli​czo​nej ilo​ści po​ko​leń, a nie ma​ją​cym żad​nych pa​ran​te​li, któ​ry​mi by mógł się chlu​bić. Jak wszy​scy sy​no​wie ludu. Odzie​dzi​czo​ny po przod​kach re​alizm, nie​opatrz​ność i szczo​dro​bli​wość, hoj​ne sza​fo​wa​nie sobą, mę​ska próż​ność, nie​ja​sne po​czu​cie swej wiel​ko​ści, wier​ność i zdol​ność do po​świę​ceń, za​pra​wio​na do​miesz​ką roz​pa​czy i de​spe​rac​ką w swo​ich im​pul​sach – oto ce​chy No​stro​ma, któ​re do​wo​dzą, że jest czło​wie​kiem z ludu, że jest jego silą nie pra​gną​cą prze​wo​dzić, siłą, któ​ra wła​da od we​wnątrz. Gdy po la​tach, już jako człek doj​rza​ły, prze​isto​czył się w słyn​ne​go ka​pi​ta​na Fi​dan​zę, gdy zdo​był so​bie w kra​ju punkt opar​cia, gdy cho​dził za swy​mi spra​wa​mi po no​wo​żyt​nych uli​cach Su​la​co, od​pro​wa​dza​ny spoj​rze​nia​mi peł​ny​mi sza​cun​ku, gdy od​wie​dzał wdo​wę po car​ga​do​rze lub wstę​po​wał na ze​bra​nia Loży, przy​słu​chu​jąc się w mil​cze​niu prze​mó​wie​niom

anar​chi​stów, ten za​gad​ko​wy pa​tron od​ra​dza​ją​ce​go się ru​chu re​wo​lu​cyj​ne​go, za​moż​ny i go​dzien za​ufa​nia to​wa​rzysz Fi​dan​za, no​szą​cy w pier​si świa​do​mość swe​go mo​ral​ne​go ban​kruc​twa, po​zo​sta​wał nadal nie​odrod​nym sy​nem ludu. W swym sto​sun​ku do ży​cia, któ​re jed​no​cze​śnie ko​cha i któ​rym gar​dzi, w swym obłą​ka​nym prze​ko​na​niu, że go zdra​dzo​no, że umie​ra zdra​dzo​ny – nie wia​do​mo przez co i przez kogo – jest wciąż ty​po​wym przed​sta​wi​cie​lem ludu, jego Wiel​kim Czło​wie​kiem – no​szą​cym w so​bie oso​bi​sty dra​mat. Pra​gnął​bym wspo​mnieć o jesz​cze jed​nej po​sta​ci po​zna​nej w tych nie​spo​koj​nych cza​sach: o An​to​nii Avel​la​nos, „pięk​nej An​to​nii”. Nie śmiem twier​dzić, że jest ty​po​wą przed​sta​wi​ciel​ką pa​nien Ame​ry​ki Ła​ciń​skiej. W moim prze​ko​na​niu, tak. Uka​zu​ję ją jak​by na dru​gim pla​nie, u boku ojca (mego czci​god​ne​go przy​ja​cie​la), ale mam na​dzie​ję, że jej po​stać ry​su​je się dość wy​raź​nie, by to, co za​mie​rzam po​wie​dzieć, było zro​zu​mia​łe. Otóż z tych wszyst​kich lu​dzi, któ​rzy ra​zem ze mną oglą​da​li na​ro​dzi​ny Za​chod​niej Re​pu​bli​ki, ona jed​na po​zo​sta​wi​ła w mej pa​mię​ci wra​że​nie cią​gło​ści ży​cia. An​to​nia – ary​sto​krat​ka i syn ludu No​stro​mo są bu​dow​ni​czy​mi no​wej ery, istot​ny​mi twór​ca​mi no​we​go pań​stwa; on – przez swe le​gen​dar​ne, śmia​łe czy​ny, ona – przez iście ko​bie​cą siłę, jako je​dy​na isto​ta, zdol​na wznie​cić szcze​re, na​mięt​ne uczu​cie w ser​cu szy​der​cy. Gdy​by mnie coś kie​dy skło​ni​ło do po​wro​tu do Su​la​co (nie chciał​bym za nic oglą​dać zmian, ja​kie tam za​szły), by​ła​by to oso​ba An​to​nii. A wła​ści​wą tego przy​czy​ną – dla​cze​go nie miał​bym być szcze​ry? – praw​dzi​wą przy​czy​ną jest fakt, iż stwo​rzy​łem ją na po​do​bień​stwo pierw​szej mo​jej mi​ło​ści. Jak​że​śmy ją po​dzi​wia​li w na​szym gro​nie do​ra​sta​ją​cych chło​pa​ków, ko​le​gów jej bra​ci! Spo​glą​da​li​śmy na tę dziew​czy​nę z le​d​wo ukoń​czo​ną szko​łą jako na he​rol​da wia​ry, do któ​rej skła​niał nas wro​dzo​ny in​stynkt, ale któ​rą ona jed​na umia​ła gło​sić z nig​dy nie ga​sną​cą na​dzie​ją. Mia​ła może wię​cej żaru i mniej po​go​dy od An​to​nii, ale była bez​kom​pro​mi​so​wą pu​ry​tan​ką w za​kre​sie spraw do​ty​czą​cych pa​trio​ty​zmu, bez naj​lżej​szej do​miesz​ki

świa​to​we​go wy​ra​cho​wa​nia w my​ślach. Nie by​łem je​dy​nym, któ​ry się w niej ko​chał, by​łem jed​nak tym, któ​ry naj​czę​ściej sły​szał od niej sło​wa su​ro​wej na​ga​ny za lek​ko​myśl​ność – po​dob​nie jak bied​ny De​co​ud – i zno​sił cio​sy jej ra​nią​cych in​wek​tyw. Ona nie​zu​peł​nie mnie ro​zu​mia​ła, mniej​sza o to. Tego po​po​łu​dnia, gdy przy​sze​dłem jak skru​szo​ny, a jed​no​cze​śnie zu​chwa​ły grzesz​nik z ostat​nim po​że​gna​niem, uści​snę​ła mi rękę tak moc​no, że ser​ce sko​czy​ło mi w pier​si, i do​strze​głem łzy, któ​re za​par​ły mi od​dech. Zmię​kła w tej ostat​niej chwi​li, jak​by na​gle po​ję​ła (by​li​śmy jesz​cze ta​ki​mi dzieć​mi!), że od​jeż​dżam na​praw​dę i na do​bre, że od​jeż​dżam bar​dzo da​le​ko – gdzieś aż do Su​la​co, nie​zna​nej kra​iny, ukry​tej przed na​szy​mi oczy​ma w mro​ku Za​to​ki Pla​ci​do. Oto dla​cze​go ma​rzę cza​sem o tym, by raz jesz​cze rzu​cić okiem na „pięk​ną An​to​nię” (czyż​by na tam​tą?), prze​su​wa​ją​cą się w mro​ku wiel​kiej ka​te​dry. Wi​dzę ją, jak od​ma​wia krót​ką mo​dli​twę nad gro​bem pierw​sze​go i ostat​nie​go kar​dy​na​ła-ar​cy​bi​sku​pa Su​la​co, jak w na​boż​nej za​du​mie sta​je przed po​mni​kiem don Jo​ségo Avel​la​no​sa, by po​tem rzu​cić prze​wle​kłe, rzew​ne i wier​ne spoj​rze​nie na pa​miąt​ko​wy me​da​lion Mar​ci​na De​co​uda i wyjść z po​god​ną twa​rzą na wiel​ką pla​za, za​la​ną słoń​cem. Ze swą bia​łą gło​wą i wy​pro​sto​wa​ną po​sta​cią jest już tyl​ko re​li​kwią prze​szło​ści, mi​ja​ną obo​jęt​nie przez lu​dzi ocze​ku​ją​cych nie​cier​pli​wie świ​tu no​wych er, za​mę​tu no​wych re​wo​lu​cji. Ale jest to naj​nie​praw​do​po​dob​niej​sze z ma​rzeń. Już za tych daw​nych cza​sów zro​zu​mia​łem, że od chwi​li kie​dy duch opu​ścił cia​ło wspa​nia​łe​go ca​pa​ta​za , syna ludu – uwol​nio​ne​go wresz​cie od cięż​kie​go jarz​ma mi​ło​ści i bo​gac​twa – nie mam już zgo​ła co ro​bić w Su​la​co. J. C. Paź​dzier​nik 1917

CZĘŚĆ PIERW​SZA SRE​BRO KO​PAL​NI

ROZ​DZIAŁ PIERW​SZY

Za cza​sów pa​no​wa​nia tu Hisz​pa​nii i jesz​cze w cza​sach póź​niej​szych mia​sto Su​la​co – w prze​py​chu swych po​ma​rań​czo​wych ga​jów, świad​czą​cych o jego sta​ro​żyt​no​ści – nie było z punk​tu wi​dze​nia han​dlo​we​go ni​czym wię​cej niż na​brzeż​nym por​tem, w któ​rym upra​wia​no dość oży​wio​ny miej​sco​wy han​del in​dy​giem i nie​wy​praw​ny​mi skó​ra​mi wo​łów. Nie​zgrab​ne ga​le​ony daw​nych zwy​cięz​ców, prze​zna​czo​ne na głę​bo​kie wody i nie​zdol​ne do po​ru​sza​nia się bez sil​ne​go wia​tru, pod​czas gdy dla uru​cho​mie​nia no​wo​żyt​ne​go kli​pe​ra wy​star​cza samo trze​po​ta​nie ża​gli, daw​no prze​sta​ły uka​zy​wać się w Su​la​co z po​wo​du ci​szy pa​nu​ją​cej pra​wie nie​ustan​nie w roz​le​głej jego za​to​ce. Do​stęp do wie​lu por​tów na kuli ziem​skiej bywa utrud​nio​ny przez zdra​dli​we ska​ły pod​wod​ne i burz​li​we wy​brze​że. Uro​czy​sta ci​sza głę​bo​kich wód Gol​fo Pla​ci​do przez wie​ki całe chro​ni​ła Su​la​co przed za​ku​sa​mi mię​dzy​na​ro​do​we​go han​dlu, za​to​ka bo​wiem two​rzy​ła nie​ja​ko ol​brzy​mią, po​zba​wio​ną da​chu i otwar​tą na oce​an, pół​ko​li​stą świą​ty​nię, któ​rej ścia​na​mi były wy​nio​słe góry ob​wie​szo​ne dra​pe​rią ża​łob​nych chmur. Po jed​nej stro​nie tej sze​ro​kiej wnę​ki, któ​ra wgłę​bia się w pro​stą li​nię wy​brze​ża Re​pu​bli​ki Co​sta​gu​ana, ostat​nim cy​plem kształ​tu ostro​gi jest nie​znacz​ny przy​lą​dek zwa​ny Pun​ta Mala. Ze środ​ka za​to​ki nie wi​dzi się wca​le tego punk​tu wy​brze​ża, tyl​ko bok stro​me​go wzgó​rza, sto​ją​ce​go poza nim, za​ry​so​wu​je się sła​bo jak cień na nie​bie. Po dru​giej stro​nie coś, co mo​gło​by się wy​da​wać ode​rwa​nym, zwo​jem błę​kit​nej mgły, lek​ko ma​ja​czy na tle ja​rzą​ce​go się wid​no​krę​gu. Jest to pół​wy​sep Azu​era, dzi​ki cha​os ostrych skał i ka​mien​nych ta​ra​sów po​prze​rzy​na​nych

pio​no​wy​mi wą​wo​za​mi. Wy​su​wa się on da​le​ko w mo​rze, na kształt nie​ocio​sa​ne​go łba z ka​mie​nia, osa​dzo​ne​go na wą​tłej szyi, któ​rą two​rzy ła​wi​ca pia​sku za​ro​śnię​ta kol​cza​sty​mi krze​wa​mi i łą​czą​ca go z zie​lo​nym wy​brze​żem. Cał​ko​wi​cie po​zba​wio​ny wody – gdyż desz​cze spły​wa​ją na​tych​miast ze wszyst​kich jego zbo​czy do mo​rza – pół​wy​sep ten nie po​sia​da, jak mó​wią, pię​dzi zie​mi, na któ​rej mo​gło​by wy​ro​snąć bo​daj źdźbło tra​wy. Zda się być obar​czo​ny prze​kleń​stwem. Nę​dza​rze, któ​rym ja​kiś mrocz​ny in​stynkt, szu​ka​ją​cy po​cie​sze​nia, każe łą​czyć po​ję​cie zła z po​ję​ciem bo​gac​twa, ob​ja​śnia​ją przy​by​sza, że pół​wy​sep jest mar​twy dla​te​go, iż mie​ści w so​bie za​ka​za​ne skar​by. Pro​sta​cy z tych stron: pe​ono​wie z es​tan​cji, va​qu​ero​sy z pa​stwisk nad​mor​skich, ob​ła​ska​wie​ni In​dia​nie prze​by​wa​ją​cy mile dro​gi po to, by sprze​dać na tar​gu wiąz​kę trzci​ny cu​kro​wej lub ko​szyk ku​ku​ry​dzy za trzy pen​sy, do​brze wie​dzą, że wiel​kie po​kła​dy błysz​czą​ce​go zło​ta leżą w mro​kach głę​bo​kich prze​pa​ści, prze​ci​na​ją​cych ka​mien​ne szla​ki Azu​ery. We​dług tra​dy​cji wie​lu po​szu​ki​wa​czy przy​gód w daw​nych cza​sach zgi​nę​ło w wy​pra​wach na pół​wy​sep. Opo​wia​da​ją, że i póź​niej, już za pa​mię​ci ludz​kiej, dwóch wę​drow​nych ma​ry​na​rzy – może Ame​ri​ca​nos, a w każ​dym ra​zie grin​gos – zwer​bo​wa​ło pew​ne​go mozo , nic​po​nia i oszu​sta, i we trzech skra​dli osła, któ​re​go ob​ju​czy​li wiąz​ką su​che​go drze​wa, skó​rza​nym wo​rem z wodą, a tak​że żyw​no​ścią na kil​ka dni. Tak za​opa​trze​ni, z re​wol​we​ra​mi u pasa, wy​ru​szy​li to​ru​jąc so​bie dro​gę za po​mo​cą noży zwa​nych ma​che​tes po​przez kol​cza​ste krze​wy za​ra​sta​ją​ce szy​ję pół​wy​spu. Na​stęp​ne​go wie​czo​ru – po raz pierw​szy, od​kąd pa​mięć się​ga – spi​ral​na, bla​da smu​ga dymu, mo​gą​ca po​cho​dzić tyl​ko z roz​nie​co​ne​go ogni​ska, uka​za​ła się na tle nie​ba, po​wy​żej ostrej gra​ni ka​mien​nej gło​wy. Za​ło​ga . na​brzeż​ne​go szku​ne​ra, któ​ry zwi​nął ża​gle o trzy mile od brze​gu, wpa​try​wa​ła się ze zdu​mie​niem w tę smu​gę dymu aż do zu​peł​ne​go zmierz​chu. Pe​wien Mu​rzyn, ry​bak, miesz​ka​ją​cy w po​bli​żu w sa​mot​nej cha​cie nad małą za​to​ką, wi​dział

wy​ru​sza​ją​cą wy​pra​wę i te​raz wy​cze​ki​wał na ja​kiś znak. O sa​mym za​cho​dzie słoń​ca za​wo​łał żonę i obo​je śle​dzi​li to dziw​ne, zło​wróżb​ne zja​wi​sko z nie​do​wie​rza​niem, z za​zdro​ścią i zgro​zą. Bez​boż​ni awan​tur​ni​cy nie dali już zna​ku ży​cia. Nie uj​rza​no już nig​dy ani ma​ry​na​rzy, ani In​dia​ni​na, ani skra​dzio​ne​go osła. Za du​szę owe​go mozo, miesz​kań​ca Su​la​co, żona za​mó​wi​ła kil​ka mszy, co zaś do bied​ne​go kła​po​ucha, to za​pew​ne, jako bez​grzesz​ne​mu, dane mu było umrzeć wła​sną śmier​cią. Na​to​miast obaj grin​gos – we​dług po​da​nia – prze​by​wa​ją do dziś dnia wśród skał, żywe wid​ma obar​czo​ne klą​twą osią​gnię​te​go po​wo​dze​nia. Du​sze ich nie mogą ode​rwać się od ciał sto​ją​cych na stra​ży od​kry​tych skar​bów. Są te​raz bo​ga​ci, głod​ni i spra​gnie​ni. Wy​two​rzy​ła się dziw​na baśń o upar​tych du​chach tych zu​chwa​łych cu​dzo​ziem​ców-he​re​ty​ków, du​chach, któ​re wolą cier​pieć w wy​nędz​nia​łych, za​su​szo​nych cia​łach niż zgo​dzić się na chrze​ści​jań​skie wy​rze​cze​nie się zdo​by​czy, co przy​nio​sło​by im wy​zwo​le​nie. Tacy są le​gen​dar​ni miesz​kań​cy Azu​ery strze​gą​cy za​ka​za​ne​go skar​bu. Cień, wi​docz​ny na nie​bie po tej stro​nie, a po stro​nie prze​ciw​nej okrą​gła pla​ma błę​kit​nej mgły, tuż nad ja​sną gra​ni​cą wid​no​krę​gu, two​rzą dwa naj​da​lej wy​su​nię​te punk​ty za​to​ki, któ​ra nosi na​zwę Gol​fo Pla​ci​do, po​nie​waż od naj​daw​niej​szych cza​sów nie pa​mię​ta​no, aby sil​ny po​dmuch wia​tru prze​szedł nad jej wo​da​mi. Prze​pły​wa​jąc na​kre​ślo​ną w wy​obraź​ni li​nią po​mię​dzy Pun​ta Mala i Azu​erą, okrę​ty przy​by​wa​ją​ce z Eu​ro​py do Su​la​co tra​cą od razu sil​ny wiatr oce​anu. Sta​ją się igrasz​ką ka​pry​śnych po​wie​wów, któ​re – by​wa​ło – prze​ko​ma​rza​ją się z nimi przez trzy​dzie​ści go​dzin z rzę​du. Przez więk​szość dni w roku przy​lą​dek za​my​ka​ją​cy za​to​kę bywa za​sło​nię​ty przed oczy​ma że​gla​rzy ogrom​nym zwa​łem gę​stych, nie​ru​cho​mych chmur. W po​god​ne dni – a te zda​rza​ją się rzad​ko – inny cień pada na roz​le​wi​sko wód. Świt zja​wia się za wy​nio​słym, zę​ba​tym mu​rem Kor​dy​lie​rów, któ​re na​gle wy​ra​sta​ją przed oczy​-

ma jak wi​zja: ciem​ne szczy​ty, stro​me, prze​pa​ści​ste zbo​cza wspar​te na po​tęż​nym fun​da​men​cie la​sów, wy​nu​rza​ją​cym się z sa​mej kra​wę​dzi wy​brze​ża. Spo​śród tych szczy​tów wy​ła​nia się w ca​łym ma​je​sta​cie na tle błę​ki​tu bia​ła gło​wa Hi​gu​ero​ty. Na​gie pła​ty ol​brzy​mich skał wy​da​ją się ma​ły​mi, czar​ny​mi plam​ka​mi na gład​kiej ko​pu​le śnie​gu. W póź​niej​szych go​dzi​nach, gdy po​łu​dnio​we słoń​ce usu​wa z za​to​ki cień pa​da​ją​cy od gór, z ni​żej po​ło​żo​nych do​lin za​czy​na​ją wy​ta​czać się chmu​ry. Spo​wi​ja​jąc na kształt ciem​nych łach​ma​nów na​gie urwi​ska skal​ne nad prze​pa​ścia​mi po​wy​żej le​si​stych zbo​czy, prze​sła​nia​ją szczy​ty, ocie​ra​ją się niby smu​gi dymu o śnie​gi Hi​gu​ero​ty. I oto Kor​dy​lie​ry nik​ną z oczu, jak​by się roz​pły​wa​ły, prze​mie​nia​jąc się w wiel​kie kłę​by sza​rej i czar​nej pary, któ​ra po​su​wa się wol​no w stro​nę mo​rza i pod dzia​ła​niem pło​mien​ne​go upa​łu dnia roz​pusz​cza się w roz​rze​dzo​nym po​wie​trzu wzdłuż wy​brze​ża. Ja​kiś ode​rwa​ny strzęp chmu​ry usi​łu​je za​wsze do​trzeć do środ​ka za​to​ki, co rzad​ko mu się uda​je: „Zja​da go słoń​ce”, jak mó​wią ma​ry​na​rze. Chy​ba że jest to ciem​na, pio​ru​no​wa chmu​ra, któ​ra ode​rwaw​szy się od głów​ne​go zwa​łu, póty uno​si się nad za​to​ką, aż wy​mi​nie Azu​erę i tam, nad peł​nym mo​rzem, wy​bu​cha pło​mie​niem i ło​sko​tem, wcią​ga​jąc w grę fale jak zło​wro​gi, po​wietrz​ny okręt pi​rac​ki, uno​szą​cy się po​nad wid​no​krę​giem. Nocą zwa​ły chmur pod​no​szą się wy​żej w nie​bo, po​grą​ża​jąc spo​koj​ną za​to​kę w nie​prze​nik​nio​nych ciem​no​ściach. Wśród tego mro​ku sły​szy się to tu, to tam szum na​głej ule​wy, któ​ra ury​wa się rów​nie gwał​tow​nie, jak się roz​po​czę​ła. Ta​kie chmur​ne noce sta​ły się przy​sło​wio​we wśród ma​ry​na​rzy że​glu​ją​cych wzdłuż za​chod​nie​go wy​brze​ża wiel​kie​go kon​ty​nen​tu. Nie​bo, zie​mia i mo​rze zni​ka​ją cał​ko​wi​cie ze świa​ta, gdy Pla​ci​do – we​dle miej​sco​we​go wy​ra​że​nia – za​sy​pia pod czar​ną opoń​czą. Nie​licz​ne gwiaz​dy po​zo​sta​łe na nie​bie po​mię​dzy rąb​kiem fir​ma​men​tu i skle​pie​niem z chmur świe​cą bla​do nad pasz​czą czar​nej cze​lu​ści. Nie​wi​docz​ny okręt su​nie nie​po​strze​że​nie pod twy​-

mi sto​pa​mi, a jego ża​gle trze​po​czą nie​wi​docz​ne nad two​ją gło​wą. Na​wet oko sa​me​go Boga – twier​dzą brzyd​cy bez​boż​ni​cy – nie po​tra​fi doj​rzeć, co czło​wiek tam robi, i mógł​byś bez​kar​nie we​zwać dia​bła na po​moc, gdy​byś był pe​wien, że jego złej mocy nie zdła​wi śle​pa ciem​ność. Brze​gi za​to​ki są wszę​dzie stro​nie. Trzy nie za​miesz​ka​ne wy​sep​ki, wy​grze​wa​ją​ce się w słoń​cu tuż poza za​sło​ną z chmur, a po​ło​żo​ne wprost na​prze​ciw wjaz​du do por​tu Su​la​co, no​szą na​zwę Trzech Iza​be​li. Naj​więk​sza zwie się Wiel​ką Iza​be​lą, dru​ga, okrą​gła Małą Iza​be​lą, trze​cia, naj​mniej​sza Her​mo​są. Ta ostat​nia ma za​le​d​wie sto​pę wy​so​ko​ści i oko​ło sied​miu kro​ków śred​ni​cy: ni​kły, spłasz​czo​ny wierz​cho​łek sza​rej ska​ły, któ​ra po każ​dy​mi desz​czu pa​ru​je jak go​rą​cy żu​żel i na któ​rej nikt nie od​wa​żył​by się po​sta​wić na​giej sto​py przed za​cho​dem słoń​ca. Na Ma​łej Iza​be​li sta​ra, chro​po​wa​ta pal​ma o gru​bym, pę​ka​tym pniu na​je​żo​nym kol​ca​mi – praw​dzi​wa wiedź​ma wśród in​nych palm – sze​le​ści po​sęp​ną ki​ścią ze​schłych li​ści nad po​ła​cią gru​bo​ziar​ni​ste​go pia​sku. Wiel​ka Iza​be​la po​sia​da źró​dło świe​żej wody wy​try​sku​ją​ce z za​ro​śnię​te​go zbo​cza wą​wo​zu. Wy​glą​da jak szma​rag​do​wo​zie​lo​ny klin zie​mi, na milę dłu​gi, pła​sko po​ło​żo​ny na mo​rzu. Wy​ra​sta​ją tam tuż obok sie​bie dwa le​śne drze​wa, któ​rych wy​smu​kłe li​nie rzu​ca​ją dłu​gi cień. Wą​wóz cią​gną​cy się wzdłuż ca​łej wy​spy za​ro​śnię​ty jest krze​wa​mi; two​rzy on z jed​nej, wy​żej po​ło​żo​nej stro​ny głę​bo​ką roz​pa​dli​nę oplą​ta​ną gąsz​czem, z dru​giej prze​mie​nia się w lek​ką wklę​słość łą​czą​cą się z wą​skim szla​kiem piasz​czy​ste​go wy​brze​ża. Z tego ni​żej scho​dzą​ce​go brze​gu Wiel​kiej Iza​be​li, w od​da​le​niu dwóch mil, oko ludz​kie do​strze​ga po​przez szczer​bę, jak​by wy​cio​sa​ną sie​kie​rą w re​gu​lar​nym pół​ko​lu wy​brze​ża, port Su​la​co: po​dłuż​ną ta​flę wody przy​po​mi​na​ją​cą je​zio​ro. Po jed​nej stro​nie le​si​ste zbo​cza i do​li​ny Kor​dy​lie​rów spa​da​ją pro​stym ką​tem ku mo​rzu, po dru​giej – otwar​ta prze​strzeń rów​ni​ny Su​la​co roz​pły​wa się w ta​jem​ni​czej, opa​li​zu​ją​cej dali, nad któ​rą uno​si się su​cha mgła. Samo mia​sto Su​la​co – na​gro​ma​dze​nie mu​rów, duża ko​pu​ła i prze​świe​ca​ją​ce gdzie​-

nieg​dzie bia​łe ścia​ny mi​ra​do​rów wśród ob​szer​nych po​ma​rań​czo​wych ga​jów – leży po​mię​dzy gó​ra​mi a rów​ni​ną, w nie​wiel​kiej od​le​gło​ści od por​tu i nie​co na ubo​czu, co czy​ni je nie​wi​docz​nym od stro​ny mo​rza.

ROZ​DZIAŁ DRU​GI

Dla ob​ser​wa​to​ra spo​glą​da​ją​ce​go na za​to​kę z pla​ży Wiel​kiej Iza​be​li je​dy​ną ozna​ką, że w por​cie ist​nie​je ruch han​dlo​wy, jest kwa​dra​to​wy, tępy wy​stęp drew​nia​ne​go po​mo​stu, któ​ry Kom​pa​nia Pa​ro​wej Że​glu​gi Oce​anicz​nej (zwa​na w po​tocz​nej mo​wie O.S.N.) zbu​do​wa​ła w naj​płyt​szym miej​scu za​to​ki wkrót​ce po po​wzię​ciu de​cy​zji utwo​rze​nia w Su​la​co jed​nej ze swych przy​sta​ni dla wy​mia​ny han​dlo​wej re​pu​bli​ką Co​sta​gu​ana. Re​pu​bli​ka po​sia​da kil​ka por​tów na prze​strze​ni dłu​gie​go wy​brze​ża, ale z wy​jąt​kiem Cay​ty, por​tu o więk​szym zna​cze​niu, wszyst​kie inne, oto​czo​ne że​la​znym pier​ście​niem wy​brze​ża, mają albo zbyt wą​ski i nie​wy​god​ny wjazd dla Okrę​tów – jak Esme​ral​da o sześć​dzie​siąt mil na po​łu​dnie – albo są tyl​ko otwar​ty​mi przy​sta​nia​mi wy​sta​wio​ny​mi na wi​chry i bał​wa​ny mor​skie. Być może, iż te same wa​run​ki at​mos​fe​rycz​ne, któ​re w po​przed​nich wie​kach od​strę​cza​ły ku​piec​kie flo​tyl​le, skło​ni​ły To​wa​rzy​stwo O. S. N. do na​ru​sze​nia sank​tu​arium spo​ko​ju chro​nią​ce​go ci​chą eg​zy​sten​cję Su​la​co. Lek​kie, zmien​ne wia​try igra​ją​ce na prze​stron​nym pół​ko​lu wód u przy​ląd​ka Azu​ery nie mo​gły prze​ciw​sta​wić się pa​ro​wej sile zna​ko​mi​tej flo​ty. Rok po roku czar​ne ka​dłu​by okrę​tów O. S. N. su​nę​ły tam i z po​wro​tem wzdłuż wy​brze​ża, wpły​wa​ły i wy​pły​wa​ły mi​ja​jąc Azu​erę, Iza​be​le i Pun​ta Mala, obo​jęt​ne na wszyst​ko oprócz ty​ra​nii Cza​su. Ich na​zwy – imio​na za​czerp​nię​te z mi​to​lo​gii – prze​szły do miej​sco​wej gwa​ry miesz​kań​ców ca​łe​go wy​brze​ża, jak​kol​wiek bo​go​wie Olim​pu nig​dy nad nim nie pa​no​wa​li. „Ju​no​na” zna​na była je​dy​nie ze swych wy​god​nych ka​jut w ka​dłu​bie, „Sa​turn” z kro​to​chwil​ne​go uspo​so​bie​nia swe​go ka​pi​ta​na tu​dzież z ma​lo​wi​deł i zło​ceń prze​pysz​ne​go sa​lo​nu,

pod​czas gdy „Ga​ni​med”, prze​zna​czo​ny wy​łącz​nie do trans​por​tu by​dła, uni​kał prze​wo​że​nia pa​sa​że​rów z wy​brze​ża. Naj​ciem​niej​szy In​dia​nin z naj​uboż​szej wio​ski na​brzeż​nej obe​zna​ny był z „Cer​be​rem”, ma​łym, czar​nym bur​czy​mu​chą, po​zba​wio​nym za​rów​no wdzię​ku, jak też ja​kich​kol​wiek urzą​dzeń, któ​re by udo​god​nia​ły ży​cie za​ło​dze. Jego za​da​niem było za​pusz​cza​nie się w wą​skie za​to​ki wrzy​na​ją​ce się w głąb na​brze​ży za​ro​śnię​tych la​sem, w po​bli​żu po​tęż​nych, po​kracz​nych skał – przy​sta​wał uprzej​mie przed każ​dą naj​mniej​szą osa​dą dla sku​po​wa​nia tam pro​duk​tów, nie gar​dząc na​wet trze​ma fun​ta​mi kau​czu​ku spo​wi​te​go w ze​schłe tra​wy. Po​nie​waż rzad​ko się zda​rza​ło, by Kom​pa​nia za​gu​bi​ła naj​mniej​szy pa​ku​nek lub zmar​no​wa​ła po​wie​rzo​ne​go so​bie byka, nig​dy zaś nie sły​sza​no, aby ja​ki​kol​wiek pa​sa​żer za​to​nął na jej stat​ku, prze​to sama na​zwa O. S. N. bu​dzi​ła naj​więk​sze za​ufa​nie. Lu​dzie twier​dzi​li, że ich ży​cie i do​by​tek były bez​piecz​niej​sze pod opie​ką Kom​pa​nii na wo​dzie niź​li w ich wła​snych do​mach na wy​brze​żu. Na​czel​ny in​spek​tor O. S. N. w Su​la​co, za​rzą​dza​ją​cy całą sek​cją ob​słu​gu​ją​cą Co​sta​gu​anę, był bar​dzo dum​ny z po​sta​wy swej Kom​pa​nii. Wy​ra​ża​ło się to w po​wie​dze​niu, któ​re czę​sto sły​sza​no z jego ust: „My nig​dy nie po​peł​nia​my błę​dów.” Gdy zwra​cał się do ofi​ce​rów O. S. N., twier​dze​nie to przy​bie​ra​ło for​mę su​ro​we​go na​ka​zu: „Nie wol​no nam po​peł​niać błę​dów. Nie za​mie​rzam to​le​ro​wać żad​ne​go uchy​bie​nia, co​kol​wiek bę​dzie so​bie po​czy​nał Smith na swo​im od​cin​ku.” Smith, któ​re​go nig​dy nie wi​dział na oczy, był dru​gim su​per​in​ten​den​tem Kom​pa​nii, urzę​du​ją​cym o ty​siąc pięć​set mil od Su​la​co. „Nie mów​cie mi o tym czło​wie​ku.” Po ta​kim po​wie​dze​niu uspo​ka​jał się na​gle i po​rzu​cał te​mat z wy​szu​ka​ną nie​dba​ło​ścią: – Smith tyle wie o tej czę​ści świa​ta co małe dziec​ko.

„Nasz nie​oce​nio​ny se​ñor Mit​chell” dla Kom​pa​nii i ofi​cjal​nych kół w Su​la​co, „Man​ty​ka Joe” dla ko​men​dan​tów jej stat​ków, ka​pi​tan Jó​zef Mit​chell pysz​nił się swą głę​bo​ką zna​jo​mo​ścią lu​dzi i spraw tego kra​ju – co​sas de Co​sta​gu​ana. Wśród tych ostat​nich za nie​ko​rzyst​ne dla spo​koj​ne​go bie​gu pra​cy swej Kom​pa​nii uwa​żał czę​ste zmia​ny rzą​du, na​rzu​ca​ne przez re​wo​lu​cje o cha​rak​te​rze woj​sko​wym. Po​li​tycz​na at​mos​fe​ra re​pu​bli​ki była w owym cza​sie prze​waż​nie burz​li​wa. Pa​trio​ci, zbie​go​wie z po​bi​tej par​tii, wy​ka​zy​wa​li tyle zręcz​no​ści, że po​wra​ca​jąc na wy​brze​ża przy​wo​zi​li ze sobą na pa​ro​wym stat​ku spo​ry ła​du​nek ręcz​nej bro​ni amu​ni​cji. Ka​pi​tan Mit​chell oce​niał tę za​rad​ność jako wprost zdu​mie​wa​ją​cą, zwa​żyw​szy cał​ko​wi​te ich ogo​ło​ce​nie w chwi​li uciecz​ki. Do​da​wał przy tym: „Prze​ko​na​łem się, że ci lu​dzie nie mają nig​dy przy so​bie do​syć go​tów​ki na opła​ce​nie prze​jaz​du poza gra​ni​ce kra​ju.” Mó​wił ze zna​jo​mo​ścią rze​czy, gdyż w pew​nych pa​mięt​nych oko​licz​no​ściach przy​pa​dła mu rola ra​to​wa​nia ży​cia ów​cze​sne​go dyk​ta​to​ra tu​dzież kil​ku wyż​szych urzęd​ni​ków z Su​la​co: dy​gni​ta​rza po​li​tycz​ne​go, dy​rek​to​ra ceł i ko​men​dan​ta po​li​cji – na​le​żą​cych do oba​lo​ne​go re​żi​mu. Nie​szczę​sny se​ñor Ri​bie​ra (tak brzmia​ło na​zwi​sko dyk​ta​to​ra), prze​dzie​ra​jąc się przez gór​skie szla​ki, prze​był prze​strzeń osiem​dzie​się​ciu mil po prze​gra​nej bi​twie pod So​cor​ro w na​dziei, że wy​prze​dzi fa​tal​ną no​wi​nę – cze​go oczy​wi​ście nie uda​ło się do​ko​nać na ku​la​wym mule. Co wię​cej, ten ostat​ni padł do​cie​ra​jąc do Ala​ma​da, miej​sca, w któ​rym or​kie​stra woj​sko​wa gry​wa wie​czo​ra​mi w prze​rwach mię​dzy jed​ną re​wo​lu​cją a dru​gą. „Tak, pa​nie – opo​wia​dał ka​pi​tan Mit​chell ze zło​wiesz​czą po​wa​gą – nie​wcze​sna śmierć tego muła zwró​ci​ła uwa​gę na nie​szczę​śli​we​go jeźdź​ca. Zo​stał roz​po​zna​ny przez kil​ku de​zer​te​rów z dyk​ta​tor​skiej ar​mii, krę​cą​cych się wśród łaj​dac​kie​go mo​tło​chu, któ​ry za​bie​rał się już do tłu​cze​nia szyb w gma​chu In​ten​den​cji.” Wcze​snym ran​kiem pa​mięt​ne​go dnia miej​sco​we wła​dze Su​la​co schro​ni​ły

się do urzę​du Kam​pa​nii O. S. N. (miesz​czą​ce​go się w moc​nym bu​dyn​ku u na​sa​dy mola), wy​da​jąc mia​sto na łup zre​wo​lu​cjo​ni​zo​wa​ne​go po​spól​stwa. Dyk​ta​tor był szcze​gól​nie znie​na​wi​dzo​ny przez lud​ność z po​wo​du su​ro​wych za​rzą​dzeń po​bo​ro​wych, ja​kie zmu​szo​ny był wy​dać w związ​ku z to​czą​cą się wal​ką, i mógł spo​dzie​wać się, że tłum ro​ze​rwie go na strzę​py. Szczę​śli​wym zrzą​dze​niem Opatrz​no​ści, No​stro​mo – nie​oce​nio​ny czło​wiek – zna​lazł się pod ręką z kil​ku​na​sto​ma ro​bot​ni​ka​mi wło​ski​mi, któ​rych spro​wa​dzo​no do bu​do​wy Cen​tral​nej Ko​lei Pań​stwo​wej, i po​tra​fił wy​rwać dyk​ta​to​ra z rąk tłusz​czy – przy​najm​niej na ja​kiś czas. Osta​tecz​nie ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi uda​ło się prze​wieźć wszyst​kich wła​sną ło​dzią na sta​tek pa​ro​wy na​le​żą​cy do Kom​pa​nii O. S. N… – a była to „Mi​ner​wa”, któ​ra szczę​śli​wym zbie​giem oko​licz​no​ści wła​śnie za​wi​nę​ła do por​tu. Mu​siał spusz​czać tych pa​nów na li​nie z otwo​ru wy​bi​te​go w tyl​nej ścia​nie domu, pod​czas gdy tłusz​cza zgro​ma​dzo​na na wy​brze​żu ry​cza​ła i pie​ni​ła się u stóp bu​dyn​ku od stro​ny wjaz​du. Mu​siał gnać ich przez całą dłu​gość mola na łeb na szy​ję w roz​pacz​li​wym po​śpie​chu i tu zno​wu No​stro​mo – chłop je​den na ty​siąc – sto​jąc te​raz na cze​le do​ke​rów Kom​pa​nii za​trzy​mał na​pór tłu​mu da​jąc ucie​ka​ją​cym czas na przedar​cie się do ło​dzi przy​go​to​wa​nej dla nich na dru​gim koń​cu mola z fla​gą O. S. N. na ru​fie. Po​sy​pa​ły się strza​ły, ka​mie​nie i kije, rzu​ca​no tak​że no​ża​mi. Ka​pi​tan Mit​chell chęt​nie po​ka​zy​wał po​dłuż​ną bli​znę po​nad le​wym uchem i na skro​ni – było to cię​cie za​da​ne ostrzem brzy​twy przy​twier​dzo​nej do kija, ulu​bio​nej bro​ni – jak twier​dził – „naj​gor​sze​go ga​tun​ku tu​tej​szych Ne​grów”. Ka​pi​tan Mit​chell był za​żyw​nym star​szym pa​nem, no​szą​cym wy​so​kie, ostro za​koń​czo​ne koł​nie​rzy​ki i krót​kie bacz​ki, miał szcze​gól​ne upodo​ba​nie do bia​łych ka​mi​ze​lek, a w grun​cie rze​czy był wiel​kim ga​du​łą, cze​go by się nie moż​na było spo​dzie​wać są​dząc po jego mi​nie peł​nej wy​nio​słej re​zer​wy. „Ci pa​no​wie – ma​wiał uro​czy​ście, wle​pia​jąc wzrok w swe​go roz​mów​cę – mu​sie​li

zmy​kać jak kró​li​ki. Ja tak​że zmy​ka​łem jak kró​lik. Pe​wien ro​dzaj śmier​ci bu​dzi… hm, hm – bu​dzi wstręt ww-w-sza​nu​ją​cym się czło​wie​ku. Za​tłu​kli​by mnie tak​że na śmierć. Roz​sza​la​ły tłum, pro​szę pana, nie ma ro​ze​zna​nia. Opatrz​ność zrzą​dzi​ła, że za​wdzię​cza​my oca​le​nie mo​je​mu ca​pa​taz de car​ga​do​res, jak go tu po​wszech​nie na​zy​wa​ją. Ten czło​wiek był kie​dyś zwy​kłym bos​ma​nem na wło​skim stat​ku, du​żym ge​nu​eń​skim okrę​cie, jed​nym z nie​licz​nych, któ​re z Eu​ro​py za​wi​ja​ły z ła​dun​kiem do Su​la​co, za​nim po​wsta​ła pań​stwo​wa cen​tra​la. Po​zna​łem się od razu na jego war​to​ści. Po​rzu​cił służ​bę mor​ską, gdyż za​przy​jaź​nił się tu z bar​dzo po​rząd​ny​mi ludź​mi, swy​mi ro​da​ka​mi, a przy tym, przy​pusz​czam, cho​dzi​ło mu o po​pra​wę bytu. Ja, pa​nie, je​stem bar​dzo do​brym znaw​cą ludz​kich cha​rak​te​rów. Za​trud​ni​łem go jako do​zor​cę na​szych do​ke​rów i ca​łe​go mola. Nie był ni​czym wię​cej. A jed​nak bez nie​go se​ñor Ri​bie​ra był​by dziś nie​bosz​czy​kiem. Ten No​stro​mo, pa​nie, czło​wiek bez ska​zy, stał się po​stra​chem wszyst​kich rze​zi​miesz​ków w mie​ście. By​li​śmy wte​dy za​drę​cze​ni, do​słow​nie za​drę​cze​ni przez tych la​dro​nes i ma​tre​ros , zło​dziei i zbó​jów z ca​łej pro​win​cji. Ko​rzy​sta​jąc z oka​zji gra​so​wa​li tu w Su​la​co przez prze​szło ty​dzień. Zwie​trzy​li, że zbli​ża się ko​niec. Pięć​dzie​siąt pro​cent tej mor​der​czej tłusz​czy re​kru​to​wa​ło się… pa​nie, spo​śród za​wo​do​wych ban​dy​tów, włó​czą​cych się po Cam​po, ale nie było wśród nich ani jed​ne​go, któ​ry by nie sły​szał o No​stro​mo. A tu​tej​szym le​pe​ros wy​star​czał wi​dok jego czar​nych wą​sów i bia​łych zę​bów. Kur​czy​li się przed nim, pa​nie! Ot, co zna​czy siła cha​rak​te​ru.” Moż​na było słusz​nie po​wie​dzieć, że No​stro​mo sam oca​lił ży​cie tym pa​nom. Ka​pi​tan Mit​chell, ze swej stro​ny, nie opu​ścił ich do chwi​li, kie​dy do​padł​szy „Mi​ner​wy” osu​nę​li się zdy​sza​ni, prze​ra​że​ni i wzbu​rze​ni, ale już bez​piecz​ni na zbyt​kow​ne ak​sa​mit​ne sofy w sa​lo​nie pierw​szej kla​sy. Do ostat​niej chwi​li nie zwra​cał się do eks​dyk​ta​to​ra in​a​czej jak ty​tu​łu​jąc go „jego eks​ce​len​cją”.

– Nie mo​głem od​mó​wić mu ty​tu​łu. Ten czło​wiek, pa​nie, był zdru​zgo​ta​ny – tru​pio bla​dy, siny, po​kie​re​szo​wa​ny na ca​łym cie​le. „Mi​ner​wa” tym ra​zem nie rzu​ci​ła ko​twi​cy. In​spek​tor wy​dał jej roz​kaz na​tych​mia​sto​we​go opusz​cze​nia por​tu. To​war nie zo​stał wy​ła​do​wa​ny, a pa​sa​że​ro​wie oczy​wi​ście nie za​mie​rza​li lą​do​wać. Sły​sze​li strza​ły i wi​dzie​li jak na dło​ni wal​kę to​czą​cą się nad samą wodą. Od​par​ty mo​tłoch skie​ro​wał te​raz swo​ją fu​rię na Urząd Cel​ny; był to po​sęp​ny, nie​wy​koń​czo​ny bu​dy​nek o wie​lu oknach, po​ło​żo​ny o dwie​ście jar​dów od urzę​du O. S. N. i poza tym ostat​nim je​dy​ny sto​ją​cy bli​sko por​tu. Ka​pi​tan Mi​te​hell po wy​da​niu ko​man​do​ro​wi „Mi​ner​wy” za​rzą​dze​nia, aby „tych pa​nów” wy​sa​dził w pierw​szej przy​sta​ni poza gra​ni​cą Co​sta​gu​any, sam po​wró​cił na swej ło​dzi, by ro​zej​rzeć się, co po​zo​sta​je do zro​bie​nia w za​kre​sie ochro​ny wła​sno​ści Kom​pa​nii O. S. N. Obroń​ca​mi tej ostat​niej, jak i do​byt​ku ko​lei że​la​znej byli re​zy​den​ci Eu​ro​pej​czy​cy, a więc sam ka​pi​tan Mit​chell i sztab in​ży​nie​rów za​trud​nio​nych przy bu​do​wie dro​gi. Do po​mo​cy mie​li Ba​skij​czy​ków i Wło​chów, ro​bot​ni​ków, któ​rzy wier​nie sta​nę​li przy swych an​giel​skich zwierzch​ni​kach. Rów​nież do​ke​rzy Kom​pa​nii, tu​byl​cy, za​cho​wy​wa​li się dziel​nie pod wo​dzą swe​go ca​pa​ta​za. Ta gro​ma​da włó​czę​gów, mie​szań​ców wszel​kich ras, bę​dą​cych w usta​wicz​nej zwa​dzie z in​ny​mi by​wal​ca​mi miej​sco​wych spe​lu​nek, z ra​do​ścią sko​rzy​sta​ła z oka​zji wy​rów​na​nia oso​bi​stych po​ra​chun​ków w tak po​myśl​nych oko​licz​no​ściach. Nie było wśród nich ani jed​ne​go, któ​ry by w tej czy in​nej chwi​li nie doj​rzał z prze​ra​że​niem re​wol​we​ru No​stro​ma tuż przy swo​jej twa​rzy lub nie był w ja​kiś spo​sób przez nie​go po​skro​mio​ny. „Nasz ca​pa​taz – ma​wia​li o nim – to ka​wał chło​pa, nie​stru​dzo​ny nad​zor​ca, zbyt po​gar​dli​wy, by lu​dziom wy​my​ślać, a bu​dzą​cy po​strach tym więk​szy, że trzy​ma się od wszyst​kich z da​le​ka.” I pa​trz​cie! Ten czło​wiek był te​raz ich wo​dzem, ła​ska​wie się do nich zni​żał, ob​rzu​ca​jąc tego i owe​go ob​wie​sia żar​to​bli​wy​mi uwa​ga​mi. Ta​kie do​wódz​two do​da​wa​ło du​cha i, praw​dę po​wie​dziaw​szy, mo​tło​cho​wi

uda​ło się tyl​ko pod​pa​lić je​den je​dy​ny ma​ga​zyn pod​kła​dów ko​le​jo​wych, któ​re, na​sy​co​ne kre​ozo​tem, do​brze się pa​li​ły. Głów​ne na​tar​cie, skie​ro​wa​ne na te​re​ny ko​le​jo​we, na biu​ra O. S. N., a zwłasz​cza na Urząd Cel​ny, w któ​re​go skarb​cu znaj​do​wa​ła się, jak wia​do​mo, po​kaź​na ilość sre​bra w szta​bach, za​ła​ma​ło się kom​plet​nie. Na​wet nie​wiel​ka go​spo​da, utrzy​my​wa​na przez sta​re​go Gior​gia, a sto​ją​ca sa​mot​nie wpół dro​gi po​mię​dzy mia​stem i por​tem, unik​nę​ła ra​bun​ku i znisz​cze​nia, co nie było dzie​łem cudu, lecz tej oko​licz​no​ści, że tłusz​cza, znę​co​na po​ku​są sre​bra, po​nie​cha​ła skrom​niej​sze​go łupu, a w po​wrot​nej dro​dze nie mia​ła cza​su do stra​ce​nia. No​stro​mo na cze​le swych car​ga​do​res na​cie​rał na nią zbyt za​pal​czy​wie.

ROZ​DZIAŁ TRZE​CI

Praw​dę po​wie​dziaw​szy, bro​nił tu tyl​ko swe​go do​bra. Od po​cząt​ku zo​stał do​pusz​czo​ny do wiel​kiej za​ży​ło​ści z ro​dzi​ną wła​ści​cie​la go​spo​dy, któ​re​go był ro​da​kiem. Sta​ry Gior​gio Vio​la, ge​nu​eń​czyk o bia​łej, roz​wi​chrzo​nej, praw​dzi​wie lwiej grzy​wie – na​zy​wa​ny po pro​stu „Ga​ri​bal​di​no” (po​dob​nie jak ma​ho​me​ta​nie od Ma​ho​me​ta) – był, we​dle okre​śle​nia ka​pi​ta​na Mit​chel​la, tym „po​wa​ża​nym, żo​na​tym przy​ja​cie​lem”, za któ​re​go na​mo​wą No​stro​mo opu​ścił swój sta​tek, by szu​kać szczę​ścia na wy​brze​żu Co​sta​gu​any. Pe​łen po​gar​dy dla po​spól​stwa, jak to czę​sto bywa u nie​prze​jed​na​nych re​pu​bli​ka​nów, sta​ry czło​wiek zlek​ce​wa​żył zra​zu pierw​sze od​gło​sy nad​cho​dzą​cej bu​rzy. Jak zwy​kle, kuś​ty​kał so​bie tego dnia w pan​to​flach po swo​jej casa wzru​sza​jąc po​gar​dli​wie ra​mio​na​mi i mru​cząc gniew​nie na za​miesz​ki po​zba​wio​ne pod​ło​ża po​li​tycz​ne​go. Zo​stał więc za​sko​czo​ny w ostat​niej chwi​li wy​bu​chem roz​ru​chów. Za póź​no było na uciecz​kę z ro​dzi​ną, tym bar​dziej że na tej roz​le​głej rów​ni​nie nie było do​kąd ucie​kać z ocię​ża​łą si​gno​rą Te​re​są i dwie​ma ma​ły​mi dziew​czyn​ka​mi. Si​gnor Gior​gio za​ba​ry​ka​do​wał więc wszyst​kie otwo​ry domu i za​siadł po​sęp​nie po​środ​ku za​ciem​nio​nej izby ze sta​rą strzel​bą na ko​la​nach. Żona jego sie​dzia​ła na dru​gim krze​śle obok nie​go, mru​cząc bła​gal​ne in​wo​ka​cje do wszyst​kich świę​tych z ka​len​da​rza. Sta​ry re​pu​bli​ka​nin nie wie​rzył w świę​tych ani w mo​dli​twy, ani w to, co na​zy​wał „księ​żą re​li​gią”. Wol​ność i Ga​ri​bal​di – to były jego bo​żysz​cza, to​le​ro​wał jed​nak „prze​są​dy” u ko​biet i za​cho​wy​wał w ta​kich ra​zach wy​nio​słą i mil​czą​cą po​sta​wę. Jego dwie cór​ki, star​sza czter​na​sto​let​nia, dru​ga o dwa lata młod​sza, sku​li​-

ły się na pod​ło​dze wy​sy​pa​nej pia​skiem po obu stro​nach si​gno​ry Te​re​sy, opie​ra​jąc gło​wy o jej ko​la​na, obie prze​ra​żo​ne, ale każ​da na swój spo​sób: ciem​no​wło​sa Lin​da była wzbu​rzo​na i roz​ją​trzo​na, zaś młod​sza, ja​sno​wło​sa Gi​zel​la, za​hu​ka​na i zre​zy​gno​wa​na. W pew​nej chwi​li pa​dro​na uwol​ni​ła ręce, któ​ry​mi obej​mo​wa​ła cór​ki, prze​że​gna​ła się po​śpiesz​nie i spla​ta​jąc pal​ce, wy​buch​nę​ła gło​śniej​szą skar​gą: – O Gian’ Bat​ti​sta, cze​mu cie​bie tu nie ma? Ach, dla​cze​go cię nie ma! W tym wy​pad​ku nie była to in​wo​ka​cja do świę​te​go, lecz we​zwa​nie do No​stro​ma, któ​re​go był pa​tro​nem. Gior​gio, sie​dzą​cy nie​ru​cho​mo na swym krze​śle w po​bli​żu si​gno​ry Te​re​sy, ob​ru​szył się sły​sząc tę skar​gę peł​ną wy​rzu​tu. – Uspo​kój się, ko​bie​to! Czy to, co mó​wisz, ma ja​ki​kol​wiek sens? Jego obo​wią​zek jest tam! – wy​mam​ro​tał w ciem​no​ści, ona zaś ury​wa​nym gło​sem ża​li​ła się da​lej: – Och! Brak mi już cier​pli​wo​ści. Obo​wią​zek! A ko​bie​ta, któ​ra była dla nie​go mat​ką, nic już nie zna​czy? Dziś rano ugię​łam przed nim ko​la​na: nie od​chodź, Gian’ Bat​ti​sta, po​zo​stań w domu, Bat​ti​sti​no, wej​rzyj na tych dwo​je nie​win​nych dzie​ci! Pani Vio​la była tak​że Włosz​ką, ro​dem ze Spez​zi. Jak​kol​wiek znacz​nie młod​sza od męża, do​cho​dzi​ła już do lat śred​nich. Rysy mia​ła pięk​ne, ale cerę zu​peł​nie po​żół​kłą, gdyż kli​mat Su​la​co nie słu​żył pa​dro​nie. Głos jej brzmiał bo​ga​tym kontr​al​tem. Gdy sto​jąc z rę​ka​mi cia​sno sple​cio​ny​mi pod ob​fi​tym ło​nem na​pę​dza​ła krę​pe, gru​bo​no​gie dziew​czę​ta chiń​skie przy skła​da​niu bie​li​zny, osku​by​wa​niu dro​biu lub mie​le​niu zbo​ża w drew​nia​nych żar​nach – co od​by​wa​ło się na ty​łach domu w przy​bu​dów​kach ule​pio​nych z gli​ny – umia​ła wy​do​być z pier​si tak gro​bo​wą, na​mięt​ną, ro​ze​dr​ga​ną nutę, że uwią​za​ny pies co​fał się po​śpiesz​nie do budy szczę​ka​jąc że​la​zi​wem łań​cu​cha. Luis, Mu​lat o cy​na​mo​no​wej bar​wie skó​ry, ze ster​czą​cym wą​sem nad gru​by​mi, ciem​ny​mi war​ga​mi, czuł wte​dy lek​ki dreszcz wzdłuż krzy​ża i prze​ry​wał za​mia​ta​nie go​-

spo​dy wspie​ra​jąc się na mio​tle z pal​mo​wych li​ści. Omdle​wa​ją​ce oczy w kształ​cie mig​da​łów za​sła​niał po​wie​ka​mi i przez dłu​gi czas trwał w nie​ru​cho​mej po​sta​wie. Tak wy​glą​da​li do​mow​ni​cy w Casa Vio​la, ale cała służ​ba ucie​kła tego ora​na przy pierw​szych od​gło​sach roz​ru​chów. Pu​sta rów​ni​na wy​da​wa​ła się jej bez​piecz​niej​szym schro​nie​niem niż ścia​ny domu, a ro​zu​mo​wa​nie to nie było bez​pod​staw​ne, gdyż po mie​ście krą​ży​ły praw​dzi​we czy nie​praw​dzi​we po​gło​ski, że Ga​ri​bal​di​no prze​cho​wu​je pie​nią​dze pod po​le​pą kuch​ni. Pies uwią​za​ny na ty​łach domu, ku​dła​te, wiecz​nie roz​draż​nio​ne zwie​rzę, szcze​kał za​ja​dle lub skam​lał ża​ło​śnie na prze​mian, wpa​da​jąc i wy​pa​da​jąc z budy, za​leż​nie od na​si​le​nia wście​kło​ści czy stra​chu. Wy​cie tłu​mu i okrzy​ki wzno​si​ły się i za​mie​ra​ły jak po​dmu​chy gwał​tow​ne​go wia​tru do​ko​ła za​ba​ry​ka​do​wa​ne​go do​mo​stwa; do​ryw​czy gru​chot strza​łów za​głu​szał chwi​la​mi ludz​ką wrza​wę. By​wa​ły też prze​rwy, w cza​sie któ​rych na​sta​wa​ła na ze​wnątrz nie​wy​tłu​ma​czo​na ci​sza. W ta​kich chwi​lach nie było nic bar​dziej do​da​ją​ce​go otu​chy niż wi​dok wą​skich smug sło​necz​ne​go świa​tła, któ​re wpa​da​ły przez szcze​li​ny okien​nic wprost na prze​ciw​le​głą ścia​nę po​nad po​roz​su​wa​ny​mi krze​sła​mi i sto​ła​mi ka​wiar​ni. Sta​ry Gior​gio wy​brał tę nagą wy​bie​lo​ną izbę na schron. Po​sia​da​ła tyl​ko jed​no okno i je​dy​ne drzwi wy​cho​dzą​ce na dro​gę po​kry​tą głę​bo​ką war​stwą ku​rzu, a ogro​dzo​ną po obu bo​kach ży​wo​pło​tem z alo​esów. Po tej dro​dze, pro​wa​dzą​cej z por​tu do mia​sta, su​nę​ły za​zwy​czaj nie​zgrab​ne, skrzy​pią​ce wozy cią​gnię​te przez po​wol​ne woły w jarz​mach – kie​ro​wa​li nimi mło​dzi chłop​cy na ko​niach. W jed​nej z ta​kich chwil ci​szy Gior​gio po​ru​szył strzel​bą. Zło​wro​gi szczęk bro​ni wy​rwał ci​chy jęk z pier​si ko​bie​ty sie​dzą​cej sztyw​no obok nie​go. Na​gły wy​buch zu​chwa​łych okrzy​ków tuż przy domu prze​szedł rów​nie na​gle w bez​ład​ny, ję​kli​wy po​mruk. Ktoś biegł – przez chwi​lę sły​chać było pod drzwia​mi

ury​wa​ny od​dech, po​tem tu​pot koń​ski i ludz​kie kro​ki tuż przy ścia​nie. Czy​jeś ra​mię otar​ło się o okien​ni​cę, ga​sząc ja​sne smu​gi słoń​ca prze​ci​na​ją​ce całą sze​ro​kość izby. Ręce si​gno​ry Te​re​sy, któ​re obej​mo​wa​ły klę​czą​ce po​sta​cie dziew​czy​nek, za​ci​snę​ły się kur​czo​wo. Mo​tłoch od​par​ty od Urzę​du Cel​ne​go roz​bił się na kil​ka band ucie​ka​ją​cych przez pole w stro​nę mia​sta. Przy​tłu​mio​ny ło​skot nie​re​gu​lar​nych wy​strza​łów, od​da​nych gdzieś da​le​ko, wy​wo​łał w od​po​wie​dzi rów​nie da​le​ką, głu​chą wrza​wę. W prze​rwach po​je​dyn​cze strza​ły brzmia​ły sła​bo, a ni​ski, dłu​gi bia​ły bu​dy​nek o za​sło​nię​tych oknach wy​da​wał się punk​tem cen​tral​nym wzbie​ra​ją​ce​go tu​mul​tu, któ​ry za​ta​czał co​raz szer​sze krę​gi wo​kół za​ry​glo​wa​ne​go przy​byt​ku mil​cze​nia. Ostroż​ne ru​chy i szep​ty roz​bi​tej ban​dy, szu​ka​ją​cej chwi​lo​we​go schro​nu za ścia​ną Casa Vio​la, na​peł​ni​ły te​raz mrocz​ną izbę po​prze​ci​na​ną spo​koj​ny​mi smu​ga​mi pro​mie​ni sło​necz​nych ja​ki​miś zło​wiesz​czy​mi dźwię​ka​mi. Brzmia​ły one w uszach wła​ści​cie​li go​spo​dy jak ta​jem​ni​cze na​ra​dy pro​wa​dzo​ne szep​tem przez nie​wi​dzial​ne du​chy snu​ją​ce się do​ko​ła ich krze​seł, na​ra​dy do​ty​czą​ce pod​pa​le​nia domu cu​dzo​ziem​ca. Było to nie byle jaką pró​bą dla ner​wów. Sta​ry Vio​la pod​niósł się ocię​ża​le ze strzel​bą w dło​ni, nie​zde​cy​do​wa​ny, nie wie​dzą​cy, jak za​po​biec nie​szczę​ściu. Sły​chać było te​raz wy​raź​ne gło​sy za ścia​ną. Si​gno​ra Te​re​sa z prze​ra​że​nia wy​cho​dzi​ła z sie​bie. – Ach zdraj​ca! zdraj​ca! – mó​wi​ła przez zęby pra​wie nie​do​sły​szal​nie. – Spa​lą nas, a ja dziś pa​da​łam przed nim na ko​la​na. Nie! on wo​lał biec jak pies za swy​mi An​gli​ka​mi! Zda​wa​ła się my​śleć, że sama obec​ność No​stro​ma w domu za​pew​ni​ła​by bez​pie​czeń​stwo. Do​wo​dzi​ło to, jak da​le​ce ona tak​że była pod uro​kiem tego roz​gło​su, jaki ca​pa​taz de car​ga​do​res zdo​był so​bie na ca​łym wy​brze​żu i wzdłuż li​nii ko​le​jo​wej u An​gli​ków i u miej​sco​wej lud​no​ści. Wo​bec nie​go, a na​wet na

prze​kór wła​sne​mu mę​żo​wi, wy​szy​dza​ła jego sła​wę, cza​sem do​bro​dusz​nie, czę​ściej ze szcze​gól​ną go​ry​czą. Ko​bie​ty bo​wiem by​wa​ją nie​umiar​ko​wa​ne w swo​ich są​dach, jak ma​wiał ze spo​ko​jem sta​ry Gior​gio przy roz​ma​itych oka​zjach. Te​raz, trzy​ma​jąc broń w po​go​to​wiu i nie spusz​cza​jąc z oka za​ry​glo​wa​nych drzwi, po​chy​lił się nad gło​wą żony i gło​sem ci​chym jak od​dech wy​szep​tał jej w ucho, że No​stro​mo był​by tu cał​ko​wi​cie bez​sil​ny. Cóż mo​gło zro​bić dwóch lu​dzi za​mknię​tych w izbie prze​ciw​ko dwu​dzie​stu lub wię​cej zde​cy​do​wa​nych na pod​pa​le​nie da​chu? Gian’ Bat​ti​sta my​ślał cały czas o Casa Vio​la – był tego pe​wien. – On by miał o nas my​śleć! On!– syk​nę​ła pół​przy​tom​nie si​gno​ra ude​rza​jąc się w pier​si otwar​ty​mi dłoń​mi. – Ja go znam! O ni​kim nie my​śli poza sobą sa​mym. Od​głos bli​skie​go wy​strza​łu spra​wił, że od​rzu​ci​ła w tył gło​wę i za​mknę​ła po​wie​ki. Sta​ry Gior​gio za​ci​snął moc​no zęby pod bia​łym wą​sem i groź​nie po​to​czył oczy​ma. Parę kul jed​no​cze​śnie ude​rzy​ło o ścia​nę, sły​chać było osy​pu​ją​cy się na ze​wnątrz tynk i ja​kiś głos za​wo​łał: „Idą! idą!” Po​tem chwi​la nie​po​ko​ją​cej ci​szy – i tu​pot ludz​kich nóg bie​gną​cych wzdłuż domu. Na​pię​cie, w ja​kim trwał sta​ry Gior​gio, na​gle ze​lża​ło i uśmiech wzgar​dli​wej ulgi uka​zał się na war​gach sta​re​go bo​jow​ni​ka o lwiej gło​wie. Ci tu to nie byli prze​cie lu​dzie upo​mi​na​ją​cy się o spra​wie​dli​wość, ale zwy​kli zło​dzie​je. Wal​ka z nimi, na​wet w obro​nie ży​cia, wy​da​wa​ła się po​ni​że​niem dla czło​wie​ka, któ​ry, jako je​den z ty​sią​ca Nie​śmier​tel​nych, zdo​by​wał Sy​cy​lię pod wo​dzą Ga​ri​bal​die​go. Ży​wił nie​wy​sło​wio​ną po​gar​dę dla tych roz​ru​chów, wznie​co​nych przez ło​trów i le​pe​ro​sów, któ​rzy nie ro​zu​mie​li na​wet, co zna​czy sło​wo: wol​ność. Od​sta​wił sta​rą strzel​bę i od​wró​ciw​szy gło​wę wpa​trzył się w por​tret Ga​ri​bal​die​go,barw​ną li​to​gra​fię w czar​nej ra​mie na tle bia​łej ścia​ny. Jego oczy, na​wy​kłe do pół​mro​ku, do​strze​ga​ły za​bar​wie​nie twa​rzy, czer​wień ko​szu​li, za​rys

po​tęż​nych ra​mion i czar​ny krąg ber​sa​glier​skie​go ka​pe​lu​sza z ko​gu​ci​mi pió​ra​mi, kę​dzie​rza​wią​cy​mi się nad gło​wą. Nie​śmier​tel​ny bo​ha​ter! To była wol​ność, któ​ra ob​da​rza​ła nie tyl​ko ży​ciem, ale i nie​śmier​tel​no​ścią! Fa​na​tycz​ne przy​wią​za​nie do tego czło​wie​ka było je​dy​nym uczu​ciem, któ​re u Gior​gia nie ule​gło osła​bie​niu. W mo​men​cie ulgi po prze​by​tym nie​bez​pie​czeń​stwie – może naj​więk​szym, ja​kie gro​zi​ło jego ro​dzi​nie od po​cząt​ku jej tu​łacz​ki – zwró​cił pierw​sze spoj​rze​nie na por​tret daw​ne​go wo​dza, a po​tem do​pie​ro po​ło​żył rękę na ra​mie​niu żony. Dzie​ci klę​cza​ły jesz​cze nie​ru​cho​mo na pod​ło​dze. Si​gno​ra Te​re​sa unio​sła nie​co po​wie​ki, jak gdy​by zbu​dzo​na z bar​dzo głę​bo​kiej drzem​ki bez snów. Za​nim Vio​la zdą​żył na swój roz​waż​ny spo​sób wy​po​wie​dzieć uspo​ka​ja​ją​ce sło​wa, ze​rwa​ła się, po​cią​ga​jąc za sobą dzie​ci i na​braw​szy od​de​chu, wy​da​ła z sie​bie chra​pli​wy okrzyk. Jed​no​cze​śnie roz​legł się ło​skot gwał​tow​ne​go ude​rze​nia w ze​wnętrz​ną stro​nę okien​ni​cy. Ze​bra​ni w izbie usły​sze​li na​gle par​ska​nia ko​nia i na​ro​wi​sty tu​pot ko​pyt na wą​skiej twar​dej ścież​ce przed do​mem; ko​niec buta ude​rzył zno​wu w okien​ni​ce, za​dźwię​cza​ła ostro​ga i pod​nie​co​ny głos za​wo​łał: „Hej tam! otwie​raj​cie!”

ROZ​DZIAŁ CZWAR​TY

Przez całe rano No​stro​mo miał na oku – choć z da​le​ka – Casa Vio​la, na​wet wśród naj​go​ręt​szej bi​ja​ty​ki, jaka się to​czy​ła do​ko​ła Urzę​du Cel​ne​go. „Je​śli zo​ba​czę dym w tam​tej stro​nie – my​ślał – są zgu​bie​ni!” – Sko​ro tyl​ko mo​tłoch zo​stał roz​pro​szo​ny, po​śpie​szył na cze​le ma​łej garst​ki wło​skich ro​bot​ni​ków w kie​run​ku go​spo​dy. Była to w rze​czy sa​mej naj​krót​sza dro​ga do mia​sta. Zda​wa​ło się, iż ha​ła​stra, któ​rą te​raz go​nił, za​mie​rza zro​bić po​stój przy domu Vio​li; sal​wa wy​strza​łów, od​da​na przez po​goń po​przez alo​eso​wy ży​wo​płot, zmu​si​ła ją do dal​szej uciecz​ki. W szcze​li​nie, wy​rą​ba​nej w ży​wo​pło​cie dla szyn ko​lej​ki por​to​wej, uka​zał się No​stro​mo na swej srebr​no​si​wej kla​czy. Krzyk​nął, wy​pa​lił z re​wol​we​ru za ucie​ka​ją​cy​mi i po​ga​lo​po​wał pod okno go​spo​dy. Do​my​ślał się, że sta​ry Gior​gio obie​rze tę stro​nę do​mo​stwa jako schro​nie​nie. Do ob​lę​żo​nych do​tarł gwał​tow​ny i zdy​sza​ny jego głos: – Hola Vec​chio! O Vec​chio! Czy u was wszyst​ko do​brze? – A wi​dzisz – mruk​nął sta​ry Vio​la do żony. Si​gno​ra Te​re​sa mil​cza​ła te​raz. No​stro​mo ro​ze​śmał się za oknem. – Pa​dro​na, jak sły​szę, nie umar​ła. – Zro​bi​łeś, co mo​głeś, by mnie za​bić – krzyk​nę​ła si​gno​ra Te​re​sa. Chcia​ła jesz​cze coś po​wie​dzieć, ale głos ją za​wiódł. Lin​da na chwi​lę wznio​sła oczy ku mat​ce, a sta​ry Gior​gio wy​rzekł to​nem uspra​wie​dli​wie​nia: – Ona jest tro​chę wy​trą​co​na z rów​no​wa​gi. Spo​za domu No​stro​mo od​rzu​cił ze śmie​chem:

– Mnie ona nie wy​trą​ci z rów​no​wa​gi. Si​gno​ra Te​re​sa od​zy​ska​ła głos. – Za​wsze to mó​wi​łam. Nie masz ser​ca – i nie masz su​mie​nia, Gian’ Bat​ti​sta… Usły​sze​li, jak za​wró​cił ko​nia i od​da​lił się od okien​ni​cy. Garst​ka lu​dzi, któ​rą pro​wa​dził, szwar​go​ta​ła z oży​wie​niem po wło​sku i po hisz​pań​sku, za​chę​ca​jąc się wza​jem​nie do dal​szej po​go​ni. Sta​nął na ich cze​le wo​ła​jąc: Avan​ti! – Nie​dłu​go przy nas po​zo​stał. Nie ma tu cu​dzo​ziem​ców, któ​rzy by go wy​sła​wia​li – wy​rze​kła si​gno​ra Te​re​sa tra​gicz​nym to​nem. – Avan​ti! To wszyst​ko, o co mu cho​dzi. Tak! być pierw​szym wszę​dzie, w ja​ki​kol​wiek spo​sób, być pierw​szym w oczach tych An​gli​ków. Będą go wszyst​kim po​ka​zy​wa​li: „Oto nasz No​stro​mo!” – Ro​ze​śmia​ła się zło​wiesz​czo. – Cóż to za prze​zwi​sko? Co to ma być? No​stro​mo? Mógł​by so​bie obrać inne imię, nie wy​my​ślo​ne przez nich. Przez ten czas Gior​gio spo​koj​ny​mi ru​cha​mi od​ry​glo​wał drzwi; świa​tło dzien​ne pa​dło na si​gno​rę Te​re​sę z dwie​ma dziew​czyn​ka​mi u jej stóp: ma​low​ni​czą po​stać, któ​ra zda​wa​ła się być uoso​bie​niem ma​cie​rzyń​skiej eg​zal​ta​cji. Ścia​na za jej ple​ca​mi lśni​ła te​raz ośle​pia​ją​cą bia​ło​ścią, a żywe bar​wy na por​tre​cie Ga​ri​bal​die​go zbla​dły w pro​mie​niach słoń​ca. Sta​ry Vio​la sto​ją​cy w drzwiach pod​niósł rękę, jak​by chciał prze​ka​zać swe szyb​kie, ucie​ka​ją​ce my​śli wi​ze​run​ko​wi daw​ne​go wo​dza na prze​ciw​le​głej ścia​nie. Na​wet kie​dy go​to​wał dla in​ży​nie​rów si​gno​ri In​gle​si (a był zna​ko​mi​tym ku​cha​rzem, cho​ciaż miał ciem​ną kuch​nię), czuł, że jest pod okiem wiel​kie​go czło​wie​ka, któ​ry pro​wa​dził go na za​szczyt​ny bój pod mury Ga​ety, gdzie ty​ra​nia by​ła​by scze​zła na wie​ki, gdy​by nie to prze​klę​te pie​monc​kie na​sie​nie kró​lów i mi​ni​strów. Gdy mu się zda​rzy​ło przy​pa​lić pa​tel​nię, na któ​rej do​ko​ny​wał ja​kiejś de​li​kat​nej ope​ra​cji z kra​ja​ną ce​bul​ką, i gdy wy​bie​gał tyl​ny​mi drzwia​mi kuch​ni Mnąc i krztu​sząc się w dła​wią​cych opa​rach dymu, na​zwi​sko Ca​vo​ura – tego in​try​gan​ta, za​prze​da​ne​go kró​lom i ty​ra​nom – wy​ry​-

wa​ło się z jego ust na prze​mian ze zło​rze​cze​nia​mi pod ad​re​sem chiń​skich dziew​cząt, z wy​rze​ka​niem na dolę ku​cha​rza i na ten za​ka​za​ny kraj, w któ​rym zmu​szo​ny był prze​by​wać, po​nie​waż uko​chał wol​ność, zdu​szo​ną w za​rod​ku przez zdraj​cę. A wte​dy z in​nych drzwi wy​su​wa​ła się po​stać si​gno​ry Te​re​sy, cała w czer​ni, oka​za​ła i nie​spo​koj​na, z roz​war​ty​mi ra​mio​na​mi, i po​chy​la​jąc pięk​ną gło​wę o czar​nych łu​kach brwi wo​ła​ła głę​bo​kim gło​sem: – Gior​gio! Ty nie​po​skro​mio​ny czło​wie​ku! Mi​se​ri​cor​dia di​vi​na! Na ta​kim słoń​cu! On się roz​cho​ru​je! Spod jej stóp kury roz​bie​ga​ły się na wszyst​kie stro​ny, a o ile w go​spo​dzie znaj​do​wa​ło się paru in​ży​nie​rów ko​le​jo​wych ba​wią​cych w Su​la​co, to w oknie po​ko​ju bi​lar​do​we​go zaj​mu​ją​ce​go tyl​ną część domu uka​zy​wa​ły się gło​wy mło​dych An​gli​ków, pod​czas gdy Mu​lat Luis na prze​ciw​le​głym koń​cu go​spo​dy sta​ran​nie ukry​wał swą obec​ność w ka​wiar​ni. Mło​de In​dian​ki, o czar​nych wło​sach przy​po​mi​na​ją​cych koń​skie grzy​wy, odzia​ne tyl​ko w ko​szu​le i krót​kie spód​nicz​ki, spo​glą​da​ły tę​pym wzro​kiem na pa​dro​nę spod kwa​dra​to​wo ścię​tych grzy​wek, któ​re no​si​ły na czo​le. Usta​ło skwier​cze​nie tłusz​czu na pa​tel​ni i dym roz​wiał się w słoń​cu, tyl​ko sil​ny za​pach przy​pa​lo​nej ce​bu​li uno​sił się jesz​cze w sen​nym, upal​nym po​wie​trzu, któ​re cią​ży​ło nad do​mo​stwem, a wzrok gu​bił się w nie​zmie​rzo​nych, tra​wą po​ro​słych rów​ni​nach, roz​cią​gnię​tych po​mię​dzy Sier​rą, gó​ru​ją​cą nad Su​la​co, a wy​brze​żem się​ga​ją​cym het, do Esme​ral​dy. Prze​strzeń ta zda​wa​ła się wiel​ka jak pół świa​ta. Si​gno​ra Te​re​sa, po prze​rwie nie​zbęd​nej do wy​war​cia wra​że​nia, roz​po​czy​na​ła na nowo: – Och, Gior​gio! Zo​staw w spo​ko​ju Co​vo​ura i zaj​mij się sobą. Wiesz, że je​ste​śmy sa​mot​ni w tym kra​ju, z dwoj​giem dzie​ci, a dla​cze​go? Bo nie chcia​łeś żyć pod pa​no​wa​niem kró​la. Pod​czas gdy tak na nie​go pa​trzy​ła, zda​rza​ło się, że na​gle chwy​ta​ła się za bok, na jej ład​nych war​gach po​ja​wiał się krót​ki skurcz, a czar​ne, pro​sto na​-

kre​ślo​ne brwi ścią​ga​ły się jak​by pod wpły​wem zło​śli​we​go bólu lub złej my​śli, za​kłó​ca​ją​cej har​mo​nię jej pięk​nych, re​gu​lar​nych ry​sów. Był to istot​nie ból; po​tra​fi​ła go opa​no​wy​wać. Po raz pierw​szy po​ja​wił się w kil​ka lat po opusz​cze​niu oj​czy​stej Ita​lii. Emi​gro​wa​li wte​dy do Ame​ry​ki, by wresz​cie osiąść w Su​la​co, po wę​drów​kach z mia​sta do mia​sta, gdzie na prze​mian trud​ni​li się bądź han​dlem na małą ska​lę, bądź or​ga​ni​zo​wa​niem ry​bo​łó​stwa – w Mal​do​na​do – na więk​szą ska​lę, gdyż Gior​gio, po​dob​nie jak wiel​ki Ga​ri​bal​di, upra​wiał w swo​im cza​sie za​wód ma​ry​na​rza. Cza​sem wy​czer​py​wa​ła się jej cier​pli​wość. Od lat ten prze​szy​wa​ją​cy ból wy​da​wał się jej nie​od​łącz​ną czę​ścią kra​jo​bra​zu, na któ​ry pa​trzy​ła: blask za​to​ki oko​lo​nej le​si​sty​mi zbo​cza​mi, a na​wet świa​tło sło​necz​ne, sta​ły się cięż​kie i po​sęp​ne, cięż​kie brze​mie​niem cier​pie​nia. Nie było to już słoń​ce jej dziew​czę​cych lat, kie​dy Gior​gio, wów​czas w sile wie​ku, za​le​cał się do niej z za​pal​czy​wo​ścią i po​wa​gą nad brze​giem za​to​ki Spez​zia. – Wra​caj na​tych​miast, Gior​gio – na​ka​zy​wa​ła. – My​ślał​by kto, że nie masz mi​ło​sier​dzia nade mną, a tam w domu trze​ba ob​słu​żyć czte​rech, si​gno​ri In​gle​si. – Va bene, va bene – od​mru​ki​wał Gior​gio. I wra​cał po​słusz​nie. Si​gno​ri In​gle​si rze​czy​wi​ście ocze​ki​wa​li po​łu​dnio​we​go po​sił​ku. Cóż z tego, że na​le​żał do le​gio​nu nie​śmier​tel​nych i nie​zwy​cię​żo​nych oswo​bo​dzi​cie​li ludu, dzię​ki któ​rym na​jem​ni​cy ty​ra​nii roz​pro​szy​li się jak ple​wy po​rwa​ne hu​ra​ga​nem, un urą​ga​no ter​ri​bi​le. Dzia​ło się to wów​czas, kie​dy Gior​gio nie miał jesz​cze żony ani dzie​ci i kie​dy ty​ra​nia nie pod​nio​sła jesz​cze gło​wy przy po​mo​cy zdraj​ców, któ​rzy uwię​zi​li Ga​ri​bal​die​go, jego bo​ha​te​ra. We fron​to​wej czę​ści domu mie​ści​ło się tro​je drzwi i nie​mal każ​de​go po​po​łu​dnia wi​dy​wa​no w ob​ra​mie​niu jed​ne​go z nich bia​łą grzy​wę Ga​ri​bal​di​na, któ​ry, ze zło​żo​ny​mi rę​ko​ma i skrzy​żo​wa​ny​mi no​ga​mi, wspie​rał swo​ją lwią gło​wę o fu​try​nę, wpa​tru​jąc się w za​le​sio​ne zbo​cza wzgórz pod śnież​ną ko​pu​łą

Hi​gu​ero​ty. Fa​sa​da jego domu rzu​ca​ła czar​ny, dłu​gi pro​sto​kąt cie​nia, roz​sze​rza​ją​cy się z wol​na na mięk​ki trakt, po któ​rym su​nę​ły wozy za​przę​gnię​te w woły. Przez szcze​li​ny, wy​rą​ba​ne w ży​wo​pło​cie z ole​an​drów, od​no​ga por​to​wej ko​lei że​la​znej tym​cza​so​wo uło​żo​na na rów​ni​nie lśni​ła na za​krę​cie dwie​ma rów​no​le​gły​mi wstę​ga​mi szyn na tle zwię​dłej tra​wy, spa​lo​nej przez słoń​ce, w od​da​le​niu sześć​dzie​się​ciu jar​dów od domu. Wie​czo​ra​mi pu​ste po​cią​gi to​wa​ro​we skła​da​ją​ce się z pła​skich wa​go​nów okrą​ża​ły ciem​no​zie​lo​ny gaj w Su​la​co, lek​ko się ko​ły​sząc, zdob​ne w bia​łe pió​ro​pu​sze pary, bie​gły przez rów​ni​nę w kie​run​ku Casa Vio​la i mi​ja​ły ją, by do​trzeć do bocz​ni​cy ko​le​jo​wej w po​bli​żu por​tu. Wło​scy ma​szy​ni​ści po​zdra​wia​li Gior​gia z plat​for​my lo​ko​mo​ty​wy pod​nie​sie​niem ręki, pod​czas gdy Mu​rzy​ni za​trud​nie​ni przy ha​mul​cach sie​dzie​li w nie​dba​łych po​zach na swych lo​rach, w wiel​kich ka​pe​lu​szach, któ​rych ron​da trze​po​ta​ły na wie​trze. Gior​gio od​po​wia​dał lek​kim ski​nie​niem gło​wy nie roz​pla​ta​jąc skrzy​żo​wa​nych rąk. W pa​mięt​nym dniu roz​ru​chów ręce jego nie były skrzy​żo​wa​ne na pier​si. Po​chwy​cił lufę strzel​by wspar​tej kol​bą o próg i nie spoj​rzał ani razu na bia​łą ko​pu​łę Hi​gu​ero​ty, któ​rej prze​czy​sty chłód zda​wał się uno​sić w prze​stwo​rzach w ode​rwa​niu od roz​pa​lo​nej zie​mi. Oczy Gior​gia wpa​try​wa​ły się cie​ka​wie w rów​ni​nę. Tu i ów​dzie po​wsta​wa​ły i opa​da​ły wy​so​kie słu​py ku​rzu. Na nie​ska​zi​tel​nym nie​bie sta​ło czy​ste, ośle​pia​ją​ce słoń​ce. Wi​dać było sta​da lu​dzi bie​gną​cych na łeb na szy​ję, inne – za​krze​płe w bez​ru​chu; do uszu do​la​ty​wał huk wy​strza​łów roz​le​ga​ją​cych się w roz​ża​rzo​nym, nie​ru​cho​mym po​wie​trzu. Po​je​dyn​cze po​sta​cie pie​chu​rów gna​ły gdzieś w roz​pacz​li​wym pę​dzie, jeźdź​cy na​cie​ra​li na sie​bie w ga​lo​pie, za​ta​cza​li koła i roz​jeż​dża​li się w po​śpie​chu. W pew​nej chwi​li je​den z jeźdź​ców zsu​nął się i znikł wraz z ko​niem w oczach Gior​gia tak na​gle, jak​by się za​padł w ot​chłań. Ode​rwa​ne sce​ny po​ty​czek, roz​gry​wa​ją​ce się na rów​ni​nie u stóp gór, któ​re były – rzekł​byś – gi​gan​tycz​nym wcie​le​niem mil​cze​nia, wy​da​wa​ły się ja​kąś gwał​tow​ną grą pie​szych i kon​nych

ka​rzeł​ków, wy​rzu​ca​ją​cych z ma​łych gar​dzie​li bo​jo​we okrzy​ki. Gior​gio nig​dy do​tąd nie wi​dział tej po​ła​ci rów​ni​ny rów​nie oży​wio​nej, wsku​tek tego nie mógł ob​jąć wzro​kiem ca​łej ak​cji od razu i pod​niósł rękę, by osło​nić so​bie oczy, gdy wtem wzdry​gnął się, ogłu​szo​ny tu​po​tem wie​lu koń​skich ko​pyt. Sta​do koni wy​rwa​ło się z ogro​dzo​ne​go pa​stwi​ska, na – le​żą​ce​go do ko​lei. Nad​le​cia​ło jak wi​cher i prze​bie​gło, par​ska​jąc, wierz​ga​jąc i kwi​cząc, w zbi​tej, pstro​ka​tej, nie​sfor​nej gro​ma​dzie: mi​ga​ły przed oczy​ma gnia​de i siwe zady, wy​ba​łu​szo​ne gały oczne, wy​cią​gnię​te szy​je, prze​krwio​ne noz​drza, dłu​gie roz​wia​ne ogo​ny. Le​d​wo sta​do wy​bie​gło na dro​gę, pod​nio​sła się spod jego ko​pyt bru​nat​na ku​rza​wa, tak że Gior​gio, od​da​lo​ny za​le​d​wie o sześć jar​dów od trak​tu, wi​dział już tyl​ko nie​wy​raź​ne za​ry​sy kar​ków i nóg koń​skich, pod któ​ry​mi drża​ła zie​mia. Vio​la za​kasz​lał od​wra​ca​jąc twarz od ku​rza​wy i po​trzą​snął gło​wą: – Trze​ba bę​dzie jesz​cze dziś przed wie​czo​rem po​ła​pać ko​nie – mruk​nął. W kwa​dra​to​wym ob​ra​mie​niu sło​necz​ne​go świa​tła, któ​re wpa​dło przez otwar​te drzwi, si​gno​ra Te​re​sa klę​cząc przy krze​śle ukry​ła w dło​niach gło​wę, ob​cią​żo​ną splo​ta​mi he​ba​no​wych wło​sów, prze​pla​ta​nych nit​ka​mi sre​bra. Czar​na, ko​ron​ko​wa chust​ka, któ​rą zwy​kła osła​niać twarz, osu​nę​ła się na pod​ło​gę. Obie dziew​czyn​ki po​wsta​ły już z klę​czek. Trzy​ma​ły się te​raz za ręce, w swych krót​kich spód​nicz​kach, z roz​pusz​czo​ny​mi wło​sa​mi, któ​re opa​da​ły w nie​ła​dzie. Młod​sza prze​sła​nia​ła so​bie oczy, jak​by lę​ka​jąc się bla​sku. Lin​da zaś trzy​ma​ła rękę na ra​mie​niu sio​stry i pa​trzy​ła nie​ustra​sze​nie w świa​tło. Vio​la ob​ró​cił wzrok na swo​je dzie​ci. Słoń​ce pod​kre​śla​ło głę​bo​kie bruz​dy jego twa​rzy, a twarz ta, o ener​gicz​nym wy​ra​zie, mia​ła w so​bie nie​ru​cho​mość rzeź​by. Nie​po​dob​na było od​gad​nąć, o czym my​ślał. Krza​cza​ste, siwe brwi osła​nia​ły spoj​rze​nie ciem​nych źre​nic. – Cóż? Nie mo​dli​cie się jak wa​sza mat​ka? Lin​da na​dą​sa​ła się, wy​dy​ma​jąc czer​wo​ne, aż na​zbyt czer​wo​ne war​gi. Mia​-

ła prze​ślicz​ne oczy, brą​zo​we, z iskier​ką zło​ta w każ​dej tę​czów​ce, oczy peł​ne in​te​li​gen​cji i wy​ra​zu, a przy tym tak prze​zro​czy​ste, że zda​wa​ły się opro​mie​niać bla​skiem jej chu​dą, bez​barw​ną twa​rzycz​kę. W ciem​nych splo​tach jej wło​sów zja​wia​ły się mie​dzia​ne po​ły​ski, rzę​sy zaś, dłu​gie i czar​ne jak wę​giel, uwy​dat​nia​ły jesz​cze sil​niej bla​dość jej twa​rzy. – Mat​ka za​mie​rza ofia​ro​wać dużo świec do ko​ścio​ła. Za​wsze to robi, gdy No​stro​mo jest poza do​mem i gdzieś się bije. Mam je za​nieść do ka​pli​cy Ma​don​ny w ka​te​drze. Mó​wi​ła szyb​ko, z pew​no​ścią sie​bie, gło​sem oży​wio​nym i przej​mu​ją​cym. Po​trzą​snąw​szy lek​ko ra​mie​niem sio​stry do​da​ła: – I ją zmu​si​my do za​nie​sie​nia świe​cy. – Zmu​si​my? – spy​tał z po​wa​gą Gior​gio. – Czyż​by nie chcia​ła? – Ona jest bo​jaź​li​wa – od​rze​kła Lin​da par​ska​jąc krót​kim śmie​chem. – Gdy idzie​my przez mia​sto, jej ja​sne wło​sy zwra​ca​ją uwa​gę prze​chod​niów. Lu​dzie za nią wo​ła​ją: „Ru​bia! Pa​trz​cie na Ru​bia​ci​tę!” Za​cze​pia​ją ją na uli​cy. Ona jest nie​śmia​ła. – A ty? Czy też je​steś nie​śmia​ła, hę? – po​wo​li za​py​tał oj​ciec. Wstrzą​snę​ła swą ciem​ną czu​pry​ną. – Mnie nikt nie za​cze​pia. Sta​ry Gior​gio przy​pa​try​wał się swo​im dzie​ciom w za​my​śle​niu. Było mię​dzy nimi dwa lata róż​ni​cy. Przy​szły na świat póź​no, w wie​le lat po śmier​ci chłop​ca. Gdy​by ten żył, był​by nie​mal w wie​ku Gian’ Bat​ti​sty, zwa​ne​go przez An​gli​ków No​stro​mo. Co się zaś ty​czy có​rek, to su​ro​wość cha​rak​te​ru Vio​li, jego po​de​szły wiek oraz cią​gły na​wrót do wspo​mnień spra​wi​ły, że nie zwra​cał na nie szcze​gól​nej uwa​gi. Ko​chał swo​je dzie​ci, ale wszak dziew​czę​ta na​le​żą ra​czej do mat​ki, przy tym zbyt wie​le jego uczuć po​chło​ną kult wol​no​ści i służ​ba tej idei. Jako mło​dziut​ki chło​piec zde​zer​te​ro​wał z han​dlo​we​go stat​ku pły​ną​ce​go

do La Pla​ta, by za​cią​gnąć się do flo​ty w Mon​te​vi​deo, któ​rą do​wo​dził wów​czas Ga​ri​bal​di. Póź​niej, jako żoł​nierz wło​skiej le​gii w tej re​pu​bli​ce, wal​czą​cej prze​ciw za​chłan​nej ty​ra​nii Ro​sa​sa, brał udział w naj​sroż​szych wal​kach, ja​kie świat wi​dział, na bez​kre​snych rów​ni​nach, nad brze​ga​mi ol​brzy​mich rzek. Żył w oto​cze​niu lu​dzi, któ​rzy wciąż wy​sła​wia​li wol​ność, któ​rzy dla wol​no​ści cier​pie​li, dla wol​no​ści gi​nę​li w roz​pacz​li​wej eg​zal​ta​cji, z oczy​ma wiecz​nie zwró​co​ny​mi ku zgnę​bio​nej Ita​lii. Jego wła​sny en​tu​zjazm kar​mił się wi​do​kiem krwa​wych scen rze​zi, przy​kła​dem wznio​słych po​świę​ceń, wrza​wą bi​tew, pa​to​sem za​pal​czy​wych pro​kla​ma​cji. Nie roz​sta​wał się nig​dy z wo​dzem, któ​re​go so​bie wy​brał – su​ro​wym apo​sto​łem nie​pod​le​gło​ści – trwa​jąc u jego boku w Ame​ry​ce i we Wło​szech aż do nie​szczę​sne​go dnia, kie​dy pod Aspro​mon​te jego bo​ha​ter zo​stał ra​nio​ny i wzię​ty do nie​wo​li, a zdra​da kró​lów, ce​sa​rzy i mi​ni​strów ujaw​ni​ła się w ca​łej peł​ni. Ta ka​ta​stro​fa wsą​czy​ła w ser​ce Gior​gia gorz​kie zwąt​pie​nie, zwąt​pił mia​no​wi​cie o tym, czy po​tra​fi kie​dy​kol​wiek zro​zu​mieć dro​gi bo​żej spra​wie​dli​wo​ści. Nie za​prze​czał jed​nak jej ist​nie​nia. Trze​ba być cier​pli​wym, ma​wiał. Mimo że nie lu​bił księ​ży, a noga jego nig​dy nie po​sta​ła w ko​ście​le, wie​rzył w Boga. Czyż pro​kla​ma​cje wzy​wa​ją​ce ludy do wal​ki z ty​ra​nią nie po​wo​ły​wa​ły się na Boga i na wol​ność? „Bóg dla męż​czyzn, re​li​gia dla ko​biet” – mru​czał do sie​bie w za​my​śle​niu. Nie​gdyś na Sy​cy​lii pe​wien An​glik, któ​ry zja​wił się w Pa​ler​mo po od​wro​cie kró​lew​skiej ar​mii, ofia​ro​wał mu Bi​blię po wło​sku, opraw​ną w ciem​ną skó​rę. Było to wy​daw​nic​two „Bri​tish and Fo​re​ign Bi​ble So​cie​ty”. W okre​sach nie​po​wo​dzeń po​li​tycz​nych lub za​sto​ju, kie – dy re​wo​lu​cjo​ni​ści nie wy​da​wa​li swych pro​kla​ma​cji, Gior​gio, byle prze​żyć, po​dej​mo​wał się każ​dej pra​cy, jaka się na​wi​nę​ła. By​wał ma​ry​na​rzem, do​ke​rem w ge​nu​eń​skim por​cie, przez pe​wien czas na​wet pa​rob​kiem na fer​mie po​ło​żo​nej wśród gór po​nad Spez​zią – i w wol​nych chwi​lach za​głę​biał się w czy​ta​nie gru​bej Bi​blii. Nie roz​sta​wał się z nią na po​lach bi​tew. Obec​nie sta​ła się je​dy​ną jego lek​tu​rą

i w oba​wie, by tego zwy​cza​ju nie po​nie​chać (gdyż druk był drob​ny), zgo​dził się przy​jąć pre​zent w po​sta​ci oku​la​rów w srebr​nej opra​wie, ofia​ro​wa​nych mu przez se​ño​rę Emi​lię Gould, żonę An​gli​ka, któ​ry za​rzą​dzał ko​pal​nią sre​bra w gó​rach, o trzy mile od mia​sta. Se​ño​ra Emi​lia była je​dy​ną An​giel​ką w Su​la​co. Gior​gio Vio​la miał wiel​ki sza​cu​nek dla An​gli​ków. To uczu​cie, któ​re się w nim zro​dzi​ło na po​lach bi​tew w Uru​gwa​ju, prze​trwa​ło lat czter​dzie​ści, je​śli nie wię​cej. Nie​je​den An​glik prze​lał swą krew dla spra​wy wol​no​ści w Ame​ry​ce, a pierw​szy, ja​kie​go Gior​gio po​znał i za​pa​mię​tał, na​zy​wał się Sa​mu​el. Do​wo​dził kom​pa​nią Mu​rzy​nów pod Ga​ri​bal​dim pod​czas słyn​ne​go ob​lę​że​nia Mon​te​vi​deo; zgi​nął bo​ha​ter​ską śmier​cią wraz ze swy​mi Mu​rzy​na​mi for​su​jąc bród na Boy​anie. On sam, Gior​gio, osią​gnął sto​pień pod​cho​rą​że​go – a lférez – i go​to​wał stra​wę dla ge​ne​ra​ła. Póź​niej, we Wło​szech, już jako po​rucz​nik, jeź​dził z jego szta​bem i da​lej go​to​wał dla ge​ne​ra​ła. Nie po​rzu​cił za​wo​du ku​cha​rza ani pod​czas woj​ny lom​bardz​kiej, ani pod​czas mar​szu na Rzym w kam​pa​nii rzym​skiej, kie​dy to chwy​tał woły na las​so ame​ry​kań​skim spo​so​bem. Ran​ny w obro​nie rzym​skiej re​pu​bli​ki, był jed​nym z czte​rech zbie​gów, któ​rzy wraz z ge​ne​ra​łem wy​nie​śli z lasu na wpół mar​twe cia​ło jego żony do po​bli​skiej fer​my, gdzie wy​zio​nę​ła du​cha, wy​czer​pa​na tru​da​mi strasz​li​we​go od​wro​tu. Gior​gio prze​żył wszyst​kie te klę​ski, by jesz​cze do​glą​dać swe​go ge​ne​ra​ła w Pa​ler​mo, pod​czas gdy na mia​sto pa​da​ły ne​apo​li​tań​skie gra​na​ty rzu​ca​ne z zam​ku. Go​to​wał dla nie​go na po​łach Vol​tur​no po ca​ło​dzien​nej bi​twie. I we wszyst​kich tych oko​licz​no​ściach wi​dy​wał An​gli​ków w pierw​szych sze​re​gach ar​mii wol​no​ści. Po​wa​żał ich na​ród, gdyż ko​cha​li Ga​ri​bal​die​go. Ich księż​nicz​ki i hra​bi​ny, jak opo​wia​da​no, ca​ło​wa​ły go po rę​kach, gdy prze​by​wał w Lon​dy​nie. Gior​gio ła​two w to uwie​rzył; wszak na​ród był szla​chet​ny, a czło​wiek praw​dzi​wie świę​ty. Dość było raz spoj​rzeć w jego oczy, by wy​czy​tać w nich bo​ską moc wia​ry i wiel​kie współ​czu​cie dla wszyst​kich, któ​rzy żyją w nę​-

dzy, cier​pią i są prze​śla​do​wa​ni. Duch sa​mo​za​par​cia i pro​sta ofia​ra z sie​bie na rzecz wiel​kiej, hu​ma​ni​tar​nej idei, bę​dą​ce źró​dłem my​śli i mocy owej re​wo​lu​cyj​nej epo​ki, po​zo​sta​wi​ły na Vio​li swo​je pięt​no, któ​re ob​ja​wia​ło się w cierp​kiej po​gar​dzie dla wszel​kiej oso​bi​stej ko​rzy​ści. Ten czło​wiek, któ​re​go mo​tłoch w Su​la​co po​dej​rze​wał o po​sia​da​nie za​ko​pa​ne​go skar​bu pod kuch​nią, przez całe ży​cie gar​dził pie​niędz​mi. Prze​wod​ni​cy jego mło​do​ści żyli w ubó​stwie, umie​ra​li w ubó​stwie. Lek​ce​wa​że​nie po​trzeb ju​tra sta​ło się na​wy​kiem u Gior​gia. Za​wdzię​czał je w pew​nej mie​rze nie​spo​koj​ne​mu ży​ciu, peł​ne​mu ha​zar​du i przy​gód wo​jen​nych. Ale było to u nie​go przede wszyst​kim kwe​stią za​sa​dy. Lek​ce​wa​że​nie bo​gactw nie przy​po​mi​na​ło w ni​czym lek​ko​myśl​no​ści kon​do​tie​ra, wy​ni​ka​ło ra​czej z pu​ry​tań​skich za​sad po​stę​po​wa​nia, zro​dzo​nych z fa​na​tycz​ne​go en​tu​zja​zmu, po​dob​nych do re​li​gij​ne​go pu​ry​ta​ni​zmu. Ten fa​na​tycz​ny en​tu​zjazm dla spra​wy rzu​cił cień smut​ku na sta​rość Gior​gia Vio​li. Rzu​cił cień – gdyż spra​wa zda​wa​ła się być prze​gra​na. Zbyt wie​lu kró​lów i ce​sa​rzy wła​da​ło jesz​cze na świe​cie prze​zna​czo​nym przez Boga dla na​ro​dów. Przy swej pro​sto​dusz​no​ści Vio​la mu​siał być smut​ny. Choć za​wsze go​tów do po​mo​cy swo​im ro​da​kom i wiel​ce po​wa​ża​ny przez wło​skich emi​gran​tów, gdzie​kol​wiek się z nimi ze​tknął (na swym wy​gna​niu, jak ma​wiał), nie mógł przed sobą ukryć, że oni wca​le nie przej​mu​ją się krzyw​dą uci​śnio​nych lu​dów. Słu​cha​li chęt​nie jego opo​wia​dań o woj​nie, ale zda​wa​li się py​tać sa​mych sie​bie, co jemu w koń​cu z tego przy​szło. Nie wi​dzie​li w tym żad​nej ko​rzy​ści. „Nie chcie​li​śmy ni​cze​go! Cier​pie​li​śmy dla do​bra ludz​ko​ści!” – wy​krzy​ki​wał cza​sem ze zło​ścią sta​ry Vio​la, a po​tę​ga jego gło​su, pa​ła​ją​cy wzrok, roz​wia​na bia​ła grzy​wa i su​cha, bru​nat​na ręka wznie​sio​na do nie​ba, jak​by stam​tąd ocze​ki​wał świa​dec​twa, wy​wie​ra​ły wra​że​nie na słu​cha​czach. Gdy sta​rzec za​milkł na​gle od​rzu​ca​jąc w tył gło​wę i wzru​sza​jąc ra​mio​na​mi, co wy​raź​nie ozna​cza​ło „Po co z wami ga​dać?”, słu​cha​cze trą​ca​li się łok​cia​mi. Po​tę​-

ga uczu​cia, po​tę​ga wła​snych prze​ko​nań, to co oni w nim na​zy​wa​li ter​ri​bi​li​la, zjed​na​ło Vio​li przy​do​mek „sta​re​go lwa”. Ja​kieś mało zna​czą​ce wy​da​rze​nie lub wy​po​wie​dzia​ne sło​wo roz​pę​ty​wa​ło jego wy​mo​wę czy to na pla​ży w Mal​do​na​do, w ob​li​czu au​dy​to​rium zło​żo​ne​go z wło​skich ry​ba​ków, czy w skle​pi​ku, któ​ry póź​niej za​ło​żył w Val​pa​ra​iso, a do któ​re​go scho​dzi​li się wło​scy klien​ci, czy wresz​cie w sal​ce ka​wiar​nia​nej w Casa Vio​la (dru​ga sala za​re​zer​wo​wa​na była dla an​giel​skich in​ży​nie​rów), gdzie gro​ma​dzi​ła się wy​bo​ro​wa klien​te​la, zło​żo​na z ma​szy​ni​stów i rze​mieśl​ni​ków pra​cu​ją​cych w za​kła​dach ko​le​jo​wych. Ci lu​dzie, sta​no​wią​cy ary​sto​kra​cję wśród ko​le​ja​rzy, lu​dzie o pięk​nych, po​cią​głych, bro​da​tych twa​rzach spa​lo​nych na brąz, o lśnią​cych czar​nych kę​dzio​rach i błysz​czą​cych oczach, nie​któ​rzy ze zło​tym kol​czy​kiem w ko​niusz​ku ucha, od​wra​ca​li gło​wy od swych kart czy do​mi​na i słu​cha​li, co mówi sta​ry Gior​gio. Je​śli cza​sem znaj​do​wał się w ich kom​pa​nii ja​kiś ja​sno​wło​sy Ba​skij​czyk, cze​kał cier​pli​wie, oglą​da​jąc swo​je pa​znok​cie, ale nie pro​te​sto​wał. Ża​den kra​jo​wiec z Co​sta​gu​any nie prze​kra​czał tego pro​gu. Był to ba​stion wło​ski. Na​wet po​li​cjan​ci z Su​la​co w cza​sie noc​ne​go pa​tro​lu pod​jeż​dża​li stę​pa pod okna go​spo​dy i po​chy​la​jąc się na sio​dłach rzu​ca​li okiem na syl​we​ty ze​bra​nych, ma​ja​czą​ce wśród kłę​bów dymu. Dźwięk pa​te​tycz​ne​go gło​su Gior​gia niósł się nad ich gło​wa​mi i zda​wał się roz​pły​wać w da​le​kiej prze​strze​ni. Od cza​su do cza​su tyl​ko po​moc​nik sze​fa po​li​cji, mały je​go​mość o sze​ro​kiej, ciem​nej twa​rzy, co wska​zy​wa​ło na dużą do​miesz​kę in​diań​skiej krwi, uka​zy​wał się w go​spo​dzie. Po​zo​sta​wia​jąc swo​ich lu​dzi z koń​mi na po​dwó​rzu, wkra​czał do izby z pew​nym sie​bie, prze​bie​głym uśmie​chem i bez sło​wa pod​cho​dził do dłu​gie​go sto​łu osa​dzo​ne​go na krzy​ża​kach. Wska​zy​wał na jed​ną z bu​te​lek na pół​ce, a Gior​gio, wty​ka​jąc faj​kę w zęby, oso​bi​ście mu usłu​gi​wał. Na​sta​wa​ła wte​dy ci​sza, w któ​rej sły​chać było tyl​ko lek​kie brzę​cze​nie ostróg. Opróż​niw​szy szklan​kę po​li​cjant niby od nie​chce​nia obej​mo​wał ba​daw​czym

wzro​kiem całą izbę, po czym wy​cho​dził, do​sia​dał ko​nia i za​ta​cza​jąc krąg od​jeż​dżał po​wo​li w stro​nę mia​sta.

ROZ​DZIAŁ PIĄ​TY

W taki to spo​sób lo​kal​ne czyn​ni​ki spra​wo​wa​ły swą wła​dzę nad wiel​kim zbio​ro​wi​skiem sil​nie zbu​do​wa​nych ob​co​kra​jow​ców, któ​rzy ko​pa​li zie​mię, wy​sa​dza​li ska​ły i pro​wa​dzi​li pa​ro​wo​zy, re​ali​zu​jąc „po​stę​po​we, pa​trio​tycz​ne przed​się​wzię​cie”. Tymi sło​wy, przed osiem​na​stu mie​sią​ca​mi, excel​len​tis​si​mo se​ñor don Vin​cen​te Ri​bie​ra, dyk​ta​tor Co​sta​gu​any, okre​ślił pra​cę przy bu​do​wie Cen​tral​nej Ko​lei Pań​stwo​wej w wiel​kim prze​mó​wie​niu, ja​kie wy​gło​sił w chwi​li sym​bo​licz​ne​go wbi​ja​nia ło​pa​ty w mu​ra​wę. Przy​był umyśl​nie do Su​la​co, gdzie po za​koń​czo​nych uro​czy​sto​ściach Kom​pa​nia O.S.N. wy​da​ła na jego cześć przy​ję​cie, tj. obiad o go​dzi​nie pierw​szej, tzw. co​nvi​té – na po​kła​dzie „Ju​no​ny”. Ka​pi​tan Mit​chell sam kie​ro​wał wiel​ką bar​ką przy​bra​ną fla​ga​mi, któ​ra, ho​lo​wa​na przez pa​ro​wą łódź „Ju​no​ny”, prze​wio​zła jego eks​ce​len​cję z przy​sta​ni na okręt. Wszyst​kie znacz​niej​sze oso​bi​sto​ści z Su​la​co zo​sta​ły za​pro​szo​ne – było tam paru cu​dzo​ziem​skich kup​ców, byli przed​sta​wi​cie​le sta​rych ro​dów hisz​pań​skich prze​by​wa​ją​cych w mie​ście, wresz​cie po​se​sjo​na​ci wiel​kich wło​ści roz​sia​nych po rów​ni​nie, lu​dzie po​waż​ni, dwor​ni i peł​ni pro​sto​ty, cdbal​le​ros czy​stej krwi, o ma​łych rę​kach i no​gach, kon​ser​wa​tyw​ni, go​ścin​ni i do​brzy. Za​chod​nia pro​win​cja była ich ba​stio​nem; w obec​nej chwi​li par​tia blan​cos ich par​tia, trium​fo​wa​ła, ich pre​zy​dent-dyk​ta​tor, bia​ły z bia​łych, sie​dział oto, uśmie​cha​jąc się uprzej​mie po​mię​dzy przed​sta​wi​cie​la​mi dwóch za​przy​jaź​nio​nych mo​carstw. Przy​je​cha​li z nim z San​ta Mar​ta by przez swo​ją obec​ność za​zna​czyć uzna​nie dla przed​się​wzię​cia, w któ​rym ka​pi​tał ich kra​jów zo​stał za​an​ga​żo​wa​ny. Je​dy​ną damą w tym to​wa​rzy​stwie była pani Gould, żona don Car​lo​sa Gou​-

l​da, ad​mi​ni​stra​to​ra ko​pal​ni sre​bra w San To​nie. Pa​nie z Su​la​co nie były dość po​stę​po​we, aby brać aż do tego stop​nia udział w ży​ciu pu​blicz​nym. Były wpraw​dzie obec​ne na wiel​kim balu wy​da​nym po​przed​nie​go wie​czo​ra przez In​ten​den​cję, ale pani Gould była je​dy​ną, któ​rej po​stać od​ci​na​ła się ja​sną pla​mą od czar​nych sur​du​tów w or​sza​ku pre​zy​den​ta-dyk​ta​to​ra, na tle po​de​stu obi​te​go kar​ma​zy​no​wym suk​nem, a usta​wio​ne​go pod cie​ni​stym drze​wem na wy​brze​żu por​to​wym, gdzie wła​śnie od​by​wa​ła się ce​re​mo​nia wy​ko​py​wa​nia pierw​szej bry​ły zie​mi. Póź​niej to​wa​rzy​szy​ła dy​gni​ta​rzom w wiel​kiej bar​ce, nad któ​rą trze​po​ta​ły we​so​ło fla​gi, sie​dząc obok kie​row​cy, ka​pi​ta​na Mit​chel​la, na ho​no​ro​wym miej​scu. A w po​dłuż​nym, prze​pysz​nym sa​lo​nie „Ju​no​ny” jej ja​sna su​kien​ka sta​no​wi​ła je​dy​ną praw​dzi​wie świą​tecz​ną nutę wśród po​sęp​nych stro​jów zgro​ma​dze​nia. Pre​zes Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej (z Lon​dy​nu), o pięk​nej, bla​dej twa​rzy oko​lo​nej srebr​ną mgłą bia​łych wło​sów i przy​strzy​żo​nej bro​dy, po​chy​lał się nad jej ra​mie​niem, pe​łen sku​pio​nej uwa​gi, uśmiech​nię​ty i znu​żo​ny. Po​dróż z Lon​dy​nu do San​ta Mar​ta na pocz​to​wym stat​ku, a po​tem w sa​lo​no​wym wa​go​nie je​dy​nej (jak do​tąd) ko​lei ob​słu​gu​ją​cej wy​brze​że tej sa​mej na​zwy, była zno​śna – na​wet przy​jem​na – zu​peł​nie zno​śna. Ale prze​jazd przez góry do Su​la​co w sta​rym dy​li​żan​sie przez nie​prze​by​te dro​gi, za​wie​szo​ne nad strasz​li​wy​mi prze​pa​ścia​mi, sta​no​wił eks​pe​ry​ment zu​peł​nie in​ne​go ro​dza​ju. – Prze​wró​ci​li​śmy się dwa razy w cią​gu jed​ne​go dnia na kra​wę​dzi głę​bo​kich wą​wo​zów – opo​wia​dał pół​gło​sem na​chy​la​jąc się nad pa​nią Gould. – A gdy wresz​cie do​tar​li​śmy na miej​sce, nie wiem, co by z nami było, gdy​by nie pani go​ścin​ność. Cóż za za​pa​dła miej​sco​wość to Su​la​co! I to ma być port! Zdu​mie​wa​ją​ce. – My, prze​ciw​nie, bar​dzo je​ste​śmy dum​ni z Su​la​co. Mia​ło ono zna​cze​nie hi​sto​rycz​ne. Naj​wyż​szy try​bu​nał du​chow​ny re​zy​do​wał tu​taj za daw​nych cza​sów, obej​mo​wał dwa wi​ce​kró​le​stwa – ob​ja​śnia​ła go pani Gould oży​wio​nym

gło​sem. – Je​stem pod wra​że​niem pani oce​ny… Nie za​mie​rza​łem ubli​żać Su​la​co. Pani zda​je się być tu​tej​szą pa​triot​ką. – Ta miej​sco​wość jest cza​ru​ją​ca, choć​by ze wzglę​du na swo​je po​ło​że​nie. Pan nie do​my​śla się, jak daw​ną tu je​stem miesz​kan​ką. – Cie​ka​wym, jak daw​ną – mruk​nął z lek​kim uśmie​chem; pani Gould za​cho​wa​ła bo​wiem mło​dzień​czy wy​gląd dzię​ki ży​wo​ści i in​te​li​gen​cji swej ru​chli​wej twa​rzy. – Nie mo​że​my od​two​rzyć dla pani try​bu​na​łu du​chow​ne​go, ale bę​dzie pani mia​ła wię​cej pa​ro​wych stat​ków, ko​lej że​la​zną, te​le​graf, przy​szłość w wiel​kim świe​cie, któ​ra przed​sta​wia nie​skoń​cze​nie więk​szą war​tość niż du​chow​ne in​sty​tu​cje z prze​szło​ści. To, z czym się pani od​tąd bę​dzie sty​ka​ła, prze​wyż​szy zna​cze​niem dwa wi​ce​kró​le​stwa. Ale nie mia​łem po​ję​cia, że miej​sco​wość po​ło​żo​na na wy​brze​żu może po​zo​stać tak od​cię​ta od świa​ta. Gdy​by le​ża​ła ty​siąc mil w głę​bi lądu… To rzecz zu​peł​nie nie​zwy​kła! Czy tu wy​da​rzy​ło się coś​kol​wiek od stu lat do dnia dzi​siej​sze​go? Mó​wił wol​no, żar​to​bli​wym to​nem, ona zaś uśmie​cha​ła się da​lej. Przy​ta​ku​jąc mu z lek​ką iro​nią, za​pew​ni​ła go, że oczy​wi​ście nig​dy nic nie wy​da​rzy​ło się w Su​la​co. Na – wet re​wo​lu​cje – a było ich dwie za jej pa​mię​ci – usza​no​wa​ły spo​kój tego miej​sca. Roz​gry​wa​ły się one w bar​dziej za​lud​nio​nych po​łu​dnio​wych pro​win​cjach re​pu​bli​ki tu​dzież w do​li​nie San​ta Mar​ta, któ​ra by​wa​ła jed​nym wiel​kim po​lem bi​twy i zma​gań prze​ciw​nych par​tii; na​gro​dą zwy​cię​stwa była tam sto​li​ca oraz wy​lot na dru​gi oce​an. Tam​tej​si lu​dzie byli bar​dziej po​stę​po​wi, tu, do Su​la​co, do​cho​dzi​ły tyl​ko echa tych wiel​kich za​gad​nień. Rzecz oczy​wi​sta, iż zmie​nia​ły się wte​dy czyn​ni​ki ofi​cjal​ne i nowi lu​dzie wdzie​ra​li się po​przez te gór​skie za​po​ry, przez któ​re on sam prze​brnął w sta​rym dy​li​żan​sie z na​ra​że​niem swych człon​ków i ży​cia. Pre​zes Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej ko​rzy​stał z go​ścin​no​ści pani Gould od kil​ku

dni i był jej za to szcze​rze wdzięcz​ny. Od chwi​li opusz​cze​nia San​ta Mar​ta pod wpły​wem eg​zo​tycz​ne​go oto​cze​nia za​tra​cił po​czu​cie ja​kiej​kol​wiek łącz​no​ści z ży​ciem eu​ro​pej​skim. W sto​li​cy prze​by​wał jako gość po​sel​stwa i spę​dzał pra​co​wi​cie czas na ukła​dach z przed​sta​wi​cie​la​mi rzą​du don Vin​cen​ta – kul​tu​ral​ny​mi ludź​mi, dla któ​rych sfe​ra in​te​re​sów i cy​wi​li​zo​wa​ne zwy​cza​je w tej dzie​dzi​nie nie były rze​czą obcą. Naj​więk​szą jego tro​ską w tej chwi​li było na​by​cie zie​mi pod bu​do​wę ko​lei. W do​li​nie San​ta Mar​ta, gdzie już ist​nia​ła jed​na li​nia ko​le​jo​wa, lu​dzie oka​zy​wa​li się przy​stęp​ni, była to je​dy​nie kwe​stia ceny. Wy​zna​czo​no ko​mi​sję do usta​le​nia wy​so​ko​ści od​szko​do​wań i dzię​ki roz​sąd​nej po​sta​wie jej człon​ków trud​no​ści zo​sta​ły usu​nię​te. Ale w Su​la​co – za​chod​niej pro​win​cji, dla któ​rej roz​wo​ju mia​no bu​do​wać ko​lej – za​czy​na​ły się kło​po​ty. Wie​ki całe le​ża​ła ona od​cię​ta od świa​ta od​stra​sza​jąc wszel​ką no​wo​cze​sną ini​cja​ty​wę, dzię​ki na​tu​ral​nym za​po​rom: łań​cu​chom gór i prze​pa​ściom, płyt​kie​mu por​to​wi w za​to​ce spo​wi​tej w mgły, a ob​ję​tej wie​ku​istą ci​szą, wresz​cie dzię​ki za​mro​czo​nym umy​słom wiel​kich wła​ści​cie​li uro​dzaj​nych ziem, ary​sto​kra​tycz​nych po​tom​ków sta​rych hisz​pań​skich ro​dów – róż​nych don Am​bro​siów i don Fer​nan​dów, któ​rzy po​dejrz​li​wie i wprost nie​chęt​nie od​no​si​li się do pro​jek​tu ko​lei że​la​znej, ma​ją​cej prze​ci​nać ich wło​ści. Po​szcze​gól​ne eki​py, roz​sia​ne po ca​łej pro​win​cji dla bra​nia po​mia​rów, by​wa​ły nie​po​ko​jo​ne po​gróż​ka​mi, w in​nych zaś wy​pad​kach wła​ści​cie​le grun​tów wy​su​wa​li żą​da​nia od​szko​do​wań wprost bez​czel​ne. Ale ten spe​cja​li​sta, fa​na​tyk ko​lej​nic​twa, szczy​cił się tym, że po​tra​fi spro​stać Wszyst​kim prze​szko​dom. Sko​ro w Su​la​co ze​tknął się z nie​przy​ja​znym uczu​ciem śle​pe​go kon​ser​wa​ty​zmu, po​sta​no​wił zwal​czać opór uczu​cio​wy​mi ar​gu​men​ta​mi, za​nim zde​cy​du​je się po​sta​wić spra​wę na grun​cie praw​nym. Rząd Co​sta​gu​any mu​siał ze swej stro​ny wy​ko​nać zo​bo​wią​za​nia okre​ślo​ne w umo​wie z za​rzą​dem no​wej Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej, cho​ciaż​by to wy​ma​ga​ło uży​cia siły. On jed​nak​że ni​cze​go tak się nie oba​wiał jak zbroj​ne​go za​kłó​-

ce​nia spo​koj​ne​go roz​wo​ju swo​ich za​mie​rzeń. Za​mie​rze​nia te były zbyt wiel​kie, zbyt da​le​ko​sięż​ne, a tak​że zbyt obie​cu​ją​ce na przy​szłość, by po​nie​chać usu​nię​cia ja​kiej​kol​wiek prze​szko​dy. Po​sta​no​wił więc na​mó​wić pre​zy​den​tadyk​ta​to​ra na po​dróż do Su​la​co, gdzie mia​no zor​ga​ni​zo​wać sze​reg uro​czy​sto​ści i prze​mó​wień, a szczy​to​wym punk​tem miał być sym​bo​licz​ny gest od​rzu​ce​nia ło​pa​tą pierw​szej bry​ły zie​mi. Wszak​że don Vin​cen​te był ich czło​wie​kiem, wcie​lo​nym trium​fem naj​lep​szych ele​men​tów w pań​stwie. To było fak​tem, ar​gu​men​to​wał sir John w roz​mo​wie z sa​mym sobą, o ile zaś fak​ty coś zna​czą, to au​to​ry​tet ta​kie​go czło​wie​ka gest czymś re​al​nym, a jego oso​bi​sty udział musi wy​wrzeć po​żą​da​ny ła​go​dzą​cy sku​tek. Uda​ło mu się zor​ga​ni​zo​wać tę wy​pra​wę przy po​mo​cy bar​dzo ro​zum​ne​go ad​wo​ka​ta, któ​ry był zna​ny w San​ta Mar​ta jako agent naj​więk​sze​go przed​się​bior​stwa w Su​la​co – a na​wet w ca​łej re​pu​bli​ce – a mia​no​wi​cie ko​pal​ni sre​bra eks​plo​ato​wa​nej przez Gou​l​da i ma​ją​cej ba​jecz​nie bo​ga​te po​kła​dy. Jej tak zwa​ny agent, czło​wiek oczy​wi​ście wy​jąt​ko​wo kul​tu​ral​ny i zręcz​ny, zda​wał się mieć ol​brzy​mie wpły​wy w naj​wyż​szych sfe​rach rzą​do​wych, jak​kol​wiek nie po​sia​dał urzę​do​we​go sta​no​wi​ska. Mógł za​pew​nić sir Joh​na, że pre​zy​dent-dyk​ta​tor przed​się​weź​mie tę po​dróż. W tej sa​mej roz​mo​wie wy​ra​ził jed​nak ubo​le​wa​nie, że ge​ne​rał Mon​te​ro ob​sta​je przy to​wa​rzy​sze​niu gło​wie pań​stwa. Ge​ne​rał Mon​te​ro, któ​ry w po​cząt​kach prze​wro​tu był zwy​kłym ka​pi​ta​nem w woj​sku, od​ko​men​de​ro​wa​nym na dzi​ką wschod​nią gra​ni​cę, prze​rzu​cił się na stro​nę Ri​bie​ry w mo​men​cie, kie​dy oko​licz​no​ści nada​ły tej nie​wiel​kiej od​sie​czy przy​pad​ko​we zna​cze​nie. Szczę​ście słu​ży​ło mu za​dzi​wia​ją​co, a zwy​cię​stwo pod Rio Seco (po dniu roz​pacz​li​wych walk) przy​pie​czę​to​wa​ło jego po​wo​dze​nia wo​jen​ne. W koń​cu wy​pły​nął jako ge​ne​rał, mi​ni​ster woj​ny i woj​sko​wy na​czel​nik par​tii blan​cos, jak​kol​wiek z po​cho​dze​nia nie był by​najm​niej ary​sto​kra​tą. Opo​wia​da​no, że on i jego brat, jako sie​ro​ty, wy​ro​śli pod opie​ką pew​ne​go zna​ko​mi​te​go po​dróż​ni​ka eu​ro​pej​skie​go, któ​ry szczo​drze ło​żył na

ich wy​cho​wa​nie, po​nie​waż ich oj​ciec stra​cił ży​cie w jego służ​bie. We​dług in​nej wer​sji, ich oj​ciec po pro​stu wy​pa​lał wę​giel drzew​ny w la​sach, a mat​ka była ochrzczo​ną In​dian​ką po​cho​dzą​cą z głę​bi lądu. Jak​kol​wiek było na​praw​dę, pra​sa Co​sta​gu​any opi​su​jąc po​chód Mon​te​ra przez lasy na po​cząt​ku za​wie​ru​chy wo​jen​nej (kie​dy ze swej co​man​dan​cji przedarł się do bia​łych) na​zy​wa​ła ten marsz „naj​świet​niej​szym czy​nem woj​sko​wym no​wo​żyt​nej doby”. W tym sa​mym mniej wię​cej cza​sie brat jego po​wró​cił z Eu​ro​py, gdzie prze​by​wał rze​ko​mo jako se​kre​tarz kon​su​la​tu. Sta​nąw​szy na cze​le nie​wiel​kiej ban​dy wy​ko​le​jeń​ców oka​zał się zdol​nym do​wód​cą gu​eril​li , za co wy​na​gro​dzo​no go po pa​cy​fi​ka​cji kra​ju sta​no​wi​skiem woj​sko​we​go ko​men​dan​ta sto​li​cy. Mi​ni​ster Woj​ny to​wa​rzy​szył więc dyk​ta​to​ro​wi do Su​la​co. Za​rząd Kom​pa​nii O.S.N. współ​pra​cu​ją​cy z za​rzą​dem przy​szłej ko​lei dla do​bra Re​pu​bli​ki po​le​cił ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi, aby przy tak wiel​kiej oka​zji od​dał sta​tek „Ju​no​nę” do dys​po​zy​cji do​stoj​nym go​ściom. Don Vin​cen​te, ja​dą​cy z San​ta Mar​ta na po​łu​dnie, wsiadł na okręt w Cay​ta, naj​więk​szym por​cie Co​sta​gu​any, i do Su​la​co przy​pły​nął mo​rzem. Na​to​miast pre​zes Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej od​waż​nie prze​dzie​rał się przez góry w roz​kle​ko​ta​nym dy​li​żan​sie, głów​nie dla​te​go, aby spo​tkać się z na​czel​nym in​ży​nie​rem, któ​re​mu po​wie​rzył nad​zór nad wy​ty​cza​niem tra​sy. Po​mi​mo obo​jęt​no​ści, z jaką czło​wiek in​te​re​su spo​glą​da na przy​ro​dę uwa​ża​jąc, że jej nie​przy​ja​zny opór moż​na za​wsze prze​zwy​cię​żyć przy po​mo​cy środ​ków ma​te​rial​nych, sir John nie mógł oprzeć się wra​że​niu kra​jo​bra​zu uj​rza​ne​go pod​czas po​sto​ju w obo​zie in​ży​nie​rów. Obóz ten roz​bi​to na naj​wyż​szym miej​scu, przez któ​re ko​lej mia​ła prze​bie​gać. Pre​zes przy​był nie​co za póź​no, by uj​rzeć ostat​nie, za​mie​ra​ją​ce bla​ski słoń​ca na śnież​nych zbo​czach Hi​gu​ero​ty. Gi​gan​tycz​ne fi​la​ry z czar​ne​go ba​zal​tu two​rzy​ły ob​ra​mie​nie na kształt por​ta​lu, otwie​ra​ją​ce​go się na po​łać bia​łe​go pola, opa​da​ją​ce​go sko​śnie

ku za​cho​do​wi. W prze​zro​czy​stym po​wie​trzu wy​żyn wszyst​ko wy​da​wa​ło się bli​skie, jak​by za​nu​rzo​ne w ja​kimś nie​waż​kim pły​nie, za​krze​płe w po​god​nym mil​cze​niu. Na​czel​ny in​ży​nier, sto​jąc w drzwiach schro​ni​ska z nie​ocio​sa​ne​go ka​mie​nia, usi​ło​wał po​chwy​cić uchem tur​kot ocze​ki​wa​ne​go dy​li​żan​su. Tym​cza​sem kon​tem​plo​wał mie​nią​ce się bar​wy na ol​brzy​mim zbo​czu góry i przy​szło mu na myśl, że w tym wi​do​ku, jak w na​tchnio​nej mu​zy​ce, miesz​czą się jed​no​cze​śnie naj​de​li​kat​niej​sze od​cie​nie i wiel​kość, przy​tła​cza​ją​ca swą wspa​nia​ło​ścią. Sir John przy​je​chał za póź​no, by usły​szeć coś z tej cu​dow​nej a nie​do​sły​szal​nej me​lo​dii, śpie​wa​nej przez za​chód słoń​ca na szczy​tach Sier​ry. Za​nim zdo​łał wy​gra​mo​lić się z „di​li​gen​cji” przez przed​nie koło, z ze​sztyw​nia​ły​mi człon​ka​mi, i uści​snąć rękę in​ży​nie​ra, me​lo​dia ta za​mar​ła w ci​szy głę​bo​kie​go zmro​ku jak w pier​si, któ​rej tchu za​bra​kło. Po​da​no mu obiad w skal​nym schro​ni​sku, przy​po​mi​na​ją​cym sze​ścien​ny głaz uto​czo​ny przez wodę, po​sia​da​ją​cy wpraw​dzie dwa otwo​ry, przez któ​re się wcho​dzi​ło, ale bez drzwi i okien. We​so​ły ogień z pa​ty​ków (przy​wie​zio​nych z naj​bliż​szej do​li​ny na grzbie​cie muła) pło​nął na​prze​ciw wej​ścia rzu​ca​jąc chwiej​ny od​blask do wnę​trza, a dwie świe​ce w cien​kich lich​ta​rzach – za​pa​lo​ne, jak go ob​ja​śnio​no, na cześć go​ścia – sta​ły na sto​le z nie ob​ro​bio​nych de​sek, przy któ​rym sir John za​siadł po pra​wej ręce go​spo​da​rza. Po​tra​fił być uj​mu​ją​cy. Mło​dzi lu​dzie ze szta​bu in​ży​nie​rów, o gład​kich twa​rzach spa​lo​nych przez wia​try, lu​dzie, dla któ​rych wy​ty​cza​nie tra​sy ko​le​jo​wej mia​ło urok sta​wia​nia pierw​szych kro​ków na dro​dze ży​cia, sie​dzie​li za​słu​cha​ni, mil​cząc skrom​nie, mile uję​ci uprzej​mo​ścią tak wiel​kie​go czło​wie​ka. W póź​nych go​dzi​nach nocy sir John, prze​cha​dza​jąc się tam i z po​wro​tem w to​wa​rzy​stwie na​czel​ne​go in​ży​nie​ra, pro​wa​dził z nim dłu​gą roz​mo​wę. Zna​li się od wie​lu lal. Nie było to pierw​sze przed​się​wzię​cie, w któ​rym ich ta​len​ty, tak ży​wio​ło​wo od​mien​ne jak ogień i woda, po​łą​czy​ły się w zgod​nej

współ​pra​cy. Z ze​tknię​cia się tych dwóch in​dy​wi​du​al​no​ści, któ​re tak in​a​czej pa​trzy​ły na świat, wy​ra​sta​ła ja​kaś po​tę​ga, ma​ją​ca temu świa​tu słu​żyć, prze​ni​kli​wa siła, zdol​na do wpra​wia​nia w ruch ma​szyn i ludz​kich mię​śni, a tak​że do wzbu​dza​nia w ludz​kich pier​siach żar​li​we​go za​pa​łu do pod​ję​tej spra​wy. Nie​je​den z mło​dych chłop​ców, któ​rzy za​sia​da​li przy sto​le, a któ​rym pra​ca przy po​mia​rach wy​da​wa​ła się wy​ty​cza​niem dro​gi ży​cia, miał spo​tkać się ze śmier​cią przed ukoń​cze​niem swe​go za​da​nia. Mimo to nie było wąt​pli​wo​ści, że dzie​ło zo​sta​nie wy​ko​na​ne – siła ludz​ka rów​na​ła się tu nie​ja​ko wie​rze. Jed​nak nie​zu​peł​nie. Wśród ci​szy uśpio​ne​go obo​zu, na oświe​tlo​nym księ​ży​co​wym świa​tłem pła​sko​wzgó​rzu, gó​ru​ją​cym nad pro​jek​to​wa​ną tra​są na kształt ob​szer​nej are​ny oto​czo​nej ba​zal​to​wy​mi ścia​na​mi prze​pa​ści, dwie po​sta​cie w gru​bych płasz​czach przy​sta​nę​ły na​gle, a na​czel​ny in​ży​nier wy​mó​wił wy​raź​nie sło​wa: – Nie mo​że​my ru​szyć z po​sad gór! Sir John, unió​sł​szy gło​wę w kie​run​ku wska​zu​ją​cej ręki, od​czuł w peł​ni siłę tych słów. Bia​ła ko​pu​ła Hi​gu​ero​ty wy​nu​rza​ła się z cie​niów skał i zie​mi na kształt za​mro​żo​nej bani, lśnią​cej w świe​tle księ​ży​ca. Pa​no​wa​ła bez​względ​na ci​sza, któ​rą znie​nac​ka prze​rwał od​głos do​cho​dzą​cy zza muru oka​la​ją​ce​go za​gro​dę dla by​dła, a uło​żo​ne​go z luź​nych, nie​ocio​sa​nych ka​mie​ni. To je​den z mu​łów tup​nął przed​nim ko​py​tem o zie​mię i cięż​ko sap​nął dwu​krot​nie. Na​czel​ny in​ży​nier wy​rzekł te sło​wa w od​po​wie​dzi na rzu​co​ne jak​by ty​tu​łem pró​by py​ta​nie pre​ze​sa, czy nie da​ło​by się zmie​nić kie​run​ku tra​sy w taki spo​sób, aby uwzględ​nić prze​są​dy wła​ści​cie​li wiel​kich ob​sza​rów w re​jo​nie Su​la​co. In​ży​nier uwa​żał, iż upór ludz​ki był jed​ną z naj​mniej​szych prze​szkód. Co wię​cej, ogrom​ne wpły​wy Ka​ro​la Gou​l​da mo​gły do​po​móc w prze​zwy​cię​że​niu tego upo​ru, pod​czas gdy ko​pa​nie tu​ne​lu pod Hi​gu​ero​tą by​ło​by ko​lo​sal​nym przed​się​wzię​ciem. – Ach, tak, Gould. Ja​kiż to ro​dzaj czło​wie​ka? Sir John sły​szał wie​le o Ka​ro​lu Gou​l​dzie i chciał wie​dzieć jesz​cze wię​cej. Na​czel​ny in​ży​nier ob​ja​śnił go, że

ad​mi​ni​stra​tor ko​pal​ni sre​bra w San To​nie ma ogrom​ny wpływ na tych wszyst​kich do​nów hisz​pań​skich. Po​sia​da przy tym naj​pięk​niej​szy dom w Su​la​co, a go​ścin​ność Gou​l​dów jest po​nad wszel​ką po​chwa​lę. – Przy​ję​li mnie tak ser​decz​nie, jak​bym był ich daw​nym zna​jo​mym – opo​wia​dał. – Mała lady jest wcie​le​niem do​bro​ci. Ba​wi​łem u nich przez mie​siąc. Gould po​ma​gał mi w or​ga​ni​zo​wa​niu ekip po​mia​ro​wych. On jest, prak​tycz​nie bio​rąc, wła​ści​cie​lem ko​pal​ni w San Tomé, i to na​da​je mu po​waż​ną po​zy​cję. Wszyst​kie (pro​win​cjo​nal​ne wła​dze skłon​ne są go wy​słu​chać, a tych pro​win​cjo​nal​nych hi​dal​gów po​tra​fi, jak po​wie​dzia​łem, owi​nąć so​bie koło ma​łe​go pal​ca. Je​śli pan pój​dzie za jego radą, to trud​no​ści od​pad​ną, bo on chce tej ko​lei. Trze​ba oczy​wi​ście mó​wić z nim oględ​nie. On jest An​gli​kiem i musi być ko​lo​sal​nie za​moż​ny. Fir​ma Hol​royd ma ja​kiś udział w jego ko​pa​mi, więc może pan so​bie wy​obra​zić… Tu urwał, gdyż znad ma​łe​go ogni​ska do​ga​sa​ją​ce​go na ze​wnątrz muru za​gro​dy, w któ​rej trzy​ma​no zwie​rzę​ta, pod​nio​sła się po​stać męż​czy​zny otu​lo​na aż po szy​ję w pon​cho . Sio​dło, któ​re wi​dać słu​ży​ło mu za po​dusz​kę, od​ci​na​ło się ciem​ną pla​mą na tle czer​wo​ne​go żaru ogni​ska. – Będę się oso​bi​ście wi​dział z Hol​roy​dem w po​wrot​nej dro​dze przez Sta​ny Zjed​no​czo​ne – rzekł sir John. – Upew​ni​łam się, że on tak​że chce tej ko​lei. Męż​czy​zna, któ​re​go za​pew​ne zbu​dzi​ły zbli​ża​ją​ce się glo​sy, po​wstaw​szy z zie​mi wy​cią​gnął pa​pie​ro​sa i po​tarł za​pał​kę. Jej pło​mień oświe​tlił wą​sa​tą twarz bar​wy brą​zu i parę oczu pa​trzą​cych pro​sto przed sie​bie. Po chwi​li po​pra​wiw​szy na so​bie opoń​czę ru​nął z po​wro​tem na zie​mię, wsparł gło​wę o sio​dło i wy​cią​gnął się jak dłu​gi. – To szef na​sze​go obo​zu, któ​re​go będę mu​siał ode – słać do Su​la​co z chwi​lą, gdy się prze​nie​sie​my do do​li​ny San​ta Mar​ta – ob​ja​śnił in​ży​nier. – Nie​sły​cha​nie po​ży​tecz​ny czło​wiek, wy​po​ży​czo​ny mi przez ka​pi​ta​na Mit​chel​la z Kom​pa​nii O. S. N. To był do​bry uczy​nek z jego stro​ny. Ka​rol Gould po​wie​-

dział mi, że nie mo​głem le​piej po​stą​pić jak przyj​mu​jąc jego ofer​tę. Ten czło​wiek umie świet​nie da​wać so​bie radę z po​ga​nia​cza​mi mu​łów i in​ny​mi pe​ana​mi. Nie mie​li​śmy naj​mniej​szych trud​no​ści z na​szy​mi ludź​mi. Przy​dzie​lę go jako eskor​tę do pań​skie​go dy​li​żan​su, bę​dzie panu to​wa​rzy​szył aż do Su​la​co z kil​ko​ma na​szy​mi pra​cow​ni​ka​mi ko​le​jo​wy​mi. Dro​ga jest zła. Ma​jąc go pod ręką za​osz​czę​dzi pan so​bie nie​jed​ne​go guza. Obie​cał mi, że bę​dzie się pa​nem tak opie​ko​wał przez całą dro​gę, jak​by pan był ro​dzo​nym jego oj​cem. Tym sze​fem obo​zu był wło​ski ma​ry​narz, któ​re​go Eu​ro​pej​czy​cy z Su​la​co, na​śla​du​jąc wa​dli​wą wy​mo​wę ka​pi​ta​na Mit​chel​la, zwy​kli na​zy​wać No​stro​mo. Mil​czą​cy i ocho​czy, opie​ko​wał się rze​czy​wi​ście do​sko​na​le po​wie​rzo​nym so​bie pa​sa​że​rem na gor​szych od​cin​kach dro​gi, cze​mu póź​niej sir John przy​świad​czył w roz​mo​wie z pa​nią Gould.

ROZ​DZIAŁ SZÓ​STY

W tym cza​sie No​stro​mo prze​by​wał już dość daw​no w Su​la​co, by prze​świad​cze​nie ka​pi​ta​na Mit​chel​la o nie​by​wa​łej war​to​ści jego od​kry​cia pod​nieść do ze​ni​tu. Po​sia​da​nie tak bez​cen​ne​go pod​wład​ne​go było nie​wąt​pli​wie chlu​bą nie lada. Ka​pi​tan lu​bił cheł​pić się, miał nie​za​wod​ne oko do lu​dzi, a po​nie​waż nie był ego​istą – po​czę​ła roz​wi​jać się w nim ma​nia wy​po​ży​cza​nia ca​pa​ta​za de car​ga​do​res, dzię​ki cze​mu No​stro​mo wszedł z bie​giem cza​su w oso​bi​sty kon​takt z każ​dym Eu​ro​pej​czy​kiem w Su​la​co, jako ro​dzaj uni​wer​sal​ne​go to​tum​fac​kie​go; ucho​dził w swo​im za​kre​sie za ist​ny cud świa​ta.” – Ten czło​wiek jest mi od​da​ny du​szą i cia​łem! – za​pew​niał ka​pi​tan Mit​chell, a jak​kol​wiek nikt by nie umiał wy​tłu​ma​czyć, dla​cze​go by mia​ło tak być, to rów​nież nikt, kto ob​ser​wo​wał ich sto​su​nek, nie po​da​wał tego twier​dze​nia w wąt​pli​wość. Na to po​trze​ba było zgorzk​nia​łe​go, eks​cen​trycz​ne​go uspo​so​bie​nia dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, któ​re​go szy​der​czy, ury​wa​ny śmiech zdra​dzał głę​bo​ką nie​uf​ność do lu​dzi w ogó​le. Nie zna​czy to, aby dr Mo​ny​gham sza​fo​wał hoj​nie śmie​chem lub sło​wa​mi. W swej lep​szej fa​zie by​wał po​nu​ro mil​czą​cy. W gor​szej od​stra​szał lu​dzi swym jaw​nie wzgar​dli​wym wy​sła​wia​niem się i obej​ściem. Jed​na pani Gould umia​ła skło​nić go do umia​ru w osą​dza​niu mo​ty​wów ludz​kie​go po​stę​po​wa​nia, a na​wet roz​ma​wia​jąc z nią (tym ra​zem nie cho​dzi​ło o No​stro​ma) po​wie​dział kie​dyś to​nem jak na sie​bie ła​god​nym: – Do​praw​dy, nie ma się pra​wa wy​ma​gać od czło​wie​ka, alby po​błaż​li​wiej są​dził in​nych niż sa​me​go sie​bie. Pani Gould po​rzu​ci​ła wte​dy po​śpiesz​nie ten te​mat. Krą​ży​ły dziw​ne po​gło​ski o an​giel​skim dok​to​rze. Przed laty, za rzą​dów Gu​zma​na Ben​to, był on –

szep​ta​no so​bie – za​mie​sza​ny w ja​kiś spi​sek, któ​ry wsku​tek czy​jejś zdra​dy zo​stał, jak się to mó​wi​ło w po​tocz​nej mo​wie, „za​to​pio​ny w po​to​kach krwi”. Wło​sy dok​to​ra po​si​wia​ły, jego wy​go​lo​na twarz, po​cię​ta bli​zna​mi mia​ła ce​gla​ste za​bar​wie​nie, a kra​cia​sta, fla​ne​lo​wa ko​szu​la oraz wy​pla​mio​na sta​ra pa​na​ma były sta​łym wy​zwa​niem rzu​co​nym kon​wen​cjo​nal​nym oby​cza​jom mia​sta. Gdy​by nie wzo​ro​wa czy​stość, w ja​kiej utrzy​my​wał swo​je na​rzę​dzia le​kar​skie, moż​na by go było wziąć za jed​ne​go z tych eu​ro​pej​skich dra​pi​chru​stów, któ​rzy są mo​ral​ną za​ka​łą wie​lu ko​lo​nii w eg​zo​tycz​nych czę​ściach świa​ta. Mło​de pan​ny w Su​la​co, któ​rych ład​ne twa​rzycz​ki ozda​bia​ły ca​ły​mi gro​na​mi bal​ko​ny wzdłuż uli​cy Kon​sty​tu​cyj​nej, do​strze​ga​jąc z da​le​ka dok​to​ra su​ną​ce​go ku​le​ją​cym kro​kiem, z po​chy​lo​ną gło​wą, w krót​kiej, płó​cien​nej kurt​ce nie​dba​le wcią​gnię​tej na fla​ne​lo​wą ko​szu​lę, mó​wi​ły jed​na do dru​giej: „Se​ñor dok​tor idzie z wi​zy​tą do doñy Emi​lii. Ma na so​bie kur​tecz​kę.” Wnio​sek był słusz​ny. Ale pły​ciut​kie umy​sły pa​nie​nek nie zgłę​bia​ły zna​cze​nia lego fak​tu. Nie po​świę​ca​ły zresz​tą wie​le my​śli dok​to​ro​wi. Był sta​ry, brzyd​ki, uczo​ny – i tro​chę loco, wa​riat, je​śli nie cza​row​nik, o co po​dej​rze​wa​li go pro​ści lu​dzie w Su​la​co. Bia​ła kurt​ka była rze​czy​wi​ście hoł​dem skła​da​nym cy​wi​li​za​cyj​ne​mu wpły​wo​wi pani Gould. Ten zgorzk​nia​ły czło​wiek, na​wy​kły do wy​po​wia​da​nia scep​tycz​nych i zgryź​li​wych uwag, nie miał in​ne​go spo​so​bu oka​za​nia swe​go rze​czy​wi​ste​go po​wa​ża​nia dla cha​rak​te​ru oso​by, któ​rą w kra​ju na​zy​wa​no an​giel​ską se​ño​rą. Skła​dał jej ten hołd z ogrom​ną po​wa​gą, co wie​le zna​czy​ło u czło​wie​ka jego oby​cza​jów. Pani Gould od​czu​wa​ła to bar​dzo do​brze. Nig​dy nie przy​szło​by gej na myśl na​rzu​cać mu tego ro​dza​ju oznak sza​cun​ku. Jako pani domu (a był to sta​ry hisz​pań​ski dom, je​den z pięk​niej​szych za​byt​ków w Su​la​co) se​ño​ra Emi​lia była ist​ną sza​far​ką nie​uchwyt​nych ła​ska​wo​ści i uśmie​chów ży​cia. Sza​fo​wa​ła nimi z pro​sto​tą i wdzię​kiem, gdyż była ob​da​rzo​na czuj​nym zmy​słem roz​róż​nia​nia war​to​ści. Po​sia​da​ła w wy​so​kim stop​niu umie​jęt​ność współ​ży​cia z ludź​mi, któ​ra po​le​ga na de​li​kat​nym spo​so​-

bie usu​wa​nia się w cień i su​ge​stii wszech​stron​ne​go ro​zu​mie​nia. Ka​rol Gould (ro​dzi​na Gou​l​dów, osia​dła w Co​sta​gu​anie od trzech po​ko​leń, za​wsze jeź​dzi​ła do An​glii po wy​kształ​ce​nie i po żony) wy​obra​żał so​bie, że za​ko​chał się w zdro​wym roz​sąd​ku swej przy​szłej żony, tak jak zro​bił​by każ​dy męż​czy​zna na jego miej​scu, ale to nie tłu​ma​czy​ło do​sta​tecz​nie po​wo​dów, dla któ​rych na przy​kład cała eki​pa po​mia​ro​wa na wy​ży​nach Sier​ry, po​cząw​szy od naj​młod​sze​go z mło​dych, a skoń​czyw​szy na ich doj​rza​łym sze​fie, szu​ka​ła tyl​ko spo​sob​no​ści dzie​le​nia się Wspo​mnie​nia​mi o domu pani Gould. Gdy​by jej po​wie​dzia​no, że hen, nad Su​la​co, na sa​mej gra​ni​cy śnie​gów wy​ma​wia​ją tak czę​sto jej imię, ro​ze​śmia​ła​by się ci​chut​ko i jej sza​re oczy roz​sze​rzy​ły​by się ze zdzi​wie​nia. Ale dzię​ki przy​ro​dzo​ne​mu dow​ci​po​wi na​tych​miast zna​la​zła​by wy​tłu​ma​cze​nie. „Za​pew​ne ser​decz​ne przy​ję​cie było nie​spo​dzian​ką dla tych chłop​ców. Przy​pusz​czam, że tę​sk​nią za do​mem. Wszy​scy chy​ba po tro​chu tę​sk​nią.” Współ​czu​ła za​wsze tę​sk​nią​cym za oj​czy​zną. Uro​dzo​ny w tym kra​ju po​dob​nie jak jego oj​ciec, wy​so​ki i szczu​pły, o pło​mien​nych wą​sach i wy​go​lo​nej bro​dzie, o kasz​ta​no​wa​tych wło​sach i po​cią​głej, świe​żej, czer​wo​nej twa​rzy, Ka​rol Gould wy​glą​dał jak nowo przy​by​ły tu​ry​sta zza mo​rza. Jego dzia​dek wal​czył o nie​pod​le​głość pod Bo​li​va​rem, w słyn​nej an​giel​skiej le​gii, któ​rą ten wiel​ki „zbaw​ca Bo​li​wii” na polu bi​twy pod Ca​ra​bo​bo na​zwał Oswa​bo​dzi​ciel​ką kra​ju. Je​den ze stry​jów Ka​ro​la Gou​l​da zo​stał wy​bra​ny pre​zy​den​tem pro​win​cji Su​la​co (zwa​nej wte​dy sta​nem) w krót​kim okre​sie Fe​de​ra​cji, a póź​niej po​sta​wio​ny pod ścia​nę ko​ścio​ła i roz​strze​la​ny z roz​ka​zu bar​ba​rzyń​skie​go ge​ne​ra​ła umio​ni​stów, Gu​zma​na Ben​to. Ten sam Gu​zman Ben​to zo​stał w nie​dłu​gim cza​sie do​ży​wot​nim pre​zy​den​tem i wsła​wiw​szy się bez​przy​kład​ną, okrut​ną ty​ra​nią, do​cze​kał się w lu​do​wych le​gen​dach swej apo​te​ozy jako krwa​wy upiór na​wie​dza​ją​cy daw​nych pod​wład​nych, upiór, któ​re​go cia​ło uniósł dia​beł we wła​snej oso​bie, po​ry​wa​jąc je z mau​zo​-

leum w głów​nej na​wie ko​ścio​ła Wnie​bo​wzię​cia Naj​święt​szej Ma​rii Pan​ny w San​ta Mar​ta. Tak przy​najm​niej księ​ża ob​ja​śnia​li fakt znik​nię​cia jego zwłok bo​sym tłu​mom, któ​re wdzie​ra​ły się do ko​ścio​ła, by z prze​ra​że​niem za​glą​dać do otwo​ru w brzyd​kim ce​gla​nym gro​bow​cu przed wiel​kim oł​ta​rzem. Krwa​wej pa​mię​ci Gu​zman Ber​no miał na su​mie​niu śmierć wie​lu lu​dzi poza stry​jem Ka​ro​la Gou​l​da, nie​mniej ten ostat​ni, ma​jąc w swym ro​dzie krew​ne​go, któ​ry zgi​nął jako mę​czen​nik dla spra​wy ary​sto​kra​cji, uwa​ża​ny był przez „oli​gar​chów z Su​la​co” (we​dług fra​ze​olo​gii obo​wią​zu​ją​cej za cza​sów Gu​zma​na Ben​to, obec​nie na​zy​wa​li się blan​cos i za​rzu​ci​li ideę fe​de​ra​li​zmu), tj. przez rody czy​sto hisz​pań​skie​go po​cho​dze​nia, za jed​ne​go ze swo​ich. Z taką tra​dy​cją ro​dzin​ną nikt nie mógł ro​ścić so​bie więk​sze​go pra​wa do na​zwy Co​sta​gu​ane​ro​sa niż don Car​los Gould, ale ze​wnętrz​ny jego wy​gląd był tak cha​rak​te​ry​stycz​ny, że dla pro​stych lu​dzi po​zo​sta​wał nadal In​gle​sem – An​gli​kiem z Su​la​co. Wy​glą​dał na An​gli​ka bar​dziej niż przy​pad​ko​wy tu​ry​sta, taki so​bie, ot, he​re​tyc​ki piel​grzym, ja​kich się zresz​tą nie wi​dy​wa​ło w Su​la​co. Wy​glą​dał na An​gli​ka bar​dziej niż świe​żo przy​by​ła eki​pa mło​dych in​ży​nie​rów ko​le​jo​wych, bar​dziej niż wszy​scy my​śli​wi, któ​rych po​do​bi​zny uka​zy​wa​ły się w kro​ni​ce po​lo​wań w nu​me​rach „Pun​cha” do​star​cza​nych przez pocz​tę w dwa mie​sią​ce po ich wy​sła​niu i na​gro​ma​dzo​nych w sa​lo​nie jego żony. Lu​dzie dzi​wi​li się sły​sząc Ka​ro​la Gou​l​da prze​ma​wia​ją​ce​go po hisz​pań​sku (po ka​styl​sku, jak się tu mó​wi​ło) lub dia​lek​tem in​diań​skim z peł​ną swo​bo​dą, bez an​giel​skie​go ak​cen​tu. Tkwi​ło jed​nak​że w tym ro​dzie Gou​l​dów z Co​sta​gu​any – woj​sko​wych, eks​plo​ra​to​rów, plan​ta​to​rów kawy, kup​ców czy re​wo​lu​cjo​ni​stów – ja​kieś pięt​no tak nie​za​tar​te, że don Car​los, je​dy​ny przed​sta​wi​ciel trze​cie​go po​ko​le​nia ży​ją​ce​go na kon​ty​nen​cie, któ​ry wy​ro​bił so​bie wła​sny styl kon​nej gaz​dy, wy​glą​dał jesz​cze na​wet na ko​niu jak ro​do​wi​ty An​glik. To okre​śle​nie mo​gło​by wy​da​wać się drwi​ną tyl​ko w ustach lla​ne​ro​sów – lu​dzi z wiel​kich rów​nin, któ​rzy wy​obra​ża​ją so​bie, że nikt poza nimi nie umie do​siąść ko​nia.

Ka​rol Gould, aby użyć wła​ści​we​go, a po​chleb​ne​go wy​ra​że​nia, jeź​dził jak cen​taur. Jaz​da kon​na nie była dla nie​go jed​ną z form spor​tu, ale rze​czą tak na​tu​ral​ną jak dla czło​wie​ka zdro​we​go na cie​le i umy​śle cho​dze​nie w wy​pro​sto​wa​nej po​sta​wie. Mimo to, kie​dy kłu​so​wał do swej ko​pal​ni brze​giem wy​bo​iste​go trak​tu, po któ​rym cią​gnę​ły wozy za​przę​gnię​te w woły, wy​glą​dał w swym an​giel​skim stro​ju i na im​por​to​wa​nym sio​dle, jak gdy​by w tej chwi​li przy​je​chał do Co​sta​gu​any lek​kim a rą​czym pa​so​tro​te wprost z zie​lo​nych łąk po dru​giej stro​nie oce​anu. Jego dro​ga szła wzdłuż sta​re​go hisz​pań​skie​go trak​tu – zwa​ne​go przez lud Ca​mi​no Real. Trakt i jego na​zwa były ostat​nim śla​dem kró​lew​sko​ści tak znie​na​wi​dzo​nej przez Gior​gia Vio​lę, kró​lew​skiej tra​dy​cji, któ​ra wy​ga​sła już cał​ko​wi​cie w tym kra​ju. Na​wet wiel​ką kon​ną sta​tuę Ka​ro​la IV, od​ci​na​ją​cą się bia​ło​ścią na tle drzew przy wjeź​dzie do Ala​me​dy, lud​ność wiej​ska tu​dzież że​bra​cy z mia​sta, wy​le​gu​ją​cy się na stop​niach jej co​ko​łu, na​zy​wa​li Ka​mien​nym Ko​niem. Gdy dru​gi Car​los – don Car​los Gould – wy​mi​ja​jąc po​mnik za​wra​cał swe​go ko​nia krze​sząc iskry z roz​kle​ko​ta​ne​go bru​ku, był w swym an​giel​skim stro​ju może rów​nie nie​przy​sto​so​wa​ny do oto​cze​nia, ale znacz​nie bar​dziej z nim zży​ty niż jego kró​lew​ski imien​nik na swym pie​de​sta​le, wzno​szą​cy mar​mu​ro​wą rękę ku brze​go​wi mar​mu​ro​we​go ka​pe​lu​sza, zdob​ne​go w pió​ra, nad gło​wa​mi śpią​cych le​pe​ro​sów. Mimo nie​okre​ślo​ne​go ge​stu ma​ją​ce​go wy​obra​żać ukłon, ka​mien​ny jeź​dziec, uszko​dzo​ny przez czas i nie​po​go​dy, zda​wał się prze​ciw​sta​wiać cał​ko​wi​tą obo​jęt​ność tym prze​wro​tom po​li​tycz​nym, (któ​re ode​bra​ły mu wszyst​ko – na​wet imię. Po​dob​nie i dru​gi jeź​dziec, do​brze zna​ny miesz​kań​com Su​la​co, sie​dzą​cy dziar​sko na swym kształt​nym bia​ło​okim ko​niu łup​ko​wej ma​ści nie miał zwy​cza​ju no​sić swe​go ser​ca na dło​ni. Jego umysł za​cho​wy​wał sta​tecz​ną rów​no​wa​gę chro​nio​ną przez bez​na​mięt​ną trwa​łość oby​cza​jów, za​ko​rze​nio​ną w jego eu​ro​pej​skiej oj​czyź​nie, oby​cza​jów pry​wat​nych i pu​blicz​nych. Z nie​wzru​szo​nym spo​ko​jem pa​trzył na ra​żą​cą modę, ja​kiej hoł​do​wa​ły pa​nie z

Su​la​co ob​sy​pu​jąc się per​ło​wym pu​drem tak ob​fi​cie, że ich twa​rze sta​wa​ły się po​dob​ne do gip​so​wych ma​sek o wspa​nia​łych, ży​wych oczach, jak rów​nież na miej​sco​we in​try​gi szcze​gól​niej​sze​go ga​tun​ku i na prze​wro​ty po​li​tycz​ne, owe cią​głe „zba​wia​nia oj​czy​zny”, któ​re jego żo​nie wy​da​wa​ły się ja​kąś dzie​cin​ną, krwio​żer​czą za​ba​wą w gra​bież i mor​der​stwo, pro​wa​dzo​ną ze strasz​li​wą po​wa​gą przez zde​pra​wo​wa​ne dzie​ci. W sa​mych po​cząt​kach swe​go po​by​tu w Co​sta​gu​anie mała lady za​ła​my​wa​ła ręce ze wzbu​rze – nia​nie mo​gąc po​jąć, dla​cze​go nie jest w sta​nie tak sil​nie re​ago​wać na wy​pad​ki zwią​za​ne ze spra​wa​mi pu​blicz​ny​mi tego kra​ju, jak na to za​słu​gi​wa​ły okrut​ne me​to​dy sto​so​wa​ne w ta​kich czy in​nych oko​licz​no​ściach. Wi​dzia​ła w tym grę na​iw​nych pre​ten​sji, po​zba​wio​ną praw​dy i szcze​ro​ści – szcze​re było w tym wszyst​kim tyl​ko jej wła​sne obu​rze​nie. Ka​rol, zu​peł​nie nie​wzru​szo​ny, pod​krę​cał dłu​gie wąsy i uchy​lał się od wy​po​wia​da​nia swej opi​nii. Raz jed​nak ode​zwał się spo​koj​nie: – Zda​jesz się za​po​mi​nać, ko​cha​nie, że ja uro​dzi​łem się w tym kra​ju. Sły​sząc to umil​kła, jak​by sło​wa męża były dla niej na​głą re​we​la​cją. Może istot​nie sam fakt przyj​ścia na świat wi​tym kra​ju wy​twa​rzał inny po​gląd na jego spra​wy. Se​ño​ra Emi​lia mia​ła wiel​kie za​ufa​nie do męża, było ono za​wsze bar​dzo wiel​kie. Jego brak sen​ty​men​ta​li​zmu i spo​kój umy​słu od po​cząt​ku dzia​ła​ły na jej wy​obraź​nię, wy​da​wa​ły jej się ozna​ką do​sko​na​łe​go opa​no​wa​nia sztu​ki ży​cia. Don José Ave​lia​nos, ich są​siad z prze​ciw​ka, mąż sta​nu, po​eta, czło​wiek wy​so​kiej kul​tu​ry, któ​ry re​pre​zen​to​wał swój kraj na kil​ku dwo​rach eu​ro​pej​skich (i cier​piał nie​wy​sło​wio​ne znie​wa​gi jako wię​zień sta​nu za cza​sów ty​ra​na, Gu​zma​na Ben​to), zwykł był ma​wiać w sa​lo​nie doñy Emi​lii, że Car​los po​sia​da wszyst​kie za​le​ty cha​rak​te​ru An​gli​ka obok ser​ca pa​trio​ty. Pani Gould ob​ra​ca​ła oczy na chu​dą, spa​lo​ną słoń​cem, czer​wo​ną twarz swe​go męża, nie do​strze​ga​jąc w niej nig​dy naj​lżej​sze​go drgnie​nia, któ​re by wska​zy​wa​ło, że sły​szy te uwa​gi o swo​im pa​trio​ty​zmie. Może wła​śnie przed chwi​lą zsiadł z ko​nia, a był za​nad​to An​gli​kiem, by nie lek​ce​wa​żyć so​bie żaru

naj​go​ręt​szych go​dzin dnia. Na tzw. pa​tio Ba​si​lio w li​be​rii z bia​łe​go płót​na, prze​pa​sa​nej czer​wo​ną szar​fą, przy​sia​dał w kuc​ki u jego stóp, by od​piąć mu cięż​kie, tępe ostro​gi, a wte​dy se​ñor ad​mi​ni​stra​dor wcho​dził scho​da​mi na ga​le​rię. Rzę​dy ro​ślin w do​nicz​kach, usta​wio​nych na ba​lu​stra​dzie po​mię​dzy słup​ka​mi ar​kad, osła​nia​ły cor​rédor swy​mi li​ść​mi i kwia​ta​mi od czwo​ro​ką​ta na dole, wy​ło​żo​ne​go ka​mie​niem, któ​ry w bu​dyn​kach po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skich sta​no​wi cen​trum ogni​ska do​mo​we​go i gdzie ci​che go​dzi​ny ro​dzin​ne​go ży​cia zna​czo​ne są grą świa​teł i cie​ni na pły​tach z pia​skow​ca. Se​ñor Avel​la​nos zwykł był prze​cho​dzić przez pa​tio nie​mal co​dzien​nie o go​dzi​nie pią​tej. Don José wy​brał so​bie tę przed​wie​czor​ną go​dzi​nę, gdyż ry​tu​ał do​mo​wy doñy Emi​lii przy​po​mi​nał mu te cza​sy, kie​dy był mi​ni​strem peł​no​moc​nym przy dwo​rze w St. Ja​mes. Nie lu​bił her​ba​ty. Ko​ły​sząc się w ame​ry​kań​skim fo​te​lu na bie​gu​nach i opie​ra​jąc swo​je skrzy​żo​wa​ne lśnią​ce trze​wi​ki na pod​nóż​ku „ da​wał upust swej wy​mo​wie, z mi​strzo​stwem za​dzi​wia​ją​cym u czło​wie​ka w tym wie​ku, przy czym fi​li​żan​kę z her​ba​tą dłu​go trzy​mał w ręku. Jego krót​ko ostrzy​żo​ne wło​sy były bia​łe, a oczy czar​ne jak wę​gle. Wi​dząc Ka​ro​la Gou​l​da wcho​dzą​ce​go do sa​lo​nu, zra​zu ki​wał mu tyl​ko gło​wą i koń​czył swój kra​so​mów​czy okres. Wte​dy do​pie​ro zwra​cał się do nie​go: – Car​lo​sie, mój przy​ja​cie​lu! Przy​by​łeś z San Tomé w naj​więk​szy upał. Za​wsze ta an​giel​ska po​trze​ba czy​nu. Co? nie? I wy​pi​jał dusz​kiem całą her​ba​tę. Po speł​nie​niu tego aktu za​wsze lek​ko się otrzą​sał wy​da​jąc ci​che, mi​mo​wol​ne „brrr”, któ​re​go nie za​cie​ra​ło po​śpiesz​ne za​pew​nie​nie: „do​sko​na​ła!” Po czym od​da​wał pu​stą fi​li​żan​kę mło​de​mu przy​ja​cie​lo​wi, któ​ry wy​cią​gał po nią rękę z uśmie​chem, i da​lej roz​wo​dził się nad tym, jak pa​trio​tycz​nym przed​się​wzię​ciem była ko​pal​nia San Tomé. Zda​wa​ło się, że mó​wił dla sa​mej przy​jem​no​ści wy​sło​wie​nia się, pod​czas gdy jego cia​ło, wspar​te o po​ręcz, ko​ły​sa​ło się tam i z po​wro​tem w fo​te​lu na bie​gu​nach, im​por​to​wa​nym ze Sta​nów Zjed​no​czo​nych. Su​fit naj​więk​sze​go sa​lo​nu w

Casa Gould uno​sił się wy​so​ko nad jego gło​wą. Mie​sza​ni​na me​bli w tym sa​lo​nie ucho​dzi​ła uwa​gi tyl​ko dzię​ki tej wy​so​ko​ści su​fi​tu. Sto​ły tam cięż​kie hisz​pań​skie krze​sła z ciem​ne​go drze​wa o sie​dze​niach wy​ło​żo​nych skó​rą i pro​stych wy​so​kich opar​ciach, obok ni​skich eu​ro​pej​skich me​bel​ków, wy​ście​ła​nych tak ob​fi​cie po​dusz​ka​mi, że wy​glą​da​ły jak krę​pe stra​szy​deł​ka, go​to​we każ​dej chwi​li pęk​nąć wy​rzu​ca​jąc z sie​bie wło​sie i sta​lo​we sprę​ży​ny. Były tam gra​ci​ki po​roz​rzu​ca​ne na sto​licz​kach, lu​stra wpusz​czo​ne w ścia​nę nad mar​mu​ro​wy​mi kon​so​la​mi, kwa​dra​to​we dy​wa​ny pod obu kom​ple​ta​mi fo​te​li, wśród któ​rych kró​lo​wa​ły głę​bo​kie sofy, oraz mniej​sze dy​wa​ni​ki po​roz​rzu​ca​ne po ca​łej pod​ło​dze z czer​wo​nej ce​gły. Trzy okna się​ga​ją​ce od pod​ło​gi po su​fit, w ob​ra​mie​niu pro​sto​pa​dłych fałd ciem​nych za​słon, otwie​ra​ły się na bal​kon. Oka​za​łość ubie​głych epok nie za​ni​kła jesz​cze wśród czte​rech wy​so​kich, na​gich ścian po​ma​lo​wa​nych na de​li​kat​ny ko​lor bla​de​go pier​wiosn​ka, a pani Gould ze swą małą głów​ką o lśnią​cych pier​ście​niach wło​sów, sie​dzą​ca w mgła​wi​cy mu​śli​nów i ko​ro​nek przed wy​smu​kłym, ma​ho​nio​wym sto​li​kiem, przy​po​mi​na​ła ja​kąś nie​uchwyt​ną, cza​ru​ją​cą zja​wę, na​le​wa​ją​cą na​pój mi​ło​sny ze srebr​nych i por​ce​la​no​wych na​czyń. Pani Gould zna​ła do​brze hi​sto​rię ko​pal​ni San Tomé. W daw​nych cza​sach pra​co​wa​li tam nie​wol​ni​cy po​ga​nia​ni ba​to​ga​mi i cała pro​duk​cja ko​pal​ni rów​na​ła się wa​dze na​gro​ma​dzo​nych tu ludz​kich ko​ści. Całe ple​mio​na In​dian wy​gi​nę​ły przy jej eks​plo​ata​cji, po czym ko​pal​nię za​mknię​to, gdyż przy tych pry​mi​tyw​nych me​to​dach pra​cy prze​sta​ła się opła​cać, bez wzglę​du na ilość zwłok, rzu​ca​nych w jej cze​lu​ście. Za​po​mnia​no o ko​pal​ni i do​pie​ro po woj​nie o nie​pod​le​głość od​kry​to ją na nowo. Zo​sta​ła od​da​na w użyt​ko​wa​nie an​giel​skie​mu to​wa​rzy​stwu, któ​re na​tra​fi​ło na tak bo​ga​te zło​ża sre​bra, że ani zdzier​stwo po​dat​ko​we zmie​nia​ją​cych się rzą​dów, ani pe​rio​dycz​ne na​jaz​dy ofi​ce​rów po​bo​ro​wych, któ​rzy ścią​ga​li re​kru​ta spo​śród płat​nych i wy​szko​lo​nych pra​cow​ni​ków ko​pal​ni, nie mo​gły znie​chę​cić An​gli​ków do wy​trwa​nia w

przed​się​wzię​ciu. W koń​cu jed​nak, a dzia​ło się to w epo​ce za​bu​rzeń i pro​nun​cia​men​to po śmier​ci osła​wio​ne​go Gu​zma​na Ben​to, miej​sco​wi gór​ni​cy, pod​że​ga​ni przez emi​sa​riu​szy na​pły​wa​ją​cych z San​ta Mar​ta, po​wsta​li prze​ciw​ko swym an​giel​skim prze​ło​żo​nym i wy​mor​do​wa​li ich co do jed​ne​go. De​kret kon​fi​ska​cyj​ny, któ​ry uka​zał się za​raz po​tem w „Dia​rio Ofi​cial” wy​da​wa​nym w sto​li​cy, za​czy​nał się od słów: „Lud​ność gór​ni​cza z San Tomé słusz​nym unie​sio​na gnie​wem na cięż​ki ucisk, ja​kie​go do​zna​wa​ła od cu​dzo​ziem​ców oży​wio​nych nik​czem​ną chę​cią zy​sku, a obo​jęt​nych na do​bro kra​ju, do któ​re​go przy​je​cha​li w nie​do​stat​ku, by zbi​jać for​tu​ny, etc, etc…” De​kret koń​czył się sło​wa​mi: „Pre​zy​dent po​sta​na​wia wy​zy​skać w peł​ni przy​słu​gu​ją​ce mu pra​wo ła​ski. Ko​pal​nia, któ​ra we​dług pra​wa mię​dzy​na​ro​do​we​go, ludz​kie​go i bo​skie​go zo​sta​je prze​ję​ta przez rząd jako wła​sność na​ro​do​wa, ma po​zo​stać za​mknię​ta do cza​su, gdy miecz, pod​nie​sio​ny w obro​nie za​sad wol​no​ścio​wych, speł​ni swo​ją mi​sję utrwa​le​nia szczę​ścia w na​szej uko​cha​nej Oj​czyź​nie.” Przez dłu​gie lata nie sły​sza​no o ko​pal​ni San Tomé. Jaką ko​rzyść mia​ła przy​nieść ów​cze​sne​mu rzą​do​wi ta ra​bun​ko​wa kon​fi​ska​ta, nie​po​dob​na dziś od​gad​nąć. Co​sta​gu​ana z wiel​kim tru​dem zdo​by​ła się na nędz​ne od​szko​do​wa​nie dla ro​dzin po​le​głych ofiar, po czym cała spra​wa ugrzę​zła w ak​tach dy​plo​ma​tycz​nych i po​szła w za​po​mnie​nie. Do​pie​ro na​stęp​ny rząd za​czął za​sta​na​wiać się nad war​to​ścią cen​nej ko​pal​ni. Był to rząd jak każ​dy inny w Co​sta​gu​anie – czwar​ty z rzę​du w cią​gu sze​ściu lat – ale pa​trzą​cy trzeź​wiej na spra​wy. Miał skry​te prze​ko​na​nie, że ko​pal​nia San Tomé oka​że się bez​war​to​ścio​wą w jego ręku, ale jed​no​cze​śnie po​sia​dał dość prze​ni​kli​wo​ści, by zdać so​bie spra​wę, że ko​pal​nię moż​na wy​zy​skać w inny spo​sób, nie tru​dząc się mo​zol​ną pra​cą wy​dzie​ra​nia me​ta​lu z zie​mi. Oj​ciec Ka​ro​la Gou​l​da, bę​dą​cy przez dłu​gi czas jed​nym z naj​bo​gat​szych kup​ców w Co​sta​gu​anie, utra​cił był już wte​dy znacz​ną część for​tu​ny na przy​mu​so​we po​życz​ki, ścią​ga​ne przez ko​lej​no po so​bie na​stę​pu​ją​ce rzą​dy. Był to czło​wiek spo​koj​nie osą​dza​ją​cy wy​pad​-

ki, któ​re​mu nie śni​ło się do​cho​dzić swo​ich pre​ten​sji, to​też kie​dy nie​spo​dzia​nie ofia​ro​wa​no mu do​ży​wot​nią, ofi​cjal​ną kon​ce​sję na eks​plo​ata​cję ko​pal​ni San Tomé, ogar​nę​ła go praw​dzi​wa trwo​ga. Znał do​brze rzą​do​we me​to​dy. Cel tej pro​po​zy​cji, nie​wąt​pli​wie głę​bo​ko prze​my​śla​nej w ga​bi​ne​tach rzą​do​wych rzu​cał się wprost w oczy przy czy​ta​niu do​ku​men​tu, któ​ry przed​sta​wio​no panu Gou​l​do​wi do na​tych​mia​sto​we​go pod​pi​su. Trze​ci i naj​waż​niej​szy pa​ra​graf na​kła​dał na wła​ści​cie​la kon​ce​sji wa​ru​nek wy​pła​ca​nia rzą​do​wi z góry pię​cio​let​nie​go po​dat​ku od przy​pusz​czal​nych do​cho​dów z pro​duk​cji ko​pal​ni. Pan Gould-se​nior bro​nił się przed przy​ję​ciem tak zgub​nej ła​ski za po​mo​cą ar​gu​men​tów i próśb, ale bez​sku​tecz​nie. Nie miał po​ję​cia o gór​nic​twie, nie miał spo​so​bów wy​zy​ska​nia kon​ce​sji na ryn​kach eu​ro​pej​skich, zresz​tą ko​pal​nia nie ist​nia​ła jako warsz​tat pra​cy. Bu​dyn​ki były spa​lo​ne, na​rzę​dzia znisz​czo​ne, a lud​ność gór​ni​cza prze​sta​ła ist​nieć w tej oko​li​cy od wie​lu lat. Na​wet dro​ga pro​wa​dzą​ca do ko​pal​ni zni​kła pod za​le​wem tro​pi​kal​nej ro​ślin​no​ści tak cał​ko​wi​cie, jak​by ją mo​rze po​chło​nę​ło, a głów​ny szyb przy wej​ściu za​padł się na sto jar​dów pod zie​mię. Nie była to już opusz​czo​na ko​pal​nia, ale dzi​ka, nie​do​stęp​na, ka​mie​ni​sta gar​dziel Sier​ry, w któ​rej po​zo​sta​ły za​le​d​wie śla​dy zwę​glo​ne​go bu​dul​ca, po​kru​szo​nej ce​gły bez​kształt​nych ka​wał​ków że​la​za prze​żar​te​go rdzą, a wszyst​ko to po​kry​wał zwar​ty gąszcz kol​cza​stych pną​czy. Pan Gould-se​nior nie ży​czył so​bie wca​le do​ży​wot​nie​go po​sia​da​nia tego spu​sto​szo​ne​go miej​sca. Co wię​cej, sama wi​zja ko​pal​ni, zja​wia​ją​ca się przed jego oczy​ma w ci​chych go​dzi​nach nocy, wy​star​cza​ła, by wy​trą​cić go z rów​no​wa​gi i przy​pra​wić o go​rącz​ko​wą bez​sen​ność. Nie​szczę​śli​wym zbie​giem oko​licz​no​ści mi​ni​strem fi​nan​sów był wte​dy czło​wiek, któ​re​mu przed laty pan Gould od​mó​wił nie​wiel​kiej po​mo​cy pie​nięż​nej, a to na tej pod​sta​wie, że pro​szą​cy o po​życz​kę grał w kar​ty i oszu​ki​wał, przy czym po​dej​rze​wa​no go po​waż​nie o ra​bu​nek po​łą​czo​ny z uży​ciem prze​mo​cy na oso​bie za​moż​ne​go ran​che​ra w od​da​lo​nym za​kąt​ku wiej​skim,

gdzie spra​wo​wał wte​dy urząd sę​dzie​go. Te​raz, do​szedł​szy do wy​so​kie​go sta​no​wi​ska, oświad​czył, że za​mie​rza od​pła​cić do​brym za złe temu bied​ne​mu se​ño​ro​wi Gou​l​do​wi. Pod​kre​ślał wie​lo​krot​nie to po​sta​no​wie​nie w sa​lo​nach San​ta Mar​ty ła​god​nym i ista​now​czym to​nem, rzu​ca​jąc przy tym tak iro​nicz​ne spoj​rze​nia, że przy​ja​cie​le pana Gou​l​da po​waż​nie mu ra​dzi​li nie pró​bo​wać prze​kup​stwa i spra​wa zo​sta​ła po​nie​cha​na. By​ło​by to bez​sku​tecz​ne, a mo​gło oka​zać się ry​zy​kow​nym po​su​nię​ciem. Taki sąd wy​da​ła mię​dzy in​ny​mi pew​na dama fran​cu​skie​go po​cho​dze​nia, za​żyw​na jej​mość o do​no​śnym gło​sie, cór​ka – jak sama twier​dzi​ła – wyż​sze​go ofi​ce​ra (ofji​cier su​périeur de 1’ar​mée), któ​rej ofia​ro​wa​no miesz​ka​nie w bu​dyn​ku po – klasz​tor​nym wprost na​prze​ciw​ko Mi​ni​ster​stwa Fi​nan​sów. Ta kwit​ną​ca oso​ba, gdy zwró​co​no się do niej w od​po​wied​ni spo​sób i z od​po​wied​nim upo​min​kiem w imie​niu pana Gou​l​da, fra​so​bli​wie po​krę​ci​ła gło​wą. Mia​ła do​bre ser​ce i jej fra​su​nek był szcze​ry. Uwa​ża​ła, iż nie ma pra​wa przyj​mo​wać pie​nię​dzy za coś, cze​go nie może wy​ko​nać. Przy​ja​ciel Gou​l​da, obar​czo​ny tą de​li​kat​ną mi​sją, ma​wiał po​tem, że była to je​dy​na uczci​wa oso​ba, zwią​za​na ści​ślej czy luź​niej z rzą​dem, jaką mu się zda​rzy​ło spo​tkać. – Nie ma rady – oświad​czy​ła swo​bod​nym, nie​co szorst​kim to​nem, któ​ry jej był wła​ści​wy, po czym do​da​ła uży​wa​jąc zwro​tów świad​czą​cych ra​czej o po​cho​dze​niu od nie​zna​nych ro​dzi​ców niż​li o dzie​dzicz​nych ce​chach cór​ki wyż​sze​go ofi​ce​ra: – Nie, nie da rady. Pas moy​en, mon ga​rçon. C’est dom​ma​ge tout de même… Ah, zut! Je ne vole pas mon mon​de. Je ne suis pas mi​ni​stre, moi! Vous po​uvez em​por​ter vo​tre pe​tit sac. Przez chwi​lę za​gry​za​ła kar​mi​no​we war​gi i wi​dać było, że bo​le​je nad ty​ra​nią nie​ugię​tych za​sad, któ​re krę​pu​ją swo​bo​dę kup​cze​nia jej wpły​wa​mi w wy​so​kich sfe​rach. Po​tem do​rzu​ci​ła zna​czą​co, z lek​kim znie​cier​pli​wie​niem. – Al​lez, et di​tes bien à vo​tre bon​hom​me – en​ten​dez-vous? – qu’il faut ava​ler la pi​lu​-

le. Po ta​kim ostrze​że​niu nie po​zo​sta​wa​ło nic in​ne​go jak pod​pi​sać i za​pła​cić. Pan Gould prze​łknął pi​guł​kę, ale ta ostat​nia mu​sia​ła za​wie​rać ja​kąś sub​tel​ną tru​ci​znę, gdyż bez​po​śred​nio po​dzia​ła​ła mu na mózg. Uległ ja​kiejś ob​se​sji, a po​nie​waż był obe​zna​ny z li​te​ra​tu​rą o fan​ta​stycz​nej tre​ści, miał wra​że​nie, jak​by Sta​rzec znad Mo​rza sie​dział mu na kar​ku. Po​czął tak​że ma​ja​czyć o wam​pi​rach. Prze​sa​dzał w nie​ko​rzyst​nej oce​nie swe​go obec​ne​go po​ło​że​nia, gdyż re​ago​wał na Wszyst​ko emo​cjo​nal​nie. Nie było ono gor​sze niż przed​tem. Ale czło​wiek jest stwo​rze​niem roz​pacz​li​wie kon​ser​wa​tyw​nym i dzi​wacz​na no​wość tego za​ma​chu na jego kie​szeń wy​pro​wa​dzi​ła go z rów​no​wa​gi. Wszy​cy lu​dzie by​wa​li na​ów​czas ogra​bia​ni przez gro​te​sko​we, mor​der​cze ban​dy po śmier​ci Gu​zma​na Ben​to, któ​re za​ba​wia​ły się w re​wo​lu​cje i two​rze​nie rzą​dów. Do​świad​cze​nie na​uczy​ło pana Gou​l​da, że jak​kol​wiek ra​bun​ki nie spro​sta​ły nig​dy po​kła​da​nym w nich na​dzie​jom, żad​na nowa kli​ka po opa​no​wa​niu pa​ła​cu pre​zy​den​ta nie była aż tak nie​za​rad​na, by dać się usu​nąć wsku​tek bra​ku od​po​wied​nich pre​tek​stów. Pierw​szy lep​szy puł​kow​nik na cze​le bo​sej ar​mii dra​pi​chru​stów mógł każ​dej chwi​li z na​ci​skiem i pre​cy​zją wy​sta​wić cy​wil​ne​mu oby​wa​te​lo​wi na​kaz za​pła​ce​nia sumy dzie​się​ciu ty​się​cy do​la​rów, przy czym li​czył nie​zmien​nie na otrzy​ma​nie dat​ku przy​najm​niej jed​ne​go ty​sią​ca. Pan Gould do​brze o tym wie​dział i uzbro​iw​szy się w re​zy​gna​cję cze​kał na lep​sze cza​sy. Ale ra​bu​nek ule​ga​li​zo​wa​ny, a w do​dat​ku upo​zo​ro​wa​ny in​te​re​sem był dla jego umy​sło​wo​ści czymś nie do znie​sie​nia. Pan Gould – oj​ciec – przy ca​łej swej prze​ni​kli​wo​ści i nie​po​szla​ko​wa​nym cha​rak​te​rze po​peł​niał je​den błąd, a mia​no​wi​cie przy​wią​zy​wał zbyt wiel​ką wagę do for​my. Jest to wada nie​zmier​nie roz​po​wszech​nio​na, gdyż po​glą​dy ogó​łu są ska​żo​ne prze​są​da​mi. Gould wi​dział w tej spra​wie ja​kąś zło​śli​wość zde​pra​wo​wa​nej spra​wie​dli​wo​ści i ze​tknię​cie się z po​dob​ną per​wer​sją przy​pra​wi​ło go o tak sil​ny wstrząs mo​ral​ny, że zdo​ła​ło pod​ko​pać jego tę​gie zdro​wie. „Za​bi​je

mnie to w koń​cu – po​wta​rzał kil​ka razy dzien​nie, i rze​czy​wi​ście za​czął od tej pory mie​wać go​rącz​kę, bóle wą​tro​by, a przede wszyst​kim utra​cił zdol​ność my​śle​nia o czym​kol​wiek in​nym. Mi​ni​ster fi​nan​sów nie mógł był wy​my​ślić ze​msty bar​dziej wy​ra​fi​no​wa​nej. Na​wet w li​stach, pi​sa​nych do czter​na​sto​let​nie​go syna Ka​ro​la, któ​ry wte​dy kształ​cił się w An​glii, pan Gould nie był w sta​nie pi​sać o czym in​nym jak o ko​pal​ni. Wy​rze​kał na nie​spra​wie​dli​wość, na prze​śla​do​wa​nia, na wy​zysk; całe stro​ny po​świę​cał przed​sta​wia​niu fa​tal​nych kon​se​kwen​cji, zwią​za​nych z po​sia​da​niem tej ko​pal​ni, oświe​tlał spra​wę z róż​nych punk​tów wi​dze​nia, wy​cią​ga​jąc po​sęp​ne wnio​ski w sło​wach peł​nych go​ry​czy. Naj​więk​szą zgro​zą na​peł​niał go fakt, że prze​klę​ta kon​ce​sja ma cha​rak​ter wie​czy​sty. Istot​nie za​pew​nia​ła ona po​sia​da​nie ko​pal​ni jemu i jego spad​ko​bier​com po wiecz​ne cza​sy. Za​kli​nał więc syna, aby nig​dy nie wra​cał do Co​sta​gu​any i nig​dy nie upo​mi​nał się o ża​den spa​dek, gdyż cią​ży​ła na nim ska​za nie​cnej kon​ce​sji, aby nie śmiał się go do​tknąć, ani doń zbli​żyć, aby za​po​mniał o ist​nie​niu Ame​ry​ki, a dą​żył je​dy​nie do spo​koj​nej ka​rie​ry ku​piec​kiej w Eu​ro​pie. Każ​dy list koń​czył się gorz​ki​mi wy​rzu​ta​mi pod wła​snym ad​re​sem nie mógł so​bie bo​wiem da​ro​wać zbyt dłu​gie​go prze​by​wa​nia w tej ja​ski​ni zło​dziei, in​try​gan​tów i zbó​jów. Nie moż​na się spo​dzie​wać, aby czter​na​sto​let​ni chło​piec prze​jął się usta​wicz​nym po​wta​rza​niem, że ma przy​szłość za​mknię​tą z po​wo​du po​sia​da​nia ko​pal​ni sre​bra, i uwa​żał to za spra​wę pierw​szo​rzęd​ne​go zna​cze​nia. Jed​nak​że spo​sób, w jaki mu to przed​sta​wia​no, ob​li​czo​ny był na wzbu​dze​nie w nim za​in​te​re​so​wa​nia i pew​ne​go ro​dza​ju po​dzi​wu. Chło​piec, zra​zu za​sko​czo​ny tymi gniew​ny​mi je​re​mia​da​mi, a tak​że tro​chę za​smu​co​ny kło​po​ta​mi swe​go ta​tu​sia, z bie​giem cza​su za​czął w chwi​lach wol​nych od na​uki i za​ba​wy ukła​dać so​bie to wszyst​ko w gło​wie. Po upły​wie roku wy​niósł z lek​tu​ry oj​cow​skich li​stów wy​raź​ne prze​świad​cze​nie, że na​praw​dę ist​nie​je ko​pal​nia sre​bra w pro​win​cji Su​la​co w re​pu​bli​ce Co​sta​gu​ana, gdzie przed laty jego bied​ny

stryj Har​ry zo​stał roz​strze​la​ny przez żoł​nie​rzy. Z tą ko​pal​nią łą​czy​ła się ści​śle ja​kaś hi​sto​ria na​zwa​na „nik​czem​ną kon​ce​sją Gou​l​dów”, bę​dą​ca wi​docz​nie do​ku​men​tem wy​pi​sa​nym na pa​pie​rze, sko​ro oj​ciec pi​sał, że pra​gnie go​rą​co „po​drzeć ją na strzę​py i rzu​cić w twarz wszyst​kim tym pre​zy​den​tom, mi​ni​strom i człon​kom try​bu​na​łu”. A pra​gnie​nie to było upo​rczy​we, choć Ka​rol za​uwa​żył, że na​zwi​ska tych… lu​dzi rzad​ko po​zo​sta​ją te same przez cały rok. Sko​ro kon​ce​sja była nik​czem​na, chęć znisz​cze​nia jej wy​da​wa​ła się chłop​cu na​tu​ral​ną rze​czą, ale dla​cze​go była nik​czem​na, nie wie​dział. Do​pie​ro w mia​rę na​bie​ra​nia ro​zu​mu uda​ło mu się wy​łu​skać całą praw​dę o tej spra​wie, z po​wo​dzi fan​ta​stycz​nych wzmia​nek o Star​cu znad Mo​rza, o wam​pi​rach i upio​rach, któ​re to wzmian​ki nada​wa​ły ko​re​spon​den​cji jego ojca po​smak ja​kiejś prze​ra​ża​ją​cej opo​wie​ści z Ty​sią​ca i jed​nej nocy. W koń​cu jako do​ra​sta​ją​cy mło​dzie​niec był już tak obe​zna​ny z ko​pal​nią San Tomé jak tam​ten sta​ry czło​wiek, któ​ry z dru​giej stro​ny oce​anu wy​sy​łał do nie​go ża​ło​sne i roz​wście​czo​ne li​sty. Kil​ka​krot​nie ska​za​no go, jak do​no​sił, na za​pła​ce​nie gru​bej kary pie​nięż​nej za opie​sza​łość w eks​plo​ato​wa​niu ko​pal​ni, poza tym ścią​ga​no z nie​go duże sumy na po​czet przy​szłych do​cho​dów na tej pod​sta​wie, „że czło​wiek, ma​ją​cy w kie​sze​ni tak cen​ną kon​ce​sję, nie ma pra​wa od​mó​wić po​mo​cy pie​nięż​nej rzą​do​wi re​pu​bli​ki. Reszt​ki jego for​tu​ny, pi​sał z wście​kło​ścią, wy​my​ka​ły mu się z rąk i za​mie​nia​ły na bez​war​to​ścio​we po​kwi​to​wa​nia, pod​czas gdy jego oso​bę wy​ty​ka​no pal​ca​mi jako jed​nost​kę, któ​ra umie cią​gnąć ol​brzy​mie zy​ski z wy​nisz​czo​ne​go kra​ju. W umy​śle mło​de​go czło​wie​ka bu​dzi​ło się co​raz żyw​sze za​in​te​re​so​wa​nie spra​wą, któ​ra mo​gła wy​wo​ły​wać taką bu​rzę na​mięt​no​ści i ta​kie po​to​ki słów. My​ślał o tym… co​dzien​nie, ale bez go​ry​czy. Mo​gło to być rze​czy​wi​ście nie​szczę​ściem dla bied​ne​go ojca, a cała ta hi​sto​ria rzu​ca​ła dziw​ne świa​tło na spo​łecz​ne i po​li​tycz​ne sto​sun​ki w Co​sta​gu​anie. Po​gląd, jaki so​bie wy​ro​bił, po​łą​czo​ny był ze współ​czu​ciem dla ojca, ale syn po​zo​sta​wał spo​koj​ny i roz​-

waż​ny. Jego oso​bi​ste uczu​cia nie zo​sta​ły znie​wa​żo​ne, a trud​no nie​ustan​nie bu​rzyć się we​wnętrz​nie i prze​ży​wać udrę​ki in​ne​go czło​wie​ka, choć​by tym czło​wie​kiem był ro​dzo​ny oj​ciec. Jako dwu​dzie​sto​let​ni mło​dzie​niec Ka​rol Gould był już ofia​rą uro​ku, któ​ry rzu​ci​ła nań ko​pal​nia San Tomé. To zu​ro​cze​nie przy​bra​ło jed​nak u nie​go inną for​mę, od​po​wied​nią do jego wie​ku, do mło​do​ści, któ​rej ce​cha​mi są tę​ży​zna, na​dzie​ja i wia​ra w sie​bie, a nie znu​że​nie, roz​pacz i od​ra​za. Uzy​skaw​szy w dwu​dzie​stym roku ży​cia pra​wo roz​po​rzą​dza​nia sobą (z wy​jąt​kiem su​ro​we​go za​ka​zu po​wro​tu do Co​sta​gu​any) mło​dy Gould pro​wa​dził dal​sze stu​dia w Bel​gii i we Fran​cji z za​mia​rem wy​kształ​ce​nia się na in​ży​nie​ra gór​ni​ka. Ale stro​na na​uko​wa tych prac po​zo​sta​wa​ła w jego umy​śle czymś nie​okre​ślo​nym i nie​do​sko​na​łym. Na​to​miast ko​pal​nie wzbu​dza​ły w nim za​in​te​re​so​wa​nie o dra​ma​tycz​nym na​pię​ciu. Ba​dał ich szcze​gól​ne wła​ści​wo​ści, oce​nia​jąc je z wła​sne​go punk​tu wi​dze​nia, jak​by cho​dzi​ło o po​zna​wa​nie róż​no​rod​nych cha​rak​te​rów ludz​kich. Zwie​dzał ko​pal​nie z ta​kim za​ję​ciem, z ja​kim lu​dzie przy​glą​da​ją się zna​ko​mi​tym oso​bi​sto​ściom. Zwie​dzał je w Niem​czech, w Hisz​pa​nii, w Korn​wa​lii. Naj​więk​szy urok mia​ły dla nie​go za​nie​dba​ne sztol​nie. Wi​dok ich opusz​cze​nia dzia​łał na nie​go jak wi​dok ludz​kiej nę​dzy, któ​rej przy​czy​ny są róż​no​rod​ne i czę​sto głę​bo​ko ukry​te. Mo​gły nie po​sia​dać żad​nej war​to​ści, ale mo​gły tak​że być za​po​zna​ne. Przy​szła żona Ka​ro​la Gou​l​da była pierw​szą, a może je​dy​ną oso​bą, któ​ra od​kry​ła tę uta​jo​ną pa​sję kształ​tu​ją​cą głę​bo​ko uczu​cio​wą, nie​mal cał​ko​wi​cie mil​czą​cą po​sta​wę tego czło​wie​ka wo​bec świa​ta i dóbr ma​te​rial​nych. I wte​dy to jej mi​łość, jak wa​ha​ją​cy się ptak z pół​otwar​ty​mi skrzy​dła​mi, któ​re​mu trud​no wznieść się z pła​skiej po​wierzch​ni, doj​rza​ła wy​so​ki szczyt, z któ​re​go mo​gła wzbić się pod ob​ło​ki. Po​zna​li się we Wło​szech. Przy​szła pani Gould miesz​ka​ła u sta​rej, wy​bla​dłej ciot​ki, któ​ra przed laty wy​szła za mąż za zu​bo​ża​łe​go wło​skie​go mar​ki​za w śred​nim wie​ku i no​si​ła po nim w ser​cu wiecz​ną ża​ło​bę. Ten czło​wiek po​-

tra​fił po​świę​cić wła​sne ży​cie spra​wie nie​pod​le​gło​ści i zjed​no​cze​nia oj​czy​zny, roz​da​jąc swo​je mie​nie z ta​kim sa​mym za​pa​łem, z ja​kim młod​si od nie​go gi​nę​li dla idei, któ​rej wi​do​mym szcząt​kiem był Gior​gio Vio​la, szcząt​kiem uno​szo​nym przez prąd, na kształt strza​ska​nej, nie​uży​tecz​nej bel​ki z za​to​pio​ne​go okrę​tu po zwy​cię​skiej bi​twie mor​skiej. Mar​ki​za, przy​po​mi​na​ją​ca mnisz​kę w swym czar​nym stro​ju i bia​łej prze​pa​sce na czo​le, wio​dła ci​che, przy​tłu​mio​ne ży​cie na pierw​szym pię​trze na​roż​ni​ka sta​ro​żyt​ne​go, zruj​no​wa​ne​go pa​ła​cu, któ​re​go par​te​ro​we po​ko​je o ma​lo​wa​nych su​fi​tach, wiel​kie i pu​ste, słu​ży​ły za spichrz tu​dzież za po​miesz​cze​nie dla dro​biu, na​wet dla by​dła, a jed​no​cze​śnie dla ca​łej ro​dzi​ny dzier​żaw​cy. Mło​da para po​zna​ła się w Luc​ce. Po tym spo​tka​niu Ka​rol Gould nie zwie​dzał już ko​palń, raz je​den tyl​ko wy​bra​li się ra​zem po​wo​zem dla obej​rze​nia ka​mie​nio​ło​mu, gdzie wy​do​by​wa​no mar​mur. Pra​ca w ka​mie​nio​ło​mie przed​sta​wia​ła to po​do​bień​stwo z pra​cą w ko​pal​ni, że jed​na i dru​ga po​le​ga​ła na wy​dzie​ra​niu zie​mi jej skar​bu w po​sta​ci su​row​ca. Ka​rol nie wy​ra​żał sło​wa​mi swo​ich uczuć przed przy​szłą pa​nią Gould. Po pro​stu dzia​łał i my​ślał w jej obec​no​ści, co jest naj​lep​szą rę​koj​mią praw​dy. „Cza​sem my​ślę, że mój bied​ny oj​ciec nie​wła​ści​wie się za​pa​tru​je na całą tę spra​wę w San To​nie” – mó​wił czę​sto. Dys​ku​to​wa​li na ten te​mat dłu​go i po​waż – nie, jak gdy​by ich opi​nia mo​gła od​dzia​łać na umysł Czło​wie​ka znaj​du​ją​ce​go się na dru​giej pół​ku​li glo​bu, w grun​cie rze​czy zaś roz​trzą​sa​li te spra​wy dla​te​go, ze mi​łość umie prze​nik​nąć w każ​dy przed​miot roz​mo​wy i wy​po​wia​dać się żywo w obo​jęt​nych zda​niach. To siłą rze​czy spra​wia​ło, że po​dob​ne roz​mo​wy sta​ły się dla pani Gould bar​dzo cen​ne w okre​sie jej na​rze​czeń​stwa. Ka​rol wy​ra​żał oba​wę, że pan Gould-se​nior nad​we​rę​ża swo​je siły i tra​ci zdro​wie usi​łu​jąc po​zbyć się kon​ce​sji. – Mam wra​że​nie, że spra​wa wy​ma​ga in​ne​go spo​so​bu po​stę​po​wa​nia – ma​wiał gło​śno, ale jak​by do sie​bie. A gdy ona szcze​rze się dzi​wi​ła, że czło​wiek o

pra​wym cha​rak​te​rze może zu​ży​wać swą ener​gię na kno​wa​nia i in​try​gi, Ka​rol od​po​wia​dał z ła​god​nym za​fra​so​wa​niem, wy​ka​zu​ją​cym, że ro​zu​mie jej zdzi​wie​nie: – Niech pani nie za​po​mi​na, że on się tam uro​dził. Jej lot​ny umysł pra​co​wał przez chwi​lę nad tym za​gad​nie​niem, za​nim rzu​ci​ła ode​rwa​ną uwa​gę, któ​rą on słusz​nie po​czy​tał za do​wód jej by​stro​ści: – Do​brze. A pan? Prze​cież pan tak​że tam się uro​dził. Miał na to go​to​wą od​po​wiedź: – To co in​ne​go. Ja opu​ści​łem ten kraj przed dzie​się​ciu laty. Mój oj​ciec nig​dy nie od​da​lał się na tak dłu​go, a ostat​ni raz wy​jeż​dżał stam​tąd trzy​dzie​ści lat temu. Emi​lia była pierw​szą oso​bą, przed któ​rą otwo​rzył usta po otrzy​ma​niu wia​do​mo​ści o zgo​nie ojca. – To go za​bi​ło… – rzekł. Wy​biegł z mia​sta za​raz po otrzy​ma​niu wie​ści i szedł pro​sto przed sie​bie, w peł​nym po​łu​dnio​wym słoń​cu, po bia​łej dro​dze, do​pó​ki nie sta​nął przed nią twa​rzą w twarz w sie​ni zruj​no​wa​ne​go pa​ła​cu. Była to wspa​nia​ła kom​na​ta, cał​ko​wi​cie ogo​ło​co​na, ze zwi​sa​ją​cy​mi tyl​ko gdzie​nieg​dzie z pu​stych ram ścien​nych strzę​pa​mi ada​masz​ku sczer​nia​łe​go od sta​ro​ści i wil​go​ci. Ume​blo​wa​nie jej sta​no​wi​ło jed​no je​dy​ne po​zła​ca​ne krze​sło z po​rę​cza – mi, z odła​ma​nym opar​ciem, i ośmio​kąt​na pod​sta​wa w for​mie ko​lum​ny, pod​trzy​mu​ją​ca cięż​ki mar​mu​ro​wy wa​zon, zdob​ny w ma​ski i gir​lan​dy kwia​to​we, pęk​nię​ty od góry do dołu. Ka​rol Gould po​kry​ty był od stóp do głów bia​łym ku​rzem z dro​gi, któ​ry osiadł na jego bu​tach, na ra​mio​nach i czap​ce w kształ​cie fu​ra​żer​ki. Woda ście​ka​ła spod ku​rzu po jego twa​rzy, a w ob​na​żo​nej pra​wej ręce dzier​żył gru​bą dę​bo​wą la​skę. Jej twarz pod ró​ża​mi wiel​kie​go sło​mia​ne​go ka​pe​lu​sza sta​ła się bar​dzo bla​da. Wej​ście Ka​ro​la za​sko​czy​ło ją w chwi​li, kie​dy w rę​ka​wicz​kach i z ja​sną pa​-

ra​sol​ką w ręku wy​bie​ra​ła się na jego spo​tka​nie do pod​nó​ża wzgór​ka, gdzie ro​sły trzy to​po​le pod mu​rem oka​la​ją​cym win​ni​cę. – To go za​bi​ło! – po​wtó​rzył. – A mógł mieć jesz​cze wie​le lat przed sobą. W na​szej ro​dzi​nie żyje się dłu​go. Była zbyt za​sko​czo​na, by móc co​kol​wiek po​wie​dzieć. On wpa​try​wał się w pęk​nię​tą, mar​mu​ro​wą urnę tak prze​ni​kli​wym, nie​ru​cho​mym spoj​rze​niem, jak​by po​sta​no​wił utrwa​lić so​bie jej kształt w pa​mię​ci na wiecz​ne cza​sy. I do​pie​ro z chwi​lą gdy zwró​ciw​szy się ku niej znie​nac​ka wy​beł​ko​tał dwu​krot​nie: „Przy​sze​dłem do pani… Przy​sze​dłem pro​sto do pani…”, nie mo​gąc do​koń​czyć zda​nia, Emi​lia od​czu​ła na​gle w ca​łej peł​ni nie​zmier​ną ża​łość tej sa​mot​nej męki i śmier​ci w Co​sta​gu​anie. Gdy Ka​rol chwy​cił jej rękę i pod​niósł do ust, upu​ści​ła pa​ra​sol​kę, by po​gła​dzić go po twa​rzy szep​cząc: „Bied​ny chłop​cze” – po czym za​czę​ła wy​cie​rać za​łza​wio​ne oczy pod opa​da​ją​cym skrzy​dłem ka​pe​lu​sza. Ma​leń​ka, w swej pro​stej bia​łej su​kien​ce, wy​glą​da​ła nie​mal jak dziec​ko za​błą​ka​ne i pła​czą​ce w tej wiel​ko​pań​skiej kom​na​cie, odar​tej z prze​py​chu i wiel​ko​ści, pod​czas gdy on stał przy niej, znów nie​ru​cho​mo wpa​trzo​ny w mar​mu​ro​wą urnę. Po​wę​dro​wa​li po​tem ra​zem na da​le​ką prze​chadz​kę w mil​cze​niu, któ​re on na​gle prze​rwał okrzy​kiem: – Tak! Gdy​byż on się był do tego za​brał jak na​le​ży! Za​trzy​ma​li się w pew​nej chwi​li. Do​ko​ła, jak okiem… się​gnąć, roz​po​ście​ra​ły się dłu​gie cie​nie na wzgó​rzach, na dro​gach, na ogro​dzo​nych pól​kach, gdzie ro​sły drze​wa oliw​ne, cie​nie to​po​li, roz​ło​ży​stych kasz​ta​nów, za​bu​do​wań go​spo​dar​czych, mu​rów z cio​sa​ne​go ka​mie​nia. Wi​bru​ją​cy w po​wie​trzu głos dzwo​nu, wy​so​ki i dźwięcz​ny, wy​da​wał się pul​su​ją​cym tęt​nem łuny za​cho​dzą​ce​go słoń​ca. Usta Emi​lii były nie​co roz​chy​lo​ne jak​by się dzi​wi​ła, że Ka​rol nie spo​glą​da na nią z tym wy​ra​zem, z ja​kim zwykł był na nią pa​trzeć. Był to za​wsze wy​raz czuj​ny i pe​łen bez​względ​nej apro​ba​ty. W roz​mo​wie z nią Ka​rol sta​wał się naj​tro​skliw​-

szym, nie​mal uni​żo​nym dyk​ta​to​rem, a ta jego po​sta​wa ogrom​nie jej od​po​wia​da​ła. Po​twier​dza​ła bo​wiem jej wła​dzę nad nim, bez uszczerb​ku dla jego god​no​ści. Ta drob​na pa​nien​ka, o ma​łych stop​kach i rę​kach, o ma​łej twa​rzycz​ce, wy​glą​da​ją​cej spod buj​nych zwo​jów prze​ślicz​nych wło​sów, o dość du​żych ustach, któ​rych naj​lżej​sze roz​chy​le​nie tchnę​ło szcze​ro​ścią i szla​chet​no​ścią, ta pa​nien​ka po​sia​da​ła wy​bred​ną du​szę do​świad​czo​nej ko​bie​ty. Obo​jęt​na na po​chleb​stwa, jej mi​łość wła​sna od​zna​cza​ła się szcze​gól​ną draż​li​wo​ścią na punk​cie swe​go wy​bo​ru. Ka​rol zaś w tej chwi​li wca​le na nią nie pa​trzył. Wy​raz jego twa​rzy stał się sku​pio​ny i nie​uchwyt​ny, co jest rze​czą na​tu​ral​ną u męż​czy​zny, któ​ry gdzieś po​nad gło​wą dziew​czy​ny upo​rczy​wie wpa​tru​je się w próż​nię. – Tak. To była nie​go​dzi​wość. Opę​ta​li zu​peł​nie bied​ne​go, sta​re​go czło​wie​ka. Ach, cze​muż nie po​zwa​lał mi do sie​bie wró​cić? Ale te​raz będę wie​dział, jak się za​brać do rze​czy. Po wy​mó​wie​niu tych słów z ogrom​ną pew​no​ścią sie​bie spoj​rzał na Emi​lię i na​gle uczuł, że pada ofia​rą nie​po​ko​ju, przy​gnę​bie​nia i trwo​gi. Po​wie​dział jej, iż je​dy​ną rze​czą, ja​kiej pra​gnie się do – wie​dzieć, to praw​dy, czy ona do​sta​tecz​nie go ko​cha – czy zdo​by​ła​by się na od​wa​gę po​je​cha​nia z nim w tak da​le​kie kra​je. Za​da​wał jej to py​ta​nie gło​sem drżą​cym od nie​po​ko​ju, był bo​wiem czło​wie​kiem sta​now​czym. Ko​cha​ła go. Zdo​bę​dzie się na to. Ale z chwi​lą wy​ra​że​nia zgo​dy ta przy​szła opie​kun​ka wszyst​kich Eu​ro​pej​czy​ków w Su​la​co do​zna​ła fi​zycz​ne​go uczu​cia, że zie​mia usu​wa się spod jej stóp. Wszyst​ko zni​kło i jak​by się za​pa​dło, ucichł na​wet dźwięk dzwo​nu. Gdy zno​wu po​czu​ła grunt pod no​ga​mi, dzwon dźwię​czał jesz​cze w do​li​nie; pod​nio​sła te​raz ręce do gło​wy i, od​dy​cha​jąc szyb​ko, rzu​ci​ła okiem na ka​mie​ni​stą dro​gę. Dro​ga była za​do​wa​la​ją​co pu​sta. Tym​cza​sem Ka​rol, sko​czyw​szy jed​ną nogą do su​che​go, za​ku​rzo​ne​go rowu, pod​niósł otwar​tą pa​ra​sol​kę, któ​ra się tam sto​czy​ła, przy czym od​głos

przy​po​mi​na​ją​cy ude​rze​nia pa​łe​czek w bę​ben to​wa​rzy​szył jej pod​sko​kom. Wrę​czył ją Emi​lii sta​tecz​nym ru​chem, nie​co zbi​ty z tro​pu. Za​wró​ci​li z dro​gi, a gdy ona wsu​nę​ła mu rękę pod ra​mię, roz​po​czął tymi sło​wy: – Do​brze, że bę​dzie​my mo​gli osiąść w por​to​wym mie​ście. Sły​sza​łaś jego na​zwę? Na​zy​wa się Su​la​co. Cie​szę się ogrom​nie, że mój bied​ny oj​ciec na​był tam duży dom. Ku​pił go przed laty po to, alby w sto​li​cy tak zwa​nej nie​gdyś Za​chod​niej Pro​win​cji ist​nia​ła za​wsze ja​kaś Casa Gould. Miesz​ka​łem tam kie​dyś jako mały chło​piec z moją ko​cha​ną ma​tecz​ką przez cały rok, pod​czas gdy mój bied​ny oj​ciec po​dró​żo​wał w in​te​re​sach po Sta​nach Zjed​no​czo​nych. Te​raz ty bę​dziesz nową pa​nią tego domu. Póź​niej zaś, gdy za​sie​dli obo​je w nie za​miesz​ka​nym na​roż​ni​ku pa​ła​cu, skąd roz​cią​gał się wi​dok na win​ni​ce, na mar​mu​ro​we wzgó​rza oraz igla​ste drze​wa i oliw​ki ota​cza​ją​ce Luc​cę, opo​wia​dał Emi​lii: – Na​zwi​sko Gou​l​dów było za​wsze bar​dzo sza​no​wa​ne w Su​la​co. Mój stryj Har​ry był na​czel​ni​kiem pań​stwa przez ja​kiś czas i po​zo​sta​wił po so​bie świet​ne wspo​mnie​nie wśród sta​rych ro​dów miej​sco​wych. Mam… na my​śli ro​dzi​ny czy​sto kre​ol​skie,któ​re nie bio​rą żad​ne​go udzia​łu w tych nędz​nych far​sach wy​dzie​ra​nia so​bie wła​dzy. Stryj Har​ry nie był awan​tur​ni​kiem. Nasz ród nie szu​kał przy​gód w Co​sta​gu​anie. Stryj czuł się przy​na​leż​nym do tego kra​ju, ko​chał go, ale po​zo​stał An​gli​kiem z krwi i ko​ści w swo​ich po​glą​dach. Po​słu​gi​wał się po​li​tycz​nym ha​słem swej epo​ki, któ​rym była Fe​de​ra​cja. Ale po​li​ty​kiem nie był. Ob​sta​wał tyl​ko za po​rząd​kiem spo​łecz​nym, po​nie​waż mi​ło​wał mą​drze po​ję​tą wol​ność, a nie​na​wi​dził uci​sku. Nie po​peł​niał nig​dy nie​do​rzecz​no​ści. Ro​bił w swo​im za​kre​sie to, co mu się wy​da​wa​ło wła​ści​we, po​dob​nie jak ja za​mie​rzam to czy​nić, uwa​ża​jąc, że trze​ba za​jąć się ko​pal​nią. Ta​ki​mi sło​wy mó​wił do niej Ka​rol, gdyż jego pa​mięć prze​peł​nio​na była wspo​mnie​nia​mi o kra​ju dzie​ciń​stwa, ser​ce na​dzie​ją wspól​ne​go ży​cia z tą

dziew​czy​ną, a umysł za​ję​ty spra​wą kon​ce​sji San Tomé. Uprze​dził na​rze​czo​ną, że bę​dzie mu​siał od​je​chać za kil​ka dni w po​szu​ki​wa​niu pew​ne​go Ame​ry​ka​ni​na z San Fran​ci​sco, któ​ry bawi jesz​cze gdzieś w Eu​ro​pie. Po​znał go przed paru mie​sią​ca​mi w Niem​czech, w sta​rym, hi​sto​rycz​nym mie​ście, po​ło​żo​nym w po​bli​żu ko​palń. Ame​ry​ka​nin po​dró​żo​wał w to​wa​rzy​stwie ko​biet, ale czuł się osa​mot​nio​ny, one bo​wiem ca​ły​mi dnia​mi szki​co​wa​ły sta​re odrzwia lub wie​życz​ki śre​dnio​wiecz​nych do​mów. Ka​rol Gould zna​lazł w nim nie​od​łącz​ne​go to​wa​rzy​sza do zwie​dza​nia ko​palń. Ame​ry​ka​ni​na in​te​re​so​wa​ło gór​nic​two, poza tym wie​dział coś nie​coś o Co​sta​gu​anie i nie​ob​ce mu było na​zwi​sko Gou​l​dów. Dzię​ki czę​stym roz​mo​wom wy​two​rzył się mię​dzy nimi ro​dzaj za​ży​ło​ści, któ​rą uła​twia​ła róż​ni​ca ich wie​ku. Ka​rol pra​gnął te​raz od​szu​kać tego ka​pi​ta​li​stę o prze​ni​kli​wym umy​śle i przy​stęp​nym uspo​so​bie​niu. For​tu​na jego ojca w Co​sta​gu​anie, któ​rą do​tąd uwa​żał za znacz​ną, stop​nia​ła, jak się zda​je, w ło​trow​skim ty​glu re​wo​lu​cji. Poza dzie​się​cio​ma ty​sią​ca​mi fun​tów, umiesz​czo​nych w An​glii, nie po​zo​sta​ło po​dob​no nic oprócz domu w Su​la​co, ja​kichś nie​okre​ślo​nych upraw​nień do eks​plo​ata​cji la​sów w od​da​lo​nej i dzi​kiej oko​li​cy i owej kon​ce​sji San Tomé, któ​ra do​pro​wa​dzi​ła jego ojca do kra​wę​dzi gro​bu. Ka​rol tłu​ma​czył to wszyst​ko na​rze​czo​nej. Było póź​no, gdy się roz​sta​li. Nig​dy jesz​cze Emi​lia nie ob​ja​wi​ła mu się w tak cza​ru​ją​cej wi​zji jak tego wie​czo​ra. Cały po​ciąg, jaki mło​dość od​czu​wa do nie​zwy​kłe​go ży​cia, do wiel​kich prze​strze​ni, do przy​szło​ści peł​nej przy​gód, do wal​ki, nie​uchwyt​na żą​dza od​we​tu i pod​bo​ju, wszyst​ko to wpra​wia​ło ją w sil​ne pod​nie​ce​nie. Zwra​ca​ła je temu, któ​ry ją tymi uczu​cia​mi ob​da​rzył, z na​wiąz​ką ser​decz​nej, jaw​nej już czu​ło​ści. Gdy po roz​sta​niu się z nią, scho​dząc ze wzgó​rza, Ka​rol po​czuł, że jest sam, wy​trzeź​wiał od razu. Pod wpły​wem ab​so​lut​nej zmia​ny, jaką śmierć wpro​wa​dza w tok co​dzien​nych my​śli, czło​wiek do​zna​je nie​okre​ślo​ne​go, doj​mu​ją​ce​-

go uczu​cia nie​po​ko​ju. Prze​świad​cze​nie, że już nig​dy, przy naj​więk​szym wy​sił​ku woli nie po​tra​fi my​śleć o swym ojcu w ten sam spo​sób, w jaki my​ślał o nim za jego ży​cia, przej​mo​wa​ło go bó​lem. Nie mógł już od​two​rzyć so​bie jego ży​we​go ob​ra​zu. Te roz​wa​ża​nia, go​dzą​ce w jego wła​sną oso​bo​wość, na​peł​ni​ły Ka​ro​la ja​kąś po​sęp​ną i za​wzię​tą żą​dzą czy​nu. W tym wy​pad​ku był to nie​omyl​ny in​stynkt. Czyn jest po​krze​pia​ją​cy. Za​bi​ja myśl i sprzy​ja po​chleb​nym złu​dze​niom. Tyl​ko pro​wa​dząc ak​cję od​naj​du​je czło​wiek po​czu​cie wła​dzy nad prze​zna​cze​niem. Dla Ka​ro​la je​dy​nym po​lem dzia​ła​nia była ko​pal​nia. Prze​ciw​sta​wie​nie się uro​czy​stym za​klę​ciom, zmar​łych może cza​sem wy​da​wać się na​ka​zem. Po​sta​no​wił (jako za​dość​uczy​nie​nie) po​su​nąć nie​po​słu​szeń​stwo do naj​dal​szych gra​nic. Ko​pal​nia sta​ła się prze​cie po​wo​dem naj​nie​do​rzecz​niej​szej kie​ski mo​ral​nej, pod​nie​sie​nie jej musi stać się po​waż​nym zwy​cię​stwem mo​ral​nym. Na​le​ża​ło się to pa​mię​ci ojca. Tak się przed​sta​wia​ła uczu​cio​wa stro​na spra​wy w prze​ży​ciach Ka​ro​la. Na​to​miast my​śli jego sku​pi​ły się nad za​gad​nie​niem zdo​by​cia znacz​ne​go ka​pi​ta​łu bądź w San Fran​ci​sco, bądź gdzie in​dziej. Na​wie​dza​ła go też ubocz​na re​flek​sja, że po​gląd nie​bosz​czy​ka na spra​wę był błęd​nym dro​go​wska​zem. Ci, któ​rzy od​cho​dzą, nie są w sta​nie prze​wi​dzieć ol​brzy​mich zmian, ja​kie śmierć da​ne​go czło​wie​ka może wpro​wa​dzić w sam wy​gląd świa​ta. Ostat​nią fazę dzie​jów ko​pal​ni po​zna​ła pani Gould z wła​sne​go już do​świad​cze​nia. Były one bo​wiem naj​ści​ślej zwią​za​ne z dzie​ja​mi jej ży​cia mał​żeń​skie​go. Dzie​dzicz​ne sta​no​wi​sko Gou​l​dów w Su​la​co na​rzu​ci​ło na jej małą osób​kę cięż​ki płaszcz, ona jed​nak​że nie po​zwo​li​ła na to, by ów oso​bli​wy strój przy​tłu​mił ży​wość jej cha​rak​te​ru, ży​wość nie bę​dą​cą ob​ja​wem ma​chi​nal​nej ru​chli​wo​ści, lecz by​strej in​te​li​gen​cji. Nie trze​ba przez to ro​zu​mieć, że pani Gould po​sia​da​ła mę​ski umysł. Po​czy​na​nia ko​bie​ty o mę​skim umy​śle nie są ko​niecz​nie sku​tecz​niej​sze, jest ona po pro​stu oka​zem nie​do​sko​na​łe​go zróż​-

ni​co​wa​nia płci – isto​tą in​te​re​su​ją​co ja​ło​wą i bez zna​cze​nia. Doña Emi​lia po​tra​fi​ła do​ko​nać pod​bo​ju Su​la​co wła​śnie dzię​ki ko​bie​cej in​te​li​gen​cji, któ​ra wy​zwa​la​ła w niej zdol​ność za​po​mi​na​nia o so​bie i współ​czu​cia dla lu​dzi. Bę​dąc ma​ło​mów​ną, umia​ła cza​ru​ją​co pro​wa​dzić roz​mo​wę. Mą​drość pły​ną​ca z ser​ca nie trosz​czy się o stwa​rza​nie czy oba​la​nie teo​rii ani o obro​nę prze​są​dów, nie po​słu​gu​je się przy​pad​ko​wy​mi sło​wa​mi. Sło​wa, któ​re wy​po​wia​da, mają w so​bie dźwięk nie​ska​zi​tel​no​ści, to​le​ran​cji, współ​czu​cia. Praw​dzi​wa tkli​wość ko​bie​ca, po​dob​nie jak praw​dzi​wa mę​skość u męż​czy​zny, dzia​ła​ją w spo​sób nie​ja​ko zdo​byw​czy. Pa​nie z Su​la​co uwiel​bia​ły doñę Emi​lię. „Do tej pory pa​trzą na mnie jak na dzi​wo​two​ra” – orze​kła żar​to​bli​wie pani Gould w roz​mo​wie z trze​ma pa​na​mi z San Fran​ci​sco, któ​rych po​dej​mo​wa​ła w swo​im no​wym domu w Su​la​co w nie​speł​na rok po ślu​bie. Byli to jej pierw​si go​ście z za​gra​ni​cy, a przy​je​cha​li w celu obej​rze​nia ko​pal​ni w San Tomé. Do​szli do wnio​sku, że pani Gould mile pro​wa​dzi żar​to​bli​wą roz​mo​wę, pod​czas gdy Ka​rol Gould, jak​kol​wiek by​stro ro​zu​mu​je i wie, cze​go chce, w to​wa​rzy​stwie jest ra​czej szorst​ki. Uspo​so​bi​ło ich to bar​dzo do​brze dla jego żony. Szcze​ry en​tu​zjazm, za​pra​wio​ny lek​ką iro​nią, spra​wiał, że jej opo​wia​da​nia o ko​pal​ni wprost ocza​ro​wa​ły za​gra​nicz​nych go​ści, wy​wo​łu​jąc na ich twa​rzach po​waż​ny, po​błaż​li​wy uśmiech po​łą​czo​ny z dużą dozą sza​cun​ku. Gdy​by wie​dzie​li, ile było ide​ali​zmu w jej sto​sun​ku do spraw ko​pal​ni, by​li​by może rów​nież zdzi​wie​ni jej sta​nem umy​słu, jak hisz​pań​sko-ame​ry​kań​skie pa​nie jej nie​zmo​żo​ną ru​chli​wo​ścią. Pani Gould sta​ła​by się dla nich – we​dług jej wła​sne​go okre​śle​nia – czymś w ro​dza​ju dzi​wo​two​ra. Po​nie​waż jed​nak pań​stwo Gould byli ra​czej po​wścią​gli​wi w mo​wie, go​ście opu​ści​li Su​la​co nie po​dej​rze​wa​jąc, by tu mo​gły grać rolę inne czyn​ni​ki poza chę​cią osią​ga​nia zy​sków z ko​pal​ni. Pani Gould wy​pra​wi​ła ich do por​tu wła​snym po​wo​zem za​przę​gnię​tym w dwa bia​łe muły, tam zaś ocze​ki​wał już okręt „Ce​res”, ma​ją​cy ich od​wieźć do Olim​pu plu​to​kra​tów. Ka​pi​tan Mit​chell po​chwy​cił spo​-

sob​ność, jaką na​su​wa​ła chwi​la po​że​gna​nia, by ode​zwać się do pani Gould po​uf​nie, przy​ci​szo​nym gło​sem: – To po​czą​tek no​wej ery. W swo​im hisz​pań​skim domu doña Emi​lia szcze​gól​nie lu​bi​ła pa​tio. Nad sze​ro​ki​mi ka​mien​ny​mi scho​da​mi sta​ła we fra​mu​dze muru mil​czą​ca po​stać Ma​don​ny w nie​bie​skiej sza​cie, z dziec​kiem w ko​ro​nie na ręku. Co rano przy​tłu​mio​ne glo​sy do​la​ty​wa​ły znad ocem​bro​wa​nej stud​ni, po​ło​żo​nej w czwo​ro​ką​cie po​dwó​rza, i sły​chać było tu​pot ko​pyt mu​łów i koni pro​wa​dzo​nych pa​ra​mi do wo​do​po​ju. Ro​sną​ce kę​pa​mi bam​bu​sy opusz​cza​ły swe li​ście, wą​skie jak klin​gi, nad kwa​dra​to​wą sa​dzaw​ką, a oty​ły woź​ni​ca w za​wo​ju sie​dział na jej kra​wę​dzi, le​ni​wie dzier​żąc w ręku koń​ce po​stron​ków. Bo​so​no​dzy słu​żą​cy prze​bie​ga​li tam i z po​wro​tem, wy​nu​rza​jąc się z ciem​nych, ni​skich drzwi​czek wio​dą​cych w dół; dwie pracz​ki z ko​sza​mi peł​ny​mi bie​li​zny, pie​karz z tacą, na któ​rej spo​czy​wa​ły świe​żo wy​pie​czo​ne chle​by, Le​onar​da, ca​me​ri​sta pani Gould, nio​są​ca wy​so​ko nad swą kru​czo​czar​ną gło​wą pęk na​kroch​ma​lo​nych ha​le​czek, olśnie​wa​ją​co bia​łych w uko​śnych pro​mie​niach słoń​ca. Ostat​ni wta​czał się, ku​le​jąc, sta​ry por​tier i za​mia​tał scho​dy, po czym po​rząd​ki do​mo​we były na ten dzień ukoń​czo​ne. Wy​so​kie po​ko​je po trzech stro​nach czwo​ro​kąt​ne​go po​dwó​rza mia​ły we​wnętrz​ne po​łą​cze​nia, a tak​że wyj​ście na cor​rédor, wzdłuż któ​re​go bie​gła po​ręcz z ku​te​go że​la​za, obrze​żo​na kwia​ta​mi. Doña Emi​lia, na po​do​bień​stwo pani śre​dnio​wiecz​ne​go zam​ku, mo​gła stam​tąd przy​glą​dać się wszyst​kim od​jaz​dom i wjaz​dom do casa, któ​rej aku​stycz​na, skle​pio​na bra​ma nada​wa​ła wy​gląd nie​zwy​kle oka​za​ły. Te​raz pa​trzy​ła na od​jeż​dża​ją​cy po​wóz z trze​ma pa​na​mi z pół​no​cy. Uśmiech​nę​ła się do nich. Tro​je rąk pod​nio​sło się jed​no​cze​śnie do trzech ka​pe​lu​szy.. Czwar​ty pa​sa​żer, ka​pi​tan Mit​chell, ja​dą​cy w asy​ście, wy​gła​szał już wi​dać ja​kieś gór​no​lot​ne prze​mó​wie​nie. Pani Gould ocią​ga​ła się z odej​ściem. Przy​bli​ża​jąc twarz do kę​pek kwia​tów ro​sną​cych rzę​dem, szła przed sie​bie po​ma​łu, jak​by chcąc, by jej my​śli na​dą​ży​ły za kro​ka​mi su​ną​cy​mi wol​no pro​-

stą li​nią od​kry​tej ga​le​rii. In​dyj​ski ha​mak z Aro​na, ozdo​bio​ny frędz​lą i pió​ra​mi o we​so​łych bar​wach, wi​siał w ką​cie, gdzie go prze​zor​nie umiesz​czo​no, gdyż za​glą​da​ło tu wcze​sne słoń​ce, a po​ran​ki w Su​la​co są chłod​ne. Ob​fi​te ki​ście flor de no​cha bu​ena ja​śnia​ły przed oszklo​ny​mi drzwia​mi wio​dą​cy​mi do po​koi, w któ​rych od​by​wa​ły się przy​ję​cia. Duża zie​lo​na pa​pu​ga, lśnią​ca jak szma​ragd w błysz​czą​co zło​tej klat​ce, krzyk​nę​ła prze​raź​li​wie: „Vive Co​sta​gu​ana!”, po czym za​wo​ła​ła dwa razy słod​kim jak miód gło​sem: – „Le​onar​da!” – na​śla​du​jąc pa​nią Gould, by po chwi​li za​sty​gnąć w mil​czą​cym bez​ru​chu. Doña Emi​lia do​szła do koń​ca ga​le​rii i przez otwar​te drzwi wsu​nę​ła gło​wę do po​ko​ju swe​go męża. Ka​rol Gould, po​sta​wiw​szy sto​pę na ni​skim drew​nia​nym stol​cu, przy​twier​dzał so​bie rze​myk od ostro​gi. Pil​no mu było wró​cić do ko​pal​ni. Nie wcho​dząc do po​ko​ju pani Gould ro​zej​rza​ła się do​ko​ła. Wy​so​ka i sze​ro​ka oszklo​na sza​fa bi​blio​tecz​na peł​na była ksią​żek, na​to​miast w dru​giej, po​zba​wio​nej pół​ek i wy​bi​tej czer​wo​nym suk​nem, umiesz​czo​na była broń pal​na: win​che​ster​skie ka​ra​bi​ny, re​wol​we​ry, kil​ka strzelb my​śliw​skich, na​wet ol​stry z dwie​ma pa​ra​mi pi​sto​le​tów dwu​ru​rek. Po​mię​dzy nimi, na rap​ciach z kar​ma​zy​no​we​go ak​sa​mi​tu, wi​sia​ła sa​mot​nie sta​ro​świec​ka sza​bla ka​wa​le​ryj​ska, nie​gdyś wła​sność don En​ri​quo Gou​l​da, bo​ha​te​ra Za​chod​niej Pro​win​cji – ofia​ro​wa​na mu przez don Jo​ségo Avel​la​no​sa, dzie​dzicz​ne​go przy​ja​cie​la ro​dzi​ny. Poza tym po​bie​la​ne wap​nem ścia​ny były zu​peł​nie na​gie z wy​jąt​kiem barw​nej pla​my, jaką sta​no​wił szkic przed​sta​wia​ją​cy górę San Tomé, wy​ko​na​ny akwa​re​lą przez doñę Emi​lię. Na środ​ku pod​ło​gi wy​ło​żo​nej czer​wo​ną ce​głą sta​ły dwa dłu​gie sto​ły za​rzu​co​ne pa​pie​ra​mi i pla​na​mi, parę krze​seł oraz oszklo​na ga​blot​ka miesz​czą​ca w so​bie prób​ki krusz​cu z ko​pal​ni. Pani Gould, przy​pa​tru​jąc się ko​lej​no tym przed​mio​tom, my​śla​ła o tych bo​ga​tych, przed​się​bior​czych lu​dziach, któ​rzy od​je​cha​li, i za​sta​na​wia​ła się gło​śno nad tym, dla​cze​go ich dys​ku​sje do​ty​czą​ce wi​do​ków po​wo​dze​nia, eks​plo​ata​cji czy bez​-

pie​czeń​stwa ko​pal​ni tak ją nie​cier​pli​wi​ły i draż​ni​ły, pod​czas gdy mo​gła mó​wić o tych spra​wach z mę​żem ca​ły​mi go​dzi​na​mi z nie​słab​ną​cym za​in​te​re​so​wa​niem i sa​tys​fak​cją. Opu​ści​ła po​wie​ki w spo​sób wy​ra​zi​sty i spy​ta​ła: – Czy ty o tym my​ślisz, Ka​ro​lu? Po czym, zdzi​wio​na jego mil​cze​niem, pod​nio​sła oczy sze​ro​ko otwar​te, przy​po​mi​na​ją​ce ład​ne, bla​de kwia​ty. Ka​rol, upo​raw​szy się z ostro​ga​mi, obu​rącz pod​krę​cał wąsy, by im nadać ho​ry​zon​tal​ne po​ło​że​nie i z wy​so​ko​ści swych dłu​gich nóg przy​glą​dał się po​sta​ci swej żony z wi​docz​ną apro​ba​tą. Świa​do​mość, że oce​na jej oso​by wy​pa​dła do​dat​nio, miłą była pani Gould. – To są wy​bit​ni lu​dzie – rzekł. – Wiem. Ale czy przy​słu​chi​wa​łeś się ich roz​mo​wom? Zda​je się, że z tego, co tu wi​dzie​li, nie zro​zu​mie​li nic. – Oglą​da​li ko​pal​nię. I zro​zu​mie​li to, co im było po​trzeb​ne – prze​rwał Ka​rol Gould uj​mu​jąc się za swy​mi go​ść​mi. A gdy żona wy​mie​ni​ła na​zwi​sko naj​zna​ko​mit​sze​go spo​śród trzech, wy​ja​śnił, że jest to po​tę​ga w dzie​dzi​nie fi​nan​sów i prze​my​słu. Jego na​zwi​sko było zna​ne mi​lio​nom lu​dzi. Oso​bi​stość tak waż​na nie przed​się​wzię​ła​by nig​dy tak da​le​kiej po​dró​ży, od​ry​wa​ją​cej ją od ośrod​ka jej dzia​łal​no​ści, gdy​by le​ka​rze nie na​le​ga​li, to​nem peł​nym ukry​tej groź​by, na ko​niecz​ność dłuż​sze​go wy​po​czyn​ku dla swe​go pa​cjen​ta. – Po​ję​cia re​li​gij​ne pana Hol​roy​da – cią​gnę​ła da​lej pani Gould – były ura​żo​ne do gra​nic ob​ra​zy, gdy oglą​dał w ka​te​drze ja​skra​we sza​ty róż​nych świę​tych; na – zwał to kul​tem drze​wa i bły​sko​tek. A ja mam wra​że​nie, że on na swe​go Boga pa​trzy jak na wpły​wo​we​go wspól​ni​ka, któ​re​mu spła​ca się na​leż​ność przez wy​po​sa​ża​nie ko​ścio​łów. Prze​cież to ro​dzaj bał​wo​chwal​stwa. Mó​wił mi, że co roku ob​ra​ca na to duże sumy. – Ach, łoży na ko​ścio​ły bez koń​ca – od​parł pan Gould pa​trząc na żonę i zdu​mie​wa​jąc się ru​chli​wą grą jej fi​zjo​no​mii. – Każe je bu​do​wać w ca​łym kra​ju. Zna​ny jest ze swej hoj​no​ści w tym za​kre​sie.

– On się tym wca​le nie cheł​pił – do​da​ła skru​pu​lat​nie pani Gould. – Przy​pusz​czam, że to na​praw​dę za​cny czło​wiek, ale jaki tępy! Ubo​gi chu​lo ofia​ru​ją​cy srebr​ne ra​mię albo srebr​ną nóż​kę swo​je​mu Bogu w po​dzię​ce za wy​le​cze​nie robi to samo co on, a o ileż bar​dziej jest wzru​sza​ją​cy! – Hol​royd stoi na cze​le ol​brzy​mich przed​się​biorstw zwią​za​nych z że​la​zem, i sre​brem – wtrą​cił pan Gould. – Ach tak! Kult sre​bra i że​la​za! Hol​royd jest bez​sprzecz​nie bar​dzo uprzej​my; wpraw​dzie gdy po raz pierw​szy uj​rzał nad scho​da​mi Ma​don​nę, któ​ra jest wszak​że ma​lo​wa​nym drze​wem, przy​brał okrop​nie uro​czy​sty wy​raz twa​rzy, ale nie po​wie​dział ani sło​wa. Mój Ka​ro​lu, sły​sza​łam roz​mo​wę, któ​rą ci lu​dzie pro​wa​dzi​li mię​dzy sobą. Czy to być może, aby oni na​praw​dę, w za​mian za ol​brzy​mie zy​ski, za​mie​rza​li za​kła​dać wo​do​cią​gi i rą​bać drze​wo we wszyst​kich kra​jach i dla wszyst​kich na​ro​dów na kuli ziem​skiej? – Czło​wiek, któ​ry pra​cu​je, musi mieć wy​tknię​ty cel – od​po​wie​dział Ka​rol Gould wy​mi​ja​ją​co. Pani Gould ob​ję​ła go wzro​kiem od stóp do głów, marsz​cząc brew. W spodniach do kon​nej jaz​dy i skó​rza​nych sztyl​pach (czę​ścią gar​de​ro​by nie oglą​da​ną do​tąd w Co​sta​gu​anie), w luź​nej kurt​ce z sza​rej fla​ne​li i z dłu​gi​mi, ogni​sto​ru​dy​mi wą​sa​mi wy​glą​dał na ofi​ce​ra ka​wa​le​rii, któ​ry prze​kształ​cił się w zie​mia​ni​na. To ze​sta​wie​nie od​po​wia​da​ło za​mi​ło​wa​niom pani Gould. „Ja​kiż on chu​dy, bie​da​czy​sko! – po​my​śla​ła. – Sta​now​czo prze​pra​co​wu​je się.” – Ale nikt nie mógł za​prze​czyć, że jego pięk​nie za​ry​so​wa​na gło​wa, by​stra twarz o czer​wo​nej ce​rze i cała dłu​go​no​ga, wy​smu​kła po​stać zdra​dza​ły do​bre po​cho​dze​nie i dys​tynk​cję. Pani Gould zmię​kła. – Ja się tyl​ko za​sta​na​wia​łam nad tym, co ty czu​jesz – rze​kła ła​god​nie. Przez kil​ka ostat​nich dni Ka​rol Gould był zbyt po​chło​nię​ty in​ny​mi pro​ble​ma​mi – trze​ba wszak było po​my​śleć dwa razy, nim się wy​po​wie​dzia​ło sło​wo – że nie miał cza​su za​sta​no​wić się nad sta​nem swo​ich uczuć. Po​nie​waż jed​-

nak sta​no​wi​li do​brze do​bra​ną parę, bez trud​no​ści zna​lazł od​po​wiedź: – Moje naj​lep​sze uczu​cia po​wie​rzy​łem to​bie, ko​cha​nie – od​rzekł lek​ko, a było tyle praw​dy w tym nie​ja​snym zda​niu, że do​znał w tej chwi​li ogrom​ne​go przy​pły​wu wdzięcz​no​ści i tkli​wo​ści do żony. Pani Gould nie zda​wa​ła się by​najm​niej uwa​żać tej od​po​wie​dzi za nie​ja​sną. Roz​pro​mie​ni​ła się de​li​kat​nie. – Mamy do czy​nie​nia z fak​ta​mi – prze​mó​wił już in​nym to​nem. – War​tość ko​pal​ni jako ta​kiej nie ule​ga wąt​pli​wo​ści. Wzbo​ga​ci nas ona nie​zmier​nie. Eks​plo​ata​cja ko​pal​ni jest rze​czą fa​cho​wej wie​dzy, któ​rą po​sia​dam, któ​rą po​sia​da​ją dzie​siąt​ki ty​się​cy lu​dzi na świe​cie. Ale za​bez​pie​cze​nie jej wy​daj​no​ści, jej trwa​łej eg​zy​sten​cji jako przed​się​bior​stwa za​pew​nia​ją​ce​go zy​ski in​nym lu​dziom, lu​dziom względ​nie ob​cym, któ​rzy in​we​stu​ją ka​pi​tał, to spo​czy​wa już wy​łącz​nie w mo​ich rę​kach. Wzbu​dzi​łem za​ufa​nie w czło​wie​ku po​sia​da​ją​cym wiel​ki ma​ją​tek i sta​no​wi​sko. Ty zda​jesz się uwa​żać to za rzecz zu​peł​nie na​tu​ral​ną, praw​da? No, a ja nie wiem. Nie wiem, dla​cze​go wzbu​dzi​łem w nim za​ufa​nie. Ale to jest fakt. I ten fakt czy​ni wszyst​ko moż​li​wym; gdy​by nie ist​niał, nie przy​szło​by mi na myśl lek​ce​wa​żyć ży​czeń mego ojca. Nie był​bym nig​dy trak​to​wał tej kon​ce​sji jak spe​ku​lant ob​ra​ca​ją​cy go​tów​ką i udzia​ła​mi po to tyl​ko, aby się ewen​tu​al​nie wzbo​ga​cić, a przy​najm​niej do​raź​nie wło​żyć coś do kie​sze​ni. Nie. Na​wet gdy​by to było wy​ko​nal​ne, o czym wąt​pię, nie był​bym tego zro​bił. Bied​ny mój oj​ciec tego nie ro​zu​miał. Oba​wiał się, że ucze​pię się tego ruj​nu​ją​ce​go obiek​tu wy​cze​ku​jąc ja​kie​goś szczę​śli​we​go zbie​gu oko​licz​no​ści i zwich​nę so​bie ży​cie. To było praw​dzi​wą przy​czy​ną jego za​ka​zu, któ​ry​śmy po roz​wa​że​niu od​rzu​ci​li. Prze​cha​dza​li się wzdłuż ga​le​rii tam i z po​wro​tem. Jej gło​wa się​ga​ła mu za​le​d​wie do ra​mie​nia. Ręką spusz​czo​ną pro​sto​pa​dle Ka​rol obej​mo​wał ki​bić żony. Jego ostro​gi lek​ko brzę​cza​ły. – Oj​ciec nie wi​dział mnie przez dzie​sięć lat. Nie znał mnie. Roz​stał się ze

mną przez mi​łość dla mnie i nie chciał sły​szeć o moim po​wro​cie. W swych li​stach wiecz​nie mó​wił o wy​jeź​dzie z Co​sta​gu​any, o za​mia​rze opusz​cze​nia wszyst​kie​go, o uciecz​ce. Ale był dla nich zbyt cen​nym łu​pem. Wy​star​czy​ło​by pierw​sze lep​sze po​dej​rze​nie, a wrzu​co​no by go do jed​ne​go z tam​tej​szych wię​zień. Ich prze​chadz​ce to​wa​rzy​szył ci​chy brzęk ostróg. Ka​rol po​chy​lał się nad żoną. Duża pa​pu​ga prze​krę​ca​jąc na bok gło​wę śle​dzi​ła prze​cho​dzą​ce po​sta​cie okrą​głym, okiem bez mru​że​nia po​wiek. – On był sa​mot​nym czło​wie​kiem. Od​kąd skoń​czy​łem dzie​sią​ty rok ży​cia roz​ma​wiał ze mną tak, jak gdy​bym był do​ro​sły. Pod​czas mego po​by​tu w Eu​ro​pie pi​sy​wał do mnie co mie​siąc przez dzie​sięć lat. A praw​dę mó​wiąc, nie znał mnie wca​le! Po​myśl tyl​ko, dzie​sięć lat roz​łą​ki, i to w okre​sie, kie​dy wy​ra​sta​łem na męż​czy​znę. Nie mógł mnie znać. Jak są​dzisz? Pani Gould po​trzą​snę​ła gło​wą prze​czą​co, cze​go wła​śnie spo​dzie​wał się jej mąż, ufa​jąc w siłę swo​ich ar​gu​men​tów. Ale ona za​prze​czy​ła dla​te​go, że w jej mnie​ma​niu nikt nie mógł znać jej Ka​ro​la, znać go na​praw​dę ta​kim, ja​kim był, poza nią samą. Rzecz była oczy​wi​sta. Była spra​wą uczu​cia i nie po​trze​bo​wa​ła ar​gu​men​ta​cji. A bied​ny pan Gould-se​nior, któ​ry umarł zbyt wcze​śnie, by na​wet do​wie​dzieć się o ich za​rę​czy​nach, po​zo​stał dla niej po​sta​cią tak mgli​stą, że nie umia​ła za​ufać jego wie​dzy w żad​nym kie​run​ku. – Nie, on nie ro​zu​miał. W moim mnie​ma​niu ta ko​pal​nia nie mo​gła nig​dy być przed​mio​tem sprze​da​ży. Nig​dy! Po wszyst​kich bo​le​snych zma​ga​niach ojca nie mógł​bym się jej po pro​stu tknąć dla sa​mych pie​nię​dzy – cią​gnął da​lej Ka​rol Gould, a Emi​lia przy​tu​li​ła gło​wę do jego ra​mie​nia na znak apro​ba​ty. Obo​je pa​mię​ta​li o tym nie​szczę​snym ży​ciu, któ​re zga​sło wte​dy wła​śnie, kie​dy ich ży​cia ze​szły się ze sobą w naj​wyż​szym roz​kwi​cie peł​nej na​dziei mi​ło​ści, co na​wet roz​sąd​ne umy​sły mu​szą uznać za triumf do​bra nad wszel​kim złem na tej zie​mi. Do ich pla​nów ży​cio​wych wtar​gnę​ła bli​żej nie​okre​ślo​na

idea re​ha​bi​li​ta​cji. Mgli​stość tej idei spra​wia​ła, że nie moż​na jej było po​przeć ar​gu​men​ta​mi, ale to wła​śnie do​da​wa​ło jej mocy. Na​su​nę​ła im się w mo​men​cie, kie​dy ko​bie​cy in​stynkt po​świę​ce​nia i mę​ski in​stynkt dzia​ła​nia do​zna​ły po​tęż​ne​go bodź​ca w po​sta​ci naj​sil​niej​szej ze wszyst​kich ilu​zji. Za​kaz ojca na​rzu​cał ko​niecz​ność zwy​cię​stwa. Pod pre​sją mo​ral​ne​go przy​mu​su mu​sie​li do​wieść słusz​no​ści zdo​byw​cze​go po​glą​du na świat, prze​ciw​sta​wia​jąc go nie​na​tu​ral​nym błę​dom, wy​ni​kłym z wy​czer​pa​nia i roz​pa​czy. Je​śli na​wet w ich wi​do​kach na przy​szłość myśl o wzbo​ga​ce​niu się od​gry​wa​ła ja​kąś rolę, to tyl​ko w tej mie​rze, w ja​kiej się to łą​czy​ło z po​wo​dze​niem tam​tej spra​wy. Pani Gould, osie​ro​co​na w dzie​ciń​stwie i nie​za​moż​na, a wy​cho​wa​na w at​mos​fe​rze in​te​lek​tu​al​nych za​in​te​re​so​wań, nie za​sta​na​wia​ła się nig​dy nad moż​li​wo​ścia​mi, ja​kie daje wiel​kie bo​gac​two. Były one czymś zbyt od niej od​le​głym i nie na​uczy​ła się my​śleć o nich jako o rze​czy po​żą​da​nej. Z dru​giej stro​ny, nie za​zna​ła tak​że nig​dy skraj​ne​go nie​do​stat​ku. Na​wet ubó​stwo jej ciot​ki, mar​che​sy, nie było do​kucz​li​we dla oso​by sto​ją​cej na wyż​szym po​zio​mie umy​sło​wym, li​co​wa​ło bo​wiem z cięż​ką ża​ło​bą i mia​ło po​smak wy​rze​cze​nia się, ofia​ry, zło​żo​nej na oł​ta​rzu szla​chet​ne​go ide​ału. W cha​rak​te​rze pani Gould nie było więc na​wet śla​du cał​kiem do​pusz​czal​ne​go ma​te​ria​li​zmu. Zmar​łe​mu czło​wie​ko​wi, o któ​rym my​śla​ła z tkli​wo​ścią (gdyż był oj​cem Ka​ro​la) i z pew​nym znie​cier​pli​wie​niem (gdyż oka​zał się sła​by), od​ma​wia​ła wszel​kiej słusz​no​ści. Żad​ne inne sta​no​wi​sko nie po​zwo​li​ło​by im wes​przeć wła​sne​go po​wo​dze​nia na nie​ska​zi​tel​nej, je​dy​nie re​al​nej, bo nie​ma​te​rial​nej pod​sta​wie! Ka​rol Gould, ze swej stro​ny, mu​siał dbać o zdo​by​cie ma​jąt​ku, ale było to dla nie​go środ​kiem, a nie ce​lem. Ko​pal​nię na​le​ża​ło uru​cho​mić tyl​ko w tym wy​pad​ku, gdy​by mia​ła oka​zać się do​brym in​te​re​sem. Mu​siał pod​kre​ślać z na​ci​skiem tę stro​nę za​gad​nie​nia. Pierw​szym jego za​da​niem było wcią​gnię​cie lu​dzi po​sia​da​ją​cych ka​pi​ta​ły. A Ka​rol Gould wie​rzył w swo​ją ko​pal​nię.

Wie​dział o niej wszyst​ko, co moż​na było o niej wie​dzieć. I ta jego wia​ra, jak​kol​wiek nie po​par​ta wy​mo​wą, sta​wa​ła się za​raź​li​wa. Lu​dzie in​te​re​su by​wa​ją czę​sto krew​ki​mi fan​ta​sta​mi na po​do​bień​stwo za​ko​cha​nych. Czę​ściej niż się zda​je ule​ga​ją su​ge​stii czy​jejś oso​bo​wo​ści, Ka​rol zaś, w swej nie​wzru​szo​nej wie​rze, był prze​ko​ny​wa​ją​cy. Poza tym ka​pi​ta​li​ści, do któ​rych się zwra​cał, do​sko​na​le wie​dzie​li, że uru​cho​mie​nie ko​pal​ni w Co​sta​gu​anie może stać się grą war​tą świecz​ki. Lu​dzie in​te​re​su orien​tu​ją się w ta​kich rze​czach do​brze. Praw​dzi​wa trud​ność przed​się​wzię​cia po​le​ga​ła na czym in​nym, to wszak​że było rów​no​wa​żo​ne przez spo​koj​ną, nie​ugię​tą sta​now​czość, jaka prze​bi​ja​ła w gło​sie Ka​ro​la Gou​l​da. Lu​dzie in​te​re​su ważą się nie​kie​dy na czy​ny, któ​re prze​cięt​ny roz​są​dek ogó​łu na​zwał​by nie​do​rzecz​no​ścią, ich de​cy​zje zda​ją się wy​ni​kać z po​bu​dek po​zor​nie im​pul​syw​nych i bar​dzo ludz​kich. – Do​brze – orzekł zna​ko​mi​ty czło​wiek, któ​re​mu Ka​rol Gould w po​dró​ży przez San Fran​ci​sco wy​ło​żył ja​sno swój punkt wi​dze​nia. – Przy​pu​ść​my, że po​sta​na​wia​my ująć spra​wę Su​la​co w na​sze ręce. Wcho​dzi​ły​by wte​dy w grę trzy czyn​ni​ki: fir​ma Hol​royd, któ​ra przed​sta​wia się do​brze, pan Ka​rol Gould, oby​wa​tel Co​sta​gu​any, któ​ry tak​że przed​sta​wia się do​brze, wresz​cie rząd re​pu​bli​ki. To przy​po​mi​na pierw​szą pró​bę do​ko​na​ną w Ata​ca​ma, gdzie cho​dzi​ło o sa​le​trę. Była tam tak​że fir​ma fi​nan​su​ją​ca przed​się​bior​stwo, był je​go​mość na​zwi​skiem Edwards i był rząd, a ra​czej dwa rzą​dy, dwa po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skie rzą​dy. I pan wie, co z tego wy​ni​kło. Woj​na z tego wy​ni​kła, dłu​go​trwa​ła, nisz​czy​ciel​ska woj​na, ot co wy​ni​kło, pa​nie Gould! W tym wy​pad​ku mamy wpraw​dzie do czy​nie​nia z jed​nym tyl​ko po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skim (rzą​dem, czy​ha​ją​cym na spo​sob​ność gra​bie​ży. To jest ko​rzyst​ne. Ale są róż​ne stop​nie zła, a ten rząd jest rzą​dem Co​sta​gu​any. Tak ro​zu​mo​wał zna​ko​mi​ty mąż, mi​lio​ner, wy​po​sa​ża​ją​cy ko​ścio​ły na taką ska​lę, jaka od​po​wia​da​ła wiel​ko​ści jego oj​czy​ste​go kra​ju, ten sam czło​wiek, któ​re​mu le​ka​rze na​ka​za​li wy​po​czy​nek nie szczę​dząc oględ​nie wy​po​wia​da​-

nych, lecz strasz​nych po​gró​żek. Był to pe​łen roz​wa​gi, sil​nie zbu​do​wa​ny męż​czy​zna, któ​re​mu tu​sza w po​łą​cze​niu z ob​szer​nym sur​du​tem o je​dwab​nych wy​ło​gach nada​wa​ły wy​gląd nie​by​wa​le do​stoj​ny. Wło​sy miał sza​re jak stal, brwi jesz​cze czar​ne, a jego ma​syw – ny pro​fil przy​po​mi​nał pro​fil Ce​za​ra na sta​rych rzym​skich mo​ne​tach. Z po​cho​dze​nia był tro​chę Niem​cem, tro​chę Szko​tem i An​gli​kiem, z małą do​miesz​ką krwi duń​skiej i fran​cu​skiej. To po​łą​cze​nie ob​da​rzy​ło go tem​pe​ra​men​tem pu​ry​ta​ni​na, obok nie​na​sy​co​nej żą​dzy pod​bo​ju. Swe​mu go​ścio​wi po​sta​no​wił oka​zać peł​ne za​ufa​nie, po​nie​waż ten ostat​ni przy​był z Eu​ro​py z li​stem po​le​ca​ją​cym, zre​da​go​wa​nym w go​rą​cych sło​wach, a tak​że dla​te​go że zna​ko​mi​ty czło​wiek miał nie​wy​tłu​ma​czo​ne upodo​ba​nie do sil​nych prze​ko​nań i zde​cy​do​wa​nej po​sta​wy, bez wzglę​du na obiekt i oko​licz​no​ści. – Niech pan nie za​po​mi​na, pa​nie Gould, iż rząd Co​sta​gu​any wy​cią​gnie po to łapę. Cóż to jest Co​sta​gu​ana? To stud​nia bez dna, po​życz​ki,bez koń​ca, dzie​sięć pro​cent i sza​lo​ne in​we​sty​cje. Eu​ro​pa rzu​ca​ła tam obu​rącz ka​pi​ta​ły przez lata całe. Nie na​sze, o nie! W na​szym kra​ju lu​dzie mają tyle ro​zu​mu, że gdy deszcz pada, wolą sie​dzieć w domu. Mo​że​my spo​koj​nie sie​dzieć i czu​wać. Oczy​wi​ście, że prę​dzej czy póź​niej wtar​gnie​my tam! Mu​si​my to zro​bić. Ale nie ma gwał​tu. Na​wet czas musi wy​słu​gi​wać się naj​więk​sze​mu kra​jo​wi na tym bo​żym świe​cie. Nada​my kie​ru​nek wszyst​kim dzie​dzi​nom, czy to bę​dzie prze​mysł, han​del, pra​wo​daw​stwo, dzien​ni​kar​stwo, czy sztu​ka, po​li​ty​ka, re​li​gia, od Przy​ląd​ka Horn do Cie​śni​ny Smi​tha i da​lej, cho​ciaż​by do Bie​gu​na Pół​noc​ne​go, gdy​by się oka​za​ło, że i tam da się coś zro​bić. A po​tem” już swo​bod​nie się​gnie​my po dal​sze wy​spy i kon​ty​nen​ty tej zie​mi. Bę​dzie​my pro​wa​dzić in​te​re​sy ca​łe​go świa​ta, czy to się bę​dzie świa​tu po​do​ba​ło, czy też nie. Świat nic na to nie po​ra​dzi, a mnie​mam, że i my nie po​ra​dzi​my. Wie​rząc w prze​zna​cze​nie usi​ło​wał wy​ra​zić to w sło​wach od​po​wia​da​ją​cych jego in​te​li​gen​cji, ta zaś nie była bie​gła w ope​ro​wa​niu ode​rwa​ny​mi po​ję​cia​mi.

Bra​ła pod uwa​gę tyl​ko fak​ty, a Ka​rol Gould, któ​re​go wy​obraź​nia ob​ra​ca​ła się wy​łącz​nie do​ko​ła jed​ne​go wiel​kie​go fak​tu, ja​kim była dla nie​go ko​pal​nia sre​bra w Co​sta​gu​anie, nie od​czuł sprze​ci​wu wo​bec ta​kiej kon​cep​cji przy​szło​ści. Je​śli przez chwi​lę wy​da​ła mu się nie​mi​ła, to tyl​ko dla​te​go że na​głe uka​za​nie się tak sze​ro​kich ho​ry​zon​tów spro​wa​dza​ło nie​mal do ni​co​ści spra​wę, o któ​rą mu cho​dzi​ło. On sam i jego pla​ny, i wszyst​kie bo​gac​twa mi​ne​ral​ne Za​chod​niej Pro​win​cji zo​sta​ły odar​te z ja​kie​go​kol​wiek śla​du wiel​ko​ści. To uczu​cie było nie​przy​jem​ne, ale Ka​rol Gould był czło​wie​kiem roz​gar​nię​tym. Zro​zu​miał, że jego oso​ba spra​wi​ła ko​rzyst​ne wra​że​nie, i ta schle​bia​ją​ca mu oko​licz​ność skło​ni​ła go do nie​wy​raź​ne​go uśmie​chu, któ​ry zo​stał przez wiel​kie​go czło​wie​ka po​czy​ta​ny za ozna​kę dys​kret​nej, a peł​nej po​dzi​wu apro​ba​ty. Uśmiech​nął się tak​że ła​god​nie. I na​gle Ka​rol Gould z przy​tom​no​ścią umy​słu, wła​ści​wą lu​dziom, któ​rzy sta​ją w obro​nie uko​cha​nej na​dziei, zro​zu​miał, że po​zor​na bła​hość jego przed​się​wzię​cia może mu w tym wy​pad​ku do​po​móc. Jego oso​ba i jego ko​pal​nie mogą być wzię​te pod uwa​gę dla​te​go wła​śnie, że są czymś mało zna​czą​cym dla czło​wie​ka, któ​re​go dzia​łal​ność zwią​za​na jest z tak szczyt​nym prze​zna​cze​niem. Ka​rol Gould nie czuł się przez to upo​ko​rzo​ny, gdyż dla nie​go spra​wa ko​pal​ni po​zo​sta​wa​ła rów​nie wiel​ką. Ni​czy​ja, naj​sze​rzej po​ję​ta kon​cep​cja prze​zna​cze​nia nie mo​gła osła​bić jego żą​dzy wskrze​sze​nia ko​pal​ni w San Tomé. W ze​sta​wie​niu z po​praw​no​ścią tego przed​się​wzię​cia, okre​ślo​ne​go w prze​strze​ni i ab​so​lut​nie do​stęp​ne​go w ogra​ni​czo​nym cza​sie, tam​ten czło​wiek wy​dał mu się w tej chwi​li ide​ali​stą-ma​rzy​cie​lem bez zna​cze​nia. Po​ten​tat przy​glą​dał mu się w za​my​śle​niu, ma​syw​ny i pe​łen ła​ska​wo​ści. Po krót​kim mil​cze​niu za​uwa​żył, że kon​ce​sje w Co​sta​gu​anie spa​da​ją jak li​ście z drzew. Każ​dy głup​tas, któ​ry tyl​ko ma​rzy o tym, żeby go na​bra​no, może od razu otrzy​mać kon​ce​sję. – Na​szym kon​su​lom za​ty​ka​ją nimi gęby – mó​wił da​lej przy​mru​ża​jąc oko

we​so​ło i wzgar​dli​wie. Ale wnet wró​cił do po​waż​ne​go tonu. – Su​mien​ny, uczci​wy czło​wiek, któ​ry nie dba o tę ga​wiedź, któ​ry trzy​ma się z da​le​ka od jej in​tryg, kon​spi​ra​cji i par​tii, pręd​ko do​sta​je pasz​port. Ro​zu​mie pan, pa​nie Gould? Per​so​na non gra​ta. I to jest po​wód, dla któ​re​go nasz rząd nig​dy nie ma po​rząd​nych in​for​ma​cji. Z dru​giej stro​ny, Eu​ro​pa po​win​na być usu​nię​ta z tego kon​ty​nen​tu, a na na​szą wła​ści​wą in​ter​wen​cję jest jesz​cze chy​ba za wcze​śnie. My tu jed​nak​że nie je​ste​śmy ani rzą​dem, ani pro​stacz​ka​mi w tym kra​ju. In​te​res pań​ski przed​sta​wia się do​brze. Ale naj​waż​niej​szym dla nas za​gad​nie​niem jest co in​ne​go, a mia​no​wi​cie, czy dru​gi part​ner, to jest pan, jest wła​ści​wym czło​wie​kiem umie​ją​cym prze​ciw​sta​wić się trze​cie​mu, nie​po​żą​da​ne​mu part​ne​ro​wi, któ​rym bę​dzie za​wsze ta czy inna wszech​wład​na ban​da roz​bój​ni​ków, mia​nu​ją​ca się rzą​dem Co​sta​gu​any. Jak pan są​dzi, pa​nie Gould, he? Po​chy​lił się na​przód, aby ba​daw​czo spoj​rzeć w oczy Ka​ro​lo​wi, któ​ry, nie mo​gąc za​po​mnieć skrzy​ni wy​peł​nio​nej li​sta​mi ojca, wło​żył te​raz w swą od​po​wiedź całą wzgar​dę i go​rycz, ja​kie się w nim na​gro​ma​dzi​ły od wie​lu lat. – Je​śli cho​dzi o zna​jo​mość miej​sco​wych lu​dzi, ich me​tod po​stę​po​wa​nia i po​li​ty​ki, to mogę od​po​wia​dać za sie​bie… Kar​mio​no mnie tą wie​dzą od dzie​ciń​stwa… Nie ma oba​wy, abym po​peł​nił ja​kiś błąd z nad​mia​ru opty​mi​zmu. – Nie ma oba​wy? No, to w po​rząd​ku. Po​trze​ba tu dużo tak​tu i sta​now​czo​ści; może pan też od cza​su do cza​su dać im do zro​zu​mie​nia, że pan roz​po​rzą​dza sil​nym za​ple​czem. Wsze​la​ko bez zbyt​nie​go na​ci​sku. My bę​dzie​my z pa​nem współ​dzia​ła​li do​pó​ty, do​pó​ki spra​wy będą szły gład​ko, ale nie chce​my być wcią​gnię​ci w żad​ną grub​szą awan​tu​rę. Go​tów je​stem taką pró​bę zro​bić. Jest w tym… pew​ne ry​zy​ko, któ​re weź​mie​my na sie​bie. Je​śli pan nie po​tra​fi do​pro​wa​dzić rze​czy do za​mie​rzo​ne​go celu, stra​ci​my na tym i wy​trzy​ma​my tę stra​tę, po czym oczy​wi​ście wy​co​fa​my się z in​te​re​su. Ta ko​pal​nia może cze​kać, dłu​go była bez​czyn​na, jak panu wia​do​mo. Ale pan musi zro​zu​mieć, że

pod żad​nym wa​run​kiem nie zgo​dzi​my się na rzu​ca​nie zdro​we​go pie​nią​dza w bło​to. Tak prze​ma​wiał wiel​ki czło​wiek w swym pry​wat​nym ga​bi​ne​cie, w wiel​kim mie​ście, w któ​rym inni lu​dzie (waż​ne oso​bi​sto​ści w oczach gmi​nu) cze​ka​li skwa​pli​wie na ski​nie​nie jego ręki. A w ja​kiś rok póź​niej, pod​czas swo​ich nie​ocze​ki​wa​nych od​wie​dzin w Su​la​co, ten sam czło​wiek pod​kre​ślał jesz​cze wy​raź​niej swo​je bez​kom​pro​mi​so​we sta​no​wi​sko ze szcze​ro​ścią i swo​bo​dą, na ja​kie mu po​zwa​la​ły ol​brzy​mi ma​ją​tek i zna​cze​nie. Czy​nił to może z otwar​to​ścią tym więk​szą, że prze​gląd prac do​ko​ny​wa​nych w ko​pal​ni, a tak​że spo​sób, w jaki one były stop​nio​wo prze​pro​wa​dza​ne, utwier​dzi​ły go w prze​ko​na​niu, że Ka​rol Gould jest czło​wie​kiem zdol​nym do wy​ko​na​nia w peł​ni swe​go za​da​nia. „Ten mło​dy czło​wiek – my​ślał so​bie – może jesz​cze stać się po​tę​gą w tym kra​ju.” Ta myśl po​chle​bia​ła mu, do​tąd bo​wiem, w roz​mo​wach z bliż​szym oto​cze​niem, nie wda​wał się w oce​nę Ka​ro​la Gou​l​da. Ma​wiał tyl​ko: – Mój szwa​gier spo​tkał go kie​dyś w jed​nym z tych nędz​nych mia​ste​czek nie​miec​kich po​ło​żo​nych w po​bli​żu ko​pal​ni i skie​ro​wał go do mnie z li​stem po​le​ca​ją​cym. Po​cho​dzi z rodu Gou​l​dów osia​dłych w Co​sta​gu​anie, An​gli​ków czy​stej krwi, lecz uro​dzo​nych na miej​scu. Jego stryj wdał się w po​li​ty​kę, był ostat​nim pre​zy​den​tem pro​win​cji Su​la​co i zo​stał w cza​sie walk za​strze​lo​ny. Jego oj​ciec był wy​bit​nym prze​my​słow​cem w San​ta Mar​ta, stro​nił od po​li​ty​ki, ale mimo to umarł jako ban​krut po sze​re​gu re​wo​lu​cji. Tak wy​glą​da ta Co​sta​gu​ana w prze​kro​ju. Hol​royd był oczy​wi​ście zbyt wiel​kim czło​wie​kiem, aby na​wet naj​bliż​sze oto​cze​nie ośmie​la​ło się do​cho​dzić mo​ty​wów jego po​stę​po​wa​nia. Lu​dziom sto​ją​cym na ze​wnątrz przy​słu​gi​wa​ło je​dy​nie pra​wo za​sta​na​wia​nia się z sza​cun​kiem i po​dzi​wem nad ukry​tym zna​cze​niem jego po​su​nięć. Był czło​wie​-

kiem tak wiel​kim, że jego roz​rzut​ność w po​pie​ra​niu „czy​stej for​my chrze​ści​jań​stwa” (wy​ra​ża​ją​ca się w na​iw​nej pa​sji bu​do​wa​nia licz​nych ko​ścio​łów, co ba​wi​ło pa​nią Gould) po​czy​ty​wa​na była przez jego współ​o​by​wa​te​li za do​wód po​boż​no​ści i po​ko​ry. Na​to​miast w naj​bliż​szym jego oto​cze​niu, w świe​cie fi​nan​so​wym, de​cy​zja do​ty​czą​ca ko​pal​ni San Tomé zo​sta​ła wpraw​dzie przy​ję​ta z uzna​niem, nie​mniej ko​men​to​wa​no ją żar​to​bli​wie. Był to ka​prys wiel​kie​go czło​wie​ka. W bu​dyn​ku Hol​roy​da two​rzą​cym na​roż​nik dwóch ulic, ko​lo​sal​nym gma​chu z że​la​za, szkła i ka​mien​nych blo​ków, osnu​tym jak pa​ję​czy​ną sie​cią te​le​gra​ficz​nych dru​tów, na​czel​ni​cy waż​niej​szych de​par​ta​men​tów wy​mie​nia​li żar​to​bli​we spoj​rze​nia, co do​wo​dzi​ło, że nie są wta​jem​ni​cze​ni w spra​wę ko​pal​ni San Tomé. Ko​re​spon​den​cja z Co​sta​gu​any (nig​dy ob​fi​ta, za​zwy​czaj jed​na ko​per​ta śred​niej wagi) wę​dro​wa​ła nie tknię​ta wprost do ga​bi​ne​tu wiel​kie​go czło​wie​ka, skąd już nie do​cho​dzi​ły żad​ne in​struk​cje do​ty​czą​ce tej spra​wy. Szep​ta​no so​bie w biu​rach, że Hol​royd sam od​pi​su​je na te li​sty, nie dyk​tu​jąc ich na​wet, ot, po pro​stu pi​sze wła​sno​ręcz​nie pió​rem i atra​men​tem, od​bi​ja​jąc so​bie ko​pię we wła​snym ze​szy​cie, nie​do​stęp​nym dla oczu pro​fa​nów. Zło​śli​wi mło​dzi urzęd​ni​cy, nic nie zna​czą​ce kół​ka w try​bach tej ma​szy​ny, miesz​czą​cej się w je​de​na​sto​pię​tro​wym gnieź​dzie wiel​kich in​te​re​sów, otwar​cie wy​ra​ża​li opi​nię, że ich zna​ko​mi​ty szef pal​nął w koń​cu ja​kieś głup​stwo, któ​re​go się wsty​dzi; inni, star​si i rów​nie mało zna​czą​cy, lecz peł​ni ro​man​tycz​ne​go po​dzi​wu dla in​sty​tu​cji, któ​ra po​żar​ła naj​lep​sze lata ich ży​cia, da​wa​li do zro​zu​mie​nia w spo​sób nie​ja​sny, lecz wta​jem​ni​czo​ny, że to jest zło​wróżb​ny znak do​wo​dzą​cy, iż Hol​royd za​my​śla o opa​no​wa​niu ca​łej Re​pu​bli​ki Co​sta​gu​ana ze wszyst​kim, co się w niej znaj​du​je. W rze​czy​wi​sto​ści teo​ria za​chcian​ki była naj​słusz​niej​sza. Za​in​te​re​so​wał się tak bar​dzo ko​pal​nią w San Tomé, że nie tyl​ko oso​bi​ście wglą​dał w jej spra​wy, ale po​zwo​lił tej za​chcian​ce wy​tknąć kie​ru​nek swej wa​ka​cyj​nej po​dró​ży, a był to jego pierw​szy cał​ko​wi​ty urlop od nie​pa​mięt​nych lat. Nie cho​dzi​ło mu w tym wy​pad​ku o wiel​kie

przed​się​wzię​cie, o bu​do​wę ko​lei czy za​ło​że​nie spół​ki prze​my​sło​wej. Sta​wiał na czło​wie​ka! Po​wo​dze​nie na tak no​wym polu by​ło​by go wiel​ce od​świe​ży​ło i ucie​szy​ło, jed​nak​że po​czu​wał się do obo​wiąz​ku wy​co​fa​nia się z in​te​re​su przy pierw​szych nie​po​myśl​nych ozna​kach. Czło​wie​ka moż​na za​wsze od​rzu​cić. Na nie​szczę​ście ga​ze​ty roz​trą​bi​ły po ca​łym kra​ju wia​do​mość o jego po​dró​ży do Co​sta​gu​any. Jak​kol​wiek za​do​wo​lo​ny ze spo​so​bu, w jaki Ka​rol Gould pro​wa​dził przed​się​wzię​cie, Hol​royd, za​pew​nia​jąc go o swo​im po​par​ciu, nie omiesz​kał przy​dać po​nu​re​go za​strze​że​nia. Na​wet w ostat​niej roz​mo​wie, pro​wa​dzo​nej w ga​bi​ne​cie Gou​l​da na pół go​dzi​ny przed roz​sta​niem za​nim bia​łe muły pani Gould wy​wio​zły go z pa​tio, roz​par​te​go w po​wo​zie, z ka​pe​lu​szem w ręku, po​wie​dział do Ka​ro​la: – Niech pan robi swo​je, po swo​je​mu, a ja będę wie​dział, jak panu po​ma​gać, do​pó​ki się pan bę​dzie trzy​mał. Ale pro​szę pa​mię​tać, że w ra​zie cze​go po​tra​fi​my opu​ścić pana w porę. Je​dy​ną od​po​wie​dzią Ka​ro​la Gou​l​da było: – Te ma​szy​ny może mi pan za​cząć wy​sy​łać, jak tyl​ko to panu bę​dzie do​ga​dza​ło. Wiel​kie​mu czło​wie​ko​wi po​do​ba​ła się ta nie​wzru​szo​na pew​ność sie​bie. A po​wód tej pew​no​ści sie​bie le​żał w tym, że bez​kom​pro​mi​so​wa za​po​wiedź Hol​roy​da spra​wi​ła Ka​ro​lo​wi przy​jem​ność. W ten spo​sób bo​wiem ko​pal​nia za​cho​wy​wa​ła swo​ją oso​bo​wość, taką, jaką ją był ob​da​rzył jesz​cze w chło​pię​cej wy​obraź​ni, i po​zo​sta​wa​ła za​leż​na wy​łącz​nie od nie​go. Spra​wa przed​sta​wia​ła się po​waż​nie i on tak​że za​pa​try​wał się na nią z po​sęp​ną po​wa​gą. – Oczy​wi​ście – mó​wił do żony, na​wią​zu​jąc do ostat​niej roz​mo​wy z go​ściem, pod​czas gdy z wol​na prze​cha​dza​li się po ga​le​rii od​pro​wa​dza​ni spoj​rze​niem zi​ry​to​wa​nej pa​pu​gi – oczy​wi​ście, że czło​wiek tego po​kro​ju może spra​wę pod​jąć lub po​rzu​cić, kie​dy ze​chce. W żad​nym wy​pad​ku nie do​zna po​czu​cia po​raż​ki. On może wy​co​fać się ze wszyst​kie​go, może ju​tro umrzeć, ale wiel​kie przed​się​wzię​cia zwią​za​ne ze sre​brem i że​la​zem prze​ży​ją go i z

bie​giem cza​su za​gar​ną Co​sta​gu​anę, jak i resz​tę kuli ziem​skiej. Za​trzy​ma​li się w po​bli​żu klat​ki. Pa​pu​ga, pod​chwy​ciw​szy dźwięk sło​wa wcho​dzą​ce​go w skład jej re​per​tu​aru, uczu​ła po​trze​bę wtrą​ce​nia się do roz​mo​wy. Pa​pu​gi bar​dzo przy​po​mi​na​ją lu​dzi. – Viva Co​sta​gu​ana! – za​skrze​cza​ła do​no​śnie i, wstrzą​snąw​szy pió​ra, przy​bra​ła wy​gląd na​stro​szo​ne​go kłęb​ka, usy​pia​jąc za lśnią​cy​mi prę​ta​mi klat​ki. – I ty w to wie​rzysz, Ka​ro​lu? – spy​ta​ła pani Gould. – Mnie się to wy​da​je okrop​nym ma​te​ria​li​zmem i… – Ale dla mnie jest bez zna​cze​nia, moja dro​ga – prze​rwał jej mąż roz​sąd​nym to​nem. – Ro​bię uży​tek z tego, co wi​dzę. Cóż mnie może ob​cho​dzić, czy przez nie​go prze​ma​wia prze​zna​cze​nie, czy jego wy​wo​dy są tyl​ko czczą pa​pla​ni​ną? W obu Ame​ry​kach upra​wia się wie​le kra​so​mów​stwa roz​ma​ite​go ga​tun​ku. Kli​mat No​we​go Świa​ta zda​je się sprzy​jać de​kla​ma​tor​stwu. Czyś za​uwa​ży​ła, jak nasz ko​cha​ny Avel​la​nos po​tra​fi roz​pra​wiać go​dzi​na​mi? – Ach, to co in​ne​go – za​prze​czy​ła pani Gould to​nem nie​mal zgor​szo​nym. Po​rów​na​nie nie było traf​ne. Don José był za​cnym, ko​cha​nym, czło​wie​kiem, któ​ry umiał pięk​nie mó​wić i z en​tu​zja​zmem oce​niał zna​cze​nie ko​pal​ni w San Tomé. –Jak​że mo​żesz ich po​rów​ny​wać, Ka​ro​lu – do​da​ła z wy​rzu​tem. – On dużo cier​piał, a jed​nak nie stra​cił na​dziei. Pa​nią Gould dzi​wi​ło to za​wsze, że męż​czyź​ni, tak kom​pe​tent​ni w swo​im za​wo​dzie (tej ich kom​po​ten​cji nie po​da​wa​ła nig​dy w wąt​pli​wość), mają tak za​mą​co​ne po​ję​cia, gdy cho​dzi o inne spra​wy, cał​kiem oczy​wi​ste. Ka​rol Gould, ze spo​ko​jem, pod któ​rym wy​czu​wa​ło się tro​skę, czym so​bie za​raz po​zy​skał skwa​pli​we współ​czu​cie żony, upew​nił ją, iż nie miał za​mia​ru po​rów​ny​wa​nia tych dwóch lu​dzi. Był prze​cież sam tro​chę Ame​ry​ka​ni​nem, może by więc po​tra​fił zro​zu​mieć te oba ro​dza​je elo​kwen​cji, „gdy​by war​to się było tym tru​dzić” – do​dał po​sęp​nie. Po​nie​waż od​dy​chał po​wie​trzem An​glii

dużo dłu​żej niż trzy po​przed​nie jego po​ko​le​nia, na​le​ża​ło do​praw​dy go uspra​wie​dli​wić. Jego bied​ny oj​ciec umiał tak​że wy​ra​żać się z pa​to​sem. To rze​kł​szy spy​tał żonę, czy przy​po​mi​na so​bie pe​wien ustęp z któ​re​goś z ostat​nich li​stów ojca. Pan Gould wy​ra​żał w nim prze​ko​na​nie, że „Bóg wi​docz​nie z gnie​wem spo​glą​da na ten kraj, in​a​czej bo​wiem po​zwo​lił​by na to, by choć pro​myk na​dziei przedarł się przez tę prze​ra​ża​ją​co ciem​ną chmu​rę in​tryg i krwa​wych zbrod​ni, jaka za​wi​sła nad kró​lo​wą kon​ty​nen​tów”. Pani Gould nie za​po​mnia​ła tego ustę​pu. – Czy​ta​łeś mi go, Ka​ro​lu – szep​nę​ła. – To były za​dzi​wia​ją​ce sło​wa. Jak​że głę​bo​ko twój oj​ciec mu​siał od​czu​wać ich okrop​ny smu​tek! – On nie zno​sił ra​bun​ku. To wy​pro​wa​dza​ło go z rów​no​wa​gi – mó​wił Ka​rol Gould. – Ale ob​raz przez nie​go od​ma​lo​wa​ny jest wier​ny. Temu kra​jo​wi po​trze​ba pra​wo​rząd​no​ści, za​ufa​nia, po​rząd​ku i bez​pie​czeń​stwa. Każ​dy umie o tych rze​czach de​kla​mo​wać, ale ja po​kła​dam na​dzie​ję w in​te​re​sach ma​te​rial​nych. Wy​star​czy, aby one moc​no sta​nę​ły na no​gach, na​rzu​cą wte​dy siłą rze​czy wa​run​ki, w któ​rych się będą mo​gły roz​wi​jać. To uspra​wie​dli​wia oso​bi​ste bo​ga​ce​nie się w ob​li​czu tu​tej​sze​go bez​pra​wia i za​mie​szek. Uspra​wie​dli​wia je, gdyż bez​pie​czeń​stwo, ja​kie​go ono wy​ma​ga, sta​je się udzia​łem uci​śnio​nej lud​no​ści. A za tym przyj​dzie wyż​sza spra​wie​dli​wość. Oto nasz pro​myk na​dziei. – Ka​rol przy​ci​snął sil​niej ra​mie​niem jej drob​ną po​stać do swe​go boku. – I kto wie, czy w pew​nym sen​sie na​wet ta ko​pal​nia w San Tomé nie sta​nie się szcze​li​ną w ciem​no​ści prze​pusz​cza​ją​cą pro​myk słoń​ca, o któ​rym zwąt​pił oj​ciec? Spoj​rza​ła na nie​go z za​chwy​tem. Tak! on wie​dział i nadał moc​ny kształt jej am​bit​nym, nie​okre​ślo​nym, a tak nie​sa​mo​lub​nym ma​rze​niom. – Ka​ro​lu – rze​kła – je​steś wspa​nia​le nie​po​słusz​ny. Opu​ścił ją na​gle na środ​ku cor​rédo​ru, by przy​nieść so​bie ka​pe​lusz, mięk​kie sza​re som​bre​ro sta​no​wią​ce część na​ro​do​we​go stro​ju, a li​cu​ją​ce nie​ocze​ki​wa​-

nie z jego an​giel​skim ubio​rem. Wró​cił ze szpi​cru​tą pod pa​chą, do​pi​na​jąc rę​ka​wicz​ki z psiej skó​ry; na. jego twa​rzy od​bi​ja​ła się śmia​łość i sta​now​czość my​śli. Pani Gould cze​ka​ła na męża przy zej​ściu ze scho​dów. Za​nim zło​żył na jej po​licz​ku po​że​gnal​ny po​ca​łu​nek, do​dał na za​koń​cze​nie roz​mo​wy: – Jed​ną rzecz po​win​ni​śmy so​bie ja​sno uświa​do​mić – rzekł – że dla nas nie ma od​wro​tu. Gdzież by​śmy mo​gli roz​po​czy​nać nowe ży​cie? Wło​ży​li​śmy w to wszyst​ko, co w nas było. Po​chy​lił się nad jej pod​nie​sio​ną głów​ką z wiel​ką tkli​wo​ścią i od​cie​niem skru​chy. Ka​rol Gould oce​niał sy​tu​ację wła​ści​wie, gdyż nie miał złu​dzeń. Kon​ce​sja Gou​l​dów mu​sia​ła wal​czyć o ży​cie taką bro​nią, jaka się w da​nej chwi​li na​su​wa​ła. Ota​cza​ło ją ba​gno ze​psu​cia tak po​wszech​ne​go, że sta​wa​ło się aż nie​wi​docz​ne. Ka​rol Gould go​tów był ni​sko się po​chy​lić, byle broń pod​jąć. Przez chwi​lę wy​da​ło mu się, że ko​pal​nia sre​bra, któ​ra za​bi​ła jego ojca, wcią​gnę​ła go sa​me​go głę​biej, niż za​mie​rzał. I na sku​tek za​wi​łej lo​gi​ki uczuć do​znał wra​że​nia, że war​tość jego ży​cia łą​czy się nie​ro​ze​rwal​nie z po​wo​dze​niem. O od​wro​cie nie mo​gło już być mowy.

ROZ​DZIAŁ SIÓD​MY

Pani Gould była zbyt prze​ni​kli​wie współ​czu​ją​ca, by nie po​dzie​lać tego uczu​cia. Do​da​wa​ło ono ży​ciu pod​nie​ty, a doña Emi​lia mia​ła na​tu​rę zbyt ko​bie​cą, by pod​nie​ty nie do​ce​niać. Ale prze​stra​sza​ło ją to tro​chę i gdy don José Avel​la​nos, ko​ły​sząc się w ame​ry​kań​skim fo​te​lu, zwra​cał się do Ka​ro​la mó​wiąc: – Gdy​by ci się na​wet nie po​wio​dło, dro​gi don Car​lo​sie, gdy​by nie daj Boże ja​kieś nie​po​myśl​ne wy​da​rze​nie znisz​czy​ło two​je dzie​ło, nie prze​kre​śli to two​ich za​sług wo​bec kra​ju! – pani Gould pod​no​si​ła oczy znad sto​li​ka z her​ba​tą i spo​glą​da​ła prze​ni​kli​wie na swe​go nie​wzru​szo​ne​go mał​żon​ka, któ​ry mie​sza​jąc ły​żecz​ką cu​kier w fi​li​żan​ce zda​wał się nie sły​szeć ani sło​wa. Nie zna​czy​ło to, alby don José prze​wi​dy​wał coś po​dob​ne​go. Nie mógł się na​chwa​lić od​wa​gi i tak​tu ko​cha​ne​go don Car​lo​sa. Twier​dził, iż praw​dzi​wie an​giel​ski cha​rak​ter mło​de​go czło​wie​ka, nie​ugię​ty jak ka​mień, sta​no​wi naj​lep​szą dla nie​go rę​koj​mię bez​pie​czeń​stwa. A zwra​ca​jąc się do pani Gould z po​ufa​ło​ścią, na jaką po​zwa​la​ły mu jego wiek i daw​na przy​jaźń, do​da​wał: – A pani, Emi​lio, du​szo moja, je​steś taką pa​triot​ką, jak​byś się uro​dzi​ła po​śród nas. To twier​dze​nie było mniej, a może wię​cej niż praw​dą. Pani Gould, to​wa​rzy​sząc mę​żo​wi w wę​drów​ce po ca​łej pro​win​cji w po​szu​ki​wa​niu siły ro​bo​czej, przyj​rza​ła się kra​jo​wi by​strzej​szym okiem, niż​by to mógł uczy​nić czło​wiek uro​dzo​ny w Co​sta​gu​anie. W pod​nisz​czo​nej po​dró​żą ama​zon​ce, z twa​rzą osy​pa​ną pu​drem, jak​by po​kry​tą gip​sem, i je​dwab​ną ma​secz​ką chro​nią​cą od upa​łu, je​cha​ła na kształt​nym, chyb​ko​no​gim ku​cy​ku, oto​czo​na ma​łym or​-

sza​kiem jeźdź​ców. Przo​dem kłu​so​wa​ło dwóch mo​zos de cam​po w du​żych ma​low​ni​czych ka​pe​lu​szach, w bia​łych ha​fto​wa​nych cal​zo​ne​ras , skó​rza​nych kurt​kach i pa​sia​stych pun​chos, z prze​wie​szo​ny​mi przez ra​mię ka​ra​bi​na​mi, z ostro​ga​mi na bo​sych pię​tach. Ko​ły​sa​li się ryt​micz​nie w takt koń​skie​go cho​du. Straż tyl​ną sta​no​wi​ła tro​pil​la jucz​nych mu​łów, pro​wa​dzo​na przez chu​de​go po​ga​nia​cza o bru​nat​nej skó​rze; ten sie​dział na grzbie​cie kła​po​ucha w po​bli​żu ogo​na swe​go wierz​chow​ca, z no​ga​mi wy​cią​gnię​ty​mi przed sie​bie, w ka​pe​lu​szu o sze​ro​kim ron​dzie, zsu​nię​tym w tył, co spra​wia​ło wra​że​nie au​re​oli do​ko​ła jego gło​wy. Sta​ry ofi​cer co​sta​gu​ań​ski, ma​jor w sta​nie spo​czyn​ku, czło​wiek skrom​ne​go po​cho​dze​nia, pro​te​go​wa​ny przez moż​ne rody dzię​ki przy​na​leż​no​ści do stron​nic​twa blan​cos, a po​le​co​ny Gou​l​dom… przez don Jo​ségo, był ko​mi​sa​rzem i or​ga​ni​za​to​rem tej wy​pra​wy. Koń​ce jego si​wych wą​sów zwi​sa​ły mu po​ni​żej bro​dy i ja​dąc u boku pani Gould po jej le​wej stro​nie roz​glą​dał się po oko​li​cy do​bry​mi oczy​ma, przy czym zwra​cał jej uwa​gę na wszyst​ko, co sta​no​wi​ło zna​mien​ną ce​chę kra​ju. Wy​li​czał na​zwy ma​łych pu​eblos i więk​szych ma​jąt​ków, wska​zy​wał na gład​kie ścia​ny ha​cien​das wień​czą​cych na kształt mu​rów obron​nych wzgó​rza po​nad do​li​ną Su​la​co. Zie​le​nie​ją​ca mło​dym zbo​żem, ze swy​mi rów​ni​na​mi i la​sa​mi, z gdzie​nieg​dzie prze​świ​tu​ją​cą wodą do​li​na ta – przy​po​mi​na​ją​ca wiel​ki park – roz​cią​ga​ła się od błę​kit​nych mgieł da​le​kiej Sier​ry po bez​kre​sną, ro​ze​dr​ga​ną li​nię po​gra​ni​cza tra​wy i nie​ba na wid​no​krę​gu, nad któ​rym pły​nę​ły wiel​kie bia​łe ob​ło​ki, zda​ją​ce się z wol​na za​pa​dać w ciem​ność rzu​ca​nych przez sie​bie cie​ni. Lu​dzie ora​li drew​nia​ny​mi płu​ga​mi za​przę​żo​ny​mi w woły. Ma​leń​cy na tle bez​kre​snych ob​sza​rów, zda​wa​li się po​ry​wać do wal​ki z bez​mia​rem. W od​da​li ga​lo​po​wa​li na ko​niach va​qu​ero​si i pa​sły się wiel​kie sta​da by​dła, zwra​ca​jąc ro​ga​te łby w jed​nym kie​run​ku, co two​rzy​ło jak okiem się​gnąć jed​ną fa​li​stą li​nię, bie​gną​cą przez roz​le​głe po​tre​ros . Roz​ło​ży​ste drze​wo ba​weł​nia​ne, sto​ją​ce przy dro​dze, ocie​nia​ło cha​tę po​kry​tą sło​mą; dro​gą wlo​kły się sze​re​gi ob​ju​-

czo​nych In​dian. Zdej​mu​jąc w po​kło​nie ka​pe​lu​sze spo​glą​da​li nie​mym, smut​nym wzro​kiem na ka​wal​ka​dę pod​no​szą​cą tu​ma​ny ku​rzu ze znisz​czo​ne​go Ca​mi​no Real, tej dro​gi, któ​rą bu​do​wa​ły ręce ich znie​wo​lo​nych przod​ków. Pani Gould za​po​zna​wa​ła się tedy z każ​dym dniem bli​żej z du​szą kra​ju, któ​ry od​kry​wał się przed nią, ogrom​ny, nie tknię​ty jesz​cze cien​ką po​wło​ką eu​ro​pej​skiej cy​wi​li​za​cji prze​ni​ka​ją​cej do miast por​to​wych – kra​ju wiel​kich rów​nin i gór – za​po​zna​wa​ła się tak​że z jego lu​dem, cier​pią​cym i mil​czą​cym, któ​ry, zda​wa​ło się, za​stygł w bier​nym, wzru​sza​ją​cym ocze​ki​wa​niu przy​szło​ści. Po​zna​ła kra​jo​braz oraz go​ścin​ność udzie​la​ną z ja​kąś sen​ną god​no​ścią w tych wiel​kich do​mach o cięż​kich bra​mach i dłu​gich śle​pych mu​rach, prze​ciw​sta​wia​ją​cych się wi​chrom wie​ją​cym od pa​stwisk. Wy​zna​cza​no jej pierw​sze miej​sce przy sto​le, wo​kół któ​re​go go​spo​da​rze i pod​wład​ni za​sia​da​li z pro​sto​tą, zgod​nie z pa​triar​chal​ny​mi zwy​cza​ja​mi. Na po​dwó​rzu za​ro​śnię​tym po​ma​rań​czo​wy​mi drze​wa​mi pa​nie domu za​ba​wia​ły go​ści ci​chą roz​mo​wą przy księ​ży​co​wym świe​tle; doña Emi​lia po​dzi​wia​ła sło​dycz ich gło​su i spo​kój ich ży​cia kry​ją​cy w so​bie coś ta​jem​ni​cze​go. Na​za​jutrz rano pa​no​wie go​spo​da​rze, do​sia​da​jąc pięk​nych wierz​chow​ców przy​bra​nych w rzę​dy suto ozdo​bio​ne sre​brem, sami przy​odzia​ni w ple​cio​ne som​bre​ros i ha​fto​wa​ne stro​je do kon​nej jaz​dy, eskor​to​wa​li od​jeż​dża​ją​cych go​ści do słu​pów gra​nicz​nych, by ich tam z na​masz​cze​niem po​że​gnać po​le​ca​jąc bo​skiej opie​ce. Pani Gould na​słu​cha​ła się w tych do​mach opo​wie​ści o po​li​tycz​nych prze​wro​tach i gwał​tach, o krew​nych i zna​jo​mych, wy​własz​czo​nych, wię​zio​nych i za​bi​ja​nych w bez​sen​sow​nych woj​nach do​mo​wych, ska​zy​wa​nych na okrut​ne wy​gna​nie lub mor​do​wa​nych w bar​ba​rzyń​ski spo​sób. Od​no​si​ło się wra​że​nie, że rzą​dy tego kra​ju to cią​głe ście​ra​nie się po​żą​dli​wo​ści, nie​ustan​na wal​ka po​mię​dzy ban​da​mi bez​myśl​nych, roz​pę​ta​nych dia​błów w mun​du​rach i przy sza​bli, któ​re prze​ści​ga​ją się w wy​gła​sza​niu gór​no​lot​nych fra​ze​sów. Doña Emi​lia na

wszyst​kich twa​rzach do​strze​ga​ła to samo znu​żo​ne pra​gnie​nie po​ko​ju, tę samą od​ra​zę do ofi​cjal​nych przed​sta​wi​cie​li władz z całą ich kosz​mar​ną pa​ro​dią ad​mi​ni​stra​cji opar​tej na bez​pra​wiu, nie za​pew​nia​ją​cej bez​pie​czeń​stwa, po​zba​wio​nej spra​wie​dli​wo​ści. Pani Gould znio​sła bar​dzo do​brze dwu​mie​sięcz​ną wę​drów​kę. Mia​ła dziw​ną od​por​ność na zmę​cze​nie, jaką się cza​sem spo​ty​ka ze zdu​mie​niem u ko​biet po​zor​nie wą​tłych, lecz ob​da​rzo​nych nie​ugię​tą siłą du​cha. Sta​ry ma​jor co​sta​gu​ań​ski don Pépé, roz​ta​cza​ją​cy tro​skli​wą opie​kę nad de​li​kat​ną pa​nią, nadał jej po pew​nym cza​sie mia​no „nie​stru​dzo​nej se​ño​ry”. Pani Gould sta​wa​ła się Co​sta​gu​an​ką w ca​łym tego sło​wa zna​cze​niu. Prze​by​wa​jąc dłu​go w po​łu​dnio​wej Eu​ro​pie po​zna​ła do grun​tu wie​śnia​ków, co te​raz po​zwo​li​ło jej oce​nić wiel​ką war​tość tu​tej​sze​go ludu. Po​tra​fi​ła doj​rzeć czło​wie​ka w mil​czą​cym, jucz​nym zwie​rzę​ciu o smut​nych oczach, wi​dzia​ła lu​dzi, dźwi​ga​ją​cych cię​ża​ry po dro​gach, i sa​mot​ne po​sta​cie rol​ni​ków pra​cu​ją​cych w polu. No​si​li duże sło​mia​ne ka​pe​lu​sze i bia​łą odzież, któ​ra trze​po​ta​ła na wie​trze do​ko​ła ich lę​dź​wi. Ta lub inna wio​ska utkwi​ła jej w pa​mię​ci dzię​ki temu, że zo​ba​czy​ła tam gru​pę ko​biet In​dia​nek przy stud​ni lub za​pa​mię​ta​ła pro​fil ja​kiejś in​diań​skiej dziew​czy​ny o wy​ra​zie zmy​sło​wym i peł​nym me​lan​cho​lii, nio​są​cej gli​nia​ny dzban świe​żej wody w pro​gi mrocz​nej cha​ty z drew​nia​nym oka​pem, u któ​rej wej​ścia stał sze​reg bru​nat​nych na​czyń. Moc​ne, drew​nia​ne koła wozu cią​gnię​te​go przez woły, któ​ry ugrzązł po dy​szel w ku​rzu dro​gi, wska​zy​wa​ły na to, że cio​sa​ła je sie​kie​ra. Gro​mad​ka tra​ga​rzy, no​si​cie​li wę​gla, spa​ła rzę​dem w cie​niu ni​skie​go muru ule​pio​ne​go z gli​ny, przy czym każ​dy z wy​po​czy​wa​ją​cych uło​żył po​przed​nio na tym mu​rze swój ła​du​nek tuż nad gło​wą. Wiel​kie, cio​sa​ne z ka​mie​nia mo​sty i ko​ścio​ły, wzno​szo​ne przez zdo​byw​ców, mó​wi​ły o lek​ce​wa​że​niu ludz​kie​go tru​du, o ha​ra​czu pra​cy zło​żo​nym przez wy​mar​łe dziś na​ro​dy. Po​tę​ga kró​lów i ko​ścio​ła zni​kła, nie​mniej na wi​dok ja​kiejś po​tęż​nej ru​iny gó​ru​ją​cej ze wznie​sie​nia nad ni​skim,

gli​nia​nym mu​rem wio​ski don Pépé prze​ry​wał, by​wa​ło, opo​wieść o swych kam​pa​niach wo​jen​nych i bia​dał: – Bied​na Co​sta​gu​ana! Daw​niej wszyst​ko było dla pa​dres a nie dla ludu, dziś wszyst​ko jest dla wiel​kich po​li​ty​ków z San​ta Mar​ta, dla Mu​rzy​nów i zło​dziei. Ka​rol przez ten czas roz​ma​wiał z al​ca​de​sa​mi , z fi​sca​le​sa​mi , ze znacz​niej​szy​mi ludź​mi po mia​stach, a tak – że z ca​bal​le​ro​sa​mi sie​dzą​cy​mi w swych ma​jąt​kach. Ko​men​dan​ci okrę​gów ofia​ro​wy​wa​li mu eskor​tę, gdyż mógł każ​de​mu z nich przed​sta​wić upo​waż​nie​nie wy​da​ne mu przez przy​wód​cę po​li​tycz​ne​go,któ​ry rzą​dził wte​dy w Su​la​co. Ile ten do​ku​ment kosz​to​wał go dwu​dzie​sto​do​la​ró​wek w zło​cie, to zo​sta​wa​ło ta​jem​ni​cą po​mię​dzy nim sa​mym, pew​nym wiel​kim czło​wie​kiem w Sta​nach Zjed​no​czo​nych (tym, któ​ry ra​czył od​pi​sy​wać wła​sno​ręcz​nie na jego li​sty), tu​dzież in​ne​go ro​dza​ju wiel​kim czło​wie​kiem o ciem​no​oliw​ko​wej ce​rze i prze​bie​głych oczach, za​miesz​ku​ją​cym pa​łac In​ten​den​cji w Su​la​co. Ten ostat​ni cheł​pił się swą kul​tu​rą i eu​ro​pej​skim oby​ciem na mo​dłę fran​cu​ską, prze​by​wał bo​wiem przez sze​reg lat w Eu​ro​pie, na wy​gna​niu, jak twier​dził. Jed​nak​że wia​do​mo było po​wszech​nie, że przed sa​mym wy​jaz​dem na wy​gna​nie nie​roz​waż​nie prze​grał w kar​ty go​tów​kę znaj​du​ją​cą się w Urzę​dzie Cel​nym por​to​we​go mia​stecz​ka, w któ​rym moż​ny przy​ja​ciel uzy​skał dla nie​go sta​no​wi​sko po​moc​ni​ka po​bor​cy. Ta mło​dzień​cza nie​roz​wa​ga spra​wi​ła – poza in​ny​mi przy​kro​ścia​mi – że zmu​szo​ny był przez ja​kiś czas za​ra​biać na ży​cie jako kel​ner w ma​dryc​kiej ka​wiar​ni; jego ta​len​ty mu​sia​ły wszak​że być nie​po​spo​li​te, sko​ro go w koń​cu wy​nio​sły na tak świet​ne sta​no​wi​sko po​li​tycz​ne. Ka​rol Gould przed​sta​wia​jąc mu swo​ją spra​wę z nie​wzru​szo​ną pew​no​ścią sie​bie, ty​tu​ło​wał go eks​ce​len​cją. Pro​win​cjo​nal​ny eks​ce​len​cja przy​brał wy​raz znu​żo​nej wyż​szo​ści, prze​chy​la​jąc w tył krze​sło w stro​nę otwar​te​go okna, co było iście miej​sco​wym zwy​cza​jem. Or​kie​stra woj​sko​wa po​pi​sy​wa​ła się tego dnia na pla​cu gra​jąc róż​ne wy​jąt​ki z oper, co spra​wi​ło, iż eks​ce​len​cja dwu​krot​nie pod​niósł rękę ge​stem

na​ka​zu​ją​cym mil​cze​nie, by wy​słu​chać ja​kie​goś ulu​bio​ne​go ustę​pu. – Wy​śmie​ni​te! prze​pięk​ne! – mam​ro​tał dy​gni​tarz, pod​czas gdy Ka​rol Gould, cze​kał, sto​jąc, z nie​wzru​szo​ną cier​pli​wo​ścią. – Łu​cja, Łu​cja z Lam​mer​mo​oru! Prze​pa​dam za mu​zy​ką. Wpra​wia mnie w unie​sie​nie. Ach! bo​ska rzecz mu​zy​ka. Ach, Mo​zart! Si! bo​ska rzecz… O czym to pan mó​wił? Oczy​wi​ście, do​szły go już słu​chy o za​mie​rze​niach przy​by​sza. A poza tym otrzy​mał z San​ta Mar​ta ofi​cjal​ne ostrze​że​nie. Jego ma​newr miał na celu po pro​stu za​ma​sko​wa​nie cie​ka​wo​ści i onie​śmie​le​nie go​ścia. Od chwi​li jed​nak gdy prze​krę​cił klucz w szu​flad​ce du​że​go biur​ka w od​le​głym punk​cie po​ko​ju, by ukryć tam ja​kąś cen​ną pa​czusz​kę, stał się nie​zmier​nie uprzej​my i żwa​wym kro​kiem po​wró​cił do swe​go krze​sła. – Je​śli pan za​mie​rza bu​do​wać nowe wio​ski i sku​piać lud​ność do​ko​ła ko​pal​ni, po​trzeb​ny panu bę​dzie de​kret mi​ni​stra spraw we​wnętrz​nych – wy​rzekł to​nem urzę​do​wym. – Już wy​sła​łem me​mo​riał w tej spra​wie – od​parł spo​koj​nie Ka​rol Gould – a te​raz ufam, że mogę li​czyć na przy​chyl​ny wnio​sek jego eks​ce​len​cji. Jego eks​ce​len​cja był czło​wie​kiem o zmien​nych na​stro​jach. Wraz z otrzy​ma​ny​mi pie​niędz​mi wiel​ka ła​god​ność spły​nę​ła na jego nie​skom​pli​ko​wa​ną du​szę. Na​gle wy​dał głę​bo​kie wes​tchnie​nie: – Ach, don Car​lo​sie! Po​stę​po​wych lu​dzi, ta​kich jak pan, ot, cze​go po​trze​bu​je​my w na​szej pro​win​cji. Ten le​targ, ten le​targ tu​tej​szej ary​sto​kra​cji! Ten brak uspo​łecz​nie​nia! Nie​zdol​ność do ja​kiej​kol​wiek ini​cja​ty​wy! Taki czło​wiek jak ja, ma​ją​cy za sobą wyż​sze stu​dia od​by​te w Eu​ro​pie, ro​zu​mie pan… Z jed​ną ręką na wez​bra​nej pier​si, uno​sił się na pal​cach, opa​dał z po​wro​tem i przez do​bre dzie​sięć mi​nut, nie na​bie​ra​jąc nie​mal tchu, usi​ło​wał gór​ny​mi fra​ze​sa​mi prze​bić sza​niec uprzej​me​go mil​cze​nia, za któ​rym schro​nił się Ka​rol Gould. Wresz​cie po​tok jego wy​mo​wy urwał się nie​spo​dzia​nie i dy​gni​tarz cięż​ko opadł na krze​sło, jak​by strą​co​ny z for​tecz​nej szkar​py. Chcąc

za​cho​wać god​ność, po​śpiesz​nie po​że​gnał mil​czą​ce​go go​ścia uro​czy​stym ski​nie​niem gło​wy i sło​wa​mi wy​ma​wia​ny​mi z mar​kot​ną, znu​żo​ną ła​ska​wo​ścią: – Pan może po​le​gać na mo​jej świa​tłej do​brej woli do​pó​ty, do​pó​ki pań​skie po​stę​po​wa​nie jako oby​wa​te​la tego kra​ju bę​dzie na to za​słu​gi​wa​ło. Pod​niósł pa​pie​ro​wy wa​chlarz i po​czął się nim wa​chlo​wać z od​po​wied​nią god​no​ścią, pod​czas gdy Ka​rol Gould od​da​lał się, po​że​gnaw​szy go ukło​nem. Sko​ro tyl​ko drzwi się za​mknę​ły, dy​gni​tarz od razu upu​ścił wa​chlarz, spo​glą​da​jąc na te drzwi przez dłuż​szy czas z wy​ra​zem zdu​mie​nia i za​kło​po​ta​nia. Po czym wzru​szył ra​mio​na​mi, jak​by chciał tym spo​so​bem utwier​dzić się w swej wzgar​dli​wej oce​nie. Zim​ny, tępy, ru​do​wło​sy. Po​zba​wio​ny in​te​lek​tu. Praw​dzi​wy An​glik! My​ślał o nim z nie​na​wist​nym lek​ce​wa​że​niem. Twarz mu po​ciem​nia​ła. Co mia​ła zna​czyć ta ozię​bła nie​wzru​szo​na po​sta​wa? Ze wszyst​kich na​stę​pu​ją​cych po so​bie przy​wód​ców po​li​tycz​nych, na​sy​ła​nych ze sto​li​cy dla rzą​dze​nia Za​chod​nią Pro​win​cją, on był pierw​szym, któ​re​mu ta po​sta​wa Ka​ro​la Gou​l​da w urzę​do​wej roz​mo​wie wy​da​ła się ob​raź​li​wie nie​za​leż​na. Ka​rol Gould zaś uwa​żał, że je​śli uprzej​me wy​słu​chi​wa​nie bred​ni wcho​dzi w za​kres kosz​tów po​no​szo​nych dla za​pew​nie​nia so​bie wol​nej ręki, to oso​bi​ste wy​gła​sza​nie po​dob​nych fra​ze​sów nie obo​wią​zu​je w umo​wie. Tu sta​wiał krop​kę. W tych pro​win​cjo​nal​nych sa​mo​wład​cach, przed któ​ry​mi drża​ła spo​koj​na lud​ność bez wzglę​du na kla​sę spo​łecz​ną, re​zer​wa tego in​ży​nie​ra o an​giel​skim wy​glą​dzie bu​dzi​ła nie​po​kój, oscy​lu​ją​cy mię​dzy czo​ło​bit​no​ścią a za​czep​ną po​sta​wą. Z bie​giem cza​su prze​ko​na​li się wszy​scy, że nie​za​leż​nie od tego, któ​ra z par​tii bie​rze górę, ten czło​wiek po​zo​sta​je za​wsze w sta​łym kon​tak​cie z wyż​szy​mi wła​dza​mi w San​ta Mar​ta. Było to fak​tem i do​sko​na​le tłu​ma​czy​ło inny fakt, ten mia​no​wi​cie, że Gou​l​do​wie nie byli wca​le tak bo​ga​ci, jak to mógł przy​pusz​czać na​czel​ny in​ży​nier nowo bu​du​ją​cej się ko​lei że​la​znej. Idąc za wska​zów​ką don Jo​ségo Avel​la​no​sa, któ​ry był czło​wie​kiem do​brej rady (jak​kol​wiek okrut​ne przej​ścia za rzą​dów

Gu​zma​na Ben​to uczy​ni​ły go nie​śmia​łym), Ka​rol Gould wy​strze​gał się gro​ma​dze​nia ka​pi​ta​łów, nie​mniej w gra​nie re​zy​den​tów-cu​dzo​ziem​ców ob​da​rza​no go po​wszech​nie mia​nem „kró​la” Su​la​co” (a choć to mia​ła być iro​nia, kry​ło się pod nią głę​bo​kie prze​świad​cze​nie, że tak jest istot​nie). Pe​wien przed​sta​wi​ciel pa​le​stry w Co​sta​gu​anie, słyn​ny ze swej zręcz​no​ści i do​bre​go cha​rak​te​ru, czło​nek zna​ko​mi​tej ro​dzi​ny Mo​ra​ga po​sia​da​ją​cej roz​le​głe wło​ści w do​li​nie Su​la​co, by​wał po​ka​zy​wa​ny cu​dzo​ziem​com – z od​cie​niem ta​jem​ni​czo​ści i sza​cun​ku – jako agent ko​pal​ni San Tomé: „po​li​tycz​ny agent, ro​zu​mie pan”. Od​zna​czał się wy​so​kim wzro​stem, czar​ny​mi fa​wo​ry​ta​mi i był czło​wie​kiem dys​kret​nym. Wie​dzia​no, że ma ła​twy do​stęp do mi​ni​strów i że licz​ni ge​ne​ra​ło​wie co​sta​gu​ań​scy chęt​nie by​wa​ją w jego domu na pro​szo​nych obia​dach. Z ła​two​ścią uzy​ski​wał au​dien​cje u pre​zy​den​tów. Pro​wa​dził oży​wio​ną ko​re​spon​den​cję ze swym wu​jem, don José Avel​la​no​sem, ale li​stów, o ile nie były one je​dy​nie wy​ra​zem ro​dzin​nych uczuć, nig​dy nie po​wie​rzał po​czcie. Pocz​ta w Co​sta​gu​anie kon​tro​lo​wa​ła wszyst​kie li​sty bez wy​bo​ru, z bez​czel​ną, dzie​cin​ną chy​tro​ścią, cha​rak​te​ry​stycz​ną dla nie​któ​rych rzą​dów po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skich. Trze​ba tak​że za​zna​czyć, że w okre​sie, kie​dy uru​cha​mia​no po​now​nie ko​pal​nię San Tomé, ten sam po​ga​niacz mu​łów, któ​re​go Ka​rol Gould za​trud​niał w swych przed – wstęp​nych po​dró​żach po Cam​po, do​łą​czał swą ubo​gą ka​ra​wa​nę do ni​kłych kon​wo​jów prze​no​szą​cych to​wa​ry przez gór​skie prze​smy​ki po​mię​dzy wy​żem San​ta Mar​ta i do​li​ną Su​la​co. Na tym trud​nym i nie​bez​piecz​nym szla​ku poza wy​jąt​ko​wy​mi oko​licz​no​ścia​mi nie bywa zwy​kle po​dróż​nych, a po​trze​by han​dlu we​wnętrz​ne​go w tych stro​nach nie wy​ma​ga​ją szcze​gól​nych udo​god​nień trans​por​to​wych. Po​mi​mo to po​ga​niacz mu​łów znaj​do​wał w tym wi​docz​nie swój in​te​res. Po​wie​rza​no mu za​wsze kil​ka pa​kun​ków, ile​kroć wy​bie​rał się w dro​gę. Cerę miał bru​nat​ną, po​stać z gru​ba cio​sa​ną, spodnie ze skó​ry koź​lej, ob​ró​co​nej sier​ścią na ze​wnątrz, i tak so​bie po​dró​żo​wał na wła​snym dziar​skim mule, usa​do​wio​ny nie​co po​wy​żej

jego ogo​na, w wiel​kim ka​pe​lu​szu od​wi​nię​tym nad czo​łem. Na jego dłu​giej twa​rzy ma​lo​wał się wy​raz bło​giej próż​ni. Dzień po dniu nu​cił tę samą mi​ło​sną pio​sen​kę w mi​no​ro​wym to​nie, a od cza​su do cza​su, nie zmie​nia​jąc wy​ra​zu, wy​da​wał prze​ni​kli​wy okrzyk dla po​bu​dze​nia swej tro​pil​li czła​pią​cej na prze​dzie. Wiózł ze sobą prze​wie​szo​ną przez ple​cy małą, okrą​głą gi​ta​rę, a w ju​kach przy jego drew​nia​nym sio​dle znaj​do​wał się otwór ar​ty​stycz​nie wy​drą​żo​ny w drew​nie, w któ​ry ła​two było wsu​nąć ru​lon pa​pie​ru, wy​star​cza​ło po​tem za​tkać go i znów przy​kryć gru​bym płót​nem, aby stał się nie​wi​dzial​ny. Po po​wro​cie do Su​la​co czło​wiek ten miał zwy​czaj wy​le​gi​wa​nia się ca​ły​mi dnia​mi na ka​mien​nej ła​wie pod bra​mą Casa Gould, na​prze​ciw okien do​mo​stwa Avel​la​no​sów, pa​ląc i drze​miąc na prze​mian, jak​by nic go na świe​cie nie ob​cho​dzi​ło. Przed wie​lu, wie​lu laty jego mat​ka była głów​ną pracz​ką w tym domu, nie​zmier​nie bie​głą w kroch​ma​le​niu. On sam uro​dził się w jed​nej z ha​cien​das na​le​żą​cych do ro​dzi​ny Avel​la​no​sów. Na​zy​wał się Bo​ni​fa​cio i don José, uda​jąc się oko​ło go​dzi​ny pią​tej do doñy Emi​lii, w przej​ściu przez uli​cę za​wsze od​po​wia​dał ski​nie​niem ręki lub gło​wy na jego po​kor​ny ukłon. Do​zor​cy obu do​mów ugwa​rza​li z nim le​ni​wie; łą​czy​ła ich za​ży​łość peł​na po​wa​gi. Wie​czo​ry po​świę​cał grze w kar​ty, a gdy był w świą​tecz​nym a hoj​nym na​stro​ju, od​wie​dzał dziew​czę​ta pey​ne d’oro na bocz​nych ulicz​kach przed​mie​ścia. On tak​że był czło​wie​kiem dys​kret​nym.

ROZ​DZIAŁ ÓSMY

Lu​dzie, któ​rych cie​ka​wość lub in​te​res przy​wio​dły do Su​la​co, w la​tach po​prze​dza​ją​cych bu​do​wę ko​lei, mu​szą pa​mię​tać, do ja​kie​go stop​nia ko​pal​nia San To​nie unor​mo​wa​ła ży​cie tej od​le​głej pro​win​cji. Jej wy​gląd ze​wnętrz​ny jesz​cze się wów​czas tak nie zmie​nił, jak się po​noć zmie​nił w na​stęp​nych la​tach. Dziś, o ile mi wia​do​mo, tram​wa​je kur​su​ją po uli​cy Kon​sty​tu​cji, a do​bre dro​gi jezd​ne się​ga​ją w głąb kra​ju, do Ran​con i in​nych wio​sek, w któ​rych za​gra​nicz​ni kup​cy tu​dzież miej​sco​wi ri​cos po​sia​da​ją no​wo​cze​sne wil​le. Wiel​kie skła​dy ko​le​jo​we miesz​czą się tuż koło por​tu, wzdłuż któ​re​go cią​gnie się bul​war z sze​re​giem ma​ga​zy​nów na to​wa​ry, a wła​dze por​to​we mie​wa​ją już po​dob​no po​waż​ne kło​po​ty z zor​ga​ni​zo​wa​ną siłą ro​bo​czą. W daw​nych cza​sach nie sły​sza​ło się o po​dob​nych rze​czach. Wpraw​dzie tak zwa​ni car​ga​do​res por​to​wi two​rzy​li krnąbr​ne brac​two, po​zo​sta​ją​ce za​wsze pod we​zwa​niem ja​kie​goś pa​tro​na, brac​two zło​żo​ne z wszel​kie​go ro​dza​ju szu​mo​win, któ​re straj​ko​wa​ło re​gu​lar​nie w dzień wal​ki by​ków, z czym nie mógł so​bie po​ra​dzić na​wet No​stro​mo u szczy​tu swej po​tę​gi. Jed​nak​że na​za​jutrz po ta​kiej fie​sta, za​nim jesz​cze in​diań​skie prze​kup​ki otwo​rzy​ły swo​je pa​ra​so​le na pla​za, za​nim śnież​ny szczyt Hi – gu​ero​ty za​ry​so​wał się bla​do nad mia​stem na czar​nym jesz​cze nie​bie, po​wrót do pra​cy był już nie​chyb​nie za​pew​nio​ny dzię​ki po​ja​wie​niu się jeźdź​ca, któ​ry prze​la​ty​wał jak wid​mo na sre​brzy​stej kla​czy. Jego ru​mak pę​dził po​przez ob​skur​ne za​uł​ki i opłot​ki za​gród ob​ro​śnię​te chwa​sta​mi, oko​lo​ne wa​ła​mi daw​nych for​ty​fi​ka​cji, mi​jał ciem​ne sku​pi​ska nie oświe​tlo​nych le​pia​nek, przy​po​mi​na​ją​cych obo​ry lub psie budy.

Jeź​dziec wa​lił gło​wi​cą re​wol​we​ru w drzwi ni​skich pul​pe​rias , ko​śla​wych cha​łu​pek, przy​le​pio​nych do ruin szla​chet​nych mu​rów, w ścia​ny drew​nia​nych szop tak li​cho skle​co​nych, że w prze​rwach po​mię​dzy ude​rze​nia​mi do​la​ty​wa​ły z we​wnątrz od​gło​sy chra​pa​nia i sen​nych po​mru​ków. Nie scho​dząc z sio​dła wy​wo​ły​wał lu​dzi groź​nym gło​sem po na​zwi​sku, raz i dru​gi. Ospa​łe od​po​wie​dzi, gniew​ne, po​jed​naw​cze, wście​kłe lub żar​to​bli​we, cza​sem bła​gal​ne, roz​le​ga​ły się w głu​chej ciem​no​ści i pod​czas gdy jeź​dziec mil​czą​co cze​kał na swym ko​niu, po​czy​na​ły wy​ła​niać się po​je​dyn​cze ciem​ne po​sta​cie, za​kłó​ca​ją​ce swym kasz​lem ci​szę po​wie​trza. Cza​sem ja​kiś ni​ski glos ko​bie​cy od​zy​wał się po​kor​nie z otwo​ru okien​ne​go. „On już idzie, idzie, se​ñor!” – i jeź​dziec cze​kał da​lej na swym nie​ru​cho​mym wierz​chow​cu. Zda​rza​ły się jed​nak wy​pad​ki, kie​dy mu​siał ze​sko​czyć z sio​dła, a wte​dy, po krót​kiej, dzi​kiej wal​ce, wśród zdu​szo​nych prze​kleństw i zło​rze​czeń wy​la​ty​wał przez drzwi cha​ty czy pul​pe​rii ja​kiś car​ga​dor, gło​wą na​przód i z roz​ło​żo​ny​mi rę​ka​mi, by paść jak dłu​gi pod przed​nie ko​py​ta sre​brzy​stej kla​czy, któ​ra tyl​ko strzy​gła zgrab​ny​mi uszka​mi. Na​wy​kła wi​dać do tych spraw; zaś po​ko​na​ny bun​tow​nik dźwi​gał się z zie​mi i szyb​ko ucho​dził spod re​wol​we​ru No​stro​ma, za​ta​cza​jąc się nie​co po ulicz​kach i mam​ro​cząc ci​che prze​kleń​stwa. O wscho​dzie słoń​ca, gdy ka​pi​tan Mit​chell, jesz​cze w noc​nym stro​ju, wy​cho​dził na drew​nia​ny bal​kon cią​gną​cy się wzdłuż sa​mot​ne​go bu​dyn​ku Kom​pa​nii O. S. N. na wy​brze​żu, do​strze​gał już krą​żą​ce bar​ki prze​wo​zo​we i po​sta​cie uwi​ja​ją​ce się do​ko​ła okrę​to​wych dźwi​gni. Mógł też wte​dy sły​szeć po​krzy​ki​wa​nia nie​zrów​na​ne​go No​stro​ma, któ​ry, roz​staw​szy się już z ko​niem, przy​bra​ny w kra​cia​stą ko​szu​lę i czer​wo​ny pas śród​ziem​no​mor​skie​go ma​ry​na​rza, rzu​cał sten​to​ro​wym gło​sem roz​ka​zy po​przez całe molo. Je​den taki chłop na ty​siąc! Po​stęp na​tu​ry tech​nicz​nej wpro​wa​dzo​ny przez cy​wi​li​za​cję, po​stęp, któ​ry nisz​czy in​dy​wi​du​al​ny cha​rak​ter sta​rych miast, na​rzu​ca​jąc im ste​reo​ty​po​we udo​god​nie​nia no​wo​cze​sne, nie prze​nik​nął jesz​cze do Su​la​co, jed​nak​że sam

fakt uru​cho​mie​nia ko​pal​ni San Tomé no​wo​cze​sny sam w so​bie, po​czął już wy​wie​rać lek​ko do​strze​gal​ny wpływ na sta​ro​świec​ki wy​gląd tego mia​sta, z jego cha​rak​te​ry​stycz​ny​mi sztu​ka​te​ria​mi na fa​sa​dach do​mów, jego za​kra​to​wa​ny​mi okna​mi i po​wa​gą wiel​kich, żół​to​bia​łych mu​rów klasz​tor​nych, dziś opu​sto​sza​łych, oto​czo​nych rzę​da​mi ciem​no​zie​lo​nych cy​pry​sów. Ist​nie​nie ko​pal​ni zmie​ni​ło tak​że cha​rak​ter tłu​mów zbie​ra​ją​cych się w dni świą​tecz​ne na pla​za przed otwar​tym por​ta​lem ka​te​dry. Od​święt​nym stro​jem gór​ni​ków w San Tomé sta​ły się bia​łe pon​chos z zie​lo​nym pa​sem, tu​dzież bia​łe ka​pe​lu​sze ob​szy​te zie​lo​nym sznu​rem, ar​ty​ku​ły w do​brym ga​tun​ku, któ​re mo​gli ta​nio na​by​wać w skła​dach ad​mi​ni​stra​cji. Po​tul​ny Cho​lo, przy​bra​ny w te bar​wy (nie​zwy​kłe w Co​sta​gu​anie), ja​koś rzad​ko te​raz by​wał bity nie​mal do śmier​ci za brak sza​cun​ku oka​za​ny miej​skiej po​li​cji, rza​dziej mu się też przy​da​rza​ło być schwy​ta​nym na las​so przez lan​ce​ro​sów wer​bu​ją​cych po dro​gach żoł​nie​rzy, co na​zy​wa​ło się do​bro​wol​nym zgła​sza​niem się do woj​ska, a było nie​mal le​gal​ną me​to​dą upra​wia​ną w re​pu​bli​ce. Całe wsie szły w ten spo​sób na ochot​ni​ka, a don Pépé, roz​ma​wia​jąc o tym z pa​nią Gould, bez​na​dziej​nie wzru​szał ra​mio​na​mi: – Cóż pani chce? Bied​ni lu​dzie! Po​bre​ci​tos! Po​bre​ci​tos! Jed​nak​że pań​stwo musi mieć żoł​nie​rzy! Tak prze​ma​wiał z punk​tu wi​dze​nia za​wo​do​we​go don Pépé, eks-bo​jow​nik z ob​wi​słym wą​sem, orze​cho​wą cerą, wy​chu​dłą twa​rzą i wy​go​lo​ną szczę​ką, jak​by od​la​ną z że​la​za, co nada​wa​ło mu wy​gląd kon​ne​go pa​ste​rza z wiel​kich, po​łu​dnio​wych lla​nos . – Je​śli chce​cie po​słu​chać, se​ño​res, co wam po​wie sta​ry ofi​cer Pa​eza – tymi sło​wy roz​po​czy​nał każ​dą prze​mo​wę w ary​sto​kra​tycz​nym klu​bie w Su​la​co, do któ​re​go zo​stał przy​ję​ty w na​gro​dę za daw​ne usłu​gi od​da​ne spra​wie Fe​de​ra​cji. Ten klub, za​ło​żo​ny w dniach ogło​sze​nia pro​kla​ma​cji o nie​pod​le​gło​ści Co​sta​gu​any, szczy​cił się z po​sia​da​nia wie​lu na​zwisk bo​jow​ni​ków o wol​ność po​śród swych za​ło​ży​cie​li. Wie​lo​krot​nie za​my​ka​ny przez ar​bi​tral​ne rzą​dy, pa​-

mię​ta​ją​cy wy​ro​ki ska​zu​ją​ce na wy​gna​nie i jed​no​ra​zo​wą, cał​ko​wi​tą ma​sa​krę swych człon​ków, zgro​ma​dzo​nych na po​sęp​nym ban​kie​cie na roz​kaz gor​li​we​go woj​sko​we​go com​man​dan​te (cia​ła ich zo​sta​ły póź​niej ob​na​żo​ne i wy​rzu​co​ne przez okna na pla​za przez naj​plu​gaw​szy mo​tłoch) – w chwi​li obec​nej od​zy​skał swo​je pra​wa i spo​koj​nie się roz​wi​jał. Otwo​rzył te​raz i przed cu​dzo​ziem​ca​mi go​ścin​ne po​dwo​je swych du​żych, chłod​nych kom​nat miesz​czą​cych się w hi​sto​rycz​nej, fron​to​wej czę​ści bu​dyn​ku, któ​ry był nie​gdyś re​zy​den​cją wy​so​kie​go dy​gni​ta​rza In​kwi​zy​cji. Dwa skrzy​dła pa​ła​cu o za​bi​tych na głu​cho drzwiach kru​sza​ły, zaś mło​dy gaik po​ma​rań​czo​wy, któ​ry wy​rósł na nie za​bru​ko​wa​nym pa​tio, osła​niał cał​ko​wi​tą ru​inę czę​ści domu po​ło​żo​nej w głę​bi, na​prze​ciw bra​my. Wcho​dzi​ło się z uli​cy jak​by do od​osob​nio​ne​go sadu i na​tra​fia​ło się na scho​dy bar​dzo znisz​czo​nych stop​niach, strze​żo​ne przez omsza​ły po​sąg ja​kie​goś świę​te​go bi​sku​pa w in​fu​le i z pa​sto​ra​łem, o pięk​nych, ka​mien​nych rę​kach skrzy​żo​wa​nych na pier​si; bi​skup zda​wał się po​kor​nie zno​sić znie​wa​gę, jaką mu​siał dla nie​go przed​sta​wiać utrą​co​ny nos. Z góry przy​glą​da​li się wcho​dzą​ce​mu go​ścio​wi słu​żą​cy o cze​ko​la​do​wych twa​rzach i czar​nych po​ku​dła​nych wło​sach, jego uszu do​bie​gał stu​kot bi​lar​do​wych kul, a wszedł​szy na scho​dy do​strze​gał za​zwy​czaj w pierw​szej, ja​sno oświe​tlo​nej sali po​stać don Pépégo, sie​dzą​ce​go sztyw​no na krze​śle z pro​sto​pa​dłym opar​ciem. Po​ru​szał on wą​sa​mi sy​la​bi​zu​jąc ja​kąś sta​rą ga​ze​tę z San​ta Mar​ta, trzy​ma​ną na od​le​głość ra​mie​nia od oczu. Jego kary koń, nie​czu​łe, lecz wy​trzy​ma​łe by​dlę, z gło​wą kształ​tu mło​ta, stał przez ten czas na uli​cy drze​miąc nie​ru​cho​mo pod ol​brzy​mim sio​dłem i do​ty​ka​jąc nie​le​d​wie noz​drza​mi ka​mie​nia chod​ni​ka. Gdy don Pépé „zjeż​dżał z gór” (we​dług okre​śle​nia czę​sto uży​wa​ne​go w Su​la​co), moż​na go było tak​że spo​tkać w sa​lo​nie Casa Gould. Pe​łen skrom​nej pew​no​ści sie​bie za​sia​dał w pew​nej od​le​gło​ści od sto​licz​ka z her​ba​tą i ze ści​śnię​ty​mi ko​la​na​mi, z do​bro​tli​wym a fi​glar​nym bły​skiem w głę​bo​ko osa​dzo​-

nych oczach wtrą​cał do ogól​nej roz​mo​wy swo​je iro​nicz​ne uwa​gi. Ten czło​wiek po​sia​dał ja​kąś zdro​wą, za​bar​wio​ną hu​mo​rem prze​ni​kli​wość i pew​ną dozę wro​dzo​nej hu​ma​ni​tar​no​ści, któ​rą się czę​sto spo​ty​ka u sta​rych żoł​nie​rzy wy​pró​bo​wa​nej od​wa​gi, oswo​jo​nych w cią​gu swej służ​by z wie​lu roz​pacz​li​wy​mi sy​tu​acja​mi. Don Pépé nie znał się oczy​wi​ście wca​le na gór​nic​twie, ale jego funk​cja po​le​ga​ła na czym in​nym. Miał nad​zór nad całą lud​no​ścią za​miesz​ku​ją​cą te​ry​to​rium ko​pal​ni, a to te​ry​to​rium roz​cią​ga​ło się od wy​lo​tu wą​wo​zu do miej​sca, w któ​rym dro​ga, wy​ła​nia​jąc się z pod​nó​ża gór, wcho​dzi na rów​ni​nę po​przez stru​mień prze​cię​ty ma​łym drew​nia​nym mo​stem po​ma​lo​wa​nym na ko​lor zie​lo​ny. Ta bar​wa, ozna​cza​ją​ca na​dzie​ję, była tak​że ko​lo​rem przy​swo​jo​nym przez ko​pal​nię. Opo​wia​da​no so​bie w Su​la​co, że „tam, na San Tomé”., don Pépé prze​cha​dza się szyb​kim kro​kiem, z oka​za​łą sza​blą u boku, w znisz​czo​nym mun​du​rze ze srebr​ny​mi, moc​no zru​dzia​ły​mi na​ra​mien​ni​ka​mi ma​jo​ra. Więk​szość gór​ni​ków re​kru​tu​ją​cych się z In​dian o wiel​kich, dzi​kich oczach na​zy​wa​ło go ta​ita (oj​ciec), gdyż bo​so​no​ga lud​ność Co​sta​gu​any ob​da​rza tym mia​nem każ​de​go, kto nosi buty. Ba​si​lio, przy​bocz​ny mozo don Car​lo​sa i zwierzch​nik służ​by w Casa Gould, w do​brej wie​rze, iż się ma​jo​ro​wi ten ty​tuł na​le​ży, za​anon​so​wał go pew​ne​go razu uro​czy​sty​mi sło​wy: – Przy​był el se​ñor go​ber​na​dor. Don José Avel​la​nos, obec​ny w sa​lo​nie pań​stwa Gou​l​dów i za​chwy​co​ny traf​no​ścią tej na​zwy, po​wi​tał nią żar​to​bli​wie sta​re​go ma​jo​ra, gdy ten uka​zał się w drzwiach wej​ścio​wych. Don Pépé uśmiech​nął się tyl​ko pod wą​sem, jak​by chciał po​wie​dzieć: „Mo​gli​ście zna​leźć gor​sze prze​zwi​sko dla sta​re​go żoł​nie​rza.” Więc po​zo​stał el se​ñor go​ber​na​dor, żar​tu​jąc so​bie da​lej ze swe​go urzę​du i za​się​gu wła​dzy. W roz​mo​wach z pa​nią Gould za​pew​niał ją z prze​sa​dą peł​ną hu​mo​ru: – Dwa ka​mie​nie nie ze​tkną się ze sobą, aby go​ber​na​dor nie usły​szał ich zde​-

rze​nia. I z wszech​wie​dzą​cą miną stu​kał wska​zu​ją​cym pal​cem w ucho. Na​wet wte​dy, gdy licz​ba sa​mych gór​ni​ków wzro​sła do sze​ściu​set i wię​cej, zda​wał się znać każ​de​go z osob​na. Umiał na​zwać po imie​niu nie​zli​czo​nych José’ów, Ma​nu​elów i Igna​cych, wie​dział, z ja​kiej kto po​cho​dzi wio​ski (a wio​sek było trzy, za​miesz​ka​nych przez gór​ni​ków: pri​me​ro, se​gun​do, ter​ce​ro). Roz​po​zna​wał ich nie tyl​ko po pła​skich, smęt​nych twa​rzach, któ​re pani Gould wy​da​wa​ły się zu​peł​nie jed​na​ko​we, jak​by od​la​ne z jed​nej for​my, drą​żo​nej ryl​cem cier​pie​nia i cier​pli​wo​ści ich przod​ków, ale tak​że po nie​zli​czo​nych od​cie​niach ple​ców, mie​dzia​nych, czer​wo​no​bru​nat​nych lub bru​nat​no​czar​nych. Gór​ni​cy pra​co​wa​li na dwie zmia​ny i gdy mi​ja​li się na otwar​tej plat​for​mie przed wej​ściem do głów​ne​go szy​bu, pół​na​dzy, w płó​cien​nych spodniach i skó​rza​nych czap​kach chro​nią​cych czasz​ki, two​rzył się nie​by​wa​ły tłok, w któ​rym kłę​bi​ły się tyl​ko na​gie człon​ki, pod​nie​sio​ne ki​lo​fy i roz​ko​ły​sa​ne la​tar​ki przy akom​pa​nia​men​cie gło​śne​go kle​ko​tu san​da​łów. W cza​sie prze​rwy w pra​cy in​diań​scy chłop​cy wspie​ra​li się le​ni​wie o rząd pu​stych lo​rek, prze​sie​wa​cze i skal​ni​cy sie​dzie​li w kuc​ki na pię​tach ćmiąc dłu​gie cy​ga​ra. Wiel​kie drew​nia​ne ryn​ny, scho​dzą​ce uko​śnie po​przez kra​wędź plat​for​my przed tu​ne​lem, te​raz uci​chły, sły​chać było tyl​ko nie​ustan​ny, gwał​tow​ny szum wody w otwar​tych ko​ry​tach obok plu​sku i dud​nie​nia ob​ra​ca​ją​cych się kół tur​bi​ny i głu​che​go, mia​ro​we​go ło​mo​tu stę​po​rów kru​szą​cych na mia​zgę dro​go​cen​ną ska​łę w szy​bie po​ło​żo​nym ni​żej. Kie​row​ni​cy po​szcze​gól​nych grup, wy​róż​nia​ją​cy się mie​dzia​nym me​da​lem na na​giej pier​si, pro​wa​dzi​li w szy​ku swo​je eki​py. Wresz​cie ko​pal​nia wchła​nia​ła po​ło​wę mil​czą​cej gro​ma​dy, pod​czas gdy dru​ga od​pły​wa​ła dłu​gim rzę​dem w dół, ścież​ka​mi w za​ko​sy, wio​dą​cy​mi w głąb wą​wo​zu. Wą​wóz był głę​bo​ki i na niż​szych jego zbo​czach wid​nia​ła wstę​ga ro​ślin​no​ści oka​la​ją​cej ska​ły, ja​skra​wo oświe​tlo​ne słoń​cem. Na tej wą​skiej, zie​lo​nej wstę​dze od​zna​cza​ły się na kształt trzech gru​bych wę​złów trzy kępy ba​na​nów, roz​ło​ży​-

stych palm i in​nych drzew ocie​nia​ją​cych wio​ski: pierw​szą, dru​gą i trze​cią, wio​ski, któ​re za​miesz​ki​wa​li gór​ni​cy z ko​pal​ni Gou​l​da. Sko​ro tyl​ko po ko​czo​wi​skach pa​ster​skich na Cam​po ro​ze​szła się wieść, że ist​nie​je miej​sce, gdzie lu​dziom za​pew​nia​ją pra​cę i bez​pie​czeń​stwo, całe ro​dzi​ny ru​szy​ły w stro​nę ma​sy​wu Hi​gu​ero​ty, zbli​ża​jąc się na kształt wzbie​ra​ją​cych wód po​wo​dzi do roz​pa​dlin i wą​wo​zów skal​nych błę​kit​nie​ją​ce​go w dali łań​cu​cha Sier​ry. Na cze​le szedł zwy​kle oj​ciec, w spi​cza​stym ka​pe​lu​szu słom​ko​wym, po​tem mat​ka ze star​szy​mi dzieć​mi, za nimi zaś nie​rzad​ko ma​leń​ki osio​łek. Wszy​scy dźwi​ga​li ja​kieś brze​mię, z wy​jąt​kiem prze​wod​ni​ka, a cza​sem też do​ro​słej cór​ki, chlu​by rodu, któ​ra kro​czy​ła boso, wy​pro​sto​wa​na jak strza​ła, z kru​czo​czar​ny​mi war​ko​cza​mi i dum​nym pro​fi​lem, nie obar​czo​na żad​nym cię​ża​rem poza małą gi​ta​rą miej​sco​we​go wy​ro​bu i parą mięk​kich san​da​łów prze​wie​szo​nych przez ple​cy. Na wi​dok tych wę​drow​nych tłu​mów, cią​gną​cych po wszyst​kich roz​staj​nych dro​gach na roz​le​głych pa​stwi​skach lub obo​zu​ją​cych po obu stro​nach kró​lew​skie​go go​ściń​ca, kon​ni po​dróż​ni wy​mie​nia​li mię​dzy sobą uwa​gi: – Wszy​scy cią​gną do ko​pal​ni San Tomé. Ju​tro zo​ba​czy​my ich jesz​cze wię​cej. I bo​dąc ko​nie ostro​ga​mi w za​pa​da​ją​cym zmro​ku roz​pra​wia​li o wiel​kiej no​wi​nie krą​żą​cej po pro​win​cji, o ko​pa​mi San Tomé. Ja​kiś bo​ga​ty An​glik miał ją uru​cho​mić. A może nie An​glik? Qu​ien sabe! W każ​dym ra​zie cu​dzo​zie​miec roz​po​rzą​dza​ją​cy wiel​ki​mi pie​niędz​mi. O tak, pra​ca już się roz​po​czę​ła. Lu​dzie, któ​rzy po​gna​li sta​do czar​nych by​ków na za​po​wie​dzia​ną cor​ri​dę do Su​la​co, opo​wia​da​li, że z kruż​gan​ka po​sa​dy w Rin – con, miej​sca od​da​lo​ne​go o nie​peł​ną milę od mia​sta, wi​dać w gó​rach po​nad drze​wa​mi mru​ga​ją​ce świa​teł​ka. Wi​dzia​no tak​że ko​bie​tę w mę​skim ka​pe​lu​szu na gło​wie, sie​dzą​cą bo​kiem na ko​niu, i to nie w ko​leb​ce na to prze​zna​czo​nej, ale na czymś w ro​dza​ju sio​dła. Cza​sem wspi​na​ła się tak​że pie​cho​tą po gór​skich ścież​kach. Ko​bie​ta-in​ży​nier, nic in​ne​go.

– Cóż za ab​surd! To nie​moż​li​we, se​ñor! – Si, si! Una Ame​ri​ca​na del nor​te. – A je​śli tak! Jego wiel​moż​ność wie, co mówi. Una Ame​ri​ca​na! Tak! To musi być coś w tym ro​dza​ju. I śmia​li się tro​chę ze zdzi​wie​niem i wzgar​dą, śle​dząc przy tym bacz​nie cie​nie na dro​dze, po​dró​żu​jąc bo​wiem póź​nym wie​czo​rem po Cam​po bywa się na​ra​żo​nym na spo​tka​nie ze zły​mi ludź​mi. Don Pépé znał nie tyl​ko wszyst​kich męż​czyzn, ale umiał jed​nym by​strym, uważ​nym spoj​rze​niem od​róż​nić każ​dą ko​bie​tę, dziew​czy​nę lub wy​rost​ka na pod​le​ga​ją​cym mu te​re​nie. Tyl​ko drob​ny na​ry​bek wpra​wiał go cza​sem w za​kło​po​ta​nie. Spo​ty​ka​ło się czę​sto sta​re​go ma​jo​ra prze​cha​dza​ją​ce​go się po ulicz​kach w to​wa​rzy​stwie pa​dre; przy​glą​da​li się obaj w za​my​śle​niu gro​mad​kom spo​koj​nych, bru​nat​nych dzie​ci, na​ra​dza​jąc się przy​ci​szo​nym gło​sem, jak je roz​po​znać, lub za​da​jąc wni​kli​we py​ta​nia ty​czą​ce ma​łe​go, sta​tecz​ne​go urwi​poł​cia, któ​ry kro​czył środ​kiem dro​gi nago i po​waż​nie, z cy​ga​rem w dzie​cin​nych ustach i ró​żań​cem, ścią​gnię​tym praw​do​po​dob​nie mat​ce, a zwi​sa​ją​cym, gwo​li ozdo​by, zwo​jem pa​cior​ków aż na okrą​gły jego brzu​szek. Obaj pa​ste​rze gór​ni​czych owie​czek, du​chow​ny i świec​ki, żyli w wiel​kiej ze sobą przy​jaź​ni. Z dok​to​rem Mo​ny​gha​mem, opie​ku​nem sa​ni​tar​nym, któ​ry przy​jął tę god​ność z rąk pani Gould i miesz​kał w bu​dyn​ku szpi​tal​nym, nie było już ta​kiej za​ży​ło​ści. Nikt wła​ści​wie nie przy​jaź​nił się z el se​ñor dok​to​rem, któ​ry ze swą spusz​czo​ną gło​wą, skrzy​wio​ny​mi ra​mio​na​mi, sar​do​nicz​nym uśmie​chem i uko​śnym, zgorzk​nia​łym spoj​rze​niem czy​nił wra​że​nie ta​jem​ni​cze i nie​po​ko​ją​ce. Tam​te dwie wła​dze współ​dzia​ła​ły zgod​nie. Oj​ciec Ro​man, mały, za​su​szo​ny, żwa​wy, z mnó​stwem zmarsz​czek do​ko​ła okrą​głych oczu, z ostrą bro​dą i nie​od​stęp​ną ta​ba​kier​ką, był tak​że sta​rym wia​ru​sem; wy​spo​wia​dał wie​le dusz na po​lach bi​tew re​pu​bli​ki klę​cząc przy ko​na​ją​cych na zbo​czach gór, wśród traw wy​so​kich lub w mro​ku la​sów; słu​chał tych spo​wie​dzi, wchła​-

nia​jąc w noz​drza za​pach pro​chu, przy szczę​ku od​wo​dzo​nych musz​kie​tów, przy świ​ście i kle​ko​ta​niu kul. I cóż w tym było złe​go, że wcze​snym wie​czo​rem gra​li so​bie za​tłusz​czo​ną ta​lią kart par​tyj​kę na ple​ba​nii do chwi​li, gdy don Pépé wy​cho​dził na in​spek​cję, by przed nocą spraw​dzić, czy wszy​scy do​zor​cy ko​pal​ni (a był to od​dział przez nie​go zor​ga​ni​zo​wa​ny) znaj​du​ją się na swych po​ste​run​kach? Przed do​ko​na​niem tego ostat​nie​go obo​wiąz​ku don Pépé przy​pa​sy​wał sta​rą sza​blę, a czy​nił to na we​ran​dzie bia​łe​go do​mo​stwa w sty​lu wy​bit​nie ame​ry​kań​skim, któ​re ksiądz Ro​man na​zy​wał ple​ba​nią. W po​bli​żu stał dłu​gi, ni​ski, ciem​ny bu​dy​nek ze spa​dzi​stym da​chem, przy​po​mi​na​ją​cy sto​do​łę ozdo​bio​ną na szczy​cie drew​nia​nym krzy​żem. Była to ka​pli​ca ko​pal​ni. Tam ksiądz Ro​man co​dzien​nie od​pra​wiał mszę przed ciem​nym ob​ra​zem w oł​ta​rzu, przed​sta​wia​ją​cym Zmar​twych​wsta​nie – od​wa​lo​ną pły​tę gro​bo​wą z sza​re​go ka​mie​nia i uno​szą​cą się nad nią nie​po​mier​nie dłu​gą po​stać w au​re​oli bla​de​go świa​tła, na pierw​szym zaś pla​nie brą​zo​wo​czer​wo​nej bar​wy – roz​cią​gnię​te​go na zie​mi le​gio​ni​stę o ciem​nej skó​rze, z heł​mem na gło​wie. – Ten ob​raz, moje dzie​ci – ma​wiał ksiądz Ro​man do swych owie​czek – muy lin​do e ma​ro​vil​lo​so , ten ob​raz, któ​ry tu oglą​da​cie, za​wdzię​cza​my wspa​nia​ło​myśl​no​ści mał​żon​ki na​sze​go se​ño​ra ad​mi​ni​sl​ra​do​ra. Ob​raz zo​stał na​ma​lo​wa​ny w Eu​ro​pie, w kra​ju, gdzie ro​dzą się świę​ci i gdzie dzie​ją się cuda, a któ​ry jest znacz​nie więk​szy niż na​sza Co​sta​gu​ana. Wy​po​wie​dziaw​szy te sło​wa wcią​gał z na​masz​cze​niem szczyp​tę ta​ba​ki do nosa. Ale gdy pew​ne​go razu ja​kiś cie​ka​wy słu​chacz za​py​tał go, gdzie leży Eu​ro​pa, w górę czy w dół wy​brze​ża, ksiądz Ro​man chcąc po​kryć za​kło​po​ta​nie stał się su​ro​wy i pe​łen re​zer​wy. – Nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że leży nie​zmier​nie da​le​ko. Ale ciem​ni grzesz​ni​cy, tacy jak wy w San Tomé, po​win​ni ra​czej po​waż​nie za​sta​na​wiać się nad groź​bą po​tę​pie​nia wiecz​ne​go niż do​cie​kać ta​jem​nic wiel​ko​ści tej zie​mi, jej kra​jów i lu​dów, gdyż są to ta​jem​ni​ce prze​kra​cza​ją​ce bez​względ​nie zdol​ność

wa​sze​go zro​zu​mie​nia. Po wy​mia​nie uprzej​mo​ści: „do​bra​noc, pa​dre”, „do​bra​noc, don Pépé”, go​ber​na​dor od​cho​dził wiel​ki​mi, cięż​ki​mi kro​ka​mi pod​trzy​mu​jąc sza​blę przy boku, po​chy​lo​ny na​przód, i zni​kał w mro​ku. Od tej chwi​li żar​to​bli​wy na​strój sto​so​wa​ny przy nie​win​nej grze w kar​ty o parę cy​gar lub o garść yer​ba ustę​po​wał su​ro​we​mu po​czu​ciu obo​wiąz​ku ofi​ce​ra lu​stru​ją​ce​go pla​ców​ki obo​zu​ją​cej ar​mii. Ostry gwizd świ​staw​ki za​wie​szo​nej na szyi ma​jo​ra wy​wo​ły​wał na​tych​miast prze​raź​li​wy od​zew wie​lu in​nych świ​sta​wek, do cze​go do​łą​cza​ło się uja​da​nie psów; ha​łas ten z wol​na przy​ci​chał po​cząw​szy od gór​nej czę​ści wą​wo​zu, po czym wśród zu​peł​nej już ci​szy dwaj se​re​nos peł​nią​cy straż na mo​ście wy​ła​nia​li się z ciem​no​ści i bez​sze​lest​nie pod​cho​dzi​li do swe​go zwierzch​ni​ka. Po jed​nej stro​nie dro​gi dłu​gi bu​dy​nek – ma​ga​zyn ko​pal​ni – za​mknię​ty był na głu​cho, dru​gi, jesz​cze dłuż​szy, o bia​łych ścia​nach i z we​ran​dą, po​ło​żo​ny na​prze​ciw pierw​sze​go, mie​ścił w so​bie szpi​tal. Świe​ci​ło się tam w dwóch oknach izby sta​no​wią​cej kwa​te​rę dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Ciem​ność, na​grza​na pro​mie​nio​wa​niem roz​pa​lo​nych skał, zda​wa​ła się tak za​sty​gła, że na​wet de​li​kat​ne li​sto​wie drzew pie​przo​wych nie po​ru​sza​ło się wca​le. Don Pépé stał chwi​lę spo​koj​nie na​prze​ciw​ko dwóch nie​ru​cho​mych se​re​no​sów; po czym znie​nac​ka wy​so​ko na stro​mej po​wierzch​ni góry, na któ​rej mru​ga​ły po​je​dyn​cze po​chod​nie jak kro​pel​ki ognia spa​da​ją​ce z wiel​kich ja​rzą​cych się po​wy​żej świa​teł, za​czy​na​ły roz​brzmie​wać de​to​na​cje. Wy​sa​dza​no ska​ły za​wie​ra​ją​ce krusz​ce. Ogłu​sza​ją​cy huk, jak​by na​bie​ra​jąc szyb​ko​ści i wagi, wpa​dał po​mię​dzy ścia​ny wą​wo​zu i od​bi​ja​jąc się o nie sta​czał się w do​li​nę z po​mru​kiem grzmo​tu. Pa​sa​de​ro z Rin​con go​tów był przy​siąc, iż w ci​che noce, na​słu​chu​jąc z pro​gu domu, sły​szy od​gło​sy bu​rzy to​czą​cej się nad gó​ra​mi. W wy​obra​że​niach Ka​ro​la Gou​l​da od​gło​sy te po​win​ny były do​cie​rać do naj​dal​szych krań​ców pro​win​cji. Gdy nocą jeź​dził do ko​pal​ni, głu​chy po​mruk wy​cho​dził na jego spo​tka​nie, ło​wił go uchem na skra​ju ma​łe​go la​sku po​ło​żo​-

ne​go tuż za Rin​con. Nie było wąt​pli​wo​ści, że to góra wy​rzu​ca z sie​bie stru​mień skar​bów pod stę​po​ry, a w jego ser​cu od​głos ten brzmiał jak szcze​gól​nej mocy pro​kla​ma​cja rzu​co​na ca​łe​mu kra​jo​wi; było w tym cu​dow​ne pięk​no do​ko​na​ne​go dzie​ła, zisz​cze​nie śmia​łych za​mie​rzeń. Od daw​na znał to uczu​cie. W wy​obraź​ni sły​szał wy​bu​chy już owe​go wie​czo​ra, gdy obo​je z żoną po prze​by​ciu krę​tej dro​gi przez las ścią​gnę​li ko​niom cu​gle nad stru​mie​niem, spo​glą​da​jąc po raz pierw​szy na wą​wóz za​ro​śnię​ty gąsz​czem jak dżun​gla. Gdzie​nieg​dzie wy​chy​la​ły się stam​tąd gło​wy palm. W głę​bo​kiej roz​pa​dli​nie po​ło​żo​nej za za​krę​tem góry San Tomé (kwa​dra​to​we​go kształ​tu jak blok​hauz) po​ły​ski​wa​ła wstę​ga wody ja​sną, szkli​stą smu​gą po​śród ciem​no​zie​lo​nych, cięż​kich fe​sto​nów drze​wia​stych pa​pro​ci. Ja​dą​cy w ich asy​ście don Pépé, wy​su​nąw​szy się z ko​niem na​przód, wy​cią​gnię​tą ręką wska​zał na wą​wóz i oznaj​mił drwią​co uro​czy​stym gło​sem: – Oto ist​ny raj węży, se​ño​ra. Po czym wszy​scy za​wró​ci​li ko​nie z po​wro​tem do Rin​con, aby tam spę​dzić noc. Al​cal​de, sta​ry, chu​dy Mo​re​no, sier​żant z cza​sów Gu​zma​na Ben​to, z na​leż​nym sza​cun​kiem wy​niósł się ze swe​go domu wraz z trze​ma pięk​ny​mi cór​ka​mi, aby zro​bić miej​sce dla za​gra​nicz​nej se​ño​ry tu​dzież dla wiel​moż​nych ca​bal​le​ros. Je​dy​ną rze​czą, o któ​rą w za​mian pro​sił Ka​ro​la Gou​l​da (wziął go bo​wiem za ta​jem​ni​czą oso​bi​stość urzę​do​wą), było przy​po​mnie​nie wy​so​kim wła​dzom – el go​bier​no su​pre​mo – o wy​pła​ca​niu mu ren​ty wy​no​szą​cej oko​ło do​la​ra mie​sięcz​nie, do po​bie​ra​nia któ​rej czuł się upraw​nio​ny. Pro​stu​jąc po żoł​nier​sku swe zgię​te ple​cy twier​dził, iż ren​ta zo​sta​ła mu obie​ca​na „przed wie​lu, wie​lu laty za za​słu​gi wo​jen​ne w wal​kach z dzi​ki​mi In​dia​na​mi, gdy by​łem jesz​cze mło​dy, se​ñor”. Wo​do​spad już nie ist​niał. Prze​pysz​ne pa​pro​cie drze​wia​ste, za​wdzię​cza​ją​ce swój wzrost roz​py​la​ją​cym się bry​zgom pia​ny, uschły wo​kół wy​schnię​te​go źró​dła, a dłu​ga roz​pa​dli​na sta​ła się ro​dza​jem ka​na​łu, w któ​rym za​trzy​my​wa​-

ły się ko​pal​nia​ne od​pad​ki. Stru​mień wy​try​sku​ją​cy wy​żej, a obec​nie ure​gu​lo​wa​ny, wle​wał swe wody do otwar​tych ry​nien z wy​drą​żo​nych pni drzew​nych wspar​tych na ko​złach i za​si​lał tur​bi​ny po​ru​sza​ją​ce stę​po​ry na niż​szym pła​sko​wy​żu – il mesa gran​de – góry San Tomé. Je​dy​nym wspo​mnie​niem wo​do​spa​du z jego zdu​mie​wa​ją​cą flo​rą, tego, rzekł​byś, wi​szą​ce​go ogro​du nad skal​ny​mi ścia​na​mi wą​wo​zu, po​zo​stał akwa​re​lo​wy szkic pani Gould. Na​ma​lo​wa​ła go kie​dyś po​śpiesz​nie, sie​dząc na po​lan​ce oczysz​czo​nej z krze​wów, w cie​niu sło​mia​ne​go da​chu wspar​te​go na trzech żer​dziach – po​my​słu don Pépé. Pani Gould przy​pa​try​wa​ła się wszyst​kie​mu od po​cząt​ku oczysz​cza​nia tej dżun​gli, bu​do​wa​niu dro​gi, prze​pro​wa​dza​niu no​wych ście​żek na spa​dzi​stym sto​ku San Tomé. Ty​go​dnia​mi ca​ły​mi miesz​ka​ła tam z mę​żem, wsku​tek cze​go tak rzad​ko prze​by​wa​li w Su​la​co, że po​ja​wie​nie się po​wo​zu Gou​l​dów na Ala​me​da bu​dzi​ło ogól​ne pod​nie​ce​nie. Sta​tecz​ne se​ño​ras i czar​no​okie se​ño​ri​tas, jeż​dżą​ce w uro​czy​stych lan​dach fa​mi​lij​nych po ocie​nio​nych ale​jach, wi​ta​ły pa​nią Gould trze​po​ta​niem bia​łych rą​czek: „Doña Emi​lia po​wró​ci​ła z gór!” Ale nie na dłu​go. Po paru dniach doña Emi​lia zno​wu „wra​ca​ła w góry”, a jej wy​piesz​czo​ne muły mia​ły za​pew​nio​ny wy​po​czy​nek przez dłuż​szy czas. Była świad​kiem bu​do​wy pierw​sze​go domu wznie​sio​ne​go na niż​szym mesa, a prze​zna​czo​ne​go na biu​ra i na kwa​te​rę don Pépégo; od​czu​ła w ser​cu po​ryw wdzięcz​no​ści usły​szaw​szy dud​nie​nie pierw​sze​go wa​go​ni​ku z ła​dun​kiem, któ​ry spusz​cza​no po je​dy​nej wy​koń​czo​nej po​chyl​ni, a gdy sto​jąc w zu​peł​nym mil​cze​niu u boku męża przy​glą​da​ła się uru​cho​mie​niu pierw​szej ba​te​rii stę​po​rów, zbla​dła i zzię​bła ze wzru​sze​nia. Gdy zaś za​bły​sły wśród nocy ognie pod pierw​szym rzę​dem re​tort, nie po​szła spo​cząć na przy​go​to​wa​nej dla sie​bie pry​czy w pu​stych jesz​cze mu​rach domu, do​pó​ki nie zo​ba​czy​ła pierw​szej gąb​cza​stej bry​ły sre​bra, wy​da​nej na świat na nie​pew​ne losy z ciem​nej cze​lu​ści ko​pa​mi Gou​l​dów. Ze skwa​pli​wo​ścią, od któ​rej drża​ły jej ręce, ręce, któ​-

rym obca była chci​wość, do​ty​ka​ła pierw​szej szta​by sre​bra, cie​płej jesz​cze po prze​to​pie​niu, i w fan​ta​stycz​nej oce​nie po​tę​gi tego ka​wał​ka me​ta​lu nada​ła mu w wy​obraź​ni ja​kąś uspra​wie​dli​wia​ją​cą abs​trak​cyj​ną war​tość, do​pa​tru​jąc się w nim nie re​al​ne​go przed​mio​tu, lecz cze​goś nie​na​ma​cal​ne​go, o da​le​ko się​ga​ją​cym zna​cze​niu, cze​goś, co było wy​ra​zem pra​gnień lub urze​czy​wist​nie​niem za​sa​dy. Don Pépé, nie​zmier​nie za​in​te​re​so​wa​ny, spo​glą​dał na ten przed​miot przez jej ra​mię z uśmie​chem, któ​ry two​rzył po​dłuż​ne bruz​dy na jego twa​rzy, czy​niąc ją po​dob​ną do skó​rza​nej ma​ski o do​bro​tli​wie dia​bel​skim wy​ra​zie. – O, jak​by mu​cha​chos z ban​dy Her​nan​de​za chcie​li po​siąść taki skrom​ny przed​mio​cik, któ​ry, por Dios , wy​glą​da jak ka​wa​łek cyny. Słyn​ny zbój Her​nan​dez był on​giś nie​szko​dli​wym, ma​łym ran​che​ro, do​pó​ki w cza​sie woj​ny do​mo​wej nie po​rwa​no go z domu w szcze​gól​nie nie​go​dzi​wy spo​sób i nie wcie​lo​no prze​mo​cą do woj​ska. Jako żoł​nierz za​cho​wy​wał się wzo​ro​wo aż do chwi​li, kie​dy ko​rzy​sta​jąc ze sprzy​ja​ją​cej oko​licz​no​ści za​mor​do​wał swe​go puł​kow​ni​ka i uciekł z sze​re​gów. Z ban​dą de​zer​te​rów, któ​rzy ob​ra​li go swo​im wo​dzem, schro​nił się w dzi​kich i bez​wod​nych ostę​pach Bol​son de To​no​ro. Oko​licz​ne ha​cien​das skła​da​ły mu ha​racz w po​sta​ci koni i by​dła; opo​wia​da​no so​bie nie​stwo​rzo​ne hi​sto​rie o si​łach, ja​ki​mi roz​po​rzą​dzał, a tak​że o prze​dziw​nych uciecz​kach od gro​żą​ce​go mu poj​ma​nia. Wjeż​dżał czę​sto sa​mo​pas do wio​sek i mia​ste​czek roz​rzu​co​nych po Cam​po, z dwo​ma re​wol​we​ra​mi u pasa, szedł pro​sto do skle​pu lufo skła​du, wy​bie​rał stam​tąd, co chciał, i od​cho​dził nie za​cze​pia​ny przez ni​ko​go, a za​wdzię​czał to trwo​dze, jaką bu​dzi​ły jego czy​ny i od​wa​ga. Ubo​gich wie​śnia​ków po​zo​sta​wiał za​zwy​czaj w spo​ko​ju, za​moż​niej​szych na​pa​dał na dro​gach i ob​ra​bo​wy​wał, a naj​gor​szy los spo​ty​kał urzęd​ni​ków pań​stwo​wych, któ​rzy mie​li nie​szczę​ście wpaść w jego ręce; tym gar​bo​wał po pro​stu skó​rę. Li​nio​wi ofi​ce​ro​wie nie lu​bi​li, aby wspo​mi​na​no na​zwi​sko Her​nan​de​za w ich obec​no​ści. Jego pod​wład​-

ni jeż​dżą​cy na kra​dzio​nych ko​niach kpi​li so​bie z po​go​ni za​wo​do​wej ka​wa​le​rii, na któ​rą urzą​dza​li mi​strzow​skie za​sadz​ki, za​cza​je​ni w za​ła​ma​niach grun​tu jak w for​te​cy. Wy​sy​ła​no prze​ciw​ko nim eks​pe​dy​cje kar​ne, wy​zna​czo​no na​gro​dę za gło​wę Her​nan​de​za, czy​nio​no tak​że pró​by, oczy​wi​ście pod​stęp​ne, wcho​dze​nia z nim w ukła​dy, lecz to wszyst​ko nie za​kłó​ca​ło w naj​mniej​szym stop​niu nor​mal​ne​go roz​wo​ju jego ka​rie​ry. Aż wresz​cie na​czel​nik urzę​du skar​bo​we​go z To​no​ro, ubie​ga​jąc się o sła​wę po​skro​mi​cie​la groź​ne​go zbó​ja, oby​cza​jem iście co​sta​gu​ań​skim ofia​ro​wał Her​nan​de​zo​wi pew​ną sumę pie​nię​dzy i za​pew​nie​nie bez​piecz​ne​go wy​jaz​du za gra​ni​cę w za​mian za wy​da​nie człon​ków swej ban​dy. Ale Her​nan​dez nie był snadź ule​pio​ny z tej sa​mej gli​ny co zna​mie​ni​ci po​li​ty​cy woj​sko​wi i kon​spi​ra​to​rzy z Co​sta​gu​any. Mą​drze ob​my​śla​ny, choć po​spo​li​ty for​tel (cu​dow​nie sku​tecz​ny, gdy cho​dzi o uśmie​rza​nie re​wo​lu​cji) za​wiódł w sto​sun​ku do wo​dza zwy​kłych sal​te​ado​res. Spra​wa przed​sta​wia​ła się zra​zu dla dy​gni​ta​rza po​myśl​nie, lecz za​koń​czy​ła się smut​no dla szwa​dro​nu lan​ce​ros ukry​tych (na po​le​ce​nie na​czel​ni​ka urzę​du skar​bo​we​go) w pew​nej ko​tli​nie, do któ​rej Her​nan​dez obie​cał za​pro​wa​dzić swo​ich pod​wład​nych, nie po​dej​rze​wa​ją​cych za​sadz​ki. Zja​wi​li się rze​czy​wi​ście o umó​wio​nej po​rze, ale peł​za​jąc na rę​kach i ko​la​nach przez gąsz​cze, aby w pew​nej chwi​li zdra​dzić swą obec​ność gra​dem kul, któ​re opróż​ni​ły wie​le sio​deł. Ci, co ze szwa​dro​nu oca​le​li, po​wró​ci​li ga​lo​pem do To​no​ro. Opo​wia​da​no, że ich do​wód​ca (któ​ry ma​jąc lep​sze​go ko​nia znacz​nie ich wy​prze​dził) upił się póź​niej roz​pacz​li​wie i po​bił klin​gą sza​bli am​bit​ne​go dy​gni​ta​rza w obec​no​ści jego żony i có​rek. Mia​ła to być kara za ścią​gnię​cie hań​by na ar​mię na​ro​do​wą. Naj​wyż​szy urzęd​nik cy​wil​ny z To​no​ro po​padł w omdle​nie, co skło​ni​ło jego wiel​ce wraż​li​we​go woj​sko​we​go ko​le​gę do sko​pa​nia go po ca​łym cie​le i roz​ora​nia mu twa​rzy i szyi ostro​ga​mi. Ta plot​ka z da​le​kie​go Cam​po, cha​rak​te​ry​zu​ją​ca tak do​sad​nie wiel​ko​rząd​ców Co​sta​gu​any wraz ze sto​so​wa​nym przez nich uci​skiem, z ich

nie​udol​no​ścią, nie​do​rzecz​ny​mi me​to​da​mi, zdra​dziec​ki​mi pod​stę​pa​mi i dzi​kim ze​zwie​rzę​ce​niem daw​no do​tar​ła do uszu pani Gould. Fakt, że przyj​mo​wa​no po​dob​ne rze​czy bez na​pięt​no​wa​nia w ko​łach lu​dzi in​te​li​gent​nych, wy​kształ​co​nych i od​zna​cza​ją​cych się pra​wo​ścią cha​rak​te​ru, uwa​ża​jąc je za na​tu​ral​ne i nie​unik​nio​ne, był jed​nym z tych ob​ja​wów po​wszech​ne​go znik​czem​nie​nia, któ​re do​pro​wa​dza​ło pa​nią Gould do gra​nic roz​pa​czy. Wpa​tru​jąc się w sztab​kę sre​bra po​trzą​snę​ła prze​czą​co gło​wą na uwa​gę wy​po​wie​dzia​ną przez don Pépégo. – Gdy​by nie bez​pra​wie i ty​ra​nia wa​szych rzą​dów, don Pépé, wie​lu zbrod​nia​rzy, któ​rzy dziś słu​żą Her​nan​de​zo​wi, ży​ło​by spo​koj​nie i szczę​śli​wie z pra​cy swo​ich rąk. – Se​ño​ra! – wy​krzyk​nął z za​pa​łem don Pépé – to praw​da! Zda​wa​ło​by się, że Bóg udzie​lił pani daru wglą​da​nia w ludz​kie ser​ca. Pani wi​dzia​ła ich przy pra​cy, doña Emi​lio, ła​god​nych jak ba​ran​ki, cier​pli​wych jak ich wła​sne bur​ros, męż​nych jak lwy. Ja, któ​ry tu sto​ję przed pa​nią, se​ño​ra, pro​wa​dzi​łem ich nie​gdyś pod lufy ka​ra​bi​nów za cza​sów Pa​eza, któ​ry był wspa​nia​ło​myśl​nym czło​wie​kiem i tak od​waż​nym, że tyl​ko stryj don Car​lo​sa mógł, o ile wiem, po​rów​ny​wać się z nim. Nic dziw​ne​go, że mamy te​raz ban​dy​tów na Cam​po, gdy rzą​dzą nami sami zło​dzie​je, oszu​ści i krwa​we ma​ka​ki z San​ta Mar​ta. Jed​nak​że, mimo wszyst​ko, ban​dy​ta jest ban​dy​tą i mu​si​my za​opa​trzyć się w pół tu​zi​na do​brych win​che​ste​rów prze​wo​żąc sre​bro do Su​la​co. Po​dróż pani Gould z eskor​tą to​wa​rzy​szą​cą pierw​sze​mu trans​por​to​wi sre​bra do Su​la​co była ostat​nim epi​zo​dem tego, co zwy​kła na​zy​wać „swo​im obo​zo​wym ży​ciem”, po czym osie​dli​ła się już na sta​łe w miej​skim domu, jak przy​sta​ło na żonę ad​mi​ni​stra​to​ra tak po​waż​nej in​sty​tu​cji, jaką była ko​pal​nia San Tomé. Gdyż ko​pal​nia San Tomé sta​wa​ła się rze​czy​wi​ście in​sty​tu​cją sku​pia​ją​cą wo​kół sie​bie to wszyst​ko, co na prze​strze​ni tej pro​win​cji wy​ma​ga​ło dla swe​go ist​nie​nia po​rząd​ku i gwa​ran​cji trwa​ło​ści. Zda​wa​ło się, iż z gór​-

skie​go wą​wo​zu spły​wa na ten kraj bez​pie​czeń​stwo. Wła​dze w Su​la​co do​szły do wnio​sku, że im się opła​ca po​zo​sta​wiać ko​pal​nię w spo​ko​ju nie wtrą​ca​jąc się do jej spraw i jej lu​dzi. Ka​rol Gould zaś uwa​żał, że na po​czą​tek jest to je​dy​ny spo​sób prze​mó​wie​nia do ich roz​sąd​ku i po​czu​cia spra​wie​dli​wo​ści. Ze swą or​ga​ni​za​cją i lud​no​ścią co​raz sil​niej przy​wią​za​ną do warsz​ta​tu pra​cy da​ją​ce​go jej przy​wi​lej bez​pie​czeń​stwa, ze swym ar​se​na​łem, swo​im don Pépé i uzbro​jo​nym od​dzia​łem se​re​no​sów (wśród któ​rych znaj​do​wa​ło się po​dob​no nie​ma​ło wy​gnań​ców i de​zer​te​rów, a na​wet człon​ków ban​dy Her​nan​de​za), ko​pal​nia sta​wa​ła się rze​czy​wi​stą po​tę​gą w tym kra​ju. Pod​czas jed​ne​go z kry​zy​sów po​li​tycz​nych pe​wien wy​so​ki dy​gni​tarz w San​ta Mar​ta, w dys​ku​sji nad po​stę​po​wa​niem władz w Su​la​co, wy​krzyk​nął z głu​chym śmie​chem: – I to mają być przed​sta​wi​cie​le rzą​du? Ci lu​dzie? Prze​nig​dy! Oni są urzęd​ni​ka​mi ko​pal​ni, urzęd​ni​ka​mi kon​ce​sji – ja wam to mó​wię! Wy​so​ki dy​gni​tarz (bę​dą​cy wte​dy u wła​dzy, o cy​try​no​wo​żół​tej twa​rzy i krót​kich kę​dzie​rza​wych, by nie po​wie​dzieć – weł​ni​stych wło​sach) po​su​nął się tak da​le​ko w chwi​lo​wym roz​draż​nie​niu, że wy​gra​ża​jąc swe​mu opo​nen​to​wi pod sa​mym no​sem pię​ścią, wy​krzy​ki​wał: – Tak, wszy​scy! Mil​czeć! Mó​wię, że wszy​scy! Po​li​tycz​ny jefé i szef po​li​cji, i na​czel​nik Urzę​du Cel​ne​go, i ge​ne​rał. Wszyst​ko to urzęd​ni​cy tego Gou​l​da! W na​stęp​nej chwi​li ja​kiś przy​ci​szo​ny, sta​now​czy i prze​ko​ny​wa​ją​cy głos po​czął wy​peł​niać ga​bi​net mi​ni​stra, co spra​wi​ło, że unie​sie​nie dy​gni​ta​rza przy​ga​sło prze​mie​nia​jąc się w cy​nicz​ne wzru​sze​nie ra​mion. W grun​cie rze​czy zda​wał się mó​wić: „Co to mo​gło szko​dzić, sko​ro nie za​po​mi​na​no i o oso​bie mi​ni​stra na jego jed​no​dnio​wym sta​no​wi​sku?” Mimo to nie​ofi​cjal​ny agent ko​pal​ni San Tomé, pra​cu​ją​cy dla do​bra spra​wy, mie​wał chwi​le nie​po​ko​ju, któ​ry prze​bi​jał w jego li​stach pi​sa​nych do don Jo​ségo Avel​la​no​sa, bra​ta swo​jej mat​ki.

– Ża​den krwa​wy ma​kak z San​ta Mar​ta nie ośmie​li się po​sta​wić nogi w tej czę​ści Co​sta​gu​any, któ​ra leży poza mo​stem San Tomé – za​pew​niał don Pépé w roz​mo​wie z pa​nią Gould. – Chy​ba w cha​rak​te​rze za​pro​szo​ne​go go​ścia, gdyż nasz se​ñor ad​mi​ni​stra​dor jest wy​traw​nym po​li​ti​co. – Zna​la​zł​szy się jed​nak sam na sam z Ka​ro​lem Gou​l​dem w jego po​ko​ju sta​ry żoł​nierz mru​czał na poły po​sęp​nie, na poły we​so​ło: – Oj, nad​sta​wia​my łbów w tej za​ba​wie… A don José, zwra​ca​jąc się do pani Gould ze sło​wa​mi: – Im​pe​rium in im​pe​rio , Emi​lio, du​szo moja – miał przy tym wy​raz głę​bo​kie​go za​do​wo​le​nia, acz​kol​wiek zda​wa​ło się ono za​wie​rać w so​bie odro​bi​nę fi​zycz​ne​go nie​po​ko​ju. Ale to było może wi​docz​ne tyl​ko dla wta​jem​ni​czo​nych. Dla tych ostat​nich sa​lon w Casa Gould był nie​zrów​na​ną osto​ją. Pan domu – se​ñor ad​mi​ni​stra​dor – by​wał tu prze​lot​nym go​ściem. Lata uczy​ni​ły go twar​dym, ta​jem​ni​czo mil​czą​cym; na jego ogo​rza​łej, czer​wo​no​bru​nat​nej, ty​po​wo an​giel​skiej twa​rzy po​głę​bi​ły się bruz​dy. Wi​dzia​no go tyl​ko wbie​ga​ją​ce​go lub wy​cho​dzą​ce​go z domu, za​wsze bo​wiem albo „tyl​ko co wró​cił z gór”, albo też „śpie​szył do ko​pal​ni” na swych chu​dych no​gach ka​wa​le​rzy​sty, ze szpi​cru​tą w ręku, dzwo​niąc ostro​ga​mi. W sa​lo​nie sia​dy​wał za​zwy​czaj w skrom​nej żoł​nier​skiej po​sta​wie don Pépé, ten lla​ne​ro, któ​ry wśród dzi​kich, zbroj​nych walk bra​to​bój​czych po​tra​fił za​cho​wać hu​mor i na​brać zna​jo​mo​ści świa​ta, a tak​że żoł​nier​skie​go dow​ci​pu. Prze​sia​dy​wał tu tak​że Avel​la​nos, nie​mal do​mow​nik, ogła​dzo​ny dy​plo​ma​ta, któ​re​go wie​lo​mów​ność kry​ła w so​bie dużo mą​drych prze​stróg i de​li​kat​nych rad, au​tor hi​sto​rycz​ne​go dzie​ła o Co​sta​gu​anie pod ty​tu​łem Pięć​dzie​siąt lat nie​rzą​du, dzie​ła po​zo​sta​ją​ce​go w ma​nu​skryp​cie, gdyż don José uwa​żał za nie​wska​za​ne „wy​da​nie go na świat” w dru​ku, na​wet gdy​by się to oka​za​ło moż​li​we. Kró​lo​wa​ła w tym to​wa​rzy​stwie doña Emi​lia, któ​rej mała, wdzięcz​na po​stać za sto​li​kiem z lśnią​cą za​sta​wą na​su​wa​ła po​rów​na​nie z ja​sno​wło​są cza​ro​dziej​ką. Cała ta czwór​ka żyła jed​ną wspól​ną my​ślą, jed​nym i tym sa​mym wy​czu​ciem na​prę​żo​nej sy​tu​acji i jed​nym, nig​dy nie

słab​ną​cym pra​gnie​niem utrzy​ma​nia za wszel​ką cenę nie​na​ru​szal​ne​go cha​rak​te​ru ko​pal​ni. By​wał tu tak​że ka​pi​tan Mit​chell. Sia​dy​wał zwy​kle nie​co na ubo​czu, pod jed​nym z wy​so​kich okien sa​lo​nu, tro​chę uro​czy​sty, w bia​łej ka​mi​zel​ce, o ty​po​wo sta​ro​świec​kim wy​glą​dzie sta​ran​nie ubra​ne​go sta​re​go ka​wa​le​ra. Lek​ce​wa​żo​no go tro​chę, cze​go zu​peł​nie nie do​strze​gał; nie​świa​dom naj​waż​niej​szych spraw, wy​obra​żał so​bie, że tkwi w ich sed​nie. Za​cny ten czło​wiek spę​dził trzy​dzie​ści lat na mo​rzu, po czym ob​da​rzo​ny, jak się wy​ra​żał, „bi​le​tem na wy​brze​że”, nie mógł na​dzi​wić się do​nio​sło​ści trans​ak​cji (nie ma​ją​cych związ​ku z han​dlem mor​skim), do​ko​ny​wa​nych na sta​łym lą​dzie. Każ​de wy​da​rze​nie wy​cho​dzą​ce poza ramy co​dzien​no​ści na​zy​wa​ło się u nie​go „epo​ko​wym wy​da​rze​niem” lub „prze​ło​mem dzie​jo​wym”. W pew​nych tyl​ko wy​pad​kach, od​rzu​ca​jąc pa​tos i spusz​cza​jąc gło​wę o śnież​no​bia​łych, przy​li​za​nych wło​sach i krót​ko ostrzy​żo​nych wą​sach na czer​wo​na​wej, dość przy​stoj​nej twa​rzy mam​ro​tał: – O tak, pa​nie, to był nie​wąt​pli​wie błąd. Przy​ję​cie pierw​sze​go trans​por​tu sre​bra z San To​nie w celu za​ła​do​wa​nia go na je​den ze stat​ków pocz​to​wych Kom​pa​nii O.S.N. było dla nie​go oczy​wi​ście „epo​ko​wym wy​da​rze​niem”. Pu​dła ze sztyw​nej, nie​wy​praw​nej skó​ry wo​ło​wej miesz​czą​ce w so​bie szta​by sre​bra, a za​opa​trzo​ne w ple​cio​ne uchwy​ty były dość lek​kie, by dwóch lu​dzi mo​gło je unieść. Se​re​nos szli tedy pa​ra​mi zno​sząc te pu​dła po stro​mej po​chy​ło​ści, ścież​ka​mi w za​ko​sy, aż do stóp góry. Dro​ga ta wy​no​si​ła oko​ło pół mili. Po​tem ła​do​wa​no je na dwu​ko​ło​we wozy przy​po​mi​na​ją​ce ob​szer​ne skrzy​nie z drzwicz​ka​mi z tyłu, a do każ​de​go wozu za​przę​gnię​te były dwa muły w szpic; wozy te cze​ka​ły na ła​du​nek pod ochro​ną uzbro​jo​nych kon​nych se​re​nos. Don Pépé za​my​kał po ko​lei drzwicz​ki na kłód​kę, po czym na znak dany przez nie​go gwizd​kiem muły ru​sza​ły z miej​sca wśród brzę​ku ostróg i szczę​ku ka​ra​bi​nów, wśród świ​stu i ude​rzeń ba​tów; ko​ro​wód prze​jeż​dżał przez most gra​nicz​ny z hu​kiem grzmo​tu i wkra​czał w

or​bi​tę „krwa​wych ma​ka​ków i zło​dzie​jów” (we​dług okre​śle​nia don Pépégo). W świe​tle brza​sku chwia​ły się ka​pe​lu​sze na gło​wach po​sta​ci owi​nię​tych w opoń​cze, z win​che​ste​ra​mi przy lę​dź​wiach; spod ich fał​dzi​stych pon​chos wy​chy​la​ły się tyl​ko szczu​płe, bru​nat​ne ręce, dzier​żą​ce cu​gle. Kon​wój okrą​żał nie​wiel​ki la​sek, cią​gną​cy się wzdłuż trak​tu ko​pal​ni, po​su​wał się po​mię​dzy gli​nia​ny​mi cha​ta​mi a ni​skim mu​rem oka​la​ją​cym Rin​con, przy​spie​szał kro​ku na Ca​mi​no Real. Po​ga​nia​no muły, eskor​ta prze​cho​dzi​ła w ga​lop, a don Car​los je​chał sam na prze​dzie, po​zo​sta​wia​jąc za sobą tu​man ku​rzu, z któ​re​go na kształt mgli​stej wi​zji wy​ła​nia​ły się dłu​gie uszy mu​łów, trze​po​czą​ce bia​ło​zie​lo​ne cho​rą​giew​ki na wo​zach, pod​nie​sio​ne ka​ra​bi​ny i po​ły​sku​ją​ce biał​ka oczu roz​glą​da​ją​cych się czuj​nie pod osło​ną wiel​kich som​bre​ros. W tyl​nej stra​ży je​chał don Pépé pra​wie nie​wi​docz​ny w tym dud​nią​cym tu​ma​nie ku​rzu. Z nie​wzru​szo​nym wy​ra​zem twa​rzy sie​dział wy​pro​sto​wa​ny, uno​sząc się i opa​da​jąc w rytm cho​du ko​nia, ka​re​go smo​ka o łbie kształ​tu mło​ta i ba​ra​niej szyi, żu​ją​ce​go srebr​ne wę​dzi​dło. Ro​ze​spa​ni lu​dzie w za​gro​dach i ran​chos przy​droż​nych po​zna​wa​li po grzmią​cym od​gło​sie, że to ła​du​nek sre​bra ze swo​ją eskor​tą zbli​ża się do zruj​no​wa​nych mu​rów mia​sta od stro​ny Cam​po. Wy​cho​dzi​li przed drzwi, aby przyj​rzeć się, jak ten ko​ro​wód pę​dzi przez ka​mie​nie i wy​bo​je, z brzę​kiem, tę​ten​tem i strze​la​niem z ba​tów; przy​po​mi​nał ba​te​rię po​lo​wą spie​szą​cą na plac boju z nie​dba​łym na po​zór roz​ma​chem, a w nie​na​gan​nym po​rząd​ku. Da​le​ko na prze​dzie ry​so​wa​ła się po​stać se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra pro​wa​dzą​ce​go kon​wój. W ogro​dzo​nych okól​ni​kach le​żą​cych obok dro​gi swo​bod​nie pusz​czo​ne ko​nie roz​bie​ga​ły się na prze​ciąg chwi​li w ga​lo​pie; apa​tycz​ne by​dło za​nu​rzo​ne po pier​si w tra​wie od​po​wia​da​ło ry​cze​niem na ha​łas prze​la​tu​ją​ce​go ko​ro​wo​du; po​kor​ny wie​śniak in​diań​ski, obej​rzaw​szy się poza sie​bie, po​śpiesz​nie spy​chał z dro​gi ob​ju​czo​ne​go osioł​ka i przy​pie​ra​jąc go do muru osła​niał wła​-

snym cia​łem, by nie stra​to​wa​ła go eskor​ta wio​zą​ca hen, ku mo​rzu, sre​bro z gór; gro​mad​ka zzięb​nię​tych le​pe​ros, sia​du​ją​ca u stóp Ka​mien​ne​go Ko​nia na Ala​me​da, wy​krzy​ki​wa​ła: Ca​ram​ba!… wi​dząc, jak kon​wój w ga​lo​pie za​ta​cza koło i wpa​da w pu​stą uli​cę Kon​sty​tu​cji; po​ga​nia​cze mu​łów z San Tomé uwa​ża​li bo​wiem za punkt ho​no​ru i za rzecz je​dy​nie wła​ści​wą nie zwal​niać bie​gu i prze​le​cieć przez bu​dzą​ce się mia​sto z jed​ne​go krań​ca na dru​gi na kształt dia​bel​skiej wi​chu​ry. Wcze​sne słoń​ce oświe​ca​ło bla​do​żół​te, de​li​kat​no​ró​żo​we i bla​do​nie​bie​skie fa​sa​dy do​mów o za​ry​glo​wa​nych drzwiach i za​kra​to​wa​nych oknach, spo​za któ​rych nikt jesz​cze nie wy​glą​dał. W sze​re​gu pu​stych bal​ko​nów wzdłuż uli​cy, za​la​nych słoń​cem, na jed​nym tyl​ko do​strze​ga​ło się bia​łą po​stać, wy​so​ko, po​nad pu​stym chod​ni​kiem – żonę se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra. W au​re​oli ja​snych wło​sów, nie​dba​le upię​tych na ma​łej głów​ce, w mu​śli​no​wej na​rzut​ce z mnó​stwem ko​ro​nek wo​kół szyi, wy​chy​la​ła się przez po​ręcz bal​ko​nu, aby uj​rzeć kon​wój zmie​rza​ją​cy do por​tu. Od​po​wia​da​jąc uśmie​chem na krót​kie, prze​lot​ne spoj​rze​nie rzu​co​ne jej przez męża, śle​dzi​ła ten pe​łen zgieł​ku, a mimo to zdy​scy​pli​no​wa​ny po​chód prze​su​wa​ją​cy się pod jej sto​pa​mi, by w koń​cu przy​ja​znym ski​nie​niem gło​wy po​zdro​wić ga​lo​pu​ją​ce​go za kon​wo​jem don Pépégo, któ​ry na wi​dok se​ño​ry skła​niał swą po​stać w ce​re​mo​nial​nym, peł​nym sza​cun​ku ukło​nie, za​ta​cza​jąc ni​ski krąg ka​pe​lu​szem. Z bie​giem lat wy​dłu​żał się sze​reg wo​zów za​my​ka​nych na kłód​kę i ro​sła to​wa​rzy​szą​ca im eskor​ta. Co trzy mie​sią​ce co​raz to po​kaź​niej​szy stru​mień sre​bra prze​pły​wał przez uli​ce Su​la​co do skarb​ca Kom​pa​nii O.S.N. są​sia​du​ją​cej z por​tem, by tam cze​kać, aż za​ła​du​ją go na okrę​ty pły​ną​ce w kie​run​ku pół​noc​nym. Wy​daj​ność ko​pal​ni zwięk​sza​ła się i ko​lo​sal​nie wzra​sta​ła jej war​tość. Ka​rol po​wie​dział kie​dyś do żony w przy​stę​pie ra​do​ści, że na ca​łym świe​cie nie ma ko​pal​ni, któ​ra by po​sia​da​ła ta​kie żyły krusz​ców jak kon​ce​sja Gou​l​dów. Każ​dy trans​port sre​bra prze​su​wa​ją​cy się pod Casa Gould był dla nich

oboj​ga no​wym zwy​cię​stwem w wal​ce o po​kój w Su​la​co. Nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że po​cząt​ko​wym po​czy​na​niom Ka​ro​la Gou​l​da sprzy​ja​ła ta era względ​ne​go spo​ko​ju, jaka w owym cza​sie na​sta​ła, a tak​że po​wszech​ne zła​go​dze​nie oby​cza​jów w po​rów​na​niu z okre​sem wo​jen do​mo​wych, kie​dy sro​ży​ła się że​la​zna ty​ra​nia strasz​nej pa​mię​ci Gu​zma​na Ben​to. W za​miesz​kach, któ​re wy​bu​chły pod ko​niec jego pa​no​wa​nia (a te rzą​dy utrzy​my​wa​ły spo​kój w kra​ju przez ca​łych pięt​na​ście lat), było może wię​cej na​dę​tej głu​po​ty, dużo jesz​cze okru​cień​stwa i cier​pie​nia, ale o wie​le mniej daw​ne​go, na​mięt​ne​go fa​na​ty​zmu po​li​tycz​ne​go z jego za​śle​pie​niem i dzi​ko​ścią. Wszyst​ko sta​ło się te​raz nik​czem​niej​sze, mar​niej​sze i bar​dziej god​ne po​gar​dy, ale przez to samo bez po​rów​na​nia ła​twiej​sze do po​ko​na​nia dzię​ki cy​nicz​nej jaw​no​ści po​bu​dek, któ​re ludź​mi kie​ro​wa​ły. Było to bez​wstyd​ne ubie​ga​nie się o zdo​bycz, a za​pa​sy bo​gactw kur​czy​ły się z każ​dym dniem, gdyż uni​ce​stwia​no każ​de przed​się​wzię​cie. I to spra​wi​ło, że pro​win​cja Su​la​co, bę​dą​ca on​giś te​re​nem okrut​nych walk i po​ra​chun​ków, sta​ła się te​raz po​nie​kąd zie​mią obie​ca​ną dla po​li​ty​ków chcą​cych zro​bić ka​rie​rę. Moż​ni tego świa​ta (ci z San​ta Mar​ta) re​zer​wo​wa​li sta​no​wi​ska w daw​nej Za​chod​niej Pro​win​cji dla swo​ich naj​bliż​szych, dla bra​ci, sio​strzeń​ców, dla mę​żów ulu​bio​nych sióstr, dla przy​ja​ciół i za​ufa​nych po​plecz​ni​ków lub po​plecz​ni​ków bar​dzo wy​bit​nych, któ​rych się może oba​wia​li. W tej bło​go​sła​wio​nej pro​win​cji cze​ka​ły lu​dzi naj​wyż​sze ho​no​ra​ria i naj​więk​sze moż​li​wo​ści wzbo​ga​ce​nia się, gdyż ko​pal​nia San Tomé po​sia​da​ła swą wła​sną, nie​ofi​cjal​ną li​stę płac, któ​rej po​zy​cje, usta​lo​ne przez Ka​ro​la Gou​l​da i se​ño​ra Avel​la​no​sa, zna​ne były poza tym je​dy​nie pew​nej zna​ko​mi​tej gło​wie w Sta​nach Zjed​no​czo​nych, czło​wie​ko​wi, któ​ry co mie​siąc po​świę​cał dwa​dzie​ścia mi​nut cza​su na oso​bi​sty wgląd w spra​wy ko​pal​ni w Su​la​co. Jed​no​cze​śnie wszel​kie po​czy​na​nia w za​kre​sie in​te​re​sów han​dlo​wych, przy po​par​ciu ko​pal​ni w San Tomé, roz​wi​ja​ły się w tej pro​win​cji jak naj​po​myśl​niej. W po​li​tycz​nym świe​cie wia​do​me było po​wszech​nie, że sta​no​wi​sko w

Urzę​dzie Skar​bo​wym w Su​la​co to​ru​je dro​gę do Mi​ni​ster​stwa Fi​nan​sów i że to samo do​ty​czy​ło in​nych urzę​dów, w śro​do​wi​skach ka​pi​ta​li​stycz​nych zaś, znie​chę​co​nych sto​sun​ka​mi w San​ta Mar​ta, pa​trzo​no na Za​chod​nią Pro​win​cję jako na zie​mię obie​ca​ną za​pew​nia​ją​cą bez​pie​czeń​stwo szcze​gól​nie tym, któ​rzy umie​li wejść w po​ro​zu​mie​nie z ad​mi​ni​stra​cją ko​pal​ni. – „Ka​rol Gould to wspa​nia​ły czło​wiek! Za​nim co​kol​wiek przed​się​weź​miesz, za​pew​nij so​bie jego życz​li​wość. Je​śli mo​żesz, zdo​bądź so​bie list po​le​ca​ją​cy od Mo​ra​gi, wiesz, tego agen​ta na usłu​gach kró​la Su​la​co.” Nic dziw​ne​go więc, że sir John, przy​je​chaw​szy z Eu​ro​py w celu przy​go​to​wa​nia grun​tu pod bu​do​wę ko​lei że​la​znej, spo​ty​kał się w Co​sta​gu​anie na każ​dym za​krę​cie dro​gi z na​zwi​skiem (a tak​że prze​zwi​skiem) Ka​ro​la Gou​l​da. Agent ad​mi​ni​stra​cji San To​nie re​zy​du​ją​cy w San​ta Mar​ta (któ​re​go sir John oce​nił jako wy​ro​bio​ne​go i do​brze po​in​for​mo​wa​ne​go dżen​tel​me​na) wal​nie się przy​czy​nił do zor​ga​ni​zo​wa​nia ob​jaz​du kra​ju przez pre​zy​den​ta, co na​su​nę​ło sir Joh​no​wi przy​pusz​cze​nie, że jest cień praw​dy w szep​ta​nej po​gło​sce, we​dług któ​rej kon​ce​sja Gou​l​da po​sia​da ja​kieś ol​brzy​mie ukry​te wpły​wy na bieg pań​stwo​wych spraw w Co​sta​gu​anie. Po​wta​rza​no so​bie mia​no​wi​cie po ci​chu, że ad​mi​ni​stra​cja San Tomé fi​nan​so​wa​ła, przy​najm​niej czę​ścio​wo, ostat​nią re​wo​lu​cję, któ​rej wy​ni​kiem była pię​cio​let​nia dyk​ta​tu​ra spra​wo​wa​na przez don Vin​cen​te Ri​bie​rę, czło​wie​ka o du​żej kul​tu​rze i o nie​po​szla​ko​wa​nym cha​rak​te​rze, ob​da​rzo​ne​go man​da​tem prze​pro​wa​dze​nia re​form przez naj – lep​szych przed​sta​wi​cie​li kra​ju. Po​waż​ni, do​brze po​in​for​mo​wa​ni lu​dzie zda​wa​li się w to wie​rzyć i prze​wi​dy​wa​li lep​szą przy​szłość, usta​la​nie się pra​wo​rząd​no​ści, do​brej woli i po​rząd​ku w ży​ciu pu​blicz​nym. „Tym le​piej” – ro​zu​mo​wał sir John. Przy​wykł do dzia​ła​nia na wiel​ką ska​lę; w tym wy​pad​ku cho​dzi​ło o po​życz​kę dla pań​stwa i o pro​jekt sys​te​ma​tycz​nej ko​lo​ni​za​cji Za​chod​niej Pro​win​cji; łą​czy​ło się to z wiel​kim pla​nem bu​do​wy Cen​tral​nej Ko​lei Że​la​znej. Do​bra wola, ład, uczci​wość i spo​kój były nie​zmier​nie po​żą​da​ne dla

roz​wo​ju tych wiel​kich in​te​re​sów ma​te​rial​nych. Każ​dy czło​wiek zna​ją​cy się na rze​czy, a zwłasz​cza mo​gą​cy udzie​lić po​mo​cy, był cen​nym sprzy​mie​rzeń​cem w oczach sir Joh​na. Nie za​wiódł się na „kró​lu Su​la​co”. Trud​no​ści lo​kal​ne, zgod​nie z prze​wi​dy​wa​niem na​czel​ne​go in​ży​nie​ra, same od​pa​dły, bez wsta​wien​nic​twa Ka​ro​la Gou​l​da. W Su​la​co sir John był po​dej​mo​wa​ny z wiel​ki​mi ho​no​ra​mi, trak​to​wa​no go jako naj​do​stoj​niej​sze​go go​ścia po oso​bie pre​zy​den​ta-dyk​ta​to​ra. Fakt ten przy​czy​nił się – być może – do nie​ukry​wa​ne​go roz​draż​nie​nia, ja​kie oka​zał ge​ne​rał Mon​te​ro w cza​sie śnia​da​nia wy​da​ne​go na po​kła​dzie „Ju​no​ny”, tego okrę​tu, któ​ry miał nie​ba​wem od​pły​nąć z Su​la​co wraz z pre​zy​den​tem i do​stoj​ny​mi go​ść​mi za​gra​nicz​ny​mi, two​rzą​cy​mi jego świ​tę. Excel​len​tis​si​mo („na​dzie​ja uczci​wych lu​dzi”, jak go na​zwał w pu​blicz​nym to​a​ście don José w imie​niu Pro​win​cjo​nal​ne​go Zgro​ma​dze​nia w Su​la​co) zaj​mo​wał na​czel​ne miej​sce przy dłu​gim sto​le. Na prze​ciw​nym koń​cu tego sto​łu umiesz​czo​no, jako przed​sta​wi​cie​la Kom​pa​nii O.S.N. w Su​la​co, ka​pi​ta​na Mit​chel​la, któ​re​go ta „hi​sto​rycz​na chwi​la” uczy​ni​ła jesz​cze uro​czyst​szym: twarz jego sta​ła się pur​pu​ro​wa, a oczy przy​bra​ły ka​mien​ny wy​raz. Wo​kół nie​go sie​dzie​li go​spo​da​rze tej nie​ofi​cjal​nej im​pre​zy tu​dzież ka​pi​tan okrę​tu i paru po​mniej​szych urzęd​ni​ków z wy​brze​ża. Ci jo​wial​ni, czar​nia​wi pa​no​wie rzu​ca​li we​so​łe spoj​rze​nia na bu​tel​ki szam​pa​na, któ​re uka​za​ły się za ple​ca​mi go​ści w rę​kach po​słu​ga​czy okrę​to​wych. Bursz​ty​no​we wino za​ki​pia​ło w kie​li​chach wy​peł​nia​jąc je pia​ną po same brze​gi. Ka​ro​lo​wi Gould wy​zna​czo​no miej​sce koło ja​kie​goś za​gra​nicz​ne​go po​sła, któ​ry, jak​by od nie​chce​nia, pra​wił coś o po​lo​wa​niach. Jego bla​da, na​la​na twarz, ze zwi​sa​ją​cym, żół​tym wą​sem i mo​no​klem w oku, sta​no​wi​ła taki kon​trast z są​sia​dem, że se​ñor ad​mi​ni​stra​dor zda​wał się być dwa​kroć bar​dziej niż zwy​kle opa​lo​ny na pło​mie​ni​sto​czer​wo​ny ko​lor i sto​kroć żyw​szy po​mi​mo swe​go mil​cze​nia. Don José Avel​la​nos sty​kał się łok​ciem z in​nym za​gra​nicz​-

nym dy​plo​ma​tą, ciem​no​wło​sym dżen​tel​me​nem o spo​koj​nym, pew​nym sie​bie za​cho​wa​niu, nie po​zba​wio​nym jed​nak czuj​no​ści i pew​nej re​zer​wy. Jak​kol​wiek żad​na ety​kie​ta nie obo​wią​zy​wa​ła na tym przy​ję​ciu, ge​ne​rał Mon​te​ro wy​stą​pił w peł​nym umun​du​ro​wa​niu, tak sztyw​nym od nad​mia​ru ha​ftów, że jego sze​ro​ka pierś zda​wa​ła się osło​nię​ta zło​tym pan​ce​rzem. Sir John po​tra​fił unik​nąć za​ję​cia ho​no​ro​we​go miej​sca, usu​nąw​szy się w porę, a to w celu umiesz​cze​nia się koło pani Gould. Wiel​ki fi​nan​si​sta usi​ło​wał wy​ra​zić jej swą wdzięcz​ność za go​ści​nę, a tak​że uzna​nie dla jej męża za „ol​brzy​mi wpływ, jaki wy​wie​rał na spra​wy w tej po​ła​ci kra​ju”, gdy pani Gould prze​rwa​ła mu ci​chym „tsss” do​strze​gł​szy, iż pre​zy​dent za​mie​rza wy​gło​sić oko​licz​no​ścio​we prze​mó​wie​nie. Excel​len​tis​si​mo po​wstał z miej​sca. Wy​po​wie​dział tyl​ko kil​ka słów, z pew​no​ścią głę​bo​ko od​czu​tych, a prze​zna​czo​nych może głów​nie dla sta​re​go przy​ja​cie​la Avel​la​no​sa. Mó​wił o nie​ustan​nym wy​sił​ku po​trzeb​nym dla za​pew​nie​nia trwa​łe​go do​bro​by​tu kra​jo​wi, któ​ry po tylu zma​ga​niach wcho​dził te​raz w okres spo​ko​ju i ma​te​rial​ne​go roz​kwi​tu. Pani Gould przy​słu​chu​ją​ca się jego ła​god​ne​mu, nie​co ża​ło​sne​mu gło​so​wi, spo​glą​da​jąc na okrą​głą, czar​nia​wą twarz w oku​la​rach, na po​stać ni​ską i oty​łą do gra​nic ka​lec​twa, po​my​śla​ła so​bie, że ten czło​wiek o sub​tel​nym i me​lan​cho​lij​nym umy​śle, fi​zycz​nie pra​wie ułom​ny, któ​ry mimo to na we​zwa​nie współ​ziom​ków opu​ścił swe za​ci​sze, by ob​jąć nie​bez​piecz​ny po​ste​ru​nek, ma pra​wo tak prze​ma​wiać, gdyż czer​pie au​to​ry​tet ze zło​żo​nej przez sie​bie ofia​ry. A jed​nak czu​ła się za​nie​po​ko​jo​na. Wy​dał jej się bar​dziej pod​nio​sły niż obie​cu​ją​cy ten pierw​szy bo​daj w dzie​jach Co​sta​gu​any cy​wil​ny na​czel​nik pań​stwa, któ​ry tu, z kie​lisz​kiem w ręku, rzu​cał pro​ste ha​sła uczci​wo​ści, zgo​dy, po​sza​no​wa​nia dla pra​wa, wza​jem​ne​go za​ufa​nia za​rów​no w po​li​ty​ce kra​jo​wej, jak za​gra​nicz​nej, sło​wem, ha​sła sto​ją​ce na stra​ży na​ro​do​we​go ho​no​ru. Pre​zy​dent usiadł. Wśród szep​tów uzna​nia i po​dzi​wu, ja​kie po​wsta​ły po

tym prze​mó​wie​niu, ge​ne​rał Mon​te​ro pod​niósł swe cięż​kie, opa​da​ją​ce po​wie​ki i po​wlókł nie​mi​łym, tę​pym wzro​kiem po twa​rzach bie​siad​ni​ków, za​trzy​mu​jąc go na każ​dym z ko​lei. Ten żoł​nierz-bo​ha​ter z le​śnych ostę​pów, jak​kol​wiek w grun​cie rze​czy za​sko​czo​ny no​wo​ścią i świet​no​ścią swe​go sta​no​wi​ska (nie był do​tąd nig​dy na po​kła​dzie żad​ne​go okrę​tu, a mo​rze wi​dy​wał tyl​ko z da​le​ka), zro​zu​miał jed​nak ja​kimś in​stynk​tem prze​wa​gę, jaką mu da​wa​ła jego szorst​ka, nie​okrze​sa​na po​sta​wa pół​dzi​kie​go wo​jow​ni​ka nad tymi wy​twor​ny​mi „bia​ły​mi” ary​sto​kra​ta​mi. „Cze​muż jed​nak nikt na mnie nie pa​trzy?” – roz​my​ślał gniew​nie. Wszak​że znał dru​ko​wa​ne li​te​ry i do​wie​dział się z ga​zet, iż może się po​chlu​bić „naj​świet​niej​szym czy​nem wo​jen​nym, do​ko​na​nym w cza​sach no​wo​żyt​nych”. Wśród po​wszech​ne​go gwa​ru roz​mów pani Gould mó​wi​ła do swe​go są​sia​da; – Mój mąż pra​gnie tej ko​lei. To nas zbli​ży do lep​szej przy​szło​ści, po​żą​da​nej dla kra​ju, któ​ry tak dłu​go na nią cze​kał. A ile przy tym ucier​piał, to Bóg je​den wie. Przy​znam się jed​nak panu, że kie​dy pew​ne​go razu, wra​ca​jąc z po​po​łu​dnio​wej prze​chadz​ki, uj​rza​łam mło​de​go jeźdź​ca, In​dia​ni​na, wy​nu​rza​ją​ce​go się z lasu z czer​wo​ną cho​rą​giew​ką eki​py po​mia​ro​wej, do​zna​łam cze​goś w ro​dza​ju wstrzą​su. Przy​szłość bo​wiem ozna​cza zmia​nę, ab​so​lut​ną zmia​nę. A na​wet tu​taj ist​nie​ją ta​kie pro​ste, ma​low​ni​cze rze​czy, któ​re by się pra​gnę​ło za​cho​wać. Sir John słu​chał, uśmie​cha​jąc się. Ale te​raz jemu z ko​lei przy​pa​dła rola prze​rwa​nia po​ga​węd​ki. – Ge​ne​rał Mon​te​ro bę​dzie prze​ma​wiał – szep​nął i za​raz do​dał z ko​micz​nym prze​stra​chem: – O nie​ba! On go​tów wznieść moje zdro​wie! Ge​ne​rał Mon​te​ro po​wstał z brzę​kiem sta​lo​wej po​chwy sza​bli, z chrzę​stem zło​tych ha​ftów po​kry​wa​ją​cych jego pierś; spo​nad sto​łu wyj​rza​ła rę​ko​jeść owej sza​bli, któ​rą no​sił u boku. W prze​pysz​nym mun​du​rze, z szy​ją byka, z ha​czy​ko​wa​tym no​sem, spłasz​czo​nym na koń​cu, i wą​sa​mi ufar​bo​wa​ny​mi na

gra​na​to​wo​czar​ny ko​lor, wy​glą​dał na prze​bra​ne​go zło​wro​gie​go va​qu​ero. Głos jego miał dziw​nie chro​po​wa​ty, bez​dusz​ny dźwięk. Wy​gło​sił kil​ka nie​skład​nych zdań, po czym, pod​no​sząc gło​wę i głos jed​no​cze​śnie, ryk​nął chra​pli​wie: – Ho​nor oj​czy​zny jest w ręku ar​mii. Za​pew​niam was, że będę go strzegł wier​nie. – Tu za​wa​hał się aż do chwi​li, gdy jego roz​bie​ga​ne oczy za​trzy​ma​ły się na oso​bie sir Joh​na. Utkwił w nim po​nu​ry, sen​ny wzrok i przy​po​mnia​ła mu się wy​so​kość po​życz​ki, nie​daw​no przy​zna​nej rzą​do​wi. Pod​niósł kie​li​szek: – Piję za zdro​wie czło​wie​ka, któ​ry przy​wiózł nam pół​to​ra mi​lio​na fun​tów. Wy​chy​lił kie​li​szek szam​pa​na i cięż​ko usiadł roz​glą​da​jąc się na poły zdzi​wio​nym, na poły wy​zy​wa​ją​cym wzro​kiem po twa​rzach współ​bie​siad​ni​ków, wśród głę​bo​kiej ci​szy, jaka za​pa​dła po tak sto​sow​nym to​a​ście. Sir John nie po​ru​szył się wca​le. – Nie są​dzą, abym po​trze​bo​wał wsta​wać – rzekł pół​gło​sem do pani Gould. – Taki wy​stęp mówi sam za sie​bie. Don José Avel​la​nos ura​to​wał sy​tu​ację, wy​gła​sza​jąc krót​kie prze​mó​wie​nie, w któ​rym pod​kre​ślił wy​raź​nie życz​li​wość An​glii dla Co​sta​gu​any, „życz​li​wość – po​wtó​rzył z na​ci​skiem – o któ​rej mogę mó​wić ze zna​jo​mo​ścią rze​czy, gdyż w swo​im cza​sie by​łem akre​dy​to​wa​nym po​słem przy kró​lew​skim dwo​rze w St. Ja​mes”. Te​raz do​pie​ro sir John uznał za sto​sow​ne od​po​wie​dzieć. Mó​wił z wdzię​kiem, złą fran​cusz​czy​zną, prze​ry​wa​ły mu wy​bu​chy okla​sków, a chwi​la​mi okrzyk: „Słu​chaj​cie, słu​chaj​cie!”, wy​da​wa​ny przez ka​pi​ta​na Mit​chel​la, któ​ry gdzie​nieg​dzie wy​ła​wiał z prze​mó​wie​nia ja​kieś zro​zu​mia​łe dla sie​bie sło​wa. Bez​po​śred​nio po ukoń​cze​niu ora​cji fi​nan​si​sta zwró​cił się do pani Gould: – Pani była ła​ska​wa za​po​wie​dzieć, że ma do mnie proś​bę – rzekł z dwor​ną uprzej​mo​ścią. – Pro​szę być pew​ną, że speł​nie​nie pani ży​cze​nia będę uwa​żał za za​szczyt dla sie​bie.

Po​dzię​ko​wa​ła mu wdzięcz​nym uśmie​chem. Bie​siad​ni​cy wsta​wa​li już od sto​łu. – Chodź​my na po​kład – za​pro​po​no​wa​ła – tam będę mo​gła przed​sta​wić panu moją proś​bę. Wiel​ki sztan​dar na​ro​do​wy Co​sta​gu​any, o bar​wach czer​wo​nej i żół​tej, sty​ka​ją​cych się po prze​kąt​nych, z wi​ze​run​kiem dwóch zie​lo​nych palm po​środ​ku, po​wie​wał sen​nie na śred​nim masz​cie „Ju​no​ny”. Ta​jem​ni​czy, trzesz​czą​cy od​głos ty​się​cy ogni sztucz​nych, za​pa​la​nych wzdłuż ca​łe​go wy​brze​ża na cześć pre​zy​den​ta, do​cie​rał w głąb za​to​ki. Pęki ra​kiet, wy​la​tu​ją​cych ze świ​stem w po​wie​trze, ale nie​wi​docz​nych, wy​bu​cha​ły wy​so​ko nad gło​wa​mi, po​zo​sta​wia​jąc tyl​ko kłę​bek dymu na ja​snym tle nie​ba. Tłu​my lu​dzi zgro​ma​dzi​ły się na prze​strze​ni dzie​lą​cej bra​mę miej​ską od por​tu, pod ki​ścia​mi róż​no​barw​nych cho​rą​gwi trze​po​czą​cych na wy​so​kich masz​tach. Chwi​la​mi do​la​ty​wa​ły znie​nac​ka przy​tłu​mio​ne dźwię​ki woj​sko​wej or​kie​stry i da​le​kie od​gło​sy wy​strza​łów. Gru​pa ob​dar​tych Mu​rzy​nów nie​ustan​nie na​bi​ja​ła że​la​zną ar​mat​kę i da​wa​ła z niej ognia na por​to​wym na​brze​żu. Sza​ra​wa, cien​ka smu​ga ku​rzu za​wi​sła nie​ru​cho​mo na tle sło​necz​nej tar​czy. Don Vin​cen​te Ri​bie​ra prze​szedł kil​ka kro​ków pod płó​cien​nym dasz​kiem osła​nia​ją​cym po​kład, wspar​ty na ra​mie​niu Avel​la​no​sa; oto​czy​ło go wnet gro​no lu​dzi; wi​dać było smęt​ny uśmiech ciem​nych warg i śle​py po​łysk oku​la​rów pre​zy​den​ta zwra​ca​ją​ce​go się uprzej​mie na róż​ne stro​ny. Nie​ofi​cjal​ne przy​ję​cie, urzą​dzo​ne umyśl​nie na po​kła​dzie „Ju​no​ny”, by dać dyk​ta​to​ro​wi spo​sob​ność swo​bod​nej roz​mo​wy ze swy​mi zna​ko​mit​szy​mi stron​ni​ka​mi w Su​la​co, do​bie​ga​ło koń​ca. Ge​ne​rał Mon​te​ro, na​sa​dziw​szy na łysą gło​wę ka​pe​lusz z ko​gu​ci​mi pió​ra​mi, za​siadł te​raz nie​ru​cho​mo tuż obok luku. Ogrom​ne ręce w rę​ka​wi​cach splótł na rę​ko​je​ści sza​bli sto​ją​cej pro​sto​pa​dle po​mię​dzy jego no​ga​mi. Bia​łe pió​ra, mie​dzia​na bar​wa sze​ro​kiej twa​rzy, gra​na​to​wo​czar​ne wąsy pod za​krzy​wio​nym dzio​bem o la​ta​ją​cych noz​drzach, nad​miar zło​ta na pier​si

i rę​ka​wach i wy​so​kie, wy​po​le​ro​wa​ne buty z ol​brzy​mi​mi ostro​ga​mi, a nade wszyst​ko idio​tycz​ne, wład​cze wej​rze​nie sław​ne​go bo​ha​te​ra spod Rio Seco two​rzy​ły ca​łość zło​wróżb​ną i wprost nie​praw​do​po​dob​ną; była to ja​kaś prze​sad​na, okrut​na ka​ry​ka​tu​ra, nie​do​rzecz​na, na​pu​szo​na ma​ska​ra​da, fan​ta​stycz​na gro​te​ska. Tak mógł wy​glą​dać wo​jen​ny bo​żek Az​te​ków, przy​stro​jo​ny na mo​dłę eu​ro​pej​ską i ocze​ku​ją​cy hoł​dów od swo​ich czci​cie​li. Po​wo​do​wa​ny wzglę​da​mi dy​plo​ma​tycz​ny​mi, don José pod​szedł do tej zło​wro​giej ku​kły, zda​ją​cej się wy​obra​żać nie​do​cie​czo​ne prze​zna​cze​nie, a pani Gould z tru​dem od​wró​ci​ła od niej zdu​mio​ne oczy. Ka​rol zbli​żył się do sir Joh​na, by się z nim po​że​gnać, w mo​men​cie gdy ten na​chy​lał się nad ręką jego żony. Usły​szał sło​wa: – Oczy​wi​ście, dro​ga pani, dla pani pro​te​go​wa​ne​go! To nie przed​sta​wia żad​nych trud​no​ści. Pro​szę uwa​żać spra​wę za za​ła​twio​ną. Don José, któ​ry po​wra​cał na ląd tą samą ło​dzią co Gou​l​do​wie, był dziw​nie mil​czą​cy. Nie otwo​rzył ust przez czas dłuż​szy, na​wet gdy się już zna​lazł w ich po​wo​zie od​da​la​ją​cym się od wy​brze​ża. Muły kłu​so​wa​ły wol​no wśród wy​cią​gnię​tych ze​wsząd rąk że​bra​ków, któ​rzy tego dnia – jak je​den mąż – opu​ści​li przed​sion​ki ko​ściel​ne. Sie​dząc na tyl​nym sie​dze​niu Ka​rol Gould roz​glą​dał się po rów​ni​nie. Nie​zli​czo​na ilość bud, skle​co​nych z si​to​wia, zie​lo​nych ga​łę​zi i dyli, po​sztu​ko​wa​nych ka​wał​ka​mi płót​na, wzno​si​ła się po ca​łym polu – sprze​da​wa​no w nich owo​ce, cy​ga​ra, caña i dul​ces. Nad kup​ka​mi roz​ża​rzo​ne​go wę​gla In​dian​ki, sie​dzą​ce w kuc​ki na roz​ło​żo​nych ma​tach, go​to​wa​ły ja​kieś po​tra​wy w ciem​nych gli​nia​nych garn​kach, go​to​wa​ły tak​że wodę na pa​ra​gwaj​ską her​ba​tę wle​wa​ną do flasz w kształ​cie dyni, pod​su​wa​jąc ją wie​śnia​kom i za​chę​ca​jąc ich do pi​cia me​lo​dyj​nym, rzekł​byś, piesz​czo​tli​wym gło​sem. Prze​strzeń ogro​dzo​na pa​la​mi sta​no​wi​ła te​ren wy​ści​go​wy dla va​qu​ero​sów, a da​lej, po le​wej stro​nie, wi​dać było zbi​ty tłum lu​dzi do​ko​ła ogrom​ne​go, pro​wi​zo​rycz​ne​go bu​dyn​ku, któ​ry przy​po​mi​nał na​miot cyr​ko​wy skle​co​ny z drze​-

wa, ze stoż​ko​wa​tym da​chem uple​cio​nym z tra​wy. Do​la​ty​wa​ło stam​tąd brzę​cze​nie strun har​fy, ostre, ury​wa​ne dźwię​ki gi​ta​ry i po​sęp​ne bęb​nie​nie in​diań​skie​go gom​bo, brzmią​ce ryt​micz​nie wśród prze​raź​li​wych śpie​wów tan​ce​rzy. – Cała ta po​łać zie​mi na​le​ży te​raz do Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej – ode​zwał się Ka​rol Gould. – Nie bę​dzie tu już za​baw lu​do​wych. Ta myśl spra​wi​ła przy​krość pani Gould. Ko​rzy​sta​jąc ze spo​sob​no​ści wspo​mnia​ła o obiet​ni​cy uczy​nio​nej jej przez sir Joh​na, że dom za​miesz​ka​ły przez Gior​gia Vio​lę nie bę​dzie mu ode​bra​ny. Nie mo​gła nig​dy zro​zu​mieć, dla​cze​go in​ży​nie​ro​wie ko​le​jo​wi za​my​śla​li zbu​rzyć ten sta​ry dom. Wszak nie le​żał na tra​sie, po któ​rej mia​no prze​pro​wa​dzać bocz​ni​cę ko​le​jo​wą do por​tu. Za​trzy​ma​ła po​wóz przed do​mo​stwem Vio​li, by jak naj​prę​dzej uspo​ko​ić sta​re​go ge​nu​eń​czy​ka, któ​ry wy​szedł na jej spo​tka​nie z od​sło​nię​tą gło​wą i sta​nął przy stop​niu po​wo​zu. Prze​ma​wia​ła doń oczy​wi​ście po wło​sku, on zaś od​po​wia​dał jej ze spo​koj​ną god​no​ścią. Mó​wił, że sta​ry Ga​ri​bal​di​no jest jej z ca​łe​go ser​ca wdzięcz​ny za za​pew​nie​nie da​chu nad gło​wą jemu, jego żo​nie i dzie​ciom. Czuł się już zbyt sta​ry na roz​po​czy​na​nie no​wej włó​czę​gi. – I to już na za​wsze, si​gno​ra? – spy​tał. – Na tak dłu​go, jak pan bę​dzie chciał. – Bene. A za​tem ten dom musi otrzy​mać na​zwę. Przed​tem nie war​to było nad tym się za​sta​na​wiać. – Uśmiech​nął się cierp​ko, przy czym wszyst​kie zmarszcz​ki zbie​gły mu się w ką​ci​kach oczu. – Ju​tro po​my​ślę o wy​ma​lo​wa​niu go​dła. – A jaką na​zwę ob​my​śli​li​ście, Gior​gio? – „Al​ber​go d’Ita​lia Una” – od​parł sta​ry Ga​ri​bal​di​no od​wra​ca​jąc na chwi​lę gło​wę. – Bar​dziej dla uczcze​nia tych, któ​rzy po​mar​li, niż kra​ju, któ​ry zo​stał nam, żoł​nie​rzom wol​no​ści, wy​dar​ty prze​bie​gle przez tę prze​klę​tą pie​monc​ką sfo​rę kró​lów i mi​ni​strów.

Pani Gould uśmiech​nę​ła się nie​znacz​nie i prze​chy​la​jąc się nie​co po​czę​ła sta​re​go wy​py​ty​wać o żonę i dzie​ci. Wy​słał je tego dnia do mia​sta. Pa​dro​na mie​wa się le​piej. Dzię​ko​wał si​gno​rze za ła​ska​wą pa​mięć. Lu​dzie mi​ja​li ich pa​ra​mi, cza​sem po tro​je lub ca​ły​mi gro​mad​ka​mi męż​czyzn i ko​biet, za któ​ry​mi drep​ta​ły dzie​ci. Ja​kiś jeź​dziec na sre​brzy​sto​si​wej kla​czy, wje​chaw​szy spo​koj​nie w cień, ścią​gnął cu​gle i po​wi​tał to​wa​rzy​stwo z po​wo​zu zdję​ciem ka​pe​lu​sza, na co od​po​wie​dzia​no mu uśmie​cha​mi i życz​li​wym ski​nie​niem gło​wy. Sta​ry Vio​la, wi​docz​nie szcze​rze ucie​szo​ny usły​sza​ną no​wi​ną, od​da​lił się na chwi​lę, by po​śpiesz​nie oznaj​mić przy​by​szo​wi, że dzię​ki do​bro​ci an​giel​skiej si​gno​ry dom zo​stał oca​lo​ny i on może w nim miesz​kać, póki ze​chce. Jeź​dziec przy​słu​chi​wał się z uwa​gą, lecz nic nie od​po​wie​dział. Gdy po​wóz ru​szył z miej​sca, zdjął po​wtór​nie ka​pe​lusz, sza​re som​bre​ro ozdo​bio​ne srebr​nym sznu​rem i chwa​sta​mi. Ja​skra​we bar​wy mek​sy​kań​skie​go se​ra​pe przy​tro​czo​ne​go do tyl​nej czę​ści sio​dła, ogrom​ne, srebr​ne guzy przy skó​rza​nym, ha​fto​wa​nym ka​fta​nie, rząd drob​niut​kich srebr​nych gu​zicz​ków wzdłuż szwu u_spod​ni, śnież​no​bia​ła ko​szu​la, je​dwab​na szar​fa o ha​fto​wa​nych koń​cach, srebr​ne blasz​ki zdo​bią​ce uździe​ni​ce, cu​gle i sio​dło skła​da​ły się na nie​do​ści​gły strój sław​ne​go ca​pa​ta​za de car​ga​do​res, śród​ziem​no​mor​skie​go ma​ry​na​rza, któ​re​mu nie mógł do​rów​nać w prze​py​chu ża​den za​moż​ny ran​che​ro z Cam​po, przy​bra​ny na naj​więk​sze świę​to. – To wiel​ka dla mnie rzecz – mruk​nął sta​ry Gior​gio, któ​ry wciąż my​ślał o domu, gdyż znu​ży​ły go już cią​głe zmia​ny. – Wy​star​czy​ło jed​ne​go sło​wa si​gno​ry do tego An​gli​ka. – Do tego sta​re​go An​gli​ka, któ​ry ma dość pie​nię​dzy, by bu​do​wać ko​lej? Od​jeż​dża za go​dzi​nę – od​rzekł nie​dba​le No​stro​mo. – Ano do​brze, buon viag​gio. Strze​głem jego ko​ści przez całą dro​gę, od wą​wo​zu En​tra​da po​przez rów​ni​nę aż do Su​la​co, jak​by był ro​dzo​nym moim oj​cem.

Sta​ry Gior​gio od​wró​cił gło​wę z roz​tar​gnie​niem. No​stro​mo wska​zał na po​wóz Gou​l​dów, zbli​ża​ją​cy się do za​ro​śnię​tej chwa​sta​mi bra​my w mu​rze sta​re​go mia​sta. Tu mur wy​glą​dał z da​le​ka na ży​wo​płot wy​cię​ty w dżun​gli. – Sia​dy​wa​łem nie​raz sam, noce całe, z re​wol​we​rem w ręku w ma​ga​zy​nach Kom​pa​nii, pil​nu​jąc sto​su sre​bra tego dru​gie​go An​gli​ka, jak​by ono było moje! Vio​la zda​wał się być za​to​pio​ny we wła​snych my​ślach. – To dla mnie wiel​ka rzecz – po​wtó​rzył jak​by do sie​bie. – Pew​no, że tak – po​twier​dził spo​koj​nie wspa​nia​ły ca​pa​taz de car​ga​do​res. – Słu​chaj, Vio​la, pójdź i przy​nieś mi z domu cy​ga​ro, ale nie szu​kaj go w moim po​ko​ju. Tam nic nie ma. Vio​la wszedł do go​spo​dy i za​raz po​wró​cił, za​to​pio​ny w swych my​ślach. Po​da​jąc mło​de​mu cy​ga​ro, mru​czał pod wą​sem: – Dzie​ci do​ra​sta​ją, i to dziew​czę​ta do tego! Dziew​czę​ta! – Wes​tchnął i za​milkł. – Co? Tyl​ko jed​no? – za​uwa​żył No​stro​mo, przy​pa​tru​jąc się z za​baw​ną ba​daw​czo​ścią roz​tar​gnio​ne​mu star​co​wi. – Ano, nie szko​dzi – do​dał nie​dba​le i wy​nio​śle. – Jed​no wy​star​czy, za​nim będę po​trze​bo​wał dru​gie​go. Za​pa​lił cy​ga​ro, po czym z nie​dba​łych pal​ców wy​pu​ścił za​pał​kę. Vio​la pod​niósł oczy i na​gle po​wie​dział: – Mój syn, gdy​by żył, był​by dziś ta​kim pięk​nym mło​dzień​cem jak ty, Gian’ Bat​ti​sta. – Kto? Wasz syn? Ma​cie słusz​ność, pa​dro​ne. Gdy​by był do mnie po​dob​ny, był​by męż​czy​zną. Z wol​na od​wró​cił ko​nia i je​chał stę​pa po​mię​dzy le​pian​ka​mi, ścią​ga​jąc co chwi​la klacz za uzdę, za​trzy​mu​jąc ją nie​le​d​wie przy mi​ja​niu się z dzieć​mi i gro​mad​ka​mi przy​by​szów z od​le​głe​go Cam​po, któ​rzy oglą​da​li się za nim z za​chwy​tem. Do​ke​rzy Kom​pa​nii kła​nia​li mu się z da​le​ka, a przed​miot ich za​zdro​ści, ca​pa​taz de car​ga​do​res, je​chał da​lej wśród po​mru​ków uzna​nia i uni​żo​-

nych po​kło​nów w stro​nę ogrom​ne​go bu​dyn​ku przy​po​mi​na​ją​ce​go cyrk. Ciż​ba sta​wa​ła się co​raz gęst​sza, gi​ta​ry dźwię​cza​ły co​raz gło​śniej, inni męż​czyź​ni na ko​niach sie​dzie​li nie​ru​cho​mo pa​ląc spo​koj​nie cy​ga​ra po​nad gło​wa​mi tłu​mu, któ​ry pchał się i wi​ro​wał przed drzwia​mi bu​dyn​ku o wy​so​kim da​chu. Do​cho​dził stam​tąd gwar i tu​pot nóg w takt mu​zy​ki ta​necz​nej, gło​śnej, wrza​skli​wej, ryt​micz​nej, nad któ​rą gó​ro​wa​ły głu​che ude​rze​nia gom​bo. Ten bar​ba​rzyń​ski, wspa​nia​ły dźwięk wiel​kie​go bęb​na, któ​ry wpra​wia w szał tu​byl​ców, a któ​re​go na​wet Eu​ro​pej​czyk nie może słu​chać bez szcze​gól​ne​go wzru​sze​nia, zda​wał się cią​gnąć No​stro​ma w stro​nę, skąd do​cho​dził. Tym​cza​sem ja​kiś czło​wiek, spo​wi​ty w po​dar​te, spło​wia​łe pon​cho, po​sztur​chi​wa​ny z pra​wa i z lewa, do​padł jego strze​mie​nia i po​czął bła​gać „jego wiel​moż​ność” o za​trud​nie​nie w por​cie. Płacz​li​wym gło​sem ofia​ro​wy​wał se​ño​ro​wi ca​pa​ta​zo​wi po​ło​wę dzien​ne​go za​rob​ku za przy​wi​lej do​pusz​cze​nia go do sław​ne​go brac​twa car​ga​do​re​sów, twier​dził, że dru​ga po​ło​wa wy​star​czy mu do ży​cia. Ale „pra​wa ręka” ka​pi​ta​na Mit​chel​la („nie​oce​nio​ny i ab​so​lut​nie nie​ska​zi​tel​ny czło​wiek”) po przyj​rze​niu się kry​tycz​nym wzro​kiem ob​dar​te​mu mozo po​trzą​snął tyl​ko prze​czą​co gło​wą bez sło​wa, wśród wrza​wy wzma​ga​ją​cej się do​ko​ła. Czło​wiek cof​nął się, a No – stro​mo, po​su​nąw​szy się nie​co da​lej, mu​siał ścią​gnąć ko​nia. Ze wszyst​kich drzwi ta​necz​nej budy wy​sy​py​wał się tłum ko​biet i męż​czyzn; ocie​ka​li po​tem, drże​li na ca​łym cie​le, za​ta​cza​li się z wy​trzesz​czo​ny​mi oczy​ma, otwar​ty​mi usta​mi, by do​paść do ze​wnętrz​nej ścia​ny bu​dyn​ku i wes​przeć się o de​ski. We​wnątrz dźwię​cza​ły gi​ta​ry i har​fy, w sza​leń​czym tem​pie, wśród nie​ustan​ne​go grzmo​tu bęb​na. Sły​chać było kla​ska​nie se​tek rąk i wrza​ski ludz​kie, któ​re w pew​nej chwi​li przy​ci​chły, by prze​mie​nić się w śpiew uni​so​no – re​fren mi​ło​snej pio​sen​ki, za​mie​ra​ją​cy po​wo​li. Czer​wo​ny kwiat, cel​nie rzu​co​ny z tłu​mu, ugo​dził świet​ne​go ca​pa​ta​za w sam po​li​czek. Schwy​cił go zręcz​nym ru​chem, ale przez ja​kiś czas nie od​wra​cał gło​wy. Gdy wresz​cie ra​czył się ro​zej​rzeć, ota​cza​ją​cy go tłum roz​stą​pił się to​ru​jąc

dro​gę ślicz​nej Mo​re​ni​cie, ze zło​tym grze​by​kiem w upię​tych wło​sach, któ​ra szła ku nie​mu swo​bod​nie. Jej naga, pulch​na szy​ja i ra​mio​na wy​ła​nia​ły się ze śnież​no​bia​łej ko​szul​ki; nie​bie​ska weł​nia​na spód​ni​ca, ob​fi​ta z przo​du, a ob​ci​sła z tyłu i na bio​drach, pod​kre​śla​ła jesz​cze jej wy​zy​wa​ją​cy chód. Po​de​szła pro​sto do jeźdź​ca i po​ło​żyw​szy rękę na szyi jego kla​czy, nie​śmia​ło, lecz z ko​kie​te​rią zer​k​nę​ła w górę ką​ci​ka​mi oczu. – Qu​eri​do – rze​kła piesz​czo​tli​wie – cze​mu uda​jesz, że mnie nie wi​dzisz, gdy prze​cho​dzę obok cie​bie? – Bo prze​sta​łem cię ko​chać – od​parł No​stro​mo po​waż​nie po chwi​li za​sta​no​wie​nia. Ręka na szyi sre​brzy​stej kla​czy za​drża​ła na​gle. Dziew​czy​na opu​ści​ła gło​wę pod spoj​rze​niem se​tek wi​dzów, two​rzą​cych sze​ro​ki krąg do​ko​ła szczo​dre​go, groź​ne​go i nie​sta​łe​go ca​pa​ta​za de car​ga​do​res i jego Mo​re​ni​ty. No​stro​mo spoj​rzaw​szy w dół do​strzegł łzy po​czy​na​ją​ce spły​wać po jej twa​rzy. – Więc na to przy​szło, nie​za​stą​pio​ny ko​chan​ku mego ser​ca? – wy​szep​ta​ła. – Więc to praw​da? – Nie – od​parł No​stro​mo od​wra​ca​jąc się nie​dba​le. – Skła​ma​łem. Ko​cham cię jak daw​niej. – Czy to praw​da? – za​gru​cha​ła ra​do​śnie, pod​czas gdy jej po​licz​ki po​zo​sta​ły mo​kre od łez. – Praw​da. – Na two​je ży​cie? – Niech bę​dzie. Ale nie żą​daj, abym po​przy​siągł to na Ma​don​nę, któ​ra stoi w two​im po​ko​ju. – I ca​pa​taz ro​ze​śmiał się lek​ko, spo​glą​da​jąc na wy​szcze​rzo​ne zęby ga​wie​dzi. Na​dą​sa​ła się, ślicz​na, tro​chę nie​spo​koj​na.

– Nie, tego nie będę żą​da​ła. Wi​dzę mi​łość w two​ich oczach. – Po​ło​ży​ła rękę na jego ko​la​nie. – Cze​mu tak drżysz? Czy z mi​ło​ści? – cią​gnę​ła da​lej, pod​czas gdy gro​bo​wy głos gom​bo hu​czał nie​ustan​nie. – Ale je​śli tak ko​chasz, to spra​wisz swej Pa​qu​icie ró​ża​niec z pa​cior​ków na​ni​za​nych na zło​ty łań​cu​szek. Na szy​ję dla jej Ma​don​ny! – Nie – od​rzekł No​stro​mo pa​trząc w jej bła​gal​nie wznie​sio​ne oczy, któ​re na​gle ska​mie​nia​ły ze zdu​mie​nia. – Nie? Więc co mi jego wiel​moż​ność ofia​ru​je w ten dzień fie​sta? – spy​ta​ła gniew​nie. – Nie mo​żesz mnie za​wsty​dzić wo​bec tylu lu​dzi. – Nie bę​dzie to wstyd dla cie​bie, gdy cię ko​cha​nek raz je​den ni​czym nie ob​da​rzy. – Praw​da! Wstyd bę​dzie udzia​łem jego wiel​moż​no​ści, mego bied​ne​go ko​chan​ka! – rzu​ci​ła szy​der​czo. Śmie​chy od​po​wie​dzia​ły na jej za​gnie​wa​nie, na jej cię​tą re​pli​kę. Co za śmia​ła dziew​czy​na! Lu​dzie przy​pa​tru​ją​cy się z bli​ska tej sce​nie przy​wo​ły​wa​li po​śpiesz​nie in​nych, sto​ją​cych da​lej. Do​ko​ła srebr​no​si​wej kla​czy krąg za​cie​śniał się. Dziew​czy​na cof​nę​ła się o parę kro​ków, sta​wia​jąc czo​ło drwią​cej cie​ka​wo​ści ludz​kich oczu, po czym rzu​ci​ła się zno​wu do strze​mie​nia i, sta​jąc na pal​cach, pod​nio​sła roz​wście​czo​ną twarz o oczach pa​ła​ją​cych gnie​wem w stro​nę No​stro​ma. Po​chy​lił się ku niej ni​sko z sio​dła. – Juan – syk​nę​ła – mo​gła​bym żgnąć cię w samo ser​ce! Groź​ny ca​pa​taz de car​ga​do​res, wspa​nia​ły i nie​dba​le jaw​ny w swych amo​rach, oto​czył jej szy​ję ra​mie​niem i uca​ło​wał wy​mow​ne usta. Do​ko​ła roz​legł się po​mruk ga​wie​dzi. – Noża! – za​żą​dał wresz​cie, trzy​ma​jąc dziew​czy​nę moc​no za ra​mię. Dwa​dzie​ścia kling za​bły​sło jed​no​cze​śnie nad ota​cza​ją​cym ich krę​giem. Ja​kiś mło​dzie​niec w od​święt​nym stro​ju, wy​sko​czyw​szy z tłu​mu, wci​snął swój nóż No​stro​mo​wi do ręki i wnet się cof​nął bar​dzo za​do​wo​lo​ny z sie​bie. No​-

stro​mo na​wet na nie​go nie spoj​rzał. – Stań na mo​jej no​dze – roz​ka​zał dziew​czy​nie, któ​ra, na​gle po​ko​na​na, wspię​ła się lek​ko, on zaś z chwi​lą gdy jej gło​wa zna​la​zła się na wy​so​ko​ści jego twa​rzy, oto​czył jej ki​bić ra​mie​niem i wci​snął nóż w drob​ną jej rącz​kę. – Nie, Mo​re​ni​ta! Nie za​wsty​dzisz mnie – rzekł.– Otrzy​masz swój po​da​rek i oto, by wszy​scy wie​dzie​li, kto jest dziś two​im ko​chan​kiem, po​zwa​lam ci ob​ciąć wszyst​kie srebr​ne guzy u mego ka​fta​na. Wy​bu​chy śmie​chu i okla​ski od​po​wie​dzia​ły na ten dzi​wacz​ny żart, pod​czas gdy dziew​czy​na prze​su​wa​ła ostrą klin​gę noża, a nie​wzru​szo​ny jeź​dziec pod​rzu​cał na dło​ni brzę​czą​ce srebr​ne gu​zi​ki, któ​rych ilość wciąż wzra​sta​ła. Gdy wresz​cie zsa​dził ją na zie​mię, mia​ła obie gar​ście peł​ne. Po​szep​ta​ła jesz​cze przez chwi​lę z wy​ra​zem szcze​gól​ne​go na​tę​że​nia i ode​szła, spo​glą​da​jąc wy​nio​śle na oto​cze​nie, by wnet znik​nąć w tłu​mie. Pier​ścień ga​piów roz​pry​snął się, a dum​ny ca​pa​taz de car​ga​do​res, nie​za​stą​pio​ny czło​wiek, wy​pró​bo​wa​ny i god​ny za​ufa​nia No​stro​mo, śród​ziem​no​mor​ski że​glarz przy​by​ły do Co​sta​gu​any w po​go​ni za szczę​ściem, od​je​chał z wol​na w stro​nę por​tu. „Ju​no​na” wła​śnie za​ta​cza​ła krąg i w chwi​li gdy No​stro​mo ścią​gnął ko​nia, by się jej przy​pa​trzyć, ze sta​re​go, na wpół zbu​rzo​ne​go for​tu u wej​ścia do przy​sta​ni pod​nio​sła się cho​rą​giew na za​im​pro​wi​zo​wa​nym masz​cie. Ścią​gnię​to tam w po​śpie​chu pół ba​te​rii dział po​lo​wych, któ​re mia​ły po​że​gnać prze​pi​so​wą sal​wą pre​zy​den​ta – dyk​ta​to​ra i mi​ni​stra woj​ny. Gdy sta​tek wy​cho​dził już z por​tu, spóź​nio​ne wy​strza​ły ob​wie​ści​ły ko​niec pierw​szej ofi​cjal​nej wi​zy​ty don Vin​cen​ta Ri​bie​ry w Su​la​co, a ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi za​koń​cze​nie jesz​cze jed​nej „wie​ko​pom​nej chwi​li”. W pół​to​ra roku póź​niej pre​zy​dent „na​dzie​ja uczci​wych oby​wa​te​li” miał po​wró​cić tu nie​ofi​cjal​nie, prze​dzie​ra​jąc się gór​ski​mi szla​ka​mi na ku​la​wym mule, by o mało nie zgi​nąć ha​nieb​ną śmier​cią z rąk tłusz​czy – śmier​cią, od któ​rej oca​lił go No​stro​mo. O tym tak bar​dzo od​mien​nym wy​da​rze​niu ka​pi​-

tan Mit​chell ma​wiał póź​niej: – Prze​łom w hi​sto​rii, pa​nie, prze​łom w hi​sto​rii! A ten mój czło​wiek, No​stro​mo, wie pan, brał w tym udział. Two​rzył hi​sto​rię, nie in​a​czej! Ale epi​zod, przy​no​szą​cy za​szczyt No​stro​mo​wi, po​cią​gał za sobą na​tych​miast dru​gi, któ​re​go ka​pi​tan Mit​chell nie mógł za​li​czyć do „hi​sto​rii” ani na​zwać „po​mył​ką”. Mu​siał zna​leźć na to inny ter​min. – Pa​nie – ma​wiał póź​niej – to nie był błąd. To było fa​tal​ne zrzą​dze​nie losu. Nie​szczę​ście, po pro​stu nie​szczę​ście! A ten mój bie​dak zo​stał w to wszyst​ko wcią​gnię​ty, wpadł po samą szy​ję. Po​wta​rzam, fa​tal​ne zrzą​dze​nie losu. We​dług mnie on od tej pory nie był już nig​dy tym sa​mym czło​wie​kiem.

CZĘŚĆ DRU​GA WY​SPY IZA​BE​LE

ROZ​DZIAŁ PIERW​SZY

W złych i do​brych wa​run​kach, wy​twa​rza​nych przez zmien​ne ko​le​je walk (któ​re don José scha​rak​te​ry​zo​wał jako „wa​że​nie się losu pra​wo​ści na​ro​du”) kon​ce​sja Gou​l​da, to im​pe​rium in im​pe​rio, pra​co​wa​ła da​lej bez prze​rwy. Góra kwa​dra​to​we​go kształ​tu wy​rzu​ca​ła z sie​bie nadal skar​by, spły​wa​ją​ce po drew​nia​nych ryn​nach do miaż​dżą​cych je nie​stru​dze​nie ba​te​rii stę​po​rów; świa​teł​ka z San Tomé ja​rzy​ły się co noc nad bez​kre​snym cie​niem rów​ni​ny, a co trzy mie​sią​ce eskor​ta wio​zą​ca sre​bro opusz​cza​ła się z góry w stro​nę mo​rza, jak gdy​by ani woj​na, ani jej na​stęp​stwa nie mia​ły nig​dy za​gro​zić Za​chod​niej Pro​win​cji, osło​nię​tej wy​so​kim szań​cem Kor​dy​lie​rów. Wal​ki to​czy​ły się po tam​tej stro​nie po​tęż​ne​go muru, na​je​żo​ne​go zę​ba​ty​mi szczy​ta​mi i uko​ro​no​wa​ne​go bia​łą ko​pu​łą Hi​gu​ero​ty. Nie prze​bi​ła go do tej pory ko​lej że​la​zna, któ​rą prze​pro​wa​dzo​no, jak do​tąd, tyl​ko na ła​twiej​szym te​re​nie, na Cam​po, od Su​la​co do Do​li​ny Ivia le​żą​cej u stóp wą​wo​zu. Rów​nież li​nia te​le​gra​ficz​na nie prze​kro​czy​ła jesz​cze gór; wy​smu​kłe słu​py, wy​ty​czo​ne jak zna​ki że​glar​skie na rów​ni​nie, za​głę​bia​ły się w le​śne ostę​py na zbo​czach wzgórz prze​cię​tych tu​ne​lem no​wej dro​gi, dru​ty te​le​gra​ficz​ne zaś ury​wa​ły się znie​nac​ka w obo​zie kon​struk​to​rów, przy bia​łym so​sno​wym sto​le, dźwi​ga​ją​cym na so​bie apa​rat Mor​se’a, a usta​wio​nym w po​dłuż​nym bu​dyn​ku o po​fał​do​wa​nym, bla​sza​nym da​chu, któ​ry ocie​nia​ły ol​brzy​mie ce​dry. Bu​dy​nek ten, zbu​do​wa​ny z bali, sta​no​wił kwa​te​rę in​ży​nie​rów peł​nią​cych służ​bą na naj​bar​dziej wy​su​nię​tym po​ste​run​ku. W por​cie rów​nież pra​co​wa​no. Wzmógł się prze​wóz ma​te​ria​łów prze​zna​czo​nych dla ko​lei że​la​znej, a tak​że ruch od​dzia​łów woj​sko​wych wzdłuż wy​-

brze​ża. Kom​pa​nia O.S.N. mia​ła dużo za​po​trze​bo​wań na swo​je okrę​ty. Co​sta​gu​ana nie po​sia​da​ła wła​snej flo​ty i poza kil​ku stat​ka​mi strze​gą​cy​mi wy​brze​ży nie mia​ła pań​stwo​wych okrę​tów z wy​jąt​kiem paru sta​rych pa​row​ców han​dlo​wych uży​wa​nych do prze​wo​że​nia to​wa​rów. Ka​pi​tan Mit​chell, któ​ry w swym po​ję​ciu co​raz głę​biej wkra​czał w hi​sto​rię, zna​lazł jed​nak pew​ne​go po​po​łu​dnia czas, by wstą​pić na go​dzin​kę do sa​lo​nu Casa Gould. Dziw​nie nie​świa​dom owych praw​dzi​wych sił, któ​re dzia​ła​ły wo​kół nie​go, wy​ra​ził za​do​wo​le​nie, że może choć na parę go​dzin ode​rwać się od wy​czer​pu​ją​cych za​jęć. Nie wie​dział​by do​praw​dy, jak so​bie po​ra​dzić, gdy​by nie jego nie​oce​nio​ny No​stro​mo! Ci prze​klę​ci po​li​ty​cy z Co​sta​gu​any – zwie​rzał się pani Gould – stwa​rza​li mu wię​cej ro​bo​ty, niż prze​wi​dy​wał. Don José Avel​la​nos roz​wi​nął w obro​nie za​gro​żo​ne​go rzą​du Ri​bie​ry dzia​łal​ność or​ga​ni​za​cyj​ną i pro​pa​gan​do​wą, któ​rej echa do​tar​ły na​wet do Eu​ro​py. Ta ostat​nia bo​wiem, po no​wej po​życz​ce udzie​lo​nej rzą​do​wi Ri​bie​ry, po​czę​ła in​te​re​so​wać się Co​sta​gu​ana. Sala Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go (w mu​ni​cy​pal​nych bu​dyn​kach w Su​la​co), z por​tre​ta​mi swych oswo​bo​dzi​cie​li na ścia​nach i sta​rą ban​de​rą Kor​te​za umiesz​czo​ną za szkłem nad fo​te​lem pre​zy​den​ta, sły​sza​ła wszyst​kie prze​mó​wie​nia Avel​la​no​sa, od pierw​sze​go – z na​mięt​nym oświad​cze​niem, że „mi​li​ta​ryzm jest na​szym wro​giem” – do słyn​nej ora​cji, w któ​rej mó​wił o „wa​że​niu się losu pra​wo​ści na​ro​du”, ora​cji wy​gło​szo​nej w związ​ku z gło​so​wa​niem, któ​re mia​ło roz​strzy​gnąć o wy​sta​wie​niu w Su​la​co dru​gie​go puł​ku dla obro​ny rzą​du re​form; a gdy inne pro​win​cje wy​wie​si​ły zno​wu daw​ne sztan​da​ry (za​ka​za​ne w cza​sie rzą​dów Gu​zma​na Ben​to), don José wy​gło​sił jesz​cze jed​ną prze​mo​wą, w któ​rej wy​ra​ził cześć dla tych sta​rych sym​bo​li wal​ki o nie​pod​le​głość, wy​cią​gnię​tych na świa​tło dzien​ne w imię no​wych ide​ałów. Daw​ne ha​sło fe​de​ra​cji umil​kło. Mów​ca nie za​mie​rzał wskrze​szać prze​ży​tych dok​tryn po​li​tycz​nych. Były przej​ścio​we i prze​sta​ły żyć. Jed​na tyl​ko po​zo​sta​wa​ła nie​śmier​tel​na: za​sa​da pra​wo​ści po​li​-

tycz​nej. Ten dru​gi pułk, utwo​rzo​ny w Su​la​co, któ​re​mu te​raz po​wie​rzał sztan​dar, miał wy​ka​zać swą war​tość wal​cząc w obro​nie ładu, po​ko​ju i po​stę​pu, miał ugrun​to​wać w na​ro​dzie sza​cu​nek dla sa​me​go sie​bie, bez któ​re​go – oświad​czył z ogniem – „po​zo​sta​nie​my przy​sło​wio​wym wy​rzut​kiem spo​łe​czeństw w oczach mo​carstw świa​ta”. Don José Avel​la​nos ko​chał swo​ją oj​czy​znę. Słu​żył jej hoj​nie for​tu​ną przez cały okres swej ka​rie​ry dy​plo​ma​tycz​nej, a póź​niej​sze dzie​je jego nie​wo​li i bar​ba​rzyń​skich prze​śla​do​wań, ja​kich do​znał pod rzą​da​mi Gu​zma​na Ben​to, były do​brze zna​ne jego słu​cha​czom. Cu​dem tyl​ko nie stał się ofia​rą dzi​kich, do​raź​nych eg​ze​ku​cji, któ​rych do​ko​ny​wa​no w tych cza​sach ty​ra​nii, gdyż Gu​zman rzą​dził kra​jem z całą po​nu​rą głu​po​tą po​li​tycz​ne​go fa​na​ty​zmu. Po​tę​ga naj​wyż​szej wła​dzy sta​ła się w jego tę​pym umy​śle przed​mio​tem szcze​gól​ne​go kul​tu, na kształt ja​kie​goś okrut​ne​go bó​stwa. Sam uwa​żał się za wcie​le​nie tej po​tę​gi, wsku​tek cze​go swo​ich prze​ciw​ni​ków, fe​de​ra​li​stów, trak​to​wał jako naj​więk​szych grzesz​ni​ków, isto​ty wzbu​dza​ją​ce nie​na​wiść, obrzy​dze​nie i strach. Po​dob​nym wzro​kiem mu​siał spo​glą​dać na he​re​ty​ków nie​wzru​szo​ny w swych za​sa​dach in​kwi​zy​tor. Przez dłu​gie lata wlókł po ca​łym kra​ju na ty​łach ar​mii prze​zna​czo​nej do pa​cy​fi​ka​cji zgra​ją tych okrop​nych zbrod​nia​rzy, któ​rzy po​czy​ty​wa​li so​bie za naj​więk​sze nie​szczę​ście, iż nie zo​sta​li na miej​scu stra​ce​ni. Była to top​nie​ją​ca z dnia na dzień gro​ma​da pół​na​gich szkie​le​tów, ob​cią​żo​nych kaj​da​na​mi, po​kry​tych bru​dem, otwar​ty​mi ra​na​mi i ro​bac​twem, lu​dzi pia​stu​ją​cych on​giś wy​so​kie sta​no​wi​ska, wy​kształ​co​nych i za​moż​nych, któ​rzy te​raz na​uczy​li się wal​czyć ze sobą o każ​dy ochłap wo​ło​wi​ny, rzu​co​ny im przez żoł​nie​rzy, lub skam​ląc ża​ło​śnie, bła​gać ku​cha​rza-Mu​rzy​na o łyk błot​ni​stej wody. Don José Avel​la​nos, po​brzę​ku​jąc łań​cu​cha​mi, jak inni, zda​wał się ist​nieć już tyl​ko po to, by do​wieść, ile cia​ło ludz​kie może znieść męki, gło​du, po​ni​że​nia i okrut​nych udrę​czeń, za​nim za​ga​śnie w nim ostat​nia iskier​ka ży​cia. Od cza​su do cza​su pod​da​wa​no jeń​ców śledz​twom, po​par​-

tym pry​mi​tyw​ny​mi me​to​da​mi tor​tur. Śledz​twa te prze​pro​wa​dza​ła ko​mi​sja zło​żo​na z ofi​ce​rów, któ​rych zga​nia​no po​śpiesz​nie do ja​kie​goś ba​ra​ku skle​co​ne​go z ga​łę​zi i żer​dzi – ci nie zna​li mi​ło​sier​dzia bo​jąc się o wła​sne ży​cie. Zda​rza​ło się, że jed​ne​go lub dwóch szczę​śliw​ców spo​śród tej upior​nej gro​ma​dy wy​pro​wa​dza​no wte​dy za ja​kiś krzak, gdzie roz​strze​li​wa​li ich żoł​nie​rze. Za​wsze w ta​kich wy​pad​kach uka​zy​wał się ka​pe​lan woj​sko​wy, nie ogo​lo​ny, nie​chluj​ny czło​wie​czek, z sza​blą u boku i ma​łym krzy​ży​kiem wy​ha​fto​wa​nym bia​łą ba​weł​ną na le​wej pier​si mun​du​ru po​rucz​ni​ka; szedł za ska​zań​ca​mi z pa​pie​ro​sem w ką​ci​ku ust, z drew​nia​nym stoł​kiem w ręku, by wy​słu​chać ich spo​wie​dzi i udzie​lić ab​so​lu​cji, al​bo​wiem Oby​wa​tel Zbaw​ca Oj​czy​zny (tak ofi​cjal​nie ty​tu​ło​wa​no Gu​zma​na Ben​to we wszyst​kich po​da​niach) nie wzdra​gał się przed oka​zy​wa​niem ła​ska​wo​ści w ra​mach roz​sąd​ku. Do uszu jeń​ców do​cho​dził od​głos nie​re​gu​lar​nej sal​wy, od​da​nej przez żoł​nie​rzy, po któ​rej na​stę​po​wał cza​sem po​je​dyn​czy strzał; nie​bie​ska chmur​ka dymu uka​zy​wa​ła się nad za​ro​śla​mi, po czym ar​mia pa​cy​fi​ka​cyj​na szła da​lej, po​przez sa​wan​ny i lasy, prze​pra​wia​jąc się przez rze​ki, na​jeż​dża​jąc zbroj​nie wiej​skie pu​eblos, nisz​cząc ha​cjen​dy ohyd​nych ary​sto​kra​tów i zaj​mu​jąc mia​sta w głę​bi lądu w celu speł​nie​nia pa​trio​tycz​nej mi​sji, po​zo​sta​wia​jąc za sobą zjed​no​czo​ny kraj, w któ​rym na próż​no by się szu​ka​ło zło​śli​wych za​raz​ków fe​de​ra​li​zmu wśród dymu pło​ną​cych do​mów i za​pa​chu roz​la​nej krwi. Don José Avel​la​nos prze​żył to wszyst​ko. Być może, że go​dząc się ła​ska​wie na jego zwol​nie​nie, Oby​wa​tel Zbaw​ca Oj​czy​zny po​czy​ty​wał tego ogo​ło​co​ne​go ary​sto​kra​tę za czło​wie​ka tak zła​ma​ne​go na du​chu i cie​le, iż prze​stał w nim wi​dzieć groź​ne​go prze​ciw​ni​ka. Mo​gło to rów​nie do​brze być z jego stro​ny zwy​kłym ka​pry​sem. Gu​zman Ben​to, pe​łen za​wsze uro​jo​nych obaw i po​nu​rych po​dej​rzeń, mie​wał nie​spo​dzie​wa​ne na​pa​dy nie​ro​zum​nej wia​ry w sie​bie, kie​dy mu się ro​iło, że stoi u szczy​tu po​tę​gi i bez​pie​czeń​stwa, poza za​się​giem kno​wań zwy​kłych śmier​tel​ni​ków.

Pod wpły​wem ta​kiej pod​nie​ty za​ma​wiał, by​wa​ło, uro​czy​ste na​bo​żeń​stwo dzięk​czyn​ne, któ​re z wiel​ką wy​staw​no​ścią ce​le​bro​wał w ka​te​drze San​ta Mar​ta trzę​są​cy się ze stra​chu, usłuż​ny ar​cy​bi​skup przez nie​go mia​no​wa​ny. Gu​zman Ben​to słu​chał mszy św. sie​dząc w zło​co​nym fo​te​lu przed wiel​kim oł​ta​rzem, oto​czo​ny cy​wil​ny​mi i woj​sko​wy​mi przed​sta​wi​cie​la​mi swe​go rzą​du. Nie​ofi​cjal​ny świat sto​li​cy tło​czył się w na​wach ka​te​dry, nie było bo​wiem bez​piecz​nie dla ja​kiej​kol​wiek po​wszech​nie zna​nej oso​bi​sto​ści stro​nić od bra​nia udzia​łu w po​boż​nej ma​ni​fe​sta​cji oby​wa​te​la pre​zy​den​ta. Po każ​dym ta​kim hoł​dzie, zło​żo​nym je​dy​nej po​tę​dze, któ​rej au​to​ry​te​to​wi ra​czył przy​zna​wać wyż​szość nad swo​im, Gu​zman Ben​to sza​fo​wał hoj​nie ak​ta​mi ła​ski z ja​kąś lu​bież​ną roz​rzut​no​ścią. Nie miał już in​nych spo​so​bów wy​ko​rzy​sty​wa​nia swej wła​dzy, tu zaś znaj​do​wał przy​jem​ność w oglą​da​niu zmiaż​dżo​nych prze​ciw​ni​ków, wy​peł​za​ją​cych bez​sil​nie na świa​tło dzien​ne z mrocz​nych, plu​ga​wych cel wię​zien​nych w Col​le​gio. Ich nie​moc upa​ja​ła jego nie​na​sy​co​ną próż​ność, a moż​na ich było prze​cie za​wsze z po​wro​tem za​mknąć, gdy​by za​szła tego po​trze​ba. We​dług przy​ję​te​go zwy​cza​ju, ko​bie​ty z ro​dzin prze​stęp​ców przy​cho​dzi​ły dzię​ko​wać pre​zy​den​to​wi na spe​cjal​nej au​dien​cji. On zaś, po​czy​tu​ją​cy się za ucie​le​śnie​nie tego dziw​ne​go bó​stwa: el go​bier​no su​pre​mo – przyj​mo​wał te ko​bie​ty w po​sta​wie sto​ją​cej, w ka​pe​lu​szu z pió​ro​pu​szem na gło​wie, i upo​mi​nał je groź​nym to​nem, by oka​za​ły swą wdzięcz​ność wy​cho​wu​jąc dzie​ci w za​sa​dach wier​no​ści dla de​mo​kra​tycz​nej for​my rzą​du, „któ​rą usta​no​wi​łem dla szczę​ścia na​sze​go kra​ju”. Po​nie​waż pre​zy​dent utra​cił przed​nie zęby wsku​tek ja​kie​goś wy​pad​ku, któ​ry mu się wy​da​rzył, gdy był jesz​cze po​ga​nia​czem by​dła, więc beł​ko​tał nie​wy​raź​nie. Pra​co​wał dla Co​sta​gu​any sam je​den, w ob​li​czu opo​zy​cji i zdra​dy. Nie​chże wresz​cie skoń​czą się te kno​wa​nia, gdyż wy​czer​pie się jego cier​pli​wość! Don José Avel​la​nos do​znał ła​ski prze​ba​cze​nia. Był czło​wie​kiem do​sta​tecz​nie zła​ma​nym, tak w zna​cze​niu zdro​wia, jak for​tu​ny, by swym wi​do​kiem do​-

go​dzić naj​wyż​sze​mu przed​sta​wi​cie​lo​wi de​mo​kra​tycz​nych in​sty​tu​cji. Po​wró​cił do Su​la​co. Jego żona mia​ła po​sia​dłość w tej pro​win​cji i za​ję​ła się pie​lę​gno​wa​niem męża wy​rwa​ne​go z domu nie​wo​li i śmier​ci. Gdy sama umar​ła, obo​wią​zek ten spadł na cór​kę je​dy​nacz​kę, któ​ra była już w tym wie​ku, iż mo​gła ob​jąć opie​kę nad „bied​nym ta​tu​siem”. Pan​na Avel​la​nos uro​dzi​ła się w Eu​ro​pie i kształ​ci​ła się czę​ścio​wo w An​glii. Była wy​so​ka, o sze​ro​kim, bia​łym czo​le, prze​pysz​nych kasz​ta​no​wa​tych wło​sach i nie​bie​skich oczach, po​waż​na i bar​dzo opa​no​wa​na. Bu​dzi​ła po​dziw in​nych pa​nien z Su​la​co za​rów​no swym cha​rak​te​rem, jak wy​kształ​ce​niem. Ucho​dzi​ła za strasz​nie uczo​ną i po​waż​ną. Tak​że za dum​ną, ale wie​dzia​no po​wszech​nie, że jest to ce​cha wszyst​kich Cor​be​la​nów, a jej mat​ka po​cho​dzi​ła z tego rodu. Don José Avel​la​nos po​le​gał bar​dzo na przy​wią​za​niu swej uko​cha​nej An​to​nii. Przyj​mo​wał jej po​świę​ce​nie ła​ska​wie, jak czy​nią to nie​rzad​ko lu​dzie, któ​rzy, jak​kol​wiek stwo​rze​ni na ob​raz i po​do​bień​stwo boże, prze​kształ​ca​ją się w nie​czu​łe ka​mien​ne bó​stwa, gdy za​mro​czą ich dymy ca​ło​pal​nych ofiar skła​da​nych na ich cześć. Był zruj​no​wa​ny pod każ​dym wzglę​dem, ale czło​wiek opa​no​wa​ny ja​kąś na​mięt​no​ścią nie jest nig​dy ban​kru​tem ży​cio​wym. Don José Avel​la​nos pra​gnął na​mięt​nie dla swo​jej oj​czy​zny: „po​ko​ju, szczę​ścia i (jak pi​sał w przed​mo​wie do Pięć​dzie​się​ciu lat nie​rzą​du) – za​szczyt​ne​go miej​sca w ro​dzi​nie cy​wi​li​zo​wa​nych na​ro​dów”. W tym ostat​nim zda​niu prze​ja​wiał się, obok pa​trio​ty, daw​ny po​seł peł​no​moc​ny, głę​bo​ko za​wsty​dzo​ny nie​uczci​wym po​stę​po​wa​niem swe​go rzą​du wo​bec za​mor​skich ak​cjo​na​riu​szy. Cią​głe ście​ra​nia się chci​wych stron​nictw, któ​re ko​lej​no obej​mo​wa​ły wła​dzę po upad​ku ty​ra​nii Gu​zma​na Ben​to, zda​wa​ły się sprzy​jać za​mie​rze​niom don Jo​ségo, stwa​rza​jąc spo​sob​ność do roz​po​czę​cia ak​cji. Był czło​wie​kiem zbyt sta​rym, by oso​bi​ście wtar​gnąć na are​nę w San​ta Mar​ta, jed​nak​że lu​dzie tam dzia​ła​ją​cy na każ​dym kro​ku zwra​ca​li się do nie​go o radę. On sam uwa​-

żał, że może od​dać spra​wie więk​sze usłu​gi sto​jąc na ubo​czu, w Su​la​co. Na​zwi​sko Avel​la​no​sa, sto​sun​ki, daw​na ka​rie​ra dy​plo​ma​tycz​na i do​świad​cze​nia na​ka​zy​wa​ły lu​dziom na​le​żą​cym do tej sa​mej war​stwy spo​łecz​nej sza​cu​nek dla jego oso​by. Prze​ko​na​no się, że ten czło​wiek, pro​wa​dzą​cy ubo​gie, a peł​ne god​no​ści ży​cie w miej​skiej re​zy​den​cji Cor​be​la​nów (na​prze​ciw​ko Casa Gould), może w ra​zie po​trze​by roz​po​rzą​dzać fun​du​sza​mi na pu​blicz​ne spra​wy, i to od​kry​cie wzmo​gło jego zna​cze​nie. Ode​zwa, jaką wy​dał w po​sta​ci li​stu otwar​te​go, zde​cy​do​wa​ła o kan​dy​da​tu​rze don Vin​cen​te Ri​bie​ry na sta​no​wi​sko pre​zy​den​ta. Inne, nie​urzę​do​we pi​smo (tym ra​zem zre​da​go​wa​ne przez don Jo​ségo w for​mie pe​ty​cji pro​win​cji) skło​ni​ło tego skru​pu​lat​ne​go zwo​len​ni​ka kon​sty​tu​cji do przy​ję​cia nie​zwy​kłych peł​no​moc​nictw na prze​ciąg pię​ciu lat – peł​no​moc​nictw, udzie​lo​nych mu prze​wa​ża​ją​cą więk​szo​ścią gło​sów na kon​gre​sie w San​ta Mar​ta. Przy​zna​nie mu tego spe​cjal​ne​go man​da​tu mia​ło na celu za​pew​nie​nie do​bro​by​tu lud​no​ści na pod​sta​wie trwa​łe​go po​ko​ju we​wnątrz kra​ju tu​dzież zdo​by​cie so​bie za​ufa​nia za​gra​ni​cy przez za​dość​uczy​nie​nie wszyst​kim słusz​nym jej wy​ma​ga​niom. Wieść o wy​ni​ku wy​bo​rów do​szła do Su​la​co po po​łu​dniu zwy​kłą okręż​ną pocz​to​wą dro​gą przez Cay​tę, a stam​tąd stat​kiem wzdłuż wy​brze​ża. Don José, któ​ry ocze​ki​wał pocz​ty w sa​lo​nie Gou​l​dów, po​wstał z fo​te​la na bie​gu​nach, przy czym ka​pe​lusz zsu​nął mu się z ko​lan. Onie​mia​ły z ra​do​ści, tarł obu​rącz krót​ko ostrzy​żo​ne, sre​brzy​ste wło​sy, wresz​cie wy​buch​nął: – Emi​lio, du​szo moja! Po​zwól, że cię uści​skam! Ka​pi​tan Mit​chell, gdy​by był obec​ny, wy​po​wie​dział​by nie​chyb​nie traf​ną uwa​gę o „brza​sku no​wej ery”, ale je​śli don José na​wet coś po​dob​ne​go po​my​ślał, wy​mo​wa za​wio​dła go cał​ko​wi​cie. Spraw​ca od​ro​dze​nia par​tii blan​co​sów za​chwiał się na no​gach w miej​scu, na któ​rym stał. Pani Gould pod​bie​gła do nie​go pręd​ko i nad​sta​wia​jąc z uśmie​chem swój po​li​czek sta​re​mu przy​ja​cie​lo​wi po​tra​fi​ła zręcz​nie pod​trzy​mać go ra​mie​niem, co było na​praw​dę po​-

trzeb​ne. Don José opa​no​wał się od razu, jed​nak​że przez dłuż​szą chwi​lę nie mógł zdo​być się na inne sło​wa jak ci​chy po​mruk: „O wy, ko​cha​ni pa​trio​ci! O wy, pa​trio​ci!” – wo​dząc oczy​ma od jed​ne​go do dru​gie​go. Przez gło​wę prze​la​ty​wa​ły mu nie​ja​sne pro​jek​ty no​wej hi​sto​rycz​nej pra​cy, w któ​rej by wszel​kie po​świę​ce​nia po​nie​sio​ne dla uko​cha​ne​go kra​ju były wy​ka​za​ne i sta​ły się przed​mio​tem czci dla po​tom​no​ści. Ten hi​sto​ryk, po​sia​da​ją​cy du​szę tak pod​nio​słą, iż po​tra​fił na​pi​sać o Gu​zma​nie Ben​to: „Mimo wszyst​ko ten po​twór, zbro​czo​ny krwią swo​ich ro​da​ków, nie po​wi​nien zo​stać wy​klę​ty przez na​stęp​ne po​ko​le​nia. Twier​dze​nie, że on tak​że ko​chał swo​ją oj​czy​znę, wy​da​je się być praw​dzi​we. Za​pew​nił kra​jo​wi dwa​na​ście lat po​ko​ju, a bę​dąc ab​so​lut​nym wład​cą ży​cia i ma​jęt​no​ści wszyst​kich pod​wład​nych, umarł jako czło​wiek ubo​gi. Naj​więk​szym bo​daj jego grze​chem była nie krwio​żer​czość, lecz ciem​no​ta” – pi​sarz, któ​ry mógł wy​po​wie​dzieć te sło​wa o naj​okrut​niej​szym prze​śla​dow​cy (ustęp ten znaj​du​je się w jego Hi​sto​rii nie​rzą​du) od​czuł te​raz, w chwi​li świ​ta​ją​ce​go mu po​wo​dze​nia, na​gły przy​pływ bez​gra​nicz​nej tkli​wo​ści dla tych dwoj​ga mło​dych lu​dzi zza mo​rza, któ​rych po​mo​cy tyle za​wdzię​czał. Po​dob​nie jak przed laty Hen​ryk Gould wy​cią​gnął spo​koj​nym ge​stem sza​blę nie w obro​nie abs​trak​cyj​nych po​li​tycz​nych ha​seł, lecz z sil​niej​sze​go od dok​tryn prze​ko​na​nia, że wy​ma​ga tego prak​tycz​na po​trze​ba, tak obec​nie Ka​rol Gould rzu​cił na sza​lę sre​bro z San Tomé. In​glez z Su​la​co, An​glik, w trze​cim po​ko​le​niu ro​dem z Co​sta​gu​any, był rów​nie da​le​ki od po​li​tycz​nych in​tryg jak jego stryj od re​wo​lu​cyj​ne​go po​brzę​ki​wa​nia sza​blą. Czy​ny jed​ne​go i dru​gie​go, wy​ni​ka​ją​ce z ich in​stynk​tow​nej pra​wo​ści, były jed​nak wy​ro​zu​mo​wa​ne. Wi​dząc nada​rza​ją​cą się spo​sob​ność bra​li do ręki taką broń, jaka się w da​nej chwi​li nada​wa​ła. Sta​no​wi​sko Ka​ro​la Gou​l​da, jego kie​row​ni​cza, acz​kol​wiek nie​jaw​na rola w usi​ło​wa​niu przy​wró​ce​nia re​pu​bli​ce spo​ko​ju i za​ufa​nia były zu​peł​nie ja​sne. Z

po​cząt​ku mu​siał przy​sto​so​wy​wać się do ist​nie​ją​cych wa​run​ków roz​kła​du i sprze​daj​no​ści, tak na​iw​nie bez​czel​nej, że mo​gła dzia​łać roz​bra​ja​ją​co na czło​wie​ka, któ​ry był dość od​waż​ny, by się nie ulęk​nąć tej nie​od​po​wie​dzial​nej siły nisz​czą​cej wo​kół sie​bie wszyst​ko, cze​go się do​tknę​ła. Wy​da​wa​ła mu się zbyt god​na po​gar​dy, by wznie​cać żywe uczu​cia obu​rze​nia. Wy​ko​rzy​sty​wał ją z zim​nym, nie​ustra​szo​nym szy​der​stwem, po​kry​wa​nym – może ra​czej pod​kre​śla​nym – ka​mien​ną uprzej​mo​ścią, któ​ra w du​żej mie​rze za​cie​ra​ła ja​skra​wość ha​nieb​nych trans​ak​cji. Być może, iż Ka​rol w grun​cie rze​czy cier​piał z tego po​wo​du, gdyż nie był czło​wie​kiem po​zwa​la​ją​cym so​bie na tchórz​li​we złu​dze​nia, ale z żoną nie chciał nig​dy mó​wić o etycz​nym aspek​cie tych spraw. Ufał, że jest dość in​te​li​gent​na, by mimo pew​ne​go roz​cza​ro​wa​nia nie ro​zu​mieć, że jego cha​rak​ter sta​no​wi dla przed​się​wzię​cia, któ​re​mu po​świę​ci​li ży​cie, rów​nie moc​ną, je​śli nie moc​niej​szą ochro​nę niż pro​wa​dzo​na przez nie​go po​li​ty​ka. Nie​sły​cha​ny roz​wój ko​pal​ni wkła​dał mu bar​dzo sil​ną broń do ręki. Świa​do​mość, że po​wo​dze​nie przed​się​bior​stwa jest cią​gle i sta​le na ła​sce i nie​ła​sce za​chłan​no​ści głup​ców, sta​wa​ła mu się co​raz przy​krzej​sza. Pani Gould od​czu​wa​ła to jako upo​ko​rze​nie. W każ​dym ra​zie gra była nie​bez​piecz​na. W po​uf​nej ko​re​spon​den​cji wy​mie​nia​nej po​mię​dzy Ka​ro​lem Gou​l​dem, kró​lem Su​la​co, a pa​nem przed​się​biorstw sre​bra i sta​li w da​le​kiej Ka​li​for​nii, ak​cen​to​wa​ło się prze​ko​na​nie, że wszel​kie przed​się​wzię​cia po​dej​mo​wa​ne przez wy​kształ​co​nych i uczci​wych lu​dzi na​le​ży dys​kret​nie po​pie​rać. – Mo​żesz pan po​wie​dzieć swe​mu przy​ja​cie​lo​wi, Avel​la​no​so​wi, że ta​kie jest moje zda​nie – pi​sał Hol​royd w od​po​wied​niej chwi​li, sie​dząc w swym nie​na​ru​szal​nym sank​tu​arium w je​de​na​sto​pię​tro​wym gma​chu domu han​dlo​we​go, gdzie de​cy​do​wa​ły się wiel​kie spra​wy. A nie​dłu​go po​tem, dzię​ki kre​dy​to​wi udzie​lo​ne​mu przez Trze​ci Bank Po​łu​dnio​wy (któ​ry mie​ścił się w domu przy​le​ga​ją​cym do bu​dyn​ków Hol​roy​da) par​tia Ri​bie​ry w Co​sta​gu​anie przy​bra​ła re​al​ny kształt pod okiem ad​mi​ni​stra​to​ra ko​pal​ni San Tomé. Don José zaś,

dzie​dzicz​ny przy​ja​ciel ro​dzi​ny Gou​l​dów, mógł po​wie​dzieć: „Oka​że się jesz​cze może, ko​cha​ny Ka​ro​lu, że nie wie​rzy​łem na próż​no.”

ROZ​DZIAŁ DRU​GI

Po ostat​nich zbroj​nych wal​kach, wzbo​ga​ca​ją​cych dzie​je wo​jen do​mo​wych, a za​koń​czo​nych zwy​cię​stwem Mon​te​ra pod Rio Seco, „uczci​wi lu​dzie”, jak ich na​zy​wał don José, ode​tchnę​li swo​bod​nie po raz pierw​szy od pół wie​ku. Usta​wa o pię​cio​let​nich peł​no​moc​nic​twach sta​ła się fun​da​men​tem tego od​ro​dze​nia, o któ​rym ma​rzył don José. Na​mięt​ne pra​gnie​nie do​ży​cia ta​kiej chwi​li było dla nie​go elik​si​rem dłu​go​trwa​łej mło​do​ści. A gdy ono zo​sta​ło na​gle, choć może nie​zu​peł​nie nie​spo​dzie​wa​nie za​gro​żo​ne przez to „by​dlę Mon​te​ra”, gniew i obu​rze​nie sta​ły się dla Avel​la​no​sa no​wym bodź​cem do ży​cia. Już w cza​sie po​by​tu pre​zy​den​ta-dyk​ta​to​ra w Su​la​co Mo​ra​ga prze​słał z San​ta Mar​ta ostrze​że​nie do​ty​czą​ce mi​ni​stra woj​ny. Mon​te​ro i jego brat sta​li się przed​mio​tem po​waż​nych na​rad po​mię​dzy pre​zy​den​tem a ne​sto​rem i prze​wod​ni​kiem du​cho​wym par​tii. Ale don Vin​cen​te, dok​tor fi​lo​zo​fii uni​wer​sy​te​tu w Kor​do​bie, miał po​nie​kąd prze​sad​ne wy​obra​że​nie o ta​len​tach woj​sko​wych – uwa​żał je za rzecz ta​jem​ni​czą, gdyż zu​peł​nie nie​za​leż​ną od in​te​lek​tu, i ta wła​śnie ta​jem​ni​czość dzia​ła​ła mu na wy​obraź​nię. Zwy​cięz​ca spod Rio Seco był bo​ha​te​rem po​pu​lar​nym. Jego za​słu​gi były tak świe​żej daty, że pre​zy​dent-dyk​ta​tor gryzł się my​ślą o nie​unik​nio​nym za​rzu​cie jaw​nej po​li​tycz​nej nie​wdzięcz​no​ści. Roz​po​czy​na​no te​raz wiel​kie dzie​ło od​ro​dze​nia i za​cią​gnię​to nową po​życz​kę, prze​pro​wa​dza​no nową li​nię ko​le​jo​wą, pro​jek​to​wa​no ko​lo​ni​za​cję na wiel​ką ska​lę. Na​le​ża​ło uni​kać wszyst​kie​go, co by mo​gło wstrzą​snąć opi​nią pu​blicz​ną sto​li​cy. Don José ugiął się przed tymi ar​gu​men​ta​mi i sta​rał się wy​ma​zać z pa​mię​ci zło​wróżb​ną po​stać w wy​zło​co​nym mun​du​rze i dłu​gich bu​tach, z sza​blą u boku, ufa​jąc, że ta po​-

stać te​raz Wresz​cie, w no​wym po​rząd​ku rze​czy, utra​ci swo​je zna​cze​nie. W nie​speł​na sześć mie​się​cy po wi​zy​cie pre​zy​den​ta, Su​la​co do​wie​dzia​ło się ze zdu​mie​niem o wy​bu​chu re​wo​lu​cji woj​sko​wej w imię na​ro​do​we​go ho​no​ru. Mi​ni​ster woj​ny wy​gło​sił w ko​sza​rach puł​ku ar​ty​le​rii, do któ​re​go przy​był na in​spek​cję, prze​mó​wie​nie do ofi​ce​rów, wy​ka​zu​ją​ce, iż ho​nor na​ro​du zo​stał za​prze​da​ny cu​dzo​ziem​com. Sła​by dyk​ta​tor, dzię​ki swej po​wol​no​ści wo​bec żą​dań mo​carstw eu​ro​pej​skich ure​gu​lo​wa​nia dłu​go​ter​mi​no​wych spłat pie​nięż​nych, oka​zał się nie​zdol​ny do rzą​dze​nia. Póź​niej​szy list Mo​ra​gi wy​ja​śnił, że ini​cja​ty​wa, a na​wet treść tej pod​bu​rza​ją​cej prze​mo​wy były dzie​łem dru​gie​go Mon​te​ra, eks-gu​eril​lo​sa, obec​ne​go co​man​dan​te de pla​za. Ener​gicz​na ku​ra​cja za​sto​so​wa​na przez dr Mo​ny​gha​ma, któ​re​go na​pręd​ce spro​wa​dzo​no „z gór” i któ​ry prze​był ga​lo​pem trzy mile wśród ciem​no​ści, wy​ra​to​wa​ła don Jo​ségo z nie​bez​piecz​ne​go ata​ku żół​tacz​ki. Po prze​zwy​cię​że​niu tego wstrzą​su don José nie po​zwo​lił so​bie upaść na du​chu. Rze​czy​wi​ście, z po​cząt​ku nad​cho​dzi​ły lep​sze wia​do​mo​ści. Re​wo​lu​cja w sto​li​cy zo​sta​ła stłu​mio​na po ca​ło​noc​nych wal​kach ulicz​nych. Na nie​szczę​ście obu Mon​te​rom uda​ło się uciec na po​łu​dnie, do ich ro​dzin​nej pro​win​cji En​tre-Mon​tes. Bo​ha​ter z le​śnych ostę​pów, zwy​cięz​ca spod Rio Seco, zo​stał przy​ję​ty z sza​lo​nym en​tu​zja​zmem w Ni​coya, sto​li​cy tej pro​win​cji. Od​dzia​ły, sto​ją​ce tam gar​ni​zo​nem, prze​szły na jego stro​nę jak je​den mąż. Bra​cia za​czę​li or​ga​ni​zo​wać ar​mię ścią​ga​jąc mal​kon​ten​tów i roz​sy​ła​jąc emi​sa​riu​szy, któ​rzy zwo​dzi​li lud pa​trio​tycz​ny​mi kłam​stwa​mi, a dzi​kim lla​ne​ro​som rzu​ca​li nę​cą​ce obiet​ni​ce ra​bun​ku. Po​wsta​ła na​wet pra​sa Mon​te​row​ska, mó​wią​ca dwu​znacz​nie o po​mo​cy obie​ca​nej przez „na​szą wiel​ką Sio​strę, Re​pu​bli​kę Pół​noc​ną” w wal​ce prze​ciw​ko ciem​nym, za​bor​czym za​ku​som mo​carstw eu​ro​pej​skich. W każ​dym nu​me​rze tej pra​sy znaj​do​wa​ły się prze​kleń​stwa pod ad​re​sem „nędz​ne​go Ri​bie​ry”, któ​ry spi​sko​wał z ob​cy​mi spe​ku​lan​ta​mi, by wła​sną oj​czy​znę rzu​cić im na łup, skrę​po​waw​szy jej przed​tem ręce i nogi.

Siel​skie i sen​ne Su​la​co, ze swym ży​znym Cam​po i bo​ga​tą ko​pal​nią sre​bra, sły​sza​ło szczęk bro​ni je​dy​nie w pew​nych od​stę​pach cza​su, za​wdzię​cza​jąc to swe​mu szczę​śli​we​mu od​osob​nie​niu. Nie​mniej, je​śli cho​dzi o lu​dzi i pie​nią​dze, pro​win​cja ta znaj​do​wa​ła się w pierw​szych sze​re​gach obro​ny – lubo wia​do​mo​ści do​cho​dzi​ły tu okręż​ną dro​gą, na​wet przez za​gra​ni​cę, gdyż była od​cię​ta od resz​ty re​pu​bli​ki nie tyl​ko na​tu​ral​ny​mi prze​szko​da​mi, ale i zmien​ny​mi ko​le​ja​mi to​czą​cej się woj​ny. Mon​te​ro​wie ob​le​ga​li Cay​tę, któ​ra sta​no​wi​ła waż​ny wę​zeł pocz​to​wy. Ku​rie​rzy prze​sta​li przy​jeż​dżać zza gór, a w koń​cu i po​ga​nia​cze mu​łów nie chcie​li po​dej​mo​wać ry​zy​ka prze​pra​wy. Na​wet Bo​ni​fa​cio pew​ne​go razu nie po​wró​cił z San​ta Mar​ta – nie wia​do​mo było, czy uląkł się po​wrot​nej dro​gi, czy też zo​stał schwy​ta​ny przez nie​przy​ja​ciel​skie od​dział​ki, gra​su​ją​ce po​mię​dzy Kor​dy​lie​ra​mi a sto​li​cą. Prze​ni​ka​ły tyl​ko w spo​sób dość ta​jem​ni​czy ode​zwy Mon​te​rów, uka​zy​wa​li się też w wio​skach i mia​stecz​kach na Cam​po emi​sa​riu​sze za​po​wia​da​ją​cy śmierć ary​sto​kra​tom. W sa​mych po​cząt​kach za​mie​szek Her​nan​dez, słyn​ny ban​dy​ta, pod​jął się do​sta​wie​nia dwóch ta​kich emi​sa​riu​szy wła​dzom ri​bie​ry​stow​skim w To​no​ro (za po​śred​nic​twem sta​re​go księ​dza, osia​dłe​go w ja​kiejś wio​sce wśród ste​pów). Lu​dzie ci przy​by​li do nie​go, by ofia​ro​wać mu w imie​niu ge​ne​ra​ła Mon​te​ro cał​ko​wi​tą amne​stię i ran​gę puł​kow​ni​ka w za​mian za przy​łą​cze​nie się do zbun​to​wa​nych wojsk wraz z całą uzbro​jo​ną ban​dą. Nie zwró​co​no wte​dy uwa​gi na jego pro​po​zy​cję, lecz do​łą​czo​no ją, jako do​wód do​brej woli, do pe​ty​cji skie​ro​wa​nej do Zgro​ma​dze​nia w Su​la​co, a do​ma​ga​ją​cej się zgo​dy na zwer​bo​wa​nie Her​nan​de​za i wszyst​kich jego to​wa​rzy​szy do od​dzia​łów woj​sko​wych, ja​kie two​rzy​ły się wte​dy w Su​la​co dla obro​ny pię​cio​let​nie​go man​da​tu. Ta pe​ty​cja, jak wszyst​ko inne, zna​la​zła się w rę​kach don Jo​ségo. Po​ka​zał ją pani Gould. Były to luź​ne kart​ki brud​no​sza​re​go, chro​po​wa​te​go pa​pie​ru (zra​bo​wa​ne​go może w ja​kimś wiej​skim skle​pi​ku), za​pi​sa​ne nie​zdar​nym, nie​wy​ro​bio​nym cha​rak​te​rem pi​sma sta​re​go pa​dre, któ​re​go po​rwa​no z cha​ty

przy​le​ga​ją​cej do ko​ściół​ka ule​pio​ne​go z gli​ny, po to aby wy​nieść go na urząd se​kre​ta​rza groź​ne​go sal​te​ado​ra. W świe​tle lam​py sa​lo​nu pań​stwa Gould po​chy​li​li się te​raz obo​je nad tym do​ku​men​tem, nad tą dum​ną, a jed​no​cze​śnie po​kor​ną ode​zwą czło​wie​ka oskar​ża​ją​ce​go śle​pą, bez​ro​zum​ną, bar​ba​rzyń​ską prze​moc, któ​ra uczci​we​go ran​che​ra prze​mie​ni​ła w ban​dy​tę. W przy​pi​sku do tej ode​zwy ksiądz stwier​dzał, że jak​kol​wiek zo​stał po​zba​wio​ny wol​no​ści na dzie​sięć dni, trak​to​wa​no go po ludz​ku i z ca​łym po​wa​ża​niem na​leż​nym sta​no​wi ka​płań​skie​mu. Oka​za​ło się, iż spo​wia​dał i dał ab​so​lu​cję hersz​to​wi tu​dzież więk​szo​ści człon​ków jego ban​dy i po​rę​czał za szcze​rość ich do​brej woli. Na​zna​czył wszyst​kim cięż​ką po​ku​tę, po​le​ga​ją​cą nie​wąt​pli​wie na li​ta​niach i po​stach – oświad​czył jed​nak​że chy​trze, że trud​no by im było po​zo​stać w sta​łej zgo​dzie z Pa​nem Bo​giem, gdy​by nie za​war​li po​ko​ju z ludź​mi. Za​pew​ne nig​dy jesz​cze gło​wa Her​nan​de​za nie była mniej na​ra​żo​na na nie​bez​pie​czeń​stwo jak w chwi​li, gdy skła​dał tę po​kor​ną proś​bą, usi​łu​jąc uzy​skać prze​ba​cze​nie dla sie​bie i swo​ich lu​dzi w za​mian za służ​bę w sze​re​gach. Mógł bez​kar​nie wa​łę​sać się po nie​zmie​rzo​nych prze​strze​niach, któ​re sta​no​wi​ły do​sta​tecz​ną osło​nę, gdyż w ca​łej pro​win​cji nie było te​raz żad​nych wojsk. Zwy​kły gar​ni​zon z Su​la​co od​pły​nął na po​łu​dnie, by wziąć udział w woj​nie, za​bie​ra​jąc ze sobą or​kie​strę… z dę​ty​mi in​stru​men​ta​mi, któ​ra gra​ła marsz Bo​li​va​ra na po​kła​dzie jed​ne​go ze stat​ków Kom​pa​nii O. S.N. Wiel​kie fa​mi​lij​ne lan​da, sto​ją​ce wzdłuż por​to​we​go wy​brze​ża, chwia​ły się na swych dłu​gich skó​rza​nych re​so​rach, roz​ko​ły​sa​ne en​tu​zja​zmem pań i pa​nie​nek, któ​re zry​wa​ły się z sie​dze​nia po​wie​wa​jąc ko​ron​ko​wy​mi chu​s​tecz​ka​mi, ile​kroć nowa bar​ka prze​wo​zo​wa wy​peł​nio​na woj​sko​wy​mi od​bi​ja​ła od mola. No​stro​mo pil​no​wał wsia​da​nia na sta​tek pod nad​zo​rem ka​pi​ta​na Mit​chel​la. Ten ostat​ni, z dala wi​docz​ny w bia​łej ka​mi​zel​ce i z twa​rzą opa​lo​ną na czer​wo​no od słoń​ca, wy​da​wał się uoso​bie​niem gor​li​wej do​brej woli i tro​ski o wszyst​kie ma​te​rial​ne do​bra, ja​kie wy​two​rzy​ła cy​wi​li​za​cja. Ge​ne​rał Bar​rios,

do​wo​dzą​cy od​dzia​ła​mi, wy​jeż​dża​jąc za​pew​niał don Jo​ségo, że przed upły​wem trzech ty​go​dni za​mknie Mon​te​ra w drew​nia​nej klat​ce, do któ​rej się za​przę​gnie trzy pary wo​łów, i bę​dzie się go ob​wo​zi​ło po wszyst​kich mia​stach re​pu​bli​ki. – A po​tem se​ño​ra – mó​wił da​lej, od​kry​wa​jąc przed lan​dem pani Gould swą kę​dzie​rza​wą gło​wę przy​pró​szo​ną si​wi​zną ko​lo​ru sta​li – a po​tem, se​ño​ra, za​mie​ni​my sza​ble na płu​gi i za​cznie​my się bo​ga​cić. Na​wet ja, z chwi​lą za​koń​cze​nia tej ma​łej zwa​dy, za​ło​żą so​bie fun​da​cion na ka​wał​ku zie​mi, któ​ry po​sia​dam na lla​nos, i będę się sta​rał za​ro​bić tro​chę pie​nię​dzy w ci​szy i spo​ko​ju. Wszak se​ño​ra wie i cała Co​sta​gu​ana – co mó​wię? cała Po​łu​dnio​wa Ame​ry​ka wie, że Pa​blo Bar​rios osią​gnął już peł​nię woj​sko​wej chwa​ły. Ka​rol Gould nie był obec​ny przy tym pa​trio​tycz​nym i pa​te​tycz​nym po​że​gna​niu obroń​ców oj​czy​zny. Przy​glą​da​nie się od​jaz​do​wi żoł​nie​rzy nie było jego spra​wą. Nie wcho​dzi​ło też w za​kres ani jego upodo​bań, ani jego po​li​ty​ki. Spra​wą Gou​l​da, jego upodo​ba​niem i po​li​ty​ką było czu​wa​nie nad tym, aby stru​mień cen​ne​go krusz​cu, któ​ry dzię​ki nie​mu jed​ne​mu wy​try​snął na nowo z roz​cię​te​go zbo​cza góry, mógł da​lej pły​nąć bez prze​szkód. W mia​rę roz​wi​ja​nia się ko​pal​ni ćwi​czył so​bie po​moc​ni​ków spo​śród miej​sco​wej lud​no​ści. Byli to szty​ga​ro​wie, rze​mieśl​ni​cy i kan​ce​li​ści, a na ich cze​le don Pépé, go​ber​na​dor gór​ni​czej gro​ma​dy. Wszel​kie inne spra​wy spo​czy​wa​ły wy​łącz​nie na jego bar​kach, pod​trzy​mu​ją​cych cały cię​żar tego im​pe​rium in im​pe​rio, wiel​kiej kon​ce​sji Gou​l​dów, któ​rej samo wid​mo zdru​zgo​ta​ło nie​gdyś ży​cie jego ojca. Pani Gould nie po​sia​da​ła ko​pal​ni sre​bra, o któ​rą by się mu​sia​ła trosz​czyć. Jej przed​sta​wi​cie​la​mi w kon​ce​sji byli dwaj ad​iu​tan​ci: dok​tor i ksiądz. Dla swej ko​bie​cej po​bu​dli​wo​ści znaj​do​wa​ła uj​ście w dzie​dzi​nie wy​da​rzeń, któ​rych zna​cze​nie sub​li​mo​wał cel, pod​sy​ca​ny jej ogni​stą wy​obraź​nią. Tego dnia za​bra​ła ze sobą Avel​la​no​sów, ojca i cór​kę, na uro​czy​stość roz​gry​wa​ją​cą się w

por​cie. Wśród wie​lu in​nych czyn​no​ści do​ko​ny​wa​nych w tych nie​spo​koj​nych cza​sach don José zo​stał prze​wod​ni​czą​cym Ko​mi​te​tu Pa​trio​tów, któ​rzy uzbro​ili znacz​ną część od​dzia​łów woj​sko​wych z Su​la​co w ulep​szo​ne strzel​by, na​by​te od jed​ne​go z wiel​kich mo​carstw eu​ro​pej​skich, gdzie wy​co​fa​no je wła​śnie z obie​gu za​stę​pu​jąc nową, znacz​nie bar​dziej śmier​cio​no​śną bro​nią. W ja​kiej mie​rze war​tość ryn​ko​wa tej bro​ni, na​by​tej z dru​giej ręki, zo​sta​ła opła​co​na z do​bro​wol​nych skła​dek zna​ko​mit​szych ro​dzin, a ile do​ło​żył do tego don José z fun​du​szów, ja – kimi po​dob​no roz​po​rzą​dzał poza gra​ni​ca​mi kra​ju, po​zo​sta​wa​ło ta​jem​ni​cą, któ​rą on je​den mógł​by wy​ja​wić, jed​nak​że ri​cos, jak ich lud na​zy​wał, przy​czy​ni​li się do tego nie​ma​ło pod na​ci​skiem elo​kwen​cji swo​je​go ne​sto​ra. Nie​któ​re pa​nie en​tu​zjast​ki od​da​wa​ły na​wet bi​żu​te​rią w ręce tego czło​wie​ka, któ​ry był ży​ciem i du​szą par​tii. Przy​cho​dzi​ły chwi​le, kie​dy za​rów​no jego ży​cie, jak du​sza zda​wa​ły się być prze​cią​żo​ne wie​lo​let​nim wy​sił​kiem pod​trzy​my​wa​nia nie​ga​sną​cej wia​ry w od​ro​dze​nie kra​ju. Te​raz, sie​dząc w po​wo​zie obok pani Gould, wy​glą​dał nie​mal na nie​ży​we​go czło​wie​ka: jego pięk​na, sta​ran​nie wy​go​lo​na sta​ra twarz, któ​rą ocie​niał mięk​ki fil​co​wy ka​pe​lusz, mia​ła jed​no​staj​ną bar​wę żół​te​go wo​sku, a ciem​ne oczy pa​trzy​ły nie​ru​cho​mo przed sie​bie. An​to​nia – pięk​na An​to​nia, jak ją na​zy​wa​no w Su​la​co – sie​dzia​ła na​prze​ciw​ko nich; dzię​ki to​czo​nym kształ​tom i po​waż​ne​mu owa​lo​wi twa​rzy o peł​nych, czer​wo​nych ustach, wy​glą​da​ła na ko​bie​tę doj​rzal​szą niż pani Gould, z jej żywą twa​rzycz​ką o zmien​nym wy​ra​zie i drob​ną, wy​pro​sto​wa​ną fi​gur​ką, któ​rą ocie​nia​ła lek​ko chwie​ją​cą się pa​ra​sol​ką. An​to​nia to​wa​rzy​szy​ła ojcu za​wsze, ile​kroć to było moż​li​we; jej przy​wią​za​nie do star​ca było rze​czą po​wszech​nie zna​ną i ła​go​dzi​ło nie​co gor​szą​ce wra​że​nie, ja​kie wy​wo​ły​wa​ła wzgar​da oka​zy​wa​na przez nią dla su​ro​wych kon​we​nan​sów re​gu​lu​ją​cych ży​cie mło​dych pa​nien w tym hisz​pań​sko-ame​ry​kań​-

skim świe​cie. I rze​czy​wi​ście, nie była już dziew​cząt​kiem. Mó​wio​no, że czę​sto oj​ciec dyk​tu​je jej pi​sma do​ty​czą​ce spraw pań​stwo​wych i że po​zwa​la jej czy​tać wszyst​kie książ​ki ze swej bi​blio​te​ki. Na przy​ję​ciach, na któ​rych sy​tu​ację ra​to​wa​ła obec​ność pew​nej zgrzy​bia​łej sta​rusz​ki (krew​nej Cor​bel​la​nów), cał​ko​wi​cie głu​chej i sie​dzą​cej nie​ru​cho​mo w fo​te​tu, An​to​nia umia​ła dys​ku​to​wać z kil​ko​ma męż​czy​zna​mi na​raz. Było oczy​wi​ste, że nie na​le​ży do rzę​du pa​nien, któ​rym wy​star​cza spo​glą​da​nie przez za​kra​to​wa​ne okno na za​kap​tu​rzo​ną po​stać za​ko​cha​ne​go mło​dzień​ca, ukry​te​go w bra​mie domu z prze​ciw​ka, co ucho​dzi w Co​sta​gu​anie za naj​wła​ściw​szą for​mę za​lo​tów. Są​dzo​no po​wszech​nie, że dzię​ki za​gra​nicz​ne​mu wy​cho​wa​niu i za​gra​nicz​ne​mu spo​so​bo​wi my​śle​nia uczo​na i dum​na An​to​nia nig​dy nie wyj​dzie za mąż, chy​ba za cu​dzo​ziem​ca z Eu​ro​py lub Ame​ry​ki Pół​noc​nej, co mo​gła uła​twić oko​licz​ność, iż Su​la​co zda​wa​ło się te​raz ścią​gać przy​by​szów z ca​łe​go świa​ta.

ROZ​DZIAŁ TRZE​CI

Gdy ge​ne​rał Bar​rios za​trzy​mał się przy po​wo​zie pani Gould, aby ją po​wi​tać, An​to​nia pod​nio​sła nie​dba​le rękę, w któ​rej trzy​ma​ła otwar​ty wa​chlarz, jak​by chcąc osło​nić przed słoń​cem gło​wę okry​tą ja​snym ko​ron​ko​wym sza​li​kiem. Ja​sne spoj​rze​nie jej błę​kit​nych oczu, ocie​nio​nych, jak frędz​lą, czar​ny​mi rzę​sa​mi, za​trzy​ma​ło się przez chwi​lę na ojcu, by prze​su​nąć się da​lej, na po​stać mło​de​go czło​wie​ka sto​ją​ce​go opo​dal. Mógł li​czyć lat oko​ło trzy​dzie​stu, był śred​nie​go wzro​stu, ra​czej tęgi, ubra​ny w ja​sne pal​to. Opie​ra​jąc się otwar​tą dło​nią na gał​ce gięt​kiej la​ski, przy​glą​dał się An​to​nii z da​le​ka, lecz z chwi​lą gdy do​strzegł, że go za​uwa​ży​ła, zbli​żył się spo​koj​nie i wsparł się łok​ciem o drzwicz​ki po​wo​zu. Głę​bo​ko wy​cię​ty koł​nierz jego ko​szu​li, kra​wat za​wią​za​ny na dużą ko​kar​dę i cały styl ubio​ru, po​cząw​szy od okrą​głe​go ka​pe​lu​sza, a skoń​czyw​szy na la​kie​ro​wa​nych trze​wi​kach, wska​zy​wa​ły na fran​cu​skie​go ele​gan​ta, poza tym jed​nak był on cha​rak​te​ry​stycz​nym ty​pem ja​sno​wło​se​go hisz​pań​skie​go Kre​ola. Ob​fi​ty wąs i krót​ka kę​dzie​rza​wa bro​da zło​ta​we​go od​cie​nia nie ukry​wa​ły świe​żych, ró​żo​wych warg o wy​ra​zie tro​chę na​dą​sa​nym. Jego peł​na, okrą​gła twarz mia​ła tę cie​płą, zdro​wą, a jed​no​cze​śnie bia​łą cerę kre​ol​ską, któ​rej nie po​tra​fi opa​lić oj​czy​ste słoń​ce. Mar​cin De​co​ud rzad​ko zresz​tą na​ra​żał się na słoń​ce Co​sta​gu​any, w któ​rej się uro​dził. Jego ro​dzi​na od daw​na osia​dła w Pa​ry​żu, on zaś stu​dio​wał tam pra​wo i pa​rał się li​te​ra​tu​rą ma​rząc w chwi​lach eg​zal​ta​cji, iż zo​sta​nie po​etą jak tam​ten cu​dzo​zie​miec hisz​pań​skie​go po​cho​dze​nia, José Ma​ria de He​re​dia. W in​nych chwi​lach, dla spę​dze​nia cza​su, go​dził się ła​ska​wie na pi​sa​nie ar​ty​ku​łów o spra​wach eu​ro​pej​skich do „Se​me​na​-

rio”, naj​więk​sze​go pi​sma wy​cho​dzą​ce​go w San​ta Mar​ta, któ​re dru​ko​wa​ło te ar​ty​ku​ły pod na​głów​kiem: „Od na​sze​go spe​cjal​ne​go ko​re​spon​den​ta”, jak​kol​wiek ich au​tor​stwo było pu​blicz​ną ta​jem​ni​cą. W Co​sta​gu​anie, gdzie pa​mięć o ro​da​kach osia​dłych w Eu​ro​pie jest za​zdro​śnie strze​żo​na, każ​dy wie​dział, że cho​dzi o „mło​de​go De​co​ud”, uta​len​to​wa​ne​go mło​dzień​ca, któ​ry po​dob​no ob​ra​ca się w naj​wyż​szych sfe​rach to​wa​rzy​skich. W grun​cie rze​czy Mar​cin był roz​próż​nia​czo​nym by​wal​cem bul​wa​rów, ma​ją​cym sto​sun​ki z ob​rot​ny​mi dzien​ni​ka​rza​mi i wol​ny do​stęp do paru re​dak​cji, mile wi​dzia​ny w we​so​łych lo​ka​lach uczęsz​cza​nych przez lu​dzi pra​sy. Tego ro​dza​ju ży​cie, któ​re​go pust​kę i po​wierz​chow​ność ozda​bia po​łysk po​wszech​nej bla​gi, po​dob​nie jak mo​sięż​ne blasz​ki osła​nia​ją bła​zeń​ski ko​stium ar​le​ki​na, wy​two​rzy​ło w nim ko​smo​po​li​tyzm, jak​że nie fran​cu​ski, choć niby na mo​dłę fran​cu​ską, ko​smo​po​li​tyzm, bę​dą​cy w grun​cie rze​czy tępą obo​jęt​no​ścią przy​bie​ra​ją​cą po​zo​ry wyż​szo​ści in​te​lek​tu​al​nej. O wła​snej oj​czyź​nie ma​wiał do swych to​wa​rzy​szy Fran​cu​zów: – Wy​obraź​cie so​bie at​mos​fe​rę ope​ry buf​fo, w któ​rej wszyst​kie ko​micz​ne role mę​żów sta​nu, in​try​gan​tów i roz​bój​ni​ków, ich kra​dzie​że i mor​der​cze cio​sy od​gry​wa​ne są ze śmier​tel​ną po​wa​gą. Moż​na ta​rzać się ze śmie​chu: krew leje się bez prze​rwy, ak​to​rzy zaś mają prze​świad​cze​nie, że wpły​wa​ją na bieg dzie​jów ludz​ko​ści. Ro​zu​mie się, iż każ​dy rząd w ja​kiej​kol​wiek czę​ści świa​ta jest za​wsze in​sty​tu​cją wy​so​ce ko​micz​ną dla kry​tycz​ne​go umy​słu, ale my, ame​ry​kań​scy Hisz​pa​nie, do​praw​dy prze​kra​cza​my do​zwo​lo​ne gra​ni​ce. Ża​den prze​cięt​nie in​te​li​gent​ny czło​wiek nie może brać udzia​łu w in​try​gach ta​kiej far​ce ma​ca​bre. Jed​nak​że ri​bie​ry​ści, o któ​rych tak wie​le te​raz sły​szy​my, na​praw​dę usi​łu​ją na swój śmiesz​ny spo​sób uczy​nić z na​szej oj​czy​zny kraj, w któ​rym by moż​na żyć, a na​wet my​ślą o spła​ce​niu nie​któ​rych dłu​gów. Ra​dzę wam prze​to, moi przy​ja​cie​le, po​pie​rać wszyst​ki​mi si​ła​mi oso​bę se​ño​ra Ri​bie​ry ze wzglę​du na wasz wła​sny in​te​res. Z tego, co mi pi​szą w li​stach, wno​szę, że ak​cjo​na​riu​sze będą mie​li wresz​cie ja​kieś szan​se od​zy​ska​-

nia za​in​we​sto​wa​nych ka​pi​ta​łów. I tłu​ma​czył im z szy​der​czą we​rwą, ja​ki​mi za​sa​da​mi kie​ru​je się don Vin​cen​te Ri​bie​ra – ża​ło​sny czło​wie​czek, przy​tło​czo​ny wiel​ko​ścią swych do​brych za​mie​rzeń; mó​wił im o wy​gra​nych bi​twach i o ge​ne​ra​le Mon​te​ro (un gro​te​sque va​ni​teux et féro​ce ), o no​wej po​życz​ce zwią​za​nej z bu​do​wą ko​lei oraz ko​lo​ni​za​cją roz​le​głych po​ła​ci kra​ju, co wcho​dzi​ło w za​kres wiel​kie​go pla​nu go​spo​dar​cze​go. A jego przy​ja​cie​le Fran​cu​zi, w roz​mo​wach pro​wa​dzo​nych mię​dzy sobą, przy​zna​wa​li, że ten mały De​co​ud con​na​is​sa​it la qu​estion à fond . Jed​no z po​waż​nych cza​so​pism pa​ry​skich za​mó​wi​ło u nie​go ar​ty​kuł o sy​tu​acji w Co​sta​gu​anie. De​co​ud na​pi​sał tę rzecz w po​waż​nym to​nie i w opty​mi​stycz​nym du​chu. Póź​niej za​py​tał jed​ne​go ze swych za​ży​łych przy​ja​ciół: – Czy​ta​łeś mój ar​ty​kuł o od​ro​dze​niu Co​sta​gu​any? – Une bon​ne bla​gue, hein? Uwa​żał się za pa​ry​ża​ni​na do szpi​ku ko​ści. W grun​cie rze​czy da​le​ki był od tego, gro​zi​ła mu na​to​miast rzecz inna, mia​no​wi​cie po​zo​sta​nie na resz​tę ży​cia nie​okre​ślo​nym dy​le​tan​tem. Po​su​nął tak da​le​ko na​wyk szy​dze​nia ze wszyst​kie​go, że to prze​sło​ni​ło mu szcze​re po​pę​dy wła​snej na​tu​ry. Gdy uj​rzał się na​gle wy​bra​nym na czyn​ne​go człon​ka Pa​trio​tycz​ne​go Ko​mi​te​tu Wy​ko​naw​cze​go do​star​cza​ją​ce​go ręcz​nej bro​ni, wy​da​ło mu się to szczy​te​to, nie​praw​do​po​do​bień​stwa, fan​ta​stycz​nym po​my​słem, do któ​re​go tyl​ko jego „ko​cha​ni ro​da​cy” byli zdol​ni. – Jak​by da​chów​ka zle​cia​ła mi na gło​wę! Ja, ja – człon​kiem Ko​mi​te​tu Wy​ko​naw​cze​go! Co ja mogę wie​dzieć o ka​ra​bi​nach woj​sko​wych? C’est fu​nam​bu​le​sque! – wy​krzy​ki​wał w roz​mo​wie z ulu​bio​ną sio​strą (gdyż ro​dzi​na De​co​ud, z wy​jąt​kiem sta​re​go ojca i mat​ki, uży​wa​ła mię​dzy sobą ję​zy​ka fran​cu​skie​go). – A gdy​byś wi​dzia​ła ten ob​ja​śnia​ją​cy, po​uf​ny list? Osiem stron – ni mniej, ni wię​cej! List, o któ​rym mó​wił, kre​ślo​ny ręką An​to​nii, pod​pi​sa​ny był przez don Jo​-

ségo, któ​ry ape​lo​wał „do mło​de​go i uta​len​to​wa​ne​go Co​sta​gu​ań​czy​ka” w spra​wie pu​blicz​nej, a jako oso​ba pry​wat​na otwie​rał ser​ce przed swo​im chrze​śnia​kiem, czło​wie​kiem za​moż​nym i roz​po​rzą​dza​ją​cym cza​sem, ma​ją​cym duże sto​sun​ki, a za​słu​gu​ją​cym na za​ufa​nie dzię​ki swe​mu po​cho​dze​niu i wy​cho​wa​niu. – To zna​czy – tłu​ma​czył Mar​cin swej sio​strze z cy​ni​zmem – że nie ma oba​wy, abym przy​własz​czył so​bie fun​du​sze ani wy​ga​dał się przed na​szym char​ge d’af​fa​ires. Wszyst​ko to mia​ło być prze​pro​wa​dzo​ne za ple​ca​mi mi​ni​stra woj​ny, Mon​te​ra, któ​ry nie po​sia​dał za​ufa​nia rzą​du Ri​bie​ry, ale któ​re​go trud​no było po​zbyć się od razu. Mon​te​ro nie po​wi​nien był o ni​czym wie​dzieć, do​pó​ki od​dzia​ły woj​sko​we pod do​wódz​twem Bar​rio​sa nie do​sta​ną do rąk ka​ra​bi​nów. Je​dy​nie pre​zy​dent-dyk​ta​tor, któ​re​go po​ło​że​nie było wy​jąt​ko​wo trud​ne, zo​stał przy​pusz​czo​ny do se​kre​tu. – Za​baw​na hi​sto​ria! – za​uwa​ży​ła sio​stra Mar​ci​na, a za​ra​zem jego po​wier​ni​ca, na co on od​po​wie​dział swym kpiar​skim, praw​dzi​wie pa​ry​skim to​nem: – To wprost nie​sły​cha​ne! Ten na​czel​nik pań​stwa zaj​mu​ją​cy się ko​pa​niem doł​ków pod wła​snym mi​ni​strem woj​ny, bez któ​re​go nie może się obejść, i to przy po​mo​cy swych oby​wa​te​li, pry​wat​nych lu​dzi. Nie, do​praw​dy je​ste​śmy nie​do​ści​gnie​ni! – I ro​ze​śmiał się nie​po​wścią​gli​wie. Sio​stra jego zdu​mie​wa​ła się po​wa​gą i zręcz​no​ścią, jaką póź​niej wy​ka​zał przy speł​nia​niu swej mi​sji. Oko​licz​no​ści uczy​ni​ły tę mi​sję draż​li​wą, a jego brak kom​pe​ten​cji – trud​ną. Pan​na De​co​ud nig​dy nie wi​dzia​ła, aby Mar​cin zaj​mo​wał się czymś rów​nie gor​li​wie, od​kąd przy​szedł na świat. – Bawi mnie to – ob​ja​śnił krót​ko. – Je​stem ob​lę​żo​ny przez oszu​stów, któ​rzy po​ka​zu​ją mi wszel​kie ro​dza​je bro​ni pal​nej. Cza​ru​ją​cy lu​dzie! Za​pra​sza​ją mnie na kosz​tow​ne śnia​da​nia, ja pod​trzy​mu​ję ich na​dzie​ję i ba​wię się wspa​-

nia​le. A tym​cza​sem praw​dzi​wy prze​targ do​ko​ny​wa​ny jest zu​peł​nie gdzie in​dziej. Po za​koń​cze​niu trans​ak​cji Mar​cin na​gle oświad​czył, że za​mie​rza sam od​wieźć cen​ny de​po​zyt i do​pil​no​wać jego do​sta​wy do Su​la​co. Taka bur​le​ska – jego zda​niem – war​ta była tego, aby do​pro​wa​dzić ją do koń​ca. Szar​piąc swą zło​tą bród​kę, zmie​szał się pod by​strym spoj​rze​niem pa​nien​ki, któ​ra zra​zu sze​ro​ko otwo​rzy​ła oczy ze zdzi​wie​nia, a po​tem, przy​glą​da​jąc mu się przez zmru​żo​ne po​wie​ki, po​wie​dzia​ła po​wo​li: – Zda​je mi się, że masz ocho​tę zo​ba​czyć An​to​nię. – Jaką An​to​nię? – spy​tał co​sta​gu​ań​ski by​wa​lec bul​wa​rów roz​draż​nio​nym i po​gar​dli​wym to​nem. Wzru​szył ra​mio​na​mi i ob​ró​cił się na pię​cie. Sio​stra za​wo​ła​ła we​so​ło: – Tę An​to​nię, któ​rą zna​łeś, kie​dy jesz​cze na ple​cach no​si​ła dwa war​ko​cze. Znał ją rze​czy​wi​ście przed ja​ki​miś ośmiu laty, na krót​ko przed osta​tecz​nym wy​jaz​dem Avel​la​no​sów z Eu​ro​py. Była wte​dy wy​so​ką szes​na​sto​let​nią dziew​czy​ną, mło​dzień​czo su​ro​wą w są​dach i o cha​rak​te​rze tak już wy​ro​bio​nym, iż po​zwa​la​ła so​bie od​no​sić się po​gar​dli​wie do po​sta​wy prze​mą​drza​łe​go i roz​cza​ro​wa​ne​go mło​dzień​ca, jaką Mar​cin wte​dy przy​bie​rał. W pew​nej oko​licz​no​ści, tra​cąc cier​pli​wość, na​pa​dła na nie​go wy​rzu​ca​jąc mu bez​ce​lo​wość jego ży​cia i płyt​kość jego po​glą​dów. Mar​cin miał wte​dy lat dwa​dzie​ścia, a był je​dy​nym sy​nem, uwiel​bia​nym przez swo​ją ro​dzi​nę. Nie​spo​dzie​wa​ny atak tak go zmie​szał i wzbu​rzył, że sym​pa​tia, jaką ży​wił do tego skrza​ta w szkol​nej su​kien​ce, zło​żo​na z roz​czu​le​nia i po​czu​cia wyż​szo​ści, ule​gła za​chwia​niu. Nie​mniej wra​że​nie po​zo​sta​ło tak sil​ne, że od tej pory wszyst​kie przy​ja​ciół​ki jego sióstr przy​po​mi​na​ły mu An​to​nię Avel​la​nos, jed​na dzię​ki nie​uchwyt​ne​mu po​do​bień​stwu, inna dzię​ki cał​ko​wi​te​mu kon​tra​sto​wi. Uwa​żał to za ja​kiś śmiesz​ny fa​ta​lizm. Oczy​wi​ście w li​stach otrzy​my​wa​nych re​gu​lar​nie z Co​sta​gu​any przez ro​dzi​nę De​co​ud na​zwi​sko Avel​la​no​sów po​wta​rza​ło się czę​sto.

Ko​lej​no nad​cho​dzi​ły wie​ści o aresz​to​wa​niu by​łe​go po​sła i ohyd​nym trak​to​wa​niu go przez wła​dze, o cięż​kich przej​ściach ro​dzi​ny, o jej usu​nię​ciu się do Su​la​co, o jej ubó​stwie, wresz​cie o śmier​ci mat​ki. Pro​nun​cia​men​to Mon​te​ra było już fak​tem do​ko​na​nym, gdy Mar​cin De​co​ud lą​do​wał w Co​sta​gu​anie. Je​chał dro​gą okręż​ną, przez Cie​śni​nę Ma​gel​la​na, głów​ną li​nią okrę​to​wą, a po​tem stat​kiem O. S. N. Com​pa​ny, kur​su​ją​cym wzdłuż Za​chod​nie​go Wy​brze​ża. Cen​ny ła​du​nek nad​szedł w samą porę, by pierw​sze uczu​cie prze​stra​chu prze​mie​nić w na​strój pe​łen na​dziei i sta​now​cze​go po​sta​no​wie​nia. Na fo​rum pu​blicz​nym wi​ta​li go osten​ta​cyj​nie przed​sta​wi​cie​le fa​mi​lias prin​ci​pa​les. W za​ci​szu pry​wat​ne​go domu don José, jesz​cze wstrzą​śnię​ty i sła​by, uści​skał go ze łza​mi w oczach. – Przy​je​cha​łeś sam! Ni​cze​go in​ne​go nie moż​na się było spo​dzie​wać po po​tom​ku ro​dzi​ny De​co​ud. Nie​ste​ty! Na​sze naj​gor​sze oba​wy spraw​dzi​ły się – skar​żył się wzru​szo​nym gło​sem. Była to na​praw​dę chwi​la, któ​ra wy​ma​ga​ła od lu​dzi, po​sia​da​ją​cych ro​zum i su​mie​nie, sku​pie​nia się wo​kół za​gro​żo​nej spra​wy. Wte​dy do​pie​ro Mar​cin De​co​ud, wy​cho​wa​nek Za​chod​niej Eu​ro​py, po​czuł ab​so​lut​ną zmia​nę ota​cza​ją​cej go at​mos​fe​ry. Wbrew swo​jej na​tu​rze wzru​szył się tą nie zna​ną na wyż​szych szcze​blach po​li​ty​ki eu​ro​pej​skiej nutą na​mięt​ne​go unie​sie​nia i szcze​re​go bólu. A gdy jesz​cze smu​kła An​to​nia we​szła swym lek​kim kro​kiem do mrocz​nej, na​giej sali do​mo​stwa Avel​la​no​sów i wy​cią​ga​jąc doń rękę (na swój eman​cy​po​wa​ny spo​sób) po​wie​dzia​ła: „Miło mi pana tu wi​dzieć, don Mar​ci​nie” – uczuł, że nie​po​do​bień​stwem bę​dzie oznaj​mić tym dwoj​gu lu​dziom, iż za​mie​rza od​je​chać za mie​siąc, naj​bliż​szym okrę​tem trans​por​to​wym. Don José tym​cza​sem nie prze​sta​wał go wy​chwa​lać: Każ​de przy​stą​pie​nie do sze​re​gów wzma​ga​ło za​ufa​nie spo​łe​czeń​stwa we wła​sne siły, a przy tym – ja​kiż to przy​kład dla miej​sco​wej mło​dzie​ży, przy​kład dany przez słyn​ne​go

obroń​cę od​ro​dze​nia kra​ju, przez czło​wie​ka, któ​ry stał się rzecz​ni​kiem na​ro​do​wej spra​wy, przed​sta​wia​jąc świa​tu za​sa​dy, ja​ki​mi kie​ru​je się jego par​tia po​li​tycz​na. Wszy​scy czy​ta​li wspa​nia​ły ar​ty​kuł w po​waż​nym cza​so​pi​śmie pa​ry​skim. Świat był te​raz po​in​for​mo​wa​ny, a zja​wie​nie się au​to​ra w tym wła​śnie mo​men​cie było nie​ja​ko pu​blicz​nym wy​zna​niem wia​ry. Mło​de​go De – coud po​czę​ło ogar​niać uczu​cie znie​cier​pli​wie​nia i zmie​sza​nia. Ukła​dał so​bie po​wrót przez Sta​ny Zjed​no​czo​ne, a mia​no​wi​cie przez Ka​li​for​nię, za​mie​rzał zwie​dzić Yel​low​sto​ne Park, zo​ba​czyć Chi​ca​go i Nia​ga​rę, rzu​cić okiem na Ka​na​dę, za​trzy​mać się może w No​wym Jor​ku, a na dłuż​szy po​byt w New​port, wy​zy​skać po​sia​da​ne li​sty po​le​ca​ją​ce. Uścisk ręki An​to​nii był tak szcze​ry, a dźwięk jej gło​su tak dziw​nie zmie​nio​ny, przy tym tak pe​łen cie​płe​go uzna​nia, że po zło​że​niu jej ni​skie​go ukło​nu Mar​cin zdo​był się tyl​ko na po​wie​dze​nie: – Je​stem nie​wy​mow​nie wdzięcz​ny za przy​ję​cie, ja​kie mnie tu spo​tka​ło. Ale czy na​le​ży dzię​ko​wać czło​wie​ko​wi za to, iż wró​cił do oj​czy​ste​go kra​ju? Doña An​to​nia na pew​no tak nie my​śli. – Pew​nie że nie, se​ñor – od​par​ła z do​sko​na​łym spo​ko​jem i otwar​to​ścią, ja​kie ce​cho​wa​ły każ​de jej ode​zwa​nie się. – Ale sko​ro po​wró​cił, jak pan to uczy​nił, wol​no cie​szyć się z tego dla stron obu. Mar​cin De​co​ud nie wy​rzekł ani jed​ne​go sło​wa o swo​ich pla​nach. Nie zdra​dził się przed ni​kim, a w dwa ty​go​dnie póź​niej, roz​ma​wia​jąc z pa​nią Gould w jej domu (do któ​re​go uzy​skał wstęp od pierw​szej chwi​li) i po​chy​la​jąc się ku niej w krze​śle z dys​kret​ną po​ufa​ło​ścią, za​py​tał, czy nie za​uwa​ży​ła w nim dzi​siaj wy​raź​nej zmia​ny, wy​ra​zu, jak tłu​ma​czył, do​sko​na​łej po​wa​gi. Pani Gould ob​ró​ci​ła na to gło​wę w jego stro​nę z nie​mym za​py​ta​niem w lek​ko roz​sze​rzo​nych oczach i z tym wła​ści​wym so​bie, le​d​wo do​strze​gal​nym uśmie​chem, któ​ry urze​kał męż​czyzn wy​ra​zem sub​tel​nej życz​li​wo​ści, skwa​pli​wą chę​cią zro​zu​mie​nia, z po​mi​nię​ciem wła​snej oso​by. A za​py​tał o to dla​te​go – tłu​ma​czył De​co​ud z nie​wzru​szo​nym spo​ko​jem – że prze​stał czuć się nie​uży​tecz​nym

dar​mo​zja​dem, na tym świe​cie. Za​pew​nił pa​nią Gould, że oto wi​dzi przed sobą dzien​ni​ka​rza z Su​la​co. Pani Gould na​tych​miast spoj​rza​ła na An​to​nię, któ​ra sie​dzia​ła wy​pro​sto​wa​na w rogu wy​so​kiej hisz​pań​skiej ka​na​py o pro​sto​pa​dłym opar​ciu. Trzy​ma​ła w ręku wiel​ki czar​ny wa​chlarz, któ​ry chwie​jąc się po​wo​li za​sła​niał i od​sła​niał pięk​ne jej kształ​ty. Spod ob​rąb​ka czar​nej spód​ni​cy wy​glą​da​ły ko​niusz​ki jej skrzy​żo​wa​nych stóp. Oczy Mar​ci​na De​co​ud rów​nież za​trzy​ma​ły się na po​sta​ci An​to​nii, gdy wy​ja​śniał pół​gło​sem, że pan​na Avel​la​nos jest cał​ko​wi​cie świa​do​ma jego no​we​go, nie​spo​dzie​wa​ne​go po​wo​ła​nia, któ​re w Co​sta​gu​anie by​wa​ło do​tąd spe​cjal​no​ścią le​d​wo pod​kształ​co​nych Mu​rzy​nów lub ad​wo​ka​tów bez gro​sza przy du​szy. Po czym, pod​chwy​tu​jąc spoj​rze​nie pani Gould zwró​co​ne te​raz ku nie​mu z sym​pa​tią, wy​szep​tał z nie​co bez​czel​nym pa​to​sem: „Pro pa​tria!” Sta​ło się to zaś w ten spo​sób, że Mar​cin na​gle uległ usil​nym na​le​ga​niom Avel​la​no​sa, któ​ry na​ma​wiał go do ob​ję​cia re​dak​cji cza​so​pi​sma ma​ją​ce​go „wy​ra​żać aspi​ra​cje ca​łej pro​win​cji”. Był to daw​ny i umi​ło​wa​ny po​mysł don Jo​ségo. Po​przed​nio już do​star​czo​no mu z Ame​ry​ki po​trzeb​ny sprzęt (na nie​wiel​ką ska​lę) tu​dzież znacz​ną ilość pa​pie​ru, cho​dzi​ło już tyl​ko o od​po​wied​nie​go czło​wie​ka, a ta​kie​go czło​wie​ka na​wet se​ñor Mo​ra​ga nie mógł zna​leźć w San​ta Mar​ta. Rzecz sta​wa​ła się co​raz pil​niej​sza, ko​niecz​nie mu​siał po​wstać ja​kiś or​gan, któ​ry by prze​ciw​dzia​łał oszczer​stwom roz​po​wszech​nia​nym przez pra​sę Mon​te​ra: po​twor​nym kłam​stwom, ode​zwom do ludu, na​wo​łu​ją​cym do po​wsta​nia z no​żem w ręku prze​ciw wszyst​kim blan​cos, tym go​tyc​kim prze​żyt​kom, tym po​sęp​nym mu​miom, tym nie​do​łęż​nym pa​ra​li​ty​kom, któ​rzy spi​sku​ją z cu​dzo​ziem​ca​mi za​mie​rza​jąc za​prze​dać im kraj, a lud​ność od​dać w nie​wo​lę. Wrza​wa, jaka po​wsta​wa​ła wo​kół tego „mu​rzyń​skie​go li​be​ra​li​zmu”, prze​ra​zi​ła se​ño​ra Avel​la​no​sa. Wy​da​nie cza​so​pi​sma było je​dy​nym środ​kiem za​rad​czym. Te​raz, gdy zna​lazł się od​po​wied​ni czło​wiek w oso​bie Mar​ci​na

De​co​ud, wiel​kie czar​ne li​te​ry uka​za​ły się mię​dzy okna​mi po​nad ar​ka​dą bie​gną​cą wzdłuż par​te​ru jed​ne​go z do​mów na pla​za. Są​sia​do​wał on z wiel​kim ma​ga​zy​nem An​za​nie​go, w któ​rym sprze​da​wa​no trze​wi​ki, je​dwa​bie, mu​śli​ny, wy​ro​by że​la​zne i drew​nia​ne za​baw​ki tu​dzież ma​leń​kie srebr​ne ra​mio​na, nogi, gło​wy i ser​dusz​ka (prze​zna​czo​ne na eks-wota), tak​że ró​żań​ce, szam​pan, dam​skie ka​pe​lu​sze, go​to​we leki, a wresz​cie za​ku​rzo​ne książ​ki w pa​pie​ro​wych okład​kach, prze​waż​nie w ję​zy​ku fran​cu​skim. Wiel​kie czar​ne li​te​ry two​rzy​ły na​pis: „Biu​ra cza​so​pi​sma «Po​rve​nir».” Stam​tąd trzy razy w ty​go​dniu wy​ła​niał się nu​mer ga​ze​ty re​da​go​wa​nej przez Mar​ci​na – po​je​dyn​cza stro​na dru​ku zło​żo​na we dwo​je. Układ​ny, żół​to​li​cy An​za​ni, prze​cha​dza​ją​cy się w czar​nym luź​nym ka​fta​nie i mięk​kich pan​to​flach przed licz​ny​mi drzwia​mi swo​ich ma​ga​zy​nów, wi​tał głę​bo​kim ukło​nem, wy​gi​na​ją​cym całą jego po​stać, oso​bę dzien​ni​ka​rza z Su​la​co, ile​kroć ten ostat​ni wy​cho​dził lub wra​cał, po​chło​nię​ty spra​wa​mi swe​go do​stoj​ne​go za​wo​du.

ROZ​DZIAŁ CZWAR​TY

Być może, iż z ty​tu​łu tego za​wo​du przy​był do por​tu, by przyj​rzeć się od​jaz​do​wi wojsk. „Po​rve​nir”, ma​ją​cy uka​zać się w dwa dni póź​niej, mu​siał oczy​wi​ście za​mie​ścić opis tego wy​da​rze​nia, jed​nak​że jego wy​daw​ca, wspie​ra​jąc się te​raz bo​kiem o lan​do, zda​wał się na nic nie pa​trzeć. Przed​nie sze​re​gi kom​pa​nii pie​cho​ty, usta​wio​ne w trzy rzę​dy wzdłuż wy​brze​ża dla ochro​ny mola, na​sta​wia​ły gwał​tow​nie ba​gne​ty z dzi​kim chrzę​stem i ha​ła​sem, ile​kroć mo​tłoch zbyt​nio na nie na​pie​rał; tłum wi​dzów co​fał się wte​dy jak je​den mąż, aż pod same noz​drza ro​słych bia​łych mu​łów. Po​mi​mo nie​zli​czo​nej ciż​by sły​chać było za​le​d​wie ci​chy po​mruk; kurz wi​siał w po​wie​trzu two​rząc jak gdy​by bru​nat​ną mgłę, wy​ła​nia​ły się z niej gdzie​nieg​dzie syl​wet​ki jeźdź​ców, któ​rych wi​dać było je​dy​nie od lę​dź​wi wzwyż i któ​rzy spo​glą​da​li w jed​nym kie​run​ku po​nad gło​wa​mi tłu​mu. Pra​wie każ​dy z nich miał za sobą ja​kie​goś to​wa​rzy​sza, ten, chcąc utrzy​mać się na ko​niu, chwy​tał się obu​rącz ra​mion jeźdź​ca, wsku​tek cze​go ron​da ich ka​pe​lu​szy sty​ka​ły się two​rząc jak​by jed​ną tar​czę, na któ​rej wid​nia​ły dwa spi​cza​ste stoż​ki ich som​bre​rów, a pod nimi dwie twa​rze. Od cza​su do cza​su ja​kiś kon​ny mozo wy​da​wał okrzyk do​strze​gł​szy zna​jo​me​go w sze​re​gach, cza​sem ja​kaś ko​bie​ta z tłu​mu za​wo​ła​ła: adios , do​da​jąc mę​skie imię. Ge​ne​rał Bar​rios, odzia​ny w znisz​czo​ny nie​bie​ski mun​dur i bia​łe bu​fia​ste spodnie, opa​da​ją​ce na dziw​ne​go kształ​tu czer​wo​ne buty, stał z od​kry​tą gło​wą, lek​ko przy​gar​bio​ny, wspie​ra​jąc się na gru​bej la​sce. Nie! Sła​wa wo​jen​na, jaką so​bie zdo​był, zdo​ła​ła​by na​sy​cić każ​de​go – tłu​ma​czył pani Gould usi​łu​jąc jed​no​cze​śnie nadać swej po​sta​wie od​cień wy​szu​ka​nej uprzej​mo​ści. Kęp​ka

prze​rze​dzo​nych wą​sów zwi​sa​ła znad jego gór​nej war​gi, nos miał wy​sta​ją​cy, dłu​gą, chu​dą szczę​kę, a na jed​nym oku prze​pa​skę z czar​ne​go je​dwa​biu. Dru​gie oko, ma​leń​kie i głę​bo​ko osa​dzo​ne, ob​ra​ca​ło się błęd​nie na wszyst​kie stro​ny bez celu, mru​ga​jąc życz​li​wie. Po​waż​ne miny nie​licz​nych Eu​ro​pej​czy​ków, wy​łącz​nie męż​czyzn, któ​rzy sku​pi​li się oczy​wi​ście w po​bli​żu po​wo​zu pani Gould, po​zwa​la​ły przy​pusz​czać, że po​dej​rze​wa​ją ge​ne​ra​ła o wy​pi​cie w klu​bie „Ama​ril​la” zbyt wiel​kiej ilo​ści pon​czu (szwedz​kie​go pon​czu, im​por​to​wa​ne​go w bu​tel​kach przez An​za​nie​go) przed wście​kłą ka​wal​ka​dą, jaką po​pi​sał się ze swym szta​bem w dro​dze do por​tu. Jed​nak​że pani Gould, umie​ją​ca za​wsze pa​no​wać nad sobą, wy​chy​liw​szy się nie​co z po​wo​zu wy​ra​zi​ła prze​ko​na​nie, że ge​ne​rał okry​je się jesz​cze więk​szą sła​wą w naj​bliż​szej przy​szło​ści. – S eño​ra! – wy​krzyk​nął z unie​sie​niem – Na Boga! Niech się pani za​sta​no​wi! Czyż taki czło​wiek jak ja może się wsła​wić po​ko​na​niem ja​kie​goś bez​czel​ne​go em​bu​ste​ro o far​bo​wa​nych wą​sach? Pa​blo Igna​cio Bar​rios, syn wiej​skie​go al​cal​de, ge​ne​rał dy​wi​zji i na​czel​ny wódz Za​chod​nie​go Okrę​gu Woj​sko​we​go, nie by​wał w do​mach, w któ​rych gro​ma​dzi​ło się wyż​sze to​wa​rzy​stwo. Wo​lał nie​krę​pu​ją​ce ze​bra​nia mę​skie, gdzie mógł opo​wia​dać o swych po​lo​wa​niach na ja​gu​ary, cheł​pić się zręcz​no​ścią w ob​cho​dze​niu się z las – sem, któ​rym umiał do​ko​ny​wać nie​zmier​nie trud​nych sztuk „nie​wska​za​nych dla żo​na​tych lu​dzi”, jak mó​wią lla​ne​ro​si. Mógł opo​wia​dać o nie​sły​cha​nych noc​nych wy​pa​dach, o spo​tka​niach z dzi​ki​mi ba​wo​ła​mi, o wal​ce z kro​ko​dy​lem, o przy​go​dach wśród ogrom​nych la​sów, o prze​pra​wach przez wez​bra​ne rze​ki. Nie po​bu​dza​ła go do wskrze​sza​nia tych wspo​mnień je​dy​nie cheł​pli​wość, ra​czej praw​dzi​we uko​cha​nie dzi​kie​go ży​cia, ja​kie pro​wa​dził za mło​dych lat, za​nim od​wró​cił się ple​ca​mi od strze​chy ro​dzi​ciel​skiej tol​de​rii, za​gu​bio​nej wśród la​sów. Do​szedł​szy w swych wę​drów​kach aż do Mek​sy​ku, wal​czył z Fran​cu​za​mi u boku (jak twier​dził) Ju​are​za i był je​dy​nym woj​sko​wym w Co​sta​gu​anie, któ​ry ze​tknął się z eu​ro​pej​ską

ar​mią w polu. Ta oko​licz​ność opro​mie​ni​ła jego na​zwi​sko sła​wą, któ​ra zo​sta​ła przy​ćmio​na z chwi​lą, gdy po​czę​ła wscho​dzić gwiaz​da Mon​te​ra. Ge​ne​rał był przez całe ży​cie upo​rczy​wym gra​czem. Z całą szcze​ro​ścią po​twier​dzał obie​ga​ją​cą po​gło​skę, ja​ko​by w swo​im cza​sie, do​wo​dząc bry​ga​dą w ja​kiejś kam​pa​nii, prze​grał swo​je ko​nie, pi​sto​le​ty i umun​du​ro​wa​nie do na​ra​mien​ni​ków włącz​nie, gra​jąc w mon​te ze swy​mi puł​kow​ni​ka​mi w przed​dzień bi​twy. Nie po​prze​sta​jąc na tym, wy​słał pod eskor​tą do mia​stecz​ka po​ło​żo​ne​go na ty​łach ar​mii swo​ją sza​blę (re​pre​zen​ta​cyj​ną sza​blę o zło​tej rę​ko​je​ści) w celu na​tych​mia​sto​we​go za​sta​wie​nia jej za pięć​set pe​se​tas u ja​kie​goś za​spa​ne​go i prze​ra​żo​ne​go skle​pi​ka​rza. O świ​cie prze​grał już i te pie​nią​dze, po czym, pod​no​sząc się spo​koj​nie z krze​sła, wy​rzekł tyl​ko te sło​wa: „Te​raz pój​dzie​my wal​czyć na śmierć i ży​cie.” – Do​szedł​szy do wnio​sku, że ge​ne​rał może do​wo​dzić bi​twą dzier​żąc w ręku zwy​czaj​ną la​skę, ma​wiał od tej pory: „Sta​ło się to moim na​wy​kiem.” Był wiecz​nie przy​tło​czo​ny dłu​ga​mi; na​wet w okre​sach świet​no​ści, gdy wśród zmien​nych lo​sów co​sta​gu​ań​skie​go ge​ne​ra​ła peł​nił wy​so​kie woj​sko​we funk​cje, jego mun​du​ry wy​szy​wa​ne zło​tem nie​mal za​wsze znaj​do​wa​ły się w za​sta​wie u tych czy in​nych kra​ma​rzy. Wkrót​ce sprzy​krzy​ły mu się cią​głe kło​po​ty ubra​nio​we, ja​kie mu stwa​rza​li nie​spo​koj​ni wie​rzy​cie​le i wzgar​dziw​szy splen​do​rem mun​du​ru na​brał eks​cen​trycz​ne​go zwy​cza​ju no​sze​nia sta​rych, znisz​czo​nych kur​tek, co sta​ło się nie​ja​ko dru​gą jego na​tu​rą. Na​to​miast stron​nic​twa, do któ​rych przy​łą​czał się Bar​rios, nie po​trze​bo​wa​ły oba​wiać się z jego stro​ny po​li​tycz​nej zdra​dy. Był zbyt pra​wym żoł​nie​rzem, by upra​wiać nie​cny pro​ce​der kup​na i sprze​da​ży zwy​cięstw. Je​den z człon​ków za​gra​nicz​ne​go kor​pu​su dy​plo​ma​tycz​ne​go w San​ta Mar​ta wy​dał o nim kie​dyś taki sąd: „Bar​rios jest czło​wie​kiem nie​ska​zi​tel​nie uczci​wym i nie po​zba​wio​nym ta​len​tów woj​sko​wych, mais il n’a pas de te​nue.” Po zwy​cię​stwie ri​bie​ry​stów zo​stał mia​no​wa​ny na​czel​nym do​wód​cą Za​chod​niej Pro​win​cji. Sta​no​wi​sko to,

ucho​dzą​ce za bar​dzo lu​kra​tyw​ne, za​wdzię​czał w du​żej mie​rze za​bie​gom swo​ich wie​rzy​cie​li (skle​pi​ka​rzy z San​ta Mar​ta, wiel​kich po​li​ty​ków), któ​rzy w jego in​te​re​sie po​ru​sza​li nie​bo i zie​mię na are​nie pu​blicz​nej, pry​wat​nie zaś sztur​mo​wa​li do se​ño​ra Mo​ra​gi (wpły​wo​we​go agen​ta ko​pal​ni San Tomé), pod​no​sząc prze​sad​ny la​ment i udo​wad​nia​jąc mu, że je​śli ge​ne​rał bę​dzie po​mi​nię​ty, to „wszy​scy zo​sta​nie​my zruj​no​wa​ni”. Pew​ną rolę w mia​no​wa​niu Bar​rio​sa ode​gra​ła przy​pad​ko​wa, po​chleb​na o nim wzmian​ka w jed​nym z bar​dzo licz​nych li​stów pi​sa​nych przez star​sze​go pana Gou​l​da do syna, jed​nak​że nie​wąt​pli​wie spra​wi​ła to przede wszyst​kim jego usta​lo​na opi​nia uczci​wo​ści po​li​tycz​nej. Nikt tak​że nie kwe​stio​no​wał oso​bi​ste​go mę​stwa „po​grom​cy ty​gry​sów”, jak na​zy​wa​ło go po​spól​stwo. Wpraw​dzie mó​wio​no, że nie ma szczę​ścia w polu, ale wszak mia​ła się te​raz roz​po​cząć era po​ko​ju. Żoł​nie​rze lu​bi​li Bar​rio​sa za jego hu​ma​ni​tar​ny sto​su​nek do lu​dzi, któ​ry był cen​nym, rzad​ko spo​ty​ka​nym kwia​tem roz​kwi​tłym na pod​ło​żu przedaj​nych re​wo​lu​cji. Ile​kroć prze​jeż​dżał przez uli​ce mia​sta pod​czas uro​czy​sto​ści woj​sko​wej, ogar​nia​jąc tłu​my ga​piów roz​ba​wio​nym i nie​co po​gar​dli​wym spoj​rze​niem je​dy​ne​go oka, wi​dok jego wy​wo​ły​wał po​wszech​ne okla​ski. Szcze​gól​nie ko​bie​ty z ludu zda​wa​ły się zde​cy​do​wa​nie ocza​ro​wa​ne jego dłu​gim, spusz​czo​nym no​sem, spi​cza​stym pod​bród​kiem, ob​wi​słą dol​ną war​gą i czar​ną je​dwab​ną opa​ską za​wią​za​ną za​wa​diac​ko na skos czo​ła. Jego wy​so​ka ran​ga ścią​ga​ła doń za​wsze gro​no chęt​nych słu​cha​czy spo​śród ca​bal​le​ros, on zaś opo​wia​dał o swo​ich przy​go​dach spor​to​wych z pro​sto​tą i głę​bo​kim za​do​wo​le​niem. To​wa​rzy​stwo pań nu​dzi​ło go, gdyż wy​ma​ga​ło pew​nej po​wścią​gli​wo​ści, nie da​jąc w za​mian, jak uwa​żał, żad​ne​go ekwi​wa​len​tu. Od chwi​li ob​ję​cia sta​no​wi​ska na​czel​ne​go do​wód​cy roz​ma​wiał z pa​nią Gould może dwa, może trzy razy, ale czę​sto przy​glą​dał się jej kon​nym prze​jażdż​kom z se​ño​rem ad​mi​ni​stra​do​rem i do​szedł do wnio​sku, że jej mała rącz​ka trzy​ma​ją​ca uzdę wy​ka​zu​je wię​cej ro​zu​mu, niż go się mie​ści we wszyst​kich ko​-

bie​cych gło​wach w Su​la​co. Pod wpły​wem szcze​re​go im​pul​su po​sta​no​wił te​raz, na wy​jezd​nym, być bar​dzo uprzej​my dla ko​bie​ty, któ​ra nie chwia​ła się w sio​dle, a była bądź co bądź żoną waż​nej oso​bi​sto​ści, szcze​gól​nie waż​nej dla czło​wie​ka bę​dą​ce​go za​wsze w ta​ra​pa​tach pie​nięż​nych. Po​su​nął swą uprzej​mość do tego stop​nia, że po​le​cił swo​je​mu ad​iu​tan​to​wi (ni​skie​mu, krę​pe​mu ka​pi​ta​no​wi o ta​tar​skiej twa​rzy), by ten przy​wo​łał ka​pra​la i ka​zał mu usta​wić sze​reg żoł​nie​rzy przed po​wo​zem pani Gould na wy​pa​dek zbyt sil​ne​go na​po​ru fa​lu​ją​ce​go tłu​mu, któ​ry mógł​by „za​nie​po​ko​ić muły se​ño​ry”. Po czym, zwra​ca​jąc się do gro​na sto​ją​cych opo​dal Eu​ro​pej​czy​ków, któ​rzy przy​pa​try​wa​li się wszyst​kie​mu w mil​cze​niu, wy​rzekł pro​tek​cjo​nal​nie pod​nie​sio​nym gło​sem: – Se​ño​res, nie miej​cie żad​nych obaw. Za​kła​daj​cie so​bie spo​koj​nie wa​sze fer​ro car​ril – ko​le​je ża​la​zne, te​le​gra​fy. Eks​plo​atuj​cie… Co​sta​gu​ana po​sia​da dość bo​gactw, by wszyst​ko się opła​ca​ło – in​a​czej nie by​ło​by was tu​taj. Ha! ha! Wy​bacz​cie tę małą pi​car​dię mego przy​ja​cie​la Mon​te​ra. Wkrót​ce uj​rzy​cie jego far​bo​wa​ne wą​si​ska przez prę​ty moc​nej drew​nia​nej klat​ki. Si, se​ño​res! Nie lę​kaj​cie się, pra​cuj​cie nad roz​wo​jem kra​ju, pra​cuj​cie, pra​cuj​cie! Nie​wiel​kie gro​no in​ży​nie​rów przy​ję​ło to na​po​mnie​nie bez sło​wa, więc ge​ne​rał, kiw​nąw​szy wy​nio​śle ręką w ich stro​nę, zwró​cił się zno​wu do pani Gould: – Oto co nam za​wsze po​wta​rzał don José. Być przed​się​bior​czy​mi, pra​co​wać! Bo​ga​cić się! Za​mknię​cie Mon​te​ra do Mat​ki jest moją rze​czą, a gdy ta bła​host​ka zo​sta​nie do​ko​na​na, wte​dy, zgod​nie z ży​cze​niem don Jo​ségo, po​cznie​my po​ra​stać w pie​rze, wszy​scy ra​zem i po​je​dyn​czo, jak tylu An​gli​ków, bo cóż może od​ro​dzić kraj, jak nie pie​nią​dze… W tej chwi​li ja​kiś mło​dy ofi​cer w no​wiut​kim mun​du​rze, nad​bie​gł​szy od stro​ny przy​sta​ni, prze​rwał tę szcze​gól​niej​szą in​ter​pre​ta​cję ide​ałów se​ño​ra Avel​la​no​sa. Ge​ne​rał wy​ko​nał ruch znie​cier​pli​wie​nia, tam​ten jed​nak​że na​le​gał usil​nie, za​cho​wu​jąc po​sta​wę peł​ną sza​cun​ku. Ko​nie na​le​żą​ce do szta​bu

zo​sta​ły już za​ła​do​wa​ne na okręt, a z pa​row​ca spusz​czo​no łódź, któ​ra mia​ła prze​wieźć ge​ne​ra​ła do scho​dów okrę​to​wych. Bar​rios, rzu​ciw​szy dum​ne spoj​rze​nie swym jed​nym okiem, po​czął się że​gnać. Don José uniósł się z sie​dze​nia, by wy​po​wie​dzieć od​po​wied​nie w tej oko​licz​no​ści sło​wa, co uczy​nił zu​peł​nie ma​chi​nal​nie. Sza​lo​ne na​pię​cie na​dziei i trwo​gi wy​czer​pa​ło go, zda​wał się wy​krze​sy​wać ostat​nie iskry we​wnętrz​ne​go ognia w tych kra​so​mów​czych wy​sił​kach, o któ​rych po​win​na była do​wie​dzieć się da​le​ka Eu​ro​pa. An​to​nia, za​ci​snąw​szy czer​wo​ne war​gi, od​wró​ci​ła gło​wę, osła​nia​jąc ją wa​chla​rzem; zaś mło​dy De​co​ud, z łok​ciem wspar​tym o brzeg lan​da, choć czuł jej spoj​rze​nie na so​bie, spo​glą​dał upar​cie w inną stro​nę, z wy​ra​zem twa​rzy wzgar​dli​wym i cał​ko​wi​cie ode​rwa​nym od tego, co go ota​cza​ło. Pani Gould bo​ha​ter​sko umia​ła ukryć kon​ster​na​cję, w jaką wpra​wiał ją wi​dok lu​dzi i wy​da​rzeń, tak bar​dzo da​le​kich od na​wyk​nień jej rasy, kon​ster​na​cję zbyt głę​bo​ko od​czu​wa​ną, by moż​na ją było wy​ra​zić w sło​wach, na​wet w roz​mo​wie z mę​żem. Ro​zu​mia​ła co​raz le​piej jego mil​czą​cą re​zer​wę. Po​uf​na wy​mia​na my​śli na​stę​po​wa​ła mię​dzy nimi nie wte​dy, kie​dy byli sami, lecz wte​dy, gdy znaj​du​jąc się wśród lu​dzi za​mie​nia​li prze​lot​ne spoj​rze​nia wy​ra​ża​ją​ce ich sąd o ja​kimś no​wym zwro​cie wy​da​rzeń. Emi​lia przy​ję​ła od męża tak​ty​kę bez​względ​ne​go mil​cze​nia, je​dy​ną, jaką na​le​ża​ło sto​so​wać, sko​ro dla do​pię​cia celu trze​ba było po​go​dzić się z tylu rze​cza​mi, któ​re wy​da​wa​ły się gor​szą​ce, od​ra​ża​ją​ce i cu​dacz​ne, a któ​re w tym kra​ju uwa​ża​no za nor​mal​ne. Do​stoj​na An​to​nia wy​glą​da​ła sta​now​czo na bar​dziej doj​rza​łą i do​sko​na​le spo​koj​ną, nie po​tra​fi​ła​by jed​nak nig​dy po​go​dzić na​głych za​ła​mań we​wnętrz​nych z uprzej​mie oży​wio​nym wy​ra​zem twa​rzy. Pani Gould uśmie​chem po​że​gna​ła Bar​rio​sa, a ota​cza​ją​cym ją ko​łem Eu​ro​pej​czy​kom (któ​rzy jed​no​cze​śnie od​sło​ni​li gło​wy) rzu​ci​ła uprzej​me za​pro​sze​nie: „Mam na​dzie​ję zo​ba​cze​nia pa​nów u sie​bie za chwi​lę”, po czym ner​wo​wo zwró​ci​ła się do dzien​ni​ka​rza: „Nie​chże pan sia​da, don Mar​ci​nie”, a gdy ten

otwie​rał drzwicz​ki po​wo​zu, usły​sza​ła, jak mruk​nął do sie​bie po fran​cu​sku: L e sort en est jeté. Te sło​wa wpra​wi​ły ją w sil​ne roz​draż​nie​nie. Nikt nie po​wi​nien był wie​dzieć le​piej od nie​go, że pierw​sze ko​ści zo​sta​ły już daw​no rzu​co​ne w roz​pacz​li​wie ry​zy​kow​nej grze. Do​cho​dzą​ce z dali okrzy​ki en​tu​zja​zmu, war​kot bęb​nów i gło​śne sło​wa ko​men​dy że​gna​ły od​jeż​dża​ją​ce​go ge​ne​ra​ła. Pa​nią Gould ogar​nę​ła ja​kaś nie​moc i spo​glą​da​jąc jak​by w osłu​pie​niu na spo​koj​ną twarz An​to​nii, za​sta​na​wia​ła się, co się stać może z jej Ka​ro​lem w ra​zie, je​śli ten du​reń za​wie​dzie. – A la casa , Igna​cio! – za​wo​ła​ła, zwra​ca​jąc się do nie​ru​cho​mych sze​ro​kich ple​ców stan​gre​ta, któ​ry bez po​śpie​chu zgar​niał lej​ce, mam​ro​cząc do sie​bie: – Si, la casa, si, si niña. Po​wóz po​to​czył się bez​sze​lest​nie po mięk​kiej dro​dze. Dłu​gie cie​nie pa​da​ły na za​ku​rzo​ną nie​wiel​ką rów​ni​nę, na któ​rej roz​sia​ne były kępy ciem​nych krze​wów, kop​ce świe​żo po​ru​szo​nej zie​mi i ni​skie drew​nia​ne bu​dyn​ki o że​la​znych da​chach, na​le​żą​ce do Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej. Rząd rzad​ko osa​dzo​nych słu​pów te​le​gra​ficz​nych cią​gnął się od mia​sta w kie​run​ku uko​śnym, wy​sy​ła​jąc w stro​nę wiel​kie​go Cam​po je​den je​dy​ny, le​d​wo do​strze​gal​ny drut, któ​ry zda​wał się wą​tłą, drżą​cą mac​ką po​stę​pu wy​cze​ku​ją​cą na​dej​ścia spo​koj​nej ery, by we​drzeć się w głąb kra​ju i owi​nąć się do​ko​ła jego znu​żo​ne​go ser​ca. Okno ka​wiar​ni w „Al​ber​go d’Ita​lia Una” peł​ne było wą​sa​tych, opa​lo​nych twa​rzy ro​bot​ni​ków ko​le​jo​wych. Na prze​ciw​le​głym krań​cu domu prze​zna​czo​nym dla si​gno​re In​gle​si sta​ry Gior​gio, sto​ją​cy w drzwiach z dwie​ma dziew​czyn​ka​mi – po jed​nej dziew​czyn​ce z każ​dej stro​ny – ob​na​żył swą za​ro​śnię​tą gło​wę, bia​łą jak śnie​gi Hi​gu​ero​ty. Pani Gould za​trzy​ma​ła po​wóz. Rzad​ko kie​dy po​mi​ja​ła spo​sob​ność po​ga​wę​dze​nia ze swym pro​tégé , przy tym upał, kurz i pod​nie​ce​nie spra​wi​ły, że za​chcia​ło jej się pić. Po​pro​si​ła o szklan​kę wody. Gior​gio po​słał dzie​ci w głąb domu po na​pój, a sam zbli​żył się do po​wo​zu, przy czym cała jego su​ro​wa po​stać zdra​dza​ła żywe za​do​wo​le​nie. Nie​czę​sto

mie​wał spo​sob​ność oglą​da​nia swo​jej do​bro​dziej​ki, któ​ra przy tym była An​giel​ką, je​den po​wód wię​cej do oka​zy​wa​nia jej wzglę​dów. Za​czął od uspra​wie​dli​wie​nia swej żony. Mia​ła dziś nie​do​bry dzień – ucisk ot, tu! – i ude​rzył się w sze​ro​ką pierś. Nie mo​gła wca​le po​ru​szyć się z krze​sła. De​co​ud, wci​śnię​ty w głąb po​wo​zu, ob​ser​wo​wał po​sęp​nie sta​re​go re​wo​lu​cjo​ni​stę pani Gould, po czym spy​tał go ob​ce​so​wo: – I cóż pan my​śli o tym wszyst​kim, Ga​ri​bal​di​no? Sta​ry Gior​gio, spoj​rzaw​szy nań z pew​nym za​cie​ka​wie​niem, od​po​wie​dział grzecz​nie, że od​dzia​ły woj​sko​we do​brze się przed​sta​wia​ły. Jed​no​oki Bar​rios i jego ofi​ce​ro​wie do​ko​na​li cu​dów z re​kru​ta​mi w cią​gu krót​kie​go cza​su. Ci In​dia​nie, le​d​wo po​ścią​ga​ni, ma​sze​ro​wa​li ze zdwo​jo​ną szyb​ko​ścią, jak ber​sa​lie​rzy; wi​dać, że byli do​brze od​ży​wia​ni, a tak​że mie​li na so​bie całe mun​du​ry. – Mun​du​ry! – po​wtó​rzył z pół​u​śmie​chem po​li​to​wa​nia. Przez jego prze​ni​kli​we, nie​złom​ne źre​ni​ce prze​mknął po​nu​ry ob​raz prze​szło​ści. In​a​czej by​wa​ło za jego cza​sów, gdy lu​dzie wal​czy​li prze​ciw​ko ty​ra​nii w bra​zy​lij​skich la​sach lub na ste​pach Uru​gwa​ju, ży​wiąc się na pół su​ro​wą wo​ło​wi​ną, na pół nadzy, czę​sto uzbro​je​ni je​dy​nie w nóż przy​twier​dzo​ny do kija. – A jed​nak zdo​by​wa​li​śmy prze​wa​gę nad cie​mięż​cą – do​koń​czył z dumą. Oży​wie​nie jego zga​sło; lek​ki ruch ręki zdra​dzał znie​chę​ce​nie, do​dał jed​nak po chwi​li, że je​den z sier​żan​tów po​ka​zał mu na jego proś​bę nowy ka​ra​bin. Nie było ta​kiej bro​ni za jego cza​sów i je​śli Bar​rios nie po​tra​fi… – Tak, tak – wtrą​cił don José, trzę​sąc się nie​mal z nad​mia​ru gwał​tow​ne​go wzru​sze​nia. – Je​ste​śmy bez​piecz​ni. Za​cny se​ñor Vio​la jest czło​wie​kiem do​świad​czo​nym. Śmier​cio​no​śna broń, nie​praw​daż? Wspa​nia​le wy​wią​za​łeś się z za​da​nia, ko​cha​ny Mar​ci​nie. De​co​ud roz​parł się na sie​dze​niu spo​glą​da​jąc mar​kot​nie na sta​re​go Vio​lę. – Ach tak. Czło​wiek do​świad​czo​ny. Ale w grun​cie rze​czy, za kim się pan wy​po​wia​da?

Pani Gould po​chy​li​ła się nad dzieć​mi. Lin​da przy​nio​sła wła​śnie z naj​więk​szą ostroż​no​ścią szklan​kę wody na tacy, a Gi​zel​la po​da​wa​ła wią​zan​kę kwia​tów po​śpiesz​nie ze​rwa​nych. – Trzy​mam z lu​dem – oświad​czył po​sęp​nie sta​ry Vio​la. – Je​ste​śmy osta​tecz​nie wszy​scy za lu​dem. – Tak – wy​buch​nął gwał​tow​nie sta​ry Vio​la. – A tym​cza​sem lud za was się bije. Ślep​cy. Esc​la​vos! W tej sa​mej chwi​li z drzwi pro​wa​dzą​cych do czę​ści domu prze​zna​czo​nej dla si​gno​ri In​gle​si wy​nu​rzył się mło​dy Scar​fe, czło​nek eki​py bu​du​ją​cej ko​lej że​la​zną. Zje​chał wła​śnie na ja​kimś lek​kim wa​go​ni​ku z miej​sca po​sto​ju w gó​rach do głów​nej kwa​te​ry i zdą​żył za​le​d​wie wy​ką​pać się i zmie​nić odzież. Był to miły chło​pak i pani Gould po​wi​ta​ła go przy​jaź​nie. – Cóż za przy​jem​na nie​spo​dzian​ka spo​tkać pa​nią, pani Gould. Przed chwi​lą zje​cha​łem z gór. Nie mam szczę​ścia. Spóź​ni​łem się na wszyst​ko. Przed​sta​wie​nie skoń​czo​ne, a do​wia​du​ję się, że tej nocy od​był się wiel​ki bal u don Ju​ste Lo​pe​za. Czy to praw​da? – Mło​dzi pa​try​cju​sze – wtrą​cił nie​spo​dzia​nie De – coud swo​ją pe​dan​tycz​nie wy​raź​ną an​gielsz​czy​zną – tań​czy​li rze​czy​wi​ście przed wy​ru​sze​niem na woj​nę pod wo​dzą Wiel​kie​go Pom​pe​ju​sza. Mło​dy Scar​fe wy​trzesz​czył oczy, zdzi​wio​ny. – Pa​no​wie się do​tąd nie spo​ty​ka​li – wtrą​ci​ła pani Gould. – Pan De​co​ud, pan Scar​fe. – Ach, wszak nie zdą​ża​my do Far​sa​li? – za​pro​te​sto​wał z ner​wo​wym po​śpie​chem don José, rów​nież po an​giel​sku. – Nie po​wi​nie​neś stro​ić ta​kich żar​tów, Mar​ci​nie! Pierś An​to​nii pod​nio​sła się i opa​dła w głę​bo​kim wes​tchnie​niu. Mło​dy in​ży​nier nic zgo​ła nie poj​mo​wał. – Wiel​ki… co? – wy​mam​ro​tał nie​wy​raź​nie. – Na szczę​ście Mon​te​ro nie jest Ce​za​rem – cią​gnął da​lej De​co​ud. – Obaj

Mon​te​ro​wie ra​zem wzię​ci nie stwo​rzą na​wet przy​zwo​itej pa​ro​dii Ce​za​ra. – Skrzy​żo​wał ręce na pier​siach, spo​glą​da​jąc na Avel​la​no​sa, któ​ry zno​wu za​padł w stan bez​wła​du. – Jest tu tyl​ko je​den praw​dzi​wy daw​ny Rzy​mia​nin – vir Ro​ma​nus – wy​mow​ny, a nie​złom​ny. To pan, don José! Usły​szaw​szy na​zwi​sko Mon​te​ra, mło​dy Scar​fe po​czuł się w obo​wiąz​ku wy​ra​że​nia swych pro​sto​dusz​nych uczuć. We​so​łym, mło​dzień​czym to​nem wy​ra​ził na​dzie​ję, że tego Mon​te​ra zbi​ją na kwa​śne jabł​ko i skoń​czą z nim na za​wsze. Nie moż​na wca​le prze​wi​dzieć, co by się sta​ło z ko​le​ją, gdy​by re​wo​lu​cja zwy​cię​ży​ła. Może by trze​ba za​nie​chać jej dal​szej bu​do​wy. Nie by​ła​by to pierw​sza ko​lej że​la​zna, któ​ra by po​szła na szmelc w Co​sta​gu​anie. – To, wie​cie pań​stwo, jed​na z ich tak zwa​nych na​ro​do​wych spra​wek – pra​wił da​lej marsz​cząc nos, jak gdy​by to sło​wo mia​ło po​dej​rza​ny za​pach dla noz​drzy czło​wie​ka grun​tow​nie obe​zna​ne​go ze zwy​cza​ja​mi Po​łu​dnio​wej Ame​ry​ki. – Oczy​wi​ście – mó​wił z oży​wie​niem – dla mnie, w moim wie​ku, nie​by​wa​łym szczę​ściem było otrzy​ma​nie po​sa​dy w ta​kim przed​się​bior​stwie, udział w tak wiel​kiej im​pre​zie, pań​stwo sami ro​zu​mie​ją. – Za​pew​nia​ło mu to prze​wa​gą nad mnó​stwem ró​wie​śni​ków, i to, jak twier​dził, przez całe ży​cie. – A za​tem, niech gi​nie Mon​te​ro! pani Gould. Jego pro​sto​dusz​ny uśmiech za​ni​kał po​wo​li wo​bec po​wa​gi, jaka ma​lo​wa​ła się na wszyst​kich twa​rzach zwró​co​nych ku nie​mu z po​wo​zu. Je​dy​nie ten „sta​ro​wi​na” don José o nie​ru​cho​mym pro​fi​lu, rzekł​byś, od​la​nym z wo​sku pa​trzył pro​sto przed sie​bie, jak​by był głu​chy. Scar​fe nie znał bli​żej Avel​la​no​sów. Nie by​wa​ło u nich wie​czo​rów ta​necz​nych, An​to​nia zaś nie uka​zy​wa​ła się nig​dy, na po​do​bień​stwo in​nych pa​nien, w par​te​ro​wym oknie, by w asy​ście star​szych ko​biet ga​wę​dzić z kon​ny​mi ca​bal​le​ros na Cal​le. Spoj​rze​nia tych Kre​olów nie​wie​le go ob​cho​dzi​ły, ale co, u li​cha, sta​ło się pani Gould? Po​wie​dzia​ła: „Je​dzie​my, Igna​cio”, i po​że​gna​ła Scar​fe’a po​wol​nym ski​nie​niem gło​wy. Usły​szał tyl​ko krót​ki wy​buch śmie​chu tego sfran​cu​zia​łe​go osob​-

ni​ka o okrą​głej twa​rzy. Za​czer​wie​nił się po biał​ka oczu i spoj​rzał na Gior​gia Vio​lę, któ​ry z ka​pe​lu​szem w ręku cof​nął się wraz z dzieć​mi o kil​ka kro​ków. – Będę wkrót​ce po​trze​bo​wał ko​nia – rzekł nie​co szorst​ko do sta​re​go. – Si, se​ñor. Koni jest dość – wy​mam​ro​tał Ga​ri​bal​di​no, gła​dząc z roz​tar​gnie​niem swy​mi bru​nat​ny​mi rę​ka​mi głów​ki obu dziew​czy​nek, jed​ną ciem​ną z prze​bły​ska​mi brą​zu, dru​gą ja​sną z mie​dzia​nym na​lo​tem. Po​wra​ca​ją​cy tłum wi​dzów pod​no​sił gę​sty kurz na dro​dze. Ci, co je​cha​li kon​no, zwró​ci​li uwa​gę na sto​ją​cą gru​pę. – Idź​cie do mat​ki – rzekł. – Tak, one do​ra​sta​ją, ja się sta​rze​ję i nie bę​dzie ni​ko​go… Spoj​rzał na mło​de​go in​ży​nie​ra i przy​sta​nął jak​by zbu​dzo​ny ze snu, po czym, skrzy​żo​waw​szy ręce na pier​siach, przy​brał zwy​kłą so​bie po​zy​cję, z ple​ca​mi opar – tymi o drzwi i wzro​kiem utkwio​nym w dal, w bia​łą prze​łącz Hi​gu​ero​ty. Tym​cza​sem w po​wo​zie Mar​cin De​co​ud, krę​cąc się na sie​dze​niu, jak​by nie mógł zna​leźć od​po​wied​nie​go miej​sca, prze​chy​liw​szy się w stro​nę An​to​nii, mruk​nął: – Przy​pusz​czam, że mnie pani nie​na​wi​dzi. – Po czym, już gło​śno, zwra​ca​jąc się do don Jo​ségo wy​ra​ził mu swą ra​dość z fak​tu, że wszy​scy in​ży​nie​ro​wie zda​ją się być prze​ko​na​ny​mi stron​ni​ka​mi Ri​bie​ry. Za​in​te​re​so​wa​nie tych cu​dzo​ziem​ców jest krze​pią​ce. – Sły​sza​ła pani, co mó​wił ten mały. Cał​kiem uświa​do​mio​ny i życz​li​wy spra​wie. Przy​jem​nie jest my​śleć, że za​sob​ność Co​sta​gu​any przy​no​si świa​tu ko​rzyść. – On jest bar​dzo mło​dy – za​uwa​ży​ła spo​koj​nie pani Gould. – A jaki na swój wiek roz​sąd​ny! – od​parł De​co​ud. – Tak wy​glą​da naga praw​da wy​cho​dzą​ca z ust dziec​ka. Pan ma słusz​ność, don José. Na​tu​ral​ne skar​by Co​sta​gu​any mają duże zna​cze​nie dla po​stę​po​wej Eu​ro​py, któ​rej ten

mło​dzie​niec jest przed​sta​wi​cie​lem, po​dob​nie jak trzy​sta lat temu po​waż​ne zna​cze​nie dla resz​ty Eu​ro​py mia​ło bo​gac​two na​szych hisz​pań​skich przod​ków, któ​rych przed​sta​wi​cie​la​mi byli od​waż​ni pi​ra​ci mor​scy. Na na​szym cha​rak​te​rze cią​ży dziw​na klą​twa nie​zrów​no​wa​że​nia: Don Ki​chot i San​cho Pan​sa, ry​cer​skość i ma​te​ria​lizm, wznio​słe uczu​cia i gięt​ka mo​ral​ność, gwał​tow​ne po​ry​wy w imię idei i mil​czą​ce przy​zwa​la​nie na wszel​kie for​my prze​kup​stwa. Wstrzą​snę​li​śmy ca​łym kon​ty​nen​tem dla oca​le​nia na​szej nie​pod​le​gło​ści, po to by stać się bier​ną ofia​rą de​mo​kra​tycz​nej pa​ro​dii, bez​bron​nym łu​pem ło​trów i rze​zi​miesz​ków, po to by na​sze in​sty​tu​cje sta​ły się po​śmie​wi​skiem, na​sze pra​wo​daw​stwo far​są, a Gu​zman Ben​to na​szym pa​nem! Upa​dli​śmy już tak ni​sko, że gdy czło​wiek pań​skie​go po​kro​ju zdo​łał obu​dzić na​sze su​mie​nie, je​den głu​pi bar​ba​rzyń​ca po​kro​ju Mon – tera – wiel​kie nie​ba! je​den Mon​te​ro! sta​je się na​gle śmier​tel​nym nie​bez​pie​czeń​stwem, a tępy, cheł​pli​wy In​dia​nin typu Bar​rio​sa wy​stę​pu​je jako nasz obroń​ca. Don José, po​mi​ja​jąc ca​ło​kształt oskar​że​nia, jak​by wca​le go nie sły​szał, pod​jął te​raz obro​nę Bar​rio​sa. Ten czło​wiek po​sia​dał wy​star​cza​ją​ce kom​pe​ten​cje, żeby speł​nić spe​cjal​ne za​da​nie prze​wi​dzia​ne w pla​nie kam​pa​nii. Po​le​ga​ło ono na tym, by trak​tu​jąc Cay​tę jako bazę, ude​rzyć na flan​kę re​wo​lu​cyj​nych od​dzia​łów cią​gną​cych z po​łu​dnia na San​ta Mar​ta; mia​sto osła​nia dru​ga ar​mia, wśród któ​rej znaj​do​wał się pre​zy​dent-dyk​ta​tor. Don José oży​wił się zu​peł​nie da​jąc upust swej wy​mo​wie, po​chy​lał się tyl​ko nie​spo​koj​nie pod bacz​nym spoj​rze​niem cór​ki. De​co​ud, jak​by ogłu​szo​ny za​pal​czy​wą re​pli​ką, nie wy​dał już gło​su. Dzwo​ny miej​skie oznaj​mia​ły go​dzi​nę ora​cion, gdy po​wóz pod​jeż​dżał pod sta​rą bra​mę sto​ją​cą na wprost por​tu jak bez​kształt​na bry​ła z ka​mie​ni i opa​dłych li​ści. Tur​kot kół pod aku​stycz​nym skle​pie​niem bra​my zo​stał na​gle prze​szy​ty nie​zwy​kłym, prze​ni​kli​wym gwiz​dem. De​co​ud, sie​dzą​cy na przed​niej ław​ce po​wo​zu, wi​dział, jak po​su​wa​ją​cy się dro​gą tłum ubra​ny w som​bre​ra i re​bo​zos ob​ra​ca jed​no​cze​śnie gło​wy, by po​pa​trzyć na lo​ko​mo​ty​wę,

któ​ra z wiel​ką szyb​ko​ścią wy​to​czy​ła się spo​za do​mo​stwa Gior​gia Vio​li i zni​kła po​zo​sta​wia​jąc za sobą bia​łą smu​gę dymu, jak​by roz​pły​wa​ją​cą się w tym zdy​sza​nym, hi​ste​rycz​nie prze​wle​kłym ryku ma​szy​ny. Brzmia​ło to jak trium​fal​na fan​fa​ra wo​jen​na, a wszyst​ko ra​zem ro​bi​ło wra​że​nie prze​lot​nej wi​zji: rzekł​byś, wid​mo lo​ko​mo​ty​wy, prze​ci​na​ją​cej w po​przek wy​lot skle​pio​nej bra​my. Trwoż​nie roz​ko​ły​sa​ny tłum lu​dzi spie​szą​cych do domu z woj​sko​wej pa​ra​dy stą​pał ci​cho po za​ku​rzo​nej dro​dze. A był to cał​kiem ma​te​rial​ny po​ciąg, po​wra​ca​ją​cy z Cam​po do ogro​dzo​nej pa​li​sa​dą za​jezd​ni. Pu​ste wa​go​ny prze​su​wa​ły się lek​ko po po​je​dyn​czych szy​nach, nie było sły​chać tur​ko​tu kół, nie od​czu​wa​ło się drże​nia zie​mi. Przy mi​ja​niu Casa Vio​la ma​szy​ni​sta uniósł rękę w po​kło​nie, do​jeż​dża​jąc zaś do za​jezd​ni ostro za​ha​mo​wał ma​szy​nę. Gdy umil​kło prze​raź​li​we wy​cie pa​ro​we​go gwizd​ka, twar​dy ło​skot przy​po​mi​na​ją​cy cio​sy ta​ra​nu, zmie​sza​ny ze szczę​kiem łą​czą​cych wa​go​ny łań​cu​chów, na​peł​nił skle​pie​nie bra​my od​gło​sem zde​rzeń i po​trzą​sa​nych kaj​dan.

ROZ​DZIAŁ PIĄ​TY

Po​wóz Gou​l​dów był pierw​szym, któ​ry po​wra​cał z por​tu do opu​sto​sza​łe​go mia​sta. Wje​chaw​szy na sta​ry bruk uło​żo​ny w de​se​nie, a pe​łen dziur i wy​bo​jów, za​żyw​ny Igna​cio, dba​jąc o re​so​ry pa​ry​skie​go lan​da, zwol​nił kro​ku mu​łom i na​dą​sa​ny De​co​ud mógł ze swe​go miej​sca w po​wo​zie przy​pa​trzyć się ze​wnętrz​nej stro​nie bra​my. Jej boki, skon​stru​owa​ne z przy​sa​dzi​stych wie​ży​czek, pod​trzy​my​wa​ły cięż​ki por​tal za​ro​śnię​ty kę​pa​mi tra​wy i ozdo​bio​ny na szczy​cie łuku gru​bo or​na​men​to​wa​ną tar​czą z si​we​go ka​mie​nia z her​bem Hisz​pa​nii. Herb był nie​mal za​tar​ty, rzekł​byś, iż wy​cze​ku​je no​wej de​wi​zy, bar​dziej od​po​wia​da​ją​cej zwy​cię​skie​mu po​stę​po​wi. Po​twor​ny ło​skot kół ko​lei że​la​znej wzmógł jesz​cze iry​ta​cję Mar​ci​na. Mru​czał coś pod no​sem, po czym już gło​śno rzu​cał krót​kie, peł​ne roz​draż​nie​nia sło​wa w stro​nę dwóch mil​czą​cych pań. Nie pa​trzy​ły na nie​go wca​le, zaś don José, ze swą prze​zro​czy​stą, wo​sko​wą twa​rzą, ocie​nio​ną mięk​kim sza​rym ka​pe​lu​szem, ko​ły​sał się tro​chę u boku pani Gould przy każ​dym szarp​nię​ciu po​jaz​du. – Te od​gło​sy po​twier​dza​ją zno​wu bar​dzo sta​rą praw​dę. De​co​ud mó​wił po fran​cu​sku, może ze wzglę​du na Igna​cia, sie​dzą​ce​go po​nad nim na koź​le; ten sta​ry woź​ni​ca o sze​ro​kich ple​cach wy​peł​nia​ją​cych krót​ką, sre​brem ob​szy​wa​ną kurt​ką po​sia​dał parą wiel​kich uszu, któ​rych musz​le od​sta​wa​ły wy​dat​nie od krót​ko ostrzy​żo​nej gło​wy. – Tak, od​gło​sy poza mu​ra​mi mia​sta są nowe, ale za​sa​da jest bar​dzo sta​ra. Prze​żu​wał przez chwi​lę swą iry​ta​cję, po czym za​czął znów mó​wić, rzu​ciw​szy dłu​gie, uko​śne spoj​rze​nie na An​to​nię.

– Tak, wy​obraź​cie so​bie pań​stwo na​szych przod​ków w heł​mach i lek​kich pan​cer​zach, usze​re​go​wa​nych przed tą bra​mą i ban​dę awan​tur​ni​ków, któ​rzy wła​śnie wy​lą​do​wa​li w por​cie ze swo​ich okrę​tów. Oprysz​ki, oczy​wi​ście, i spe​ku​lan​ci. Każ​da ich wy​pra​wa była wy​ni​kiem spe​ku​la​cji po​waż​nych i czci​god​nych oso​bi​sto​ści w An​glii. Tak się przed​sta​wia praw​dzi​wa hi​sto​ria, jak ma​wia przy każ​dej spo​sob​no​ści ten głu​pi ma​ry​narz Mit​chell. – Ka​pi​tan Mit​chell świet​nie zor​ga​ni​zo​wał za​ła​do​wa​nie woj​ska na okrę​ty! – wy​krzyk​nął don José. – Oho – ho! To była ro​bo​ta tego ge​nu​eń​skie​go ma​ry​na​rza! Ale wra​ca​jąc do od​gło​sów: w daw​nych cza​sach sły​sza​ło się poza tą bra​mą dźwięk trąb. Trąb wo​jen​nych! Je​stem pe​wien, że to były trą​by. Czy​ta​łem gdzieś, że Dra​ke naj​wy​bit​niej​szy z ów​cze​snych lu​dzi, uczto​wał sam je​den w swo​jej ka​bi​nie okrę​to​wej przy dźwię​ku trąb. Za tych cza​sów na​sze mia​sto było bar​dzo bo​ga​te. Ci lu​dzie przy​by​wa​li, by nam te bo​gac​twa wy​drzeć. Dziś cały kraj jest skarb​cem, a cu​dzo​ziem​cy wdzie​ra​ją się tu, pod​czas kie​dy my jed​ni dru​gim pod​rzy​na​my gar​dła. Jed​na rzecz, któ​ra ich jesz​cze ha​mu​je, to wza​jem​na za​zdrość. Ale przyj​dzie dzień, kie​dy oni się po​go​dzą, a gdy my wresz​cie, po​nie​chaw​szy kłót​ni, sta​nie​my się przy​zwo​ity​mi i po​wa​ża​ny​mi ludź​mi – nie po​zo​sta​nie już dla nas nic. Za​wsze tak było. Je​ste​śmy na​ro​dem god​nym po​dzi​wu, ale taki już nasz los, że mu​si​my wiecz​nie być… – nie po​wie​dział „ogra​bia​ni”, tyl​ko do​rzu​cił – wy​zy​ski​wa​ni. Pani Gould prze​rwa​ła: – Och, to nie​spra​wie​dli​we! An​to​nia zwró​ci​ła się do niej: – Nie od​po​wia​daj mu, Emi​lio, to atak w moją stro​ną. – Nie przy​pusz​cza pani chy​ba, że ata​ku​ją don Car​lo​sa? – od​rzu​cił De​co​ud. Po​wóz za​trzy​mał się przed drzwia​mi Casa Gould. Mło​dy czło​wiek po​dał rękę obu pa​niom, któ​re we​szły pierw​sze; don José kro​czył u boku Mar​ci​na De​co​ud, a za nimi drep​tał chwiej​nym kro​kiem po​da​grycz​ny por​tier nio​sąc na ra​mie​niu lek​kie okry​cia.

Don José wsu​nął rękę pod ra​mię dzien​ni​ka​rza z Su​la​co. – Pa​mię​taj, że w „Po​rve​nir” musi uka​zać się dłu​gi, pe​łen wia​ry ar​ty​kuł o Bar​rio​sie, wy​sła​wia​ją​cy nie​zwy​cię​żo​ność na​szych wojsk, pły​ną​cych do Cay​ty! Trze​ba pod​trzy​mać du​cha w ca​łym kra​ju. Na​le​ża​ło​by rów​nież nadać te​le​gra​ficz​ne ko​mu​ni​ka​ty do Eu​ro​py i Sta​nów Zjed​no​czo​nych, pod​kre​śla​ją​ce na​szą pew​ność sie​bie, by i tam utrzy​mać przy​chyl​ny na​strój. De​co​ud mruk​nął: – O tak, na​le​ży po​krze​pić na du​chu na​szych przy​ja​ciół spe​ku​lan​tów. Dłu​ga, otwar​ta ga​le​ria to​nę​ła te​raz w cie​niu wraz z prze​zro​czy​stą ścia​ną ro​ślin o nie​ru​cho​mych kwia​tach, ro​sną​cych w wa​zo​nach wzdłuż ba​lu​stra​dy. Wszyst​kie oszklo​ne drzwi do ba​wial​ni sta​ły otwo​rem. Na prze​ciw​le​głym koń​cu ga​le​rii za​mie​rał brzęk ostróg. Ba​si​lio, któ​ry stał z boku wspar​ty o ścia​nę, ci​chym gło​sem oznaj​mił prze​cho​dzą​cym pa​niom, że „se​ñor ad​mi​ni​stra​dor przed chwi​lą wró​cił z gór”. Duży sa​lon o wy​so​kim bia​łym stro​pie zda​wał się po​dzie​lo​ny na po​szcze​gól​ne czę​ści dzię​ki mie​sza​ni​nie sty​lów. Obok gar​ni​tu​ru no​wo​cze​snych me​bli eu​ro​pej​skich znaj​do​wa​ły się tu sta​re me​ble hisz​pań​skie, a ser​wis do her​ba​ty, lśnią​cy od sre​ber i por​ce​la​ny w oto​cze​niu kar​ło​wa​tych krze​se​łek, przy​po​mi​nał nie​co bu​du​ar dam​ski, wno​sząc tu nutę de​li​kat​nej, przy​tul​nej ko​bie​co​ści. Za​jąw​szy swe zwy​kłe miej​sce w fo​te​lu na bie​gu​nach, don José umie​ścił ka​pe​lusz na ko​la​nach, pod​czas gdy Mar​cin De​co​ud prze​cha​dzał się tam i z po​wro​tem przez całą dłu​gość sali, wy​mi​ja​jąc sto​ły za​sta​wio​ne dro​bia​zga​mi i nik​nąc nie​kie​dy za wy​so​kim opar​ciem ja​kiejś skó​rza​nej ka​na​py. My​ślał o gniew​nym wy​ra​zie twa​rzy An​to​nii, ufał jed​nak​że, iż uda mu się do​pro​wa​dzić do po​jed​na​nia. Nie po to wszak​że przy​je​chał do Su​la​co, by się z An​to​nią po​róż​nić. Mar​cin De​co​ud był zły na sie​bie. Wszyst​ko co do​ko​ła wi​dział i sły​szał, roz​ją​trza​ło go, prze​cząc po​glą​dom, ja​kie mu na​rzu​ci​ła eu​ro​pej​ska cy​wi​li​za​cja.

Re​wo​lu​cje oglą​da​ne z od​le​gło​ści pa​ry​skich bul​wa​rów wy​glą​da​ły zgo​ła in​a​czej. Tu, na miej​scu, nie​po​dob​na było zbyć ich tra​gi​ko​me​dii wy​krzyk​ni​kiem: Qu​el​le far​ce! Rze​czy​wi​stość po​li​tycz​nej sy​tu​acji sta​wa​ła się tu bar​dziej do​ty​kal​na i na​bie​ra​ła ostrzej​sze​go po​sma​ku dzię​ki za​ufa​niu, ja​kie An​to​nia po​kła​da​ła w po​myśl​nym ob​ro​cie spra​wy. Pier​wot​ność tego, co go ota​cza​ło, ra​ni​ła jego uczu​cia i dzi​wił się wła​snej wraż​li​wo​ści. – Stwier​dzam, że mam w so​bie wię​cej z Co​sta​gu​ań​czy​ka, niż mo​głem kie​dy​kol​wiek przy​pusz​czać. Ak​cja, w któ​rą wcią​gnął go urok An​to​nii, bu​dzi​ła w jego scep​tycz​nej na​tu​rze re​ak​cję wzgar​dy. Po​cie​szał się stwier​dze​niem, że nie jest pa​trio​tą, tyl​ko za​ko​cha​nym męż​czy​zną. Pa​nie we​szły do sa​lo​nu już bez ka​pe​lu​szy i pani Gould za​sia​dła na ni​skim krze​seł​ku przed sto​li​kiem z her​ba​tą. An​to​nia skie​ro​wa​ła się na zwy​kłe miej​sce, zaj​mo​wa​ne przez sie​bie w go​dzi​nach przy​jęć – na​roż​nik skó​rza​nej ka​na​py; usa​do​wi​ła się tam z nie​co su​ro​wym wdzię​kiem w ca​łej po​sta​wie, trzy​ma​jąc w ręku wa​chlarz. De​co​ud zba​cza​jąc z pro​stej li​nii, po któ​rej się prze​cha​dzał, pod​szedł do niej i wsparł się o wy​so​kie opar​cie ka​na​py. Przez dłu​gi czas, sto​jąc poza jej ple​ca​mi, mó​wił jej coś ci​cho do ucha z pół​u​śmie​chem i peł​ną skru​chy po​ufa​ło​ścią. Wa​chlarz, na wpół wy​su​nię​ty z ręki, le​żał na jej ko​la​nach. Nie spoj​rza​ła na De​co​uda ani razu. Jego mowa sta​wa​ła się co​raz piesz​czo​tliw​sza i bar​dziej na​le​ga​ją​ca. W koń​cu po​zwo​lił so​bie na lek​ki wy​buch śmie​chu. – Do​praw​dy. Po​win​na mi pani prze​ba​czyć. Czło​wiek musi cza​sem mó​wić po​waż​nie. – Urwał. Z lek​ka ob​ró​ci​ła ku nie​mu gło​wę; jej nie​bie​skie oczy unio​sły się w górę i wzrok prze​mknął po jego twa​rzy zła​go​dzo​ny i py​ta​ją​cy. – Nie przy​pusz​cza pani chy​ba, że czu​ję się po​waż​nym czło​wie​kiem wte​dy,

gdy w „Po​rve​nir” co dru​gi dzień na​zy​wam Mon​te​ra gran’ be​stia? Nie jest to po​waż​ne za​ję​cie. Ża​den czyn nie jest po​waż​ny, na​wet gdy karą za nie​po​wo​dze​nie jest kula w ser​ce. An​to​nia moc​niej za​ci​snę​ła wa​chlarz. – Ja​kaś słusz​ność, ja​kiś sens, ro​zu​mie pani, może cza​sem wkraść się w my​śle​nie, ja​kiś prze​błysk praw​dy. Chcę po​wie​dzieć: rze​czy​wi​stej praw​dy, dla któ​rej nie ma miej​sca ani w po​li​ty​ce, ani w dzien​ni​kar​stwie. Raz zda​rzy​ło mi się wy​po​wie​dzieć to, co my​ślę. I pani się gnie​wa! Je​śli pani zro​bi mi tę ła​skę i tro​chę się za​sta​no​wi, prze​ko​na się pani, że mó​wi​łem jak pa​trio​ta. Otwo​rzy​ła czer​wo​ne usta po raz pierw​szy bez nie​chę​ci. – Tak, ale pan nig​dy nie wi​dzi przed sobą celu. Lu​dzi na​le​ży brać, ja​ki​mi są. My​ślę, że w grun​cie rze​czy nikt nie jest bez​in​te​re​sow​ny, chy​ba pan je​den, don Mar​ci​nie. – Nie​chże Bóg bro​ni! Ostat​nia rzecz, ja​kiej bym pra​gnął, to ucho​dzić w pani oczach za bez​in​te​re​sow​ne​go. – Wy​po​wie​dział to lek​kim to​nem i umilkł. Za​czę​ła wa​chlo​wać się po​wo​li, nie pod​no​sząc ręki. Po chwi​li Mar​cin wy​szep​tał na​mięt​nie: – An​to​nio! Uśmiech​nę​ła się i wy​cią​gnę​ła rękę na mo​dłę an​giel​ską do Ka​ro​la Gou​l​da, któ​ry stał przed nią zgię​ty w ukło​nie, pod​czas gdy De​co​ud, z łok​cia​mi wspar​ty​mi o po​ręcz ka​na​py, spu​ścił oczy i mruk​nął: „Bon​jo​ur”. Se​ñor ad​mi​ni​stra​dor ko​pal​ni w San Tomé na chwi​lę po​chy​lił się nad żoną. Za​mie​ni​li ze sobą kil​ka zdań, spo​śród któ​rych tyl​ko jed​no: „jak naj​więk​szy en​tu​zjazm”, wy​mó​wio​ne przez pa​nią Gould, do​szło do uszu oto​cze​nia. – Tak – za​czął znów De​co​ud szep​tem. – Na​wet ten. – To czy​sta po​twarz – od​par​ła An​to​nia nie​zbyt su​ro​wym to​nem. – Niech pani spró​bu​je mu za​pro​po​no​wać, aby dla do​bra wiel​kiej spra​wy wrzu​cił swo​ją ko​pal​nię do ty​gla – szep​nął De​co​ud.

Don José pod​niósł głos za​cie​ra​jąc ra​do​śnie ręce. Do​sko​na​ła po​sta​wa żoł​nie​rza tu​dzież ogrom​na ilość no​wej, śmier​cio​no​śnej bro​ni w rę​kach mło​dych zu​chów zda​wa​ła się na​peł​niać go za​chwy​tem i uf​no​ścią. Ka​rol Gould, bar​dzo wy​so​ki i chu​dy, sto​jąc przed krze​słem don Jo​ségo słu​chał jego wy​wo​dów, ale z twa​rzy An​gli​ka nie moż​na było nic wy​czy​tać poza uprzej​mą uwa​gą. Przez ten czas An​to​nia, pod​nió​sł​szy się z ka​na​py, prze​szła przez salą i sta​nę​ła w jed​nym z trzech po​dłuż​nych okien wy​cho​dzą​cych na uli​cę. De​co​ud po​szedł jej śla​dem. Okno było otwar​te, oparł się o gru​bą ścia​nę fra​mu​gi. Dłu​gie fał​dy ada​masz​ko​wej ko​ta​ry opa​da​ją​cej pro​sto​pa​dle z sze​ro​kie​go, mo​sięż​ne​go gzym​su za​sła​nia​ły go czę​ścio​wo od wzro​ku osób znaj​du​ją​cych się w po​ko​ju. Skrzy​żo​wał ręce na pier​siach i wpa​try​wał się w pro​fil An​to​nii. Lu​dzie po​wra​ca​ją​cy z por​tu za​peł​nia​li uli​cę; szmer san​da​łów i ci​chy po​mruk gło​sów do​la​ty​wał przez otwar​te okno. Od cza​su do cza​su ja​kiś po​wóz prze​jeż​dżał z wol​na po ze​psu​tym bru​ku Cal​le de la Con​sti​tu​cion. W Su​la​co nie​wie​le było pry​wat​nych po​jaz​dów; w go​dzi​nach naj​więk​sze​go ru​chu na Ala​me​da moż​na je było po​li​czyć jed​nym rzu​tem oka. Te wiel​kie arki ro​dzin​ne ko​ły​sa​ły się na wy​so​kich skó​rza​nych re​so​rach, sie​dzia​ły w nich ko​bie​ty o ład​nych, upu​dro​wa​nych twa​rzach, w któ​rych świe​ci​ły bar​dzo czar​ne, nie​zmier​nie żywe oczy. Pierw​szy prze​jeż​dżał don Ju​ste Lo​pez, prze​wod​ni​czą​cy Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go, ze swy​mi trze​ma cud​ny​mi cór​ka​mi. W czar​nym sur​du​cie i sztyw​nym bia​łym kra​wa​cie wy​glą​dał tak uro​czy​ście, jak​by prze​wod​ni​czył na roz​pra​wie z wy​so​ko​ści try​bu​ny. Jak​kol​wiek wszy​scy pod​nie​śli oczy w stro​nę okna, An​to​nia nie uczy​ni​ła zwy​kłe​go ge​stu po​wi​ta​nia, po​le​ga​ją​ce​go na trze​po​ta​niu rącz​ką, oni zaś uda​li, że nie wi​dzą dwoj​ga mło​dych Co​sta​gu​ań​czy​ków o eu​ro​pej​skich oby​cza​jach, któ​rych eks​cen​trycz​ne ma​nie​ry do​star​cza​ły te​ma​tu do nie​jed​nej dys​ku​sji w za​kra​to​wa​nych miesz​ka​niach ary​sto​kra​tycz​nych ro​dzin z Su​la​co. Na​stęp​nie je​cha​ła se​ño​ra

Ga​vi​la​so de Val​des, pięk​na i do​stoj​na wdo​wa, w wiel​kiej lan​da​rze, któ​rej zwy​kła była uży​wać, gdy opusz​cza​jąc swą wiej​ską sie​dzi​bę wy​ru​sza​ła w po​dróż do mia​sta. Ota​czał ją zbroj​ny or​szak lu​dzi w skó​rza​nych ubra​niach i du​żych som​bre​ros, z ka​ra​bi​na​mi przy sio​dłach. Po​cho​dzi​ła z wiel​kie​go rodu, była bo​ga​ta i dum​na, a przy tym zna​na z do​bre​go ser​ca. Jej młod​szy syn, Ja​ime, od​je​chał był wła​śnie ze szta​bem Bar​rio​sa. Star​szy, nic​poń o mar​kot​nym uspo​so​bie​niu, na​był w Su​la​co roz​gło​su przez swe wy​bry​ki tu​dzież grę w kar​ty o gru​be staw​ki, upra​wia​ną w miej​sco​wym klu​bie. Dwaj naj​młod​si sy​no​wie, z żół​ty​mi ko​kar​da​mi ri​bie​ry​stów u cza​pek, sie​dzie​li na przed​nim sie​dze​niu. Se​ño​ra de Val​des uda​ła rów​nież, że nie do​strze​ga se​ño​ra De​co​ud roz​ma​wia​ją​ce​go pu​blicz​nie z An​to​nią wbrew przy​ję​tym kon​we​nan​som. O ile wia​do​mo, nie był on na​wet jej no​vio – cho​ciaż i w tym wy​pad​ku rzecz ucho​dzi​ła​by za gor​szą​cą. Do​stoj​na star​sza pani, po​dzi​wia​na i sza​no​wa​na przez naj​pierw​sze rody, by​ła​by jesz​cze bar​dziej zgor​szo​na, gdy​by mo​gła usły​szeć sło​wa wy​mie​nia​ne przez mło​dą parę. – Pani, o ile wiem, po​wie​dzia​ła, że stra​ci​łem z oczu cel. Ja mam tyl​ko je​den cel na tym świe​cie. Uczy​ni​ła gło​wą nie​znacz​ny ruch za​prze​cze​nia, wpa​tru​jąc się po​przez uli​cę w sza​re do​mo​stwo Avel​la​no​sów, chy​lą​ce się do upad​ku i przy​wo​dzą​ce na myśl wię​zie​nie dzię​ki że​la​znym kra​tom w oknach. – A osią​gnię​cie tego celu by​ło​by tak ła​twe! – cią​gnął da​lej De​co​ud. – No​si​łem go w ser​cu, świa​do​mie czy nie, od nie​pa​mięt​nych cza​sów, od dnia, w któ​rym mnie pani tak strasz​nie spo​nie​wie​ra​ła w Pa​ry​żu, pa​mię​ta pani? Sła​by uśmiech wy​giął ką​cik jej ust, wi​docz​ny z pro​fi​lu zwró​co​ne​go ku nie​mu. – Pani była strasz​ną oso​bą, ro​dza​jem Char​lot​ty Cor​day w pen​sjo​nar​skiej su​kien​ce, okrut​ną pa​triot​ką. Przy​pusz​czam, że mo​gła​by pani wbić nóż w Gu​zma​na Ben​to.

An​to​nia prze​rwa​ła: – Robi mi pan zbyt wiel​ki za​szczyt. – W każ​dym bądź ra​zie – od​rzekł, prze​cho​dząc z na​gła w ton lek​ki i gorz​ki za​ra​zem – by​ła​by pani ka​za​ła mnie to wy​ko​nać, nie od​czu​wa​jąc żad​nej skru​chy. – O, par exem​ple! – wy​szep​ta​ła zgor​szo​na. – A jed​nak – spie​rał się szy​der​czo – trzy​ma mnie pani tu​taj, ka​żąc mi wy​pi​sy​wać nie wie​dzieć ja​kie bred​nie. Śmier​tel​ne bred​nie, je​śli cho​dzi o mnie. Zdo​ła​ły już za​bić we mnie sza​cu​nek dla sa​me​go sie​bie. A te​raz, pro​szą so​bie wy​obra​zić – cią​gnął da​lej, prze​cho​dząc w ton żar​to​bli​wy – jak​by się ob​szedł ze mną Mon​te​ro, w ra​zie gdy​by mu się po​wio​dło? Po​stą​pił​by na​wet z czło​wie​kiem in​te​li​gent​nym tak, jak na ta​kie by​dlę przy​sta​ło; wszak ra​czy​łem na​zy​wać go gran’ be​stia trzy razy w ty​go​dniu. Już to samo jest pew​ne​go ro​dza​ju śmier​cią dla umy​słu, ale na dzien​ni​ka​rza mego po​kro​ju cze​ka jesz​cze inna. – Gdy​by mu się po​wio​dło! – wy​rze​kła An​to​nia w za​my​śle​niu. – Pani zda​je się pa​trzeć na to z za​do​wo​le​niem, że moje ży​cie wisi na wło​sku – od​po​wie​dział De​co​ud z sze​ro​kim uśmie​chem. – A dru​gi Mon​te​ro? Ten „god​ny za​ufa​nia brat” z pro​kla​ma​cji, ten gu​er​ril​le​ro? Czyż nie pi​sa​łem o nim, że zdej​mo​wał go​ściom płasz​cze i zmie​niał im ta​le​rze w na​szej pa​ry​skiej le​ga​cji, a w mię​dzy​cza​sie szpie​go​wał na​szych uchodź​ców za cza​sów Ro​ja​sa? On tę świę​tą praw​dę zmy​je moją krwią. Tak, moją krwią! Cze​mu pani wy​glą​da na ura​żo​ną! Przy​to​czy​łem tyl​ko mały ustęp z bio​gra​fii jed​ne​go z na​szych wiel​kich lu​dzi. Jak się pani zda​je? Co on ze mną zro​bi? Jest tu za ro​giem pla​za pe​wien mur klasz​tor​ny, na​prze​ciw​ko drzwi wio​dą​cych do are​ny, gdzie od​by​wa​ją się wal​ki by​ków. Wie pani? Na​prze​ciw tych drzwi z na​pi​sem In​tra​da dela som​bra. Na​pis za​pew​ne sto​sow​ny. Pod tą ścia​ną stryj na​sze​go go​spo​da​rza wy​zio​nął swe​go an​glo-po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skie​go du​cha. A pro​szę po​my​śleć, że on mógł uciec. Czło​wiek z bro​nią w ręku może uciec. Gdy​by

pani dba​ła o mnie, po​zwo​li​ła​by mi pani od​pły​nąć z Bar​rio​sem. Był​bym z naj​więk​szą sa​tys​fak​cją no​sił je​den z tych ka​ra​bi​nów, w któ​rych oj​ciec pani tyle na​dziei po​kła​da, i ma​sze​ro​wał​bym w sze​re​gach In​dian tu​dzież bied​nych pe​onów, nie ma​ją​cych po​ję​cia o po​li​ty​ce i ra​cjach sta​nu. Naj​bar​dziej nie​do​rzecz​ne na​dzie​je po​kła​da​ne w naj​mar​niej​szej ar​mii by​ły​by rze​czą sto​kroć mniej ha​zar​do​wą niż to za​ję​cie, dla któ​re​go pani ka​za​ła mi tu zo​stać. Czło​wiek wal​czą​cy może się cof​nąć, ale nie może się cof​nąć ten, kto spę​dza czas na pod​że​ga​niu nie​szczę​snych, ciem​nych nie​uków do za​bój​stwa i od​da​wa​nia wła​sne​go ży​cia w ofie​rze. Mó​wił to wciąż nie​dba​łym to​nem, ona zaś, jak​by nie​świa​do​ma jego obec​no​ści, sta​ła bez ru​chu, z lek​ko zło​żo​ny​mi rę​ko​ma, z któ​rych zwi​sał wa​chlarz. De​co​ud cze​kał chwi​lę, po czym: – Pój​dę pod ścia​nę – do​rzu​cił z ja​kąś żar​to​bli​wą de​spe​ra​cją. Na​wet po tym oświad​cze​niu nie spoj​rza​ła na nie​go. Jej gło​wa nie po​ru​szy​ła się, a oczy wpa​try​wa​ły się upo​rczy​wie w dom Avel​la​no​sów, któ​re​go po​ry​so​wa​ne pi​la​stry i uszko​dzo​ne gzym​sy – ogól​ną ru​inę i po​ni​że​nie – po​kry​wał te​raz gęst​nie​ją​cy mrok uli​cy. W ca​łej po​sta​ci An​to​nii drgnę​ły tyl​ko usta, for​mu​łu​jąc sło​wa: – Mar​ci​nie. Do​pro​wa​dzisz mnie do pła​czu. Mil​czał przez chwi​lę, za​sko​czo​ny, jak​by przy​tło​czo​ny ogro​mem szczę​ścia, gra​ni​czą​ce​go z lę​kiem. Drwią​cy uśmiech za​stygł na jego ustach, a oczy wy​ra​ża​ły nie​do​wie​rza​nie i zdu​mie​nie. War​tość sło​wa za​le​ży od ga​tun​ku czło​wie​ka, któ​ry je wy​po​wia​da, gdyż ża​den męż​czy​zna ani żad​na ko​bie​ta nie znaj​dzie już słów nie​zu​ży​tych. To, co wy​rze​kła An​to​nia, było ostat​nią rze​czą, jaką spo​dzie​wał się od niej usły​szeć. Nig​dy jesz​cze nie od​czuł po​dob​ne​go zbli​że​nia, w żad​nej chwi​li ich, krót​kich zresz​tą, spo​tkań. Za​nim An​to​nia zdą​ży​ła od​wró​cić się ku nie​mu – a do​ko​na​ła tego zwro​tu po​wo​li, z nie​co sztyw​nym wdzię​kiem – po​czął ją prze​ko​ny​wać: – Moja sio​stra wy​cze​ku​je tyl​ko chwi​li, kie​dy bę​dzie mo​gła pa​nią

uści​skać. Mój oj​ciec nie po​sia​da się z ra​do​ści. Nie mó​wię już o mat​ce! Na​sze mat​ki ko​cha​ły się jak sio​stry. W przy​szłym ty​go​dniu od​pły​wa stąd sta​tek pocz​to​wy na po​łu​dnie. Jedź​my! Wasz Mo​ra​ga to du​reń. Czło​wiek taki jak Mon​te​ro jest sprze​daj​ny. Wszak to leży w oby​cza​jach na​sze​go kra​ju. W jego tra​dy​cji i po​li​ty​ce. Niech pani czy​ta Pięć​dzie​siąt lat nie​rzą​du. – Zo​staw pan ojca w spo​ko​ju, don Mar​ci​nie. On wie​rzy… – Mam naj​więk​szą cześć dla pani ojca – prze​rwał po​spiesz​nie – ale ko​cham cie​bie, An​to​nio! A ten Mo​ra​ga fa​tal​nie po​kpił spra​wę. Może oj​ciec pani rów​nież za​wi​nił, tego nie wiem. Mon​te​ra moż​na było ku​pić. Przy​pusz​czam, że chciał po pro​stu po​siąść cząst​kę tej sław​nej po​życz​ki Od​ro​dze​nia Na​ro​do​we​go. Cze​muż ci głup​cy z San​ta Mar​ta nie wy​my​śli​li mu ja​kiejś mi​sji do Eu​ro​py czy cze​goś w tym ro​dza​ju? Do​stał​by po​bo​ry na pięć lat z góry i hu​lał​by so​bie w Pa​ry​żu, dzi​ki, tępy In​dia​nin. – Ten czło​wiek – rze​kła w za​my​śle​niu An​to​nia, nie tra​cąc nic ze swe​go spo​ko​ju wo​bec wy​bu​chu Mar​ci​na – opę​ta​ny był próż​no​ścią. Mie​li​śmy o nim in​for​ma​cje nie tyl​ko od Mo​ra​gi, ale i od in​nych lu​dzi. A przy tym ma bra​ta, któ​ry tak​że in​try​go​wał. – O tak! – od​parł. – Pani wie, pani wszyst​ko wie, oczy​wi​ście. Czy​ta pani całą ko​re​spon​den​cję, pi​sze wszyst​kie li​sty, wszyst​kie de​kre​ty pań​stwo​we, któ​re po​wsta​ją tu, w tym po​ko​ju, na​tchnio​ne śle​pym po​sza​no​wa​niem dok​try​ny „po​li​tycz​nej czy​sto​ści rąk”. Czy nie oglą​da​ła tu pani przed chwi​lą Ka​ro​la Gou​l​da? Rey de Su​la​co! On i jego ko​pal​nia są prak​tycz​nym do​wo​dem tego, co mo​gło być zro​bio​ne. Czy pani są​dzi, że on za​wdzię​cza po​wo​dze​nie wier​ne​mu prze​strze​ga​niu cno​ty? A ci wszy​scy lu​dzie, za​trud​nie​ni przy bu​do​wie ko​lei, z ich uczci​wą pra​cą? Ich pra​ca oczy​wi​ście jest uczci​wa, ale cóż z tego, kie​dy nie moż​na roz​po​cząć uczci​wej pra​cy, za​nim się nie za​do​wo​li zło​dziei! Czyż Gould nie mógł po​wie​dzieć temu sir Joh​no​wi, jak mu tam? – że Mon​te​ra trze​ba ku​pić, Mon​te​ra i wszyst​kich tych mu​rzyń​skich li​be​ra​łów, cze​pia​ją​-

cych się jego wy​szy​wa​nych zło​tem rę​ka​wów? Po​win​no się go było ku​pić na wagę zło​ta, na jego wła​sną, głu​pią wagę zło​ta – mó​wię pani – z bu​ta​mi, sza​blą, ostro​ga​mi, pió​ro​pu​szem i wszyst​kim in​nym. Za​prze​czy​ła lek​kim po​trzą​śnię​ciem gło​wy. – To nie było moż​li​we – wy​szep​ta​ła. – Chciał wszyst​kie​go? Co? Sta​ła te​raz ob​ró​co​na ku nie​mu w głę​bo​kiej fra​mu​dze okna, nie​ru​cho​ma i bar​dzo bli​ska. Usta jej po​czę​ły mó​wić coś po​spiesz​nie. De​co​ud, wspar​ty ple​ca​mi o ścia​nę, słu​chał ze skrzy​żo​wa​ny​mi rę​ko​ma i opusz​czo​ny​mi po​wie​ka​mi. Poił się dźwię​kiem jej rów​ne​go gło​su i wpa​try​wał się w jej szy​ję, tęt​nią​cą ży​ciem. Zda​wa​ło się, że fale wzru​sze​nia wy​pły​wa​ją z jej ser​ca i wy​zwa​la​ją się na ze​wnątrz w po​sta​ci ro​zum​nych słów. On tak​że po​sia​dał swo​je aspi​ra​cje, pra​gnął wy​rwać ją z tej śmier​tel​nej, ja​ło​wej at​mos​fe​ry rze​ko​mych re​form i pro​nun​cia​men​tos. Wszyst​ko to opie​ra​ło się na błę​dzie, na cał​ko​wi​tym błę​dzie; An​to​nia jed​nak ur,ze​ka​ła go, a chwi​la​mi za​dzi​wia​ją​ca traf​ność ja​kie​goś jej po​wie​dze​nia prze​mie​nia​ła ten czar w mi​mo​wol​ny dreszcz cie​ka​wo​ści. „Nie​któ​re ko​bie​ty – roz​my​ślał – do​cie​ra​ją nie​kie​dy do gra​nic ge​nial​no​ści. Nie chcą wie​dzieć ani za​sta​na​wiać się, ani ro​zu​mieć. Na​mięt​ność za​stę​pu​je to wszyst​ko” – i De​co​ud go​tów był wie​rzyć, że ja​kaś zdu​mie​wa​ją​co głę​bo​ka uwa​ga, oce​na czy​je​goś cha​rak​te​ru czy sąd o ja​kimś wy​da​rze​niu gra​ni​czą nie​mal z cu​dem. W do​ro​słej An​to​nii od​naj​dy​wał nie​sły​cha​nie wy​raź​nie su​ro​wą pen​sjo​nar​kę z daw​nych lat. Przy​ku​wa​ła jego uwa​gę, chwi​la​mi nie mógł po​wstrzy​mać po​mru​ku uzna​nia; od cza​su do cza​su wy​su​wał ja​kieś za​strze​że​nie w to​nie zu​peł​nie po​waż​nym. Na wpół ukry​ci za ko​ta​rą przed oczy​ma lu​dzi znaj​du​ją​cych się w sa​lo​nie, dys​ku​to​wa​li z co​raz więk​szym oży​wie​niem. Na dwo​rze ściem​ni​ło się. Z głę​bo​kie​go mro​ku po​mię​dzy do​ma​mi, gdzie​nieg​dzie tyl​ko roz​ja​śnio​ne​go pło​my​kiem la​tar​ni, pły​nę​ła wie​czor​na ci​sza mia​sta o nie​wiel​kiej ilo​ści po​jaz​dów, o nie​pod​ku​tych ko​niach i lud​no​ści obu​-

tej w mięk​kie san​da​ły. Okna Casa Gould rzu​ca​ły pro​sto​ką​ty ja​skra​we​go świa​tła na do​mo​stwo Avel​la​no​sów. Od cza​su do cza​su do​la​ty​wa​ło tu czła​pa​nie czy​ichś kro​ków i w ciem​no​ści roz​bły​ski​wał czer​wo​ny żar pa​pie​ro​sa wzdłuż ścia​ny; wie​czor​ny po​wiew, jak​by ochło​dzo​ny na śnie​gach Hi​gu​ero​ty, mu​skał orzeź​wia​ją​co twa​rze dwoj​ga mło​dych. – My, lu​dzie Za​cho​du – mó​wił Mar​cin De​co​ud, uży​wa​jąc na​zwy, jaką miesz​kań​cy pro​win​cji Su​la​co so​bie nada​wa​li – by​li​śmy za​wsze od​ręb​ni i od​dzie​le​ni od resz​ty lud​no​ści. Do​pó​ki Cay​ta po​zo​sta​je w na​szym ręku, nic nas nie może do​się​gnąć. Pod​czas naj​więk​szych za​mie​szek żad​na ar​mia nie prze​kro​czy​ła jesz​cze tych gór. Re​wo​lu​cja w cen​tral​nych pro​win​cjach od​gra​dza nas na​tych​miast. A te​raz? Jak​że zu​peł​nie je​ste​śmy od​gro​dze​ni! Wia​do​mość o wy​jeź​dzie Bar​rio​sa bę​dzie nada​na te​le​gra​ficz​nie do Sta​nów Zjed​no​czo​nych i tą dro​gą do​pie​ro do​trze do San​ta Mar​ta, prze​ka​za​na te​le​gra​ficz​nie z in​ne​go wy​brze​ża. Po​sia​da​my naj​więk​sze bo​gac​twa, naj​uro​dzaj​niej​sze zie​mie, naj​czyst​szą krew w ży​łach na​szych wiel​kich ro​dów, naj​pra​co​wit​szą lud​ność. Pro​win​cja Za​chod​nia po​win​na być sa​mo​ist​na. Daw​ny fe​de​ra​lizm nie był dla nas złą rze​czą. Po​tem przy​szła ta unia, któ​rej prze​ciw​sta​wił się don Hen​ryk Gould. Uto​ro​wa​ła ona dro​gę ty​ra​nii i od tej pory resz​ta Co​sta​gu​any za​wi​sła jak młyń​ski ka​mień na na​szej szyi. Te​ry​to​rium Za​chod​niej Pro​win​cji jest dość duże, by sta​no​wić oj​czy​znę. Niech pani spoj​rzy na góry! Sama przy​ro​da zda​je się do nas wo​łać: Roz​dziel​cie się! Za​prze​czy​ła ener​gicz​nym ru​chem gło​wy. – Ach, wiem, że to sprze​ci​wia się dok​try​nie wy​ło​żo​nej w Hi​sto​rii pięć​dzie​się​ciu lat nie​rzą​du. Ja tyl​ko sta​ram się być roz​sąd​ny. Ale mój zdro​wy ro​zum zda​je się za​wsze pa​nią ob​ra​żać. Czy bar​dzo pa​nią za​sko​czy​łem wy​zna​niem mo​ich cał​kiem roz​sąd​nych ży​czeń? Po​trzą​snę​ła gło​wą. Nie, nie czu​ła się ura​żo​na, ale te idee ra​zi​ły prze​ko​na​nia, w któ​rych wzro​sła. Jej pa​trio​tyzm był szer​szy. Nie za​sta​na​wia​ła się nig​-

dy nad taką moż​li​wo​ścią. – A był​by to może je​dy​ny spo​sób oca​le​nia choć czę​ści pani ide​ału. An​to​nia nie od​po​wie​dzia​ła nic. Wy​da​wa​ła się zmę​czo​na. Sta​li te​raz obok sie​bie, wspar​ci o po​ręcz ma​łe​go bal​ko​nu. Wy​czer​paw​szy te​ma​ty po​li​tycz​ne czu​li się so​bie bar​dzo bli​scy i pod​da​wa​li się temu mil​czą​ce​mu uczu​ciu zbli​że​nia w jed​nej z tych spo​koj​nych przerw, któ​re po​wsta​ją w ryt​mie na​ra​sta​ją​cej na​mięt​no​ści. Na koń​cu uli​cy, tam, gdzie sty​ka się ona z pla​za, świe​ci​ły na kra​wę​dzi chod​ni​ków czer​wo​no ża​rzą​ce się wę​gle w bra​ze​ros, uży​wa​nych przez prze​kup​ki do przy​rzą​dza​nia wie​czor​ne​go po​sił​ku. W świe​tle la​tar​ni prze​su​nął się bez​sze​lest​nie ja​kiś czło​wiek, bły​snąw​szy barw​nym trój​ką​tem pon​cho, za​rzu​co​ne​go na kwa​dra​to​we ra​mio​na i koń​czą​ce​go się kli​nem po​ni​żej ko​lan. Z dru​gie​go koń​ca Cal​le, od stro​ny por​tu, zbli​żał się ja​kiś jeź​dziec na lek​ko stą​pa​ją​cym ko​niu. Koń był srebr​no-siwy i mi​ja​jąc la​tar​nie ulicz​ne po​ły​ski​wał w ich świe​tle, od​ci​na​jąc się od ciem​nej po​sta​ci jeźdź​ca. – Oto słyn​ny ca​pa​taz de car​ga​do​res – ode​zwał się spo​koj​nie De​co​ud. – Wy​ko​nał swo​je za​da​nie i po​wra​ca w ca​łym splen​do​rze. Dru​gi wiel​ki czło​wiek w Su​la​co po don Car​lo​sie Gou​l​dzie. Ale to do​bro​dusz​ne chło​pi​sko, za​war​li​śmy ze sobą przy​jaźń. – Do​praw​dy? – spy​ta​ła An​to​nia – a w jaki spo​sób? – Dzien​ni​karz po​wi​nien za​wsze trzy​mać rękę na pul​sie spo​łe​czeń​stwa, a ten czło​wiek jest jed​nym z pro​wo​dy​rów po​spól​stwa. Dzien​ni​karz po​wi​nien znać wszyst​kich wy​bit​niej​szych lu​dzi, a on jest wy​bit​ny na swój spo​sób. Jeź​dziec mi​jał ich. Za​mglo​ne świa​tło la​tarń prze​śli​zgi​wa​ło się po lśnią​cym za​dzie si​wej kla​czy, po cięż​kim, błysz​czą​cym strze​mie​niu i dłu​giej srebr​nej ostro​dze, ale to prze​lot​ne, żół​ta​we świa​tło nie do​się​ga​ło ciem​nej ta​jem​ni​czej po​sta​ci jeźdź​ca o nie​wi​docz​nej twa​rzy, ukry​tej pod wiel​kim som​bre​ro. De​co​ud i An​to​nia sta​li da​lej bez ru​chu, wspar​ci o po​ręcz bal​ko​nu, sty​ka​jąc się łok​cia​mi, z gło​wa​mi po​chy​lo​ny​mi nad ciem​ną uli​cą, ma​jąc ja​sno oświe​-

tlo​ną salę poza sobą. Było to tête à tête w wy​so​kim stop​niu nie​sto​sow​ne; coś, do cze​go na ca​łej prze​strze​ni re​pu​bli​ki zdol​na była tyl​ko ta nie​zwy​kła An​to​nia, bied​na dziew​czy​na bez mat​ki, po​zba​wio​na opie​ki, gdyż nie​dba​ły oj​ciec my​ślał je​dy​nie o jej wy​kształ​ce​niu. Na​wet De​co​ud zda​wał się ro​zu​mieć, że to jest naj​więk​sze zbli​że​nie, ja​kie​go może ocze​ki​wać do​pó​ty, do​pó​ki re​wo​lu​cja się nie skoń​czy i do​pó​ki on nie bę​dzie mógł po​rwać An​to​nii do Eu​ro​py, jak naj​da​lej od tych nie koń​czą​cych się wo​jen do​mo​wych, któ​rych głu​po​ta sta​wa​ła się trud​niej​sza do znie​sie​nia niż ich be​zec​ność. Po jed​nym Mon​te​ro znaj​dzie się dru​gi; wśród mie​sza​nej lud​no​ści wszel​kich ras i wszel​kich ko​lo​rów bę​dzie za​wsze pa​no​wa​ło bez​pra​wie, bar​ba​rzyń​stwo i nie​uchron​na ty​ra​nia. Wiel​ki oswo​bo​dzi​ciel, Bo​li​var, wy​rzekł kie​dyś w chwi​li go​ry​czy: „Ame​ry​ka jest nie do opa​no​wa​nia. Ci, któ​rzy wal​czy​li o jej nie​pod​le​głość, upra​wia​li orkę na mo​rzu.” De​co​ud śmia​ło oświad​czał, że jemu jest wszyst​ko jed​no. Ko​rzy​stał z każ​dej spo​sob​no​ści, by za​pew​niać An​to​nię, że jak​kol​wiek po​tra​fi​ła zro​bić z nie​go dzien​ni​ka​rza blan​cos, nie stał się przez to pa​trio​tą. Przede wszyst​kim samo to sło​wo nie mia​ło sen​su dla czło​wie​ka o kul​tu​ral​nym umy​śle, dla któ​re​go za​cie​śnie​nie ja​kie​go​kol​wiek po​ję​cia jest rze​czą nie​na​wist​ną; po wtó​re, w tym kra​ju nie​ustan​nych za​mie​szek zo​sta​ło ono wy​tar​te i zbru​ka​ne, sta​jąc się ha​słem ciem​no​ty i bar​ba​rzyń​stwa, osło​ną bez​pra​wia, zbrod​ni, dra​pież​nej chci​wo​ści i po​spo​li​te​go zło​dziej​stwa. Zdzi​wio​ny był ży​wo​ścią wła​snej wy​po​wie​dzi. Nie po​trze​bo​wał zni​żać gło​su, gdyż przez cały czas mó​wił nie​mal szep​tem, roz​ta​pia​ją​cym się w ci​szy ciem​nych do​mostw o za​mknię​tych okien​ni​cach, któ​re w Su​la​co wcze​śnie za​my​ka​no ze wzglę​du na wie​czor​ny chłód. Tyl​ko sa​lon w Casa Gould rzu​cał ze swych czte​rech okien wy​zy​wa​ją​cy blask, je​dy​ne bły​ski świa​tła wśród głu​chej ciem​no​ści uli​cy. Na ma​łym bal​ko​nie po krót​kiej prze​rwie to​czył się szep​tem dal​szy dia​log.

– My wła​śnie pra​cu​je​my nad tym, by to zmie​nić – mó​wi​ła An​to​nia. – O to nam tyl​ko cho​dzi i to jest na​szym ce​lem. Wiel​ką na​szą spra​wą. To sło​wo zaś, któ​rym pan gar​dzi, ozna​cza​ło rów​nież po​świę​ce​nie, od​wa​gę, wy​trwa​łość, cier​pie​nie. Mój oj​ciec, któ​ry… – Orka na mo​rzu… – prze​rwał De​co​ud, spo​glą​da​jąc w dół. Do​cho​dził stam​tąd od​głos przy​spie​szo​nych, cięż​kich kro​ków. – Wuj pani, wi​ka​riusz ge​ne​ral​ny, skrę​ca te​raz do bra​my – za​uwa​żył De​co​ud. – Od​pra​wiał dziś rano na pla​za mszę po​lo​wą dla woj​ska. Wy​bu​do​wa​no mu oł​tarz z bęb​nów, wie pani? I wy​nie​sio​no wszyst​kie ma​lo​wa​ne po​sąż​ki, by za​ży​ły po​wie​trza. Te drew​nia​ne świąt​ki sta​nę​ły rzę​dem, po woj​sko​we​mu, na po​dium, nad wy​so​ki​mi scho​da​mi. Wy​glą​da​ły jak prze​pysz​na eskor​ta, przy​da​na wi​ka​riu​szo​wi ge​ne​ral​ne​mu. Pa​trzy​łem na tę wiel​ką uro​czy​stość z okien „Po​rve​ni​ru”. Zdu​mie​wa​ją​cy jest ten pani wuj, ostat​ni z Cor​be​la​nów. Błysz​czał z da​le​ka w swo​ich pon​ty​fi​kal​nych sza​tach, z kar​ma​zy​no​wym, ak​sa​mit​nym krzy​żem wzdłuż ple​ców. Przez cały czas obroń​ca nasz, Bar​rios, sie​dział w otwar​tym oknie Klu​bu „Ama​ril​la” i po​pi​jał poncz. Ésprit fort, ten nasz Bar​rios. Spo​dzie​wa​łem się, że wuj pani lada chwi​la rzu​ci eks​ko​mu​ni​ką w stro​nę tego okna i czar​nej opa​ski na oku po dru​giej stro​nie pla​cu. Ale nie zro​bił tego wca​le. W koń​cu woj​sko od​ma​sze​ro​wa​ło, a nie​co póź​niej Bar​rios wy​szedł na pla​za z kil​ko​ma ofi​ce​ra​mi, w roz​pię​tym mun​du​rze i ga​dał z nimi, sto​jąc na kra​wę​dzi chod​ni​ka. Na​gle zja​wił się na pro​gu ka​te​dry pani wuj, już nie w błysz​czą​cych sza​tach, ale cały czar​ny, z tą groź​ną po​sta​wą, któ​rą pani zna, wcie​lo​ny duch ze​msty. Spoj​rzał, pod​biegł pro​sto do gru​py ofi​ce​rów i chwy​ciw​szy ge​ne​ra​ła za ło​kieć, upro​wa​dził go na bok. Spa​ce​ro​wa​li tak przez kwa​drans po ocie​nio​nej stro​nie uli​cy. To była cie​ka​wa sce​na. Ofi​ce​ro​wie znie​ru​cho​mie​li ze zdzi​wie​nia. Nie​zwy​kły czło​wiek ten pani wu​ja​szek, mi​sjo​narz. Mniej nie​na​wi​dzi bez​boż​ni​ka niż he​re​ty​ka, ale bez po​rów​na​nia woli po​ga​ni​na od bez​boż​ni​ka. A mnie cza​sa​mi ra​czy na​zy​wać po​ga​ni​nem, wie pani?

An​to​nia słu​cha​ła z rę​ka​mi wy​su​nię​ty​mi poza ba​lu​stra​dę, ba​wiąc się otwie​ra​niem i za​my​ka​niem wa​chla​rza. De​co​ud mó​wił tro​chę ner​wo​wo, jak​by w oba​wie, że to​wa​rzysz​ka wy​co​fa się ko​rzy​sta​jąc z pierw​szej prze​rwy. Ich względ​ne od​osob​nie​nie, cen​ne po​czu​cie za​ży​ło​ści i lek​kie ze​tknię​cie ich ra​mion od​dzia​ły​wa​ło snadź ła​go​dzą​co na Mar​ci​na, gdyż od cza​su do cza​su ja​kaś tkliw​sza nuta prze​ni​ka​ła do po​to​ku jego ci​chych iro​nicz​nych słów. – Naj​mniej​szy ob​jaw przy​chyl​no​ści ze stro​ny krew​ne​go pani jest dla mnie po​żą​da​ny, An​to​nio. I kto wie? może on mnie ro​zu​mie. Ale ja go tak​że znam, na​sze​go pa​dre Cor​be​la​na. Dla nie​go idea po​li​tycz​ne​go ho​no​ru, spra​wie​dli​wo​ści i uczci​wo​ści spro​wa​dza się do re​sty​tu​cji skon​fi​sko​wa​nych dóbr ko​ściel​nych. Nic in​ne​go nie mo​gło było skło​nić tego za​wzię​te​go apo​sto​ła dzi​kich In​dian do opusz​cze​nia le​śnych ostę​pów i po​pie​ra​nia spra​wy Ri​bie​ry! Nic, poza tą sza​leń​czą na​dzie​ją! Dla ta​kie​go celu go​tów był​by sam urzą​dzić pro​nun​cia​men​to prze​ciw każ​de​mu rzą​do​wi, gdy​by tyl​ko mógł po​zy​skać stron​ni​ków! Cie​ka​we, co o tym my​śli don Car​los Gould? Oczy​wi​ście, że przy jego an​giel​skim nie​prze​nik​nio​nym cha​rak​te​rze nikt nie wie, co on my​śli. Praw​do​po​dob​nie nie my​śli o ni​czym poza swo​ją ko​pal​nią, swo​im im​pe​rium in im​pe​rio. Co zaś do pani Gould, to ją zaj​mu​ją tyl​ko jej szko​ły, szpi​ta​le, mat​ki z nie​mow​lę​ta​mi tu​dzież każ​dy po​szcze​gól​ny sta​rzec w każ​dej z trzech wio​sek. Gdy​by pani od​wró​ci​ła gło​wę, uj​rza​ła​by ją pani te​raz przyj​mu​ją​cą ra​port od tego nie​szczę​sne​go dok​tor​ka w kra​cia​stej ko​szu​li, jak mu tam? Mo​ny​gha​ma, na​po​mi​na​ją​cą don Pépégo lub za​słu​cha​ną w ja​kieś opo​wia​da​nie pa​dre Ro​ma​na. Wszy​scy się tu dziś zgro​ma​dzi​li, cały jej ga​bi​net mi​ni​strów. Tak, to roz​sąd​na ko​bie​ta, a może don Car​los też jest roz​sąd​nym czło​wie​kiem. An​giel​ski zdro​wy roz​są​dek po​le​ga po czę​ści na tym, że An​glik za dużo nie my​śli, wi​dzi tyl​ko to, z cze​go może zro​bić do​raź​ny, prak​tycz​ny uży​tek. To są inni lu​dzie niż my. My nie mamy po​li​tycz​ne​go ro​zu​mu; mamy tyl​ko po​li​tycz​ne na​mięt​no​ści, i to cza​sem. Czym są wła​ści​wie prze​ko​na​nia? Są one

oso​bi​stym po​glą​dem oce​nia​ją​cym oso​bi​ste ko​rzy​ści bądź na​tu​ry prak​tycz​nej, bądź uczu​cio​wej. Nikt nie jest pa​trio​tą bez ko​ze​ry. To sło​wo od​da​je nam duże usłu​gi. Ale ja pa​trzę ja​sno na rze​czy i nie uży​ję tego sło​wa mó​wiąc z pa​nią, An​to​nio! Nie mam pa​trio​tycz​nych złu​dzeń. Mam tyl​ko naj​pięk​niej​szą ilu​zję – czło​wie​ka za​ko​cha​ne​go. Urwał, po czym wy​mam​ro​tał gło​sem le​d​wo do​sły​szal​nym: – A to może za​pro​wa​dzić bar​dzo da​le​ko. Poza ich ple​ca​mi wzma​gał się po​mruk gło​sów, zwia​stu​ją​cy co​raz więk​szy na​pływ roz​po​li​ty​ko​wa​nych go​ści, któ​rzy co dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny prze​su​wa​li się przez sa​lon pań​stwa Gou​l​dów. Męż​czyź​ni wcho​dzi​li po​je​dyn​czo, cza​sem po dwóch i trzech, byli mię​dzy nimi wy​żsi urzęd​ni​cy pro​win​cji, a tak​że in​ży​nie​ro​wie za​trud​nie​ni przy bu​do​wie ko​lei, spa​le​ni od słoń​ca i ubra​ni w weł​nia​ne kurt​ki; wśród ich mło​dych, peł​nych ży​cia twa​rzy od​bi​ja​ła po​wa​gą oszro​nio​na gło​wa na​czel​ne​go in​ży​nie​ra i jego dow​cip​ny, ła​god​nie po​błaż​li​wy uśmiech. Scar​fe, ama​tor fan​dan​gos, już się wy​śli​znął z sa​lo​nu w po​szu​ki​wa​niu ja​kiejś za​ba​wy ta​necz​nej, gdzie bądź, cho​ciaż​by na przed​mie​ściu. Don Ju​ste Lo​pez, po od​wie​zie​niu có​rek do domu, wszedł uro​czy​ście w czar​nym, zgnie​cio​nym sur​du​cie, za​pię​tym aż po szy​ję pod ciem​ną fa​li​stą bro​dą. Nie​licz​ni człon​ko​wie Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go, obec​ni w sa​lo​nie, oto​czy​li na​tych​miast swe​go pre​ze​sa, oma​wia​jąc wy​pad​ki wo​jen​ne tu​dzież ostat​nią pro​kla​ma​cję bun​tow​ni​ka Mon​te​ra, tego nie​cne​go Mon​te​ra, wzy​wa​ją​cą w imię „de​mo​kra​cji, unie​sio​nej słusz​nym gnie​wem” wszyst​kie Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne w ca​łej re​pu​bli​ce do za​wie​sze​nia po​sie​dzeń do cza​su, kie​dy jego miecz przy​wró​ci spo​kój i lud bę​dzie mógł ob​ja​wić swo​ją wolę. Prak​tycz​nie ozna​cza​ło to na​kaz roz​wią​za​nia się: nie​sły​cha​na bez​czel​ność ze stro​ny tego zło​śli​we​go sza​leń​ca. Wzbu​rze​nie wzra​sta​ło w gro​nie de​le​ga​tów sto​ją​cych za ple​ca​mi don Avel​la​no​sa. Pod​no​sząc głos don José za​wo​łał po​przez wy​so​kie opar​cie fo​te​la:

– Su​la​co dało już od​po​wiedź wy​sy​ła​jąc dziś ar​mię na jego flan​ki. Gdy​by wszyst​kie pro​win​cje wy​ka​za​ły choć po​ło​wę tego pa​trio​ty​zmu co na​sza za​chod​nia… Wy​buch en​tu​zja​stycz​nych okrzy​ków za​głu​szył drżą​cy dy​sz​kant „ży​cia i du​szy stron​nic​twa”. Tak! tak! Praw​da, wiel​ka praw​da! Su​la​co sta​nę​ło w pierw​szych sze​re​gach, jak zwy​kle! Wsz​czę​ła się cheł​pli​wa wrza​wa; na​dzie​ja, roz​bu​dzo​na wy​da​rze​nia​mi dnia, pod​nie​ca​ła ca​bal​le​ro​sów z Cam​po, trosz​czą​cych się o swo​je trzo​dy, o swo​je pola i o bez​pie​czeń​stwo swych ro​dzin. Wszyst​ko rzu​co​no na jed​ną kar​tę… Nie! Nie​po​dob​na, by Mon​te​ro zwy​cię​żył! Zbrod​niarz, bez​czel​ny In​dia​nin! Wrza​wa trwa​ła jesz​cze przez ja​kiś czas, pod​czas gdy resz​ta osób ze​bra​nych W sali przy​pa​try​wa​ła się gru​pie lu​dzi, wśród któ​rych don Ju​ste, w uro​czy​stej po​sta​wie, zda​wał się bez​stron​nie prze​wod​ni​czyć po​sie​dze​niu Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go. De​co​ud zwró​cił się w stro​nę, skąd do​cho​dzi​ła wrza​wa, i wsparł​szy się ple​ca​mi o ba​lu​stra​dę wy​krzyk​nął z ca​łej pier​si: gran’ be​stia! Ten nie​ocze​ki​wa​ny okrzyk spra​wił, że wrza​wa przy​ci​chła. Wszyst​kie oczy zwró​ci​ły się ku oknu w ocze​ki​wa​niu peł​nym apro​ba​ty, ale De​co​ud zdą​żył już od​wró​cić się ple​ca​mi do po​ko​ju i wy​chy​liw​szy się, znów spo​glą​dał na spo​koj​ną uli​cę. – Oto kwin​te​sen​cja mo​je​go dzien​ni​kar​stwa, oto naj​moc​niej​szy ar​gu​ment – mó​wił do An​to​nii. – Ja wy​my​śli​łem tę de​fi​ni​cję, to ostat​nie sło​wo w wiel​kim za​gad​nie​niu. Ale nie je​stem pa​trio​tą. Nie je​stem bar​dziej pa​trio​tą niż ten ca​pa​taz, do​wo​dzą​cy car​ga​do​re​sa​mi z Su​la​co, ten ge​nu​eń​czyk, któ​ry do​ko​nał tylu wiel​kich rze​czy dla tu​tej​sze​go por​tu, ten istot​ny do​staw​ca ca​łe​go sprzę​tu, nie​zbęd​ne​go dla po​stę​pu w na​szym kra​ju. Mu​sia​ła pani sły​szeć, co w kół​ko po​wta​rza ka​pi​tan Mit​chell, że do​pó​ki nie zdo​był tego czło​wie​ka, nig​dy nie wie​dział, ile cza​su zaj​mie wy​ła​do​wa​nie okrę​tu. A to nie sprzy​ja​ło po​stę​po​wi. Wi​dzia​ła pani za​pew​ne, jak po skoń​czo​nej ro​bo​cie ca​pa​taz cwa​łu​je na swo​im

prze​pysz​nym ko​ni​ku i olśnie​wa dziew​czę​ta, wio​dąc je do ta​necz​nej budy na kle​pi​sko? Szczę​śli​wy czło​wiek! Pra​ca jest dla nie​go wy​ła​do​wa​niem nad​mia​ru sił, a czas wol​ny od za​trud​nień ob​ra​ca na przyj​mo​wa​nie po​chleb​nych hoł​dów. Jak​że on to lubi! Czyż moż​na być szczę​śliw​szym? Siać po​strach i być uwiel​bia​nym… – Czy to są pań​skie naj​wyż​sze aspi​ra​cje, don Mar​ci​nie? – prze​rwa​ła mu An​to​nia. – Mam na my​śli czło​wie​ka jego po​kro​ju – od​parł krót​ko De​co​ud. – Wszy​scy bo​ha​te​ro​wie świa​ta bu​dzą po​strach i po​dziw. Cze​góż miał​by żą​dać wię​cej? De​co​ud czę​sto od​czu​wał, że wła​ści​wy mu spo​sób iro​nicz​ne​go wy​ra​ża​nia my​śli roz​bi​ja się w ze​tknię​ciu z po​wa​gą An​to​nii. Iry​to​wa​ła go wte​dy, jak gdy​by na​tknął się w niej na tę nie​wy​tłu​ma​czo​ną ko​bie​cą tę​po​tę, któ​ra tak czę​sto od​su​wa męż​czy​zną od ko​bie​ty po​spo​lit​sze​go po​kro​ju. Ale od razu opa​no​wy​wał roz​draż​nie​nie. W isto​cie da​le​ki był od uwa​ża​nia An​to​nii za po​spo​li​tą, ja​ki​kol​wiek wy​rok wy​dał​by jego scep​ty​cyzm o nim sa​mym. W jego gło​sie za​brzmia​ła nuta przej​mu​ją​cej tkli​wo​ści, gdy zwró​cił się do niej z za​pew​nie​niem, że je​dy​ną jego aspi​ra​cją jest szczę​śli​wość tak wiel​ka, iż zda​je się nie​moż​li​wa do urze​czy​wist​nie​nia na tej zie​mi. Za​ru​mie​ni​ła się nie​do​strze​gal​nie, ogar​nię​ta falą cie​pła, wo​bec któ​rej chłod​ne tchnie​nie wia​tru ze Sier​ry zda​wa​ło się tra​cić swą moc wśród na​gle top​nie​ją​cych śnie​gów. Wy​ra​zy szep​ta​ne przez Mar​ci​na nie zdzia​ła​ły tego sa​me​go, jak​kol​wiek w jego to​nie było tyle żaru, że mógł snad​nie sto​pić ser​ce sku​te lo​dem. An​to​nia od​wró​ci​ła się po​ryw​czo, jak​by chcia​ła unieść ze sobą te wy​szep​ta​ne sło​wa, wkra​cza​jąc do po​ko​ju peł​ne​go świa​tła i gwa​ru. Na​si​le​nie po​li​tycz​nych dys​ku​sji wzra​sta​ło w czte​rech ścia​nach wiel​kie​go sa​lo​nu ni​czym przy​pływ wód, wzbi​ja​ją​cych się po​nad zwy​kłe gra​ni​ce pod wpły​wem sil​ne​go po​dmu​chu na​dziei. Oso​ba don Ju​ste’a, z jego wa​chla​rzo​-

wa​tą bro​dą, sta​no​wi​ła nadal cen​trum, do​ko​ła któ​re​go to​czy​ły się naj​gło​śniej​sze i naj​bar​dziej oży​wio​ne roz​mo​wy. We wszyst​kich gło​sach dźwię​cza​ła pew​ność sie​bie. Na​wet Eu​ro​pej​czy​cy ota​cza​ją​cy Ka​ro​la Gou​l​da – je​den Duń​czyk, paru Fran​cu​zów, tłu​sty Nie​miec, uśmie​cha​ją​cy się dys​kret​nie ze spusz​czo​ny​mi oczy​ma, wszy​scy ci przed​sta​wi​cie​le ma​te​rial​nych in​te​re​sów, któ​re zna​la​zły od​po​wied​ni dla sie​bie grunt w Su​la​co pod moż​ną opie​ką ko​pal​ni San Tomé, za​pra​wia​li te​raz dużą dozą hu​mo​ru swe peł​ne sza​cun​ku wy​po​wie​dzi. Ka​rol Gould, o któ​re​go wzglę​dy za​bie​ga​li, był wi​do​mym sym​bo​lem tej sta​ło​ści, jaką moż​na było osią​gnąć na zmien​nym grun​cie re​wo​lu​cji. Do​da​wa​ło im to uf​no​ści w po​wo​dze​nie ich naj​roz​ma​it​szych przed​się​wzięć. Je​den z Fran​cu​zów, mały czar​ny, z błysz​czą​cy​mi oczy​ma, któ​re nie​mal gi​nę​ły w nie​sły​cha​nie buj​nym za​ro​ście, ma​chał ma​leń​ki​mi, brud​ny​mi rę​ka​mi o cien​kich prze​gu​bach. Po​dró​żo​wał z ra​mie​nia ja​kie​goś eu​ro​pej​skie​go syn​dy​ka​tu ka​pi​ta​li​stów za​pusz​cza​jąc się w głąb kra​ju. Jego wy​krzy​ki​wa​ne co chwi​la, upo​rczy​we mon​sieur l’ad​mi​ni​stra​teur dźwię​cza​ło ostro, wy​bi​ja​jąc się po​nad ogól​ny gwar roz​mów. Opo​wia​dał o swo​ich od​kry​ciach, był za​chwy​co​ny. Ka​rol Gould… spo​glą​dał na nie​go uprzej​mie. Pod​czas tych ko​niecz​nych przy​jęć pani Gould mia​ła zwy​czaj w pew​nej chwi​li wy​co​fy​wać się spo​koj​nie do wła​sne​go sa​lo​ni​ku, przy​le​ga​ją​ce​go do wiel​kiej sali. I te​raz po​wsta​ła, a cze​ka​jąc na An​to​nię przy​słu​chi​wa​ła się z uprzej​mym, choć nie​co za​tro​ska​nym wy​ra​zem twa​rzy wy​wo​dom na​czel​ne​go in​ży​nie​ra ko​lei że​la​znej, któ​ry, po​chy​la​jąc się nad nią, opo​wia​dał po​wo​li, bez naj​lżej​sze​go ge​stu, coś wi​dać za​baw​ne​go, gdyż oczy jego błysz​cza​ły hu​mo​rem. An​to​nia przed wej​ściem w głąb po​ko​ju, by przy​łą​czyć się do pani Gould, na jed​ną chwi​lę od​wró​ci​ła gło​wę i spoj​rza​ła przez ra​mię na Mar​ci​na De​co​ud. – A cze​mu kto​kol​wiek z nas miał​by uwa​żać swo​je aspi​ra​cje za rzecz nie​osią​gal​ną? – rzu​ci​ła po​spiesz​nie: – Nie wy​rzek​nę się swo​ich i będę się ich trzy​mał do koń​ca, An​to​nio – od​-

po​wie​dział przez za​ci​śnię​te zęby, po czym skło​nił się bar​dzo ni​sko, ale tro​chę chłod​no. Na​czel​ny in​ży​nier nie skoń​czył jesz​cze swej za​baw​nej opo​wie​ści. Uciesz​ne hi​sto​rie, zwią​za​ne z bu​do​wą ko​lei w Po​łu​dnio​wej Ame​ry​ce po​bu​dza​ły jego zmysł hu​mo​ru do by​stre​go do​strze​ga​nia ab​sur​dów, to​też opo​wia​dał do​sko​na​le, przy​ta​cza​jąc przy​kła​dy za​rów​no prze​są​dów, jak i prze​bie​gło​ści wy​ni​ka​ją​cych z ciem​no​ty ludz​kiej. Te​raz pani Gould po​świę​ci​ła całą swo​ją uwa​gę opo​wia​da​ją​ce​mu, któ​ry kro​czył obok niej, wy​pro​wa​dza​jąc obie pa​nie z po​ko​ju. Wszy​scy tro​je prze​szli nie​po​strze​że​nie przez oszklo​ne drzwi na ga​le​rię. Tyl​ko wy​so​ki ksiądź, prze​su​wa​ją​cy się w mil​cze​niu po gwar​nym sa​lo​nie, nie​znacz​nie obej​rzał się za nimi. Ksiądz Cor​be​lan, ten, któ​re​go De​co​ud do​strzegł był z bal​ko​nu, gdy skrę​cał do bra​my w Casa Gould, od chwi​li wej​ścia do sa​lo​nu nie ode​zwał się do ni​ko​go. Dłu​ga, skrom​na su​tan​na pod​kre​śla​ła wy​so​kość jego wzro​stu; po​ru​sza​jąc się, wy​su​wał na​przód po​tęż​ny tors, a czar​na kre​ska zro​śnię​tych brwi i śmia​ły za​rys ko​ści​stej twa​rzy z bia​łą szra​mą bli​zny wid​nie​ją​cej na ogo​lo​nym, nie​bie​ska​wym po​licz​ku (świa​dec​two gor​li​we​go apo​sto​ło​wa​nia wśród szcze​pu nie na​wró​co​nych In​dian) nada​wa​ły jego po​sta​ci po​zór ka​pła​na nie bę​dą​ce​go w zgo​dzie z pra​wem, tak mógł bo​wiem wy​glą​dać ka​pe​lan ban​dy​tów. Roz​łą​czył te​raz ko​ści​ste ręce sple​cio​ne na ple​cach, by po​gro​zić pal​cem Mar​ci​no​wi. De​co​ud wszedł za An​to​nią do po​ko​ju, ale nie po​su​nął się da​lej. Sta​nął z boku, na tle fi​ran​ki, z wy​ra​zem nie​zbyt na​tu​ral​nej po​wa​gi, jaki przy​bie​ra​ją lu​dzie do​ro​śli bio​rą​cy udział w za​ba​wach dzie​ci. Pa​trzył spo​koj​nie na gro​żą​cy mu pa​lec. – Ob​ser​wo​wa​łem, jak wa​sza wie​leb​ność wy​gła​szał na pla​za ka​za​nie do ge​ne​ra​ła Bar​rio​sa, usi​łu​jąc go na​wró​cić – rzekł, sto​jąc cał​kiem nie​ru​cho​mo. – Cóż za nik​czem​ne bzdu​ry! – Ni​ski głos księ​dza Cor​be​la​na roz​legł się po ca​łym po​ko​ju, wsku​tek cze​go wszyst​kie gło​wy od​wró​ci​ły się w jego kie​run​ku.

– To pi​ja​czy​sko! Se​ño​res! Bo​giem wa​sze​go ge​ne​ra​ła jest bu​tel​ka! Jego po​gar​dli​wy, ar​bi​tral​ny głos wy​wo​łał bo​jaź​li​we za​wie​sze​nie wszel​kich in​nych dźwię​ków, jak gdy​by pew​ność sie​bie ca​łe​go zgro​ma​dze​nia zo​sta​ła jed​nym ude​rze​niem za​chwia​na. Ale nikt nie pod​niósł tej wy​po​wie​dzi księ​dza. Wia​do​mo było po​wszech​nie, że ksiądz Cor​be​lan po to opu​ścił dżun​glę, by bro​nić świę​tych praw Ko​ścio​ła z tą samą fa​na​tycz​ną, nie​ustra​szo​ną od​wa​gą, z jaką prze​ma​wiał do dzi​kich krwio​żer​czych lu​dzi, po​zba​wio​nych za​rów​no ludz​kich uczuć, jak czci dla ja​kiej​kol​wiek świę​to​ści. O jego po​wo​dze​niu jako mi​sjo​na​rza, dzia​ła​ją​ce​go poza za​się​giem wzro​ku chrze​ści​jań​skie​go świa​ta, krą​ży​ły wprost le​gen​dar​ne wie​ści. Chrzcił całe szcze​py In​dian, ży​jąc po​śród nich, jak​by sam był dzi​kim czło​wie​kiem. Opo​wia​da​no, że pa​dre ca​ły​mi dnia​mi jeź​dzi z nimi kon​no, pół​na​gi, dzier​żąc tar​czę z nie​wy​praw​nej skó​ry ba​wo​lej, a nie​wąt​pli​wie tak​że dłu​gą lan​cę – kto to wie? że przy​bra​ny w skó​ry cha​dza w po​szu​ki​wa​niu pro​ze​li​tów, do​cie​ra​jąc nie​raz po li​nię śnie​gów w Kor​dy​lie​rach. Nie sły​sza​no nig​dy, aby pa​dre Cor​be​lan sam o tym mó​wił. Ale nie ukry​wał rów​nież, iż uwa​ża po​li​ty​ków z San​ta Mar​ta za lu​dzi o tward​szych ser​cach i bar​dziej ska​żo​nych umy​słach od po​gan, któ​rym za​no​sił sło​wo boże. Jego nie​roz​sąd​na gor​li​wość w obro​nie dóbr do​cze​snych Ko​ścio​ła szko​dzi​ła spra​wie Ri​bie​ry. Wie​dzia​no po​wszech​nie że od​mó​wił god​no​ści ty​tu​lar​ne​go bi​sku​pa jed​nej z za​chod​nich die​ce​zji żą​da​jąc, aby przed​tem zwró​co​ne były Ko​ścio​ło​wi zra​bo​wa​ne do​bra. Po​li​tycz​ny jéfé z Su​la​co (ten sam dy​gni​tarz, któ​re​go póź​niej ka​pi​tan Mit​chell oca​lił z rąk tłusz​czy) na​po​mknął z na​iw​nym cy​ni​zmem, że ich eks​ce​len​cje mi​ni​stro​wie za​pew​ne wy​sła​li pa​dre przez góry do Su​la​co w naj​gor​szej po​rze roku, w na​dziei, że za​mar​z​nie po dro​dze pod lo​do​wa​ty​mi po​dmu​cha​mi wia​tru dmą​cy​mi na pła​sko​wzgó​rzach. Nie było roku, aby kil​ku dziel​nych po​ga​nia​czy mu​łów, lu​dzi za​har​to​wa​nych na wszyst​kie tru​dy, nie zna​la​zło śmier​ci w ten spo​sób. Ale cóż się dzi​wić? Ich

eks​ce​len​cje mo​gły nie zda​wać so​bie spra​wy, jak twar​dy był ten ksiądz. A tym​cza​sem ciem​ne po​spól​stwo po​czy​na​ło sar​kać, że re​for​my ri​bie​ry​stów ozna​cza​ją po pro​stu ode​bra​nie lu​dziom zie​mi. Spo​ro grun​tów od​da​no wszak cu​dzo​ziem​com bu​du​ją​cym ko​lej że​la​zną, więk​szą zaś część mie​li otrzy​mać pa​dres. Tak wy​glą​da​ły wy​ni​ki gor​li​wo​ści wi​ka​riu​sza ge​ne​ral​ne​go. Na​wet w krót​kim prze​mó​wie​niu do woj​ska na pla​za (sły​sza​nym zresz​tą tyl​ko przez pierw​sze sze​re​gi) nie po​wstrzy​mał się od wy​ra​że​nia na​tręt​nej my​śli, że znie​wa​żo​ny Ko​ściół ocze​ku​je za​dość​uczy​nie​nia od po​ku​tu​ją​ce​go kra​ju. Po​li​tycz​ny jéfé nie po​sia​dał się z iry​ta​cji. Ale nie mógł prze​cie za​mknąć szwa​gra don Jo​ségo w wię​zie​niu w Ca​bil​do . Ten wy​so​ki dy​gni​tarz, do​bro​dusz​ny i po​pu​lar​ny je​go​mość czę​sto po za​cho​dzie słoń​ca od​wie​dzał Casa Gould, wy​cho​dząc z In​ten​den​cji bez asy​sty i przyj​mu​jąc po dro​dze z uprzej​mą i jed​na​ko​wą ła​ska​wo​ścią ukło​ny moż​nych i ma​lucz​kich. Tego wie​czo​ra zwró​cił się bez​po​śred​nio do Ka​ro​la Gou​l​da i po​wie​dział mu sy​czą​cym gło​sem, że naj​chęt​niej wy – wió​zł​by wi​ka​riu​sza ge​ne​ral​ne​go z Su​la​co, gdzie​kol​wiek bądź, na ja​kąś bez​lud​ną wy​spą, na któ​rąś z Iza​bel. – Na tę bez​wod​ną by​ło​by naj​le​piej, czy nie, don Car​lo​sie? – do​dał to​nem na pół żar​to​bli​wym, na pół po​waż​nym. Ten nie​obli​czal​ny ksiądz, któ​ry od​rzu​cił jego ofer​tę za​miesz​ka​nia w bi​sku​pim pa​ła​cu, prze​kła​da​jąc nad tą re​zy​den​cję ob​szar​pa​ny ha​mak wśród gru​zów i pa​ją​ków za​se​kwe​stro​wa​ne​go klasz​to​ru do​mi​ni​ka​nów, wbił so​bie te​raz do gło​wy wsta​wien​nic​two za zbó​jem Her​nan​de​zem, żą​da​jąc dla nie​go bez​wa​run​ko​wej amne​stii! Nie dość tego; po​ro​zu​mie​wa się po​dob​no sta​le z tym kry​mi​na​li​stą naj​zu​chwal​szym, ja​kie​go kraj oglą​dał od wie​lu lat. Po​li​cja w Su​la​co do​brze wie, oczy​wi​ście, co się świę​ci. Pa​dre Cor​be​lan zjed​nał so​bie tego nie​po​czy​tal​ne​go Wło​cha, ca​pa​ta​za de car​ga​do​res, czło​wie​ka wprost stwo​rzo​ne​go do ta​kich wy​praw, i przez nie​go wy​sy​łał ja​kieś zle​ce​nia. Pa​dre Cor​be​lan od​był stu​dia w Rzy​mie, więc zna wło​ski

ję​zyk. Wie​my, że ca​pa​taz od​wie​dza co wie​czór do​mi​ni​kań​ski klasz​tor. Sta​ra ko​bie​ta, któ​ra usłu​gu​je wi​ka​riu​szo​wi ge​ne​ral​ne​mu, sły​sza​ła wy​ma​wia​ne imię Her​nan​de​za; a nie daw​niej jak w ze​szłą so​bo​tę po po​łu​dniu wi​dzia​no ca​pa​ta​za wy​jeż​dża​ją​ce​go ga​lo​pem z mia​sta. Wró​cił do​pie​ro po dwóch dniach. Po​li​cja by​ła​by go przy​trzy​ma​ła za pię​ty, gdy​by nie oba​wa przed car​ga​do​re​sa​mi, bo to burz​li​wa zgra​ja, zdol​na do wy​wo​ła​nia roz​ru​chów. W dzi​siej​szych cza​sach nie​ła​two jest rzą​dzić w Su​la​co. Wci​snę​ło się tu wie​lu nic​po​niów, sku​szo​nych pie​niędz​mi brzę​czą​cy​mi w kie​sze​niach pra​cow​ni​ków ko​le​jo​wych. Po​spól​stwo jest za​nie​po​ko​jo​ne wy​stą​pie​nia​mi księ​dza Cor​be​la​na. Wy​so​ki dy​gni​tarz tłu​ma​czył Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi, że te​raz, kie​dy pro​win​cja ogo​ło​co​na była z woj​ska, każ​dy za​mach na pra​wo​rząd​ność za​stał​by wła​dze – jak się to mówi – bez bu​tów. To rze​kł​szy od​szedł i na​dą​sa​ny za​siadł z dłu​gim, cien​kim cy​ga​rem w fo​te​lu, jak naj​da​lej od don Jo​ségo, z któ​rym tyl​ko od cza​su do cza​su wy​mie​niał parę słów prze​chy​la​jąc się przez po​ręcz. Udał, iż nie wi​dzi wcho​dzą​ce​go księ​dza, a ile​kroć głos ojca Cor​be​la​na roz​le​gał się poza nim, wzru​szał nie​cier​pli​wie ra​mio​na​mi. Ksiądz Cor​be​lan za​stygł na chwi​lę w zu​peł​nym bez​ru​chu, w któ​rym prze​ja​wia​ła się ja​kaś mści​wość, wła​ści​wa, być może, każ​dej jego po​sta​wie. Po​sęp​ny żar nie​wzru​szo​nych za​sad nada​wał szcze​gól​niej​szy aspekt tej czar​nej po​sta​ci. Ale jej sro​gość jak​by zła​god​nia​ła, gdy ksiądz utkwiw​szy oczy w Mar​ci​nie De​co​ud uniósł dłu​gie, czar​ne ra​mię po​wo​li, zna​czą​co. – A ty, ty je​steś zu​peł​ny po​ga​nin – wy​rzekł stłu​mio​nym głę​bo​kim gło​sem. Po​su​nął się o krok, do​ty​ka​jąc wska​zu​ją​cym pal​cem pier​si mło​de​go czło​wie​ka. De​co​ud, bar​dzo spo​koj​ny, ty​łem gło​wy do​się​gał już ścia​ny za fi​ran​ką. Wy​sta​wił pod​bró​dek i uśmiech​nął się. – Do​brze – przy​tak​nął z nie​co znu​żo​ną non​sza​lan​cją czło​wie​ka, na​wy​kłe​go do ta​kich prze​praw. – Ale może ksiądz jesz​cze nie za​uwa​żył, ja​kie​go czczę

Boga? Z Bar​rio​sem za​gad​nie​nie było ła​twiej​sze. Ksiądz Cor​be​lan opa​no​wał ruch znie​chę​ce​nia. – Ty nie wie​rzysz ani w drew​no, ani w ka​mień – rzekł. – Ani w bu​tel​kę – do​dał De​co​ud nie po​ru​sza​jąc się. – To samo moż​na po​wie​dzieć o dru​gim po​wier​ni​ku jego wie​leb​no​ści. Ca​pa​taz de car​ga​do​res też nie pije. Od​czy​ta​nie mego cha​rak​te​ru świad​czy za​szczyt​nie o prze​ni​kli​wo​ści księ​dza. Ale dla​cze​go zo​sta​łem na​zwa​ny po​ga​ni​nem? – To praw​da – od​parł wi​ka​riusz. – Je​steś dzie​się​cio​krot​nie gor​szy od po​ga​ni​na. Na​wet cud by cię nie na​wró​cił. – Oczy​wi​ście, nie wie​rzą w cuda – wy​rzekł spo​koj​nie De​co​ud. Oj​ciec Cor​be​lan po​ru​szył swe wy​so​kie, sze​ro​kie ra​mio​na ge​stem po​wąt​pie​wa​nia. – Rzekł​byś, Fran​cuz, bez​boż​nik, ma​te​ria​li​sta… – Wa​żył te sło​wa po​wo​li, jak​by do​ko​ny​wał su​mien​nej ana​li​zy. – Ani jest sy​nem wła​snej oj​czy​zny, ani żad​nej in​nej – do​dał w za​my​śle​niu. – Le​d​wo za​słu​gu​ję na mia​no czło​wie​ka – wy​rzu​cił z sie​bie De​co​ud, z gło​wą wspar​tą o ścia​ną i oczy​ma wznie​sio​ny​mi do su​fi​tu. – Ofia​ra bez​boż​ne​go wie​ku – pod​su​mo​wał ksiądz Cor​be​lan głę​bo​kim, lecz przy​tłu​mio​nym gło​sem. – Może jed​nak przy​dat​ny jako dzien​ni​karz – De​co​ud zmie​nił pozą i mó​wił te​raz z więk​szym oży​wie​niem. – Czy wa​sza wie​leb​ność nie zwró​ci​ła uwa​gi na ostat​ni nu​mer „Po​rve​ni​ru”? Mogę upew​nić, że nie róż​ni się od po​przed​nich. Je​śli cho​dzi o ogól​ną li​nię po​li​tycz​ną, nie prze​sta​je na​zy​wać Mon​te​ra gran’ be​stia i pięt​no​wać jego bra​ta, tego gu​er​ril​le​ra, jako by​łe​go lo​ka​ja i szpie​ga. Cóż może być sku​tecz​niej​sze​go? Je​śli zaś cho​dzi o spra​wy lo​kal​ne, przy​na​gla Rząd Pro​win​cjo​nal​ny, by wcie​lił do ar​mii na​ro​do​wej ban​dę Her​nan​de​za-zbó​ja, któ​ry jest, zda​je się, pro​te​go​wa​nym Ko​ścio​ła, a przy​najm​niej ge​ne​ral​ne​go wi​ka​riu​sza. Nic ro​zum​niej​sze​go!

Ksiądz kiw​nął gło​wą i ob​ró​cił się na ob​ca​sach swych tępo za​koń​czo​nych pan​to​fli, zdob​nych w duże, sta​lo​we klam​ry. I znów, z rę​ko​ma za​ło​żo​ny​mi na ple​cach, za​czął moc​nym kro​kiem stą​pać tam i z po​wro​tem, przy czym dol​na część su​tan​ny wzdy​ma​ła się lek​ko przy po​ryw​czych jego ru​chach. Wiel​ki sa​lon po​wo​li się opróż​niał. Gdy jéfé po​li​ti​co za​bie​rał się do wyj​ścia, więk​szość osób jesz​cze obec​nych po​wsta​ła z miejsc na znak sza​cun​ku, a don José Avel​la​nos prze​stał huś​tać się na swym fo​te​lu. Do​bro​dusz​ny dy​gni​tarz uczy​nił gest jak​by prze​pra​sza​ją​cy, kiw​nął ręką Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi i wy​co​fał się dys​kret​nie. We względ​nej ci​szy, jaka na​sta​ła w po​ko​ju, wy​krzyk​nik „mon​sieur l’ad​mi​ni​stra​teur!” rzu​co​ny przez ma​łe​go, za​ro​śnię​te​go Fran​cu​za na​bie​rał szcze​gól​niej​szej ostro​ści. Wy​słan​nik ka​pi​ta​li​stycz​ne​go syn​dy​ka​tu nie ochło​nął jesz​cze z en​tu​zja​zmu. – Miedź war​to​ści dzie​się​ciu mi​lio​nów do​la​rów w per​spek​ty​wie, mon​sieur l’ad​mi​ni​stra​teur! Dzie​sięć mi​lio​nów i bu​du​ją​ca się ko​lej! Oni wprost nie uwie​rzą memu re​por​ta​żo​wi. C’est trop beau! – Wpadł w szał krzy​kli​wej eks​ta​zy, sto​jąc wśród po​waż​nie po​ta​ku​ją​cych głów i ma​jąc na​prze​ciw​ko sie​bie nie​wzru​sze​nie spo​koj​ną po​stać Ka​ro​la Gou​l​da. Je​dy​nie tyl​ko ksiądz da​lej się prze​cha​dzał, od​rzu​ca​jąc poły su​tan​ny na każ​dym za​krę​cie. De​co​ud mruk​nął do nie​go iro​nicz​nie: – Ci pa​no​wie mó​wią o swo​ich bo​gach. Ksiądz Cor​be​lan za​trzy​mał się jak wry​ty, po​pa​trzył prze​ni​kli​wie na dzien​ni​ka​rza z Su​la​co, wzru​szył lek​ko ra​mio​na​mi i z po​wro​tem roz​po​czął swo​ją mo​zol​ną wę​drów​kę upar​te​go pie​chu​ra. Eu​ro​pej​czy​cy ota​cza​ją​cy ko​łem Ka​ro​la Gou​l​da wy​co​fy​wa​li się je​den po dru​gim, aż wresz​cie ad​mi​ni​stra​tor wiel​kiej ko​pal​ni sre​bra uka​zał się w ca​łej swej dłu​go​ści, od stóp do głów, jak roz​bi​tek na mie​liź​nie po od​pły​wie mo​rza. Mie​li​zną był wie​lo​barw​ny, kwa​dra​to​wy dy​wan w kwia​ty i ara​be​ski, na tle

któ​re​go od​ci​na​ły się jego brą​zo​we buty. Oj​ciec Cor​be​lan zbli​żył się do fo​te​la don Jo​ségo Avel​la​no​sa. – Chodź, bra​cie – rzekł gło​sem do​bro​tli​wie szorst​kim, zdra​dza​ją​cym ulgę, jaką od​czu​wa znie​cier​pli​wio​ny czło​wiek pod ko​niec ja​kiejś cał​ko​wi​cie nie​po​trzeb​nej ce​re​mo​nii. – A la casa! A la casa! To była tyl​ko ga​da​ni​na. Pój​dzie​my te​raz roz​my​ślać i mo​dlić się o wska​zów​ki z nie​ba. Po​to​czył czar​ny​mi ocza​mi i wzniósł je w górę. Przy wą​tłym dy​plo​ma​cie, „ży​ciu i du​szy par​tii”, wy​glą​dał na ol​brzy​ma o pło​ną​cym, fa​na​tycz​nym wej​rze​niu. Ale „głos par​tii”, ra​czej jej tuba, De​co​ud-ju​nior z Pa​ry​ża, któ​ry prze​isto​czył się w dzien​ni​ka​rza dla pięk​nych oczu An​to​nii, wie​dział do​brze, co o tym my​śleć, wie​dział, że ol​brzym był ni​czym in​nym, tyl​ko gor​li​wym księ​dzem, któ​re​go bały się ko​bie​ty i nie​na​wi​dzi​li męż​czyź​ni z ludu. Mar​cin De​co​ud, ży​cio​wy di​le​tan​te, wy​obra​żał so​bie, że do​zna​je ar​ty​stycz​nej roz​ko​szy kon​sta​tu​jąc, do jak ma​low​ni​cze​go, krań​co​we​go sta​nu opę​ta​nia do​pro​wa​dzić mogą czło​wie​ka naj​uczciw​sze, naj​święt​sze nie​mal za​sa​dy. „To przy​po​mi​na obłęd. I tak być musi, bo to jest ro​dzaj sa​mo​bój​stwa” – roz​my​ślał Mar​cin. Wy​da​wa​ło mu się, iż każ​de sil​ne prze​ko​na​nie, z chwi​lą gdy prze​ja​wia się w czy​nie, prze​mie​nia się w ten ro​dzaj de​men​cji, jaki bo​go​wie zsy​ła​ją na lu​dzi prze​zna​czo​nych przez sie​bie na za​gła​dę. Z przy​jem​no​ścią znaw​cy de​lek​to​wał się gorz​kim po​sma​kiem przy​kła​du, któ​ry miał przed oczy​ma. Ci dwaj lu​dzie do​bra​li się, każ​dy z nich zda​wał się wy​czu​wać na przy​kła​dzie dru​gie​go, że nie​wzru​szo​ne za​sa​dy, tak jak cał​ko​wi​ty scep​ty​cyzm, mogą czło​wie​ka za​pro​wa​dzić bar​dzo da​le​ko po bez​dro​żach ak​cji po​li​tycz​nej. Don José oka​zał się po​słusz​ny wo​bec do​tknię​cia du​żej, owło​sio​nej ręki. De​co​ud wy​szedł za nimi. W wiel​kim, opu​sto​sza​łym sa​lo​nie, peł​nym nie​bie​ska​we​go dymu ty​to​nio​we​go, po​zo​stał tyl​ko je​den gość o cięż​kich po​wie​kach, okrą​głych po​licz​kach i ob​wi​słych wą​sach. Był to ku​piec han​dlu​ją​cy nie​wy​praw​ny​mi skó​ra​mi, któ​ry przy​je​chał z Esme​ral​dy do Su​la​co, prze​by​wa​jąc tę

dro​gę kon​no wzdłuż wy​brze​ża z eskor​tą paru pe​onów. Był nie​zmier​nie prze​ję​ty swo​ją po​dró​żą, a wy​brał się tu głów​nie po to, by zo​ba​czyć się z se​ño​rem ad​mi​ni​stra​do​rem i uzy​skać od nie​go po​trzeb​ne po​par​cie dla swe​go eks​por​to​we​go przed​się​bior​stwa. Za​mie​rzał je bar​dzo roz​wi​nąć wo​bec za​po​wia​da​ją​cej się w kra​ju sta​bi​li​za​cji. Bo sta​bi​li​za​cja musi na​stą​pić, po​wta​rzał raz po raz, wpro​wa​dza​jąc do dźwięcz​nej mowy hisz​pań​skiej, któ​rą trze​pał szyb​ko, ja​kąś płacz​li​wą nutę trwo​gi. Brzmia​ło to jak ugrzecz​nio​ny żar​gon. Prze​cięt​ny czło​wiek mógł te​raz bez​piecz​nie pro​wa​dzić nie​wiel​kie przed​się​bior​stwo w tym kra​ju lub po​sia​da​ne roz​wi​jać, czy nie tak? Zda​wał się bła​gać Ka​ro​la Gou​l​da o jed​no sło​wo, o po​twier​dza​ją​ce chrząk​nię​cie, cho​ciaż​by o ski​nie​nie gło​wą. Nie wy​do​był zeń ni​cze​go. Jego trwo​ga wzma​ga​ła się. W prze​rwach rzu​cał ocza​mi na pra​wo i na lewo, wresz​cie, zmu​szo​ny do po​nie​cha​nia za​py​tań, prze​sko​czył do rzew​nych alu​zji do​ty​czą​cych nie​bez​pie​czeństw po​dró​ży. Zu​chwa​ły Her​nan​dez, opu​ściw​szy swe zwy​kłe le​go​wi​ska, prze​kro​czył Cam​po i za​cza​jał się po​dob​no w wą​wo​zach po​ło​żo​nych wzdłuż wy​brze​ża. Nie da​lej jak wczo​raj, opo​wia​dał ku​piec, gdy znaj​do​wał się za​le​d​wie o parę go​dzin dro​gi od Su​la​co w asy​ście swych słu​żą​cych, do​strze​gli oni na go​ściń​cu trzech jeźdź​ców, któ​rzy po​dej​rza​nie sta​li w miej​scu, a ko​nie ich mia​ły łby zwró​co​ne do sie​bie. Dwóch od razu zje​cha​ło z dro​gi i zni​kło w płyt​kim qu​ebra​do po le​wej stro​nie. – Za​trzy​ma​li​śmy się – cią​gnął da​lej przy​bysz z Esme​ral​dy – usi​łu​jąc scho​wać się za ma​łym krza​kiem. Ale ża​den z mo​ich mozo nie chciał pójść spraw​dzić, co to zna​czy, ten trze​ci jeź​dziec zaś zda​wał się na nas cze​kać. Nie było rady. Do​strzegł nas. Więc ru​szy​li​śmy po​wo​lut​ku, trzę​sąc się ze stra​chu. Po​zwo​lił nam prze​je​chać, sie​dział na si​wym ko​niu z ka​pe​lu​szem zsu​nię​tym na oczy, wca​le nas nie po​zdro​wił, a po chwi​li usły​sze​li​śmy, że ga​lo​pu​je za nami. Ob​ró​ci​li​śmy ko​nie ku nie​mu, co go wca​le nie stro​pi​ło. Pod​je​chał do mnie ca​-

łym pę​dem i sztur​cha​jąc mnie w nogę koń​cem buta, po​pro​sił o cy​ga​ro ze śmie​chem mro​żą​cym krew w ży​łach. Zda​wa​ło się, że jest bez bro​ni, kie​dy jed​nak się​gnął ręką w tył po za​pał​ki, do​strze​głem ogrom​ny re​wol​wer przy​tro​czo​ny do jego pasa. Za​drża​łem. Miał ta​kie na​stro​szo​ne wąsy, doń Car​lo​sie, a że nie za​chę​cał nas do dal​szej jaz​dy, więc nie śmie​li​śmy ru​szyć z miej​sca. Wresz​cie, wy​pu​ściw​szy dym z cy​ga​ra przez noz​drza, po​wie​dział: „Se​ñor, by​ło​by może dla was bez​piecz​niej, gdy​bym je​chał za wami. Je​ste​ście już nie​da​le​ko Su​la​co. Jedź​cie z Bo​giem.” Co by pan zro​bił? Ru​szy​li​śmy na​przód. Nie było spo​so​bu sprze​ci​wia​nia się jemu. Mógł to być Her​nan​dez we wła​snej oso​bie, jak​kol​wiek mój słu​żą​cy, któ​ry kil​ka​krot​nie jeź​dził do Su​la​co mor​ską dro​gą, za​pew​niał mnie, że po​znał w tym czło​wie​ku ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów, za​trud​nio​nych w Kom​pa​nii Stat​ków Pa​ro​wych. Póź​niej, tego sa​me​go wie​czo​ra, wi​dzia​łem go na rogu pla​za, roz​ma​wia​ją​ce​go z dziew​czy​ną, Mo​re​ni​tą, któ​ra sta​ła przy jego strze​mie​niu z ręką na grzy​wie si​wej kla​czy. – Upew​niam pana, se​ñor Hirsch – rzekł Ka​rol Gould – że w tym wy​pad​ku nic panu nie gro​zi​ło. – Być może, se​ñor, ale jesz​cze się trzę​sę… Okrut​ne chło​pi​sko na pierw​szy rzut oka. I co to wszyst​ko zna​czy? Czło​wiek za​trud​nio​ny w Kom​pa​nii Stat​ków Pa​ro​wych roz​ma​wia z sal​te​ado​res, nie in​a​czej, se​ñor! gdyż tam​ci dwaj jeźdź​cy to byli sal​te​ado​res, gada z nimi na od​lud​nym miej​scu i sam za​cho​wu​je się jak ban​dy​ta. Cy​ga​ro to głup​stwo; ale kto by mu prze​szko​dził za​żą​dać ode mnie sa​kiew​ki? – Nie, nie, se​ñor Hirsch – mruk​nął Ka​rol Gould, pod​czas gdy jego wzrok błą​dził z roz​tar​gnie​niem do​ko​ła, od​ry​wa​jąc się od pulch​nej twa​rzy z ha​czy​ko​wa​tym dzio​bem, któ​ry pod​no​sił się ku nie​mu z dzie​cin​ną nie​mal proś​bą o po​moc. – Je​śli to był ca​pa​taz de car​ga​do​res, a nie​wąt​pli​wie był to on, nie​praw​daż? mógł pan czuć się bez​piecz​ny.

– Dzię​ku​ję panu. Pan jest bar​dzo do​bry. Ale ten czło​wiek ma okrut​ny wy​gląd. Pro​sił mnie o cy​ga​ro w bar​dzo po​ufa​ły spo​sób. Co by się sta​ło, gdy​bym nie miał cy​ga​ra przy so​bie? Dreszcz mnie jesz​cze prze​cho​dzi. I o czym on roz​ma​wia ze zbó​ja​mi na ustron​nym miej​scu? Ka​rol Gould, te​raz już wy​raź​nie za​ję​ty in​ny​mi my​śla​mi, nie wy​dał gło​su, nie uczy​nił żad​ne​go ru​chu. Nie​prze​nik​nio​na po​sta​wa tego wcie​le​nia kon​ce​sji Gou​l​dów mia​ła swo​je od​cie​nie. Nie​mo​ta jest wiel​kim utra​pie​niem, ale król Su​la​co po​sia​dał do​sta​tecz​ny za​sób słów, by nadać swe​mu mil​cze​niu ta​jem​ni​czą siłę i wagę. Jego mil​cze​nie, roz​po​rzą​dza​ją​ce w ra​zie po​trze​by zdol​no​ścią mowy, mia​ło tyle od​cie​ni i zna​czeń co wy​po​wie​dzia​ne sło​wa, cza​sem ozna​cza​ło przy​zwo​le​nie, cza​sem wąt​pli​wość lub ne​ga​cję, cza​sem na​wet coś w ro​dza​ju ko​men​ta​rza. W nie​któ​rych wy​pad​kach mó​wi​ło wy​raź​nie: „To trze​ba prze​my​śleć”, w in​nych: „Do​brze, da​lej”, je​śli zaś po pół​go​dzin​nym, cier​pli​wym wy​słu​cha​niu pe​ten​ta pa​dło krót​kie sło​wo: „Ro​zu​miem”, któ​re​mu to​wa​rzy​szy​ło po​ta​ku​ją​ce ski​nie​nie gło​wą, pe​tent wie​dział, iż to rów​na​ło się za​war​ciu ust​nej umo​wy. A ta​kiej umo​wie lu​dzie wie​rzy​li bez za​strze​żeń, sko​ro za nią sta​ła wiel​ka ko​pal​nia San Tomé, bę​dą​ca mó​zgiem i awan​gar​dą wszyst​kich ma​te​rial​nych po​czy​nań, a tak po​tęż​na, że na prze​strze​ni ca​łej Za​chod​niej Pro​win​cji nie za​le​ża​ła od ni​czy​jej do​brej woli, a wła​ści​wie od woli żad​ne​go czło​wie​ka, któ​re​go by nie była w sta​nie dzie​się​cio​krot​nie prze​ku​pić. Dla ma​łe​go czło​wiecz​ka o ha​czy​ko​wa​tym no​sie, któ​ry przy​był z Esme​ral​dy w tro​sce o eks​port swo​ich nie​wy​praw​nych skór, mil​cze​nie Ka​ro​la Gou​l​da ozna​cza​ło nie​po​myśl​ne ho​ro​sko​py. Wi​docz​nie nie była to od​po​wied​nia chwi​la na roz​sze​rza​nie przed​się​bior​stwa skrom​ne​go czło​wie​ka. Ogar​nął w my​śli jed​nym go​to​wym prze​kleń​stwem cały kraj ze wszyst​ki​mi jego miesz​kań​ca​mi, czy to byli zwo​len​ni​cy Ri​bie​ry, czy Mon​te​ra; wzbie​rał w nim gniew nie wy​ra​żo​ny w sło​wach, a pod​szy​ty łza​mi na myśl o tych nie​zli​czo​nych skó​rach wo​ło​wych, któ​re zmar​nu​ją się na sen​nych roz​to​czach Cam​po, gdzie po​je​dyn​cze

pal​my wzno​szą się jak stat​ki na mo​rzu na do​sko​na​le pół​ko​li​stej li​nii wid​no​krę​gu, a zwar​te kępy drzew wy​nu​rza​ją się jak nie​ru​cho​me wy​sep​ki li​ści nad tra​wa​mi fa​lu​ją​cy​mi na wie​trze. Były tam prze​cie skó​ry bu​twie​ją​ce bez ko​rzy​ści dla ni​ko​go, bu​twie​ją​ce w miej​scach, gdzie po​rzu​ci​li je lu​dzie od​wo​ła​ni do woj​ska ce​lem wzię​cia udzia​łu w na​głych po​li​tycz​nych roz​gryw​kach. Prak​tycz​ny, ku​piec​ki umysł se​ño​ra Hir​scha bun​to​wał się prze​ciw ta​kiej głu​po​cie, pod​czas gdy skła​dał pe​łen sza​cun​ku i zmie​sza​nia po​że​gnal​ny ukłon po​tę​dze i ma​je​sta​to​wi ko​pal​ni San Tomé w oso​bie Ka​ro​la Gou​l​da. Nie mógł jed​nak po​wstrzy​mać bo​le​snej skar​gi, wy​ry​wa​ją​cej się ze zła​ma​ne​go ser​ca: – To wszyst​ko wiel​ka, wiel​ka nie​do​rzecz​ność, don Car​lo​sie. Cena skór w Ham​bur​gu znacz​nie sko​czy​ła. Oczy​wi​ście, rząd Ri​bie​ry po​ra​dzi so​bie z tym wszyst​kim, gdy się już zu​peł​nie usta​li. Ale tym​cza​sem… Wes​tchnął. – Tak, tym​cza​sem… – po​wtó​rzył Ka​rol Gould z nie​do​cie​czo​nym wy​ra​zem. Ku​piec wzru​szył ra​mio​na​mi. Ale nie miał za​mia​ru od​cho​dzić. Była jesz​cze mała spra​wa, o któ​rej chciał​by na​po​mknąć, z po​zwo​le​niem pana ad​mi​ni​stra​to​ra. Miał przy​ja​ciół w Ham​bur​gu (wy​mam​ro​tał na​zwę fir​my), któ​rym bar​dzo za​le​ży na na​wią​za​niu sto​sun​ków han​dlo​wych. Cho​dzi tu o dy​na​mit, tłu​ma​czył. O kon​trakt na do​sta​wę dy​na​mi​tu dla ko​pal​ni San Tomé, a póź​niej może dla in​nych ko​palń, któ​re nie​za​wod​nie… Mały czło​wie​czek z Esme​ral​dy go​tów był roz​pra​wiać da​lej, ale Ka​rol mu prze​rwał. Wi​docz​nie cier​pli​wość se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra wy​czer​pa​ła się wresz​cie. – Se​ñor Hirsch – rzekł. – Mam w San Tomé dość na​gro​ma​dzo​ne​go dy​na​mi​tu, by całą górę roz​sa​dzić i zwa​lić w do​li​nę – pod​niósł nie​co głos – a tak​że pół Su​la​co mógł​bym wy​sa​dzić w po​wie​trze, gdy​bym chciał. Ka​rol Gould spo​glą​dał z uśmie​chem na za​okrą​glo​ne, prze​ra​żo​ne oczy han​dla​rza skór, któ​ry wy​mam​ro​tał po​spiesz​nie: – Tak, tak. Ach, tak. – I na​praw​dę za​bie​rał się do odej​ścia. Bo jak​że tu ro​bić

in​te​re​sy w za​kre​sie ma​te​ria​łów wy​bu​cho​wych z ad​mi​ni​stm​do​rem tak do​brze za​opa​trzo​nym i tak nie​przy​stęp​nym? On sam na​cier​piał się pie​kiel​nie na sio​dle, na​ra​ża​jąc się na okru​cień​stwa ban​dy​ty Her​nan​de​za, i wszyst​ko na nic! Ani skór, ani dy​na​mi​tu. Na​wet ra​mio​na przed​się​bior​cze​go Izra​eli​ty zdra​dza​ły jego przy​gnę​bie​nie. W drzwiach ukło​nił się raz jesz​cze, ni​sko, na​czel​ne​mu in​ży​nie​ro​wi. Jed​nak​że po zej​ściu ze scho​dów za​trzy​mał się na​gle w pa​tio i przy​ło​żyw​szy pulch​ną rękę do ust, trwał w po​sta​wie wy​ra​ża​ją​cej za​my​ślo​ne zdu​mie​nie. – Na co mu tyle dy​na​mi​tu? – wy​mam​ro​tał – i dla​cze​go on w ten spo​sób do mnie mówi? Na​czel​ny in​ży​nier, spoj​rzaw​szy od pro​gu na opu​sto​sza​łą salę, z któ​rej po​li​tycz​na rze​ka od​pły​nę​ła do ostat​niej nic nie zna​czą​cej kro​pel​ki, ski​nął po​ufa​le gło​wą panu domu, sto​ją​ce​mu nie​ru​cho​mo na kształt że​glar​skie​go zna​ku na mie​liź​nie wśród raf po​roz​sta​wia​nych me​bli. – Do​bra​noc, już od​cho​dzą. Mam na dole ro​wer. Na​sza ko​lej bę​dzie te​raz wie​dzia​ła, gdzie ma szu​kać dy​na​mi​tu w ra​zie, gdy​by go za​bra​kło. Dość dłu​go cię​li​śmy i rą​ba​li. Te​raz po​cznie​my to​ro​wać so​bie dro​gę wy​sa​dza​jąc ska​ły. – Nie przy​chodź​cie do mnie – rzekł Ka​rol Gould z do​sko​na​łym spo​ko​jem. – Nie mam do od​stą​pie​nia ani un​cji. Na​wet ro​dzo​ne​mu bra​tu, gdy​bym go po​sia​dał i gdy​by on był na​czel​nym in​ży​nie​rem naj​bar​dziej obie​cu​ją​cej ko​lei. – Cóż to? – spy​tał in​ży​nier rów​nie spo​koj​nym gło​sem. – Nie​życz​li​wość? – Nie – od​parł Ka​rol Gould nie​wzru​sze​nie. – Po​li​ty​ka. – Ra​dy​kal​na, że tak po​wiem – za​uwa​żył in​ży​nier sto​jąc da​lej w drzwiach. – Czy to wła​ści​wa na​zwa? – rzekł Ka​rol Gould ze środ​ka po​ko​ju. – Się​ga​ją​ca do sa​mych ko​rze​ni, chcia​łem po​wie​dzieć – tłu​ma​czył in​ży​nier roz​we​se​lo​nym gło​sem. – Tak. Za​pew​ne – wy​rzekł po​wo​li Ka​rol. – Kon​ce​sja Gou​l​dów za​pu​ści​ła tak głę​bo​kie ko​rze​nie w tym kra​ju, w tej pro​win​cji, w tej gar​dzie​li gór​skiej, że nic

poza dy​na​mi​tem nie może jej stąd ru​szyć. Taki zro​bi​łem wy​bór i to jest moja ostat​nia kar​ta. Na​czel​ny in​ży​nier ci​cho za​gwiz​dał. – Ład​na gra – za​uwa​żył nie​co po​wścią​gli​wie. – A czy pan po​wie​dział Hol​roy​do​wi o tej nie​zwy​kłej kar​cie, któ​rą pan trzy​ma w ręku? – Bę​dzie ona kar​tą tyl​ko wte​dy, kie​dy uży​ję jej w grze. Do tej chwi​li moż​na ją ra​czej na​zwać… – Bro​nią – pod​po​wie​dział in​ży​nier. – Nie, moż​na by ją słusz​niej na​zwać ar​gu​men​tem – po​pra​wił go ła​god​nie Ka​rol Gould. – I w ten spo​sób przed​sta​wi​łem spra​wą Hol​roy​do​wi. – A on? co na to po​wie​dział? – za​py​tał in​ży​nier z nie​uta​jo​ną cie​ka​wo​ścią. – On? – od​parł Ka​rol po nie​dłu​giej prze​rwie. – Po​wie​dział, że na​le​ży trzy​mać się moc​no rę​ka​mi i no​ga​mi, a przy tym za​ufać Bogu. Przy​pusz​czam, że był ra​czej za​sko​czo​ny. Ale wi​dzi pan – cią​gnął da​lej ad​mi​ni​stra​tor ko​pal​ni San Tomé – on jest bar​dzo da​le​ko, a Pan Bóg – jak mó​wią w tym kra​ju – bar​dzo wy​so​ko. Pe​łen uzna​nia śmiech in​ży​nie​ra za​mie​rał, w mia​rę jak ten zbie​gał ze scho​dów. Ma​don​na z dzie​ciąt​kiem na ręku zda​wa​ła się spo​glą​dać z płyt​kiej ni​szy, w któ​rej ją usta​wio​no, na jego bar​czy​ste ple​cy wstrzą​sa​ne śmie​chem.

ROZ​DZIAŁ SZÓ​STY

Głę​bo​kie mil​cze​nie pa​no​wa​ło w Casa Gould. Pan domu, prze​cha​dza​jąc się po ko​ry​ta​rzu, otwo​rzył drzwi do swe​go po​ko​ju i uj​rzał żonę sie​dzą​cą w jego wła​snym, du​żym fo​te​lu i spo​glą​da​ją​cą w za​my​śle​niu na swo​je małe trze​wi​ki. Nie pod​nio​sła gło​wy na​wet, gdy wszedł. – Zmę​czo​na? – za​py​tał Ka​rol Gould. – Tro​chę – od​po​wie​dzia​ła pani Gould. I do​da​ła z prze​ję​ciem, nie pod​no​sząc nań oczu: – To wszyst​ko wy​da​je mi się ja​kieś okrop​nie nie​rze​czy​wi​ste. Ka​rol Gould stał przed dłu​gim sto​łem za​rzu​co​nym pa​pie​ra​mi, na któ​rym le​ża​ły ostro​gi i nóż my​śliw​ski. Wpa​try​wał się w żonę. – Mu​siał być po po​łu​dniu nie​zno​śny upał i kurz – po​wie​dział współ​czu​ją​co. – Blask na wo​dzie był pew​nie okrop​ny. – Moż​na przy​sło​nić so​bie oczy od bla​sku – od​rze​kła pani Gould. – Ale nie​po​do​bień​stwem dla mnie, Ka​ro​lu ko​cha​ny, jest za​mknię​cie oczu na po​ło​że​nie, w ja​kim się znaj​du​je​my, na tę okrop​ną… Pod​nio​sła oczy i spoj​rza​ła w twarz męża, z któ​rej znikł wy​raz współ​czu​cia czy ja​kie​go​kol​wiek in​ne​go uczu​cia. – Cze​mu nie mó​wisz do mnie? – W gło​sie jej sły​chać było nie​mal łzy. – Zda​wa​ło mi się, że zro​zu​mia​łaś mnie cał​ko​wi​cie od pierw​szej chwi​li – od​rzekł po​wo​li Ka​rol Gould. – Zda​wa​ło mi się, że po​wie​dzie​li​śmy so​bie daw​no wszyst​ko, co było do po​wie​dze​nia. Te​raz nie ma o czym mó​wić. Było dużo do zro​bie​nia. Zro​bi​li​śmy to i pra​co​wa​li​śmy da​lej. Te​raz nie ma od​wro​tu. Wy​da​je mi się, że od sa​me​go po​cząt​ku nie było od​wro​tu. Co wię​cej, nie mo​że​my obec​nie po​zwo​lić so​bie na​wet na za​trzy​ma​nie się w miej​scu.

– Ach, żeby przy​najm​niej wie​dzieć, jak da​le​ko za​mie​rzasz się po​su​nąć – od​rze​kła pani Gould to​nem nie​mal żar​to​bli​wym, choć trzę​sła się we​wnętrz​nie. – Na każ​dą od​le​głość, oczy​wi​ście – rzu​cił od​po​wiedź to​nem tak na​tu​ral​nym, że mu​sia​ła do​ko​nać wy​sił​ku, by opa​no​wać dreszcz. Po​wsta​ła z miej​sca uśmie​cha​jąc się wdzięcz​nie, a jej mała po​stać wy​da​wa​ła się te​raz jesz​cze drob​niej​sza pod cięż​kim zwo​jem wło​sów, przy dłu​gim tre​nie wie​czo​ro​wej suk​ni. – I za​wsze z po​wo​dze​niem – rzu​ci​ła prze​ko​ny​wa​ją​co. Ka​rol Gould ob​jął żonę bły​skiem swych sta​lo​wo​błę​kit​nych, prze​ni​kli​wych oczu i od​rzekł bez wa​ha​nia: – Och, nie ma in​nej al​ter​na​ty​wy. W jego to​nie brzmia​ła ogrom​na pew​ność. Co zaś do słów, to były je​dy​ny​mi, któ​re su​mie​nie po​zwo​li​ło mu wy​po​wie​dzieć. Uśmiech pani Gould po​zo​stał na jej war​gach o mgnie​nie oka za dłu​go. – Już od​cho​dzę. Gło​wa mnie tro​chę boli. Upał i kurz były rze​czy​wi​ście… Pew​no wró​cisz do ko​pal​ni jesz​cze przed ra​nem? – O pół​no​cy – rzekł Ka​rol Gould. – Ju​tro rano zwo​zi​my sre​bro. Po​tem po​zwo​lę so​bie na trzy​dnio​wy wy​po​czy​nek i spę​dzę ten czas z tobą w mie​ście. – Ach, je​dziesz więc na spo​tka​nie eskor​ty. Będę na bal​ko​nie o pią​tej rano, by po​pa​trzeć na wasz prze​jazd. A tym​cza​sem, do zo​ba​cze​nia. Ka​rol Gould po​spiesz​nie ob​szedł stół, a ująw​szy jej ręce, po​chy​lił się i do obu przy​ci​snął war​gi. Za​nim zdą​żył od​pro​sto​wać się na całą wy​so​kość, ona uwol​ni​ła jed​ną rękę i po​gła​dzi​ła go lek​ko po twa​rzy jak ma​łe​go chłop​czy​ka. – Po​sta​raj się wy​po​cząć choć parę go​dzin – rze​kła, rzu​ca​jąc okiem na ha​mak za​wie​szo​ny w głę​bi po​ko​ju. Jej dłu​gi tren sze​le​ścił lek​ko po czer​wo​nych ta​fel​kach pod​ło​gi. We drzwiach obej​rza​ła się. Dwie duże lam​py w ma​to​wych klo​szach zle​wa​ły ob​fi​te, ła​god​ne świa​tło na

czte​ry bia​łe ścia​ny po​ko​ju, na oszklo​ną ga​blo​tę z bro​nią, w któ​rej na ak​sa​mi​cie spo​czy​wa​ła mo​sięż​na rę​ko​jeść sza​bli Hen​ry​ka Gou​l​da, i na akwa​re​lo​wy szkic przed​sta​wia​ją​cy wą​wóz San Tomé. Pani Gould, spoj​rzaw​szy na ten szkic w czar​nej drew​nia​nej ra​mie, wes​tchnę​ła: – Ach, Ka​ro​lu, gdy​by​śmy to byli zo​sta​wi​li w spo​ko​ju! – Nie – od​parł Ka​rol Gould po​sęp​nie. – To było nie​po​do​bień​stwem. – Może było nie​po​do​bień​stwem – zgo​dzi​ła się pani Gould z ocią​ga​niem. Jej usta lek​ko drża​ły, ale uśmiech​nę​ła się z wy​ra​zem ślicz​nej bra​wu​ry. – Wy​pło​szy​li​śmy dużo węży z tego ich raju, Ka​rol​ku, praw​da? – Tak, pa​mię​tam – rzekł Ka​rol Gould. – Don Pépé na​zy​wał ten wą​wóz ra​jem węży. Wy​pło​szy​li​śmy ich dużą ilość, nie ma co mó​wić. Ale pa​mię​taj, ko​cha​nie, że wą​wóz jest te​raz czymś in​nym, niż był, kie​dy ma​ło​wa​łaś ten ob​ra​zek – i wska​zał ręką na małą akwa​re​lę wi​szą​cą sa​mot​nie na du​żej, na​giej ścia​nie. – Prze​stał być ra​jem węży. Wpro​wa​dzi​li​śmy tam lu​dzi i nie mo​że​my od​wró​cić się do nich ple​ca​mi, by roz​po​czy​nać nowe ży​cie gdzie in​dziej. Prze​szył żonę sta​now​czym, sku​pio​nym spoj​rze​niem, na któ​re oczy pani Gould od​po​wie​dzia​ły zro​zu​mie​niem i obiet​ni​cą od​wa​gi. Wy​szła za​my​ka​jąc za sobą ci​cho drzwi. W prze​ciw​sta​wie​niu do ja​skra​we​go bia​łe​go bla​sku po​ko​ju sła​bo oświe​tlo​na ga​le​ria mia​ła w so​bie ko​ją​cą ta​jem​ni​czość le​śnej po​rą​by, do cze​go przy​czy​nia​ły się ło​dy​gi i li​ście ro​ślin usta​wio​nych wzdłuż ba​lu​stra​dy po otwar​tej stro​nie ga​le​rii. Smu​gi świa​tła, wdzie​ra​ją​ce się z otwar​tych drzwi po​koi ba​wial​nych, pa​da​ły na bia​łe, czer​wo​ne i bla​do​li​lio​we kwia​ty, któ​rych bar​wy uwy​pu​kla​ły się tak żywo, iż zda​wa​ły się ską​pa​ne w słoń​cu. Pani Gould kro​czą​ca wzdłuż ko​ry​ta​rza wy​glą​da​ła w tych smu​gach świa​tła jak ja​sna po​stać, któ​ra prze​su​wa się przez mro​ki le​śne prze​szy​wa​ne sło​necz​ny​mi pro​mie​nia​mi. W świe​tle lamp pa​da​ją​cych z otwar​tych drzwi sa​lo​nu roz​bły​sły dro​gie ka​mie​nie w pier​ścion​kach na jej pal​cach przy​ci​śnię​tych do czo​ła.

– Kto tam? – za​py​ta​ła prze​stra​szo​nym gło​sem. – Czy to ty, Ba​si​lio? – Zaj​rza​ła do sa​lo​nu i do​strze​gła Mar​ci​na De​co​ud, prze​cha​dza​ją​ce​go się po​mię​dzy krze​sła​mi i sto​ła​mi z miną czło​wie​ka, któ​ry cze​goś szu​ka. – An​to​nia za​po​mnia​ła tu wa​chla​rza – ode​zwał się z wy​ra​zem dziw​ne​go roz​tar​gnie​nia. – Przy​sze​dłem się ro​zej​rzeć. Wi​dać było, że wy​ma​wia​jąc te sło​wa za​nie​chał już dal​szych po​szu​ki​wań, pod​szedł bo​wiem wprost do pani Gould, któ​ra spo​glą​da​ła na nie​go z nie​do​wie​rza​ją​cym zdzi​wie​niem. – S eño​ra – za​czął przy​ci​szo​nym gło​sem. – Co się sta​ło, don Mar​ci​nie? – za​py​ta​ła pani Gould. Po czym do​rzu​ci​ła śmie​jąc się ci​cho. – Taka je​stem dziś zde​ner​wo​wa​na… – jak​by chcąc uspra​wie​dli​wić ostrość za​py​ta​nia. – Nic groź​ne​go jak do​tąd – od​parł De​co​ud, któ​ry nie umiał ukryć swe​go pod​nie​ce​nia. – Pro​szę, niech się pani nie nie​po​koi. Nie, do​praw​dy nie trze​ba się nie​po​ko​ić. Pani Gould, z usta​mi zło​żo​ny​mi jesz​cze do uśmie​chu, z oczy​ma ja​śnie​ją​cy​mi szcze​ro​ścią, wspar​ła się drob​ną ręką przy​bra​ną w pier​ścion​ki o fra​mu​gę drzwi. – Pan nie ma po​ję​cie, jaki mi się pan wy​dał za​trwa​ża​ją​cy, zja​wia​jąc się tak nie​spo​dzia​nie… – Ja? za​trwa​ża​ją​cy? – za​prze​czył, szcze​rze zdzi​wio​ny i roz​draż​nio​ny. – Za​pew​niam pa​nią, że sam nie czu​ję naj​mniej​szej trwo​gi. Zgi​nął wa​chlarz, do​brze, zgi​nął, to się znaj​dzie. Prze​cie szu​kam wa​chla​rza. Nie ro​zu​miem, jak An​to​nia mo​gła… No? zna​la​złeś, przy​ja​cie​lu? – Nie, se​ñor – ode​zwał się za pa​nią Gould ła​god​ny, po​wol​ny głos Ba​si​lia ma​jor​do​mu​sa w Casa Gould. – Nie przy​pusz​czam, aby se​ño​ri​ta zo​sta​wi​ła go w tym domu. – To idź i po​szu​kaj go jesz​cze w pa​tio. Idź, przy​ja​cie​lu. Szu​kaj na scho​-

dach, pod bra​mą, obej​rzyj każ​dą pły​tę ka​mien​ną; szu​kaj, do​pó​ki nie zej​dę na dół… Ten frant – zwró​cił się do pani Gould po an​giel​sku – wiecz​nie za​kra​da się z tyłu na swych bo​sych no​gach. Ka​za​łem mu szu​kać wa​chla​rza, jak tyl​ko tu wsze​dłem, by ja​koś uspra​wie​dli​wić moje uka​za​nie się, mój nie​spo​dzie​wa​ny po​wrót. Umilkł, a pani Gould po​wie​dzia​ła uprzej​mie: – Pan jest za​wsze mile wi​dzia​ny – i po chwi​li mil​cze​nia do​da​ła – cze​kam na wy​ja​śnie​nie po​wo​du pań​skie​go po​wro​tu. De​co​ud przy​brał na​gle nie​dba​ły ton: – Nie zno​szę, by mnie szpie​go​wa​no. A po​wód? Tak, ist​nie​je po​wód; poza ulu​bio​nym wa​chla​rzem An​to​nii zgi​nę​ło tak​że coś in​ne​go. Gdy wra​ca​łem do sie​bie po od​pro​wa​dze​niu don Jo​ségo i An​to​nii do domu, spo​tka​łem ca​pa​ta​za de car​ga​do​res ja​dą​ce​go kon​no uli​cą. Za​gad​nął mnie… – Czy coś się sta​ło u Vio​lów? – U Vio​lów? Pani my​śli o tym sta​rym Ga​ri​bal​di​no, wła​ści​cie​lu go​spo​dy, w któ​rej miesz​ka​ją in​ży​nie​ro​wie? Nic się tam nie sta​ło. Ca​pa​taz nic o nich nie mó​wił, po​wie​dział mi tyl​ko, że te​le​gra​fi​sta z Kom​pa​nii cho​dził po pla​cu z gołą gło​wą szu​ka​jąc mnie. Na​de​szły, pro​szę pani, wie​ści z głę​bi kra​ju. Po​wie​dział​bym ra​czej, po​gło​ski o wie​ściach. – Do​bre wie​ści? – spy​ta​ła ci​cho pani Gould. – Bez​war​to​ścio​we, moim zda​niem. Ale gdy​bym je mu​siał okre​ślić, na​zwał​bym je zły​mi. Spro​wa​dza​ją się do tego, że w po​bli​żu San​ta Mar​ta to​czy​ła się dwu​dnio​wa bi​twa, w któ​rej stron​ni​cy Ri​bie​ry po​nie​śli klę​skę. Mu​sia​ło się to stać przed kil​ku dnia​mi, może przed ty​go​dniem. Wia​do​mość do​szła do Cay​ty i tam​tej​szy kie​row​nik sta​cji te​le​gra​ficz​nej prze​ka​zał ją swe​mu tu​tej​sze​mu ko​le​dze. Moż​na było rów​nie do​brze za​trzy​mać Bar​rio​sa w Su​la​co. – I co na​le​ży te​raz ro​bić? – wy​szep​ta​ła pani Gould. – Nic. Bar​rios jest ze swy​mi żoł​nie​rza​mi na mo​rzu. Za ileś tam dni do​pły​-

nie do Cay​ty i usły​szy no​wi​nę. Co on wte​dy zro​bi, nikt nie wie. Czy bę​dzie bro​nił Cay​ty, czy pod​da się Mon​te​ro​wi? Może tak​że roz​pu​ścić woj​sko, i to jest naj​praw​do​po​dob​niej​sze, sam zaś wsiąść na ja​ki​kol​wiek pa​ro​wiec Kom​pa​nii O.S.N. i po​pły​nąć na pół​noc czy na po​łu​dnie, do Val​pa​ra​iso czy do San Fran​ci​sco, wszyst​ko jed​no. Nasz Bar​rios jest do​brze obe​zna​ny i z wy​gna​niem, i z re​pa​tria​cją, one zna​czą ja​kieś eta​py w po​li​tycz​nej grze. – De​co​ud, za​mie​niw​szy z pa​nią Gould prze​ni​kli​we spoj​rze​nie, do​rzu​cił, jak​by na pró​bę: – A jed​nak, gdy​by​śmy tu mie​li Bar​rio​sa i jego dwa ty​sią​ce no​wo​cze​snych ka​ra​bi​nów, moż​na by było coś zro​bić. – Mon​te​ro zwy​cięz​cą, zu​peł​nym zwy​cięz​cą! – wy​szep​ta​ła to​nem nie​do​wie​rza​nia pani Gould. – To praw​do​po​dob​nie kacz​ka. Ten ga​tu​nek pta​ków wy​lę​ga się w wiel​kiej ilo​ści w ta​kich cza​sach jak obec​ne. A gdy​by to na​wet była praw​da? Przy​pu​ść​my rzecz naj​gor​szą, że to jest praw​da. – W ta​kim ra​zie wszyst​ko stra​co​ne – rze​kła pani Gould z ca​łym spo​ko​jem roz​pa​czy. Zda​wa​ło się, że na​gle od​ga​dła, że na​gle zo​ba​czy​ła ogrom​ne pod​nie​ce​nie Mar​ci​na pod po​kry​wą sztucz​nej nie​dba​ło​ści. Wi​dać to było w jego zu​chwa​łym i czuj​nym spoj​rze​niu, w ukła​dzie warg na poły wy​zy​wa​ją​cym, na poły wzgar​dli​wym. Z tych warg wy​szły te​raz fran​cu​skie sło​wa, jak​by temu Co​sta​gu​ań​czy​ko​wi z bul​wa​rów fran​cu​ski ję​zyk wy​da​wał się naj​bar​dziej prze​ko​ny​wa​ją​cy. – Non, ma​da​me. Rien n’est per​du. To ze​lek​try​zo​wa​ło pa​nią Gould wy​ry​wa​jąc ją z odrę​twie​nia. Za​py​ta​ła żywo: – Co na​le​ży, pań​skim zda​niem, ro​bić? Ale do tłu​mio​ne​go pod​nie​ce​nia Mar​ci​na wkradł się już od​cień drwi​ny. – Cze​go moż​na się spo​dzie​wać po praw​dzi​wych Co​sta​gu​ań​czy​kach? No​-

wej re​wo​lu​cji oczy​wi​ście. Daję pani sło​wo ho​no​ru, że je​stem naj​praw​dziw​szym hijo del pays, praw​dzi​wym sy​nem tego kra​ju, co​kol​wiek by ksiądz Cor​be​lan o tym po​wie​dział. Moje nie​do​wiar​stwo nie po​su​waj się tak da​le​ko, bym nie wie​rzył w swo​je ide​ały, w swo​je środ​ki za​rad​cze, w swo​je pra​gnie​nia. – Tak – rze​kła pani Gould to​nem po​wąt​pie​wa​nia. De​co​ud prze​szedł zno​wu na ję​zyk fran​cu​ski: – Pani nie wy​da​je się prze​ko​na​na. Więc po​wiedz​my in​a​czej: w swo​ją na​mięt​ność. Pani Gould przy​ję​ła to spro​sto​wa​nie bez od​ru​chu zdzi​wie​nia. By cał​ko​wi​cie zro​zu​mieć, nie po​trze​bo​wa​ła za​pew​nień z jego stro​ny. Wy​mam​ro​tał: – Nie ma rze​czy, któ​rej bym nie zro​bił dla An​to​nii. Nie ma rze​czy, któ​rej bym nie wziął na sie​bie, ani ry​zy​ka, któ​re​go bym nie pod​jął. – De​co​ud zda​wał się na​bie​rać no​we​go ani​mu​szu wy​po​wia​da​jąc swe my​śli: – Pani by mi nie uwie​rzy​ła, gdy​bym za​pew​niał, że to mi​łość oj​czy​zny… Uczy​ni​ła gest znie​chę​ce​nia, jak​by chcąc przez to wy​ra​zić, że zre​zy​gno​wa​ła z po​szu​ki​wa​nia tego mo​ty​wu u ko​go​kol​wiek bądź. – Wy​wo​ła​nie re​wo​lu​cji w Su​la​co! – cią​gnął da​lej De​co​ud zni​żo​nym, lecz moc​nym gło​sem. – Wiel​kiej spra​wie moż​na słu​żyć tu, na tym miej​scu, gdzie się po​czę​ła, gdzie się na​ro​dzi​ła. Tak, pro​szę pani. Zmarsz​czyw​szy czo​ło i przy​ci​snąw​szy zę​ba​mi dol​ną war​gę pani Gould uczy​ni​ła krok w stro​nę drzwi. – Nie bę​dzie pani prze​cie mó​wi​ła o tym z mę​żem? –za​wo​łał z nie​po​ko​jem De​co​ud. – Czyż nie bę​dzie​cie po​trze​bo​wa​li jego po​mo​cy? – Nie​wąt​pli​wie – od​parł bez wa​ha​nia. – Wszyst​ko ob​ra​ca się wo​kół ko​pal​ni San Tomé, wo​lał​bym jed​nak, aby on jesz​cze nie wie​dział o mo​ich… o mo​ich na​dzie​jach… Zdzi​wie​nie od​bi​ło się na twa​rzy pani Gould. De​co​ud zbli​żył się do niej i

rzekł po​uf​nie: – Wi​dzi pani, on jest ta​kim ide​ali​stą… Pani Gould ob​la​ła się ru​mień​cem, a oczy jej ściem​nia​ły. – Ka​rol ide​ali​stą! – po​wie​dzia​ła ze zdu​mie​niem, jak​by do sie​bie. – Co pan, na Boga, przez to ro​zu​mie? – A jed​nak – po​twier​dził De​co​ud. – To nie​zwy​kłe okre​śle​nie, gdy się ma przed oczy​ma San Tomé, naj​więk​szy fakt do​ko​na​ny na prze​strze​ni ca​łej Po​łu​dnio​wej Ame​ry​ki. Ale na​wet w związ​ku z tym, do ja​kich gra​nic on so​bie ten fakt ide​ali​zu​je… – prze​rwał. – Czy pani zda​je so​bie spra​wę, do ja​kie​go stop​nia on wy​ide​ali​zo​wał ist​nie​nie, war​tość i zna​cze​nie ko​pal​ni San Tomé? Czy pani zda​je so​bie z tego spra​wę? De​co​ud wie​dział, co mówi. Ocze​ki​wa​ny przez nie​go efekt zo​stał osią​gnię​ty. Pani Gould, bli​ska wy​bu​chu, dała za wy​gra​ną, wy​da​jąc tyl​ko jak​by ci​chy jęk. – Co pan może o tym wie​dzieć? – spy​ta​ła sła​bym gło​sem. – Nic – od​parł sta​now​czo De​co​ud. – Ale wi​dzi pani, on jest prze​cie An​gli​kiem. – I cóż z tego? – spy​ta​ła pani Gould. – To zna​czy, że An​glik nie może ist​nieć ani dzia​łać bez ide​ali​zo​wa​nia naj​prost​szych uczuć, pra​gnień i czy​nów. Nie do​wie​rzał​by wła​snym mo​ty​wom dzia​ła​nia, gdy​by nie nadał im przed​tem za​bar​wie​nia baj​ki. Oba​wiam się, że ziem​skie po​bud​ki nie wy​star​cza​ją mu. Czy pani da​ru​je mi otwar​tość, z jaką mó​wię? A zresz​tą, czy pani mi wy​ba​czy, czy nie, jest to jed​na z tych prawd, któ​re rażą, jak​by tu po​wie​dzieć? – draż​li​wość An​glo​sa​sów. A w, tej chwi​li, wy​zna​ję, nie je​stem w sta​nie trak​to​wać po​waż​nie ani jego po​glą​du na spra​wę, ani na​wet – pro​szę po​zwo​lić mi to po​wie​dzieć – ani na​wet punk​tu wi​dze​nia. Pani Gould nie ro​bi​ła wra​że​nia ura​żo​nej.

– Przy​pusz​czam, że An​to​nia cał​ko​wi​cie pana ro​zu​mie? – Czy ro​zu​mie? Tak. Ale nie je​stem pe​wien, czy się ze mną zga​dza. Ale to nie ma zna​cze​nia. Je​stem dość uczci​wy, by to po​wie​dzieć, pani Gould. – Pan ma oczy​wi​ście na my​śli odłą​cze​nie… – Odłą​cze​nie, nie in​a​czej – oświad​czył Mar​cin. – Odłą​cze​nie ca​łej Za​chod​niej Pro​win​cji od resz​ty tego nie​spo​koj​ne​go kra​ju. Ale praw​dzi​wym dla mnie ce​lem, je​dy​nym, na któ​rym mi za​le​ży, jest stwo​rze​nie wa​run​ków, któ​re nie roz​łą​czy​ły​by mnie z An​to​nią. – To wszyst​ko? – spy​ta​ła pani Gould. Nie brzmia​ło to su​ro​wo. – Ab​so​lut​nie wszyst​ko. Nie oszu​ku​ję sie​bie, je​śli cho​dzi o po​bud​ki. An​to​nia nie chce dla mnie opu​ścić Su​la​co, a więc Su​la​co musi po​zo​sta​wić resz​tę re​pu​bli​ki jej lo​so​wi. Nic ja​śniej​sze​go po​nad to. Lu​bię sy​tu​acje ja​sno okre​ślo​ne. Nie mogę roz​stać się z An​to​nią, prze​to nie​po​dziel​na re​pu​bli​ka Co​sta​gu​any musi roz​łą​czyć się ze swo​ją Za​chod​nią Pro​win​cją. Na szczę​ście wy​ma​ga tego rów​nież ro​zum​na po​li​ty​ka. Naj​bo​gat​szą, naj​żyź​niej​szą część kra​ju moż​na oca​lić przed anar​chią. Oso​bi​ście mało mnie to ob​cho​dzi, bar​dzo mało, nie​mniej fak​tem jest, że doj​ście Mon​te​ra do wła​dzy ozna​cza śmierć dla mnie. We wszyst​kich pro​kla​ma​cjach po​wszech​nej amne​stii, ja​kie wi​dzia​łem, opusz​czo​ne jest moje na​zwi​sko wraz z paru in​ny​mi. Obaj bra​cia nie​na​wi​dzą mnie, jak pani wia​do​mo, a tu roz​cho​dzi się wieść, że wy​gra​li bi​twę. Pani po​wie, że choć​by to było praw​dą, mam za​wsze czas uciec. Sła​by szept pro​te​stu ze stro​ny pani Gould skło​nił go do chwi​lo​wej prze​rwy. Pa​trzył, na nią po​sęp​nym, nie​ustę​pli​wym wzro​kiem. – Ach, zro​bił​bym to, pani Gould. Uciekł​bym na​tych​miast, gdy​by to słu​ży​ło je​dy​ne​mu ce​lo​wi, do któ​re​go te​raz dążę. Mam od​wa​gę to po​wie​dzieć, a tak​że uczy​nić. Ale ko​bie​ty, na​wet na​sze ko​bie​ty, są ide​ali​sty​ka​mi. To An​to​nia nie chce ucie​kać. Nowa od​mia​na próż​no​ści. – Pan to na​zy​wa próż​no​ścią – rze​kła pani Gould gło​sem zdra​dza​ją​cym

zgor​sze​nie. – Na​zwij​my to więc py​chą. Ksiądz Cor​be​lan po​wie​dział​by pani, że py​cha jest grze​chem śmier​tel​nym. Ale ja jej nie po​sia​dam. Je​stem po pro​stu zbyt za​ko​cha​ny, aby móc uciec. A jed​no​cze​śnie chcę żyć! Mi​łość nie ist​nie​je dla umar​łych. Z tego wy​ni​ka ko​niecz​ność, by Su​la​co nie uzna​ło zwy​cię​skie​go Mon​te​ra. – I pan są​dzi, że mój mąż po​prze pań​skie za​my​sły? – My​ślę, że może zo​stać w to wcią​gnię​ty, jak to za​wsze bywa z ide​ali​sta​mi, gdy do​strze​gą dla swej ak​cji pod​sta​wę na​tu​ry uczu​cio​wej. Ale nie chcę z nim wsz​czy​nać roz​mów. Same na​gie fak​ty nie prze​mó​wią do nie​go. Le​piej, by na wła​snej dro​dze prze​ko​nał się o tym. I otwar​cie mó​wiąc, nie umiał​bym może w tej chwi​li do​sta​tecz​nie uwzględ​nić jego mo​ty​wów, a może na​wet i pani mo​ty​wów, pani Gould. Było rze​czą oczy​wi​stą, że pani Gould po​wzię​ła moc​ne po​sta​no​wie​nie nie​obra​ża​nia się. Uśmie​cha​ła się nie​wy​raź​nie i zda​wa​ła się roz​wa​żać całą spra​wę. O ile mo​gła wnio​sko​wać z nie​do​mó​wio​nych zwie​rzeń mło​dej pan​ny, An​to​nia ro​zu​mia​ła tego czło​wie​ka. W jego pla​nach, a ra​czej w jego po​my​śle była nie​wąt​pli​wie pew​na gwa​ran​cja bez​pie​czeń​stwa. Co wię​cej, ko​rzyst​ny czy nie​ko​rzyst​ny, pro​jekt ten nie mógł za​szko​dzić. A przy tym po​gło​ska mo​gła oka​zać się fał​szy​wa. – Pan ma, zda​je się, plan ob​my​ślo​ny – rze​kła. – Jak naj​prost​szy. Bar​rios od​pły​nął i niech do​pły​nie na miej​sce. Bę​dzie bro​nił Cay​ty, któ​ra sta​no​wi bazę mor​skiej dro​gi do Su​la​co. Tam​ci nie mogą wy​słać do​sta​tecz​nych sił przez góry. Na​wet ta​kich, któ​re by były w sta​nie zmie​rzyć się z ban​dą Her​nan​de​za. A przez ten czas my zor​ga​ni​zu​je​my opór na miej​scu. Do tego celu ogrom​nie nam się przy​da ten​że Her​nan​dez. Po​bił kie​dyś od​dział woj​sko​wy jako ban​dy​ta i bez wąt​pie​nia zro​bi to samo, gdy zo​sta​nie mia​no​wa​ny puł​kow​ni​kiem czy ge​ne​ra​łem. Pani do​sta​tecz​nie zna ten

kraj, by nie czuć się zgor​szo​ną tym, co mó​wię, praw​da? Sam sły​sza​łem, jak pani twier​dzi​ła, że ten nie​szczę​sny zbój jest ży​wym przy​kła​dem bez​pra​wia, okru​cień​stwa, głu​po​ty i uci​sku, któ​re nisz​czą w tym kra​ju za​rów​no du​sze ludz​kie, jak ludz​ki do​by​tek. By​ło​by w tym ja​kieś peł​ne po​ezji za​dość​uczy​nie​nie, gdy​by ten sam czło​wiek sta​nął te​raz do wal​ki ze złem, któ​re uczci​we​go ran​che​ro po​pchnę​ło do zbrod​ni​cze​go ży​cia. Pięk​na myśl, nie​praw​daż? De​co​ud prze​szedł z ła​two​ścią na an​giel​ski ję​zyk, któ​rym wy​ra​żał się z pre​cy​zją i bar​dzo po​praw​nie, nad​uży​wa​jąc tyl​ko nie​co dźwię​ku li​te​ry z. – I niech pani po​my​śli o swo​ich szpi​ta​lach, o swo​ich szko​łach, o tych cier​pią​cych mat​kach i sła​bych star​cach, o ca​łej tej gro​ma​dzie ludz​kiej, któ​rą ścią​gnę​li​ście do ska​li​ste​go wą​wo​zu San Tomé. Czy nie od​po​wia​da​cie pań​stwo przed swo​im su​mie​niem za tych wszyst​kich lu​dzi? Czy nie war​to zdo​być się na jesz​cze je​den wy​si​łek, wca​le nie tak bez​na​dziej​ny, jak​by się zda​wa​ło, niź​li cze​kać na… De​co​ud do​koń​czył wzru​sze​niem ra​mion, co mia​ło ozna​czać uni​ce​stwie​nie. Pani Gould od​wró​ci​ła gło​wę z wy​ra​zem zgro​zy w oczach. – Cze​mu pan tego wszyst​kie​go nie po​wie memu mę​żo​wi? – spy​ta​ła nie pa​trząc na Mar​ci​na, któ​ry wy​cze​ki​wał wra​że​nia, ja​kie wy​wo​ła​ją jego sło​wa. – Ach! don Car​los jest ta​kim An​gli​kiem… – za​czął, lecz pani Gould prze​rwa​ła mu: – Do​syć już tego, don Mar​ci​nie. On jest rów​nież Co​sta​gu​ań​czy​kiem. Nie! On jest bar​dziej Co​sta​gu​ań​czy​kiem niż pan! – Sen​ty​men​tal​ny, sen​ty​men​tal​ny czło​wiek! – za​gru​chał De​co​ud to​nem ła​god​ne​go, ko​ją​ce​go uzna​nia. – Sen​ty​men​tal​ny na zdu​mie​wa​ją​cą mo​dłę wa​szych ro​da​ków. Przy​glą​da​łem się kró​lo​wi Su​la​co od chwi​li, gdym się tu za​błą​kał przy​na​glo​ny do tej wę​drów​ki przez zdra​dziec​ki los, któ​ry czy​ha na nie​wy​tłu​ma​czo​nych za​krę​tach ludz​kie​go ży​cia. Ale nie o to cho​dzi, ja nie je​stem sen​ty​men​tal​ny, nie umiem przy​bie​rać wła​snych chę​ci w błysz​czą​ce

sza​ty je​dwab​ne i klej​no​ty. Ży​cie nie jest dla mnie po​wie​ścią z mo​ra​łem, wy​wo​dzą​cą się z tra​dy​cji pięk​nych ba​śni. Nie, pani Gould. Ja je​stem prak​tycz​nym czło​wie​kiem. Nie wsty​dzę się swo​ich po​bu​dek. Ale prze​pra​szam! Da​łem się unieść za da​le​ko. Chcia​łem tyl​ko po​wie​dzieć, że ob​ser​wo​wa​łem cały czas. I nie po​wiem, co za​uwa​ży​łem… – Tak. To nie​po​trzeb​ne – wy​szep​ta​ła pani Gould od​wra​ca​jąc raz jesz​cze gło​wę. – Istot​nie. Wy​mie​nię tyl​ko je​den drob​ny fakt: mąż pani mnie nie lubi. Mała rzecz, któ​ra w obec​nych oko​licz​no​ściach na​bie​ra zu​peł​nie śmiesz​nej wagi. Śmiesz​nej i ol​brzy​miej, bo – rzecz ja​sna – na wy​ko​na​nie mego pla​nu po​trze​ba pie​nię​dzy. – Za​my​ślił się, po czym do​dał zna​czą​co: – A mamy do czy​nie​nia z dwo​ma sen​ty​men​tal​ny​mi ludź​mi. – Nie je​stem pew​na, czy pana ro​zu​miem, don Mar​ci​nie – rze​kła zim​no pani Gould. – Ale gdy​bym na​wet ro​zu​mia​ła, kim​że jest ten dru​gi? – Oczy​wi​ście wiel​ki Hol​royd z San Fran​ci​sco – ob​ja​śnił De​co​ud lek​kim to​nem. – Wy​da​je mi się, że pani mnie bar​dzo do​brze ro​zu​mie. Ko​bie​ty są ide​alist​ka​mi, ale przy tym są tak prze​ni​kli​we… Co​kol​wiek skło​ni​ło Mar​ci​na do wy​po​wie​dze​nia tego sądu, jed​no​cze​śnie po​chleb​ne​go i nie​co ubli​ża​ją​ce​go, pani Gould wi​docz​nie nie zwró​ci​ła na to uwa​gi. Na​zwi​sko Hol​roy​da skie​ro​wa​ło na nowe tory jej nie​po​kój. – Trans​port sre​bra zjeż​dża ju​tro rano do por​tu – rze​kła z prze​ra​że​niem. – Wy​nik sze​ścio​mie​sięcz​nej pra​cy, don Mar​ci​nie! – To niech zjeż​dża – szep​nął to​nem po​waż​nym De​co​ud, na​chy​la​jąc się nie​mal do jej ucha. – Ale, je​śli po​gło​ska się ro​zej​dzie, a przede wszyst​kim, je​śli oka​że się praw​dzi​wa, mogą wy​buch​nąć w mie​ście roz​ru​chy – za​uwa​ży​ła pani Gould. De​co​ud przy​znał, że to się stać może. Znał te dzie​ci z Su​la​co-Cam​po, osia​dłe w mie​ście, tych lu​dzi chci​wych, po​sęp​nych i mści​wych, a przy tym żąd​-

nych krwi, nie po​sia​da​ją​cych już wiel​kich za​let, ja​ki​mi od​zna​cza​li się ich wiej​scy bra​cia. Ale tu wcho​dził w grę ten dru​gi ide​ali​sta, któ​ry nada​wał dzi​wacz​ne ide​owe zna​cze​nie kon​kret​nym fak​tom. Stru​mień sre​bra musi da​lej pły​nąć na pół​noc, by wró​cić w po​sta​ci po​mo​cy fi​nan​so​wej z wiel​kiej fir​my Hol​roy​da. Szta​by sre​bra, za​mknię​te w skarb​cu ko​pal​ni San Tomé, nie przed​sta​wia​ły dla nie​go więk​szej war​to​ści niź​li taka sama ilość oło​wiu, z któ​re​go przy​najm​niej moż​na wy​to​pić kule. Nie​chże to sre​bro zje​dzie do por​tu, skąd może być za​ła​do​wa​ne na okręt. – Pierw​szy pa​ro​wiec pły​ną​cy na pół​noc wy​wie​zie je ra​tu​jąc przez to ko​pal​nię, któ​ra ta​kie skar​by wy​da​je. A poza tym po​gło​ski o klę​sce są praw​do​po​dob​nie zmy​ślo​ne – stwier​dził De​co​ud to​nem prze​ko​na​nia. – I jesz​cze jed​no, se​ño​ra – do​dał – mo​że​my te po​gło​ski przez wie​le dni jesz​cze tłu​mić. Roz​mo​wę z te​le​gra​fi​stą pro​wa​dzi​łem na środ​ku Pla​za May​er, więc je​stem pe​wien, że nikt nas nie mógł pod​słu​chać. Do​ko​ła nas ani nad nami nie było na​wet pta​ka. Po​wiem pani wię​cej. Za​przy​jaź​ni​łem się z tym ca​pa​ta​zem, któ​re​go na​zy​wa​ją No​stro​mo. Roz​ma​wia​łem z nim jesz​cze dziś wie​czo​rem drep​cząc u boku jego ko​nia, gdy przed chwi​lą wy​jeż​dżał z wol​na za mia​sto. Obie​cał, że gdy​by wy​bu​chły roz​ru​chy z ja​kiej​kol​wiek przy​czy​ny, na​wet z przy​czyn czy​sto po​li​tycz​nych, ro​zu​mie pani? jego car​ga​do​res sta​no​wią​cy, jak pani wie, po​waż​ną część lud​no​ści znaj​dą się po stro​nie Eu​ro​pej​czy​ków. – On to panu obie​cał? – spy​ta​ła z oży​wie​niem pani Gould. – Co skło​ni​ło go do da​nia panu tej obiet​ni​cy? – Daję pani sło​wo, że nie wiem – oświad​czył De​co​ud lek​ko zdzi​wio​nym to​nem. – Wiem, że mi to obie​cał, ale gdy mnie pani pyta dla​cze​go, nie umiem po​wie​dzieć, ja​kie mo​gły być jego po​bud​ki. Mó​wił ze zwy​kłą so​bie nie​dba​ło​ścią, któ​rą bym na​zwał afek​ta​cją, gdy​by cho​dzi​ło o ko​goś in​ne​go, a nie o pro​ste​go ma​ry​na​rza. De​co​ud prze​rwał na chwi​lę, wpa​tru​jąc się z za​cie​ka​wie​niem w pa​nią

Gould. – W grun​cie rze​czy – cią​gnął da​lej – przy​pusz​czam, że spo​dzie​wa się z tego ja​kiejś ko​rzy​ści. Nie moż​na za​po​mi​nać, że nie osią​gnął​by tak nie​sły​cha​nej prze​wa​gi nad ludź​mi ni​skie​go sta​nu bez pew​ne​go ry​zy​ka oso​bi​ste​go i bez hoj​no​ści z wła​snej kie​sze​ni. W taki czy inny spo​sób musi się pła​cić za rzecz tak waż​ką jak oso​bi​sty pre​sti​ge. Za​przy​jaź​niw​szy się ze mną na ta​necz​nej za​ba​wie w go​spo​dzie, pro​wa​dzo​nej za mia​stem przez pew​ne​go Mek​sy​ka​ni​na, po​wie​dział mi, że przy​je​chał tu po to, by zdo​być for​tu​nę. Przy​pusz​czam, że swój pre​sti​ge uwa​ża za ro​dzaj in​we​sty​cji. – Może ceni so​bie sła​wę dla sa​mej sła​wy – rze​kła pani Gould ta​kim to​nem, jak​by od​pie​ra​ła nie​za​słu​żo​ny za​rzut. – Vio​la, sta​ry ga​ri​bald​czyk, z któ​rym miesz​ka od paru lat, na​zy​wa go nie​ska​zi​tel​nym. – Ach, to je​den z pani pro​te​go​wa​nych, ten z go​spo​dy za mia​stem, w oko​li​cy por​tu? Muy bien. Ka​pi​tan Mit​chell na​zy​wa go też nad​zwy​czaj​nym czło​wie​kiem. Na​słu​cha​łem się bez koń​ca opo​wia​dań o jego sile, od​wa​dze, wier​no​ści. Same wspa​nia​łe okre​śle​nia. Hm! nie​ska​zi​tel​ny! Praw​dzi​wie za​szczyt​ne mia​no dla ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów z Su​la​co. Nie​ska​zi​tel​ny! Pięk​ne to, ale mgli​ste okre​śle​nie. Przy​pusz​czam jed​nak, że jest poza tym czło​wie​kiem roz​sąd​nym. Roz​ma​wia​łem z nim na tej zdro​wej, prak​tycz​nej pod​sta​wie. – Wolę my​śleć, że jest bez​in​te​re​sow​ny i, co za tym idzie, god​ny za​ufa​nia – od​par​ła pani Gould, przy czym w gło​sie jej za​dźwię​cza​ła ma​leń​ka nuta opry​skli​wo​ści, naj​sil​niej​sza, na jaką było ją stać. – Do​brze. Je​śli tak jest, trans​port sre​bra bę​dzie jesz​cze bez​piecz​niej​szy. Niech zjeż​dża, se​ño​ra, niech zjeż​dża, by po​pły​nąć na pół​noc i wró​cić do nas w po​sta​ci po​życz​ki. Pani Gould spoj​rza​ła w głąb ko​ry​ta​rza, w stro​nę drzwi po​ko​ju męża. De​co​ud, któ​ry śle​dził ją pil​nie, jak gdy​by jego losy spo​czy​wa​ły w jej rę​kach, do​strzegł le​d​wo do​strze​gal​ne po​ta​ku​ją​ce ski​nie​nie. Ukło​nił się z uśmie​chem i

się​ga​jąc ręką do we​wnętrz​nej kie​sze​ni sur​du​ta wy​cią​gnął z niej wa​chlarz z piór osa​dzo​nych na ma​lo​wa​nych desz​czuł​kach z san​da​ło​we​go drze​wa. – Przy​nio​słem go w kie​sze​ni – szep​nął trium​fal​nie – by mieć go​dzi​wy pre​tekst po​wro​tu. – Ukło​nił się po​wtór​nie: – Do​bra​noc, se​ño​ra. Pani Gould szła wzdłuż ko​ry​ta​rza od​da​la​jąc się od po​ko​ju swe​go męża. Losy ko​pal​ni San Tomé le​ża​ły jej cię​ża​rem na ser​cu. Od dłuż​sze​go już cza​su za​czę​ła od​czu​wać oba​wę. To, co nie​gdyś było ideą, prze​obra​ża​ło się na jej oczach w fe​ty​szyzm, te​raz zaś pa​trzy​ła z trwo​gą, jak ten fe​tysz roz​ra​sta się do po​twor​nych roz​mia​rów, na​bie​ra​jąc miaż​dżą​cej wagi. Zda​wa​ło się jej, że to, co było na​tchnie​niem w dniach ich mło​do​ści, za​czy​na od​gra​dzać ją od męża mu​rem srebr​nych ce​gieł, wzno​szo​nym w mil​czą​cym tru​dzie przez ja​kieś złe du​chy. On zda​wał się prze​by​wać sa​mot​nie wśród szań​ców z dro​go​cen​ne​go me​ta​lu, po​zo​sta​wia​jąc ją na ze​wnątrz wraz z jej szko​łą, szpi​ta​lem, cho​ry​mi mat​ka​mi i star​ca​mi, z tym wszyst​kim, co dziś sta​no​wi​ło za​le​d​wie ma​ło​znacz​ny ślad pier​wot​ne​go na​tchnie​nia. – Ci bied​ni lu​dzie! – wy​szep​ta​ła do sie​bie. Z dołu do​szedł ją głos Mar​ci​na De​co​ud, któ​ry prze​cho​dząc przez pa​tio gło​śno mó​wił: – Zna​la​złem wa​chlarz doñy An​to​nii. Tu jest, obej​rzyj go, Ba​si​lio!

ROZ​DZIAŁ SIÓD​MY

Nie​wia​ra w moż​li​wość przy​jaź​ni mię​dzy męż​czy​zną i ko​bie​tą sta​no​wi​ła je​den z ak​sjo​ma​tów tego świa​to​po​glą​du, któ​ry Mar​cin De​co​ud na​zy​wał swo​im zdro​wym ma​te​ria​li​zmem. Je​dy​ny wy​ją​tek, na jaki się zga​dzał, po​twier​dzał jego zda​niem tę bez​względ​ną za​sa​dę. Uzna​wał mia​no​wi​cie przy​jaźń mię​dzy bra​tem i sio​strą, ro​zu​mie​jąc przez przy​jaźń zu​peł​ny brak re​zer​wy w wy​po​wia​da​niu my​śli i uczuć wo​bec in​nej oso​by. Od​sła​nia​nie z bez​względ​ną szcze​ro​ścią wła​sne​go ży​cia we​wnętrz​ne​go dą​ży​ło wte​dy do wzbu​dze​nia w tej dru​giej isto​cie od​dźwię​ku głę​bo​kie​go współ​czu​cia. Ulu​bio​na sio​stra Mar​ci​na, przy​stoj​ny anio​łek o uspo​so​bie​niu re​zo​lut​nym i nie​co ar​bi​tral​nym, spra​wo​wa​ła wła​dzę nad oj​cem i mat​ką De​co​ud w pięk​nym apar​ta​men​cie po​ło​żo​nym na pierw​szym pię​trze wy​twor​ne​go pa​ry​skie​go domu. Ona to była po​wier​ni​cą Mar​ci​na De​co​ud, któ​ry zwie​rzał się jej ze swych my​śli, czy​nów, po​bu​dek, wąt​pli​wo​ści, a na​wet nie​po​wo​dzeń. „Mu​sisz przy​go​to​wać na​sze małe gro​no pa​ry​skich przy​ja​ciół na wieść o na​ro​dzi​nach no​wej re​pu​bli​ki po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skiej. Jed​na wię​cej, jed​na mniej, cóż to zna​czy? Przy​cho​dzą one na świat jak złe kwia​ty na kom​po​ście zgni​łych in​sty​tu​cji; w tym wy​pad​ku jed​nak na​sion​ko wy​kieł​ko​wa​ło w gło​wie Twe​go bra​ta, co po​win​no wy – wo​łać Two​je życz​li​we przy​zwo​le​nie. Pi​szę do Cie​bie przy jed​nej świe​cy w ro​dza​ju go​spo​dy w po​bli​żu por​tu, pro​wa​dzo​nej przez Wło​cha na​zwi​skiem Vio​la, pro​te​go​wa​ne​go pani Gould. W ca​łym do​mo​stwie, wznie​sio​nym, o ile mi wia​do​mo, przed trzy​stu laty przez far​me​ra co​nqu​ista​do​ra, któ​ry

tu po​ła​wiał per​ły, pa​nu​je cał​ko​wi​ta ci​sza. Po​dob​na ci​sza spo​wi​ja rów​ni​nę po​mię​dzy mia​stem i por​tem, z tą róż​ni​cą, że jest tam mniej ciem​no niż w domu, po​nie​waż stra​że, zło​żo​ne z wło​skich ro​bot​ni​ków, strze​gą​cych ko​lei, roz​nie​ci​ły małe ogni​ska wzdłuż toru. Wczo​raj nie było tu wca​le tak ci​cho. Mie​li​śmy okrop​ne roz​ru​chy, na​głe po​wsta​nie po​spól​stwa, któ​re do​pie​ro dziś pod wie​czór zo​sta​ło stłu​mio​ne. Mo​ty​wem dzia​ła​nia był nie​wąt​pli​wie ra​bu​nek, i to zdo​ła​no opa​no​wać, jak już do​wie​dzia​łaś się za​pew​ne z ka​blo​gra​mu nada​ne​go wczo​raj wie​czo​rem via San Fran​ci​sco i Nowy Jork, gdy ka​ble były jesz​cze czyn​ne. Więc czy​ta​łaś, że ener​gicz​na ak​cja Eu​ro​pej​czy​ków pra​cu​ją​cych przy ko​lei oca​li​ła mia​sto przed znisz​cze​niem, i mo​żesz temu wie​rzyć. Sam ukła​da​łem ka​blo​gram, bo nie mamy tu ni​ko​go z Agen​cji Reu​te​ra. Strze​la​łem tak​że do mo​tło​chu z okien klu​bu, w to​wa​rzy​stwie in​nych mło​dych lu​dzi z lep​szych ro​dzin. Na​szym za​da​niem było oczysz​cze​nie od na​past​ni​ków ca​łej Cal​le de la Con​sti​tu​cion, by uto​ro​wać dro​gę pa​niom i dzie​ciom szu​ka​ją​cym schro​nie​nia na stat​kach to​wa​ro​wych, któ​rych kil​ka stoi te​raz w por​cie. To dzia​ło się wczo​raj. Mu​sia​łaś też do​wie​dzieć się z ka​blo​gra​mu, że za​gi​nio​ny pre​zy​dent Ri​bie​ra, któ​ry znikł po bi​twie pod San​ta Mar​ta, zna​lazł się dzię​ki dziw​nym i nie​wia​ro​god​nym oko​licz​no​ściom tu, w Su​la​co, wjeż​dża​jąc na ku​la​wym mule w sam śro​dek ulicz​nej bi​ja​ty​ki. Oka​zu​je się, iż uciekł przez góry w to​wa​rzy​stwie pew​ne​go po​ga​nia​cza mu​łów imie​niem Bo​ni​fa​cio przed groź​ba​mi Mon​te​ra, po to by wpaść w ra​mio​na roz​wście​czo​nej tłusz​czy. Wło​ski ma​ry​narz, o któ​rym pi​sa​łem Ci po​przed​nio, ca​pa​taz car​ga​do​re​sów, oca​lił go przed ha​nieb​ną śmier​cią. Ten czło​wiek ma praw​dzi​wy ta​lent uka​zy​wa​nia się za​wsze tam, gdzie trze​ba do​ko​nać ja​kie​goś fan​ta​stycz​ne​go czy​nu. Zna​lazł się przy mnie już o czwar​tej rano w biu​rach «Po​rve​nir» po to, by mnie ostrzec przed zbli​ża​ją​cym się nie​bez​pie​czeń​stwem, a tak​że by mnie za​pew​nić, że wraz ze swy​mi car​ga​do​re​sa​mi sta​nie po stro​nie pra​wo​rząd​no​ści. Gdy na​stał zu​peł​ny dzień, przy​glą​da​li​śmy się obaj tłu​mom lu​dzi pie​szych i

kon​nych, de​mon​stru​ją​cych na pla​za i rzu​ca​ją​cych ka​mie​nie w okna In​ten​den​cji. No​stro​mo (tak go tu po​wszech​nie na​zy​wa​ją) po​ka​zy​wał mi swo​ich car​ga​do​re​sów roz​sia​nych w tłu​mie. Słoń​ce wscho​dzi póź​no w Su​la​co, gdyż musi przed​tem wznieść się po​nad góry. W ja​snym już świe​tle po​ran​ka, ja​śniej​szym od świ​tu, No​stro​mo do​strzegł po dru​giej stro​nie roz​le​głe​go pla​cu, u wy​lo​tu uli​cy za ka​te​drą, jeźdź​ca bo​ry​ka​ją​ce​go się z roz​wście​czo​ną ban​dą le​pe​ro​sów. Od razu do mnie po​wie​dział: – To ja​kiś obcy. Cze​go oni chcą od nie​go? – I pod​nió​sł​szy srebr​ną świ​staw​kę, któ​rej za​wsze uży​wa w por​cie (ten czło​wiek zda​je się gar​dzić każ​dym me​ta​lem mniej cen​nym od sre​bra), gwizd​nął dwu​krot​nie, co mu​sia​ło być umó​wio​nym sy​gna​łem dla car​ga​do​re​sów. Wy​biegł na​tych​miast, a oni sku​pi​li się wo​kół nie​go. Ja tak​że wy​bie​głem, ale za póź​no, by się do nich przy​łą​czyć i po​móc im w ra​to​wa​niu ob​ce​go przy​by​sza, któ​re​go wierz​cho​wiec padł. Tłum ob​sko​czył mnie od razu jako znie​na​wi​dzo​ne​go ary​sto​kra​tę i by​łem szczę​śli​wy, gdy zna​la​złem się w klu​bie, gdzie don Ja​ime Ber​ges (pa​mię​tasz może jego od​wie​dzi​ny w na​szym domu w Pa​ry​żu przed ja​ki​miś trze​ma laty?) wra​ził mi w rękę my​śliw​ską strzel​bę. Inni strze​la​li już z okien. Kup​ki na​boi le​ża​ły na otwar​tych sto​li​kach do kart. Pa​mię​tam prze​wró​co​ne krze​sła i bu​tel​ki to​czą​ce się po pod​ło​dze wśród ta​lii kart, roz​sy​pa​nych przez ca​bal​le​ro​sów, gdy po​śpiesz​nie ze​rwa​li się od sto​li​ków, by roz​po​cząć strze​la​nie do mo​tło​chu. Więk​szość tych mło​dych lu​dzi spę​dzi​ła noc w klu​bie, w ocze​ki​wa​niu roz​ru​chów. Na kon​so​lach, w dwóch kan​de​la​brach świe​ce do​pa​la​ły się aż do pro​fi​tek. Duża że​la​zna mu​tra, skra​dzio​na praw​do​po​dob​nie ze skła​dów ko​le​jo​wych, wle​cia​ła z uli​cy w chwi​li, kie​dym wcho​dził, i roz​trza​ska​ła jed​no z wiel​kich lu​ster przy​mo​co​wa​nych do ścia​ny. W ką​cie uj​rza​łem czło​wie​ka usłu​gu​ją​ce​go w klu​bie, któ​re​mu zwią​za​no ręce i nogi sznu​ra​mi od por​tie​ry i rzu​co​no na pod​ło​gę. Ma​ja​czy mi się we wspo​mnie​niu, że don Ja​ime ob​ja​śnił mnie po​śpiesz​nie, iż zła​pa​no tego chłop​ca na wsy​py​wa​niu tru​ci​zny do po​-

traw przy wie​cze​rzy. Pa​mię​tam na​to​miast wy​raź​nie, że krzy​czał bez prze​rwy jed​no​staj​nym gło​sem, bła​ga​jąc o li​tość. Obec​ni tak da​le​ce nie zwra​ca​li nań uwa​gi, że ni​ko​mu” nie przy​szło na myśl za​kne​blo​wać mu usta. Wrzask ten był tak nie​przy​jem​ny, że by​łem nie​mal go​tów sam to uczy​nić. Ale bra​ko​wa​ło cza​su na ta​kie igrasz​ki. Za​ją​łem swo​je miej​sce w jed​nym z okien i za​czą​łem strze​lać. Do​pie​ro póź​nym po​po​łu​dniem do​wie​dzia​łem się, kim był ten, któ​re​go No​stro​mo ze swy​mi car​ga​do​re​sa​mi, a tak​że przy po​mo​cy wło​skich ro​bot​ni​ków wy​ba​wił z rąk pi​ja​nych ło​trów. Ile​kroć zda​rza się ja​kaś ro​bo​ta dzia​ła​ją​ca na wy​obraź​nię, ten czło​wiek roz​wi​ja szcze​gól​ny ta​lent. Zwró​ci​łem mu póź​niej na to uwa​gę, gdy​śmy się spo​tka​li już po za​pro​wa​dze​niu ja​kie​go ta​kie​go po​rząd​ku w mie​ście. Od​po​wiedź, jaką usły​sza​łem, ra​czej mnie zdzi​wi​ła. Po​wie​dział po​sęp​nie: – I co mam za to, se​ñor? – Za​świ​ta​ło mi wte​dy w gło​wie, że może próż​ność tego czło​wie​ka, kar​mio​na po​chleb​stwem pro​stych lu​dzi i za​ufa​niem prze​ło​żo​nych, do​zna​ła te​raz prze​sy​tu.” De​co​ud prze​rwał pi​sa​nie, by za​pa​lić pa​pie​ro​sa, po czym z gło​wą jesz​cze po​chy​lo​ną wy​pu​ścił kłąb dymu, któ​ry zda​wał się wy​peł​zać z ćwiart​ki pa​pie​ru. Po chwi​li znów ujął ołó​wek. „Dzia​ło się to wczo​raj wie​czo​rem na pla​za, gdy No​stro​mo roz​siadł się na stop​niach ka​te​dry z rę​ko​ma mię​dzy ko​la​na​mi, trzy​ma​jąc lej​ce swej słyn​nej srebr​no​si​wej kla​czy. Do​wo​dził swym od​dzia​łem car​ga​do​re​sów wspa​nia​le przez cały dzień i wy​glą​dał na zmę​czo​ne​go. Nie wiem, jak ja wy​glą​da​łem. Przy​pusz​czam, że bar​dzo brud​no. Ale mu​sia​łem mieć fi​zjo​no​mię za​do​wo​lo​ną. Od chwi​li gdy ucie​ka​ją​ce​go pre​zy​den​ta za​ła​do​wa​no na «Mi​ner​wę», wzbie​ra​ją​ca fala po​wo​dze​nia ob​ró​ci​ła się prze​ciw mo​tło​cho​wi. Zo​stał on wy​par​ty z por​tu i lep​szych ulic mia​sta do wła​sne​go la​bi​ryn​tu ruin i tol​de​rias. Trze​ba zro​zu​mieć, że te roz​ru​chy, któ​rych pier​wot​nym ha​słem było zdo​by​cie sre​bra z San Tomé, zło​żo​ne​go w pod​zie​miach bu​dyn​ku cel​ne​go (poza ogól​nym ra​bun​kiem ri​co​sów), na​bra​ły wkrót​ce po​li​tycz​ne​go za​bar​wie​nia. Dwóch

de​pu​to​wa​nych do Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go – se​ño​res Ga​ma​cho i Fu​en​tes, obaj z Bol​so​nu – sta​nę​li na cze​le tłu​mu, co praw​da, póź​no po po​łu​dniu, gdy mo​tłoch, za​wie​dzio​ny w na​dziei ra​bun​ku, za​trzy​mał się w wą​skich ulicz​kach przy okrzy​kach «Viva la Li​ber​tad! Precz z feu​da​li​zmem!» (Cie​ka​wy je​stem, co oni so​bie wy​obra​ża​ją pod na​zwą: «feu​da​lizm»), «Precz z go​ta​mi i pa​ra​li​ty​ka​mi!… My​ślę, że se​ño​res Ga​ma​cho i Fu​en​tes wie​dzie​li, co czy​nią. To są ostroż​ni pa​no​wie. W Zgro​ma​dze​niu na​zy​wa​li sie​bie umiar​ko​wa​ny​mi i prze​ciw​sta​wia​li się wszel​kim ener​gicz​nym po​czy​na​niom po​zo​ru​jąc to me​lan​cho​lij​ną fi​lan​tro​pią. Na pierw​szą wieść o zwy​cię​stwie Mon​te​ra to ich bo​go​boj​ne uspo​so​bie​nie ule​gło sub​tel​nej zmia​nie. Po​czę​li sta​wiać się bied​ne​mu don Ju​ste’owi Lo​pe​zo​wi, prze​wod​ni​czą​ce​mu ze​bra​nia, w tak bez​czel​ny spo​sób, że bie​dak, za​sko​czo​ny, nie umiał od​po​wie​dzieć w inny spo​sób jak gła​dząc swo​ją bro​dę i brzę​cząc urzę​do​wym dzwon​kiem. Póź​niej, gdy klę​ska stron​nic​twa Ri​bie​ry zo​sta​ła po​twier​dzo​na i nie po​zo​sta​wia​ła już cie​nia wąt​pli​wo​ści, prze​obra​zi​li się obaj w za​żar​tych li​be​ra​łów współ​dzia​ła​ją​cych jak bra​cia sy​jam​scy, aż wresz​cie sta​nę​li na cze​le bun​tow​ni​ków w imię mon​te​row​skich ha​seł. Ostat​nim ich czy​nem było – wczo​raj wie​czo​rem o go​dzi​nie ósmej – utwo​rze​nie Ko​mi​te​tu Mon​te​row​kie​go, któ​ry, o ile wiem, urzę​du​je w tak zwa​nej po​sa​da, pro​wa​dzo​nej przez Mek​sy​ka​ni​na, daw​ne​go to​re​ado​ra i wiel​kie​go po​li​ty​ka. Na​zwi​ska jego nie pa​mię​tam. Stam​tąd prze​sła​li we​zwa​nie do nas, go​tów i pa​ra​li​ty​ków, z klu​bu «Ama​ril​la» (mamy tak​że swój ko​mi​tet), pro​po​nu​jąc pro​wi​zo​rycz​ny układ za​wie​sze​nia bro​ni w tym celu – jak się z całą bez​czel​no​ścią wy​ra​zi​li, aby «szla​chet​na spra​wa wol​no​ści nie zo​sta​ła ska​la​na przez zbrod​ni​cze eks​ce​sy sa​mo​lub​nych kon​ser​wa​ty​stów!» Gdy wy​cho​dzi​łem by za​siąść z No​stro​mem na scho​dach ka​te​dry, klub był za​ję​ty ukła​da​niem wła​ści​wej od​po​wie​dzi. Zgro​ma​dzo​no się w głów​nej sali, któ​rej pod​ło​ga była za​rzu​co​na łu​ska​mi wy​strze​lo​nych na​boi, odłam​ka​mi po​tłu​czo​ne​go szkła, lich​ta​rza​mi i wszel​kie​go ro​dza​ju śmie​ciem, przy tym uma​za​na

krwią. Ale to wszyst​ko głup​stwo. Nikt w ca​łym mie​ście nie po​sia​da praw​dzi​wej wła​dzy poza in​ży​nie​ra​mi ko​le​jo​wy​mi, któ​rych lu​dzie zaj​mu​ją zruj​no​wa​ne domy (na​by​te przez Kom​pa​nię na miej​ski dwo​rzec ko​le​jo​wy) po jed​nej stro​nie pla​cu, i poza No​stro​mem, któ​re​go car​ga​do​res śpią pod ar​ka​da​mi bu​dyn​ku miesz​czą​ce​go skle​py An​za​nie​go. Ogni​sko roz​nie​co​ne z po​ła​ma​nych me​bli, prze​waż​nie zło​co​nych, a po​cho​dzą​cych z salo – nów In​ten​den​cji, pło​nę​ło na środ​ku pla​za wy​so​kim pło​mie​niem, któ​ry wio​nął wprost na sta​tuę Ka​ro​la I. Zwło​ki ja​kie​goś męż​czy​zny le​ża​ły na stop​niach pie​de​sta​łu, z sze​ro​ko roz​rzu​co​ny​mi ra​mio​na​mi; som​bre​ro okry​wa​ło jego twarz, co mo​gło być usłu​gą przy​ja​ciel​skiej ręki. Świa​tło pło​mie​ni opro​mie​nia​ło li​sto​wie pierw​szych rzę​dów drzew na Ala​me​da i wci​ska​ło się w wy​lot bocz​nej ulicz​ki, za​ta​ra​so​wa​nej szcząt​ka​mi wo​zów i po​za​bi​ja​nych wo​łów. Ja​kiś le​pe​ros pa​lił pa​pie​ro​sa roz​siadł​szy się na tu​ło​wiu jed​ne​go z mar​twych zwie​rząt. Bo to było – ro​zu​miesz – za​wie​sze​nie bro​ni. Je​dy​ną poza nami żywą isto​tą na pla​za był prze​cha​dza​ją​cy się tam i z po​wro​tem car​ga​dor z ob​na​żo​nym dłu​gim no​żem w ręku; peł​nił wi​dać straż przed ar​ka​da​mi, pod któ​ry​mi spa​li jego to​wa​rzy​sze. Je​dy​nym zaś dru​gim świa​tłem w ciem​nym mie​ście były ja​śnie​ją​ce okna Klu​bu, znaj​du​ją​ce się na rogu Cal​le.” Po na​pi​sa​niu tych ar​ku​szy don Mar​cin De​co​ud, eg​zo​tycz​ny dan​dys pa​ry​skich bul​wa​rów, wstał i prze​szedł się po za​pró​szo​nej pia​skiem pod​ło​dze ka​wiar​ni „Al​ber​go Zjed​no​czo​nej Ita​lii”, pro​wa​dzo​nej przez Gior​gia Vio​lę, daw​ne​go to​wa​rzy​sza Ga​ri​bal​die​go. Ja​skra​wa li​to​gra​fia przed​sta​wia​ją​ca Wier​ne​go Bo​ha​te​ra zda​wa​ła się spo​glą​dać po​sęp​nie przy świe​tle je​dy​nej świe​cy na tego czło​wie​ka, któ​ry nie wie​rzył w nic poza praw​dą wła​snych wra​żeń i do​znań. Wyj​rzaw​szy przez okno De​co​ud ze​tknął się z ciem​no​ścią tak nie​prze​nik​nio​ną, że nie wi​dział ani gór, ani mia​sta, nie wi​dział na​wet bu​dyn​ków w po​bli​żu por​tu; zni​kąd nie do​cho​dził naj​lżej​szy od​głos, jak gdy​by ta strasz​na ciem​ność Gol​fo Pla​ci​do, prze​su​wa​jąc się znad wody na sta​ły ląd, uczy​ni​ła

zie​mię jed​no​cze​śnie głu​chą i śle​pą. Po chwi​li od​czuł lek​kie drże​nie pod​ło​gi i usły​szał da​le​ki szczęk że​la​za. W głę​bi ciem​no​ści roz​bły​sło ja​sne bia​łe świa​teł​ko i ro​sło w oczach przy od​gło​sach grzmo​tu. Był to skład Wa​go​nów sto​ją​cych za​zwy​czaj na bocz​ni​cy w Rin​con, któ​re prze​su​wa​no te​raz do re​mi​zy chcąc je za​bez​pie​czyć. Za ja​skra​wym świa​tłem lo​ko​mo​ty​wy po​ciąg zda​wał się być su​ną​cą ciem​no​ścią – prze​biegł ze szczę​kiem i ha​ła​sem tuż za na​roż​ni​kiem domu, któ​ry w od​po​wie​dzi cały za​dy​go​tał. Je​dy​nym do​strze​gal​nym za​ry​sem była po​stać Mu​rzy​na w bia​łych spodniach, na​gie​go po pas, któ​ry sie​dział na koń​cu ostat​niej lory i wy​ko​ny​wał na​gim ra​mie​niem nie​ustan​ny, ko​li​sty ruch krę​cąc za​pa​lo​ną po​chod​nią. De​co​ud nie ru​szył się z miej​sca. Za nim, na po​rę​czy krze​sła, z któ​re​go nie​daw​no po​wstał, wi​sia​ło jego wy​twor​ne pa​ry​skie pal​to z bla​do​per​ło​wą, je​dwab​ną pod​szew​ką. Gdy się jed​nak od​wró​cił, by znów za​siąść do sto​łu, świa​tło świe​cy pa​dło na twarz, od​ra​ża​ją​cą i po​dra​pa​ną. Pą​so​we war​gi sczer​nia​ły od go​rą​ca i strzel​ni​cze​go pro​chu. Brud i sa​dza przy​ćmi​ły blask krót​kiej bro​dy. Koł​nie​rzyk i man​kie​ty od ko​szu​li były zmię​te, błę​kit​ny je​dwab​ny kra​wat zwi​sał na pier​si jak gał​gan; na bia​łym czo​le wid​nia​ła tłu​sta pla​ma De​co​ud przez czter​dzie​ści go​dzin nie roz​bie​rał się i nie uży​wał wody oprócz paru ły​ków wy​pi​tych łap​czy​wie i do​ryw​czo. Strasz​ny nie​po​kój owład​nął całą jego oso​bą, wy​rył na nim pięt​no roz​pacz​li​wych zma​gań, a jego oczy, dłu​go po​zba​wio​ne snu, wle​pio​ne były w je​den punkt. Mruk​nął do sie​bie ochry​płym gło​sem: „Cie​kaw je​stem, czy tu nie ma gdzie chle​ba”, ro​zej​rzał się błęd​nie, po czym opadł na krze​sło i chwy​cił zno​wu za ołó​wek. Te​raz do​pie​ro uświa​do​mił so​bie, że nic nie jadł od wie​lu go​dzin. Przy​szło mu na myśl, że nikt nig​dy nie umiał zro​zu​mieć go tak do​brze jak sio​stra. W chwi​li gdy sama ist​nie​nie jed​nost​ki waży się na sza​li, w ser​cu naj​więk​sze​go scep​ty​ka ro​dzi się po​trze​ba prze​ka​za​nia ko​muś wła​ści​we​go wy​ra​że​nia prze​ży​tych przez nie​go uczuć. Pra​gnie po​zo​sta​wić świa​teł​ko po​zwa​la​-

ją​ce od​two​rzyć prze​bieg wy​da​rzeń wte​dy, kie​dy on sam odej​dzie i kie​dy żad​ne do​cie​ka​nia nie do​się​gną praw​dy, praw​dy, któ​rą każ​da śmierć wy​dzie​ra świa​tu. I dla​te​go De​co​ud, za​miast ro​zej​rzeć się za je​dze​niem lub usi​ło​wać prze​spać się bo​daj parę go​dzin, za​peł​niał stro​ni​ce gru​be​go no​te​su li​stem do sio​stry.. W ob​co​wa​niu z nią tak za​ży​łym nie mógł nie wspo​mnieć o prze​by​tych tru​dach, o wiel​kim znu​że​niu, o swych fi​zycz​nych sen​sa​cjach. Za​czął pi​sać tak, jak​by z sio​strą roz​ma​wiał. Łu​dząc się nie​ja​ko jej obec​no​ścią, pi​sał po pro​stu: „Je​stem bar​dzo głod​ny.” A da​lej: „Mam uczu​cie zu​peł​ne​go osa​mot​nie​nia, może dla​te​go, że je​stem je​dy​nym czło​wie​kiem z okre​ślo​nym po​my​słem w gło​wie wśród cał​ko​wi​tej ru​iny ja​kich​kol​wiek pro​gra​mów, de​cy​zji i na​dziei. Nie​za​leż​nie od tego moja sa​mot​ność jest bar​dzo do​słow​na. Wszy​scy in​ży​nie​ro​wie są nie​obec​ni, i to od dwóch dni, gdyż pil​nu​ją do​bra Cen​tral​nej Ko​lei Na​ro​do​wej, tego wiel​kie​go przed​się​bior​stwa re​pu​bli​ki Co​sta​gu​ana, któ​re​go za​da​niem ma być na​peł​nie​nie kie​sze​ni An​gli​ków, Fran​cu​zów, Ame​ry​ka​nów, Niem​ców i Bóg wie kogo jesz​cze. Ci​sza, jaka mnie ota​cza, jest zło​wróżb​na. Nad środ​ko​wą czę​ścią tego domu znaj​du​je się ro​dzaj pię​ter​ka z wą​ski​mi okna​mi, przy​po​mi​na​ją​cy​mi strzel​ni​ce. Praw​do​po​dob​nie słu​ży​ły one kie​dyś do obro​ny prze​ciw na​pa​dom dzi​kich za tych daw​nych cza​sów, gdy miesz​kań​cy na​sze​go upo​rczy​wie bar​ba​rzyń​skie​go kon​ty​nen​tu nie no​si​li jesz​cze czar​nych sur​du​tów, jak przy​sta​ło na po​li​ty​ków, tyl​ko bie​ga​li pół​na​dzy, krzy​cząc i na​pi​na​jąc łuki. O ile wiem, go​spo​dy​ni tego domu umie​ra tam, na gó​rze, sama jed​na ze sta​rym mę​żem. Na pię​ter​ko pro​wa​dzą wą​skie scho​dy, taki ro​dzaj scho​dów, któ​ry po​zwa​la po​je​dyn​cze​mu czło​wie​ko​wi sku​tecz​nie się bro​nić przed na​pa​da​ją​cą ha​ła​strą. Przed chwi​lą sły​sza​łem przez gru​bą ścia​nę, jak sta​rzec scho​dził po coś do kuch​ni. Był to od​głos przy​po​mi​na​ją​cy chro​bot my​szy za wa​pien​ną za​pra​wą muru. Cała służ​ba ucie​kła wczo​raj i do​tych​czas nie po​wró​ci​ła, nie wia​do​mo, czy kie​dy​kol​wiek po​wró​ci. Poza tym jest tu tyl​ko dwo​je

dzie​ci, dwie dziew​czyn​ki. Oj​ciec ka​zał im zejść na dół i wśli​znę​ły się do ka​wiar​ni, może dla​te​go, że ja tu je​stem. Sku​li​ły się w ką​cie obej​mu​jąc się ra​mio​na​mi; do​strze​głem je przed chwi​lą i czu​ję się sa​mot​niej​szy niż kie​dy​kol​wiek.” De​co​ud ob​ró​cił się na krze​śle i za​py​tał: – Czy nie ma tu gdzie chle​ba? Lin​da po​trzą​snę​ła prze​czą​co ciem​ną gło​wą, od​bi​ja​ją​cą od ja​snej głów​ki sio​stry, przy​tu​lo​nej do jej pier​si. – A nie mo​gła​byś mi skądś chle​ba przy​nieść? – na​le​gał De​co​ud. Dziec​ko nie po​ru​szy​ło się; wi​dział z kąta jej wle​pio​ne w sie​bie, bar​dzo ciem​ne oczy. – Bo​isz się mnie? – za​py​tał. – Nie – od​par​ła Lin​da. – Nie bo​imy się pana. Pan tu przy​szedł z Gian’ Bat​ti​stą. – No​stro​mem, chcesz po​wie​dzieć? – rzekł De​co​ud. – To An​gli​cy tak o nim mó​wią, ale to żad​na na​zwa ani dla czło​wie​ka, ani dla zwie​rzę​cia – od​po​wie​dzia​ła dziew​czyn​ka, prze​su​wa​jąc ła​god​nie rękę po wło​sach sio​stry. – On po​zwa​la by go tak prze​zy​wa​no – za​uwa​żył De​co​ud. – Ale nie w tym domu – od​burk​nę​ła dziew​czyn​ka. – Do​brze. Będę go od​tąd na​zy​wał ca​pa​ta​zem. De​co​ud po​nie​chał roz​mo​wy i po​wró​cił do pi​sa​nia, aby po chwi​li znów się obej​rzeć. – Kie​dy spo​dzie​wa​cie się jego po​wro​tu? – spy​tał – Po przy​pro​wa​dze​niu pana tu​taj po​je​chał do mia​sta po se​ño​ra dok​to​ra dla mamy. Po​wi​nien nie​dłu​go po​wró​cić. – Mogą go ła​two ustrze​lić po dro​dze – mruk​nął do sie​bie De​co​ud, Lin​da wszak​że do​sły​sza​ła go i oświad​czy​ła swym zde​cy​do​wa​nym gło​sem: – Nikt nie śmiał​by od​dać strza​łu do Gian’ Bat​ti​sty.. – Tak ci się zda​je? – za​py​tał De​co​ud.

– Wiem, że tak jest – od​par​ło dziec​ko z prze​ko​na​niem. – Nie ma w tym mie​ście ni​ko​go, kto by się od​wa​żył na​paść na Gian’ Bat​ti​stę. – Nie trze​ba od​wa​gi, by po​cią​gnąć za cyn​giel zza krza​ka – mruk​nął znów do sie​bie De​co​ud. – Na szczę​ście noc jest ciem​na, bez cze​go mało by​ło​by szans oca​le​nia sre​bra. Wró​cił do swe​go no​te​su, rzu​cił okiem na za​pi​sa​ne kart​ki i po​now​nie wpra​wił w ruch ołó​wek. „Tak się przed​sta​wia​ło po​ło​że​nie wczo​raj, po wy​pły​nię​ciu z por​tu «Mi​ner​wy», wy​wo​żą​cej zbie​głe​go pre​zy​den​ta, i po wy​par​ciu bun​tow​ni​ków do bocz​nych za​uł​ków mia​sta. Sie​dzia​łem z No​stro​mem na scho​dach ka​te​dry po wy​sła​niu dro​gą te​le​gra​ficz​ną in​for​ma​cji prze​zna​czo​nych dla świa​ta, któ​ry je przyj​mie z mniej​szym lub więk​szym za​cie​ka​wie​niem. Jak​kol​wiek biu​ra te​le​gra​ficz​ne miesz​czą się w tym sa​mym bu​dyn​ku co «Po​rve​nir», dziw​nym zbie​giem oko​licz​no​ści mo​tłoch, któ​ry po​wy​rzu​cał moje pra​sy dru​kar​skie przez okno i po​roz​sy​py​wał czcion​ki po ca​łej pla​za, nie zdo​łał po​nisz​czyć urzą​dzeń po dru​giej stro​nie po​dwó​rza. Pod​czas gdy sie​dząc roz​ma​wia​li​śmy z No​stro​mem, spod ar​kad wy​szedł Bern​hardt, te​le​gra​fi​sta, z pa​pie​rem w ręku. Ten czło​wie​czek przy​pa​sał so​bie ol​brzy​mią sza​blę i ob​wie​szo​ny był re​wol​we​ra​mi. Jest prze​śmiesz​ny, ale jed​no​cze​śnie naj​dziel​niej​szy że wszyst​kich Niem​ców rów​nie ma​łe​go wzro​stu, któ​rzy kie​dy​kol​wiek stu​ka​li w apa​rat Mor​se’a. Otrzy​mał wła​śnie wia​do​mość z Cay​ty, że trans​port woj​ska pod do​wódz​twem Bar​rio​sa wpły​nął do por​tu. De​pe​sza koń​czy​ła się sło​wa​mi: «Pa​nu​je naj​więk​szy en​tu​zjazm.» Od​sze​dłem, by na​pić się wody z wo​do​try​sku, gdy wtem z Ala​me​dy ktoś strze​lił do mnie kry​jąc się za drze​wa. Pi​łem da​lej, nie zwra​ca​jąc na to uwa​gi. Wo​bec fak​tu, że Bar​rios jest w Cay​cie, a nie​bo​tycz​ne Kor​dy​lie​ry dzie​lą nas od zwy​cię​skiej ar​mii Mon​te​ra, wy​da​ło mi się, mimo prze​szkód w po​sta​ci pa​nów Ga​ma​cho i Fu​en​tes, że trzy​mam swo​je nowe pań​stew​ko w za​głę​bie​niu dło​ni. Go​tów by​łem po​ło​żyć się spać, ale gdy do​sze​-

dłem do Casa Gould, za​sta​łem tam peł​no ran​nych le​żą​cych w pa​tio na sło​mie. W tym za​mknię​tym po​dwó​rzu pa​li​ły się świa​tła, a że noc była go​rą​ca, więc w po​wie​trzu uno​sił się mdły za​pach krwi i chlo​ro​for​mu. Po jed​nej stro​nie dr Mo​ny​gham, le​karz ko​pal​ni, opa​try​wał ran​nych, po dru​giej ksiądz Cor​be​lan słu​chał, klę​cząc, spo​wie​dzi umie​ra​ją​ce​go car​ga​do​ra. Pani Gould krą​ży​ła wśród tych ja​tek z wiel​ką fla​szą w jed​nej ręce i zwo​jem waty w dru​giej. Spoj​rza​ła na mnie, ale na​wet nie ski​nę​ła gło​wą. Za nią kro​czy​ła ca​me​ri​sta rów​nież z bu​tel​ką – i pła​ka​ła ci​chut​ko. Przez ja​kiś czas i ja by​łem za​trud​nio​ny no​sze​niem wody z cy​ster​ny dla ran​nych. Póź​niej po​sze​dłem na górę, gdzie spo​tka​łem wie​le pań z naj​pierw​szych ro​dzin w Su​la​co; bled​sze były niż kie​dy​kol​wiek i roz​no​si​ły ban​da​że prze​rzu​co​ne przez ra​mię. Nie wszyst​kie ucie​kły na okręt. Wie​le z nich schro​ni​ło się tego dnia do Casa Gould. Na pół​pię​ter​ku przy ścia​nie ja​kaś mło​da dziew​czy​na, z na pół roz​pusz​czo​ny​mi wło​sa​mi, klę​cza​ła pod wnę​ką, w któ​rej stoi Ma​don​na w nie​bie​skiej sza​cie z po​zła​ca​ną ko​ro​ną na gło​wie. Zda​je się, że to była naj​star​sza z pa​nien Lo​pez; nie wi​dzia​łem jej twa​rzy, pa​mię​tam tyl​ko, że pa​trzy​łem na wy​so​ki fran​cu​ski ob​cas jej trze​wicz​ka. Nie wy​da​ła żad​ne​go gło​su, nie pła​ka​ła, ani się nie po​ru​szy​ła, trwa​jąc nie​ru​cho​mo w tej sa​mej po​sta​wie, czar​na na tle bia​łe​go muru, wcie​le​nie mo​dli​tew​ne​go unie​sie​nia. Je​stem prze​ko​na​ny, że nie od​czu​wa​ła stra​chu, tak jak i tam​te bla​do​li​ce pa​nie roz​no​szą​ce ban​da​że. Jed​na z nich sie​dzia​ła na gór​nym stop​niu scho​dów, drąc w pa​ski ka​wa​łek płót​na – była to mło​da żona star​sze​go, za​moż​ne​go je​go​mo​ścia. Na mój ukłon prze​rwa​ła pra​cę, trze​po​cząc rącz​ką na po​wi​ta​nie, jak by to czy​ni​ła ja​dąc wła​snym po​wo​zem przez Ala​me​da. War​to zo​ba​czyć te na​sze ko​bie​ty pod​czas re​wo​lu​cji. Wraz z opa​da​ją​cym z nich per​ło​wym pu​drem i ró​żem tra​cą jed​no​cze​śnie bier​ną po​sta​wę wo​bec ze​wnętrz​ne​go świa​ta, po​sta​wę, któ​rą wy​cho​wa​nie, tra​dy​cje i oby​cza​je na​rzu​ca​ją im od naj​wcze​śniej​szych lat. Sta​nę​ła mi w pa​mię​ci Two​ja twarz, na​zna​czo​na od

dzie​ciń​stwa pięt​nem in​te​li​gen​cji, da​le​kiej od tej cier​pli​wo​ści i re​zy​gna​cji, któ​ra ujaw​nia się w chwi​lach, gdy po​li​tycz​ne wstrzą​sy zdzie​ra​ją za​sło​nę na​rzu​co​ną przez oby​czaj i ko​sme​ty​ki. W du​żym sa​lo​nie na gó​rze ze​brał się ro​dzaj jun​ty, zło​żo​nej z tu​tej​szych no​ta​bli – po​zo​sta​łość nie ist​nie​ją​ce​go już Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go. Don Ju​ste Lo​pez miał po​ło​wę bro​dy osma​lo​ną z lufy tra​bu​co na​bi​te​go sie​kań​ca​mi, z któ​rych ża​den opatrz​no​ścio​wo go nie tra​fił. Gdy ob​ra​cał gło​wę z boku na bok, wy​glą​da​ło to tak, jak​by w jed​nym sur​du​cie sie​dzia​ło dwóch lu​dzi: je​den do​stoj​ny, z pięk​nie roz​cze​sa​ny​mi ba​ka​mi, dru​gi wy​stra​szo​ny, nie​chluj​ny. Sko​ro tyl​ko wsze​dłem, wznie​śli okrzyk: «De​co​ud! Don Mar​cin!» Za​py​ta​łem: «Nad czym ra​dzi​cie, pa​no​wie?» – Nie było tam, zda​je się, żad​ne​go prze​wod​ni​czą​ce​go, choć don José Avel​la​nos sie​dział na pierw​szym miej​scu przy sto​le. Od​po​wie​dzie​li chó​rem: «Nad za​cho​wa​niem ży​cia i mie​nia.» – «Aż do przy​jaz​du no​wych władz» – ob​ja​śnił mnie don Ju​ste uka​zu​jąc mym oczom do​stoj​niej​szą stro​nę twa​rzy. Był to stru​mień zim​nej wody spa​da​ją​cy na moją pło​mien​ną ideę stwo​rze​nia no​we​go pań​stwa. Po​czu​łem w uszach sy​czą​cy od​głos i po​sza​rza​ło mi w oczach, jak​by po​kój na​peł​nił się mgłą. Pod​sze​dłem do sto​łu nie wi​dząc nic, jak czło​wiek pi​ja​ny. – «Roz​pra​wia​cie o pod​da​niu się!» – rze​kłem. Wszy​scy sie​dzie​li w mil​cze​niu, po​chy​le​ni no​sa​mi nad kart​ką pa​pie​ru, któ​rą każ​dy z obec​nych miał przed sobą. Bóg wie po co. Je​den tyl​ko don José ukrył twarz w dło​niach, szem​rząc: «Nig​dy, nig​dy!» – Ale wy​glą​dał na tak sła​be​go i wy​nisz​czo​ne​go, iż spo​glą​da​jąc na tę po​stać mia​łem wra​że​nie, że po​tra​fił​bym ją zdmuch​nąć jed​nym tchnie​niem. Jak​kol​wiek się spra​wy ob​ró​cą, on tego nie prze​ży​je. Dla czło​wie​ka tak wie​ko​we​go za​wód był zbyt okrut​ny. Czyż nie wi​dział kar​tek swej książ​ki Pięć​dzie​siąt lat nie​rzą​du (któ​rą​śmy za​czę​li dru​ko​wać w dru​kar​ni «Po​rve​ni​ru») roz​sy​pa​nych na pla​za, za​peł​nia​ją​cych rynsz​to​ki, uży​tych na przy​bit​ki do tra​hu​co​sów, któ​re

na​bi​ja​no gar​ścia​mi czcio​nek? Czyż nie wi​dział ich roz​dmu​chi​wa​nych przez wiatr, wdep​ty​wa​nych w bło​to? Całe stro​ni​ce pła​wi​ły się na​wet w wo​dach por​tu. By​ło​by nie​roz​sąd​kiem wie​rzyć, że on to prze​ży​je. By​ło​by okru​cień​stwem. «Czy ro​zu​mie​cie – krzyk​ną​łem – co ozna​cza pod​da​nie się dla was sa​mych, dla wa​szych ko​biet, dzie​ci, dla wa​szych ma​jęt​no​ści? De​kla​mo​wa​łem przez pięć mi​nut bez na​bie​ra​nia tchu, tak mi się przy​najm​niej wy​da​ło. Kła​dłem na​cisk na na​sze moż​li​wo​ści wy​gra​nej, na okru​cień​stwo Mon​te​ra, z któ​re​go zro​bi​łem be​stię tak dzi​ką, jaką on nie​za​wod​nie chciał​by być, gdy​by po​sia​dał dość in​te​li​gen​cji, by za​pro​wa​dzić sys​te​ma​tycz​ne rzą​dy ter​ro​ru. Po​tem przez dru​gie pięć mi​nut prze​ma​wia​łem na​mięt​nie do ich od​wa​gi i mę​skie​go ho​no​ru, z całą pa​sją mej mi​ło​ści do An​to​nii. Je​śli bo​wiem ktoś na​praw​dę po​ry​wa wy​mo​wą, to zna​czy, że mówi pod na​ka​zem oso​bi​stych uczuć: że oskar​ża nie​przy​ja​cie​la, że bro​ni sie​bie lub cze​goś, co mu jest droż​sze nad ży​cie. Moja sio​strzycz​ko dro​ga, ci​ska​łem na nich gro​my. Zda​wa​ło mi się, że mój głos roz​sa​dzi ścia​ny, a gdy się za​trzy​ma​łem, do​strze​głem wpa​trzo​ne w sie​bie oczy, peł​ne lęku i nie​uf​no​ści. Taki był wy​nik mego prze​mó​wie​nia! Je​dy​nie gło​wa don Jo​ségo opa​dła ni​żej na pier​si. Na​chy​li​łem ucha do jego zwię​dłych warg i do​sły​sza​łem szept, coś w ro​dza​ju: «W imię Boże, Mar​ci​nie, synu mój!» Nie wiem do​kład​nie, jak to brzmia​ło, ale imię bo​skie było wy​mie​nio​ne na pew​no. Wy​da​je mi się, że po​chwy​ci​łem ostat​nie tchnie​nie z jego warg, tchnie​nie od​da​la​ją​cej się du​szy. Co praw​da żyje jesz​cze. Uj​rza​łem go póź​niej, ale było to tyl​ko star​cze cia​ło le​żą​ce na wznak, przy​kry​te po bro​dą, z otwar​ty​mi ocza​mi, a tak nie​ru​cho​me, że zda​wa​ło się już nie od​dy​chać. Ta​kim go zo​sta​wi​łem, z An​to​nią klę​czą​cą u jego wez​gło​wia, za​nim tu przy​sze​dłem, do tej wło​skiej po​sa​da , gdzie tak​że czy​ha wszę​dy​obec​na śmierć. Wiem jed​nak, że don José umarł na​praw​dę już tam, w Casa Gould, wy​da​jąc szept przy​zwa​la​ją​cy na moje za​my​sły, któ​re z całą pew​no​ścią na​peł​nia​ły zgro​zą jego du​szę, wie​rzą​cą w świę​tość dy​plo​ma​-

tycz​nych trak​ta​tów i uro​czy​stych de​kla​ra​cji. Za​wo​ła​łem wte​dy gło​śno: «Nie ma nig​dy Boga w kra​ju, w któ​rym lu​dzie nie umie​ją so​bie ra​dzić!» A tym​cza​sem don Ju​ste roz​po​czął roz​waż​ną ora​cję, któ​ra nie wy​wie​ra​ła uro​czy​ste​go wra​że​nia z po​wo​du śmiesz​ne​go sta​nu jego bro​dy. Nie cze​ka​łem na zro​zu​mie​nie jego wy​wo​dów. Pra​wił, że Mon​te​ro (na​zy​wał go ge​ne​ra​łem) nie miał praw​do​po​dob​nie złych in​ten​cji, jak​kol​wiek – twier​dził da​lej – ten zna​mie​ni​ty czło​wiek (któ​re​go jesz​cze przed ty​go​dniem na​zy​wa​li​śmy: gran’ be​stia) my​lił się za​pew​ne w wy​bo​rze wła​ści​wych środ​ków. Jak so​bie wy​obra​żasz, nie cze​ka​łem na ko​niec tej prze​mo​wy. Zna​ne mi są in​ten​cje bra​ta Mon​te​ra, tego gu​er​ril​le​ra Pe​dri​to, któ​re​go zde​ma​sko​wa​łem przed paru laty w Pa​ry​żu, w ka​wiar​ni uczęsz​cza​nej przez stu​den​tów po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skich, gdzie sta​rał się ucho​dzić za se​kre​ta​rza po​sel​stwa. Zja​wiał się tam i roz​pra​wiał go​dzi​na​mi, mnąc swój ka​pe​lusz we wło​cha​tych ła​pach. Jego am​bi​cją zda​wa​ło się być ode​gra​nie roli ja​kie​goś księ​cia de Mor​ny w sto​sun​ku do ja​kie​goś Na​po​le​ona. Już wte​dy mó​wił o swo​im bra​cie w na​pu​szo​nych sło​wach. Czuł się względ​nie bez​piecz​ny po​da​jąc się za se​kre​ta​rza po​sel​stwa, gdyż stu​den​ci, po​cho​dzą​cy wy​łącz​nie z ro​dów blan​cos, w tym po​sel​stwie, jak się do​my​ślasz, nie by​wa​li. By​wał tam jed​nak od cza​su do cza​su De​co​ud, ten czło​wiek bez za​sad i wia​ry, ot tak, dla za​ba​wy, by obej​rzeć so​bie zbio​ro​wi​sko tre​so​wa​nych małp. Znam in​ten​cje Pe​dri​ta. Wi​dzia​łem go zmie​nia​ją​ce​go ta​le​rze. Może in​nym po​zwo​lą żyć pod ter​ro​rem, mnie cze​ka tyl​ko śmierć. Nie, nie do​cze​ka​łem koń​ca prze​mo​wy don Ju​ste Lo​pe​za, usi​łu​ją​ce​go prze​ko​nać sa​me​go sie​bie w uro​czy​stej ora​cji o wspa​nia​ło​myśl​no​ści, spra​wie​dli​wo​ści, uczci​wo​ści oraz czy​stych in​ten​cjach bra​ci Mon​te​ro. Wy​sze​dłem rap​tow​nie z za​mia​rem od​szu​ka​nia An​to​nii. Do​strze​głem ją na ga​le​rii. Gdy otwo​rzy​łem drzwi, wy​cią​gnę​ła ku mnie za​ła​ma​ne ręce. – Co oni tam ro​bią? – za​py​ta​ła. – Ga​da​ją – od​rze​kłem, pa​trząc jej w oczy.

– Tak, tak, ale… – Pu​ste ga​da​nie – prze​rwa​łem jej. – Po​kry​wa​nie stra​chu po​zo​ra​mi idio​tycz​nych na​dziei. To sami wiel​cy par​la​men​ta​rzy​ści, na an​giel​ską mo​dłę, pani wie. By​łem tak wście​kły, że le​d​wo mo​głem mó​wić. An​to​nia uczy​ni​ła gest roz​pa​czy. Przez drzwi, któ​re po​zo​sta​ły lek​ko uchy​lo​ne, do​cho​dził nas mia​ro​wy, mo​no​ton​ny głos don Ju​ste’a wy​gła​sza​ją​cy fra​zes za fra​ze​sem, co czy​ni​ło wra​że​nie ja​kie​goś na​dę​te​go, strasz​ne​go obłę​du. «De​mo​kra​tycz​ne aspi​ra​cje mają jed​nak​że, być może, swo​je uza​sad​nie​nie. Dro​gi, ja​ki​mi kro​czy po​stęp ludz​ko​ści, są nie​zba​da​ne. Z chwi​lą gdy losy na​sze​go kra​ju zna​la​zły się w rę​kach Mon​te​ra, po​win​ni​śmy…» Za​trza​sną​łem drzwi. Tego było dość, tego było nad​to. Nig​dy na żad​nej pięk​nej twa​rzy nie ma​lo​wa​ło się tyle roz​pa​czy i zgro​zy co na twa​rzy An​to​nii. Nie mo​głem tego znieść; schwy​ci​łem ją za ręce w prze​gu​bach. – Czy oni za​bi​li mego ojca? – spy​ta​ła. Oczy jej pło​nę​ły gnie​wem, a gdy wpa​try​wa​łem się w nie ocza​ro​wa​ny, świa​tło w nich zga​sło. – To wręcz pod​da​nie się – rze​kłem. Pa​mię​tam, że po​trzą​sa​łem jej rę​ka​mi, trzy​ma​jąc każ​dą z osob​na. – To wię​cej niż czcza ga​da​ni​na. Oj​ciec pani po​wie​dział mi, bym w imię Boże dzia​łał da​lej. Moja sio​strzycz​ko ko​cha​na, jest coś ta​kie​go w An​to​nii, co każe mi wie​rzyć w moż​li​wość wy​ko​na​nia każ​dej rze​czy. Wy​star​cza jed​ne​go jej spoj​rze​nia, by roz​nie​cić ogień w moim mó​zgu. A jed​nak ko​cham ją tak, jak by mógł ko​chać każ​dy inny czło​wiek – ser​cem, i tyl​ko ser​cem. Wię​cej ona dla mnie zna​czy niż Ko​ściół dla księ​dza Cor​be​la​na (wi​ka​riusz ge​ne​ral​ny znikł wczo​raj wie​czo​rem z mia​sta, może przy​łą​czył się do ban​dy Her​nan​de​za?), wię​cej niż cen​na ko​pal​nia dla tego sen​ty​men​tal​ne​go An​gli​ka. Nie będę mó​wił o jego żo​-

nie. Mo​gła i ona być kie​dyś sen​ty​men​tal​na. Te​raz po​mię​dzy tym dwoj​giem lu​dzi stoi ko​pal​nia San Tomé. – Pani oj​ciec, An​to​nio – po​wtó​rzy​łem – sam pani oj​ciec po​wie​dział mi, bym da​lej dzia​łał. Ro​zu​mie pani? Od​wró​ci​ła twarz i zbo​la​łym gło​sem krzyk​nę​ła: – Tak po​wie​dział? A więc nie prze​mó​wi już nig​dy. Uwol​ni​ła ręce z mego uści​sku i po​czę​ła pła​kać ukryw​szy twarz w chu​s​tecz​ce. By​łem nie​czu​ły na jej łzy, wo​la​łem wi​dzieć ją nie​szczę​śli​wą niż nie wi​dzieć jej wca​le, nie wi​dzieć jej już nig​dy. Czy​bym bo​wiem uciekł, czy po​zo​stał ska​zu​jąc się na śmierć, nie by​ło​by dla nas spo​so​bu zej​ścia się ani przy​szło​ści. Sko​ro zaś tak było, nie znaj​do​wa​łem w so​bie współ​czu​cia dla tej prze​lot​nej chwi​li żalu. Po​sła​łem ją, spła​ka​ną, po doñę Emi​lię, a tak​że po don Car​lo​sa. Ich sen​ty​men​tal​ny sto​su​nek do spra​wy był nie​zbęd​nie po​trzeb​ny do re​ali​za​cji mo​ich pla​nów, ten sen​ty​men​ta​lizm lu​dzi, któ​rzy nie uczy​nią kro​ku w celu urze​czy​wist​nie​nia swych naj​go​ręt​szych pra​gnień, do​pó​ki się one nie ob​le​ką w ozdob​ne sza​ty idei. Póź​nym wie​czo​rem utwo​rzy​li​śmy we czwo​ro ro​dzaj ma​łej jun​ty: obie ko​bie​ty, don Car​los i ja, w bia​ło​nie​bie​skim bu​du​arze pani Gould. El rey de Su​la​co uwa​ża sie​bie nie​wąt​pli​wie za bar​dzo uczci​we​go czło​wie​ka. Gdy​by moż​na było prze​bić ścia​nę jego mil​cze​nia, oka​za​ło​by się pew​nie, że tak jest. A może on wy​obra​ża so​bie, że to wła​śnie czy​ni jego uczci​wość nie​ska​zi​tel​ną? An​gli​cy żyją ilu​zja​mi, któ​re w taki czy inny spo​sób do​po​ma​ga​ją im w uchwy​ce​niu isto​ty rze​czy. W roz​mo​wie Don Car​los po​prze​sta​je na rzad​kich «tak i «nie», co brzmi tak nie​oso​bi​ście jak sło​wa wy​rocz​ni. Ale jego nie​ma re​zer​wa nie mo​gła mnie oszu​kać. Wie​dzia​łem co tkwi w jego gło​wie; on my​śli tyl​ko o ko​pal​ni, jego żona zaś nie ma nic w gło​wie poza jego cen​ną oso​bą, któ​rą on zwią​zał nie​ro​ze​rwal​nie z kon​ce​sją Gou​l​dów i przy​wią​zał do

szyi tej drob​nej ko​biet​ce. Ale mniej​sza o to. Rzecz po​le​ga​ła na tym, by on przed​sta​wił spra​wę Hol​roy​do​wi (zwa​ne​mu kró​lem sre​bra i sta​li), a to w taki spo​sób, aby uzy​skać od nie​go po​moc fi​nan​so​wą. Przed dwu​dzie​sto​ma czte​re​ma go​dzi​na​mi, o tej sa​mej wie​czor​nej po​rze, by​li​śmy prze​ko​na​ni, że sre​bro z ko​pal​ni, zło​żo​ne w piw​ni​cach bu​dyn​ku cel​ne​go jest bez​piecz​ne i że może tam le​żeć, do​pó​ki nie za​bie​rze go okręt pły​ną​cy na pół​noc. A póki te skar​by będą pły​nę​ły bez prze​rwy w stro​nę pół​no​cy, ów nie​wąt​pli​wy uczu​cio​wiec, ja​kim jest Hol​royd, nie po​rzu​ci swej idei wpro​wa​dza​nia do nie​oświe​co​nych kra​jów nie tyl​ko spra​wie​dli​wo​ści, po​ko​ju i za​mi​ło​wa​nia do pra​cy, ale tak​że wy​piesz​czo​ne​go w my​ślach ide​ału chrze​ści​jań​stwa w jego czy​stej for​mie. W póź​niej​szych go​dzi​nach na​czel​ny in​ży​nier ko​lei, naj​waż​niej​sza oso​bi​stość eu​ro​pej​ska w Su​la​co, nad​je​chał kon​no z por​tu przez Cal​le i zo​stał do​pusz​czo​ny do na​sze​go kon​kla​we. A przez ten czas jun​ta, zło​żo​na z tu​tej​szych no​ta​bli, ob​ra​do​wa​ła nadal w du​żym sa​lo​nie, je​den tyl​ko z uczest​ni​ków wy​biegł na ko​ry​tarz, by za​py​tać słu​żą​ce​go, czy nie moż​na by do​stać cze​goś do zje​dze​nia. Pierw​sze sło​wa na​czel​ne​go in​ży​nie​ra po wej​ściu do bu​du​aru były: «Czym​że jest ten pani dom, dro​ga pani Gould? Na dole szpi​tal woj​sko​wy, na gó​rze wi​docz​nie ja​dło​daj​nia. Wi​dzia​łem służ​bę wno​szą​cą do sa​lo​nu tace peł​ne do​brych rze​czy.» «Tu zaś, w tym sa​lo​ni​ku – rze​kłem – za​sta​je pan po​sie​dze​nie ga​bi​ne​tu przy​szłej Za​chod​niej Re​pu​bli​ki.» Był tak prze​ję​ty sy​tu​acją, że się nie uśmiech​nął, nie wy​da​wał się na​wet zdzi​wio​ny. Opo​wie​dział nam, iż w cza​sie gdy był za​ję​ty na po​dwó​rzu ko​le​jo​wym wy​da​wa​niem ogól​nych roz​po​rzą​dzeń, do​ty​czą​cych ochro​ny mie​nia ko​lei, za​we​zwa​no go na sta​cję te​le​gra​ficz​ną. In​ży​nier, pra​cu​ją​cy na ostat​nim od​cin​ku dro​gi że​la​znej, chciał z dru​gie​go koń​ca dru​tu z nim po​roz​ma​wiać. W urzę​dzie te​le​gra​ficz​nym nie było ni​ko​go poza nim sa​mym i te​le​gra​fi​stą ko​le​jo​-

wym, któ​ry od​czy​ty​wał gło​śno ude​rze​nia na ta​śmie zwi​ja​ją​cej się w krąg na pod​ło​dze. Tre​ścią tej roz​mo​wy, nada​wa​nej za po​mo​cą ner​wo​wych ude​rzeń z ja​kiejś drew​nia​nej budy za​gu​bio​nej w głę​bo​kim le​sie, było do​nie​sie​nie, że pre​zy​dent Ri​bie​ra uciekł, a może jesz​cze ucie​ka przed po​ści​giem. To dla nas w Su​la​co nie było no​wi​ną. Sam Ri​bie​ra, oca​lo​ny i uko​jo​ny przez nas, go​tów był my​śleć, że go nig​dy nie ści​ga​no. Ri​bie​ra uległ usil​nym na​le​ga​niom swych przy​ja​ciół i opu​ścił sztab po​bi​tej ar​mii sam je​den, wziąw​szy za prze​wod​ni​ka po​ga​nia​cza mu​łów, Bo​ni​fa​cia, któ​ry przy​jął na sie​bie tę od​po​wie​dzial​ność wraz z ry​zy​kiem. Wy​ru​szy​li o brza​sku trze​cie​go dnia. Po​zo​sta​łe siły zbroj​ne stop​nia​ły w cią​gu nocy. Bo​ni​fa​cio i Ri​bie​ra je​cha​li ostro, na ko​niach, aż do stóp Kor​dy​lie​rów. Tam prze​sie​dli się na muły i po​su​wa​li się wą​wo​za​mi, aby w samą porę prze​je​chać przez ka​mie​ni​ste pła​sko​wzgó​rze Pa​ra​mo Ivie, przez któ​re w chwi​lę póź​niej prze​le​ciał mroź​ny wiatr, grze​biąc w za​spach śnie​gu ko​le​bę, uło​żo​ną z ka​mie​ni, w któ​rej spę​dzi​li noc. Bied​ny Ri​bie​ra miał na​stęp​nie dużo jesz​cze przy​gód. Zo​stał roz​łą​czo​ny ze swym prze​wod​ni​kiem, stra​cił wierz​chow​ca, pie​cho​tą ze​szedł na Cam​po i był​by nie​chyb​nie zgi​nął da​le​ko od Su​la​co, gdy​by się nie zdał na ła​skę pew​ne​go ran​che​ra. Ten czło​wiek, po​znaw​szy zresz​tą od razu pre​zy​den​ta, do​star​czył mu wy​po​czę​te​go muła, któ​re​go cięż​ki i nie​zręcz​ny zbieg za​jeź​dził na śmierć. Oka​za​ło się przy tym praw​dą, że ści​gał go od​dzia​łek pod do​wódz​twem ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko Pe​dra Mon​te​ra, bra​ta ge​ne​ra​ła. Na szczę​ście mroź​ny wiatr z Pa​ra​mo za​sko​czył po​ścig na prze​łę​czy. Znacz​na ilość lu​dzi oraz wszyst​kie zwie​rzę​ta zgi​nę​ły pod lo​do​wa​tym po​dmu​chem. Ma​ru​de​rzy od​pa​dli, głów​ny kor​pus jed​nak oca​lał. Na​tknąw​szy się na bied​ne​go Bo​ni​fa​cia, któ​ry le​żał pół​mar​twy u stóp po​chy​łej ścia​ny śnie​gu, żoł​nie​rze prze​bi​li go ba​gne​ta​mi, jak przy​sta​ło na bo​ha​te​rów woj​ny do​mo​wej. By​li​by po​dob​nie po​stą​pi​li z Ri​bie​rą, gdy​by nie to, że z nie​wia​do​mych przy​czyn od​dzia​łek skrę​cił z dro​gi ze sta​re​go Ca​mi​no Real i za​błą​dził w la​sach le​-

żą​cych u stóp niż​szych zbo​czy. W koń​cu na​tknął się znie​nac​ka na obóz bu​dow​ni​czych ko​lei że​la​znej. In​ży​nier z tej naj​od​le​glej​szej pla​ców​ki za​wia​da​miał te​le​gra​ficz​nie swe​go zwierzch​ni​ka, że po​nad wszel​ką wąt​pli​wość roz​go​ścił się u nie​go Pe​dro Mon​te​ro i tu, w tej sa​mej izbie przy​słu​chu​je się stu​ka​niu apa​ra​tu. Za​mie​rza w imię de​mo​kra​cji ob​jąć w po​sia​da​nie Su​la​co. Jest bar​dzo wy​nio​sły. Jego lu​dzie za​rżnę​li część by​dła na​le​żą​ce​go do Kom​pa​nii Ko​le​jo​wej, nie pro​sząc o po​zwo​le​nie, i za​bra​li się do pie​cze​nia mię​sa nad roz​ża​rzo​ny​mi wę​gla​mi. Pe​dri​to za​dał wie​le by​strych py​tań do​ty​czą​cych ko​pal​ni i tego, co się sta​ło ze sre​brem wy​do​by​tym w okre​sie ostat​nich sze​ściu mie​się​cy. Po​wie​dział roz​ka​zu​ją​co: «Za​py​taj​cie te​le​gra​ficz​nie swe​go zwierzch​ni​ka, on po​wi​nien wie​dzieć. Po​wiedz​cie mu, że Pe​dro Mon​te​ro, na​czel​nik Cam​po i mi​ni​ster spraw we​wnę​trzych no​we​go rzą​du, pra​gnie być ści​śle po​in​for​mo​wa​ny.» Pe​dro Mon​te​ro miał nogi owi​nię​te w po​krwa​wio​ne szma​ty, roz​czo​chra​ne wło​sy i bro​dę, twarz wy​chu​dzo​ną i po​nu​rą, a cho​dząc ku​lał, wspie​ra​jąc się na krzy​wej ga​łę​zi jak na la​sce. Jego to​wa​rzy​sze byli w jesz​cze gor​szym sta​nie, ale wi​docz​nie nie po​rzu​ci​li bro​ni ani, w żad​nym ra​zie, ca​łe​go za​pa​su amu​ni​cji. Ich wy​nędz​nia​łe twa​rze wy​peł​nia​ły drzwi i okna ba​ra​ku. Po​nie​waż ta sama izba słu​ży​ła in​ży​nie​ro​wi za sy​pial​nię, Mon​te​ro rzu​cił się na jego czy​ste koce i le​żał na łóż​ku wstrzą​sa​ny dresz​cza​mi, dyk​tu​jąc mimo to roz​ka​zy, któ​re mia​ły być prze​ka​za​ne dro​gą te​le​gra​ficz​ną do Su​la​co. Żą​dał na​tych​mia​sto​we​go wy​sła​nia po​cią​gu na miej​sce dla prze​wie​zie​nia jego lu​dzi. – Na to od​po​wie​dzia​łem ze swej stro​ny – opo​wia​dał nam na​czel​ny in​ży​nier – że nie śmiem kie​ro​wać po​cią​gu w głąb kra​ju, po​nie​waż do​ko​na​no kil​ku za​ma​chów na po​cią​gi wzdłuż ca​łej li​nii ko​le​jo​wej. Zro​bi​łem to ze wzglę​du na pana, pa​nie Gould – do​dał – a od​po​wiedź, jaką otrzy​ma​łem od mego pod​wład​ne​go, brzmia​ła: «Plu​ga​we by​dlę, le​żą​ce na moim łóż​ku, po​wie​dzia​ło:– A gdy​bym tak was ka​zał roz​strze​lać? – Na co mój pod​wład​ny, któ​ry, jak się oka​-

zu​je, sam sie​dział przy apa​ra​cie, za​uwa​żył, że to by na przy​jazd po​cią​gu nie wpły​nę​ło. Pe​dro ziew​nął i rzekł: «Mniej​sza z tym. Koni na Cam​po jest dość.» Ob​ró​cił się na dru​gi bok i za​snął na łóż​ku Har​ri​sa. Oto po​wód, ko​cha​na sio​strzycz​ko, dla któ​re​go je​stem dziś zbie​giem. Ostat​nia de​pe​sza, nada​na z le​śne​go obo​zu, do​nio​sła, że Pe​dro Mon​te​ro wy​ru​szył ze swy​mi ludź​mi o świ​cie, po ca​ło​noc​nym po​si​la​niu się wo​ło​wą asa​do. Za​bra​li wszyst​kie ko​nie, a znaj​dą ich wię​cej po dro​dze, więc w nie​speł​na trzy​dzie​ści go​dzin mogą tu już być. Su​la​co prze​sta​nie być wte​dy od​po​wied​nim miej​scem za​rów​no dla mnie, jak dla za​pa​su sre​bra na​le​żą​ce​go do kon​ce​sji Gou​l​dów. Ale nie to jest naj​gor​sze. Gar​ni​zon w Esme​ral​dzie prze​szedł na stro​nę zwy​cię​skiej par​tii. Do​wie​dzie​li​śmy się o tym z ust te​le​gra​fi​sty z Kom​pa​nii Li​nii Te​le​gra​ficz​nej, któ​ry dziś wcze​snym ran​kiem przy​szedł do Casa Gould, by nam to oznaj​mić. Mu​sia​ło w rze​czy sa​mej być wcze​śnie, bo nie roz​wid​ni​ło się jesz​cze cał​ko​wi​cie nad Su​la​co. Ko​le​ga jego z Esme​ral​dy we​zwał go do apa​ra​tu, by do​nieść, że gar​ni​zon, po wy​strze​la​niu nie​któ​rych swo​ich ofi​ce​rów, za​wład​nął rzą​do​wym okrę​tem sto​ją​cym w por​cie. Było to dla mnie praw​dzi​wym cio​sem. Po​przed​nio my​śla​łem, że w tej pro​win​cji moż​na po​le​gać na każ​dym czło​wie​ku. Omy​li​łem się. To, co się sta​ło w Esme​ral​dzie, było re​wo​lu​cją Mon​te​row​ską, taką samą, jaka się roz​po​czę​ła w Su​la​co, tyl​ko uda​ną. Te​le​gra​fi​sta in​for​mo​wał Bern​hard​ta przez cały czas, a ostat​nie nada​ne przez nie​go sło​wa brzmia​ły: «Te​raz wy​ła​ma​li drzwi i obej​mu​ją urząd te​le​gra​ficz​ny w po​sia​da​nie. Je​ste​ście od​cię​ci. Nie mogę już nic zro​bić.» A jed​nak jest fak​tem, że po​tra​fił w ja​kiś spo​sób uśpić czuj​ność na​past​ni​ków, któ​rym cho​dzi​ło o prze​cię​cie wszel​kiej ko​mu​ni​ka​cji ze świa​tem ze​wnętrz​nym. Jak on to zro​bił, nie wiem, ale w parę go​dzin póź​niej po​łą​czył się znów z Su​la​co i po​wie​dział, co na​stę​pu​je: «Po​wstań​cza ar​mia ob​ję​ła w po​sia​da​nie rzą​do​wy trans​por​to​wiec sto​ją​cy w za​to​ce i ła​du​je nań woj​sko z za​mia​rem kie​ro​wa​nia

się wzdłuż wy​brze​ża do Su​la​co. Strzeż​cie się więc. Będą go​to​wi do wy​ru​sze​nia za parę go​dzin i mogą was za​sko​czyć przed wscho​dem słoń​ca.» To wszyst​ko, co zdo​łał po​wie​dzieć. Ode​pchnę​li go od apa​ra​tu, tym ra​zem na do​bre, gdyż Bern​hardt wciąż usi​ło​wał na​wią​zać po​łą​cze​nie z Esme​ral​dą i nie otrzy​mał już od​po​wie​dzi.” Po na​pi​sa​niu tych słów w no​te​sie prze​zna​czo​nym dla sio​stry De​co​ud uniósł gło​wę i na​słu​chi​wał. Ale ani w po​ko​ju, ani w domu nie było żad​nych od​gło​sów poza ka​pa​niem wody są​czą​cej się kro​pla​mi z ce​dzi​dła do du​że​go gli​nia​ne​go na​czy​nia. Na ze​wnątrz domu pa​no​wa​ła wiel​ka ci​sza. De​co​ud zno​wu po​chy​lił gło​wę nad no​te​sem. „Ja, ro​zu​miesz, nie ucie​kam – pi​sał da​lej. – Po pro​stu od​jeż​dżam z tym ogrom​nym skar​bem, któ​ry musi być oca​lo​ny za wszel​ką cenę. Do nie​go dążą jed​no​cze​śnie Pe​dro Mon​te​ro od stro​ny Cam​po i zbun​to​wa​ny gar​ni​zon z Esme​ral​dy od stro​ny mo​rza. To, że sre​bro tu na nich cze​ka, jest tyl​ko rze​czą przy​pad​ku. Praw​dzi​wym ce​lem, jak się do​my​ślasz, jest sama ko​pal​nia San Tomé; gdy​by nie ona, Pro​win​cję Za​chod​nią po​zo​sta​wio​no by pew​no w spo​ko​ju przez dłu​gie ty​go​dnie, by ją w wol​nym cza​sie za​gar​nąć w zwy​cię​skie ra​mio​na. Don Car​los Gould bę​dzie miał co ro​bić, chcąc oca​lić ko​pal​nię z całą jej or​ga​ni​za​cją i ludź​mi, to im​pe​rium in im​pe​rio, ten zło​to​daj​ny warsz​tat, z któ​rym jego sen​ty​men​ta​lizm łą​czy w dziw​ny spo​sób po​ję​cie spra​wie​dli​wo​ści. Ob​sta​je przy nim, po​dob​nie jak nie​któ​rzy ob​sta​ją przy ide​ale mi​ło​ści lub ze​msty. O ile się nie mylę w są​dzie o tym czło​wie​ku, jego ko​pal​nia musi po​zo​stać nie​na​ru​szo​na lub ulec znisz​cze​niu ak​tem jego woli. W jego zim​ne, prze​ide​ali​zo​wa​ne ży​cie wkra​dła się na​mięt​ność. Na​mięt​ność, któ​rą umiem zro​zu​mieć tyl​ko przy po​mo​cy in​te​lek​tu. Na​mięt​ność zgo​ła nie​po​dob​na do żad​nej do​zna​wa​nej przez nas, lu​dzi in​nej krwi. Nie​mniej jest ona rów​nie nie​bez​piecz​na jak na​sze na​mięt​no​ści.

Jego żona zro​zu​mia​ła to rów​nież. I dla​te​go jest tak do​brym moim sprzy​mie​rzeń​cem. Pod​chwy​tu​je wszyst​kie moje su​ge​stie wy​czu​wa​jąc nie​za​wod​nym in​stynk​tem, że one w koń​cu mogą za​pew​nić bez​pie​czeń​stwo kon​ce​sji Gou​l​dów. On zaś ule​ga żo​nie, może dla​te​go, że jej ufa, ale wy​glą​da mi to ra​czej na chęć za​dość​uczy​nie​nia za ja​kąś nie​uchwyt​ną krzyw​dę, za nie​wier​ność w uczu​ciach, wsku​tek któ​rej jej szczę​ście, jej ży​cie zo​sta​ły pod​po​rząd​ko​wa​ne zwod​ni​czej idei. Ta mała ko​biet​ka zro​zu​mia​ła, że on bar​dziej żyje dla ko​pal​ni niż dla niej. Ale ni​niej​sza o nich. Niech każ​de dźwi​ga swój los, kształ​to​wa​ny na​mięt​no​ścią czy uczu​ciem. Naj​waż​niej​sze, iż ona po​par​ła moją radę wy​wie​zie​nia sre​bra z tego mia​sta, z tego kra​ju na​tych​miast, za wszel​ką cenę, za cenę naj​więk​sze​go ry​zy​ka. Za​da​niem don Car​lo​sa jest pod​trzy​ma​nie nie​ska​zi​tel​nej re​pu​ta​cji ko​pal​ni; za​da​niem pani Gould – obro​na męża przed skut​ka​mi tej zim​nej, nie​prze​zwy​cię​żo​nej na​mięt​no​ści, któ​rej ona boi się bar​dziej, niż​by się bała za​du​rze​nia męża w in​nej ko​bie​cie. Za​da​niem No​stro​ma jest oca​le​nie sre​bra. Nasz plan prze​wi​du​je za​ła​do​wa​nie go na naj​więk​szą łódź trans​por​to​wą, jaką Kom​pa​nia po​sia​da, i wy​wie​zie​nie go przez za​to​kę do ma​łe​go por​tu le​żą​ce​go poza te​ry​to​rium Co​sta​gu​any, po dru​giej stro​nie Azu​ery. Pierw​szy okręt pły​ną​cy na pół​noc otrzy​ma po​le​ce​nie za​bra​nia skar​bu. Mo​rze jest tu spo​koj​ne. Wśliź​nie​my się w ciem​ność za​to​ki, za​nim przy​bę​dą bun​tow​ni​cy z Esme​ral​dy, a za​nim się dzień zro​bi nad oce​anem, bę​dzie​my już poza za​się​giem ich wzro​ku, nie​wi​dzial​ni, za​sło​nię​ci przez Azu​erę, któ​ra, oglą​da​na z wy​brze​ża Su​la​co, sama wy​glą​da na bla​do​błę​kit​ną chmu​rę na wid​no​krę​gu. Nie​ska​zi​tel​ny ca​pa​taz de car​ga​do​res jest naj​wła​ściw​szym czło​wie​kiem do ta​kiej ro​bo​ty, a to​wa​rzy​szę mu ja, czło​wiek obar​czo​ny na​mięt​no​ścią, ale bez żad​nej mi​sji. Jadę z nim, aby tu po​wró​cić i ode​grać swą rolę w tej far​sie aż do koń​ca. Je​śli mi się po​wie​dzie, otrzy​mam na​gro​dę, któ​rą może mi dać tyl​ko An​to​nia.

Przed od​jaz​dem już jej nie zo​ba​czę. Zo​sta​wi​łem ją, jaki Ci to po​wie​dzia​łem, przy łóż​ku ojca. Uli​ca była nie oświe​tlo​na, domy po​za​my​ka​ne, i wy​sze​dłem w tę ciem​ność za mia​sto. Ani jed​nej la​tar​ni nie za​pa​lo​no od dwóch dni, a skle​pio​na bra​ma była jed​ną bry​łą ciem​no​ści o nie​wy​raź​nym kształ​cie wie​ży. Usły​sza​łem tam ja​kieś ci​che, ża​ło​sne wes​tchnie​nia, któ​re zda​wa​ły się od​po​wia​dać na po​mru​ki mę​skie​go gło​su. Roz​po​zna​łem nie​dba​ły ton gło​su, cha​rak​te​ry​zu​ją​cy na​sze​go ge​nu​eń​skie​go ma​ry​na​rza. Ten czło​wiek, po​dob​nie jak ja, przy​je​chał tu po to, aby zo​stać wcią​gnię​ty w wir wy​da​rzeń, do któ​rych jego scep​ty​cyzm, po​dob​nie jak mój, od​no​si się z ro​dza​jem obo​jęt​nej po​gar​dy. Je​dy​na rzecz, do któ​rej on przy​wią​zu​je wagę, to – o ile wy​wnio​sko​wa​łem – do​bre imię. Jest to am​bi​cja god​na szla​chet​nych umy​słów, ale bywa też ko​rzyst​na dla wy​jąt​ko​wo in​te​li​gent​nych ło​trów. «Tak. Chcę, aby do​brze o mnie mó​wio​no. Si se​ñor.» To jego wła​sne sło​wa. On zda​je się nie od​róż​niać mó​wio​ne​go sło​wa od my​śli. Za​sta​na​wiam się, czy to jest zwy​kła na​iw​ność czy prak​tycz​ny punkt wi​dze​nia. Wy​jąt​ko​we in​dy​wi​du​al​no​ści za​wsze mnie zaj​mu​ją, gdyż po​twier​dza​ją ogól​ną re​gu​łę od​zwier​cie​dla​ją​cą stan mo​ral​ny ludz​ko​ści. Do​go​nił mnie na dro​dze do por​tu, gdy ich mi​ną​łem, prze​szedł​szy bez za​trzy​ma​nia pod ciem​ną ar​ka​dą bra​my. Oso​ba, z któ​rą roz​ma​wiał, była ja​kąś nie​szczę​śli​wą ko​bie​tą. Mil​cza​łem dys​kret​nie, pod​czas gdy ca​pa​taz da​lej mi to​wa​rzy​szył. Po ja​kimś cza​sie sam za​czął mó​wić. Nie była to sy​tu​acja, ja​kiej się spo​dzie​wa​łem. Roz​ma​wiał z ko​bie​tą, sta​rą ko​ron​czar​ką błą​ka​ją​cą się w po​szu​ki​wa​niu syna, za​mia​ta​cza ulic, za​trud​nio​ne​go przez za​rząd mia​sta. Przed paru dnia​mi, jesz​cze przed świ​tem, ja​cyś przy​ja​cie​le po​de​szli pod drzwi ich cha​łu​py i wy​wo​ła​li go. Po​szedł za nimi i nie wi​dzia​ła go od tej pory. Zo​sta​wi​ła więc na pół ugo​to​wa​ną stra​wę na zga​szo​nym pa​le​ni​sku i do​wlo​kła się do por​tu. Tam po​wie​dzia​no jej, że pod​czas ran​nych roz​ru​chów kil​ku miej​skich mozo zo​sta​ło za​bi​tych. Je​den z car​ga​do​re​sów, peł​nią​cy straż przed

Urzę​dem Cel​nym, przy​niósł la​tar​nię i po​ma​gał w roz​po​zna​wa​niu zwłok, któ​re le​ża​ły w po​bli​żu. Po​szu​ki​wa​nia oka​za​ły się da​rem​ne, więc wlo​kąc się z po​wro​tem przy​sia​dła na ka​mie​niu pod skle​pie​niem bra​my i ję​cza​ła, bo była bar​dzo zmę​czo​na. Ca​pa​taz za​gad​nął ją, a wy​słu​chaw​szy jej ury​wa​ne​go, stę​ka​ją​ce​go opo​wia​da​nia, do​ra​dził sta​rusz​ce, by szu​ka​ła syna wśród ran​nych prze​nie​sio​nych do pa​tio w Casa Gould. – Da​łem jej też ćwiart​kę do​la​ra – do​dał nie​dba​le. – A cze​mu pan to zro​bił? – za​py​ta​łem. – Czy pan ją zna? – No, se​ñor. Nie zda​je mi się, abym ją kie​dy​kol​wiek wi​dział. Bo jak​że? Praw​do​po​dob​nie od lat ca​łych nie wy​cho​dzi​ła na uli​cę. Ona na​le​ży do tych sta​rych ko​biet, któ​re się tu wi​du​je po​chy​lo​ne nad pa​le​ni​skiem w głę​bi cha​łu​py, z la​ską u boku, a tak sła​be, że trud​no im na​wet od​pę​dzić włó​czą​ce​go się psa od garn​ków. Ca​ram​ba! Po sa​mym jej gło​sie po​zna​łem, że śmierć za​po​mnia​ła o niej. Ale sta​re czy mło​de, wszyst​kie lu​bią pie​nią​dze i będą do​brze mó​wi​ły o czło​wie​ku, któ​ry je daje. – Ro​ze​śmiał się krót​ko. – S eñor, trze​ba było wi​dzieć, jak za​ci​snę​ła szpo​ny na moim ręku, gdy po​ło​ży​łem jej mo​ne​tę na dło​ni! – Urwał, a po​tem do​rzu​cił: – Moją ostat​nią mo​ne​tę! Nie do​da​łem żad​ne​go ko​men​ta​rza. Ca​pa​taz zna​ny jest ze swej hoj​no​ści i bra​ku szczę​ścia przy grze w mon​te, co spra​wia, że jest rów​nie ubo​gi dziś jak w dniu przy​jaz​du do Su​la​co. – Przy​pusz​czam, don Mar​ci​nie – roz​po​czął to​nem za​my​ślo​nym i do​cie​kli​wym – że se​ñor ad​mi​ni​stra​dor z San Tomé wy​na​gro​dzi mnie kie​dyś, je​śli ura​tu​ję mu jego sre​bro. Od​po​wie​dzia​łem, że oczy​wi​ście nie może być in​a​czej. Idąc obok mnie, mam​ro​tał coś do sie​bie. – Si, si, bez wąt​pie​nia – a do mnie: – Wi​dzi pan, don Mar​ci​nie, jak to do​brze być chwa​lo​nym przez lu​dzi! Nie ma dru​gie​go czło​wie​ka, o któ​rym by na​wet po​my​śla​no do ta​kiej ro​bo​ty. Otrzy​mam kie​dyś za to wiel​ką na​gro​dę. I nie​chby się to sta​ło jak naj​prę​dzej – mruk​nął. – Czas ula​-

tu​je w tym kra​ju rów​nie pręd​ko jak w ja​kim​kol​wiek in​nym. Ta​kim oto czło​wie​kiem, so​eur che​rie , jest mój to​wa​rzysz w tej wiel​kiej wy​pra​wie, ma​ją​cej słu​żyć wiel​kie​mu ce​lo​wi. On jest bar​dziej na​iw​ny niż spryt​ny, bar​dziej wład​czy niż prze​bie​gły, przy tym sza​fu​ją​cy hoj​niej swo​ją oso​bą, niż są hoj​ni w sza​fo​wa​niu pie​niędz​mi ci lu​dzie, któ​rzy z nie​go cią​gną ko​rzy​ści. Przy​najm​niej on to tak osą​dza, co wzbu​dza w nim wię​cej dumy niź​li sen​ty​men​tu. Cie​szę się, że się z tym czło​wie​kiem za​przy​jaź​ni​łem. Jako to​wa​rzysz na​bie​ra więk​sze​go zna​cze​nia, niż go miał kie​dy​kol​wiek w roli ge​niu​sza niż​szej ran​gi, tego au​ten​tycz​ne​go ma​ry​na​rza wło​skie​go, któ​re​mu po​zwa​la​łem przy​cho​dzić wcze​snym ran​kiem do «Po​rve​ni​ru» i po​ufa​le ga​wę​dzić z wy​daw​cą, pod​czas gdy ga​ze​ta prze​cho​dzi​ła przez pra​sę. Przy tym cie​ka​we jest ze​tknię​cie się z czło​wie​kiem, dla któ​re​go war​tość ży​cia zda​je się po​le​gać na nim​bie wy​two​rzo​nym do​ko​ła jego oso​by. Te​raz cze​kam na nie​go w go​spo​dzie. Gdy​śmy z nim przy​by​li do tej po​sa​da Gior​gia Vio​li, za​sta​li​śmy dzie​ci sie​dzą​ce sa​mot​nie na dole, a sta​ry ge​nu​eń​czyk krzyk​nął tyl​ko z góry na swe​go ro​da​ka, by po​biegł do dok​to​ra. Gdy​by nie to, by​li​by​śmy po​wę​dro​wa​li da​lej na na​brze​że por​to​we, gdzie po​dob​no ka​pi​tan Mit​chell z gro​mad​ką eu​ro​pej​skich ochot​ni​ków i kil​ku wy​bra​nych car​ga​do​re​sów ła​du​je już na ku​ter sre​bro, któ​re ma być oca​lo​ne przed szpo​na​mi Mon​te​ra po to, aby słu​ży​ło jego zgu​bie. No​stro​mo po​ga​lo​po​wał w gwał​tow​nym tem​pie z po​wro​tem do mia​sta. Już daw​no, jak od​je​chał. Ta zwło​ka po​zwa​la mi po​ga​wę​dzić z Tobą. Za​nim te no​tat​ki doj​dą do Two​ich rąk, sta​nie się jesz​cze wie​le rze​czy. Tym​cza​sem jest to prze​rwa pod uno​szą​cy​mi się nad nami skrzy​dła​mi śmier​ci w tym mil​czą​cym do​mo​stwie, za​grze​ba​nym w ciem​no​ściach nocy, z umie​ra​ją​cą ko​bie​tą, dwoj​giem dzie​ci sku​lo​nych i nie wy​da​ją​cych gło​su, z tym star​cem wresz​cie, któ​re​go kro​ki, stą​pa​ją​ce z góry na dół, cią​gle sły​szę przez gru​bą ścia​nę co przy​po​mi​na mi lek​ki chro​bot my​szy. Ja zaś, je​dy​ny obcy wśród nich, nie wiem, czy za​li​czać się do ży​wych, czy

umar​łych. Qu​ien sabe? – jak lu​bią mó​wić tu​tej​si lu​dzie w od​po​wie​dzi na każ​de za​py​ta​nie. A jed​nak nie! moje uczu​cia dla Cie​bie na pew​no nie umar​ły, a wszyst​ko inne, ten dom, ta czar​na noc, te mil​czą​ce dzie​ci w pół​mro​ku izby, a na​wet moja tu obec​ność – to jest ży​cie, to musi być ży​cie, sko​ro tak bar​dzo przy​po​mi​na sen.” Pod​czas gdy Mar​cin kre​ślił te ostat​nie sło​wa, na chwi​lę ogar​nę​ło go na​głe, cał​ko​wi​te za​po​mnie​nie. Za​chwiał się nad sto​łem, jak​by ra​żo​ny kulą. Ale wkrót​ce wy​pro​sto​wał się z uczu​ciem za​wsty​dze​nia i zda​wa​ło mu się, że zbu​dził go od​głos ołów​ka spa​da​ją​ce​go na pod​ło​gę. Ni​skie drzwi ka​wiar​ni sta​ły otwo​rem, wy​peł​nio​ne bla​skiem po​chod​ni, któ​ra oświe​ca​ła po​ło​wę ko​nia, omia​ta​ją​ce​go ogo​nem nogę jeźdź​ca z dłu​gą że​la​zną ostro​gą, przy​twier​dzo​ną rze​my​ka​mi do na​giej pię​ty. Dziew​czy​nek już nie było, tyl​ko No​stro​mo, sto​jąc na środ​ku po​ko​ju, spo​glą​dał na Mar​ci​na spod okrą​głe​go som​bre​ra na​su​nię​te​go na samą brew. – Przy​wio​złem tego skwa​szo​ne​go dok​to​ra w po​wo​zie se​ño​ry Gould – rzekł. – Wąt​pię, aby przy ca​łej swej wie​dzy oca​lił te​raz pa​dro​nę. Przy​sła​li tu po dzie​ci. To zły znak. Usiadł na koń​cu ław​ki. – Przy​pusz​czam, że chce je po​bło​go​sła​wić. Oszo​ło​mio​ny De​co​ud za​uwa​żył, że mu​siał wi​dać głę​bo​ko spać, na co No​stro​mo od​po​wie​dział ze sła​bym uśmie​chem, że zaj​rzaw​szy z ze​wnątrz przez okno, wi​dział go le​żą​ce​go na sto​le z gło​wą na roz​ło​żo​nych ra​mio​nach. An​giel​ska se​ño​ra przy​je​cha​ła tym​że po​wo​zem i od razu po​szła z dok​to​rem na górę. Po​wie​dzia​ła mu aby jesz​cze nie bu​dził Mar​ci​na, ale gdy przy​sła​no po dzie​ci, No​stro​mo wszedł do ka​wiar​ni. Wi​docz​na przez drzwi po​ło​wa ko​nia z po​ło​wą jeźdź​ca wy​ko​na​ła te​raz ob​rót; po​chod​nia z pa​kuł i ży​wi​cy w że​la​znym ko​szu na drą​gu, przy​mo​co​wa​nym do przed​niej czę​ści sio​dła, rzu​ci​ła snop świa​tła do po​ko​ju, w chwi​li gdy uka​za​ła się pani Gould. Kap​tur ciem​ne​go gra​na​to​we​go płasz​cza zsu​nął się z

jej gło​wy, twarz mia​ła bar​dzo bla​dą i zmę​czo​ną. Obaj męż​czyź​ni po​wsta​li z miejsc. – Te​re​sa pra​gnie was wi​dzieć, No​stro​mo – rze​kła. Ca​pa​taz nie po​ru​szył się. De​co​ud, od​wró​co​ny ple​ca​mi do sto​łu, za​czął za​pi​nać płaszcz. – Sre​bro, pani Gould, sre​bro – mruk​nął po an​giel​sku. – Niech pani nie za​po​mi​na, że gar​ni​zon z Esme​ral​dy ma swój pa​ro​wiec. Oni mogą lada chwi​la uka​zać się u wej​ścia do por​tu. – Dok​tor twier​dzi, że nie ma na​dziei – pani Gould mó​wi​ła szyb​ko, tak​że po an​giel​sku. – Od​wio​zę was po​wo​zem na wy​brze​że, a po​tem wró​cę tu, aby za​brać dziew​czyn​ki. – I prze​cho​dząc na ję​zyk hisz​pań​ski, zwró​ci​ła się do No​stro​ma: – Dla​cze​go tra​ci​cie czas? Żona sta​re​go Gior​gia chce was wi​dzieć. – Idę już do niej, se​ño​ra – burk​nął ca​pa​taz. Uka​zał się te​raz dok​tor Mo​ny​gham od​pro​wa​dza​jąc obie dziew​czyn​ki. Na py​ta​ją​ce spoj​rze​nie pani Gould od​po​wie​dział po​trzą​śnię​ciem gło​wy i od razu wy​szedł, a za nim wy​su​nął się No​stro​mo. Koń, na któ​rym sie​dział czło​wiek z po​chod​nią, stał te​raz bez ru​chu, ze spusz​czo​nym łbem, pod​czas gdy jeź​dziec, opu​ściw​szy lej​ce, za​pa​lał pa​pie​ro​sa. Świa​tło po​chod​ni plą​sa​ło po przed​niej ścia​nie domu, przy czym z wiel​kich, czar​nych li​ter na​pi​su umiesz​czo​ne​go na fron​cie je​dy​nie wy​raz „Ita​lia” był w peł​ni oświe​tlo​ny. Blask peł​ga​ją​ce​go pło​mie​nia po​chod​ni obej​mo​wał sto​ją​cy na dro​dze po​wóz pani Gould z oty​łą po​sta​cią żół​to​li​ce​go Igna​cia, któ​ry drze​mał na koź​le. Obok nie​go ciem​no​li​cy, chu​dy Ba​si​lio trzy​mał przed sobą obu​rącz win​che​ster​ski ka​ra​bin, wpa​tru​jąc się po​dejrz​li​wie w ciem​ność. No​stro​mo do​tknął lek​ko ra​mie​nia le​ka​rza. – Czy ona na​praw​dę umie​ra, pa​nie dok​to​rze? – Tak – od​rzekł za​py​ta​ny, przy czym skurcz prze​biegł przez jego po​li​czek

na​zna​czo​ny bli​zną. – A po co ona chce pana wi​dzieć, nie mam po​ję​cia. – Już z nią tak by​wa​ło – pod​su​nął No​stro​mo od​wra​ca​jąc wzrok. – No, za​pew​niam pana, ca​pa​ta​zie, że tak już z nią nig​dy nie bę​dzie – burk​nął dr Mo​ny​gham. – Może pan do niej iść albo nie. Mało jest po​żyt​ku z roz​mów pro​wa​dzo​nych z ko​na​ją​cy​mi. Sły​sza​łem, jak mó​wi​ła do doñy Emi​lii, że była dla pana praw​dzi​wą mat​ką od chwi​li gdy pan po​sta​wił sto​pę na tym wy​brze​żu. – Si, ale nig​dy nie po​wie​dzia​ła ni​ko​mu do​bre​go sło​wa o mnie. To wy​glą​da​ło, jak gdy​by nie mo​gła mi da​ro​wać, że żyję i że ta​kim je​stem zu​chem, ja​kim by pra​gnę​ła wi​dzieć swe​go syna. – Być może! – ode​zwał się za nimi ni​ski, po​sęp​ny głos. – Ko​bie​ty mają szcze​gól​niej​sze spo​so​by za​drę​cza​nia sie​bie. To Gior​gio Vio​la wy​szedł przed dom. W świe​tle po​chod​ni po​stać jego rzu​ca​ła cięż​ki, czar​ny cień, a blask pło​mie​nia pa​dał na jego wiel​ką twarz i dużą gło​wę o bia​łych, roz​czo​chra​nych wło​sach. Wy​cią​gnię​tą ręką za​pra​szał ca​pa​ta​za w głąb domu. Dok​tor Mo​ny​gham, któ​ry sie​dząc już w po​wo​zie szu​kał cze​goś w puz​der​ku z po​li​tu​ro​wa​ne​go drze​wa, za​wie​ra​ją​cym le​kar​stwa, zwró​cił się do sta​re​go Gior​gia i wra​ził mu w dużą, trzę​są​cą się rękę jed​ną z fla​szek o szkla​nym kor​ku. – Da​waj jej pan po łyż​ce od cza​su do cza​su, w wo​dzie – rzekł. – To jej bę​dzie przy​no​si​ło ulgę. – I nic wię​cej nie moż​na dla niej zro​bić? – spy​tał cier​pli​wie sta​rzec. – Nie. Nic na tej zie​mi – od​po​wie​dział dok​tor, od​wró​co​ny doń ple​ca​mi, za​trza​ski​wał bo​wiem za​mek od swej le​kar​skiej skrzyn​ki. No​stro​mo wol​nym kro​kiem prze​szedł przez kuch​nię, zu​peł​nie ciem​ną. Ża​rzy​ły się tu tyl​ko wę​gle pod cięż​kim oka​pem pie​ca, na któ​rym stał że​la​zny gar​nek z bul​go​cą​cą wodą. Po​mię​dzy dwie ścia​ny wą​skich scho​dów wdzie​ra​ła

się smu​ga świa​tła z po​ko​ju cho​rej na gó​rze. Wspa​nia​ły ca​pa​taz de car​ga​do​res, ze swy​mi su​mia​sty​mi wą​sa​mi, mu​sku​lar​ną szy​ją i spa​lo​ną na brąz pier​sią, wi​docz​ną spod sze​ro​ko roz​war​tej, kra​cia​stej ko​szu​li, stą​pa​ją​cy bez​sze​lest​nie w san​da​łach z mięk​kiej skó​ry, przy​po​mi​nał śród​ziem​no​mor​skie​go ma​ry​na​rza, któ​ry wy​lą​do​wał przed chwi​lą ze swej fe​lu​ki ob​cią​żo​nej ła​dun​kiem wina lub owo​ców. Pięk​na po​stać o sze​ro​kich ba​rach, wą​skich bio​drach i gięt​kich ru​chach. Na gó​rze za​trzy​mał się i stał, wpa​tru​jąc się w wiel​kie jak dwor​ska ka​re​ta łoże, ob​fi​cie za​sła​ne śnież​no​bia​łą po​ście​lą, wśród któ​rej sie​dzia​ła pa​dro​na, nie pod​par​ta i zgię​ta w ka​błąk ze swą czar​no​bre​wą twa​rzą opusz​czo​ną na pier​si. Kru​czo​czar​ne wło​sy, w któ​rych gdzie​nieg​dzie tyl​ko sre​brzy​ły się bia​łe nit​ki, po​kry​wa​ły jej ra​mio​na, a je​den gru​by ko​smyk osu​nął się na twarz za​sła​nia​jąc po​li​czek Sie​dząc cał​ko​wi​cie nie​ru​cho​mo w po​zy​cji wy​ra​ża​ją​cej fi​zycz​ną trwo​gę i nie​po​kój, je​dy​nie oczy ob​ró​ci​ła w kie​run​ku No​stro​ma. Ca​pa​taz miał na so​bie czer​wo​ną szar​fę, owi​nię​tą kil​ka​krot​nie do​ko​ła pasa, i ma​syw​ny srebr​ny pier​ścień na wska​zu​ją​cym pal​cu ręki, któ​rą pod​niósł te​raz, by pod​krę​cić wąsa. – Te re​wo​lu​cje, te ich re​wo​lu​cje! – jąk​nę​ła se​ño​ra Te​re​sa. – Wi​dzisz, Gian’ Bat​ti​sta, za​bi​ło mnie to w koń​cu! No​stro​mo nic nie od​po​wie​dział, cho​ra zaś, wzno​sząc oczy, na​le​ga​ła: – Wi​dzisz, ta ostat​nia mnie wy​koń​czy​ła, pod​czas gdy ty, sza​leń​cze, po​sze​dłeś bić się za spra​wę, któ​ra cię wca​le nie po​win​na ob​cho​dzić. – I po co tak ga​dać? – wy​ce​dził ca​pa​taz przez zęby. – Czy nig​dy nie uwie​rzy​cie w mój zdro​wy ro​zum? Chcę po​zo​stać tym, czym je​stem, i to tyl​ko mnie ob​cho​dzi: za​wsze jed​na​kim. – Ty się nie zmie​niasz, rze​czy​wi​ście – od​rze​kła z go​ry​czą. – My​ślisz wy​łącz​nie o so​bie i bie​rzesz za​pła​tę w pięk​nych sło​wach od lu​dzi, któ​rzy wca​le o cie​bie nie dba​ją. Po​mię​dzy tym dwoj​giem ist​niał an​ta​go​nizm tak za​ży​ły, jak za​ży​ły bywa

zwią​zek po​mię​dzy jed​no​myśl​no​ścią a wza​jem​nym przy​wią​za​niem. No​stro​mo nie po​szedł dro​gą, jaką mu w my​ślach prze​zna​cza​ła Te​re​sa. Ona to bo​wiem na​mó​wi​ła go na po​rzu​ce​nie że​glu​gi, w na​dziei po​zy​ska​nia przy​ja​cie​la i obroń​cy dla swo​ich dziew​czy​nek. Żona sta​re​go Gior​gia wie​dzia​ła, jak za​gro​żo​ne jest jej zdro​wie, i trwo​ga drę​czy​ła ją na myśl o sa​mot​no​ści sta​re​go męża i bez​bron​nym po​ło​że​niu dzie​ci. Chcia​ła przy​swo​ić so​bie tego po​zor​nie spo​koj​ne​go i roz​waż​ne​go mło​dzień​ca, sie​ro​tę od naj​młod​szych lat, do​wie​dziaw​szy się z jego wła​snych słów, że z Ita​lią nic go już nie łą​czy poza oso​bą ja​kie​goś wuja, wła​ści​cie​la fe​lu​ki, od któ​re​go uciekł przed czter​na​stym ro​kiem ży​cia, gdyż ten źle się z nim ob​cho​dził. Mło​dy czło​wiek wy​da​wał się ser​decz​ny i układ​ny, a przy tym od​waż​ny, świet​ny pra​cow​nik, zdol​ny do uto​ro​wa​nia so​bie dro​gi przez ży​cie. Dzię​ki przy​zwy​cza​je​niu, a tak​że z po​czu​cia wdzięcz​no​ści mógł stać się dla niej i dla Gior​gia ro​dza​jem syna, a póź​niej, gdy Lin​da pod​ro​śnie, kto wie… Dzie​sięć lat róż​ni​cy mię​dzy mę​żem i żoną nie sta​no​wi tak wie​le. Wszak jej wiel​ki czło​wiek był od niej bli​sko o dwa​dzie​ścia lat star​szy. Poza tym Gian’ Bat​ti​sta był po​cią​ga​ją​cym mło​dzień​cem, uwiel​bia​nym przez męż​czyzn, ko​bie​ty i dzie​ci. Spra​wiał to głę​bo​ki spo​kój jego oso​bo​wo​ści, spo​kój, któ​ry jak po​god​ny brzask czy​nił jego krzep​ką po​stać jesz​cze po​nęt​niej​szą i do​da​wał uro​ku śmia​łym za​mie​rze​niom. Sta​ry Gior​gio, jak​kol​wiek zu​peł​nie nie​świa​do​my na​dziei i za​mia​rów mał​żon​ki, miał wie​le uzna​nia dla swe​go mło​de​go ro​da​ka. „Męż​czy​zna nie po​wi​nien być ob​ła​ska​wio​ny” – ma​wiał do niej, cy​tu​jąc hisz​pań​skie przy​sło​wie w obro​nie wspa​nia​łe​go ca​pa​ta​za. Ona zaś sta​wa​ła się za​zdro​sna o jego po​wo​dze​nie. Wy​my​kał jej się z rąk. Te​re​sa była oso​bą prak​tycz​ną i Gian’ Bat​ti​sta wy​da​wał się jej mar​no​traw​cą, sza​fu​ją​cym bez​myśl​nie tymi da​ra​mi, któ​re czy​ni​ły go tak cen​nym dla oto​cze​nia. W za​mian otrzy​my​wał za mało. A roz​rzu​cał te dary obu​rącz zbyt wie​lu lu​dziom, we​dług jej mnie​ma​nia. Nie od​kła​dał dla sie​bie ani gro​sza. Wy​ma​wia​ła mu jego ubó​stwo, jego zu​chwa​łe czy​ny,

przy​go​dy, jego mi​łost​ki i sła​wę, ale w głę​bi ser​ca nie po​nie​cha​ła go nig​dy, jak​by na​praw​dę był jej sy​nem. Na​wet te​raz, w tak cięż​kim sta​nie, w ja​kim się znaj​do​wa​ła, czu​jąc już zim​ny od​dech i ciem​ność zbli​ża​ją​ce​go się koń​ca, za​pra​gnę​ła zo​ba​czyć go jesz​cze. Zda​wa​ło​by się, że jej drę​twie​ją​ca ręka chce przy​cią​gnąć go z po​wro​tem. Ale prze​li​czy​ła się z si​ła​mi. Nie mo​gła opa​no​wać my​śli, któ​re sta​wa​ły się mrocz​ne, po​dob​nie jak jej wzrok. Sło​wa jej się plą​ta​ły i je​dy​nie trwo​ga oraz prze​moż​ne pra​gnie​nie ży​cia opie​ra​ły się jesz​cze śmier​ci całą siłą. – Sły​sza​łem te rze​czy nie​jed​no​krot​nie – ode​zwał się ca​pa​taz. – Je​ste​ście, pa​dro​na, nie​spra​wie​dli​wa, ale mnie to nie boli. W tej chwi​li nie wy​da​je mi się, aby​ście mie​li wie​le sił na roz​mo​wę, ja zaś mam mało cza​su na słu​cha​nie. Pod​ją​łem się wy​ko​na​nia ro​bo​ty ogrom​ne​go zna​cze​nia. Cho​ra zdo​by​ła się na wy​si​łek za​py​ta​nia go, czy to praw​da, że zna​lazł czas na spro​wa​dze​nie do niej dok​to​ra. No​stro​mo przy​tak​nął ski​nie​niem gło​wy. Była rada. Ulgą w jej cier​pie​niach sta​ła się myśl, że ten czło​wiek ra​czył choć tyle zro​bić dla lu​dzi, któ​rzy rze​czy​wi​ście po​trze​bo​wa​li jego po​mo​cy. Było to z jego stro​ny do​wo​dem przy​jaź​ni. Głos jej na​brał zno​wu siły. – Ja bar​dziej niż dok​to​ra po​trze​bu​ję księ​dza – rze​kła z pa​to​sem. Nie po​ru​szy​ła gło​wą, tyl​ko jej źre​ni​ce prze​su​nę​ły się w bok, śle​dząc ca​pa​ta​za sto​ją​ce​go przy łóż​ku. – Czy nie spro​wa​dził​byś mi księ​dza? Po​myśl! Umie​ra​ją​ca ko​bie​ta cię pro​si! No​stro​mo prze​czą​co po​trzą​snął gło​wą z całą sta​now​czo​ścią. Nie uzna​wał księ​ży w cha​rak​te​rze ka​pła​nów. Dok​tor był oso​bą po​ży​tecz​ną, ale ksiądz jako ksiądz był ni​czym, nie mógł ani po​móc, ani za​szko​dzić. No​stro​mo nie od​czu​wał na​wet ta​kiej nie​chę​ci do księ​ży jak sta​ry Gior​gio. Co ude​rzy​ło go te​raz, to cał​ko​wi​ta bez​u​ży​tecz​ność tej wy​pra​wy. – Pa​dro​na – rzekł – by​wa​łaś w tym sta​nie nie​raz i po paru dniach na​stę​po​wa​ła po​pra​wa. Po​świę​ci​łem wam ostat​nie wol​ne chwi​le. Zwróć​cie się do se​-

ño​ry Gould o przy​sła​nie księ​dza. Bez​boż​ność tej od​mo​wy wzbu​dzi​ła w nim sa​mym nie​po​kój. Pa​dro​na wie​rzy​ła w księ​ży, spo​wia​da​ła się przed nimi. Ro​bi​ły to wszyst​kie ko​bie​ty. Nie mo​gło to mieć więk​sze​go zna​cze​nia. A jed​nak przez chwi​lę do​znał uci​sku ser​ca na myśl, jak wiel​ką wagę po​sia​da​ła​by dla niej ab​so​lu​cja, je​śli w nią wie​rzy​ła choć tro​chę. Trud​no. Wszak cał​ko​wi​tą było praw​dą, że po​świę​cił jej już ostat​nie chwi​le, ja​ki​mi roz​po​rzą​dzał. – Od​ma​wiasz? – wy​szlo​cha​ła. – Ach, po​zo​sta​łeś taki sam, bez wąt​pie​nia. – Za​sta​nów​cie się roz​sąd​nie, pa​dro​na – rzekł. – Je​stem po​trzeb​ny do oca​le​nia sre​bra z ko​pal​ni. Sły​szy​cie? To skarb więk​szy niż ten, któ​re​go pil​nu​ją po​dob​no du​chy i dia​bły w Azu​era. Mó​wię praw​dę. Zde​cy​do​wa​łem się na pod​ję​cie wy​pra​wy naj​sza​leń​szej ze wszyst​kich, ja​kich mi się w ży​ciu zda​rzy​ło do​ko​nać. Gwał​tow​ne obu​rze​nie tar​gnę​ło cho​rą. Ostat​nia pró​ba za​wio​dła. Sto​jąc nad nią, No​stro​mo nie wi​dział jej twa​rzy, jej ry​sów znie​kształ​co​nych pa​rok​sy​zmem bólu i gnie​wu. Po​czę​ła trząść się ca​łym cia​łem. Trzę​sła się jej po​chy​lo​na gło​wa, drża​ły sze​ro​kie ra​mio​na. – Więc może Bóg zmi​łu​je się nade mną! A ty za​sta​nów się, czło​wie​ku, czy bę​dziesz miał z tego jaką ko​rzyść poza wy​rzu​ta​mi su​mie​nia, któ​re do​się​gną cię prę​dzej czy póź​niej. – Za​śmia​ła się ci​cho. – Wzbo​gać się cho​ciaż raz, ty, nie​za​stą​pio​ny, po​dzi​wia​ny Gian’ Bat​ti​sto, dla któ​re​go spo​kój umie​ra​ją​cej ko​bie​ty mniej zna​czy niż po​chwa​ła lu​dzi. Nada​li ci głu​pie imię, i nic wię​cej, w za​mian za two​ją du​szę i cia​ło. Ca​pa​taz na​brał po​wie​trza i za​klął sam do sie​bie. – Zo​staw​cie w spo​ko​ju moją du​szę, pa​dro​na, a ja sam będę wie​dział, jak ustrzec cia​ło. Co w tym złe​go, że lu​dzie mnie po​trze​bu​ją? Cze​go mi za​zdro​ści​cie, czy ob​ra​bo​wa​łem z cze​go was albo dzie​ci? Rzu​ca​cie mi w twarz oskar​że​nia na lu​dzi, któ​rzy wie​le​kroć wię​cej zro​bi​li dla sta​re​go Gior​gia, niż im się

śni​ło zro​bić dla mnie. Ude​rzył się w pierś otwar​tą dło​nią; głos jego był przy​ci​szo​ny, choć mó​wił z wiel​ką mocą. Krę​cił raz po raz wąsy, błą​dząc tro​chę oczy​ma po po​ko​ju. – Czy to moja wina, że je​stem je​dy​nym czło​wie​kiem, któ​ry po​tra​fi wy​ko​ny​wać ich za​my​sły? Ja​kież bred​nie ga​da​cie, mat​ko, ze zło​ści? Czy wo​le​li​by​ście mnie wi​dzieć nie​śmia​łym i głu​pa​wym, sprze​da​ją​cym ka​wo​ny na tar​gu albo wo​żą​cym łód​ką pa​sa​że​rów wzdłuż por​tu, jak tkli​wy ne​apo​li​tań​czyk, bez od​wa​gi, bez zna​cze​nia? Czy za​le​ży wam na tym, by mło​dy czło​wiek żył jak mnich? Nie zda​je mi się. Chcie​li​by​ście mni​cha dla star​szej cór​ki? Niech tyl​ko pod​ro​śnie. Więc cze​go się bo​icie? Gnie​wa​li​ście się na mnie przez wszyst​kie te lata, co​kol​wiek ro​bi​łem; gnie​wa​li​ście się od chwi​li, kie​dy​ście w ta​jem​ni​cy przed sta​rym Gior​gio roz​ma​wia​li ze mną o Lin​dzie. „Bę​dziesz mę​żem jed​nej, a bra​tem dla dru​giej” – tak mó​wi​li​ście. Cze​mu nie? Lu​bię te małe, a męż​czy​zna musi się prze​cież kie​dyś oże​nić. Ale od tego cza​su sta​ra​li​ście się umniej​szyć mnie w oczach każ​de​go. I po co? Czy wam się zda​wa​ło, że moż​na mi na​ło​żyć ob​ro​żę i łań​cuch, tak jak tym psom, któ​re stró​żu​ją na po​dwó​rzach ko​le​jo​wych? Zważ​cie, tyl​ko, pa​dro​na, je​stem tym sa​mym czło​wie​kiem, któ​ry pew​ne​go wie​czo​ra wy​lą​do​wał i za​siadł w tej wa​szej cha​łu​pie, kry​tej strze​chą, w któ​rej​ście miesz​ka​li po tam​tej stro​nie mia​sta. Opo​wie​dzia​łem wam wte​dy wszyst​ko o so​bie i nie by​łem nie​spra​wie​dli​wie osą​dzo​ny. A cóż się sta​ło od tej pory? Nie je​stem już nic nie zna​czą​cym mło​dzień​cem. Do​bre imię, jak mówi Gior​gio, jest skar​bem, pa​dro​na. – Prze​wró​ci​li ci w gło​wie swy​mi po​chwa​ła​mi – szep​ta​ła cho​ra. – Pła​ci​li ci sło​wa​mi. Two​je sza​leń​stwo wpę​dzi cię w ubó​stwo, w nę​dzę i głód. Na​wet le​pe​ro​si będą się z cie​bie wy​śmie​wa​li, ty, wiel​ki ca​pa​ta​zie! No​stro​mo stał przez chwi​lę onie​mia​ły. Nie spoj​rza​ła na nie​go. Nie​we​so​ły, lecz pew​ny sie​bie uśmiech prze​biegł po jego war​gach. Cof​nął się i wy​szedł. Jego znie​wa​żo​na po​stać zni​kła za drzwia​mi. Scho​dził ty​łem ze scho​dów, ze

zwy​kłym po​czu​ciem, że ta ko​bie​ta zno​wu ubli​ży​ła jego god​no​ści, tej do​brej sła​wie, któ​rą so​bie zdo​był i któ​rą pra​gnął za​cho​wać. Na dole w du​żej kuch​ni pa​li​ła się świe​ca, ota​cza​ły ją cie​nie ścian i su​fi​tu, a z kwa​dra​to​we​go otwo​ru drzwi wcho​do​wych nie wpa​dał już czer​wo​ny blask po​chod​ni. Po​wóz z pa​nią Gould i don Mar​ci​nem, po​prze​dza​ny przez jeźdź​ca dzier​żą​ce​go tę po​chod​nię, od​je​chał już w stro​nę mola. Dr Mo​ny​gham, któ​ry po​zo​stał na miej​scu, sie​dział na rogu twar​de​go, drew​nia​ne​go sto​łu obok lich​ta​rza, z rę​ko​ma skrzy​żo​wa​ny​mi na pier​siach, prze​chy​la​jąc na bok swą po​kie​re​szo​wa​ną, wy​go​lo​ną twarz. War​gi miał ścią​gnię​te, a jego wy​pu​kłe oczy wpa​try​wa​ły się ka​mien​nym wzro​kiem w czar​ną zie​mię pod​ło​gi. W po​bli​żu oka​pu osła​nia​ją​ce​go pa​le​ni​sko, na któ​rym bul​go​tał jesz​cze gwał​tow​niej gar​nek z wodą, sta​ry Gior​gio stał z nogą na​przód wy​su​nię​tą, z bro​dą uję​tą w garść, jak czło​wiek za​trzy​ma​ny w ru​chu przez na​głą ja​kąś myśl. – Adios, vie​jo! – rzu​cił mu No​stro​mo, ma​ca​jąc ręką kol​bę re​wol​we​ru za pa​sem i ob​lu​zo​wu​jąc nóż w po​chwie. Schwy​cił po​tem ze sto​łu nie​bie​skie pon​cho z czer​wo​ną pod​szew​ką i za​rzu​cił je na gło​wę. – Adios, pil​nuj​cie mo​ich rze​czy w sy​pial​ni, a gdy​by nie było ode mnie zna​ku ży​cia, od​daj​cie ku​fe​rek Pa​qu​icie. Nie ma tam wie​le cen​nych przed​mio​tów poza no​wym mek​sy​kań​skim se​ra​po i kil​ku srebr​ny​mi gu​za​mi na od​święt​nej kurt​ce. Co mi tam! Będą ład​nie wy​glą​da​ły na jej na​stęp​nym ko​chan​ku, a ten może się nie oba​wiać, że ja się po śmier​ci będę włó​czył po zie​mi jak te grin​go​sy, co stra​szą na Azu​era. Dok​tor Mo​ny​gham wy​krzy​wił usta w gorz​kim uśmie​chu. A gdy sta​ry Gior​gio, ski​nąw​szy le​d​wo do​strze​gal​nie gło​wą, za​czął się wspi​nać na wą​skie scho​dy, dok​tor prze​mó​wił: – Jak​że to, ca​pa​ta​ziel My​śla​łem, że nig​dy i w ni​czym nie chy​bia​cie. Spoj​rzaw​szy wzgar​dli​wie na dok​to​ra No​stro​mo za​trzy​mał się w drzwiach i skrę​cił pa​pie​ro​sa, po czym za​pa​lił za​pał​kę i póty trzy​mał pło​ną​ce dre​wien​ko nad gło​wą, póki pło​mień o mało nie do​tarł do jego pal​ców.

– Nie ma wia​tru! – mruk​nął do sie​bie. – A czy wy, se​ñor, zna​cie cha​rak​ter mego przed​się​wzię​cia? Dok​tor Mo​ny​gham nie​chęt​nie ski​nął gło​wą. – To jest, pa​nie dok​to​rze, tak, jak​bym klą​twę wziął na bar​ki. Czło​wiek obar​czo​ny skar​bem bę​dzie ce​lem dla wszyst​kich noży na ca​łej dłu​go​ści wy​brze​ża. Ro​zu​mie pan? Będę póty pły​nął z tym rzu​co​nym na mnie uro​kiem, póki nie na​po​tkam gdzieś pa​ro​we​go stat​ku Kom​pa​nii, dą​żą​ce​go na pół​noc. Ach, wte​dy ro​zej​dzie się sła​wa ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów z Su​la​co, z jed​ne​go koń​ca Ame​ry​ki na dru​gi! Dok​tor Mo​ny​gham ro​ze​śmiał się swym krót​kim, gar​dło​wym śmie​chem. No​stro​mo za​wró​cił od drzwi. – Je​śli wa​sza wiel​moż​ność znaj​dzie dru​gie​go czło​wie​ka, chęt​ne​go i zdat​ne​go do ta​kiej ro​bo​ty, to się wy​co​fam. Nie je​stem jesz​cze cał​kiem znie​chę​co​ny do ży​cia, choć tak ubo​gi, że wszyst​ko, co po​sia​dam, mógł​bym za​ła​do​wać na grzbiet mego ko​nia. – Bo zbyt dużo prze​gry​wa​cie w kar​ty, ca​pa​ta​zie, i nie umie​cie po​wie​dzieć „nie” ład​nej twa​rzycz​ce – rzekł dr Mo​ny​gham z pod​stęp​ną pro​sto​tą. – Nie jest to dro​ga do zdo​by​cia for​tu​ny. Ale nikt z lu​dzi, któ​rych ja znam, nie po​dej​rze​wa was o ubó​stwo. Mam na​dzie​ję, że za​war​li​ście ko​rzyst​ny układ na wy​pa​dek szczę​śli​we​go po​wro​tu. – A jaki układ za​war​ła​by wa​sza wiel​moż​ność na moim miej​scu? – spy​tał No​stro​mo, wy​dmu​chu​jąc war​ga​mi dym przez otwar​te drzwi. Dok​tor Mo​ny​gham ob​ró​cił gło​wę w stro​nę scho​dów i przez chwi​lę na​słu​chi​wał, za​nim od​po​wie​dział par​ska​jąc swym krót​kim, rap​tow​nym śmie​chem. – Prze​świet​ny ca​pa​ta​zie, za obar​cze​nie się klą​twą śmier​ci, jak to na​zwa​li​ście sami, na​le​ży się nie mniej​sza na​gro​da niż ca​łość skar​bu. No​stro​mo znikł za drzwia​mi po​chrzą​ku​jąc mar​kot​nie, nie​za​do​wo​lo​ny z

szy​der​czej od​po​wie​dzi. Dr Mo​ny​gham usły​szał tyl​ko ga​lop od​jeż​dża​ją​ce​go ko​nia. No​stro​mo gnał wście​kle wśród ota​cza​ją​cych ciem​no​ści. W bu​dyn​kach Kom​pa​nii O.S.N. w po​bli​żu bul​wa​ru por​to​we​go świe​ci​ły świa​tła, ale za​nim tam do​je​chał, spo​tkał się z po​wra​ca​ją​cym po​wo​zem Gou​l​dów. Wy​prze​dzał go jeź​dziec na ko​niu z po​chod​nią, w świe​tle któ​rej wi​dać było kłu​su​ją​ce bia​łe muły, za​żyw​ne​go stan​gre​ta Igan​cia i Ba​si​lia na koź​le z ka​ra​bi​nem. Z ciem​ne​go pu​dła po​wo​zu dał się sły​szeć głos pani Gould: – Cze​ka​ją tam na was, ca​pa​ta​zie! Po​wra​ca​ła zzięb​nię​ta i pod​nie​co​na, trzy​ma​jąc jesz​cze w ręku kie​szon​ko​wy no​tes Mar​ci​na De​co​ud. Po​wie​rzył jej ten ze​szyt dla prze​sła​nia go sio​strze. „Może to moje ostat​nie sło​wa do niej” – po​wie​dział ści​ska​jąc rękę pani Gould. Ca​pa​taz nie zwol​nił bie​gu. Przy wjeź​dzie na wy​brze​że ob​sko​czy​ło jego ko​nia kil​ku nie​wy​raź​nych osob​ni​ków z ka​ra​bi​na​mi; inni oto​czy​li jego sa​me​go. Byli to car​ga​do​re​si z Kom​pa​nii, trzy​ma​ją​cy war​tę z roz​ka​zu ka​pi​ta​na Mit​chel​la. Gdy wy​po​wie​dział parę słów, po​zna​li jego głos i od​sko​czy​li z usłuż​nym po​mru​kiem. Na dru​gim koń​cu mola, obok dźwi​gów por​to​wych, w zwar​tej gru​pie lu​dzi, któ​rych cy​ga​ra po​ły​ski​wa​ły w ciem​no​ści, imię No​stro​ma zo​sta​ło kil​ka​krot​nie wy​mó​wio​ne to​nem ulgi. Więk​szość Eu​ro​pej​czy​ków za​miesz​ka​łych w Su​la​co zgro​ma​dzi​ła się tu sku​pia​jąc się do​ko​ła oso​by Ka​ro​la Gou​l​da; rzekł​byś, iż sre​bro z ko​pal​ni sta​ło się em​ble​ma​tem wspól​nej spra​wy, sym​bo​lem prze​świad​cze​nia, iż do​bra ma​te​rial​ne są do​brem naj​wyż​sze​go rzę​du. Za​ła​do​wa​li to sre​bro wła​sny​mi rę​ka​mi na ku​ter. No​stro​mo po​znał Ka​ro​la Gou​l​da, chu​dą i wy​so​ką po​stać sto​ją​cą w mil​cze​niu tro​chę na ubo​czu. Inna wy​so​ka po​stać, na​czel​ne​go in​ży​nie​ra, ode​zwa​ła się gło​śno: – Je​śli już ma prze​paść, to mi​lion razy le​piej, by po​szło na dno mo​rza. Mar​cin De​co​ud za​wo​łał z ło​dzi: – Au re​vo​ir, mes​sieurs, do chwi​li gdy so​bie uści​śnie​my dło​nie w nowo na​ro​-

dzo​nej Re​pu​bli​ce Za​chod​niej. Stłu​mio​ny po​mruk był je​dy​ną od​po​wie​dzią na te sło​wa, wy​mó​wio​ne wy​raź​nym, dźwięcz​nym gło​sem; po czym wy​da​ło się Mar​ci​no​wi, że wy​brze​że od​pły​wa od nie​go w noc: a to tyl​ko No​stro​mo od​py​chał łódź od pala jed​nym ze swych cięż​kich wio​seł. De​co​ud nie po​ru​szył się; miał wra​że​nie, że zo​stał wy​rzu​co​ny w prze​strzeń. Po jed​nym czy dru​gim plu​śnię​ciu wio​seł nie było już nic sły​chać prócz tu​po​tu nóg No​stro​ma, stą​pa​ją​ce​go po ku​trze. Wcią​gał wiel​ki ża​giel i De​co​ud wnet po​czuł tchnie​nie wia​tru na po​licz​ku. Wszyst​ko do​ko​ła zni​kło z wy​jąt​kiem świa​tła la​tar​ni, któ​rą ka​pi​tan Mit​chell za​wie​sił na słu​pie, na sa​mym krań​cu mola, by uła​twić No​stro​mo​wi wy​pły​nię​cie z por​tu. Nie wi​dząc się na​wza​jem obaj męż​czyź​ni mil​cze​li, do​pó​ki łódź, su​nąc z ka​pry​śnym tchnie​niem le​ciut​kie​go wia​tru, nie prze​nik​nę​ła się mię​dzy dwo​ma le​d​wo wi​docz​ny​mi przy​ląd​ka​mi, by wpły​nąć w głęb​szą jesz​cze ciem​ność za​to​ki. Przez ja​kiś czas la​tar​nia na molo świe​ci​ła za nimi. Wiatr usta​wał, to znów po​wie​wał, ale był tak sła​by, że wiel​ki pół​po​kła​do​wy ku​ter su​nął bez​sze​lest​nie, rzekł​byś za​wie​szo​ny w po​wie​trzu. – Je​ste​śmy już w za​to​ce – ode​zwał się spo​koj​ny głos No​stro​ma. Po chwi​li do​dał: – Se​ñor Mit​chell przy​ga​sił świa​tło. – Tak – rzekł De​co​ud – te​raz nikt nas, nie znaj​dzie. Ciem​ność do​ko​ła ło​dzi jesz​cze się wzmo​gła. Mo​rze w za​to​ce było rów​nie czar​ne jak chmu​ry nad gło​wą. No​stro​mo po​tarł za​pał​kę, jed​ną i dru​gą, by spoj​rzeć na kom​pas, któ​ry za​brał ze sobą do ło​dzi, po czym za​czął ste​ro​wać kie​ru​jąc się wy​czu​wal​nym na po​licz​ku tchnie​niem wia​tru. Dla Mar​ci​na De​co​ud zgo​ła no​wym do​zna​niem była ta​jem​ni​czość tych wiel​kich, prze​dziw​nie gład​kich wód, któ​rych nie​po​kój zda​wał się być przy​tło​czo​ny cię​ża​rem nie​prze​nik​nio​nej nocy. Za​to​ka Pla​ci​do spa​ła głę​bo​kim snem pod swym czar​nym pon​cho. Głów​nym za​da​niem do speł​nie​nia było te​raz od​bi​cie się od wy​brze​ża na

śro​dek za​to​ki, za​nim dzień za​świ​ta. Tuż, bli​sko, po​win​ny były znaj​do​wać się Iza​be​le. – Pa​trząc przed sie​bie, na lewo, se​ñor – rzekł na​gle No​stro​mo. Gdy głos jego za​milkł, prze​ogrom​na ciem​ność, bez świa​tła ni dźwię​ku, od​dzia​ła​ła na zmy​sły Mar​ci​na jak po​tęż​ny nar​ko​tyk. Nie wie​dział chwi​la​mi, czy śpi, czy czu​wa. Nie wi​dział nic, nie sły​szał nic, jak czło​wiek, któ​ry za​padł w drzem​kę. Na​wet ręka pod​nie​sio​na do twa​rzy nie ist​nia​ła dla jego wzro​ku. Prze​skok od at​mos​fe​ry pod​nie​ce​nia, na​mięt​no​ści i nie​bez​pie​czeństw, od ob​ra​zów i dźwię​ków wy​brze​ża był tak cał​ko​wi​ty, że przy​po​mi​nał​by śmierć, gdy​by nie dzia​ła​nie my​śli, któ​re jed​nak prze​ży​ły. Do​zna​jąc przed​sma​ku po​ko​ju wie​ku​iste​go uno​si​ły się one, żywe i lek​kie jak nie​ziem​skie, lecz wy​raź​ne sny o rze​czach tej zie​mi, ta​kie sny, ja​kie mogą na​wie​dzać du​sze wy​rwa​ne przez śmierć z mgli​stej at​mos​fe​ry ża​lów i na​dziei. De​co​ud otrzą​snął się i wzdry​gnął, jak​by go prze​szedł lek​ki dreszcz, cho​ciaż prąd po​wie​trza był cie​pły. Do​znał dziw​ne​go wra​że​nia, że jego du​sza po​wró​ci​ła do cia​ła z oka​la​ją​cej go ciem​no​ści, w któ​rej nie było lądu ni mo​rza, nie było gór ani skał, ani nie​ba. Ode​zwał się te​raz od stro​ny ste​ru głos No​stro​ma, tak cał​ko​wi​cie nie​wi​docz​ne​go, jak​by go tak​że nie było. – Czy pan za​snął, don Mar​ci​nie? Ca​ram​ba! Gdy​by to było moż​li​we, my​ślał​bym, że ja się też zdrzem​ną​łem. Roi mi się, że przez sen po​sły​sza​łem coś w ro​dza​ju szlo​cha​nia, jak​by w po​bli​żu ło​dzi znaj​do​wał się cier​pią​cy czło​wiek. Coś po​mię​dzy szlo​chem a wes​tchnie​niem. – Dziw​ne! – mruk​nął De​co​ud, roz​cią​gnię​ty na sto​sie skrzy​nek ze sre​brem, przy​kry​tych nie​prze​ma​kal​nym płót​nem. – Czyż to moż​li​we, aby w po​bli​żu nas w za​to​ce znaj​do​wa​ła się ja​kaś inna łódź? Nie wi​dzie​li​by​śmy jej oczy​wi​ście. No​stro​mo ro​ze​śmiał się tro​chę z tak nie​do​rzecz​ne​go przy​pusz​cze​nia. Po​-

nie​cha​li my​śli o in​nej ło​dzi. Sa​mot​ność wy​czu​wa​ło się tu jak rzecz nie​mal do​ty​kal​ną. A gdy po​wiew ustał, czar​ność nocy za​cią​ży​ła na Mar​ci​nie ni​czym ka​mień. – To coś nie​po​ko​nal​ne​go – mruk​nął. – Czy my się w ogó​le po​su​wa​my, ca​pa​ta​zie? – Wol​niej niż peł​za​ją​cy żuk, gdy się za​pła​cze w tra​wę – od​po​wie​dział No​stro​mo, a głos jego za​marł jak pod gru​bą za​sło​ną w go​rą​cej, bez​na​dziej​nej ciem​no​ści. Były dłu​gie chwi​le, pod​czas któ​rych nie wy​da​wał żad​ne​go gło​su i kie​dy sta​wał się tak nie​wi​dzial​ny i nie​my, jak​by w ta​jem​ni​czy spo​sób wy​sko​czył z ło​dzi. Wśród bez​kształt​nych ciem​no​ści No​stro​mo nie był na​wet pe​wien, w ja​kim kie​run​ku po​su​wa się ku​ter, od​kąd po​wiew wia​tru cał​ko​wi​cie za​marł. Szu​kał oczy​ma wysp. Nie było ich ani śla​du, jak​by za​głę​bi​ły się aż na dno za​to​ki. Po​ło​żył się wresz​cie u boku Mar​ci​na i szep​nął mu do ucha, że je​śli z bra​ku wia​tru świt za​sko​czy ich w po​bli​żu wy​brze​ża Su​la​co, moż​na bę​dzie ukryć łódź pod urwi​skiem znaj​du​ją​cym się na naj​da – lej wy​su​nię​tym, wy​so​kim brze​gu Wiel​kiej Iza​be​li, gdzie ło​dzi nikt nie wy​pa​trzy. Mar​ci​na zdzi​wi​ło na​tę​że​nie nie​po​ko​ju to​wa​rzy​sza. W jego po​ję​ciu usu​nię​cie sre​bra było spra​wą po​li​tycz​ną, a z wie​lu wzglę​dów ko​niecz​ną, skarb nie po​wi​nien był bo​wiem wpaść w ręce Mon​te​ra. Ale ten oto czło​wiek pa​trzył na to z in​ne​go punk​tu wi​dze​nia. Ca​bal​le​ro​si nie mie​li snadź naj​mniej​sze​go po​ję​cia, ja​kie​go ro​dza​ju za​da​nie wło​ży​li mu na bar​ki. No​stro​mo, może pod wpły​wem po​sęp​no​ści nocy, zda​wał się pod​le​gać ja​kie​muś ner​wo​we​mu ura​zo​wi. I to zdu​mia​ło Mar​ci​na. Ca​pa​taz, obo​jęt​ny na te nie​bez​pie​czeń​stwa, któ​re jego to​wa​rzy​szo​wi wy​da​wa​ły się oczy​wi​ste, po​zwa​lał się ogar​niać szy​der​cze​mu roz​ją​trze​niu uświa​da​mia​jąc so​bie gro​zę tego de​po​zy​tu, zło​żo​ne​go – jak​by cho​dzi​ło o rzecz na​tu​ral​ną – w jego ręce. Było to na​ra​że​nie czło​wie​ka na więk​sze nie​bez​pie​czeń​stwo – tu No​stro​mo za​śmiał się i za​klął – niż wy​sła​nie go po ów

skarb strze​żo​ny przez dia​bły i du​chy w roz​pa​dli​nach Azu​ery. – S eñor – mó​wił – mu​si​my zła​pać sta​tek pa​ro​wy na mo​rzu. Mu​si​my w tym celu trzy​mać się peł​ne​go mo​rza, do​pó​ki nie spo​ży​je​my i nie wy​pi​je​my wszyst​kie​go, co nam wsu​nię​to pod po​kład. A je​śli wsku​tek nie​szczę​śli​we​go zbie​gu oko​licz​no​ści roz​mi​nie​my się ze stat​kiem, mu​si​my trzy​mać się jak naj​da​lej od lądu, aż do upa​dłe​go, może do obłę​du, może do śmier​ci, i pły​nąć da​lej umar​li, do​pó​ki taki czy inny pa​ro​wiec Kom​pa​nii nie na​tknie się na łódź z dwo​ma nie​ży​wy​mi ludź​mi, któ​rzy oca​li​li skarb. To je​dy​ny spo​sób, se​ñor, oca​le​nia go, ro​zu​mie pan? Dla nas wy​lą​do​wa​nie na wy​brze​żu, choć​by o sto mil da​lej, rów​na​ło​by się nad​sta​wie​niu na​giej pier​si na ostrze noża. Prze​ka​za​no mi ten skarb ni​czym śmier​tel​ną cho​ro​bę. Je​śli nas lu​dzie od​kry​ją, będę za​bi​ty, i pan tak​że, sko​ro pan po​sta​no​wił ze mną je​chać, se​ñor. Tu jest sre​bra dość na wzbo​ga​ce​nie ca​łej pro​win​cji, nie mó​wiąc już o ja​kimś na​brzeż​nym pu​eblo, za​miesz​ka​nym przez zło​dziei i włó​czę​gów. Oni my​śle​li​by, se​ñor, że samo nie​bo zło​ży​ło te bo​gac​twa w ich ręce, i po​de​rżnę​li​by nam gar​dła bez wa​ha​nia. Nie za​wie​rzył​bym naj​pięk​niej​szym sło​wom naj​uczciw​sze​go czło​wie​ka na ca​łym wy​brze​żu tej dzi​kiej za​to​ki. I niech się pan za​sta​no​wi: gdy​by​śmy na​wet od​da​li skarb na pierw​sze żą​da​nie, nie oca​li​ło​by nam to ży​cia. Czy pan to ro​zu​mie, czy mam wy​tłu​ma​czyć dla​cze​go? – Nie, nie po​trze​bu​je​cie tłu​ma​czyć – od​parł De​co​ud tro​chę nie​chęt​nie. – Wi​dzę aż nad​to do​brze, iż po​sia​da​nie ta​kie​go skar​bu jest dla lu​dzi w na​szym po​ło​że​niu czymś po​dob​nym do śmier​tel​nej cho​ro​by. Ale sre​bro mu​sia​ło być usu​nię​te z Su​la​co, a wy​ście byli naj​od​po​wied​niej​szym czło​wie​kiem do wy​ko​na​nia tej ro​bo​ty. – Tak jest, ale nie mogę uwie​rzyć – mó​wił No​stro​mo – żeby utra​ta tego sre​bra bar​dzo zu​bo​ży​ła don Car​lo​sa Gou​l​da. Jest bo​gac​twa wię​cej we wnę​trzu góry. Jeż​dżąc do pew​nej dziew​czy​ny w Rin​con po skoń​czo​nej pra​cy w por​cie sły​sza​łem w ci​che noce, jak się ono to​czy​ło z po​chyl​ni. Już od lat te bo​-

ga​te ska​ły sy​pią się z hu​kiem grzmo​tu, a gór​ni​cy mó​wią, że w sa​mym ser​cu góry jest tego sre​bra tyle, że bę​dzie czym grzmo​cić przez dłu​gie, dłu​gie łata. Mimo to oneg​daj wal​czy​li​śmy z tłu​mem, by je obro​nić, a wie​czo​rem wy​pchnię​to mnie z nim w tę ciem​ność, bez po​dmu​chu wia​tru, któ​ry by po​zwo​lił od​da​lić się od brze​gu. My​ślał​by kto, że jest to ostat​ni za​sób sre​bra na świe​cie, ostat​nia moż​li​wość da​nia chle​ba gło​du​ją​cym lu​dziom. Cha! cha! Do​brze! Uczy​nię z tego naj​wspa​nial​szą, naj​roz​pacz​liw​szą wy​pra​wę w mym ży​ciu, z wia​trem czy bez wia​tru. Bę​dzie o tym gło​śno na​wet wte​dy, gdy dzi​siej​sze małe dzie​ci do​ro​sną, a do​ro​śli po​sta​rze​ją. Aha! Po​wie​dzia​no mi, że sre​bro nie może do​stać się do rąk lu​dzi Mon​te​ra, co​kol​wiek by się sta​ło z No​stro​mem – ca​pa​ta​zem. I nie będą go mie​li, ja to mó​wię, gdyż zo​sta​ło dla bez​pie​czeń​stwa uwią​za​ne do​ko​ła szyi No​stro​ma. – Ro​zu​miem – mruk​nął De​co​ud. Zro​zu​miał istot​nie, że jego to​wa​rzysz miał wła​sny, szcze​gól​niej​szy po​gląd na to przed​się​wzię​cie. No​stro​mo prze​rwał swo​je roz​wa​ża​nia nad spo​so​bem, w jaki się wy​ko​rzy​stu​je ludz​kie uzdol​nie​nia bez głęb​szej zna​jo​mo​ści ich na​tu​ry. Za​pro​po​no​wał na​to​miast wy​cią​gnię​cie dłu​gich wio​seł w celu skie​ro​wa​nia ło​dzi na wy​spy Iza​be​le. By​ło​by nie​do​brze, gdy​by świa​tło dzien​ne od​sło​ni​ło skarb, pły​wa​ją​cy za​le​d​wie o milę od wjaz​du do por​tu. Za​zwy​czaj im głęb​sza była ciem​ność, tym żyw​sze były po​dmu​chy wia​tru, któ​re No​stro​mo obie​cy​wał so​bie wy​ko​rzy​stać, ale tej nocy za​to​ka spo​czy​wa​ła pod swym pon​cho z chmur bez jed​ne​go tchnie​nia, już nie uśpio​na, lecz, rzekł​byś, za​mar​ła. De​li​kat​ne ręce don Mar​ci​na cier​pia​ły sro​dze obej​mu​jąc gru​be trzo​ny ogrom​nych wio​seł. Brał się do tego męż​nie, za​ci​ska​jąc zęby. On tak​że stał się igrasz​ką uro​jo​nej eg​zy​sten​cji; dziw​na czyn​ność po​su​wa​nia ku​tra za po​mo​cą wio​seł zda​wa​ła się być na​tu​ral​nym po​cząt​kiem no​we​go sta​nu rze​czy, a tak​że na​bie​ra​ła – w związ​ku z mi​ło​ścią do An​to​nii – ja​kie​goś ide​al​ne​go zna​cze​nia. Po​mi​mo naj​więk​szych wy​sił​ków wio​śla​rzy cięż​ko na​ła​do​wa​na łódź le​d​wo się

po​su​wa​ła. Mię​dzy re​gu​lar​ny​mi ude​rze​nia​mi wio​seł o wodę sły​chać było po​mru​ki No​stro​ma, któ​ry mó​wił do sie​bie: „Zba​cza​my z dro​gi” – lub – „Żeby to móc doj​rzeć te wy​spy.” Wsku​tek bra​ku wpra​wy don Mar​cin wy​czer​pał się pręd​ko. Ja​kaś nie​moc ogar​nia​ła go co chwi​la, prze​bie​ga​jąc przez mię​śnie od koń​ca zbo​la​łych pal​ców po​przez wszyst​kie włók​na cia​ła, by za​lać go w koń​cu falą go​rą​ca. Od czter​dzie​stu ośmiu go​dzin wal​czył, prze​ma​wiał, cier​piał fi​zycz​nie i umy​sło​wo, wy​si​la​jąc cia​ło i mózg bez prze​rwy. Nie miał chwi​li wy​po​czyn​ku, pra​wie się nie od​ży​wiał, na​tę​żał bez wy​tchnie​nia my​śli i uczu​cia. Na​wet jego mi​łość do An​to​nii, mi​łość, z któ​rej czer​pał siłę i na​tchnie​nie, osią​gnę​ła naj​wyż​szy punkt tra​gicz​ne​go na​pię​cia w po​śpiesz​nej wy​mia​nie słów przy łożu don Jo​ségo. A oto te​raz, na​gle, zo​stał wy​pchnię​ty, rzu​co​ny w tę ciem​ną za​to​kę, któ​rej po​sęp​ność, ci​sza i mar​twy spo​kój do​da​wa​ły jesz​cze mę​czar​ni przy​mu​so​wi fi​zycz​ne​go wy​sił​ku. Na myśl, że łódź może pójść na dno, do​zna​wał dresz​czu roz​ko​szy. „Je​stem na po​gra​ni​czu de​li​rium” – prze​mknę​ło mu przez gło​wę. Opa​no​wał drże​nie wszyst​kich człon​ków, drże​nie od​czu​wa​ne tak​że w pier​si i we​wnątrz ca​łe​go cia​ła, wy​zu​te​go już na​wet z ner​wo​wej od​por​no​ści. – Czy​by so​bie nie wy​po​cząć tro​chę, ca​pa​ta​ziei – za​pro​po​no​wał nie​dba​łym to​nem. – Mamy jesz​cze wie​le go​dzin nocy przed sobą. – Praw​da. Stąd po​zo​sta​je już chy​ba tyl​ko oko​ło mili dro​gi. Niech pan po​zwo​li wy​po​cząć ra​mio​nom, se​ñor, bo o to pew​no cho​dzi. In​ne​go wy​po​czyn​ku pan nie za​zna, ja to panu mó​wię, sko​ro pan z do​brej woli zwią​zał się z tym skar​bem, któ​re​go utra​ta ni​ko​go by nie zu​bo​ży​ła. Tak, se​ñor. Nie bę​dzie dla nas wy​po​czyn​ku, do​pó​ki nie wy​pa​trzy​my stat​ku ja​dą​ce​go na pół​noc albo do​pó​ki ja​kiś inny okręt nie znaj​dzie nas mar​twych, roz​cią​gnię​tych na srebr​nych szta​bach tego An​gli​ka. Ale nie, por Dios! za​nim mnie zmo​gą głód i pra​gnie​nie, od​rą​bię sie​kier​ką bocz​ne ścia​ny ku​tra aż do miej​sca, gdzie się w wodę za​głę​bia. Klnę się na świę​tych i dia​błów, że prę​dzej od​dam mo​rzu ten

skarb niż ob​cym lu​dziom. Sko​ro za​chcia​ło się ca​bal​le​ro​som wy​słać mnie na taką wy​pra​wę, niech się prze​ko​na​ją, że je​stem ta​kim wła​śnie czło​wie​kiem, za ja​kie​go mnie mie​li. De​co​ud roz​ło​żył się na skrzy​niach ze sre​brem i z tru​dem ła​pał od​dech. Wszyst​kie naj​istot​niej​sze do​zna​nia i uczu​cia, jak tyl​ko pa​mię​cią się​gnął, wy​da​wa​ły mu się obłą​ka​nym snem. Na​wet na​mięt​ne przy​wią​za​nie do An​to​nii, do któ​re​go po​tra​fił się wznieść z dna scep​ty​cy​zmu, stra​ci​ło te​raz wszel​ki po​zór rze​czy​wi​sto​ści. Uległ na chwi​lę zo​bo​jęt​nie​niu, było to uczu​cie po​łą​czo​ne z nie​zmier​nym osła​bie​niem, ale by​najm​niej nie przy​kre. – Je​stem pe​wien, że nie za​mie​rza​li wam na​rzu​cić tak roz​pacz​li​we​go po​glą​du na tę spra​wę – rzekł. – A czym​że to mia​ło być? Żar​tem? – wark​nął zja​dli​wie czło​wiek, któ​ry w księ​gach płat​ni​czych Kom​pa​nii O. S. N. fi​gu​ro​wał jako „na​czel​ny do​zor​ca na​brze​ża por​to​we​go”. – To dla żar​tu zbu​dzo​no mnie ze snu po dwóch dniach walk ulicz​nych, by mi ka​zać po​sta​wić ży​cie na złą kar​tę? Każ​dy wie, że nie je​stem szczę​śli​wym gra​czem. – Tak, gdyż każ​dy wie, ca​pa​ta​zie, o pań​skim szczę​ściu do ko​biet – uspo​ka​jał to​wa​rzy​sza De​co​ud le​ni​wie prze​cią​ga​jąc wy​ra​zy. – S eñor – mó​wił da​lej No​stro​mo – ja się na​wet wca​le o to nie spie​ra​łem. Z chwi​lą gdy mnie ob​ja​śnio​no, o co cho​dzi, zro​zu​mia​łem, co to za roz​pacz​li​wa spra​wa, i po​sta​no​wi​łem wziąć się za nią. Każ​da mi​nu​ta była dro​ga. Z po​cząt​ku mu​sia​łem cze​kać na pana, po​tem, gdy do​tar​li​śmy do „Ita​lia Una”, sta​ry Gior​gio krzyk​nął na mnie, bym przy​pro​wa​dził an​giel​skie​go dok​to​ra. Wresz​cie ta umie​ra​ją​ca ko​bie​ta żą​da​ła wi​dze​nia się ze mną. Ja się opie​ra​łem, jak pan wie, se​ñor. Czu​łem na grzbie​cie ro​sną​cy cię​żar tego prze​klę​te​go sre​bra, a po​nie​waż ona wie​dzia​ła, że umie​ra, ba​łem się, że ze​chce mnie po​słać po księ​dza. Ksiądz Cor​be​lan, któ​ry nie zna stra​chu, był​by przy​szedł bez wa​ha​nia, ale on te​raz da​le​ko! – bez​piecz​ny wśród zbó​jów Her​nan​de​za. Po​spól​-

stwo, któ​re rade by go ro​ze​rwać na sztu​ki, strasz​nie jest te​raz na księ​ży za​wzię​te. Ża​den brzu​cha​ty pa​dre nie zgo​dził​by się w taką noc wy​su​nąć gło​wy ze swej kry​jów​ki dla po​ra​to​wa​nia chrze​ci​jań​skiej du​szy, chy​ba pod moją osło​ną. Ona wie​dzia​ła o tym do​brze. Uda​wa​łem, że nie wie​rzę w jej umie​ra​nie. S eñor! od​mó​wi​łem przy​pro​wa​dze​nia księ​dza do umie​ra​ją​cej… De​co​ud po​ru​szył się nie​spo​koj​nie. – Od​mó​wi​li​ście! – wy​krzyk​nął. A po chwi​li zmie​nio​nym to​nem: – No, wie​cie, to ład​nie. – Pan nie wie​rzy w księ​ży, don Mar​ci​nie, i ja tak​że nie. Po cóż mia​łem tra​cić czas? Ale ona, ona w nich wie​rzy. I to mi stoi w gar​dle. Do tej pory może już umar​ła, a my się tu ko​ły​sze​my na wo​dzie, bez wia​tru. Niech dia​bli bio​rą prze​są​dy! Umie​ra​jąc my​śla​ła, że po​zba​wi​łem ją nie​ba, przy​pusz​czam, że tak my​śla​ła. I to za​wa​ży naj​cię​żej na moim ży​ciu. De​co​ud za​głę​bił się w roz​my​śla​niach. Usi​ło​wał ana​li​zo​wać wra​że​nia, ja​kich do​zna​wał słu​cha​jąc tego, co mó​wił No​stro​mo. Roz​legł się zno​wu głos ca​pa​ta​za. – No, a te​raz, don Mar​ci​nie, bierz​my się do wio​seł I pró​buj​my do​bić do tych Iza​bel. Albo się to uda, albo łódź pój​dzie na dno, je​śli nas dzień za​sko​czy. Nie za​po​mi​naj​my, że pa​ro​wiec wio​zą​cy żoł​nie​rzy z Esme​ral​dy może lada chwi​la nad​pły​nąć. Bę​dzie​my się te​raz kie​ro​wa​li pro​sto przed sie​bie. Zna​la​złem oga​rek świe​cy, mu​si​my za​ry​zy​ko​wać i za​świe​cić choć tak ni​kłe świa​teł​ko, by obrać kie​ru​nek przy po​mo​cy kom​pa​su. Nie ma na​wet dość wia​tru, by zdmuch​nąć pło​myk, niech ja​sne pio​ru​ny spad​ną na tę śle​pą za​to​kę! Mały pło​my​czek pa​lił się zu​peł​nie pro​sto. Oświe​cał frag​men​ty moc​nych że​ber i pę​ka​tych ścian we​wnętrz​nej, pu​stej czę​ści ło​dzi. De​co​ud wi​dział sto​ją​ce​go tam z wio​sła​mi No​stro​ma. Do​strze​gał tyl​ko dol​ną po​ło​wę jego po​sta​ci, czer​wo​ny pas, mi​go​cą​cą, bia​łą gło​wi​cę re​wol​we​ru i drew​nia​ną rę​ko​jeść dłu​gie​go noża zwi​sa​ją​ce​go z le​we​go boku. De​co​ud wy​si​lał się, by po​do​łać wio​sło​wa​niu. Jak​kol​wiek świe​ca wsku​tek bra​ku wia​tru nie ga​sła, pło​mień jej

chwiał się tro​chę przy po​wol​nych ru​chach cięż​kiej ło​dzi. Łódź była tak wiel​ka, że przy naj​więk​szym wy​sił​ku wio​śla​rzy nie mo​gła po​su​wać się szyb​ciej niż milę na go​dzi​nę. To wy​star​cza​ło jed​nak​że, by móc do​pły​nąć do wysp Iza​bel przed na​sta​niem dnia. Że​gla​rze mie​li jesz​cze przed sobą peł​nych sześć go​dzin ciem​no​ści, zaś prze​strzeń po​mię​dzy por​tem a Wiel​ką Iza​be​lą nie prze​kra​cza​ła dwóch mil. De​co​ud przy​pi​sy​wał ten uciąż​li​wy po​śpiech nie​cier​pli​wo​ści ca​pa​ta​za. Od cza​su do cza​su prze​ry​wa​li wio​sło​wa​nie i nad​sta​wia​li ucha na​słu​chu​jąc, czy nie zbli​ża się sta​tek z Esme​ral​dy. Wśród cał​ko​wi​tej ci​szy sły​sza​ło​by się z da​le​ka od​głos pa​row​ca. O tym, by go doj​rzeć, nie było mowy. Nie wi​dzie​li sie​bie na​wza​jem. Nie wi​dzie​li na​wet ża​gla roz​pię​te​go nad ło​dzią. Od​po​czy​wa​li te​raz czę​sto. – Ca​ram​ba! – ode​zwał się na​gle No​stro​mo w cza​sie jed​nej z przerw, po​zwa​la​ją​cych im wes​przeć się bez​czyn​nie na cięż​kich trzo​nach wio​seł. – Co się sta​ło, don Mar​ci​nie? Czy panu coś do​le​ga? De​co​ud za​pew​nił go, że nic mu nie do​le​ga. No​stro​mo mil​czał przez czas dłuż​szy, po czym po​pro​sił szep​tem De​co​uda, by się cof​nął na tył ło​dzi. Do​ty​ka​jąc war​ga​mi ucha Mar​ci​na, wy​ra​ził prze​ko​na​nie, że ktoś obcy poza nimi znaj​du​je się w ło​dzi. Dwu​krot​nie sły​szał od​głos przy​tłu​mio​ne​go szlo​cha​nia. – S eñor – szep​nął ze zgro​zą i zdu​mie​niem – je​stem pe​wien, że w na​szej ło​dzi ktoś szlo​cha. De​co​ud nie sły​szał nic. Wy​ra​ził nie​do​wie​rza​nie. Jed​nak​że ła​two było stwier​dzić praw​dzi​wość tego przy​pusz​cze​nia. – Zdu​mie​wa​ją​ce – mru​czał No​stro​mo. – Czyż​by ktoś ukrył się pod po​kła​dem, kie​dy łódź le​ża​ła jesz​cze na wy​brze​żu? – Mó​wi​cie, że to brzmia​ło jak łka​nie? – spy​tał De – coud zni​ża​jąc tak​że głos. – Kto​kol​wiek by to był, je​śli pła​cze, nie może być nie​bez​piecz​ny. Prze​ła​żąc przez stos cen​nych skrzyń na środ​ku ło​dzi, zsu​nę​li się na​przód,

pod maszt, i opu​ściw​szy się pod pół​po​kład, po​czę​li ma​cać w ciem​no​ści. W miej​scu, gdzie ścia​ny ło​dzi naj​bar​dziej się zwę​ża​ją, ręce ich na​tra​fi​ły na cia​ło czło​wie​ka, tak nie​ru​cho​me, że zda​wa​ło się mar​twe. Zbyt za​sko​cze​ni, by ode​zwać się sło​wem, wy​cią​gnę​li go za jed​no ra​mię i koł​nierz od ma​ry​nar​ki. Cia​ło było ob​wi​słe, bez ży​cia. Świa​tło ogar​ka świe​cy pa​dło na okrą​głą twarz o ha​czy​ko​wa​tym no​sie, o czar​nych wą​sach i nie​du​żych fa​wo​ry​tach. Czło​wiek był strasz​li​wie brud​ny. Wy​go​lo​na część po​licz​ków za​czy​na​ła za​ra​stać lep​ką bro​dą. Gru​be war​gi były co​kol​wiek roz​chy​lo​ne, ale oczy po​zo​sta​wa​ły za​mknię​te. Ku swe​mu ogrom​ne​mu zdzi​wie​niu De​co​ud po​znał se​ño​ra Hir​scha, han​dla​rza skór z Esme​ral​dy. No​stro​mo po​znał go tak​że. Spo​glą​da​li na sie​bie po​nad tym cia​łem, le​żą​cym po​chy​ło, z bo​sy​mi no​ga​mi ster​czą​cy​mi wy​żej gło​wy, zbi​ci z tro​pu tym ab​sur​dal​nym po​zo​rem snu, omdle​nia, może śmier​ci?

ROZ​DZIAŁ ÓSMY

Wo​bec tak nie​by​wa​łe​go od​kry​cia za​po​mnie​li na chwi​lę o wła​snych tro​skach i wra​że​niach. Na​to​miast uczu​cia le​żą​ce​go se​ño​ra Hir​scha mu​sia​ły spro​wa​dzać się wy​łącz​nie do okrop​ne​go stra​chu. Przez dłu​gi czas ocią​gał się z da​niem ja​kie​go​kol​wiek zna​ku ży​cia, aż wresz​cie pod wpły​wem wy​my​ślań Mar​ci​na, a może bar​dziej jesz​cze na sku​tek znie​cier​pli​wio​nej uwa​gi No​stro​ma, że sko​ro nie żyje, na​le​ży wy​rzu​cić go za bur​tę, nie​bosz​czyk uniósł naj​pierw jed​ną po​wie​kę, po​tem dru​gą. Oka​za​ło się, że nie zna​lazł żad​nej spo​sob​no​ści opusz​cze​nia Su​la​co w bez​piecz​ny spo​sób. Miesz​kał u An​za​nie​go, wła​ści​cie​la uni​wer​sal​ne​go skle​pu na Pla​za May​or. Gdy wy​bu​chły roz​ru​chy, umknął z domu swe​go go​spo​da​rza przed świ​tem w ta​kim po​śpie​chu, że za​po​mniał o wło​że​niu bu​tów. Wy​biegł od​ru​cho​wo w skar​pet​kach, z ka​pe​lu​szem w ręku, do ogro​du są​sia​du​ją​ce​go z do​mem. Strach ob​da​rzył go zręcz​no​ścią, któ​ra po​zwo​li​ła mu prze​leźć przez kil​ka ni​skich mu​rów, a po​tem błą​dził po za​ro​śnię​tych ru​inach fran​cisz​kań​skie​go klasz​to​ru po​ło​żo​ne​go przy jed​nej z bocz​nych uli​czek. Wdarł się po​mię​dzy zbi​ty gąszcz krze​wów z całą nie​dba​ło​ścią roz​pa​czy, cze​go do​wo​dem była po​kie​re​szo​wa​na skó​ra i po​dar​te ubra​nie. Prze​le​żał tam ukry​ty przez cały dzień, a do​tkli​we pra​gnie​nie wy​wo​ła​ne stra​chem i upa​łem spra​wia​ło, iż ję​zyk przy​sy​chał mu do pod​nie​bie​nia. Trzy​krot​nie ja​kieś ban​dy prze​trzą​sa​ły klasz​tor, wy​krzy​ku​jąc i zło​rze​cząc, w po​szu​ki​wa​niu księ​dza Cor​be​la​na. Na​to​miast pod wie​czór, pod​czas gdy se​ñor Hirsch wciąż jesz​cze le​żał twa​rzą do zie​mi mię​dzy krze​wa​mi, wy​da​wa​ło mu się, że za​le​ga​ją​ca ci​sza przy​pra​wi go o śmierć ze stra​chu. Sam nie wie​dział, dla​cze​go póź​niej opu​ścił to miej​sce,

ale fak​tem jest, że wy​czoł​gał się stam​tąd szczę​śli​wie w ja​kieś bez​lud​ne za​uł​ki. Błą​dził po ciem​ku w po​bli​żu ko​lei że​la​znej, tak osza​la​ły z lęku, że nie śmiał na​wet zbli​żyć się do ognisk roz​pa​lo​nych tu i ów​dzie przez pi​kie​ty wło​skich ro​bot​ni​ków, strze​gą​cych toru. Jego pół​świa​do​mym za​mia​rem było do​tar​cie na te​re​ny ko​le​jo​we i schro​nie​nie się tam, ale psy rzu​ci​ły się, na nie​go z uja​da​niem, lu​dzie po​czę​li się na​wo​ły​wać, ktoś strze​lił na chy​bił tra​fił. Hirsch uciekł sprzed bra​my. Bez​wied​nie, przy​pad​kiem po pro​stu, po​biegł w kie​run​ku bu​dyn​ków biu​ro​wych Kom​pa​nii O.S.N., po​ty​ka​jąc się dwu​krot​nie o cia​ła lu​dzi za​bi​tych w cią​gu dnia. Ale dużo więk​szym lę​kiem na​peł​nia​ły go isto​ty żywe. Płasz​czył się, czoł​gał, peł​zał lub pod​ska​ki​wał, wie​dzio​ny ja​kimś zwie​rzę​cym in​stynk​tem, któ​ry ka​zał mu uni​kać zbli​ża​nia się do świa​teł i gło​sów ludz​kich. Jego my​ślą było: rzu​cić się do nóg ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi i bła​gać go o schro​nie​nie w biu​rach Kom​pa​nii. Gdy się tam do​czoł​gał na czwo​ra​kach, w bu​dyn​ku było zu​peł​nie ciem​no, lecz na​gle ja​kiś war​tow​nik krzyk​nął wy​zy​wa​ją​co: „Qu​ien vive?” Le​ża​ło tam dużo zwłok ludz​kich, to​też se​ñor Hirsch czym prę​dzej roz​płasz​czył się obok jed​ne​go z tych wy​sty​głych ciał. Usły​szał głos mó​wią​cy: „Łazi tu któ​ryś z tych ran​nych łaj​da​ków. Czy mam pójść i wy​koń​czyć go?” Dru​gi głos od​po​wie​dział ostrze​gaw​czo, że nie by​ło​by rze​czą bez​piecz​ną pusz​czać się bez la​tar​ni na taką wę​drów​kę; może krę​ci się tam jesz​cze ja​kiś Mu​rzyn od li​be​ra​łów, szu​ka​jąc spo​sob​no​ści roz​pru​cia no​żem brzu​cha uczci​we​mu czło​wie​ko​wi. Hirsch nie cze​kał na dal​szy ciąg roz​mo​wy, ale wy​co​faw​szy się po​peł​znął aż na sam ko​niec na​brzeż​ne​go bul​wa​ru i ukrył się mię​dzy sto​sem pu​stych be​czek. Po chwi​li uj​rzał gro​mad​kę lu​dzi z roz​ża​rzo​ny​mi pa​pie​ro​sa​mi, któ​rzy roz​ma​wia​li mię​dzy sobą. Nie za​sta​na​wia​jąc się ani chwi​li nad tym, czy na​le​ży spo​dzie​wać się po nich cze​goś złe​go, bez​zwłocz​nie prze​su​nął się wzdłuż mola, a do​strze​gł​szy na jego koń​cu przy​mo​co​wa​ny ku​ter, wsko​czył do środ​ka. Żą​dza ukry​cia się spra​wi​ła, że wśli​znął się pro​sto przed

sie​bie pod pół​po​kład i tam prze​le​żał, le​d​wo żywy, cier​piąc mę​czar​nie pra​gnie​nia i gło​du. W pew​nej chwi​li o mało nie ze​mdlał ze stra​chu: po​sły​szał licz​ne kro​ki, a tak​że gło​sy Eu​ro​pej​czy​ków, któ​rzy przy​by​li gro​ma​dą eskor​tu​jąc wa​gon sre​bra, po​py​cha​ny po szy​nach przez od​dzia​łek car​ga​do​re​sów. Z roz​mo​wy po​jął od razu, co się świę​ci, ale nie zdra​dził swej obec​no​ści z oba​wy, że nie po​zwo​lą mu po​zo​stać w ło​dzi. Je​dy​nym jego pra​gnie​niem w tej chwi​li, pra​gnie​niem prze​moż​nym i nie​prze​zwy​cię​żo​nym, było wy​do​sta​nie się z tego okrop​ne​go Su​la​co. Te​raz bar​dzo ża​ło​wał swe​go po​stęp​ku. Słu​cha​jąc tego, co mó​wił No​stro​mo do Mar​ci​na De​co​ud, pra​gnął​by po​wró​cić na wy​brze​że. Nie chciał być wcią​gnię​ty w żad​ną roz​pacz​li​wą hi​sto​rię, w żad​ne ta​kie po​ło​że​nie, z któ​re​go nie ma uciecz​ki. Mi​mo​wol​ne jęki str​wo​żo​ne​go zdra​dzi​ły czuj​nym uszom ca​pa​ta​za jego obec​ność. Usa​do​wi​li go w sie​dzą​cej po​sta​wie, opar​te​go o ścia​nę ku​tra, on zaś cią​gnął da​lej ża​ło​sne opo​wia​da​nie o swych przy​go​dach, aż do chwi​li, gdy mu się głos za​ła​mał i gło​wa zwi​sła na pier​si. „Wody” – wy​szep​tał z tru​dem. De​co​ud pod​su​nął ma​nier​kę do jego ust. Od​żył nie​zwy​kle szyb​ko i znie​nac​ka gwał​tow​nie sta​nął na nogi. No​stro​mo roz​gnie​wa​nym gło​sem, w któ​rym brzmia​ła groź​ba, ka​zał mu prze​su​nąć się na dziób ku​tra. Hirsch na​le​żał do ta​kich lu​dzi, na któ​rych strach dzia​ła jak sma​gnię​cie ba​tem, a miał wi​dać strasz​ne wy​obra​że​nie o okru​cień​stwie ca​pa​ta​za. Wy​ka​zał nie​by​wa​łą zręcz​ność nik​nąc nie​zwłocz​nie w ciem​no​ści. No​stro​mo i De​co​ud sły​sze​li, jak prze​kra​czał płót​no ża​gla, po​tem do​szedł ich od​głos upa​da​ją​ce​go cia​ła i cięż​kie wes​tchnie​nie. Po chwi​li na​sta​ła taka ci​sza w przed​niej czę​ści ło​dzi, jak​by ten upa​dek gło​wą na​przód za​bił nie​szczę​sne​go zbie​ga. No​stro​mo syk​nął groź​nie: – Leż tam ci​cho! Nie waż się ru​szyć ręką ani nogą. Je​śli usły​szę bo​daj gło​śniej​szy od​dech, zej​dę tam i wpa​ku​ję ci kulę w łeb! W każ​dej nie​bez​piecz​nej sy​tu​acji obec​ność tchó​rza, choć​by ten za​cho​wy​wał się bier​nie, wpro​wa​dza pier​wia​stek zdra​dy. Ner​wo​wa po​ryw​czość No​-

stro​ma prze​szła w po​sęp​ne za​my​śle​nie. De​co​ud, ści​szo​nym gło​sem, jak​by prze​ma​wiał do sie​bie, za​uwa​żył, że w grun​cie rze​czy ten dzi​wacz​ny wy​pa​dek nic nie zmie​nia. Nie ro​zu​miał, co ten czło​wiek może uczy​nić złe​go. Naj​wy​żej bę​dzie prze​szko​dą jak nie​po​trzeb​ny, mar​twy przed​miot, na przy​kład kloc drze​wa. – Na​my​ślił​bym się dwa razy, za​nim​bym wy​rzu​cił ka​wał drze​wa – od​parł spo​koj​nie No​stro​mo. – Może za​wsze na​dejść nie​prze​wi​dzia​na chwi​la, kie​dy się przy​da. Ale w na​szym po​ło​że​niu taki czło​wiek jak ten po​wi​nien być wy​rzu​co​ny za bur​tę. Na​wet gdy​by był od​waż​ny jak lew, nie po​wi​nien się tu znaj​do​wać. My nie ucie​ka​my dla oca​le​nia ży​cia. Zresz​tą, se​ñor, nie ma nic na​gan​ne​go w chę​ci oca​le​nia ży​cia przy po​mo​cy po​my​sło​wo​ści i od​wa​gi, ale sły​sze​li​ście, co on opo​wia​dał, don Mar​ci​nie? Jego tu obec​ność to cud wy​wo​ła​ny stra​chem. – No​stro​mo za​milkł na chwi​lę. – W tym ku​trze nie ma miej​sca na strach – do​rzu​cił przez zęby, De​co​ud nie zna​lazł od​po​wie​dzi. Po​ło​że​nie, w ja​kim się znaj​do​wa​li, nie po​zwa​la​ło na ar​gu​men​ta​cję, na wy – su​wa​nie skru​pu​łów na​tu​ry uczu​cio​wej. Ist​nia​ło ty​sią​ce spo​so​bów, któ​re mo​gły czło​wie​ka ogar​nię​te​go pa​ni​ką uczy​nić nie​bez​piecz​nym. Da​rem​ne by​ło​by oczy​wi​ście prze​ko​ny​wa​nie Hir​scha, wska​zy​wa​nie mu wła​ści​wej li​nii po​stę​po​wa​nia. Hi​sto​ria jego uciecz​ki do​wo​dzi​ła tego wy​raź​nie. De​co​ud po​my​ślał, że by​ło​by ty​siąc​kroć le​piej, gdy​by ten nędz​nik sam umarł ze stra​chu. Wy​da​wa​ło się, że przy​ro​da, stwa​rza​jąc go ta​kim, ja​kim był, prze​wi​dzia​ła w swym okru​cień​stwie, jaką daw​kę nie​ludz​kie​go udrę​cze​nia po​tra​fi on znieść bez… osta​tecz​nej utra​ty ży​cia. Ta​kiej męce stra​chu na​le​ża​ło się ja​kieś współ​czu​cie. De​co​ud, jak​kol​wiek dzię​ki swej wy​obraź​ni zdol​ny był do współ​czu​cia, po​sta​no​wił nie prze​szka​dzać No​stro​mo​wi w żad​nej de​cy​zji. No​stro​mo jed​nak nie ro​bił nic. Los se​ño​ra Hir​scha po​zo​stał w za​wie​sze​niu, zda​ny na ła​skę ciem​no​ści tu​dzież wy​pad​ków, któ​rych nie moż​na było prze​wi​dzieć. W pew​nej chwi​li ca​pa​taz na​głym ru​chem wy​cią​gnął rękę i zga​sił świe​cę.

Mar​ci​no​wi wy​da​ło się, że jego to​wa​rzysz tym jed​nym do​tknię​ciem uni​ce​stwił cały świat re​al​nych spraw, mi​ło​ści, re​wo​lu​cji, cały ten świat, w któ​rym on, De​co​ud, z upodo​ba​niem i wyż​szo​ścią śmia​ło ana​li​zo​wał wszyst​kie mo​ty​wy, a tak​że na​mięt​no​ści ludz​kie, nie po​mi​ja​jąc wła​snych. Wes​tchnął. No​wość sy​tu​acji, w ja​kiej się zna​lazł, dzia​ła​ła nań przy​gnę​bia​ją​co. Za​du​fa​ny w so​bie, je​śli cho​dzi o in​te​lekt, cier​piał, wi​dząc się po​zba​wio​nym je​dy​nej bro​ni, któ​rej do​tąd z po​wo​dze​niem uży​wał. Żad​na in​te​li​gen​cja nie mo​gła prze​bić mro​ku Gol​fo Pla​ci​do. De​co​ud był pe​wien jed​nej tyl​ko rze​czy, a mia​no​wi​cie nie​sły​cha​nej py​chy i próż​no​ści swe​go to​wa​rzy​sza. Próż​ność ta była bez​po​śred​nia, nie​skom​pli​ko​wa​na, na​iw​na i sku​tecz​na. De​co​ud, któ​ry go do swych ce​lów uży​wał, sta​rał się po​znać tego czło​wie​ka do głę​bi. Od​krył, iż pod róż​no​rod​ny​mi ob​ja​wa​mi jed​no​li​te​go cha​rak​te​ru No​stro​ma dzia​ła ten je​den mo​tyw. To czy​ni​ło go tak za​dzi​wia​ją​co pro​stym w za​zdro​śnie strze​żo​nym, wy​so​kim mnie​ma​niu o so​bie. Te​raz two​rzy​ły się po​wi​kła​nia. I wi​dać było, że ten czło​wiek bu​rzy się prze​ciw​ko na​rzu​co​ne​mu so​bie za​da​niu, któ​re za​wie​ra tyle moż​li​wo​ści nie​po​wo​dzeń. „Cie​kaw je​stem – my​ślał De​co​ud – jak​by on te​raz po​stą​pił, gdy​by mnie nie było.” Usły​szał zno​wu po​mruk No​stro​ma: – Nie! w tym ku​trze nie ma miej​sca na strach. Tu na​wet od​wa​ga zda​je się nie wy​star​czać. Ja mam do​bre oko i pew​ną rękę: nikt nie może po​wie​dzieć, że mnie wi​dział sła​bym lub wa​ha​ją​cym się w de​cy​zji, ale por Dios, don Mar​ci​nie, wy​pchnię​to mnie w tę czar​ną cze​luść, gdzie ani do​bre oko, ani pew​na ręka, ani by​stra oce​na nie po​mo​gą… – Wy​rzu​cił z sie​bie jed​nym tchem po​tok prze​kleństw wło​skich i hisz​pań​skich. – Nic, jeno roz​pacz może czło​wie​kiem kie​ro​wać w ta​kim po​ło​że​niu. Ostat​nie jego sło​wa sta​no​wi​ły dziw​ny kon​trast ze spo​ko​jem oto​cze​nia, z ci​szą, nie​mal na​ma​cal​ną, za​to​ki. Rap​tem drob​ny deszcz za​sze​le​ścił do​ko​ła ło​dzi. De​co​ud zdjął ka​pe​lusz, pod​da​jąc gło​wę dzia​ła​niu wil​go​ci, co spra​wi​ło mu wiel​ką ulgę. Po chwi​li uczuł prąd po​wie​trza na po​licz​kach. Łódź po​ru​szy​-

ła się, ale deszcz jak​by ją wy​prze​dził. Mar​cin nie czuł już jego kro​pel na gło​wie i rę​kach, a lek​ki szum za​marł w prze​strze​ni. No​stro​mo wy​dał po​mruk za​do​wo​le​nia i, uchwy​ciw​szy za ster, za​świer​go​tał ci​chut​ko, jak to czy​nią ma​ry​na​rze, chcąc do​dać wia​tro​wi bodź​ca. Od trzech dni De​co​ud ani razu nie był tak da​le​ki od uczu​cia, któ​re ca​pa​taz na​zwał​by de​spe​ra​cją. – Zda​je mi się, że sły​szę zno​wu sze​lest desz​czu “na wo​dzie – za​uwa​żył to​nem spo​koj​ne​go za​do​wo​le​nia. – Mam na​dzie​ję, że i nas do​się​gnie. No​stro​mo prze​stał od razu klą​skać. – Sły​szy pan sze​lest desz​czu? – rzekł nie​do​wie​rza​ją​co. Na​stą​pi​ło jak​by lek​kie roz​rze​dze​nie ciem​no​ści. De​co​ud do​strze​gał te​raz za​rys po​sta​ci swe​go to​wa​rzy​sza, a na​wet ża​giel wy​ło​nił się z ciem​no​ści na kształt kwa​dra​tu za​gęsz​czo​ne​go śnie​gu. Od​głos do​sły​sza​ny przez Mar​ci​na zbli​żał się te​raz szyb​ko po wo​dzie. No​stro​mo po​znał w nim syk i sze​lest roz​pry​sku​ją​cej się na wszyst​kie stro​ny wody, od​głos, jaki wy​da​je pa​ro​wiec su​ną​cy po gład​kiej po​wierzch​ni mo​rza w ci​che noce. Nie mo​gło to być nic in​ne​go jak zdo​bycz​ny trans​por​to​wiec, prze​wo​żą​cy woj​sko z Esme​ral​dy. Okręt nie miał świa​teł. Od​głos jego bu​cha​ją​cej pary wzma​gał się z każ​dą mi​nu​tą, chwi​la​mi milkł zu​peł​nie, to znów się na​gle roz​le​gał i wy​raź​nie zbli​żał, jak​by ten nie​wi​docz​ny sta​tek, któ​re​go po​ło​że​nia nie moż​na było do​brze od​gad​nąć, kie​ro​wał się wprost na ku​ter. Ten ostat​ni pły​nął tym​cza​sem po​wo​li i bez​sze​lest​nie, po​ru​sza​ny tak ni​kłym po​wie​wem, że De​co​ud, by się o tym prze​ko​nać, mu​siał prze​chy​liw​szy się przez bur​tę za​nu​rzyć rękę i wy​czuć prąd wody po​mię​dzy pal​ca​mi. Ospa​ły jego na​strój ustą​pił zu​peł​nie. Cie​szy​ła go świa​do​mość, że łódź się po​ru​sza. Po wiel​kiej ci​szy sa​pa​nie pa​row​ca wy​da​wa​ła się nie​zwy​kle do​no​śne i pod​nie​ca​ją​ce. Nie​moż​ność zo​ba​cze​nia go mia​ła w so​bie coś nie​sa​mo​wi​te​go. I na​gle ci​sza. Okręt sta​nął, ale tak bli​sko, że nasi że​gla​rze uczu​li nad gło​wa​mi dud​nią​cą wi​bra​cję wy​pusz​cza​nej pary. – Chcą się zo​rien​to​wać, gdzie się znaj​du​ją – szep​nął De​co​ud. I prze​chy​liw​-

szy się zno​wu, za​nu​rzył pal​ce w wo​dzie. – Po​su​wa​my się dość szyb​ko – ob​ja​śnił No​stro​ma. – Zda​je się, że prze​pły​wa​my w po​przek dzio​ba okrę​tu – rzekł No​stro​mo z ostroż​nym na​my​słem. – Ist​na ciu​ciu​bab​ka ze śmier​cią. Nie mia​ło​by sen​su po​su​wać się da​lej. Nie po​win​ni nas do​strzec ani usły​szeć. Jego szept był za​chryp​nię​ty z pod​nie​ce​nia. W nie​wi​docz​nej twa​rzy po​ły​ski​wa​ły tyl​ko biał​ka oczu. Wpił się pal​ca​mi w ra​mię Mar​ci​na. – To je​dy​na spo​sob​ność oca​le​nia skar​bu przed tym okrę​tem peł​nym żoł​nie​rzy. Każ​dy inny za​pa​lił​by świa​tła. Ale, uwa​ża pan, nie ma ani ogień​ka, któ​ry by nam wska​zał, gdzie się pa​ro​wiec znaj​du​je. De​co​ud znie​ru​cho​miał jak pa​ra​li​tyk, tyl​ko my​śli wi​ro​wa​ły mu w gło​wie. W prze​cią​gu se​kun​dy przy​po​mniał so​bie roz​pacz​li​we spoj​rze​nie An​to​nii, gdy zo​sta​wiał ją przy łożu ojca w po​nu​rym do​mo​stwie Avel​la​no​sów, do​mo​stwie o za​mknię​tych okien​ni​cach i sze​ro​ko otwar​tych drzwiach, z któ​re​go ucie​kła cała służ​ba z wy​jąt​kiem sta​re​go Mu​rzy​na strze​gą​ce​go bra​my. Przy​po​mi​nał so​bie ostat​nią wi​zy​tę w Casa Gould, wy​su​wa​ne ar​gu​men​ty i dźwięk wła​sne​go gło​su, nie​prze​nik​nio​ną po​sta​wę Ka​ro​la i twarz pani Gould, tak zbie​la​łą ze zmę​cze​nia i trwo​gi, że na​wet jej oczy, zda się, zmie​ni​ły bar​wę, sta​jąc się przez kon​trast pra​wie czar​ne. Całe ustę​py pro​kla​ma​cji, któ​rą Bar​rios miał na jego zle​ce​nie ogło​sić z głów​nej kwa​te​ry w Cay​cie za​raz po przy​by​ciu na miej​sce, prze​my​ka​ły mu te​raz przez gło​wę, a tak​że sam za​lą​żek no​we​go pań​stwa w po​sta​ci dru​giej pro​kla​ma​cji, ob​wiesz​cza​ją​cej se​pa​ra​cję re​pu​blik. Przed sa​mym od​jaz​dem De​co​ud od​czy​tał ją po​śpiesz​nie don Jo​sému, któ​ry le​żał wy​cią​gnię​ty na łóż​ku pod czuj​nym okiem cór​ki. Bóg je​den wie, czy sta​ry mąż sta​nu co​kol​wiek z tego zro​zu​miał, nie mógł już bo​wiem mó​wić, ale było pew​ne, że uniósł ra​mię spod koł​dry i ręką wy​ko​nał taki ruch, jak​by chciał na​kre​ślić w po​wie​trzu znak krzy​ża, gest przy​zwo​le​nia i bło​go​sła​wień​stwa. De​co​ud miał tę ode​zwę przy so​bie w kie​sze​ni, pi​sa​ną ołów​kiem na kil​ku luź​nych

kart​kach z wy​dru​ko​wa​nym gru​by​mi czcion​ka​mi na​głów​kiem: „Ad​mi​ni​stra​cja ko​pal​ni sre​bra w San Tomé. Su​la​co. Re​pu​bli​ka Co​sta​gu​ana”. Pi​sał w sza​lo​nym pod​nie​ce​niu, chwy​ta​jąc je​den ar​ku​sik po dru​gim ze sto​łu Ka​ro​la Gou​l​da. Pani Gould zaj​rza​ła mu wte​dy kil​ka​krot​nie przez ra​mię, ale gdy ode​zwa była ukoń​czo​na, se​ñor ad​mi​ni​stra​dor, sto​jąc na swych roz​kra​czo​nych no​gach, nie spoj​rzał na​wet na nią. Od​rzu​cił ją sta​now​czym ru​chem. Mu​sia​ło to być ozna​ką wzgar​dy, a nie ostroż​no​ści, sko​ro nie uczy​nił przy tym żad​nej wzmian​ki o nie​wła​ści​wo​ści uży​cia pa​pie​ru ad​mi​ni​stra​cji ko​pal​ni na tak kom​pro​mi​tu​ją​cy do​ku​ment. Oka​zał przez to swe lek​ce​wa​że​nie, praw​dzi​wie an​giel​skie lek​ce​wa​że​nie, dla zwy​kłej roz​trop​no​ści, dla An​gli​ka bo​wiem wszyst​ko, co wy​cho​dzi poza za​kres jego my​śli i uczuć, nie​war​te jest po​waż​ne​go za​sta​no​wie​nia. W cią​gu tych paru se​kund De​co​ud zdą​żył wście​kle roz​gnie​wać się na Ka​ro​la Gou​l​da, a na​wet od​czuć ura​zę do pani Gould, któ​rej prze​cie po​wie​rzył – wpraw​dzie bez słów – bez​pie​czeń​stwo An​to​nii. Le​piej ty​siąc razy zgi​nąć niż za​wdzię​czać ta​kim lu​dziom oca​le​nie – wy​krzy​ki​wał w du​chu. Wzma​ga​ją​cy się ucisk pal​ców No​stro​ma na jego ra​mie​niu przy​wo​łał Mar​ci​na do przy​tom​no​ści. – Ciem​ność jest na​szym sprzy​mie​rzeń​cem – mruk​nął ca​pa​taz do jego ucha. – Spusz​czę te​raz ża​giel i po​wie​rzy​my nasz los tej czar​nej za​to​ce. Żad​ne oko nie wy​pa​trzy nas le​żą​cych ci​cho z go​łym masz​tem. Zro​bię to za​raz, za​nim pa​ro​wiec jesz​cze bar​dziej się przy​bli​ży. Lek​kie skrzyp​nię​cie blo​ku mo​gło​by nas zdra​dzić i do​sta​li​by​śmy się w ręce tych zło​dziei wraz ze skar​bem z San Tomé. Ru​szał się zwin​nie jak kot. De​co​ud nie sły​szał żad​ne​go szme​ru i do​pie​ro gdy znikł mu sprzed oczu ciem​ny kwa​drat, do​my​ślił się, że reja masz​to​wa zo​sta​ła spusz​czo​na z taką ostroż​no​ścią, jak​by była ze szkła. Po chwi​li usły​szał obok sie​bie spo​koj​ny od​dech No​stro​ma. – Niech się pan le​piej nie ru​sza z miej​sca, don Mar​ci​nie – do​ra​dzał po​waż​-

nie ca​pa​taz. – Mógł​by się pan o coś po​tknąć i na​ro​bić ha​ła​su. Leżą tu po​roz​rzu​ca​ne wio​sła i drą​gi. Por Dios, je​śli panu ży​cie miłe, niech się pan nie ru​sza, don Mar​ci​nie. – Mó​wił to ostrym, lecz przy​ja​znym szep​tem. – Je​stem tak zroz​pa​czo​ny, że gdy​bym nie wie​dział, że wa​sza wiel​moż​ność jest od​waż​nym czło​wie​kiem, któ​ry po​tra​fi nie mru​gnąć na​wet okiem, co​kol​wiek by się sta​ło, wpa​ko​wał​bym panu nóż w ser​ce. Śmier​tel​na ci​sza ota​cza​ła łódź. Trud​no było uwie​rzyć, że w po​bli​żu znaj​du​je się pa​ro​wiec na​ła​do​wa​ny ludź​mi i że tam, z po​kła​du, set​ki oczu wpa​tru​ją się w ciem​ność, by doj​rzeć cho​ciaż cień lądu. Para prze​sta​ła się wy​do​by​wać, a okręt za​trzy​mał się wi​dać zbyt da​le​ko, by ja​ki​kol​wiek inny od​głos mógł do​trzeć do uszu że​gla​rzy. – Moż​li​we – ode​zwał się szep​tem De​co​ud. – Jed​nak​że mo​że​cie być spo​koj​ni. Poza chę​cią unik​nię​cia noża są inne mo​ty​wy, któ​re pod​trzy​mu​ją we mnie od​wa​gę. Nie za​wio​dę was. Ale czy​ście za​po​mnie​li… – Mó​wi​łem do pana otwar​cie jako do czło​wie​ka rów​nie zroz​pa​czo​ne​go jak ja sam – tłu​ma​czył ca​pa​taz. – Sre​bro musi być oca​lo​ne przed mon​te​ry​sta​mi. Po​wie​dzia​łem ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi trzy razy, że wolę je​chać sam. Po​wtó​rzy​łem to tak​że don Car​lo​so​wi Gou​l​do​wi. Dzia​ło się to w Casa Gould. Po​sła​li po mnie. Pa​nie były obec​ne, a gdy sta​ra​łem się wy​tłu​ma​czyć, dla​cze​go nie ży​czę so​bie, aby pan je​chał ze mną, obie​cy​wa​ły mi oby​dwie bar​dzo duże na​gro​dy za pań​skie oca​le​nie. Dziw​ny spo​sób prze​ma​wia​nia do czło​wie​ka, któ​re​go się wy​sy​ła na pra​wie pew​ną śmierć. Ci wiel​cy pań​stwo nie mają na​wet tyle zdro​we​go ro​zu​mu, żeby po​jąć, co ko​muś na​rzu​ca​ją. Po​wie​dzia​łem im, że nie mogę dla pana nic zro​bić.. Że był​by pan bez​piecz​niej​szy wśród zbó​jów Her​nan​de​za. Moż​na było wy​mknąć się kon​no z mia​sta, na​ra​ża​jąc się naj​wy​żej na to, że ktoś zza wę​gła strze​li w ciem​no​ści. Ale oni za​cho​wy​wa​li się jak głu​si. Mu​sia​łem obie​cać, że będę na pana cze​kał w bra​mie por​to​wej – i cze​ka​łem. A po​nie​waż pan jest dziel​nym czło​wie​kiem, więc może się pan czuć

bez​piecz​ny na rów​ni ze sre​brem. Ani wię​cej, ani mniej. W tej sa​mej chwi​li, jak​by na po​twier​dze​nie słów No​stro​ma, nie​wi​docz​ny pa​ro​wiec ru​szył na​przód, roz​wi​ja​jąc pół​szyb​kość, co moż​na było wy​wnio​sko​wać z po​wol​nych ude​rzeń śru​by okrę​to​wej. Ten od​głos wska​zy​wał na zmia​nę miej​sca, ale się nie przy​bli​żał. Zda​wał się na​wet lek​ko od​da​lać od ka​dłu​ba ło​dzi, po czym zno​wu ucichł. – Sta​ra​ją się wy​pa​trzyć Iza​be​le – mruk​nął No​stro​mo – żeby się po​tem w pro​stej li​nii skie​ro​wać na port i owład​nąć Urzę​dem Cel​nym wraz ze skar​bem. Czy pan wi​dział kie​dy So​til​la, ko​men​dan​ta z Esme​ral​dy? Pięk​ny męż​czy​zna, o ła​god​nym gło​sie. Na po​cząt​ku mego po​by​tu w Su​la​co wi​dy​wa​łem go na Cal​le, roz​ma​wia​ją​ce​go z pa​nien​ka​mi w oknach; szcze​rzył do nich swo​je bia​łe zęby przez cały czas. Ale je​den z mo​ich car​ga​do​re​sów, któ​ry po​przed​nio słu​żył w woj​sku, mó​wił mi, że So​til​lo na da​le​kim Cam​po, do​kąd go wy​sła​no dla do​ko​na​nia po​bo​ru żoł​nie​rzy z es​tan​cji, ka​zał pew​ne​go czło​wie​ka ob​łu​pić żyw​cem ze skó​ry. Z pew​no​ścią nie przy​szło mu nig​dy na myśl, że Kom​pa​nia po​sia​da czło​wie​ka, któ​ry po​tra​fi po​krzy​żo​wać jego pla​ny. Wie​lo​mów​ność ca​pa​ta​za po​czę​ła draż​nić Mar​ci​na jako od​cień sła​bo​ści. A jed​nak ga​da​tli​wa sta​now​czość może być rów​nie na​tu​ral​nym ob​ja​wem jak po​nu​re mil​cze​nie. – Jak do​tąd, pla​ny So​til​la nie są jesz​cze po​krzy​żo​wa​ne – za​uwa​żył De​co​ud. – Czy​ście za​po​mnie​li o tej po​kra​ce pod po​kła​dem? No​stro​mo nie za​po​mniał o se​ño​rze Hir​schu. Ro​bił so​bie gorz​kie wy​rzu​ty, że nie prze​trzą​snął do​kład​nie ło​dzi przed opusz​cze​niem wy​brze​ża. Wy​ma​wiał so​bie tak​że, iż nie za​dźgał Hir​scha i nie wy​rzu​cił za bur​tę w chwi​li od​kry​cia jego obec​no​ści, bez spoj​rze​nia mu na​wet w twarz. To by​ło​by zgod​ne z cha​rak​te​rem tej sza​leń​czej wy​pra​wy. Co​kol​wiek jed​nak mia​ło na​stą​pić, So​til​lo już staw​kę swą prze​grał. Na​wet gdy​by ten nie​szczę​śnik, le​żą​cy te​raz ci​cho jak tru​sia, zro​bił coś, co by zdra​dzi​ło obec​ność ło​dzi, So​til​lo (o ile to on rze​-

czy​wi​ście do​wo​dził za​ło​gą) był​by i tak po​zba​wio​ny swe​go łupu. – Mam w ręku sie​kier​kę – szep​tał za​wzię​cie No​stro​mo – któ​ra trze​ma ude​rze​nia​mi po​tra​fi od​rą​bać bok ku​tra aż po li​nię wody. Poza tym każ​dy ku​ter ma w tyle za​tycz​kę i wiem do​kład​nie, w któ​rym miej​scu, bo ją czu​ję pod po​de​szwą buta. W tych ner​wo​wych szep​tach De​co​ud roz​po​znał rze​tel​ną de​ter​mi​na​cję i uświa​do​mił so​bie mści​we pod​nie​ce​nie świet​ne​go ca​pa​ta​za. – Za​nim pa​ro​wiec, zwa​bio​ny jed​nym okrzy​kiem, no! dwo​ma! (wię​cej by ich nie było) – za​pew​nił ca​pa​taz zgrzy​ta​jąc zę​ba​mi – za​nim​by zdą​żył wy​śle​dzić łódź, po​zo​sta​wa​ło​by dość cza​su, by za​to​pić skarb uwią​za​ny u mo​jej szyi. Te ostat​nie sło​wa syk​nął w samo ucho Mar​ci​na. De​co​ud nie po​wie​dział nic. Był cał​ko​wi​cie prze​ko​na​ny. Zwy​kły spo​kój, któ​ry cha​rak​te​ry​zo​wał jego to​wa​rzy​sza, opu​ścił go zu​peł​nie. Spo​kój nie li​co​wał​by z obec​nym po​ło​że​niem, ta​kim, jak się ono przed​sta​wia​ło No​stro​mo​wi. Coś głęb​sze​go, zgo​ła nie​prze​wi​dzia​ne​go wy​szło te​raz na po​wierzch​nię. De​co​ud, po​ru​sza​jąc się jak naj​ostroż​niej, ścią​gnął z sie​bie kurt​kę, a po​tem obu​wie. Jego ho​nor nie wy​ma​gał uto​pie​nia się ra​zem ze skar​bem. Po​sta​no​wił do​trzeć do Bar​rio​sa, do Cay​ty, o czym No​stro​mo wie​dział bar​dzo do​brze, i za​mie​rzał tak​że, na swój spo​sób, wło​żyć w to przed​się​wzię​cie cały za​sób roz​pacz​li​wej ener​gii, na jaką go było stać. No​stro​mo mruk​nął: – Praw​da, praw​da! Pan jest po​li​ty​kiem, se​ñor. Musi pan po​łą​czyć się z ar​mią, wznie​cić nową re​wo​lu​cję. – Na​po​mknął przy tym, że przy każ​dym ku​trze znaj​du​je się łód​ka, mo​gą​ca po​mie​ścić dwóch lu​dzi, o ile nie wię​cej. Ich łód​ka ucze​pio​na była z tylu ku​tra. O tym De​co​ud nie wie​dział. Oczy​wi​ście w ta​kiej ciem​no​ści nie mógł jej zo​ba​czyć i do​pie​ro gdy No​stro​mo po​ło​żył jego rękę na li​nie, przy​wią​za​nej do pa​choł​ka na ru​fie, do​znał uczu​cia ulgi. Per​spek​ty​wa zna​le​zie​nia się w wo​dzie i pły​nię​cia w nie​wia​do​mym kie​run​ku, wśród nocy, praw​do​po​dob​nie w kół​ko, aż do zu​peł​ne​go wy​czer​pa​nia i pój​ścia na dno – była od​ra​ża​ją​ca. Nie​-

uży​tecz​na, okrut​na bła​hość ta​kiej śmier​ci upo​ka​rza​ła przy​bra​ną przez Mar​ci​na pozę nie​dba​łe​go pe​sy​mi​zmu. W po​rów​na​niu z tym moż​li​wość zna​le​zie​nia się w łód​ce, na​wet z na​ra​że​niem się na głód i pra​gnie​nie, na schwy​ta​nie, kaźń i wy​rok śmier​ci, przed​sta​wia​ła mu się jako coś po​cią​ga​ją​ce​go, jako spo​sob​ność war​ta wy​ko​rzy​sta​nia, cho​ciaż​by to wzbu​dza​ło w nim lek​ką wzgar​dę dla sa​me​go sie​bie. Od​rzu​cił jed​nak pro​po​zy​cję No​stro​ma, któ​ry ra​dził mu prze​siąść się od razu do ma​łej łód​ki. – Coś może na​gle nas za​sko​czyć, se​ñor – mó​wił ca​pa​taz, przy​rze​ka​jąc świę​cie, że od​cze​pi linę do​pie​ro wte​dy, gdy to oka​że się ko​niecz​ne. De​co​ud za​pew​nił go, że nie za​mie​rza się prze​sia​dać do ostat​niej chwi​li i że No​stro​mo musi prze​siąść się z nim ra​zem. Ciem​ność za​to​ki prze​sta​ła mu się już wy​da​wać koń​cem wszyst​kie​go. Sta​no​wi​ła cząst​kę ży​we​go świa​ta, sko​ro się po​przez nią czu​ło obec​ność klę​ski i śmier​ci nie​mal na od​le​głość wy​cią​gnię​tej ręki. A jed​no​cze​śnie osła​nia​ła ich prze​cie. De​co​ud stwier​dzał z za​chwy​tem, że jest nie​prze​nik​nio​na. – Jak mur, jak mur – mru​czał do sie​bie. Je​dy​ną rze​czą, któ​ra pod​ko​py​wa​ła jego otu​chą, była myśl o se​ño​rze Hir​schu. To, że go na​tych​miast nie zwią​za​li i nie za​kne​blo​wa​li mu ust, wy​da​wa​ło się te​raz Mar​ci​no​wi szczy​tem nie​prze​zor​no​ści. Póki to nędz​ne stwo​rze​nie mo​gło każ​dej chwi​li na​ro​bić wrza​sku, obec​ność jego sta​no​wi​ła sta​łe nie​bez​pie​czeń​stwo. Ohyd​ny strach uczy​nił go na ra​zie nie​mym, ale mógł rów​nie do​brze zna​leźć uj​ście w krzy​kach. Ten obłęd​ny strach, któ​ry De​co​ud i No​stro​mo uj​rze​li w dzi​kich, tę​pych spoj​rze​niach, rzu​ca​nych przez nie​go wko​ło, i w nie​ustan​nym drże​niu jego ust, obro​nił go przed kon​se​kwen​cja​mi okrut​nej ko​niecz​no​ści, któ​rą na​rzu​ca​ło roz​pacz​li​we po​ło​że​nie. Od​po​wied​nia chwi​la do za​mknię​cia mu ust na za​wsze już prze​szła. Jak to stwier​dził No​stro​mo w od​po​wie​dzi na żale wy​po​wia​da​ne przez Mar​ci​na, było już za póź​no! Nie moż​na by tego do​ko​nać bez

wznie​ce​nia ha​ła​su, szcze​gól​nie nie wie​dząc do​kład​nie, w któ​rym miej​scu ten przy​błę​da leży. Gdzie​kol​wiek by się wczoł​gał i trząsł, zbli​że​nie się do nie​go było zbyt wiel​kim ry​zy​kiem. Za​czął​by praw​do​po​dob​nie gło​śno bła​gać o li​tość. Sko​ro le​żał ci​cho, bez​piecz​niej było zo​sta​wić go w spo​ko​ju. Ko​niecz​ność po​le​ga​nia na jego mil​cze​niu na​ru​sza​ła jed​nak z każ​dą chwi​lą sil​niej rów​no​wa​gę we​wnętrz​ną Mar​ci​na. – Ach, cze​muż, ca​ta​pa​zie, prze​pu​ści​li​ście od​po​wied​ni mo​ment? – mruk​nął. – Co? Mo​ment uci​sze​nia go na za​wsze? Chcia​łem przed​tem usły​szeć, w jaki spo​sób on się tu zna​lazł. To było wszak zbyt dziw​ne. Kto by uwie​rzył, że przez czy​sty przy​pa​dek! A po​tem, se​ñor, gdy zo​ba​czy​łem, że pan go poi wodą, nie mo​głem tego już zro​bić. Pan przy​ło​żył ma​nier​kę do jego ust, jak by był pań​skim bra​tem. Se​ñor, nad taką rze​czą nie moż​na się dłu​go za​sta​na​wiać. Jak​kol​wiek ode​bra​nie mu ży​cia nie by​ło​by okru​cień​stwem. Ono jest jed​nym stra​chem. Oca​li​ło go pań​skie współ​czu​cie, don Mar​ci​nie, a te​raz za póź​no. Nie moż​na nic zro​bić bez ha​ła​su. Za​ło​ga pa​row​ca za​cho​wy​wa​ła cał​ko​wi​te mil​cze​nie i ci​sza była tak głę​bo​ka, że Mar​ci​no​wi się zda​wa​ło, iż każ​dy naj​lżej​szy szmer musi do​cie​rać na ko​niec świa​ta i być do​sły​sza​ny. „Co by się sta​ło, gdy​by Hirsch za​kasz​lał albo kich​nął? Czuć się na ła​sce i nie​ła​sce tak idio​tycz​ne​go zda​rze​nia było rze​czą zbyt obu​rza​ją​cą, by mo​gła po​bu​dzać do iro​nii.” No​stro​mo tak​że za​czy​nał zdra​dzać nie​po​kój. „Czy to moż​li​we – za​sta​na​wiał się – żeby pa​ro​wiec, uwa​ża​jąc, że noc jest zbyt ciem​na, po​sta​no​wił stać w miej​scu do rana?” I do​szedł do wnio​sku, że to wła​śnie przed​sta​wia praw​dzi​we nie​bez​pie​czeń​stwo. Oba​wiał się, iż ciem​ność, któ​ra była jego osło​ną, może stać się jego zgu​bą. Zgod​nie z przy​pusz​cze​niem No​stro​ma ko​men​dan​tem trans​por​tu był So​til​lo. Wy​pad​ki ostat​nich czter​dzie​stu ośmiu go​dzin w Su​la​co nie do​szły jesz​cze do jego wia​do​mo​ści, nie wie​dział rów​nież, że te​le​gra​fi​sta z Esme​ral​dy

zdą​żył uprze​dzić swe​go ko​le​gę w Su​la​co. Mo​ty​wem, któ​ry skło​nił So​til​la, po​dob​nie jak więk​szość ofi​ce​rów z pro​win​cjo​nal​nych gar​ni​zo​nów, do po​pie​ra​nia stron​nic​twa Ri​bie​ry, było prze​ko​na​nie, że ono ma za sobą po​tę​gę kon​ce​sji Gou​l​da z jej ol​brzy​mi​mi bo​gac​twa​mi. So​til​lo by​wał go​ściem w Casa Gould, gdzie wo​bec Don Jo​ségo Avel​la​no​sa po​pi​sy​wał się swy​mi pra​wo​myśl​ny​mi prze​ko​na​nia​mi jako blan​co i żą​dzą re​form, rzu​ca​jąc przy tym uczci​we, peł​ne szcze​ro​ści spoj​rze​nia w stro​nę pani Gould i An​to​nii. Wia​do​mo było, że po​cho​dzi z do​brej ro​dzi​ny, prze​śla​do​wa​nej i zu​bo​ża​łej w okre​sie ty​rań​skich rzą​dów Gu​zma​na Ben​to. Wy​gła​sza​ne przez nie​go opi​nie wy​da​wa​ły się wła​ści​we i cał​ko​wi​cie na​tu​ral​ne u czło​wie​ka tego po​cho​dze​nia i śro​do​wi​ska. Nie było to zresz​tą fał​szem z jego stro​ny; wy​gła​sza​nie wznio​słych fra​ze​sów przy​cho​dzi​ło mu zgo​ła ła​two, gdyż wszyst​kie jego wła​dze umy​sło​we, kon​cen​tro​wa​ły się na jed​nej my​śli, któ​ra wy​da​wa​ła się re​al​ną i prak​tycz​ną, są​dził mia​no​wi​cie, że przy​szły mąż An​to​nii Avel​la​nos sta​nie się, siłą rze​czy, za​ży​łym przy​ja​cie​lem kon​ce​sji Gou​l​dów. Kie​dyś na​po​mknął o tym na​wet An​za​nie​mu, usi​łu​jąc po raz szó​sty czy siód​my wy​łu​dzić od nie​go nie​wiel​ką po​życz​kę. Roz​mo​wa to​czy​ła się w po​nu​rym, wil​got​nym miesz​ka​niu o po​tęż​nych że​la​znych kra​tach, miesz​czą​cym się za uni​wer​sal​nym skle​pem pod Ar​ka​da​mi. So​til​lo na​po​mknął kup​co​wi, że łą​czą go do​sko​na​łe sto​sun​ki z eman​cy​po​wa​ną se​ño​ri​tą, z któ​rą An​giel​ka żyje w sio​strza​nej przy​jaź​ni. Pod​parł​szy się pod boki i wy​su​nąw​szy na​przód jed​ną nogę, pa​trzył z góry na An​za​nie​go i zda​wał się mó​wić: „Patrz, nędz​ny skle​pi​ka​rzu! Czy męż​czy​zna mego po​kro​ju może spo​tkać się z opo​rem ja​kiej​kol​wiek ko​bie​ty, a cóż do​pie​ro eman​cy​po​wa​nej dziew​czy​ny, za​cho​wu​ją​cej się w spo​sób tak skan​da​licz​nie nie​za​leż​ny?” Jego spo​sób by​cia w Casa Gould był oczy​wi​ście zu​peł​nie od​mien​ny, po​zba​wio​ny wszel​kiej za​dzie​rzy​sto​ści, a na​wet nie​co za​bar​wio​ny smut​kiem. Po​dob​nie jak więk​szość swych ro​da​ków, upa​jał się dźwię​kiem pięk​nych słów, szcze​gól​nie gdy sam je wy​po​wia​dał. Nie miał żad​nych prze​ko​nań ani sądu o

czym​kol​wiek poza wia​rą w po​tę​gę swych oso​bi​stych za​let. Wia​ra ta była tak nie​wzru​szo​na, że na​wet przy​by​cie Mar​ci​na do Su​la​co ani jego za​ży​łość z Gou​l​da​mi i Avel​la​no​sa​mi nie za​nie​po​ko​iła So​til​la. Prze​ciw​nie, usi​ło​wał za​przy​jaź​nić się z tym bo​ga​tym Co​sta​gu​ań​czy​kiem z Eu​ro​py, w na​dziei że za​cią​gnie u nie​go z cza​sem grub​szą po​życz​kę. Je​dy​nym bodź​cem ży​cio​wym So​til​la była chęć zdo​by​cia pie​nię​dzy na za​spo​ko​je​nie kosz​tow​nych za​chcia​nek, któ​rym ule​gał bez​tro​sko, nie zna​jąc pa​no​wa​nia nad sobą. W swo​im mnie​ma​niu był mi​strzem in​tryg, w rze​czy​wi​sto​ści zaś jego ze​psu​cie było czymś tak pro​stym jak in​stynkt zwie​rzę​cia. W sa​mot​no​ści mie​wał cza​sem dra​pież​ne po​ry​wy, sta​wał się też bez​względ​ny w ta​kich oka​zjach jak roz​mo​wa sam na sam z An​za​nim, kie​dy usi​ło​wał na​cią​gnąć go na po​życz​kę. Po​tra​fił póź​niej wkrę​cić się na sta​no​wi​sko do​wód​cy gar​ni​zo​nu w Esme​ral​dzie. Ten nie​wiel​ki port miał swo​je zna​cze​nie jako sta​cja te​le​gra​ficz​na roz​po​rzą​dza​ją​ca pod​wod​nym ka​blem, któ​ry to ka​bel łą​czył Za​chod​nią Pro​win​cję ze świa​tem ze​wnętrz​nym, a tak​że dzię​ki swe​mu roz​ga​łę​zie​niu za​pew​niał po​łą​cze​nie z Su​la​co. Kan​dy​da​tu​rę So​til​la za​pro​po​no​wał don José Avel​la​nos, Bar​rios zaś od​po​wie​dział ze śmie​chem, jak zwy​kle ru​basz​nym i kpią​cym: – A niech tam! Do pil​no​wa​nia ka​bla bę​dzie w sam raz, a pa​niom z Esme​ral​dy też się coś na​le​ży! – Bar​rios, nie​wąt​pli​wie dziel​ny czło​wiek, nie miał wy​so​kie​go wy​obra​że​nia o So​til​lu. Sta​cja te​le​gra​ficz​na w Esme​ral​dzie za​pew​nia​ła je​dy​ny spo​sób po​ro​zu​mie​wa​nia się ko​pal​ni San Tomé z wiel​kim fi​nan​si​stą, któ​re​go mil​czą​ca apro​ba​ta sta​no​wi​ła siłę stron​nic​twa Ri​bie​ry. A ono mia​ło swo​ich prze​ciw​ni​ków na​wet tam. So​til​lo spra​wo​wał su​ro​we rzą​dy w Esme​ral​dzie, do​pó​ki nie​po​myśl​ny bieg wy​da​rzeń na da​le​kiej are​nie woj​ny do​mo​wej nie na​su​nął mu re​flek​sji, że ko​pal​nia San Tomé sta​nie się w koń​cu łu​pem zwy​cięz​cy. Ale ostroż​ność trze​ba było za​cho​wać. So​til​lo za​jął nie​ja​sną, ta​jem​ni​czą po​sta​wę wo​bec władz mu​ni​cy​pal​nych, wier​nych rzą​do​wi Ri​bie​ry. Gdy w ja​kiś czas po​tem

prze​są​czy​ła się wieść, że ko​men​dant póź​ną nocą wzy​wa swych ofi​ce​rów na od​pra​wę, pa​no​wie z za​rzą​du mia​sta po​czę​li za​nie​dby​wać swo​je pu​blicz​ne obo​wiąz​ki i za​my​ka​li się w swo​ich miesz​ka​niach. Aż pew​ne​go dnia, nie – spo​dzie​wa​nie, wszyst​kie li​sty z Su​la​co, prze​sła​ne dro​gą lą​do​wą, zo​sta​ły prze​nie​sio​ne przez od​dzia​łek żoł​nie​rzy z pocz​ty do co​man​dan​cji, jaw​nie, bez za​cho​wa​nia po​zo​rów, bez uspra​wie​dli​wie​nia. So​til​lo otrzy​mał z Cay​ty wia​do​mość o osta​tecz​nej klę​sce Ri​bie​ry. Było to pierw​szą wi​docz​ną ozna​ką zmia​ny jego prze​ko​nań. Wkrót​ce po​tem za​ob​ser​wo​wa​no, iż po​wszech​nie zna​ni de​mo​kra​ci, któ​rzy do​tąd żyli w usta​wicz​nej trwo​dze przed aresz​tem, sku​ciem w kaj​da​ny, a na​wet chło​stą, wcho​dzi​li i wy​cho​dzi​li te​raz swo​bod​nie przez wiel​ką bra​mę co​man​dan​cji, koło któ​rej ko​nie or​dy​nan​sów drze​ma​ły pod cięż​ki​mi sio​dła​mi, lu​dzie zaś w po​tar​ga​nych mun​du​rach i spi​cza​stych, sło​mia​nych ka​pe​lu​szach sie​dzie​li bez​czyn​nie na ła​wie, wy​sta​wia​jąc na​gie sto​py poza li​nię cie​nia. Na po​de​ście scho​dów szyl​dwach, w płasz​czu z czer​wo​nej bai, z dziu​ra​mi na łok​ciach, spo​glą​dał wy​nio​śle na zwy​kłych lu​dzi, któ​rzy prze​cho​dząc od​kry​wa​li przed nim gło​wy. Za​my​sły So​til​la nie wy​kra​cza​ły poza tro​skę o wła​sne bez​pie​czeń​stwo tu​dzież na​dzie​ję ogra​bie​nia mia​sta, nad któ​rym miał pie​czę. Oba​wiał się jed​nak, że tak póź​ne przej​ście na stro​nę zwy​cięz​ców nie za​pew​ni mu ich do​sta​tecz​nej wdzięcz​no​ści. Tro​chę za dłu​go wie​rzył w po​tę​gę ko​pal​ni San To​nie. Prze​ję​ta przez nie​go ko​re​spon​den​cja po​twier​dzi​ła po​przed​nie wia​do​mo​ści o du​żym za​pa​sie sztab sre​bra, zło​żo​nych w ko​mo​rze cel​nej w Su​la​co. Za​gar​nię​cie tego skar​bu by​ło​by już wy​raź​nym po​par​ciem mon​te​ry​stów, ro​dza​jem przy​słu​gi, któ​ra mu​sia​ła​by być wy​na​gro​dzo​na. Obej​mu​jąc sre​bro w po​sia​da​nie mógł sta​wiać wa​run​ki z ko​rzy​ścią dla sie​bie i swo​ich żoł​nie​rzy. Nie wie​dział o roz​ru​chach ani o uciecz​ce pre​zy​den​ta do Su​la​co, ani o po​ści​gu pro​wa​dzo​nym przez bra​ta Mon​te​ra, gu​eril​le​ra. Wy​da​wa​ło się, iż cała gra spo​czy​-

wa w jego rę​kach. Pierw​szym czy​nem, ja​kie​go do​ko​nał, było za​wład​nię​cie urzę​dem te​le​gra​ficz​nym tu​dzież pa​row​cem rzą​do​wym, sto​ją​cym w wą​skim prze​smy​ku zwa​nym por​tem Esme​ral​dy. Tego ostat​nie​go czy​nu do​ko​na​ła bez tru​du kom​pa​nia żoł​nie​rzy, któ​ra ru​nę​ła hur​mem na sta​tek sto​ją​cy przy sa​mym wy​brze​żu, na​to​miast po​rucz​nik wy​pra​wio​ny z roz​ka​zem aresz​to​wa​nia te​le​gra​fi​sty za​trzy​mał się po dro​dze przed je​dy​ną ka​wiar​nią w Esme​ral​dzie, gdzie uczę​sto​wał swych żoł​nie​rzy wód​ką i sam się nią ura​czył na koszt wła​ści​cie​la, zna​ne​go stron​ni​ka Ri​bie​ry. Po​pi​li się wszy​scy i roz​po​czę​li swe za​da​nie od prze​raź​li​wych okrzy​ków i strze​la​nia na chy​bił tra​fił do okien wzdłuż uli​cy. Ta mała za​ba​wa, któ​ra mo​gła źle się skoń​czyć dla te​le​gra​fi​sty, umoż​li​wi​ła mu w koń​cu ostrze​że​nie władz w Su​la​co. Po​rucz​nik, po wej​ściu chwiej​nym kro​kiem na pię​tro z ob​na​żo​ną sza​blą, w chwi​lę póź​niej ca​ło​wał go w oba po​licz​ki dzię​ki nie​spo​dzie​wa​nej zmia​nie hu​mo​ru, wła​ści​wej pew​ne​mu sta​dium opil​stwa. Ob​jąw​szy moc​no te​le​gra​fi​stę za szy​ję upew​niał go, że wszy​scy ofi​ce​ro​wie gar​ni​zo​nu Esme​ral​dy otrzy​ma​ją sto​pień puł​kow​ni​ka, przy czym łzy roz​czu​le​nia spły​wa​ły po jego roz​pa​lo​nej twa​rzy. Nie​co póź​niej bur​mistrz, przy​szedł​szy na miej​sce, za​stał całe to​wa​rzy​stwo uśpio​ne na scho​dach, te​le​gra​fi​stę zaś (któ​ry zlek​ce​wa​żył so​bie spo​sob​ność uciecz​ki) stu​ka​ją​ce​go za​wzię​cie w apa​rat. Bur​mistrz wy​pro​wa​dził go z rę​ka​mi skrę​po​wa​ny​mi do tyłu i z ob​na​żo​ną gło​wą, ale ukrył praw​dę przed So​til​lem, któ​ry po​zo​stał nie​świa​do​my ostrze​że​nia prze​sła​ne​go do Su​la​co. Puł​kow​nik nie na​le​żał do lu​dzi uwzględ​nia​ją​cych prze​szko​dy na dro​dze do urze​czy​wist​nie​nia pla​no​wa​nej przez sie​bie nie​spo​dzian​ki. Po​wo​dze​nie w wy​ko​na​niu tego pla​nu wy​da​wa​ło mu się ab​so​lut​nie pew​ne i ocze​ki​wał wy​ni​ku z nie​opa​no​wa​ną, wprost dzie​cię​cą nie​cier​pli​wo​ścią. Od chwi​li kie​dy pa​ro​wiec okrą​żył Pun​ta Mala, by za​nu​rzyć się w jesz​cze głęb​szą ciem​ność za​to​ki, So​til​lo sta​nął na po​mo​ście w oto​cze​niu ofi​ce​rów, pod​nie​co​nych na rów​ni z nim. Oszo​ło​mio​ny po​chleb​stwa​mi i po​gróż​ka​mi So​til​la i jego szta​bu, nie​-

szczę​sny ko​men​dant stat​ku usi​ło​wał za​cho​wać w kie​ro​wa​niu pa​row​cem naj​więk​szą ostroż​ność, na jaką mu ich na​ga​by​wa​nia po​zwa​la​ły. Nie​któ​rzy ofi​ce​ro​wie byli bez wąt​pie​nia moc​no pi​ja​ni, ale per​spek​ty​wa po​ło​że​nia ręki na tak ogrom​nym skar​bie czy​ni​ła wszyst​kich zu​chwa​ły​mi, a jed​no​cze​śnie nad​zwy​czaj nie​spo​koj​ny​mi. Sta​ry ma​jor ba​ta​lio​nu, człek tępy i po​dejrz​li​wy, któ​ry nig​dy w ży​ciu nie był na mo​rzu, od​zna​czył się te​raz tym, że na​gle zga​sił lamp​kę w szaf​ce z bu​so​lą, je​dy​ne świa​tło, któ​re wol​no było pa​lić na po​kła​dzie jako nie​zbęd​ne dla że​glu​gi. Nie mógł zro​zu​mieć, w jaki spo​sób mia​ło ono po​móc w od​na​le​zie​niu kie​run​ku. Wo​bec gwał​tow​nych pro​te​stów ka​pi​ta​na okrę​tu tup​nął nogą i ude​rzył w rę​ko​jeść sza​bli. – Aha! zde​ma​sko​wa​łem cię! – za​wo​łał trium​fal​nie. – Wy​ry​wasz so​bie te​raz wło​sy z gło​wy wi​dząc, jaki je​stem prze​ni​kli​wy. Czym ja dziec​ko, by uwie​rzyć, że świa​tło w mie​dzia​nym pu​deł​ku może wska​zać, gdzie leży port? Je​stem sta​rym żoł​nie​rzem. Tak. Na milę wy​czu​wam zdraj​cę. Chcia​łeś, by to świa​teł​ko zdra​dzi​ło nas przed two​im przy​ja​cie​lem An​gli​kiem. Ta​kie głup​stwo mia​ło wska​zy​wać nam dro​gę! Co za nędz​ne kłam​stwo! Que pi​car​dia! Wy, lu​dzie z Su​la​co, je​ste​ście wszy​scy na żoł​dzie cu​dzo​ziem​ców. Za​słu​ży​łeś, bym cię prze​szył na wy​lot tą sza​blą. – Inni ofi​ce​ro​wie oto​czy​li go ko​łem, usi​łu​jąc per​swa​zją uspo​ko​ić jego wzbu​rze​nie. – Nie, nie! Ma​ry​na​rze za​wsze się tym po​słu​gu​ją. To żad​na zdra​da. Ka​pi​tan trans​por​tu rzu​cił się na po​most, twa​rzą na de​ski, i nie chciał po​wstać. – Wy​kończ​cie mnie od razu – po​wta​rzał zdu​szo​nym gło​sem. So​til​lo mu​siał wtrą​cić się do tej zwa​dy. Zgiełk i za​mie​sza​nie na po​mo​ście sta​ły się tak gło​śne, że ster​nik uciekł od koła. Schro​nił się aż do ko​tłow​ni i za​alar​mo​wał me​cha​ni​ków, któ​rzy lek​ce​wa​żąc so​bie po​gróż​ki żoł​nie​rzy sto​ją​cych na ich stra​ży za​trzy​ma​li ma​szy​ny oświad​cza​jąc, że wolą być roz​strze​la​ni niż to​nąć na dnie stat​ku.

Wte​dy to No​stro​mo i De​co​ud usły​sze​li po raz pierw​szy, że pa​ro​wiec za​trzy​mał się. Gdy po​rzą​dek zo​stał przy​wró​co​ny i lamp​ka przy bu​so​li za​pa​lo​na po​now​nie, okręt ru​szył na​przód i prze​pły​nął w pew​nej od​le​gło​ści od ku​tra w po​szu​ki​wa​niu Iza​bel. Po​nie​waż nie moż​na było ich za​ry​su wy​pa​trzyć, So​til​lo zgo​dził się na bła​gal​ne proś​by ka​pi​ta​na, by za​trzy​mać raz jesz​cze ma​szy​ny w ocze​ki​wa​niu na jed​no z tych prze​ja​śnień, ja​kie wy​stę​pu​ją na sku​tek prze​su​wa​nia się na​wi​su chmur nad wo​da​mi za​to​ki. So​til​lo, sto​jąc na po​mo​ście, war​czał gniew​nie na ka​pi​ta​na. Ten ostat​ni pro​sił to​nem uspra​wie​dli​wia​ją​cym się i czo​ło​bit​nym, by pan puł​kow​nik ze​chciał uwzględ​nić ogra​ni​cze​nia na​rzu​co​ne ludz​kiej zdol​no​ści dzia​ła​nia przez ciem​ność nocy. So​til​lo na​brzmie​wał wście​kło​ścią i nie​cier​pli​wo​ścią. Taka grat​ka zda​rza​ła się raz w ży​ciu. – Je​śli pań​skie oczy są tak bez​u​ży​tecz​ne, każę je wy​łu​pić – wy​buch​nął. Ka​pi​tan nic nie od​po​wie​dział, gdyż w tej sa​mej chwi​li, po prze​lot​nej ule​wie, bry​ła Wiel​kiej Iza​be​li za​ma​ja​czy​ła ciem​nym za​ry​sem, by zno​wu znik​nąć, jak​by zmie​cio​na nową falą wzmo​żo​nej ciem​no​ści po​prze​dza​ją​cej na​stęp​ny opad desz​czu. Jemu to jed​nak wy​star​czy​ło. Gło​sem czło​wie​ka, któ​ry z na​gła po​wró​cił do ży​cia, oświad​czył puł​kow​ni​ko​wi, że za go​dzi​nę do​pły​nie do bul​wa​ru por​to​we​go w Su​la​co. Okręt ru​szył te​raz peł​ną parą, a na po​kła​dzie po​wsta​ła wiel​ka krzą​ta​ni​na żoł​nie​rzy przy​go​to​wu​ją​cych się do lą​do​wa​nia. Do​sły​sze​li to wy​raź​nie De​co​ud i No​stro​mo. Ca​pa​taz zro​zu​miał zna​cze​nie tych od​gło​sów. Nie​wąt​pli​wie tam​ci wy​śle​dzi​li Iza​be​le i kie​ro​wa​li się w pro​stej li​nii na Su​la​co. Przy​pusz​czał, że prze​ja​dą tuż obok nich, ale są​dził, że je​śli łódź bę​dzie sta​ła w miej​scu z opusz​czo​nym ża​glem, to jej nie do​strze​gą. – Na​wet, gdy​by się o nas otar​li! – mruk​nął. Deszcz za​czął zno​wu pa​dać, zra​zu w po​sta​ci mo​krej mgły, po​tem cięż​kich kro​pel, by prze​mie​nić się wresz​cie w gwał​tow​ną, pro​sto​pa​dłą ule​wę. Jed​no​-

cze​śnie sy​cze​nie i war​kot pa​row​ca sta​wa​ły się co​raz bliż​sze. De​co​ud, z po​chy​lo​ną gło​wą i ocza​mi peł​ny​mi wody, za​py​ty​wał sie​bie, kie​dy ten okręt mi​nie ich wresz​cie, gdy na​gle po​czuł rap​tow​ne prze​chy​le​nie się ku​tra na bok. Spie​nio​na fala z plu​skiem prze​szła przez bur​tę, a jed​no​cze​śnie dał się od​czuć wstrząs i roz​legł się trzask roz​łu​pu​ją​ce​go się drze​wa. Mar​ci​no​wi zda​wa​ło się, że czy​jaś zła ręka po​chwy​ci​ła łódź w swo​je szpo​ny i wle​cze ją na za​tra​ce​nie. Wstrząs oczy​wi​ście prze​wró​cił go i De​co​ud po​to​czył się na dno ku​tra peł​ne​go wody. Do​ko​ła wszyst​ko za​ko​tło​wa​ło się gwał​tow​nie; De​co​ud usły​szał nad sobą w ciem​no​ści nocy czyjś dziw​ny, zdu​mio​ny okrzyk. Jed​no​cze​śnie roz​legł się prze​szy​wa​ją​cy głos se​ño​ra Hir​scha, któ​ry wzy​wał ra​tun​ku. De​co​ud moc​no za​ci​snął szczę​ki. To było zde​rze​nie! Pa​ro​wiec ude​rzył w ku​ter uko​śnie, prze​chy​lił go na bok i na poły za​to​pił, uszka​dza​jąc jego ka​dłub i siłą ude​rze​nia od​wra​ca​jąc jego dziób w kie​run​ku rów​no​le​głym do wła​sne​go kur​su. Na po​kła​dzie pa​row​ca wstrząs był le​d​wo od​czu​wal​ny. Jak to za​zwy​czaj bywa, gwał​tow​ność zde​rze​nia od​czuł tyl​ko mniej​szy sta​tek. Na​wet No​stro​mo po​my​ślał, że na​stę​pu​je ko​niec jego roz​pacz​li​wej przy​go​dy. On rów​nież zo​stał od​rzu​co​ny od dłu​gie​go kwa​dran​tu ste​ru, któ​ry mu się wy​rwał z ręki w chwi​li prze​chy​łu. Pa​ro​wiec był​by po chwi​li mi​nął łódź po wy​trą​ce​niu jej z ob​ra​ne​go kie​run​ku, nie do​strze​gł​szy na​wet śla​du jej kształ​tu, gdy​by nie to, że był sil​nie ob​cią​żo​ny to​wa​ra​mi tu​dzież licz​ną za​ło​gą, wsku​tek cze​go ko​twi​ca zwi​sa​ła tak ni​sko, iż za​cze​pi​ła o jed​ną ze sta​lo​wych lin masz​tu ku​tra. Dzię​ki temu, że była nowa, lina wy​trzy​ma​ła to szarp​nię​cie przez prze​ciąg dwóch do trzech spa​zma​tycz​nych od​de​chów. Wte​dy wła​śnie De​co​ud od​niósł wra​że​nie, że coś po​chwy​ci​ło łódź i wle​cze ją w prze​paść. Przy​czy​ny oczy​wi​ście nie ro​zu​miał. Sta​ło się to tak na​gle, że nie miał cza​su na za​sta​no​wie​nie. Ale od​czu​wał wszyst​ko nie​zmier​nie ja​sno; za​cho​wał cał​ko​wi​te pa​no​wa​nie nad sobą, co wię​cej, z przy​jem​no​ścią zda​wał so​bie spra​wę z wła​sne​go spo​ko​ju w chwi​li, kie​dy wstrząs zrzu​cił go

gło​wą na dół przez po​przecz​ną bel​kę, ska​zu​jąc na tar​za​nie się na ple​cach w głę​bo​kiej wo​dzie. Usły​szał krzyk se​ño​ra Hir​scha i roz​po​znał jego głos, gdy już sta​wał na nogi, do​zna​jąc jesz​cze cią​gle wra​że​nia, że ja​kieś ta​jem​ni​cze szpo​ny wlo​ką go w ciem​ność. Nie wy​rwał mu się ża​den okrzyk, żad​ne sło​wo; nie miał cza​su nic do​strzec. Po roz​pacz​li​wych wo​ła​niach o po​moc szar​pią​ca siła prze​sta​ła dzia​łać tak na​gle, że De​co​ud za​chwiał się zno​wu i z otwar​ty​mi ra​mio​na​mi ru​nął na​przód na stos skrzy​nek sre​bra. Przy​warł do nich in​stynk​tow​nie, w nie​świa​do​mej oba​wie przed no​wym wstrzą​sem. I na​tych​miast usły​szał znów se​rię prze​raź​li​wych krzy​ków, roz​pacz​li​wych wo​łań o po​moc, ale nie tuż obok, tyl​ko jak​by już poza ło​dzią, w nie​obli​czal​nej prze​strze​ni, co spra​wia​ło wra​że​nie, że ja​kiś duch ciem​no​ści prze​drzeź​nia se​ño​ra Hir​scha, na​igra​wa​jąc się z jego stra​chu i roz​pa​czy. Po​tem na​sta​ła ci​sza, taka ci​sza, jaka za​ska​ku​je czło​wie​ka w łóż​ku, w ciem​nym po​ko​ju, gdy się ock​nie z dzi​wacz​ne​go, nie​spo​koj​ne​go snu. Łódź ko​ły​sa​ła się lek​ko; deszcz jesz​cze pa​dał. Dwie ręce uchwy​ci​ły Mar​ci​na z tyłu po omac​ku, za po​tłu​czo​ne boki i ca​pa​taz szep​nął mu w ucho: – Ci​cho, na Boga! ci​cho! Pa​ro​wiec się za​trzy​mał. De​co​ud na​sta​wił uszu. Za​to​ka była głu​cha i nie​ma. Wy​czu​wał wodę się​ga​ją​cą mu do ko​lan. – Czy to​nie​my? – za​py​tał le​d​wo do​sły​szal​nym gło​sem. – Nie wiem – od​parł ci​chym tchnie​niem No​stro​mo. – Strzeż​cie się wy​da​nia ja​kie​go​kol​wiek gło​su, se​ñor. Hirsch, z chwi​lą gdy No​stro​mo ka​zał mu wsu​nąć się w głąb ło​dzi, nie po​wró​cił do po​przed​niej kry​jów​ki. Upadł w po​bli​żu masz​tu i nie miał dość sił, by się pod​nieść, po​nad​to bał się po​ru​szyć. Uznał, że już po nim, ale bez ra​cjo​nal​nej pod​sta​wy. Było to tyl​ko ja​kieś okrut​ne, prze​ra​ża​ją​ce uczu​cie. Ile​kroć usi​ło​wał my​śleć, co się z nim może stać, po​czy​nał gwał​tow​nie kła​pać zę​ba​mi. Był zbyt po​chło​nię​ty bez​gra​nicz​ną roz​pa​czą lęku, by móc coś​kol​wiek za​uwa​-

żyć. Cho​ciaż dusz​no mu było pod ża​glem, któ​ry No​stro​mo bez​wied​nie na nie​go spu​ścił, nie śmiał na​wet wy​su​nąć gło​wy aż do chwi​li zde​rze​nia z pa​row​cem. Wte​dy oczy​wi​ście wy​sko​czył, po​bu​dzo​ny jak ostro​gą przez nowe nie​bez​pie​czeń​stwo, do no​wych cu​dów cie​le​snej tę​ży​zny. Gdy ku​ter się prze​chy​lił i woda wtar​gnę​ła do środ​ka, na​tych​miast otwo​rzy​ło mu to usta. Jego krzyk „ra​tuj​cie” był pierw​szym nie​wąt​pli​wym sy​gna​łem zde​rze​nia dla lu​dzi znaj​du​ją​cych się na po​kła​dzie pa​row​ca. Po chwi​li lina pę​kła i uwol​nio​na ko​twi​ca prze​su​nę​ła się nad przed​nim po​kła​dem ku​tra. Za​wa​dzi​ła o pierś se​ño​ra Hir​scha, któ​ry po pro​stu ucze​pił się jej nie wie​dząc wca​le, z czym ma do czy​nie​nia. Owi​nął się rę​ka​mi i no​ga​mi wo​kół trzo​nu ko​twi​cy po​nad jej ra​mie​niem, z nie​prze​zwy​cię​żo​ną, nie​wy​tłu​ma​czo​ną mocą. Łódź od​da​li​ła się, a pły​ną​cy pa​ro​wiec uniósł Hir​scha ze sobą, przy​war​te​go do że​la​za i wzy​wa​ją​ce​go ra​tun​ku. Upły​nę​ła jed​nak do​bra chwi​la, za​nim jego po​ło​że​nie zo​sta​ło od​kry​te po za​trzy​ma​niu się pa​row​ca. Nie​ustan​ne skom​le​nie o po​moc zda​wa​ło się po​cho​dzić od roz​bit​ka pły​wa​ją​ce​go na po​wierzch​ni wody. W koń​cu kil​ku lu​dzi prze​chy​li​ło się przez bur​tę i wcią​gnę​ło go na po​kład. Za​wle​czo​no go pro​sto na po​most przed ob​li​cze So​til​la, Jego ze​zna​nia po​twier​dzi​ły przy​pusz​cze​nie, że ja​kaś łódź zo​sta​ła prze​wró​co​na i za​to​pio​na, ale było nie​praw​do​po​do​bień​stwem w tak ciem​ną noc stwier​dzić z całą pew​no​ścią, że roz​bi​cie rze​czy​wi​ście na​stą​pi​ło. So​til​lo pra​gnął bar​dziej niż kie​dy​kol​wiek do​trzeć do por​tu bez zwło​ki; sama myśl o tym, że znisz​czył głów​ny przed​miot i cel swo​jej wy​pra​wy, była zbyt trud​na do znie​sie​nia, aby ją moż​na było uwa​żać za re​al​ną. To uczu​cie spra​wi​ło, że hi​sto​ria opo​wie​dzia​na przez roz​bit​ka wy​da​ła się So​til​li nie​wia​ry​god​na. Se​ñor Hirsch, któ​re​go tro​chę po​tur​bo​wa​no za kłam​stwo, zo​stał wrzu​co​ny do ka​bi​ny na​wi​ga​cyj​nej. Ale zbi​to go lek​ko. Jego ze​zna​nia zga​si​ły du​cha w ofi​ce​rach szta​bo​wych ota​cza​-

ją​cych So​til​la, choć nie prze​sta​wa​li po​wta​rzać: „To nie​moż​li​we! Nie​moż​li​we!”, z wy​jąt​kiem sta​re​go ma​jo​ra, któ​ry po​sęp​nie trium​fo​wał. – A mó​wi​łem, mó​wi​łem wam! – mru​czał. – Wę​szy​łem zdra​dę, ja​kąś dia​ble​ria. Czu​łem ją na od​le​głość. Tym​cza​sem pa​ro​wiec po​dą​żał do Su​la​co, gdzie je​dy​nie moż​na było stwier​dzić praw​dę. De​co​ud i No​stro​mo przy​słu​chi​wa​li się gło​śne​mu tur​ko​to​wi śru​by okrę​to​wej, któ​ry od​da​lał się, a wresz​cie umilkł zu​peł​nie. Wów​czas, nie wy​mie​nia​jąc nie​po​trzeb​nych uwag, skie​ro​wa​li ku​ter na Iza​be​le. Ostat​nia ule​wa po​zo​sta​wi​ła po so​bie ła​god​ny, ale sta​ły wiatr. Nie​bez​pie​czeń​stwo jesz​cze nie mi​nę​ło, nie było więc cza​su na roz​mo​wę. Ku​ter prze​cie​kał jak rze​szo​to. Bro​dzi​li w wo​dzie. Ca​pa​taz od​dał w ręce Mar​ci​na rącz​kę pom​py przy​mo​co​wa​nej do bocz​nej ścia​ny rufy i Mar​cin, bez zbęd​nych uwag, roz​po​czął pom​po​wa​nie za​po​mi​na​jąc o wszyst​kim poza jed​ną spra​wą: utrzy​ma​nia skar​bu na po​wierzch​ni wody. No​stro​mo pod​niósł ża​giel, sko​czył do kwa​dran​tu ste​ru, szar​pał płót​nem ża​gla jak sza​lo​ny. Krót​ki błysk za​pał​ki (prze​cho​wa​ły się na su​cho w szczel​nym, cy​no​wym pu​deł​ku, choć ich wła​ści​ciel był cał​ko​wi​cie prze​mo​czo​ny) – ja​sny błysk za​pał​ki uka​zał pra​cu​ją​ce​mu Mar​ci​no​wi na​tę​żo​ne sku​pie​nie na twa​rzy to​wa​rzy​sza na​chy​lo​ne​go nad kom​pa​sem i jego oczy uważ​nie pa​trzą​ce. Wie​dział już, gdzie się znaj​du​je, i miał na​dzie​ję, że do​pro​wa​dzi to​ną​cy ku​ter do płyt​kiej za​to​ki, na sa​mym cy​plu Wiel​kiej Iza​be​li, gdzie głę​bo​ki, za​ro​śnię​ty pa​rów dzie​li na dwie czę​ści wy​so​kie, stro​me brze​gi. De​co​ud pom​po​wał bez prze​rwy. Wzrok No​stro​ma, któ​ry pra​co​wał przy ste​rze, nie tra​cił ani na chwi​lę wy​ra​zu in​ten​syw​ne​go, na​tę​żo​ne​go wy​sił​ku. Każ​dy z nich czuł się naj​zu​peł​niej sa​mot​ny przy wy​ko​ny​wa​niu swe​go za​da​nia. Nie przy​cho​dzi​ło im na myśl roz​ma​wiać. Nie było mię​dzy nimi nic wspól​ne​go prócz świa​do​mo​ści, że uszko​dzo​na łódź po​wo​li, lecz z całą pew​no​ścią to​nie. Ta świa​do​mość, któ​ra była, rzekł​byś, ty​glem pro​bier​czym ich

naj​głęb​szych pra​gnień, uczy​ni​ła ich cał​ko​wi​cie ob​cy​mi so​bie, jak gdy​by wstrząs, wy​wo​ła​ny zde​rze​niem, uświa​do​mił im, że utra​ta ku​tra ozna​cza​ła​by zu​peł​nie co in​ne​go dla każ​de​go z nich. Wspól​ne nie​bez​pie​czeń​stwo uwi​docz​ni​ło z całą wy​ra​zi​sto​ścią w świa​do​mo​ści tych dwóch lu​dzi róż​ni​ce ich celu, po​glą​dów, cha​rak​te​ru i sy​tu​acji. Nie łą​czy​ła ich więź wspól​nych prze​ko​nań ani wspól​nej idei; byli po pro​stu dwo​ma ry​zy​kan​ta​mi, prze​ży​wa​ją​cy​mi każ​dy wła​sną przy​go​dę, ludź​mi, nad któ​ry​mi wi​sia​ła ta sama groź​ba śmier​tel​nej za​gła​dy. I dla​te​go nie mie​li so​bie nic do po​wie​dze​nia. Ale ta gro​za, ta je​dy​na nie​za​prze​czal​na, wspól​na dla nich obu praw​da, sta​wa​ła się na​tchnie​niem po​bu​dza​ją​cym ich umy​sło​we i cie​le​sne wła​dze. Spo​sób, w jaki ca​pa​taz do​bił do przy​sta​ni, kie​ru​jąc się jako je​dy​nym dro​go​wska​zem mgli​stym za​ry​sem wy​spy i ni​kłym lśnie​niem wą​skie​go pa​sem​ka pia​sku, za​kra​wał istot​nie na cud. Ku​ter do​bił do lądu w miej​scu, gdzie po​mię​dzy dwo​ma urwi​ska​mi otwie​rał się pa​rów i płyt​ka rze​czuł​ka wy​ła​nia​ła się spod krze​wów pły​nąc krę​tym ko​ry​tem do mo​rza. Obaj to​wa​rzy​sze w mil​cze​niu i z nie​ustra​szo​ną ener​gią po​czę​li wy​ła​do​wy​wać cen​ny ła​du​nek, dźwi​ga​jąc każ​dą po​szcze​gól​ną skrzyn​kę z wo​ło​wej skó​ry za kępę krze​wów w górę ło​ży​ska rze​czuł​ki, gdzie znaj​do​wa​ło się pu​ste wgłę​bie​nie, po​wsta​łe w zie​mi pod ko​rze​nia​mi ogrom​ne​go drze​wa. Wy​so​ki, gład​ki pień tego drze​wa po​chy​lał się na kształt za​chwia​nej ko​lum​ny nad wodą bul​go​cą​cą wśród rzad​ko ster​czą​cych ka​mie​ni. Przed paru laty No​stro​mo spę​dził całą nie​dzie​lę sa​mot​nie na ba​da​niu tej wy​spy. Po​wie​dział o tym Mar​ci​no​wi, gdy już wy​ko​na​li swo​je za​da​nie i gdy za​sie​dli znu​że​ni, z obo​la​ły​mi mię​śnia​mi, zwie​siw​szy nogi i wsparł​szy się ple​ca​mi o pień drze​wa, po​dob​ni do dwóch ślep​ców, któ​rzy wy​czu​wa​ją wza​jem​nie swą obec​ność i swe oto​cze​nie za po​mo​cą ja​kie​goś nie​okre​ślo​ne​go, szó​ste​go zmy​słu. – Tak – po​wtó​rzył No​stro​mo – nie za​po​mi​nam nig​dy miej​sca, któ​re choć

raz uważ​nie obej​rza​łem. Mó​wił po​wo​li, nie​mal le​ni​wie, jak gdy​by miał przed sobą dłu​gi okres swo​bod​ne​go wy​po​czyn​ku za​miast ską​pych dwóch go​dzin, dzie​lą​cych go od świ​tu. Ist​nie​nie skar​bu, le​d​wo ukry​te​go w tym nie​praw​do​po​dob​nym miej​scu, na​kła​da​ło pie​częć ta​jem​ni​cy na każ​dy za​mie​rzo​ny krok, na każ​dy za​mysł i plan dal​sze​go po​stę​po​wa​nia. No​stro​mo od​czu​wał czę​ścio​we nie​po​wo​dze​nie tej sza​lo​nej wy​pra​wy, po​wie​rzo​nej mu dzię​ki świet​nej re​pu​ta​cji, jaką po​tra​fił so​bie wy​ro​bić. Jed​nak​że osią​gnął tak​że czę​ścio​wy suk​ces. Jego próż​no​ści sta​ło się tyl​ko po​ło​wicz​nie za​dość, na​to​miast roz​draż​nie​nie ner​wów uspo​ko​iło się. – Nig​dy nie wia​do​mo, co się może kie​dyś przy​dać – cią​gnął da​lej ze zwy​kłym so​bie spo​ko​jem w gło​sie i za​cho​wa​niu. – Spę​dzi​łem kie​dyś całą ża​ło​sną nie​dzie​lę na ba​da​niu tego okru​chu lądu. – Za​ję​cie god​ne mi​zan​tro​pa – mruk​nął zło​śli​wie De​co​ud. – Nie mie​li​ście pew​no pie​nię​dzy na kar​ty, ca​pa​ta​zie, ani na ob​da​rza​nie dziew​cząt w zna​nych wam przy​byt​kach. – E vero! – wy​krzyk​nął ca​pa​taz, któ​re​mu zdu​mie​nie nad tak wiel​ką prze​ni​kli​wo​ścią pod​su​nę​ło sło​wa oj​czy​ste​go ję​zy​ka. – Nie mia​łem! I dla​te​go nie chcia​ło mi się iść w ten że​bra​czy tłum, przy​zwy​cza​jo​ny do mo​jej hoj​no​ści. Ocze​ku​je jej po ca​pa​ta​zie car​ga​do​re​sów, któ​rzy są za​moż​ny​mi ludź​mi i czymś bądź co bądź w ro​dza​ju ca​bal​le​ro​sów po​mię​dzy pro​sta​ka​mi. Nie​wie​le dbam o kar​ty, to do​bre na za​bi​cie cza​su. Co zaś do tych dziew​cząt, co się pysz​nią, żem stu​kał do ich drzwi i że mi je otwie​ra​ły, to wie pan, nie spoj​rzał​bym na żad​ną dwa razy, gdy​by nie cho​dzi​ło mi o to, co lu​dzie po​wie​dzą. Oso​bli​wi lu​dzie, ci po​czciw​cy z Su​la​co. Zdo​by​wam dużo cen​nych in​for​ma​cji słu​cha​jąc cier​pli​wie ga​da​ni​ny ko​biet, o któ​rych wszy​scy my​ślą, że się w nich ko​cham. Bied​na Te​re​sa nig​dy nie mo​gła tego zro​zu​mieć. W tę nie​szczę​sną nie​dzie​lę wy​ła​ja​ła mnie tak, że wy​nio​słem się z domu przy​się​ga​jąc, że nig​dy nie za​-

ciem​nię sobą ich drzwi, chy​ba po to, by za​brać swój ha​mak i skrzyn​kę z przy​odziew​kiem. Nic nie może tak roz​ją​trzyć, se​ñor, jak kie​dy ko​bie​ta, któ​rą się sza​nu​je, odzie​ra czło​wie​ka z jego do​brej sła​wy, i to w chwi​li kie​dy on nie ma ani mie​dzia​ka w kie​sze​ni. Od​wią​za​łem jed​ną z ma​łych ło​dzi i wy​pły​ną​łem z por​tu za​bie​ra​jąc ze sobą tyl​ko trzy cy​ga​ra, któ​re mia​ły mi po​móc w prze​by​ciu jed​ne​go dnia na tej wy​sep​ce. Ale woda z tej rze​czuł​ki, co szem​rze pod na​szy​mi sto​pa​mi, jest chłod​na, słod​ka i do​bra, se​ñor, za​rów​no przed cy​ga​rem, jak po cy​ga​rze. Mil​czał przez chwi​lę za​my​ślo​ny, po czym do​dał: – Była to pierw​sza nie​dzie​la po przy​wie​zie​niu prze​ze mnie tego an​giel​skie​go rico o bia​łych bo​ko​bro​dach. Zwio​złem go z gór od Pa​ra​mo na szczy​cie En​tra​da Pass, i to w po​wo​zie! Ża​den po​wóz nie wje​chał ani nie zje​chał tą gór​ską dro​gą, od​kąd pa​mięć ludz​ka się​ga, do​pó​ki ja tego nie do​ko​na​łem na cze​le pięć​dzie​się​ciu pe​onów, któ​rzy pod moim nad​zo​rem pra​co​wa​li jak je​den mąż, przy po​mo​cy lin, żer​dzi i oskar​dów. Był to ten bo​ga​ty An​glik, o któ​rym mó​wią, że sam opła​ca bu​do​wę ko​lei że​la​znej. Był bar​dzo ze mnie za​do​wo​lo​ny. Ale po​bo​ry na​le​ża​ły mi się do​pie​ro w koń​cu mie​sią​ca! Nie​spo​dzia​nie zsu​nął się z po​chy​ło​ści. De​co​ud usły​szał plusk wody pod jego sto​pa​mi w stru​mie​niu i ze​szedł jego śla​dem w głąb wą​wo​zu. Syl​wet​ka ca​pa​ta​za zni​kła wśród krze​wów, by uka​zać się zno​wu na tle pa​sem​ka pia​sku pod urwi​skiem. Tak jak czę​sto się zda​rza w za​to​ce, gdy przez pierw​szą część nocy prze​cho​dzą cięż​kie ulew​ne desz​cze, nad ra​nem ciem​ność roz​rze​dza się; nic jed​nak nie zwia​sto​wa​ło jesz​cze brza​sku. Ku​ter, uwol​nio​ny od cen​ne​go ła​dun​ku, ko​ły​sał się lek​ko, na poły za​nu​rzo​ny w wo​dzie, a z dzio​bem unie​ru​cho​mio​nym w pia​sku. Na tle bia​łej pla​ży roz​cią​ga​ła się, jak czar​na nić, dłu​ga lina, przy​twier​dzo​na do ma​łej ko​twi​cy, któ​rą No​stro​mo wy​cią​gnął na brzeg i za​ha​czył o ko​nar krze​wu, nie​mal drze​wa, ro​sną​ce​go u sa​me​go wy​lo​tu wą​wo​zu.

Dla Mar​ci​na De​co​ud nie było in​ne​go wyj​ścia jak po​zo​sta​nie na wy​spie. Otrzy​mał z rąk No​stro​ma wszyst​kie za​pa​sy, ja​kie dzię​ki prze​zor​no​ści ka​pi​ta​na Mit​chel​la zna​la​zły się w ło​dzi, i zło​żył je chwi​lo​wo w ma​łej łó​decz​ce, któ​rą za​raz po wy​lą​do​wa​niu obaj wy​cią​gnę​li na nie​wi​docz​ne miej​sce mię​dzy krza​ka​mi. Prze​zna​czo​ne były dla Mar​ci​na. Wy​spa mia​ła być jego kry​jów​ką, a nie wię​zie​niem; mógł do​pły​nąć do każ​de​go prze​jeż​dża​ją​ce​go okrę​tu. Stat​ki pocz​to​we O.S.N., kie​ru​ją​ce się z pół​no​cy do Su​la​co, prze​jeż​dża​ły tuż obok wy​spy. Tyl​ko że „Mi​ner​wa”, uwo​żą​ca by​łe​go pre​zy​den​ta na pół​noc, za​wio​zła tam tak​że wia​do​mość o roz​ru​chach w Su​la​co. Na​stęp​ny okręt mógł więc otrzy​mać wska​zów​kę omi​nię​cia por​tu, po​nie​waż z re​la​cji ofi​ce​rów „Mi​ner​wy” wy​ni​ka​ło, że mia​sto jest w rę​kach po​spól​stwa. W ta​kim wy​pad​ku mo​gło nie być żad​ne​go okrę​tu przez mie​siąc, gdyż stat​ki pocz​to​we kur​so​wa​ły w ta​kim od​stę​pie cza​su. De​co​ud mu​siał jed​nak zdać się na nie​pew​ny los. Wy​spa była je​dy​nym schro​nie​niem przed wy​ro​kiem, wi​szą​cym nad jego gło​wą. Ca​pa​taz miał oczy​wi​ście wra​cać na ląd. Łódź, uwol​nio​na od ła​dun​ku, znacz​nie mniej prze​cie​ka​ła i No​stro​mo li​czył na to, że utrzy​ma się na wo​dzie do​pó​ty, do​pó​ki nie wej​dzie do por​tu. Po​dał Mar​ci​no​wi, sto​ją​ce​mu po ko​la​na w wo​dzie, jed​ną z dwóch ło​pat, któ​re wcho​dzi​ły w skład ekwi​pun​ku każ​de​go ku​tra, do ła​do​wa​nia ba​la​stu na okrę​ty. Wła​da​jąc umie​jęt​nie tą ło​pa​tą, z chwi​lą gdy się tyl​ko roz​wid​ni, De​co​ud miał ob​su​nąć zwa​ły zie​mi i ka​mie​ni za​wie​szo​ne nad wy​kro​tem kry​ją​cym skarb w ten spo​sób, aby to wy​glą​da​ło na na​tu​ral​ne obe​rwa​nie się na​wi​su. Za​sy​pa​ło​by to nie tyl​ko wy​krot, ale wszel​kie śla​dy ludz​kiej ro​bo​ty, śla​dy stóp, roz​rzu​co​ne ka​mie​nie, a na​wet po​ła​ma​ne krze​wy. – Zresz​tą, komu przy​szło​by do gło​wy szu​kać tu​taj pana albo skar​bu? – No​stro​mo ocią​gał się, jak​by mu było trud​no ode​rwać się od tego miej​sca. – Nie ma praw​do​po​do​bień​stwa, aby ktoś się tu kie​dy​kol​wiek zja​wił. Cóż by ro​bił na tym skraw​ku zie​mi, czyż nie dość ma prze​strze​ni na sta​łym lą​dzie? Miej​-

sco​wi lu​dzie nie są cie​ka​wi. Na​wet ry​ba​cy nie będą się tu na​przy​krzać wa​szej wiel​moż​no​ści, bo ło​wie​nie ryb w tej za​to​ce od​by​wa się w po​bli​żu Za​pi​gi, w tam​tej stro​nie. Gdy​by pan był zmu​szo​ny do opusz​cze​nia tej wy​spy, za​nim się coś dla pana ob​my​śli, niech pan nie pró​bu​je do​trzeć do Za​pi​gi, se​ñor. To osie​dle zło​dziei i ma​tre​ro​sów. Po​de​rżnę​li​by panu gar​dło dla sa​me​go ze​gar​ka i zło – tego łań​cusz​ka. I niech pan się wy​strze​ga, se​ñor, ja​kich​kol​wiek zwie​rzeń, na​wet wo​bec ofi​ce​rów z za​ło​gi pa​row​ca Kom​pa​nii, je​śli się pan znaj​dzie na jego po​kła​dzie. Sama uczci​wość nie daje gwa​ran​cji bez​pie​czeń​stwa. Trze​ba szu​kać w czło​wie​ku dys​kre​cji i roz​trop​no​ści. I za​nim pan usta otwo​rzy, se​ñor, niech pan za​wsze pa​mię​ta, że ten skarb może tu bez​piecz​nie le​żeć przez set​ki lat. On wła​da nad cza​sem, se​ñor. Sre​bro jest nie psu​ją​cym się krusz​cem i moż​na być pew​nym, że za​cho​wa swą war​tość na za​wsze… Nie​ska​zi​tel​ny kru​szec – do​dał, i wi​dać było, że ta myśl wy​wo​łu​je w nim głę​bo​kie za​do​wo​le​nie. – Nie​ska​zi​tel​ny… tak mó​wią i o nie​któ​rych lu​dziach – za​uwa​żył De​co​ud nie​od​gad​nio​nym to​nem, pod​czas gdy ca​pa​taz, za​ję​ty opróż​nia​niem ło​dzi za po​mo​cą drew​nia​ne​go wia​dra, wy​le​wał wodę na boki z ryt​micz​nym plu​skiem. Nie​po​praw​ny w swym scep​ty​cy​zmie De​co​ud roz​wa​żał bez cy​ni​zmu, lecz z sa​tys​fak​cją, że ten czło​wiek za​wdzię​cza swą nie​ska​zi​tel​ność nie​by​wa​łej próż​no​ści, tej naj​wyż​szej for​mie ego​izmu, któ​ra może przy​bie​rać po​stać naj​roz​ma​it​szych cnót. No​stro​mo za​prze​stał czyn​no​ści wy​le​wa​nia wody i, jak​by ude​rzo​ny ja​kąś my​ślą, upu​ścił z ha​ła​sem wia​dro na dno ło​dzi. – Czy pan nie ma ja​kichś po​le​ceń? – za​py​tał zni​żo​nym gło​sem. – Pro​szę pa​mię​tać, że będę mu​siał od​po​wia​dać na py​ta​nia. – Mu​si​cie zna​leźć krze​pią​ce sło​wa, ta​kie, ja​kie po​win​ni usły​szeć lu​dzie w Su​la​co. Po​le​gam na wa​szej in​te​li​gen​cji i do​świad​cze​niu, ca​pa​ta​zie. Czy ro​zu​mie​cie mnie?

– Si, se​ñor. Dla tych pań. – Tak, tak – od​parł De​co​ud po​śpiesz​nie. – Dzię​ki wa​szej za​dzi​wia​ją​cej re​pu​ta​cji będą przy​wią​zy​wa​ły dużą wagę do tego, co po​wie​cie, dla​te​go na​le​ży mó​wić z za​sta​no​wie​niem. Spo​dzie​wa​na się – cią​gnął da​lej, czu​jąc nie​uchron​ny przy​pływ wzgar​dy dla sa​me​go sie​bie, któ​rej pod​da​wa​ła się jego skom​pli​ko​wa​na na​tu​ra – spo​dzie​wam się po​myśl​ne​go i chlub​ne​go wy​ni​ku mi​sji, któ​rej się pod​ją​łem. Sły​szy​cie, co mó​wię, ca​pa​ta​zie! Je​śli bę​dzie​cie roz​ma​wiać z se​ño​ri​tą, użyj​cie słów: „po​myśl​nie i chlub​nie”. Wa​sze za​da​nie wy​peł​ni​li​ście chlub​nie i po​myśl​nie. Nie​wąt​pli​wie oca​li​li​ście sre​bro z ko​pal​ni. Nie tyl​ko to, ale praw​do​po​dob​nie i całe sre​bro, któ​re kie​dy​kol​wiek bę​dzie z jej złóż wy​do​by​te. No​stro​mo wy​czuł iro​nicz​ny ton. – Być może, don Mar​ci​nie – rzekł po​sęp​nie – że jest mało za​dań, któ​rym bym nie spro​stał. Niech pan spy​ta tych si​gno​ri cu​dzo​ziem​ców. Tak! ja, czło​wiek z ludu, któ​ry nie za​wsze ro​zu​mie, co pan ma na my​śli. A co się ty​czy skrzy​nek, któ​re tu mu​szę zo​sta​wić, to po​zwól pan so​bie po​wie​dzieć, że był​bym o nie spo​koj​niej​szy, gdy​by pana wca​le ze mną nie było. Okrzyk wy​rwał się z ust Mar​ci​na, po czym na​stą​pi​ła krót​ka prze​rwa. – Czy mam z wami wra​cać do Su​la​co? – za​py​tał złym gło​sem. – Czy mam pana na tym miej​scu za​dźgać no​żem? – wy​krzyk​nął wzgar​dli​wie No​stro​mo. – Po​wrót pań​ski do Su​la​co nie był​by ni​czym in​nym. Dość tego, se​ñor. Pań​skie do​bre imię wią​że się z po​li​ty​ką, a moje z lo​sem tego sre​bra. I pan się dzi​wi, że wo​lał​bym, aby nikt nie dzie​lił mo​jej ta​jem​ni​cy? Nie chcia​łem, by kto​kol​wiek mi to​wa​rzy​szył, se​ñor. – Nie by​li​by​ście beze mnie utrzy​ma​li ku​tra na wo​dzie – krzyk​nął nie​mal De​co​ud. – Po​szli​by​ście z nim ra​zem na dno. – Tak – wy​ce​dził po​wo​li No​stro​mo – ale sam. Oto czło​wiek, po​my​ślał De​co​ud, któ​ry wo​lał​by wy​brać śmierć niż znie​kształ​cić do​sko​na​łą for​mę swe​go

ego​izmu. Taki czło​wiek był bez​piecz​ny. W mil​cze​niu do​po​mógł ca​pa​ta​zo​wi wcią​gnąć ko​twi​cą do ło​dzi. No​stro​mo ode​pchnął się od po​chy​łe​go brze​gu jed​nym ude​rze​niem cięż​kie​go wio​sła i De​co​ud zna​lazł się sam na wy​brze​żu, po​dob​ny do czło​wie​ka, któ​ry śni. I na​gle tar​gnę​ło jego ser​cem pra​gnie​nie usły​sze​nia raz jesz​cze ludz​kie​go gło​su. Ło​dzi nie moż​na już było pra​wie roz​po​znać na tle czar​nej wody, po któ​rej od​pły​wa​ła. – Jak my​śli​cie, co się sta​ło z Hir​schem? – za​wo​łał. – Wy​rzu​ci​ło go za bur​tę i uto​nął! – od​krzyk​nął duf​nie głos No​stro​ma, do​la​tu​ją​cy z ciem​nej prze​strze​ni nie​ba i mo​rza, któ​ra roz​ta​cza​ła się wo​kół wy​sep​ki. – Niech się pan trzy​ma wą​wo​zu, se​ñor. Po​sta​ram się do​pły​nąć tu któ​rejś nocy. Lek​ki, ło​po​czą​cy sze​lest wska​zy​wał, że No​stro​mo pod​no​si ża​giel. Ten wy​dął się na​gle z ta​kim od​gło​sem, jak​by ktoś ude​rzył w bę​ben. De​co​ud wró​cił do wą​wo​zu. No​stro​mo, sto​jąc przy ste​rze, obej​rzał się kil​ka razy poza sie​bie na za​ni​ka​ją​cy ma​syw Wiel​kiej Iza​be​li, któ​ry wta​piał się po​wo​li w jed​no​staj​ną tka​ni​nę nocy. Gdy po raz ostat​ni od​wró​cił gło​wę, nie do​strzegł już nic poza gład​ką ścia​ną ciem​no​ści. Wte​dy on tak​że do​znał, czym jest sa​mot​ność, do​znał tego sa​me​go uczu​cia, któ​re tak za​cią​ży​ło na ser​cu Mar​ci​na w chwi​li, gdy łódź od​bi​ja​ła od brze​gu. Ale pod​czas gdy po​zo​sta​wio​ny na wy​spie do​świad​czał dziw​ne​go, przy​gnę​bia​ją​ce​go wra​że​nia nie​rze​czy​wi​sto​ści obej​mu​ją​cej na​wet zie​mię, po któ​rej stą​pał, myśl ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów ry​chło po​wró​ci​ła do tego, co mu przyj​dzie w przy​szło​ści wy​ko​nać. Wszyst​kie wła​dze No​stro​ma, pra​cu​jąc rów​no​le​gle, po​zwa​la​ły mu kie​ro​wać pro​sto ło​dzią, sta​rać się do​strzec Hor​mo​zę, koło któ​rej mu​siał prze​pły​nąć, a jed​no​cze​śnie wy​bie​gać wy​obraź​nią do Su​la​co, usi​łu​jąc od​gad​nąć, co się tam ju​tro wy​da​rzy. Ju​tro, a ści​ślej mó​wiąc dziś, po​nie​waż bli​sko było świ​tu. So​til​lo musi się do​wie​dzieć, w jaki spo​sób skarb znik​nął. Uży​to wszak ca​łej gro​ma​dy car​ga​do​re​sów do za​ła​do​wa​nia sre​bra na

lory, któ​re prze​wio​zły je z ma​ga​zy​nów Urzę​du Cel​ne​go na wy​brze​że. Za​czną tych lu​dzi aresz​to​wać i do po​łu​dnia So​til​lo bę​dzie już wie​dział, w jaki spo​sób skarb zo​stał usu​nię​ty z Su​la​co i kto tej rze​czy do​ko​nał. Pier​wot​nie No​stro​mo za​mie​rzał wpły​nąć wprost do por​tu. Ale ta myśl spra​wi​ła, że na​głym ru​chem ste​ru ob​ró​cił łódź pod wiatr ha​mu​jąc jej szyb​ki bieg. Ro​zu​mo​wał, że jego po​ja​wie​nie się w Su​la​co, w tym sa​mym ku​trze, wy​wo​ła po​dej​rze​nia, do​my​sły i bez​wa​run​ko​wo na​pro​wa​dzi So​til​la na wła​ści​wy ślad. On sam zo​sta​nie aresz​to​wa​ny, a gdy się raz znaj​dzie w ca​la​bo​zo , nie wia​do​mo, ja​kich tam uży​ją spo​so​bów, by go zmu​sić do mó​wie​nia. Ufał so​bie, nie​mniej pod​niósł się te​raz i po​czął się roz​glą​dać. Tuż nad wodą, bli​sko, Hor​mo​za uka​zy​wa​ła swą bia​łą po​wierzch​nię, pła​ską jak stół, Sła​be fale ogrza​ne po​wie​wem wia​tru gło​śno plu​ska​ły do​ko​ła jej brze​gów. Ku​ter na​le​ża​ło za​to​pić bez​zwłocz​nie. No​stro​mo po​zwo​lił mu dry​fo​wać. W ku​trze było już bar​dzo dużo wody. Po​zwo​lił mu zbli​żyć się do wej​ścia por​tu i po​zo​sta​wiw​szy ster wła​sne​mu lo​so​wi przy​kuc​nął, by ob​lu​zo​wać za​tycz​kę. Z chwi​lą jej wy​ję​cia ku​ter na​peł​niał się wodą nie​zmier​nie szyb​ko, zwłasz​cza że każ​dy ku​ter za​opa​try​wa​no w mały, że​la​zny ba​last, któ​ry wy​star​czał na jego za​to​pie​nie, sko​ro tyl​ko był już pe​łen. Gdy No​stro​mo zno​wu się wy​pro​sto​wał, szum fali ob​my​wa​ją​cej Hor​mo​zę zda​wał się już da​le​ki, le​d​wo uchwyt​ny dla ucha. Już mógł od​róż​nić za​rys lądu u wej​ścia do por​tu. Po​ło​że​nie było roz​pacz​li​we, on jed​nak​że był świet​nym pły​wa​kiem. Jed​na mila nie sta​no​wi​ła dla nie​go nic, a wie​dział o miej​scu, gdzie ła​two było lą​do​wać, nie​co po​ni​żej ziem​nych szań​ców daw​no opusz​czo​nej wa​row​ni. Na​su​wa​ła mu się z dziw​ną upo​rczy​wo​ścią myśl, że ten fort bę​dzie naj​od​po​wied​niej​szym miej​scem do prze​spa​nia się w cią​gu dnia po tylu bez​sen​nych no​cach. Jed​nym ude​rze​niem kwa​dran​tu ste​ru, któ​ry w tym celu wy​jął z za​wia​sów, wy​bił za​tycz​kę, ale nie za​dał so​bie tru​du opusz​cze​nia ża​gla. Wy​czu​wał już

cięż​ką chwiej​bę wody do​ko​ła nóg, za​nim do​sko​czył do re​lin​gu ku​tra. Sto​jąc wy​pro​sto​wa​ny lecz bez ru​chu, w jed​nej ko​szu​li i spodniach, cze​kał. A gdy po​czuł, że ku​ter się za​głę​bia, rzu​cił się da​le​kim sko​kiem w mo​rze, z po​tęż​nym plu​skiem. Na​tych​miast od​wró​cił gło​wę. Po​sęp​ny, chmur​ny świt pod​no​szą​cy się zza Kor​dy​lie​rów uka​zał mu na gład​kiej po​wierzch​ni wody gór​ny płat ża​gla, ciem​ny, mo​kry trój​ką​cik płót​na, któ​ry chwiał się lek​ko z boku na bok. W pew​nej chwi​li znikł z oczu, jak​by z dołu wcią​gnię​ty w głąb. No​stro​mo pły​nął w stro​nę wy​brze​ża.

CZĘŚĆ TRZE​CIA LA​TAR​NIA MOR​SKA

ROZ​DZIAŁ PIERW​SZY

Sko​ro tyl​ko ku​ter od​bił od brze​gu i znik​nął w ciem​no​ści por​tu, Eu​ro​pej​czy​cy z Su​la​co roz​sta​li się, chcąc się przy​go​to​wać na nad​cho​dzą​cy régi​me mon​te​ry​stów, któ​ry zbli​żał się do mia​sta i od stro​ny gór, i od stro​ny mo​rza. Nie​wiel​ki wy​si​łek fi​zycz​ny, ja​kim było za​ła​do​wa​nie sre​bra, był ich ostat​nim wspól​nie do​ko​na​nym czy​nem. Sta​no​wił jak​by za​koń​cze​nie tych trzech dni peł​nych nie​bez​pie​czeństw, w cza​sie któ​rych – we​dług re​la​cji eu​ro​pej​skiej pra​sy – ener​gia Eu​ro​pej​czy​ków ura​to​wa​ła mia​sto przed klę​ską lu​do​wych roz​ru​chów. Ka​pi​tan Mit​chell, sto​ją​cy na molo przy sa​mym wy​brze​żu, po​wie​dziaw​szy wszyst​kim „do​bra​noc”, za​wró​cił z za​mia​rem prze​cha​dza​nia się po drew​nia​nym po​mo​ście na​brze​ża aż do na​dej​ścia pa​row​ca z Esme​ral​dy. In​ży​nie​ro​wie ko​le​jo​wi, zwo​ław​szy swych ba​skij​skich i wło​skich pra​cow​ni​ków, ka​za​li im od​ma​sze​ro​wać na te​re​ny ko​le​jo​we, omi​ja​jąc Urząd Cel​ny tak dziel​nie bro​nio​ny w pierw​szym dniu roz​ru​chów, a sto​ją​cy te​raz otwo​rem, zda​ny na ła​skę wia​trów z czte​rech stron świa​ta. Ci ro​bot​ni​cy wy​ka​za​li mę​stwo i wier​ność w cza​sie słyn​nej „trzyd​niów​ki” w Su​la​co. Wy​ni​ka​ło to w więk​szej mie​rze z in​stynk​tu sa​mo​za​cho​waw​cze​go niż z chę​ci oca​le​nia dóbr ma​te​rial​nych, w któ​rych Ka​rol Gould po​kła​dał tyle na​dziei. Wśród wy​cia tłu​mu nie​rzad​ko sły​sza​ło się okrzy​ki żą​da​ją​ce śmier​ci cu​dzo​ziem​ców. Szczę​śli​wą oko​licz​no​ścią dla Su​la​co był fakt, że sto​sun​ki mię​dzy przy​jezd​ny​mi ro​bot​ni​ka​mi a miej​sco​wą lud​no​ścią od pierw​szej chwi​li – i sta​le – były na​pię​te. Dok​tor Mo​ny​gham, zdą​ża​jąc w stro​nę ku​chen​nych drzwi Vio​li, ob​ser​wo​-

wał ten od​wrót, wska​zu​ją​cy na ko​niec ob​cej in​ter​wen​cji, na wy​co​fy​wa​nie się ar​mii ma​te​rial​ne​go po​stę​pu z are​ny re​wo​lu​cyj​nych walk Co​sta​gu​any. Po​chod​nie z al​ga​ro​bil​li, nie​sio​ne na obu krań​cach tego ru​cho​me​go ciel​ska, wy​da​wa​ły ostry aro​mat, do​cie​ra​ją​cy do noz​drzy dok​to​ra. Ich świa​tło, prze​su​wa​ją​ce się wzdłuż dłu​giej ścia​ny domu, uwi​docz​ni​ło na niej czar​ne li​te​ry na​pi​su „Al​ber​go d’Ita​lia Una”. Oczy dok​to​ra Mo​ny​gha​ma zmru​ży​ły się od tego bla​sku. Kil​ku mło​dych lu​dzi, prze​waż​nie wy​so​kich i ja​sno​wło​sych., pro​wa​dzi​ło ów kon​wój, z któ​re​go wy​zie​ra​ły czar​ne gło​wy o twa​rzach spa​lo​nych na brąz. Lufy ka​ra​bi​nów, uko​śnie wspar​tych na ra​mio​nach, po​ły​ski​wa​ły w świe​tle po​chod​ni. Mło​dzi lu​dzie wi​ta​li dok​to​ra przy​ja​znym ski​nie​niem gło​wy. Był bo​wiem oso​bi​sto​ścią po​wszech​nie zna​ną. Nie​któ​rzy z nich dzi​wi​li się, co on tu robi. Po chwi​li od​ma​sze​ro​wa​li na flan​kach kon​wo​ju, kie​ru​jąc się wzdłuż ko​le​jo​we​go toru. – Wy​co​fu​je pan swych lu​dzi z por​tu? – za​py​tał dok​tor, zwra​ca​jąc się do na​czel​ne​go in​ży​nie​ra ko​lei, któ​ry do tego miej​sca od​pro​wa​dził Ka​ro​la Gou​l​da, po​wra​ca​ją​ce​go do mia​sta, kro​cząc u boku jego ko​nia z ręką na łęku sio​dła. Za​trzy​ma​li się obaj tuż pod otwar​ty​mi drzwia​mi, by po​zwo​lić ro​bot​ni​kom przejść przez go​ści​niec. – Jak naj​śpiesz​niej. Nie je​ste​śmy stron​nic​twem po​li​tycz​nym – od​parł in​ży​nier zna​czą​co. – I nie za​mie​rza​my da​wać tym no​wym wła​dzom bro​ni do ręki prze​ciw na​szej ko​lei. Czy nie mam słusz​no​ści, Gould? – Ab​so​lut​ną – ode​zwał się nie​wzru​szo​ny głos Ka​ro​la Gould do​cho​dzą​cy z wy​so​ka, spo​za za​się​gu rów​no​le​gło​bo​ku mdłe​go świa​tła, któ​re pa​da​ło przez otwar​te drzwi na dro​gą. Spo​dzie​wa​jąc się So​til​la z jed​nej stro​ny, a Pe​dra Mon​te​ra z dru​giej, na​czel​ny in​ży​nier trosz​czył się te​raz wy​łącz​nie o to, by z żad​nym z nich nie wejść w ko​li​zję. Dla nie​go Su​la​co to była koń​co​wa sta​cja ko​lei że​la​znej, to były warsz​ta​ty skła​dy peł​ne ma​te​ria​łów. Ko​lej że​la​zna bro​ni​ła więc swej wła​-

sno​ści przed mo​tło​chem, ale w spra​wach do​ty​czą​cych po​li​ty​ki po​zo​sta​wa​ła neu​tral​na. In​ży​nier był od​waż​nym czło​wie​kiem; po​wo​łu​jąc się na tę neu​tral​ność sam udał się z pro​po​zy​cją za​wie​sze​nia bro​ni do sa​mo​zwań​czych przy​wód​ców par​tii lu​do​wej, de​pu​to​wa​nych Fu​en​te​sa i Ga​ma​cho. Kule jesz​cze gwiz​da​ły, gdy prze​cho​dził przez pla​za z tą mi​sją, po​wie​wa​jąc nad gło​wą bia​łą ser​we​tą, po​cho​dzą​cą z za​pa​sów bie​li​zny sto​ło​wej w Ama​ril​la Club. Był do​syć dum​ny z do​ko​na​nych wy​czy​nów i mnie​ma​jąc, że dok​tor, za​ję​ty przez cały dzień opa​try​wa​niem cho​rych w pa​tio Casa Gould, mógł nie sły​szeć jesz​cze no​win, roz​po​czął tre​ści​we opo​wia​da​nie. A więc prze​ka​zał no​wym wła​dzom wia​do​mość z obo​zu kon​struk​to​rów do​ty​czą​cą Pe​dra Mon​te​ra. Po​wie​dział im, że moż​na się te​raz każ​dej chwi​li spo​dzie​wać przy​jaz​du do Su​la​co bra​ta zwy​cię​skie​go ge​ne​ra​ła. Ta wieść, rzu​co​na lu​do​wi przez okno przez se​ño​ra Ga​ma​cho, skie​ro​wa​ła, jak się in​ży​nier tego spo​dzie​wał, na​pór tłu​mu na dro​gę do Cam​po w stro​nę Rin​con. Obaj de​pu​to​wa​ni, po wy​lew​nych uści​skach dło​ni za​mie​nio​nych z go​ściem, tak​że do​sie​dli koni i po​ga​lo​po​wa​li na spo​tka​nie wiel​kie​go czło​wie​ka. – Zwio​dłem ich tro​chę, je​śli cho​dzi o czas – wy​znał na​czel​ny in​ży​nier – bo na​wet ostro ja​dąc, Pe​dro nie może się tu zja​wić przed ra​nem. Ale do​pią​łem swe​go. Za​pew​ni​łem kil​ka go​dzin spo​ko​ju stro​nie, któ​ra prze – gry​wa. O So​til​lu nie po​wie​dzia​łem im nic w oba​wie, żeby im nie przy​szło do gło​wy zno​wu leźć do por​tu, bądź dla po​wi​ta​nia przy​by​wa​ją​cych, bądź dla sta​wia​nia im opo​ru – co to moż​na wie​dzieć. Tam prze​cie było sre​bro Gou​l​da, na​sza ostat​nia na​dzie​ja. Trze​ba też było pa​mię​tać o wy​pra​wie​niu Mar​ci​na De​co​ud. Są​dzę, iż na​sza ko​lej przy​słu​ży​ła się wal​nie przy​ja​cio​łom, nie kom​pro​mi​tu​jąc sie​bie bez​na​dziej​nie. Te​raz obie stro​ny mu​szą być po​zo​sta​wio​ne sa​mym so​bie. – Co​sta​gu​ana dla Co​sta​gu​ań​czy​ków – wtrą​cił sar​do​nicz​nie dok​tor. – Pięk​ny kraj, a jego sy​no​wie zbie​ra​ją żni​wo nie​na​wi​ści, ze​msty, gra​bie​ży i zbrod​-

ni… – No, i ja do tych sy​nów na​le​żę – ozwał się spo​koj​ny głos Ka​ro​la Gou​l​da – i mu​szę wra​cać do swo​jej ster​ty kło​po​tów. Czy moja żona po​je​cha​ła pro​sto do domu, dok​to​rze? – Tak. Po tej stro​nie było spo​koj​nie. Pani Gould za​bra​ła obie dziew​czyn​ki. Ka​rol Gould od​je​chał, in​ży​nier zaś wszedł za dok​to​rem w głąb domu. – Ten czło​wiek jest wcie​le​niem spo​ko​ju – rzekł z uzna​niem, za​sia​da​jąc na ła​wie i wy​cią​ga​jąc przed sie​bie zgrab​ne nogi w spor​to​wych poń​czo​chach. Się​ga​ły nie​mal pro​gu. – Musi być ogrom​nie pe​wien sie​bie. – Je​śli jest pe​wien tyl​ko tego, to nie jest ni​cze​go pe​wien – od​rzekł dok​tor, usa​da​wia​jąc się zno​wu na koń​cu sto​łu. Jed​ną dło​nią pod​pie​rał po​li​czek, dru​gą pod​trzy​my​wał ło​kieć. – To ostat​nia rzecz, któ​rej moż​na być pew​nym. Świe​ca do po​ło​wy wy​pa​lo​na i z ob​wi​słym kno​tem, oświe​tla​ła z dołu mdłym świa​tłem jego po​chy​lo​ną twarz, któ​rej wy​raz, pod​kre​ślo​ny głę​bo​ki​mi bli​zna​mi na po​licz​kach, miał w so​bie coś nie​na​tu​ral​ne​go, ja​kąś go​rycz prze​sad​ną i peł​ną sa​mo​udrę​ki. Sku​lo​na jego po​stać ro​bi​ła wra​że​nie czło​wie​ka, któ​ry roz​my​śla o rze​czach zło​wiesz​czych. Na​czel​ny in​ży​nier przy​pa​try​wał mu się przez ja​kiś czas, za​nim wy​ra​ził sprze​ciw. – Nie uwa​żam, aby tak było. Nie wi​dzą nic in​ne​go poza tym. Jed​na​ko​woż… In​ży​nier był mą​drym czło​wie​kiem, ale nie umiał cał​ko​wi​ce ukryć po​gar​dy dla tego ro​dza​ju pa​ra​dok​su. W isto​cie, dr Mo​ny​gham nie był lu​bia​ny przez Eu​ro​pej​czy​ków z Su​la​co. Jego ze​wnętrz​ny wy​gląd włó​czę​gi, któ​ry nie zmie​niał się na​wet w sa​lo​nie pani Gould, wy​wo​ły​wał kry​tycz​ne, nie​po​chleb​ne uwa​gi. In​te​li​gen​cja dok​to​ra nie ule​ga​ła wąt​pli​wo​ści, a po​nie​waż miesz​kał w tym kra​ju od dwu​dzie​stu lat, więc i jego pe​sy​mi​stycz​nych po​glą​dów nie moż​na było lek​ce​wa​żyć. Ale ota​cza​ją​cy go lu​dzie – in​stynk​tow​nie, w obro​nie swych na​dziei i swej dzia​łal​no​ści – skła​da​li to na karb ja​kiejś ukry​tej przy​wa​ry w cha​rak​te​rze tego czło​wie​ka. Wie​dzia​no, że przed laty, jako mło​dzie​niec,

zo​stał z roz​ka​zu Gu​zma​na Ben​to mia​no​wa​ny na​czel​nym le​ka​rzem jego ar​mii. Ża​den z Eu​ro​pej​czy​ków peł​nią​cych ja​kąś służ​bę w Co​sta​gu​anie nie po​sia​dał ta​kich wzglę​dów ani ta​kie​go za​ufa​nia okrut​ne​go sta​re​go dyk​ta​to​ra jak dr Mo​ny​gham. Póź​niej​sze jego dzie​je nie były tak ja​sne. Ich ślad za​gu​bił się w nie​zli​czo​nych hi​sto​riach, zwią​za​nych z kon​spi​ra​cją i spi​ska​mi prze​ciw sta​re​mu ty​ra​no​wi na po​do​bień​stwo stru​mie​nia, któ​ry, by​wa​ło, ury​wa się na​gle wsią​ka​jąc w ja​ło​wą, piasz​czy​stą gle​bę, by po ja​kimś cza​sie uka​zać się w in​nym miej​scu, ale już słab​szy, cza​sem za​mu​lo​ny. Dok​tor nie ro​bił ta​jem​ni​cy z tego, że przez dłu​gie lata żył w naj​dzik​szych ostę​pach re​pu​bli​ki, włó​cząc się z ja​ki​miś nie​mal nie zna​ny​mi szcze​pa​mi In​dian po ogrom​nych la​sach, w sa​mej głę​bi kra​ju, gdzie wiel​kie rze​ki bio​rą swój po​czą​tek. Ale mu​sia​ła to być bez​ce​lo​wa włó​czę​ga; nie na​pi​sał bo​wiem nic, nie wzbo​ga​cił na​uki, nie przy​wiózł żad​nych oka​zów, po pro​stu wa​łę​sał się w tym mro​ku le​śnym, któ​ry, zda​wa​ło się, prze​nik​nął całą jego zmiaż​dżo​ną isto​tę. Wresz​cie, ja​koś przy​pad​ko​wo, jak​by wy​rzu​co​ny na mie​li​znę, zja​wił się na wy​brze​żu w Su​la​co. Wie​dzia​no rów​nież, że żył w nie​do​stat​ku aż do przy​jaz​du Gou​l​dów z Eu​ro​py. Don Car​los i doña Emi​lia za​ję​li się an​giel​skim le​ka​rzem, sko​ro się tyl​ko prze​ko​na​li, że przy po​mo​cy do​bro​ci moż​na tego wa​ria​ta oswo​ić mimo dzi​kiej nie​za​leż​no​ści jego cha​rak​te​ru. Może i głód ode​grał rolę w tym oswo​je​niu. W da​le​kiej prze​szło​ści mu​siał sty​kać się nie​wąt​pli​wie z oj​cem Ka​ro​la Gou​l​da w San​ta Mar​ta; te​raz zaś, bez wzglę​du na ciem​ne kar​ty swej hi​sto​rii, stał się, jako le​karz ko​pal​ni San Tomé, oso​bi​sto​ścią po​wszech​nie uzna​ną, lecz nie bez za​strze​żeń przy​ję​tą. Jego eks​cen​trycz​ność i jaw​na po​gar​da dla ludz​ko​ści zda​wa​ły się wska​zy​wać na zu​chwa​łość są​dów i na wy​zy​wa​ją​cą pozę czło​wie​ka obar​czo​ne​go winą. Przy tym, od cza​su gdy zno​wu stał się kimś, za​czę​to tu i ów​dzie szep​tać, że w okre​sie tak zwa​nej Wiel​kiej Kon​spi​ra​cji i rzą​dów Gu​zma​na Ben​to, dr Mo​ny​gham po​padł w nie​ła​skę i uwię​zio​-

ny, wy​dał kil​ku swo​ich naj​bliż​szych przy​ja​ciół, na​le​żą​cych do spi​sku. Nikt po​zor​nie tym szep​ta​nym plot​kom nie do​wie​rzał; cała spra​wa Wiel​kiej Kon​spi​ra​cji przed​sta​wia​ła się ciem​no i za​wi​le. We​dług ogól​ne​go prze​ko​na​nia nie było w Co​sta​gu​anie żad​nej kon​spi​ra​cji, ist​nia​ła ona je​dy​nie w cho​rej wy​obraź​ni ty​ra​na, a co za tyra idzie, nie było co zdra​dzać ani kogo zdra​dzać. Nie​mniej, naj​zna​mie​nit​si oby​wa​te​le Co​sta​gu​any by​wa​li wię​zie​ni i tra​ce​ni pod za​rzu​tem spi​sku. Taka pro​ce​du​ra trwa​ła lata całe, dzie​siąt​ku​jąc, ni​czym za​ra​za, wyż​szą war​stwę spo​łe​czeń​stwa. Samo oka​za​nie żalu po śmier​ci stra​co​ne​go krew​ne​go po​cią​ga​ło za sobą wy​rok śmier​ci. Don José Avel​la​nos był może je​dy​nym z ży​ją​cych, któ​ry znał całą hi​sto​rię tych hie​wy​sło​wio​nych okru​cieństw. Do​znał ich na so​bie, lecz przed każ​dą o tym wzmian​ką bro​nił się wzru​sze​niem ra​mion i ner​wo​wym skur​czem ręki. Co​kol​wiek było tego przy​czy​ną, dr Mo​ny​gham, czło​nek ad​mi​ni​stra​cji kon​ce​sji Gou​l​dów, trak​to​wa​ny z sza​cun​kiem przez gór​ni​ków, a z wy​ro​zu​mia​ło​ścią dla swych dzi​wactw przez pa​nią Gould, po​zo​sta​wał w pew​nym zna​cze​niu poza na​wia​sem, spo​łe​czeń​stwa. To, iż się na​czel​ny in​ży​nier za​trzy​mał w go​spo​dzie, nie wy​ni​ka​ło z sym​pa​tii dla dok​to​ra. Wo​lał dużo bar​dziej sta​re​go Vio​lę. Zaj​rzał tu, uwa​ża​jąc „Al​ber​go d’Ita​lia Una” za go​spo​dę ko​le​jo​wą. Wie​lu jego pod​wład​nych tu miesz​ka​ło. Za​in​te​re​so​wa​nie, ja​kie pani Gould oka​zy​wa​ła ro​dzi​nie Vio​lów, pod​no​si​ło tę ro​dzi​nę w oczach lu​dzi. Na​czel​ny in​ży​nier, ma​jąc pod swy​mi roz​ka​za​mi całą ar​mię ro​bot​ni​ków, do​ce​niał mo​ral​ny wpływ, jaki sta​ry Ga​ri​bal​di​no wy​wie​rał na swych ziom​ków. Jego su​ro​wy, sta​ro​świec​ki re​pu​bli​ka​nizm hoł​do​wał ide​olo​gii wier​no​ści i obo​wiąz​ku na mo​dłę żoł​nier​ską, tak jak​by świat był jed​nym wiel​kim po​lem bi​twy, na któ​rym lu​dzie po​win​ni bro​nić ha​sła po​wszech​ne​go bra​ter​stwa i mi​ło​ści, a nie ubie​gać się o więk​szy lub mniej​szy udział w zdo​by​czy. – Bied​ny sta​ry! – rzekł in​ży​nier po wy​słu​cha​niu re​la​cji dok​to​ra o Te​re​sie. –

On nie bę​dzie w sta​nie pro​wa​dzić bez niej tej go​spo​dy. Jak​że tego ża​łu​ję. – Jest tam te​raz zu​peł​nie sam – mruk​nął dok​tor Mo​ny​gham, wska​zu​jąc ru​chem swej cięż​kiej gło​wy na wą​skie scho​dy. – Wszy​scy się wy​nie​śli, nie ma ży​wej du​szy, a przed chwi​lą pani Gould za​bra​ła stąd dziew​czyn​ki. Wkrót​ce mo​gło​by nie być tu dla nich bez​piecz​nie. Jako le​karz, nie mam już oczy​wi​ście nic do zro​bie​nia, ale ona pro​si​ła, bym po​zo​stał przy sta​rym Vio​li. Nie sprze​ci​wi​łem się, tym bar​dziej że nie mam ko​nia, by po​wró​cić do ko​pal​ni, gdzie wła​ści​wie po​wi​nie​nem się znaj​do​wać. – Mam ocho​tę po​zo​stać tu z pa​nem, dok​to​rze, do​pó​ki nie prze​ko​na​my się, co się bę​dzie dzia​ło w por​cie tej nocy – oświad​czył na​czel​ny in​ży​nier. – Żoł​da​cy So​til​la mogą za​raz do​trzeć do go​spo​dy, nie moż​na do​pu​ścić, by się sta​re​mu na​przy​krza​li. So​til​lo oka​zy​wał mi za​wsze dużo ser​decz​no​ści i u Gou​l​dów, i w Klu​bie. Jak ten czło​wiek bę​dzie śmiał spoj​rzeć w oczy tu​tej​szym daw​nym przy​ja​cio​łom, nie mogę so​bie wy​obra​zić. – Za​cznie nie​wąt​pli​wie od roz​strze​la​nia paru, by prze​ła​mać pierw​sze, nie​mi​łe uczu​cie – do​rzu​cił dok​tor. – Dla woj​sko​we​go, któ​ry prze​szedł na stro​nę prze​ciw​ni​ka, nie ma w tym kra​ju lep​sze​go wyj​ścia jak parę do​raź​nych eg​ze​ku​cji. – Wy​po​wie​dział to z po​sęp​ną pew​no​ścią sie​bie, nie do​pusz​cza​ją​cą pro​te​stu. In​ży​nier nie pró​bo​wał prze​czyć. Po​ki​wał tyl​ko nie​chęt​nie gło​wą i rzekł: – My​ślę, że bę​dzie​my mo​gli pana ran​kiem od​sta​wić na miej​sce. Nasi pe​ono​wie od​zy​ska​li kil​ka klej​mo​wa​nych koni. Ja​dąc ostro i omi​ja​jąc cał​ko​wi​cie Rin​con, dro​gą okól​ną koło Los Ha​tos, może pan do​trzeć do mo​stu San Tomé bez prze​szkód. Ko​pal​nia jest te​raz, moim zda​niem, naj​bez​piecz​niej​szym miej​scem dla czło​wie​ka w ja​ki​kol​wiek spo​sób skom​pro​mi​to​wa​ne​go. Ży​czył​bym so​bie, aby i ko​lej była rów​nie nie​do​stęp​ną twier​dzą. – Czy pan są​dzi, że je​stem skom​pro​mi​to​wa​ny? – wy​ce​dził z wol​na dok​tor Mo​ny​gham po krót​kim mil​cze​niu.

– Cała kon​ce​sja Gou​l​da jest skom​pro​mi​to​wa​na. Nie mo​gła bez koń​ca po​zo​sta​wać poza na​wia​sem po​li​tycz​ne​go ży​cia kra​ju, o ile te kon​wul​sje moż​na na​zwać ży​ciem. Cała rzecz w tym, czy mogą na​ru​szyć ko​pal​nię? Mu​sia​ła na​dejść chwi​la, kie​dy neu​tral​ność prze​sta​ła być moż​li​wa, i Ka​rol Gould zro​zu​miał to do​brze. Zda​je mi się, że on jest przy​go​to​wa​ny na każ​dą osta​tecz​ność. Czło​wiek tego po​kro​ju nie za​mie​rzał z pew​no​ścią po​zo​sta​wać na za​wsze za​leż​ny od ła​ski igno​ran​tów i przedaw​czy​ków. Była to sy​tu​acja więź​nia w zbó​jec​kiej no​rze, któ​ry miał okup w kie​sze​ni i z dnia na dzień pła​cił za pra​wo do ży​cia. Tyl​ko do ży​cia, a nie do swo​bo​dy, ro​zu​mie pan, dok​to​rze? Ja wiem, co mó​wię. Po​rów​na​nie, któ​re panu każe wzru​szać ra​mio​na​mi, jest zu​peł​nie ści​słe, zwłasz​cza gdy cho​dzi o więź​nia, mo​gą​ce​go każ​dej chwi​li na​peł​nić swą kab​zę za po​mo​cą spo​so​bów tak da​le​ce nie​do​stęp​nych dla jego prze​śla​dow​ców, że wy​da​ją im się wprost ma​gią. My​ślę, że pan to ro​zu​miał rów​nie do​brze jak ja, dok​to​rze. Gould znaj​do​wał się w po​ło​że​niu gęsi zno​szą​cej zło​te jaja. Prze​kła​da​łem mu to jesz​cze w cza​sie wi​zy​ty sir Joh​na w Su​la​co. Wię​zień ogra​ni​czo​nych i chci​wych ban​dy​tów jest za​wsze na ła​sce i nie​ła​sce pierw​sze​go dur​nia, któ​ry może strze​lić mu w łeb w pa​rok​sy​zmie gnie​wu albo w na​dziei na​tych​mia​sto​we​go, grub​sze​go zy​sku. Baj​ka o za​bój​stwie gęsi, któ​ra nio​sła zło​te jaj​ka, nie dar​mo wy​klu​ła się z mą​drych mó​zgów w cią​gu stu​le​ci. Ta baj​ka nig​dy się nie ze​sta​rze​je. Dla​te​go też Ka​rol Gould, na swój roz​waż​ny, mil​czą​cy spo​sób po​parł kan​dy​da​tu​rę Ri​bie​ry; był to bo​wiem pierw​szy krok na are​nie pu​blicz​nej, któ​ry obie​cy​wał mu bez​pie​czeń​stwo nie opar​te na prze​kup​stwie. Ri​bie​ryzm do​znał po​raż​ki, nie​unik​nio​nej w kra​ju, gdzie roz​sy​pu​je się wszyst​ko, co na​ka​zu​je wy​łącz​nie ro​zum. Ale Gould po​zo​stał kon​se​kwent​ny, chcąc oca​lić tę wiel​ką ilość sre​bra. Po​mysł kontr​re​wo​lu​cji, wy​su​wa​ny przez Mar​ci​na De​co​ud, może być wy​ko​nal​ny lub nie, może mieć wi​do​ki po​wo​dze​nia lub ich nie mieć. Dzię​ki do​świad​cze​niu, ja​kie​go na​by​łem w tej zre​wo​lu​cjo​ni​zo​wa​nej czę​ści świa​ta, nie mogę ja​koś po​waż​nie pa​trzeć na

ich me​to​dy. De​co​ud czy​tał nam pro​jekt swo​jej pro​kla​ma​cji i mó​wił bar​dzo do​brze przez dwie go​dzi​ny o swym pla​nie dzia​ła​nia. Uży​wał ar​gu​men​tów, któ​re mo​gły​by wy​da​wać się waż​kie, gdy​by nas, człon​ków sta​rych, trwa​łych or​ga​ni​za​cji na​ro​do​wych i po​li​tycz​nych, nie ra​ził po​mysł utwo​rze​nia no​we​go pań​stwa, zro​dzo​ny w gło​wie dow​cip​ku​ją​ce​go mło​dzień​ca, czło​wie​ka, któ​ry sam musi ucho​dzić z ży​ciem wio​ząc w kie​sze​ni pro​kla​ma​cję prze​zna​czo​ną dla ge​ne​ra​ła, in​a​czej mó​wiąc, dla or​dy​nar​ne​go brzą​ka​ją​ce​go sza​bel​ką, nie​okrze​sa​ne​go mie​szań​ca, któ​ry tyl​ko w tej czę​ści świa​ta mógł zo​stać ge​ne​ra​łem. Wy​da​je się to śmiesz​ną baj​ką, ale kto wie, może się udać, gdyż od​po​wia​da du​cho​wi tego kra​ju. – Czy sre​bro zo​sta​ło wy​wie​zio​ne? – spy​tał mar​kot​nie dok​tor. Na​czel​ny in​ży​nier wy​cią​gnął ze​ga​rek. – We​dług ob​li​czeń ka​pi​ta​na Mit​chel​la, a on po​wi​nien wie​dzieć, znaj​du​je się ono trzy do czte​rech mil poza ob​rę​bem por​tu. Zda​niem te​goż Mit​chel​la No​stro​mo jest tak do​brym że​gla​rzem, iż po​tra​fi wy​ko​rzy​stać wszyst​kie oko​licz​no​ści. – Tu dok​tor chrząk​nął tak nie​dwu​znacz​nie, że jego to​wa​rzysz zmie​nił ton. – Wi​dzę, że panu nie po​do​ba się ta im​pre​za, dok​to​rze, ale dla​cze​go? Ka​rol Gould musi swo​ją grę do​pro​wa​dzić do koń​ca, choć nie jest czło​wie​kiem, któ​ry by umiał for​mu​ło​wać swo​je za​mia​ry, na​wet na wła​sny uży​tek, a cóż do​pie​ro na uży​tek in​nych. Być może, iż czę​ścio​wo pro​jekt zo​stał mu pod​su​nię​ty przez Hol​roy​da, ale że od​po​wia​dał tak​że jego cha​rak​te​ro​wi, więc się po​wiódł. Czyż nie na​zy​wa​no Gou​l​da w San​ta Mar​ta El Rey de Su​la​co? Prze​zwi​sko bywa naj​praw​dziw​szym świa​dec​twem po​wo​dze​nia. Na​zwał​bym to żar​to​bli​wym na​ło​że​niem ma​ski na ob​li​cze praw​dy. Pa​nie ko​cha​ny, gdym po raz pierw​szy przy​był do San​ta Mar​ta, ude​rzył mnie je​den fakt: wszy​scy ci dzien​ni​ka​rze, de​ma​go​go​wie, sę​dzio​wie, wy​żsi woj​sko​wi i człon​ko​wie kon​gre​su płasz​czy​li się przed pew​nym ad​wo​ka​tem o za​spa​nej mi​nie, któ​ry nie prak​ty​-

ko​wał na​wet w swym za​wo​dzie, a przy​po​chle​bia​li mu się wy​łącz​nie dla​te​go, że był peł​no​moc​ni​kiem kon​ce​sji Gou​l​da. Sir John w cza​sie swe​go po​by​tu od​niósł to samo wra​że​nie. – A więc nowe pań​stwo, z tym pulch​nym fir​cy​kiem De​co​ud w roli pre​zy​den​ta – roz​my​ślał gło​śno dr Mo​ny​gham, nie prze​sta​jąc pod​pie​rać po​licz​ka i ko​ły​sać nóg. – Sło​wo daję, cze​mu nie? – od​po​wie​dział in​ży​nier nie​spo​dzie​wa​nie po​waż​nym i po​uf​nym to​nem. Moż​na by są​dzić, że ja​kiś sub​tel​ny flu​id, uno​szą​cy się w po​wie​trzu Co​sta​gu​any, za​szcze​pił mu lo​kal​ną wia​rę w pro​nun​cia​men​tos. Po​czął mó​wić jak wy​traw​ny re​wo​lu​cjo​ni​sta o tym go​to​wym na​rzę​dziu, któ​re moż​na bę​dzie do​star​czyć nie tknię​tej jesz​cze ar​mii w Cay​cie. Ta ar​mia mo​gła być spro​wa​dzo​na z po​wro​tem do Su​la​co w cią​gu kil​ku dni, je​śli tyl​ko uda się Mar​ci​no​wi De​co​ud uto​ro​wać so​bie dro​gę wzdłuż wy​brze​ża. Na​czel​nym wo​dzem jest Bar​rios, któ​ry ni​cze​go in​ne​go jak kuli w łeb nie może się spo​dzie​wać od Mon​te​ra, swe​go za​wo​do​we​go ry​wa​la i nie​prze​jed​na​ne​go wro​ga. Po​moc Bar​rio​sa jest więc za​pew​nio​na. Jego woj​sko nie może rów​nież li​czyć na hoj​ność Mon​te​ra, na​wet na mie​sięcz​ny żołd. Z tego punk​tu wi​dze​nia ist​nie​nie skar​bu jest rze​czą ogrom​nej wagi. Sama wia​do​mość, że zo​stał oca​lo​ny przed mon​te​ry​sta​mi, bę​dzie sil​nym bodź​cem dla woj​ska z Cay​ty, skła​nia​ją​cym je do po​par​cia spra​wy no​we​go pań​stwa. Dok​tor ob​ró​cił gło​wę i wpa​try​wał się w swe​go to​wa​rzy​sza przez dłuż​szą chwi​lę. – Ten De​co​ud, jak wi​dzę, jest spry​cia​rzem, któ​ry umie prze​ko​ny​wać – za​uwa​żył w koń​cu. – I pro​szę, czy to jest przy​czy​na, dla któ​rej Ka​rol Gould wszyst​kie szta​by sre​bra pu​ścił na mo​rze po​wie​rza​jąc je No​stro​mo​wi? – Ka​rol Gould – od​rzekł na​czel​ny in​ży​nier – jak zwy​kle o swo​ich po​bud​kach nie po​wie​dział nic. Wia​do​mo, że on nic nie mówi. Ale my wszy​scy zna​my ten po​wód, je​den je​dy​ny: jemu cho​dzi wy​łącz​nie o bez​pie​czeń​stwo ko​pal​-

ni San Tomé i o za​cho​wa​nie kon​ce​sji Gou​l​dów w du​chu umo​wy z Hol​roy​dem. Hol​royd to dru​gi nie​zwy​kły czło​wiek. Oni ro​zu​mie​ją wza​jem​nie swo​je świa​ty wy​obraź​ni. Je​den ma lat trzy​dzie​ści, dru​gi pod sześć​dzie​siąt, ale są jak​by stwo​rze​ni dla sie​bie. Po​ło​że​nie mi​lio​ne​ra, i to jesz​cze ta​kie​go mi​lio​ne​ra jak Hol​royd, za​pew​nia wie​czy​stą mło​dość. Od​wa​ga czło​wie​ka mło​de​go wy​ni​ka z wia​ry, że ma przed sobą nie​ogra​ni​czo​ny czas, ale mi​lio​ner ma w swym ręku nie​ogra​ni​czo​ne środ​ki, a to wię​cej zna​czy. Trwa​łość ży​cia na tej zie​mi jest rze​czą nie​pew​ną, na​to​miast da​le​ki za​sięg dzia​ła​nia mi​lio​nów nie ule​ga wąt​pli​wo​ści. Wpro​wa​dze​nie czy​stej for​my chrze​ści​jań​stwa w tej czę​ści świa​ta jest ma​rze​niem god​nym mło​de​go en​tu​zja​sty, a ja sta​ra​łem się panu wy​tłu​ma​czyć, dla​cze​go Hol​royd, ma​ją​cy pięć​dzie​siąt osiem lat, za​cho​wu​je się jak czło​wiek sto​ją​cy na pro​gu ży​cia. On po​su​wa się jesz​cze da​lej. Nie bę​dąc mi​sjo​na​rzem, pa​trzy pod tym ką​tem wi​dze​nia na ko​pal​nię San Tomé. Upew​niam pana, i to jest fak​tem, że na​wet na kon​fe​ren​cji ści​śle fi​nan​so​wej, na któ​rej przed paru laty oma​wiał z sir Joh​nem spra​wy Co​sta​gu​any, nie mógł po​wstrzy​mać się od po​ru​sze​nia tej kwe​stii. Sir John wspo​mniał o tym ze zdu​mie​niem w li​ście pi​sa​nym do mnie z San Fran​ci​sco, w po​wrot​nej dro​dze. Daję sło​wo, dok​to​rze, iż war​tość rze​czy nie tkwi w tym, czym one są same w so​bie. Za​czy​nam my​śleć, że ich waga po​le​ga na du​cho​wych war​to​ściach, któ​re czło​wiek od​kry​wa we wła​snym dzia​ła​niu… – Ba! – prze​rwał mu dok​tor, nie za​trzy​mu​jąc ani na chwi​lę wa​ha​dło​we​go ru​chu swych nóg. – Schle​bia​nie so​bie! Po​żyw​ka dla ludz​kiej próż​no​ści, któ​ra rzą​dzi świa​tem. A tym​cza​sem, jak pan my​śli? Co się sta​nie ze skar​bem pły​wa​ją​cym po za​to​ce wraz z wiel​kim ca​pa​ta​zem i wiel​kim po​li​ty​kiem? – A cze​mu się pan o to tak trosz​czy, dok​to​rze? – Ja się trosz​czę? A cóż mnie to może do dia​bła ob​cho​dzić? Ja nie obar​czam du​cho​wy​mi war​to​ścia​mi mo​ich pra​gnień, mo​ich są​dów ani czy​nów. Nie są one ta​kich roz​mia​rów, aby da​wa​ły pole do schle​bia​nia so​bie. Ot, na

przy​kład te​raz: rad bym bar​dzo ulżyć tej bied​nej ko​bie​cie w jej ostat​nich chwi​lach. I nie mogę. Nie​po​dob​na. Czy spo​tka​łeś się pan kie​dy – twa​rzą w twarz – z nie​po​do​bień​stwem, czy też nie masz ta​kie​go sło​wa w swym słow​ni​ku, pa​nie Na​po​le​onie ko​lei że​la​znej? – Czy ona musi dłu​go jesz​cze cier​pieć? – za​py​tał na​czel​ny in​ży​nier to​nem ludz​kie​go współ​czu​cia. Po​wol​ne, cięż​kie kro​ki za​dud​ni​ły po scho​dach nad ku​chen​ną po​wa​łą z twar​de​go drze​wa. Z wą​skie​go otwo​ru, wy​cię​te​go w gru​bym mu​rze, a wio​dą​ce​go na scho​dy tak wą​skie, że je​den czło​wiek mógł​by się tam bro​nić przed dwu​dzie​stu na​past​ni​ka​mi, do​szedł po​mruk dwóch gło​sów. Pierw​szy głos był sła​by i zła​ma​ny, dru​gi, ni​ski i ła​god​ny, przy​głu​szał ni​kły dźwięk pierw​sze​go swym głę​bo​kim to​nem. Obaj męż​czyź​ni mil​cze​li, do​pó​ki te gło​sy nie uci​chły. Wte​dy dok​tor wzru​szył ra​mio​na​mi i burk​nął: – Tak, musi. Nie mógł​bym nic dla niej zro​bić, gdy​bym po​szedł na górę. Na​sta​ła dłu​ga chwi​la ci​szy nad pu​ła​pem i na dole. – Wy​da​je mi się – roz​po​czął in​ży​nier przy​tłu​mio​nym gło​sem – że pan nie ufa ca​pa​ta​zo​wi ka​pi​ta​na Mit​chel​la. – Że mu nie ufam? – wy​ce​dził dok​tor przez zęby. – Uwa​żam, że jest zdol​ny do wszyst​kie​go, na​wet do wier​no​ści po​su​nię​tej do ab​sur​du. Wie pan, ja by​łem ostat​nim czło​wie​kiem, z któ​rym on roz​ma​wiał przed opusz​cze​niem lądu. Ta bied​na ko​bie​ta pra​gnę​ła go wi​dzieć i ja go skło​ni​łem do pój​ścia na górę. Umie​ra​ją​cym nie na​le​ży się sprze​ci​wiać. Wy​da​wa​ła się przed​tem do​syć spo​koj​na i zre​zy​gno​wa​na, ale ten szel​ma mu​siał coś zro​bić czy po​wie​dzieć w cią​gu tych dzie​się​ciu mi​nut, co ją przy​pra​wi​ło o roz​pacz. Wie pan – cią​gnął da​lej dok​tor, jak​by z wa​ha​niem – ko​bie​ty są tak nie​obli​czal​ne w każ​dej oko​licz​no​ści i w każ​dym okre​sie ży​cia, że mi się cza​sem zda​wa​ło, iż ona, na ja​kiś swój spo​sób, ko​cha się w ca​pa​ta​zie. Ten hul​taj

ma nie​za​prze​cze​nie dużo uro​ku, bez tego nie był​by pod​bił ser​ca ca​łej lud​no​ści w mie​ście. Nie, nie, ja nie bre​dzę. Może nada​łem nie​od​po​wied​nią na​zwę ja​kie​muś jej sil​ne​mu uczu​ciu, nie​ro​zum​nej, emo​cjo​nal​nej po​sta​wie, jaką ko​bie​ta przy​bie​ra cza​sem wo​bec męż​czy​zny. Mó​wiąc ze mną nie​jed​no​krot​nie źle się o nim wy​ra​ża​ła, co oczy​wi​ście nie prze​czy moim do​my​słom. Wca​le nie prze​czy. Wy​da​wa​ło się, że nie​ustan​nie o nim my​śli. Był czymś ogrom​nie waż​nym w jej ży​ciu. Jak pan wie, sty​ka​łem się czę​sto z tymi ludź​mi. Ile​kroć zjeż​dża​łem z ko​pal​ni, pani Gould pro​si​ła mnie, abym miał ich na oku. Ona lubi Wło​chów, o ile wiem, i po​wzię​ła szcze​gól​ną sym​pa​tię do sta​re​go Ga​ri​bal​di​na. To god​ny uwa​gi czło​wiek. Cha​rak​ter cierp​ki i ma​rzy​ciel​ski za​ra​zem, ży​ją​cy w at​mos​fe​rze re​pu​bli​ka​ni​zmu swej mło​dzień​czej epo​ki jak w ja​kiejś chmu​rze. Pod​nie​cał ca​pa​ta​za w jego wa​riac​kich po​my​słach – eg​zal​to​wa​ny sta​ry en​tu​zja​sta! – W jego wa​riac​kich po​my​słach? – po​wtó​rzył ze zdzi​wie​niem na​czel​ny in​ży​nier. – Uwa​ża​łem za​wsze, że ca​pa​taz jest by​strym, roz​sąd​nym czło​wie​kiem, ab​so​lut​nie nie​ustra​szo​nym i ogrom​nie po​ży​tecz​nym. Tak​że nie​zwy​kle zręcz​nym. Sir John był zdu​mio​ny po​my​sło​wo​ścią i roz​wa​gą, jaką wy​ka​zał w ich po​dró​ży przez góry z San​ta Mar​ta. Póź​niej, pew​no pan o tym sły​szał, od​dał nam przy​słu​gą ostrze​ga​jąc ów​cze​sne​go sze​fa po​li​cji o szaj​ce za​wo​do​wych zło​dziei, któ​rzy przy​by​li z da​le​ka do mia​sta z za​mia​rem roz​bi​cia po​cią​gu wio​zą​ce​go na​szą mie​sięcz​ną wy​pła​tę. Trze​ba tak​że przy​znać, że bar​dzo spraw​nie zor​ga​ni​zo​wał prze​wóz to​wa​rów w por​cie dla Kom​pa​nii O. S. N. Umie wzbu​dzić po​słuch wśród lu​dzi, choć jest cu​dzo​ziem​cem. Co praw​da, to i car​ga​do​res są w więk​szo​ści cu​dzo​ziem​ca​mi, to imi​gran​ci is​le​ños. – Sła​wa sta​no​wi jego for​tu​nę – mruk​nął dok​tor. – Ten czło​wiek do​wiódł, jak god​ny jest za​ufa​nia w nie​zli​czo​nych wy​pad​kach i w róż​ny spo​sób – upie​rał się in​ży​nier. – Kie​dy wy​ło​ni​ła się spra​wa sre​bra, ka​pi​tan Mit​chell po​le​cał oczy​wi​ście go​rą​co ca​pa​ta​za jako je​dy​ne​go czło​-

wie​ka, któ​re​mu na​le​ża​ło to po​wie​rzyć. Jako naj​lep​sze​mu że​gla​rzo​wi, przy​pusz​czam. Bo je​śli cho​dzi o czło​wie​ka, wi​dzi pan, to wszy​scy by​li​śmy zda​nia – Gould, De​co​ud i ja – że jest rze​czą obo​jęt​ną, kto po​je​dzie. Każ​dy inny ma​ry​narz mógł być do tego uży​ty. Cóż bo​wiem zro​bił​by zło​dziej z taką ilo​ścią sre​bra? Gdy​by z nim uciekł, mu​siał​by w koń​cu gdzieś lą​do​wać i jak​że​by ukrył taki ła​du​nek przed miesz​kań​ca​mi wy​brze​ża? Nie bra​li​śmy tego wca​le pod uwa​gę. Zresz​tą miał je​chać De​co​ud. W wie​lu oko​licz​no​ściach oka​zy​wa​ło się ca​pa​ta​zo​wi jesz​cze więk​sze za​ufa​nie. – On pa​trzył tro​chę in​a​czej na tę spra​wę – rzekł dok​tor. – Oświad​czył mi, tu, w tej izbie, że to bę​dzie naj​sza​leń​sza wy​pra​wa w jego ży​ciu. W mo​jej obec​no​ści wy​po​wie​dział swo​ją ostat​nią wolę, coś w ro​dza​ju te​sta​men​tu, któ​re​go wy​ko​naw​cą uczy​nił sta​re​go Gior​gia. I, na Jo​wi​sza! on… on się – wie pan – nie wzbo​ga​cił przez swą wier​ność dla was, do​brzy lu​dzie, przez swe za​słu​gi w por​cie i na ko​lei. Przy​pusz​czam, że otrzy​mu​je ja​kąś – jak pan to na​zy​wa? – du​cho​wą re​kom​pen​sa​tę, za swą pra​cę, bo je​śli nie, zgo​ła nie ro​zu​miem, dla​cze​go, u dia​bła, miał​by wam być wier​ny, panu, Gou​l​do​wi, Mit​chel​lo​wi czy ko​mu​kol​wiek in​ne​mu. On do​brze po​znał ten kraj. Wie na​przy​kład, że Ga​ma​cho, de​le​gat z Ja​vi​ry, był zwy​kłym tram​po​so naj​po​śled​niej​sze​go ga​tun​ku, wę​drow​nym kra​ma​rzem, któ​ry po​tra​fił wy​łu​dzić od An​za​nie​go tyle to​wa​ru na kre​dyt, że mógł otwo​rzyć skle​pik w naj​dzik​szej czę​ści kra​ju. Tam po​sta​rał się, aby wy​bra​no go po​słem gło​sa​mi pi​ja​nych mo​zos, cze​pia​ją​cych się es​tan​cji tu​dzież naj​uboż​szych ran​che​ro​sów, któ​rzy się u nie​go za​dłu​ży​li. Przy tym Ga​ma​cho, któ​ry ju​tro bę​dzie praw​do​po​dob​nie jed​nym z więk​szych na​szych dy​gni​ta​rzy, jest tak​że cu​dzo​ziem​cem – is​le​ño. Mógł​by był zo​stać car​ga​do​rem w służ​bie O. S. N. na wy​brze​żu, gdy​by nie to, że za​mor​do​wał po​dob​no w la​sach pew​ne​go kra​ma​rza, przy​własz​cza​jąc so​bie jego pa​ku​nek na za​czę​cie ka​rie​ry (po​sa​de​ro z Rin​con go​tów jest na to przy​siąc). I czy pan są​dzi, że Ga​ma​cho mógł stać się kie​dy​kol​wiek bo​ha​te​-

rem tu​tej​sze​go pleb​su jak nasz ca​pa​taz? Oczy​wi​ście nie. On nie do​rósł mu do pięt. Nie! Sta​now​czo uwa​żam, że No​stro​mo to bał​wan. Wy​wo​dy dok​to​ra wy​da​ły się bu​dow​ni​cze​mu ko​lei nie​smacz​ne. – Nie​po​dob​na spie​rać się na tym punk​cie – rzekł fi​lo​zo​ficz​nie. – Każ​dy czło​wiek zo​stał czym in​nym ob​da​rzo​ny. Szko​da, że pan nie sły​szał, jak Ga​ma​cho prze​ma​wia do swo​ich przy​ja​ciół na uli​cy! Głos jego przy​po​mi​na ryk, a wrzesz​czał jak opę​ta​ny, wy​chy​la​jąc się do po​ło​wy cia​ła z okna i wzno​sząc groź​nie pięść. Pod​czas każ​dej prze​rwy w tym prze​mó​wie​niu mo​tłoch na dole wy​krzy​ki​wał: „Precz z oli​gar​cha​mi! Viva la li​ber​tad!” Fu​en​tes, znaj​du​ją​cy się we​wnątrz sali, wy​glą​dał na strasz​nie przy​gnę​bio​ne​go. Wie pan, on jest bra​tem tego Jor​ge Fu​en​te​sa, któ​ry był przed paru laty mi​ni​strem spraw we​wnętrz​nych przez sześć mie​się​cy. Oczy​wi​ście, że to czło​wiek bez su​mie​nia, ale czło​wiek do​brze uro​dzo​ny i z wy​kształ​ce​niem. Był on​giś dy​rek​to​rem Urzę​du Cel​ne​go w Cay​cie. Ten bru​tal, ten idio​ta Ga​ma​cho przy​cze​pił się do nie​go z ca​łym swym stron​nic​twem, zło​żo​nym z naj​gor​szej ho​ło​ty. Cho​ro​bli​wy strach Fu​en​te​sa przed tym gbu​rem to naj​uciesz​niej​szy wi​dok, jaki moż​na so​bie wy​obra​zić. In​ży​nier wstał i pod​szedł do drzwi, by wyj​rzeć na port. – Ci​sza – rzekł. – Cie​ka​wym, czy So​til​lo na​praw​dę za​mie​rza tu przy​bić.

ROZ​DZIAŁ DRU​GI

Ka​pi​tan Mit​chell, prze​cha​dza​jąc się po na​brze​żu por​to​wym, za​da​wał so​bie to samo py​ta​nie. Na​su​wa​ła się cią​gle wąt​pli​wość, czy ostrze​że​nie te​le​gra​fi​sty z Esme​ral​dy, frag​men​ta​rycz​ne i co chwi​la ule​ga​ją​ce prze​rwom, zo​sta​ło na​le​ży​cie zro​zu​mia​ne. Mimo to za​cne czło​wie​czy​sko po​sta​no​wi​ło nie kłaść się spać do rana, a może i wca​le. Wy​obra​żał so​bie, że od​dał zna​ko​mi​tą przy​słu​gę Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi. My​śląc o ura​to​wa​nym sre​brze za​cie​rał ręce z za​do​wo​le​nia. Na swój spo​sób, pe​łen pro​sto​ty, dum​ny był z udzia​łu, jaki mu przy​padł w tej mą​drej, de​cy​du​ją​cej ak​cji. On to prze​cie nadał pro​jek​to​wi re​al​ną pod​sta​wę, pod​da​jąc myśl przy​ła​pa​nia w dro​dze pa​row​ca pły​ną​ce​go na pół​noc. Było to rów​nież ko​rzyst​ne dla jego Kom​pa​nii, któ​ra stra​ci​ła​by do​chód z prze​wie​zie​nia cen​ne​go to​wa​ru, gdy​by ten to​war po​zo​stał na lą​dzie i uległ kon​fi​ska​cie. Myśl o za​wo​dzie spra​wio​nym mon​te​ry​stom nie mniej była przy​jem​na. Wład​czy z na​tu​ry, a tak​że z dłu​go​let​nie​go przy​zwy​cza​je​nia do wy​da​wa​nia roz​ka​zów, ka​pi​tan Mit​chell nie był de​mo​kra​tą. Po​su​wał się na​wet da​lej, nie ta​jąc po​gar​dy dla par​la​men​tar​nych rzą​dów. – Jego eks​ce​len​cja don Vin​cen​te Ri​bie​ra – ma​wiał – któ​re​go ja i mój zuch No​stro​mo mie​li​śmy za​szczyt i przy​jem​ność oca​lić przed okrut​ną śmier​cią, za​nad​to li​czył się ze swym kon​gre​sem. To był błąd, moi pań​stwo, to był wy​raź​ny błąd. Pro​sto​dusz​ny sta​ry ma​ry​narz, spra​wu​ją​cy nad​zór nad że​glu​gą O. S. N., wy​obra​żał so​bie, że ostat​nie trzy dni wy​czer​pa​ły za​sób zdu​mie​wa​ją​cych nie​spo​dzia​nek, ja​kie mo​gły się wy​da​rzyć w po​li​tycz​nym ży​ciu Co​sta​gu​any. Wy​zna​wał póź​niej, że wy​pad​ki, ja​kie po tych… dniach na​stą​pi​ły, prze​szły jego

wy​obraź​nię. A więc na​przód Su​la​co (z po​wo​du zdo​by​cia ka​bla i dez​or​ga​ni​za​cji że​glu​gi pa​ro​wych okrę​tów) zo​sta​ło na prze​ciąg dwóch ty​go​dni od​cię​te od resz​ty świa​ta jak ob​lę​żo​ne mia​sto. – Nikt by w to nie uwie​rzył, ale tak było, mój pa​nie. Peł​ne dwa ty​go​dnie. Spra​woz​da​nie o nie​zwy​kłych wy​pad​kach, ja​kie się w tym cza​sie wy​da​rzy​ły, tu​dzież o wła​snych prze​ży​tych emo​cjach na​bie​ra​ło ko​micz​ne​go za​bar​wie​nia w jego pa​te​tycz​nych re​la​cjach. Roz​po​czy​nał za​wsze od za​pew​nie​nia słu​cha​cza, że „tkwił w tym ko​tle re​wo​lu​cji od po​cząt​ku do koń​ca”. Po​tem szcze​gó​ło​wo opi​sy​wał, jak się od​by​ło wy​sy​ła​nie sre​bra i ja​kiej na​tu​ral​nej oba​wy sam do​zna​wał nie wie​dząc, czy „jego czło​wiek”, któ​re​mu po​wie​rzo​no to za​da​nie, nie po​peł​ni ja​kie​goś błę​du. Poza utra​tą cen​ne​go krusz​cu wcho​dzi​ło tu w grę ży​cie se​ño​ra Mar​ci​na De​co​ud, sym​pa​tycz​ne​go, za​moż​ne​go dżen​tel​me​na, do​brze zo​rien​to​wa​ne​go w sy​tu​acji, któ​ry mógł zna​leźć się w nie​bez​pie​czeń​stwie, gdy​by wpadł w ręce nie​przy​ja​ciół po​li​tycz​nych. Ka​pi​tan Mit​chell do​da​wał, że pod​czas sa​mot​nej stra​ży na wy​brze​żu od​czu​wał coś w ro​dza​ju tro​ski o przy​szłość ca​łe​go kra​ju. – Jest to, moi pań​stwo, uczu​cie – tłu​ma​czył – cał​ko​wi​cie zro​zu​mia​łe u czło​wie​ka, prze​po​jo​ne​go wdzięcz​no​ścią za ogrom​ną życz​li​wość do​zna​wa​ną od lu​dzi z naj​lep​szych ro​dzin, kup​ców oraz in​nych za​moż​nych oby​wa​te​li miej​sco​wych. Oca​le​ni dzię​ki nam przed okru​cień​stwem tłu​mu, zda​wa​li się być, w moim zro​zu​mie​niu, ska​za​ni na ła​skę i nie​ła​skę miej​sco​wych. żoł​nie​rzy, wie​my zaś, że ci ostat​ni wy​ka​zu​ją w cza​sie roz​ru​chów po​ża​ło​wa​nia god​ne bar​ba​rzyń​stwo w sto​sun​ku do resz​ty miesz​kań​ców. A poza tym byli prze​cież pań​stwo Gould, dla któ​rych, tak dla męża, jak i żony, ży​wię naj​go​ręt​sze uczu​cia za do​broć i go​ścin​ność, ja​kich do​zna​łem od oboj​ga. Zda​wa​łem so​bie tak​że spra​wę z nie​bez​pie​czeń​stwa gro​żą​ce​go tym pa​nom z klu​bu „Ama​ril​la”, któ​rzy mia​no​wa​li mnie ho​no​ro​wym człon​kiem i od​no​si​li się do mnie za​wsze z uprzej​mo​ścią i sza​cun​kiem, tak ze wzglę​du na moje sta​no​wi​-

sko agen​ta kon​su​lar​ne​go, jak i na​czel​ne​go zwierzch​ni​ka że​glu​gi pa​ro​wej o do​nio​słym zna​cze​niu. Wy​zna​ję, iż nie​po​śled​nie miej​sce w mo​ich my​ślach zaj​mo​wa​ła pan​na An​to​nia Avel​la​nos, naj​pięk​niej​sza i naj​do​sko​nal​sza isto​ta, z jaką dane mi było roz​ma​wiać. By​łem też po​chło​nię​ty tro​ską o losy mo​jej Kom​pa​nii, któ​rej in​te​re​sy mo​gły ucier​pieć wsku​tek prze​wi​dy​wa​nych zmian na wyż​szych urzę​dach. Sło​wem, czu​łem się ogrom​nie nie​spo​koj​ny i bar​dzo zmę​czo​ny, jak pan to so​bie ła​two wy​obra​zi, tymi pod​nie​ca​ją​cy​mi i pa​mięt​ny​mi wy​pad​ka​mi, w któ​rych i ja ode​gra​łem swo​ją małą rolę. Bu​dy​nek Kom​pa​nii, któ​ry słu​żył mi za re​zy​den​cję, znaj​do​wał się za​le​d​wie o pięć mi​nut dro​gi; nę​cił mnie per​spek​ty​wą wie​cze​rzy i ha​ma​ku (gdyż w nocy spo​czy​wam za​wsze w ha​ma​ku, co w tu​tej​szym kli​ma​cie jest naj​od​po​wied​niej​sze), ale ja​koś nie mo​głem ode​rwać się od por​to​we​go wy​brze​ża, po​ty​ka​jąc się bo​le​śnie ze zmę​cze​nia, jak​kol​wiek wie​dzia​łem, że nie mogę ni​ko​mu przez to po​móc. Noc była nie​sły​cha​nie ciem​na, naj​ciem​niej​sza, jaką w ży​ciu pa​mię​tam; za​czą​łem więc my​śleć, że trans​port z Esme​ral​dy nie może przy​bić do lądu przed na​sta​niem dnia z po​wo​du trud​no​ści że​glu​gi na za​to​ce. Mo​ski​ty cię​ły mnie wście​kle. Mie​li​śmy wte​dy pla​gę por​to​wych mo​ski​tów, do​pó​ki się nie wpro​wa​dzi​ło pew​nych ulep​szeń. Sły​nę​ły ze swej zja​dli​wo​ści. Mia​łem całą chmu​rę tych mo​ski​tów nad gło​wą i gdy​by nie ich na​tar​czy​wość, nie wiem, czy nie był​bym się zdrzem​nął, cho​dząc tam i z po​wro​tem, i czy nie do​znał​bym cięż​kie​go upad​ku. Pa​li​łem jed​no cy​ga​ro za dru​gim, nie tyle dla przy​jem​no​ści, co chcąc za​po​biec, by mnie te be​stie żyw​cem nie po​żar​ły. I na​gle, mój pa​nie, gdy po raz dwu​dzie​sty zbli​ży​łem się do oświe​tlo​ne​go koń​ca chod​ni​ka, by spoj​rzeć na ze​ga​rek i stwier​dzić ze zdzi​wie​niem, że bra​ku​je jesz​cze dzie​się​ciu mi​nut do pół​no​cy, usły​sza​łem war​cze​nie śru​by okrę​to​wej – od​głos nie​omyl​ny dla ucha sta​re​go ma​ry​na​rza w ci​szy noc​nej. Od​głos był sła​by, gdyż po​su​wa​li się ostroż​nie i nie​zmier​nie po​wo​li, tak ze wzglę​du na ciem​ność, jak z oba​wy przed​wcze​sne​go zdra​dze​nia swej obec​no​ści. Ostroż​ność co​kol​wiek

zby​tecz​na, po​nie​waż przy​pusz​czam, że na ogrom​nej prze​strze​ni por​tu by​łem je​dy​ną ży​ją​cą isto​tą. Na​wet zwy​kła eki​pa war​tow​ni​ków nie znaj​do​wa​ła się na swych po​ste​run​kach, od​kąd wy​bu​chły roz​ru​chy. Sta​ną​łem jak wry​ty, od​rzu​ciw​szy i za​dep​taw​szy cy​ga​ro, co mu​sia​ło spra​wić praw​dzi​wą przy​jem​ność mo​ski​tom, są​dząc po sta​nie mo​jej twa​rzy na​za​jutrz rano. Ale wszyst​ko to było frasz​ką w po​rów​na​niu z bru​tal​nym po​stę​po​wa​niem, któ​re​go sta​łem się ofia​rą ze stro​ny So​til​la. Coś wprost nie​po​ję​te​go, gdyż przy​po​mi​na​ło to ra​czej po​stę​po​wa​nie ma​nia​ka niż czło​wie​ka przy zdro​wych zmy​słach, na​wet po​zba​wio​ne​go ho​no​ru i po​czu​cia przy​zwo​ito​ści. So​til​lo wpadł po pro​stu w fu​rię, wi​dząc nie​po​wo​dze​nie swych zło​dziej​skich za​my​słów. Ka​pi​tan Mit​chell w tym się nie my​lił. So​til​lo był rze​czy​wi​ście wście​kły. Nie aresz​to​wa​no ka​pi​ta​na od razu; pod​nie​co​na cie​ka​wość ka​za​ła mu po​zo​stać na wy​brze​żu por​to​wym (dłu​gość bli​sko czte​ry​stu stóp), by uj​rzeć, ra​czej usły​szeć, cały pro​ces lą​do​wa​nia. Ukry​ty za lor​ką uży​tą do prze​wie​zie​nia sre​bra, któ​ra z koń​ca mola zo​sta​ła póź​niej ze​pchnię​ta na wy​brze​że, ka​pi​tan Mit​chell zo​ba​czył zra​zu mały od​dzia​łek, któ​ry zo​stał pierw​szy wy​rzu​co​ny na brzeg i mi​nął go, roz​pra​sza​jąc się po​tem na wszyst​kie stro​ny. Tym​cza​sem wy​ła​do​wy​wa​no resz​tę woj​ska, for​mu​jąc je w ko​lum​nę, któ​rej czo​ło prze​su​nę​ło się już tak bli​sko jego kry​jów​ki, że do​my​ślił się, iż od​le​głość, jaka go od niej dzie​li, nie prze​kra​cza kil​ku jar​dów. Ko​lum​na za​ta​ra​so​wa​ła nie​mal całą sze​ro​kość na​brzeż​ne​go bul​wa​ru. Po czym wszyst​kie zmie​sza​ne od​gło​sy kro​ków, po​mru​ków i po​brzę​ki​wań uci​chły; cała masa za​sty​gła w bez​ru​chu i mil​cze​niu na prze​ciąg go​dzi​ny, w ocze​ki​wa​niu na po​wrót żoł​nie​rzy wy​sła​nych na re​ko​ne​sans. Od stro​ny lądu nie było nic sły​chać prócz ba​so​we​go szcze​ka​nia bry​ta​nów, pil​nu​ją​cych skła​dów ko​le​jo​wych, od​po​wia​da​ło im uja​da​nie kun​dy​sów z da​le​kich pe​ry​fe​rii mia​sta. Przed fron​tem ko​lum​ny sta​ła od​osob​nio​na grup​ka ludz​kich cie​ni. Po pew​nym cza​sie war​tow​nik, po​sta​wio​ny na koń​cu por​to​we​go wy​brze​ża,

zni​żo​nym gło​sem żą​dał ha​sła od po​je​dyn​czych osob​ni​ków zbli​ża​ją​cych się od stro​ny rów​ni​ny. Byli to po​wra​ca​ją​cy wy​słań​cy od​dzia​łu wy​wia​dow​cze​go, któ​rzy rzu​ca​li te​raz ko​le​gom zwię​złą od​po​wiedź i prze​cho​dzi​li szyb​ko, zni​ka​jąc w wiel​kiej, nie​ru​cho​mej ma​sie, by do​trzeć z ra​por​tem do szta​bu. Ka​pi​tan Mit​chell po​czął roz​my​ślać, że jego po​ło​że​nie może stać się nie​przy​jem​ne, a może i nie​bez​piecz​ne, kie​dy znie​nac​ka na przy​czół​ku mola roz​legł się okrzyk wy​da​wa​ne​go roz​ka​zu, dźwięk trąb​ki woj​sko​wej, a za​raz po​tem zgiełk i szczęk bro​ni. Jed​no​cze​śnie przez całą ko​lum​nę prze​biegł jak​by dreszcz. Tuż obok ja​kiś tu​bal​ny głos rzu​cił po​śpiesz​nie we​zwa​nie: „Ze​pchnij​cie tę lor​kę z dro​gi!” Sły​sząc tu​pot bo​sych nóg, śpie​szą​cych na wy​ko​na​nie roz​ka​zu, ka​pi​tan Mit​chell od​sko​czył o dwa kro​ki w tył, lor​ka zaś, pchnię​ta na​gle siłą wie​lu rąk, po​to​czy​ła się po szy​nach w prze​ciw​nym kie​run​ku. Za​nim zro​zu​miał, co się sta​ło, zo​stał oto​czo​ny, a jed​no​cze​śnie po​chwy​co​ny za ra​mio​na i za koł​nierz płasz​cza. – Schwy​ta​li​śmy czło​wie​ka, któ​ry się tu ukry​wał, mi te​nien​te ! – za​wo​łał je​den z żoł​nie​rzy. – To trzy​maj​cie go na ubo​czu, do​pó​ki straż tyl​na nie na​dej​dzie – od​po​wie​dział czyjś głos. Cała ko​lum​na prze​szła nie​mal bie​giem obok ka​pi​ta​na, a grzmią​cy tu​pot nóg ucichł na​gle z chwi​lą, gdy lu​dzie do​bie​gli do piasz​czy​stej pla​ży. Ła​pa​cze trzy​ma​li ka​pi​ta​na moc​no, nie zwa​ża​jąc na jego oświad​cze​nie, że jest An​gli​kiem, i na gło​śne do​ma​ga​nie się, by go na​tych​miast od​sta​wio​no do do​wód​cy. Wresz​cie wy​brał peł​ne god​no​ści mil​cze​nie. Kil​ka ar​mat po​lo​wych, po​py​cha​nych rę​ka​mi, prze​to​czy​ło się po de​skach po​mo​stu z głu​chym dud​nie​niem kół. Po​tem prze​szedł nie​wiel​ki od​dzia​łek, eskor​tu​ją​cy czte​ry czy pięć osób, któ​re pę​dził przed sobą po​brzę​ku​jąc sta​lo​wy​mi po​chwa​mi sza​bel. Ktoś szarp​nął wte​dy ka​pi​ta​na za oba ra​mio​na i ka​za​no mu ru​szyć na​przód. Moż​na nie​ste​ty przy​pusz​czać, że pod​czas prze​pra​wy z wy​brze​ża do Urzę​du Cel​ne​go ka​pi​tan Mit​chell był wy​sta​wio​ny na róż​ne znie​wa​gi ze stro​ny żoł​-

nie​rzy, ta​kie jak prztycz​ki w nos, moc​ne ude​rze​nia kol​bą w stos pa​cie​rzo​wy itp. Ich po​ję​cie po​śpie​chu nie li​co​wa​ło z jego po​czu​ciem god​no​ści. Krew go za​le​wa​ła, ale czuł się bez​sil​ny. Wy​da​wa​ło mu się, że nad​cho​dzi ko​niec świa​ta. Dłu​gi bu​dy​nek ota​cza​ło woj​sko, ukła​da​jąc broń w ko​zły. Kom​pa​nie, jed​na za dru​gą, przy​go​to​wy​wa​ły się do spo​czyn​ku noc​ne​go, żoł​nie​rze wy​cią​ga​li się na zie​mi, pod​kła​da​jąc so​bie ple​ca​ki pod gło​wę i na​kry​wa​jąc się wła​sny​mi pon​chos. Krę​ci​li się wśród tej ciż​by ka​pra​le z ko​ły​szą​cy​mi się la​tar​ka​mi, roz​sta​wia​jąc war​ty do​ko​ła mu​rów, przed każ​dy​mi drzwia​mi i każ​dym otwo​rem. So​til​lo wy​dał to za​rzą​dze​nie strze​gąc zdo​by​te​go bu​dyn​ku, jak​by ten za​wie​rał jesz​cze skarb. Pra​gnie​nie zdo​by​cia for​tu​ny jed​nym śmia​łym po​cią​gnię​ciem opa​no​wa​ło cał​ko​wi​cie jego wła​dze umy​sło​we. Nie chciał uwie​rzyć w moż​li​wość klę​ski, naj​lżej​sza o tym wzmian​ka przy​pra​wia​ła go o wście​kłość od​bie​ra​ją​cą mu przy​tom​ność. Każ​da oko​licz​ność po​twier​dza​ją​ca klę​skę wy​da​wa​ła mu się nie​wia​ry​god​na. Ze​zna​nia Hir​scha, za​bój​cze dla jego na​dziei, od​rzu​cał bez​a​pe​la​cyj​nie. Praw​da, że to, co Hirsch mó​wił, nie trzy​ma​ło się jed​no dru​gie​go, zdra​dzał on przy tym ob​ja​wy wska​zu​ją​ce nie​mal na po​mie​sza​nie zmy​słów, cała więc jego opo​wieść mo​gła wy​da​wać się nie​praw​do​po​dob​na i zu​peł​nie nie​zro​zu​mia​ła. Za​raz po wcią​gnię​ciu roz​bit​ka na po​most pa​row​ca So​til​lo i jego ofi​ce​ro​wie, pod​nie​ce​ni i znie​cier​pli​wie​ni do naj​wyż​sze​go stop​nia, nie dali nie​szczę​sne​mu czło​wie​ko​wi cza​su na od​zy​ska​nie reszt​ki przy​tom​no​ści, jaka mu po​zo​sta​wa​ła. Za​miast go ob​ła​ska​wić i uspo​ko​ić, sztur​cha​no go, bito bru​tal​nie ku​ła​ka​mi, gro​żo​no mu. On zaś rzu​cał się i wił, pró​bo​wał upaść na ko​la​na, a w chwi​lę póź​niej usi​ło​wał gwał​tow​nie wy​drzeć się z ich rąk, jak​by chcąc wy​sko​czyć za bur​tę, krzy​czał przy tym, kur​czył się i dzi​ko to​czył oczy​ma, co wszyst​ko ra​zem wpra​wi​ło ich zra​zu w zdu​mie​nie, a póź​niej wzbu​dzi​ło nie​uf​ność, lu​dzie bo​wiem skłon​ni są do​pa​try​wać się nie​szcze​ro​ści w każ​dym gwał​tow​nym prze​ja​wie uczuć. Ję​zyk hisz​pań​ski tak mu się po​-

mie​szał z nie​miec​kim, że więk​sza część jego ze​znań sta​ła się nie​zro​zu​mia​ła. Pró​bo​wał prze​jed​nać swych ka​tów, na​zy​wa​jąc ich ho​chwo​lil​ge​bo​re​ne Her​ren, co samo w so​bie brzmia​ło po​dej​rza​nie. Su​ro​wo na​po​mnia​ny, aby prze​stał bła​zno​wać, za​czął znów skom​leć i za​pew​niać o swej lo​jal​no​ści, ale upar​cie po nie​miec​ku, gdyż zu​peł​nie nie zda​wał so​bie spra​wy, w ja​kim ję​zy​ku mówi. Jego oso​ba była, ma się ro​zu​mieć, do​brze zna​na, był nie​wąt​pli​wie miesz​kań​cem Esme​ral​dy, ale to nie wy​ja​śnia​ło spra​wy. Po​nie​waż wciąż za​po​mi​nał na​zwi​ska De​co​ud i plą​tał je z na​zwi​ska​mi in​nych lu​dzi spo​ty​ka​nych w Casa Gould, mo​gło się wy​da​wać, że cała ta kom​pa​nia znaj​do​wa​ła się na ło​dzi. So​til​lo my​ślał przez chwi​lę, że za​to​pił wszyst​kich wy​bit​niej​szych stron​ni​ków Ri​bie​ry z Su​la​co. Nie​praw​do​po​do​bień​stwo ta​kie​go fak​tu czy​ni​ło wąt​pli​wy​mi wszyst​kie inne ze​zna​nia Hir​scha. Ten ostat​ni był więc obłą​ka​ny albo grał rolę obłą​ka​ne​go, zmu​szo​ny oko​licz​no​ścia​mi uda​wał strach i nie​przy​tom​ność, byle ukryć praw​dę. Dra​pież​ność So​til​la, pod​nie​co​na do naj​wyż​sze​go stop​nia per​spek​ty​wą ol​brzy​mie​go łupu, nie mo​gła uwie​rzyć w nie​po​myśl​ny ob​rót spra​wy. Ten Żyd mógł być prze​stra​szo​ny wy​pad​kiem, któ​ry go spo​tkał, ale wie​dział, gdzie sre​bro zo​sta​ło ukry​te, i z ży​dow​ską prze​bie​gło​ścią wy​my​ślił całą hi​sto​rię, by jego, So​til​la, zbić z tro​pu za​cie​ra​jąc śla​dy tego, co zo​sta​ło do​ko​na​ne. So​til​lo ob​rał so​bie kwa​te​rę na pię​trze, w du​żym po​ko​ju o gru​bych, czar​nych bel​kach. Nie było tam su​fi​tu i oko gu​bi​ło się w ciem​no​ściach pod wy​so​kim wią​za​niem da​chu. Cięż​kie okien​ni​ce sta​ły otwo​rem. Na dłu​gim sto​le wid​niał wiel​ki ka​ła​marz, po​wa​la​ne atra​men​tem gę​sie pió​ra i dwa kwa​dra​to​we pu​deł​ka drew​nia​ne, wy​peł​nio​ne pia​skiem. Ar​ku​sze sza​re​go, szorst​kie​go pa​pie​ru urzę​do​we​go za​le​ga​ły pod​ło​gę. Mu​siał to być po​kój któ​re​goś z wyż​szych urzęd​ni​ków z Urzę​du Ceł, gdyż za sto​łem stał wiel​ki skó​rza​ny fo​tel, a do​ko​ła roz​sta​wio​ne były po​dob​ne krze​sła z wy​so​kim opar​ciem. Na jed​nej z be​lek wi​siał sznur​ko​wy ha​mak, prze​zna​czo​ny wi​docz​nie na po​po​łu​dnio​wą

sje​stę. Kil​ka świec, za​tknię​tych w wy​so​kie że​la​zne lich​ta​rze, rzu​ca​ło na po​kój mdłe, czer​wo​na​we świa​tło. Mię​dzy nimi le​żał rzu​co​ny ka​pe​lusz puł​kow​ni​ka, sza​bla i re​wol​wer. Gro​no naj​zau​fań​szych jego ofi​ce​rów ob​sia​dło bez​czyn​nie stół w po​nu​rym mil​cze​niu. Puł​kow​nik rzu​cił się na fo​tel, a wiel​ki Mu​rzyn, z od​zna​ka​mi sier​żan​ta na po​szar​pa​nym rę​ka​wie, przy​kląkł, by ścią​gnąć mu buty. He​ba​no​wo​czar​ne wąsy So​til​la od​bi​ja​ły sil​nie od jego si​no​bla​dej twa​rzy. Oczy miał po​ciem​nia​łe i głę​bo​ko wpad​nię​te. Zda​wał się być wy​nisz​czo​ny tru​da​mi, wy​czer​pa​ny do​zna​nym za​wo​dem, lecz gdy war​tow​nik wsu​nął gło​wę oznaj​mia​jąc przy​by​cie jeń​ca, od​żył na​gle. – Niech go przy​pro​wa​dzą – za​wo​łał ostro. Drzwi się otwo​rzy​ły i ka​pi​tan Mit​chell, z ob​na​żo​ną gło​wą, roz​pię​tą ka​mi​zel​ką i kra​wa​tem prze​krę​co​nym aż pod ucho, zo​stał we​pchnię​ty do izby. So​til​lo po​znał go od razu. Nie mógł ma​rzyć o cen​niej​szej zdo​by​czy: miał przed sobą czło​wie​ka, któ​ry, gdy​by tyl​ko chciał, mógł po​wie​dzieć mu wszyst​ko to, o co So​til​lo​wi cho​dzi​ło. I na​tych​miast po​wstał w jego mó​zgu pro​blem, w jaki spo​sób skło​nić go do wy​ja​wie​nia praw​dy. Od​wet ze stro​ny ob​ce​go pań​stwa nie prze​ra​żał So​til​la. Po​tę​ga ca​łej uzbro​jo​nej Eu​ro​py nie osło​ni​ła​by ka​pi​ta​na sku​tecz​niej przed obe​lga​mi i złym trak​to​wa​niem, niż to uczy​ni​ła na​gła re​flek​sja So​til​la, któ​ry uświa​do​mił so​bie, że zmal​tre​to​wa​ny An​glik za​pew​ne się uprze i nie bę​dzie moż​na dać so​bie z nim rady. Na wszel​ki wy​pa​dek roz​po​go​dził czo​ło. – Co wi​dzę? Nasz nie​oce​nio​ny se​ñor Mit​chell – za​wo​łał z prze​sad​nym prze​stra​chem. Uda​ny gniew i okrzyk: „Pusz​czaj​że na​tych​miast ca​bal​le​ra!”, wy​war​ły tak szyb​ki sku​tek, że prze​ra​że​ni żoł​nie​rze od​sko​czy​li od swe​go więź​nia. Po​zba​wio​ny na​gle moc​nej pod​po​ry, ka​pi​tan Mit​chell za​to​czył się, jak​by miał upaść. So​til​lo ujął go po​ufa​le pod ra​mię i usa​do​wił na krze​śle, po czym mach​nął ręką na po​kój. – Wyjdź​cie stąd wszy​scy – roz​ka​zał.

Kie​dy już po​zo​sta​li sami, sta​nął ze spusz​czo​nym wzro​kiem, mil​czą​cy i nie​zde​cy​do​wa​ny. Cze​kał, aż ka​pi​tan Mit​chell od​zy​ska mowę. Tu, w jego mocy znaj​do​wał się czło​wiek, któ​ry brał udział w wy​wie​zie​niu sre​bra. Zgod​nie ze swym tem​pe​ra​men​tem So​til​lo czuł nie​po​skro​mio​ną ocho​tę po​bi​cia go, po​dob​nie jak kie​dyś, przy trud​nych ukła​dach o po​życz​kę z ostroż​nym An​za​nim; ręka go wte​dy świerz​bia​ła, by chwy​cić kup​ca za gar​dło. Co się ty​czy ka​pi​ta​na Mit​chel​la, to te na​głe, nie​spo​dzie​wa​ne i zgo​ła nie​po​ję​te przej​ścia wy​wo​ła​ły za​męt w jego umy​śle. Poza tym czuł się fi​zycz​nie wy​czer​pa​ny i bez tchu. – Po​wa​lo​no mnie na zie​mię trzy razy na prze​strze​ni od wy​brze​ża do tego domu – wy​buch​nął w koń​cu. – Ktoś za to za​pła​ci! – Istot​nie po​ty​kał się parę razy i żoł​nie​rze wle​kli go dość dłu​go, za​nim zdo​łał sta​nąć na nogi. Wzbu​rze​nie ro​sło w nim wraz z po​wra​ca​ją​cą zdol​no​ścią ła​pa​nia tchu; sza​lał z wście​kło​ści. Wstał z krze​sła, twarz miał kar​ma​zy​no​wą, bia​łe jego wło​sy zje​ży​ły się, oczy błysz​cza​ły groź​nie. Trząsł po​ła​mi znisz​czo​nej ka​mi​zel​ki przed oczy​ma zmie​sza​ne​go So​til​la. – Patrz pan! Ci pań​scy umun​du​ro​wa​ni zło​dzie​je z dołu skra​dli mi ze​ga​rek! Wy​gląd sta​re​go ma​ry​na​rza był bar​dzo groź​ny. So​til​lo uj​rzał się od​gro​dzo​nym od sto​łu, na któ​rym le​ża​ły jego sza​bla i re​wol​wer. – Żą​dam re​sty​tu​cji i prze​pro​sin! – grzmiał ka​pi​tan Mit​chell wy​cho​dząc z sie​bie. – Żą​dam tego od pana, tak! od pana! Przez prze​ciąg se​kun​dy puł​kow​nik stał nie​ru​cho​mo z ka​mien​nym wy​ra​zem twa​rzy, po czym, wi​dząc, że ka​pi​tan Mit​chell wy​cią​ga ra​mię w kie​run​ku sto​łu, jak​by się​gał po re​wol​wer, So​til​lo wy​dał prze​ra​żo​ny okrzyk, bły​ska​wicz​nym ru​chem sko​czył do drzwi i za​trza​snął je za sobą. Zdu​mie​nie uspo​ko​iło nie​co wście​kłość ka​pi​ta​na. Po dru​giej stro​nie za​mknię​tych drzwi So​til​lo sto​jąc na po​de​ście zwo​ły​wał lu​dzi i nie​ba​wem dało się sły​szeć dud​nie​nie wie​lu nóg po drew​nia​nych scho​dach.

– Roz​bro​ić go! zwią​zać go! – ry​czał puł​kow​nik. Ka​pi​tan Mit​chell zdą​żył tyl​ko rzu​cić okiem na jed​no z okien, opa​trzo​ne trze​ma że​la​zny​mi, pro​sto​pa​dły​mi szta​ba​mi i umiesz​czo​ne dwa​dzie​ścia stóp nad pod​ło​gą (o czym do​brze wie​dział), gdy drzwi się otwo​rzy​ły i opraw​cy rzu​ci​li się na nie​go. W nie​wia​ry​god​nie krót​kim cza​sie zo​stał przy​tro​czo​ny do krze​sła o wy​so​kim opar​ciu za po​mo​cą tak wie​lu skrę​tów skó​rza​ne​go rze​mie​nia, że tyl​ko jego gło​wa za​cho​wa​ła swo​bo​dę ru​chów. Do​pie​ro wte​dy So​til​lo, któ​ry trzę​sąc się bar​dzo wi​docz​nie, stał wspar​ty o fra​mu​gę drzwi, od​wa​żył się wejść do środ​ka. Żoł​nie​rze, pod​nió​sł​szy z pod​ło​gi broń po​rzu​co​ną dla ręcz​nych za​pa​sów z więź​niem, wy​su​nę​li się z po​ko​ju. Ofi​ce​ro​wie, wspar​ci na sza​blach, cze​ka​li, co z tego wy​nik​nie. – Ze​ga​rek! ze​ga​rek! – sza​lał puł​kow​nik, prze​bie​ga​jąc tam i z po​wro​tem jak ty​grys w klat​ce. – Da​waj​cie mi tu ze​ga​rek tego czło​wie​ka! Było to rze​czy​wi​ście praw​dą, że w sie​ni, na dole, przed do​sta​wie​niem więź​nia przed ob​li​cze puł​kow​ni​ka żoł​nie​rze w po​szu​ki​wa​niu bro​ni po​zba​wi​li ka​pi​ta​na Mit​chel​la ze​gar​ka i łań​cusz​ka, ale na żą​da​nie puł​kow​ni​ka przed​mio​ty te od​na​la​zły się dość szyb​ko, nie​sio​ne ostroż​nie przez jed​ne​go z ka​pra​li w za​głę​bie​niu zło​żo​nych dło​ni. So​til​lo po​chwy​cił je i pod​su​nął ści​śnię​tą pięść, z któ​rej zwi​sa​ły, pod samą twarz ka​pi​ta​na Mit​chel​la. – Oto jest! Ty bez​czel​ny An​gli​ku! Śmia​łeś na​zwać mo​ich żoł​nie​rzy zło​dzie​ja​mi! Masz swój ze​ga​rek. Po​trzą​sał tą pię​ścią, jak​by za​mie​rzał zmiaż​dżyć nią nos więź​nia. Ka​pi​tan Mit​chell, bez​bron​ny jak dziec​ko w po​wi​ja​kach, zer​kał nie​spo​koj​nie na zło​ty chro​no​metr war​to​ści sześć​dzie​się​ciu gwi​nei, ofia​ro​wa​ny mu przed laty przez To​wa​rzy​stwo Ase​ku​ra​cyj​ne za oca​le​nie okrę​tu przed po​ża​rem. Zda​wa​ło się, że So​til​lo tak​że do​strze​gał war​tość tego przed​mio​tu. Za​milkł na​gle i pod​szedł​szy do sto​łu przy​glą​dał się ze​gar​ko​wi ba​daw​czo przy świe​tle świec. Nie wi​dział nig​dy nic rów​nie pięk​ne​go. Ofi​ce​ro​wie zbli​ży​li się wy​cią​ga​jąc

spo​za jego ple​ców szy​je na po​do​bień​stwo żu​ra​wi. Puł​kow​nik tak się za​in​te​re​so​wał oglą​da​nym przed​mio​tem, że za​po​mniał o swym cen​nym więź​niu. Jest za​wsze coś dzie​cię​ce​go w dra​pież​nej chci​wo​ści po​łu​dnio​wych ras, na​mięt​nych, a trzeź​wo my​ślą​cych – chci​wo​ści, któ​rej brak w mgli​stym ide​ali​zmie sy​nów Pół​no​cy; tym ostat​nim wy​star​cza naj​lżej​sza za​chę​ta, by za​czy​na​li śnić o rze​czach nie mniej​szej wagi niż pod​bój świa​ta. So​til​lo lu​bił klej​no​ty, zło​te świe​ci​deł​ka i stroj​ne ubio​ry. Po chwi​li od​wró​cił się z roz​ka​zu​ją​cym ge​stem, przed któ​rym ofi​ce​ro​wie cof​nę​li się w tył. Po​ło​żył ze​ga​rek na sto​le, przy​kry​wa​jąc go nie​dba​łym ru​chem swym ka​pe​lu​szem. – Ha! – za​czął zno​wu, pod​cho​dząc bar​dzo bli​sko do krze​sła. – Śmiesz na​zy​wać mo​ich dziel​nych żoł​nie​rzy z esme​raldz​kie​go puł​ku zło​dzie​ja​mi. Ty śmiesz! Co za bez​czel​ność! Wy, cu​dzo​ziem​cy, przy​jeż​dża​cie tu​taj, by wy​drzeć kra​jo​wi jego bo​gac​twa, któ​rych wam nig​dy nie dość! Wa​sze zu​chwal​stwo nie zna gra​nic! Spoj​rzał na swych ofi​ce​rów, wśród któ​rych po​wstał po​mruk apro​ba​ty. Star​szy ma​jor uwa​żał za sto​sow​ne oświad​czyć: – Si, mi co​lo​nel. To wszyst​ko zdraj​cy. – Nie będę nic mó​wił – cią​gnął da​lej So​til​lo wle​pia​jąc w bez​bron​ne​go Mit​chel​la źle i nie​spo​koj​ne spoj​rze​nie – nie będę nic mó​wił o zdra​dziec​kim za​ma​chu na mój re​wol​wer i o za​mia​rze za​strze​le​nia mnie wte​dy kie​dy usi​ło​wa​łem trak​to​wać cię z sza​cun​kiem, na któ​ry nie za​słu​gi​wa​łeś. Zgu​bi​łeś się do​bro​wol​nie. Je​dy​ną two​ją na​dzie​ją może być moja ła​ska​wość. Ba​dał wra​że​nie, ja​kie wy​war​ły jego sło​wa, ale na twa​rzy ka​pi​ta​na Mit​chel​la nie było żad​nej ozna​ki stra​chu. W jego bia​łych wło​sach było peł​no ku​rzu, któ​ry po​kry​wał tak​że resz​tę jego bez​bron​nej oso​by. Jak​by nic nie sły​szał, po​ru​szał tyl​ko brwią, by po​zbyć się źdźbła sło​my, któ​re się do niej przy​cze​pi​ło. So​til​lo wy​su​nął jed​ną nogę na​przód i pod​parł się pod boki. – To ty, Mit​chell – rzekł z em​fa​zą – to ty je​steś zło​dzie​jem, nie moi żoł​nie​-

rze! – Wy​cią​gnął w stro​nę więź​nia pa​lec o dłu​gim pa​znok​ciu w kształ​cie mig​da​ła. – Gdzie jest sre​bro z ko​pal​ni San Tomé? Py​tam się cie​bie, Mit​chell, gdzie jest sre​bro, któ​re było zło​żo​ne w Urzę​dzie Cel​nym? Od​po​wiedz mi na to. Ty je ukra​dłeś. Wzią​łeś udział w tej kra​dzie​ży. Zo​sta​ło ono skra​dzio​ne rzą​do​wi. Aha! my​ślisz, że nie wiem, co mó​wię, ale znam się na wa​szych eu​ro​pej​skich sztucz​kach. Po​pły​nę​ło sre​bro? W jed​nym z two​ich ku​trów, nik​czem​ny czło​wie​ku. Jak śmia​łeś to zro​bić? Tym ra​zem osią​gnął sku​tek. „Ja​kim spo​so​bem, na Boga, So​til​lo się o tym do​wie​dział?” – prze​mknę​ło przez myśl ka​pi​ta​no​wi. Jego gło​wa, je​dy​na część cia​ła, któ​rą mógł po​ru​szyć, zdra​dzi​ła jego zdu​mie​nie na​głym drgnie​niem. – Ha! drżysz! – wy​krzyk​nął na​gle So​til​lo. – To kon​spi​ra​cja. Zbrod​nia prze​ciw pań​stwu. Nie wie​dzia​łeś, że sre​bro na​le​ży do re​pu​bli​ki, póki nie sta​nie się za – dość pre​ten​sjom rzą​du? Gdzie ono jest? Gdzieś je ukrył, ty nędz​ny zło​dzie​ju? Za​mie​ra​ją​cy duch ock​nął się w Mit​chel​lu, gdy usły​szał to py​ta​nie. W ja​ki​kol​wiek nie​zro​zu​mia​ły spo​sób So​til​lo do​wie​dział się o wy​pły​nię​ciu ło​dzi, ja​sne było, że nią nie za​wład​nął. W swej znie​wa​żo​nej du​szy ka​pi​tan Mit​chell po​wziął po​sta​no​wie​nie, że co​kol​wiek go spo​tka, nie wy​po​wie ani sło​wa, do​pó​ki nie uwol​nią go ze sro​mot​nych wię​zów. Te​raz jed​nak​że chęć do​po​mo​że​nia uciecz​ce ło​dzi skło​ni​ła go do po​nie​cha​nia tego za​mia​ru. Do​strzegł w prze​ciw​ni​ku ja​kąś nie​pew​ność i brak de​cy​zji. „Ten czło​wiek – po​my​ślał – nie jest pe​wien tego, co mówi.” – Na​pu​szo​ność, z jaką się Mit​chell wy​po​wia​dał w roz​mo​wach to​wa​rzy​skich, nie prze​szka​dza​ła mu po​sia​dać by​strej orien​ta​cji i szyb​kiej de​cy​zji w re​al​nych spra​wach ży​cio​wych. Te​raz, kie​dy już ochło​nął z pierw​sze​go wstrzą​su wy​wo​ła​ne​go ohyd​nym trak​to​wa​niem, stał się trzeź​wym i opa​no​wa​nym czło​wie​kiem. Nie​zmier​na po​gar​da, jaką ży​wił dla So​til​la, do​da​wa​ła mu sił. Rzekł to​nem wy​rocz​ni:

– Do tej pory musi już być do​brze ukry​te. So​til​lo miał tak​że czas ochło​nąć: – Muy bien, Mit​chell – od​parł gło​sem zim​nym i peł​nym groź​by. – Ale czy mo​żesz przed​sta​wić rzą​do​wi po​kwi​to​wa​nie za wpła​co​ny po​da​tek i po​zwo​le​nie wy​wo​zu, wy​sta​wio​ne przez Urząd Cel​ny, hę? Mo​żesz? Nie. A za​tem sre​bro zo​sta​ło usu​nię​te nie​le​gal​nie i win​ni będą mu​sie​li to od​po​ku​to​wać, o ile sre​bro nie bę​dzie od​sta​wio​ne w cią​gu pię​ciu dni od dnia dzi​siej​sze​go. To rze​kł​szy, wy​dał roz​kaz roz​wią​za​nia więź​nia i za​nik​nię​cia go w jed​nej z ma​łych izb na par​te​rze. Sam prze​cha​dzał się po po​ko​ju, mil​czą​cy i mar​kot​ny, do chwi​li, gdy ka​pi​tan Mit​chell, pod​trzy​my​wa​ny za ra​mio​na przez żoł​nie​rzy, nie pod​niósł się z krze​sła. Po​wstaw​szy, otrzą​snął się i tup​nął nogą. – Przy​jem​nie ci było sie​dzieć zwią​za​nym, Mit​chell? – spy​tał szy​der​czo So​til​lo. – To naj​ohyd​niej​sze, nie​wia​ro​god​ne nad​uży​cie wła​dzy! – oznaj​mił gło​śno ka​pi​tan Mit​chell. – Ja​kie​kol​wiek są pań​skie za​mia​ry, nie bę​dzie z nich nic! Obie​cu​ję to panu. Wy​so​ki puł​kow​nik o si​no​bla​dej ce​rze, kru​czo​czar​nych kę​dzio​rach i wą​sach sku​lił się cały, by spoj​rzeć w oczy ni​skie​go, krę​pe​go więź​nia o czer​wo​nej twa​rzy i bia​łych, po​tar​ga​nych wło​sach. – Zo​ba​czy​my. Po​znasz jesz​cze le​piej siłę mo​jej wła​dzy, gdy cię każę na cały dzień przy​wią​zać do po​ta​lo​nu w peł​nym słoń​cu. – Wy​pro​sto​wał się dum​nie i dał znak aby wy​pro​wa​dzo​no ka​pi​ta​na Mit​chel​la. – A co z moim ze​gar​kiem? – huk​nął Mit​chell, opie​ra​jąc się całą siłą lu​dziom cią​gną​cym go do drzwi. So​til​lo zwró​cił się do ofi​ce​rów: – Nie! Sły​sze​li​ście, ca​bal​le​ros, cze​go żąda ten pi​ca​ro ? – mó​wił z uda​ną wzgar​dą, na co od​po​wie​dział mu chór szy​der​czych śmie​chów. – On się upo​mi​na o ze​ga​rek!… – Pod​biegł znów do ka​pi​ta​na, al​bo​wiem chęć ude​rze​nia go

i spra​wie​nia bólu temu An​gli​ko​wi ode​zwa​ła się w nim z całą siłą. – Twój ze​ga​rek? Je​steś jeń​cem wo​jen​nym, Mit​chell! W cza​sie woj​ny! Nie po​sia​dasz ani praw, ani wła​sno​ści! Ca​ram​ba! Na​wet twój od​dech do mnie na​le​ży. Pa​mię​taj o tym. – Bzdu​ra – po​wie​dział ka​pi​tan Mit​chell, tłu​miąc w so​bie nie​mi​łe wra​że​nie. Na dole, w wiel​kiej sie​ni o pod​ło​dze z ubi​tej zie​mi, z któ​rej bia​łe mrów​ki usy​pa​ły so​bie w na​roż​ni​ku ko – piec, żoł​nie​rze roz​pa​li​li małe ogni​sko z po​ła​ma​nych krze​seł i sto​łów w po​bli​żu skle​pio​nych wrót, przez któ​re do​la​ty​wał nie​wy​raź​ny szmer wody z por​to​we​go wy​brze​ża. Pod​czas gdy ka​pi​ta​na spro​wa​dza​no ze scho​dów, mi​nął go ja​kiś ofi​cer bie​gną​cy na górę, by za​mel​do​wać puł​kow​ni​ko​wi o poj​ma​niu no​wych jeń​ców. Ob​szer​na, mrocz​na sień była peł​na dymu, ogień trza​skał i ka​pi​tan Mit​chell uj​rzał jak przez mgłę, po​nad po​sta​cia​mi ni​skich żoł​nie​rzy ota​cza​ją​cych więź​niów z na​sta​wio​ny​mi ba​gne​ta​mi, gło​wy trzech wy​so​kich męż​czyzn: dok​to​ra, na​czel​ne​go in​ży​nie​ra i sta​re​go Vio​li z jego bia​łą lwią grzy​wą. Ten ostat​ni stał na pół od​wró​co​ny od to​wa​rzy​szy, z bro​dą opusz​czo​ną na pier​si i ze skrzy​żo​wa​ny​mi rę​ka​mi. Zdzi​wie​nie Mit​chel​la nie mia​ło gra​nic. Wy​dał okrzyk, na któ​ry od​po​wie​dzia​ły mu dwa inne okrzy​ki. Ale jego pcha​no na​przód, na ukos, przez wiel​ką sień przy​po​mi​na​ją​cą pie​cza​rę. Przez gło​wę prze​la​ty​wał mu rój my​śli, prze​stróg, do​my​słów, spra​wia​jąc za​męt w mó​zgu. – Czy on pana za​trzy​mał? – krzyk​nął na​czel​ny in​ży​nier, któ​re​go mo​nokl roz​bły​snął w świe​tle ognia. Ja​kiś ofi​cer znad scho​dów przy​na​glał tym​cza​sem żoł​nie​rzy: – Da​wać ich tu! wszyst​kich trzech. Wrza​wa i szczęk bro​ni za​głu​szy​ły nie​mal zu​peł​nie głos ka​pi​ta​na Mit​chel​la: – Na Boga! ten ło​buz ukradł mi ze​ga​rek! Na​czel​ny in​ży​nier, wpy​cha​ny na scho​dy, zdo​łał na mgnie​nie oka po​-

wstrzy​mać na​pór i jesz​cze krzyk​nąć: – Co ta​kie​go, co pan po​wie​dział? – Mój chro​no​metr! – ryk​nął w od​po​wie​dzi ka​pi​tan Mit​chell w mo​men​cie, gdy go we​pchnię​to, gło​wą na​przód, przez małe drzwicz​ki do cze​goś w ro​dza​ju celi, zu​peł​nie ciem​nej, a tak wą​skiej, że od razu otarł się o ścia​nę. Drzwi zo​sta​ły na​tych​miast za​trza​śnię​te. Wie – dział już, gdzie go wsa​dzo​no. Była to opan​ce​rzo​na ko​mo​ra Urzę​du Cel​ne​go, z któ​rej za​le​d​wie przed paru go​dzi​na​mi usu​nię​to sre​bro. Nie​mal tak wą​ska jak ko​ry​tarz, po​sia​da​ła na dru​gim koń​cu mały, kwa​dra​to​wy otwór, opa​trzo​ny cięż​ką kra​tą. Ka​pi​tan Mit​chell po paru chwiej​nych kro​kach usiadł na pod​ło​dze z ubi​tej zie​mi, opie​ra​jąc się ple​ca​mi o ścia​nę. Zni​kąd nie prze​są​czał się ani pro​my​czek świa​tła, nic te​raz nie prze​szka​dza​ło roz​my​śla​niu. Ka​pi​tan Mit​chell my​ślał z na​tę​że​niem, ale te my​śli nie wy​bie​ga​ły da​le​ko. I nie były szcze​gól​nie po​nu​re. Sta​ry ma​ry​narz, przy wszyst​kich swych sła​bost​kach i śmiesz​nost​kach, był or​ga​nicz​nie nie​zdol​ny do od​czu​wa​nia lęku o swe wła​sne ży​cie, przy​najm​niej na dłuż​szą metę. Wy​pły​wa​ło to nie tyle z mocy cha​rak​te​ru, co z bra​ku pew​ne​go ro​dza​ju wy​obraź​ni, któ​rej prze​rost przy​pra​wiał se​ño​ra Hir​scha o strasz​ne mę​czar​nie. Do róż​ne​go ro​dza​ju obaw, na któ​rych po​le​ga sens na​sze​go bytu, do​da​je ona śle​py strach przed fi​zycz​nym cier​pie​niem i śmier​cią, wi​dząc w nich je​dy​nie klę​skę dla cia​ła. Nie​ste​ty, ka​pi​tan Mit​chell nie był ob​da​rzo​ny prze​ni​kli​wo​ścią; cha​rak​te​ry​stycz​ne, nie​uchwyt​ne, a wie​le mó​wią​ce wy​ra​zy twa​rzy, ru​chy i od​ru​chy wy​my​ka​ły się jego spo​strze​gaw​czo​ści. Był zbyt pom​pa​tycz​nie i nie​win​nie świa​do​my wła​snej eg​zy​sten​cji, by móc ob​ser​wo​wać in​nych. Te​raz na przy​kład nie mógł uwie​rzyć w to, że So​til​lo na​praw​dę go się prze​ląkł, a nie wie​rzył po pro​stu dla​te​go, że nie przy​szło​by mu nig​dy do gło​wy strze​lać do ko​go​kol​wiek bez osta​tecz​nej po​trze​by sa​mo​obro​ny. „Każ​dy mógł prze​cie za​uwa​żyć, że nie wy​glą​dam na czło​wie​ka o mor​der​czych in​stynk​tach – roz​my​ślał cał​kiem po​waż​nie. – Jak więc tłu​ma​czyć so​bie tę nie​-

do​rzecz​ną, obe​lży​wą na​paść?” – za​py​ty​wał sie​bie. Jed​nak​że jego my​śli ob​ra​ca​ły się przede wszyst​kim do​ko​ła jed​ne​go zdu​mie​wa​ją​ce​go py​ta​nia, na któ​re nie było od​po​wie​dzi: Skąd, u dia​bla, ten czło​wiek do​wie​dział się, że sre​bro zo​sta​ło wy​wie​zio​ne na ło​dzi? Było rze​czą oczy​wi​stą, że go nie zdo​był, i rów​nie oczy​wi​stą, że go nie mógł zdo​być! Ten ostat​ni wnio​sek ka​pi​ta​na Mit​chel​la opie​rał się na myl​nym prze​ko​na​niu, ja​kie mu na​su​nę​ła ob​ser​wa​cja po​go​dy w cza​sie dłu​giej prze​chadz​ki po wy​brze​żu. Zda​wa​ło mu się, że tego wie​czo​ra jest wię​cej wia​tru w za​to​ce niż zwy​kle, pod​czas gdy w rze​czy​wi​sto​ści było od​wrot​nie. – Ja​kim cu​dem ten za​ka​za​ny drab wy​wę​szył całą spra​wę? – To było pierw​sze py​ta​nie, któ​re rzu​cił w mo​men​cie, gdy usły​szał huk i skrzy​pie​nie otwie​ra​nych drzwi (za​trza​śnię​tych na​tych​miast, za​nim zdą​żył wy​pro​sto​wać gło​wę) i uświa​do​mił so​bie, że ma to​wa​rzy​sza nie​do​li. Dok​tor Mo​ny​gham, któ​ry mam​ro​tał ja​kieś prze​kleń​stwa an​giel​skie i hisz​pań​skie, za​milkł na​słu​chu​jąc. – Czy to pan, ka​pi​ta​nie? – ode​zwał się cierp​ko. – Ude​rzy​łem się gło​wą o ten prze​klę​ty mur tak moc​no, że cios wy​star​czył​by na oba​le​nie wołu. Gdzież pan jest? Ka​pi​tan Mit​chell, oswo​jo​ny z ciem​no​ścią, po​tra​fił już do​strzec dok​to​ra wy​cią​ga​ją​ce​go ręce po omac​ku. – Sie​dzę tu, na pod​ło​dze. Niech się pan nie po​tknie o moje nogi – oświad​czył ka​pi​tan Mit​chell gło​sem peł​nym god​no​ści. Dok​tor, ostrze​żo​ny, po​nie​chał błą​dze​nia po ciem​ku i tak​że osu​nął się na zie​mię. Dwaj więź​nio​wie So​til​la, któ​rych gło​wy nie​mal się sty​ka​ły, po​czę​li zwie​rzać się wza​jem​nie ze swo​ich prze​żyć. – Tak – opo​wia​dał dok​tor przy​ci​szo​nym gło​sem roz​cie​ka​wio​ne​mu ka​pi​ta​no​wi – na​kry​to nas w domu sta​re​go Vio​li. Zda​je się, że jed​na z pi​kiet, do​wo​dzo​na przez ofi​ce​ra, po​su​nę​ła się aż pod bra​mę miej​ską. Tam nie wol​no im było wkro​czyć, ale mie​li roz​kaz aresz​to​wa​nia każ​de​go, kto się znaj​do​wał

poza ob​rę​bem mia​sta. My​śmy roz​ma​wia​li przy otwar​tych drzwiach, oni wi​docz​nie do​strze​gli świa​tło i mu​sie​li przez ja​kiś czas nas pod​cho​dzić. In​ży​nier po​ło​żył się na ła​wie w po​bli​żu pa​le​ni​ska, a ja po​sze​dłem zaj​rzeć na górę. Od daw​na ża​den od​głos mnie stam​tąd nie do​cho​dził. Sta​ry Vio​la, gdy mnie uj​rzał wcho​dzą​ce​go, pod​niósł ręce na​ka​zu​jąc ci​szę. Wsu​ną​łem się na pal​cach. Na Jo​wi​sza! Jego żona le​ża​ła te​raz bez ru​chu. Na​praw​dę za​pa​dła w sen! „ Se​ñor do​ctor – szep​nął mi do ucha – wy​da​je się, że ten jej ucisk ustę​pu​je.” – „Tak – od​po​wie​dzia​łem, bar​dzo zdzi​wio​ny. – Wa​sza żona jest nie​zwy​kłą ko​bie​tą, Gior​gio!” – W tej sa​mej chwi​li do​szedł z kuch​ni huk wy​strza​łu; pod​sko​czy​li​śmy i przy​pa​dli​śmy do zie​mi jak ra​że​ni pio​ru​nem. Oka​za​ło się, że pi​kie​ta pod​su​nę​ła się pod sam dom, a je​den z żoł​nie​rzy pod​lazł pod drzwi. Zaj​rzał, wy​da​ło mu się, że ni​ko​go nie ma, i trzy​ma​jąc ka​ra​bin w po​go​to​wiu spo​koj​nie wszedł. In​ży​nier opo​wia​dał mi, że wła​śnie zdrzem​nął się na chwi​lę. Otwo​rzyw​szy oczy zo​ba​czył czło​wie​ka sto​ją​ce​go już na środ​ku izby i roz​glą​da​ją​ce​go się po ciem​nych ką​tach. In​ży​nier był tak za​sko​czo​ny, że nie my​śląc, co robi, jed​nym su​sem ze​rwał się z le​go​wi​ska i sta​nął wprost na​prze​ciw pło​ną​ce​go ognia. Żoł​nierz, nie​mniej za​sko​czo​ny, pod​niósł ka​ra​bin i po​cią​gnął za cyn​giel, ogłu​sza​jąc i osma​la​jąc in​ży​nie​ra. Dzię​ki temu, że dzia​łał w pod​nie​ce​niu, spu​dło​wał cał​ko​wi​cie. Ale pro​szę so​bie wy​obra​zić, co się sta​ło! Na od​głos strza​łu śpią​ca ko​bie​ta po​de​rwa​ła się jak po​ru​szo​na sprę​ży​ną, sia​dła i krzyk​nę​ła: „Dzie​ci! Gian’ Bat​ti​sta, ra​tuj dzie​ci!” Do tej pory mam ten krzyk w uszach. Krzyk naj​praw​dziw​szej roz​pa​czy, jaki kie​dy​kol​wiek zda​rzy​ło mi się sły​szeć. Sta​łem jak po​ra​żo​ny, pod​czas gdy jej sta​ry mąż pod​biegł do łóż​ka z wy​cią​gnię​ty​mi rę​ka​mi. Przy​war​ła do jego ra​mion! Zo​ba​czy​łem jej oczy za​cho​dzą​ce szkli​wem. Sta​rzec po​wo​li zło​żył ją na po​dusz​kach i obej​rzał się na mnie. Nie żyła! Wszyst​ko to nie trwa​ło na​wet pię​ciu mi​nut, po czym zbie​głem na dół zo​ba​czyć, co się dzie​je. Nie moż​na było my​śleć o sta​wia​niu opo​ru. Żad​ne na​sze wy​ja​śnie​nia nie

zo​sta​ły​by uwzględ​nio​ne przez ofi​ce​ra, zgo​dzi​łem się więc pójść z paru żoł​nie​rza​mi na górę, aby spro​wa​dzić sta​re​go Vio​lę. Sie​dział w no​gach łóż​ka wpa​tru​jąc się w twarz żony i zda​wał się nie sły​szeć, co do nie​go mó​wię; do​pie​ro gdy za​cią​gną​łem prze​ście​ra​dło na jej gło​wę, po​wstał i ze​szedł ze scho​dów spo​koj​nie, jak​by w za​my​śle​niu. Po​gna​li nas wzdłuż szo​sy, po​zo​sta​wia​jąc drzwi otwar​te i za​pa​lo​ną świe​cę. Na​czel​ny in​ży​nier ma​sze​ro​wał bez sło​wa, ja zaś obej​rza​łem się raz i dru​gi na ni​kłe świa​teł​ko. Uszli​śmy ka​wał dro​gi, gdy Ga​ri​bal​di​no, idą​cy obok mnie, po​wie​dział na​gle: „Po​cho​wa​łem wie​lu lu​dzi na po​lach bi​tew na tym kon​ty​nen​cie. Księ​ża mó​wią o po​świę​co​nej zie​mi! Ba! Cała zie​mia stwo​rzo​na przez Boga jest świę​ta, a mo​rze, któ​re nie zna​ło kró​lów, księ​ży i ty​ra​nów, jest naj​święt​szym z gro​bów. Dok​to​rze! Chciał​bym po​cho​wać ją w mo​rzu. Bez ma​sek, świec, ka​dzi​dła, bez świę​co​nej wody i pa​cie​rzy kle​pa​nych przez księ​ży. Nad wo​da​mi uno​si się duch wol​no​ści.” – Zdu​mie​wa​ją​cy sta​rzec. Mó​wił to wszyst​ko zni​żo​nym gło​sem, jak​by do sie​bie. – Tak, tak – prze​rwał dok​to​ro​wi nie​cier​pli​wie ka​pi​tan Mit​chell. – Bied​ny sta​ry! Ale czy pan nie wie, jaką dro​gą ten łotr So​til​lo zdo​był wia​do​mość o za​ła​do​wa​niu sre​bra na łódź? Nie schwy​tał wszak żad​ne​go z na​szych car​ga​do​re​sów, któ​rzy w tym do​po​ma​ga​li, praw​da? To nie​moż​li​we! Od pię​ciu lat ob​słu​gi​wa​li na​sze ło​dzie, a za ostat​nią ro​bo​tę za​pła​ci​łem im sam, nad​pro​gra​mo​wo; wy​da​łem tak​że in​struk​cję, by nie po​ka​zy​wa​li się nig​dzie przez dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny co naj​mniej. Wi​dzia​łem na wła​sne oczy, jak od​ma​sze​ro​wy​wa​li ra​zem z Wło​cha​mi na te​re​ny ko​le​jo​we….Na​czel​ny in​ży​nier obie​cał, że do​pó​ki ze​chcą tam prze​by​wać, każe im wy​da​wać żyw​ność. – Mogę panu tyl​ko tyle po​wie​dzieć – rzekł po​wo​li dok​tor – że pan się musi po​że​gnać na za​wsze z naj​lep​szym ku​trem, a tak​że z ca​pa​ta​zem car​ga​do​re​sów. Sły​sząc to, ka​pi​tan Mit​chell dźwi​gnął się na nogi z nad​mia​ru wzru​sze​nia. Dok​tor zaś, nie po​zo​sta​wia​jąc mu cza​su na ża​den wy​krzyk​nik, opo​wie​dział

zwięź​le o roli, jaką ode​grał Hirsch w cią​gu tej nocy. Ka​pi​tan Mit​chell był zmiaż​dżo​ny. – Za​to​pio​no go! – mru​czał prze​ra​żo​nym, nie​przy​tom​nym szep​tem. – Za​to​pio​no go! – Po czym za​padł w mil​cze​nie, przy​słu​chu​jąc się niby dal​sze​mu opo​wia​da​niu dok​to​ra, lecz zbyt po​chło​nię​ty wie​ścią o ka​ta​stro​fie, by móc sku​pić uwa​gę. Dok​tor w cza​sie prze​słu​chi​wa​nia przy​brał po​sta​wę czło​wie​ka, któ​ry o ni​czym nie wie, wo​bec cze​go So​til​lo ka​zał spro​wa​dzić Hir​scha, by ten po​wtó​rzył swe ze​zna​nia. Przy​cho​dzi​ło mu to z naj​wyż​szym tru​dem, gdyż co chwi​la prze​ry​wał je gło​śnym la​men​tem. Wresz​cie wy​pro​wa​dzo​no Hir​scha, któ​ry bar​dziej przy​po​mi​nał nie​bosz​czy​ka niż żywą isto​tę, i za​mknię​to go w jed​nym z po​koi na gó​rze, aby go mieć pod ręką. Wów​czas dok​tor, utrzy​mu​jąc się w roli czło​wie​ka, któ​re​go ad​mi​ni​stra​cja San Tomé nig​dy nie do​pusz​cza​ła do swo​ich taj​nych na​rad, za​uwa​żył, że ta cała hi​sto​ria brzmi nie​praw​do​po​dob​nie. O ak​cji pod​ję​tej przez Eu​ro​pej​czy​ków nie mógł, jak twier​dził, nic wie​dzieć, bę​dąc za​ję​ty wy​łącz​nie opa​try​wa​niem ran​nych, a tak​że do​glą​da​niem don Jo​ségo Avel​la​no​sa. Uda​ło mu się przy​brać ton tak bez​stron​nej obo​jęt​no​ści, że So​til​lo zda​wał się być zu​peł​nie zbi​ty z tro​pu. Do tej pory ba​da​nie mia​ło ce​chy re​gu​lar​ne​go śledz​twa; je​den z ofi​ce​rów sie​dząc za sto​łem no​to​wał za​py​ta​nia i od​po​wie​dzi, inni, cho​dząc po po​ko​ju, przy​słu​chi​wa​li się bacz​nie, za​cią​ga​jąc się dy​mem dłu​gich cy​gar i nie spusz​cza​jąc oczu z dok​to​ra. Ale po uwa​dze, jaką ten wy​po​wie​dział, So​til​lo ka​zał wszyst​kim wyjść.

ROZ​DZIAŁ TRZE​CI

Z chwi​lą gdy po​zo​sta​li sami, za​cho​wa​nie się puł​kow​ni​ka, do​tąd su​ro​we i ofi​cjal​ne, zmie​ni​ło się. Wstał i pod​szedł do dok​to​ra. Oczy jego błysz​cza​ły po​żą​dli​wo​ścią i na​dzie​ją; ton stał się po​uf​ny. „Sre​bro mo​gło być rze​czy​wi​ście za​ła​do​wa​ne na ku​ter, ale wy​wie​zie​nie go na mo​rze by​ło​by rze​czą wprost nie​po​ję​tą.” Dok​tor, wsłu​chu​jąc się w każ​de jego sło​wo, ski​nął gło​wą po​twier​dza​ją​co, za​cią​ga​jąc się z wi​docz​nym upodo​ba​niem cy​ga​rem, któ​rym go po​czę​sto​wał So​til​lo na do​wód przy​ja​znych in​ten​cji. Sto​su​nek chłod​nej obo​jęt​no​ści dok​to​ra do resz​ty Eu​ro​pej​czy​ków za​chę​cał So​til​la do wy​po​wia​da​nia ta​kich i owa​kich przy​pusz​czeń, wresz​cie na​po​mknął, że jego zda​niem cała hi​sto​ria była pod​stę​pem ze stro​ny Ka​ro​la Gou​l​da, za​mie​rza​ją​ce​go cały ten ol​brzy​mi skarb za​gar​nąć dla sie​bie. Dok​tor, słu​cha​ją​cy go w sku​pie​niu, mruk​nął: „Tak, on jest do tego zdol​ny.” W tym miej​scu ka​pi​tan Mit​chell wy​krzyk​nął ze zdu​mie​nia, roz​ba​wio​ny i obu​rzo​ny za​ra​zem. – Pan to po​wie​dział o Ka​ro​lu Gou​l​dzie? – Do jego gło​su wkra​dła się nuta od​ra​zy i jak​by po​dej​rze​nia, bo po​dob​nie jak inni Eu​ro​pej​czy​cy pa​trzył na dok​to​ra Mo​ny​gha​ma jako na nie​pew​ną fi​gu​rę. – Co pana skło​ni​ło do po​wie​dze​nia cze​goś po​dob​ne​go w obec​no​ści ło​tra, krad​ną​ce​go ze​gar​ki? – spy​tał. – Jaki pan miał po​wód wy​gła​sza​nia tak po​twor​ne​go kłam​stwa? Ten zło​dziej go​tów był panu uwie​rzyć! – Par​sk​nął gniew​nie. Dok​tor mil​czał ja​kiś czas w ciem​no​ści. – Tak, do​kład​nie tymi sło​wy się wy​ra​zi​łem – rzekł wresz​cie to​nem, któ​ry upew​nił​by każ​de​go in​ne​go słu​cha​cza, że prze​rwa w opo​wia​da​niu nie wy​ni​-

ka​ła z nie​chę​ci, lecz z za​sta​no​wie​nia. Na​to​miast ka​pi​tan Mit​chell po​my​ślał so​bie, że jesz​cze nig​dy nic rów​nie bez​wstyd​ne​go nie sły​szał. – Ach, więc tak – mru​czał sam do sie​bie, nie mo​gąc zdo​być się na wy​sło​wie​nie swych my​śli. Zresz​tą roz​wia​ły się one wnet pod na​po​rem in​nych, peł​nych zdu​mie​nia i żalu. Mit​chell ugi​nał się pod cię​ża​rem po​czu​cia klę​ski: utra​ty sre​bra i śmier​ci No​stro​ma. Ta śmierć była na​praw​dę dla nie​go cio​sem, przy​wią​zał się bo​wiem do swe​go ca​pa​ta​za ta​kim ro​dza​jem uczu​cia, ja​kim lu​dzie da​rzą nie​kie​dy swo​ich pod​wład​nych; wy​ni​ka ono z za​mi​ło​wa​nia do wła​snej wy​go​dy i z wdzięcz​no​ści nie​mal nie​świa​do​mej. A gdy jesz​cze przy​po​mniał so​bie Mar​ci​na De​co​ud, któ​ry tak​że za​to​nął, nie mógł ochło​nąć z żalu nad tak ża​ło​snym jego koń​cem. Cóż za okrop​ny cios dla tej bied​nej mło​dej ko​bie​ty! Ka​pi​tan Mit​chell nie na​le​żał do ga​tun​ku zrzęd​nych sta​rych ka​wa​le​rów, prze​ciw​nie, lu​bił, aby mło​dzi lu​dzie za​bie​ga​li o wzglę​dy mło​dych ko​biet. Wy​da​wa​ło mu się to rze​czą na​tu​ral​ną i wła​ści​wą. Przede wszyst​kim wła​ści​wą. In​a​czej się na tę rzecz za​pa​try​wał, gdy cho​dzi​ło o ma​ry​na​rzy; ci nie po​win​ni się byli że​nić, wzglę​dy mo​ral​ne na​ka​zy​wa​ły im za​par​cie się sa​mych sie​bie, gdyż, jak tłu​ma​czył, ży​cie na okrę​cie nie jest od​po​wied​nie dla ko​bie​ty, na​wet w naj​lep​szych wa​run​kach, je​śli zaś mąż po​zo​sta​wia ją na sta​łym lą​dzie, to po pierw​sze, nie po​stę​pu​je uczci​wie, a po wtó​re, na​ra​ża ją na to, że albo bę​dzie cier​pia​ła z po​wo​du roz​łą​ki, albo nic so​bie z tego nie bę​dzie ro​bi​ła, więc w obu wy​pad​kach jest nie​do​brze. Mit​chell nie umiał​by po​wie​dzieć, co go naj​bar​dziej przy​gnę​bi​ło: czy ol​brzy​mia stra​ta fi​nan​so​wa, jaką po​niósł Ka​rol Gould, czy śmierć No​stro​ma, któ​ra była cięż​ką stra​tą dla nie​go sa​me​go, czy myśl o tej pięk​nej mło​dej ko​bie​cie, po​grą​żo​nej te​raz w ża​ło​bie. – Tak – roz​po​czął zno​wu dok​tor, któ​ry wi​docz​nie roz​my​ślał da​lej przez ten czas. – Uwie​rzył mi zu​peł​nie do​sta​tecz​nie. Zda​wa​ło się, że ma ocho​tę mnie uści​skać. „Si, si – po​wie​dział – on z pew​no​ścią na​pi​sze do swe​go wspól​-

ni​ka, tego bo​ga​te​go Ame​ri​ca​no z San Fran​ci​sco, że całe sre​bro prze​pa​dło. Cze​mu nie? Wy​star​czy do po​dzia​łu po​mię​dzy wie​lu lu​dzi.” – Ależ to idio​tyzm! – za​wo​łał ka​pi​tan Mit​chell. Dok​tor za​uwa​żył, że So​til​lo jest idio​tą, i to w stop​niu wy​star​cza​ją​cym, by dać się zwieść na ma​now​ce. On sam odro​bi​nę mu tyl​ko w tym do​po​mógł. – Na​po​mkną​łem obo​jęt​nym to​nem – mó​wił da​lej dok​tor – że skar​by za​ko​pu​je się zwy​kle w zie​mi, a nie spła​wia się ich wodą. Na to So​til​lo ude​rzył się w czo​ło. „Por Dios, nie in​a​czej – rzekł – mu​sie​li sre​bro za​ko​pać gdzieś na wy​brze​żu por​to​wym, za​nim łódź od​pły​nę​ła.” – Bój się pan Boga! – wy​mam​ro​tał ka​pi​tan Mit​chell. – Nie uwie​rzył​bym nig​dy, że ktoś może być aż tak… – Urwał, po czym znów za​czął ża​ło​snym gło​sem: – I po co to wszyst​ko? Ta​kie kłam​stwo mia​ło​by sens, gdy​by ku​ter jesz​cze pły​wał po za​to​ce. Może by to wte​dy po​wstrzy​ma​ło tego nie​praw​do​po​dob​ne​go idio​tę od wy​sy​ła​nia pa​row​ca. Ta moż​li​wość na​su​wa​ła mi naj​wię​cej nie​po​ko​ju. Ka​pi​tan Mit​chell wes​tchnął głę​bo​ko. – Mia​łem swój po​wód – oświad​czył po​wo​li dok​tor. – Czy tak? – mruk​nął ka​pi​tan. – To całe szczę​ście, bo in​a​czej są​dził​bym, że pan go zwo​dził, ot, dla za​ba​wy. Może być i taki po​wód. Ja oso​bi​ście nie go​dzę się na ta​kie po​stę​po​wa​nie. Nie przy​pa​da mi ono do gu​stu. O nie. Nie do​pusz​czam żar​tów, dla któ​rych oczer​nia się przy​ja​cie​la, choć​by w celu oszu​ka​nia naj​więk​sze​go szu​braw​ca. Gdy​by nie de​pre​sja wy​wo​ła​na fa​tal​ną wie​ścią, od​ra​za, jaką od​czu​wał do dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, by​ła​by wy​ra​zi​ła się do​sad​niej, ale po​my​ślał so​bie, że już te​raz wła​ści​wie wszyst​ko jed​no, co ten czło​wiek, za​wsze przez nie​go nie lu​bia​ny, po​wie lub uczy​ni. – Dzi​wię się – mruk​nął – dla​cze​go za​mknię​to nas ra​zem, a tak​że dla​cze​go So​til​lo w ogó​le pana wię​zi, bo coś mi się zda​je, że na​wią​za​li​ście ko​le​żeń​skie

sto​sun​ki? – Tak, to dziw​ne – od​rzekł po​nu​ro dok​tor. Ka​pi​ta​no​wi było tak cięż​ko na ser​cu, że wo​lał​by w tej chwi​li zu​peł​ną sa​mot​ność od naj​sym​pa​tycz​niej​sze​go to​wa​rzy​stwa. Ale każ​de by​ło​by mu mil​sze niż obec​ność dok​to​ra, na któ​re​go za​wsze pa​trzył z uko​sa, jak na ro​dzaj ła​zi​ka o wyż​szej in​te​li​gen​cji, nie​zu​peł​nie wy​zwo​lo​ne​go ze sta​nu po​ni​że​nia. Pod wpły​wem tego uczu​cia spy​tał: – Co ten zbój zro​bił z tam​ty​mi dwo​ma? – Na​czel​ne​go in​ży​nie​ra był​by w każ​dym ra​zie wy​pu​ścił – od​rzekł dok​tor. – Nie ży​czył​by so​bie za​tar​gu z za​rzą​dem ko​lei, przy​najm​niej na po​czą​tek. Nie wiem, ka​pi​ta​nie, czy pan zda​je so​bie do​kład​nie spra​wę z po​ło​że​nia, w ja​kim znaj​du​je się So​til​lo… – Nie wi​dzę, dla​cze​go miał​bym so​bie tym ob​cią​żać gło​wę – burk​nął ka​pi​tan Mit​chell. – Tak – po​twier​dził dok​tor z tym sa​mym po​nu​rym spo​ko​jem. –Rze​czy​wi​ście nie wi​dzę dla​cze​go. Nie po​mo​gło​by to ani jed​nej isto​cie ludz​kiej na ca​łym świe​cie, gdy​by pan my​ślał naj​usil​niej na ja​ki​kol​wiek bądź te​mat. – Tak jest w isto​cie – od​rzekł ka​pi​tan Mit​chell z pro​sto​tą, lecz z wi​docz​nym przy​gnę​bie​niem. – Człek za​mknię​ty w ciem​nej dziu​rze nie może ni​ko​mu po​móc. – Co zaś do Vio​li – cią​gnął dok​tor, jak​by nie sły​szał tej uwa​gi – to zo​stał on wy​pusz​czo​ny z tych sa​mych po​wo​dów, któ​re za​de​cy​du​ją rów​nież o uwol​nie​niu pana. – Hę? Co? – wy​krzyk​nął ka​pi​tan Mit​chell, roz​twie​ra​jąc sze​ro​ko oczy jak sowa w ciem​no​ści. – Co sta​ry Vio​la ma wspól​ne​go ze mną? Pew​nie nie po​sia​da ze​gar​ka z łań​cusz​kiem, któ​ry by ci zło​dzie​je mo​gli ukraść. I wie pan, co panu jesz​cze po​wiem? – pra​wił ze wzra​sta​ją​cym gnie​wem – trud​niej mu bę​dzie po​zbyć się mo​jej oso​by, niż to so​bie wy​obra​ża. Spa​rzy so​bie pal​ce na

tym in​te​re​sie, za​pew​niam pana. Pierw​sza rzecz: nie wyj​dę bez mego ze​gar​ka, a co do resz​ty, zo​ba​czy​my. Dla pana to może nic wiel​kie​go sie​dzieć pod klu​czem, ale Joe Mit​chell jest czło​wie​kiem in​ne​go po​kro​ju. Nie mam za​mia​ru po​tul​nie zno​sić obelg i gra​bie​ży. Je​stem ofi​cjal​ną oso​bą, mój pa​nie. Nie​ba​wem ka​pi​tan spo​strzegł, że szta​by w otwo​rze okien​nym sta​ją się wi​docz​ne: czar​na kra​ta na tle sza​rze​ją​ce​go kwa​dra​tu. Wscho​dzą​cy dzień uci​szył go na​su​wa​jąc re​flek​sję, że w cią​gu wszyst​kich dni, ja​kie na​stą​pią, bę​dzie po​zba​wio​ny nie​oce​nio​nych usług swe​go ca​pa​ta​za. Oparł się o ścia​nę, z rę​ko​ma skrzy​żo​wa​ny​mi na pier​si, pod​czas gdy dok​tor prze​cha​dzał się tam i z po​wro​tem wzdłuż celi, uty​ka​jąc przy każ​dym kro​ku, jak​by wlókł za sobą uszko​dzo​ne nogi. Gdy zbli​żał się do koń​ca iz​deb​ki, naj​bar​dziej od​le​głe​go od okna, po​stać jego zni​ka​ła cał​ko​wi​cie w ciem​no​ści. Sły​sza​ło się tyl​ko lek​ki sze​lest jego stóp, su​wa​ją​cych się po zie​mi. W tej nie​ustan​nej, bo​le​snej wę​drów​ce było ja​kieś smut​ne ode​rwa​nie się od wszyst​kie​go. Gdy drzwi wię​zien​ne otwo​rzy​ły się na​gle i wy​wo​ła​no na​zwi​sko dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, nie oka​zał zdzi​wie​nia. Za​to​czył się zra​zu i szyb​ko wy​szedł, jak gdy​by wie​le za​le​ża​ło na po​śpie​chu. Ka​pi​tan Mit​chell sie​dział jesz​cze ja​kiś czas wspar​ty ple​ca​mi o ścia​nę, nie mo​gąc w go​ry​czy du​cha roz​strzy​gnąć, czy nie naj​le​piej bę​dzie wca​le się nie po​ru​szać na znak pro​te​stu. Był już nie​mal zde​cy​do​wa​ny do​pu​ścić do tego, by go wy​nie​sio​no, ale gdy ofi​cer we drzwiach wy​wo​łał go kil​ka​krot​nie to​nem co​raz bar​dziej zdzi​wio​nym i na​po​mi​na​ją​cym, ka​pi​tan Mit​chell ra​czył wyjść z celi. So​til​lo zmie​nił spo​sób by​cia. W swo​bod​nej jego uprzej​mo​ści było ja​kieś nie​zde​cy​do​wa​nie, jak​by nie był pe​wien, czy w tym wy​pad​ku na​le​ży sto​so​wać uprzej​mość. Przy​glą​dał się ka​pi​ta​no​wi bacz​nie, za​nim prze​mó​wił ła​ska​wym to​nem ze swe​go wiel​kie​go fo​te​la za sto​łem: – Po​sta​no​wi​łem nie za​trzy​my​wać pana, se​ñor Mit​chell. Je​stem z na​tu​ry skłon​ny do wy​ba​cza​nia, do ustępstw. Nie​chże to jed​nak bę​dzie na​ucz​ką dla

pana. Dziw​ną wła​ści​wo​ścią Su​la​co jest świt, któ​ry, prze​są​cza​jąc się da​le​ko ku za​cho​do​wi, zda​je się po​tem co​fać w cień, rzu​ca​ny przez góry. Bla​de jego świa​tło zle​wa​ło się te​raz z czer​wo​na​wym od​bla​skiem świec. Ka​pi​tan Mit​chell, w do​wód obo​jęt​no​ści i po​gar​dy, po​zwo​lił wzro​ko​wi krą​żyć po ca​łym po​ko​ju. Rzu​cił twar​de spoj​rze​nie na dok​to​ra, któ​ry zdą​żył już usa​do​wić się we fra​mu​dze jed​ne​go z okien ze spusz​czo​ny​mi po​wie​ka​mi, obo​jęt​ny na oto​cze​nie i za​my​ślo​ny, może czymś za​wsty​dzo​ny. So​til​lo, bez​piecz​ny w swym du​żym fo​te​lu, ode​zwał się: – Miał​bym pra​wo są​dzić, że do​bre oby​cza​je ca​bal​le​ra pod​su​ną panu wła​ści​wą od​po​wiedź. Cze​kał na tę od​po​wiedź, ale ka​pi​tan Mit​chell za​ciął się w mil​cze​niu, nie tyle z wy​ro​zu​mo​wa​ne​go po​sta​no​wie​nia, co z głę​bo​kiej ura​zy. So​til​lo za​wa​hał się, spoj​rzał na dok​to​ra, któ​ry pod​niósł oczy i ski​nął gło​wą, po czym znów prze​mó​wił z pew​nym wy​sił​kiem: – Tu jest pań​ski ze​ga​rek, se​ñor Mit​chell. Te​raz pan zro​zu​mie, jak przed​wcze​sny i nie​spra​wie​dli​wy był pań​ski sąd o mo​ich pa​trio​tycz​nych żoł​nier​zach. Roz​par​ty w swym fo​te​lu, wy​cią​gnął rękę i lek​ko po​pchnął ze​ga​rek. Ka​pi​tan Mit​chell pod​szedł do sto​łu z nie​ukry​wa​ną skwa​pli​wo​ścią, przy​ło​żył ze​ga​rek do ucha, a po​tem wsu​nął do kie​sze​ni z zim​nym spo​ko​jem. So​til​lo zda​wał się prze​zwy​cię​żać uczu​cie ogrom​nej od​ra​zy. Znów spoj​rzał bo​kiem na dok​to​ra, któ​ry wle​pił w nie​go wzrok nie mru​żąc oczu. Ale gdy ka​pi​tan od​wró​cił się bez ski​nie​nia gło​wą i bez sło​wa, So​til​lo szyb​ko do​dał: – Mo​żesz pan so​bie zejść i po​cze​kać na dole na se​ño​ra do​cto​ra, któ​re​go tak​że za chwi​lę zwol​nię. Wy, cu​dzo​ziem​cy, je​ste​ście w mo​ich oczach bez zna​cze​nia. Za​śmiał się wy​mu​szo​nym, nie​przy​jem​nym śmie​chem, gdy ka​pi​tan Mit​-

chell po raz pierw​szy spoj​rzał na nie​go z pew​nym za​in​te​re​so​wa​niem. – Wa​szy​mi prze​stęp​stwa​mi zaj​mą się póź​niej sądy – do​dał puł​kow​nik po​śpiesz​nie. – Je​śli cho​dzi o mnie, mo​że​cie so​bie żyć na wol​no​ści, nie śle​dze​ni przez ni​ko​go. Czy pan mnie sły​szy, se​ñor Mit​chell? Może pan so​bie wra​cać do swo​ich za​jęć. Nie jest pan wart mo​jej uwa​gi. Po​chła​nia​ją mnie inne spra​wy ko​lo​sal​ne​go zna​cze​nia. Ka​pi​tan Mit​chell był już omal go​tów od​po​wie​dzieć na to wy​zwa​nie. Być zwol​nio​nym, a jed​no​cze​śnie znie​wa​żo​nym wy​da​wa​ło mu się rze​czą nie​zno​śną. Ale brak snu, dłu​gi okres nie​po​ko​ju, wresz​cie głę​bo​ki za​wód, jaki mu spra​wił fa​tal​ny ko​niec usi​ło​wań wy​wie​zie​nia sre​bra, wszyst​ko to cięż​ko za​wa​ży​ło na jego uspo​so​bie​niu. Nie było go już stać na nic wię​cej niż za​ta​je​nie swe​go nie​po​ko​ju, nie tyle o sie​bie sa​me​go, co o spra​wy ogól – ne. Wy​czu​wał wy​raź​nie, że po​czy​na​ją tu dzia​łać ja​kieś ukry​te siły. Wy​cho​dząc z po​ko​ju, jaw​nie zi​gno​ro​wał dok​to​ra. – By​dlę! – rzekł So​til​lo, gdy drzwi się za​mknę​ły. Dok​tor Mo​ny​gham zsu​nął się z fra​mu​gi okna i wsa​dziw​szy rękę do kie​sze​ni dłu​gie​go, sza​re​go płasz​cza od ku​rzu, któ​ry miał na so​bie, wy​szedł na śro​dek po​ko​ju. So​til​lo tak​że po​wstał i za​gra​dza​jąc dro​gę dok​to​ro​wi, ob​rzu​cił go wzro​kiem od stóp do głów. – Jak wi​dzę, ro​da​cy nie​zbyt panu ufa​ją, se​ñor do​ctor. Nie ko​cha​ją pana, co? Cie​kaw je​stem dla​cze​go? Dok​tor, pod​nió​sł​szy gło​wę, od​po​wie​dział dłu​gim, mar​twym spoj​rze​niem i na​stę​pu​ją​cy​mi sło​wy: – Może dla​te​go, że zbyt dłu​go ży​łem w Co​sta​gu​anie. Puł​kow​ni​ko​wi bły​snę​ły bia​łe zęby pod czar​nym wą​sem. – Aha! Sie​bie pan jed​nak ko​cha – rzekł za​chę​ca​ją​co. – Je​śli pan po​zo​sta​wi ich w spo​ko​ju – od​po​wie​dział dok​tor, wpa​tru​jąc się

tym sa​mym mar​twym wzro​kiem w uro​dzi​wą twarz So​til​la – zdra​dzą się sami, i to w krót​kim cza​sie. Tym​cza​sem spró​bu​ję może wy​do​być coś od don Car​lo​sa. – Ach! Se​ñor do​ctor! – za​wo​łał So​til​lo, ki​wa​jąc gło​wą. – Pan jest by​strym czło​wie​kiem. Je​ste​śmy stwo​rze​ni dla sie​bie. Po​ro​zu​mie​my się. – Po tych sło​wach od​wró​cił się. Nie mógł dłu​żej znieść tego nie​ru​cho​me​go po​zba​wio​ne​go wy​ra​zu spoj​rze​nia, w któ​rym ude​rza​ła nie​prze​nik​nio​na pust​ka, głę​bia czar​nej ot​chła​ni. Na​wet lu​dzie zu​peł​nie po​zba​wie​ni zmy​słu mo​ral​ne​go za​cho​wu​ją zdol​ność roz​po​zna​wa​nia ło​tro​stwa, któ​re jest rze​czą kon​wen​cjo​nal​ną, a więc cał​kiem ja​sną. So​til​lo przy​pusz​czał, że dr Mo​ny​gham, róż​nią​cy się tak wy​raź​nie od in​nych Eu​ro​pej​czy​ków, go​tów bę​dzie sprze​dać swych ro​da​ków wraz z Ka​ro​lem Gou​l​dem, swo​im pra​co​daw​cą, za pe​wien udział w po​dzia​le sre​bra z San Tomé. I nie gar​dził nim z tego po​wo​du. Brak zmy​słu mo​ral​ne​go u So​til​la miał cha​rak​ter tak za​ko​rze​nio​ny i nie​win​ny, że gra​ni​czył z głu​po​tą, z mo​ral​ną głu​po​tą. Ni​cze​go, co słu​ży​ło jego ce​lom, nie uwa​żał za na​gan​ne. A mimo to po​gar​dzał dok​to​rem Mo​ny​gha​mem, po​gar​dzał z ca​łe​go ser​ca, a to dla​te​go że nie za​mie​rzał go wca​le wy​na​gro​dzić. Nie była to więc po​gar​da dla czło​wie​ka bez czci i wia​ry, lecz dla głup​ca. Prze​ni​kli​wość, jaką dok​tor wy​ka​zał w oce​nie jego cha​rak​te​ru, zwio​dła go cał​ko​wi​cie. To było po​wo​dem, dla któ​re​go uznał go za dur​nia. Od chwi​li przy​by​cia do Su​la​co po​glą​dy So​til​la ule​gły pew​nej zmia​nie. Już nie my​ślał o po​li​tycz​nej ka​rie​rze w ad​mi​ni​stra​cji Mon​te​ra. Ta dro​ga wy​da​wa​ła mu się za​wsze nie dość bez​piecz​na. Od​kąd do​wie​dział się od na​czel​ne​go in​ży​nie​ra, że na​stęp​ne​go dnia cze​ka go praw​do​po​dob​nie spo​tka​nie z Pe​drem Mon​te​ro, jego oba​wy znacz​nie jesz​cze wzro​sły. Ten gu​eril​le​ro, brat ge​ne​ra​ła – Pe​dri​to, w miej​sco​wej gwa​rze – miał swo​ją usta​lo​ną opi​nię. Nie było bez​piecz​nie mieć z nim do czy​nie​nia. W swych nie​ja​sno okre​ślo​nych

pla​nach So​til​lo ma​rzył o za​wład​nię​ciu nie tyl​ko skar​bem, ale ca​łym mia​stem, by po​tem wsz​cząć ukła​dy i kie​ro​wać nimi do​wol​nie. Te​raz, wo​bec fak​tów wy​ja​wio​nych przez na​czel​ne​go in​ży​nie​ra (ten ostat​ni przed​sta​wił mu bo​wiem otwar​cie całą sy​tu​ację), od​wa​ga So​til​la, któ​rej nig​dy nie po​sia​dał w nad​mia​rze, ustą​pi​ła miej​sca ostroż​no​ści i wa​ha​niu. – Ar​mia, cała ar​mia pod do​wódz​twem Pe​dri​ta prze​kro​czy​ła już góry – po​wta​rzał, nie umie​jąc ukryć prze​ra​że​nia. – Gdy​bym to sły​szał od kogo in​ne​go, a nie od czło​wie​ka na pań​skim sta​no​wi​sku, nig​dy bym w to nie uwie​rzył. – Od​dział woj​sko​wy – po​pra​wił go słod​kim gło​sem in​ży​nier. Cel jego był osią​gnię​ty. In​ży​nie​ro​wi cho​dzi​ło o to, by Su​la​co było przez kil​ka go​dzin uwol​nio​ne od woj​sko​wej oku​pa​cji w celu umoż​li​wie​nia uciecz​ki tym, któ​rych strach przy​na​glał do opusz​cze​nia mia​sta. Wśród po​wszech​ne​go prze​ra​że​nia całe ro​dzi​ny go​to​we były kie​ro​wać się dro​gą na Los Ha​tos, któ​ra sta​ła otwo​rem po wy​co​fa​niu się w stro​nę Rin​con zbroj​nej ho​ło​ty pod wo​dzą se​ño​rów Fu​en​te​sa i Ga​ma​cho, ja​dą​cych wi​tać en​tu​zja​stycz​nie Pe​dra Mon​te​ra. Był to po​śpiesz​ny i ry​zy​kow​ny exo​dus; opo​wia​da​no, że Her​nan​dez, któ​ry ze swą ban​dą ob​sa​dził lasy do​ko​ła Los Ha​tos, przyj​mu​je uchodź​ców. In​ży​nier wie​dział, że wie​le osób spo​śród jego zna​jo​mych roz​wa​ża moż​li​wość ta​kiej uciecz​ki. Usil​ne sta​ra​nia księ​dza Cor​be​la​na w spra​wie re​ha​bi​li​ta​cji naj​po​boż​niej​sze​go ze zbó​jów nie po​zo​sta​ły cał​ko​wi​cie bez​owoc​ne. Szef po​li​tycz​ny Su​la​co, ule​ga​jąc na​tar​czy​wym proś​bom księ​dza, pod​pi​sał w ostat​niej chwi​li pro​wi​zo​rycz​ną no​mi​na​cję Her​nan​de​za na ge​ne​ra​ła i we​zwał go ofi​cjal​nie, by w tym cha​rak​te​rze utrzy​my​wał po​rzą​dek w mie​ście. Szef po​li​tycz​ny, orien​tu​jąc się w roz​pacz​li​wym po​ło​że​niu, prze​stał po pro​stu trosz​czyć się o to, co pod​pi​su​je. Był to ostat​ni ofi​cjal​ny do​ku​ment, jaki pod​pi​sał przed opusz​cze​niem pa​ła​cu In​ten​den​cji i szu​ka​niem schro​nie​nia w biu​rach Kom​pa​nii O.S.N. Ale gdy​by na​wet uczy​nił to z ca​łym prze​ko​na​niem, by​ło​by już za póź​no. Roz​ru​-

chy, któ​rych się oba​wiał i któ​re prze​wi​dy​wał, wy​bu​chły w nie​speł​na go​dzi​nę po wyj​ściu księ​dza Cor​be​la​na. Ten ostat​ni miał umó​wio​ne spo​tka​nie z No​stro​mem w klasz​to​rze do​mi​ni​ka​nów, gdzie so​bie ob​rał re​zy​den​cję w celi, ale nie zdo​łał tam już do​trzeć. Z In​ten​den​cji po​szedł pro​sto do domu Avel​la​no​sów, by za​nieść wia​do​mość szwa​gro​wi, a cho​ciaż nie ba​wił tam dłu​żej niż pół go​dzi​ny, zo​stał od​cię​ty od swej asce​tycz​nej sie​dzi​by. No​stro​mo, po dłuż​szym wy​cze​ki​wa​niu, w cza​sie któ​re​go nie​spo​koj​nie przy​słu​chi​wał się ro​sną​cej na uli​cy wrza​wie, skie​ro​wał się do biu​ra „Po​rve​nir” i tam prze​był do bia​łe​go dnia, zgod​nie z re​la​cją Mar​ci​na De​co​ud w li​ście do sio​stry. To sta​ło się po​wo​dem, dla któ​re​go ca​pa​taz, za​miast po​cwa​ło​wać w kie​run​ku la​sów Los Ha​tos jako zwia​stun no​mi​na​cji Her​nan​de​za, po​zo​stał w mie​ście, gdzie zdo​łał ura​to​wać ży​cie pre​zy​den​ta, przy​czy​nić się do stłu​mie​nia roz​ru​chów, a wresz​cie wy​pły​nąć ze sre​brem na mo​rze. Na​to​miast ksiądz Cor​be​lan, ucie​ka​jąc do Her​nan​de​za, miał do​ku​ment w kie​sze​ni, ofi​cjal​ne pi​smo mia​nu​ją​ce ban​dy​tę ge​ne​ra​łem, ostat​ni urzę​do​wy akt do​ko​na​ny przez par​tię Ri​bie​ry, któ​rej de​wi​zą były: uczci​wość, po​kój i po​stęp. Iro​nii w tym za​war​tej nie do​strze​gał praw​do​po​dob​nie ani ksiądz, ani ban​dy​ta. Ksiądz Cor​be​lan zdo​łał wi​dać zna​leźć wy​słań​ca, któ​ry prze​do​stał się do mia​sta, gdyż wcze​snym ran​kiem dru​gie​go dnia roz​ru​chów ro​ze​szła się wieść, że Her​nan​dez go​tów jest przy​jąć wszyst​kich, któ​rzy na dro​dze do Los Ha​tos od​da​dzą się jego opie​ce. Ja​kiś śmia​ły jeź​dziec, nie​mło​dy i o dziw​nym wy​glą​dzie, uka​zał się w mie​ście. Je​chał stę​pa wo​dząc oczy​ma po fa​sa​dach do​mów, jak gdy​by nig​dy tak wy​so​kich bu​dyn​ków nie wi​dział. Przed ka​te​drą zsiadł z ko​nia, ka​pe​lusz po​ło​żył przed sobą na zie​mi i uklą​kł​szy na środ​ku pla​cu z uzdą prze​wie​szo​ną przez ra​mię, skło​nił gło​wę, prze​że​gnał się i bił w pier​si przez dłuż​szy czas. Po czym, do​siadł​szy swe​go wierz​chow​ca, ob​rzu​cił nie​ustra​szo​nym, lecz ra​czej przy​ja​znym wzro​kiem gro​mad​kę lu​dzi przy​pa​tru​ją​cych się jego po​boż​nym

ob​rząd​kom i za​py​tał, gdzie jest Casa Avel​la​nos. Oko​ło dwu​dzie​stu rąk wy​cią​gnę​ło się w od​po​wie​dzi, wska​zu​jąc pal​cem na Cal​le de la Con​sti​tu​cion. Jeź​dziec ru​szył na​przód, rzu​ciw​szy tyl​ko prze​lot​ne, za​cie​ka​wio​ne spoj​rze​nie na okna klu​bu „Ama​ril​la”, miesz​czą​ce​go się na rogu. Sten​to​ro​wym gło​sem wy​krzy​ki​wał co pe​wien czas w pu​stej uli​cy: „Gdzie jest Casa Avel​la​nos?” – do​pó​ki nie usły​szał od​po​wie​dzi prze​ra​żo​ne​go odźwier​ne​go. Wte​dy znikł pod skle​pie​niem bra​my. List, któ​ry przy​wo​ził, pi​sa​ny ołów​kiem przez księ​dza Cor​be​la​na przy obo​zo​wym ogni​sku Her​nan​de​za, ad​re​so​wa​ny był do don Jo​ségo, ksiądz bo​wiem nie wie​dział nic o kry​tycz​nym sta​nie zdro​wia swe​go szwa​gra. An​to​nia prze​czy​ta​ła to pi​smo i po na​ra​dzie z Ka​ro​lem Gou​l​dem prze​sła​ła je do wia​do​mo​ści ca​bal​le​ro​som obo​zu​ją​cym w klu​bie „Ama​ril​la”. Co do sie​bie po​wzię​ła już po​sta​no​wie​nie: po​je​dzie do wuja, po​wie​rzy ostat​nie dni, może go​dzi​ny ży​cia ojca opie​ce tego zbój​cy, któ​re​go samo ist​nie​nie było pro​te​stem prze​ciw nie​od​po​wie​dzial​nej ty​ra​nii wszyst​kich bez wy​jąt​ku stron​nictw, prze​ciw​ko mo​ral​nej ciem​no​cie kra​ju. Lep​szy już był mrok w la​sach Los Ha​tos, mniej po​ni​ża​ją​ce tru​dy i zno​je w zbó​jec​kim obo​zie. An​to​nia sprzy​ja​ła z ca​łej du​szy upar​te​mu wy​zwa​niu, rzu​co​ne​mu przez wuja strasz​nej klę​sce. Wy​pły​wa​ło to u niej z wia​ry w czło​wie​ka, któ​re​go ko​cha​ła. W prze​sła​nym przez sie​bie pi​śmie wi​ka​riusz ge​ne​ral​ny rę​czył gło​wą za wier​ność Her​nan​de​za. Jako do​wód siły, któ​rą ten przed​sta​wiał, ksiądz Cor​be​lan przy​po​mi​nał, iż Her​nan​dez przez sze​reg lat nie dał się ni​ko​mu po​ko​nać. W tym li​ście po​mysł Mar​ci​na De​co​ud, a mia​no​wi​cie ów po​mysł stwo​rze​nia no​we​go Za​chod​nie​go Pań​stwa (o któ​rym dziś wia​do​mo, że jest kwit​ną​cym kra​jem o trwa​łym ustro​ju) zo​stał po raz pierw​szy ujaw​nio​ny i uży​ty jako ar​gu​ment. Her​nan​dez, eks-ban​dy​ta i ostat​ni ge​ne​rał z ra​mie​nia stron​nic​twa Ri​bie​ry, ufał, że po​tra​fi utrzy​mać w swych rę​kach po​łać kra​ju le​żą​cą po​mię​dzy la​sa​mi Los Ha​tos a wy​brze​żem mor – skim aż do chwi​li, kie​dy ten go​rą​cy pa​trio​ta, don Mar​cin De​co​ud, spro​wa​dzi ge​ne​ra​ła Bar​rio​sa z po​wro​-

tem do Su​la​co dla od​zy​ska​nia siłą mia​sta. – Sam Bóg tego chce. Opatrz​ność jest po na​szej stro​nie – pi​sał ksiądz Cor​be​lan; nie było cza​su ani na za​sta​no​wie​nie się, ani na po​le​mi​kę, a je​śli na​wet dys​ku​sja wsz​czę​ta w klu​bie „Ama​ril​la” po prze​czy​ta​niu tego li​stu przy​bra​ła gwał​tow​ny cha​rak​ter, ży​wot jej był krót​ko​trwa​ły. W ogól​nym za​mie​sza​niu, pod obu​chem klę​ski, nie​któ​rzy po​wi​ta​li ten po​mysł z ra​do​snym zdzi​wie​niem jako od​kry​cie ro​dzą​ce nową na​dzie​ję. In​nych ocza​ro​wa​ła per​spek​ty​wa na​tych​mia​sto​we​go za​pew​nie​nia bez​pie​czeń​stwa swo​im ko​bie​tom i dzie​ciom. Więk​szość uchwy​ci​ła się tej my​śli, po​dob​nie jak to​ną​cy chwy​ta się źdźbła sło​my. Ksiądz Cor​be​lan wska​zy​wał im schro​nie​nie przed Pe​dri​tem Mon​te​ro i jego lla​ne​ro​sa​mi, sprzy​mie​rzo​ny​mi z se​ño​rem Fu​en​tes i se​ño​rem Ga​ma​cho wraz z ich uzbro​jo​ną ha​ła​strą. Resz​ta po​po​łu​dnia ze​szła na oży​wio​nej dys​ku​sji w wiel​kich po​ko​jach klu​bu „Ama​ril​la”. Na​wet ci człon​ko​wie klu​bu, któ​rzy uzbro​je​ni w strzel​by i ka​ra​bi​ny trzy​ma​li straż w oknach pil​nu​jąc wy​lo​tu uli​cy na wy​pa​dek po​wtór​ne​go na​tar​cia mo​tło​chu, wy​po​wia​da​li gło​śno, przez ra​mię swo​je po​glą​dy i za​strze​że​nia. O zmierz​chu don Ju​ste Lo​pez, za​pra​sza​jąc tych ca​bal​le​ro​sów, któ​rzy po​dzie​la​li jego prze​ko​na​nia, do wy​co​fa​nia się z sali, wy​pro​wa​dził ich na ko​ry​tarz i tam, przy sto​licz​ku oświe​tlo​nym dwie​ma świe​ca​mi, po​czął ukła​dać ad​res, a ra​czej uro​czy​stą de​kla​ra​cję prze​zna​czo​ną dla Pe​dri​ta Mon​te​ra. Mia​ła ona być do​rę​czo​na przez de​le​ga​cję zło​żo​ną z ta​kich człon​ków Zgro​ma​dze​nia, któ​rzy po​sta​no​wi​li po​zo​stać w mie​ście. Ce​lem don Lo​pe​za było ugła​ska​nie Pe​dri​ta i oca​le​nie tym spo​so​bem cho​ciaż form par​la​men​tar​ne​go ustro​ju. Sie​dząc nad bia​łym ar​ku​szem pa​pie​ru z gę​sim pió​rem w ręku, oto​czo​ny ze wszech stron, ob​ra​cał gło​wę to w pra​wo, to w lewo i po​wta​rzał uro​czy​ście, a na​tar​czy​wie: – Ca​bal​le​ros! Pro​szę o ci​szę! o chwi​lę ci​szy! Po​win​ni​śmy ja​sno wy​ka​zać, że w do​brej wie​rze skła​nia​my gło​wy przed do​ko​na​ny​mi fak​ta​mi. Wy​po​wie​dze​nie tego zda​nia zda​wa​ło się na​pa​wać go peł​ną me​lan​cho​lii

sa​tys​fak​cją. Wrza​wa do​ko​ła wzra​sta​ła, gło​sy sta​wa​ły się ochry​płe. W na​głych prze​rwach wy​krzy​wio​ne gry​ma​sem pod​nie​ce​nia twa​rze za​sty​ga​ły na​gle w mil​cze​niu, od​bi​ja​ło się na nich głę​bo​kie zwąt​pie​nie. Tym​cza​sem za​czął się exo​dus. Przez plac to​czy​ły się roz​ko​ły​sa​ne car​re​tas wy​peł​nio​ne pa​nia​mi i dzieć​mi; męż​czyź​ni to​wa​rzy​szy​li im z boku pie​szo i kon​no; za nimi cią​gnę​li inni, ja​dąc wierz​chem na ko​niach lub mu​łach, naj​bied​niej​si szli pie​cho​tą. Gro​mad​ki męż​czyzn i ko​biet dźwi​ga​ły pa​kun​ki, nio​sły na rę​kach nie​mow​lę​ta, pro​wa​dzi​ły star​ców, cią​gnę​ły za sobą star​sze dzie​ci. Kie​dy Ka​rol Gould po roz​sta​niu się z dok​to​rem i in​ży​nie​rem pod go​spo​dą Vio​li wjeż​dżał do mia​sta przez por​to​wą bra​mę, wszy​scy, któ​rzy za​mie​rza​li wyjść, już wy​szli, inni zaś za​ba​ry​ka​do​wa​li się w swo​ich do​mach. Na dłu​giej ciem​nej uli​cy uj​rzał tyl​ko w jed​nym miej​scu mi​go​cą​ce świa​tła oraz po​ru​sza​ją​ce się po​sta​cie i nie​ba​wem roz​po​znał po​wóz swo​jej żony, cze​ka​ją​cy pod do​mem Avel​la​no​sów. Pod​je​chał bli​żej, nie​do​strze​żo​ny, i przy​glą​dał się bez sło​wa, jak jego słu​żą​cy wy​no​si​li z bra​my don Jo​ségo, któ​ry, z za​mknię​ty​mi ocza​mi i znie​ru​cho​mia​łą twa​rzą, wy​glą​dał na czło​wie​ka nie​ży​we​go. Pani Gould i An​to​nia szły po obu stro​nach za​im​pro​wi​zo​wa​nych no​szy, któ​re od razu wsu​nię​to do po​jaz​du. Ko​bie​ty uści​ska​ły się; przy​pa​try​wał się temu wy​pro​sto​wa​ny w sio​dle wy​słan​nik księ​dza Cor​be​la​na o wy​sta​ją​cych ko​ściach po​licz​ko​wych bar​wy brą​zu i roz​czo​chra​nej bro​dzie w bia​łe pa​sma. Po chwi​li An​to​nia za​ję​ła miej​sce obok no​szy, oczy jej były su​che, prze​że​gna​ła się po​śpiesz​nie i za​pu​ści​ła na twarz gę​stą wo​al​kę. Słu​żą​cy oraz parę osób z są​siedz​twa, któ​re przy​szły od​pro​wa​dzić wy​jeż​dża​ją​cych, cof​nę​ło się te​raz i wszy​scy od​kry​li gło​wy. Sie​dzą​cy na koź​le Igna​cio, przy​go​to​wa​ny na to, że bę​dzie je​chał całą noc (o ile mu przed świ​tem nie po​de​rżną gar​dła), obej​rzał się nie​chęt​nie. – Jedź ostroż​nie – za​wo​ła​ła pani Gould drżą​cym gło​sem. – Si, ostroż​nie, si, niña – wy​mam​ro​tał, wcią​ga​jąc war​gi. Jego za​okrą​glo​ne, gru​bą skó​rą ob​cią​gnię​te po​licz​ki trzę​sły się ze stra​chu.

– Od​pro​wa​dzę ich do bro​du – oznaj​mił żo​nie Ka​rol Gould. Sta​ła na rogu tro​tu​aru z moc​no sple​cio​ny​mi rę​ka​mi i ski​nę​ła mu gło​wą, gdy od​jeż​dżał za po​wo​zem. Okna w klu​bie „Ama​ril​la” były te​raz ciem​ne. Ostat​nia iskra opo​ru zga​sła. Gdy Ka​rol Gould od​wró​cił gło​wę na za​krę​cie, zo​ba​czył żonę prze​cho​dzą​cą przez uli​cę do swo​jej bra​my, z któ​rej pa​da​ła smu​ga świa​tła. Tuż obok niej drep​tał je​den z są​sia​dów, zna​ny ku​piec i wła​ści​ciel ziem​ski, mó​wiąc z oży​wie​niem i sil​nie ge​sty​ku​lu​jąc. Gdy pani Gould zni​kła w bra​mie, wszyst​kie świa​tła zga​sły, uli​ca po​zo​sta​ła ciem​na i pu​sta od koń​ca do koń​ca. Domy na ob​szer​nej pla​za gi​nę​ły w ciem​no​ści nocy. Wy​so​ko, na po​do​bień​stwo gwiaz​dy, ja​rzy​ło się małe świa​teł​ko na jed​nej z wież ka​te​dral​nych; tak​że kon​na sta​tua od​bi​ja​ła bia​ło​ścią od tła czar​nych drzew na Ala​me​da jak wid​mo kró​lew​sko​ści na are​nie re​wo​lu​cyj​nych zma​gań. Spo​ty​ka​ne z rzad​ka włó​czę​gi usu​wa​ły się pod ścia​ny na wi​dok ja​dą​cych. Za ostat​ni​mi do​ma​mi po​wóz po​to​czył się bez​sze​lest​nie po mięk​kim jak pie​rzy​na ku​rzu, a wraz z głęb​szą ciem​no​ścią od​czu​wa​ło się ja​kąś świe​żość, któ​ra zda​wa​ła się spły​wać z li​ści drzew ro​sną​cych przy dro​dze. Emi​sa​riusz z obo​zu Her​nan​de​za przy​su​nął swe​go ko​nia do ko​nia Ka​ro​la Gou​l​da. – Ca​bal​le​ro – rzekł gło​sem, w któ​rym brzmia​ło za​in​te​re​so​wa​nie – czy pan jest tym, któ​re​go na​zy​wa​ją kró​lem Su​la​co, wład​cą ko​pal​ni? Czy nie tak? – Tak, je​stem wład​cą ko​pal​ni – od​po​wie​dział Gould. Jeź​dziec kłu​so​wał czas ja​kiś w mil​cze​niu, po czym rzekł: – Mam bra​ta w pań​skiej służ​bie, se​re​na, w do​li​nie San Tomé. Pan do​wiódł, że jest spra​wie​dli​wym czło​wie​kiem. Nie sta​ła się żad​na krzyw​da żad​ne​mu z tych, któ​rych pan po​wo​łał do pra​cy w ko​pal​ni. Mój brat mówi, że ani je​den urzęd​nik, ani je​den cie​mięz​ca z Cam​po nie po​ka​zał się nig​dy po pań​skiej stro​nie rze​ki. Zaś pań​scy urzęd​ni​cy nie uci​ska​ją lu​dzi pra​cu​ją​cych w wą​wo​zie. Boją się wi​dać moc​nej ręki pana, bo pan jest spra​wie​dli​wym czło​wie​-

kiem i po​tęż​nym – do​dał. Mó​wił po​ryw​czo, to​nem nie​za​leż​nym, ale wi​docz​nie zmie​rzał do ja​kie​goś celu wsz​czy​na​jąc tę roz​mo​wę. Opo​wie​dział Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi, że był kie​dyś ran​che​rem w jed​nej z ni​sko po​ło​żo​nych do​lin na sa​mym po​łu​dniu, są​sia​dem Her​nan​de​za za daw​nych lat i oj​cem chrzest​nym jego naj​star​sze​go syna, jed​nym z tych, któ​rzy sta​nę​li po jego stro​nie, gdy sta​wiał opór po​bo​ro​wi re​kru​ta. To było po​cząt​kiem wszyst​kich ich nie​szczęść. Kie​dy upro​wa​dzo​no jego com​pa​dra, Her​nan​de​za, on po​cho​wał jego żonę i dzie​ci, za​mor​do​wa​ne przez żoł​da​ków. – Si, se​ñor – mam​ro​tał ochry​płym gło​sem. – Ja sam i paru in​nych szczę​śliw​ców, któ​rzy po​zo​sta​li na wol​no​ści, po​cho​wa​li​śmy wszyst​kich w jed​nym gro​bie, przy zglisz​czach cha​ty, pod drze​wem, co ocie​nia​ło ich dach. Do nie​go rów​nież schro​nił się Her​nan​dez, gdy zbiegł z woj​ska po trzech la​tach. Miał jesz​cze na so​bie mun​dur z od​zna​ka​mi sier​żan​ta na ra​mie​niu, na rę​kach zaś i na pier​siach krew swe​go puł​kow​ni​ka. To​wa​rzy​szy​ło mu trzech sze​re​gow​ców, któ​rych wy​sła​no w po​go​ni za nim, a któ​rzy wy​bra​li dro​gę wol​no​ści. Dzi​siej​szy emi​sa​riusz Her​nan​de​za opo​wia​dał Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi, jak to on, z kil​ku przy​ja​ciół​mi, za​cza​ił się za ska​ła​mi na wi​dok zbli​ża​ją​cych się żoł​nie​rzy, go​tów w każ​dej chwi​li po​cią​gnąć za cyn​giel, kie​dy na​gle roz​po​znał swe​go com​pa​dre, i wy​sko​czyw​szy z kry​jów​ki za​wo​łał nań po imie​niu. Do​brze wie​dział, że Her​nan​dez nie wró​cił tu w roli na​rzę​dzia nie​spra​wie​dli​wo​ści i uci​sku. Trzej jego żoł​nie​rze, w po​łą​cze​niu z gro​mad​ką za​cza​jo​ną za ska​ła​mi, utwo​rzy​li za​wią​zek słyn​nej ban​dy, on sam zaś stał się ulu​bio​nym za​stęp​cą Her​nan​de​za, któ​rym po​zo​sta​je od wie​lu, wie​lu lat. Z dumą wspo​mi​nał, że woj​sko​we wła​dze na​ło​ży​ły cenę tak​że na jego gło​wę, co nie prze​szko​dzi​ło mu do​cze​kać dłu​gich aż po ra​mio​na wło​sów, przy​pró​szo​nych si​wi​zną, i do​żyć chwi​li, w któ​rej jego com​pa​dre zo​stał ge​ne​ra​łem. Wy​buch​nął tłu​mio​nym śmie​chem.

– Tak, te​raz ze zbó​jów sta​li​śmy się żoł​nie​rza​mi. Ale niech no pan spoj​rzy, c abal​le​ro, na tych, co nas prze​obra​zi​li w żoł​nie​rzy, a jego w ge​ne​ra​ła! Niech no pan spoj​rzy na tych lu​dzi! Igna​cio po​krzy​ki​wał. Świa​tło la​tar​ni po​wo​zu, prze​su​wa​ją​ce się po ży​wo​pło​tach z kak​tu​sów po obu stro​nach go​ściń​ca, pa​da​ło na prze​ra​żo​ne twa​rze osób stło​czo​nych na brze​gu dro​gi, a dro​ga ta przy​po​mi​na​ła an​giel​skie dróż​ki wśród opłot​ków, wrzy​na​ła się bo​wiem głę​bo​ko w pulch​ną gle​bę Cam​po. Lu​dzie ci ku​li​li się; ich oczy roz​bły​ski​wa​ły na chwi​lę, ogrom​ne, po czym świa​tło prze​śli​zgi​wa​ło się po ob​na​żo​nych ko​rze​niach ja​kie​goś wiel​kie​go drze​wa, po dal​szych za​ro​ślach kak​tu​sów, by znów oświe​tlić gro​mad​ki lu​dzi oglą​da​ją​cych się za sie​bie z prze​stra​chem. Trzy ko​bie​ty, z któ​rych jed​na nio​sła dziec​ko, oraz paru męż​czyzn w cy​wil​nych ubra​niach, je​den uzbro​jo​ny w sza​blą, a dru​gi w strzel​bę, sku​pi​ło się do​ko​ła osioł​ka ob​cią​żo​ne​go dwo​ma to​bo​ła​mi owi​nię​ty​mi w ple​dy. Po chwi​li Igna​cio znów mu​siał krzyk​nąć, chcąc wy​mi​nąć czy​jąś car​re​tę; było to dłu​gie drew​nia​ne pu​dło na dwóch wy​so​kich ko​łach, któ​re​go drzwicz​ki umiesz​czo​ne z tyłu chwia​ły się sto​jąc otwo​rem. Ja​kieś pa​nie sie​dzą​ce we​wnątrz po​jaz​du po​zna​ły wi​dać bia​łe muły, bo za​czę​ły wo​łać: – Czy to pani, doña Emi​lio? Na za​krę​cie dro​gi ja​skra​wy blask ognia przedarł się przez ga​łę​zie drzew, sty​ka​jąc się nad gło​wa​mi na kształt skle​pie​nia. W po​bli​żu bro​du, na płyt​kim stru​mie​niu, przy​droż​ne ran​cho z ple​cio​ne​go si​to​wia i z da​chem po​szy​tym tra​wą zo​sta​ło przy​pad​ko​wo pod​pa​lo​ne i bu​cha​ją​ce ze zło​śli​wym sy​kiem pło​mie​nie za​la​ły świa​tłem otwar​tą prze​strzeń, wy​peł​nio​ną koń​mi, mu​ła​mi i nie​przy​tom​nym, roz​krzy​cza​nym tłu​mem lu​dzi. Gdy Igna​cio ścią​gnął lej​ce, kil​ka pie​szych pań obie​gło po​wóz bła​ga​jąc An​to​nię o miej​sce dla sie​bie. W od​po​wie​dzi wska​za​ła im w mil​cze​niu na roz​cią​gnię​tą po​stać ojca. – Tu mu​szę pań​stwa po​że​gnać – ode​zwał się Ka​rol Gould wśród ogól​nej wrza​wy. Pło​mie​nie się​ga​ły już pod nie​bo i tłum uchodź​ców, co​fa​jąc się przed

ża​rem, wy​legł na dro​gę, przez co po​wóz zo​stał zu​peł​nie osa​czo​ny. Ja​kaś dama w śred​nim wie​ku, ubra​na w czar​ną je​dwab​ną suk​nię i gru​bą man​ta na gło​wie, wspie​ra​ją​cą się na uła​ma​nej ga​łę​zi jak na la​sce, po​tknę​ła się o przed​nie koło. Dwie mło​de pan​ny, mil​czą​ce i str​wo​żo​ne, uwie​si​ły się u jej ra​mion. Ka​rol Gould znał ją do​brze. – Mi​se​ri​cor​dia! Okrop​nie nas tu gnio​tą w tym tłu​mie! – za​wo​ła​ła, dziel​nie uśmie​cha​jąc się do nie​go. – Wy​szły​śmy pie​cho​tą. Cała na​sza służ​ba ucie​kła wczo​raj do tych de​mo​kra​tów. Idzie​my od​dać się pod opie​kę księ​dza Cor​be​la​na, świę​te​go wuja pani, An​to​nio. Uczy​nił cud, prze​mie​nia​jąc ser​ce naj​sroż​sze​go zbó​ja. Nie​wąt​pli​wy cud! Głos jej pod​niósł się aż do krzy​ku z po​wo​du na​po​ru lu​dzi ustę​pu​ją​cych z dro​gi wo​zom, któ​re wy​jeż​dża​ły ga​lo​pem z bro​du przy akom​pa​nia​men​cie gło​śnych wrza​sków i trza​ska​nia z bi​czów. Roje iskier zmie​sza​nych z czar​nym dy​mem prze​la​ty​wa​ły po​nad dro​gą; bam​bu​sy w pło​ną​cych ścia​nach ran​cho pę​ka​ły w ogniu z hu​kiem po​dob​nym do nie​re​gu​lar​nej strze​la​ni​ny. I na​gle ja​skra​wa łuna przy​ga​sła, po​zo​sta​wia​jąc po so​bie czer​wo​na​wą mrocz​ność, wśród któ​rej po​ru​sza​ły się czar​ne cie​nie, jak​by bez​ce​lo​wo gna​ne przed sie​bie w prze​ciw​nych kie​run​kach. Wrza​wa zda​ła się przy​ci​chać wraz z za​pad​nię​ciem się pło​mie​ni; masa ludz​ka, w któ​rej kłę​bi​ły się gło​wy i ra​mio​na, kłót​nie i wy​zwi​ska, prze​wa​li​ła się nik​nąc w ciem​no​ści. – Mu​szę pa​nią po​że​gnać – po​wtó​rzył Ka​rol Gould, zwra​ca​jąc się do An​to​nii. Po​wo​li ob​ró​ci​ła gło​wę i od​kry​ła twarz. Emi​sa​riusz i com​pa​dre Her​nan​de​za ude​rzył ko​nia ostro​ga​mi i przy​bli​żył się. – Czy wład​ca ko​pal​ni nie ma żad​ne​go zle​ce​nia do Her​nan​de​za wład​cy Cam​po? Traf​ność po​rów​na​nia ude​rzy​ła Ka​ro​la Gou​l​da jak obu​chem. Istot​nie, on wła​dał ko​pal​nią dzię​ki swej nie​za​chwia​nej sta​now​czo​ści, a nie​po​skro​mio​ny ban​dy​ta dzier​żył Cam​po w opar​ciu o rów​nie kru​che pod​sta​wy. Byli so​bie

rów​ni w ob​li​czu bez​pra​wia rzą​dzą​ce​go tym kra​jem. Nie​po​dob​na było od​dzie​lić wła​snej dzia​łal​no​ści od po​ni​ża​ją​cych kon​tak​tów z tym bez​pra​wiem. Gę​sta sieć zbrod​ni i ko​rup​cji omo​ty​wa​ła całą tę kra​inę. Ogrom​ne znie​chę​ce​nie za​mknę​ło mu usta na prze​ciąg dłu​giej chwi​li. – Pan jest spra​wie​dli​wym czło​wie​kiem – mó​wił z na​ci​skiem wy​słan​nik Her​nan​de​za. – Niech pan spoj​rzy na tych lu​dzi, co mego com​pa​dre zro​bi​li ge​ne​ra​łem, a nas żoł​nie​rza​mi. Niech pan się przyj​rzy tym oli​gar​chom, któ​rzy ucho​dzą z ży​ciem, uno​sząc to tyl​ko, co mają na so​bie. Mój com​pa​dre o tym nie my​śli, ale nasi to​wa​rzy​sze będą się bar​dzo nad tym gło​wi​li i ja chciał​bym w ich imie​niu z pa​nem mó​wić. Niech mnie pan wy​słu​cha, se​ñor! Od wie​lu mie​się​cy Cam​po jest cał​ko​wi​cie w na​szym ręku. Nie po​trze​bu​je​my ni​ko​go o nic pro​sić; żoł​nie​rze jed​nak mu​szą mieć żołd, chcą żyć uczci​wie po skoń​czo​nej woj​nie. W prze​ko​na​niu lu​dzi pań​ska du​sza jest tak spra​wie​dli​wa, że jed​na mo​dli​twa z pań​skich ust mo​gła​by wy​pę​dzić cho​ro​bę z każ​de​go by​dlę​cia, po​dob​nie jak mo​dli​twa spra​wie​dli​we​go sę​dzie​go. Niech mi pan po​wie ta​kie sło​wo, któ​re po​dzia​ła​ło​by jak bal​sam na wąt​pli​wo​ści na​szej par​ti​da , tam każ​dy jest praw​dzi​wym męż​czy​zną. – Czy pani sły​szy, co on mówi? – za​py​tał po an​giel​sku Ka​rol Gould na​chy​la​jąc się do An​to​nii. – Wy​bacz nam, pa​nie, na​szą nę​dzę! – wy​krzyk​nę​ła rap​tow​nie. – To pań​ski cha​rak​ter jest tym nie​wy​czer​pa​nym skar​bem, któ​ry może nas jesz​cze wszyst​kich oca​lić, pań​ski cha​rak​ter, don Car​lo​sie, a nie bo​gac​two. Bła​gam pana, niech pan da temu czło​wie​ko​wi sło​wo ho​no​ru, że pan przyj​mie taki układ, jaki mój wuj za​wrze z ich do​wód​cą. Jed​no sło​wo. On nie bę​dzie żą​dał ni​cze​go wię​cej. Na miej​scu przy​droż​nej cha​ty nie po​zo​sta​ło nic poza ogrom​nym sto​sem ża​rzą​cych się wę​gli, któ​re rzu​ca​ły przy​ga​sa​ją​cy już czer​wo​ny blask da​le​ko do​ko​ła. Ten blask pa​dał te​raz na twarz An​to​nii, sil​nie za​ru​mie​nio​ną wzru​-

sze​niem. Ka​rol Gould, po bar​dzo nie​dłu​gim wa​ha​niu, dał żą​da​ną rę​koj​mię. Czuł się jak czło​wiek, któ​ry wszedł​szy na zbyt stro​mą ścież​kę nie ma już od​wro​tu i, chcąc się ra​to​wać, musi piąć się da​lej. Zro​zu​miał to do głę​bi pa​trząc na don Jo​ségo, wy​cią​gnię​te​go nie​mal już bez tchu u boku wy​pro​sto​wa​nej An​to​nii. Tego czło​wie​ka po​ko​na​ła wal​ka ca​łe​go ży​cia z po​tę​gą mo​ral​nej ciem​no​ty, w któ​rej cze​lu​ściach lę​gną się po​twor​ne zbrod​nie i po​twor​ne ilu​zje. Wy​słan​nik Her​nan​de​za wy​ra​ził w paru sło​wach swo​je cał​ko​wi​te za​do​wo​le​nie. An​to​nia spu​ści​ła wo​al​kę, opa​no​wu​jąc ze sto​icy​zmem chęć do​wie​dze​nia się cze​goś o Mar​ci​nie De​co​ud. Ale Igna​cio oglą​dał się już mar​kot​nie przez ra​mię. – Przy​patrz się do​brze swo​im mu​łom, mi amo – mruk​nął. – Nie zo​ba​czysz ich wię​cej.

ROZ​DZIAŁ CZWAR​TY

Ka​rol Gould za​wró​cił w stro​nę mia​sta. W prze​czy​stym brza​sku dnia kar​bo​wa​ne tur​nie Sier​ry wy​da​wa​ły się nie​mal czar​ne. Tu i ów​dzie ja​kiś za​ku​ta​ny le​pe​ro, sły​sząc dzwo​nie​nie koń​skich ko​pyt, zni​kał na za​krę​cie któ​rejś z bocz​nych uli​czek po​ro​słych tra​wą. Psy szcze​ka​ły w ogro​dach oko​lo​nych mu​ra​mi. Wraz z bez​barw​nym świ​tem chłód zda​wał się spły​wać z gór na po​trza​ska​ne ta​fle bru​ku, na domy o za​mknię​tych okien​ni​cach, ob​tłu​czo​nych gzym​sach i ni​skich czwo​ro​gra​nia​stych słu​pach, mię​dzy któ​re opa​dał tynk wiel​ki​mi pła​ta​mi. Wscho​dzą​cy dzień wal​czył z mro​kiem pod ar​ka​da​mi na pla​za. Nie było tu śla​du co​dzien​ne​go tar​go​wi​ska, nie było wie​śnia​ków, roz​kła​da​ją​cych swo​je to​wa​ry: sto​sy owo​ców, wiąz​ki ja​rzyn przy​bra​ne kwia​ta​mi na ni​skich ła​wach pod osło​ną ogrom​nych pa​ra​so​li ob​szy​tych ro​go​żą; nie było we​so​łej ran​nej krzą​ta​ni​ny wiej​skich przy​by​szów, ko​biet, dzie​ci i ob​ła​do​wa​nych osłów. Tyl​ko gdzie​nieg​dzie na ob​szer​nej prze​strze​ni do​strze​ga​ło się małe gru​py re​wo​lu​cjo​ni​stów, zwró​co​nych w jed​nym kie​run​ku: wy​pa​try​wa​li spod swo​ich spusz​czo​nych ka​pe​lu​szy, czy nie wi​dać ru​chu na dro​dze z Rin​con. Gdy Ka​rol Gould prze​jeż​dżał, naj​licz​niej​sza z tych grup, ob​ra​ca​jąc się jak je​den mąż w jego stro​nę, po​czę​ła krzy​czeć groź​nym to​nem: „Viva la li​ber​tad!” Ka​rol Gould je​chał da​lej i skrę​cił w skle​pio​ną bra​mę swe​go domu. W pa​tio, wy​ło​żo​nym sło​mą, ja​kiś prac​ti​can​te, je​den z miej​sco​wych po​moc​ni​ków dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, sie​dział na pod​ło​dze wspar​ty ple​ca​mi o kra​wędź fon​tan​ny i brzą​kał dys​kret​nie na gi​ta​rze, pod​czas gdy dwie dziew​czy​ny z ludu, sto​ją​ce przed nim, su​wa​ły nie​co no​ga​mi i wy​wi​ja​ły rę​ka​mi, nu​cąc z ci​cha ja​kąś po​pu​lar​ną me​lo​dię ta​necz​ną.

Więk​szość ran​nych, ofiar dwu​dnio​wych roz​ru​chów, zo​sta​ła już za​bra​na do do​mów przez krew​nych i przy​ja​ciół, ale moż​na było jesz​cze do​strzec kil​ka sku​lo​nych po​sta​ci, któ​re ki​wa​ły oban​da​żo​wa​ny​mi gło​wa​mi w takt mu​zy​ki. Ka​rol Gould zsiadł z ko​nia. Za​spa​ny mozo wy​su​nął się z drzwi pie​kar​ni, by ująć wierz​chow​ca za uzdę; prac​ti​can​te usi​ło​wał po​śpiesz​nie ukryć swą gi​ta​rę, tyl​ko dziew​czę​ta, wca​le nie zmie​sza​ne, cof​nę​ły się o krok z uśmie​chem. Ka​rol Gould przed wej​ściem na scho​dy rzu​cił okiem w ciem​ny za​ką​tek pa​tio, gdzie do​strzegł inną gru​pę: obok śmier​tel​nie ra​nio​ne​go car​ga​do​ra klę​cza​ła ko​bie​ta, od​ma​wia​jąc po​śpiesz​nie pa​cie​rze i usi​łu​jąc jed​no​cze​śnie wsu​nąć prze​mo​cą cząst​kę po​ma​rań​czy w sztyw​nie​ją​ce usta umie​ra​ją​ce​go. Okrut​na bła​hość tego wszyst​kie​go uka​zy​wa​ła się bez ob​słon w lek​ko​myśl​no​ści i w cier​pie​niach tego nie​po​praw​ne​go na​ro​du; okrut​na bła​hość ży​cia i śmier​ci, któ​ry​mi sza​fo​wa​no w da​rem​nych usi​ło​wa​niach zna​le​zie​nia zno​śne​go roz​wią​za​nia pro​ble​mu. W prze​ci​wień​stwie do Mar​ci​na De​co​ud Ka​rol Gould nie umiał z lek​kim ser​cem brać udzia​łu w tra​gicz​nej far​sie. Ro​zu​miał do​sko​na​le tra​gicz​ną stro​nę sy​tu​acji, ale nie mógł do​pa​trzyć się ko​micz​nej. Zbyt go bo​la​ło prze​ko​na​nie, że ma do czy​nie​nia z nie​ule​czal​nym sza​leń​stwem. Był ide​ali​stą, a przy tym czło​wie​kiem zbyt su​ro​wo prak​tycz​nym, aby mo​gły go ba​wić strasz​li​we pa​ra​dok​sy, któ​re za​chwy​ca​ły swą śmiesz​no​ścią Mar​ci​na De​co​ud, ma​te​ria​li​stę i fan​ta​stę, pa​trzą​ce​go na ży​cie przez pry​zmat su​che​go scep​ty​cy​zmu. Kom​pro​mis z wła​snym su​mie​niem wy​da​wał się Gou​l​do​wi (jak się bo​daj każ​de​mu z nas wy​da​je) dużo brzyd​szy w świe​tle klę​ski. Po​sta​wa mil​cze​nia, któ​rą so​bie z roz​my​słem na​rzu​cił, po​wstrzy​my​wa​ła go od jaw​nych kom​pro​mi​sów ze swy​mi my​śla​mi, ale kon​ce​sja Gou​l​dów wy​pa​czy​ła jego zdol​ność osą​dza​nia spraw. Po​wi​nien był wie​dzieć – mó​wił so​bie, wspar​ty o ba​lu​stra​dę ga​le​rii – że rząd Ri​bie​ry nig​dy ni​cze​go nie wskó​ra. Ko​pal​nia ska​zi​ła jego sąd, gdyż mimo ca​łej od​ra​zy mu​siał prze​ku​py​wać lu​dzi i wda​wać się w in​try​gi, aby tyl​ko spo​koj​nie móc pro​wa​dzić pra​cę z dnia na

dzień. Po​dob​nie jak jego oj​ciec, i on nie lu​bił być ogra​bia​ny. To go roz​ją​trza​ło. Wmó​wił w sie​bie, że po​wi​nien po​pie​rać pro​jek​ty re​form don Jo​ségo, gdyż po​mi​ja​jąc już wyż​sze wzglę​dy, re​for​my te przy​słu​żą się zna​ko​mi​cie jego in​te​re​som. I wplą​tał się w te bez​sen​sow​ne wal​ki, po​dob​nie jak się w nie wplą​tał jego nie​szczę​sny stryj, któ​re​go sza​bla wi​sia​ła w pra​cow​ni. Uczy​ni​li to w obro​nie naj​zwy​klej​szych za​sad przy​zwo​ito​ści, na ja​kich opie​ra się zor​ga​ni​zo​wa​ne spo​łe​czeń​stwo. Bro​nią mło​de​go Gou​l​da było jed​nak​że bo​gac​two ko​pal​ni, a taka broń dzia​ła sub​tel​niej i się​ga da​lej niż uczci​wa sta​lo​wa klin​ga pa​ła​sza, przy​twier​dzo​na do zwy​kłej mo​sięż​nej rę​ko​je​ści. Jest tak​że dla swe​go po​sia​da​cza bar​dziej nie​bez​piecz​na i bar​dziej obo​siecz​na. Pod​nie​ca po​żą​dli​wość i stwa​rza nę​dzę, a tak​że wszyst​kie wady wy​ni​kłe z po​bła​ża​nia so​bie, nu​rza się chęt​nie w wy​two​rzo​nych przez nie tru​ją​cych wy​wa​rach, ka​la​jąc przed​miot, któ​re​mu ma słu​żyć, a nie​zręcz​nym cię​ciem nie​raz ude​rza nie tam, gdzie po​trze​ba. Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi nie po​zo​sta​wa​ło jed​nak nic in​ne​go jak uży​wać da​lej tej bro​ni. Po​sta​no​wił strza​skać ją ra​czej na drob​ne ka​wał​ki niż po​zwo​lić, by mu ją z ręki wy​dar​to. Bę​dąc An​gli​kiem z uro​dze​nia i wy​cho​wa​nia, czuł, że tu, w Co​sta​gu​anie jest po​szu​ki​wa​czem przy​gód, po​tom​kiem awan​tur​ni​ków, któ​rzy za​cią​gnę​li się do ob​cej le​gii, po​tom​kiem lu​dzi, któ​rzy szu​ka​li szczę​ścia w wal​kach re​wo​lu​cyj​nych, któ​rzy ro​bi​li re​wo​lu​cje, wie​rzy​li w re​wo​lu​cje. Mimo ca​łej pra​wo​ści cha​rak​te​ru jego ety​ka mia​ła pew​ną gięt​kość, jak to bywa u awan​tur​ni​ków, któ​rzy w mo​ral​nej oce​nie swych czy​nów bio​rą pod uwa​gę wiel​kość oso​bi​ste​go ry​zy​ka. Był zde​cy​do​wa​ny, je​śli zaj​dzie po​trze​ba, wy​sa​dzić w po​wie​trze całą górę San Tomé, zgła​dzić ją cał​ko​wi​cie z po​wierzch​ni re​pu​bli​ki. To do​wo​dzi​ło mocy jego cha​rak​te​ru, było też wy​ni​kiem wy​rzu​tów su​mie​nia z po​wo​du nie​uchwyt​nej krzyw​dy wy​rzą​dzo​nej żo​nie, któ​ra prze​sta​ła być je​dy​ną pa​nią jego my​śli; przy​po​mi​na​ło też cho​rą wy​obraź​nię ojca, wresz​cie but​ną po​sta​wę kor​sa​rza, rzu​ca​ją​ce​go za​pał​kę na ma​te​ria​ły wy​bu​cho​we, by unik​-

nąć pod​da​nia okrę​tu. Na dole w pa​tio, ran​ny car​ga​dor wy​zio​nął du​cha. Ko​bie​ta krzyk​nę​ła raz je​den, a ten krzyk był tak nie​spo​dzia​ny i prze​ni​kli​wy, że inni ran​ni wy​pro​sto​wa​li się na swo​ich le​go​wi​skach. Prac​ti​can​te ze​rwał się na nogi z gi​ta​rą w ręku i pod​nió​sł​szy wy​so​ko brwi wpa​trzył się w ko​bie​tę uważ​nym wzro​kiem. Dwie dziew​czy​ny, sie​dzą​ce te​raz w kuc​ki po obu stro​nach łoża ran​ne​go krew​nia​ka, z dłu​gi​mi cy​ga​ra​mi w zę​bach, ski​nę​ły na sie​bie po​ro​zu​mie​waw​czo. Tym​cza​sem Ka​rol Gould, po​chy​lo​ny nad ba​lu​stra​dą, do​strzegł wcho​dzą​cych z uli​cy trzech pa​nów, ubra​nych ce​re​mo​nial​nie w czar​ne sur​du​ty i bia​łe ko​szu​le tu​dzież eu​ro​pej​skie okrą​głe ka​pe​lu​sze. Je​den z nich, prze​wyż​sza​ją​cy gło​wą i ra​mio​na​mi dwóch po​zo​sta​łych, wy​su​nął się osten​ta​cyj​nie na​przód wska​zu​jąc dro​gę. Był to don Ju​ste Lo​pez w to​wa​rzy​stwie dwóch swo​ich przy​ja​ciół, człon​ków Zgro​ma​dze​nia. Mimo wcze​snej pory chcie​li wi​dzieć się z ad​mi​ni​stra​do​rem. Do​strze​gł​szy go, po​zdro​wi​li ru​chem ręki i we​szli pro​ce​sją na scho​dy. Don Ju​ste, któ​ry zdu​mie​wa​ją​co zmie​nił się przez zgo​le​nie bro​dy, stra​cił jed​no​cze​śnie dzie​więć dzie​sią​tych god​no​ści, z jaką się no​sił. Don Car​los, jak​kol​wiek za​ab​sor​bo​wa​ny po​waż​niej​szy​mi spra​wa​mi, nie mógł nie za​uwa​żyć pięt​na głu​po​ty, ja​kie się na​gle ob​ja​wi​ło na tej twa​rzy. To​wa​rzy​sze don Lo​pe​za wy​glą​da​li na zbi​tych z tro​pu i nie​wy​spa​nych. Je​den z nich ob​li​zy​wał koń​cem ję​zy​ka spierzch​nię​te war​gi, dru​gi wo​dził tę​pym wzro​kiem po ka​flo​wej po​sadz​ce ko​ry​ta​rza pod​czas gdy don Ju​ste, wy​su​nię​ty nie​co na​przód, prze​ma​wiał do se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra ko​pal​ni San Tomé. W jego prze​ko​na​niu for​my na​le​ża​ło za​cho​wy​wać. Każ​dy nowy wiel​ko​rząd​ca przyj​mu​je de​pu​ta​cję ca​bil​do, to jest rady miej​skiej, oraz con​su​la​do – wy​dzia​łu han​dlo​we​go, jest prze​to rze​czą wła​ści​wą, by Zgro​ma​dze​nie Pro​win​cjo​nal​ne też wy​sła​ło swo​ją de​pu​ta​cję, choć​by dla za​zna​cze​nia, że ist​nie​ją par​la​men​tar​ne in​sty​tu​cje. Don Ju​ste pro​po​no​wał, by don Car​los Gould, jako naj​zna​ko​mit​szy oby​wa​tel ca​łej

pro​win​cji, przy​łą​czył się do de​pu​ta​cji Zgro​ma​dze​nia. Jego sta​no​wi​sko było wszak wy​jąt​ko​we, jego oso​ba zna​na na ca​łej prze​strze​ni re​pu​bli​ki. Ofi​cjal​nych ge​stów kur​tu​azji nie na​le​ży lek​ce​wa​żyć, choć​by na prze​kór ser​cu. Uzna​nie do​ko​na​nych fak​tów może oca​lić cen​ne śla​dy in​sty​tu​cji par​la​men​tar​nych. Oczy don Lo​pe​za pło​nę​ły tę​pym bla​skiem; wie​rzył w in​sty​tu​cje par​la​men​tar​ne, a pe​łen em​fa​zy jego głos hu​czał wśród ci​szy pa​nu​ją​cej w domu jak brzę​cze​nie cięż​kie​go owa​da. Ka​rol Gould, zwró​co​ny do prze​ma​wia​ją​ce​go, słu​chał cier​pli​wie z łok​ciem wspar​tym o ba​lu​stra​dę. Po​trzą​sał lek​ko gło​wą, prze​czą​co, nie​mal wzru​szo​ny bła​gal​nym spoj​rze​niem pre​zy​den​ta Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go. Ale po​li​ty​ka Gou​l​da nie po​zwa​la​ła na żad​ne ofi​cjal​ne de​kla​ra​cje w imie​niu ko​pal​ni San Tomé. – Ja pa​nom ra​dzę, se​ño​res, aby​ście na dal​sze losy cze​ka​li w swo​ich wła​snych do​mach. Nie wi​dzę ko​niecz​no​ści, aby​ście się pa​no​wie for​mal​nie od​da​wa​li w ręce Mon​te​ra. Pod​da​nie się fak​tom, jak mówi don Ju​ste, bywa nie​unik​nio​ne, zgo​da, gdy jed​nak to nie​unik​nio​ne ma na imię Pe​dri​to Mon​te​ro, nie ma po​trze​by pod​kre​śla​nia, że ka​pi​tu​lu​je​cie bez za​strze​żeń. Po​wszech​nym błę​dem w wa​szym kra​ju jest brak umia​ru w ży​ciu po​li​tycz​nym. Płasz​cze​nie się przed bez​pra​wiem, a po​tem krwa​we re​ak​cje, nie, se​ño​res, to nie pro​wa​dzi do sta​bi​li​za​cji i do po​myśl​nej przy​szło​ści! Ka​rol Gould za​milkł wi​dząc przed sobą oszo​ło​mio​ne, smut​ne twa​rze i oczy peł​ne prze​ra​żo​ne​go zdu​mie​nia. Uczu​cie li​to​ści dla tych lu​dzi, któ​rzy swe na​dzie​je po​kła​da​li w sło​wach, pod​czas gdy rze​zie i ra​bu​nek pu​sto​szy​ły kraj, do​pro​wa​dzi​ło don Car​lo​sa do wy​gło​sze​nia tej prze​mo​wy, któ​ra wy​da​ła mu się pu​stą ga​da​ni​ną. Don Ju​ste wy​krztu​sił: – Pan nas opusz​cza, don Car​lo​sie… A jed​nak in​sty​tu​cja par​la​men​tar​na… Nie mógł z ża​ło​ści nic wię​cej po​wie​dzieć. Na​wet na chwi​lę za​sło​nił ręką oczy. Ka​rol Gould, oba​wia​jąc się czczej pa​pla​ni​ny, nie za​re​ago​wał na jego

sło​wa. Ski​nie​niem gło​wy od​po​wie​dział mil​cząc na ich ce​re​mo​nial​ne ukło​ny. Mil​cze​nie było dla nie​go schro​nie​niem. Ro​zu​miał, że im cho​dzi​ło o po​zy​ska​nie dla sie​bie atu​tów, ja​kie przed​sta​wia​ła ko​pal​nia San Tomé. Chcie​li swą po​jed​naw​czą mi​sję wo​bec zwy​cięz​cy po​kryć opie​kuń​czym skrzy​dłem kon​ce​sji Gou​l​da. Wszak inne in​sty​tu​cje, jak ca​bil​do i con​su​la​do, wy​ślą też póź​niej swych przed​sta​wi​cie​li, do​pra​sza​jąc się po​par​cia tej naj​trwal​szej, naj​spraw​niej dzia​ła​ją​cej wła​dzy, jaka kie​dy​kol​wiek rzą​dzi​ła pro​win​cją. Dok​tor Mo​ny​gham, przy​by​wa​jąc do Casa Gould swym chyb​kim, nie​rów​nym kro​kiem, do​wie​dział się, iż pan domu udał się do swo​ich po​koi wy​daw​szy za​rzą​dze​nie, aby mu pod żad​nym po​zo​rem nie prze​szka​dza​no. Ale dok​to​ro​wi nie za​le​ża​ło na na​tych​mia​sto​wym wi​dze​niu się z Ka​ro​lem Gou​l​dem. Ja​kiś czas po​świę​cił swo​im ran​nym. Przy​glą​dał się każ​de​mu z nich po ko​lei, po​cie​ra​jąc so​bie bro​dę za po​mo​cą du​że​go i wska​zu​ją​ce​go pal​ca; jego upar​te spoj​rze​nie po​zba​wio​ne wy​ra​zu spo​ty​ka​ło się z py​ta​ją​cym wzro​kiem cho​rych. Wszy​scy mie​li się do​brze, do​pie​ro pod​szedł​szy do zmar​łe​go car​ga​do​ra dok​tor za​trzy​mał się tam dłu​żej, przy​pa​tru​jąc się nie temu, któ​ry prze​stał cier​pieć, ale ko​bie​cie klę​czą​cej w nie​mej za​du​mie nad tą nie​ru​cho​mą twa​rzą z wcią​gnię​ty​mi noz​drza​mi i bia​ła​wym bły​skiem w “nie​do​mknię​tych oczach. Pod​nio​sła po​wo​li gło​wę i rze​kła tę​pym gło​sem: – Bar​dzo nie​daw​no zo​stał car​ga​do​rem, od paru ty​go​dni; jego wiel​moż​ność ca​pa​taz przy​jął go po wie​lu proś​bach. – Nie od​po​wia​dam za wiel​kie​go ca​pa​ta​za – burk​nął dok​tor, od​cho​dząc. Wszedł​szy na górę skie​ro​wał się w stro​nę po​ko​ju Ka​ro​la Gou​l​da, lecz w ostat​niej chwi​li za​wa​hał się, wzru​szył skrzy​wio​ny​mi ra​mio​na​mi i od​wra​ca​jąc się od klam​ki skrę​cił po​śpiesz​nie na ko​ry​tarz w po​szu​ki​wa​niu ca​me​ri​sty pani Gould. Le​onar​da oznaj​mi​ła mu, że se​ño​ra jesz​cze nie wsta​ła. S eño​ra po​wie​rzy​ła jej opie​ce dziew​czyn​ki tego po​sa​de​ra, Wło​cha. Le​onar​da za​bra​ła je na noc do

wła​sne​go po​ko​ju. Mała blon​dy​necz​ka za​no​si​ła się od pła​czu, póki nie za​snę​ła, ale ta więk​sza, ciem​no​wło​sa, nie zmru​ży​ła do​tąd oka. Sie​dzi na łóż​ku, pod​cią​ga​jąc prze​ście​ra​dło pod samą bro​dę i wy​trzesz​cza​jąc oczy jak mała cza​row​ni​ca. Le​onar​da nie była rada z przy​wie​zie​nia dziew​czy​nek do domu. Jej nie​za​do​wo​le​nie zna​la​zło wy​raz w obo​jęt​nym to​nie, ja​kim za​py​ta​ła, czy ich mat​ka już umar​ła. Je​śli cho​dzi o se​ño​rę, to pew​no śpi jesz​cze. Od chwi​li, kie​dy we​szła do swe​go po​ko​ju, po roz​sta​niu się z od​jeż​dża​ją​cą doñą An​to​nią i jej umie​ra​ją​cym oj​cem, nie było sły​chać za drzwia​mi żad​ne​go szme​ru. Dok​tor, ock​nąw​szy się z głę​bo​kie​go za​my​śle​nia, po​le​cił krót​ko Le​onar​dzie, by za​raz pa​nią zbu​dzi​ła. Cze​ka​jąc na zja​wie​nie się pa​tii Gould, po​kuś​ty​kał do sa​lo​nu. W tym wiel​kim pu​stym po​ko​ju, w któ​rym jego sko​ła​ta​na du​sza do​zna​ła nie​raz ochło​dy po wie​lu la​tach bez​płod​nej męki, w któ​rym zda​rza​ło mu się tak​że prze​cho​dzić w mil​cze​niu obok po​błaż​li​wych spoj​rzeń rzu​ca​nych z uko​sa na włó​czę​gę, prze​cha​dzał się te​raz po​mię​dzy krze​sła​mi i sto​ła​mi, do​pó​ki pani Gould, owi​nię​ta w ran​ny szla​fro​czek, nie po​de​szła doń szyb​kim kro​kiem. – Pani wie, że nig​dy nie po​chwa​la​łem de​cy​zji wy​wie​zie​nia sre​bra – tym wstę​pem roz​po​czął dok​tor opo​wieść o swych noc​nych przy​go​dach w to​wa​rzy​stwie ka​pi​ta​na Mit​chel​la, na​czel​ne​go in​ży​nie​ra i sta​re​go Vio​li w głów​nej kwa​te​rze So​til​la. Ma​jąc wy​ro​bio​ny wła​sny po​gląd na ten kry​zys po​li​tycz​ny, dok​tor Mo​ny​gham uwa​żał wy​wie​zie​nie sre​bra za krok nie​roz​waż​ny i źle wró​żą​cy na przy​szłość. Na​su​wa​ło to po​rów​na​nie z ge​ne​ra​łem, któ​ry by w przed​dzień bi​twy ode​słał naj​lep​sze swe od​dzia​ły pod ja​kimś nie​ja​snym pre​tek​stem. Wszyst​kie szta​by sre​bra moż​na było scho​wać w ta​kim miej​scu, z któ​re​go ła​two da​ły​by się wy​cią​gnąć, gdy​by za​szła po​trze​ba za​po​bie​że​nia nie​bez​pie​czeń​stwom gro​żą​cym kon​ce​sji Gou​l​da. Pan ad​mi​ni​stra​dor po​stą​pił tak, jak gdy​by ol​brzy​mia po​tę​ga i po​wo​dze​nie ko​pal​ni opie​ra​ły się na za​sa​dach rze​tel​no​ści i na tro​sce o po​ży​tek spo​łecz​ny.

A tak prze​cie nie było. Me​to​da, jaką sto​so​wa​no, była je​dy​ną moż​li​wą. Kon​ce​sja Gou​l​dów przez wszyst​kie te lata utrzy​my​wa​ła się dro​gą oku​pu. To był wstręt​ny pro​ce​der. Dok​tor ro​zu​miał do​brze, że Ka​rol Gould miał w koń​cu tego dość i dla​te​go po​parł bez​na​dziej​ną im​pre​zę re​form. Dok​tor nie wie​rzył w moż​li​wość zre​for​mo​wa​nia Co​sta​gu​any. A oto dziś ko​pal​nia musi wró​cić do po​przed​nich me​tod w wa​run​kach dla sie​bie nie​ko​rzyst​nych, gdyż na przy​szłość bę​dzie mia​ła do czy​nie​nia nie tyl​ko z chci​wo​ścią, ale z mści​wą nie​chę​cią, jaką wzbu​dził po​sia​dacz kon​ce​sji usi​łu​jąc uwol​nić się z wię​zów ko​rup​cji. Taka była kon​se​kwen​cja nie​po​wo​dze​nia. Te​raz nie​po​ko​iła dok​to​ra inna rzecz: zda​wa​ło mu się, że Ka​rol Gould zmiękł w de​cy​du​ją​cej chwi​li, wte​dy wła​śnie kie​dy na​wrót do daw​nych me​tod po​zo​sta​wał je​dy​nym wyj​ściem. Za​in​te​re​so​wa​nie się sza​lo​nym po​my​słem Mar​ci​na De​co​ud do​wo​dzi​ło sła​bo​ści. Dok​tor pod​niósł ręce do góry, wy​krzy​ku​jąc „De​co​ud! De​co​ud!” i bie​gał uty​ka​jąc po po​ko​ju, przy czym chi​cho​tał zło​śli​wie. Przed wie​lu laty kost​ki u jego nóg zo​sta​ły po​waż​nie uszko​dzo​ne w cza​sie pew​ne​go prze​słu​cha​nia w zam​ku San​ta Mar​ta, któ​re pro​wa​dzi​ła ko​mi​sja zło​żo​na z woj​sko​wych. No​mi​na​cja za​sko​czy​ła tych lu​dzi nie​spo​dzie​wa​nie, w środ​ku nocy. Roz​kaz wy​szedł od Gu​zma​na Ben​to, któ​ry ob​wie​ścił im to grzmią​cym gło​sem, z pa​ła​ją​cy​mi oczy​ma i po​sęp​nie ścią​gnię​tą brwią. Sta​ry ty​ran, w jed​nym ze swych na​pa​dów po​dejrz​li​wo​ści, od​wo​ły​wał się ha​ła​śli​wie do ich wier​nych uczuć zło​rze​cząc im jed​no​cze​śnie i rzu​ca​jąc okrop​ne po​gróż​ki. Wszyst​kie za​ka​mar​ki i ko​mór​ki w zam​ku wznie​sio​nym na gó​rze były już prze​peł​nio​ne więź​nia​mi. Ko​mi​sję obar​czo​no za​da​niem wy​kry​cia nie​go​dzi​wej kon​spi​ra​cji, pra​cu​ją​cej nad oba​le​niem Oby​wa​te​la Zbaw​cy Oj​czy​zny. Strach przed sza​le​ją​cym ty​ra​nem prze​ja​wił się i w po​śpie​chu, i w dzi​kim okru​cień​stwie pro​ce​du​ry. Oby​wa​tel Zbaw​ca nie miał zwy​cza​ju cze​kać. Ja​kąś kon​spi​ra​cję trze​ba było od​kryć. Na po​dwó​rzach zam​ko​wych sły​chać było

brzęk kaj​dan, któ​ry​mi pę​ta​no nogi więź​niów, od​gło​sy ude​rzeń, krzy​ki drę​czo​nych ofiar. Tym​cza​sem ko​mi​sja zło​żo​na z wyż​szych ofi​ce​rów pra​co​wa​ła go​rącz​ko​wo. Jej człon​ko​wie ukry​wa​li swą roz​pacz i oba​wy jed​ni przed dru​gi​mi, a zwłasz​cza przed se​kre​ta​rzem ko​mi​sji, księ​dzem Be​ro​nem, ka​pe​la​nem woj​sko​wym, któ​ry w tym cza​sie był naj​bar​dziej za​ufa​nym słu​gą Oby​wa​te​la i Zbaw​cy. Ten kle​cha od​zna​czał się bar​czy​stą bu​do​wą i ogrom​nym wzro​stem przy mięk​kiej tu​szy, cerę miał śnia​do​żół​tą, a na czub​ku gło​wy za​ra​sta​ją​cą wło​sem, nie​zbyt czy​stą ton​su​rę. Jego mun​dur woj​sko​wy był z przo​du za​wsze wy​pla​mio​ny tłusz​czem, a na le​wej pier​si wid​niał mały krzy​żyk, wy​szy​ty bia​łą ba​weł​ną; oj​ciec Be​ron miał po​tęż​ny nos i zwi​sa​ją​cą war​gę. Dok​tor Mo​ny​gham pa​mię​tał go do tej pory. Pa​mię​tał go mimo naj​więk​szych wy​sił​ków woli, by o nim za​po​mnieć. Gu​zman Ben​to wy​zna​czył ojca Be​ro​na umyśl​nie do ko​mi​sji li​cząc na to, że jego świa​tła gor​li​wość po​dzia​ła po​bu​dza​ją​co na in​nych jej człon​ków. Dok​tor Mo​ny​gham nie mógł żad​nym spo​so​bem za​po​mnieć gor​li​wo​ści ani twa​rzy księ​dza Be​ro​na, ani bez​li​to​sne​go, mo​no​ton​ne​go gło​su, ja​kim wy​ma​wiał sło​wa: „Może wy​znasz wresz​cie?” – Te wspo​mnie​nia nie wstrzą​sa​ły go już dzi​siaj, ale uczy​ni​ły go ta​kim, ja​kim był w oczach sza​nu​ją​cych się lu​dzi: czło​wie​kiem lek​ce​wa​żą​cym zwy​kłe for​my przy​zwo​ito​ści, czymś po​śred​nim mię​dzy spryt​nym włó​czę​gą, a dok​tor​kiem o nie​oso​bli​wej re​pu​ta​cji. Ale nie wszy​scy sza​nu​ją​cy się lu​dzie po​sia​da​li de​li​kat​ność uczuć, któ​ra po​zwo​li​ła​by im zro​zu​mieć, z jak wiel​kim nie​po​ko​jem umy​słu, z jaką nie​by​wa​łą wy​ra​zi​sto​ścią dok​tor Mo​ny​gham, le​karz ko​pal​ni San Tomé, pa​mię​tał księ​dza Be​ro​na, ka​pe​la​na woj​sko​we​go, a kie​dyś se​kre​ta​rza woj​sko​wej ko​mi​sji. Za​mknię​ty w swo​im po​ko​ju, na sa​mym koń​cu szpi​tal​ne​go bu​dyn​ku w wą​wo​zie San Tomé, wi​dział przed sobą jego po​stać tak wy​raź​nie jak daw​niej. Wi​dy​wał go też cza​sem w nocy we śnie. Za​pa​lał wte​dy świe​cę i w ocze​ki​wa​niu dnia prze​cha​dzał się po po​ko​ju wzdłuż i wszerz, spo​glą​da​jąc na swe bose nogi i sil​nie

przy​ci​ska​jąc łok​cia​mi że​bra. Wi​dział we śnie księ​dza Be​ro​na sie​dzą​ce​go za dłu​gim czar​nym sto​łem, nad któ​rym wid​nia​ły rzę​dem gło​wy, ra​mio​na i szli​fy woj​sko​wych. Znu​dze​ni, gryź​li z nie​cier​pli​wo​ści gę​sie pió​ra, przy​słu​chu​jąc się gniew​nie pro​te​stom jed​ne​go z więź​niów, któ​ry za​kli​nał się na wszyst​kie świę​to​ści, że jest nie​win​ny, do​pó​ki ksiądz Be​ron nie wy​buch​nął: „I po co tyle cza​su tra​cić na głup​stwa! Daj​cie mi go tu na chwi​lę.” – Po czym dwóch żoł​nie​rzy wy​pro​wa​dza​ło więź​nia brzę​czą​ce​go kaj​da​na​mi, a za nimi wy​cho​dził ksiądz Be​ron. Ta​kie sce​ny roz​gry​wa​ły się wie​lo​krot​nie: licz​ne były ich ofia​ry. Gdy wię​zień po​wra​cał, był już cał​ko​wi​cie przy​go​to​wa​ny do spo​wie​dzi; oznaj​miał to ksiądz Be​ron, po​chy​la​jąc się nad sto​łem i wo​dząc do​ko​ła tę​pym, prze​sy​co​nym wzro​kiem, jaki się wi​du​je u ła​ko​mych osób po zbyt su​tym po​sił​ku. In​kwi​zy​tor​skie in​stynk​ty tego księ​dza nie cier​pia​ły z po​wo​du bra​ku kla​sycz​nych na​rzę​dzi, uży​wa​nych w cza​sach in​kwi​zy​cji. W żad​nej epo​ce, od​kąd świat świa​tem, nie bra​kło lu​dziom spo​sob​no​ści za​da​wa​nia cier​pień du​cho​wych i fi​zycz​nych swo​im współ​bra​ciom. Ta wła​ści​wość roz​wi​ja​ła się w nich wraz z co​raz bar​dziej kom​pli​ku​ją​cy​mi się na​mięt​no​ścia​mi, wraz z wcze​snym wy​ostrze​niem się ich po​my​sło​wo​ści. Moż​na bez wa​ha​nia twier​dzić, że pier​wot​ny czło​wiek nie trud​nił się wy​my​śla​niem tor​tur. Był isto​tą gnu​śną i czy​ste​go ser​ca. Gdy w dzi​ki spo​sób roz​bi​jał są​sia​do​wi czasz​kę ka​mien​ną sie​kie​rą, to czy​nił to z po​trze​by, a nie z okru​cień​stwa. Naj​tęp​szy umysł może wy​my​ślić sło​wo, któ​re każ​de​go roz​ją​trzy, lub na​pięt​no​wać nie​win​ne​go rzu​ca​jąc nań oszczer​stwo. Ka​wa​łek sznur​ka i stem​pel do strzel​by, parę musz​kie​tów w po​łą​cze​niu z rze​mie​niem czy na​wet zwy​kły mło​tek z twar​de​go drze​wa, uży​ty do miaż​dże​nia pal​ców i sta​wów w ludz​kim cie​le, wy​star​czą jako na​rzę​dzia naj​bar​dziej wy​ra​fi​no​wa​nych tor​tur. Dok​tor był bar​dzo krnąbr​nym więź​niem i na​tu​ral​nie wsku​tek „złe​go cha​rak​te​ru”, jak to na​zy​wał ksiądz Be​ron, po​skro​mie​nie go wy​ma​ga​ło dru​zgo​cą​-

cych środ​ków, ta​kich, któ​re do​pro​wa​dza​ją ofia​rę do cał​ko​wi​te​go za​ła​ma​nia się. Stąd ku​la​wy chód, skręt ra​mion tu​dzież bli​zny na twa​rzy. „Spo​wie​dzi” dok​to​ra, gdy do nich do​szło, były wy​czer​pu​ją​ce. Cza​sem, cho​dząc tam i z po​wro​tem po swo​im po​ko​ju, za​sta​na​wiał się, zgrzy​ta​jąc zę​ba​mi ze wsty​du i wście​kło​ści, nad płod​no​ścią swej wy​obraź​ni w mo​men​tach, kie​dy ją po​bu​dza​no za po​mo​cą mę​czar​ni, któ​re spra​wia​ją, że po​ję​cia ta​kie, jak praw​da, ho​nor, god​ność oso​bi​sta czy na​wet ży​cie wy​da​ją się bez zna​cze​nia. Nie mógł też za​po​mnieć mo​no​ton​ne​go gło​su księ​dza Be​ro​na, po​wta​rza​ją​ce​go swo​je: „Wy​znasz wresz​cie?”, któ​re mózg ofia​ry przyj​mo​wał z cał​ko​wi​tym zro​zu​mie​niem mimo ma​li​gny i obłę​du, wy​wo​ły​wa​nych przez nie​zno​śny ból. Ale nie to było naj​strasz​niej​sze. Gdy​by po la​tach spo​tkał na uli​cy księ​dza Be​ro​na, dok​tor Mo​ny​gham był​by się przed nim ugiął – to nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści. Zresz​tą nie​bez​pie​czeń​stwo było już za​że​gna​ne. Ksiądz Be​ron umarł, ale tam​ta strasz​li​wa pew​ność spra​wia​ła, że dok​tor Mo​ny​gham nie śmiał od tej pory ni​ko​mu spoj​rzeć w oczy. Stał się nie​ja​ko nie​wol​ni​kiem wid​ma. Po​wrót do domu, do Eu​ro​py, w to​wa​rzy​stwie ta​kie​go wid​ma był oczy​wi​ście nie​moż​li​wy. Skła​da​jąc wy​mu​szo​ne ze​zna​nia przed są​dem woj​sko​wym dr Mo​ny​gham nie usi​ło​wał unik​nąć śmier​ci. Tę​sk​nił do niej. Sie​dząc go​dzi​na​mi pół​na​gi na wil​got​nej zie​mi w ka​za​ma​tach, tak nie​ru​cho​mo, że pa​ją​ki, je​dy​ni to​wa​rzy​sze, snu​ły pa​ję​czy​nę w jego splą​ta​nych wło​sach, po​cie​szał zroz​pa​czo​ną swą du​szę prze​ni​kli​wym ro​zu​mo​wa​niem, że po przy​zna​niu się do tak wie​lu zbrod​ni zo​sta​nie ska​za​ny na śmierć, że jego kaci po​su​nę​li się zbyt da​le​ko, aby po​zwo​lić mu żyć i mó​wić o do​zna​nych ka​tu​szach. Ale, rzekł​byś, na prze​kór, przez wy​ra​fi​no​wa​na okru​cień​stwo po​zo​sta​wio​no dr Mo​ny​gha​ma mie​sią​ce całe w sa​mot​no​ści i mro​ku tego gro​bow​ca, w któ​rym po​wo​li do​go​ry​wał. Jego prze​śla​dow​cy li​czy​li nie​za​wod​nie na to, że za​koń​czy ży​cie oszczę​dza​jąc im kło​po​tu eg​ze​ku​cji. Dr Mo​ny​gham miał jed​-

nak że​la​zny or​ga​nizm. Nie on umarł, lecz Gu​zman Ben​to, i to nie od pchnię​cia no​żem przez spi​skow​ca, lecz z ata​ku apo​plek​sji, dok​to​ra zaś po​śpiesz​nie zwol​nio​no. Zdję​to mu kaj​da​ny przy świe​tle jed​nej świecz​ki, któ​ra po mie​sią​cach prze​by​wa​nia w ciem​no​ści tak ra​zi​ła jego oczy, że mu​siał je przy​sło​nić ręką. Pod​nie​sio​no go z pod​ło​gi. Ser​ce biło mu gwał​tow​nie z oba​wy przed wol​no​ścią. Nie​sły​cha​na wiot​kość nóg spra​wi​ła, że po pierw​szych kro​kach do​znał za​wro​tu gło​wy i upadł. Wsa​dzo​no mu dwa kije do rąk i wy​pchnię​to na ko​ry​tarz. Pa​no​wał już zmierzch; w oknach kwa​ter ofi​cer​skich do​ko​ła po​dwór​ka ja​rzy​ły się świe​ce; mimo to ga​sną​ce nie​bo olśni​ło wzrok więź​nia. Cien​kie pon​cho otu​la​ło jego na​gie, ko​ści​ste ra​mio​na, strzę​py spodni le​d​wo osła​nia​ły ko​la​na, a pa​sma brud​nych si​wych wło​sów, nie strzy​żo​nych od osiem​na​stu mie​się​cy, zwi​sa​ły po obu stro​nach wy​sta​ją​cych ko​ści po​licz​ko​wych. Kie​dy wlo​kąc się prze​cho​dził koło od​wa​chu, je​den z żoł​nie​rzy drze​mią​cych na ze​wnątrz pod wpły​wem ja​kie​goś nie​zro​zu​mia​łe​go od​ru​chu na​su​nął mu ze śmie​chem na gło​wą sta​ry, po​ła​ma​ny ka​pe​lusz słom​ko​wy. Dr Mo​ny​gham za​chwiał się i po​szedł da​lej. Wy​su​nął na​przód jed​ną la​skę, po​tem oka​le​czo​ną nogę, po​sta​wił dru​gą la​skę, za któ​rą mia​ła pójść dru​ga noga, lecz ta oka​za​ła się tak cięż​ka, że z tru​dem mógł ją ru​szyć z miej​sca, jak​kol​wiek obie, le​d​wo okry​te zwi​sa​ją​cy​mi koń​ca​mi pon​cha, nie wy​da​wa​ły się grub​sze od la​sek, któ​ry​mi się pod​pie​rał. Nie​ustan​ne drże​nie po​ru​sza​ło jego przy​gar​bio​nym cia​łem, jego oka​le​czo​ny​mi człon​ka​mi i gło​wą z na​sa​dzo​nym na jej czu​bek po​dar​tym som​bre​ro, któ​re​go ogrom​ne, pła​skie ron​do opa​da​ło dok​to​ro​wi na ra​mio​na. W ta​kich oto wa​run​kach i w ta​kim stro​ju szedł dr Mo​ny​gham na spo​tka​nie wol​no​ści. Wa​run​ki te wią​za​ły go nie​ro​ze​rwal​nie z te​re​nem Co​sta​gu​any. Ten okrop​ny pro​ces na​tu​ra​li​za​cji wcią​gnął go głę​bo​ko w nurt ży​cia na​ro​do​we​go, znacz​nie głę​biej, niż mo​gły​by to uczy​nić za​szczy​ty i naj​więk​sze po​wo​dze​nie. Znisz​czy​ło to do​szczęt​nie jego zwią​zek z Eu​ro​pą, gdyż dr Mo​ny​-

gham wy​ro​bił so​bie dziw​ne wy​obra​że​nie o swym upad​ku. A była to kon​cep​cja zna​ko​mi​cie od​po​wia​da​ją​ca za​sa​dom ofi​ce​ra i dżen​tel​me​na. Dr Mo​ny​gham przed swo​im wy​jaz​dem do Co​sta​gu​any był le​ka​rzem w jed​nym z puł​ków pie​cho​ty Jej Kró​lew​skiej Mo​ści. Kon​cep​cja tego ro​dza​ju, nie bio​rą​ca pod uwa​gę fak​tów fi​zjo​lo​gicz​nych ani ro​zum​nych ar​gu​men​tów, nie była mimo to głu​pia. Była pro​sta. Re​gu​ła po​stę​po​wa​nia, opar​ta w prze​waż​nej czę​ści na su​ro​wym od​że​gny​wa​niu się od tego, co się uwa​ża​ło za złe, jest z ko​niecz​no​ści pro​sta. Po​gląd dok​to​ra Mo​ny​gha​ma na to, do cze​go go ta re​gu​ła zo​bo​wią​zy​wa​ła, był su​ro​wy; moż​na by go na​wet na​zwać wy​ide​ali​zo​wa​nym tak da​le​ce, że słusz​ne uczu​cia do​pro​wa​dzał do fan​ta​stycz​nej prze​sa​dy. Przez swą siłę, wpływ i za​cię​tą wy​trwa​łość świad​czył bądź co bądź o nie​zwy​kłej pra​wo​ści cha​rak​te​ru. W na​tu​rze dr Mo​ny​gha​ma le​ża​ła wiel​ka lo​jal​ność. Wszyst​kie swe naj​szla​chet​niej​sze uczu​cia prze​niósł na pa​nią Gould. Uwa​żał ją za god​ną naj​więk​szych po​świę​ceń. W głę​bi ser​ca od​czu​wał gniew​ny nie​po​kój ob​ser​wu​jąc roz​wój ko​pal​ni San Tomé, gdyż wie​dział, że to jest przed​mio​tem tro​ski dla pani Gould. Co​sta​gu​ana nie była wła​ści​wym miej​scem dla ko​bie​ty tego po​kro​ju. Co so​bie my​ślał Ka​rol Gould przy​wo​żąc ją tu​taj! To było nie​go​dzi​we! Dok​tor Mo​ny​gham śle​dził prze​bieg wy​da​rzeń z po​sęp​ną re​zer​wą, któ​rą w jego mnie​ma​niu na​rzu​ca​ła mu prze​ży​ta przez nie​go ża​ło​sna hi​sto​ria. Lo​jal​ność wo​bec pani Gould nie po​zwa​la​ła mu jed​nak​że nie brać pod uwa​gę bez​pie​czeń​stwa jej męża. Dok​tor roz​myśl​nie po​zo​stał w mie​ście pod​czas kry​tycz​nych wy​da​rzeń, gdyż nie do​wie​rzał Ka​ro​lo​wi. Uwa​żał go za bez​na​dziej​nie za​ra​żo​ne​go sza​leń​stwem re​wo​lu​cji. I to sta​ło się po​wo​dem, że prze​cha​dza​jąc się tego rana po Casa Gould wy​krzy​ki​wał raz po raz „De​co​ud! De​co​ud!” z po​sęp​nym roz​draż​nie​niem. Pani Gould, z wy​pie​ka​mi na twa​rzy i roz​go​rącz​ko​wa​ny​mi oczy​ma pa​trzą​cy​mi wprost przed sie​bie, zda​wa​ła się mie​rzyć ogrom klę​ski. Pal​ce jed​nej z

jej rąk opie​ra​ły się lek​ko na ni​skim sto​licz​ku, a całe ra​mię drża​ło. Słoń​ce, któ​re póź​no wsta​je nad Su​la​co, uka​zaw​szy się w ca​łej oka​za​ło​ści i mocy na szczy​cie nie​ba po wy​nu​rze​niu się spo​za śnież​nej kra​wę​dzi Hi​gu​ero​ty, prze​mie​ni​ło de​li​kat​ną, gład​ką, per​ło​wą sza​rość otu​la​ją​cą mia​sto we wcze​snych go​dzi​nach ran​ka w ostro od​ci​na​ją​ce się od sie​bie fi​gu​ry geo​me​trycz​ne: bry​ły cie​nia i prze​strze​nie go​re​ją​ce​go ośle​pia​ją​ce​go bla​sku. Trzy dłu​gie pro​sto​ką​ty sło​necz​ne​go świa​tła pa​da​ły z okien sa​lo​nu, pod​czas gdy po dru​giej stro​nie uli​cy dom Avel​la​no​sów to​nął w mro​kach wła​sne​go cie​nia, oglą​da​ny po​przez smu​gi słoń​ca. We drzwiach ode​zwał się czyjś głos: – A co tam z De​co​ud? Był to Ka​rol Gould. Nie sły​sze​li jego kro​ków w ko​ry​ta​rzu. Spoj​rzał prze​lot​nie na żonę i utkwił wzrok w Mo​ny​gha​mie. – Przy​no​si pan wia​do​mo​ści, dok​to​rze? Dok​tor Mo​ny​gham po​wtó​rzył z grub​sza wszyst​kie no​wi​ny na​raz. Kie​dy już skoń​czył, ad​mi​ni​stra​dor ko​pal​ni San Tomé przy​pa​try​wał mu się dłu​go bez sło​wa. Pani Gould osu​nę​ła się na ni​ski fo​te​lik z rę​ko​ma zło​żo​ny​mi na ko​la​nach. Mil​cze​nie za​pa​no​wa​ło mię​dzy trze​ma nie​ru​cho​my​mi oso​ba​mi. Pierw​szy ode​zwał się Ka​rol Gould: – Pan po​wi​nien zjeść śnia​da​nie. Usu​nął się od drzwi, by żona mo​gła przejść pierw​sza. Wy​cho​dząc, po​chwy​ci​ła i ści​snę​ła jego rękę, po czym pod​nio​sła chu​s​tecz​kę do oczu. Wi​dok męża na​su​nął jej myśl o sy​tu​acji, w ja​kiej znaj​du​je się An​to​nia, i nie mo​gła po​wstrzy​mać łez współ​czu​cia dla bied​nej dziew​czy​ny. Po od​świe​że​niu wodą za​pła​ka​nej twa​rzy we​szła do ja​dal​ni, w któ​rej za​sie​dli już obaj pa​no​wie. Usły​sza​ła głos męża mó​wią​ce​go do dok​to​ra: – Tak, tu nie może być żad​nej wąt​pli​wo​ści. Dok​tor Mo​ny​gham po​twier​dził to:

– Ja też my​ślę, że opo​wia​da​nie tego nie​szczę​sne​go Hir​scha nie jest fan​ta​zją. Oba​wiam się, że jest aż na​zbyt praw​dzi​we. Pani Gould sie​dzia​ła na koń​cu sto​łu i spo​glą​da​ła to na jed​ne​go, to na dru​gie​go. Obaj męż​czyź​ni, jak​kol​wiek nie od​wra​ca​jąc głów, wy​raź​nie uni​ka​li jej spoj​rze​nia. Dok​tor uda​wał na​wet, że jest bar​dzo głod​ny; chwy​cił nóż i wi​de​lec i po​czął jeść po​śpiesz​nie jak ak​tor na sce​nie. Ka​rol Gould ni​cze​go nie uda​wał; z unie​sio​ny​mi łok​cia​mi pod​krę​cał koń​ce swych ogni​stych wą​sów, a były tak dłu​gie, że jego ręce wca​le nie do​ty​ka​ły twa​rzy. – Nie je​stem tym za​sko​czo​ny – mruk​nął i po​nie​chaw​szy wą​sów prze​rzu​cił rękę przez po​ręcz krze​sła. Twarz miał spo​koj​ną i cał​ko​wi​cie nie​ru​cho​mą, ale za​sty​gły w niej wy​raz zdra​dzał naj​wyż​sze na​pię​cie ście​ra​ją​cych się my​śli. Czuł, że ten wy​pa​dek jest przy​pie​czę​to​wa​niem wszyst​kich kon​se​kwen​cji wy​ni​ka​ją​cych z jego li​nii po​stę​po​wa​nia, ze wszyst​kich jego dą​żeń świa​do​mych i nie​świa​do​mych. Te​raz bę​dzie mu​siał skoń​czyć z mil​czą​cą re​zer​wą, z tą nie​prze​nik​nio​ną po​sta​wą, któ​ra chro​ni​ła jego god​ność oso​bi​stą. A ta po​sta​wa była sto​sun​ko​wo naj​mniej od​ra​ża​ją​cą for​mą sy​mu​la​cji na​rzu​co​nej mu przez in​sty​tu​cje rze​ko​mo cy​wi​li​zo​wa​ne, a wła​ści​wie przez pa​ro​dię tych in​sty​tu​cji, pa​ro​dię, któ​ra ob​ra​ża​ła jego umy​sło​wość, jego rze​tel​ność i po​czu​cie pra​wo​rząd​no​ści. W tym przy​po​mi​nał swe​go ojca. Nie miał iro​nicz​ne​go spoj​rze​nia na świat. Nie ba​wi​ły go do​strze​ga​ne ab​sur​dy, prze​ciw​nie, czuł się nimi bo​le​śnie do​tknię​ty w swej wro​dzo​nej po​wa​dze. Czuł, że śmierć nie​szczę​sne​go De​co​uld prze​kre​śli​ła jego rolę nie​do​stęp​nej po​tę​gi, dzia​ła​ją​cej z za​ple​cza. Na​ra​ża​ło go to jaw​nie; wy​co​fa​nie się z gry nie było jed​nak moż​li​we. In​te​re​sy ma​te​rial​ne wy​ma​ga​ły od nie​go wy​rze​cze​nia się do​tych​cza​so​wej re​zer​wy, a może na​wet po​świę​ce​nia oso​bi​ste​go bez​pie​czeń​stwa. Do​szedł do wnio​sku, że se​pa​ra​ty​stycz​ne pla​ny Mar​ci​na De​co​ud nie po​szły na dno ra​zem ze sre​brem. Je​dy​ną rze​czą, któ​ra nie ule​ga​ła zmia​nie, był jego sto​su​nek do Hol​roy​da.

Król sre​bra i sta​li za​an​ga​żo​wał się w spra​wy Co​sta​gu​any z pew​ne​go ro​dza​ju na​mięt​no​ścią. Co​sta​gu​ana sta​ła mu się po​trzeb​na do ży​cia; ko​pal​nia San Tomé do​star​cza​ła mu tego peł​ne​go za​do​wo​le​nia, ja​kie inni lu​dzie znaj​du​ją w te​atrze, w sztu​ce, a nie​kie​dy w ry​zy​kow​nym, fa​scy​nu​ją​cym spo​rcie. Była to szcze​gól​niej​sza for​ma dzi​wac​twa wiel​kie​go czło​wie​ka, dzi​wac​twa uświę​co​ne​go wznio​słym ide​ałem, dzi​wac​twa, któ​re​go roz​mia​ry po​chle​bia​ły jego próż​no​ści. Na​wet ten bzik ge​nial​ne​go Hol​roy​da słu​żył spra​wie po​stę​pu. Ka​rol Gould wie​dział, że bę​dzie przez nie​go zro​zu​mia​ny i osą​dzo​ny spra​wie​dli​wie, z po​błaż​li​wo​ścią wy​ni​ka​ją​cą z ich wspól​nej pa​sji. Nic te​raz nie mo​gło za​dzi​wić ani za​sko​czyć wiel​kie​go czło​wie​ka. Ka​rol Gould ukła​dał so​bie już w wy​obraź​ni list do San Fran​ci​sco w ta​kich mniej wię​cej sło​wach: „Lu​dzie, któ​rzy sta​li na cze​le ru​chu, nie żyją albo ucie​kli; or​ga​ni​za​cja cy​wil​na pro​win​cji prze​sta​ła w tej chwi​li ist​nieć; po​tę​ga bia​łych w Su​la​co za​ła​ma​ła się w spo​sób, nie da​ją​cy się wpraw​dzie uspra​wie​dli​wić, lecz cha​rak​te​ry​stycz​ny dla oby​cza​jów tego kra​ju. Na​to​miast Bar​rios po​zo​stał w Cay​cie nie tknię​ty i może być wy​ko​rzy​sta​ny. Je​stem zmu​szo​ny jaw​nie przy​stą​pić do dzia​łań re​wo​lu​cyj​nych w tej pro​win​cji, gdyż jest to je​dy​ny spo​sób trwa​łe​go za​bez​pie​cze​nia ol​brzy​mich in​te​re​sów ma​te​rial​nych, któ​re są wa​run​kiem do​bro​by​tu i spo​ko​ju w Su​la​co…” To było ja​sne. Gould wi​dział już te sło​wa wy​pi​sa​ne ogni​sty​mi li​te​ra​mi na ścia​nie, w któ​rą wpa​try​wał się roz​tar​gnio​nym wzro​kiem. Pani Gould śle​dzi​ła jego za​my​śle​nie z prze​stra​chem. Zna​ła to zja​wi​sko, wie​ją​ce chło​dem i rzu​ca​ją​ce cień na ich ogni​sko do​mo​we ni​czym chmu​ra gra​do​wa prze​sła​nia​ją​ca słoń​ce. Było ono ob​ja​wem usil​nej kon​cen​tra​cji woli opa​no​wa​nej przez na​tręt​ną myśl. Czło​wiek opa​no​wa​ny przez ja​kąś na​tręt​ną myśl znaj​du​je się na po​gra​ni​czu obłą​ka​nia. Jest czło​wie​kiem nie​bez​piecz​nym, choć​by jego idea była naj​spra​wie​dliw​sza. Czyż nie po​tra​fi w swym za​pa​le bez​li​to​śnie ścią​gnąć strop nie​bie​ski na uko​cha​ną gło​wę? Oczy pani Gould, wpa​trzo​ne w pro​fil męża, zno​wu na​peł​ni​ły się łza​mi. I zno​wu po​wró​-

ci​ła my​ślą do nie​szczę​śli​wej An​to​nii. – Co ja bym zro​bi​ła, gdy​by Ka​rol uto​nął za cza​sów na​sze​go na​rze​czeń​stwa? – py​ta​ła sie​bie ze zgro​zą. Jej ser​ce za​mie​ni​ło się w lód, a po​licz​ki pa​ła​ły, jak​by pa​dał na nie żar z po​grze​bo​we​go sto​su, nisz​czą​ce​go wszyst​kie jej ziem​skie przy​wią​za​nia. Z jej oczu po​pły​nę​ły łzy. – An​to​nia się za​bi​je! – za​wo​ła​ła. Te sło​wa za​pa​dły w ci​szę pa​nu​ją​cą w po​ko​ju wy​wo​łu​jąc dziw​nie sła​be wra​że​nie. Tyl​ko dok​tor, za​ję​ty ugnia​ta​niem ku​lek z chle​ba, z szy​ją prze​krę​co​ną na bok, pod​niósł gło​wę ścią​ga​jąc nie​co brwi, z któ​rych wy​sta​wa​ły dłu​gie, po​je​dyn​cze wło​sy. Dok​tor Mo​ny​gham my​ślał cał​kiem szcze​rze, że De​co​ud nie był wca​le god​nym przed​mio​tem ko​bie​cych uczuć. Po czym znów spu​ścił gło​wę wy​krzy​wia​jąc usta, z ser​cem prze​peł​nio​nym tkli​wo​ścią i po​dzi​wem dla pani Gould. – Ona my​śli o tej dziew​czy​nie – du​mał – my​śli o dzie​ciach Vio​li, my​śli o mnie, o ran​nych, o gór​ni​kach; my​śli o każ​dym ubo​gim i nie​szczę​śli​wym! Ale co ona zro​bi, je​śli Ka​ro​lo​wi sta​nie się coś złe​go w tej pie​kiel​nej szar​pa​ni​nie, w któ​rą go wcią​gnę​li ci prze​klę​ci Avel​la​no​so​wie. O niej nikt zda​je się nie my​śli. Ka​rol Gould, cią​gle wpa​trzo​ny w ścia​nę, snuł da​lej swe sub​tel​ne pla​ny. – Na​pi​szę do Hol​roy​da, że ko​pal​nia San Tomé jest dość wiel​ką po​tę​gą, by pod​jąć się utwo​rze​nia no​we​go pań​stwa. To spra​wi mu przy​jem​ność i po​go​dzi go z ry​zy​kiem. Czy Bar​rios na​da​je się jed​nak do tej roli? Może i tak. Ale był obec​nie nie​do​stęp​ny. Nie moż​na już było wy​słać ło​dzi, od​kąd So​til​lo stał się pa​nem por​tu i miał pa​ro​wiec do dys​po​zy​cji. Te​raz, kie​dy na pro​win​cji gra​so​wa​li de​mo​kra​ci, a wszyst​kie ob​wo​dy miej​skie na Cam​po sta​ły się te​atrem za​mie​szek, gdzież zna​leźć wy​słań​ca, któ​ry by umiał prze​drzeć się aż do Cay​ty, do któ​rej je​cha​ło się kon​no co naj​mniej dzie​sięć dni?

Mu​siał​by to być czło​wiek wiel​kiej od​wa​gi i przed​się​bior​czo​ści, któ​ry by po​tra​fił unik​nąć aresz​to​wa​nia i skry​to​bój​czych cio​sów, a w ra​zie gdy​by go uję​to, bez na​my​słu po​łknąć list. Ta​kim czło​wie​kiem był ca​pa​taz de car​ga​do​res. Ale ca​pa​ta​za nie było już na świe​cie. Ka​rol Gould, ode​rwaw​szy oczy od ścia​ny, prze​mó​wił spo​koj​nie: – Ten Hirsch! Co za nie​sły​cha​na hi​sto​ria! Ura​to​wał ży​cie cze​pia​jąc się ko​twi​cy, czy nie tak? Nie mia​łem po​ję​cia, że on po​zo​stał w Su​la​co, są​dzi​łem, że wy​je​chał prze​szło ty​dzień temu do Esme​ral​dy. Był u mnie kie​dyś, opo​wia​dał o swo​im han​dlu skó​ra​mi i ja​kichś in​nych spra​wach. Wy​ja​śni​łem mu, że nie ma tu nic do zro​bie​nia. – Bał się wra​cać wie​dząc, że Her​nan​dez gra​su​je na tej dro​dze – za​uwa​żył dok​tor. – Gdy​by nie on, nie do​wie​dzie​li​by​śmy się o tym, co się sta​ło – rzekł w za​du​mie Ka​rol Gould. A pani Gould za​wo​ła​ła: – An​to​nia nie po​win​na wie​dzieć! Nie wol​no jej o tym mó​wić. W każ​dym ra​zie nie te​raz. – Jest małe praw​do​po​do​bień​stwo, aby ktoś jej tę no​wi​nę za​niósł – za​uwa​żył dok​tor. – Nie leży to w ni​czy​im in​te​re​sie. Co wię​cej, tu​tej​sza lud​ność boi się Her​nan​de​za jak dia​bła. – Zwró​cił się do Ka​ro​la Gou​l​da: – To na​wet kło​po​tli​we, bo gdy​by się chcia​ło na​wią​zać kon​takt z uchodź​ca​mi, nie zna​la​zło​by się żad​ne​go wy​słan​ni​ka. Her​nan​dez był jesz​cze o sto mil od Su​la​co, kie​dy miej​sco​wi lu​dzie drże​li słu​cha​jąc opo​wie​ści o nim, we​dług któ​rych miał lu​dzi żyw​cem piec na rusz​cie. – Tak – mruk​nął Ka​rol Gould. – Ca​pa​taz ka​pi​ta​na Mit​chel​la był je​dy​nym czło​wie​kiem w mie​ście, któ​ry sty​kał się oko w oko z He​man​de​zem. Po​sy​łał go tam ksiądz Cor​be​lan. On pierw​szy na​wią​zał z nim sto​sun​ki. Co za szko​da, że…

Głos wiel​kie​go dzwo​nu ka​te​dral​ne​go za​głu​szył jego sło​wa. Trzy po​je​dyn​cze ude​rze​nia, jed​no za dru​gim, wstrzą​snę​ły po​wie​trzem jak na​głe wy​bu​chy, po czym głos ich… za​marł prze​mie​nia​jąc się w ni​ską, ła​god​ną wi​bra​cję. Po chwi​li wszyst​kie dzwo​ny na wie​żach wszyst​kich ko​ścio​łów i ka​plic, ja​kie były w mie​ście, na​wet nie​czyn​nych od bar​dzo wie​lu lat, za​hu​cza​ły jed​no​cze​śnie z ło​sko​tem. W tej sza​lo​nej na​wał​ni​cy me​ta​licz​nych dźwię​ków była po​tę​ga na​su​wa​ją​ca wi​zję walk i dzi​kiej prze​mo​cy, co od​bi​ło się śmier​tel​ną bla​do​ścią na twa​rzy pani Gould. Ba​si​lio, usłu​gu​ją​cy do sto​łu, sku​lił się cały i ucze​pił kre​den​su kła​piąc zę​ba​mi. Nie było spo​so​bu pro​wa​dze​nia roz​mo​wy. – Za​my​kaj te okna! – krzyk​nął gniew​nie Ka​rol Gould. Resz​ta służ​by, prze​ra​żo​na hu​kiem, któ​ry po​czy​ta​ła za sy​gnał do ogól​nej rze​zi, przy​bie​gła na górę po​trą​ca​jąc się na​wza​jem; męż​czyź​ni i ko​bie​ty, cała lud​ność z par​te​ru gnież​dżą​ca się po czte​rech stro​nach pa​tio, nie​zna​na, nig​dy nie oglą​da​na przez chle​bo​daw​ców. Nie​wia​sty z krzy​kiem „mi​se​ri​cor​dia!” wdar​ły się wprost do po​ko​ju i, padł​szy pod ścia​ną na ko​la​na, po​czę​ły się że​gnać kon​wul​syj​nie drżą​cy​mi rę​ka​mi. Gło​wy męż​czyzn o wy​trzesz​czo​nych oczach wy​peł​ni​ły w jed​nej chwi​li drzwi: byli wśród nich mo​zos za​trud​nie​ni w staj​ni, ogrod​ni​cy, po​moc​ni​cy nie​okre​ślo​ne​go za​wo​du ży​ją​cy z okru​chów wiel​ko​pań​skie​go sto​łu – i oto Ka​rol Gould po raz pierw​szy zo​ba​czył wszyst​kich swo​ich do​mow​ni​ków ze stró​żem włącz​nie. Ten ostat​ni był na pół spa​ra​li​żo​wa​nym star​cem o dłu​gich bia​łych lo​kach, zwi​sa​ją​cych mu aż na ra​mio​na; Ka​rol Gould odzie​dzi​czył go wraz z do​mem i trzy​mał u sie​bie przez pie​tyzm dla wspo​mnień ro​dzin​nych. Ten czło​wiek pa​mię​tał Hen​ry​ka Gou​l​da, An​gli​ka i Co​sta​gu​ań​czy​ka w dru​gim po​ko​le​niu, na​czel​ni​ka pro​win​cji Su​la​co. Przed wie​lu, wie​lu laty był jego oso​bi​stym mozo za​rów​no w okre​sie po​ko​ju, jak w cza​sie woj​ny; póź​niej po​zwo​lo​no mu do​glą​dać swe​go pana w wię​zie​niu, a w pew​ne fa​tal​ne rano szedł za od​dzia​łem żoł​nie​rzy pro​wa​dzą​cych Hen​ry​ka Gou​l​da i spo​za jed​ne​go z cy​pry​sów, ro​sną​cych wzdłuż klasz​tor​nych mu​rów

fran​cisz​ka​nów, uj​rzał, z oczy​ma na wierz​chu, jak don En​ri​que pod​no​si na​gle ręce i pada przed sie​bie, twa​rzą w kurz. Ka​ro​lo​wi wra​zi​ła się szcze​gól​nie w pa​mięć wiel​ka, pa​triar​chal​na gło​wa tego na​ocz​ne​go świad​ka, do​strze​żo​na wśród tłu​mu in​nych sług. Zdzi​wił się na​to​miast wi​dząc parę po​kur​czo​nych ba​bi​nek przy​wo​dzą​cych na myśl cza​row​ni​ce, o któ​rych ist​nie​niu pod swym da​chem zgo​ła nie wie​dział. Mu​sia​ły to być mat​ki, a może bab​ki jego pra​cow​ni​ków. Było tam tak​że kil​ko​ro dzie​ci, mniej lub wię​cej na​gich, a te​raz roz​pła​ka​nych i tu​lą​cych się do ko​lan do​ro​słych. Ka​rol nig​dy przed​tem nie za​uwa​żył obec​no​ści ja​kie​go​kol​wiek dziec​ka w pa​tio. Wresz​cie strach przy​gnał tu na​wet Le​onar​dę z jej na​dą​sa​ną twa​rzą ulu​bio​nej ca​me​ri​sty; prze​py​cha​ła się przez tłum wio​dąc za ręce dziew​czyn​ki Vio​li. Za​sta​wa brzę​cza​ła na sto​le i na kre​den​sie, a cały dom zda​wał się ko​ły​sać od ogłu​sza​ją​ce​go hu​ra​ga​nu dźwię​ków.

ROZ​DZIAŁ PIĄ​TY

W cią​gu nocy po​spól​stwo ob​ję​ło w po​sia​da​nie wszyst​kie dzwon​ni​ce po to, by uświet​nić wjazd Pe​dri​ta Mon​te​ra, któ​ry tę noc spę​dził w Rin​con. Przez bra​mę miej​ską pierw​sza wtar​gnę​ła uzbro​jo​na ha​ła​stra, wszel​kie​go typu, bar​wy i od​cie​ni, w mniej lub wię​cej ob​szar​pa​nych stro​jach, na​zwa​na przez samą sie​bie gwar​dią na​ro​do​wą Su​la​co, pod do​wódz​twem se​ño​ra Ga​ma​cha. Pły​nę​ła środ​kiem uli​cy jak rze​ka uno​szą​ca śmie​ci: set​ki sło​mia​nych ka​pe​lu​szy, pon​chos, luf od ka​ra​bi​nów, a po​środ​ku żół​to​zie​lo​na cho​rą​giew trze​po​cą​ca się na wie​trze. Szła w tu​ma​nach ku​rzu, przy ogłu​sza​ją​cym ło​mo​cie bęb​nów. Wi​dzo​wie co​fa​li się pod… ścia​ny do​mów wy​krzy​ku​jąc: „Vi​vas!” Za tym mo​tło​chem do​strze​ga​ło się lan​ce ka​wa​le​rii, „ar​mii” Pe​dra Mon​te​ro. On sam, w asy​ście se​ño​rów Fu​en​te​sa i Ga​ma​cho, ja​dą​cych po obu jego stro​nach, cwa​ło​wał na cze​le swych lla​ne​ro​sów, bo​ha​te​rów, któ​rzy zdo​ła​li przejść pa​ra​mos Hi​gu​ero​ty w cza​sie śnież​nej za​dym​ki. Je​cha​li czwór​ka​mi, na ko​niach za​re​kwi​ro​wa​nych na Cam​po, w róż​no​rod​nych stro​jach, któ​re zra​bo​wa​li po dro​dze w przy​droż​nych skła​dach, w po​śpiesz​nym prze​jeź​dzie przez pół​noc​ne ob​sza​ry pro​win​cji, po​nie​waż ich do​wód​cy pil​no było za​jąć Su​la​co. Chust​ki luź​no za​wią​za​ne na ich na​gich szy​jach ude​rza​ły no​wo​ścią, a przy ba​weł​nia​nych ko​szu​lach po​ob​ci​na​li so​bie pra​wy rę​kaw aż do pa​chy, by mieć więk​szą swo​bo​dę w rzu​ca​niu las​sem. Wy​nędz​nia​łe po​sta​cie z bia​ły​mi bro​da​mi kłu​so​wa​ły obok smu​kłych ciem​no​wło​sych mło​dzień​ców, a na wszyst​kich znać było tru​dy prze​by​tej kam​pa​nii. Na na​gich pię​tach mie​li ogrom​ne ostro​gi, do​ko​ła ka​pe​lu​szy zaś okrę​co​ne pa​ski z su​ro​wej wo​ło​wi​ny. Ci, któ​rzy w przej​ściu przez góry po​stra​da​li lan​ce, za​stą​pi​li je dzi​ry​ta​mi, ja​kich uży​wa​ją pa​ste​rze trzód

na Cam​po: cien​ki​mi pnia​mi palm, dłu​go​ści oko​ło dzie​się​ciu stóp, przy​bra​ny​mi mnó​stwem luź​no osa​dzo​nych kó​łek, któ​re brzę​cza​ły pod że​la​znym ostrzem. Byli uzbro​je​ni w noże i re​wol​we​ry. Dzi​ka nie​ustra​szo​ność biła z tych twa​rzy, spa​lo​nych przez słoń​ce; prze​krwio​ny​mi oczy​ma spo​glą​da​li wy​nio​śle na tłum lub wska​zu​jąc so​bie ja​kąś ko​bie​cą głów​kę w oknie, mru​ga​li na sie​bie bez​czel​nie. Kie​dy po wjeź​dzie na pla​za do​strze​gli po​sąg kró​la, lśnią​cy bia​ło​ścią w świe​tle sło​necz​nym, a gó​ru​ją​cy nad wszyst​kim swym ogro​mem i spo​ko​jem, z ręką wiecz​nie pod​nie​sio​ną na znak po​wi​ta​nia, po​mruk zdzi​wie​nia prze​szedł przez sze​re​gi. – Co to za świę​ty w wiel​kim ka​pe​lu​szu? – py​ta​li jed​ni dru​gich. Ten od​dział re​pre​zen​to​wał god​nie ka​wa​le​rię z dzi​kich pól, dzię​ki któ​rej Pe​dro Mon​te​ro tak wal​nie do​po​mógł bra​tu-ge​ne​ra​ło​wi w jego zwy​cię​skiej ka​rie​rze. Wpływ, jaki ten czło​wiek, wy​cho​wa​ny w mia​stach na​brzeż​nych, wy​wie​rał na za​miesz​ku​ją​cą rów​ni​ny lud​ność re​pu​bli​ki, moż​na było przy​pi​sać je​dy​nie ge​niu​szo​wi oszu​stwa i zdra​dy, któ​ry dzia​łał tak sku​tecz​nie, że lu​dziom pół​dzi​kim, o gwał​tow​nych na​mięt​no​ściach, mu​siał wy​da​wać się szczy​tem in​te​li​gen​cji i cno​ty. Mą​drość lu​do​wa wszyst​kich na​ro​dów świad​czy o tym, że dwu​li​co​wość i prze​bie​głość w po​łą​cze​niu z siłą fi​zycz​ną, były – w więk​szej mie​rze niż mę​stwo – uwa​ża​ne za ce​chy bo​ha​ter​skie przez pier​wot​ne ludy. Po​ko​na​nie prze​ciw​ni​ka od​gry​wa​ło naj​waż​niej​szą rolę w ich ży​ciu. Od​wa​gę uwa​ża​no za rzecz na​tu​ral​ną, in​te​li​gen​cja zaś bu​dzi​ła po​dziw i sza​cu​nek. Pod​stęp, o ile nie za​wo​dził, przy​no​sił za​szczyt, a ła​twy mord, do​ko​na​ny na nie​uprze​dzo​nym wro​gu, wzbu​dzał je​dy​nie uczu​cia ra​do​ści, dumy i za​chwy​tu. Nie ozna​cza to ko​niecz​nie, żeby pier​wot​ni lu​dzie byli bar​dziej wia​ro​łom​ni od swych po​tom​ków – zmie​rza​li tyl​ko prost​szy​mi dro​ga​mi do celu i nie kry​li się z prze​ko​na​niem, że je​dy​ną mia​rą mo​ral​no​ści jest po​wo​dze​nie. Zmie​ni​li​śmy się od tej pory. In​te​li​gen​cja bu​dzi dziś mniej​szy po​dziw i mniej​szy sza​cu​nek. Ale ciem​ni bar​ba​rzyń​cy z rów​nin, wcią​gnię​ci w woj​nę

do​mo​wą, szli ocho​czo za wo​dzem, któ​re​mu się wie​lo​krot​nie uda​wa​ło zwią​za​ne​go nie​przy​ja​cie​la od​da​wać w ich ręce. Mon​te​ro miał ta​lent usy​pia​nia czuj​no​ści swych prze​ciw​ni​ków. A po​nie​waż lu​dzie nie​zmier​nie po​wo​li uczą się ro​zu​mu i skwa​pli​wie za​wie​rza​ją obiet​ni​com, schle​bia​ją​cym ich ukry​tym na​dzie​jom, prze​to Pe​dro Mon​te​ro raz po raz osią​gał to, cze​go pra​gnął. Czy był zwy​kłym słu​żą​cym, czy pod​rzęd​nym pra​cow​ni​kiem po​sel​stwa Co​sta​gu​any w Pa​ry​żu, sko​ro się tyl​ko do​wie​dział, że jego brat z do​wód​cy za​ka​za​nej nad​gra​nicz​nej co​man​dan​cji wy​bił się na wyż​sze sta​no​wi​sko, po​śpiesz​nie po​wró​cił do kra​ju. Tu, dzię​ki swej umie​jęt​no​ści zdo​by​wa​nia so​bie za​ufa​nia, po​tra​fił omo​tać wy​bit​niej​szych przed​sta​wi​cie​li par​tii Ri​bie​ry w San​ta Mar​ta; na​wet by​stry agent ko​pal​ni San To​nie nie zdo​łał prze​nik​nąć go cał​ko​wi​cie. Od pierw​szej chwi​li po​czął wy​wie​rać ogrom​ny wpływ na swe​go bra​ta. Ze​wnętrz​nie byli bar​dzo do sie​bie po​dob​ni; obaj łysi, nad usza​mi mie​li kęp​ki kę​dzie​rza​wych wło​sów świad​czą​cych o mu​rzyń​skiej do​miesz​ce. Tyl​ko Pe​dri​to był niż​sze​go wzro​stu niż ge​ne​rał i wą​tlej​szej po​sta​wy, po​sia​dał przy tym mał​pią zdol​ność pod​pa​try​wa​nia i na​śla​do​wa​nia ze​wnętrz​nych form ogła​dy i dys​tynk​cji tu​dzież iście pa​pu​zi ta​lent do ję​zy​ków. Obaj bra​cia otrzy​ma​li ja​kieś pod​sta​wo​we wy​kształ​ce​nie dzię​ki szczo​dro​bli​wo​ści pew​ne​go wiel​kie​go po​dróż​ni​ka, Eu​ro​pej​czy​ka, któ​re​mu ich oj​ciec to​wa​rzy​szył jako oso​bi​sty słu​żą​cy w po​dró​żach w głąb kra​ju. Do​po​mo​gło to ge​ne​ra​ło​wi Mon​te​ro​wi w osią​gnię​ciu wyż​szych stop​ni woj​sko​wych. Młod​szy, Pe​dri​to, nie​po​praw​nie gnu​śny i nie​chluj​ny, wa​łę​sał się bez okre​ślo​ne​go celu od jed​ne​go na​brzeż​ne​go mia​sta do dru​gie​go pró​bu​jąc za​cze​pić się przy ja​kimś kan​to​rze; wy​naj​mo​wał się też cu​dzo​ziem​com jako va​let-de-pla​ce i wiódł ła​twe, roz​wią​złe ży​cie. Za​mi​ło​wa​nie do lek​tu​ry nie przy​no​si​ło mu po​żyt​ku, wy​peł​nia​jąc mu gło​wę nie​do​rzecz​ny​mi ro​je​nia​mi. Jego po​stęp​ki wy​ni​ka​ły czę​sto z po​bu​dek tak nie​po​ję​tych, że czło​wiek nor​mal​nie ro​zu​mu​ją​cy nie mógł do​szu​kać się w nich sen​su.

To spra​wi​ło, że agent kon​ce​sji San Tomé w San​ta Mar​ta na pierw​szy rzut oka oce​nił Pe​dri​ta jako człe​ka roz​sąd​ne​go, a na​wet li​czył na to, że ten ostat​ni po​tra​fi dzia​łać uśmie​rza​ją​co na wiecz​nie nie​na​sy​co​ną próż​ność ge​ne​ra​ła. Za​pew​ne nig​dy nie przy​szło mu do gło​wy, że ten Pe​dri​to Mon​te​ro, lo​kaj czy pod​rzęd​ny skry​ba, gnież​dżą​cy się w man​sar​dach ho​te​li pa​ry​skich zaj​mo​wa​nych przez sła​wet​ne po​sel​stwo Co​sta​gu​any, za​czy​tu​je się w hi​sto​rycz​nych książ​kach – tych lżej pi​sa​nych – w ro​dza​ju Dzie​jów Dru​gie​go Ce​sar​stwa Im​ber​ta de Sa​int Amand. Pe​dri​to zaś, oszo​ło​mio​ny świet​no​ścią ce​sar​skie​go dwo​ru, po​czął ukła​dać so​bie wła​sną przy​szłość, ma​rząc o ży​ciu, w któ​rym by mógł, jak duc de Mor​ny, łą​czyć wszel​kie przy​jem​no​ści z pro​wa​dze​niem po​li​tycz​nej gry i ko​rzy​stać z peł​nej wła​dzy na wszyst​kich po​lach. Tego nikt nie mógł od​gad​nąć. A jed​nak to wła​śnie sta​ło się bez​po​śred​nią przy​czy​ną Mon​te​row​skiej re​wo​lu​cji. Rzecz ta wyda się mniej nie​praw​do​po​dob​ną po za​sta​no​wie​niu się nad fak​tem, że istot​ne przy​czy​ny były za​wsze jed​ne i te same, a więc za​ko​rze​nio​na nie​doj​rza​łość po​li​tycz​na na​ro​du, nie​do​łę​stwo klas wyż​szych i umy​sło​wa ciem​no​ta klas niż​szych. Wy​nie​sie​nie bra​ta na wy​so​kie sta​no​wi​sko otwo​rzy​ło po​dwo​je naj​sza​leń​szym ma​rze​niom Pe​dra i uczy​ni​ło nie​unik​nio​nym Mon​te​row​skie pro​nun​cia​men​to. Ge​ne​ra​ła moż​na było praw​do​po​dob​nie prze​ku​pić, uśmie​rzyć go za po​mo​cą po​chleb​stwa lub wy​słać z mi​sją dy​plo​ma​tycz​ną do Eu​ro​py. Ale pod​szczu​wał go od pierw​szej do ostat​niej chwi​li brat. Pra​gnął zo​stać naj​świet​niej​szym mę​żem sta​nu Po​łu​dnio​wej Ame​ry​ki. Nie po​żą​dał naj​wyż​szej wła​dzy. Oba​wiał​by się nad​mia​ru pra​cy i ry​zy​ka. Na​uczo​ny do​świad​cze​nia​mi wy​wie​zio​ny​mi z Eu​ro​py, chciał przede wszyst​kim zdo​być wiel​ką for​tu​nę. Wy​tknąw​szy so​bie ten cel, wy​mógł na bra​cie, na​za​jutrz po jego zwy​cię​skiej bi​twie, po​zwo​le​nie na przej​ście przez góry i opa​no​wa​nie Su​la​co. Su​la​co było zie​mią obie​ca​ną, kra​iną przy​szło​ści i ma​te​rial​ne​go po​stę​pu, je​dy​ną pro​win​cją re​pu​bli​ki, któ​ra wzbu​dza​ła za​in​te​re​so​wa​nie ka​pi​ta​łu eu​ro​pej​skie​go. Pe​-

dri​to Mon​te​ro, idąc za przy​kła​dem księ​cia de Mor​ny, po​sta​no​wił wy​zy​skać oso​bi​ście te ko​rzy​ści. O to jed​no mu cho​dzi​ło. Te​raz, kie​dy jego brat był pa​nem kra​ju, czy jako pre​zy​dent, dyk​ta​tor czy na​wet ce​sarz (dla​cze​go by nie?), za​mie​rzał żą​dać dla sie​bie udzia​łu we wszyst​kich przed​się​bior​stwach: w ko​lej​nic​twie, gór​nic​twie, w plan​ta​cjach bu​ra​ków cu​kro​wych, w przę​dzal​niach ba​weł​ny, w spół​kach rol​nych – wszę​dzie i we wszyst​kim – w za​mian za pro​tek​cję. Chęć ry​chłe​go zna​le​zie​nia się na miej​scu była praw​dzi​wą przy​czy​ną słyn​nej ka​wal​ka​dy z dwu​stu lla​ne​rosami przez Kor​dy​lie​ry; co praw​da, w swej nie​cier​pli​wo​ści Pe​dri​to nie zda​wał so​bie ja​sno spra​wy z nie​bez​pie​czeństw tego przed​się​wzię​cia. Po ca​łej se​rii zwy​cięstw zda​wa​ło mu się, iż któ​re​muś z bra​ci Mon​te​rów wy​star​czy się po​ka​zać, by stał się pa​nem po​ło​że​nia. To złu​dze​nie skło​ni​ło go do nad​mier​ne​go po​śpie​chu, z któ​re​go za​czy​nał so​bie zda​wać spra​wę. Ja​dąc na cze​le swych lla​ne​ro​sów po​czął ża​ło​wać, że ich jest tak nie​wie​lu. En​tu​zjazm lud​no​ści pod​niósł go na du​chu. Tłum krzy​czał: „Viva Mon​te​ro! viva Pe​dri​to!” Chcąc pod​nieść en​tu​zjazm, a za​ra​zem do​go​dzić wro​dzo​nej po​trze​bie ob​łu​dy rzu​cił lej​ce na szy​ję ko​nio​wi i ge​stem świad​czą​cym o naj​wyż​szym za​ufa​niu i po​ufa​ło​ści ob​jął rę​ka​mi ra​mio​na se​ño​rów Fu​en​te​sa i Ga​ma​cho. Ja​kiś ob​dar​ty miej​ski mozo, uchwy​ciw​szy cu​gle, pro​wa​dził jego wierz​chow​ca, a Pe​dri​to, nie zmie​nia​jąc po​sta​wy, prze​je​chał try​um​fal​nie przez pla​za, pod same drzwi In​ten​den​cji. Sta​re, po​sęp​ne mury zda​wa​ły się trząść od okrzy​ków, któ​re roz​dzie​ra​ły po​wie​trze i nie​mal za​głu​sza​ły wstrzą​sa​ją​cy dźwięk ka​te​dral​nych dzwo​nów. Pe​dro Mon​te​ro, brat ge​ne​ra​ła, zsiadł te​raz z ko​nia oto​czo​ny roz​wrzesz​cza​nym i spo​co​nym tłu​mem en​tu​zja​stów, któ​rych ob​szar​pa​na brać z na​ro​do​wej gwar​dii bru​tal​nie spę​dza​ła na boki. Wcho​dząc na pierw​sze stop​nie scho​dów przy​glą​dał się wpa​trzo​ne​mu w sie​bie tłu​mo​wi ga​piów oraz po​dziu​ra​wio​nym od kul ścia​nom do​mów z prze​ciw​ka, prze​sło​nię​tych lek​ką

mgłą na​sło​necz​nio​ne​go ku​rzu. Sło​wo „Po​rve​nir” wy​pi​sa​ne ol​brzy​mi​mi czar​ny​mi li​te​ra​mi na ścia​nach prze​dzie​la​ją​cych roz​bi​te okna zda​wa​ło się pa​trzeć nań wy​zy​wa​ją​co przez ob​szer​ny plac; po​my​ślał wte​dy z roz​ko​szą o go​dzi​nie ze​msty, był bo​wiem pew​ny, że po​ło​ży rękę na Mar​ci​nie De​co​ud. Po jego le​wej stro​nie wiel​ki Ga​ma​cho, ocie​ra​jąc z potu owło​sio​ną twarz, uka​zy​wał w głu​pa​wym uśmie​chu żół​te kły. Po pra​wej stro​nie se​ñor Fu​en​tes, drob​ny i szczu​pły, pa​trzył przed sie​bie i za​ci​nał war​gi. Tłum stał nie​ru​cho​mo, do​słow​nie z otwar​ty​mi usta​mi, w nie​cier​pli​wym mil​cze​niu, jak​by się spo​dzie​wał, że wiel​ki gu​er​ril​le​ro, sław​ny Pe​dri​to, za​cznie za​raz roz​rzu​cać hoj​ne po​da​run​ki. On wszak​że za​czął od prze​mó​wie​nia. Krzyk​nął zra​zu: „Oby​wa​te​le!” – z taką mocą, że sło​wo to do​szło na​wet do uszu lu​dzi sto​ją​cych na środ​ku pla​cu. Po​tem już sama ge​sty​ku​la​cja mów​cy po​rwa​ła więk​szość tłu​mu: sta​wał na pal​cach, wy​rzu​cał do góry ręce z za​ci​śnię​ty​mi pię​ścia​mi lub kładł je na ser​cu, po​ły​ski​wał biał​ka​mi prze​wra​ca​nych oczu, wy​ko​ny​wał ty​sią​ce ru​chów, któ​re, rzekł​byś, zmia​ta​ły coś z po​wierzch​ni zie​mi, wska​zy​wa​ły win​nych, czu​le obej​mo​wa​ły po​krzyw​dzo​nych; kładł po​ufa​le rękę na ra​mie​niu Ga​ma​cha, a dru​gą po​trzą​sał przy​jaź​nie w stro​nę ma​łe​go, czar​no odzia​ne​go se​ño​ra Fu​en​te​sa, ad​wo​ka​ta, po​li​ty​ka i szcze​re​go przy​ja​cie​la ludu. Okrzy​ki „Vi​vas!” wy​bu​cha​ją​ce na​gle z gro​ma​dy naj​bli​żej sto​ją​cej roz​cho​dzi​ły się co ja​kiś czas nie​re​gu​lar​ny​mi sal​wa​mi aż na krań​ce za​tło​czo​ne​go pla​cu, tak jak prze​la​tu​je pło​mień po su​chej tra​wie, i przy​ci​cha​ły w otwo​rach ulic. W prze​rwach na roj​nej pla​za za​le​ga​ło cięż​kie mil​cze​nie, wi​dzia​ło się tyl​ko usta mów​cy, otwar​te lub za​my​ka​ją​ce się, a po​szcze​gól​ne fra​ze​sy, jak: „szczę​ście ludu”, „sy​no​wie oj​czy​zny!” lub „cały świat, el mun​do en​tie​ro”, do​la​ty​wa​ły ści​szo​nym dźwię​kiem aż do za​tło​czo​nych scho​dów ka​te​dry, dźwię​kiem sła​bym i cien​kim jak brzę​cze​nie mo​ski​tów. Mów​ca ude​rzył się w pierś – zda​wa​ło się, iż wzię​ci po​nad dwóch pod​pie​ra​ją​cych go lu​dzi. Był to ostat​ni wy​si​łek ora​to​ra. Obie mniej​sze po​sta​cie zni​kły sprzed oczu wi​dzów, po​zo​stał tyl​ko ol​brzy​mi Ga​ma​cho i wy​su​nął

się te​raz na​przód pod​no​sząc ka​pe​lusz wy​so​ko nad gło​wą. Po chwi​li dum​nie na​ło​żył go z po​wro​tem i ryk​nął: „Cin​da​da​nos!” Głu​chy po​mruk po​wi​tał se​ño​ra Ga​ma​cho, on​giś kra​ma​rza, obec​nie ko​men​dan​ta gwar​dii na​ro​do​wej. Tym​cza​sem na gó​rze Pe​dri​to Mon​te​ro prze​cha​dzał się szyb​kim kro​kiem po zruj​no​wa​nych po​ko​jach In​ten​den​cji, war​cząc nie​ustan​nie: – Co za głu​po​ta! co za znisz​cze​nie! Se​ñor Fu​en​tes idą​cy ślad w ślad za nim prze​zwy​cię​żył swą ma​ło​mów​ność, by rzu​cić sło​wa: – To ro​bo​ta Ga​ma​cha i jego na​ro​do​wej gwar​dii – po czym skło​niw​szy gło​wę na lewe ra​mię, za​ci​snął usta tak moc​no, że po obu ich stro​nach uka​za​ły się do​łecz​ki. Miał już w kie​sze​ni no​mi​na​cję na sze​fa po​li​tycz​ne​go mia​sta i pil​no mu było ob​jąć tę funk​cję. Sto​jąc bez​rad​nie wśród spu​sto​sze​nia, w dłu​giej mrocz​nej sali przy​jęć z jej wy​so​ki​mi lu​stra​mi uszko​dzo​ny​mi przez ka​mie​nie, ze zdar​ty​mi za​sło​na​mi i bal​da​chi​mem na po​de​ście po​tar​ga​nym na strzę​py, sły​sze​li do​cho​dzą​cy ich przez okien​ni​ce głu​chy po​mruk tłu​mu i ry​czą​cy głos Ga​ma​cha, prze​ma​wia​ją​ce​go pod sa​mym oknem. – By​dlę! – rzekł jego eks​ce​len​cja don Pe​dro Mon​te​ro przez za​ci​śnię​te zęby. – Mu​si​my wy​my​ślić spo​sób wy​sła​nia go jak naj​prę​dzej, ra​zem z jego gwar​dią, na Cam​po. Niech się tam po​ty​ka z Her​nan​de​zem. Nowo mia​no​wa​ny jéfé po​li​ti​co prze​chy​lił tyl​ko gło​wę w bok i za​cią​gnął się pa​pie​ro​sem, co mia​ło ozna​czać zgo​dę na uwol​nie​nie mia​sta od oso​by Ga​ma​cha i jego nie​po​żą​da​nej ha​ła​stry. Pe​dri​to Mon​te​ro spo​glą​dał z obrzy​dze​niem na nagą pod​ło​gę i na sze​reg cięż​kich, zło​co​nych ram wi​szą​cych na ścia​nach. Strzę​py zdar​te​go płót​na zwi​sa​ły z nich na kształt łach​ma​nów. – Nie je​ste​śmy prze​cie bar​ba​rzyń​ca​mi – oświad​czył jego eks​ce​len​cja, po​pu​lar​ny gu​er​ril​le​ro Pe​dri​to, wsła​wio​ny umie​jęt​no​ścią zwal​cza​nia wro​ga przy

po​mo​cy za​sa​dzek, Pe​dri​to, któ​re​mu brat po​le​cił, na wła​sną jego proś​bę, zre​or​ga​ni​zo​wać Su​la​co w du​chu za​sad de​mo​kra​tycz​nych. Po​przed​nie​go wie​czo​ra pod​czas na​ra​dy ze swy​mi stron​ni​ka​mi, któ​rzy wy​je​cha​li na jego spo​tka​nie do Rin​con, zwie​rzał się ze swych za​mia​rów przed se​ño​rem Fu​en​te​sem. – Za​rzą​dzi​my po​wszech​ne wy​bo​ry – na „tak” i „nie” – po​wie​rza​jąc losy na​szej uko​cha​nej oj​czy​zny ro​zu​mo​wi i mę​stwu mego bo​ha​ter​skie​go bra​ta, nie​zwy​cię​żo​ne​go ge​ne​ra​ła. Ple​bi​scyt, ro​zu​mie pan? Se​ñor Fu​en​tes, wy​dy​ma​jąc po​licz​ki jak​by z wy​gar​bo​wa​nej skó​ry, prze​krę​cił gło​wę lek​ko na lewą stro​nę i ze ści​śnię​tych warg wy​pu​ścił pa​sem​ko błę​kit​na​we​go dymu. Zro​zu​miał. Jego eks​ce​len​cja był roz​ją​trzo​ny do ży​we​go wi​do​kiem znisz​cze​nia. W re​pre​zen​ta​cyj​nych po​ko​jach In​ten​den​cji nie oca​la​ło ani jed​no krze​sło, stół czy ka​na​pa, ani jed​na eta​żer​ka czy kon​so​la. Mimo iż trząsł się z wście​kło​ści, Pe​dri​to nie wy​buch​nął gnie​wem, wstrzy​my​wa​ło go od tego po​czu​cie od​da​le​nia i sa​mot​no​ści. Jego bo​ha​ter​ski brat był bar​dzo da​le​ko. A tym​cza​sem jak​że tu użyć sje​sty. Spo​dzie​wał się zna​leźć w In​ten​den​cji kom​fort i zby​tek po roku twar​de​go ży​cia obo​zo​we​go, za​koń​czo​ne​go jesz​cze cięż​szym wy​sił​kiem i nie​do​stat​kiem pod​czas śmia​łej wy​pra​wy na Su​la​co, tę pro​win​cję, któ​ra bo​gac​twem i zna​cze​niem prze​wyż​sza​ła wszyst​kie inne zie​mie re​pu​bli​ki. W przy​szło​ści po​ra​dzi so​bie i z Ga​ma​chem. A ora​cja se​ño​ra Ga​ma​cho, tak miła uszom ludu, roz​brzmie​wa​ła da​lej w skwa​rze i bla​sku wiel​kiej pla​za ni​czym wy​cie ja​kie​goś dia​bła niż​szej ran​gi, któ​re​go wrzu​co​no do roz​pa​lo​ne​go ko​tła. Co chwi​la mów​ca mu​siał ocie​rać ocie​ka​ją​cą twarz ob​na​żo​nym przed​ra​mie​niem; zrzu​cił bo​wiem kurt​kę i za​ka​sał rę​ka​wy po łok​cie za​cho​wu​jąc przy tym na gło​wie sto​so​wa​ny ka​pe​lusz z wiel​ki​mi bia​ły​mi pió​ra​mi, tę uko​cha​ną ozna​kę ran​gi ko​men​dan​ta gwar​dii na​ro​do​wej. Peł​ne apro​ba​ty po​waż​ne po​mru​ki przy​ta​ki​wa​ły po​szcze​gól​nym ustę​pom jego mowy. We​dług Ga​ma​cha

na​le​ża​ło na​tych​miast wy​po​wie​dzieć woj​ną Fran​cji, An​glii, Niem​com i Sta​nom Zjed​no​czo​nym, któ​re pod rze​ko​mym pre​tek​stem za​kła​da​nia ko​lei, przed​się​biorstw gór​ni​czych, ko​lo​ni​za​cji itp. za​mie​rza​ją wy​drzeć bied​nym lu​dziom ich zie​mie i przy po​mo​cy ary​sto​kra​tów – tych go​lów i pa​ra​li​ty​ków – ujarz​mić miej​sco​wy lud, by za​mie​nić go w nędz​nych za​pra​co​wa​nych nie​wol​ni​ków. Le​pe​ro​si, po​wie​wa​jąc koń​ca​mi swych brud​nych, bia​łych man​tas, od​po​wia​da​li okrzy​kiem zgo​dy. Je​dy​nym czło​wie​kiem zdol​nym do spro​sta​nia temu pa​trio​tycz​ne​mu za​da​niu – ry​czał z prze​ko​na​niem Ga​ma​cho – jest ge​ne​rał Mon​te​ro. Słu​cha​cze zgo​dzi​li się na to rów​nież. Ra​nek miał się ku koń​co​wi i już prze​ja​wia​ły się w tłu​mie ozna​ki znu​że​nia. W mo​rzu ludz​kim two​rzy​ły się wiry i jak​by stru​gi od​pły​wa​ją​ce na boki. Nie​któ​rzy szu​ka​li cie​nia pod ścia​na​mi, inni pod li​sto​wiem drzew na Ala​me​da. Jeźdź​cy, bo​dąc ostro​ga​mi ko​nie, to​ro​wa​li so​bie dro​gę po​krzy​ku​jąc; gru​py lu​dzi w som​bre​rach, pła​sko na​ło​żo​nych na gło​wy w obro​nie przed sto​ją​cym w ze​ni​cie słoń​cem, roz​pły​wa​ły się po bocz​nych uli​cach, gdzie otwar​te wro​ta pul​pe​rii nę​ci​ły swym mro​kiem tu​dzież dźwię​ka​mi de​li​kat​nie brzę​czą​cych gi​tar. Gwar​dia na​ro​do​wa my​śla​ła o sje​ście, a kra​so​mów​stwo jej do​wód​cy Ga​ma​cha wy​czer​pa​ło się. Gdy w póź​niej​szych i już chłod​niej​szych go​dzi​nach po​po​łu​dnia lu​dzie pró​bo​wa​li zno​wu się zgro​ma​dzić dla dal​sze​go oma​wia​nia spraw pu​blicz​nych, od​dział ka​wa​le​rii Mon​te​ra sto​ją​cy na Ala​me​da na​tarł na nich ostro, bez uprze​dze​nia, zni​ża​jąc lan​ce do ich umy​ka​ją​cych ple​ców i pę​dząc tłum aż do wy​lo​tu bocz​nych ulic. Gwar​dia na​ro​do​wa mia​sta Su​la​co była tym po​stę​po​wa​niem zdzi​wio​na. Zdzi​wio​na, lecz nie zgor​szo​na. Ża​den Co​sta​gu​ań​czyk nie gor​szy się eks​o​en​trycz​no​ściar​ni siły zbroj​nej. Wy​da​ją mu się one na​tu​ral​nym ob​ja​wem. W tym wy​pad​ku – są​dzo​no – musi to być nie​wąt​pli​wie ja​kieś za​rzą​dze​nie ad​mi​ni​stra​cyj​ne. Mo​ty​wy ta​kie​go za​rzą​dze​nia wy​my​ka​ły się nie​oświe​co​nej in​te​li​gen​cji tych lu​dzi. A tym​cza​sem ich do​wód​ca, wiel​ki mów​ca i ko​men​dant gwar​dii na​ro​do​wej, Ga​ma​cho, le​żał pi​ja​ny i

spał na ło​nie ro​dzi​ny. Wy​mow​na gęba sta​ła otwo​rem, a bose nogi ster​cza​ły od​ra​ża​ją​co z pal​ca​mi zwró​co​ny​mi do góry i przy​wo​dzi​ły na myśl tru​pa. Naj​młod​sza cór​ka, dra​piąc się jed​ną ręką w gło​wę, w dru​giej trzy​ma​ła zie​lo​ną ga​łąź i wa​chlo​wa​ła nią osma​lo​ną, łusz​czą​cą się twarz ojca.

ROZ​DZIAŁ SZÓ​STY

Za​cho​dzą​ce słoń​ce prze​su​nę​ło z za​cho​du na wschód cie​nie rzu​ca​ne przez bu​dyn​ki miej​skie. Roz​po​star​ło tak​że cień na całą prze​strzeń ol​brzy​mie​go Cam​po z bia​ły​mi ścia​na​mi jego ha​cien​das na wzgó​rzach gó​ru​ją​cych nad zie​lo​ną rów​ni​ną; na po​kry​te strze​chą ran​chos, sku​lo​ne w roz​pa​dli​nach zie​mi nad ło​ży​ska​mi stru​mie​ni; na czar​ne wy​sep​ki zwar​tych drzew wśród ja​sne​go mo​rza tra​wy oraz na rząd prze​pa​ści​stych ścian Kor​dy​lie​rów, wy​ła​nia​ją​cych się z fa​li​stej li​nii ni​żej po​ło​żo​nych la​sów na kształt ska​li​ste​go wy​brze​ża ja​kiejś kra​iny ol​brzy​mów. Pro​mie​nie za​cho​dzą​ce​go słoń​ca pa​da​ją​ce z da​le​ka na śnież​ne zbo​cza Hi​gu​ero​ty nada​wa​ły im świe​żość mło​dzień​czą i ró​ża​ną, pod​czas gdy zę​ba​ty mur od​le​głych tur​ni po​zo​sta​wał ciem​ny, jak​by zwę​glo​ny na tle pło​mien​nej ja​sno​ści. Fa​lu​ją​ca po​wierzch​nia la​sów zda​wa​ła się być przy​pró​szo​na bla​do​zło​tym py​łem; a tam, w od​da​li, za Rin​con, od​gro​dzo​ne od mia​sta pod​ko​wą la​sów ska​ły wą​wo​zu San Tomé, wraz z pła​ską ścia​ną góry uwień​czo​nej kę​pa​mi ol​brzy​mich pa​pro​ci, na​bie​ra​ły cie​płych to​nów, bru​nat​nych i żół​tych, gdzie​nieg​dzie po​prze​ci​na​nych rdza​wy​mi kre​ska​mi i ciem​ną zie​le​nią krza​ków w roz​pa​dli​nach. Wi​dzia​ne z rów​ni​ny szo​py ze stę​po​ra​mi, skła​dy i dom​ki przy ko​pal​ni wy​da​wa​ły się ciem​ne i ma​lut​kie, rzekł​byś, pta​sie gniaz​da przy​le​pio​ne do skal​nej kra – wę​dzi. Zyg​za​ko​wa​te ście​ży​ny przy​po​mi​na​ły nie​wy​raź​ne kre​ski na ścia​nie ja​kie​goś gma​chu cy​klo​pów. Czuj​nym oczom se​re​no​sów z ko​pal​ni, któ​rzy tego dnia pa​tro​lo​wa​li z ka​ra​bi​na​mi przy szo​sie w cie​niu drzew ro​sną​cych wzdłuż stru​mie​nia, don Pépé scho​dzą​cy ścież​ką z gór​ne​go ta​ra​su wy​dał się nie więk​szy od spo​re​go chrząsz​cza. Mimo iż na po​zór fi​gur​ka jego po​su​wa​ła się po zbo​czu góry bez celu, na

po​do​bień​stwo owa​da, don Pépé szedł pew​nym kro​kiem w głąb wą​wo​zu, aż wresz​cie znikł z oczu za da​cha​mi warsz​ta​tów, ma​ga​zy​nów i kuź​ni. Przez ja​kiś czas dwaj se​re​no​si prze​cha​dza​li się tam i na po​wrót po mo​ście, na któ​rym stał za​trzy​ma​ny przez nich jeź​dziec z dużą bia​łą ko​per​tą w ręku. Po chwi​li don Pépé wy​su​nął się spo​mię​dzy do​mów miej​skiej ulicz​ki o rzut ka​mie​niem od gra​nicz​ne​go mo​stu i przy​bli​żał się do nich wiel​ki​mi kro​ka​mi w swych sze​ro​kich, ciem​nych spodniach wsu​nię​tych w cho​le​wy, w bia​łej płó​cien​nej kurt​ce, z sza​blą przy boku i re​wol​we​rem za pa​sem. W tych nie​spo​koj​nych cza​sach nic nie mo​gło za​sko​czyć se​ño​ra go​ber​na​do​ra – był za​wsze za​pię​ty na ostat​ni gu​zik. Na le​d​wo wi​docz​ny znak dany przez jed​ne​go z se​re​no​sów jeź​dziec zsu​nął się z ko​nia i wio​dąc go za uzdę prze​kro​czył most. Don Pépé ode​brał od nie​go list trzy​ma​ny w dru​giej ręce i ma​ca​jąc się po le​wym boku i po bio​drze szu​kał oku​la​rów. Umie​ściw​szy na no​sie i sta​ran​nie za​ło​żyw​szy na uszy ten cięż​ki in​stru​ment w srebr​nej opra​wie, otwo​rzył ko​per​tę i po​czął czy​tać trzy​ma​jąc pa​pier w du​żej od​le​gło​ści od oczu. List za​wie​rał le​d​wo trzy wier​sze. Wpa​try​wał się w nie przez dłu​gi czas. Jego siwe wąsy po​ru​szy​ły się lek​ko z góry na dół, a w ką​tach po​wiek zbie​gły się zmarszcz​ki. Ski​nął spo​koj​nie gło​wą: – Bu​eno – rzekł. – Od​po​wie​dzi nie bę​dzie. Po czym, swym po​czci​wym zwy​cza​jem, wdał się w ostroż​ną roz​mo​wą z wy​słań​cem, któ​ry od​po​wia​dał ocho​czo, z we​so​łym oży​wie​niem, jak​by go przed chwi​lą coś po​myśl​ne​go spo​tka​ło. Wi​dział z da​le​ka pie​cho​tą So​til​la, któ​ra roz​ło​ży​ła się obo​zem wzdłuż wy​brze​ża por​tu, po obu stro​nach Urzę​du Cel​ne​go. Żoł​nie​rze nie uszko​dzi​li bu​dyn​ku. Cu​dzo​ziem​cy pra​cu​ją​cy przy ko​lei sie​dzą za​mknię​ci w swo​ich po​dwó​rzach. Już im się ode​chcia​ło strze​lać do bied​nych lu​dzi. Prze​kli​nał cu​dzo​ziem​ców, opo​wia​dał o wjeź​dzie Mon​te​ra i o po​gło​skach, ja​kie krą​ży​ły po mie​ście. Bie​da​cy mie​li te​raz zo​stać bo​ga​cza​mi. I

to bar​dzo do​brze. Wię​cej nie umiał po​wie​dzieć, tyl​ko uśmie​cha​jąc się przy​mil​nie, dał do zro​zu​mie​nia, że jest spra​gnio​ny i głod​ny. Sta​ry ma​jor skie​ro​wał go do al​cal​da w pierw​szej wio​sce. Wy​słan​nik od​je​chał, a don Pépé od​szedł w stro​ną ma​łej drew​nia​nej dzwon​ni​cy i przez ży​wo​płot zaj​rzał do ogród​ka, gdzie do​strzegł księ​dza Ro​ma​na, sie​dzą​ce​go w bia​łym ha​ma​ku za​wie​szo​nym po​mię​dzy dwo​ma drze​wa​mi po​ma​rań​czo​wy​mi na wprost ko​ściół​ka. Ol​brzy​mia ta​ma​ryn​da ocie​nia​ła ciem​nym li​sto​wiem bia​ły bu​dy​nek. Mło​da, dłu​go​wło​sa In​dian​ka o wiel​kich oczach, a ma​łych rącz​kach i sto​pach wy​nio​sła drew​nia​ne krze​sło, pod​czas gdy dru​ga ko​bie​ta, chu​da, sta​ra i wi​dać zgryź​li​wa, śle​dzi​ła ją czuj​nie przez cały czas. Don Pépé usiadł na krze​śle i za​pa​lił cy​ga​ro; ksiądz wcią​gnął ogrom​ną daw​kę ta​ba​ki z za​głę​bie​nia dło​ni. W jego czer​wo​no​bru​nat​nej twa​rzy, znisz​czo​nej, za​pa​dłej, jak​by gąb​cza​stej, ja​rzy​ło się dwo​je oczu, świe​żych i nie​win​nych, o bla​sku czar​nych bry​lan​tów. Don Pépé gło​sem ła​god​nym i żar​to​bli​wym oznaj​mił księ​dzu Ro​ma​no​wi, że Pe​dri​to Mon​te​ro – po​słu​gu​jąc się pió​rem se​ño​ra Fu​en​te​sa – zwró​cił się do nie​go z za​py​ta​niem, na ja​kich wa​run​kach go​tów jest pod​dać ko​pal​nię, na​le​ży​cie funk​cjo​nu​ją​cą, ko​mi​sji le​gal​nie usta​no​wio​nej, a skła​da​ją​cej się z oby​wa​te​li-pa​trio​tów, któ​rzy przy​bę​dą w asy​ście nie​wiel​kiej siły zbroj​nej. Ksiądz wzniósł oczy do nie​ba. – Jed​nak​że – mó​wił da​lej don Pepé – mozo przy​sła​ny z li​stem twier​dził, że Ka​rol Gould żyje i że nie był do​tąd przez ni​ko​go na​ga​by​wa​ny. Ksiądz Ro​man w paru sło​wach wy​ra​ził swą wdzięcz​ność za no​wi​nę, że se​ñor ad​mi​ni​stra​dor oca​lał. Sre​brzy​sty głos dzwo​nu z ma​łej dzwon​ni​cy oznaj​miał, że prze​mi​ja go​dzi​na mo​dli​twy. Wstę​ga lasu za​my​ka​ją​ce​go wej​ście do do​li​ny kła​dła się na kształt za​sło​ny mię​dzy zni​ża​ją​cym się słoń​cem a wiej​ską ulicz​ką. Na dru​gim

koń​cu ska​li​ste​go wą​wo​zu, po​mię​dzy ścia​na​mi z ba​zal​tu i gra​ni​tu, za​le​sio​na po sam szczyt góra za​sła​nia​ją​ca wid​no​krąg oczom miesz​kań​ców San Tomé wzno​si​ła się stro​mo w peł​nym jesz​cze oświe​tle​niu. Trzy małe, ró​żo​we ob​łocz​ki za​wi​sły nie​ru​cho​mo w głę​bi błę​ki​tu. Gro​mad​ki lu​dzi sie​dzia​ły na uli​cy po​mię​dzy dom​ka​mi ple​cio​ny​mi z wi​kli​ny. Przed casa al​cal​da zgro​ma​dzi​li się już do​zor​cy noc​nej zmia​ny, aby za​gnać do pra​cy swo​ich lu​dzi, któ​rzy sie​dzie​li ko​łem w kuc​ki i po​chy​la​jąc swe grzbie​ty bar​wy brą​zu, po​da​wa​li so​bie na​wza​jem gur​da z maté. Przy​by​ły z mia​sta mozo, przy​wią​zaw​szy ko​nia do drew​nia​ne​go słu​pa przed drzwia​mi, opo​wia​dał ze​bra​nym no​wi​ny z Su​la​co, pod​czas gdy sczer​nia​ła gur​da z de​kok​tem wę​dro​wa​ła z rąk do rąk. Przy​słu​chi​wał się tym no​wi​nom na​wet sam po​waż​ny al​cal​de w bia​łej opa​sce na bio​drach i kwie​ci​stej per​ka​lo​wej sza​cie z rę​ka​wa​mi, tak sze​ro​ko roz​pię​tej, że uka​zy​wa​ła całą ob​ję​tość jego na​giej po​sta​ci i czy​ni​ła wra​że​nie oka​za​łe​go ką​pie​lo​we​go płasz​cza. Na tyle gło​wy miał cięż​ki ka​pe​lusz z fo​lo​wa​ne​go suk​na, a w ręku trzy​mał wy​so​ką la​skę ze srebr​ną gał​ką. Te in​sy​gnia god​no​ści zo​sta​ły mu nada​ne przez ad​mi​ni​stra​cję ko​pal​ni bę​dą​cej źró​dłem za​szczy​tów, po​wo​dze​nia i po​ko​ju. Al​cal​de był jed​nym z pierw​szych, któ​rzy do tego wą​wo​zu przy​by​li, jego sy​no​wie i zię​cio​wie pra​co​wa​li w szy​bach ko​pal​ni San Tomé, któ​ra w swym nie​wy​czer​pa​nym bo​gac​twie zda​wa​ła się wraz z grzmo​tem spa​da​ją​ce​go z gór​nych po​kła​dów krusz​cu zle​wać na pra​cu​ją​cych lu​dzi do​bro​byt, bez​pie​czeń​stwo i spra​wie​dli​wość. Al​cal​de słu​chał no​win z mia​sta z za​cie​ka​wie​niem i obo​jęt​no​ścią, jak gdy​by do​ty​czy​ły zu​peł​nie in​ne​go świa​ta niż ten, w któ​rym żył. I rze​czy​wi​ście tak mu się zda​wa​ło. W cią​gu bar​dzo nie​wie​lu lat wy​ro​bi​ło się w tych udrę​czo​nych, pół​dzi​kich In​dia​nach po​czu​cie przy​na​leż​no​ści do po​tęż​nej or​ga​ni​za​cji. Byli dum​ni ze swej ko​pal​ni, po​ko​cha​li ją. Mie​li do niej za​ufa​nie, wie​rzy​li w jej opie​kuń​czą siłę i w jej nie​po​ko​nal​ność, jak​by była fe​ty​szem ule​pio​nym ich wła​sny​mi rę​ka​mi. Wy​ni​ka​ło to z ich nie​świa​do​mo​ści, nie róż​ni​li się w tym zresz​tą za​sad​ni​czo od resz​ty

lu​dzi, któ​rzy po​kła​da​ją nie​po​mier​ne za​ufa​nie w tym, co sami stwo​rzy​li. Sta​re​mu al​cal​de nig​dy nie przy​szło na myśl, że siła i opie​ka ko​pal​ni może kie​dy​kol​wiek za​wieść. Po​li​ty​ka to rzecz do​bra dla miesz​kań​ców mia​sta i Cam​po. Okrą​gła, żół​ta twarz al​cal​da o sze​ro​kich noz​drzach, nie​zmien​na w wy​ra​zie, przy​po​mi​na​ła księ​życ w peł​ni. Słu​chał de​kla​ma​tor​skich wy​wo​dów przy​by​sza bez oba​wy i bez zdzi​wie​nia, bez czyn​nej re​ak​cji uczu​cio​wej. Za​smu​co​ny ksiądz Ro​man ko​ły​sał się da​lej w sie​dzą​cej po​zy​cji, le​d​wo do​ty​ka​jąc no​ga​mi zie​mi i trzy​ma​jąc się obu​rącz brze​gów ha​ma​ka. Z mniej​szą uf​no​ścią, lecz rów​ną na​iw​no​ścią jak jego owiecz​ki py​tał ma​jo​ra, co my​śli o dal​szym roz​wo​ju wy​pad​ków. Don Pépé, wy​pro​sto​wa​ny na swym krze​śle jak ko​łek, zło​żył spo​koj​nie ręce na rę​ko​je​ści sza​bli i od​po​wie​dział, że nie wie. Ko​pal​nię moż​na było obro​nić przed każ​dym na​past​ni​kiem, któ​ry by usi​ło​wał ją za​gar​nąć. Ale z dru​giej stro​ny, nie​uro​dzaj​na do​li​na nie by​ła​by w sta​nie wy​ży​wić trzech wio​sek w ra​zie od​cię​cia do​wo​zu z Cam​po i głód zmu​sił​by okrą​żo​nych do pod​da​nia się. Don Pépé z całą po​go​dą przed​sta​wiał te moż​li​wo​ści księ​dzu Ro​ma​no​wi, któ​ry jako daw​ny wo​jak, uczest​nik licz​nych kam​pa​nii, ro​zu​miał ar​gu​men​ta​cję woj​sko​we​go. Roz​ma​wia​li ze sobą pro​sto i bez​po​śred​nio. Ksiądz Ro​man za​smu​cił się na myśl, że jego owiecz​ki mogą być roz​pro​szo​ne lub za​pę​dzo​ne w jarz​mo nie​wo​li. Nie miał złu​dzeń co do ich przy​szłych lo​sów, nie tyle z prze​ni​kli​wo​ści, co z do​świad​cze​nia, był bo​wiem obznaj​mio​ny z okru​cień​stwem wo​jen do​mo​wych i uwa​żał je za nie​uchron​ne w ży​ciu każ​de​go pań​stwa. Funk​cjo​no​wa​nie zwy​kłych in​sty​tu​cji pu​blicz​nych przed​sta​wia​ło mu się jako se​ria nie​szczęść spa​da​ją​cych na jed​nost​ki, nie​szczęść wy​pły​wa​ją​cych lo​gicz​nie jed​ne z dru​gich na sku​tek ludz​kich wad: nie​na​wi​ści, ze​msty, głu​po​ty i chci​wo​ści, w czym do​pa​try​wał się udzia​łu do​pu​stu bo​że​go. Prze​wi​dy​wa​nia księ​dza Ro​ma​na nie opie​ra​ły się na oświe​co​nym in​te​lek​cie, ale jego ser​ce, któ​re​go tkli​wość nie wy​ga​sła wśród naj​gor​szych scen rze​zi, gwał​tu i ra​bun​-

ku, wzdry​ga​ło się na wi​dok krzyw​dy, a im bliż​si mu byli po​krzyw​dze​ni, tym bar​dziej im współ​czu​ło. Wzglę​dem In​dian z do​li​ny San Tomé ży​wił po​gar​dli​wo-oj​cow​skie uczu​cia. Od pię​ciu z górą lat że​nił, chrzcił, spo​wia​dał, roz​grze​szał i grze​bał tę lud​ność gór​ni​czą z god​no​ścią i na​masz​cze​niem, a tak​że z wia​rą w świę​tość tych ob​rząd​ków, z wia​rą, dzię​ki któ​rej po​czy​ty​wał tę trzód​kę za swo​ją wła​sną, w du​cho​wym zna​cze​niu tego sło​wa. Była mu dro​ga, utwier​dza​jąc go w po​czu​ciu ka​płań​skiej wyż​szo​ści. Po​waż​ne za​in​te​re​so​wa​nie, ja​kie pani Gould oka​zy​wa​ła po​trze​bom tych lu​dzi, pod​no​si​ło ich zna​cze​nie w jego oczach, po​nie​waż pod​no​si​ło jego wła​sne. Roz​ma​wia​jąc z nią o nie​zli​czo​nych Ma​riach i Bry​gi​dach z gór​ni​czych wio​sek czuł, że roz​wi​ja​ją się w nim tak​że uczu​cia hu​ma​ni​tar​ne. Pa​dre Ro​man był nie​zdol​ny do fa​na​ty​zmu w stop​niu nie​mal na​gan​nym. An​giel​ska se​ño​ra była oczy​wi​ście he​re​tycz​ką, ale jed​no​cze​śnie wy​da​wa​ła mu się nad​zwy​czaj​ną, aniel​ską isto​tą. Ile​kroć po​wsta​wa​ło w nim tego ro​dza​ju za​mie​sza​nie po​jęć, na przy​kład w cza​sie prze​chadz​ki z bre​wia​rzem pod pa​chą w cie​niu ta​ma​ryn​dy, za​trzy​my​wał się na​gle i wcią​gał z ha​ła​sem dużą szczyp​tę ta​ba​ki, po czym fra​so​bli​wie po​trzą​sał gło​wą. Te​raz, na myśl o tym, co może spo​tkać do​stoj​ną se​ño​rę, wpa​dał stop​nio​wo w co​raz więk​sze prze​ra​że​nie. Wy​po​wie​dział swe oba​wy pod​nie​co​nym szep​tem. Na​wet don Pépé stra​cił na chwi​lę zwy​kłą po​go​dę i po​chy​lił nie​co na​przód swój sztyw​ny tu​łów. – Słu​chaj​cie, pa​dre. Sam fakt, że te zło​dziej​skie ma​ka​ki z Su​la​co usi​łu​ją wy​wą​chać, jaka bę​dzie cena na​sze​go ho​no​ru, do​wo​dzi, że se​ñor don Car​los i wszy​scy miesz​kań​cy Casa Gould żyją bez​piecz​nie. A mój ho​nor też jest bez​piecz​ny. Wie o tym każ​dy męż​czy​zna, każ​da ko​bie​ta i dziec​ko. Tyl​ko oni nie wie​dzą, ci mu​rzyń​scy li​be​ra​ło​wie, któ​rzy opa​no​wa​li pod​stęp​nie mia​sto. Bu​eno. Niech so​bie sie​dzą i cze​ka​ją. Do​pó​ki cze​ka​ją, nie zro​bią nic złe​go. Don Pépé od​zy​skał rów​no​wa​gę du​cha. Od​zy​skał ją ła​two, gdyż jego ho​nor ofi​ce​ra del Pa​eza był bez​piecz​ny, co​kol​wiek by się dzia​ło. Obie​cał don Car​lo​-

so​wi, że w ra​zie zbli​że​nia się od​dzia​łów woj​sko​wych bę​dzie bro​nił wą​wo​zu przez taki prze​ciąg cza​su, jaki mu bę​dzie po​trzeb​ny do wy​sa​dze​nia wiel​kim ła​dun​kiem dy​na​mi​tu ca​łej osa​dy, bu​dyn​ków i warsz​ta​tów ko​pal​nia​nych, do za​sy​pa​nia gru​zem głów​ne​go szy​bu, znisz​cze​nia dróg i tamy wod​nej, sło​wem do roz​bi​cia na mia​zgę sław​nej kon​ce​sji Gou​l​da, któ​ra win​na wy​le​cieć w po​wie​trze na oczach prze​ra​żo​ne​go świa​ta. Ko​pal​nia za​pu​ści​ła szpo​ny w Ka​ro​la Gou​l​da z rów​nie nie​ubła​ga​ną siłą jak w jego ojca. Ale ta osta​tecz​na de​cy​zja don Car​lo​sa wy​da​ła się ma​jo​ro​wi Pépé naj​na​tu​ral​niej​szą rze​czą w świe​cie. Po​czy​nił od​po​wied​nie przy​go​to​wa​nia z do​kład​no​ścią i ostroż​nym na​my​słem. A te​raz zło​żył spo​koj​nie ręce na rę​ko​je​ści sza​bli i ski​nął na księ​dza. Na​sy​paw​szy so​bie w pod​nie​ce​niu nad​mier​ną ilość ta​ba​ki na rękę ksiądz Ro​man ob​sma​ro​wał nią całą twarz, i za​wa​la​ny, z wy​ba​łu​szo​ny​mi oczy​ma, zsu​nął się z ha​ma​ka i po​czął się prze​cha​dzać, nie pa​nu​jąc już nad nie​po​ko​jem i gło​śno ga​da​jąc do sie​bie. Don Pépé po​gła​dził swe siwe wąsy, któ​rych cien​kie koń​ce zwi​sa​ły po​ni​żej jego pięk​nie za​ry​so​wa​nej szczę​ki, i za​czął mó​wić z dumą, jaką na​pa​wa​ła go świa​do​mość wła​snej re​pu​ta​cji. – Nie wiem, pa​dre, co się sta​nie. Wiem tyl​ko to, że do​pó​ki ja tu je​stem, don Car​los może roz​ma​wiać z tym ma​ka​kiem Pe​dri​tem Mon​te​ro i gro​zić mu znisz​cze​niem ko​pal​ni z cał​ko​wi​tym prze​ko​na​niem, że to bę​dzie wzię​te po​waż​nie pod uwa​gę. Bo lu​dzie mnie zna​ją. Ob​ra​cał przez chwi​lę cy​ga​ro w ustach tro​chę ner​wo​wym ru​chem, po czym mó​wił da​lej: – To wszyst​ko ga​da​nie do​bre dla po​li​ti​co​sów. Ja je​stem żoł​nie​rzem. Nie wiem, co się może wy​da​rzyć. Wiem na​to​miast, co na​le​ża​ło​by zro​bić. Ko​pal​nia po​win​na wy​ru​szyć na mia​sto uzbro​jo​na w strzel​by, sie​kie​ry i noże za​tknię​te na kije. Por Dios! To na​le​ża​ło​by za​raz zro​bić. Tyl​ko że… Zło​żo​ne na rę​ko​je​ści ręce ma​jo​ra drgnę​ły. Cy​ga​ro ob​ró​ci​ło się szyb​ciej w

ką​ci​ku ust. – Któż by do​wo​dził, je​śli nie ja? Na nie​szczę​ście – za​uważ​cie, pa​dre – da​łem don Car​lo​so​wi sło​wo ho​no​ru, że nie od​dam ko​pal​ni w ręce tych zło​dziei. A na woj​nie, jak wie​cie, los bi​twy jest za​wsze nie​pew​ny. Ko​góż bym tu zo​sta​wił w za​stęp​stwie na wy​pa​dek po​raż​ki? Ma​te​ria​ły wy​bu​cho​we są przy​go​to​wa​ne. Ale trze​ba czło​wie​ka nie​po​szla​ko​wa​ne​go ho​no​ru, nie​zwy​kłej in​te​li​gen​cji, de​cy​zji i od​wa​gi, by prze​pro​wa​dzić dzie​ło znisz​cze​nia. Trze​ba ko​goś, komu bym mógł tak za​ufać jak wła​sne​mu ho​no​ro​wi. Mu​siał​by to być na przy​kład daw​ny ofi​cer del Pa​eza. A może – może – któ​ryś z daw​nych ka​pe​la​nów del Pa​eza oka​zał​by się wła​ści​wym czło​wie​kiem. Don Pépé wstał, wy​so​ki, pro​sty, wy​smu​kły i moc​ny, o ko​ści​stej twa​rzy i mar​so​wych wą​si​skach. Spoj​rze​nie jego za​pad​nię​tych oczu zda​wa​ło się prze​szy​wać na wy​lot księ​dza, któ​ry stał bez ru​chu, z pu​stą, prze​wró​co​ną ta​ba​kier​ką w ręku, i mil​cząc pa​trzył w oczy wiel​ko​rząd​cy ko​pal​ni San Tomé.

ROZ​DZIAŁ SIÓD​MY

W tym sa​mym mniej wię​cej cza​sie, w In​ten​den​cji mia​sta Su​la​co Ka​rol Gould upew​niał Pe​dri​ta Mon​te​ra (ten ostat​ni za​we​zwał go do sie​bie), że nig​dy nie po​zwo​li, aby ko​pal​nia prze​szła z jego rąk w po​sia​da​nie rzą​du, któ​ry by mu ją chciał wy​drzeć. Kon​ce​sja Gou​l​dów nie mo​gła być ode​bra​na. Jego oj​ciec wca​le jej so​bie nie ży​czył, ale syn jej nig​dy nie odda, Nie odda jej, póki żyje. A je​śli prze​sta​nie żyć, gdzie znaj​dzie się siła, zdol​na wskrze​sić ta​kie przed​się​bior​stwo z ca​łym jego bo​gac​twem i po​tę​gą, kto je dźwi​gnie z po​pio​łów i ruin? W kra​ju nie było ta​kiej siły. A cóż mó​wić o fa​chow​cach i o ka​pi​ta​le za​gra​nicz​nym? Ża​den obcy ka​pi​tał nie zwią​żę się z tru​pem, zło​wróżb​nym tru​pem. Ka​rol Gould mó​wił to nie​wzru​szo​nym to​nem, któ​ry przez tyle lat słu​żył mu do ma​sko​wa​nia gnie​wu i po​gar​dy. Cier​piał. Od​ra​zą na​peł​nia​ło go to, co wy​po​wie​dział. Brzmia​ło to zbyt he​ro​icz​nie. W jego psy​chi​ce ist​nia​ła głę​bo​ka sprzecz​ność mię​dzy ści​śle prak​tycz​nym in​stynk​tem a nie​mal mi​stycz​nym za​pa​try​wa​niem się na to, co uwa​żał za swo​je pra​wo. Kon​ce​sja sta​ła się dla nie​go sym​bo​lem abs​trak​cyj​nej spra​wie​dli​wo​ści. Choć​by się strop nie​bie​ski miał za​wa​lić. Po​nie​waż jed​nak ko​pal​nia San Tomé zdo​by​ła so​bie świa​to​wą sła​wę, po​gróż​ka wy​po​wie​dzia​na przez Gou​l​da mia​ła do​sta​tecz​ną siłę i wagę, by do​trzeć do pier​wot​ne​go mó​zgu Pe​dra Mon​te​ro, kar​mio​ne​go do​tych​czas bła​hy​mi aneg​do​ta​mi hi​sto​rycz​ny​mi. Kon​ce​sja Gou​l​dów sta​no​wi​ła po​waż​ną po​zy​cję w bu​dże​cie pań​stwo​wym, a co wię​cej, w pry​wat​nych bu​dże​tach wie​lu urzęd​ni​ków. To ostat​nie sta​ło się tra​dy​cją. Było wia​ro​god​ne. Było wia​do​me. Każ​dy mi​ni​ster spraw we​wnętrz​nych cią​gnął ko​rzy​ści z ko​pal​ni San Tomé, co wy​da​wa​ło się rze​czą na​tu​ral​ną. A Pe​dri​to za​mie​rzał zo​stać mi​ni​-

strem spraw we​wnętrz​nych i Pre​ze​sem Rady Mi​ni​strów w rzą​dzie swe​go bra​ta. Wszak duc de Mor​ny zaj​mo​wał te naj​wyż​sze sta​no​wi​ska za cza​su Dru​gie​go Ce​sar​stwa we Fran​cji i świet​nie na tym wy​cho​dził. Do po​ko​ju przy​jęć jego eks​ce​len​cji wsta​wio​no stół, krze​sło i drew​nia​ne łóż​ko, na któ​rym dy​gni​tarz od​był krót​ką sje​stę, ko​niecz​nie po​trzeb​ną po tylu tru​dach i po uro​czy​stych ce​re​mo​niach to​wa​rzy​szą​cych wjaz​do​wi do Su​la​co. Te​raz trze​ba było prze​jąć ma​chi​nę ad​mi​ni​stra​cyj​ną, a więc wy​zna​czać au​dien​cje, wy​da​wać roz​ka​zy i pod​pi​sy​wać roz​po​rzą​dze​nia. Zna​la​zł​szy się sam na sam z Ka​ro​lem Gou​l​dem w tym po​ko​ju przy​jęć, jego eks​ce​len​cja usi​ło​wał zręcz​nie ukryć nudę i nie​po​kój. Zra​zu za​czął wy​nio​śle mó​wić o kon​fi​ska​cie, ale brak ja​kiej​kol​wiek uczu​cio​wej re​ak​cji ze stro​ny se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra, któ​re​go twarz po​zo​sta​ła nie​wzru​szo​na, po​dzia​łał na nie​go w spo​sób od​wrot​ny, to jest po​zba​wił go pa​no​wa​nia nad wła​snym wy​ra​zem twa​rzy. Ka​rol Gould po​wtó​rzył raz jesz​cze: – Rząd, je​śli bę​dzie chciał, może oczy​wi​ście do​pro​wa​dzić do znisz​cze​nia ko​pal​ni, ale beze mnie nie zro​bi nie wię​cej. Była to alar​mu​ją​ca za​po​wiedź i do​brze ob​li​czo​na, go​dzi​ła bo​wiem w naj​draż​liw​sze uczu​cia po​li​ty​ka, po​chło​nię​te​go jed​ną my​ślą: za​gar​nię​cia łupu, jaki za​pew​nia zwy​cię​stwo. Ka​rol Gould do​dał jesz​cze, że znisz​cze​nie ko​pal​ni San Tomé po​cią​gnę​ło​by za sobą ban​kruc​two in​nych przed​się​biorstw, wy​co​fa​nie się eu​ro​pej​skie​go ka​pi​ta​łu – i praw​do​po​dob​nie – nie​wy​pła​ce​nie ostat​niej raty po​życz​ki za​gra​nicz​nej. Ten prze​ciw​nik o ka​mien​nej twa​rzy wy​po​wia​dał te okrop​no​ści (do​stęp​ne dla umy​słu jego eks​ce​len​cji) z zim​ną krwią, od któ​rej prze​cho​dzi​ło mro​wie. Dłu​go​let​nia lek​tu​ra hi​sto​rycz​nych dzieł o lek​kim plot​kar​skim cha​rak​te​rze, upra​wia​na z za​nie​dba​niem ta​kich czy in​nych obo​wiąz​ków na pod​da​szach pa​ry​skich ho​te​li, w nig​dy nie po​sła​nym łóż​ku, od​dzia​ła​ła w szcze​gól​niej​szy spo​sób na Pe​dra Mon​te​ro. Gdy​by wi​dział te​raz wo​kół sie​bie prze​pych daw​nej In​ten​den​cji z jej wspa​nia​ły​mi dra​pe​ria​mi i zło​co​ny​mi me​bla​mi wzdłuż

ścian, gdy​by stał na wznie​sie​niu obi​tym szla​chet​nym czer​wo​nym suk​nem, był​by praw​do​po​dob​nie nie​bez​piecz​nym prze​ciw​ni​kiem, świa​do​mym swej wła​dzy i po​wo​dze​nia. Ale w tej ogo​ło​co​nej, zruj​no​wa​nej re​zy​den​cji, z trze​ma me​bla​mi wy​su​nię​ty​mi na śro​dek wiel​kie​go po​ko​ju, wy​obraź​nię Pe​dri​ta opa​no​wa​ło po​czu​cie nie​pew​no​ści i nie​trwa​ło​ści rze​czy. To po​czu​cie tu​dzież nie​wzru​szo​na po​sta​wa Ka​ro​la Gou​l​da, któ​ry ani razu nie wy​mó​wił do​tąd sło​wa „eks​ce​len​cja”, umniej​szy​ły go we wła​snych oczach. Przy​brał te​raz ton świa​tłe​go, świa​to​we​go czło​wie​ka i pro​sił usil​nie Ka​ro​la Gou​l​da, aby wy​zbył się wszel​kiej oba​wy. Przy​po​mniał mu, że roz​ma​wia z bra​tem pana i wład​cy tego kra​ju, czło​wie​kiem obar​czo​nym za​da​niem re​or​ga​ni​za​cji pro​win​cji. – Tak, z bra​tem pana i wład​cy – po​wtó​rzył – ro​zum​ne​go pa​trio​ty, bo​ha​te​ra, któ​re​mu przez myśl nie prze​szło nisz​cze​nie kra​jo​wych bo​gactw. Za​kli​nam pana, don Car​lo​sie, niech pan od​rzu​ci swo​je uprze​dze​nia do de​mo​kra​cji! – wy​buch​nął w przy​stę​pie wy​lew​nych uczuć. Na pierw​szy rzut oka Pe​dri​to Mon​te​ro mógł za​dzi​wić ob​ser​wa​to​ra wy​so​ko skle​pio​nym ły​sym czo​łem, któ​re two​rzy​ło wy​po​le​ro​wa​ną żół​tą pół​ku​lę mię​dzy kę​dzio​ra​mi czar​nych jak sa​dza, po​zba​wio​nych po​ły​sku wło​sów, po​cią​ga​ją​cym kształ​tem ust i nie​spo​dzie​wa​nie kul​tu​ral​nym gło​sem. Ale okrą​głe oczy, bar​dzo świe​cą​ce, jak​by świe​żo wy​ma​lo​wa​ne po obu stro​nach gar​ba​te​go nosa, mia​ły bez​na​dziej​ny, pta​si wy​raz, gdy je sze​ro​ko otwie​rał. Te​raz jed​nak​że ścią​gnął po​wie​ki dla nada​nia twa​rzy przy​jem​ne​go wy​ra​zu i pod​nió​sł​szy do góry kwa​dra​to​wą bro​dę, mó​wił przez za​ci​śnię​te zęby i tro​chę przez nos, co wy​da​wa​ło mu się wła​ści​wą po​sta​wą wiel​kie​go pana. Ni stąd ni zo​wąd oświad​czył, że naj​wyż​szą for​mą de​mo​kra​cji jest ce​za​ryzm: rzą​dy ce​sa​rza, opar​te na woli ludu, ujaw​nio​nej w bez​po​śred​nim gło​so​wa​niu. Ce​za​ryzm był kon​ser​wa​tyw​ny. Był sil​ny. Uwzględ​niał słusz​ne po​stu​la​ty de​mo​kra​cji, któ​ra po​trze​bu​je hie​rar​chii, ty​tu​łów i od​zna​czeń. Te ostat​-

nie będą hoj​nie nada​wa​ne za​słu​żo​nym lu​dziom. Ce​za​ryzm to spo​kój i po​stęp, za​pew​nie​nie po​wszech​ne​go do​bro​by​tu. Pe​dri​to Mon​te​ro dał się unieść wła​snej wy​mo​wie. – Pro​szę tyl​ko po​my​śleć, jak wie​le Dru​gie Ce​sar​stwo uczy​ni​ło dla Fran​cji. To były rzą​dy, któ​re skwa​pli​wie wy​róż​nia​ły lu​dzi wy​bit​nych, lu​dzi na mia​rę don Car​lo​sa. Dru​gie Ce​sar​stwo upa​dło, ale upa​dło dla​te​go, że wład​ca nie po​sia​dał tego mi​li​tar​ne​go ge​niu​szu, dzię​ki któ​re​mu ge​ne​rał Mon​te​ro do​się​gnął szczy​tu sła​wy i chwa​ły. – Pe​dri​to wzniósł znie​nac​ka rękę do góry, jak​by dla pod​kre​śle​nia po​jęć szczy​tu i sła​wy. – Bę​dzie​my jesz​cze nie​raz ze sobą roz​ma​wia​li. I zro​zu​mie​my się na​wza​jem do głę​bi, don Car​lo​sie! – wy​krzy​ki​wał ko​le​żeń​skim to​nem. – Re​pu​bli​ka​nizm się prze​żył. De​mo​kra​cja pod wo​dzą ce​za​ra to po​tę​ga przy​szło​ści. – Przy tym od​kry​wa​niu kart Pe​dri​to-gu​er​ril​le​ro wy​raź​nie zni​żył głos. Jego zda​niem czło​wiek, wy​róż​nio​ny przez współ​o​by​wa​te​li za​szczyt​nym prze​zwi​skiem el rey de Su​la​co, za​słu​gi​wał na peł​ne uzna​nie ze stro​ny ce​sar​skiej de​mo​kra​cji jako wiel​ki pio​nier prze​my​słu i ro​zum​ny do​rad​ca. To po​pu​lar​ne prze​zwi​sko bę​dzie wkrót​ce za​stą​pio​ne so​lid​niej​szym ty​tu​łem: – Don Car​los? Nie! Jak się panu zda​je? Con​de de Su​la​co? hę? albo mar​kiz… Urwał. Po​wie​trze na pla​za sta​wa​ło się już chłod​ne. Ka​wa​le​ria ob​jeż​dża​ła ten plac do​ko​ła, nie za​pusz​cza​jąc się w bocz​ne uli​ce, skąd do​cho​dzi​ły z otwar​tych drzwi pul​pe​rii okrzy​ki i brzę​cze​nia licz​nych gi​tar. Wy​da​no bo​wiem roz​kaz nie​prze​szka​dza​nia za​ba​wom lu​do​wym. Po​nad da​cha​mi, obok wy​nio​słych wież ka​te​dral​nych, ośnie​żo​na prze​łęcz Hi​gu​ero​ty prze​sła​nia​ła dużą prze​strzeń nie​ba, któ​re​go błę​kit po​czy​nał już mierzch​nąć przed okna​mi In​ten​den​cji, Po dłuż​szej chwi​li Pe​dri​to Mon​te​ro, wsu​wa​jąc rękę w za​na​drze sur​du​ta, ski​nął gło​wą po​wo​li i z god​no​ścią. Au​dien​cja była skoń​czo​na. Wy​cho​dząc z po​ko​ju Ka​rol Gould prze​cią​gnął ręką po czo​le, jak​by chciał spę​dzić zeń reszt​ki ja​kie​goś złe​go snu, któ​re​go cu​dacz​ne ob​ra​zy po​zo​sta​wia​-

ją po so​bie nie​uchwyt​ne uczu​cie nie​bez​pie​czeń​stwa gro​żą​ce​go cia​łu, a tak​że po​ni​że​nia umy​słu. W ko​ry​ta​rzach i na scho​dach sta​re​go pa​ła​cu ka​wa​le​rzy​ści Mon​te​ra ba​rasz​ko​wa​li bez​czel​nie, ćmiąc pa​pie​ro​sy i nie ustę​pu​jąc ni​ko​mu z dro​gi; brzęk sza​bel i ostróg roz​le​gał się po ca​łym bu​dyn​ku. W głów​nym ko​ry​ta​rzu cze​ka​ły trzy gru​py cy​wil​nych osób, w czar​nych sur​du​tach. Sta​li sztyw​no i bez​rad​nie, tro​chę bez ładu, gdyż każ​dy z nich od​su​wał się od in​nych, jak​by chcąc unik​nąć cu​dze​go spoj​rze​nia przy speł​nia​niu oby​wa​tel​skie​go obo​wiąz​ku. Były to de​pu​ta​cje cze​ka​ją​ce na po​słu​cha​nie. De​pu​ta​cja Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go zda​wa​ła się być, jako zbio​ro​wi​sko, szcze​gól​nie nie​spo​koj​na. Prze – wo​dził jej don Ju​ste Lo​pez, ze swo​ją wiel​ką, bia​łą twa​rzą o wy​pu​kłych po​wie​kach, mil​czą​cy i nie​prze​nik​nio​ny, rzekł​byś, spo​wi​ty w gę​stą za​sło​ną chmur. Ten pre​zy​dent Zgro​ma​dze​nia Pro​win​cjo​nal​ne​go, męż​nie sta​ją​cy w obro​nie resz​tek in​sty​tu​cji par​la​men​tar​nych (na mo​dłę an​giel​ską) od​wró​cił oczy od ad​mi​ni​stra​do​ra ko​pal​ni San Tomé, co mia​ło być na​ga​ną za brak wia​ry w sku​tecz​ność tego je​dy​ne​go środ​ka oca​le​nia. Ża​ło​sna su​ro​wość na​ga​ny nie wzru​szy​ła Ka​ro​la Gou​l​da, wzru​szy​ły go ra​czej spoj​rze​nia in​nych de​le​ga​tów, skie​ro​wa​ne ku nie​mu bez wy​rzu​tu, tyl​ko z chę​cią wy​czy​ta​nia wła​snych lo​sów w jego twa​rzy. Wszy​scy ci lu​dzie roz​pra​wia​li, de​kla​mo​wa​li i wi​wa​to​wa​li nie​gdyś w wiel​kim sa​lo​nie Casa Gould. Współ​czu​cie dla tych osób, po​ra​żo​nych dziw​nym bez​wła​dem pod wpły​wem mo​ral​ne​go po​ni​że​nia, nie skło​ni​ło jed​nak​że Gou​l​da do ski​nie​nia im gło​wą. Cier​piał zbyt do​tkli​wie na myśl, że współ​dzia​łał z nimi w nie​pra​wych po​stęp​kach. Prze​szedł na dru​gą stro​nę pla​za, nie za​cze​pio​ny przez ni​ko​go. Klub „Ama​ril​la” był pe​łen roz​ba​wio​nych ob​szar​pań​ców. Z każ​de​go okna wy​chy​la​ły się roz​czo​chra​ne gło​wy, a z wnę​trza do​cho​dzi​ły pi​ja​ne wrza​ski, tu​pa​nia no​ga​mi i brzęk har​fy. Po​tłu​czo​ne bu​tel​ki wa​la​ły się na bru​ku.

Ka​rol Gould za​stał jesz​cze dok​to​ra Mo​ny​gha​ma w swym domu. Dok​tor ode​rwał się od szpa​ry w okien​ni​cy, przez któ​rą wy​glą​dał: – Ach, wró​cił pan na​resz​cie! – w gło​sie jego brzmia​ła ulga. – Upew​nia​łem pa​nią Gould, że nic się panu nie sta​nie, ale sam by​najm​niej nie by​łem pe​wien, czy ten łaj​dak pana wy​pu​ści. – I ja nie by​łem pe​wien – wy​znał Ka​rol Gould kła​dąc ka​pe​lusz na sto​le. – Te​raz musi pan za​cząć dzia​łać. Mil​cze​nie Ka​ro​la Gou​l​da zda​wa​ło się po​twier​dzać to, że nie było in​ne​go wyj​ścia. Ka​rol Gould nie przy​wykł po​su​wać się da​lej w wy​ra​ża​niu swych za​my​słów. – Mam na​dzie​ję, że pan nie po​wie​dział Mon​te​ro​wi, co za​mie​rza zro​bić? – za​py​tał dok​tor nie​spo​koj​nie. – Sta​ra​łem się dać mu do zro​zu​mie​nia, że ist​nie​nie ko​pal​ni wią​że się z moim oso​bi​stym bez​pie​czeń​stwem – od​po​wie​dział Ka​rol Gould, nie spo​glą​da​jąc na dok​to​ra, lecz wpa​tru​jąc się w akwa​re​lo​wy szkic wi​szą​cy na ścia​nie. – Uwie​rzył panu? – spy​tał skwa​pli​wie dok​tor. – Bóg je​den wie – od​rzekł Gould. – Po​wie​dzia​łem to przez wzgląd na moją żonę. On jest do​brze po​in​for​mo​wa​ny. Wie, że w ko​pal​ni jest don Pépé. Fu​en​tes mu​siał go ob​ja​śnić. Wie​dzą, że sta​ry ma​jor zdol​ny jest wy​sa​dzić ko​pal​nię San Tomé bez wa​ha​nia i bez skru​pu​łów. Gdy​by nie to, nie są​dzę, abym wy​szedł z In​ten​den​cji jako wol​ny czło​wiek. Don Pépé wy​sa​dził​by wszyst​ko w po​wie​trze z po​czu​cia obo​wiąz​ku i z nie​na​wi​ści – z nie​na​wi​ści do tych li​be​ra​łów, jak sami sie​bie na​zy​wa​ją. Li​be​ra​ło​wie! Sło​wa do​brze zna​ne na​bra​ły w tym kra​ju kosz​mar​ne​go zna​cze​nia. Wol​ność, de​mo​kra​cja, pa​trio​tyzm, rząd – wszyst​ko to ma po​smak sza​leń​stwa i zbrod​ni. Czy nie tak, dok​to​rze?… Ja je​den mogę po​wstrzy​mać ma​jo​ra. Ale gdy​by… gdy​by mnie za​bra​kło nic go już nie po​wstrzy​ma. – Będą się sta​ra​li zjed​nać go so​bie – rzekł dok​tor w za​my​śle​niu.

– Bar​dzo być może. – Ka​rol Gould po​wie​dział to zni​żo​nym gło​sem, jak​by mó​wił do sie​bie, przy czym wciąż pa​trzył na wi​ze​ru​nek ko​pal​ni San Tomé na ścia​nie. – Tak. Przy​pusz​czam, że będą pró​bo​wa​li tej dro​gi. – Spoj​rzał po raz pierw​szy na dok​to​ra. – To by mi dało czas. – do​dał. – Wła​śnie – pod​chwy​cił dr Mo​ny​gham sta​ra​jąc się ukryć pod​nie​ce​nie. – Zwłasz​cza je​śli don Pépé za​cho​wa się dy​plo​ma​tycz​nie. Cze​mu nie miał​by pod​trzy​my​wać w nim na​dziei? Bez tego nie zy​skał​by pan na cza​sie. Czy nie moż​na by mu dać od​po​wied​nich in​struk​cji… Ka​rol Gould, pa​trząc by​stro na dok​to​ra, po​trzą​snął gło​wą, mimo to dok​tor mó​wił da​lej, nie​mal z ogniem: – Tak. Po​wi​nien roz​po​cząć ukła​dy o pod​da​nie ko​pal​ni. To do​bry po​mysł. Pań​ski plan doj​rzał​by przez ten czas. Ja oczy​wi​ście nie py​tam, co pan za​mie​rza zro​bić. Gdy​by pan na​wet chciał mi coś po​wie​dzieć, nie chciał​bym słu​chać. Nie na​da​ję się do zwie​rzeń. – Cóż za nie​do​rzecz​ność! – mruk​nął z nie​za​do​wo​le​niem Ka​rol Gould. Nie po​chwa​lał draż​li​wo​ści dok​to​ra na tym punk​cie. Cią​gły na​wrót pa​mię​ci do epi​zo​du z tak daw​nej prze​szło​ści bu​dził w nim nie​smak. Wy​da​wa​ło mu się to czymś cho​ro​bli​wym. I zno​wu po​trzą​snął gło​wą. Nie chciał wda​wać się w osą​dza​nie pra​wo​ści po​stę​po​wa​nia dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, co wy​ni​ka​ło i z jego cha​rak​te​ru, i z jego po​li​ty​ki. In​struk​cja mo​gła być prze​ka​za​na tyl​ko ust​nie lub na pi​śmie. W obu wy​pad​kach ry​zy​ko​wa​ło się wie​le. Nie było żad​nej pew​no​ści, że wy​słan​nik do​trze do ko​pal​ni, a poza tym nie było kogo po​słać. Ka​rol Gould chciał do​dać, że je​dy​nym czło​wie​kiem, któ​re​go moż​na by do tego użyć z wia​rą w po​wo​dze​nie spra​wy i w dys​kre​cję wy​słan​ni​ka, był nie​ży​ją​cy ca​pa​taz de car​ga​do​res. Miał to już na koń​cu ję​zy​ka, ale się wstrzy​mał. Po​wie​dział dok​to​ro​wi, że by​ło​by to nie​zręcz​ne po​su​nię​cie. Nie​chby tyl​ko don Pépé dał prze​ciw​ni​ko​wi do zro​zu​mie​nia, że go moż​na ku​pić, bez​pie​czeń​stwo ad​mi​ni​stra​do​ra i jego przy​ja​ciół by​ło​by na​tych​miast za​gro​żo​ne. Znikł​by wte​dy je​dy​ny po​wód trak​to​wa​nia ich z umia​rem. Ra​czej nie​ska​zi​tel​ność don

Pépégo była tu naj​istot​niej​szym ha​mul​cem. Dok​tor zwie​sił gło​wę i przy​znał Gou​l​do​wi w pew​nej mie​rze słusz​ność. Nie mógł za​prze​czyć sam przed sobą, że ro​zu​mo​wa​nie było uza​sad​nio​ne. Uży​tecz​ność don Pépégo po​le​ga​ła na jego nie​ska​zi​tel​nym cha​rak​te​rze. Dr Mo​ny​gham oświad​czył Ka​ro​lo​wi, że znaj​dzie spo​sób po​wstrzy​ma​nia So​til​la od po​łą​cze​nia się z si​ła​mi Mon​te​ra, przy​najm​niej na ra​zie. – Gdy​by pan miał tu​taj całe sre​bro – rzekł – gdy​by na​wet wie​dzia​no, że ono leży w ko​pal​ni, mógł​by pan prze​ku​pić So​til​la i zmu​sić go do po​rzu​ce​nia stron​nic​twa Mon​te​ra. Moż​na by go wte​dy skło​nić do opusz​cze​nia Su​la​co na pa​row​cu, a na​wet do współ​dzia​ła​nia z pa​nem na miej​scu. – Je​że​li cho​dzi o to ostat​nie, to sta​now​czo nie – oświad​czył twar​do Ka​rol Gould. – Co by​śmy mie​li ro​bić z ta​kim czło​wie​kiem póź​niej, niech mi pan po​wie, dok​to​rze! Sre​bro prze​pa​dło i je​stem z tego rad. By​ło​by ono po​ku​są zbyt sil​ną i na​tych​mia​sto​wą. Ubie​ga​nie się o ten łup rzu​ca​ją​cy się w oczy przy​spie​szy​ło​by nie​szczę​sny ko​niec. Mu​siał​bym sre​bra bro​nić. Je​stem rad, że zo​sta​ło wy​wie​zio​ne, na​wet je​śli zgi​nę​ło. By​ło​by ono tyl​ko nie​bez​pie​czeń​stwem i klą​twą. – Może on ma ra​cję – mó​wił w go​dzi​nę póź​niej dr Mo​ny​gham do pani Gould, spo​tka​nej na ko​ry​ta​rzu. – Rzecz jest do​ko​na​na, a cień skar​bu może być rów​nie sku​tecz​ny jak sam skarb. Niech mi pani po​zwo​li słu​żyć so​bie przez wy​ko​rzy​sta​nie mo​jej złej sła​wy w ca​łej roz​cią​gło​ści. Idę te​raz roz​po​cząć oszu​kań​czą grę z So​til​lem ce​lem za​trzy​ma​nia go poza mia​stem. Wy​cią​gnę​ła do nie​go ręce im​pul​syw​nie. – Dok​to​rze, pan się na​ra​ża na strasz​li​we nie​bez​pie​czeń​stwo – szep​nę​ła od​wra​ca​jąc od jego twa​rzy oczy peł​ne łez, oczy, któ​re przed​tem na prze​ciąg se​kun​dy za​trzy​ma​ła na drzwiach swe​go męża. Uści​snę​ła obie ręce dok​to​ra, on zaś stał bez ru​chu spo​glą​da​jąc na nią z góry i usi​łu​jąc zmu​sić usta do uśmie​chu.

– Ach, wiem, że pani bę​dzie bro​ni​ła mo​jej pa​mię​ci – wy​krztu​sił wresz​cie i zbiegł, ku​le​jąc, ze scho​dów przez pa​tio, aż się zna​lazł na ze​wnątrz domu. Szedł uli​cą swym szyb​kim uty​ka​ją​cym kro​kiem, z pu​dłem in​stru​men​tów pod pa​chą. Wszy​scy wie​dzie​li, że był loco. Nikt go nie za​cze​piał. Z bra​my wio​dą​cej ku mo​rzu do​strze​gał o milę dro​gi, po​przez su​chą, za​py​lo​ną rów​ni​ną, na​kra​pia​ną kę​pa​mi ni​skich krze​wów, brzyd​ki w swo​im ogro​mie bu​dy​nek Urzę​du Cel​ne​go i parę in​nych bu​dyn​ków, któ​re w owym cza​sie sta​no​wi​ły całe osie​dle por​tu Su​la​co. Da​le​ko, od stro​ny po​łu​dnio​wej, gaje pal​mo​wych drzew two​rzy​ły ob​ra​mie​nie pół​ko​li​stej li​nii wy​brze​ża. Da​le​kie szczy​ty Kor​dy​lie​rów za​tra​ci​ły re​al​ność swych rzeź​bio​nych kształ​tów w mierzch​ną​cym od wschod​niej stro​ny błę​ki​cie nie​ba. Dok​tor szedł pręd​ko. Z ze​ni​tu zda​wał się spły​wać na nie​go gęst​nie​ją​cy cień. Słoń​ce już za​szło. Przez ja​kiś czas śnie​gi Hi​gu​ero​ty ża​rzy​ły się jesz​cze od​bla​skiem wie​czor​nej zo​rzy. Sa​mot​na po​stać dok​to​ra, idą​ce​go w pod​sko​kach na prze​łaj w kie​run​ku Urzę​du Cel​ne​go wśród ciem​nych krze​wów, przy​po​mi​na​ła wy​so​kie​go pta​ka ze zła​ma​nym skrzy​dłem. W prze​zro​czy​stej wo​dzie por​tu mi​go​ta​ły pur​pu​ro​we, zło​te i krwa​we po​ły​ski. Wy​dłu​żo​ny przy​lą​dek – pro​sty jak ścia​na, z za​ro​śnię​ty​mi tra​wą ru​ina​mi for​ty​fi​ka​cji, któ​re two​rzy​ły coś w ro​dza​ju okrą​głe​go na​sy​pu, le​d​wo wi​docz​ne​go od wnę​trza por​tu – za​my​kał jego krąg, pod​czas gdy da​lej, na Gol​fo Pla​ci​do, te same gamy barw po​wta​rza​ły się w jesz​cze wspa​nial​szym i sil​niej​szym na​tę​że​niu. Ol​brzy​mi zwał chmur wy​peł​nia​ją​cy głąb za​to​ki miał w swych po​zwi​ja​nych! sza​ro​czar​nych fał​dach dłu​gie czer​wo​ne ję​zy​ki, co czy​ni​ło go po​dob​nym do ogrom​nej opoń​czy, zbry​zga​nej krwią. Trzy Iza​be​le, to​ną​ce już w cie​niu i od​ci​na​ją​ce się ostro od zle​wa​ją​cych się w jed​ną ca​łość gła​dzi​zny mo​rza i nie​ba, czy​ni​ły wra​że​nie pur​pu​ro​wo​czar​nych plam, za​wie​szo​nych w po​wie​trzu. Płyt​kie fale roz​rzu​ca​ły drob​niut​kie iskier​ki po pia​skach wy​brze​ża. Szkli​ste wstę​gi wody wzdłuż wid​no​krę​gu błysz​cza​ły moc​nym czer​wo​nym ża​rem, jak​by ogień i woda sto​pi​ły się ze sobą w prze​stron​nym

łożu oce​anu. Wresz​cie po​żo​ga, obej​mu​ją​ca mo​rze i nie​bo, a już le​d​wie wi​docz​na na sa​mym krań​cu wid​no​krę​gu, za​ga​sła. Czer​wo​ne iskier​ki na fa​lach zni​kły wraz z pla​ma​mi krwi w fał​dach czar​nej chmu​ry, otu​la​ją​cej na kształt płasz​cza po​sęp​ne czo​ło za​to​ki Pla​ci​do; na​gły po​wiew ze​rwał się, za​sze​le​ścił w gę​stych krze​wach za​ra​sta​ją​cych ru​iny ziem​nych for​ty​fi​ka​cji i wnet za​marł. No​stro​mo ock​nął się po czter​na​stu go​dzi​nach snu i dźwi​gnął ze swe​go le​go​wi​ska w wy​so​kiej tra​wie, pro​stu​jąc się na całą wy​so​kość. Stał po ko​la​na w tej fa​lu​ją​cej, sze​lesz​czą​cej tra​wie, z błęd​nym wy​ra​zem jak czło​wiek, któ​ry do​pie​ro przy​szedł na świat. Pięk​ny, sil​nie zbu​do​wa​ny i zwin​ny, od​rzu​cił w tył gło​wę, wy​pro​sto​wał ra​mio​na i prze​cią​gnął się wy​gi​na​jąc w pa​sie, przy czym ziew​nął gło​śno, uka​zu​jąc bia​łe zęby. W tym mo​men​cie prze​bu​dze​nia był tak na​tu​ral​ny i nie​świa​dom zła jak wspa​nia​łe dzi​kie zwie​rzę. Na​gle zmarsz​czył brwi i spod za​my​ślo​ne​go czo​ła rzu​cił ostre spoj​rze​nie w pust​kę: ob​ja​wił się w nim czło​wiek.

ROZ​DZIAŁ ÓSMY

Po wyj​ściu z wody No​stro​mo wy​dra​pał się na naj​więk​szy czwo​ro​kąt sta​rych for​ty​fi​ka​cji i tam, wśród gru​zu roz​sy​pu​ją​cych się szop oraz resz​tek da​chów prze​spał cały dzień. Spo​czy​wał w cie​niu gór, w ośle​pia​ją​cym bla​sku po​łu​dnia, wśród ci​szy i sa​mot​no​ści tego za​ro​śnię​te​go tra​wą ka​wał​ka zie​mi, po​mię​dzy owa​lem por​tu a ob​szer​nym pół​ko​lem za​to​ki. Le​żał jak nie​ży​wy. Wiel​ki rey-za​mu​ro, któ​ry uka​zał się jako mały czar​ny punk​cik na nie​bie, opu​ścił się ni​żej i ko​ło​wał czas ja​kiś w spo​sób tak ostroż​ny i ta​jem​ni​czy, że aż zdu​mie​wa​ją​cy u pta​ka tak wiel​kich roz​mia​rów. Cień od jego bia​ło​per​ło​we​go ka​dłu​ba i czar​no na​kra​pia​nych skrzy​deł pa​dał na tra​wę rów​nie ci​cho jak on sam, kie​dy opadł na pa​gó​rek gru​zu, o parę me​trów od czło​wie​ka le​żą​ce​go nie​ru​cho​mo na kształt tru​pa. Ptak wy​cią​gnął swą łysą gło​wę na na​giej szyi, od​ra​ża​ją​cą w ze​sta​wie​niu ze świet​nym, barw​nym upie​rze​niem, śle​dząc z ła​ko​mym nie​po​ko​jem obie​cu​ją​ce w swym bez​ru​chu, roz​cią​gnię​te cia​ło. Po chwi​li scho​wał gło​wę w mięk​kie pió​ra i przy​brał wy​cze​ku​ją​cą po​sta​wę. Pierw​szą rze​czą, na któ​rą padł wzrok prze​bu​dzo​ne​go No​stro​ma, był wła​śnie ten cier​pli​wy ob​ser​wa​tor, czy​ha​ją​cy na śmierć i zgni​li​znę. Z chwi​lą gdy czło​wiek sta​nął na nogi, sęp usko​czył w bok trze​piąc roz​pię​ty​mi skrzy​dła​mi, wa​hał się jesz​cze czas ja​kiś, na​stro​szo​ny i opor​ny, za​nim się po​de​rwał za​ta​cza​jąc bez​sze​lest​nie koła, z po​sęp​nie opusz​czo​nym dzio​bem i roz​sta​wio​ny​mi szpo​na​mi. Gdy wresz​cie znikł, No​stro​mo po dłu​giej chwi​li pod​niósł oczy do nie​ba i mruk​nął: „Jesz​cze nie umar​łem.” Ca​pa​taz car​ga​do​re​sów z Su​la​co żył w świet​no​ści i sła​wie do chwi​li, w któ​rej

pod​jął się pro​wa​dze​nia ło​dzi uno​szą​cej szta​by sre​bra. Ostat​nie rze​czy, ja​kich do​ko​nał w Su​la​co, od​po​wia​da​ły cał​ko​wi​cie jego próż​no​ści, były więc w zgo​dzie z jego na​tu​rą. Ostat​nie​go do​la​ra rzu​cił bied​nej ko​bie​cie, ję​czą​cej z żalu i zmę​cze​nia po bez​owoc​nych po​szu​ki​wa​niach, pod skle​pie​niem sta​rej bra​my. Ten czyn, do​ko​na​ny po ciem​ku i bez świad​ków, miał jed​nak jesz​cze cha​rak​ter świet​ne​go ge​stu, har​mo​ni​zo​wał ze sła​wą No​stro​ma. Na​to​miast prze​bu​dze​nie wśród ruin for​tu, w sa​mot​no​ści, któ​rą za​mą​ca​ła je​dy​nie obec​ność sępa, nie mia​ła już tego cha​rak​te​ru. Pierw​sze jego nie​ja​sne uczu​cie było wła​śnie, że to już nie jest dal​szy ciąg daw​ne​go – ra​czej ja​kiś ko​niec. Po​trze​ba ży​cia, za​ta​jo​na w nim od Bóg wie jak daw​na, ogar​nę​ła go z chwi​lą od​zy​ska​nia świa​do​mo​ści i spra​wi​ła, że to wszyst​ko, czym żył od wie​lu lat, wy​da​ło mu się te​raz próż​no​ścią i bła​zeń​stwem, ułud​nym snem, któ​ry urwał się na​gle. No​stro​mo wszedł na osy​pu​ją​cą się po​chy​łość wału i roz​gar​nia​jąc krze​wy spoj​rzał na port. Zo​ba​czył parę za​ko​twi​czo​nych stat​ków na gład​kiej po​wierzch​ni wody od​zwier​cie​dla​ją​cej bla​ski ga​sną​ce​go nie​ba, a tak​że pa​ro​wiec So​til​la przy​cu​mo​wa​ny do mola. A da​lej, za dłu​gą, ja​sną fa​sa​dą Urzę​du Cel​ne​go wy​ła​nia​ło się mia​sto w ca​łej swej roz​cią​gło​ści, rzekł​byś, gę​sty gaj wśród roz​le​głych pól; na pierw​szym pla​nie bra​ma miej​ska, za nią ko​pu​ły, wie​że i mi​ra​do​ry wy​ra​sta​ją​ce po​nad drze – wa, a wszyst​ko otu​lo​ne głę​bo​kim cie​niem, jak gdy​by pod​da​ne już dzia​ła​niu nocy. Myśl, że to mia​sto nie stoi przed nim otwo​rem, że nie wje​dzie już w jego uli​ce wi​ta​ny przez do​stoj​nych i ma​lucz​kich, że nie skie​ru​je ko​nia do po​sa​dy Mek​sy​ka​ni​na Do​min​go, jak zwykł czy​nić co wie​czór, ja​dąc na par​tię mon​te, że nie za​sią​dzie na ho​no​ro​wym miej​scu przy​słu​chu​jąc się pie​śniom i spo​glą​da​jąc na tań​czą​cych; ta myśl spra​wi​ła, iż pa​trząc na mia​sto No​stro​mo od​niósł wra​że​nie, że ono wca​le nie ist​nie​je. Wpa​try​wał się w nie dłu​go, po czym pu​ścił przy​trzy​my​wa​ne ga​łę​zie krze​-

wów, któ​re się wnet za​mknę​ły, i prze​szedł​szy na dru​gą stro​nę for​tu po​czął ob​ser​wo​wać roz​le​glej​szą prze​strzeń wiel​kiej za​to​ki. Iza​be​le od​ci​na​ły się ostro czar​ny​mi kształ​ta​mi na tle zwę​ża​ją​cej się wstę​gi czer​wie​ni na za​cho​dzie i ca​pa​taz po​my​ślał o Mar​ci​nie De​co​ud, któ​ry sie​dział tam sa​mot​nie ze skar​bem. Po​my​ślał tak​że z go​ry​czą, że to je​dy​ny czło​wiek, któ​ry trosz​czy się o to, czy on, ca​pa​taz, wpadł w ręce mon​te​ry​stów, czy też oca​lał. A trosz​czy się o to tyl​ko ze wzglę​du na wła​sną oso​bę. Co do resz​ty lu​dzi, to nie wie​dzą nic i wca​le o nie​go nie dba​ją. Przy​zna​wał słusz​ność temu, co twier​dził kie​dyś Gior​gio Vio​la, że kró​lo​wie, mi​ni​stro​wie, ary​sto​kra​ci i w ogól​no​ści bo​ga​cze trzy​ma​ją lud w pod​dań​stwie i ubó​stwie, jak się trzy​ma psa do po​lo​wa​nia i dla wła​snej obro​ny. Ciem​ność nie​ba do​szła już do li​nii ho​ry​zon​tu ogar​nia​jąc całą za​to​kę, wy​sep​ki i wiel​bi​cie​la An​to​nii, po​zo​sta​wio​ne​go sa​mot​nie ze skar​bem na Wiel​kiej Iza​be​li. Ca​pa​taz, od​wró​ciw​szy się ple​ca​mi do tych rze​czy nie​wi​docz​nych, a jed​nak ist​nie​ją​cych, usiadł pod​pie​ra​jąc twarz dwie​ma pię​ścia​mi. Po raz pierw​szy w ży​ciu do​zna​wał uczu​cia, że jest nę​dza​rzem. Nie​raz mu się zda​rza​ło zna​leźć się bez gro​sza po prze​gra​nej w mon​te, w ni​skiej za​dy​mio​nej izbie u Do​min​ga, gdzie jego car​ga​do​re​si przez całe wie​czo​ry gra​li w kar​ty, tań​czy​li i śpie​wa​li; nie​raz zo​sta​wał z pu​sty​mi kie​sze​nia​mi po hoj​nym pre​zen​cie, rzu​co​nym ja​kiejś dziew​czy​nie, pey​ne d’oro (o któ​rą wca​le nie dbał), ale to nie było upo​ka​rza​ją​ce, bo nie mia​ło cech ogo​ło​ce​nia. Po​zo​sta​wa​ły mu roz​głos i sła​wa. Ale te​raz, kie​dy już nie mógł pa​ra​do​wać po uli​cach ani być wi​ta​ny okrzy​ka​mi uzna​nia w go​spo​dach, w któ​rych spę​dzał wol​ne chwi​le, że​glarz od​czuł w ca​łej peł​ni swój upa​dek. Usta miał zu​peł​nie za​schnię​te. Było to na​stęp​stwem cięż​kie​go snu i bar​dzo wy​tę​żo​ne​go my​śle​nia; do tego stop​nia nie za​sy​cha​ły mu usta nig​dy. Moż​na po​wie​dzieć, iż No​stro​mo prze​żu​wał te​raz pył i po​piół tego owo​cu ży​cia, w któ​ry do​tąd głę​bo​ko za​pusz​czał zęby w ła​ko​mym po​żą​da​niu sła​wy. Nie

wy​su​wa​jąc gło​wy spo​mię​dzy za​ci​śnię​tych pię​ści plu​nął przed sie​bie: Tfuj! – wraz z prze​kleń​stwem na sa​mo​lub​nych bo​ga​czy. Sko​ro w Su​la​co wszyst​ko prze​pa​dło (a tak mu się przed​sta​wia​ła sy​tu​acja po prze​bu​dze​niu), na​wie​dzi​ła No​stro​ma myśl opusz​cze​nia tego kra​ju raz na za​wsze. I wte​dy uj​rzał jak​by w po​czy​na​ją​cym się, no​wym śnie stro​me wy​brze​ża nie zna​ją​ce przy​pły​wu i od​pły​wu mo​rza, z ciem​ny​mi so​sna​mi na wzgó​rzach i bia​ły​mi do​ma​mi roz​rzu​co​ny​mi po​ni​żej, nad brze​giem bar​dzo nie​bie​skiej wody. Wi​dział bul​wa​ry wiel​kie​go por​tu i po​brzeż​ne fe​lu​ki z ła​ciń​ski​mi ża​gla​mi roz​pię​ty​mi na kształt nie​ru​cho​mych skrzy​deł; wśli​zgi​wa​ły się one spo​koj​nie po​mię​dzy dwa mola z czwo​ro​kąt​nych blo​ków zwró​co​nych do sie​bie pod ką​tem, któ​re zda​wa​ły się na po​do​bień​stwo ra​mion obej​mo​wać gro​ma​dę okrę​tów, przy​tu​la​jąc je do wspa​nia​łe​go zbo​cza po​kry​te​go ro​jem pa​ła​ców. Przy​po​mniał so​bie te ob​ra​zy nie bez sy​now​skie​go wzru​sze​nia, jak​kol​wiek w ta​kiej wła​śnie fe​lu​ce by​wał w chło​pię​cych la​tach sys​te​ma​tycz​nie bity przez wy​go​lo​ne​go Ge​nu​eń​czy​ka o krót​kiej szyi i ostroż​nym, nie​uf​nym spo​so​bie by​cia, któ​ry (w głę​bo​kim prze​ko​na​niu No​stro​ma) wy​dzie​dzi​czył go pod​stęp​nie z sie​ro​ce​go spad​ku. Ist​nie​je wszak​że mi​ło​sier​ne pra​wo na​tu​ry, któ​re spra​wia, że zło do​zna​ne w prze​szło​ści za​cie​ra się we wspo​mnie​niu. Pod wpły​wem uczu​cia klę​ski tu​dzież my​śli, że jest przez wszyst​kich opusz​czo​ny, No​stro​mo za​sta​na​wiał się nad po​wro​tem do kra​ju jako nad rze​czą nie naj​gor​szą. Ale jak​że? Wra​cać boso i z gołą gło​wą, w kra​cia​stej ko​szu​li i z jed​ną parą ba​weł​nia​nych cal​zo​ne​ro jako cały do​by​tek? Sław​ny c apa​taz, z łok​cia​mi na ko​la​nach i pię​ścią wra​żo​ną w po​li​czek, za​śmiał się szy​der​czo, splu​wa​jąc raz jesz​cze z po​gar​dą wprost przed sie​bie, w ciem​ną noc. Nie​okre​ślo​ne i męt​ne wra​że​nie po​wszech​ne​go roz​przę​że​nia, któ​re ogar​nia ego​cen​trycz​ną na​tu​rę w mo​men​tach, gdy do​mi​nu​ją​ca w niej na​mięt​ność do​zna​je po​raż​ki, mia​ło w so​bie go​rycz przy​po​mi​na​ją​cą samą śmierć. No​stro​mo był na​tu​rą pro​stą, go​to​wą ulec każ​dej żą​dzy, każ​de​mu na​-

ka​zo​wi prze​są​du czy wia​ry na po​do​bień​stwo dziec​ka. Fak​ty do​ty​czą​ce wła​sne​go po​ło​że​nia oce​niał na​to​miast jak czło​wiek doj​rza​ły, o du​żym do​świad​cze​niu i zna​jo​mo​ści kra​ju. Wi​dział je wy​raź​nie jak ktoś, co na​gle trzeź​wie​je po dłu​giej hu​lan​ce. Nad​uży​to jego wier​no​ści. Na​mó​wił swo​ich car​ga​do​re​sów, aby sta​nę​li po stro​nie blan​co​sów prze​ciw​ko lu​do​wi, kon​fe​ro​wał z don Jo​sem; dał się użyć przez księ​dza Cor​be​la​na do ukła​dów z Her​nan​de​zem, wia​do​mo było tak​że, że don Mar​cin po​zwa​lał mu się ze sobą w pew​nej mie​rze po​ufa​lić, da​jąc mu wol​ny wstęp do re​dak​cji „Po​rve​ni​ru”. Wszyst​ko to – jak zwy​kle – schle​bia​ło No​stro​mo​wi. Co go ob​cho​dzi​ła ich po​li​ty​ka? Nic a nic. A w koń​cu ten No​stro​mo (No​stro​mo tu, No​stro​mo tam, gdzie No​stro​mo? No​stro​mo po​tra​fi to i tam​to, po​wi​nien pra​co​wać cały dzień i kłu​so​wać całą noc), w koń​cu ten No​stro​mo ock​nął się jako nie​wąt​pli​wy ri​bie​ry​sta, na któ​rym Ga​ma​cho mógł mścić się do woli, po​nie​waż par​tia Mon​te​ra opa​no​wa​ła mia​sto. Eu​ro​pej​czy​cy po​nie​cha​li wszyst​kie​go, ca​bal​le​ros pod​da​li się. Wpraw​dzie don Mar​cin do​wo​dził, że to sy​tu​acja chwi​lo​wa, że spro​wa​dzi Bar​rio​sa na od​siecz. Jak​że to wy​glą​da​ło te​raz, kie​dy don Mar​cin (któ​re​go iro​nicz​ne uwa​gi za​wsze wpra​wia​ły No​stro​ma w ja​kiś stan nie​po​ko​ju), wy​lą​do​wał na Wiel​kiej Iza​be​li? Tak, wszy​scy się pod​da​li. Na​wet don Car​los. Po​spiesz​ne wy​pra​wie​nie sre​bra na mo​rze nie ozna​cza​ło nic in​ne​go. Pod wpły​wem prze​wro​tu, jaki się do​ko​ny​wał w jego oso​bo​wo​ści, ca​pa​taz de car​ga​do​res, roz​draż​nio​ny do gra​nic obłę​du, pa​trzył na swój daw​ny świat bez wia​ry, bez od​wa​gi. Zdra​dzo​no go! Za nim roz​ta​czał się bez​gra​nicz​ny cień mo​rza, przed sobą miał wy​nio​słe za​ry​sy niż​szych szczy​tów ota​cza​ją​cych bia​łą, za​mglo​ną ko​pu​łę Hi​gu​ero​ty. I jak po​przed​nio sie​dział w mil​cze​niu i bez ru​chu, tak na​gle wy​buch​nął gło​śnym śmie​chem i ze​rwał się na nogi, by znów znie​ru​cho​mieć. Trze​ba iść. Ale do​kąd?

– Nie ma wąt​pli​wo​ści. Trzy​ma​ją nas, za​chę​ca​ją, jak gdy​by​śmy byli psa​mi prze​zna​czo​ny​mi do po​lo​wa​nia i do ich obro​ny. Vec​chio miał słusz​ność – wy​rzekł po​wo​li, zja​dli​wie. Pa​mię​tał chwi​lę, kie​dy sta​ry Gior​gio wy​jął faj​kę z ust, by mu rzu​cić przez ra​mię te sło​wa w ka​wiar​ni peł​nej ma​szy​ni​stów i me​cha​ni​ków z warsz​ta​tów ko​le​jo​wych. Ten ob​raz po​dzia​łał de​cy​du​ją​co na jego chwiej​ne po​sta​no​wie​nie. Od​szu​ka sta​re​go Gior​gia, o ile to bę​dzie moż​li​we. Bóg je​den wie, co się z nim mo​gło stać! No​stro​mo po​stą​pił parę kro​ków i znów się za​trzy​mał po​trzą​sa​jąc gło​wą. Przed nim i za nim, na pra​wo i na lewo wy​nędz​nia​łe krze​wy ta​jem​ni​czo sze​le​ści​ły w ciem​no​ści. – Te​re​sa tak​że mia​ła słusz​ność – do​dał ci​cho, ze zgro​zą. Za​sta​na​wiał się, czy umar​ła z ura​zą do nie​go, czy może żyje jesz​cze… Jak​by w od​po​wie​dzi na tę myśl, w któ​rej wy​rzut su​mie​nia wal​czył z na​dzie​ją, wiel​ka sowa prze​fru​nę​ła tuż przed nim ci​chym, sko​śnym lo​tem jak ciem​na kula, krzy​cząc prze​raź​li​wie: „Ya-aca​bo! Ya-aca​bo!”, co ozna​cza: „Skoń​czy​ło się! skoń​czy​ło się!” We​dług wie​rzeń lu​do​wych za​po​wia​da to nie​szczę​ście lub śmierć. A po​nie​waż za​ła​ma​ło się wszyst​ko, co sta​no​wi​ło siłę No​stro​ma, pod​dał się prze​są​do​wi i wzdry​gnął się. Si​gno​ra Te​re​sa mu​sia​ła umrzeć. To nie mo​gło ozna​czać nic in​ne​go. Krzyk zło​wróżb​ne​go pta​ka, pierw​szy głos usły​sza​ny po wyj​ściu na ląd, był sto​sow​nym po​wi​ta​niem dla czło​wie​ka, któ​re​go oso​bo​wość zo​sta​ła zmiaż​dżo​na. Nie​wi​dzial​ne moce, któ​re ob​ra​ził od​ma​wia​jąc spro​wa​dze​nia księ​dza do umie​ra​ją​cej ko​bie​ty, pod​nio​sły obec​nie głos prze​ciw nie​mu. Ta ko​bie​ta umar​ła. Z za​dzi​wia​ją​cą do​kład​no​ścią przy​po​mi​nał so​bie te​raz wszyst​ko. Była za​wsze oso​bą do​brej rady. A stra​ta ta​kiej żony pew​no ogłu​szy​ła sta​re​go Gior​gia wła​śnie w chwi​li, kie​dy naj​bar​dziej po​trze​bo​wał przy​tom​no​ści umy​słu. Ten cios uczy​ni sta​re​go ma​rzy​cie​la zu​peł​nym nie​do​łę​gą na dłuż​szy czas. Co do ka​pi​ta​na Mit​chel​la, to No​stro​mo, zwy​cza​jem za​ufa​nych pod​wład​nych, uwa​żał go za czło​wie​ka, któ​ry dzię​ki wy​kształ​ce​niu na​da​je się może do

pod​pi​sy​wa​nia pa​pie​rów w biu​rze i do wy​da​wa​nia roz​ka​zów, ale poza tym jest bez​u​ży​tecz​ny i co​kol​wiek głu​pi. Ko​niecz​ność co​dzien​ne​go owi​ja​nia so​bie do​ko​ła ma​łe​go pal​ca tej zrzęd​nej, na​dę​tej fi​gu​ry sta​re​go ma​ry​na​rza z jego wy​so​kim mie​ma​niem o so​bie znu​dzi​ła z cza​sem No​stro​ma. Z po​cząt​ku spra​wia​ło mu to we​wnętrz​ne za​do​wo​le​nie. Ale ko​niecz​ność zwal​cza​nia ma​łych prze​szkód sta​je się uciąż​li​wa dla czło​wie​ka za​du​fa​ne​go w so​bie, tak z po​wo​du pew​no​ści, że po​sta​wi na swo​im, jak z po​wo​du mo​no​to​nii tych wy​sił​ków. Nie lu​bił za​pa​łu, z ja​kim jego zwierzch​nik po​dej​mo​wał się nie​po​trzeb​nych czy​nów. Uwa​żał, że ten sta​ry An​glik nie ma wła​sne​go sądu. Nie​po​dob​na było przy​pu​ścić, aby do​wie​dziaw​szy się o praw​dzi​wym sta​nie rze​czy za​cho​wał tę wia​do​mość dla sie​bie. Za​czął​by od wy​da​wa​nia nie​wy​ko​nal​nych za​rzą​dzeń. No​stro​mo bał się spo​tka​nia z nim, uwa​ża​jąc to za na​ło​że​nie so​bie jarz​ma wiecz​nej udrę​ki. Ka​pi​tan Mit​chell nie był dys​kret​ny. Zdra​dził​by skarb, a No​stro​mo po​wziął po​sta​no​wie​nie, że skarb nie ma być zdra​dzo​ny. Sło​wo „zdra​da” utrwa​li​ło się w mó​zgu ca​pa​ta​za. Jego wy​obraź​nia przy​swo​iła so​bie pro​ste i ja​sne po​ję​cie zdra​dy jako od​po​wia​da​ją​ce no​we​mu, zdu​mie​wa​ją​ce​mu uczu​ciu świa​do​mo​ści, że zo​stał oszu​ka​ny i że nie​bacz​nie ze​szedł z wła​snej dro​gi na inną, gdzie jego oso​by nie bra​no wca​le pod uwa​gę. Czło​wiek zdra​dzo​ny jest przez to samo znisz​czo​ny. Si​gno​ra Te​re​sa (niech Bóg zmi​łu​je się nad jej du​szą!) mia​ła słusz​ność. Nie bra​no go nig​dy pod uwa​gę. Znisz​czo​no go! Jej bia​ła po​stać sku​lo​na na łóż​ku, jej opa​da​ją​ce czar​ne wło​sy, umę​czo​na twarz o gę​stych brwiach, któ​rą pod​no​si​ła ku nie​mu, gniew, z ja​kim rzu​ca​ła mu po​gróż​ki, wszyst​ko to na​bra​ło te​raz ma​je​sta​tu zło​wro​gie​go na​tchnie​nia i śmier​ci. Nie na próż​no zły ptak kwi​lił ża​ło​śnie nad jego gło​wą. Ona umar​ła – niech Bóg zmi​łu​je się nad jej du​szą! Po​dzie​la​jąc an​ty​kle​ry​kal​ne, wol​no​my​śli​ciel​skie po​glą​dy mas, po​wta​rzał te po​boż​ne in​wo​ka​cje siłą przy​zwy​cza​je​nia, ale czy​nił to z głę​bo​ko za​ko​rze​nio​-

ną szcze​ro​ścią. Umysł pro​ste​go czło​wie​ka jest nie​zdol​ny do scep​ty​cy​zmu; ta wła​ści​wość spra​wia, że swą bez – bron​ną siłę od​da​je na usłu​gi oszu​stów i szar​la​ta​nów albo nie​mi​ło​sier​nych en​tu​zja​stów za​pa​trzo​nych w wi​zję wiel​kich prze​zna​czeń. Te​re​sa umar​ła. Ale czy Bóg przyj​mie jej du​szę? Umar​ła bez spo​wie​dzi i roz​grze​sze​nia, dla​te​go że on po​ża​ło​wał dla niej jesz​cze jed​nej chwi​li cza​su. Jego nie​chęć do księ​ży – jako księ​ży – prze​trwa​ła, ale nie wie​dział, czy to, co oni gło​szą, nie jest praw​dą. Wszech​moc, kara i prze​ba​cze​nie są po​ję​cia​mi pro​sty​mi i za​słu​gu​ją​cy​mi na wia​rę. Wspa​nia​ły ca​pa​taz de car​ga​do​res, po​zba​wio​ny re​al​nych przy​wi​le​jów, jak ad​o​ra​cja ko​biet, po​chleb​stwa męż​czyzn, peł​ny po​dzi​wu roz​głos, bli​ski był te​raz za​ła​ma​nia się pod cię​ża​rem świę​to​kradz​kiej winy. Z gołą gło​wą, w cien​kiej ko​szu​li i spodniach, czuł pod sto​pa​mi trwa​ją​ce jesz​cze cie​pło miał​kie​go pia​sku. Wą​ska wstę​ga pla​ży ja​śnie​ją​ca wzdłuż łu​ko​wa​tej li​nii wy​brze​ża ob​ry​so​wa​ła kon​tu​ry tej stro​ny por​tu, nie tknię​tej jesz​cze przez cy​wi​li​za​cję. Biegł te​raz wzdłuż tego wy​brze​ża jak ści​ga​ny cień, po​mię​dzy ciem​ny​mi ga​ja​mi palm a zwier​cia​dłem wody po pra​wej ręce, wody tak spo​koj​nej, że przy​wo​dzi​ła na myśl śmierć. Biegł nie zwa​ża​jąc na nic, po​śpiesz​nie, wśród ci​szy i pust​ko​wia, nie​po​mny na ostroż​ność i roz​wa​gę. Wie​dział bo​wiem, że po tej stro​nie za​to​ki nic mu nie gro​zi. Je​dy​nym miesz​kań​cem był tu sa​mot​ny, ma​ło​mów​ny i apa​tycz​ny In​dia​nin ma​ją​cy pie​czę nad pal​ma​rias, któ​ry cza​sem zja​wiał się w mie​ście dźwi​ga​jąc to​bół orze​chów ko​ko​so​wych na sprze​daż. Żył bez ko​bie​ty, w otwar​tym sza​ła​sie, obok któ​re​go wiecz​nie pło​nę​ło ogni​sko z su​chych ga​łę​zi, w po​bli​żu sta​rej ło​dzi le​żą​cej dnem do góry na pia​sku. Ła​two było tego czło​wie​ka omi​nąć. Szcze​ka​nie psów do​ko​ła sza​ła​su było pierw​szym ostrze​że​niem, któ​re zmu​si​ło No​stro​ma do zwol​nie​nia bie​gu. Za​po​mniał o psach. Zbo​czył gwał​tow​nie i za​nu​rzył się w las pal​mo​wy, któ​ry wy​da​wał się la​sem ko​lumn w ja​kiejś ol​brzy​miej sali. W nie​prze​nik​nio​nym mro​ku sły​chać było nad gło​wą

szep​ty i sze​le​sty, jak​by z tej ciem​no​ści wy​ło​nio​ne. No​stro​mo prze​szedł przez las i przez ro​dzaj wą​wo​zu, by wspiąć się na wierz​cho​łek stro​me​go wzgó​rza, na któ​rym nie ro​sły ani drze​wa, ani krze​wy. Stam​tąd uj​rzał rów​ni​nę dzie​lą​cą port od mia​sta – prze​strzeń sze​ro​ko otwar​tą i nie​co mgli​stą w świe​tle gwiazd. Po​wy​żej, w la​sach, ja​kiś noc​ny ptak wy​da​wał dziw​ny, bęb​nią​cy od​głos. A po​ni​żej pal​ma​rii, na pla​ży, psy In​dia​ni​na nie prze​sta​wa​ły prze​raź​li​wie uja​dać. No​stro​mo za​sta​na​wiał się, co je tak roz​draż​ni​ło, i spoj​rzaw​szy w dół z wy​nio​sło​ści, ze zdzi​wie​niem do​strzegł nie​wy​tłu​ma​czo​ne fa​lo​wa​nie jak​by sa​mej rów​ni​ny – moż​na by są​dzić, że ja​kieś wiel​kie, po​dłuż​ne ski​by zie​mi zo​sta​ły wpra​wio​ne w ruch. Te ciem​ne, ru​cho​me kształ​ty, uka​zu​ją​ce się i nik​ną​ce na prze​mian, zmie​nia​ły miej​sce, od​da​la​jąc się przy tym sta​le od por​tu. Wy​czu​wa​ło się w tym jed​nak ja​kiś po​rzą​dek i ce​lo​wość. Do​mysł za​świ​tał w gło​wie No​stro​ma. To była ko​lum​na pie​cho​ty po​su​wa​ją​ca się noc​nym mar​szem w kie​run​ku wyż​szej, po​ry​tej szcze​li​na​mi po​ła​ci kra​ju, le​żą​cej u stóp gór. Ale że wszyst​ko było dlań ciem​ne, więc ani się nie zdzi​wił, ani nie do​cie​kał przy​czyn tego ma​new​ru. Rów​ni​na od​zy​ska​ła swój mrocz​ny spo​kój. Zsu​nąw​szy się ze wzgó​rza No​stro​mo zna​lazł się na otwar​tym polu, w pust​ko​wiu, po​mię​dzy por​tem a mia​stem. Roz​le​głość tej rów​ni​ny, któ​ra skut​kiem ciem​no​ści wy​da​wa​ła się jesz​cze nie​skoń​cze​nie więk​sza, wzmo​gła w No​stro​mie uczu​cie głę​bo​kiej sa​mot​no​ści. Zwol​nił kro​ku. Nikt na nie​go nie cze​kał; nikt o nim nie my​ślał – nikt się go nie spo​dzie​wał ani nie ży​czył so​bie jego po​wro​tu. „Zdra​dzo​ny! zdra​dzo​ny!” – mru​czał do sie​bie. Ni​ko​mu na nim nie za​le​ża​ło. Mógł do tej pory za​to​nąć – i nikt by się nie zmar​twił, chy​ba dzie​ci… Ale dzie​ci za​bra​ła an​giel​ska se​ño​ra i one pew​no o nim nie my​ślą. Za​miar uda​nia się pro​sto do Casa Vio​la tak​że się w nim za​chwiał. W ja​kim celu? Cze​góż się tam mógł spo​dzie​wać? Ży​cie za​wio​dło go we wszyst​kim, do naj​mniej​szych szcze​gó​łów, zgod​nie ze wzgar​dli​wy​mi prze​po​wied​nia​mi Te​-

re​sy. Był te​raz bo​le​śnie świa​dom ro​sną​ce​go w nim nie​sma​ku. Czy to wła​śnie była ta zgry​zo​ta su​mie​nia, któ​rą mu prze​po​wie​dzia​ła w ostat​nim swym tchnie​niu? (Te​raz wie​dział, że było ostat​nie.) Tym​cza​sem zbo​czył z pro​stej dro​gi kie​ru​jąc się in​stynk​tow​nie na pra​wo, w stro​nę por​tu i mola, któ​re były are​ną jego co​dzien​ne​go mo​zo​łu. Na​gle wy​nu​rzył się przed nim, jak ścia​na fa​bry​ki, nie​po​mier​nie dłu​gi bu​dy​nek Urzę​du Cel​ne​go. Ani żywa du​sza nie za​trzy​ma​ła go, gdy zaś pod​szedł ostroż​nie od fron​tu, wi​dok dwóch oświe​tlo​nych okien wzbu​dził w nim żywą cie​ka​wość. Było w nich coś urze​ka​ją​ce​go. Ja​kiś ta​jem​ni​czy straż​nik mu​siał czu​wać sa​mot​nie za tymi okna​mi, je​dy​ny​mi w dłu​gim, opusz​czo​nym bu​dyn​ku, któ​re rzu​ca​ły na przy​stań sno​py mdłe​go świa​tła. Pust​ka była tu nie​mal wy​czu​wal​na. Sil​ny czad spa​lo​ne​go drze​wa uno​sił się w lek​kich zwo​jach mgły, le​d​wo do​strze​gal​nej dla wznie​sio​nych oczu No​stro​ma na tle świe​cą​cych gwiazd. Gdy się tak po​su​wał w głę​bo​kim mil​cze​niu, ostre cy​ka​nie nie​zli​czo​nych świersz​czy wy​da​ło się jego uszom zu​peł​nie ogłu​sza​ją​ce. Po​wo​li, krok za kro​kiem wszedł do ob​szer​nej sie​ni, ciem​nej i peł​nej cierp​kie​go dymu. Ogni​sko, uło​żo​ne tuż przy scho​dach, wy​ga​sa​ło, za​mie​nia​jąc się w nie​wiel​ką kupę go​rą​ce​go po​pio​łu. Twar​de drze​wo scho​dów opar​ło się ognio​wi, tyl​ko kil​ka niż​szych stop​ni tli​ło się; drob​ne iskry peł​za​ły po ich kra​wę​dzi po​zo​sta​wia​jąc za sobą osmo​lo​ną prę​gę. No​stro​mo uj​rzał na gó​rze smu​gę świa​tła pa​da​ją​cą z otwar​tych drzwi. Świa​tło to pa​da​ło na ob​szer​ny po​dest, prze​sło​nię​ty z wol​na wzno​szą​cym się dy​mem. Tak, to ten po​kój. Wszedł na scho​dy i za​trzy​mał się na​gle, spo​strze​gł​szy na jed​nej ze ścian po​ko​ju cień czło​wie​ka. Był to bez​kształt​ny cień ja​kiejś oso​by o wy​so​kich bar​kach, sto​ją​cej nie​ru​cho​mo ze spusz​czo​ną gło​wą, poza za​się​giem wzro​ku No​stro​ma. Przy​po​mniaw​szy so​bie, że nie po​sia​da żad​nej bro​ni, ca​pa​taz usu​nął się w bok i ukryw​szy się w ciem​nym ką​cie

cze​kał z oczy​ma utkwio​ny​mi w drzwi. Całe wnę​trze tej ogrom​nej, zruj​no​wa​nej har​ha​ry, nie wy​koń​czo​nej, bez su​fi​tu, pod wią​za​niem wy​so​kie​go da​chu, prze​peł​niał dym, któ​ry snuł się w róż​nych kie​run​kach pod wpły​wem krzy​żu​ją​cych się, sła​bych prze​cią​gów z ciem​nych, wy​so​kich stry​chów i przej​ścio​wych izb, wiel​kich jak sto​do​ły. Ja​kaś roz​ko​ły​sa​na okien​ni​ca ude​rzy​ła o ścia​nę z gwał​tow​nym trza​skiem, jak​by pchnię​ta nie​cier​pli​wą ręką. Ka​wa​łek pa​pie​ru, nie wia​do​mo skąd wy​rzu​co​ny, sze​le​ścił wzdłuż ko​ry​ta​rza. Kim​kol​wiek był czło​wiek sto​ją​cy we​wnątrz po​ko​ju, nie za​ciem​niał swą po​sta​cią oświe​tlo​ne​go wej​ścia. Ca​pa​taz po dwa​kroć wy​kra​dał się ze swe​go kąta i wy​su​wał szy​ję, w na​dziei że uda mu się pod​pa​trzyć, co tam​ten robi w tak zu​peł​nej ci​szy. Ale za każ​dym ra​zem do​strze​gał tyl​ko znie​kształ​co​ny cień o sze​ro​kich ra​mio​nach i spusz​czo​nej gło​wie. Wi​docz​nie nie ro​bił nic i nie ru​szał się z miej​sca, roz​my​śla​jąc nad czymś, albo też czy​tał ga​ze​tę. Z po​ko​ju nie do​cho​dził naj​lżej​szy od​głos. Ca​pa​taz raz jesz​cze się cof​nął. Za​sta​na​wiał się, kto to mógł być – czy ja​kiś mon​te​ry​sta? Nie chciał się za nic po​ka​zać. Gdy​by już te​raz ujaw​nił swą obec​ność na wy​brze​żu – tak ro​zu​mo​wał – mógł​by przez to na​ra​zić skarb. Po​nie​waż myśl o skar​bie i miej​scu jego ukry​cia owład​nę​ła całą du​szą No​stro​ma, wy​da​wa​ło mu się rze​czą nie​moż​li​wą, aby ja​ki​kol​wiek czło​wiek w Su​la​co nie wpadł od razu na traf​ny do​mysł. Po kil​ku ty​go​dniach spra​wa przed​sta​wia​ła​by się już in​a​czej. Nikt wte​dy nie bę​dzie mógł wie​dzieć, czy on nie wra​ca z ja​kie​goś da​le​kie​go por​tu, spo​za gra​nic re​pu​bli​ki. Ist​nie​nie skar​bu wy​wo​ły​wa​ło w jego my​ślach szcze​gól​niej​szy nie​po​kój, jak​by jego wła​sne ży​cie było z tym zwią​za​ne. To było po​wo​dem, dla któ​re​go do​znał uczu​cia trwo​gi sto​jąc te​raz przed tymi za​gad​ko​wy​mi drzwia​mi. Niech dia​bli we​zmą tego sa​mot​ni​ka! Nie chcę go wca​le wi​dzieć. Nie wy​czy​tał​by nic z jego twa​rzy, zna​jo​mej czy nie​zna​jo​mej. Głup​cem był, tra​cąc czas na wy​cze​ki​wa​nia. W nie​speł​na pięć mi​nut od chwi​li wej​ścia No​stro​mo roz​po​czął od​wrót.

Ze​szedł szczę​śli​wie ze scho​dów rzu​ciw​szy przez ra​mię krót​kie spoj​rze​nie na oświe​tlo​ny po​dest i prze​biegł jak zło​dziej przez sień. Ale w chwi​li gdy skrę​cał w drzwi pro​wa​dzą​ce na ze​wnątrz, prze​ję​ty je​dy​ną my​ślą, jak ujść nie​po​strze​że​nie uwa​gi tam​te​go z góry, zde​rzył się na​gle z kimś, kto biegł żwa​wym kro​kiem wzdłuż fron​tu bu​dyn​ku, tak ci​cho, że No​stro​mo wca​le go nie sły​szał. Obaj wy​da​li stłu​mio​ny okrzyk zdzi​wie​nia, od​sko​czy​li od sie​bie i sta​li bez ru​chu, nie wi​dząc się wy​raź​nie na​wza​jem. No​stro​mo mil​czał. Tam​ten prze​mó​wił pierw​szy, zdu​mio​ny, głu​chym gło​sem: – Kto pan jest? No​stro​mo​wi od razu się wy​da​ło, że po​zna​je dr Mo​ny​gha​ma. Te​raz już nie miał wąt​pli​wo​ści. Przez chwi​lę my​ślał o uciecz​ce bez sło​wa. Ale było to już nie​po​do​bień​stwem. Nie​wy​tłu​ma​czo​na od​ra​za do wy​mó​wie​nia na​zwi​ska, pod któ​rym był zna​ny, prze​dłu​ży​ła mil​cze​nie No​stro​ma. Wresz​cie od​po​wie​dział ci​cho: – Car​ga​dor. Pod​szedł do dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Tam​ten do​znał zu​peł​ne​go wstrzą​su. Pod​rzu​cił ręce do góry i gło​śno ob​ja​wił swe zdu​mie​nie, za​po​mi​na​jąc o ostroż​no​ści wo​bec nie​sły​cha​ne​go dzi​wu tego spo​tka​nia. No​stro​mo prze​strzegł go gniew​nie przed pod​no​sze​niem gło​su. Urząd Cel​ny nie był tak opu​sto​sza​ły, jak się zda​wa​ło; tam, na pię​trze, czu​wał ktoś w oświe​tlo​nym po​ko​ju. We wra​że​niu, ja​kie spra​wia fakt do​ko​na​ny, nic nie za​cie​ra się tak pręd​ko jak jego nie​zwy​kłość. Umysł ludz​ki, zmę​czo​ny nie​ustan​nym roz​pa​try​wa​niem swych obaw i pra​gnień, od​wra​ca się siłą rze​czy od dzi​wacz​nej a nie​zro​zu​mia​łej stro​ny wy​da​rzeń. Dla​te​go też dok​tor w naj​na​tu​ral​niej​szy spo​sób za​py​tał czło​wie​ka, któ​re​go przed paru mi​nu​ta​mi uwa​żał za to​piel​ca: – Wi​dział pan tam kogo na gó​rze? – Nie, nie wi​dzia​łem. – To skąd pan wie, że ktoś tam jest?

– Ucie​kłem przed jego cie​niem, wła​śnie w chwi​li kie​dy się z pa​nem zde​rzy​łem. – Przed jego cie​niem? – Tak, w tym oświe​tlo​nym po​ko​ju – od​rzekł wzgar​dli​wie No​stro​mo. Wsparł​szy się ze skrzy​żo​wa​ny​mi rę​ka​mi o ścia​nę ogrom​ne​go bu​dyn​ku No​stro​mo spu​ścił gło​wę przy​gry​za​jąc z lek​ka war​gi i nie pa​trząc wca​le na dok​to​ra. „Te​raz – po​my​ślał – za​cznie mnie py​tać, co się sta​ło ze skar​bem.” Ale my​śli dok​to​ra kon​cen​tro​wa​ły się na in​nej spra​wie, nie tak cu​dow​nej jak zja​wie​nie się No​stro​ma, ale jesz​cze mniej zro​zu​mia​łej. Dla​cze​go So​til​lo wy​niósł się stąd z ca​łym szta​bem tak po​śpiesz​nie i w ta​kiej ta​jem​ni​cy? Co to wy​co​fa​nie się mo​gło ozna​czać? Za​raz jed​nak bły​snę​ła dok​to​ro​wi myśl, że tam musi sie​dzieć je​den z ofi​ce​rów, po​zo​sta​wio​ny przez za​wie​dzio​ne​go puł​kow​ni​ka ce​lem po​ro​zu​mie​nia się z nim. – Przy​pusz​czam, że on cze​ka na mnie. – Bar​dzo być może. – Mu​szę to spraw​dzić. Nie od​chodź​cie jesz​cze, ca​pa​ta​zie. – Do​kąd miał​bym odejść? – burk​nął No​stro​mo. Dok​tor od​da​lił się. No​stro​mo po​zo​stał w tej sa​mej po​sta​wie pod ścia​ną, ze wzro​kiem utkwio​nym w ciem​ną wodę por​tu; uszy miał peł​ne cy​ka​nia świersz​czy, a w my​ślach taki za​męt, że nie mógł zdo​być się na żad​ne po​sta​no​wie​nie. – Ca​pa​taz! Ca​pa​taz! – za​brzmiał z góry przy​na​gla​ją​cy głos dok​to​ra. Uczu​cie zdra​dy i ru​iny spły​nę​ło na po​sęp​ną obo​jęt​ność No​stro​ma jak na roz​la​ną ka​łu​żę smo​ły. Od​su​nął się jed​nak od ścia​ny i za​darł​szy gło​wę, uj​rzał dok​to​ra Mo​ny​gha​ma wy​chy​la​ją​ce​go się z okna. – Przyjdź pan na górę i zo​bacz, co So​til​lo zro​bił. Nie po​trze​bu​jesz bać się czło​wie​ka, któ​ry tu jest. No​stro​mo od​po​wie​dział krót​kim, gorz​kim śmie​chem. Bać się czło​wie​ka! Ca​pa​taz car​ga​do​re​sów z Su​la​co miał​by się bać czło​wie​ka! Roz​gnie​wa​ło go, iż

kto​kol​wiek mógł taką rzecz przy​pu​ścić. Gnie​wa​ło go, że jest bez​bron​ny, że musi ukry​wać się przed nie​bez​pie​czeń​stwem, a wszyst​ko to przez prze​klę​ty skarb, któ​ry mu uwią​za​no u szyi, a któ​ry tak mało zna​czył dla tych, co mu za​rzu​ci​li tę pę​tlę. Nie mógł otrzą​snąć się z nie​po​ko​ju o to sre​bro. Dok​tor przed​sta​wiał się oczom No​stro​ma jako wcie​le​nie wszyst​kich tych lu​dzi… I na​wet nie za​py​tał o skarb ani słów​kiem, któ​re by wska​zy​wa​ło, że in​te​re​su​je się tym naj​roz​pacz​liw​szym przed​się​wzię​ciem, ja​kie​go No​stro​mo kie​dy​kol​wiek się pod​jął. Tak roz​my​śla​jąc No​stro​mo prze​szedł zno​wu przez sień przy​po​mi​na​ją​cą ja​ski​nię, w któ​rej dym po​czy​nał rzed​nąć. Uno​sił się te​raz po​nad scho​da​mi (nie pa​rzą​cy​mi już stóp), do​cie​ra​jąc do smu​gi świa​tła na gó​rze. Dok​tor uka​zał się na chwi​lę w tym świe​tle, pod​nie​co​ny i znie​cier​pli​wio​ny. – Nie​chże pan tu wej​dzie! Prę​dzej! W mo​men​cie prze​kra​cza​nia pro​gu ca​pa​taz do​znał wstrzą​su zdu​mie​nia. Męż​czy​zna nie drgnął. Jego cień pa​dał w tym sa​mym miej​scu. No​stro​mo wzdry​gnął się, po czym wszedł do po​ko​ju z uczu​ciem, że tu roz​strzy​gnie się ja​kaś ta​jem​ni​cza za​gad​ka. Rzecz przed​sta​wia​ła się bar​dzo pro​sto. Przez uła​mek se​kun​dy No​stro​mo do​strzegł – pod świa​tło dwóch pa​lą​cych się i top​nie​ją​cych świec oraz przez błę​kit​na​wą za​sło​nę gry​zą​ce​go w oczy dymu – męż​czy​znę w sto​ją​cej po​sta​wie, tak jak go so​bie wy​obra​żał; zwró​co​ne​go ple​ca​mi do drzwi i rzu​ca​ją​ce​go ol​brzy​mi, znie​kształ​co​ny cień na ścia​nę. W chwi​li krót​szej niż bły​ska​wi​ca na​stą​pi​ło inne spo​strze​że​nie: ten czło​wiek był skrę​po​wa​ny i zda​wał się prze​wra​cać z ra​mio​na​mi wy​su​nię​ty​mi na​przód i gło​wą ni​sko opusz​czo​ną na pier​si. Ręce jego krzy​żo​wa​ły się na ple​cach, a były tak strasz​li​wie wy​krę​co​ne, że dwie zwią​za​ne, za​ci​śnię​te pię​ści znaj​do​wa​ły się po​wy​żej ło​pa​tek. Oczy No​stro​ma pa​dły z ko​lei na rze​mień z wo​ło​wej skó​ry, umo​co​wa​ny z jed​nej stro​ny do tych skrę​po​wa​nych pię​ści, prze​wle​czo​ny przez gru​bą bel​kę pod da​-

chem i koń​czą​cy się wę​złem na klam​rze wbi​tej w ścia​nę. Nie po​trze​bo​wał już spo​glą​dać na sztyw​ne nogi o sto​pach z bo​sy​mi pal​ca​mi, zwi​sa​ją​cy​mi bez​wład​nie o ja​kieś sześć cali nad pod​ło​gą, by so​bie zdać spra​wę, że była tu sto​so​wa​na es​tra​pa​da i że ten czło​wiek ze​mdlał. Pierw​szym jego im​pul​sem było do​sko​czyć do umę​czo​ne​go i prze​ciąć rze​mień. Szu​kał swe​go noża. Nie miał noża – nie miał na​wet noża. Stał drżąc na ca​łym cie​le, dok​tor zaś usa​do​wio​ny na rogu sto​łu z pod​par​tą bro​dą i pa​trzą​cy w za​my​śle​niu na ża​ło​sną po​stać, rzekł nie ru​sza​jąc się z miej​sca. – Tor​tu​ro​wa​ny, po​tem za​bi​ty strza​łem w pierś. Za​czy​na sty​gnąć. Ta wia​do​mość uspo​ko​iła ca​pa​ta​za. Jed​na ze świec, do​pa​la​ją​ca się w lich​ta​rzu, zga​sła. – Kto to zro​bił? – za​py​tał. – So​til​lo, mó​wię panu. Któż inny? Tor​tu​ro​wa​ny – to się ro​zu​mie samo przez się. Ale dla​cze​go za​strze​lo​ny? – Dok​tor pa​trzył upo​rczy​wie w No​stro​ma, któ​ry lek​ko wzru​szył ra​mio​na​mi. – I za​uważ pan, za​strze​lo​ny znie​nac​ka, pod wpły​wem im​pul​su. To się rzu​ca w oczy. Chciał​bym po​sia​dać jego ta​jem​ni​cę. No​stro​mo przy​su​nął się i tro​chę po​chy​lił, by przy​pa​trzyć się wi​siel​co​wi. – Tak mi się coś zda​je, że ja tę twarz gdzieś wi​dzia​łem – mruk​nął. – Kto to jest? Dok​tor zwró​cił nań zno​wu oczy. – Może mu jesz​cze po​zaz​drosz​czę jego losu. Co my​ślisz o tym wszyst​kim, ca​pa​ta​zie? No​stro​mo na​wet nie usły​szał tych słów. Po​chwy​ciw​szy po​zo​sta​łą świe​cę, pod​su​nął ją pod opa​da​ją​cą gło​wę. Dok​tor zda​wał się być my​śla​mi nie​obec​ny i błęd​nie pa​trzył przed sie​bie. Cięż​ki, że​la​zny lich​tarz, jak​by wy​trą​co​ny z ręki No​stro​ma, spadł z brzę​kiem na pod​ło​gę. – Co to! – za​wo​łał dok​tor zry​wa​jąc się z miej​sca. Sły​szał, że No​stro​mo po​-

ty​ka się o stół i cięż​ko dy​szy. Po na​głym za​ga​śnię​ciu świa​tła we​wnątrz po​ko​ju mar​two czar​ne otwo​ry okien za​czę​ły oży​wać, uka​za​ły się w nich gwiaz​dy. – Ma się ro​zu​mieć – mru​czał dok​tor do sie​bie po an​giel​sku. – To wy​star​cza, by czło​wiek wy​sko​czył ze skó​ry. No​stro​mo czuł, że ser​ce pod​cho​dzi mu do gar​dła. W gło​wie miał cha​os. Hirsch! To był Hirsch! – Uchwy​cił moc​no kra​wędź sto​łu. – On ukry​wał się w ło​dzi! – wy​krzyk​nął. Głos mu się za​ła​mał. – Był w ło​dzi i… i… – I So​til​lo go tu przy​cią​gnął – rzekł dok​tor. – Wi​dok tego czło​wie​ka nie może pana bar​dziej za​dzi​wić, niż pań​ski wi​dok mnie za​dzi​wił. Chciał​bym te​raz wie​dzieć, co skło​ni​ło ja​kąś li​to​ści​wą du​szę do za​strze​le​nia go. – A za​tem So​til​lo wie… – za​czął No​stro​mo już bar​dziej opa​no​wa​nym gło​sem. – Wszyst​ko! – prze​rwał mu dok​tor. Ca​pa​taz ude​rzył pię​ścią w stół. – Wszyst​ko? Co pan opo​wia​da? Jak​że może wie​dzieć wszyst​ko? To nie​moż​li​we! Wszyst​ko? – Oczy​wi​ście. Co pan na​zy​wa nie​moż​li​wym? Mó​wię panu, że by​łem obec​ny przy jego prze​słu​cha​niu, wczo​raj wie​czo​rem, w tym sa​mym po​ko​ju. On znał i pań​skie na​zwi​sko, i Mar​ci​na De​co​ud, wie​dział o za​ła​do​wa​niu sre​bra… Ku​ter zo​stał prze​cię​ty na dwo​je. Czoł​gał się ze stra​chu przed So​til​lem, ale to pa​mię​tał. Cze​góż pan chce wię​cej? Naj​mniej wie​dział o so​bie. Zna​le​zio​no go przy​war​te​go do ko​twi​cy. Mu​siał się jej ucze​pić w chwi​li, kie​dy ku​ter szedł na dno. – Szedł na dno? – po​wtó​rzył No​stro​mo roz​cią​ga​jąc wy​ra​zy. – I So​til​lo w to wie​rzy? Bu​eno. Dok​tor znie​cier​pli​wił się, bo cóż in​ne​go mógł kto​kol​wiek so​bie wy​obra​żać? Oczy​wi​ście, So​til​lo wie​rzył, że łódź za​to​nę​ła, że za​to​nął ca​pa​taz de car​ga​do​res ra​zem z Mar​ci​nem De​co​ud, a może i z paru in​ny​mi po​li​tycz​ny​mi

uchodź​ca​mi. – Po​wie​dzia​łem od razu, se​ñor do​ctor – za​uwa​żył No​stro​mo – że So​til​lo wszyst​kie​go nie wie. – Hę? co pan chcesz przez to po​wie​dzieć? – Nie wie, że ja się ura​to​wa​łem. – I my​śmy o tym nie wie​dzie​li. – I to było wam obo​jęt​ne, wszyst​kim ca​bal​le​ro​som, któ​rzy​ście wy​sła​li czło​wie​ka, wam po​dob​ne​go, czło​wie​ka z krwi i ko​ści, na sza​leń​czą wy​pra​wę, któ​ra nie mo​gła się do​brze skoń​czyć. – Za​po​mi​na​cie, ca​pa​ta​zie, że mnie nie było na molo. Nie po​chwa​la​łem tej im​pre​zy, więc nie po​trze​bu​je​cie ze mnie szy​dzić. I co wam jesz​cze po​wiem, czło​wie​ku: Nikt z nas nie miał cza​su my​śleć o zmar​łych. Śmierć stoi za każ​dym z nas. A wy​ście od​je​cha​li. – Od​je​cha​łem, ba! – prze​rwał mu No​stro​mo. – A dla​cze​go? W ja​kim celu? Niech pan mi od​po​wie. – To już wa​sza spra​wa – od​rzekł szorst​ko dok​tor. – Mnie o to nie py​taj​cie. W ich przy​ci​szo​nym dia​lo​gu na​stą​pi​ła prze​rwa. Sie​dząc w ciem​no​ści na brze​gu sto​łu, lek​ko od​wró​ce​ni od sie​bie, czu​li, że ich ra​mio​na się sty​ka​ją, pod​czas gdy oczy po​zo​sta​ją utkwio​ne w po​dłuż​nym kształ​cie, nie​mal za​tar​tym w mro​ku wiel​kiej izby. Ta ku​kła z wy​sta​ją​cą gło​wą, okrop​na w swym ze​sztyw​nie​niu, zda​wa​ła się czy​hać na każ​de sło​wo. – Muy bien! – mruk​nął wresz​cie No​stro​mo. – Niech tak bę​dzie. Te​re​sa mia​ła ra​cję. To moja spra​wa. – Te​re​sa umar​ła – za​uwa​żył dok​tor z roz​tar​gnie​niem, gdyż jego my​śli przy​bra​ły te​raz inny ob​rót pod wpły​wem fak​tu, któ​ry moż​na było na​zwać po​wro​tem do ży​cia No​stro​ma. – Umar​ła bie​dacz​ka. – Bez księ​dza? – spy​tał ca​pa​taz nie​spo​koj​nie. – Cóż za py​ta​nie? Któż by mógł przy​pro​wa​dzić jej księ​dza w taką noc, jaka

była wczo​raj? – Niech Bóg zmi​łu​je się nad jej du​szą! – wy​krzyk​nął No​stro​mo z po​nu​rą, bez​na​dziej​ną gwał​tow​no​ścią. Za​nim dr Mo​ny​gham zdą​żył zdzi​wić się tym wy​bu​chem, ca​pa​taz, na​wra​ca​jąc do po​przed​niej roz​mo​wy, cią​gnął da​lej, po​sęp​nie. – Si, se​ñor do​ctor. Słusz​nie pan po​wie​dział. To moja spra​wa. Bar​dzo roz​pacz​li​wa spra​wa. – Nie ma dru​gie​go czło​wie​ka na tym kon​ty​nen​cie, któ​ry by po​tra​fił ura​to​wać so​bie ży​cie, rzu​ca​jąc się wpław, jak pan to zro​bił – rzekł z po​dzi​wem dok​tor. I znów po​mię​dzy tymi dwo​ma ludź​mi za​pa​dło mil​cze​nie. Obaj roz​my​śla​li, ale róż​ni​ca ich na​tur spra​wia​ła, że ich my​śli, zro​dzo​ne ze spo​tka​nia, ode​szły od sie​bie da​le​ko. Dok​tor, uwi​kła​ny w ry​zy​kow​ną ak​cję przez swą lo​jal​ność dla Gou​l​dów, z wdzięcz​no​ścią my​ślał o dziw​nym za​zę​bia​niu się wy​pad​ków, któ​re spo​wo​do​wa​ło po​wrót ca​pa​ta​za do Su​la​co. Ten czło​wiek mógł od​dać naj​więk​sze usłu​gi spra​wie oca​le​nia ko​pal​ni San Tomé. A dok​tor był cał​ko​wi​cie od​da​ny ko​pal​ni. Przy​bie​ra​ła ona w jego pięć​dzie​się​cio​let​nich oczach kształ​ty ma​łej osób​ki w mięk​kiej suk​ni z dłu​gim tre​nem, o głów​ce ślicz​nie ob​cią​żo​nej gę​sty​mi zwo​ja​mi ja​snych wło​sów, ko​bie​ty o bez​cen​nej war​to​ści mo​ral​nej, war​to​ści, któ​ra prze​ja​wia​ła się w każ​dym jej po​ru​sze​niu i po​stęp​ku, ko​bie​ty-kwia​tu, ko​bie​ty-klej​no​tu. Na​ra​sta​nie nie​bez​pie​czeństw za​gra​ża​ją​cych ko​pal​ni San Tomé do​da​wa​ło temu uczu​ciu siły, trwa​ło​ści i po​wa​gi. Za​wład​nę​ło nim w koń​cu zu​peł​nie. Upo​rczy​we dą​że​nie do celu, tym sil​niej​sze, że dr Mo​ny​gham od​rzu​cał w du​chu wszel​ką na​dzie​ję na​gro​dy, uczy​ni​ły jego in​dy​wi​du​al​ność, jego ro​zu​mo​wa​nie i po​stęp​ki nie​zmier​nie nie​bez​piecz​ny​mi dla nie​go sa​me​go i dla in​nych. Po​zbył się wszel​kich skru​pu​łów w dum​nym prze​świad​cze​niu, że jego przy​wią​za​nie jest je​dy​ną rze​czą, któ​ra osła​nia po​dzi​wia​ną ko​bie​tę przed strasz​nym nie​szczę​ściem. Był to stan odu​rze​nia, któ​re uczy​ni​ło go obo​jęt​nym na losy Mar​ci​na De​co​-

ud, a jed​no​cze​śnie po​zwa​la​ło mu na zu​peł​nie ja​sną oce​nę jego my​śli po​li​tycz​nej. Ta myśl była do​bra, a Bar​rios był je​dy​nym na​rzę​dziem do jej urze​czy​wist​nie​nia. Du​sza dok​to​ra, uschnię​ta i skur​czo​na na sku​tek mo​ral​nej klę​ski, sta​ła się te​raz nie​ubła​ga​na w obro​nie naj​droż​szej spra​wy. Po​wrót No​stro​ma był opatrz​no​ścio​wy. Nie pa​trzył na nie​go z ludz​kim uczu​ciem jako na stwo​rze​nie so​bie po​dob​ne, któ​re wy​dar​ło się szpo​nom śmier​ci. Dla dok​to​ra No​stro​mo był je​dy​nym czło​wie​kiem, któ​re​go moż​na wy​słać do Cay​ty. Naj​wła​ściw​szym czło​wie​kiem. Mi​zan​tro​pia dr Mo​ny​gha​ma i jego nie​uf​ność do lu​dzi za​pra​wio​na go​ry​czą wła​sne​go upad​ku nie wy​zwo​li​ła go cał​ko​wi​cie od ludz​kich sła​bo​ści. Ule​gał su​ge​stii po​wszech​ne​go uzna​nia dla No​stro​ma. Wy​chwa​la​na z pa​to​sem przez ka​pi​ta​na Mit​chel​la, ro​sną​ca w po​wta​rza​nych gad​kach i utrwa​la​na w prze​ko​na​niu ogó​łu, wier​ność No​stro​ma sta​ła się czymś nie​wąt​pli​wym tak​że dla dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Tym bar​dziej te​raz nie było mowy o pod​da​wa​niu jej w wąt​pli​wość, gdy tak roz​pacz​li​wie po​szu​ki​wał za​ufa​ne​go wy​słan​ni​ka. Dr Mo​ny​gham był czło​wie​kiem jak inni; prze​jął się po​wszech​nym prze​ko​na​niem o nie​ska​zi​tel​no​ści No​stro​ma tyl​ko na tej za​sa​dzie, że ża​den fakt nie za​prze​czył nig​dy temu twier​dze​niu. Wy​da​wa​ła się ona jed​ną z przy​ro​dzo​nych jego cech, po​dob​nie jak wąsy lub zęby. Nie moż​na go było so​bie wy​obra​zić bez tej wła​ści​wo​ści; Po​zo​sta​wa​ła tyl​ko kwe​stia, czy on zgo​dzi się na pod​ję​cie tak nie​bez​piecz​nej, roz​pacz​li​wej wy​pra​wy. Zmysł ob​ser​wa​cyj​ny dok​to​ra ostrzegł go od pierw​szej chwi​li, że coś szcze​gól​ne​go za​szło w uspo​so​bie​niu No​stro​ma. Wi​docz​nie był zbo​la​ły po stra​cie sre​bra. – Trze​ba bę​dzie wta​jem​ni​czyć go cał​ko​wi​cie we wszyst​ko – po​wie​dział so​bie, dość prze​ni​kli​wie oce​nia​jąc cha​rak​ter czło​wie​ka, z któ​rym miał do czy​nie​nia. Mil​cze​nie No​stro​ma było in​nej na​tu​ry: peł​ne po​sęp​ne​go wa​ha​nia, gnie​wu i nie​uf​no​ści. Prze​rwał je pierw​szy:

– Pły​wa​nie to nie​wiel​ka rzecz – rzekł. – Go​rzej było przed​tem i go​rzej bę​dzie po… Nie do​koń​czył tego, co chciał po​wie​dzieć. Urwał tak na​gle, jak​by ude​rzył w ja​kąś prze​szko​dę. Tym​cza​sem dok​tor snuł swo​je pla​ny z iście ma​kia​we​low​ską prze​bie​gło​ścią. Ode​zwał się gło​sem naj​cie​plej​szym, na jaki mógł się zdo​być: – Tak, to było nie​szczę​ście, ca​pa​ta​zie. Nikt nie może brać wam tego za złe. Wiel​kie nie​szczę​ście. Przede wszyst​kim sre​bra nie na​le​ża​ło ru​szać z ko​pal​ni. To De​co​ud… ale trud​no, on nie żyje. Nie trze​ba mó​wić o umar​łych. – Tak – po​twier​dził No​stro​mo, gdy dok​tor skoń​czył. – Nie trze​ba mó​wić o umar​łych. Ale ja jesz​cze żyję. – Wy​szli​ście cało. Tyl​ko czło​wiek tak nie​ustra​szo​ny jak wy mógł się w tych wa​run​kach ura​to​wać. Dr Mo​ny​gham po​wie​dział to szcze​rze. Wy​so​ko ce​nił nie​ustra​szo​ność tego czło​wie​ka, o któ​rym nie miał poza tym wy​so​kie​go wy​obra​że​nia, osą​dza​jąc kry​tycz​nie całą ludz​kość. Ce​nił zaś dla​te​go, że w pew​nych szcze​gól​nych oko​licz​no​ściach jego wła​sne czło​wie​czeń​stwo za​wio​dło. Spo​ty​ka​jąc się nie​raz oko w oko z fi​zycz​nym nie​bez​pie​czeń​stwem w ciem​nych okre​sach swe​go ży​cia, wie​dział, że naj​groź​niej​szą rze​czą w tych wy​pad​kach było dru​zgo​cą​ce, obez​wład​nia​ją​ce po​czu​cie ludz​kiej ma​ło​ści. To po​czu​cie de​cy​do​wa​ło o klę​sce czło​wie​ka, wal​czą​ce​go z si​ła​mi przy​ro​dy sa​mot​nie, poza za​się​giem ludz​kich oczu. Dr Mo​ny​gham le​piej niż kto​kol​wiek mógł od​two​rzyć so​bie w wy​obraź​ni ob​raz ca​pa​ta​za, któ​ry po wie​lu go​dzi​nach na​tę​żo​ne​go wy​sił​ku i nie​po​ko​ju zo​stał strą​co​ny w ot​chłań mo​rza i ciem​no​ści prze​sła​nia​ją​cej nie​bo i zie​mię, a któ​ry nie tyl​ko nie​ustra​sze​nie sta​wiał czo​ła ży​wio​łom, lecz wy​szedł z tego zwy​cię​sko. Oczy​wi​ście, czło​wiek ten był nie​zrów​na​nym pły​wa​kiem, o czym każ​dy wie​dział, ale dok​tor uwa​żał to przede wszyst​kim za do​wód nie​ustra​szo​ne​go har​tu du​cha. My​ślał o tym z przy​jem​no​ścią, po​zwa​la​ło to bo​wiem

ro​ko​wać po​wo​dze​nie trud​nej mi​sji, jaką za​mie​rzał obar​czyć ca​pa​ta​za, w tak prze​dziw​ny spo​sób przy​wró​co​ne​go do sta​nu uży​tecz​no​ści. I to​nem lek​ko za​chę​ca​ją​cym za​uwa​żył: – Mu​sia​ło być strasz​li​wie ciem​no! – To była naj​ciem​niej​sza ze wszyst​kich nocy na Gol​fo – po​twier​dził krót​ko ca​pa​taz. Uła​go​dzo​ny uwa​gą dok​to​ra, któ​ra wy​da​ła mu się ozna​ką lek​kie​go prze​ję​cia się tym, co go spo​tka​ło, do​rzu​cił jak​by od nie​chce​nia parę ob​ja​śnia​ją​cych zdań. Czuł się w tej chwi​li skłon​nym do zwie​rzeń. Li​czył na dal​sze prze​ja​wy tego za​in​te​re​so​wa​nia, któ​re, przy​ję​te czy od​rzu​co​ne, przy​wró​ci​ły​by mu po​czu​cie wła​snej oso​bo​wo​ści, a to jed​no utra​cił w tra​gicz​nej przy​go​dzie. Dok​tor Mo​ny​gham wszak​że, za​pa​trzo​ny w swe roz​pacz​li​we przed​się​wzię​cie, nie​ubła​ga​nie po​dą​żał za wła​sny​mi my​śla​mi. W pew​nej chwi​li wy​rwał mu się okrzyk żalu: – Wo​lał​bym, abyś pan wte​dy krzy​czał i za​pa​lił świa​tło! Ta nie​spo​dzie​wa​na wy​po​wiedź zdu​mia​ła ca​pa​ta​za swą zim​no​krwi​stą nie​go​dzi​wo​ścią. Zna​czy​ła ona to samo co: „Ży​czył​bym so​bie, abyś się oka​zał tchó​rzem i aby ci po​de​rżnię​to gar​dło za cały twój trud.” Wziął to oczy​wi​ście do sie​bie, pod​czas gdy uwa​ga od​no​si​ła się do sre​bra i dok​tor wy​po​wie​dział ją pro​sto, z wie​lo​ma men​tal​ny​mi za​strze​że​nia​mi. Zdu​mie​nie i wście​kłość ode​bra​ły No​stro​mo​wi mowę. Dok​tor zaś mó​wił da​lej, nie słu​cha​ny przez to​wa​rzy​sza, któ​re​mu wzbu​rzo​na krew tęt​ni​ła gwał​tow​nie w uszach. – Je​stem prze​ko​na​ny, że gdy​by So​til​lo za​gar​nął sre​bro, to za​wró​cił​by na miej​scu i od​pły​nął do ja​kie​go​kol​wiek ma​łe​go por​tu za gra​ni​cę. Z punk​tu wi​dze​nia eko​no​micz​ne​go by​ła​by to stra​ta, ale mniej​sza niż za​to​pie​nie sre​bra. Naj​le​piej było zo​sta​wić je pod ręką, w bez​piecz​nym miej​scu i użyć czę​ści na prze​ku​pie​nie So​til​la. Ale wąt​pię, aby don Car​los kie​dy​kol​wiek się na to zde​cy​do​wał. On nie na​da​je się do Co​sta​gu​any, to fakt. Ca​pa​taz opa​no​wał wście​kłość, któ​ra ogłu​sza​ła go jak bu​rza, w samą porę, by do​sły​szeć imię don Car​lo​sa. Wy​da​wał się te​raz zmie​nio​nym czło​wie​kiem,

prze​mó​wił z na​my​słem, spo​koj​nym, rów​nym gło​sem: – A czy don Car​los był​by rad, gdy​bym od​dał wro​go​wi sre​bro? – Nie dzi​wił​bym się, gdy​by wszy​scy my​śle​li te​raz tak jak ja – od​rzekł dok​tor po​nu​ro. –Nikt mnie o zda​nie nie py​tał. De​co​ud po​sta​wił na swo​im. Do tej pory oczy mu​sia​ły im się otwo​rzyć. To jed​no wiem, że gdy​by sre​bro ja​kimś cu​dem po​wró​ci​ło na ląd, od​dał​bym je So​til​lo​wi. I my​ślę, że w obec​nym po​ło​że​niu przy​zna​no by mi słusz​ność. – Gdy​by ja​kimś cu​dem wró​ci​ło… – po​wtó​rzył ca​pa​taz bar​dzo ci​cho, po czym pod​niósł głos: – To był​by cud, se​ñor, na któ​ry by się ża​den świę​ty nie zdo​był. – Bar​dzo wie​rzę – od​parł su​cho dok​tor Mo​ny​gham. I po​czął roz​wi​jać swój po​gląd na nie​bez​pie​czeń​stwo, ja​kie przed​sta​wia​ła w obec​nej sy​tu​acji oso​ba So​til​la. Ca​pa​taz, słu​cha​jąc jak przez sen, czuł, że on sam nic już nie zna​czy, nie wię​cej niż ten nie​wy​raź​ny, nie​ru​cho​my kształt, za​wie​szo​ny u bel​ki, któ​ry zda​wał się tak​że przy​słu​chi​wać roz​mo​wie, za​po​mnia​ny i po​mi​nię​ty, ża​ło​sny przy​kład obo​jęt​no​ści ludz​kiej. – Czyż więc dla ja​kie​goś głu​pie​go, nie​prze​my​śla​ne​go ka​pry​su zwró​ci​li się do mnie wte​dy? – prze​rwał gwał​tow​nie. –Czyż nie dość dla nich zro​bi​łem, żeby się ze mną li​czo​no, por Dios? Wi​docz​nie ci pa – no​wie, hom​bres fi​nos – uwa​ża​ją, że moż​na wca​le nie my​śleć, do​pó​ki się ma pod ręką ja​kie​goś czło​wie​ka z ludu, któ​ry go​tów za​wsze na​ra​zić du​szą i cia​ło? A może my nie mamy dusz, jak psy? – Za​wa​żył tu De​co​ud ze swo​im po​my​słem – przy​po​mniał mu po​wtór​nie dok​tor. – Si! a tak​że ten bo​gacz z San Fran​ci​sco, któ​ry miał rów​nież coś wspól​ne​go ze skar​bem – czy ja wiem? Nie! za wie​le rze​czy już sły​sza​łem. Zda​je mi się, że bo​ga​tym lu​dziom wszyst​ko wol​no. – Ro​zu​miem was, ca​pa​ta​zie – za​czął znów dok​tor.

– Jaki tam zno​wu ca​pa​ta​zi – prze​rwał mu No​stro​mo sil​nym, lecz opa​no​wa​nym gło​sem. – Ca​pa​ta​za znisz​czo​no, wy​koń​czo​no. Nie ma żad​ne​go ca​pa​ta​za. O nie! Nie szu​kaj​cie go wię​cej! – Mó​wi​cie jak dziec​ko – upo​mniał go dok​tor, co spra​wi​ło, że No​stro​mo od razu się uspo​ko​ił. – By​łem do​tąd rze​czy​wi​ście jak małe dziec​ko – mruk​nął. I oczy jego pa​dły zno​wu na zwło​ki za​mor​do​wa​ne​go czło​wie​ka, okrop​ne w swym po​kor​nym znie​ru​cho​mie​niu i, rzekł​byś, za​sty​głe w czuj​nej uwa​dze. – I po co So​til​lo dał es​tra​pa​dę tej nie​szczę​snej po​kra​ce? Wie pan, dla nie​go żad​na tor​tu​ra nie mo​gła być gor​sza od stra​chu. Ro​zu​miem, że moż​na go było za​bić. Jego tchó​rzo​stwo było nie do znie​sie​nia. Ale po co go mę​czyć? Nie mógł prze​cie po​wie​dzieć nic wię​cej. – Nie mógł po​wie​dzieć nic wię​cej i każ​dy czło​wiek o zdro​wych zmy​słach był​by to ro​zu​miał. Ten bie​dak wy​znał wszyst​ko. Ale ja wam po​wiem, dla​cze​go się tak sta​ło, ca​pa​ta​zie. So​til​lo nie uwie​rzył w to, co usły​szał. Przy​najm​niej nie we wszyst​ko. – Nie ro​zu​miem, w co on mógł nie uwie​rzyć. – A ja ro​zu​miem, bo mia​łem z nim do czy​nie​nia. On nie chce uwie​rzyć w to, że skarb nie ist​nie​je. – Co ta​kie​go? – wy​krzyk​nął ca​pa​taz zmie​nio​nym gło​sem. – Dzi​wi to was? hę? – Czy to zna​czy, se​ñor – mó​wił da​lej No​stro​mo to​nem już roz​waż​nym, a za​ra​zem czuj​nym – że w prze​ko​na​niu So​til​la skarb zo​stał w ja​kiś spo​sób oca​lo​ny? – Nie! nie! To by​ło​by prze​cie nie​po​do​bień​stwem – od​po​wie​dział dok​tor, a No​stro​mo wy​dał wes​tchnie​nie ulgi. – To nie​po​do​bień​stwo. On my​śli, że sre​bra nie było już w ło​dzi, kie​dy to​nę​ła. Jest prze​ko​na​ny, że cały ten po​kaz ła​do​wa​nia skar​bu na ku​ter był wy​bie​giem, ob​my​ślo​nym dla za​my​dle​nia oczu

Ga​ma​cha i jego gwar​dii, Pe​dri​ta Mon​te​ro, se​ño​ra Fu​en​te​sa, któ​ry jest obec​nie jéfé po​li​ti​co, tu​dzież jego sa​me​go. Ale za​pew​nia, że ta​kim głup​cem nie jest. – Ten czło​wiek stra​cił gło​wę. Jest chy​ba naj​więk​szym idio​tą, ja​kie​go świat wi​dział, na​wet po​mię​dzy tymi, co się mia​nu​ją puł​kow​ni​ka​mi w tym prze​klę​tym kra​ju – war​czał No​stro​mo. – Nie jest bar​dziej ogra​ni​czo​ny niż wie​lu roz​sąd​nych lu​dzi – rzekł dok​tor. – Utwier​dził się w prze​ko​na​niu, że skarb może być od​na​le​zio​ny, po​nie​waż na​mięt​nie pra​gnie zdo​być go dla sie​bie. Boi się przy tym, aby jego ofi​ce​ro​wie nie zwró​ci​li się prze​ciw nie​mu, prze​cho​dząc do Pe​dri​ta, z któ​rym nie ma od​wa​gi za​dzie​rać, a nie śmie mu za​ufać. Czy ro​zu​mie​cie mnie, ca​pa​ta​zie? Do​pó​ki ist​nie​je na​dzie​ja na zdo​by​cie tak ogrom​ne​go łupu, So​til​lo nie po​trze​bu​je oba​wiać się de​zer​cji. A ja po​sta​no​wi​łem pod​trzy​my​wać go w tej na​dziei. – Pan po​sta​no​wił… – po​wtó​rzył ostroż​nie No​stro​mo. – No, to za​dzi​wia​ją​ca hi​sto​ria. A jak dłu​go za​mie​rza pan go w tym pod​trzy​my​wać? – Tak dłu​go, jak tyl​ko się da. – Co to zna​czy? – Mogę wam od​po​wie​dzieć do​kład​nie. Póty, póki żyć będę – od​po​wie​dział dok​tor zde​cy​do​wa​nym gło​sem. I w paru sło​wach opo​wie​dział No​stro​mo​wi o swo​im aresz​to​wa​niu i oko​licz​no​ściach w ja​kich zo​stał uwol​nio​ny. – Wra​ca​łem wła​śnie do tego głu​pie​go łaj​da​ka, gdym was spo​tkał – do​dał na za​koń​cze​nie. No​stro​mo słu​chał z na​pię​tą uwa​gą. – Więc pan de​cy​du​je się na ry​chłą śmierć – wy​ce​dził przez za​ci​śnię​te zęby. – Być może – od​burk​nął dok​tor. – Nie je​steś je​dy​nym, świet​ny ca​pa​ta​zie, któ​ry po​tra​fi pa​trzeć w oczy brzyd​kiej śmier​ci. – Nie​wąt​pli​wie – mruk​nął No​stro​mo dość gło​śno, by móc być usły​sza​nym. – Może jest na​wet wię​cej niż dwóch głup​ców na tym miej​scu. Kto wie? – To już moja spra​wa – rzekł krót​ko dok​tor.

– Po​dob​nie jak wy​wie​zie​nie tego prze​klę​te​go sre​bra było moją spra​wą – od​parł No​stro​mo. – Ro​zu​miem. Bu​eno. Każ​dy z nas ma swo​je po​wo​dy, dla któ​rych dzia​ła. Ale pan był ostat​nim czło​wie​kiem, z któ​rym roz​ma​wia​łem przed wy​jaz​dem, i pan da​wał mi wte​dy do zro​zu​mie​nia, że je​stem głup​cem. No​stro​mo bar​dzo nie lu​bił sar​do​nicz​ne​go tonu, ja​kim dok​tor od​zy​wał się o jego świet​nej sła​wie. Lek​ka iro​nia Mar​ci​na De​co​ud przy​pra​wia​ła go o nie​po​kój, ale po​ufa​ły sto​su​nek z ta​kim czło​wie​kiem po​chle​biał mu, pod​czas kie​dy dok​to​ra miał za nic. Pa​mię​tał go jako włó​czę​gę bez gro​sza, prze​my​ka​ją​ce​go się po uli​cach Su​la​co, czło​wie​ka po​zba​wio​ne​go ja​kich​kol​wiek przy​ja​ciół i zna​jo​mych aż do chwi​li, gdy don Car​los Gould przy​jął go na służ​bę do ko​pal​ni. – Pan jest może bar​dzo mą​dry – cią​gnął da​lej wpa​tru​jąc się w ciem​ność izby kry​ją​cej w so​bie okrut​ną za​gad​kę tor​tur i śmier​ci Hir​scha. – Ale ja nie je​stem już ta​kim dur​niem, ja​kim by​łem wy​jeż​dża​jąc. Zro​zu​mia​łem od tej pory jed​ną rzecz, a mia​no​wi​cie, że pan jest nie​bez​piecz​nym czło​wie​kiem. Dr Mo​ny​gham był zbyt przy​kro za​sko​czo​ny, by zdo​być się na inną re​ak​cję jak na wy​krzyk​nik: – Co chce​cie przez to po​wie​dzieć? – Gdy​by ten mógł prze​mó​wić, po​wie​dział​by panu to samo – cią​gnął No​stro​mo, po​trzą​sa​jąc swą ciem​ną gło​wą za​ry​so​wu​ją​cą się na tle roz​gwież​dżo​ne​go nie​ba w oknie. – Nie ro​zu​miem was – rzekł bez​sil​nie dr Mo​ny​gham. – Na​praw​dę? Gdy​by pan nie utwier​dził So​til​la w jego ma​niac​kim przy​pusz​cze​niu, może by się tak nie śpie​szył z da​niem es​tra​pa​dy temu nie​szczę​sne​mu Hir​scho​wi. Dok​tor wzdry​gnął się na ten za​rzut. Ale mi​łość, któ​rej zło​żył sie​bie w ofie​rze, po​chła​nia​jąc całą jego uczu​cio​wość, uczy​ni​ła ser​ce dok​to​ra nie​czu​łym

na wy​rzu​ty i na li​tość. Jed​nak​że, by so​bie zu​peł​nie ulżyć, czuł po​trze​bę od​par​cia oskar​że​nia gło​śno i wzgar​dli​wie: – Ba! I wy śmie​cie to mó​wić, gdy cho​dzi o czło​wie​ka ta​kie​go jak So​til​lo! Wy​zna​ję, że ani przez chwi​lę nie po​my​śla​łem o Hir​schu. Ale gdy​bym na​wet po​my​ślał, nie by mu to nie po​mo​gło. Każ​dy ro​zu​mie, że na tego nie​szczę​sne​go ska​zań​ca wy​rok za​padł w chwi​li, kie​dy się ucze​pił ko​twi​cy. Już wte​dy był ska​za​ny, mó​wię panu. Tak jak ja je​stem ska​za​ny, we​dług wszel​kie​go praw​do​po​do​bień​stwa. Ta​ki​mi sło​wy od​po​wie​dział dok​tor Mo​ny​gham na uwa​gę No​stro​ma, któ​ra za​wie​ra​ła w so​bie dość praw​dy, by za​nie​po​ko​ić jego su​mie​nie. Dok​tor nie był czło​wie​kiem nie​czu​łym. Ale wo​bec wiel​ko​ści, do​nio​sło​ści i zna​cze​nia spra​wy, ja​kiej się pod​jął, zma​la​ły wszyst​kie wzglę​dy czy​sto ludz​kie. Od​dał się jej z fa​na​ty​zmem. Nie lu​bił tej roli. Kłam​stwo, oszu​stwo i krę​tac​two, na​wet w sto​sun​ku do naj​nik​czem​niej​sze​go z lu​dzi, na​peł​nia​ły go od​ra​zą. Za​wdzię​czał to wy​cho​wa​niu, in​stynk​to​wi i tra​dy​cji. Od​gry​wa​nie roli zdraj​cy było czymś wstręt​nym dla jego na​tu​ry i strasz​nym dla jego uczuć. Czy​nił tę ofia​rę w du​chu po​ko​ry. Po​wie​dział so​bie: „Ja je​den na​da​ję się do tej brud​nej ro​bo​ty.” – I wie​rzył w to. Nie ana​li​zo​wał sie​bie. Było w nim tyle pro​sto​ty, że jak​kol​wiek wca​le nie za​mie​rzał szu​kać bo​ha​ter​skiej śmier​ci, samo śmier​tel​ne ry​zy​ko, na ja​kie się na​ra​żał, dzia​ła​ło nań pod​trzy​mu​ją​co i po​krze​pia​ją​co. W tym sta​nie du​cha losy Hir​scha wy​da​wa​ły mu się kro​plą w mo​rzu po​wszech​nej nie​go​dzi​wo​ści. Za​sta​na​wiał się nad tym epi​zo​dem z prak​tycz​ne​go punk​tu wi​dze​nia. Co to mo​gło zna​czyć? Czy nie wska​zy​wa​ło na ja​kąś nie​bez​piecz​ną zmia​nę w uspo​so​bie​niu So​til​la? Czyż​by prze​stał się łu​dzić? Dr Mo​ny​gham zgo​ła nie mógł zro​zu​mieć, dla​cze​go mor​der​stwo zo​sta​ło do​ko​na​ne w taki wła​śnie spo​sób. – Po co go za​strze​lił? – mruk​nął do sie​bie. No​stro​mo za​cho​wał głę​bo​kie mil​cze​nie.

ROZ​DZIAŁ DZIE​WIĄ​TY

So​til​lo, szar​pa​ny zwąt​pie​niem i na​dzie​ją, prze​ra​żo​ny dźwię​kiem dzwo​nów zwia​stu​ją​cych wjazd Pe​dri​ta Mon​te​ro, spę​dził ra​nek bi​jąc się z my​śla​mi, któ​rym nie mógł spro​stać za​rów​no z bra​ku za​so​bów umy​sło​wych, jak z po​wo​du wzbu​rzo​nych na​mięt​no​ści. Za​wód, gniew, chci​wość i strach ko​tło​wa​ły się w pier​si puł​kow​ni​ka, za​głu​sza​jąc dźwięk dzwo​nów do​la​tu​ją​cy z mia​sta. Nic z tego, co so​bie obie​cy​wał, nie do​szło do skut​ku. Ani Su​la​co, ani sre​bro z ko​pal​ni nie wpa​dły w jego ręce. Nie do​ko​nał żad​ne​go woj​sko​we​go czy​nu, któ​ry by umoc​nił jego sta​no​wi​sko, nie zdo​był ol​brzy​miej for​tu​ny, z któ​rą by​ło​by war​to uciec. Pe​dri​to Mon​te​ro, w roli przy​ja​cie​la czy W roli wro​ga, na​peł​niał go stra​chem, a bi​cie dzwo​nów do​pro​wa​dza​ło do sza​łu. Wy​obra​ża​jąc so​bie, że może być od razu za​ata​ko​wa​ny, usta​wił swój ba​ta​lion pod bro​nią na wy​brze​żu. Sam prze​cha​dzał się po po​ko​ju wzdłuż i wszerz, od cza​su do cza​su za​trzy​my​wał się i strze​lał pal​ca​mi pra​wej ręki, rzu​ca​jąc do​ko​ła sie​bie uko​śne, po​nu​re spoj​rze​nie, by po chwi​li znów roz​po​cząć go​rącz​ko​wą wę​drów​kę. Ofi​ce​ro​wie, tło​cząc się przy oknie, któ​re wy​cho​dzi​ło na bra​mę miej​ską, wy​dzie​ra​li so​bie na​wza​jem lor​net​kę puł​kow​ni​ka, ku​pio​ną przed ro​kiem na kre​dyt u An​za​nie​go. Prze​cho​dzi​ła z rąk do rąk, a chwi​lo​wy jej po​sia​dacz był za​rzu​ca​ny py​ta​nia​mi. – Nic tam nie wi​dać! – po​wta​rzał nie​cier​pli​wie. Rze​czy​wi​ście nie dzia​ło się tam nic. Od​kąd pi​kie​ta, umiesz​czo​na w za​ro​ślach koło Casa Vio​la, otrzy​ma​ła roz​kaz po​łą​cze​nia się z głów​ny​mi si​ła​mi, nie było śla​du ży​cia na ca​łej prze​strze​ni wy​schnię​tej, za​ku​rzo​nej rów​ni​ny, dzie​lą​cej mia​sto od por​tu. Do​pie​ro póź​no po po​łu​dniu uj​rza​no wy​jeż​dża​ją​-

ce​go z bra​my jeźdź​ca, któ​ry od​waż​nie po​su​wał się na​przód. Był to emi​sa​riusz se​ño​ra Fu​en​te​sa. Po​nie​waż był sam, po​zwo​lo​no mu wje​chać. Zsiadł z ko​nia przed du​ży​mi drzwia​mi, po​zdro​wił mil​czą​cych wi​dzów we​so​ło i bez​czel​nie i pro​sił o na​tych​mia​sto​we po​słu​cha​nie u muy va​lien​te puł​kow​ni​ka. Se​ñor Fu​en​tes z chwi​lą ob​ję​cia funk​cji jéfé po​li​ti​co sku​pił całą swą uwa​gę dy​plo​ma​ty na za​gad​nie​niu opa​no​wa​nia za​rów​no por​tu, jak ko​pal​ni. Do ukła​dów z So​til​lem wy​brał pew​ne​go re​jen​ta, któ​re​go re​wo​lu​cja za​sta​ła w wię​zie​niu pod za​rzu​tem fał​szo​wa​nia do​ku​men​tów. Uwol​nio​ny przez tłum z wie​lu in​ny​mi „ofia​ra​mi ty​ra​nii blan​co​sów”, po​śpiesz​nie ofia​ro​wał swe usłu​gi no​we​mu rzą​do​wi. Za​da​niem jego było na​mó​wić So​til​la żar​li​wą wy​mo​wą, by przy​je​chał sam do mia​sta na kon​fe​ren​cję z Pe​dri​tem Mon​te​ro. Nic nie mo​gło być prze​ciw​niej​sze​go za​my​słom puł​kow​ni​ka. Na samą myśl od​da​nia się w ręce słyn​ne​go Pe​dri​ta ro​bi​ło mu się nie​do​brze, to było wy​klu​czo​ne, to by​ło​by sza​leń​stwem. Ale jaw​ne wy​po​wie​dze​nie woj​ny by​ło​by tak​że sza​leń​stwem. Nie mógł​by już sys​te​ma​tycz​nie po​szu​ki​wać skar​bu, tego bo​gac​twa sre​bra, któ​re​go obec​ność czuł nie​ja​ko w po​bli​żu, wie​trzył nie​mal noz​drza​mi. Ale gdzie? gdzie na Boga? gdzie? Ach, cze​muż wy​pu​ścił dok​to​ra? Jed​nak​że nie. To był je​dy​ny spo​sób – roz​my​ślał w roz​ter​ce, pod​czas gdy wy​słan​nik Mon​te​ra cze​kał na dole za​ga​du​jąc przy​jaź​nie do ofi​ce​rów. Do – star​cze​nie po​zy​tyw​nych wia​do​mo​ści le​ża​ło wszak we wła​snym in​te​re​sie tego szel​my dok​to​ra. A cóż bę​dzie, je​śli go za​trzy​ma​ją? Za​kaz wy​da​la​nia się z mia​sta na przy​kład? Prze​cież tam cho​dzą pa​tro​le!… Puł​kow​nik po​chwy​cił czo​ło w obie ręce i za​to​czył się, jak​by uległ za​wro​to​wi gło​wy. Strach pod​su​nął mu na​gle spo​sób wyj​ścia, któ​re​go w Eu​ro​pie uży​wa​ją mę​żo​wie sta​nu, gdy za​le​ży im na od​ro​cze​niu trud​nych ukła​dów. Za​po​mi​na​jąc o god​no​ści wlazł pręd​ko do ha​ma​ka w bu​tach z ostro​ga​mi. Jego ład​na twarz zżół​kła od cięż​kie​go za​tro​ska​nia, kształt​ny nos się za​ostrzył, a wy​zy​wa​ją​ce noz​drza ścią​gnę​ły się. Ak​sa​-

mit​ne, piesz​czo​tli​we spoj​rze​nie pięk​nych oczu zmą​ci​ło się i zga​sło gdyż te omdle​wa​ją​ce oczy kształ​tu mig​da​łów były te​raz prze​krwio​ne wsku​tek bez​sen​no​ści i na​tę​że​nia po​sęp​nych my​śli. Prze​mó​wił do zdzi​wio​ne​go wy​słan​ni​ka se​ño​ra Fu​en​te​sa wy​czer​pa​nym, za​mie​ra​ją​cym gło​sem. Głos ten, wzru​sza​ją​co sła​by, wy​do​by​wał się spod sto​su pon​chos przy​kry​wa​ją​cych oso​bę puł​kow​ni​ka aż po czar​ne wąsy, daw​no nie fry​zo​wa​ne, ob​wi​słe na znak wy​czer​pa​nia fi​zycz​ne​go i umy​sło​we​go. Go​rącz​ka, cięż​ka go​rącz​ka, ogar​nę​ła va​lien​te puł​kow​ni​ka. Wy​raz dzi​kie​go cier​pie​nia, wy​wo​ła​ny na​głą kol​ką, któ​ra na​pa​dła go nie​spo​dzia​nie, tu​dzież szczę​ka​nie zę​ba​mi pod wpły​wem stra​chu, wy​glą​da​ły na tak praw​dzi​we ob​ja​wy cho​ro​by, że uczy​ni​ły wra​że​nie na przy​by​szu. Był to wi​docz​nie ja​kiś pa​rok​syzm. Puł​kow​nik tłu​ma​czył, że nie może my​śleć, słu​chać ani mó​wić. Z po​zor​nie nad​ludz​kim wy​sił​kiem wy​krztu​sił, że nie jest w sta​nie dać wła​ści​wej od​po​wie​dzi ani wy​ko​nać ja​kie​go​kol​wiek roz​ka​zu jego eks​ce​len​cji. Ale ju​tro! Ju​tro! ach tak, ju​tro! Niech jego eks​ce​len​cja don Pe​dro bę​dzie zu​peł​nie spo​koj​ny. Dziel​ny pułk z Esme​ral​dy strze​że por​tu, strze​że… – Tu urwał ta​rza​jąc obo​la​łą gło​wę z za​mknię​ty​mi ocza​mi, jak cho​ry, któ​ry po​czy​na ma​ja​czyć, pod​czas gdy wy​słan​nik Fu​en​te​sa przy​glą​dał mu się bacz​nie i mu​siał po​chy​lać się nad ha​ma​kiem, by coś​kol​wiek zro​zu​mieć z tych bo​le​snych, prze​ry​wa​nych wy​po​wie​dzi. Puł​kow​nik So​til​lo wy​ra​ził na​dzie​ję, że ludz​kie uczu​cia skło​nią jego eks​ce​len​cję „do wy​da​nia le​ka​rzo​wi, an​giel​skie​mu le​ka​rzo​wi, po​zwo​le​nia na wyj​ście z mia​sta ze swą skrzyn​ką za​gra​nicz​nych le​karstw i za​opie​ko​wa​nie się cho​rym. Bła​gał o ła​skę tu obec​ne​go do​stoj​ne​go ca​bal​le​ra, by ze​chciał wstą​pić po dro​dze do Casa Gould i po​in​for​mo​wać an​giel​skie​go dok​to​ra, któ​ry tam praw​do​po​dob​nie prze​by​wa, że jego po​moc jest na​tych​miast po​trzeb​na puł​kow​ni​ko​wi So​til​lo, le​żą​ce​mu w go​rącz​ce w bu​dyn​ku Urzę​du Ceł. Na​tych​miast. Musi przy​być na​tych​miast; cze​ka​ją go tu z naj​więk​szą nie​cier​pli​wo​ścią. – Dzię​ku​ję naj​ser​decz​niej. – Za​mknął znu​żo​ne oczy i nie otwie​rał ich wię​cej, le​żąc zu​peł​nie nie​ru​cho​mo, nie​czu​ły, głu​-

cho​nie​my, po​ko​na​ny, zmiaż​dżo​ny, uni​ce​stwio​ny, przez atak cho​ro​by. Ale z chwi​lą gdy przy​bysz za​mknął za sobą drzwi wio​dą​ce na po​dest, puł​kow​nik wy​rzu​cił w górę obie nogi, przy​kry​te mnó​stwem weł​nia​nych pon​chos. Po​nie​waż ostro​gi za​plą​ta​ły mu się bez​na​dziej​nie w licz​ne okry​cia, o mało nie upadł na gło​wę, a rów​no​wa​gę od​zy​skał do​pie​ro na środ​ku po​ko​ju. Ukryw​szy się za nie do​mknię​tą ża​lu​zją, na​słu​chi​wał, co dzie​je się na dole. Wy​słan​nik do​siadł już ko​nia i zwra​ca​jąc się do za​sę​pio​nych ofi​ce​rów, sku​pio​nych w drzwiach wej​ścio​wych, zdjął osten​ta​cyj​nie ka​pe​lusz: – Ca​bal​le​ros – rzekł bar​dzo gło​śno. – Po​zwól​cie mi po​le​cić wa​sze​go puł​kow​ni​ka wa​szej szcze​gól​niej​szej opie​ce. Rad je​stem, że do​stą​pi​łem za​szczy​tu po​zna​nia was wszyst​kich, świet​nej jed​nost​ki woj​sko​wej, zło​żo​nej z lu​dzi prak​ty​ku​ją​cych żoł​nier​ską cno​tę cier​pli​wo​ści na tej eks​po​no​wa​nej pla​ców​ce, gdzie jest dużo słoń​ca, a o wo​dzie nie ma mowy, pod​czas gdy obok leży mia​sto za​sob​ne w wino i wdzię​ki ko​bie​ce, mia​sto, któ​re go​to​we jest otwo​rzyć wam swo​je po​dwo​je jako dziel​nym żoł​nie​rzom. Ca​bal​le​ros! Mam za​szczyt was po​że​gnać. Dziś wie​czo​rem bę​dzie dużo za​baw ta​necz​nych w Su​la​co. Do zo​ba​cze​nia! Wstrzy​mał jed​nak​że ko​nia i prze​chy​lił gło​wą na bok wi​dząc, że sta​ry ma​jor wy​stą​pił na​przód, wy​so​ki i chu​dy, w pro​stym ob​ci​słym płasz​czu, opa​da​ją​cym mu do pięt, w któ​rym wy​glą​dał jak drzew​ce puł​ko​we​go sztan​da​ru, umiesz​czo​ne w po​krow​cu. Ten in​te​li​gent​ny sta​ry wo​jak, po do​gma​tycz​nym oświad​cze​niu, że „na świe​cie roi się od zdraj​ców”, wy​po​wie​dział z na​my​słem pa​ne​gi​ryk na cześć So​til​la. Przy​pi​sał mu ze swo​bod​ną em​fa​zą wszyst​kie cno​ty, koń​cząc swe prze​mó​wie​nie po​tocz​ną gwa​rą, jaką mó​wią niż​sze kla​sy w Za​chod​niej Pro​win​cji (zwłasz​cza w oko​li​cach Esme​ral​dy). I na​gle, pod​nió​sł​szy głos, do rzu​cił: „To czło​wiek o wie​lu za​le​tach, hom​bre de mu​chos dien​tes. Si, se​ñor. A co się nas ty​czy – cią​gnął da​lej zło​wiesz​czym to​nem – to wa​sza wy​so​kość oglą​da

naj​wspa​nial​szy ze​spół ofi​ce​rów w ca​łej re​pu​bli​ce, lu​dzi nie​zrów​na​nej war​to​ści i ro​zu​mu, y hom​bres de mu​chos dien​tes.” – Co? wszy​scy, co do jed​ne​go? – spy​tał bez​czel​ny wy​słan​nik se​ño​ra Fu​en​te​sa z szy​der​czym uśmie​chem. – To​dos. Si, se​ñor – upew​nił go ma​jor po​waż​nie, z prze​ko​na​niem. – Lu​dzie o wie​lu zę​bach. Przy​bysz ob​ró​cił ko​nia łbem do bra​my przy​po​mi​na​ją​cej wy​so​kie wro​ta okrop​nej sto​do​ły. Pod​niósł się w strze​mio​nach i wy​cią​gnął pra​wi​cę. Ten kro​to​chwil​ny łaj​dak, jak więk​szość lu​dzi z cen​tral​nych pro​win​cji, lek​ce​wa​żył so​bie wiel​ce ogra​ni​czo​nych miesz​kań​ców Za​cho​du. Głu​po​ta Esme​rald​czy​ków wzbu​dza​ła w nim szcze​gól​ną wzgar​dę. Roz​po​czął uro​czy​stą ora​cję na cześć Pe​dra Mon​te​ro pod​no​sząc rękę, jak​by chciał przed​sta​wić go ze​bra​nym. A gdy zo​ba​czył twa​rze peł​ne uwa​gi i oczy wpa​trzo​ne w swo​je usta, wy​rzu​cił z sie​bie ist​ny ka​ta​log naj​więk​szych po​chwał: „Hoj​ny, dziel​ny, przy​stoj​ny, głę​bo​ki – tu ze​rwał en​tu​zja​stycz​nie ka​pe​lusz z gło​wy – mąż sta​nu, nie​zwy​cię​żo​ny wódz par​ty​zant​ki – wresz​cie, zmie​nia​jąc głos na ni​ski i głu​chy, do​rzu​cił: – a przy tym den​ty​sta.” Od​je​chał na​tych​miast tę​gim kłu​sem. Pro​ste, jak stru​ny wy​cią​gnię​te nogi ze zwró​co​ny​mi na ze​wnątrz pię​ta​my, sztyw​ny krę​go​słup, wresz​cie za​wa​diac​ko na ba​kier wło​żo​ne som​bre​ro nad nie​ru​cho​mą li​nią kwa​dra​to​wych ra​mion, wszyst​ko to wy​ra​ża​ło bez​wstyd, bu​dzą​cy wprost zgro​zę. Na gó​rze, ukry​ty za ża​lu​zją, So​til​lo stał dłu​go, nie​po​ru​sze​nie. Bez​czel​ność tego czło​wie​ka prze​ra​zi​ła go… o czym mogą roz​ma​wiać jego ofi​ce​ro​wie? Nie mó​wi​li nic. Zu​peł​ne mil​cze​nie. Wstrzą​snął się. Nie tak so​bie wy​obra​żał swo​ją sy​tu​ację w tym sta​dium wy​pra​wy. Wi​dział sie​bie w roli nie​wąt​pli​we​go, za​spo​ko​jo​ne​go trium​fa​to​ra, bo​żysz​cza żoł​nie​rzy, któ​ry może so​bie we​dle upodo​ba​nia roz​pa​try​wać al​ter​na​ty​wy wła​dzy i bo​gac​twa, sto​ją​ce przed nim otwo​rem. Nie​ste​ty! Jak​że in​a​czej się sta​ło! Nie​spo​koj​ny, zroz​pa​czo​ny i bez​-

sil​ny, na prze​mian wście​kły i trzę​są​cy się z prze​ra​że​nia, od​czu​wał gro​zę pod​peł​za​ją​cą do nie​go ze wszyst​kich stron na po​do​bień​stwo nie​zgłę​bio​ne​go mo​rza. Ten szel​ma dok​tor miał przyjść ze swo​imi in​for​ma​cja​mi. To ja​sne. Wszak dla nie​go nie będą już mia​ły war​to​ści. Cóż mógł zro​bić sam? O, dolo prze​klę​ta! Ale dok​tor nie wyj​dzie z mia​sta. Już go praw​do​po​dob​nie aresz​to​wa​no i sie​dzi z don Car​lo​sem w wię​zie​niu. So​til​lo ro​ze​śmiał się gło​śno, wa​riac​kim śmie​chem. Ha! ha! ha! In​for​ma​cje zdo​bę​dzie Pe​dri​to Mon​te​ro. Ha! ha! ha! – sre​bro tak​że. Ha! I na​gle, za​le​d​wie śmiech jego umilkł, So​til​lo znie​ru​cho​miał w mil​cze​niu jak prze​obra​żo​ny w głaz. Prze​cie on tak​że ma więź​nia. Ta​kie​go, któ​ry zna, musi znać całą praw​dę. Trze​ba go do​pro​wa​dzić do zło​że​nia ze​znań. So​til​lo, któ​ry przez cały czas nie za​po​mi​nał wła​ści​wie o Hir​schu, czuł nie​wy​tłu​ma​czo​ną od​ra​zę na myśl o za​sto​so​wa​niu osta​tecz​nych środ​ków wo​bec swej ofia​ry. Czuł od​ra​zę, gdyż łą​czy​ła się ona z tym nie​zgłę​bio​nym uczu​ciem gro​zy, któ​ra zbli​ża​ła się doń ze wszyst​kich stron. Przy​po​mi​nał so​bie ze wstrę​tem roz​sze​rzo​ne źre​ni​ce han​dla​rza, jego mio​ta​nie się, gło​śny szloch i za​klę​cia. Ta od​ra​za nie wy​ni​ka​ła ze współ​czu​cia ani na​wet z wraż​li​wo​ści ner​wów. Fak​tem jest, że jak​kol​wiek So​til​lo ani na jed​ną chwi​lę nie uwie​rzył w jego opo​wia​da​nie (nie mógł uwie​rzyć, nikt po​dob​nym bred​niom nie mógł dać wia​ry), jed​nak​że te ak​cen​ty roz​pacz​li​wej praw​dy czy​ni​ły na nim nie​przy​jem​ne wra​że​nie. Ro​bi​ło mu się mdło. Po​dej​rze​wał przy tym, że ten czło​wiek ze stra​chu mógł do​stać obłę​du. A ba​da​nie wa​ria​ta przed​sta​wia się bez​na​dziej​nie. Ba! mo​gło to być rów​nież sy​mu​la​cją. Ni​czym in​nym, tyl​ko sy​mu​la​cją. Bę​dzie wie​dział, jak te​raz po​stę​po​wać. Usi​ło​wał pod​nie​cić się i do​pro​wa​dzić do od​po​wied​nie​go na​tę​że​nia swo​je krwio​żer​cze uczu​cia. Ze​zu​jąc nie​znacz​nie pięk​ny​mi ocza​mi, kla​snął w dło​-

nie. Bo​so​no​gi or​dy​nans wsu​nął się ci​chut​ko – ka​pral z ba​gne​tem zwi​sa​ją​cym na udzie i z ki​jem w ręku. Puł​kow​nik wy​dał roz​ka​zy i po chwi​li kil​ku żoł​nie​rzy we​pchnę​ło nie​szczę​sne​go Hir​scha, któ​ry za​stał swe​go opraw​cę z okrut​nie ścią​gnię​ty​mi brwia​mi, roz​par​te​go w du​żym fo​te​lu. Pod​pie​rał się pod boki, z sze​ro​ko roz​sta​wio​ny​mi ko​la​na​mi i ka​pe​lu​szem na gło​wie. Był im​po​nu​ją​cy, wy​nio​sły, wy​ra​fi​no​wa​ny, strasz​li​wy. Hirsch, z rę​ko​ma skrę​po​wa​ny​mi do tyłu, prze​by​wał do​tąd w jed​nym z ma​łych po​ko​ików, gdzie go gwał​tow​nie wrzu​co​no. Zda​wa​ło się, że o nim za​po​mnia​no, le​żał tam przez wie​le go​dzin na pod​ło​dze jak nie​ży​wy. Z tej sa​mot​no​ści, wy​peł​nio​nej stra​chem i roz​pa​czą, wy​rwa​no go te​raz bru​tal​nie przy po​mo​cy kop​nia​ków i ude​rzeń, cał​ko​wi​cie bier​ne​go, przy​tę​pio​ne​go na umy​śle. Słu​chał ostrze​żeń i po​gró​żek, od​po​wia​dał na py​ta​nia w ten sam spo​sób, z bro​dą spusz​czo​ną na pier​si i rę​ko​ma zwią​za​ny​mi na ple​cach. Chwiał się nie​co sto​jąc przed So​til​lem, ale nie spoj​rzał nań ani razu. Gdy zmu​szo​no go do pod​nie​sie​nia gło​wy przez ukłu​cie ba​gne​tem pod bro​dę, oczy jego mia​ły otę​pia​łe, nie​przy​tom​ne wej​rze​nie, a kro​ple potu, wiel​kie jak groch, spły​wa​ły po brud​nej, po​si​nia​czo​nej i po​ka​le​czo​nej skó​rze jego bia​łej twa​rzy. Aż w pew​nej chwi​li prze​sta​ły spły​wać. So​til​lo spo​glą​dał na nie​go w mil​cze​niu. – Czy prze​sta​niesz upie​rać się, ło​trze? – spy​tał. Już po​wróz, któ​re​go je​den ko​niec zo​stał przy​mo​co​wa​ny do prze​gu​bów rąk więź​nia, za​rzu​co​no na bel​kę, dru​gi zaś ko​niec trzy​ma​ło trzech żoł​nie​rzy, cze​ka​jąc roz​ka​zu. Hirsch nie od​po​wie​dział. Jego dol​na war​ga opa​dła jak u idio​ty. So​til​lo dał znak. Nogi Hir​scha zo​sta​ły po​de​rwa​ne z pod​ło​gi, a wy​cie roz​pa​czy i strasz​li​we​go prze​ra​że​nia wy​peł​ni​ło po​kój i wszyst​kie ko​ry​ta​rze ogrom​ne​go bu​dyn​ku, wy​do​sta​jąc się na ze​wnątrz. Nie było żoł​nie​rza obo​zu​ją​ce​go na wy​brze​żu, któ​ry by nie pod​niósł oczu na te okna, ofi​ce​ro​wie zaś,

sku​pie​ni w sie​ni, pa​pla​li mię​dzy sobą w pod​nie​ce​niu, z błysz​czą​cy​mi oczy​ma, pod​czas gdy inni, za​ciąw​szy war​gi, po​nu​ro pa​trzy​li w zie​mię. So​til​lo wy​szedł z po​ko​ju, a za nim żoł​nie​rze. War​tow​nik sto​ją​cy na po​de​ście spre​zen​to​wał broń. Hirsch krzy​czał da​lej w sa​mot​no​ści, za przy​mknię​ty​mi ża​lu​zja​mi, przez któ​re słoń​ce, od​bi​ja​jąc się w wo​dach por​tu, kła​dło na ścia​ny fa​li​ste smu​gi świa​tła. Krzy​czał z pod​nie​sio​ną brwią i sze​ro​ko roz​war​ty​mi usta​mi, któ​re wy​da​wa​ły się nie​praw​do​po​dob​nie wiel​ką jamą, czar​ną, peł​ną kłów, nie​mal ko​micz​ną. W to roz​ża​rzo​ne słoń​cem, bez​wietrz​ne po​po​łu​dnie wy​cie, umę​czo​ne​go do​cie​ra​ło fa​la​mi aż do bu​dyn​ków Kom​pa​nii O. S. N. Ka​pi​tan Mit​chell, któ​ry wy​szedł na bal​kon, by zo​ba​czyć, co się dzie​je, sły​szał ten głos, do​cho​dzą​cy sła​bo, lecz wy​raź​nie – dźwię​czał mu on po​tem dłu​go w uszach, gdy się już wy​co​fał w głąb po​ko​ju, po​bla​dły ze wzru​sze​nia. Ten prze​ra​ża​ją​cy krzyk spę​dzał go kil​ka​krot​nie z bal​ko​nu w cią​gu po​po​łu​dnia. So​til​lo, roz​draż​nio​ny i po​chmur​ny, prze​cha​dzał się nie​spo​koj​nie tam i z po​wro​tem, na​ra​dzał się ze swy​mi ofi​ce​ra​mi i wy​da​wał sprzecz​ne roz​ka​zy przy akom​pa​nia​men​cie tego prze​ni​kli​we​go krzy​ku, wy​peł​nia​ją​ce​go całą prze​strzeń pu​ste​go bu​dyn​ku. Od cza​su do cza​su za​pa​da​ła dłu​ga, okrop​na ci​sza. Wcho​dził kil​ka​krot​nie do po​ko​ju tor​tur, gdzie le​ża​ły na sto​le jego sza​ble, szpi​cru​ta, re​wol​wer i lor​net​ka, by z uda​nym spo​ko​jem za​py​tać: – Po​wiesz te​raz praw​dę? Nie? Ja mogę cze​kać. Ale wła​ści​wie nie mógł już cze​kać. Na tym po​le​ga​ła cała rzecz. Ile​kroć wcho​dził i wy​cho​dził z po​ko​ju trza​ska​jąc drzwia​mi, war​tow​nik pre​zen​to​wał broń i otrzy​my​wał w za​mian ja​do​wi​te, męt​ne spoj​rze​nie czar​nych oczu, któ​re nie wi​dzia​ły nic, gdyż w nich od​bi​ja​ła się tyl​ko du​sza So​til​la – du​sza peł​na po​nu​rej nie​na​wi​ści, chci​wo​ści i fu​rii. Słoń​ce już za​szło, kie​dy So​til​lo raz jesz​cze wszedł do po​ko​ju. Żoł​nierz wniósł dwie za​pa​lo​ne świe​ce i wy​su​nął się, ci​cho za​my​ka​jąc drzwi za sobą.

– Mów, ty ży​dow​skie, dia​bel​skie na​sie​nie! Sre​bro! Gdzie jest sre​bro?! Gdzie​ście je ukry​li, wy, obce łaj​da​ki? Wy​znaj, bo… Na​pię​ty po​wróz, krę​pu​ją​cy umę​czo​ne człon​ki se​ño​ra Hir​scha, przed​się​bior​cze​go kup​ca z Esme​ral​dy, drgnął lek​ko, ale jego cia​ło wi​sia​ło nadal pod cięż​ką bel​ką pio​no​wo i nie​ru​cho​mo na wprost puł​kow​ni​ka. Po​wie​trze wie​czor​ne, ochło​dzo​ne na śnie​gach Sier​ry, na​pły​wa​ło stop​nio​wo, od​świe​ża​jąc roz​kosz​nie po​kój, pe​łen go​rą​ce​go za​du​chu. – Mów, ty zło​dzie​ju, ło​trze, pi​ca​ro! Mów, bo… So​til​lo chwy​cił za szpi​cru​tę i stał z pod​nie​sio​ną ręką. Czuł, iż za usły​sze​nie sło​wa, za jed​no krót​kie sło​wo, go​tów jest uklęk​nąć, czoł​gać się i płasz​czyć przed wbi​tym w sie​bie przy​tom​nym spoj​rze​niem tych nie​ru​cho​mych ga​łek ocznych wy​ła​żą​cych z or​bit w tej po​sęp​nej, roz​czo​chra​nej gło​wie, opusz​czo​nej na pier​si w mil​cze​niu, z krzy​wo za​mknię​ty​mi usta​mi. Puł​kow​nik za​zgrzy​tał z wście​kło​ści i ude​rzył. Po​wróz za​ko​ły​sał się le​ni​wie pod tym cio​sem, jak dłu​gie wa​ha​dło pusz​czo​ne w ruch po wy​po​czyn​ku. Ale ża​den wa​ha​dło​wy ruch nie zo​stał przez to nada​ny cia​łu se​ño​ra Hir​scha, zna​ne​go na wy​brze​żu han​dla​rza skór. Kon​wul​syj​nym wy​sił​kiem wy​krę​co​nych ra​mion pod​sko​czył o parę cali w górę, kur​cząc się jak ryba na koń​cu węd​ki. Gło​wa opa​dła w tył, bro​da się za​trzę​sła. Przez chwi​lę kle​kot jego szczę​ka​ją​cych zę​bów wy​peł​nił całą prze​strzeń mrocz​ne​go po​ko​ju, w któ​rym pło​my​ki dwóch świec, sto​ją​cych obok sie​bie, two​rzy​ły małą au​re​olę świa​tła. I pod​czas gdy So​til​lo ze wznie​sio​ną ręką cze​kał na sło​wo, Hirsch, z na​głym gry​ma​sem i szarp​nię​ciem do przo​du wy​krę​co​nych ra​mion, plu​nął mu gwał​tow​nie w twarz. Wznie​sio​na szpi​cru​ta opa​dła i puł​kow​nik od​sko​czył z ci​chym okrzy​kiem trwo​gi jak po​kro​pio​ny śmier​tel​nym ja​dem. Ru​chem szyb​kim jak myśl po​chwy​cił re​wol​wer i dwu​krot​nie wy​strze​lił. Huk i wstrząs wy​wo​ła​ny tymi strza​ła​mi zda się prze​isto​czył w jed​nej chwi​li jego wście​kłość w idio​tycz​ne zdu​mie​nie. Stał z opusz​czo​ną szczę​ką i ka​mien​ny​mi oczy​ma. San​gre de Dios!

Co on naj​lep​sze​go zro​bił! Był ohyd​nie prze​ra​żo​ny swym od​ru​cho​wym, czy​nem, kła​dą​cym raz na za​wsze pie​częć na je​dy​nych ustach, z któ​rych moż​na było coś wy​cią​gnąć. Co on te​raz po​wie? Jak wy​tłu​ma​czy swój po​stę​pek? Przez gło​wę prze​le​cia​ła mu myśl o uciecz​ce, gdzie​kol​wiek, jak naj​da​lej; tchó​rzo​stwo dyk​to​wa​ło mu na​wet inny, głu​pi i nik​czem​ny od​ruch ukry​cia się pod sto​łem. Ale było za póź​no. Ofi​ce​ro​wie wtar​gnę​li tłum​nie, z okrzy​ka​mi, z brzę​kiem po​chew, z cie​ka​wo​ścią i zdu​mie​niem. Po​nie​waż jed​nak nie za​to​pi​li na​tych​miast sza​bel w jego pier​si, bez​czel​ność So​til​la wzię​ła górę. Prze​tarł twarz rę​ka​wem mun​du​ru i ze​brał się w so​bie. Su​ro​we jego spoj​rze​nie prze​cho​dzi​ło z wol​na od jed​ne​go ofi​ce​ra do dru​gie​go, aż wszel​ki ha​łas ustał. Sztyw​ne cia​ło nie​bosz​czy​ka Hir​scha, za​ko​ły​saw​szy się nie​znacz​nie, wy​ko​na​ło pół ob​ro​tu i za​wi​sło nie​ru​cho​mo, wśród prze​ra​żo​nych szep​tów i nie​spo​koj​ne​go szur​ga​nia no​ga​mi. Ktoś za​uwa​żył gło​śno: – Mamy tu czło​wie​ka, któ​ry się wię​cej nie ode​zwie. – Dru​gi zaś, sto​ją​cy w dal​szych sze​re​gach, wy​krzyk​nął nie​śmia​ło, lecz na​tar​czy​wie: – Po co go było za​bi​jać, mi co​lo​nell? – Po​nie​waż wy​znał wszyst​ko – od​po​wie​dział So​til​lo z od​wa​gą roz​pa​czy. Czuł się przy​par​ty do muru. Za​ry​zy​ko​wał to twier​dze​nie li​cząc na moc swe​go au​to​ry​te​tu i to mu się po​wio​dło. Pod​wład​ni uwa​ża​li go za zdol​ne​go do ta​kie​go czy​nu i go​to​wi byli uwie​rzyć w ja​ką​kol​wiek po​chleb​ną baj​kę. Nie ma wia​ry bar​dziej sko​rej i śle​pej niż wia​ra wy​ni​ka​ją​ca z po​żą​dli​wo​ści, tej po​żą​dli​wo​ści, któ​ra w szer​szym po​ję​ciu tego sło​wa jest mia​rą nę​dzy mo​ral​nej i upad​ku umy​sło​we​go ludz​ko​ści. Ach, więc wy​znał wszyst​ko ten upar​ty Żyd , ten bri​bon . W ta​kim ra​zie nie był już po​trzeb​ny. Usły​sza​no na​gły, tępy wy​buch śmie​chu se​ño​ra ka​pi​ta​na, czło​wie​ka o wiel​kiej gło​wie, ma​łych, okrą​głych oczkach i po​twor​nie pu​co​ło​wa​tych po​licz​kach, któ​re nie po​ru​sza​ły się nig​dy. Sta​ry ma​jor, wy​so​ki i prze​raź​li​wie ob​szar​pa​ny, co czy​ni​ło go po​dob​nym do stra​cha na wró​ble, ob​szedł

do​ko​ła zwło​ki nie​bosz​czy​ka Hir​scha, mru​cząc do sie​bie z nie​wy​po​wie​dzia​nym za​do​wo​le​niem, że te​raz nie trze​ba się już bę​dzie wy​strze​gać żad​nych zdra​dziec​kich pod​stę​pów ze stro​ny tego ło​tra. Inni ofi​ce​ro​wie wpa​try​wa​li się w wi​siel​ca prze​stę​pu​jąc z nogi na nogę i wy​mie​nia​jąc mię​dzy sobą krót​kie uwa​gi. So​til​lo przy​pa​sał sza​blę i wy​dał krót​ki, sta​now​czy roz​kaz przy​śpie​sze​nia wy​mar​szu, za​po​wie​dzia​ne​go na po​po​łu​dnie. Ze swym som​bre​ro na​su​nię​tym aż na brwi, im​po​nu​ją​cy i po​sęp​ny, pierw​szy wy​szedł z po​ko​ju w ta​kim za​mę​cie umy​słu, że cał​ko​wi​cie za​po​mniał o moż​li​wym po​wro​cie dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Spo​śród ofi​ce​rów tło​czą​cych się za nim paru obej​rza​ło się chył​kiem poza sie​bie na nie​bosz​czy​ka se​ño​ra Hir​scha, han​dla​rza z Esme​ral​dy, któ​ry ko​ły​sał się w spo​ko​ju, sa​mot​ny, przy dwóch pa​lą​cych się świe​cach. W pu​stej izbie cień, jaki rzu​ca​ły na ścia​nę jego ra​mio​na i gło​wa, da​wał złu​dze​nie ży​cia. Na dole żoł​nie​rze usta​wi​li się ci​cho w sze​re​gi i ru​szy​li kom​pa​nia​mi, bez bęb​na i trąb​ki. Sta​ry ma​jor – stra​szy​dło na wró​ble – do​wo​dził tyl​ną stra​żą. Żoł​nie​rze, któ​rych po​zo​sta​wił za sobą z roz​ka​zem pod​pa​le​nia Urzę​du Cel​ne​go (wraz z „pa​dłem tego zdraj​cy Żyda, któ​ry tam wisi”), nie zdą​ży​li jed​nak w po​śpie​chu roz​nie​cić po​rząd​ne​go ognia pod scho​da​mi. Zwło​ki se​ño​ra Hir​scha po​zo​sta​ły nie tknię​te w pu​stym, po​sęp​nym, nie wy​koń​czo​nym bu​dyn​ku, w któ​rym roz​brzmie​wa​ły dziw​ne zgrzy​ty drzwi i zam​ków, sze​le​sty po​szar​pa​nych pa​pie​rów oraz głę​bo​kie szlo​chy i wes​tchnie​nia wia​tru, wdzie​ra​ją​ce​go się pod wy​so​ki dach. Świa​tło dwóch świec, pło​ną​cych przed nie​ru​cho​mym, pio​no​wo zwi​sa​ją​cym cia​łem se​ño​ra Hir​scha, rzu​ca​ło sła​by od​blask na zie​mię i mo​rze, jak sy​gnał wśród nocy. Zwło​ki prze​trwa​ły nie​na​ru​szo​ne, rzekł​byś, po to, by prze​ra​zić No​stro​ma i wpra​wić w zdu​mie​nie dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, któ​ry nie mógł od​gad​nąć ta​jem​ni​cy tak okrop​ne​go koń​ca. – I po co go za​strze​lił? – spy​tał znów dok​tor pół​gło​sem. Tym ra​zem od​po​-

wie​dział mu przy​kry śmiech No​stro​ma. – Pan zda​je się dzi​wić rze​czy zu​peł​nie na​tu​ral​nej, se​ñor do​ctor. I dla​cze​go? Być może, iż w krót​kim cza​sie bę​dzie​my wszy​scy za​strze​le​ni, je​den po dru​gim, je​śli nie przez So​til​la, to przez Pe​dri​ta, Fu​en​te​sa albo Ga​ma​cha. Mogą nas na​wet ura​czyć es​tra​pa​dą lub czymś gor​szym – qu​ien sabe? – po tej ślicz​nej ba​jecz​ce, któ​rą pan wbił w gło​wę So​til​la. – To mu już przed​tem cho​dzi​ło po gło​wie – za​prze​czył dok​tor. – Ja tyl​ko… – Tak. Pan mu to tyl​ko tak sil​nie w tej gło​wie przy​gwoź​dził, że sam dia​beł nie po​tra​fi… – O to mi wła​śnie cho​dzi​ło – prze​rwał mu dr Mo​ny​gham. – Ach, o to panu cho​dzi​ło. Bu​eno. Jak już mó​wi​łem, pan jest nie​bez​piecz​nym czło​wie​kiem. Ich gło​sy, jak​kol​wiek nie pod​nie​sio​ne, za​czę​ły przy​bie​rać ton kłó​tli​wy. I na​gle umil​kły. Nie​bosz​czyk se​ñor Hirsch, któ​re​go wy​dłu​żo​na po​stać ry​so​wa​ła się ciem​ną syl​we​tą na tle gwiazd, zda​wał się cze​kać z na​pię​tą uwa​gą, w bez​stron​nym mil​cze​niu. Ale dr Mo​ny​gham nie miał wca​le za​mia​ru kłó​cić się z No​stro​mem. W tym naj​kry​tycz​niej​szym w dzie​jach Su​la​co mo​men​cie uznał wresz​cie, że ten czło​wiek jest na​praw​dę nie​za​stą​pio​ny, bar​dziej nie​zbęd​ny, niż to so​bie mógł wy​obra​żać ka​pi​tan Mit​chell, wy​no​sząc z dumą pod nie​bio​sa za​le​ty od​kry​te​go przez sie​bie No​stro​ma. Na​wet De​co​ud, na​zy​wa​jąc go szy​der​czo swym „do​stoj​nym przy​ja​cie​lem, naj​świet​niej​szym z ca​pa​ta​zów”, nie wie​dział, jak da​le​ce ten czło​wiek prze​ra​sta to żar​to​bli​we okre​śle​nie. No​stro​mo nie był „jed​nym na ty​siąc”, był bez​względ​nie je​dy​nym. Dok​tor pod​dał się temu prze​świad​cze​niu. Do​strzegł, że w ge​niu​szu tego ge​nu​eń​skie​go że​gla​rza tkwi ja​kaś siła zdol​na do kie​ro​wa​nia lo​sa​mi wiel​kich przed​się​wzięć i wie​lu lu​dzi, lo​sa​mi Ka​ro​la Gou​l​da – lo​sem ko​bie​ty, god​nej naj​więk​sze​go po​dzi​wu. Ta ostat​nia myśl ści​snę​ła go za gar​dło i

mu​siał od​chrząk​nąć, za​nim roz​po​czął roz​mo​wę. Zu​peł​nie zmie​nio​nym to​nem wy​ja​śnił ca​pa​ta​zo​wi, że jego oso​bi​ste​mu bez​pie​czeń​stwu pra​wie nic nie za​gra​ża. W po​wszech​nym mnie​ma​niu ucho​dził za nie​ży​ją​ce​go, co było oko​licz​no​ścią nie​zwy​kle ko​rzyst​ną. Po​wi​nien tyl​ko schro​nić się przed ludz​ki​mi oczy​ma, naj​le​piej w Casa Vio​la, gdzie, jak wie​dzia​no, sta​ry Ga​ri​bal​di​no prze​by​wa sa​mot​nie przy zwło​kach zmar​łej żony. Cała służ​ba ucie​kła. Ni​ko​mu nie przyj​dzie na myśl szu​kać tam No​stro​ma, ani gdzie in​dziej zresz​tą. – Tak, to by​ło​by praw​dą – ode​zwał się No​stro​mo z go​ry​czą – gdy​bym pana nie spo​tkał. Dok​tor za​milkł na ja​kiś czas. – Czy pan chce przez to po​wie​dzieć, że ja mogę pana wy​dać? – spy​tał nie​pew​nym gło​sem. – Dla​cze​go? dla​cze​go miał​bym to zro​bić? – A czy ja wiem? Cze​mu nie? Może dla zy​ska​nia jed​ne​go dnia. Da​nie mi es​tra​pa​dy, a może sto​so​wa​nie in​nych środ​ków za​ję​ło​by So​til​lo​wi cały dzień, za​nim​by mi wpa​ko​wał kulę w ser​ce jak temu bie​da​ko​wi. Cze​mu nie? Dok​tor z tru​dem prze​łknął śli​nę. Gar​dło za​schło mu w jed​nej chwi​li. Ale nie z obu​rze​nia. Był we wzru​sza​ją​cy spo​sób prze​świad​czo​ny, iż utra​cił pra​wo ob​ru​sza​nia się na ko​go​kol​wiek bądź, za co​kol​wiek bądź. Dok​tor po pro​stu się prze​stra​szył. Czyż​by ten czło​wiek sły​szał jego hi​sto​rię? Je​śli tak, to ko​niec z uży​tecz​no​ścią dra Mo​ny​gha​ma! Wy​star​czy nie​za​tar​tej pla​my, któ​ra czy​ni​ła go przy​dat​nym „do brud​nej ro​bo​ty”, by od​strę​czyć nie​za​stą​pio​ne​go czło​wie​ka. Uczu​cie po​dob​ne do mdło​ści ogar​nę​ło dok​to​ra. Od​dał​by wszyst​ko, by do​wie​dzieć się praw​dy, lecz nie śmiał żą​dać wy​ja​śnień. Fa​na​tycz​ne od​da​nie się spra​wie, znaj​du​ją​ce po​żyw​kę w uczu​ciu wła​sne​go po​ni​że​nia, spra​wi​ło, iż ser​ce stę​ża​ło mu od smut​ku i wzgar​dy. – Rze​czy​wi​ście, cze​mu nie? – od​po​wie​dział sar​do​nicz​nie. – Po​wi​nien mnie pan za​tem tu, na miej​scu za​bić dla wła​sne​go bez​pie​czeń​stwa. Będę się bro​-

nił. Ale mogę rów​nie do​brze upew​nić pana, że nie mam przy so​bie bro​ni. – Por Dios! – wy​buch​nął ca​pa​taz. – Wy, do​stoj​ni lu​dzie, wszy​scy je​ste​ście jed​na​cy. Nie​bez​piecz​ni, co do jed​ne​go. Zdraj​cy bie​da​ków, któ​rych uwa​ża​cie za psy. – Pan mnie nie ro​zu​mie – roz​po​czął dok​tor po​wo​li. – Ro​zu​miem was wszyst​kich! – wy​krzyk​nął No​stro​mo, wy​ko​nu​jąc gwał​tow​ny ruch, rów​nie mało wi​docz​ny dla oczu dok​to​ra jak cał​ko​wi​ta nie​ru​cho​mość cia​ła se​ño​ra Hir​scha. – Bied​ny czło​wiek w wa​szym oto​cze​niu musi sam o so​bie my​śleć. Wy nie dba​cie o tych, co wam słu​żą. Spójrz pan na mnie! Po tylu la​tach, na​gle, znaj​du​ję się w po​ło​że​niu tych kun​dli, co szcze​ka​ją za mu​ra​mi, bez budy i bez ogry​zio​nej ko​ści. Ca​ram​ba! – I to​nem jesz​cze wzgar​dliw​szym, ale już ła​god​niej​szym i spo​koj​nym do​dał, jak​by gwo​li uczy​nie​nia za​dość spra​wie​dli​wo​ści: – Nie przy​pusz​czam oczy​wi​ście, że pan po​śpie​szy się z wy​da​niem mnie w ręce So​til​la. Nie o to cho​dzi. Cho​dzi o to, że je​stem ni​czym. Tak rap​tem… – Opu​ścił ręce. – Nie zna​czę nic, dla ni​ko​go – po​wtó​rzył. Dok​tor ode​tchnął swo​bod​niej. – Słu​chaj​cie, ca​pa​taz – rzekł wy​cią​ga​jąc rękę ku jego ra​mie​niu ru​chem nie​mal ser​decz​nym – po​wiem wam rzecz bar​dzo pro​stą. Je​ste​ście bez​piecz​ni, bo je​ste​ście po​trzeb​ni. Nie wy​dał​bym was za nic w świe​cie, gdyż was po​trze​bu​ję. W ciem​no​ści No​stro​mo za​gryzł war​gę. Sły​szał to zbyt wie​le razy. Wie​dział, co to zna​czy. I nie chciał wię​cej o tym sły​szeć. Trze​ba jed​nak​że za​sta​no​wić się nad swym dal​szym lo​sem, po​my​ślał. Przy​szło mu też na myśl, że by​ło​by nie​roz​trop​nie roz​sta​wać się w gnie​wie z to​wa​rzy​szem. Dok​tor Mo​ny​gham ucho​dził w oczach po​spól​stwa Su​la​co za do​sko​na​łe​go le​ka​rza, a jed​no​cze​śnie za nie​do​bre​go czło​wie​ka. Prze​ko​na​nie to, opie​ra​ją​ce się na jego wy​glą​dzie, rze​czy​wi​ście dziw​nym, i na jego szorst​kim, iro​nicz​nym spo​so​bie by​cia, utrwa​li​ło się dzię​ki temu, że te ze​wnętrz​ne ce​chy po​czy​ty​wa​no za wi​-

docz​ny, na​ma​cal​ny, nie​wąt​pli​wy do​wód zło​śli​we​go uspo​so​bie​nia. A No​stro​mo był czło​wie​kiem z ludu. Chrząk​nął więc tyl​ko nie​do​wie​rza​ją​co. – Otwar​cie mó​wiąc, je​ste​ście je​dy​nym od​po​wied​nim czło​wie​kiem – cią​gnął da​lej dok​tor. – W wa​szej mocy jest oca​le​nie mia​sta i… wszyst​kich za​gro​żo​nych przed nisz​czy​ciel​ską dra​pież​no​ścią lu​dzi, któ​rzy… – Nie, se​ñor – od​parł mar​kot​nie No​stro​mo. – W mo​jej mocy nie leży od​zy​ska​nie skar​bu, któ​ry by pan mógł wrę​czyć So​til​lo​wi, Pe​dri​to​wi czy Ga​ma​cho​wi. Czy ja wiem komu wresz​cie? – Nikt nie żąda nie​po​do​bień​stwa – pa​dła od​po​wiedź. – Sam pan po​wie​dział: „nikt” – wy​mam​ro​tał No​stro​mo po​sęp​nym to​nem, w któ​rym brzmia​ła po​gróż​ka. Ale dok​tor Mo​ny​gham, pe​łen na​dziei, pu​ścił mimo uszu te za​gad​ko​we sło​wa i ten ton po​gróż​ki. Ich oczom, na​wy​kłym do ciem​no​ści, zda​wa​ło się, że se​ñor Hirsch, któ​re​go syl​wet​ka sta​ła się te​raz wy​raź​niej​sza, przy​bli​ża się do nich. Dok​tor, roz​po​czy​na​jąc prze​kła​da​nie swe​go pla​nu, zni​żył głos, jak​by oba​wiał się być pod​słu​cha​nym. Ob​da​rzył nie​zbęd​ne​go dla sie​bie czło​wie​ka peł​nym za​ufa​niem. Za​war​te w jego sło​wach po​chleb​stwa, a tak​że na​po​mknię​cie o ry​zy​ku tej wy​pra​wy, za​brzmia​ły swoj​sko w uszach ca​pa​ta​za. Jego umysł, nie​za​do​wo​lo​ny i nie​zde​cy​do​wa​ny, zdał so​bie z tego spra​wę nie bez go​ry​czy. Zro​zu​miał, że dok​to​ro​wi za​le​ża​ło na oca​le​niu ko​pal​ni San Tomé przed za​gła​dą. Wszak bez niej stał​by się ni​czym. Le​ża​ło to więc w jego in​te​re​sie w rów​nej mie​rze, jak le​ża​ło w in​te​re​sie se​ño​ra De​co​ud, blan​co​sów i Eu​ro​pej​czy​ków prze​cią​gnię​cie car​ga​do​re​sów na swo​ją stro​nę. Myśl No​stro​ma za​trzy​ma​ła się na oso​bie Mar​ci​na De​co​uda. Co się z nim sta​nie? Prze​dłu​ża​ją​ce się mil​cze​nie No​stro​ma za​nie​po​ko​iło dok​to​ra. Pod​kre​ślił, zgo​ła nie​po​trzeb​nie, że jak​kol​wiek ży​ciu No​stro​ma na ra​zie nic nie za​gra​ża, nie może prze​cie bez koń​ca się ukry​wać. Po​zo​sta​je mu prze​to wy​bór mię​dzy

przy​ję​ciem mi​sji prze​dzie​ra​nia się do Bar​rio​sa, mi​sji trud​nej i peł​nej nie​bez​pie​czeństw, a opusz​cze​niem Su​la​co po kry​jo​mu, nie​sław​nie, bez gro​sza przy du​szy. – Ża​den z pań​skich przy​ja​ciół nie mógł​by pana te​raz wy​na​gro​dzić ani słu​żyć panu pro​tek​cją, ca​pa​ta​zie. Na​wet don Car​los we wła​snej oso​bie. – Nie chcę żad​nych wa​szych na​gród ani pro​tek​cji. Chciał​bym tyl​ko móc za​ufać wa​szej od​wa​dze i zdro​we​mu roz​sąd​ko​wi. A po trium​fal​nym, jak pan to na​zwał, po​wro​cie z Bar​rio​sem mogę nie za​stać tu już ni​ko​go. Ma​cie w tej chwi​li wszy​scy nóż na gar​dle. Te​raz z ko​lei dok​tor za​milkł, po​grą​żo​ny w kon​tem​pla​cji nie da​ją​cych się prze​wi​dzieć, okrop​nych wy​pad​ków. – No cóż? za​ufa​li​by​śmy pań​skiej od​wa​dze i roz​sąd​ko​wi. Pan ma tak​że nóż na gar​dle. – A ko​muż to za​wdzię​czam? Co mnie ob​cho​dzi wa​sza po​li​ty​ka i ko​pal​nia, wa​sze sre​bro i kon​sty​tu​cja, co mnie ob​cho​dzi, że don Car​los mówi to, a don José tam​to. – Nie wiem! – wy​buch​nął roz​ją​trzo​ny dok​tor. – Są poza nimi w nie​bez​pie​czeń​stwie nie​win​ni lu​dzie, któ​rych mały pa​lec wię​cej jest wart niż pan, niź​li ja i wszy​scy stron​ni​cy Ri​bie​ry ra​zem wzię​ci. Ja nie wiem. Pan po​wi​nien był się za​sta​no​wić, za​nim pan po​zwo​lił temu De​co​udo​wi wcią​gnąć się w to wszyst​ko. Po​wi​nien pan był się za​sta​no​wić jak męż​czy​zna, a je​śli pan wte​dy tego nie zro​bił, sta​raj​że się pan te​raz dzia​łać jak męż​czy​zna. Czy pan so​bie wy​obra​żał, że Mar​ci​no​wi De​co​udo​wi wie​le za​le​ża​ło na tym, co się z pa​nem sta​nie? – Nie wię​cej niż panu w tej chwi​li – mruk​nął No​stro​mo. – Tak. Nie trosz​czę się o to, co pana spo​tka, po​dob​nie jak nie trosz​czę się o to, co mnie sa​me​go spo​tka! – Dla​te​go że pan jest ta​kim za​go​rza​łym stron​ni​kiem Ri​bie​ry? – spy​tał nie​-

do​wie​rza​ją​co No​stro​mo. – Dla​te​go że je​stem ta​kim za​go​rza​łym stron​ni​kiem Ri​bie​ry – po​wtó​rzył po​sęp​nie dr Mo​ny​gham. No​stro​mo, pa​trząc z roz​tar​gnie​niem na wi​szą​ce cia​ło se​ño​ra Hir​scha, za​milkł zno​wu, roz​my​śla​jąc nad tym, że dok​tor jest czło​wie​kiem nie​bez​piecz​nym, nie tyl​ko w jed​nym zna​cze​niu tego sło​wa. Nie​po​dob​na mu za​ufać. – Czy pan mówi w imie​niu don Car​lo​sa? – za​py​tał wresz​cie. – Tak – od​rzekł dok​tor gło​śno, bez wa​ha​nia. – On musi te​raz wy​stą​pić. Musi. – Te ostat​nie sło​wa mruk​nął do sie​bie, tak że No​stro​mo do​brze ich nie do​sły​szał. – Co pan po​wie​dział, se​ñor? Dok​tor przy​stą​pił do rze​czy: – Mó​wię, że po​win​ni​ście po​zo​stać wier​ni so​bie, ca​pa​ta​zie. Za​ła​ma​nie się w obec​nej chwi​li by​ło​by gor​sze od sza​leń​stwa. – Wier​nym so​bie? – po​wtó​rzył No​stro​mo. – A skąd pan wie, czy nie był​bym wier​ny so​bie, gdy​bym panu te​raz po​wie​dział: „Idź do dia​bła ze swy​mi pro​po​zy​cja​mi. – Tego nie wiem. Może i tak – rzekł dok​tor szorst​kim to​nem, któ​rym chciał za​ma​sko​wać za​ła​ma​nie się gło​su i za​chwia​nie się du​cha. – “Wiem na​to​miast, że pan, po​wi​nien się stąd usu​nąć. Mogą tu na​dejść lu​dzie So​til​la w po​szu​ki​wa​niu mo​jej oso​by. Zsu​nął się ze sto​łu i na​słu​chi​wał uważ​nie. Ca​pa​taz po​wstał tak​że. – Przy​pu​ść​my, że ja po​je​chał​bym do Cay​ty, a co by pan ro​bił przez ten czas? – spy​tał. – Po​szedł​bym do So​til​la za​raz po wa​szym wy​jeź​dzie. Po​dróż wa​szą już ob​my​śli​łem. – Do​brze ob​my​ślo​na, byle tyl​ko ten na​czel​ny in​ży​nier się zgo​dził. Przy​po​mnij mu pan, że to ja opie​ko​wa​łem się sta​rym, bo​ga​tym An​gli​kiem, tym, co daje pie​nią​dze na bu​do​wę ko​lei, a tak​że ura​to​wa​łem ży​cie wie​lu jego lu​-

dziom wte​dy, kie​dy to ban​da zło​dziei przy​cią​gnę​ła z Po​łu​dnia, chcąc ogra​bić po​ciąg wio​zą​cy wy​pła​tę dla pra​cow​ni​ków. To ja od​kry​łem ten spi​sek z na​ra​że​niem ży​cia, uda​jąc, że będę z nimi współ​dzia​łał. Ro​bi​łem to samo co pan z So​til​lem. – Tak, tak, oczy​wi​ście. Ale mogę wy​su​nąć jesz​cze lep​sze ar​gu​men​ty – od​parł dok​tor po​śpiesz​nie. – Zo​staw​cie to mnie. – Ach, praw​da, ja je​stem ni​czym. – Prze​ciw​nie. Je​steś pan wszyst​kim. Po​su​nę​li się parę kro​ków ku drzwiom. Za nimi se​ñor Hirsch za​cho​wał nie​ru​cho​mą po​sta​wę czło​wie​ka po​mi​nię​te​go. – Z tym pój​dzie ła​two. Wiem, co po​wie​dzieć in​ży​nie​ro​wi – cią​gnął da​lej dok​tor przy​ci​szo​nym gło​sem. – Trud​nym dla mnie za​da​niem bę​dzie So​til​lo. To mó​wiąc dr Mo​ny​gham za​trzy​mał się w sa​mych drzwiach, jak​by za​ha​mo​wa​ły go te prze​wi​dy​wa​ne trud​no​ści. Z wła​sne​go ży​cia uczy​nił już ofia​rę uwa​ża​jąc, że nada​rza się od​po​wied​nia spo​sob​ność. Ale nie chciał utra​cić go przed​wcze​śnie. W przy​ję​tej na sie​bie roli czło​wie​ka zdra​dza​ją​ce​go za​ufa​nie don Car​lo​sa bę​dzie w koń​cu mu​siał wy​ja​wić kry​jów​kę, miesz​czą​cą sre​bro. Z tą chwi​lą skoń​czy się jego dwu​li​co​wa gra, ale skoń​czy się i on sam, wy​da​ny na łup roz​wście​czo​ne​go puł​kow​ni​ka. Pra​gnął więc prze​wle​kać tę grę jak naj​dłu​żej i te​raz ła​mał so​bie gło​wę nad wy​my​śle​niem ta​kie​go miej​sca, któ​re mia​ło​by ce​chę praw​do​po​do​bień​stwa, a do któ​re​go do​stęp był​by trud​ny. Po​dzie​lił się tymi my​śla​mi z No​stro​mem i w koń​cu rzekł: – A wie pan co, ca​pa​ta​zie? Gdy chwi​la już na​dej​dzie i będę mu​siał ja​kiejś in​for​ma​cji udzie​lić, wska​żę na Wiel​ką Iza​be​lę. Nie umiem wy​na​leźć lep​sze​go miej​sca. Co się wam sta​ło? Ci​chy okrzyk wy​rwał się z ust No​stro​ma. Dok​tor cze​kał, zdzi​wio​ny, i po dłuż​szej chwi​li mil​cze​nia usły​szał sło​wa: – To wie​rut​ne sza​leń​stwo – wy​po​wie​dzia​ne zdu​szo​nym gło​sem, jak​by mó​-

wią​ce​mu za​bra​kło tchu. – Sza​leń​stwo? Cze​mu? – Cze​mu? Nie ro​zu​mie pan? – po​czął mó​wić No​stro​mo z pa​sją i ro​sną​cą wzgar​dą. – Trzech lu​dzi w cią​gu pół go​dzi​ny zdą​ży się prze​ko​nać, że ani piędź zie​mi nie zo​sta​ła na​ru​szo​na na wy​spie. Czy pan so​bie wy​obra​ża, se​ñor do​ctor, że moż​na za​ko​pać taki skarb nie po​zo​sta​wia​jąc śla​du? Zy​skał​by pan na tym, po​wiedz​my, pół dnia ży​cia, po czym da pan gar​dło. Iza​be​la! Co za głu​pi po​mysł! Nędz​ny po​mysł! Ach, wy wszy​scy je​ste​ście jed​na​cy, wy in​te​li​gent​ni, wy​twor​ni lu​dzie! Zdol​ni tyl​ko do wy​zy​ski​wa​nia bie​da​ków z ludu, któ​rych na​ra​ża​cie na śmier​tel​ne nie​bez​pie​czeń​stwo nie wie​dząc sami, czy gra war​ta świecz​ki. Uda się, to wy osią​ga​cie zysk, a nie uda się, co to komu szko​dzi? Wy​ko​naw​ca to tyl​ko pies. Ach, Ma​dre de Dios, ja bym was. – po​trzą​snął pię​ścia​mi nad gło​wą. Dok​tor był zra​zu oszo​ło​mio​ny tym wy​bu​chem sy​czą​ce​go gnie​wu. – Wy​da​je mi się z tego, co pan mówi, że sy​no​wie ludu nie są znów tacy głu​pi – rzekł po​sęp​nie. – No, ale sko​ro​ście aż tak mą​drzy, czy mo​że​cie wska​zać mi lep​sze miej​sce? No​stro​mo uspo​ko​ił się rów​nie pręd​ko, jak się za​pe​rzył. – Na to mam ro​zu​mu dość – od​po​wie​dział spo​koj​nie, nie​mal obo​jęt​nie. – Pan musi wska​zać mu kry​jów​kę, któ​rej prze​szu​ka​nie wy​ma​ga​ło​by wie​lu dni pra​cy, ta​kie miej​sce, w któ​rym szta​by sre​bra mo​gły​by być po​cho​wa​ne bez zo​sta​wie​nia śla​du na po​wierzch​ni. – I gdzieś w po​bli​żu, pod ręką – wtrą​cił dok​tor. – Tak, se​ñor. Pan mu po​wie, że skarb jest za​to​pio​ny. – Twier​dze​nie to mia​ło​by jed​ną za​le​tę: od​po​wia​da​ło​by praw​dzie – rzekł lek​ce​wa​żą​co dok​tor. – So​til​lo w to nie uwie​rzy. – Pan mu po​wie, że skarb zo​stał za​to​pio​ny w ta​kim miej​scu, do któ​re​go on znaj​dzie do​stęp, a uwie​rzy panu od razu. Pan mu po​wie, że za​to​pio​no sre​bro

w sa​mym por​cie, z my​ślą o wy​ło​wie​niu go w przy​szło​ści przez nur​ków. Że don Car​los ka​zał mi za​rzu​cać skrzy​nie po ci​chu z po​kła​du, na prze​strze​ni dzie​lą​cej ko​niec mola od wej​ścia do por​tu. Tam nie jest bar​dzo głę​bo​ko. So​til​lo nie ma nur​ków, ale ma okręt, ło​dzie, liny, łań​cu​chy, no i ja​kich ta​kich ma​ry​na​rzy. Niech wy​ła​wia sre​bro. Niech każe pod​wład​nym głup​com son​do​wać dno wzdłuż i wszerz, i na ukos, a sam niech sie​dzi i pil​nu​je, aż mu oczy wy​le​zą z gło​wy. – Rze​czy​wi​ście, wspa​nia​ły po​mysł – mruk​nął dok​tor. – Si, pan mu to po​wie i zo​ba​czy pan, dok​to​rze, czy temu nie uwie​rzy! Bę​dzie się wście​kał i mę​czył przez dłu​gie dni i jesz​cze bę​dzie wie​rzył. Nie bę​dzie w sta​nie my​śleć o ni​czym in​nym. Nie ustą​pi, za​nim nie ode​rwą go prze​mo​cą, może na​wet za​po​mni pana za​bić. Prze​sta​nie jeść i spać. Bę​dzie… – Otóż to! Otóż to! – po​wtó​rzył dok​tor pod​nie​co​nym szep​tem. – Ca​pa​ta​zie, za​czy​nam wie​rzyć, że je​ste​ście swe​go ro​dza​ju ge​niu​szem. No​stro​mo za​milkł, a po chwi​li znów za​czął mó​wić zmie​nio​nym, po​sęp​nym gło​sem do sa​me​go sie​bie, jak​by za​po​mi​na​jąc o obec​no​ści dok​to​ra. – W skar​bie jest coś ta​kie​go, co się wże​ra w ludz​ki mózg. Czło​wiek bę​dzie się mo​dlił i bluź​nił, a wy​sił​ku nie po​nie​cha, bę​dzie prze​kli​nał dzień, w któ​rym o skar​bie usły​szał, po​zwo​li za​sko​czyć się ostat​niej go​dzi​nie i jesz​cze mu się bę​dzie zda​wa​ło, że już, już miał go w ręku. Za​mknie oczy i bę​dzie wi​dział skarb. Nie za​po​mni o nim do śmier​ci, a na​wet po​tem. Czy pan sły​szał, pa​nie dok​to​rze, o tych nie​szczę​snych grin​go​sach na Azu​era, któ​rzy nie mogą umrzeć? Ha! ha! Że​gla​rze tacy jak ja. Nie moż​na ode​rwać się od skar​bu, sko​ro się już raz przy​war​ło do nie​go my​ślą. – Je​ste​ście wcie​lo​nym dia​błem, ca​pa​ta​zie. To, co mó​wi​cie, jest bar​dzo praw​do​po​dob​ne. No​stro​mo przy​ci​snął jego ra​mię. – To sta​nie się dla ta​kie​go czło​wie​ka gor​szą mę​czar​nią niż pra​gnie​nie na

mo​rzu lub głód w mie​ście peł​nym lu​dzi. Czy pan wie, co to zna​czy? Bę​dzie prze​cho​dził sroż​sze tor​tu​ry niź​li te, któ​re za​da​wał temu tchó​rzo​wi po​zba​wio​ne​mu po​my​sło​wo​ści. Nie tak jak ja. Ja bez tru​du wy​my​ślił​bym ja​kąś za​bój​czą baj​kę dla So​til​la. Za​śmiał się dzi​ko i od​wró​cił od drzwi ku zwło​kom nie​bosz​czy​ka Hir​scha, wy​dłu​żo​ne​mu cia​łu, któ​re​go ciem​ny kształt czer​niał w na wpół przej​rzy​stej ciem​no​ści, po​mię​dzy dwo​ma wy​so​ki​mi rów​no​le​gło​bo​ka​mi okien peł​nych gwiazd. – Ty ofia​ro stra​chu! – krzyk​nął. – Bę​dziesz po​msz​czo​ny prze​ze mnie, No​stro​ma. Z dro​gi, dok​to​rze! Usuń się pan, bo na cier​pią​cą du​szę ko​bie​ty, zmar​łej bez spo​wie​dzi, udu​szę cię wła​sny​mi rę​ko​ma. I zbiegł na dół, do czar​nej, za​dy​mio​nej sie​ni. Dok​tor Mo​ny​gham chrząk​nął ze zdzi​wie​nia i bez na​my​słu pu​ścił się za nim w po​goń. Na ostat​nich stop​niach scho​dów prze​wró​cił się na twarz tak gwał​tow​nie, że siła ude​rze​nia mo​gła ogłu​szyć każ​dą gło​wę mniej prze​ję​tą za​da​niem, ja​kie na​rzu​ci​ły dok​to​ro​wi wier​ność i mi​łość. Ze​rwał się w jed​nej chwi​li, wstrzą​śnię​ty, drżą​cy, z dziw​nym wra​że​niem, że glob ziem​ski spadł mu na gło​wę w ciem​no​ści. Jed​nak​że by​ło​by po​trze​ba cze​goś wię​cej, by po​wstrzy​mać w roz​pę​dzie dr Mo​ny​gha​ma, ogar​nię​te​go eg​zal​ta​cją sa​mo​ofia​ry, ro​zum​ną eg​zal​ta​cją nie po​zwa​la​ją​cą mu po​mi​nąć naj​mniej​szej ko​rzyst​nej spo​sob​no​ści, jaką by mu los na​su​nął. Biegł z gło​wą wy​su​nię​tą na​przód, chwiej​nym kłu​sem, wy​wi​ja​jąc ra​mio​na​mi na po​do​bień​stwo wia​tra​ka, byle utrzy​mać rów​no​wa​gę na oka​le​cza​łych no​gach. Zgu​bił ka​pe​lusz, a poły roz​pię​te​go płasz​cza roz​wie​wa​ły się na dwie stro​ny. Po​sta​no​wił nie tra​cić z oczu nie​zbęd​ne​go czło​wie​ka. Ale dro​ga z Urzę​du Cel​ne​go wio​dła da​le​ko i wie​le cza​su upły​nę​ło, za​nim uda​ło się dok​to​ro​wi po​chwy​cić zbie​ga z tyłu za ra​mię, gwał​tow​nym ru​chem, z za​par​tym tchem, – Stój! Czyś pan zwa​rio​wał? No​stro​mo zwol​nił już kro​ku i szedł z opusz​czo​ną gło​wą, jak​by zmę​cze​nie i

brak de​cy​zji za​ha​mo​wa​ły zno​wu jego ru​chy. – Co to pana ob​cho​dzi? Ach, za​po​mnia​łem, że pan chce cze​goś ode mnie. Jak za​wsze. Siem​pre, No​stro​mo. – Co​ście mie​li na my​śli, mó​wiąc o udu​sze​niu mnie? – wy​sa​pał dok​tor. – Co mia​łem na my​śli? Są​dzę, że sam król dia​błów wy​pchnął pana z tego mia​sta tchó​rzów i ga​du​łów, by mnie zdy​bać wśród nocy, och, wła​śnie tej naj​oso​bliw​szej dla mnie nocy. Pod roz​gwież​dżo​nym nie​bem wy​ło​nił się przed nimi bu​dy​nek „Al​ber​go d’Ita​lia Una”, prze​ci​na​ją​cy czar​ną li​nią ni​skie​go da​chu roz​le​głą rów​ni​nę. No​stro​mo sta​nął. – Księ​ża twier​dzą, że on jest ku​si​cie​lem, nie​praw​daż? – do​rzu​cił przez ści​śnię​te zęby. – Bre​dzi​cie, czło​wie​ku. Dia​beł nie ma nic do tego. Ani dia​beł, ani mia​sto, któ​re mo​że​cie so​bie na​zy​wać, jak wam się po​do​ba. Ale Ka​rol Gould nie jest ani tchó​rzem, ani go​ło​słow​nym ga​du​łą. Chy​ba to przy​zna​je​cie? – cze​kał – a więc? – Czy mogę się wi​dzieć z don Car​lo​sem? – Wiel​kie nie​ba! Nie! Na co? Po co? – wy​krzyk​nął dok​tor w naj​wyż​szym pod​nie​ce​niu. – To by​ło​by sza​leń​stwem. Za nic nie po​zwo​lę wam wejść da mia​sta. – Mu​szę tam iść. – Nie pój​dzie​cie! – syk​nął su​ro​wo dok​tor, wy​pro​wa​dzo​ny z rów​no​wa​gi oba​wą, że ten nie​zbęd​ny czło​wiek wy​mknie mu się z rąk dla głu​pie​go ja​kie​goś wi​dzi​mi​się. – Po​wta​rzam, nie pój​dzie​cie. Ra​czej bym… Za​bra​kło mu słów i stał z po​czu​ciem bez​sil​no​ści, cze​pia​jąc się rę​ka​wa No​stro​ma jako pod​po​ry, któ​rej ko​niecz​nie po​trze​bo​wał po dłu​gim bie​gu. – Je​stem zdra​dzo​ny! – mruk​nął do sie​bie ca​pa​taz, dok​tor zaś, któ​ry do​sły​szał ostat​nie sło​wo, opa​no​wał się, by po​wie​dzieć spo​koj​nie:

– Tak by wła​śnie było. Był​byś pan zdra​dzo​ny. My​ślał z okrop​nym prze​ra​że​niem, że ten czło​wiek, któ​re​go zna​ło całe mia​sto, nie mógł​by zo​stać nie​roz​po​zna​ny. Dom se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra był nie​wąt​pli​wie ob​sa​dzo​ny przez szpie​gów. Na​wet służ​bie w Casa Gould nie moż​na było cał​ko​wi​cie do​wie​rzać. – Za​sta​nów​cie się, ca​pa​ta​zie – mó​wił prze​ko​ny​wa​ją​co – cze​góż się śmie​je​cie? – Śmie​ję się na myśl, że gdy​by ktoś, nie ży​czą​cy so​bie mo​jej obec​no​ści w mie​ście, wy​dał mnie, pan ro​zu​mie, dok​to​rze, na przy​kład w ręce Pe​dri​ta, po​tra​fił​bym na​wet z nim się za​przy​jaź​nić. Tak jest. Co pan o tym my​śli? – Przy​zna​ję, że je​ste​ście czło​wie​kiem, któ​re​mu na po​my​sło​wo​ści nie zby​wa, ca​pa​ta​zie – rzekł po​sęp​nie dok​tor. – Przy​zna​ję. Ale w mie​ście dużo o was mó​wią, a krę​cą się tam car​ga​do​re​si, ci, co się nie ukry​li z ko​le​ja​rza​mi i któ​rzy przez cały dzień wy​krzy​ki​wa​li na pla​za: „Viva Mon​te​ro!” – Moi bied​ni car​ga​do​re​si! – mruk​nął No​stro​mo. – Za​wie​dze​ni, oszu​ka​ni! – O ile wiem, na wy​brze​żu okła​da​łeś pan dość hoj​nie pał​ką swo​ich car​ga​do​re​sów – rzekł dok​tor sar​ka​stycz​nym to​nem, któ​ry do​wo​dził, że wra​ca do swe​go nor​mal​ne​go sta​nu. – Ale nie łudź się pan: Pe​dri​to wściekł się na wia​do​mość o oca​le​niu se​ño​ra Ri​bie​ry i nie może od​ża​ło​wać, że nie bę​dzie miał przy​jem​no​ści za​strze​le​nia se​ño​ra De​co​uda. Już roz​cho​dzą się po mie​ście po​gło​ski, ja​ko​by skarb zo​stał wy​wie​zio​ny. To tak​że nie uspo​sa​bia do​brze Pe​dri​ta. Ale mu​szę wam po​wie​dzieć, że gdy​by​ście na​wet mie​li cały skarb w ręku na swój okup, nie oca​li​ło​by to was by​najm​niej. No​stro​mo ob​ró​cił się szyb​ko i ła​piąc dok​to​ra za ra​mię przy​bli​żył swą twarz do jego twa​rzy. – Ma​la​det​ta! Pan łazi za mną, wciąż ga​da​jąc o skar​bie. Pan za​przy​siągł so​bie moją zgu​bę. Pan był ostat​nim czło​wie​kiem, któ​ry spoj​rzał na mnie przed moim wyj​ściem z tego domu. A ma​szy​ni​sta Si​do​ni mówi, że pan ma złe oko. – Po​wi​nien wie​dzieć, co mówi. Oca​li​łem mu zła​ma​ną nogę w prze​szłym

roku – rzekł dok​tor ze sto​icy​zmem. Czuł na ra​mio​nach wagę tych rąk, któ​re wsła​wi​ły się wśród po​spól​stwa roz​ry​wa​niem gru​bych sznu​rów i ła​ma​niem pod​ków. – Ja wam wska​zu​ję naj​lep​szy spo​sób oca​le​nia się – puść​cież mnie – i od​zy​ska​nia świet​nej re​pu​ta​cji. Chwa​li​li​ście się, że wy​wie​zie​nie tego nie​szczę​sne​go sre​bra wsła​wi wa​sze imię z jed​ne​go koń​ca Ame​ry​ki na dru​gi. Ale ja wam pod​su​wam lep​szą spo​sob​ność. Pu​ść​że mnie, hom​bre! No​stro​mo uwol​nił go ze swych klesz​czy na​głym ru​chem i dok​tor prze​ląkł się na myśl, że nie​zbęd​ny czło​wiek zno​wu mu uciek​nie. Ale nie uciekł. Szedł po​wo​li na​przód. Dok​tor kuś​ty​kał u jego boku, a gdy przy​bli​ży​li się o rzut ka​mie​nia do Casa iVio​la, No​stro​mo znów się za​trzy​mał. Ci​cha i to​ną​ca w nie​go​ścin​nej ciem​no​ści Casa Vio​la zda się zmie​ni​ła swój cha​rak​ter. No​stro​mo miał wra​że​nie, że daw​ny jego dom od​py​cha go ja​kąś bez​na​dziej​ną, nie​przy​ja​zną ta​jem​ni​cą. Dok​tor ode​zwał się: – Tu wam bę​dzie bez​piecz​nie. Wejdź​cie, ca​pa​ta​zie. – Jak​że mogę wejść? – No​stro​mo zda​wał się mó​wić do sie​bie ci​chym, stłu​mio​nym gło​sem. –Ona nie może cof​nąć tego, co po​wie​dzia​ła, ani ja tego, co zro​bi​łem. – Mó​wię wam, że wszyst​ko bę​dzie do​brze. Vio​la sie​dzi zu​peł​nie sam. Zaj​rza​łem tu wy​cho​dząc z mia​sta. Bę​dzie​cie cał​ko​wi​cie bez​piecz​ni w tym domu do chwi​li, gdy stąd wyj​dzie​cie, by wsła​wić swe imię na całe Cam​po. Ja te​raz pój​dę do na​czel​ne​go in​ży​nie​ra, by z nim omó​wić spra​wę wa​sze​go wy​jaz​du, i wró​cę z wia​do​mo​ścią jesz​cze przed świ​tem. Dok​tor Mo​ny​gham, nie zwa​ża​jąc na brak od​po​wie​dzi No​stro​ma, a może oba​wia​jąc się zgłę​bić zna​cze​nie jego mil​czą​cej po​sta​wy, po​kle​pał go lek​ko po ra​mie​niu i, ru​szyw​szy z miej​sca swym szyb​kim, ku​le​ją​cym kro​kiem, znikł z oczu po kil​ku pod​sko​kach w kie​run​ku ko​le​jo​wych to​rów. No​stro​mo nie po​ru​szył się z miej​sca, sto​jąc mię​dzy dwo​ma drew​nia​ny​mi słu​pa​mi, prze​zna​czo​ny​mi do przy​wią​zy​wa​nia koni, rzekł​byś, wbi​ty w zie​mię rów​nie moc​no

jak te słu​py. Po upły​wie pół go​dzi​ny pod​niósł gło​wę sły​sząc groź​ne uja​da​nie psów na te​re​nach ko​le​jo​wych; wy​bu​chło ono na​gle, burz​li​we a przy​głu​szo​ne, jak​by wy​do​by​wa​ło się spod zie​mi. Ten ku​la​wy dok​tor o złym oku do​szedł tam nie​zwy​kle pręd​ko. No​stro​mo zbli​żał się krok za kro​kiem do „Al​ber​go d’Ita​lia Una”, tego do​mo​stwa, któ​re​go nig​dy nie wi​dział bez świa​tła ani po​grą​żo​ne​go w tak zu​peł​nej ci​szy. Drzwi wej​ścio​we, czar​ne na tle bia​łej ścia​ny, sta​ły otwo​rem jak dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny temu, gdy,z nich wy​cho​dził nie ma​jąc ni​cze​go do ukry​wa​nia przed świa​tem. Sta​nął przed tymi drzwia​mi nie​zde​cy​do​wa​ny, jak zbieg, jak czło​wiek zdra​dzo​ny. Ubó​stwo, nę​dza, głód! Gdzie to on sły​szał te sło​wa? Gniew umie​ra​ją​cej ko​bie​ty rzu​cił mu prze​po​wied​nię lo​sów, któ​re ścią​gnie na sie​bie swo​im sza​leń​stwem, a te​raz wy​glą​da​ło na to, że się prze​po​wied​nia nie​ba​wem speł​ni. Na​wet le​pe​ro​si będą się z nie​go wy​śmie​wa​li, tak mó​wi​ła umie​ra​ją​ca ko​bie​ta. Tak, śmie​li​by się, gdy​by wie​dzie​li, że ca​pa​taz de car​ga​do​res zda​ny jest na ła​ską i nie​ła​skę zwa​rio​wa​ne​go dok​to​ra, któ​ry jesz​cze przed kil​ku laty (co mo​gli pa​mię​tać) ku​po​wał go​to​wa​ną stra​wę w stra​ga​nie na pla​za za jed​ne​go mie​dzia​ka, jak każ​dy z nich. W tym mo​men​cie prze​le​cia​ła mu przez gło​wę myśl od​szu​ka​nia ka​pi​ta​na Mit​chel​la. Rzu​cił okiem w stro​nę mola i do​strzegł sła​by od​blask świa​tła pa​da​ją​ce​go z bu​dyn​ku Kom​pa​nii O.S.N. Oświe​tlo​ne okna nie po​cią​ga​ły go. Dwa ta​kie oświe​tlo​ne okna zwa​bi​ły go w pu​ste ścia​ny Urzę​du Cel​ne​go, gdzie wpadł w szpo​ny dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Nie! Tej nocy nie po​dej​dzie już do oświe​tlo​nych okien. Tam sie​dział ka​pi​tan Mit​chell, ale cóż jemu moż​na po​wie​dzieć? Ten dok​tor wy​cią​gnie z nie​go, co ze​chce, jak z dziec​ka. Sta​nąw​szy na pro​gu No​stro​mo za​wo​łał pół​gło​sem: – Gior​gio! – Nikt mu nie od​po​wie​dział. Po​stą​pił na​przód. – Ola vie​jo! Czy je​steś tu? – W nie​prze​nik​nio​nej ciem​no​ści zda​wa​ło się jego odu​rzo​nej gło​wie, że ciem​na kuch​nia przy​bie​ra roz​mia​ry, za​to​ki Pla​ci​do i że pod​ło​ga za​-

głę​bia się jak to​ną​ca łódź. – Ola vie​jo! – po​wtó​rzył, po​ty​ka​jąc się, i za​chwiał się na no​gach. Ręka, któ​rą wy​cią​gnął szu​ka​jąc pod​po​ry, opar​ła się o stół. Po​su​wa​jąc się krok na​przód, po​su​nął i rękę, któ​ra na​tra​fi​ła na pu​deł​ko za​pa​łek. Zda​wa​ło mu się, że usły​szał ci​che wes​tchnie​nie. Po​wstrzy​mał od​dech i chwi​lę na​słu​chi​wał, po czym drżą​cy​mi pal​ca​mi usi​ło​wał za​pa​lić za​pał​kę. Wą​tłe dre​wien​ko roz​go​rza​ło ośle​pia​ją​co na koń​cu jego ręki, pod​nie​sio​nej na wy​so​kość zmru​żo​nych oczu. Skon​cen​tro​wa​ne świa​tło pa​dło na bia​łą, lwią gło​wę sta​re​go Gior​gia, za​ry​so​wu​ją​cą się na tle czar​ne​go pa​le​ni​ska. Sie​dział po​chy​lo​ny na krze​śle, w cał​ko​wi​tym bez​ru​chu, ze skrzy​żo​wa​ny​mi no​ga​mi, z twa​rzą wspar​tą na ręku i pu​stą faj​ką w ką​cie warg. Ota​cza​ły go, za​snu​wa​ły ze wszyst​kich stron zwo​je cie​nia. Dużo cza​su zda się mi​nę​ło, za​nim od​wró​cił gło​wę, a w tej sa​mej chwi​li za​pał​ka zga​sła i po​stać jego zni​kła, ogar​nię​ta cie​niem, jak​by ścia​ny i dach tego opu​sto​sza​łe​go do​mo​stwa za​pa​dły się nad jego bia​łą gło​wą w śmier​tel​nym mil​cze​niu. No​stro​mo usły​szał lek​kie po​ru​sze​nie i spo​koj​ny szept: – Może mi się przy​wi​dzia​ło. Sil​ny głos, z głę​bi pier​si, za​py​tał w ciem​no​ści: – Czy cie​bie sły​szę, Gio​van​ni Bat​ti​sta? – Si, vie​jo. Spo​koj​nie. Nie tak gło​śno. Po wy​pusz​cze​niu z wię​zie​nia przez So​til​la Gior​gio Vio​la, od​pro​wa​dzo​ny do sa​mych drzwi przez za​cne​go in​ży​nie​ra, wszedł do swe​go domu, z któ​re​go wy​cią​gnię​to go prze​mo​cą nie​mal w chwi​li śmier​ci żony. Pa​no​wa​ła.tu ci​sza. Lam​pa na gó​rze jesz​cze się pa​li​ła. O mało nie za​wo​łał na żonę po imie​niu, lecz uświa​do​miw​szy so​bie, że na żad​ne wo​ła​nie nie usły​szy od​po​wie​dzi, cięż​ko opadł na krze​sło z gło​śnym ję​kiem, któ​ry wy​rwał się z jego pier​si pod wpły​wem bólu tak ostre​go jak prze​szy​cie szpa​dą. Przez po​zo​sta​łe go​dzi​ny nocy nie wy​dał z sie​bie gło​su. Ciem​ność po​czy​na​ła rzed​nąć i na tle bez​barw​ne​go, czy​ste​go brza​sku, lśnią​ce​go jak szkli​wo, za​-

ry​so​wa​ły się pła​sko nie​prze​zro​czy​ste, zę​ba​te tur​nie Sier​ry, zda się z pa​pie​ru wy​cię​te. En​tu​zja​stycz​na, su​ro​wa du​sza Gior​gia Vio​li, że​gla​rza i szer​mie​rza wal​czą​ce​go w obro​nie uci​śnio​nej ludz​ko​ści, wro​ga mo​nar​chów i – dzię​ki pani Gould – wła​ści​cie​la go​spo​dy w por​cie Su​la​co, za​pa​dła się te​raz w ot​chłań roz​pa​czy, cze​pia​jąc się strzę​pów wspo​mnień. Przy​po​mniał so​bie krót​ki, jed​no​ty​go​dnio​wy okres po​mię​dzy dwie​ma kam​pa​nia​mi, kie​dy sta​rał się o swą żonę. Dzia​ło się to w cza​sie zbio​ru oli​wek. Nic nie od​po​wia​da​ło bar​dziej po​wa​dze i sile na​mięt​nej mi​ło​ści tam – tych dni jak do​zna​wa​ne obec​nie głę​bo​kie, roz​dzie​ra​ją​ce po​czu​cie cał​ko​wi​te​go wy​zu​cia ze wszyst​kie​go, czym żył. Zro​zu​miał te​raz w ca​łej roz​cią​gło​ści swo​ją za​leż​ność od gło​su tej ko​bie​ty, gło​su, któ​ry umilkł na za​wsze. Tego gło​su bra​ko​wa​ło mu naj​bar​dziej. Roz​tar​gnio​ny, za​ję​ty lub po​grą​żo​ny w we​wnętrz​nej kon​tem​pla​cji, rzad​ko w ostat​nich la​tach przy​pa​try​wał się żo​nie. Myśl o dziew​czyn​kach była ra​czej tro​ską niż po​cie​chą. Tak, jej gło​su bę​dzie mu te​raz bra​ko​wa​ło. Przy​po​mniał so​bie tam​to dziec​ko – chłop​czy​ka, któ​ry umarł na mo​rzu. Ach! na męż​czyź​nie za​wsze moż​na by po​le​gać. A tu nie​ste​ty na​wet Gian’ Bat​ti​sta, któ​re​go imię Te​re​sa łą​czy​ła z imie​niem Lin​dy, o któ​rym go​rącz​ko​wo mó​wi​ła przed za​pad​nię​ciem w ostat​ni na tej zie​mi sen, któ​re​go gło​śno wo​ła​ła na chwi​lę przed zgo​nem, bła​ga​jąc, by ra​to​wał dzie​ci – na​wet Gian Bat​ti​sta już nie żył! I sta​rzec, z gło​wą wspar​tą na ręku, po​chy​lo​ny w krze​śle, prze​sie​dział tak cały dzień bez ru​chu, w sa​mot​no​ści. Nie sły​szał me​ta​licz​ne​go dźwię​ku dzwo​nów w mie​ście. Gdy te dźwię​ki uci​chły, kro​ple, spły​wa​ją​ce z gli​nia​ne​go ce​dzi​dła, sto​ją​ce​go w rogu kuch​ni, do po​ro​wa​te​go dzba​na, po​czę​ły znów szem​rać „kap, kap, kap”. Mia​ło się już ku za​cho​do​wi, gdy Gior​gio po​wstał i wol​no po​stę​pu​jąc na​przód znikł w wą​skiej klat​ce scho​do​wej. Wy​peł​niał ją swo​ją oso​bą, wsku​tek

cze​go ra​mio​na jego ocie​ra​ły się o ścia​ny, co wy​da​wa​ło sła​by szmer, jaki spra​wia​ją my​szy pod fu​try​ną. Do​pó​ki Vio​la prze​by​wał na gó​rze, w ca​łym do​mo​stwie pa​no​wa​ła gro​bo​wa ci​sza. Po czym dał się zno​wu sły​szeć ci​chut​ki szmer na scho​dach i sta​rzec wró​cił do kuch​ni cze​pia​jąc się krze​seł i sto​łów, by znów za​siąść na daw​nym miej​scu. Z wy​so​kiej pół​ki nad pa​le​ni​skiem po​chwy​cił faj​kę i we​tknął ją w ką​cik ust, ale nie usi​ło​wał na​wet się​gnąć po ty​toń. Opadł na krze​sło i za​stygł w nie​ru​cho​mej po​sta​wie. Słoń​ce, któ​re oświe​ca​ło wjazd Pe​dri​ta do Su​la​co, ostat​nie, ja​kie oglą​dał se​ñor Hirsch, a pierw​sze, któ​re wi​tał sa​mot​nie Mar​cin De​co​ud na Wiel​kiej Iza​be​li, prze​szło nad „Al​ber​go d’Ita​lia Una”, prze​ta​cza​jąc się na za​chód. Od​gło​sy kro​pel ście​ka​ją​cych z ce​dzi​dła umil​kły, lam​pa na gó​rze za​ga​sła. Noc ogar​nę​ła Gior​gio Vio​lę i jego zmar​łą mał​żon​kę ciem​no​ścią i mil​cze​niem, któ​re zda​wa​ły się nie​prze​zwy​cię​żo​ne, do​pó​ki ca​pa​taz de car​ga​do​res, wra​ca​jąc z kra​iny umar​łych, nie roz​pro​szył ich pło​my​kiem za​pał​ki. – Si, vie​jo, to ja. Cze​kaj​cie. Po za​ba​ry​ka​do​wa​niu drzwi i ostroż​nym za​mknię​ciu okien​nic No​stro​mo wy​szu​kał po omac​ku na pół​ce świe​cę i za​pa​lił ją. Sta​ry Vio​la po​wstał z miej​sca. Śle​dził oczy​ma w ciem​no​ści od​gło​sy wy​wo​ła​ne po​ru​sza​niem się No​stro​ma. Świa​tło uka​za​ło po​stać star​ca, któ​ry stał te​raz bez opar​cia; rzekł​byś, iż sama obec​ność dziel​ne​go, nie​ska​zi​tel​ne​go czło​wie​ka – ta​kie​go, ja​kim nie​za​wod​nie był​by jego syn – wy​star​czy​ła na pod​trzy​ma​nie jego pod​upa​dłych sił. Wy​pro​sto​wał rękę trzy​ma​ją​cą faj​kę z ró​ża​ne​go drze​wa, wy​szczer​bio​ną po brze​gach, i ścią​gnął krza​cza​ste brwi nad oczy​ma po​ra​żo​ny​mi świa​tłem. – Więc wró​ci​łeś – rzekł gło​sem nie​pew​nym, lecz z god​no​ścią. – Ach, jak to do​brze! Ja… Urwał. No​stro​mo, ple​ca​mi wspar​ty o stół, z rę​ka​mi skrzy​żo​wa​ny​mi na pier​siach, ski​nął lek​ko gło​wą w jego stro​nę.

– My​śle​li​ście, żem za​to​nął? Nie! Naj​wier​niej​szy pies bo​ga​czy, ary​sto​kra​tów i tych wszyst​kich pięk​no​du​chów, któ​rzy umie​ją tyl​ko ga​dać i oszu​ki​wać lu​dzi, ten pies jesz​cze żyje! Ga​ri​bal​di​no, sto​jąc nie​po​ru​sze​nie, zda​wał się chło​nąć dźwięk do​brze zna​ne​go so​bie gło​su. W pew​nej chwi​li po​ru​szył z lek​ka gło​wą, jak​by po​ta​ku​jąc, ale No​stro​mo zdał so​bie ja​sno spra​wę, że sta​rzec nie ro​zu​mie sen​su jego słów. Nie było ni​ko​go, kto by coś ro​zu​miał, ni​ko​go, komu by moż​na opo​wie​dzieć o lo​sach Mar​ci​na De​co​ud, o swym wła​snym lo​sie, przed kim moż​na by się zwie​rzyć z ta​jem​ni​cy ukry​cia skar​bu. Dok​tor był wro​giem ludu, ku​si​cie​lem… Cięż​ka po​stać sta​re​go Gior​gio drża​ła od stóp do głów z wy​sił​ku, aby opa​no​wać wzru​sze​nie na wi​dok czło​wie​ka, któ​ry dzie​lił ich ży​cie ro​dzin​ne jak syn, jak do​ro​sły syn. – Ona wie​rzy​ła, że po​wró​cisz – wy​rzekł uro​czy​ście. No​stro​mo pod​niósł gło​wę. – Była ro​zum​ną ko​bie​tą. Jak​że bym mógł nie wró​cić? – i do​koń​czył w my​śli: „Sko​ro prze​po​wie​dzia​ła mi ubó​stwo, nę​dzę i głód.” Te sło​wa, rzu​co​ne w gnie​wie przez Te​re​sę, były krzy​kiem du​szy, któ​rej prze​szko​dzo​no w po​jed​na​niu się z Bo​giem, i ta oko​licz​ność spra​wi​ła, że w umy​śle No​stro​ma ock​nął się od​wiecz​ny prze​sąd do​ty​czą​cy oso​bi​ste​go losu, prze​sąd, od któ​re​go nie umie​ją się czę​sto uwol​nić naj​ge​nial​niej​sze jed​nost​ki spo​śród lu​dzi czy​nu i po​szu​ki​wa​czy przy​gód. Za​pa​no​wał on nad umy​słem No​stro​ma z siłą prze​kleń​stwa. Och, ja​kąż klą​twą obar​czy​ły go jej sło​wa! Osie​ro​co​ny we wcze​snym dzie​ciń​stwie, nie pa​mię​tał dru​giej ko​bie​ty, któ​rą by na​zy​wał mat​ką. A w ta​kim ra​zie nie mógł już li​czyć na po​wo​dze​nie w żad​nym przed​się​wzię​ciu. Urok już dzia​łał. Na​wet śmierć bę​dzie go te​raz omi​ja​ła. Za​wo​łał gwał​tow​nie:

– Rusz się, vie​jo! Daj mi coś zjeść. Je​stem głod​ny! San​gre de Dios! Przy pu​stym brzu​chu nie umiem my​śleć. Bro​da znów mu opa​dła na nagą pierś nad skrzy​żo​wa​ny​mi rę​ka​mi i gdy tak stał boso, śle​dząc spod po​nu​ra ścią​gnię​tych brwi ru​chy sta​re​go Vio​li, któ​ry prze​trzą​sał sza​fy, spo​nie​wie​ra​ny, nie​szczę​sny ca​pa​taz wy​glą​dał istot​nie na człe​ka obar​czo​ne​go klą​twą. Sta​ry Vio​la, wy​szedł​szy z ciem​ne​go kąta, bez sło​wa wy​sy​pał na stół z za​głę​bie​nia dło​ni parę ze​schnię​tych ski​bek chle​ba i pół su​ro​wej ce​bu​li. Pod​czas gdy ca​pa​taz po​że​rał tę że​bra​czą stra​wę, pod​no​sząc ze sto​łu krom​ki chle​ba jed​ną za dru​gą z ka​mien​no​oką żar​łocz​no​ścią, Ga​ri​bal​di​no od​da​lił się i, przy​kuc​nąw​szy w dru​gim ką​cie, na​peł​nił czer​wo​nym wi​nem gli​nia​ny ku​bek z ople​cio​ne​go gą​sio​ra. Siłą przy​zwy​cza​je​nia wsu​nął so​bie faj​kę mię​dzy zęby, jak to czy​nił daw​niej ob​słu​gu​jąc go​ści w go​spo​dzie, by za​cho​wać swo​bo​dę ru​chu obu rąk. Ca​pa​taz pił chci​wie. Ciem​niej​szy ru​mie​niec wy​stą​pił na jego brą​zo​we po​licz​ki. Sta​ry Vio​la, ob​ra​ca​jąc swą wiel​ką, bia​łą gło​wę w stro​nę scho​dów, wy​jął z ust pu​stą faj​kę i po​czął mó​wić po​wo​li: – Po tym strza​le od​da​nym w kuch​ni, któ​ry za​bił ją tak cel​nie, jak by był skie​ro​wa​ny w jej cho​re ser​ce, wo​ła​ła na cie​bie, byś ra​to​wał dzie​ci. Tak, cie​bie wo​ła​ła Gian’ Bat​ti​sto! No​stro​mo pod​niósł oczy. – Na​praw​dę, pa​dro​ne? Bym ra​to​wał dzie​ci? Wszak za​bra​ła je an​giel​ska se​ño​ra, ich bo​ga​ta do​bro​dziej​ka. Hej, i two​ja do​bro​dziej​ka, star​cze, któ​ryś jest sy​nem ludu! – Sta​ry je​stem – mruk​nął Gior​gio Vio​la. – Gdy Ga​ri​bal​di le​żał ran​ny w wię​zie​niu, po​zwo​lo​no pew​nej ko​bie​cie, An​giel​ce, do​star​czyć mu łóż​ka. To był naj​więk​szy czło​wiek, jaki kie​dy​kol​wiek żył. Po​cho​dził tak​że z ludu – ma​ry​narz. Mo​głem więc i ja po​zwo​lić dru​giej An​giel​ce za​pew​nić so​bie dach nad

gło​wą. Si… Sta​ry je​stem. Mo​głem na to po​zwo​lić. Ży​cie cza​sem trwa za dłu​go. – Ona sama może wkrót​ce nie mieć da​chu nad gło​wą. Chy​ba że ja… Co by​ście na to po​wie​dzie​li? Czy mam utrzy​mać dach nad jej gło​wą? Czy mam pró​bo​wać ją oca​lić, a wraz z nią tych wszyst​kich blan​co​sów? – Uczy​nisz to – rzekł moc​nym gło​sem sta​ry Vio​la. – Uczy​nisz to, jak by to uczy​nił mój syn, gdy​by… – Twój syn, vie​jo!… Nie było dziel​niej​sze​go męża nad twe​go syna. Ha, trze​ba spró​bo​wać… Ale może to tyl​ko przy​nę​ta, może to wła​śnie jest czę​ścią klą​twy?… Mó​wi​cie, że mnie wo​ła​ła, że pro​si​ła, bym ra​to​wał dzie​ci. A po​tem?… – Nie ode​zwa​ła się wię​cej. – Bo​ha​ter​ski żoł​nierz Ga​ri​bal​die​go na myśl o wie​ku​istym spo​ko​ju i mil​cze​niu, któ​re ogar​nę​ły za​sło​nię​tą po​stać le​żą​cą w po​ko​iku na pię​trze, od​wró​cił twarz i pod​niósł rękę do krza​cza​stych brwi. – Umar​ła, nim zdą​ży​łem uchwy​cić jej rękę – wy​ją​kał ża​ło​śnie. Przed sze​ro​ko roz​war​ty​mi oczy​ma ca​pa​ta​za, wpa​trzo​ne​go w ciem​ną klat​kę scho​do​wą, za​ma​ja​czył kształt Wiel​kiej Iza​be​li, któ​ra przed​sta​wia​ła mu się jako dziw​ny okręt ugi​na​ją​cy się pod ła​dun​kiem ol​brzy​mie​go skar​bu, a tak​że pod cię​ża​rem ży​cia sa​mot​ne​go czło​wie​ka – okręt w nie​bez​pie​czeń​stwie. On zaś nie mógł nic przed​się​brać. Po​zo​sta​wa​ło jed​no: trzy​mać ję​zyk za zę​ba​mi, sko​ro nie było komu za​ufać. Skarb za​pew​ne prze​pad​nie, chy​ba że De​co​ud… Tu myśl jego urwa​ła się na​gle. Nie mógł so​bie zu​peł​nie wy​obra​zić, jak De​co​ud so​bie po​ra​dzi. Sta​ry Vio​la nie ru​szał się z miej​sca. Ca​pa​taz, rów​nie jak on nie​ru​cho​my, spu​ścił swe dłu​gie, je​dwa​bi​ste rzę​sy, któ​re nada​wa​ły gór​nej czę​ści jego su​ro​wej, ob​ro​śnię​tej twa​rzy ja​kąś ce​chę nie​le​d​wie ko​bie​cą. Ci​sza trwa​ła bar​dzo dłu​go. – Świeć Boże nad jej du​szą – mruk​nął po​sęp​nie.

ROZ​DZIAŁ DZIE​SIĄ​TY

Na​za​jutrz ra​nek był spo​koj​ny, tyl​ko ze stro​ny Los Ha​tos, od pół​no​cy, do​cho​dzi​ły sła​be od​gło​sy strza​łów. Ka​pi​tan Mit​chell przy​słu​chi​wał się im bacz​nie ze swe​go bal​ko​nu. – W mej draż​li​wej sy​tu​acji je​dy​ne​go agen​ta kon​su​lar​ne​go w por​cie Su​la​co wszyst​ko, pa​nie, ale to wszyst​ko było po​wo​dem do uspra​wie​dli​wio​ne​go nie​po​ko​ju. – To zda​nie po​wta​rza​ło się w każ​dym nie​mal ste​reo​ty​po​wym opo​wia​da​niu ka​pi​ta​na o „hi​sto​rycz​nych wy​pad​kach”; ta​kiej re​la​cji mu​siał wy​słu​chać nie​mal każ​dy wy​bit​niej​szy cu​dzo​zie​miec zwie​dza​ją​cy Su​la​co. Po czym na​stę​po​wa​ła wzmian​ka o neu​tral​no​ści i god​no​ści ban​de​ry, tak trud​nych do uchro​nie​nia „wśród naj​więk​szej za​wie​ru​chy, kie​dy każ​dej chwi​li za​gra​ża​ło bez​pra​wie ze stro​ny tego kor​sa​rza i ło​tra, So​til​la, tu​dzież ze stro​ny bar​dziej zor​ga​ni​zo​wa​nej, lecz nie​mniej okrut​nej ty​ra​nii jego eks​ce​len​cji don Pe​dra Mon​te​ro.” – Ka​pi​tan Mit​chell nie na​le​żał do lu​dzi, któ​rzy się dłu​go roz​wo​dzą nad nie​bez​pie​czeń​stwa​mi. Ale za​zna​czał, iż był to pa​mięt​ny dzień. „Tego dnia o zmro​ku uj​rza​łem mego bie​da​ka, No​stro​ma. Ma​ry​na​rza, któ​re​go od​kry​łem i, mogę po​wie​dzieć, uro​bi​łem. Czło​wie​ka, któ​ry się wsła​wił wy​pra​wą do Cay​ty. To było, pa​nie, hi​sto​rycz​ne wy​da​rze​nie.” Ce​nio​ny przez Kom​pa​nię O.S.N. jako sta​ry i wier​ny jej słu​ga, ka​pi​tan Mit​chell do​cze​kał się w spo​ko​ju i wśród ogól​ne​go po​wa​ża​nia kre​su swej uży​tecz​no​ści na sta​no​wi​sku na​czel​ni​ka ca​łe​go przed​się​bior​stwa, któ​re roz​ro​sło się do ogrom​nych roz​mia​rów. Roz​sze​rze​nie dzia​łal​no​ści Kom​pa​nii, nie​zli​czo​na ilość urzęd​ni​ków, jed​ne biu​ra w mie​ście, dru​gie w daw​nym bu​dyn​ku w sa​mym por​cie, po​dział na de​par​ta​men​ty: pa​sa​żer​ski, trans​por​to​wy, ła​dun​-

ko​wy itp., za​pew​nia​ły ka​pi​ta​no​wi więk​szą swo​bo​dę w ostat​nich la​tach, ja​kie spę​dzał w od​ro​dzo​nym Su​la​co, sto​li​cy Za​chod​niej Re​pu​bli​ki. Lu​bia​ny przez miej​sco​wą lud​ność za swą do​bro​dusz​ność i uprzej​mość, pew​ny swe​go zna​cze​nia, a pe​łen pro​sto​ty, ucho​dzą​cy od lat ca​łych za „przy​ja​cie​la kra​ju”, czuł się waż​ną oso​bi​sto​ścią w tym mie​ście. Wcze​snym ran​kiem prze​cha​dzał się za​zwy​czaj po ryn​ku, gdy ol​brzy​mi cień Hi​gu​ero​ty otu​lał jesz​cze kra​my z kwia​ta​mi i owo​ca​mi, two​rzą​cy​mi na​rę​cza i kop​ce o prze​pysz​nych bar​wach: za​ła​twiał bez tru​du bie​żą​ce spra​wy, za​wsze mile wi​ta​ny w do​mach, któ​re od​wie​dzał, tak​że przez pa​nie na Ala​me​da i w klu​bach, któ​re sta​ły dla nie​go otwo​rem, nie mó​wiąc już o Casa Gould. Wiódł więc uprzy​wi​le​jo​wa​ne ży​cie sta​re​go ka​wa​le​ra-by​wal​ca, wy​god​ne i do​stoj​ne. Tyl​ko w ta​kie dni, kie​dy spo​dzie​wał się na​dej​ścia pocz​to​we​go stat​ku, już od wcze​sne​go rana był w por​cie, na wła​snej ło​dzi, któ​rej wy​kwint​na za​ło​ga w bia​ło-nie​bie​skich mun​du​rach wy​cze​ki​wa​ła na uka​za​nie się okrę​tu po​mię​dzy przy​ląd​ka​mi, by na​tych​miast do nie​go pod​pły​nąć. Uprzy​wi​le​jo​wa​ne​go pa​sa​że​ra ta​kie​go stat​ku ka​pi​tan Mit​chell prze​wo​ził wła​sną ło​dzią do Urzę​du Por​to​we​go pro​sząc, by so​bie spo​czął, za​nim on sam nie pod​pi​sze paru do​ku​men​tów. I za​siadł​szy przy pul​pi​cie roz​po​czy​nał roz​mo​wę, jak na go​ścin​ne​go go​spo​da​rza przy​sta​ło. – Nie ma pan wie​le cza​su, chcąc wszyst​ko obej​rzeć przez je​den dzień. Za​raz stąd wy​ru​szy​my. Dru​gie śnia​da​nie zje​my w klu​bie „Ama​ril​la”, jak​kol​wiek ja na​le​żę do an​glo-ame​ry​kań​skie​go klu​bu in​ży​nie​rów gór​ni​ków i han​dlow​ców, a tak​że do „Mir​li​flo​res” – to nowy klub, za​ło​żo​ny przez An​gli​ków, Fran​cu​zów, Wło​chów i tym po​dob​nych lu​dzi, prze​waż​nie mło​dych i żwa​wych, któ​rzy chcie​li uczcić sta​re​go re​zy​den​ta. Ale my zje​my śnia​da​nie w „Ama​ril​li”. To pana, przy​pusz​czam, za​in​te​re​su​je jako śro​do​wi​sko miej​sco​we. Spo​ty​ka się tam lu​dzi z naj​pierw​szych ro​dzin. Sam Pre​zy​dent Za​chod​niej Re​pu​bli​ki jest człon​kiem tego klu​bu. W pa​tio stoi pięk​ny sta​ry bi​skup z ob​tłu​czo​nym

no​sem. Nie​po​spo​li​ta rzeź​ba. Ca​va​lie​re Per​ro​chet​ti, pan sły​szał oczy​wi​ście o sław​nym rzeź​bia​rzu wło​skim Per​ro​chet​tim, pra​co​wał w Su​la​co przez dwa lata; otóż on bar​dzo wy​so​ko oce​niał na​sze​go sta​re​go bi​sku​pa… No, skoń​czy​łem. Je​stem te​raz do pań​skich usług. Dum​ny ze swe​go znawstw,a oraz świa​do​mo​ści hi​sto​rycz​ne​go zna​cze​nia lu​dzi, wy​da​rzeń i po​mni​ków ar​chi​tek​tu​ry, roz​pra​wiał z na​masz​cze​niem, ury​wa​ny​mi zda​nia​mi, do​po​ma​ga​jąc so​bie lek​ki​mi rzu​ta​mi krót​kie​go, tę​gie​go ra​mie​nia i ba​cząc, by nic „nie uszło uwa​gi” uprzy​wi​le​jo​wa​nej ofia​ry. – Dużo się te​raz bu​du​je, jak pan wi​dzi. Przed po​dzia​łem Co​sta​gu​any roz​cią​ga​ła się tu rów​ni​na po​ro​śnię​ta spa​lo​ną tra​wą, w tu​ma​nach ku​rzu i prze​cię​ta dro​gą wio​dą​cą do mola, po któ​rej jeź​dzi​ły wozy za​przę​żo​ne w woły. Nic poza tym. A to jest bra​ma por​to​wa. Ma​low​ni​cza, co? Daw​niej mia​sto tu się koń​czy​ło. Te​raz wcho​dzi​my na Cal​la de la Con​sti​tu​cion. Niech się pan przy​pa​trzy tym hisz​pań​skim do​mom. Jaka w nich do​stoj​ność, praw​da? Przy​pusz​czam, że uli​ca wy​glą​da​ła tak samo za cza​sów wi​ce​kró​lów, z wy​jąt​kiem bru​ków. Te​raz mamy drew​nia​ną kost​kę. A to Bank Na​ro​do​wy Su​la​co z bud​ka​mi straż​ni​czy​mi po obu stro​nach bra​my. A ten dom, w któ​rym po​za​my​ka​ne są wszyst​kie okien​ni​ce na par​te​rze, to Casa Avel​la​nos. Miesz​ka tam nie​zwy​kła ko​bie​ta – pan​na Avel​la​nos – pięk​na An​to​nia. Co za cha​rak​ter, pa​nie! Hi​sto​rycz​na ko​bie​ta! A na​prze​ciw​ko – Casa Gould z tą pięk​ną, szla​chet​ną bra​mą. Tak, tych naj​praw​dziw​szych Gou​l​dów, wła​ści​cie​li kon​ce​sji, o któ​rej dziś wie cały świat. Po​sia​da​ni sie​dem​na​ście udzia​łów po ty​siąc do​la​rów w przed​się​bior​stwie ko​pal​ni San Tomé. Wło​ży​łem w nie wszyst​ko, com przez całe ży​cie za​osz​czę​dził, i wy​star​czy mi tego na wy​god​ną eg​zy​sten​cję do koń​ca mo​ich dni, gdy po zdy​mi​sjo​no​wa​niu po​wró​cę do oj​czy​zny. Otrzy​ma​łem te udzia​ły na ta​kich wa​run​kach, z ja​kich ko​rzy​sta​li za​ło​ży​cie​le ko​pal​ni, ro​zu​mie pan. Don Car​los jest moim wiel​kim przy​ja​cie​lem. Sie​dem​na​ście udzia​łów to nie​zła for​tun​ka, któ​rą po so​bie zo​sta​wię. Mam sio​strze​ni​cę, za​męż​ną za pa​sto​-

rem, bar​dzo god​nym czło​wie​kiem, któ​ry pra​cu​je na ma​łej pa​ra​fii w Sus​sex. Dzie​ci tam bez liku. Ja sam nig​dy nie by​łem żo​na​ty. Ma​ry​narz po​wi​nien ćwi​czyć się w za​par​ciu się sie​bie. Pod bra​mą, któ​rą pan tu wi​dzi, sta​łem z gro​mad​ką mło​dych in​ży​nie​rów, go​to​wych do obro​ny tego domu, w któ​rym wszy​scy do​zna​li​śmy tak wie​le do​bro​ci i go​ścin​no​ści. Wi​dzia​łem pierw​szą i ostat​nią szar​żę jaz​dy Pe​dri​ta na od​dzia​ły Bar​rio​sa, któ​ry już był za​jął bra​mę por​to​wą. Jaz​da nie wy​trzy​ma​ła ob​strza​łu z no​wych ka​ra​bi​nów, do​star​czo​nych przez tego bied​ne​go De​co​uda. Ogień był mor​der​czy. Już po chwi​li uli​ca była za​blo​ko​wa​na sto​sa​mi tru​pów ludz​kich i koń​skich. Nie pró​bo​wa​li no​we​go na​tar​cia. Przez cały dzień ka​pi​tan Mit​chell za​ba​wiał taką roz​mo​wą swą ofia​rę, mniej albo wię​cej uspo​so​bio​ną do słu​cha​nia. – Oto pla​za. Na​zwał​bym ją wspa​nia​łą. Co do roz​mia​ru – dwa razy więk​sza od Tra​fal​gar Squ​are. – Z sa​me​go środ​ka pla​cu za​la​ne​go pło​mien​nym słoń​cem wska​zy​wał na po​szcze​gól​ne bu​dyn​ki. – In​ten​den​cja, obec​nie pa​łac pre​zy​den​ta – Ca​bil​do, gdzie ob​ra​du​je niż​sza Izba Par​la​men​tu. Wi​dzi pan nowe domy po tej stro​nie pla​cu? Kom​pa​nia An​za​ni, wiel​ki dom to​wa​ro​wy, coś w ro​dza​ju na​szych spół​dziel​czych skle​pów w An​glii. Sta​ry An​za​ni zo​stał za​mor​do​wa​ny przez gwar​dię na​ro​do​wą przed swo​ją kasą. Za tą wła​śnie zbrod​nię de​pu​to​wa​ny Ga​ma​cho, krwio​żer​czy i pół​dzi​ki łotr do​wo​dzą​cy gwar​dią na​ro​do​wą, zo​stał pu​blicz​nie udu​szo​ny że​la​zną ob​rę​czą z wy​ro​ku sądu woj​sko​we​go, usta​no​wio​ne​go przez Bar​rio​sa. Sio​strzeń​cy An​za​nie​go utwo​rzy​li z jego przed​się​bior​stwa spół​kę ak​cyj​ną. Cała ta stro​na pla​cu, za​bu​do​wa​na nie​gdyś ar​ka​da​mi, zo​sta​ła spa​lo​na. Ja​kiż to był ogień! Przy świe​tle tego po​ża​ru oglą​da​łem ko​niec bi​twy: lla​ne​ro​si ucie​ka​li, gwar​dia na​ro​do​wa rzu​ca​ła broń, a gór​ni​cy z San To​nie, sami In​dia​nie ze Sier​ry, rwa​li na​przód jak po​tok przy dźwię​ku pisz​cza​łek i cym​ba​łów. Tłum dzi​kich lu​dzi w bia​łych pon​chos i zie​lo​nych ka​pe​lu​szach wa​lił hur​mem, pie​-

cho​tą, na mu​łach, na osłach, przy fur​ko​ta​niu zie​lo​nych cho​rą​gwi. Ta​kie​go wi​do​ku, pa​nie, nig​dy się już nie zo​ba​czy. Gór​ni​cy, pa​nie po​ma​sze​ro​wa​li na mia​sto; pro​wa​dził ich don Pépé na ka​rym ko​niu, a w tyl​nej stra​ży je​cha​ły na osłach ich wła​sne żony i za​grze​wa​ły mę​żów do boju bi​jąc w tam​bu​ri​na. Pa​mię​tam, że jed​na z tych ko​biet nio​sła na ra​mie​niu zie​lo​ną pa​pu​gę, któ​ra sie​dzia​ła tak nie​ru​cho​mo jak ptak wy​ku​ty z ka​mie​nia. Przed chwi​lą oca​li​li swe​go ad​mi​ni​stra​do​ra, gdyż Bar​rios, któ​ry wpraw​dzie wy​dał roz​kaz na​tych​mia​sto​we​go na​tar​cia jesz​cze tej nocy, był​by się jed​nak spóź​nił. Pe​dri​to Mon​te​ro ka​zał wy​pro​wa​dzić don Car​lo​sa i roz​strze​lać go, po​dob​nie jak roz​strze​la​no jego stry​ja przed laty. Bar​rios po​tem po​wie​dział, że w ta​kim wy​pad​ku „nie war​to by było wal​czyć o Su​la​co”. Su​la​co bez kon​ce​sji sta​ło​by się ni​czym. Na te​re​nie ko​pal​ni we​wnątrz góry roz​miesz​czo​no całe tony dy​na​mi​tu, za​pal​ni​ki były przy​go​to​wa​ne, a sta​ry ksiądz, pa​dre Ro​man, miał wy​sa​dzić w po​wie​trze ko​pal​nię San To​nie na pierw​szą wia​do​mość o klę​sce. Don Car​los po​sta​no​wił znisz​czyć ją cał​ko​wi​cie i miał od​po​wied​nich wy​ko​naw​ców. Tak oto ga​wę​dził ka​pi​tan Mit​chell sto​jąc na środ​ku pla​za z bia​łą pa​ra​sol​ką na zie​lo​nej pod​szew​ce, ale gdy zna​lazł się we​wnątrz ka​te​dry, prze​sy​co​nej mdłym świa​tłem i sła​bą wo​nią ka​dzi​dła uno​szą​cą się w chłod​nej at​mos​fe​rze, gdy uj​rzał klę​czą​ce tu i ów​dzie za​kwe​fio​ne ko​bie​ty, w czer​ni lub w zu​peł​nie bia​łych sza​tach, zni​żał głos, prze​ma​wia​jąc uro​czy​stym, peł​nym wzru​sze​nia to​nem. – W tym miej​scu – mó​wił wska​zu​jąc na ni​szę w ścia​nie mrocz​nej nawy – wi​dzi pan po​pier​sie don Jo​ségo Avel​la​no​sa, „pa​trio​ty i męża sta​nu”, jak wska​zu​je na​pis, „po​sła akre​dy​to​wa​ne​go przy dwo​rze an​giel​skim, hisz​pań​skim eta, eta, zmar​łe​go w la​sach Los Ha​tos w przed​dzień No​wej Ery po wie​lo​let​niej wal​ce o Pra​wo i Spra​wie​dli​wość”. Bar​dzo po​dob​ny. Par​ro​chet​ti rzeź​bił go na pod​sta​wie sta​rych fo​to​gra​fii i ołów​ko​we​go szki​cu pani Gould. By​łem za​przy​jaź​nio​ny z tym zna​ko​mi​tym Hisz​pa​no-Ame​ry​ka​ni​nem daw​ne​-

go po​kro​ju, praw​dzi​wym hi​dal​go, ko​cha​nym przez wszyst​kich, któ​rzy go zna​li. A ten mar​mu​ro​wy me​da​lion w an​tycz​nym sty​lu, przed​sta​wia​ją​cy za​wo​alo​wa​ną ko​bie​tę sie​dzą​cą ze sple​cio​ny​mi rę​ka​mi na ko​la​nach, po​świę​co​ny jest pa​mię​ci nie​szczę​śli​we​go mło​dzień​ca, któ​ry od​pły​nął ło​dzią z No​stro​mem w tę zło​wro​gą noc. Za​uważ pan: „Pa​mię​ci Mar​ci​na De​co​ud – na​rze​czo​na, An​to​nia Avel​la​nos.” Szcze​rze, pro​sto, szla​chet​nie. Cha​rak​te​ry​zu​je to ją całą. Wy​jąt​ko​wa ko​bie​ta. My​li​li się ci, co są​dzi​li, że ona pod​da się roz​pa​czy. Ga​nio​no ją tak​że w nie​któ​rych śro​do​wi​skach za to, że nie wstą​pi​ła do klasz​to​ru, cze​go się po niej spo​dzie​wa​no. Ale doña An​to​nia nie ma w so​bie ma​te​ria​łu na za​kon​ni​cą. Jej wuj, bi​skup Cor​be​lan, miesz​ka z nią te​raz w miej​skiej re​zy​den​cji Cor​be​la​nów. To su​ro​wy ka​płan, za​mę​cza rząd upo​mi​na​jąc się wiecz​nie o ko​ściel​ne zie​mie i klasz​to​ry. Zda​je się, że go wy​so​ko ce​nią w Rzy​mie. No, a te​raz chodź​my do klu​bu „Ama​ril​la” na śnia​da​nie, tędy, na wprost, przez plac. Na​tych​miast po wyj​ściu z ka​te​dry, a jesz​cze na naj​wyż​szym stop​niu do​stoj​nych scho​dów ka​pi​tan Mit​chell od​zy​skał do​no​śny, pom​pa​tycz​ny głos i sze​ro​ki gest ręki. – „Po​rve​nir”, o tam, na pierw​szym pię​trze, nad tymi ta​fla​mi szkła we fran​cu​skich oknach wy​sta​wo​wych: to nasz naj​więk​szy dzien​nik. Kon​ser​wa​tyw​ny, po​wie​dział​bym ra​czej – par​la​men​tar​ny. Mamy tu par​tię zwo​len​ni​ków par​la​men​ta​ry​zmu, na jej cze​le stoi obec​na gło​wa pań​stwa, don Ju​ste Lo​pez, bar​dzo by​stry czło​wiek, moim zda​niem. Pierw​szo​rzęd​ny in​te​lekt. Par​tia de​mo​kra​tycz​na, bę​dą​ca w opo​zy​cji, opie​ra się nie​ste​ty na wło​skich so​cja​li​stach, z ich taj​ny​mi sto​wa​rzy​sze​nia​mi, Ca​mor​ras i tym po​dob​ny​mi. Mnó​stwo tych Wło​chów osia​dło te​raz na te​re​nach ko​le​jo​wych – zdy​mi​sjo​no​wa​ni ma​ry​na​rze, me​cha​ni​cy – wzdłuż ca​łe​go toru. Na Cam​po znaj​du​ją się całe wsie wło​skie. Miej​sco​wą lud​ność też do tego wcią​ga​ją… Bar ame​ry​kań​ski? Tak. A po tam​tej stro​nie dru​gi. Uczęsz​cza​ny głów​nie przez przy​by​szów z No​we​go Jor​-

ku. Do​cho​dzi​my do „Ama​ril​li”. Niech pan zwró​ci uwa​gę na bi​sku​pa u stóp scho​dów, po pra​wej stro​nie od wej​ścia. Śnia​da​nie roz​po​czy​na​ło się i koń​czy​ło przy ma​łym sto​licz​ku na ga​le​rii, w swo​bod​nej, nie​fra​so​bli​wej at​mos​fe​rze. Ka​pi​tan Mi​chell kła​niał się na wszyst​kie stro​ny lub wsta​wał, by po​roz​ma​wiać chwi​lę z ja​ki​miś urzę​do​wy​mi oso​ba​mi w czar​nych sur​du​tach, z kup​ca​mi w ża​kie​tach, ofi​ce​ra​mi w mun​du​rach, a tak​że ca​bal​le​ro​sa​mi z Cam​po, ludź​mi śred​nie​go wie​ku, wśród któ​rych wi​dzia​ło się małe, wy​bla​kłe, ner​wo​we fi​gur​ki obok za​żyw​nych, spo​koj​nych męż​czyzn o sma​głych twa​rzach. Krę​ci​li się tam rów​nież Eu​ro​pej​czy​cy i Ame​ry​ka​nie z Pół​no​cy, któ​rzy od​bi​ja​li bia​ło​ścią cery od ciem​nej skó​ry i czar​nych błysz​czą​cych oczu więk​szo​ści by​wal​ców. Ka​pi​tan Mit​chell roz​pie​rał się w krze​śle, roz​glą​da​jąc się z sa​tys​fak​cją po sali i czę​stu​jąc go​ścia przez stół pu​deł​kiem gru​bych cy​gar. – Niech pan spró​bu​je tego zie​la przy ka​wie. To miej​sco​wy ty​toń. A ta​kiej kawy jak w „Ama​ril​li” nie znaj​dziesz pan nig​dzie na świe​cie. Ziar​no po​cho​dzi ze sław​nej ca​fe​te​rii u pod​nó​ża gór, któ​rej wła​ści​ciel przy​sy​ła co roku trzy wor​ki kawy w pre​zen​cie dla swych klu​bo​wych ko​le​gów na pa​miąt​kę bi​twy sto​czo​nej z gwar​dią Ga​ma​cha, tu, z tych okien, przez ca​bal​le​ro​sów. On zna​lazł się wte​dy w mie​ście i brał udział, pa​nie, w tym boju do sa​me​go koń​ca. Wor​ki przy​jeż​dża​ją na trzech mu​łach, nie ko​le​ją, nie zwy​kłym spo​so​bem, broń Boże! Pe​ono​wie na ko​niach eskor​tu​ją ten trans​port, któ​ry wjeż​dża wprost na pa​tio, a wiel​ko​rząd​ca ma​jąt​ków wła​ści​cie​la wcho​dzi w bu​tach z ostro​ga​mi na pię​tro i for​mal​nie wrę​cza dar na​sze​mu ko​mi​te​to​wi, mó​wiąc: „Dla uczcze​nia pa​mię​ci po​le​głych dnia trze​cie​go maja.” Na​zy​wa​my tę kawę Trés de Mayo. Nie​chże pan skosz​tu​je. I ka​pi​tan Mit​chell, z wy​ra​zem twa​rzy czło​wie​ka, któ​ry przy​go​to​wu​je się do słu​cha​nia na​uki w ko​ście​le, pod​no​sił ma​leń​ką fi​li​ża​necz​kę do ust. Na​stę​-

po​wa​ła wy​po​czyn​ko​wa chwi​la mil​cze​nia, w cza​sie któ​rej nek​tar zo​sta​wał wy​pi​ty do dna ma​ły​mi ły​ka​mi, wśród kłę​bów dymu uno​szą​cych się z cy​ga​ra. – Niech pan spoj​rzy na tego czło​wie​ka czar​no ubra​ne​go, któ​ry te​raz wy​cho​dzi – roz​po​czy​nał zno​wu, po​chy​la​jąc się z po​śpie​chem. – To słyn​ny Her​nan​dez, mi​ni​ster woj​ny. Spe​cjal​ny ko​re​spon​dent „Ti​mes’a”, któ​ry na​pi​sał sze​reg świet​nych ar​ty​ku​łów i któ​ry na​zwał Za​chod​nią Re​pu​bli​kę „skarb​cem świa​ta”, cały je​den ar​ty​kuł po​świę​cił Her​nan​de​zo​wi i sile zbroj​nej przez nie​go zor​ga​ni​zo​wa​nej – sław​nym strzel​com z Cam​po. Gość ka​pi​ta​na, od​wra​ca​jąc się z cie​ka​wo​ścią, do​strze​gał osob​ni​ka w czar​nym sur​du​cie o dłu​gich po​łach i dłu​giej, spo​koj​nej twa​rzy z ho​ry​zon​tal​nie za​ry​so​wa​ny​mi, krza​cza​sty​mi brwia​mi, kro​czą​ce​go po​waż​nie z opusz​czo​ny​mi po​wie​ka​mi. Gło​wę miał nie​co spi​cza​stą, a siwe, prze​rze​dzo​ne nad czo​łem wło​sy, sta​ran​nie ucze​sa​ne i za​krę​co​ne na koń​cach, opa​da​ły mu ni​sko na kark i ra​mio​na. A więc tak wy​glą​dał słyn​ny ban​dy​ta, o któ​rym w Eu​ro​pie słu​cha​no z za​in​te​re​so​wa​niem? Na​ło​żył te​raz na gło​wę wy​so​kie som​bre​ro z du​żym pła​skim ron​dem, a do​ko​ła prze​gu​bu jego pra​wej ręki moż​na było do​strzec ró​ża​niec z drew​nia​nych pa​cior​ków. Ka​pi​tan Mit​chell cią​gnął da​lej: – Opie​kun uchodź​ców z Su​la​co, któ​rych oca​lił przed okru​cień​stwem Pe​dri​ta. Od​zna​czył się jako ge​ne​rał ka​wa​le​rii u boku Bar​rio​sa przy zdo​by​wa​niu To​no​ro, gdzie zgi​nął se​ñor Fu​en​tes wraz z in​ny​mi nie​do​bit​ka​mi mon​te​ry​stów. Naj​więk​szy przy​ja​ciel i po​kor​ny słu​ga bi​sku​pa Cor​be​la​na. Co​dzien​nie słu​cha trzech mszy. Za​ło​żę się, że wstą​pi te​raz na kil​ka pa​cie​rzy do ka​te​dry, za​nim wró​ci do sie​bie na sje​stę. Ka​pi​tan za​cią​gnął się raz i dru​gi cy​ga​rem w mil​cze​niu, po czym oświad​czył na swój uro​czy​sty spo​sób: – Hisz​pań​ska rasa, pa​nie, pło​dzi wy​bit​ne cha​rak​te​ry na wszyst​kich szcze​blach dra​bi​ny spo​łecz​nej. Pro​po​nu​ję, by​śmy te​raz prze​szli do bi​lar​do​wej sali, gdzie jest chłod​niej, na spo​koj​ną po​ga​węd​kę. Nie ma tam nig​dy ni​ko​go aż do go​dzi​ny pią​tej. Mógł​bym panu opo​wie​dzieć to i owo o re​wo​lu​cji, któ​ra wy​-

wal​czy​ła Se​pa​ra​cję, nie​jed​no pana za​dzi​wi. A gdy naj​więk​szy skwar mi​nie, przej​dzie​my się po Ala​me​da. Pro​gram mu​siał był wy​ko​na​ny tak nie​ubła​ga​nie, jak nie​ubła​ga​ne są pra​wa na​tu​ry. Prze​chadz​ka po Ala​me​dzie od​by​wa​ła się wol​nym kro​kiem, a prze​pla​ta​ły ją uwa​gi peł​ne na​masz​cze​nia: – Wi​dzi pan tu​taj cały wiel​ki świat Su​la​co. – Ka​pi​tan Mit​chell kła​niał się na pra​wo i na lewo we​dług prze​pi​sa​nych form i ob​ja​śniał da​lej z oży​wie​niem – doña Emi​lia. Po​wóz pani Gould. Niech pan się przyj​rzy. Bia​łe muły, za​wsze. Naj​lep​sza, naj​mil​sza ko​bie​ta pod słoń​cem. Ma tu wiel​kie sta​no​wi​sko, ogrom​ne sta​no​wi​sko. Jest pierw​szą damą w Su​la​co, o dużo więk​szym zna​cze​niu niż żona pre​zy​den​ta. I słusz​nie, za​słu​gu​je na to. – Zdjął ka​pe​lusz, po czym do​dał nie​dba​le, roz​myśl​nie zmie​nio​nym to​nem, że czar​no ubra​ny męż​czy​zna w. wy​so​kim bia​łym koł​nie​rzy​ku, o po​kie​re​szo​wa​nej, zło​śli​wej twa​rzy, sie​dzą​cy obok pani Gould, to dok​tor Mo​ny​gham, in​spek​tor szpi​ta​li pań​stwo​wych i na​czel​ny le​karz ko​pal​ni San Tomé. – Za​ży​ły przy​ja​ciel domu. Wiecz​nie u Gou​l​dów prze​sia​du​je. I nic dziw​ne​go. Oni zro​bi​li zeń czło​wie​ka. To mą​dra sztu​ka, ale ja go nig​dy nie lu​bi​łem. Nikt go nie lubi. Pa​mię​tam dok​tor​ka, jak kusz​ty​kał po uli​cach w kra​cia​stej ko​szu​li i san​da​łach miej​sco​wej ro​bo​ty, z ka​wo​nem pod pa​chą – to mia​ło być jego ca​ło​dzien​ne po​ży​wie​nie. A te​raz to gru​ba ryba, a rów​nie zgryź​li​wy jak daw​niej. Jed​nak​że… nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że w swo​im cza​sie ode​grał nie​po​śled​nią rolę. Ura​to​wał nas wszyst​kich przed tą zmo​rą, So​til​lem, cze​go by skru​pu​lat​niej​szy czło​wiek nie po​tra​fił uczy​nić… Pod​niósł rękę do góry. – Kon​ny po​sąg, któ​ry stał daw​niej na tym co​ko​le, zo​stał usu​nię​ty. Był rze​czy​wi​ście ana​chro​ni​zmem – ko​men​to​wał ka​pi​tan Mit​chell nie​zbyt zro​zu​mia​le. – Obec​nie jest mowa o za​stą​pie​niu go mar​mu​ro​wą ko​lum​ną, po​świę​co​ną pa​mię​ci tych, któ​rzy do​-

ko​na​li dzie​ła Se​pa​ra​cji. Na czte​rech na​roż​ni​kach mają być anio​ły po​ko​ju, a na szczy​cie ko​lum​ny Spra​wie​dli​wość od​la​na z brą​zu, trzy​ma​ją​ca po​zła​ca​ną wagę o zrów​no​wa​żo​nych sza​lach. Ca​va​lie​re Per​ro​chet​ti wy​ko​nał ry​su​nek, któ​ry moż​na oglą​dać za szkłem w sali ra​tu​szo​wej. Na co​ko​le mają być wy​ry​te na​zwi​ska za​słu​żo​nych. Do​praw​dy, na pierw​szym miej​scu po​win​ni umie​ścić na​zwi​sko No​stro​ma. Do dzie​ła Se​pa​ra​cji przy​czy​nił się na rów​ni z in​ny​mi, a praw​dę mó​wiąc, zy​skał na tym o wie​le mniej niż inni. Ka​pi​tan Mit​chell osu​nął się na ka​mien​ną ław​kę pod drze​wem i z lek​ka, za​chę​ca​ją​co, po​kle​pał pu​ste miej​sce obok sie​bie. – Do​star​czył Bar​rio​so​wi li​sty z Su​la​co, któ​re skło​ni​ły ge​ne​ra​ła do opusz​cze​nia na ja​kiś czas Cay​ty i przyj​ścia nam z po​mo​cą dro​gą mor​ską. Na szczę​ście okrę​ty trans​por​to​we były jesz​cze w por​cie. Ja., pa​nie, na​wet wte​dy nie wie​dzia​łem, że mój ca​pa​taz de car​ga​do​res żyje! Nie mia​łem po​ję​cia. Dok​tor Ma​ny​gham na​tknął się na nie​go przy​pad​kiem w Urzę​dzie Cel​nym, ewa​ku​owa​nym przed go​dzi​ną czy dwie​ma przez tego ło​tra So​til​la. Nikt mi nic nie po​wie​dział – nie uczy​nio​no przy mnie żad​nej wzmian​ki o No​stro​mie – jak​bym był nie​god​ny za​ufa​nia. Wszyst​ko zor​ga​ni​zo​wał Mo​ny​gham. Po​szedł na te​re​ny ko​le​jo​we i uzy​skał wi​dze​nie z na​czel​nym in​ży​nie​rem. Ten, ze wzglę​du na Gou​l​dów, rów​nie do​brze jak z in​nych wzglę​dów, zgo​dził się uży​czyć lo​ko​mo​ty​wy na szyb​ki prze​jazd No​stro​ma do naj​dal​sze​go punk​tu, to jest do obo​zu kon​struk​to​rów, od​da​lo​ne​go o sto osiem​dzie​siąt mil od Su​la​co. Był to je​dy​ny spo​sób prze​wie​zie​nia go. Tam dano mu ko​nia, broń i przy​odzie​wek, no i od​był sa​mot​nie tę wspa​nia​łą po​dróż przez wzbu​rzo​ny kraj, po​dróż za​koń​czo​ną bo​ha​ter​skim przedar​ciem się przez li​nie mon​te​ry​stów, sto​ją​ce pod Cay​tą. Hi​sto​ria tej wy​pra​wy to te​mat, pa​nie, do po​ry​wa​ją​cej książ​ki. On na​sze ży​cie wiózł w kie​sze​ni. Samo po​świę​ce​nie, od​wa​ga, wier​ność i in​te​li​gen​cja nie by​ły​by wy​star​czy​ły. Oczy​wi​ście, był bez​względ​nie od​waż​ny i nie​ska​zi​tel​ny. Ale tu trze​ba było czło​wie​ka, któ​ry by po​tra​fił wszyst​kie​go do​ko​-

nać. No​stro​mo był ta​kim czło​wie​kiem. Dnia pią​te​go maja, bę​dąc fak​tycz​nie uwię​zio​nym w biu​rze mo​jej kom​pa​nii, usły​sza​łem na​gle gwizd lo​ko​mo​ty​wy na po​dwó​rzach ko​le​jo​wych od​da​lo​nych o ćwierć mili. Nie wie​rzy​łem uszom. Jed​nym su​sem wy​sko​czy​łem na bal​kon i uj​rza​łem lo​ko​mo​ty​wę, któ​ra zgrzy​ta​jąc prze​raź​li​wie wy​je​cha​ła z bra​my po​dwó​rza pod ogrom​nym pió​ro​pu​szem pary. Tuż na​prze​ciw go​spo​dy sta​re​go Vio​li za​ha​mo​wa​ła gwał​tow​nie i nie​mal sta​nę​ła. Zo​ba​czy​łem wte​dy, pa​nie, czło​wie​ka, któ​re​go nie mo​głem roz​po​znać, wy​bie​ga​ją​ce​go z „Al​ber​go d’Ita​lia” i wska​ku​ją​ce​go do bud​ki ma​szy​ni​sty. W tej sa​mej chwi​li lo​ko​mo​ty​wa ru​szy​ła całą parą i zni​kła za do​mem w mgnie​niu oka. Jak​by kto dmuch​nął w świe​cę. Mu​siał ją pro​wa​dzić pierw​szo​rzęd​ny ma​szy​ni​sta, upew​niam pana. W Rin​con i jesz​cze ja​kiejś miej​sco​wo​ści byli moc​no ostrze​li​wa​ni przez gwar​dię na​ro​do​wą, ale na szczę​ście tor nie był nig​dzie uszko​dzo​ny. W czte​ry go​dzi​ny do​tar​li do obo​zu kon​struk​to​rów. No​stro​mo miał za​pew​nio​ny start… Dal​szy ciąg pan już zna. Wy​star​czy się ro​zej​rzeć. Tu na Ala​me​da wi​dzi pan lu​dzi, któ​rzy dla​te​go tyl​ko jeż​dżą wła​sny​mi po​wo​za​mi, i ta​kich, któ​rzy dla​te​go tyl​ko żyją po dziś dzień, że ja przed laty za​trud​ni​łem zbie​głe​go ma​ry​na​rza wło​skie​go mia​nu​jąc go do​zor​cą ro​bot​ni​ków w por​cie, po pro​stu pod wra​że​niem siły, jaka z nie​go biła. To jest, pa​nie, fakt, nad któ​rym nie moż​na przejść do po​rząd​ku dzien​ne​go. Sie​dem​na​ste​go maja, rów​no dwa​na​ście dni od chwi​li, gdy nie​zna​ny czło​wiek z Casa Vio​la wsko​czył na ma​szy​ną, a ja za​sta​na​wia​łem się, co to zna​czy, okrę​ty trans​por​to​we Bar​rio​sa wjeż​dża​ły do por​tu i „skar​biec świa​ta”, jak na​zy​wał Su​la​co ten dzien​ni​karz z „Ti​mes’a” w swo​im spra​woz​da​niu, zo​stał oca​lo​ny dla cy​wi​li​za​cji i wiel​kiej, pa​nie, przy​szło​ści. Pe​dri​to miał Her​nan​de​za od za​cho​du, a gór​ni​cy z San Tomé na​cie​ra​li na bra​mę por​to​wą, nie mógł więc za​po​biec lą​do​wa​niu. Już od ty​go​dnia wy​sy​łał do So​til​la we​zwa​nia, by się z nim po​łą​czył. Gdy​by So​til​lo to uczy​nił, na​stą​pi​ły​by rze​zie i wy​ro​ki, któ​re nie po​zo​sta​wi​ły​by przy ży​ciu ani jed​ne​go męż​czy​zny i ani jed​nej ko​bie​ty z wyż​-

szych warstw spo​łe​czeń​stwa. Ale tu za​czy​na się rola dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. So​til​lo stał się śle​py i głu​chy na wszyst​ko. Nie scho​dził z po​kła​du swe​go pa​row​ca, pil​nu​jąc lu​dzi son​du​ją​cych dno w po​szu​ki​wa​niu sre​bra, uwie​rzył bo​wiem, że sre​bro zo​sta​ło spusz​czo​ne na dno mo​rza w por​cie. Opo​wia​da​ją, że przez ostat​nie trzy dni za​cho​wy​wał się jak wa​riat, pie​niąc się i sza​le​jąc wo​bec do​zna​ne​go za​wo​du; bie​gał po po​kła​dzie prze​kli​na​jąc pra​cow​ni​ków za​trud​nio​nych przy son​do​wa​niu dna, od​wo​ły​wał ich, by w chwi​lę póź​niej wy​krzy​ki​wać, tu​piąc no​ga​mi: – A jed​nak ono tam jest! Wi​dzę je! Czu​ję! Miał wła​śnie po​wie​sić dok​to​ra Mo​ny​gha​ma na szu​bie​ni​cy (trzy​mał go bo​wiem na stat​ku), gdy je​den z trans​por​tow​ców Bar​rio​sa, na​wia​sem mó​wiąc nasz wła​sny okręt, wpły​nął znie​nac​ka w głąb por​tu i usta​wiw​szy się rów​no​le​gle do pa​row​ca, otwo​rzył ogień z ręcz​nej bro​ni, bez ja​kie​go​kol​wiek ostrze​że​nia. Za​sko​czy​ło ich to, pa​nie, naj​zu​peł​niej. Byli tak zdu​mie​ni, że nie od​su​nę​li się na bok. Lu​dzie pa​da​li w pra​wo i w lewo jak prze​wra​ca​ne krę​gle. Cu​dem ja​kimś dok​tor Mo​ny​gham, sto​ją​cy nad okrę​to​wą za​pad​nią z po​wro​zem na szyi, nie zo​stał po​dziu​ra​wio​ny jak rze​szo​to. Mó​wił mi póź​niej, że uwa​żał się za stra​co​ne​go, i tyl​ko krzy​czał z ca​łych sił: „Wy​wie​ście bia​łą cho​rą​giew! ”Wy​wie​ście bia​łą cho​rą​giew!” – Na​gle je​den sta​ry ma​jor z Esme​ral​dy, sto​ją​cy w po​bli​żu, wy​cią​gnął szpa​dę z okrzy​kiem: „Umie​raj, krzy​wo​przy​sięż​co! Zdraj​co!” – i prze​szył So​til​la na wy​lot, po czym sam padł mar​twy, z prze​strze​lo​ną gło​wą. Ka​pi​tan Mit​chell prze​rwał na chwi​lę. – Ach, pa​nie! mógł​bym snuć tak go​dzi​na​mi przę​dzi​wo opo​wia​da​nia, ale czas nam już do Rin​con. Nie może pan opu​ścić Su​la​co nie zo​ba​czyw​szy świa​teł w ko​pal​ni San Tomé. Cała góra wy​glą​da jak oświe​tlo​ny, ja​rzą​cy się pa​łac nad ciem​nym Cam​po. To mod​na prze​jażdż​ka… Ale mu​szę panu jesz​cze opo​wie​dzieć małą aneg​do​tę. W ja​kieś dwa ty​go​dnie po tych wy​pad​kach, gdy Bar​rios, mia​no​wa​ny ge​ne​ra​łem, po​cią​gnął na po​łu​dnie w po​go​ni za Pe​dri​-

tem, gdy Tym​cza​so​wa Jun​ta pod prze​wo​dem don Ju​ste Lo​pe​za ogło​si​ła nową kon​sty​tu​cję, a nasz don Car​los Gould pa​ko​wał wa​li​zy, wy​jeż​dża​jąc z mi​sją do San Fran​ci​sco i Wa​szyng​to​nu (bo trze​ba panu wie​dzieć, że Sta​ny Zjed​no​czo​ne były pierw​szym wiel​kim mo​car​stwem, któ​re uzna​ło Za​chod​nią Re​pu​bli​kę), otóż w dwa ty​go​dnie po​tem, mó​wię, gdy już za​czy​na​li​śmy wie​rzyć, że na​sze gło​wy moc​no sie​dzą na kar​ku, przy​szedł do mnie w spra​wach han​dlo​wych pe​wien wy​bit​ny czło​wiek, któ​ry prze​wo​zi dużo to​wa​rów na na​szych stat​kach, i za​gad​nął mnie: „Pa​nie ka​pi​ta​nie, czy ten czło​wiek (miał na my​śli No​stro​ma) jest jesz​cze ca​pa​ta​zem wa​szych car​ga​do​re​sów, czy też nie?” – „A o co cho​dzi?” – py​tam. – „Bo je​śli tak, to nie mam pre​ten​sji, wszak dużo to​wa​ru wy​sy​łam i spro​wa​dza​ni przy po​mo​cy wa​szych okrę​tów, ale ob​ser​wo​wa​łem go przez kil​ka dni, włó​czą​ce​go się po na​brze​żu por​to​wym, i oto przed chwi​lą za​trzy​mał mnie, chłod​no i spo​koj​nie, pro​sząc o cy​ga​ro. A ja palę spe​cjal​ne cy​ga​ra, o któ​re jest trud​no.” – „My​ślę, że pan się oka​zał wspa​nia​ło​myśl​ny” – po​wie​dzia​łem grzecz​nie. – „No tak. Ale to nie​zno​śne. On wiecz​nie od wszyst​kich wy​łu​dza ty​toń.” – Od​wró​ci​łem oczy i spy​ta​łem: „Czy pan nie był więź​niem w ca​bil​do?” – „By​łem, jak pan wie, na​wet w kaj​da​nach.” – „I żą​da​no od pana grzyw​ny pięt​na​stu ty​się​cy do​la​rów?” Za​czer​wie​nił się, gdyż cho​dzi​ły słu​chy, że gdy go przy​szli aresz​to​wać, ze​mdlał ze stra​chu, a wo​bec Fu​en​te​sa za​cho​wy​wał się w taki spo​sób, że na​wet po​li​cia​nos, któ​rzy go tam za wło​sy wy​wle​kli, uśmie​cha​li się na,wi​dok jego czo​ło​bit​no​ści. „Tak – od​po​wie​dział ra​czej nie​śmia​ło. – A cze​mu pan pyta?” – „Tak so​bie. Pan był na​ra​żo​ny na gru​bą stra​tę, na​wet ucho​dząc z ży​ciem… A czym mogę panu słu​żyć?” – Ten czło​wiek nie za​uwa​żył na​wet, na czym dow​cip po​le​gał. Oto jaka jest zmien​na ko​lej lo​sów świa​ta. Wstał z miej​sca, nie​co ze​sztyw​nia​ły. Prze​jażdż​ka do Rin​con od​by​ła się prze​pi​so​wo, a nie​mi​ło​sier​ny ci​ce​ro​ne wy​po​wie​dział jed​ną tyl​ko fi​lo​zo​ficz​ną uwa​gę wpa​tru​jąc się w świa​tła San Tomé, któ​re zda​wa​ły się za​wie​szo​ne

wśród ciem​nej nocy mię​dzy nie​bem a zie​mią. – To wiel​ka po​tę​ga – na do​bro i na zło. Ol​brzy​mia po​tę​ga. Na​stę​po​wał po​tem obiad w „Mir​li​flo​res”, gdzie kuch​nia była do​sko​na​ła. Po​byt w tym lo​ka​lu po​zo​sta​wiał w umy​śle po​dróż​ni​ka wra​że​nie, iż w Su​la​co znaj​du​je się wie​lu mi​łych i zdol​nych mło​dzień​ców, któ​rych ho​no​ra​ria prze​wyż​sza​ją ich wro​dzo​ną roz​trop​ność, i że nie​któ​rzy z nich, prze​waż​nie An​glo​sa​si, ce​lu​ją w sztu​ce „na​bie​ra​nia”, jak się to mówi, za​cne​go go​spo​da​rza. Szyb​ki po​wrót do por​tu w dwu​ko​ło​wej, kle​ko​czą​cej brycz​ce (któ​rą ka​pi​tan Mit​chell na​zy​wał bied​ką), za​przę​gnię​tej w rą​cze​go, chu​de​go muła, okła​da​ne​go przez cały czas ba​tem przez woź​ni​cę ne​apo​li​tań​czy​ka, zda​wał​by się wska​zy​wać, że pro​gram zo​stał wy​czer​pa​ny. Wy​czer​pa​ny, ale nie​zu​peł​nie. Sta​nę​li przed oświe​tlo​nym bu​dyn​kiem Kom​pa​nii O. S. N., otwar​tym mimo póź​nej go​dzi​ny ze wzglę​du na od​jazd okrę​tu. – Dzie​sią​ta. Pań​ski sta​tek nie wy​ru​szy przed pół do pierw​szej, o ile nie póź​niej. Niech pan wstą​pi na szkla​necz​kę bran​dy and soda i na jed​no jesz​cze cy​ga​ro. W pry​wat​nym ga​bi​ne​cie su​per​in​ten​den​ta uprzy​wi​le​jo​wa​ny pa​sa​żer „Ce​re​sy”, „Ju​no​ny” czy „Pal​las”, odu​rzo​ny i, rzekł​byś, uni​ce​stwio​ny nad​mia​rem wi​do​ków, dźwię​ków, na​zwisk, fak​tów tu​dzież skom​pli​ko​wa​nych in​for​ma​cji, któ​rych nie miał cza​su prze​tra​wiać, słu​chał da​lej, tak jak zmę​czo​ne dziec​ko słu​cha baj​ki. Głos, o brzmie​niu zna​jo​mym, a za​ska​ku​ją​co uro​czy​stym, opo​wia​dał mu, jak „tu, w tym por​cie” od​by​ła się de​mon​stra​cja mię​dzy​na​ro​do​wej flo​ty, któ​ra po​ło​ży​ła kres woj​nie, to​czą​cej się mię​dzy Co​sta​gu​aną i Su​la​co; jak pan​cer​nik Sta​nów Zjed​no​czo​nych „Po​what​tan” pierw​szy sa​lu​to​wał sztan​dar Za​chod​nie​go Pań​stwa: bia​ły, z wień​cem zie​lo​nych li​ści lau​ro​wych, ota​cza​ją​cych żół​ty kwiat ama​ry​li​su; jak ge​ne​rał Mon​te​ro, w nie​ca​ły mie​siąc po ogło​sze​niu się ce​sa​rzem Co​sta​gu​any, zo​stał w cza​sie uro​czy​ste​go roz​da​-

wa​nia od​znak i krzy​ży za​strze​lo​ny przez mło​de​go ofi​ce​ra ar​ty​le​rzy​stę, bra​ta jego ów​cze​snej ko​chan​ki. – A obrzy​dły Pe​dri​to uciekł, pa​nie, z kra​ju – cią​gnął da​lej ten sam głos. – Ka​pi​tan jed​ne​go z na​szych stat​ków mó​wił mi nie​daw​no, że po​znał Pe​dri​ta gu​er​ril​le​ra, ubra​ne​go w pur​pu​ro​we pan​to​fle i ak​sa​mit​ną myc​kę ze zło​tym ku​ta​sem w jed​nym z po​łu​dnio​wych por​tów, gdzie pro​wa​dzi dom pu​blicz​ny. – Obrzy​dły Pe​dri​to? Kto to może być u dia​bła? – za​sta​na​wiał się zna​mie​ni​ty prze​lot​ny ptak, znaj​du​ją​cy się w sta​nie pół​snu, pół​ja​wy, ze zde​cy​do​wa​nie otwar​ty​mi ocza​mi i ni​kłym, lecz uprzej​mym gry​ma​sem ust, w któ​rych tkwi​ło osiem​na​ste czy dwu​dzie​ste z rzą​du cy​ga​ro, wy​pa​lo​ne w tym pa​mięt​nym dniu. – W po​ko​ju, w któ​rym sie​dzi​my, uka​zał mi się znie​nac​ka jak duch – ka​pi​tan Mit​chell mó​wił o No​stro​mie to​nem praw​dzi​wie cie​płym, w któ​rym od​czu​wa​ło się dumę. – Może pan so​bie wy​obra​zić, ja​kie to na mnie zro​bi​ło wra​że​nie. Przy​je​chał tu dro​gą mor​ską, z Bar​rio​sem oczy​wi​ście. I pierw​szą rze​czą, jaką mi po​wie​dział, gdy od​zy​ska​łem zdol​ność sły​sze​nia cze​go​kol​wiek, było to, iż uda​ło mu się przy​ho​lo​wać łód​kę na​le​żą​cą do ku​tra, któ​ra pły​wa​ła po za​to​ce! Zda​wał się być ogrom​nie prze​ję​ty tym zda​rze​niem. Rze​czy​wi​ście była to oko​licz​ność nie​zwy​kła, gdyż, pa​mię​ta pan, upły​nę​ło już wte​dy szes​na​ście dni od chwi​li za​to​pie​nia sre​bra. Od razu spo​strze​głem, że mam przed sobą in​ne​go czło​wie​ka. Wbił oczy w ścia​nę, jak​by tam ła​ził ja​kiś pa​jąk czy coś po​dob​ne​go. Utra​ta sre​bra za​wa​ży​ła na jego umy​śle. Pierw​szą rze​czą, o któ​rą za​py​tał, było: „Czy doña An​to​nia do​wie​dzia​ła się już o śmier​ci Mar​ci​na De​co​ud?” – Głos jego drżał. Mu​sia​łem mu oznaj​mić, że doña An​to​nia nie po​wró​ci​ła jesz​cze do mia​sta. Bied​na pa​nien​ka! A gdy już mia​łem za​miar za​dać mu ty​sią​ce py​tań, na​gle wy​bą​kał: „Pro​szę mi wy​ba​czyć, se​ñor “ – i znikł z mego ga​bi​ne​tu w mgnie​niu oka. Nie wi​dzia​łem go przez trzy dni. Oka​za​ło się, że przez ten czas wciąż się włó​czył, to wcho​dząc, to wy​cho​dząc z mia​sta,

a dwie noce prze​spał w ba​ra​kach, w któ​rych no​cu​ją ko​le​ja​rze. Zda​wał się być ab​so​lut​nie obo​jęt​ny na wszyst​ko co się dzia​ło. Za​py​ta​łem go kie​dyś na wy​brze​żu: „Kie​dyż po​wró​ci​cie do pra​cy, No​stro​mo? Bę​dzie wkrót​ce mnó​stwo ro​bo​ty dla car​ga​do​re​sów.” „Se​ñor – wy​ce​dził po​wo​li, ba​daw​czo na mnie pa​trząc. – Czy pan się bar​dzo zdzi​wi, gdy po​wiem, że je​stem za​nad​to zmę​czo​ny, by za​ra​zi pod​jąć się pra​cy? Cóż bym zresz​tą mógł ro​bić?… Moim car​ga​do​re​som nie śmiał​bym spoj​rzeć w oczy po utra​cie ku​tra.” Bła​ga​łem go, by prze​stał my​śleć o sre​brze, a on się tyl​ko uśmiech​nął. Ten uśmiech chwy​cił mnie za ser​ce, pa​nie. Mó​wię do nie​go: „To był fa​ta​lizm. Rzecz, któ​rej nie moż​na było za​po​biec.” – „Si, si!” – od​po​wie​dział i od​wró​cił się. Po​my​śla​łem, że naj​le​piej po​zo​sta​wić go przez pe​wien czas w spo​ko​ju, do​pó​ki nie przej​dzie nad tym do po​rząd​ku dzien​ne​go. A po​trze​ba mu było na to kil​ku lat. By​łem obec​ny przy jego wi​dze​niu się z don Car​lo​sem. Mu​szę po​wie​dzieć, że Gould jest ra​czej zim​nym czło​wie​kiem. Mu​siał tak dłu​go po​wścią​gać swo​je uczu​cia w ob​co​wa​niu z ło​tra​mi i zło​dzie​ja​mi, w cią​głej oba​wie przed ru​iną, któ​ra do​tknę​ła​by i jego, i jego żonę, że sta​ło się to dru​gą jego na​tu​rą. Pa​trzy​li so​bie w oczy przez dłuż​szą chwi​lę. Don Car​los spy​tał No​stro​ma, na swój spo​koj​ny, po​wścią​gli​wy spo​sób, co może dla nie​go uczy​nić. „Moje imię zna​ne jest z jed​ne​go krań​ca Su​la​co do dru​gie​go – od​po​wie​dział rów​nie spo​koj​nie. – Cóż by pan mógł wię​cej zro​bić dla mnie?” – To chy​ba cała ich roz​mo​wa. Póź​niej jed​nak​że, gdy nada​rzy​ła się spo​sob​ność ku​pie​nia bar​dzo do​bre​go szku​ne​ra, pani Gould i ja póty gło​wi​li​śmy się nad tym, aż do​szło do kup​na tego stat​ku i ofia​ro​wa​nia go No​stro​mo​wi. Zro​bi​li​śmy, co na​le​ża​ło zro​bić, ale on w cią​gu trzech lat zwró​cił wy​ło​żo​ną sumę. In​te​re​sy, pa​nie, roz​wi​ja​ły się wspa​nia​le na wy​brze​żu. A ten czło​wiek miał za​wsze po​-

wo​dze​nie we wszyst​kim z wy​jąt​kiem oca​le​nia sre​bra. Bied​na doña An​to​nia, za​raz po okrop​nych przej​ściach w la​sach Los Ha​tos, tak​że wi​dzia​ła się z No​stro​mem. Chcia​ła do​wie​dzieć się wszyst​kie​go o Mar​ci​nie De​co​ud: co mó​wi​li, co ro​bi​li, o czym my​śle​li do ostat​niej chwi​li w cią​gu tej zło​wro​giej nocy. Pani Gould mó​wi​ła, że No​stro​mo od​po​wia​dał spo​koj​nie i ze współ​czu​ciem, sło​wem za​cho​wał się wzo​ro​wo. Pan​na Avel​la​nos raz tyl​ko wy​buch​nę​ła pła​czem, gdy jej po​wtó​rzył sło​wa Mar​ci​na De​co​ud, że jego plan bę​dzie urze​czy​wist​nio​ny, a wy​nik świet​ny… I jest świet​ny, pa​nie, nie​wąt​pli​wie świet​ny. Pro​gram do​bie​gał wresz​cie koń​ca. Pod​czas gdy uprzy​wi​le​jo​wa​ny pa​sa​żer, do​zna​jąc mi​łe​go dresz​czu w prze​wi​dy​wa​niu, że znaj​dzie się nie​ba​wem w swej koi, już nie za​py​ty​wał na​wet, na czym, do li​cha, ten plan miał po​le​gać, ka​pi​tan Mit​chell mó​wił da​lej: – Ża​łu​ję, że już mu​si​my się roz​stać. Pań​skie za​in​te​re​so​wa​nie, do​wo​dzą​ce ży​we​go umy​słu, ob​da​rzy​ło mnie dniem nie​zmier​nie przy​jem​nym. Te​raz od​wio​zę pana na okręt. Miał pan spo​sob​ność rzu​ce​nia okiem na nasz „skar​biec świa​ta”. Do​sko​na​ła na​zwa. – Głos ster​ni​ka ło​dzi oznaj​mił zza drzwi, że bąk stoi w po​go​to​wiu. Pro​gram był za​koń​czo​ny. No​stro​mo rze​czy​wi​ście wy​pa​trzył małą łód​kę z ku​tra, któ​rą zo​sta​wił De​co​udo​wi na Wiel​kiej Iza​be​li, pu​stą i ko​ły​szą​cą się da​le​ko na wo​dach za​to​ki. Stał wte​dy,na, po​mo​ście pierw​sze​go trans​por​tow​ca Bar​rio​sa, pa​ro​we​go okrę​tu, znaj​du​ją​ce​go się wów​czas o go​dzi​nę dro​gi od Su​la​co. Bar​rios, któ​re​go za​wsze cie​szył każ​dy śmia​ły czyn i któ​ry był do​brym sę​dzią w oce​nie od​wa​gi, nad​zwy​czaj po​lu​bił ca​pa​ta​za. W cią​gu po​dró​ży wzdłuż wy​brze​ża ge​ne​rał cią​gle trzy​mał go przy so​bie i od​zy​wał się doń raz po raz w spo​sób na​gły i po​ryw​czy, co było u nie​go ozna​ką wiel​kiej przy​chyl​no​ści. Oczy No​stro​ma pierw​sze wy​pa​trzy​ły na sze​ro​kim łuku za​to​ki ma​lut​ką, zwod​ni​czą, ciem​ną plam​kę, je​dy​ną, któ​ra – poza za​ry​sem Trzech Iza​bel z pra​wej stro​ny – ma​ja​czy​ła wśród pła​skiej, lśnią​cej pu​sta​ci Gol​fo. Są chwi​le,

kie​dy nie wol​no lek​ce​wa​żyć naj​drob​niej​sze​go fak​tu; mała łó​decz​ka, tak od​da​lo​na od lądu, mo​gła mieć ja​kieś zna​cze​nie war​te spraw​dze​nia. Na po​ta​ku​ją​ce ski​nie​nie Bar​rio​sa trans​por​to​wiec zmie​nił kurs i zbli​żył się na taką od​le​głość, któ​ra po​zwo​li​ła stwier​dzić, że w tej łu​pi​nie nikt nie sie​dzi. Była to zwy​kła łó​decz​ka nie​sio​na przez prąd, z wio​sła​mi zło​żo​ny​mi w środ​ku. Ale No​stro​mo, któ​re​mu De​co​ud nie scho​dził z my​śli od wie​lu dni, roz​po​znał w niej ze wzru​sze​niem łód​kę na​le​żą​cą do ku​tra. Nie było mowy o za​trzy​ma​niu pa​row​ca dla wcią​gnię​cia ta​kie​go dro​zbia​zgu. Każ​da mi​nu​ta mo​gła za​wa​żyć na ży​ciu i przy​szło​ści ca​łe​go mia​sta. Ja​dą​cy na prze​dzie okręt, z ge​ne​ra​łem na po​mo​ście, wró​cił na daw​ny kurs. Za nim flo​tyl​la trans​por​tow​ców, do​tąd roz​pro​szo​na na chy​bił tra​fił na prze​strze​ni mili, przy​wo​dzą​ca na myśl ko​ro​wód po​two​rów ja​kiejś wy​mie​ra​ją​cej rasy oce​anicz​nej, po​czę​ła się tło​czyć, czar​na i dy​mią​ca na tle za​chod​nie​go nie​ba. Spo​za gru​py ofi​ce​rów roz​legł się do​no​śny, lecz spo​koj​ny głos No​stro​ma: – Mi ge​ne​ra​le, rad bym wy​ło​wić tę małą łód​kę. Por Dios, ja ją znam. Na​le​ży do na​szej kom​pa​nii. – A ty, por Dios – za​rżał Bar​rios gło​śnym we​so​łym śmie​chem – a ty na​le​żysz do mnie. Zro​bię cię rot​mi​strzem ka​wa​le​rii, jak tyl​ko gdzieś wresz​cie zo​ba​czy​my ko​nia. – Ja spraw​niej pły​wam niż jeż​dżę kon​no, mi ge​ne​ra​le – od​krzyk​nął No​stro​mo, przy​su​wa​jąc się do po​rę​czy ze wzro​kiem utkwio​nym w je​den punkt. – Po​zwól​cie mi… – Po​zwo​lić ci? Cóż za za​ro​zu​mia​ła be​stia! – żar​to​wał jo​wial​nie ge​ne​rał, nie pa​trząc na​wet w jego stro​nę. – Po​zwo​lić mu? Cha, cha, cha! Chce, bym przy​znał, że bez nie​go nie zdo​bę​dzie​my Su​la​co! Cha, cha, cha! A może byś tak, synu, do​pły​nął do tej łód​ki? Grom​ki okrzyk, któ​ry za​brzmiał z jed​ne​go koń​ca stat​ku na dru​gi, prze​ciął

jego dal​sze wy​bu​chy śmie​chu. No​stro​mo wy​sko​czył przez bur​tę; jego czar​na gło​wa wy​nu​rza​ła się w du​żej już od​le​gło​ści od okrę​tu. Ge​ne​rał wy​mam​ro​tał w prze​ra​że​niu: – Cie​lo! co ja zro​bi​łem! – to​nem czło​wie​ka ra​żo​ne​go gro​mem. Ale wy​star​czy​ło bacz​ne​go spoj​rze​nia, by stwier​dzić, że No​stro​mo pły​nie z całą swo​bo​dą. Wte​dy Bar​rios za​grzmiał na cały głos: – A nie! nie! Nie za​trzy​ma​my stat​ku po to, by wy​ła​wiać tego bez​czel​ne​go chło​pa. Nie​chże się topi ten zwa​rio​wa​ny ca​pa​taz! Nic poza prze​mo​cą fi​zycz​ną nie mo​gło​by po​wstrzy​mać No​stro​ma od wy​sko​cze​nia przez bur​tę. Ta pu​sta łód​ka, wy​pły​wa​ją​ca ta​jem​ni​czo na jego spo​tka​nie, jak​by nią kie​ro​wał nie​wi​dzial​ny upiór, za​mro​czy​ła ca​pa​ta​za, wy​da​ła mu się ja​kimś zna​kiem, ostrze​że​niem, za​ska​ku​ją​cą i za​gad​ko​wą od​po​wie​dzią na nur​tu​ją​cą go bez​u​stan​nie myśl o skar​bie i o lo​sach czło​wie​ka. Gdy​by na tej pół mili wody cze​ka​ła go pew​na śmierć, był​by tak​że sko​czył. Ale woda była gład​ka jak na sta​wie, re​ki​ny zaś nie na​wie​dza​ją nig​dy Gol​fo Pla​ci​do, jak​kol​wiek po tam​tej stro​nie Pun​ta Mala roi się od nich wzdłuż wy​brze​ża. Ca​pa​taz uchwy​cił się tyłu ło​dzi i cięż​ko od​dy​chał. W cza​sie pły​wa​nia ogar​nę​ło go dziw​ne uczu​cie bez​si​ły. Jesz​cze w wo​dzie zrzu​cił z sie​bie buty i ma​ry​nar​kę. Przez czas ja​kiś wi​siał tak na brze​gu łód​ki, by od​zy​skać swo​bo​dę od​de​chu. W dali wi​dać było trans​por​tow​ce, już te​raz sku​pio​ne i pły​ną​ce wprost na Su​la​co. Z ich wy​glą​du moż​na by są​dzić, że jadą tam z przy​ja​znym na​po​mnie​niem albo na spor​to​we za​wo​dy; dym z ich ko​mi​nów po​łą​czył się i pły​nął na po​do​bień​stwo cien​kiej, siar​cza​nej smu​gi nad samą gło​wą No​stro​ma. To jego nie​ustra​szo​ność, jego od​wa​ga, jego czyn wpra​wi​ły w ruch te okrę​ty, ja​dą​ce te​raz ra​to​wać ży​cie i mie​nie blan​co​sów za​pę​dza​ją​cych lud do pra​cy, ra​to​wać ko​pal​nię San To​nie, ra​to​wać dzie​ci. Sil​nym i zręcz​nym ru​chem wdra​pał się na tył ło​dzi. Ta sama! Nie było wąt​pli​wo​ści. Była to łó​decz​ka na​le​żą​ca do ku​tra Nr 3, ta,

któ​rą po​zo​sta​wił Mar​ci​no​wi De​co​ud na Wiel​kiej Iza​be​li, chcąc mu dać moż​ność ru​sze​nia się stam​tąd na wy​pa​dek, gdy​by nie było spo​so​bu przyj​ścia mu z po​mo​cą od stro​ny lądu. A tym​cza​sem ona wy​szła na spo​tka​nie jego, No​stro​ma, pu​sta i za​gad​ko​wa. Co się mo​gło stać z Mar​ci​nem De​co​ud? Ca​pa​taz po​świę​cił mi​nu​tę na uważ​ne ba​da​nia. Szu​kał ja​kie​goś uszko​dze​nia, ja​kie​goś zna​ku. Do​strzegł je​dy​nie bru​nat​ną pla​mę na bur​cie tuż koło ław​ki. Na​chy​lił się nad tą pla​mą i po​tarł ją moc​no pal​cem. Po czym prze​szedł na rufę i tam za​siadł w bier​nej po​sta​wie, ze złą​czo​ny​mi ko​la​na​mi i skrzy​żo​wa​ny​mi no​ga​mi. Ocie​kał wodą od stóp do głów, z ob​wi​słych wło​sów i wą​sów rów​nież ka​pa​ła woda i wy​glą​dał te​raz, z oczy​ma po​zba​wio​ny​mi po​ły​sku i utkwio​ny​mi w dno ło​dzi, jak to​pie​lec, któ​ry wy​nu​rzył się z głę​bi, by przy za​cho​dzie słoń​ca po​ko​ły​sać się na fa​lach w ma​łej łó​decz​ce. Pod​nie​ce​nie wy​wo​ła​ne awan​tur​ni​czą wy​pra​wą, nie​po​ko​jem, czy w porę do​je​dzie z po​wro​tem, trium​fem do​ko​na​ne​go z po​wo​dze​niem czy​nu, a tak​że nie​ustan​na kon​cen​tra​cja my​śli na łącz​nym za​gad​nie​niu lo​sów skar​bu i je​dy​ne​go czło​wie​ka, któ​ry o nim wie​dział, wszyst​ko to opu​ści​ło go te​raz zu​peł​nie. Do ostat​niej chwi​li wy​si​lał umysł nad spo​so​bem do​sta​nia się nie​po​strze​że​nie na Wiel​ką Iza​be​lę bez stra​ty cza​su. Po​trze​ba ta​jem​ni​cy po​łą​czy​ła się w nim tak ści​śle z lo​sa​mi skar​bu, że na​wet wo​bec Bar​rio​sa po​wstrzy​mał się od ja​kiej​kol​wiek wzmian​ki o ist​nie​niu Mar​ci​na De​co​uda i sre​bra na wy​spie. Li​sty, któ​re za​wiózł ge​ne​ra​ło​wi, na​po​my​ka​ły wpraw​dzie o za​to​pie​niu ku​tra, gdyż to mia​ło zwią​zek z sy​tu​acją w Su​la​co. W tych oko​licz​no​ściach jed​no​oki po​grom​ca ty​gry​sów, któ​re​mu za​pach​nia​ła spo​sob​ność wal​ki, nie tra​cił cza​su na wy​py​ty​wa​nie po​sła. Bar​rios roz​ma​wia​jąc z No​stro​mem zda​wał się być prze​ko​na​ny, że Mar​cin De​co​ud i szta​by sre​bra po​szły ra​zem na dno, a No​stro​mo, nie za​gad​nię​ty wprost, za​cho​wał mil​cze​nie pod wpły​wem ja​kie​goś nie​wy​tłu​ma​czo​ne​go ura​zu i nie​uf​no​ści. „Niech usły​szą to wszyst​ko z ust sa​me​go don Mar​ci​na” – po​-

wie​dział so​bie w my​śli. A te​raz, kie​dy już miał do​stęp do Wiel​kiej Iza​be​li, i to znacz​nie wcze​śniej, niż są​dził, pod​nie​ce​nie opu​ści​ło go, jak du​sza opusz​cza cia​ło, po​zo​sta​wia​jąc je mar​twym na zie​mi – zie​mi, któ​ra prze​sta​ła dlań ist​nieć. Zda​wa​ło się, iż No​stro​mo nie orien​tu​je się w za​to​ce. Przez dłu​gi czas nie drgnę​ła mu na​wet po​wie​ka nad szkli​stą pust​ką wy​trzesz​czo​nych oczu. Lecz z wol​na, za​nim po​ru​szy​ła się ręka lub noga, za​nim drgnął ja​kiś mu​skuł lub po​wie​ka, w mar​twych ry​sach po​czął się po​ja​wiać wy​raz, żywy wy​raz i głę​bo​ka myśl wyj​rza​ła z nie​ru​cho​mych oczu, jak​by du​sza tu​ła​cza, spo​koj​na, smut​na du​sza, zna​la​zł​szy opusz​czo​ne cia​ło, wzię​ła je ukrad​kiem w po​sia​da​nie. Ca​pa​taz zmarsz​czył brew. Wśród ogrom​ne​go spo​ko​ju mo​rza, wysp i wy​brze​ża, spo​ko​ju po​kłę​bio​nych chmur i smug świa​tła na wo​dzie, to zmarsz​cze​nie brwi mia​ło w so​bie do​bit​ność po​tęż​ne​go ge​stu. Nic nie po​ru​sza​ło się przez dłu​gi czas; po​tem ca​pa​taz po​trzą​snął gło​wą, by zno​wu się pod​dać spo​czyn​ko​wi, wspól​ne​mu wszyst​kim rze​czom wi​dzial​nym. Na​gle schwy​cił wio​sła i jed​nym ru​chem ob​ró​cił łód​kę dzio​bem ku Wiel​kiej Iza​be​li. Za​nim za​głę​bił je po​wtór​nie, raz jesz​cze na​chy​lił się nad bru​nat​ną pla​mą na bur​cie. – Ja to znam – mruk​nął do sie​bie z do​myśl​nym ru​chem gło​wy – to jest krew. Jego ude​rze​nia wio​seł były dłu​gie, moc​ne, zde​cy​do​wa​ne. Od cza​su do cza​su spo​glą​dał przez ra​mię na Wiel​ką Iza​be​lę uka​zu​ją​cą jego nie​spo​koj​nym oczom swo​je ni​skie, ska​li​ste wy​brze​że, któ​re czy​ni​ło na nim wra​że​nie nie​prze​nik​nio​nej twa​rzy. Wresz​cie dziób ło​dzi do – tknął brze​gu. No​stro​mo rzu​cił łód​kę, ra​czej, niż wcią​gnął, na pia​sek ma​łej pla​ży. I na​tych​miast, od​wró​ciw​szy się od za​cho​dzą​ce​go słoń​ca, sko​czył wiel​ki​mi su​sa​mi w wą​wóz, roz​pry​sku​jąc przy każ​dym kro​ku wodę Stru​mie​nia, jak​by umyśl​nie dep​cąc płyt​ką, ja​sną, żywą szem​rzą​cą jego po​wierzch​nię. Chciał wy​ko​rzy​stać każ​dą chwi​lę dzien​ne​go świa​tła.

Zwa​ły zie​mi, mu​ra​wy i zgnie​cio​nych za​ro​śli osu​nę​ły się, rzekł​byś, na​tu​ral​nie, z wy​kro​tu, któ​ry po​wstał pod po​chy​łym drze​wem. De​co​ud do​ko​nał za​da​nia ukry​cia sre​bra we​dług wska​zó​wek No​stro​ma, uży​wa​jąc ry​dla w prze​myśl​ny spo​sób. Ale pół​u​śmiech apro​ba​ty na twa​rzy No​stro​ma zmie​nił się w gniew​ny gry​mas warg na wi​dok ry​dla po​rzu​co​ne​go w wi​docz​nym miej​scu, jak​by zu​peł​nie bez​myśl​nie lub w przy​stę​pie na​głe​go prze​stra​chu, co zdra​dza​ło ro​bo​tę ludz​kiej ręki. Ach! Wszy​scy są wi​dać rów​nie głu​pi, ci hom​bres fi​nos, usta​na​wia​ją​cy pra​wa i rzą​dy, na​rzu​ca​ją​cy pro​stym lu​dziom zbęd​ne pra​ce do wy​ko​ny​wa​nia! No​stro​mo pod​niósł ry​del, a gdy po​czuł jego trzon w dło​ni, przy​szła mu na​gle ocho​ta zaj​rze​nia do skrzy​nek z koń​skiej skó​ry, za​wie​ra​ją​cych skarb. Paru ude​rze​nia​mi ry​dla od​sło​nił kra​wę​dzie i na​roż​ni​ki kil​ku z nich, a oczy​ściw​szy je z resz​tek zie​mi za​uwa​żył, że jed​na zo​sta​ła roz​pła​ta​na no​żem. To od​kry​cie wy​rwa​ło z jego ust stłu​mio​ny okrzyk; osu​nął się na ko​la​na i z nie​uza​sad​nio​nym prze​stra​chem obej​rzał się przez jed​no i dru​gie ra​mię. Twar​da skó​ra za​mknę​ła się w miej​scu na​cię​cia i No​stro​mo za​wa​hał się za​nim wsu​nął rękę przez szpa​rę i na​ma​cał szta​by sre​bra. Le​ża​ły na dnie. Jed​na, dru​ga, trze​cia… Tak, bra​ko​wa​ło czte​rech. Ktoś je wy​cią​gnął. Czte​ry szta​by. Ale kto? De​co​ud? Nikt inny. I po co? W ja​kim celu? Jaki opę​ta​ny ka​prys nim kie​ro​wał? Musi się z tego wy​tłu​ma​czyć. Czte​ry szta​by sre​bra wy​wie​zio​ne na łód​ce i – krew! Nad roz​to​czą wód otwar​tej za​to​ki ja​sne, nie​zmien​ne, nie przy​sło​nię​te żad​ną chmur​ką słoń​ce za​nu​rza​ło się w wid​no​krąg, do​peł​nia​jąc tej po​waż​nej, ta​jem​ni​czej ofia​ry ca​ło​pal​nej z dala od śmier​tel​nych oczu, w nie​skoń​czo​nym ma​je​sta​cie mil​cze​nia i spo​ko​ju. Brak czte​rech sztab i – krew! Ca​pa​taz pod​niósł się po​wo​li. – Mógł po pro​stu ska​le​czyć się w rękę – mruk​nął. – Ale to… Usiadł na mięk​kiej zie​mi, wy​zu​ty z wszel​kiej od​por​no​ści, jak​by łań​cu​chem

przy​ku​ty do skar​bu. Obej​mo​wał rę​ko​ma pod​kur​czo​ne nogi, z wy​ra​zem bez​na​dziej​ne​go pod​da​nia się, jak nie​wol​nik po​sta​wio​ny na stra​ży. Raz tyl​ko ży​wiej pod​niósł gło​wę: kle​kot ostre​go ognia z musz​kie​tów do​szedł do jego uszu. Przy​po​mi​na​ło to trzask su​che​go gro​chu, sy​pa​ne​go z wy​so​ka na bę​ben. Przy​słu​chi​wał się przez chwi​lę, po czym rzekł pół​gło​sem: – On już nig​dy nie wró​ci i nig​dy tej spra​wy nie wy​ja​śni. I znów opu​ścił gło​wę. – Nie​moż​li​we! – mruk​nął po​nu​ro. Strze​la​ni​na usta​ła. Łuna wiel​kiej po​żo​gi w Su​la​co roz​go​rza​ła czer​wie​nią nad wy​brze​żem. Igra​jąc po chmu​rach kłę​bią​cych się w głę​bi za​to​ki, od​blask tej łuny, rudy i po​sęp​ny, do​cie​rał do Trzech Iza​bel. No​stro​mo tego nie wi​dział, mimo że pod​niósł gło​wą. – W ta​kim ra​zie nie do​wiem się, jak to było – rzekł wy​raź​nie, po czym za​milkł na wie​le go​dzin. Nie mógł się do​wie​dzieć. Nikt nie miał się do​wie​dzieć. Ko​niec Mar​ci​na De​co​ud, jak się moż​na było spo​dzie​wać, nie stał się nig​dy przed​mio​tem do​cie​kań dla ni​ko​go z wy​jąt​kiem No​stro​ma. Gdy​by praw​da się od​sło​ni​ła, na​su​wa​ło​by się za​wsze py​ta​nie: dla​cze​go? Na​to​miast śmierć zwią​za​na z za​to​nię​ciem ku​tra nie pozo – sta​wia​ła wąt​pli​wo​ści co do przy​czy​ny. Mło​dy apo​stoł Se​pa​ra​cji zgi​nął w wal​ce o swą ideę wsku​tek nie​od​ża​ło​wa​ne​go wy​pad​ku. Tym​cza​sem praw​da była inna: De​co​ud padł ofia​rą sa​mot​no​ści, tego wro​ga zna​ne​go nie​wie​lu lu​dziom na tej zie​mi, wro​ga, któ​re​mu umie​ją się prze​ciw​sta​wić tyl​ko naj​pro​st​si spo​śród nas. Świet​ne​go Co​sta​gu​ań​czy​ka z pa​ry​skich bul​wa​rów za​bi​ła sa​mot​ność oraz brak wia​ry w sie​bie i w in​nych. Dla ja​kichś przy​czyn za​pew​ne istot​nych, lecz prze​cho​dzą​cych zwy​kłe ro​zu​mo​wa​nie ludz​kie, ptac​two wod​ne z za​to​ki uni​ka​ło ar​chi​pe​la​gu Iza​bel. Ich punk​tem zbor​nym był wierz​cho​łek Azu​ery, któ​rej ka​mien​ne pła​sko wzgó​rze i szcze​li​ny roz​brzmie​wa​ją za​wsze dzi​ką, burz​li​wą wrza​wą, jak​by te pta​ki

wiecz​nie się kłó​ci​ły o le​gen​dar​ny skarb. Pod ko​niec pierw​sze​go dnia spę​dzo​ne​go na Wiel​kiej Iza​be​li De​co​ud, le​żąc w cie​niu pod drze​wem i krę​cąc się na swym po​sła​niu z ostrych traw, po​wie​dział so​bie: – Nie wi​dzia​łem ani jed​ne​go pta​ka przez cały dzień. Nie sły​szał też przez cały dzień ani jed​ne​go dźwię​ku, prócz tych paru słów, wy​mó​wio​nych te​raz pół​gło​sem. Był to dzień ab​so​lut​nej ci​szy, pierw​szy w jego ży​ciu. A nie spał ani chwi​li. Mimo po​przed​nich bez​sen​nych nocy i dni peł​nych walk, pla​no​wa​nia, ga​da​nia, mimo nie​bez​pie​czeń​stwa i fi​zycz​ne​go wy​sił​ku prze​ży​wa​ne​go ma za​to​ce, nie był w sta​nie zmru​żyć oka ani na jed​ną chwi​lę. A jed​nak od wscho​du słoń​ca do za​cho​du prze​le​żał bądź na wznak, bądź twa​rzą do zie​mi. Wy​pro​sto​wał się i wol​nym kro​kiem ze​szedł do wą​wo​zu, by spę​dzić noc przy za​ko​pa​nym sre​brze. Gdy​by No​stro​mo po​wró​cił, a mógł po​wró​cić lada chwi​la, tam by go za​pew​ne szu​kał, noc była zaś naj​od​po​wied​niej​szą porą na prze​pra​wę. De​co​ud przy​po​mniał so​bie z zu​peł​ną obo​jęt​no​ścią, że nic nie jadł od chwi​li, kie​dy sam po​zo​stał na wy​spie. Noc spę​dził z otwar​ty​mi oczy​ma, a gdy się roz​wid​ni​ło, prze​gryzł coś z tą samą obo​jęt​no​ścią. Świet​ny „mło​dy De​co​ud”, roz​piesz​czo​ny ulu​bie​niec ro​dzi​ny, na​rze​czo​ny An​to​nii i dzien​ni​karz z Su​la​co, oka​zał się nie​zdol​ny do zma​ga​nia się z sobą sam na sam. Sa​mot​ność na​rzu​co​na przez oko​licz​no​ści ze​wnętrz​ne ry​chło wy​twa​rza taki stan du​szy, w któ​rym nie ma już miej​sca na wy​mu​szo​ną iro​nię i scep​ty​cyzm. Opa​no​wu​je ona umysł i wpę​dza myśl w śle​pą uli​cę nie​wia​ry. Po trzech dniach wy​cze​ki​wa​nia na uj​rze​nie ja​kiej​kol​wiek ludz​kiej twa​rzy, De​co​ud od​krył w so​bie coś w ro​dza​ju zwąt​pie​nia we wła​sną oso​bo​wość. Jak​by jego od​ręb​ny byt roz​pły​nął się w tym świe​cie chmur i mo​rza, na​tu​ral​nych kształ​tów i sił przy​ro​dy. Je​dy​nie w dzia​ła​niu znaj​du​je​my po​krze​pia​ją​ce złu​dze​nie nie​za​leż​ne​go bytu jako prze​ciw​sta​wie​-

nie ca​ło​kształ​to​wi zja​wisk, któ​re​go je​ste​śmy za​le​d​wie nie​zdar​ną cząst​ką. De​co​ud za​tra​cił wia​rę w rze​czy​wi​stość swych czy​nów, prze​szłych i przy​szłych. Na pią​ty dzień ogar​nę​ła go bez​brzeż​na me​lan​cho​lia. Po​sta​no​wił, że nie odda się w ręce tych lu​dzi z Su​la​co, któ​rzy osa​cza​li go te​raz jak roz​tań​czo​ne, spro​śne wid​ma, nie​rze​czy​wi​ste i okrop​ne. Wi​dział sie​bie w ich oto​cze​niu, sła​bo wal​czą​ce​go, i An​to​nię, roz​mia​rów ale​go​rycz​ne​go po​są​gu, cu​dow​nie pięk​ną, spo​glą​da​ją​cą po​gar​dli​wym wzro​kiem na jego bez​sil​ność. Żad​ne żywe stwo​rze​nie, na​wet plam​ka da​le​kie​go ża​gla nie za​ma​ja​czy​ła w polu jego wi​dze​nia, chcąc więc jak​by ujść przed sa​mot​no​ścią, po​grą​żył się w swej me​lan​cho​lii. Nie​ja​sna świa​do​mość, że źle po​kie​ro​wał ży​ciem pod​da​jąc się im​pul​som, któ​re po​zo​sta​wia​ły gorz​ki po​smak w ustach, była pierw​szym w jego mę​skich la​tach ock​nię​ciem się zmy​słu mo​ral​ne​go. Ale jed​no​cze​śnie nie od​czu​wał skru​chy. Cze​goż miał ża​ło​wać? Nie uzna​wał wszak żad​nych cnót poza in​te​li​gen​cją, a na miej​sce obo​wiąz​ku sta​wiał na​mięt​no​ści. Te​raz zaś za​rów​no jego in​te​li​gen​cja, jak na​mięt​no​ści zo​sta​ły ła​two po​chło​nię​te przez tę wiel​ką, nie​prze​rwa​ną sa​mot​ność i wy​cze​ki​wa​nie bez wia​ry. Bez​sen​ność ode​bra​ła jego woli wszel​ką ener​gię, gdyż od sied​miu dni nie spał na​wet sied​miu go​dzin. Jego smu​tek był smut​kiem scep​tycz​ne​go umy​słu. We wszech​świe​cie wi​dział tyl​ko sze​reg nie​zro​zu​mia​łych ob​ra​zów. No​stro​mo nie żył. Wszyst​ko za​ła​ma​ło się ha​nieb​nie. Nie śmiał my​śleć o An​to​nii. Ona też za​pew​ne nie żyła, a je​śli na​wet żyła, on jej już w oczy nie spoj​rzy. Po​dej​mo​wa​nie ja​kie​go​kol​wiek wy​sił​ku wy​da​wa​ło się bez​sen​sem. Dzie​sią​te​go dnia, po nocy spę​dzo​nej bez chwi​li drzem​ki (prze​my​śli​wał, że An​to​nia nie mo​gła nig​dy ko​chać isto​ty tak nie​re​al​nej jak on), sa​mot​ność wy​da​ła mu się ja​kąś ogrom​ną próż​nią, a ci​sza za​to​ki cien​ką, na​prę​żo​ną liną, na któ​rej wi​siał, ucze​pio​ny obu​rącz, bez uczu​cia stra​chu, bez zdzi​wie​nia, bez prze​ży​wa​nia ja​kich​kol​wiek wzru​szeń. Do​pie​ro pod wie​czór, gdy ochło​dze​nie

przy​nio​sło mu względ​ną ulgę, po​czął pra​gnąć, by się ta lina prze​rwa​ła. Wy​obra​żał so​bie, że przy pęk​nię​ciu wyda ona ostry, krót​ki od​głos jak strzał z pi​sto​le​tu. I to był​by jego ko​niec. My​ślał o tej chwi​li z przy​jem​no​ścią, gdyż lę​kał się bez​sen​nych nocy, kie​dy to mil​cze​nie, na kształt na​prę​żo​nej liny, któ​rej on obu​rącz się trzy​ma, po​czy​na drgać bez​sen​sow​ny​mi strzę​pa​mi słów, a sło​wa te są za​wsze jed​na​kie, cał​ko​wi​cie nie​zro​zu​mia​łe. Mó​wią o No​stro​mie, o An​to​nii, o Bar​rio​sie tu​dzież o ja​kichś pro​kla​ma​cjach, w któ​rych zda​nia brzę​czą bez​sen​sow​ną iro​nią. Pod​czas dnia wi​dział to mil​cze​nie na kształt na​pię​tej do ostat​nich gra​nic stru​ny, na któ​rej wi​siał cię​ża​rek jego ży​cia, jego czcze​go ży​cia. – Cie​ka​wym, czy usły​szę trzask tej stru​ny, za​nim spad​nę – za​py​ty​wał sie​bie. Słoń​ce od dwóch go​dzin wy​szło znad wid​no​krę​gu, gdy De​co​ud po​wstał z le​go​wi​ska, chu​dy, brud​ny, bla​dy – i pod​niósł na nie oczy spod za​czer​wie​nio​nych po​wiek. Człon​ki jego po​ru​sza​ły się opor​nie, jak​by ob​cią​żo​ne oło​wiem, ale nie drża​ły; nada​wa​ło to jego ru​chom pew​ność i ro​dzaj god​no​ści, jak​by szedł speł​niać ja​kiś ob​rzą​dek. Zszedł do wą​wo​zu, al​bo​wiem urok sre​bra, z ukry​tą w nim po​tę​gą, po​zo​stał je​dy​ną rze​czą, któ​ra nań jesz​cze z ze​wnątrz dzia​ła​ła. De​co​ud pod​niósł pas z re​wol​we​rem, le​żą​cy na zie​mi, i za​ło​żył go na sie​bie. Stru​na mil​cze​nia nig​dy nie pęk​nie na tej wy​spie. „Wszak mu​szę wpaść do wody i za​to​nąć – tak, za​to​nąć” – my​ślał. Pa​trzył na po​ru​szo​ną zie​mię, po​kry​wa​ją​cą skarb. – W mo​rzu! – Po​ru​szał się jak lu​na​tyk. Po​wo​li osu​nął się na ko​la​na i po​czął pal​ca​mi roz​grze​by​wać zie​mię z prze​myśl​ną cier​pli​wo​ścią, do​pó​ki nie na​tra​fił na jed​ną ze skrzy​nek. Nie prze​ry​wa​jąc pra​cy, jak​by ją wie​lo​krot​nie wy​ko​ny​wał, prze​ciął po​kry​wę i wy​cią​gnął czte​ry sztab​ki sre​bra, któ​re wło​żył do kie​sze​ni. Po czym za​sy​pał od​sło​nię​tą skrzyn​kę i po​wol​nym kro​kiem wy​szedł z wą​wo​zu. Za​ro​śla za​mknę​ły się za nim z sze​le​stem.

W trze​cim dniu swe​go osa​mot​nie​nia De​co​ud przy​cią​gnął łód​kę do sa​mej wody z za​mia​rem od​pły​nię​cia w któ​rą​kol​wiek stro​nę, cze​go jed​nak za​nie​chał, ule​ga​jąc pod​szep​tom chwiej​nej na​dziei, że No​stro​mo po​wró​ci, a tak​że w prze​ko​na​niu o zu​peł​nej bez​u​ży​tecz​no​ści wy​sił​ku. Łód​ka po​trze​bo​wa​ła tyl​ko lek​kie​go po​pchnię​cia, by wy​pły​nąć na wodę. De​co​ud, z wy​jąt​kiem pierw​sze​go dnia, od​ży​wiał się po tro​chu co​dzien​nie, więc po​sia​dał jesz​cze nie​co siły w mię​śniach. Unió​sł​szy po​wo​li wio​sła od​bił się od ska​ły Wiel​kiej Iza​be​li, któ​rą po​zo​sta​wił poza sobą, roz​grza​ną słoń​cem, jak​by tęt​nią​cą cie​płem ży​cia, ską​pa​ną od stóp do głów ja​rzą​cym świa​tłem, rzekł​byś, pro​mie​nie​ją​cą ra​do​ścią i na​dzie​ją. De – coud pły​nął wprost ku za​cho​dzą​ce​mu słoń​cu. A gdy mrok ob​jął za​to​kę, prze​stał wio​sło​wać i rzu​cił wio​sła na dno czół​na. Głu​chy ło​skot, jaki spra​wi​ły spa​da​jąc, wy​dał mu się naj​więk​szym ha​ła​sem sły​sza​nym w ży​ciu. I to było re​we​la​cją. Czymś, co go z da​le​ka spro​wa​dzi​ło na zie​mię. Przez gło​wę prze​le​cia​ła mu myśl: „A może za​snę tej nocy?” – Ale w to nie uwie​rzył. Nie wie​rzył w nic i da​lej sie​dział nie​ru​cho​mo na swej ła​wecz​ce. Świt po​wsta​ją​cy za gó​ra​mi od​bił się w jego otwar​tych źre​ni​cach. Ja​sność wzma​ga​ła się, wresz​cie zza wierz​choł​ków gór uka​za​ło się słoń​ce w ca​łej swej świet​no​ści. Ol​brzy​mia za​to​ka roz​iskrzy​ła się od bla​sku i w tej do​sko​na​łej, nie​mi​ło​sier​nej pu​st​ce De​co​ud od​czuł, jak po​przed​nio, gro​zę ci​szy, któ​ra znów mu się wy​da​ła ciem​ną, na​pię​tą stru​ną. Wpa​try​wał się w nią, pod​czas gdy bez po​śpie​chu prze​miesz​czał ław​kę ze środ​ka czół​na na po​rę​cze bocz​nych ścian. Wpa​try​wał się w nią da​lej, upar​cie, pod​czas gdy jego ręka od​pi​na​ła po omac​ku skó​rza​ny po​kro​wiec i wy​cią​ga​ła zeń re​wol​wer. Po czym ta sama ręka unio​sła się, skie​ro​wa​ła lufę re​wol​we​ru do pier​si, po​cią​gnę​ła za cyn​giel i z nie​zwy​kłą siłą ci​snę​ła dy​mią​cą jesz​cze broń w po​wie​trze. Jego oczy pa​trzy​ły nań jesz​cze, pod​czas gdy cia​ło osu​wa​ło się na​przód i za​wi​sło pier​sia​mi na bur​cie, a pra​wa ręka ucze​pi​ła się po​rę​czy. Oczy pa​trzy​ły… – Do​ko​na​ne – wy​krztu​sił po​przez krew, któ​ra na​gle za​la​ła mu usta. Ostat​-

nią jego my​ślą było: „Cie​ka​wym, jak umie​rał ca​pa​taz.” – Uchwyt jego pal​ców ze​lżał i na​rze​czo​ny An​to​nii Avel​la​nos sto​czył się do wody, nie usły​szaw​szy dźwię​ku ze​rwa​nej stru​ny mil​cze​nia wśród pust​ki za​to​ki Pla​ci​do, któ​rej lśnią​ca po​wierzch​nia po​zo​sta​ła nie​na​ru​szo​na po upad​ku jego cia​ła. Ofia​ra nudy odar​tej ze złu​dzeń (któ​rą się pła​ci za zu​chwa​ły in​te​lekt), świet​ny don Mar​cin De​co​ud, ob​cią​żo​ny szta​ba​mi sre​bra z San Tomé, znikł bez śla​du, po – chło​nię​ty przez bez​mier​ną obo​jęt​ność oto​cze​nia. Jego sku​lo​na, bez​sen​na po​stać ode​szła od sre​bra z San Tomé; i przez ja​kiś czas du​chy do​bra i zła, któ​re za​wsze krą​żą w po​bli​żu ukry​tych skar​bów na tej zie​mi, mo​gły my​śleć, że ten je​den skarb zo​stał przez całą ludz​kość za​po​mnia​ny. Po kil​ku dniach jed​nak inna po​stać przy​wlo​kła się tu po za​cho​dzie słoń​ca, by za​siąść na całą noc bez ru​chu i bez snu w ciem​nej roz​pa​dli​nie, w tej sa​mej nie​mal po​sta​wie i w tym sa​mym miej​scu co tam​ten bez​sen​ny czło​wiek, któ​ry od​je​chał na za​wsze tak ci​cho w ma​łym czół​nie, o tej sa​mej po​rze, po za​cho​dzie słoń​ca. Du​chy do​bra i zła krą​żą​ce do​ko​ła za​ka​za​nych skar​bów zro​zu​mia​ły, że sre​bro z San Tomé zna​la​zło te​raz wier​ne​go, do​zgon​ne​go nie​wol​ni​ka. Wspa​nia​ły ca​pa​taz de car​ga​do​res, ofia​ra roz​cza​ro​wa​nej próż​no​ści, któ​rą się pła​ci za zu​chwa​łe czy​ny, sie​dział oto w znu​żo​nej po​zie tro​pio​ne​go włó​czę​gi, prze​sie​dział tak całą bez​sen​ną noc, rów​nie cięż​ką jak te noce, któ​re prze​ży​wał De​co​ud, to​wa​rzysz jego naj​roz​pacz​liw​szej w ży​ciu prze​pra​wy. Za​sta​na​wiał się, w jaki spo​sób zgi​nął De​co​ud. Wie​dział na​to​miast do​brze, jaka była rola, któ​rą sam ode​grał. Naj​przód ko​bie​ta, po​tem ten czło​wiek, obo​je opusz​cze​ni w naj​cięż​szej dla sie​bie chwi​li gwo​li prze​klę​te​go skar​bu. Osią​gnął go kosz​tem utra​co​nej du​szy i utra​co​ne​go ży​cia. No​stro​ma ogar​nia​ła bla​da, mil​czą​ca zgro​za, po któ​rej na​stą​pił wy​buch wście​kłej dumy. Na za​pła​ce​nie ta​kiej ceny nie mógł zdo​być się nikt inny, tyl​ko Gian’ Bat​ti​sta Fi​dan​za, ca​pa​taz car​ga​do​re​sów, nie​ska​zi​tel​ny i wier​ny No​stro​mo.

Po​sta​no​wił te​raz, że nie po​zwo​li ni​ko​mu wy​drzeć so​bie tej zdo​by​czy. Ni​ko​mu i ni​cze​mu. De​co​ud nie żył. Jak się to sta​ło? Nie miał cie​nia wąt​pli​wo​ści, że nie żyje. Ale te czte​ry szta​by sre​bra?… Po co? Czyż​by za​mie​rzał kie​dyś po​wró​cić po wię​cej?… Skarb roz​po​ście​rał już nad No​stro​mem skry​tą wła​dzą: mą​ci​ło to umysł czło​wie​ka, któ​ry taką cenę za​pła​cił. No​stro​mo był pe​wien, że De​co​ud nie żyje. Wy​spa szep​ta​ła o tym nie​ustan​nie. Umarł? Prze​padł! Ca​pa​taz uświa​do​mił so​bie, że przy​słu​chu​je się, czy nie sze​lesz​czą krze​wy i czy nie roz​pry​sku​je się woda w ło​ży​sku stru​mie​nia pod czy​imiś kro​ka​mi. Nie żyje! Ten ga​du​ła, no​vio doñy An​to​nii! – Ha – mruk​nął, z gło​wą opar​tą o ko​la​na – on do niej te​raz po​le​ci! da niej po​le​ci! – Nad uwol​nio​nym Su​la​co, nad za​to​ką sza​rą jak po​piół wsta​wał bla​dy, za​chmu​rzo​ny świt. Czte​ry sztab​ki sre​bra! Czy za​brał je przez; ze​mstę, by rzu​cić ja​kiś urok, jak ta roz​złosz​czo​na ko​bie​ta, któ​ra prze​po​wie​dzia​ła mu klę​ski i wy​rzu​ty su​mie​nia, a mimo to zło​ży​ła nań obo​wią​zek ra​to​wa​nia dzie​ci? On dzie​ci prze​cież ura​to​wał. Zni​we​czył prze​po​wied​nię nę​dzy i gło​du. Uczy​nił to sam je​den lub może z po​mo​cą dia​bła. Co komu do tego? Uczy​nił to, jak​kol​wiek oszu​ka​ny, ra​tu​jąc za jed​nym za​ma​chem ko​pal​nię San Tomé, któ​ra zja​wi​ła się przed jego oczy​ma ol​brzy​mia i nie​na​wist​na, przy​gnia​ta​ją​ca ogro​mem swe​go bo​gac​twa war​tość i trud, i wier​ność bied​nych lu​dzi, sil​niej​sza nad woj​nę i po​kój, pa​nu​ją​ca nad pra​co​wi​tym mia​stem, nad mo​rzem, nad Cam​po. Słoń​ce roz​ja​śnia​ło nie​bo za łań​cu​chem Kor​dy​lie​rów. Ca​pa​taz przy​pa​try​wał się ja​kiś czas zwa​łom obe​rwa​nej zie​mi, ka​mie​ni i zdru​zgo​ta​nych krze​wów, po​kry​wa​ją​cym skrzyn​ki ze sre​brem. – Trze​ba się bę​dzie bar​dzo po​wo​li bo​ga​cić – roz​wa​żał gło​śno.

ROZ​DZIAŁ JE​DE​NA​STY

Su​la​co wy​prze​dzi​ło roz​waż​ne​go No​stro​ma, bo​ga​cąc się szyb​ko na skar​bach ukry​tych w zie​mi i wy​dzie​ra​nych z niej rę​ko​ma pra​co​wi​tej lud​no​ści, skar​bach, nad któ​ry​mi uno​si​ły się nie​spo​koj​ne du​chy do​bra i zła. Była to, rzekł​byś, dru​ga mło​dość, nowe ży​cie, peł​ne obiet​nic, nie​po​ko​ju i tru​du, roz​rzu​ca​ją​ce hoj​nie swe bo​gac​twa na czte​ry stro​ny roz​go​rącz​ko​wa​ne​go świa​ta. In​te​re​sy ma​te​rial​ne po​cią​ga​ły za sobą zmia​ny ma​te​rial​ne, ale tak​że inne zmia​ny, sub​tel​niej​sze, nie​do​strze​gal​ne, za​cho​dzą​ce w umy​słach i w ser​cach pra​cow​ni​ków. Ka​pi​tan Mit​chell wró​cił do oj​czy​zny, by tam żyć z oszczęd​no​ści za​in​we​sto​wa​nych w ko​pal​ni San Tomé: dr Mo​ny​gham ze​sta​rzał się, jego gło​wa przy​bra​ła bar​wę sta​li, tyl​ko wy​raz twa​rzy po​zo​stał nie​zmie​nio​ny. Ten żył z nie​wy​czer​pa​ne​go za​so​bu swe​go uczu​cia, ukry​te​go głę​bo​ko w ser​cu, ni​czym nie​le​gal​nie prze​cho​wy​wa​ny skarb. Na​czel​ny dy​rek​tor szpi​ta​li pań​stwo​wych (któ​rych utrzy​ma​nie cią​ży na kon​ce​sji Gou​l​dów), rad​ca sa​ni​tar​ny przy Za​rzą​dzie Mia​sta i na​czel​ny le​karz Zjed​no​czo​nych Ko​pa​mi San Tomé (któ​rych te​ry​to​ria, za​wie​ra​ją​ce w so​bie zło​to, sre​bro, miedź, ołów i ko​balt cią​gną się mi​la​mi u stóp Kor​dy​lie​rów) czuł się jak nę​dzarz, przy​mie​ra​ją​cy gło​dem w okre​sie prze​dłu​ża​ją​cej się nie​obec​no​ści Gou​l​dów, któ​rzy od​by​wa​li dru​gą swo​ją po​dróż do Eu​ro​py i do Sta​nów Zjed​no​czo​nych Ame​ry​ki. Za​ży​ły i wy​pró​bo​wa​ny przy​ja​ciel domu, a przy tym ka​wa​ler nie zwią​za​ny ni​czym (z wy​jąt​kiem obo​wiąz​ków swe​go za​wo​du), pro​szo​ny był o za​miesz​ka​nie w Casa Gould. Po je​de​na​stu mie​sią​cach nie​obec​no​ści go​spo​da​rzy po​byt w tych po​ko​jach, tak do​brze mu zna​nych i przy​-

po​mi​na​ją​cych mu za każ​dym spoj​rze​niem ko​bie​tę, któ​rej od​dał się całą du​szą, stał się dla nie​go nie do znie​sie​nia. W mia​rę jak zbli​żał się dzień przy​jaz​du „Her​me​sa” (pocz​to​we​go stat​ku, któ​ry po​więk​szył wspa​nia​łą flo​tę O.S.N.), ru​chy dok​to​ra sta​wa​ły się żwaw​sze, a re​pli​ki da​wa​ne pro​stacz​kom, jak i wy​so​ko uro​dzo​nym co​raz zja​dliw​sze, co wy​ni​ka​ło z ro​sną​ce​go w nim zde​ner​wo​wa​nia. Spa​ko​wał swo​ją skrom​ną wa​li​zę z po​śpie​chem, z fu​rią i en​tu​zja​zmem, pa​trzył z ra​do​ścią i upo​je​niem, jak mi​ja​jąc sta​re​go por​tie​ra wy​no​szo​no ją z bra​my Casa Gould, po czym, gdy już zbli​ża​ła się upra​gnio​na go​dzi​na, za​siadł sa​mot​nie w wiel​kim po​wo​zie za​przę​gnię​tym w bia​łe muły, nie​co prze​chy​lo​ny na bok, trzy​ma​jąc w le​wej ręce parę no​wych rę​ka​wi​czek, z wy​ra​zem twa​rzy zde​cy​do​wa​nie ja​do​wi​tym na sku​tek wy​sił​ku za​pa​no​wa​nia nad sobą. Je​chał do por​tu. Ser​ce roz​sze​rzy​ło mu się tak gwał​tow​nie, gdy do​strzegł Gou​l​dów na po​kła​dzie „Her​me​sa”, że jego przy​wi​ta​nie ogra​ni​czy​ło się do wy​mam​ro​ta​nia paru przy​pad​ko​wych słów. W po​wrot​nej dro​dze do mia​sta mil​cze​li wszy​scy tro​je. Do​pie​ro w pa​tio dok​tor ode​zwał się naj​na​tu​ral​niej​szym już gło​sem: – Zo​sta​wię pań​stwa te​raz sa​mych. Wpad​nę ju​tro, je​śli wol​no? – Pro​szę przyjść na śnia​da​nie, dro​gi dok​to​rze, i niech pan przyj​dzie wcze​śnie – od​rze​kła pani Gould, od​wra​ca​jąc się ku nie​mu z pierw​sze​go szcze​bla scho​dów, przy​bra​na w po​dróż​ną suk​nię i ze spusz​czo​ną jesz​cze wo​al​ką. Ze swej ni​szy nad scho​da​mi Ma​don​na w nie​bie​skiej sza​cie z Dzie​ciąt​kiem na ręku zda​wa​ła się ją wi​tać z wy​ra​zem współ​czu​ją​cej tkli​wo​ści. – Mnie pan nie za​sta​nie – uprze​dził dok​to​ra Ka​rol Gould. – Wy​ru​sza​na z sa​me​go rana do ko​pal​ni. Po śnia​da​niu doña Emi​lia i se​ñor do​ctor wy​szli wol​nym kro​kiem we​wnętrz​ną furt​ką z pa​tio do ogro​du. Uka​za​ły się przed nimi prze​stron​ne ogro​dy. Casa Gould, oto​czo​ne wy​so​kim mu​rem, spa​dzi​ste da​chy są​sied​nich do​mów,

kry​te czer​wo​ną da​chów​ką, wiel​kie po​ła​cie cie​nia pod drze​wa​mi i gład​kie po​ła​cie słoń​ca na traw​ni​kach. Po​trój​ne rzę​dy sta​rych drzew po​ma​rań​czo​wych ota​cza​ły cały ogród. Bo​so​no​dzy ogrod​ni​cy o brą​zo​wych twa​rzach, przy​bra​ni w śnież​no​bia​łe ko​szu​le i sze​ro​kie cal​zo​ne​ras, dłu​ba​li w zie​mi sie​dząc w kuc​ki na kwiet​ni​kach lub prze​su​wa​li się mię​dzy drze​wa​mi, inni wle​kli dłu​gie węże gu​mo​we po ścież​kach wy​sy​pa​nych żwi​rem. Krzy​żu​ją​ce się cien​kie stru​gi wody two​rzy​ły ślicz​ne łuki, iskrząc się w słoń​cu, opa​da​jąc desz​czem bry​lan​tów na tra​wę, szem​rząc z lek​ka na li​ściach krze​wów. Doña Emi​lia pod​trzy​my​wa​ła ręką tren ja​snej su​kien​ki, kro​cząc obok dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, ubra​ne​go w dłu​gi czar​ny sur​dut i po​sęp​ny czar​ny kra​wat nad gor​sem nie​po​ka​la​nej ko​szu​li. Do​szedł​szy do cie​ni​stej kępy drzew, pod któ​ry​mi roz​sta​wio​ne były małe sto​licz​ki i trzci​no​we krze​sła, pani Gould osu​nę​ła się na ni​ski, ob​szer​ny fo​te​lik. – Nie​chże pan jesz​cze nie od​cho​dzi – rze​kła do dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, któ​ry nie był w sta​nie ode​rwać się od tego miej​sca. Z bro​dą wsu​nię​tą mię​dzy dwa sztyw​ne koń​ce koł​nie​rzy​ka, po​że​rał ją oczy​ma, któ​re na szczę​ście były okrą​głe i twar​de jak przy​ćmio​ny mar​mur, więc nie zdra​dza​ły jego uczuć. Ogar​nia​ło go peł​ne li​to​ści wzru​sze​nie, gdy pa​trzył na oczy i skro​nie tej ko​bie​ty, na któ​rych czas wy​rył już pięt​no wiel​kie​go zmę​cze​nia, a była to prze​cież nie​znu​żo​na se​ño​ra, jak ją na​zy​wał przed laty z za​chwy​tem don Pépé. Dok​to​ro​wi nie​mal łzy na​pły​wa​ły do oczu. – Pro​szę nie od​cho​dzić. Dzi​siej​szy dzień cał​ko​wi​cie do mnie na​le​ży – na​le​ga​ła ła​god​nie pani Gould. – Ofi​cjal​nie nie po​wró​ci​li​śmy jesz​cze. Nikt więc nie przyj​dzie. Do​pie​ro ju​tro okna Casa Gould roz​bły​sną na przy​ję​cie go​ści. Dok​tor osu​nął się na krze​sło. – To bę​dzie ter​tu​lia? – spy​tał gło​sem rze​ko​mo obo​jęt​nym. – Po pro​stu po​wi​ta​nie mi​łych przy​ja​ciół, któ​rzy ze​chcą przyjść. – Do​pie​ro ju​tro?

– Tak. Ka​rol bę​dzie zmę​czo​ny ca​ło​dzien​nym po​by​tem w ko​pal​ni, ja zaś… Przy​jem​nie by było mieć go dla sie​bie choć przez ten pierw​szy wie​czór po po​wro​cie do domu. Ko​cham ten dom, on wi​dział całe moje ży​cie. – Ach, tak – wark​nął dok​tor nie​spo​dzia​nie. – Ko​bie​ty ob​li​cza​ją lata ży​cia od dnia ślu​bu. Czyż pani przed​tem nie żyła? – Pew​nie. Ale czy jest co wspo​mi​nać? Nie było wte​dy trosk. Pani Gould wes​tchnę​ła. I jak sta​rzy przy​ja​cie​le, któ​rzy po dłu​gim roz​sta​niu po​wra​ca​ją do wspo​mnień o naj​burz​liw​szych okre​sach swe​go ży​cia, tak tych dwo​je po​czę​ło roz​ma​wiać o re​wo​lu​cji w Su​la​co. Pani Emi​lii wy​da​wa​ło się dziw​ne, że lu​dzie, któ​rzy bra​li w niej udział, nie za​cho​wa​li, jak się zda​je, w pa​mię​ci ani tego, co się dzia​ło, ani wy​pły​wa​ją​cej stąd na​uki. – A jed​nak – wtrą​cił dok​tor – my wszy​scy, któ​rzy ode​gra​li​śmy wte​dy ja​kąś rolę, otrzy​ma​li​śmy na​gro​dę. Don Pépé, choć moc​no sta​ry, może jesz​cze do​siąść ko​nia. Bar​rios za​pi​ja się na śmierć w we​so​łej kom​pa​nii w swo​jej fun​da​cio, da​le​ko, za Bol​son de To​mo​ro. A bo​ha​ter​ski ksiądz Ro​man – wy​obra​żam so​bie sta​re​go pa​dre, jak w ko​pal​ni San Tomé sys​te​ma​tycz​nie wy​sa​dza w po​wie​trze je​den szyb za dru​gim, wy​da​jąc po​boż​ny okrzyk za każ​dym wy​bu​chem i wy​cią​ga​jąc mię​dzy jed​nym a dru​gim peł​ną garść ta​ba​ki – bo​ha​ter​ski pa​dre Ro​man mówi, że póki sam żyje, nie oba​wia się wca​le złe​go wpły​wu mi​sjo​na​rzy Hol​roy​da na swo​je owiecz​ki. Pani Gould wstrzą​snę​ła się lek​ko przy tej alu​zji do dzie​ła znisz​cze​nia, któ​re omal nie do​tknę​ło ko​pal​ni San Tomé. – A pan, dro​gi przy​ja​cie​lu? – A ja zro​bi​łem to, do cze​go się nada​wa​łem. – Pan stał wo​bec nie​bez​pie​czeń​stwa sto​kroć groź​niej​sze​go niż oni wszy​scy. Groź​niej​sze​go niż śmierć. – Nie, pro​szę pani! Gro​zi​ła mi tyl​ko śmierć przez po​wie​sze​nie. Zo​sta​łem

wy​na​gro​dzo​ny po​nad moje za​słu​gi. Za​uwa​żyw​szy utkwio​ny w sie​bie wzrok pani Gould, spu​ścił oczy. – Zro​bi​łem ka​rie​rę, jak pani wi​dzi – rzekł na​czel​ny in​spek​tor szpi​ta​li pań​stwo​wych po​pra​wia​jąc z lek​ka poły wy​twor​ne​go czar​ne​go sur​du​ta. Po​czu​cie wła​snej god​no​ści, któ​re we​wnętrz​nie za​zna​czy​ło się w tym, iż oso​ba księ​dza Be​ro​na pra​wie cał​ko​wi​cie zni​kła z jego snów, na ze​wnątrz ob​ja​wia​ło się prze​sad​ną sta​ran​no​ścią w ubio​rze, w prze​ci​wień​stwie do daw​ne​go za​nie​dba​nia. Nie prze​kra​cza​jąc ści​słych gra​nic w do​bo​rze kro​ju i barw, ta zmia​na stro​ju nada​wa​ła dok​to​ro​wi wy​gląd jed​no​cze​śnie za​wo​do​wy i od​święt​ny; na​to​miast jego chód i nie​zmie​nio​ny, cierp​ki wy​raz fi​zjo​no​mii two​rzy​ły przez to jesz​cze sil​niej​szy dy​so​nans. – Tak – cią​gnął da​lej – zo​sta​li​śmy wszy​scy wy​na​gro​dze​ni: na​czel​ny in​ży​ner, ka​pi​tan Mit​chell… – Wi​dzie​li​śmy go – prze​rwa​ła mu pani Gould swym cza​ru​ją​cym gło​sem. – Bie​da​czy​sko ko​cha​ne przy​je​cha​ło umyśl​nie ze wsi, by nas od​wie​dzić w lon​dyń​skim ho​te​lu. Za​cho​wy​wał się z wiel​ką god​no​ścią, ale mam… wra​że​nie, że ża​łu​je Su​la​co. Po​wra​cał nie​kie​dy do „hi​sto​rycz​nych wy​pad​ków”, aż mi się chcia​ło pła​kać. – Hm – mruk​nął dok​tor. – Ze​sta​rzał się, przy​pusz​czam. Na​wet No​stro​mo się sta​rze​je, cho​ciaż się nie zmie​nił. A sko​ro już o nim mó​wi​my, chciał​bym pani coś po​wie​dzieć… Już od pew​nej chwi​li z domu do​cho​dzi​ły ja​kieś po​mru​ki i od​gło​sy zdra​dza​ją​ce pod​nie​ce​nie. Na​gle dwaj ogrod​ni​cy, za​ję​ci przy drze​wach ró​ża​nych ro​sną​cych przy al​ta​nie ogro​do​wej, upa​dli na ko​la​na i schy​li​li gło​wy na wi​dok An​to​nii Avel​la​nos, prze​cho​dzą​cej ścież​ką u boku swe​go wuja. Od​zna​czo​ny czer​wo​nym ka​pe​lu​szem pod​czas krót​kie​go po​by​tu w Rzy​mie, do​kąd za​pro​si​ła go Pro​pa​gan​da, Oj​ciec Cor​be​lan, mi​sjo​narz dzi​kich In​dian, kon​spi​ra​tor i opie​kun zbó​ja Her​nan​de​za, szedł wiel​ki​mi, po​wol​ny​mi

kro​ka​mi, chu​dy i po​chy​lo​ny ku przo​do​wi, ze skrzy​żo​wa​ny​mi na ple​cach po​tęż​ny​mi rę​ko​ma. Pierw​szy kar​dy​nał-ar​cy​bi​skup Su​la​co za​cho​wał swój fa​na​tycz​ny i po​sęp​ny wy​gląd ka​pe​la​na ban​dy​tów. Przy​pusz​cza​no, iż jego nie​spo​dzie​wa​ne wy​nie​sie​nie do kar​dy​nal​skiej pur​pu​ry było kro​kiem obron​nym prze​ciw​ko in​wa​zji pro​te​stan​ty​zmu na Su​la​co, zor​ga​ni​zo​wa​nej z fun​du​szu mi​sji Hol​roy​da. An​to​nia po​su​wa​ła się swym lek​kim cho​dem, z nie​zmą​co​ną po​go​dą, uśmie​cha​jąc się z da​le​ka do pani Gould. Pięk​ność jej twa​rzy nie​co zmierz​chła, a kształ​ty lek​ko się za​okrą​gli​ły. Przy​szła tu bez ce​re​mo​nii, przy​pro​wa​dza​jąc wuja na krót​ką chwi​lę przed sje​stą, by przy​wi​tać ko​cha​ną Emi​lię. Gdy już wszy​scy za​sie​dli, dr Mo​ny​gham, któ​ry od​czu​wał żywą nie​chęć do każ​de​go, kto z po​ufa​łą przy​jaź​nią zbli​żał się do pani Gould, usu​nął się na bok uda​jąc głę​bo​kie za​my​śle​nie. Jed​no zda​nie, wy​po​wie​dzia​ne gło​śniej przez An​to​nię, skło​ni​ło go do pod​nie​sie​nia gło​wy. – Jak​że mo​że​my opu​ścić tych nie​szczę​śli​wych, ję​czą​cych pod jarz​mem, któ​rzy jesz​cze parę lat temu byli na​szy​mi ro​da​ka​mi, któ​rzy są na​szy​mi ro​da​ka​mi i te​raz? – mó​wi​ła pan​na Avel​la​nos. – Jak​że mo​że​my po​zo​sta​wać bez​li​to​śni, śle​pi i głu​si wo​bec okrut​nych krzywd, któ​rych ofia​ra​mi są nasi bra​cia? Prze​cie jest na to le​kar​stwo. – Przy​łą​cze​nie resz​ty Co​sta​gu​any, by mo​gła ko​rzy​stać z pra​wo​rząd​no​ści i bo​gactw Su​la​co – mruk​nął dok​tor. – In​ne​go le​kar​stwa nie ma. – Je​stem pew​na, se​ñor do​ctor – od​par​ła An​to​nia z po​waż​nym spo​ko​jem nie​złom​ne​go prze​ko​na​nia – że taka była od po​cząt​ku in​ten​cja bied​ne​go Mar​ci​na. – Tak, ale in​te​re​sy ma​te​rial​ne nie po​zwo​lą na​ra​żać na nie​bez​pie​czeń​stwo swe​go dal​sze​go roz​wo​ju dla idei spra​wie​dli​wo​ści i współ​czu​cia – mruk​nął kwa​śno dok​tor. – Może i le​piej, że tak jest. Kar​dy​nał-ar​cy​bi​skup wy​pro​sto​wał swo​ją chu​dą, ko​ści​stą po​stać.

– My​śmy dla nich pra​co​wa​li, my​śmy stwo​rzy​li te ma​te​rial​ne in​te​re​sy cu​dzo​ziem​ców – wy​rzekł ostat​ni z Cor​be​la​nów głę​bo​kim, oskar​ża​ją​cym to​nem. – A bez nich by​li​by​ście ni​czym! – za​wo​łał z od​le​gło​ści dok​tor – oni nie po​zwo​lą wam… – To niech się strze​gą! Lud, któ​re​go aspi​ra​cje nie będą uwzględ​nio​ne, ob​ró​ci się prze​ciw​ko nim i za​żą​da udzia​łu za​rów​no w bo​gac​twie jak i w rzą​dach – oświad​czył po​pu​lar​ny kar​dy​nał-ar​cy​bi​skup Su​la​co zna​czą​co, groź​nie. Na​sta​ło mil​cze​nie, pod​czas któ​re​go jego emi​nen​cja wpa​try​wał się w zie​mię ze zmarsz​czo​nym czo​łem, An​to​nia zaś, sie​dząc w po​zie nie​co sztyw​nej, lecz peł​nej wdzię​ku, od​dy​cha​ła spo​koj​nie, pew​na siły swych prze​ko​nań. Po chwi​li roz​mo​wa prze​szła na inne te​ma​ty, do​ty​czą​ce po​by​tu Gou​l​dów w Eu​ro​pie. Kar​dy​nał-ar​cy​bi​skup ba​wiąc w Rzy​mie cier​piał cały czas na new​ral​gię w gło​wie. Była to spra​wa kli​ma​tu, złe​go po​wie​trza. Po odej​ściu wuja i sio​strze​ni​cy, przed któ​ry​mi służ​ba znów upa​dła na ko​la​na, a sta​ry por​tier, pa​mię​ta​ją​cy Hen​ry​ka Gou​l​da, obec​nie nie​mal ociem​nia​ły i bez​wład​ny, przy​wlókł się, by uca​ło​wać wy​cią​gnię​tą rękę jego emi​nen​cji, dok​tor Mo​ny​gham, oglą​da​jąc się za od​cho​dzą​cy​mi, wy​po​wie​dział jed​no tyl​ko sło​wo: – Nie​po​praw​ni. Pani Gould wznio​sła oczy do góry i zmę​czo​nym ru​chem opu​ści​ła na ko​la​na bia​łą rękę, po​ły​sku​ją​cą zło​tem i ka​mie​nia​mi licz​nych pier​ścion​ków. – Kon​spi​ru​ją. Tak – rzekł dok​tor. – Ostat​nia z rodu Avel​la​no​sów i ostat​ni z Cor​be​la​nów kon​spi​ru​ją z uchodź​ca​mi z San​ta Mar​ta, od któ​rych roi się tu po każ​dej re​wo​lu​cji. Peł​no ich w Café Lam​bro​so na rogu pla​za, sły​chać aż na uli​cy zgiełk ich gło​sów, przy​po​mi​na​ją​cy pa​wi​lon pa​pug. Pro​jek​tu​ją na​jazd na Co​sta​gu​anę. A czy pani wie, do kogo się zwra​ca​ją o po​moc, o siłę? Do taj​nych sto​wa​rzy​szeń, dzia​ła​ją​cych wśród emi​gran​tów i miej​sco​wej lud​no​ści, w któ​rych No​stro​mo – ra​czej ka​pi​tan Fi​dan​za – gra pierw​szo​rzęd​ną rolę. Cze​mu

za​wdzię​cza to sta​no​wi​sko? Kto wie? Ge​niu​szo​wi? On ma w so​bie coś z ge​niu​sza. Po​sia​da te​raz więk​szy mir wśród lud​no​ści niż kie​dy​kol​wiek. Musi chy​ba mieć ja​kąś ukry​tą siłę, ja​kieś ta​jem​ni​cze środ​ki, któ​re umac​nia​ją jego wpły​wy. Kon​fe​ru​je wciąż z ar​cy​bi​sku​pem, jak za tych daw​nych cza​sów, któ​re i pani, i ja pa​mię​ta​my. Bar​rios jest nie​uży​tecz​ny. Ale do​wód​cę woj​sko​we​go z gło​wą na kar​ku mają w oso​bie Her​nan​de​za i mogą pod​nieść re​be​lię w ca​łym kra​ju, rzu​ca​jąc nowe ha​sło bo​gac​twa dla ludu. – Czyż już nig​dy nie bę​dzie spo​ko​ju? Nig​dy wy​po​czyn​ku? – wy​szep​ta​ła pani Gould. – My​śla​łam, że my… – Nie! – prze​rwał jej dok​tor. – Nie ma spo​ko​ju i wy​po​czyn​ku tam, gdzie cho​dzi o roz​wój ma​te​rial​nych in​te​re​sów. One rzą​dzą się swy​mi pra​wa​mi, swo​ją spra​wie​dli​wo​ścią. Ale te pra​wa uwzględ​nia​ją je​dy​nie uży​tecz​ność i są nie​ludz​kie; nie ma w nich rze​tel​no​ści, cią​gło​ści i mocy, któ​rą by moż​na zna​leźć tyl​ko w za​sa​dach mo​ral​nych. Dro​ga pani Gould, zbli​ża się czas, kie​dy to wszyst​ko, przy czym ob​sta​wa​ła kon​ce​sja Gou​l​dów, za​wa​ży rów​nie cięż​ko na lo​sach lud​no​ści, jak bar​ba​rzyń​stwo, okru​cień​stwo i nie​rząd po​przed​nich lat. – Jak pan może coś po​dob​ne​go mó​wić, dok​to​rze? – wy​krzyk​nę​ła, do​tknię​ta w naj​czul​szą stru​nę du​szy. – Mogę mó​wić, bo to praw​da – upie​rał się dok​tor. – Za​wa​ży rów​nie cięż​ko i wy​wo​ła nie​chęć, ze​mstę i prze​lew krwi, bo lu​dzie się zmie​ni​li. Czy pani wy​obra​ża so​bie, że ko​pal​nia po​ma​sze​ro​wa​ła​by dziś do mia​sta dla obro​ny swe​go ad​mi​ni​stra​do​ra? Czy pani to so​bie wy​obra​ża? Przy​ci​snę​ła sple​cio​ne ręce do oczu i wy​szep​ta​ła bez​na​dziej​nie: – Więc na to pra​co​wa​li​śmy tak dłu​go? Dok​tor spu​ścił gło​wę. Umiał czy​tać w jej nie​wy​sło​wio​nych my​ślach. Czy dla​te​go jej ży​cie po​zba​wio​ne było co​dzien​ne​go cie​pła mi​ło​ści, któ​re​go po​trze​bo​wa​ła jej tkli​wa na​tu​ra, po​dob​nie jak or​ga​nizm ludz​ki po​trze​bu​je po​wie​trza dla płuc? Obu​rzo​ny na za​śle​pie​nie Ka​ro​la Gou​l​da dok​tor po​śpiesz​nie

zmie​nił te​mat roz​mo​wy. – Wła​śnie o No​stro​mie chcia​łem z pa​nią po​mó​wić. Ten czło​wiek po​sia​da i kon​se​kwen​cję, i siłę. Jego nic nie wy​koń​czy. Ale mniej​sza o to. Dzie​je się coś nie​zro​zu​mia​łe​go, może ra​czej aż nad​to zro​zu​mia​łe​go. Jak pani wie, Lin​da jest, prak​tycz​nie bio​rąc, la​tar​ni​kiem na Wiel​kiej Iza​be​li. Ga​ri​bal​di​no jest na to za sta​ry. Jego pra​ca po​le​ga na czysz​cze​niu lamp i na go​to​wa​niu stra​wy, ale nie może już cho​dzić po scho​dach. Czar​no​bre​wa Lin​da śpi przez cały dzień i czu​wa nad świa​tłem przez całą noc. Wła​ści​wie nie cały dzień, bo o pią​tej po po​łu​dniu wsta​je, wte​dy gdy No​stro​mo, ile​kroć jego szku​ner znaj​du​je się w por​cie, jeź​dzi małą łód​ką na wy​spę w kon​ku​ry. – Czy oni jesz​cze się nie po​bra​li? – spy​ta​ła pani Gould – O ile wiem, mat​ka ży​czy​ła so​bie tego, kie​dy Lin​da była jesz​cze dziec​kiem. A gdy dziew​czyn​ki prze​by​wa​ły u mnie bli​sko rok, pod​czas woj​ny o Se​pa​ra​cję, ta nie​zwy​kła mała twier​dzi​ła z całą pro​sto​tą, że bę​dzie żoną Gian’ Bat​ti​sty. – Nie po​bra​li się jesz​cze – od​parł krót​ko dok​tor. – Ja czu​wa​łem nad nimi tro​chę. – Dzię​ku​ję panu, ko​cha​ny dok​to​rze – rze​kła pani Gould; w cie​niu wiel​kich drzew jej rów​ne ząb​ki za​bły​sły w mło​dzień​czym uśmie​chu, peł​nym fi​ne​zji. – Lu​dzie nie wie​dzą, jaki pan jest na​praw​dę do​bry. I pan im tego nie oka​że, żeby się ze mną po​dro​czyć, a wszak ja już daw​no za​ufa​łam pań​skie​mu do​bre​mu ser​cu. Dok​tor pod​cią​gnął gór​ną war​gę, jak by chciał ko​goś uką​sić, i skło​nił się sztyw​no, nie wsta​jąc z krze​sła. Był czło​wie​kiem, do któ​re​go mi​łość przy​szła póź​no, nie jako wspa​nia​ła ilu​zja, lecz jako świa​do​mość bez​cen​ne​go cier​pie​nia, więc sam wi​dok tej ko​bie​ty (któ​re​go był po​zba​wio​ny przez bli​sko rok) wy​wo​ły​wał w nim uwiel​bie​nie i chęć ca​ło​wa​nia kra​ju jej suk​ni. Nad​miar uczuć prze​obra​żał się zaś na​tu​ral​nie we wzmo​żo​ną szorst​kość za​cho​wa​nia. – Przy​tła​cza mnie ten zby​tek wdzięcz​no​ści, ale ci lu​dzie mnie bądź co

bądź in​te​re​su​ją. Jeź​dzi​łem kil​ka​krot​nie na Wiel​ką Iza​be​lę, by spraw​dzić, co się dzie​je ze sta​rym Gior​gio. Nie po​wie​dział pani Gould, co go na​praw​dę do tego skła​nia​ło. W jej nie​obec​no​ści znaj​do​wał tam bo​wiem ulgę w at​mos​fe​rze uczuć po​krew​nej na​tu​ry, za​rów​no w su​ro​wej ad​mi​ra​cji sta​re​go dla „an​giel​skiej si​gno​ry- do​bro​dziej​ki”, jak w wie​lo​mów​nym, wy​lew​nym, na​mięt​nym roz​ko​cha​niu się czar​no​okiej Lin​dy w „na​szej doñi Emi​lii, tym anie​le”, jak rów​nież w peł​nym uwiel​bie​nia pod​no​sze​niu oczu ja​sno​wło​sej Gi​zel​li o śnież​no​bia​łej szyi. Spoj​rze​nie tych oczu prze​śli​zgi​wa​ło się po​tem sko​śnie na dok​to​ra, na wpół szel​mow​skie, na wpół nie​win​ne, co go skła​nia​ło do za​sta​no​wie​nia. – Gdy​bym nie był tym, czym je​stem, sta​rym i szpet​nym, są​dził​bym, że ta dzier​lat​ka robi do mnie oko. A może tak jest. Robi je pew​no do każ​de​go. Dok​tor Mo​ny​gham nie zdra​dził się z tym przed pa​nią Gould, opatrz​no​ścią ro​dzi​ny Vio​lów, lecz skie​ro​wał roz​mo​wę na te​mat.,na​sze​go wiel​kie​go No​stro​ma”. – Oto, co chcę pani po​wie​dzieć: nasz wiel​ki No​stro​mo nie zwra​cał w ubie​głych la​tach wiel​kiej uwa​gi na sta​re​go i na dziew​czę​ta. Praw​dę mó​wiąc, że​glo​wał wte​dy wzdłuż wy​brze​ża przy​najm​niej przez dzie​sięć mie​się​cy na dwa​na​ście. Mó​wił kie​dyś ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi, że chce zdo​być for​tu​nę. Po​wio​dło mu się to wi​dać do​brze. Na​le​ża​ło się tego spo​dzie​wać, bo to czło​wiek pe​łen po​my​słów i wia​ry w sie​bie, go​tów do uchwy​ce​nia każ​dej oka​zji, nie oglą​da​jąc się na ry​zy​ko. Znaj​do​wa​łem się kie​dyś w biu​rze Mit​chel​la, gdy on wszedł z tą swo​ją spo​koj​ną, po​waż​ną miną, któ​rą wszę​dzie ob​no​si. Mó​wił, że wra​ca z Za​to​ki Ka​li​for​nij​skiej, gdzie pro​wa​dził han​del, a pa​trzył przy tym nad na​szy​mi gło​wa​mi w ścia​nę, jak to ma zwy​czaj czy​nić. W po​wrot​nej dro​dze za​uwa​żył z przy​jem​no​ścią, że bu​du​ją la​tar​nię mor​ską na wy​stę​pie skal​nym. Wiel​kiej Iza​be​li. Z wiel​ką przy​jem​no​ścią, za​zna​czył. Ka​pi​tan Mit​chell ob​ja​śnił go, że la​tar​nię bu​du​je Kom​pa​nia O. S. N., za jego radą, dla udo​-

god​nie​nia że​glu​gi pocz​to​wym okrę​tom. Ka​pi​tan Fi​dan​za ła​ska​wie przy​znał, że rada była do​sko​na​ła. Pa​mię​ta​ni, że pod​krę​cił wąsa i ro​zej​rzał się po gzym​sach ca​łe​go po​ko​ju, za​nim wy​stą​pił z pro​po​zy​cją, aby sta​re​go Gior​gia zro​bio​no la​tar​ni​kiem. – Sły​sza​łam o tym. Py​ta​no mnie na​wet o radę w swo​im cza​sie – rze​kła pani Gould. –Mia​łam wte​dy wąt​pli​wo​ści, czy ta​kie za​mknię​cie dziew​cząt na wy​spie, jak w wię​zie​niu, by​ło​by dla nich po​żą​da​ne. – Pro​po​zy​cja przy​pa​dła do sma​ku sta​re​mu Ga​ri​bal​di​no. Co zaś do Lin​dy, to tak​że miej​sce wska​za​ne przez No​stro​ma było dla niej cu​dow​ne. Mo​gła rów​nie do​brze cze​kać ła​ska​wych od​wie​dzin Gian’ Bat​ti​sty tam jak gdzie in​dziej. Moim zda​niem, ona za​wsze ko​cha​ła się w tym nie​ska​zi​tel​nym c apa​ta​zie. A poza tym obo​je, oj​ciec i sio​stra, ra​dzi byli usu​nąć Gi​zel​lę z oczu pew​ne​go mło​dzień​ca na​zwi​skiem Ra​mi​rez. – Ach? – rze​kła z za​in​te​re​so​wa​niem pani Gould – Ra​mi​rez? Ja​kiż to czło​wiek? – Taki so​bie miej​ski mozo. Oj​ciec jego był car​ga​do​rem. On sam bie​gał po wy​brze​żu jako chu​dy, ob​szar​pa​ny chło​piec, do​pó​ki co​pa​taz się nim nie za​jął i nie zro​bił zeń czło​wie​ka. Sko​ro tyl​ko pod​rósł, No​stro​mo umie​ścił go na ło​dzi, a wkrót​ce po​tem po​wie​rzył mu łódź Nr 3, tę samą, któ​ra wy​wio​zła sre​bro, pani Gould. No​stro​mo wy​brał z ca​łej flo​ty Kom​pa​nii ten wła​śnie ku​ter, gdyż był naj​moc​niej​szy i naj​le​piej nada​wał się do że​glu​gi. Mło​dy Ra​mi​rez był jed​nym z pię​ciu car​ga​do​re​sów, któ​rym po​wie​rzo​no w tą pa​mięt​ną noc wy​wie​zie​nie skar​bu z Urzę​du Cel​ne​go. Po za​to​nię​ciu po​wie​rzo​ne​go so​bie ku​tra No​stro​mo, po​rzu​ca​jąc służ​bę W Kom​pa​nii O.S.N., po​le​cił ka​pi​ta​no​wi Mit​chel​lo​wi Ra​mi​re​za na swe​go na​stęp​cę. Wy​szko​lił go świet​nie i wcią​gnął do pra​cy, tak że pan Ra​mi​rez z gło​du​ją​ce​go nę​dza​rza stał się czło​wie​kiem i ca​pa​ta​zem car​ga​do​re​sów w Su​la​co. – Dzię​ki No​stro​mo​wi – wtrą​ci​ła pani Gould z cie​płym uzna​niem.

– Dzię​ki No​stro​mo​wi – po​wtó​rzył dr Mo​ny​gham. – Daję sło​wo, że wła​dza tego czło​wie​ka prze​stra​sza mnie, gdy o niej po​my​ślę. A że bied​ny sta​ry Mit​chell z ra​do​ścią mia​no​wał na to sta​no​wi​sko ko​goś obe​zna​ne​go z ro​bo​tą, nie dzi​wi mnie, gdyż to oszczę​dza​ło mu kło​po​tów. Dużo dziw​niej​szy jest fakt, że car​ga​do​re​si z Su​la​co przy​ję​li Ra​mi​re​za jako zwierzch​ni​ka dla​te​go tyl​ko, że tak się po​do​ba​ło No​stro​mo​wi. Nie jest on oczy​wi​ście dru​gim No​stro​mem, jak to so​bie z przy​jem​no​ścią wy​obra​żał, ale mimo wszyst​ko po​zy​cja jego jest świet​na. Ośmie​li​ło go to do za​bie​ga​nia o rękę Gi​zel​li Vio​la, któ​ra, jak pani wie, ucho​dzi za naj​pięk​niej​szą dziew​czy​nę w mie​ście. Jed​nak​że sta​ry Ga​ri​bal​di​no po​wziął do nie​go gwał​tow​ną nie​chęć. Dla​cze​go? Nie wiem. Może dla​te​go, że nie jest wzo​rem do​sko​na​ło​ści jak jego Gian’ Bat​ti​sta, wcie​le​nie od​wa​gi, wier​no​ści i ho​no​ru „ludu”. Si​gnor Vio​la nie ma wy​so​kie​go wy​obra​że​nia o tu​byl​cach z Su​la​co. Obo​je – i sta​ry Spar​ta​nin, i bia​ło​li​ca Lin​da o ró​ża​nych ustach i oczach jak wę​gle – do​glą​da​ją su​ro​wo tej ja​sno​wło​sej pa​nien​ki. Ra​mi​rez do​stał od​pra​wę. Oj​ciec Vio​la, jak mi mó​wio​no, za​gro​ził mu kie​dyś strzel​bą. – Ale Gi​zel​la co na to mówi? –spy​ta​ła pani Gould, – Ona jest, przy​pusz​czam tro​chę za​lot​na – od​parł dok​tor. – Nie zda​je mi się, aby jej na nim za​le​ża​ło. Oczy​wi​ście lubi hoł​dy męż​czyzn. Ra​mi​rez nie był je​dy​nym, za​zna​czam to, pani Gould. Krę​cił się tam tak​że ja – kiś in​ży​nier z za​ło​gi ko​le​jo​wej, któ​re​mu tak​że za​gro​żo​no fu​zją. Sta​ry Vio​la nie po​zwa​la żar​to​wać ze swe​go ho​no​ru. Od śmier​ci żony stał się nie​spo​koj​ny i po​dejrz​li​wy. To​też ogrom​nie się ucie​szył, że może młod​szą cór​kę usu​nąć z mia​sta. Ale ot, co się sta​ło, pani Gould. Ra​mi​rez, uczci​wy, czu​ły pa​sterz nie ma do​stę​pu na wy​spę. Do​brze. Sto​su​je się do za​ka​zu, ale, rzecz pro​sta, raz po raz ob​ra​ca oczy na Wiel​ką Iza​be​lę. Zda​je się, że spo​glą​da​nie do póź​nej nocy na świa​tło la​tar​ni sta​ło się u nie​go przy​zwy​cza​je​niem. Otóż w cza​sie tych sen​ty​men​tal​nych stra​ży noc​nych do​strze​ga, że No​stro​mo, a ra​czej ka​pi​tan Fi​dan​-

za, po​wra​ca bar​dzo póź​no ze swych od​wie​dzin u Vio​lów. Cza​sem na​wet o pół​no​cy. Dok​tor umilkł, pa​trząc zna​czą​co na pa​nią Gould. – Tak. Ale nie ro​zu​miem… – za​czę​ła zdzi​wio​nym gło​sem. – Tu za​czy​na się dziw​na hi​sto​ria – cią​gnął da​lej dr Mo​ny​gham. – Vio​la, któ​ry jest kró​lem na wy​sep​ce, nie po​zwa​la ni​ko​mu prze​by​wać na niej po za​pad​nię​ciu zmro​ku. Na​wet ka​pi​tan Fi​dan​za musi od​jeż​dżać przed za​cho​dem słoń​ca, kie​dy Lin​da wcho​dzi na górę, by za​pa​lić świa​tło. I No​stro​mo po​słusz​nie od​pły​wa. Ale co po​tem? Co on robi w za​to​ce po​mię​dzy go​dzi​ną wpół do siód​mą a pół​no​cą? Wi​dzia​no go nie​jed​no​krot​nie o tej po​rze, wpły​wa​ją​ce​go spo​koj​nie do por​tu. Ra​mi​rez sza​le​je z za​zdro​ści. Nie śmie zwró​cić się do sta​re​go Vio​li, ale raz ze​brał się na od​wa​gę i za​cze​pił Lin​dę w ja​kąś nie​dzie​lę rano, gdy przy​by​ła na ląd, chcąc być na mszy i od​wie​dzić grób mat​ki. Do​szło na wy​brze​żu do sce​ny, któ​rej by​łem świad​kiem. Dzia​ło się to wcze​snym ran​kiem. On mu​siał umyśl​nie tam na nią cze​kać. Ja zna​la​złem się tam przy​pad​kiem, we​zwa​ny na pil​ną kon​sul​ta​cję przez nie​miec​kie​go le​ka​rza z ka​no​nier​ki sto​ją​cej w por​cie. Lin​da pa​ła​ła gnie​wem i po​gar​dą, ob​rzu​ca​ła obe​lga​mi Ra​mi​re​za, któ​ry zda​wał się tra​cić zmy​sły. To był dziw​ny wi​dok, pro​szę pani: to dłu​gie molo, sza​le​ją​cy car​ga​dor prze​pa​sa​ny czer​wo​ną szar​fą, a na koń​cu ta ko​bie​ta w ża​ło​bie. Port le​żał jesz​cze w cie​niu gór w to spo​koj​ne nie​dziel​ne rano, po​mię​dzy okrę​ta​mi na ko​twi​cy po​ru​sza​ły się tu i ów​dzie małe łód​ki, mię​dzy in​ny​mi łódź z nie​miec​kiej ka​no​nier​ki, przy​sła​na po mnie. Lin​da mi​nę​ła mnie tuż, tuż. Do​strze​głem jej dzi​kie oczy. Za​wo​ła​łem na nią. Nie sły​sza​ła, nie wi​dzia​ła mnie. Ale ja spoj​rza​łem w jej twarz. Strasz​na była w swym bólu i gnie​wie. Pani Gould wy​pro​sto​wa​ła się, sze​ro​ko roz​twie​ra​jąc oczy. – Co pan chce przez to po​wie​dzieć, dok​to​rze? Czy to zna​czy, że pan po​dej​rze​wa młod​szą sio​strę? – Qu​ien sabe! Któż może zgad​nąć? – od​parł dok​tor wzru​sza​jąc ra​mio​na​mi

jak uro​dzo​ny Co​sta​gu​ań​czyk. – Ra​mi​rez pod​szedł do mnie na wy​brze​żu. Za​ta​czał się, wy​glą​dał na wa​ria​ta. Chwy​tał się rę​ko​ma za gło​wę. Mu​siał się przed kimś wy​po​wie​dzieć, po pro​stu mu​siał. Mimo sta​nu, w ja​kim się znaj​do​wał, po​znał mnie oczy​wi​ście. Lu​dzie mnie tu do​brze zna​ją. Zbyt dłu​go ży​łem mię​dzy nimi, bym mógł być dla nich kimś in​nym jak dok​to​rem o złym oku, któ​ry umie le​czyć przy​pa​dło​ści cia​ła i rzu​cać złe uro​ki jed​nym wej​rze​niem. Sta​rał się mi wy​tłu​ma​czyć, że chce tyl​ko prze​strzec mnie przed No​stro​mem. Ka​pi​tan Fi​dan​za miał rze​ko​mo na ja​kimś taj​nym ze​bra​niu wska​zać na mnie jako na naj​gor​sze​go wro​ga uci​śnio​nych – wro​ga ludu. To zu​peł​nie moż​li​we. Za​szczy​ca mnie swą nie​ga​sną​cą nie​chę​cią. A sło​wo wiel​kie​go Fi​dan​zy zu​peł​nie wy​star​cza na to, by mi ja​kiś du​reń wsa​dził nóż w ple​cy. Ko​mi​sja Sa​ni​tar​na, któ​rej prze​wod​ni​czę, nie cie​szy się sym​pa​tią lud​no​ści. „Niech się go pan strze​że, se​ñor do​ctor. Niech go pan znisz​czy, se​ñor do​ctor” – syk​nął mi w twarz Ra​mi​rez. A po​tem wy​buch​nął: „Ten czło​wiek – wy​krzy​ki​wał – ten czło​wiek rzu​cił urok na obie dziew​czy​ny.” A co do​ty​czy jego sa​me​go, to już i tak po​wie​dział za wie​le. Musi te​raz ucie​kać, ukryć się gdzie​kol​wiek. Skar​żył się czu​le na Gi​zel​lę, a po chwi​li ob​rzu​cał ją wy​zwi​ska​mi, któ​rych nie moż​na po​wtó​rzyć. Gdy​by wie​rzył, że w ja​ki​kol​wiek spo​sób obu​dzi w niej mi​łość, po​rwał​by ją z tej wy​spy. Upro​wa​dził​by ją w lasy. Ale nic z tego… Od​da​lił się ge​sty​ku​lu​jąc rę​ko​ma nad gło​wą. Do​strze​głem wte​dy sta​re​go Mu​rzy​na, któ​ry sie​dział za sto​sem skrzy​nek w przy​sta​ni i ło​wił ryby. Zwi​nął sznur od węd​ki i na​tych​miast się ulot​nił. Mu​siał to i owo do​sły​szeć, a po​tem roz​ga​dać, gdyż za​przy​jaź​nie​ni z Ga​ri​bal​di​nem ko​le​ja​rze ostrze​gli go, przy​pusz​czam, przed Ra​mi​re​zem. W każ​dym ra​zie oj​ciec zo​stał uprze​dzo​ny, Ra​mi​rez zaś znikł z mia​sta. – Po​czu​wam się do pew​nych obo​wiąz​ków wo​bec tych dziew​cząt – rze​kła nie​spo​koj​nie pani Gould: – Czy No​stro​mo jest obec​nie w Su​la​co? – Jest, od nie​dzie​li.

– Z nim po​win​no się po​mó​wić, nie​zwłocz​nie. – A któż się ośmie​li z nim mó​wić? Na​wet Ra​mi​rez, opę​ta​ny mi​ło​ścią, ucie​ka przed sa​mym cie​niem ka​pi​ta​na Fi​dan​zy. – Ja mogę. Ja to zro​bię – oświad​czy​ła pani Gould. – Ta​kie​mu czło​wie​ko​wi jak No​stro​mo wy​star​czy jed​no sło​wo. Dok​tor uśmiech​nął się kwa​śno. – On musi skoń​czyć z tą sy​tu​acją, któ​ra do​pro​wa​dzi… Nie mogę wprost uwie​rzyć, by to dziec​ko… – mó​wi​ła da​lej pani Gould. – On jest nie​zmier​nie po​cią​ga​ją​cy – mruk​nął dok​tor po​sęp​nie. – Zro​zu​mie to, je​stem pew​na. Musi temu wszyst​kie​mu po​ło​żyć kres że​niąc się z Lin​dą na​tych​miast – wy – rze​kła naj​więk​sza pani w Su​la​co z nie​złom​ną sta​now​czo​ścią. Z furt​ki ogro​do​wej wy​nu​rzył się Ba​si​lio, oty​ły i zwiot​cza​ły, z ze​sta​rza​łą twa​rzą bez za​ro​stu, po​kry​tą zmarszcz​ka​mi wo​kół oczu, i z pa​sma​mi kru​czo​czar​nych, sztyw​nych wło​sów, za​cze​sa​nych gład​ko na gło​wie. Wy​ło​nił się zgar​bio​ny spo​za kępy ozdob​nych krze​wów i ostroż​nie usa​do​wił na zie​mi małe dziec​ko, któ​re niósł na ra​mio​nach, ostat​nią la​to​rośl swo​ją i Le​onar​dy. Roz​piesz​czo​na i wiecz​nie na​dą​sa​na ca​me​ri​sta oraz na​czel​ny mozo Casa Gould byli bo​wiem mał​żeń​stwem od kil​ku lat. Na chwi​lę przy​kuc​nął na pię​tach spo​glą​da​jąc czu​le na swo​je​go po​tom​ka, któ​ry od​po​wia​dał mu spoj​rze​niem ogrom​nie po​waż​nym, po czym uro​czy​ście i z god​no​ścią wy​su​nął się na ścież​kę. – A co tam, Ba​si​lio? – spy​ta​ła pani Gould. – Był te​le​fon z kan​ce​la​rii ko​pal​ni. Pan tam bę​dzie no​co​wał. Dok​tor Mo​ny​gham pod​niósł się z krze​sła i stał, pa​trząc w inną stro​nę. Głę​bo​kie mil​cze​nie za​pa​dło na ja​kiś czas pod naj​więk​szy​mi drze​wa​mi pięk​nych ogro​dów Casa Gould. – Do​brze, Ba​si​lio – rze​kła pani Gould. Od​pro​wa​dza​ła go ocza​mi, gdy kro​-

czył ścież​ką, by znik​nąć za kwit​ną​cym krze​wem i po chwi​li uka​zać się zno​wu z dziec​kiem na ra​mie​niu. Prze​szedł przez bram​kę dzie​lą​cą ogród od pa​tio, stą​pa​jąc ostroż​nie, by nie upu​ścić lek​kie​go cię​ża​ru. Dok​tor od​wró​co​ny ple​ca​mi do pani Gould przy​glą​dał się da​le​kim ra​ba​tom kwia​tów w słoń​cu. Lu​dzie uwa​ża​li go za szy​der​cę i czło​wie​ka skwa​śnia​łe​go. Praw​da była zgo​ła inna. W jego na​tu​rze i tem​pe​ra​men​cie le​ża​ła zdol​ność do gwał​tow​nych uczuć i wiel​kiej tkli​wo​ści. Bra​ko​wa​ło mu tyl​ko gład​kiej i nie​czu​łej po​wło​ki świa​tow​ca, któ​ra sprzy​ja ła​twej to​le​ran​cji dla sie​bie i dla oto​cze​nia. To​le​ran​cja ta jest rów​nie da​le​ka, od praw​dzi​we​go ludz​kie​go współ​czu​cia, jak od​da​lo​ny jest je​den bie​gun od dru​gie​go. Sar​do​nicz​ne uspo​so​bie​nie i zgryź​li​wość dok​to​ra wy​ni​ka​ły z bra​ku tej obo​jęt​no​ści. W zu​peł​nym mil​cze​niu, przy​glą​da​jąc się złym wzro​kiem ra​ba​tom prze​pysz​nych kwia​tów, dr Mo​ny​gham zło​rze​czył w du​chu Ka​ro​lo​wi Gou​l​do​wi. Poza jego ple​ca​mi pani Gould sie​dzia​ła bez ru​chu, a ta nie​ru​cho​mość do​da​wa​ła przy​ro​dzo​ne​mu wdzię​ko​wi jej po​sta​ci uro​ku dzie​ła sztu​ki, zja​wi​ska pod​chwy​co​ne​go i utrwa​lo​ne​go na za​wsze. Od​wró​ciw​szy się znie​nac​ka dok​tor po​że​gnał się i od​szedł. Pani Gould opa​dła na opar​cie fo​te​la w cie​niu wiel​kich drzew, sa​dzo​nych w pół​ko​le, z za​mknię​ty​mi oczy​ma, z bia​ły​mi rę​ko​ma bez​rad​nie zwi​sa​ją​cy​mi z po​rę​czy. Przez zwar​tą masę li​ści prze​ni​ka​ło pół​świa​tło, pod​kre​śla​jąc mło​dzień​czą uro​dę jej twa​rzy tu​dzież ja​sność jej suk​ni i bia​łych ko​ro​nek, któ​re wy​da​wa​ły się świe​tli​ste. Drob​na i de​li​kat​na, zda​wa​ła się pro​mie​nio​wać wła​snym świa​tłem w głę​bo​kim cie​niu splą​ta​nych ga​łę​zi, rzekł​byś, do​bra cza​ro​dziej​ka, znu​żo​na dłu​go​let​nim czy​nie​niem do​bra, tknię​ta de​pry​mu​ją​cą nie​wia​rą w uży​tecz​ność swych tru​dów, w siłę swych cza​ro​dziej​skich prak​tyk. Gdy​by kto​kol​wiek ją za​py​tał, o czym te​raz my​śli, sie​dząc sa​mot​na w ogro​dzie Casa Gould, pod​czas gdy jej mąż prze​by​wa w ko​pal​ni, a dom, za​mknię​ty od uli​cy, wy​da​je się być opusz​czo​ną sie​dzi​bą, wro​dzo​na szcze​rość ka​za​ła​by

jej unik​nąć od​po​wie​dzi. Przy​szło jej na myśl, że aby ży​cie było pięk​ne i peł​ne, musi obej​mo​wać prze​szłość i przy​szłość w każ​dej prze​mi​ja​ją​cej chwi​li. Co​dzien​na pra​ca musi być wy​ko​ny​wa​na na chwa​łę tych, któ​rzy ode​szli, i dla do​bra tych, któ​rzy przyj​dą. To my​śląc, wes​tchnę​ła nie otwie​ra​jąc oczu, nie po​ru​sza​jąc się wca​le. Twarz jej stę​ża​ła na prze​ciąg se​kun​dy, jak​by w po​sta​no​wie​niu prze​trzy​ma​nia bez zmru​że​nia oka na​pły​wu uczu​cia zu​peł​ne​go osa​mot​nie​nia, uczu​cia, któ​re na po​do​bień​stwo wiel​kiej fali prze​pły​wa​ło nad jej gło​wą. Stwier​dzi​ła, że nie ma ni​ko​go, kto by się z praw​dzi​wym za​in​te​re​so​wa​niem za​py​tał, o czym ona te​raz my​śli. Ni​ko​go, ni​ko​go, może poza tym jed​nym czło​wie​kiem, któ​ry od​szedł przed chwi​lą. Nie, nie było ni​ko​go, komu by moż​na szcze​rze i bez​tro​sko się zwie​rzyć w at​mos​fe​rze ide​al​ne​go za​ufa​nia. Sło​wo „nie​po​praw​ni”, wy​mó​wio​ne przez dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, wy​pły​nę​ło w jej pa​mię​ci, gdy sie​dzia​ła tak w mil​cze​niu i smut​ku. Nie​po​praw​ny w swym od​da​niu spra​wie ko​pal​ni sre​bra był jej se​ñor ad​mi​ni​stra​dor! Nie​po​praw​ny był w swej upar​tej służ​bie in​te​re​som ma​te​rial​nym, z któ​ry​mi łą​czył wia​rę w triumf ładu i spra​wie​dli​wo​ści. Bied​ne chło​pa​czy​sko! Do​strze​ga​ła jak na ja​wie siwe wło​sy na jego skro​niach. Był bez za​rzu​tu, bez za​rzu​tu. Cze​góż wię​cej mo​gła się spo​dzie​wać? Od​dał się cały ko​lo​sal​ne​mu i uda​ne​mu przed​się​wzię​ciu, mi​łość zaś była krót​ką chwi​lą za​po​mnie​nia, upo​je​nia, któ​re​go sło​dycz wspo​mi​na się z ro​dza​jem me​lan​cho​lii, tak jak się wspo​mi​na cięż​ki smu​tek kie​dyś prze​ży​ty. W wy​ma​ga​niach, ja​kie na​rzu​ca czło​wie​ko​wi sku​tecz​na dzia​łal​ność, tkwi coś, co ob​ni​ża mo​ral​ną war​tość idei. Pani Gould uj​rza​ła górę San Tomé cią​żą​cą nad Cam​po i nad ca​łym kra​jem, bu​dzą​cą po​strach, znie​na​wi​dzo​ną, na​brzmia​łą bo​gac​twem; bar​dziej bez​dusz​ną od ty​ra​na, bar​dziej nie​czu​łą i sa​mo​wład​ną od naj​gor​sze​go rzą​du, go​to​wą miaż​dżyć ży​cia ludz​kie dla roz​wo​ju swej po​tę​gi. On tego nie wi​dział. Nie mógł wi​dzieć. I nie było w tym jego winy. On sam był bez za​rzu​tu, ale ona nie bę​dzie go już mia​ła nig​dy, nig​dy,

ani przez jed​ną go​dzi​nę wy​łącz​nie dla sie​bie, w tym sta​rym hisz​pań​skim do​mo​stwie, do któ​re​go tak przy​war​ła ser​cem. Nie​po​praw​ni, ostat​ni z Cor​be​la​nów, ostat​nia z Avel​la​no​sów, tak po​wie​dział dok​tor, ona zaś wi​dzia​ła, jak ko​pal​nia San Tomé bie​rze w po​sia​da​nie, wchła​nia i spa​la ży​cie ostat​nie​go z co​sta​gu​ań​skich Gou​l​dów. Owład​nę​ła tę​gim umy​słem syna , jak nie​gdyś do​bi​ła sła​be​go ojca. Prze​ra​ża​ją​ce zwy​cię​stwo ostat​nie​go z Gou​l​dów. Ostat​nie​go! Dłu​go, dłu​go łu​dzi​ła się doña Emi​lia, że może… Ale nie; nie bę​dzie już wię​cej Gou​l​dów. Ogrom​ny smu​tek i trwo​ga przed dal​szym cią​giem wła​sne​go ży​cia ogar​nę​ła naj​więk​szą pa​nią w Su​la​co. W pro​ro​czej wi​zji zo​ba​czy​ła, że ona jed​na prze​ży​wać bę​dzie sa​mot​nie za​pa​da​nie się mło​dzień​czych ide​ałów ży​cia, mi​ło​ści, pra​cy, że po​zo​sta​nie sa​mot​na w wiel​kim skarb​cu świa​ta. Na jej twa​rzy o za​mknię​tych oczach za​krzepł głę​bo​ki, śle​py, bo​le​sny wy​raz oso​by po​grą​żo​nej w złym śnie. Nie​wy​raź​nym gło​sem, ja​kim prze​ma​wia​ją śpią​cy, gdy nie​mi​ło​sier​na zmo​ra przy​gnia​ta im bez​bron​ną pierś, wy​mó​wi​ła, nie wia​do​mo dla​cze​go, sło​wa: – In​te​re​sy ma​te​rial​ne.

ROZ​DZIAŁ DWU​NA​STY

No​stro​mo wzbo​ga​cał się bar​dzo po​wo​li. Wy​ni​ka​ło to z jego ostroż​no​ści. Umiał pa​no​wać nad sobą na​wet wte​dy, gdy był wy​trą​co​ny z rów​no​wa​gi. A świa​do​me od​da​nie się w nie​wo​lę skar​bo​wi było prze​cie rze​czą nie​zwy​kłą, mo​gą​cą za​kłó​cić umysł czło​wie​ka. Dużą rolę od​gry​wa​ła tu tak​że inna przy​czy​na – trud​ność wy​mia​ny skar​bu i nada​nia mu po​sta​ci uży​tecz​nej. Już sama czyn​ność wy​wo​że​nia go po ka​wał​ku z wy​spy wy​ma​ga​ła nie​ma​łej zręcz​no​ści wo​bec oba​wy, że może być wy​śle​dzo​na. No​stro​mo mu​siał do​jeż​dżać do Wiel​kiej Iza​be​li ukrad​kiem, mię​dzy jed​ną a dru​gą po​dró​żą wzdłuż wy​brze​ża, któ​re to po​dró​że były je​dy​nym jaw​nym źró​dłem jego za​rob​ków. Mu​siał wy​strze​gać się lu​dzi z za​ło​gi wła​sne​go szku​ne​ra, jak​by byli szpie​ga​mi pod​pa​tru​ją​cy​mi swe​go sro​gie​go ka​pi​ta​na. Nie śmiał na​wet zbyt dłu​go prze​by​wać w por​cie. Z chwi​lą wy​ła​do​wa​nia to​wa​ru wy​bie​rał się po​śpiesz​nie w inną po​dróż, by nie bu​dzić po​dej​rzeń jed​no​dnio​wą bo​daj zwło​ką. Zda​rza​ło się, iż prze​by​wa​jąc po ty​go​dniu lub dłu​żej w por​cie mógł tyl​ko raz je​den do​pły​nąć do swe​go skar​bu. Za​bie​rał kil​ka sztab sre​bra, i to było wszyst​ko. Cier​piał z po​wo​du swych obaw i wła​snej ostroż​no​ści. Upo​ka​rza​ła go rola ukry​wa​ją​ce​go się zło​dzie​ja. A naj​bar​dziej do​le​ga​ło mu ze​środ​ko​wa​nie my​śli na tym jed​nym przed​mio​cie. Z chwi​lą gdy prze​stęp​stwo czy zbrod​nia wkra​cza w ży​cie czło​wie​ka, zże​ra je jak zło​śli​wa na​rośl, nisz​czy jak go​rącz​ka. No​stro​mo utra​cił spo​kój; bez​po​śred​niość jego wro​dzo​nych przy​mio​tów prze​sta​ła ist​nieć. Sam to czuł i czę​sto prze​kli​nał sre​bro z San Tomé. Za​cho​wał swą od​wa​gę i wspa​nia​ło​myśl​ność, pra​co​wał i wy​po​czy​wał jak daw​niej, ale wszyst​ko było już kłam​stwem.

Rze​czy​wi​sto​ścią był tyl​ko skarb. Więc do nie​go przy​warł całą siłą umy​słu. Nie​mniej samo do​tknię​cie sre​bra sta​ło mu się nie​na​wist​ne. Cza​sem, po wsu​nię​ciu do schow​ka kil​ku szta​bek, owo​cu po​ta​jem​nej wy​pra​wy na Wiel​ką Iza​be​lę, przy​pa​try​wał się bacz​nie swo​im pal​com, jak​by zdu​mio​ny, że nie do​strze​ga na nich żad​nej ska​zy. Zna​lazł spo​sób spie​nię​ża​nia tych sztab sre​bra w od​le​głych por​tach. Ko​niecz​ność da​le​kich wy​praw spra​wia​ła, że jego po​dró​że wzdłuż wy​brze​ża trwa​ły dłu​go, a od​wie​dzi​ny w domu Vio​li sta​wa​ły się rzad​sze. Prze​zna​cze​nie jed​nak chcia​ło, by tam szu​kał żony. Wspo​mniał o tym kie​dyś w roz​mo​wie z Gior​giem. Ale sta​ry Ga​ri​bal​di​no ma​je​sta​tycz​nym ru​chem ręki od​su​nął na bok ten te​mat, za​cią​ga​jąc się dy​mem z czar​nej gło​go​wej fa​jecz​ki. Nic pil​ne​go. On nie jest czło​wie​kiem, któ​ry​by na​rzu​cał ko​mu​kol​wiek swo​je cór​ki. Z bie​giem cza​su No​stro​mo od​krył, że woli młod​szą z sióstr. Ist​nia​ły w ich na​tu​rach głę​bo​kie po​do​bień​stwa, któ​re po​win​ny ist​nieć, je​śli się mię​dzy dwoj​giem lu​dzi ma wy​two​rzyć peł​ne za​ufa​nie i zro​zu​mie​nie wza​jem​ne, nie​za​leż​nie od ze​wnętrz​nych róż​nic tem​pe​ra​men​tu, któ​re siłą kon​tra​stu wy​wie​ra​ją swój fa​scy​nu​ją​cy wpływ. Żona No​stro​ma mu​sia​ła​by znać jego ta​jem​ni​cę, bez cze​go ży​cie nie by​ło​by moż​li​we. Gi​zel​la, ze swym nie​win​nym wej​rze​niem, ze swą bia​łą szyj​ką, układ​na i mil​czą​ca, po​bu​dli​wa wbrew po​zo​rom bier​ne​go spo​ko​ju, po​cią​ga​ła go bar​dziej od Lin​dy. Ta ostat​nia, ze sku​pio​ną, na​mięt​ną w swej bla​do​ści twa​rzą, ener​gicz​na, ogni​sta i ob​rot​na w mo​wie, czę​sto na​chmu​rzo​na i wzgar​dli​wa (od​rośl sta​re​go pnia), praw​dzi​wa cór​ka su​ro​we​go re​pu​bli​ka​ni​na, ale z gło​sem Te​re​sy, bu​dzi​ła w No​stro​mie głę​bo​ko za​ko​rze​nio​ną nie​uf​ność. Co wię​cej, bied​ne dziew​czę nie umia​ło ukryć swej mi​ło​ści dla Gian’ Bat​ti​sty. Prze​czu​wał, że ta mi​łość bę​dzie gwał​tow​na, wy​ma​ga​ją​ca, po​dejrz​li​wa i bez​kom​pro​mi​so​wa, jak du​sza Lin​dy. Gi​zel​la, ze swą ja​sną uro​dą, z któ​rej pro​mie​nio​wa​ło cie​pło, ze swą ze​wnętrz​ną bier​no​ścią, obie​cu​ją​cą ule​głość, i uro​kiem dziew​czę​cej ta​jem​ni​czo​ści, po​bu​dza​ła jego

na​mięt​ność, nie wzbu​dza​jąc obaw co do przy​szłe​go współ​ży​cia. Okre​sy nie​obec​no​ści No​stro​ma w Su​la​co by​wa​ły dłu​gie. Gdy po​wró​cił z naj​dłuż​szej swej po​dró​ży, do​strzegł ło​dzie za​ła​do​wa​ne ka​mien​ny​mi blo​ka​mi pod ska​łą Wiel​kiej Iza​be​li, a wo​kół niej rusz​to​wa​nia i żu​ra​wie, przy któ​rych krę​ci​li się ro​bot​ni​cy. Mury ma​lej la​tar​ni mor​skiej wzno​si​ły się już z fun​da​men​tów nad sa​mym urwi​skiem. Na wi​dok rze​czy tak zdu​mie​wa​ją​cej, tak nie​spo​dzie​wa​nej i nie​prze​czu​wa​nej na​wet w snach No​stro​mo po​czuł się zgu​bio​ny. Co go te​raz mo​gło uchro​nić od! wy​śle​dze​nia? Nic! Prze​ra​że​nie ude​rzy​ło w nie​go jak obu​chem, bo taki ob​rót spra​wy mu​siał rzu​cić świa​tło na je​dy​ną ciem​ną pla​mę w jego ży​ciu, ży​ciu, któ​re​go cała isto​ta, cała war​tość po​le​ga​ła na jego od​zwier​cie​dle​niu w oczach za​chwy​co​nych lu​dzi. Co jak co, ale fakt ten, prze​cho​dzą​cy po​ję​cie ludz​kie, sta​nął oto po​mię​dzy nim a nie​zna​ną mocą, któ​ra na​słu​chu​je i wy​zwa​la złe flu​idy zło​rze​czeń. Do​tąd było tu ciem​no. Nie każ​dy miał na usłu​gi taką ciem​ność. A te​raz mia​no roz​nie​cić tam świa​tło. Świa​tło! Wi​dział je, oświe​tla​ją​ce hań​bę, ubó​stwo, po​gar​dę. Ktoś z pew​no​ścią na​tra​fi… Może już na​tra​fił. Nie​zrów​na​ny No​stro​mo, ca​pa​taz, ogól​nie sza​no​wa​ny i bu​dzą​cy po​strach ka​pi​tan Fi​dan​za, nie​wąt​pli​wy pa​tron taj​nych sto​wa​rzy​szeń, re​pu​bli​ka​nin i re​wo​lu​cjo​ni​sta w głę​bi ser​ca jak sta​ry Gior​gio (choć w in​nym ro​dza​ju), już za​mie​rzał rzu​cić się w mo​rze z po​kła​du swe​go szku​ne​ra. Mimo su​biek​ty​wi​zmu, po​su​nię​te​go do cho​ro​bli​wych gra​nic, pa​trzył sa​mo​bój​stwu w oczy z roz​wa​gą. Nie tra​cił gło​wy. Po​wstrzy​ma​ła go myśl, że to nie bę​dzie żad​nym wyj​ściem. Om umrze, lecz hań​ba i nie​sła​wa prze​ży​ją go. A wła​ści​wie mó​wiąc, nie mógł wy​obra​zić so​bie wła​snej śmier​ci. Zbyt prze​ję​ty był po​czu​ciem swe​go bytu, cze​goś nie​skoń​cze​nie trwa​łe​go w swych prze​mia​nach, by móc ob​jąć umy​słem po​ję​cie kre​su. Wszak zie​mia ob​ra​ca się bez prze​rwy. A przy tym był od​waż​ny. Była to ska​żo​na od​wa​ga, ale na​da​ją​ca się do jego

ce​lów rów​nie do​brze jak każ​da inna. Prze​pły​nął tuż obok ska​ły Wiel​kiej Iza​be​li, rzu​ca​jąc z po​kła​du prze​ni​kli​we spoj​rze​nie w głąb wą​wo​zu za​ro​śnię​te​go, jak daw​niej, splą​ta​ny​mi krze​wa​mi. Prze​pły​nął dość bli​sko, by móc za​mie​nić parę po​wi​tal​nych okrzy​ków z ro​bot​ni​ka​mi; ci ostat​ni przy​sła​nia​li so​bie dło​nią oczy sto​jąc na sa​mej kra​wę​dzi urwi​ska, nad któ​rym gó​ro​wał ogrom​ny drąg żu​ra​wia. No​stro​mo za​uwa​żył, iż ża​den z nich nie miał spo​sob​no​ści zbli​że​nia się do wą​wo​zu, w któ​rym sre​bro zo​sta​ło ukry​te, nie mó​wiąc już o wej​ściu do wą​wo​zu. Zaś w por​cie do​wie​dział się, że nikt nie sy​pia na wy​spie. Eki​py ro​bo​cze wra​ca​ły co wie​czór do por​tu, śpie​wa​jąc chó​rem w pu​stych ło​dziach ho​lo​wa​nych przez sta​tek pa​ro​wy. Na ra​zie nie było więc cze​go się oba​wiać. „Ale póź​niej?” – za​py​ty​wał sie​bie. – Co bę​dzie póź​niej, gdy la​tar​nik za​miesz​ka w dom​ku obec​nie bu​do​wa​nym, od​le​głym o ja​kieś sto pięć​dzie​siąt jar​dów od ni​skiej wie​ży la​tar​ni mor​skiej, a mniej wię​cej o czte​ry​sta od za​cie​nio​ne​go, mrocz​ne​go jak dżun​gla wą​wo​zu, w któ​rym on ukrył rę​koj​mię swe​go bez​pie​czeń​stwa, swe​go wpły​wu, wspa​nia​łych ge​stów i wła​dzy nad przy​szło​ścią, rę​koj​mię po​zwa​la​ją​cą mu lek​ce​wa​żyć so​bie złą dolę i zdra​dziec​kie za​ku​sy za​rów​no bo​ga​czy, jak i nę​dza​rzy? Co wte​dy bę​dzie? No​stro​mo nie mógł już otrzą​snąć się z tego skar​bu. Zu​chwa​ła od​wa​ga, więk​sza niż u in​nych lu​dzi, wci​snę​ła w jego ży​cie tę żyłę sre​bra. Uczu​cie czuj​nej, żar​li​wej za​leż​no​ści, uczu​cie nie​wo​li, tak bez​na​dziej​nie i tak głę​bo​ko za​ko​rze​nio​ne w jego my​ślach, że czę​sto po​rów​ny​wał sie​bie do le​gen​dar​nych grin​go​sów ni to ży​wych, ni umar​łych, przy​ku​tych do nie​praw​nie zdo​by​tych skar​bów na Azu​erze, uczu​cie to cią​ży​ło okrut​nie na nie​za​leż​nej na​tu​rze ka​pi​ta​na Fi​dan​zy, pana i wła​ści​cie​la po​brzeż​ne​go szku​ne​ra, któ​re​go kształt​ną syl​we​tę (tu​dzież ba​jecz​ne szczę​ście do trans​ak​cji han​dlo​wych) zna​ło całe za​chod​nie wy​brze​że wiel​kie​go kon​ty​nen​tu. Z po​wa​gą i sro​go pod​krę​co​nym wą​sem, co​kol​wiek mniej gięt​ki w cho​dzie,

przy​bra​ny w po​spo​li​ty gar​ni​tur z bru​nat​nej weł​ny wy​pro​du​ko​wa​ny przez Ży​dów w lon​dyń​skich za​uł​kach, a za​ku​pio​ny w ma​ga​zy​nach Cam​pa​ñii An​za​ni (któ​ry to gar​ni​tur przy​ćmie​wał pięk​no jego po​tęż​nych, har​mo​nij​nych kształ​tów), ka​pi​tan Fi​dan​za prze​cha​dzał się po uli​cach Su​la​co za​ła​twia​jąc, jak zwy​kle po po​dró​ży, in​te​re​sy han​dlo​we. I, jak zwy​kle, po​zwa​lał roz​cho​dzić się po​gło​sce, że gru​bo za​ro​bił na ła​dun​ku. Tym ra​zem był to trans​port so​lo​nej ryby, a wła​śnie zbli​żał się Wiel​ki Post. Wi​dzia​no go jeż​dżą​ce​go tram​wa​ja​mi tam i z po​wro​tem po​mię​dzy mia​stem a por​tem, roz​ma​wiał też z ludź​mi po ka​wiar​niach swym mia​ro​wym, sta​now​czym gło​sem. Wi​dzia​no ka​pi​ta​na Fi​dan​zę. Jesz​cze się bo​wiem nie na​ro​dzi​ło po​ko​le​nie, któ​re by nie pa​mię​ta​ło słyn​nej wy​pra​wy do Cay​ty. No​stro​mo, prze​zwa​ny ca​pa​ta​zem car​ga​do​re​sów, stwo​rzył so​bie pod wła​snym na​zwi​skiem nową eg​zy​sten​cję, do​sto​so​wa​ną do no​wych wa​run​ków, mniej ma​low​ni​czą, a tak​że mniej ła​twą, je​śli cho​dzi o za​cho​wa​nie prze​wa​gi, gdyż lud​ność Su​la​co dzię​ki roz​wo​jo​wi tej sto​li​cy Za​chod​niej Re​pu​bli​ki sta​wa​ła się co​raz licz​niej​sza i róż​no​rod​niej​sza. Ka​pi​tan Fi​dan​za, po​zba​wio​ny ma​low​ni​czo​ści, ale za​wsze tro​chę ta​je​mi​czy, skie​ro​wał się na dwo​rzec ko​le​jo​wy, kry​ty wy​so​kim da​chem ze szkła i że​la​za , gdzie po​zna​no go od razu. Wsiadł do miej​sco​we​go po​cią​gu i wy​siadł w Rin​con, by tam od​wie​dzić wdo​wę po car​ga​do​rze zmar​łym wsku​tek ran (o brza​sku No​wej Ery, jak don José Avel​la​nos) w pa​tio Casa Gould. Po​zwo​lił się za​pro​sić do wnę​trza cha​ty na szklan​kę zim​nej le​mo​nia​dy. Ko​bie​ta, sta​nąw​szy obok nie​go, za​sy​py​wa​ła go gra​dem słów, któ​rych wca​le nie sły​szał. Zo​sta​wił jej, jak zwy​kle, pew​ną kwo​tę pie​nię​dzy. Osie​ro​co​ne dzie​ci, już pod​ra​sta​ją​ce i do​brze wy​cho​wa​ne, a na​zy​wa​ją​ce go wu​jem, oto​czy​ły No​stro​ma do​ma​ga​jąc się jego bło​go​sła​wień​stwa. Nie od​mó​wił, a wy​cho​dząc za​trzy​mał się na pro​gu, by po​pa​trzeć przez chwi​lę na pła​skie ob​li​cze góry San Tomé, przy czym lek​ko zmarsz​czył opa​lo​ne czo​ło. Ta zmarszcz​ka, na​da​ją​ca jego zwy​kłe​-

mu, nie​ugię​te​mu wy​ra​zo​wi zna​mię su​ro​wo​ści, zo​sta​ła za​uwa​żo​na w Loży, do któ​rej uczęsz​czał. Nie wziął jed​nak udzia​łu w ban​kie​cie. Za​niósł tę zmarszcz​kę na ze​bra​nie urzą​dzo​ne na jego cześć przez szer​decz​nych to​wa​rzy​szy miej​sco​wych i Wło​chów, któ​re​mu to ze​bra​niu prze​wod​ni​czył ubo​gi, cho​ro​wi​ty i nie​co gar​ba​ty fo​to​graf o bia​łej twa​rzy i wspa​nia​ło​myśl​nej du​szy, za​bar​wio​nej na szkar​łat​no żąd​ną krwi nie​na​wi​ścią do wszyst​kich ka​pi​ta​li​stów i cie​mięz​ców na obu pół​ku​lach glo​bu. Bo​ha​ter​ski Gior​gio Vio​la, sta​ry re​wo​lu​cjo​ni​sta, nie był​by nic zro​zu​miał z tego wstęp​ne​go prze​mó​wie​nia; zaś ka​pi​tan Fi​dan​za, rów​nie hoj​ny tego dnia jak zwy​kle dla uboż​szych to​wa​rzy​szy, nie od​po​wie​dział żad​nym prze​mó​wie​niem. Słu​chał ze zmarsz​czo​ną brwią, nie​obec​ny umy​słem, po czym wy​szedł mil​czą​cy i nie​do​stęp​ny jak czło​wiek obar​czo​ny wie​lu tro​ska​mi. Zmarszcz​ka na jego czo​le po​głę​bi​ła się, gdy na​za​jutrz rano zo​ba​czył mu​ra​rzy od​pły​wa​ją​cych na Wiel​ką Iza​be​lę ło​dzią za​ła​do​wa​ną czwo​ro​kąt​ny​mi blo​ka​mi ka​mie​nia. Była to ilość wy​star​cza​ją​ca na uło​że​nie jed​nej war​stwy blo​ków na bu​du​ją​cej się przy​sad​ko​wa​tej wie​ży. Pra​ca wy​zna​czo​na na je​den dzień. Jed​na war​stwa dzien​nie. Ka​pi​tan Fi​dan​za za​sta​na​wiał się. Obec​ność ob​cych lu​dzi na wy​spie od​cię​ła​by mu cał​ko​wi​cie do​stęp do skar​bu. Już i po​przed​nio przed​sta​wia​ło to trud​ność i nie​bez​pie​czeń​stwo. Ogar​nę​ły go strach i złość. Roz​my​ślał nad tym z wład​czą sta​now​czo​ścią pana i z prze​bie​gło​ścią za​stra​szo​ne​go nie​wol​ni​ka. Po ja​kimś cza​sie skie​ro​wał się na wy​brze​że. No​stro​mo był czło​wie​kiem po​my​sło​wym i by​strym; jak zwy​kle, zna​lazł i w tym kry​tycz​nym mo​men​cie śro​dek za​rad​czy, mo​gą​cy ra​dy​kal​nie zmie​nić po​ło​że​nie. Ten nie​zrów​na​ny No​stro​mo, ten „je​den na ty​siąc”, po​sia​dał dar wy​ko​rzy​sty​wa​nia na​wet nie​bez​pie​czeń​stwa dla wła​snej obro​ny. Osa​dze​nie Gior​gia na Wiel​kiej Iza​be​li uczy​ni​ło​by po​trze​bę ukry​wa​nia się zby​tecz​ną. Mógł​by jeź​dzić tam w bia​ły dzień, otwar​cie, w od​wie​dzi​ny do có​rek, do jed​-

nej z có​rek, i sie​dzieć tam do póź​na, gwa​rząc ze sta​rym Ga​ri​bal​di​nem. A po​tem o zmierz​chu… Noc po nocy… Po​zwo​li​ło​by mu to wzbo​ga​cić się dużo prę​dzej. Pra​gnął uchwy​cić, wchło​nąć, ob​jąć w nie​za​prze​czal​ne po​sia​da​nie ten skarb, któ​re​go ty​ra​nia za​cią​ży​ła na jego umy​śle, na jego czy​nach, na​wet na jego snach. Po​szedł z tym do swe​go przy​ja​cie​la, ka​pi​ta​na Mit​chel​la, i spra​wa zo​sta​ła za​ła​twio​na tak wła​śnie, jak to dok​tor Mo​ny​gham przed​sta​wił pani Gould. Gdy pro​jekt przed​ło​żo​no Gior​gio Vio​li, coś przy​po​mi​na​ją​ce​go mdły re​fleks, sła​by cień bar​dzo daw​ne​go uśmie​chu, prze​mknę​ło się pod ogrom​ny​mi, bia​ły​mi wą​sa​mi sta​re​go wro​ga kró​lów i mi​ni​strów. Cór​ki były dla nie​go przed​mio​tem cią​głej tro​ski. Szcze​gól​nie młod​sza. Lin​da, prze​ma​wia​ją​ca gło​sem mat​ki, prze​ję​ła ra​czej rolę tej ostat​niej. Jej ni​skie, wi​bru​ją​ce „No, pa​dre?” zda​wa​ło się być, mimo zmia​ny sło​wa, echem wzbu​rzo​ne​go, na​po​mi​na​ją​ce​go „No, Gior​gio?” bied​nej si​gno​ry Te​re​sy. Sta​ry Vio​la był upar​cie prze​ko​na​ny, że mia​sto nie jest od​po​wied​nim miej​scem dla jego dziew​cząt. Za​du​rzo​ny, acz​kol​wiek nie​win​ny Ra​mi​rez stał się przed​mio​tem jego głę​bo​kiej od​ra​zy, jak​by uosa​biał grze​chy tego kra​ju, któ​re​go lud był śle​py i głu​chy. Nędz​ni esc​la​vos. Kie​dy ka​pi​tan Fi​dan​za po​wró​cił z na​stęp​nej swej po​dró​ży, za​stał już ro​dzi​nę Vio​lów za​go​spo​da​ro​wa​ną w dom​ku la​tar​ni​ka. Nie za​wio​dła go zna​jo​mość dzi​wactw sta​re​go Gior​gia. Ga​ri​bal​di​no nie do​pusz​czał my​śli za​miesz​ka​nia z ja​kim​kol​wiek to​wa​rzy​szem, chciał być sam z cór​ka​mi. A ka​pi​tan Mit​chell, za​wsze go​tów do​go​dzić swe​mu bied​ne​mu No​stro​mo​wi, w chwi​li na​tchnie​nia, ja​kie daje tyl​ko praw​dzi​we przy​wią​za​nie, mia​no​wał Lin​dę Vio​la po​moc​ni​cą la​tar​ni​ka na Wiel​kiej Iza​be​li. – La​tar​nia jest wła​sno​ścią pry​wat​ną – tłu​ma​czył. – Na​le​ży do mo​jej Kom​pa​nii. Mam pra​wo mia​no​wać, kogo mi się po​do​ba. La​tar​ni​kiem bę​dzie Vio​la. Jest to nie​mal je​dy​na rzecz, o któ​rą No​stro​mo kie​dy​kol​wiek mnie pro​sił, a to czło​wiek wart tyle zło​ta, ile sam waży.

Le​d​wo szku​ner ka​pi​ta​na Fi​dan​zy za​pu​ścił ko​twi​cę na​prze​ciw no​we​go gma​chu Urzę​du Cel​ne​go, na​śla​du​ją​ce​go nie​udol​nie grec​ką świą​ty​nię swym pła​skim da​chem i ko​lum​na​dą, już ka​pi​tan wy​pły​wał małą ło​dzią z por​tu w kie​run​ku Wiel​kiej Iza​be​li. Czy​nił to przy świe​tle ga​sną​ce​go dnia, na oczach lu​dzi, z uczu​ciem, że za​pa​no​wał nad lo​sem. Te​raz musi so​bie usta​lić le​gal​ną sy​tu​ację. Po​pro​si Vio​lę o rękę cór​ki. Wio​słu​jąc, my​ślał o Gi​zel​li. Lin​da go może ko​cha, ale sta​ry bę​dzie wo​lał za​trzy​mać przy so​bie pier​wo​rod​ną, któ​ra mówi gło​sem jego żony. Nie kie​ro​wał ło​dzi na wą​skie wy​brze​że, na któ​rym lą​do​wał z Mar​ci​nem De​co​ud, ani też póź​niej, gdy po raz pierw​szy sa​mot​nie od​wie​dzał swój skarb. Do​bił do pla​ży po prze​ciw​nej stro​nie i po​czął wcho​dzić na ła​god​ną po​chy​łość wio​dą​cą wzdłuż wy​spy o kli​no​wa​tym kształ​cie. Gior​gio Vio​la, któ​re​go do​strzegł z da​le​ka, sie​dzą​ce​go na ław​ce pod fron​to​wą ścia​ną dom​ku, pod​niósł rękę w od​po​wie​dzi na jego gło​śny okrzyk po​wi​tal​ny. Pod​szedł bli​żej. Żad​na z dziew​cząt się nie po​ka​za​ła. – Do​brze tu jest – wy​rzekł sta​rzec swym su​ro​wym gło​sem. Mo​gło się zda​wać, że my​śla​mi jest da​le​ko. No​stro​mo ski​nął gło​wą, a po krót​kim mil​cze​niu za​py​tał: – Wi​dzie​li​ście, jak mój szku​ner prze​pły​wał tędy przed dwie​ma go​dzi​na​mi? A czy wie​cie, dla​cze​go tu przy​by​łem, za​nim ko​twi​ca zdo​ła​ła na do​bre za​zę​bić się w dno por​tu? – Wi​tam cię jak syna – oświad​czył spo​koj​nie sta​ry czło​wiek pa​trząc w dal, na mo​rze. – Ach, twe​go syna. Wiem. Je​stem tym, czym on mógł​by być. Do​brze, vie​jo. To było miłe po​wi​ta​nie. A te​raz słu​chaj​cie. Przy​je​cha​łem was pro​sić… Na​gła trwo​ga ogar​nę​ła nie​ustra​szo​ne​go i nie​ska​zi​tel​ne​go No​stro​ma. Nie śmiał wy​mó​wić imie​nia, któ​re miał na my​śli. Krót​ka prze​rwa do​da​ła tyl​ko uro​czy​stej wagi zmie​nio​ne​mu za​koń​cze​niu zda​nia.

– Pro​sić was o żonę!… – Ser​ce wa​li​ło mu mło​tem. – Już wresz​cie czas, by​ście… Ga​ri​bal​di​no po​wstrzy​mał go ru​chem pod​nie​sio​nej ręki. – Zo​sta​wi​łem to two​jej de​cy​zji. Po​wstał po​wo​li te: ław​ki. Bro​da, nie strzy​żo​na od śmier​ci Te​re​sy, gę​sta i bia​ła jak śnieg, okry​wa​ła jego po​tęż​ną pierś. Ob​ró​cił gło​wę w stro​nę drzwi i za​wo​łał swym sil​nym gło​sem: – Lin​da! Głos stłu​mio​ny a ostry do​szedł z głę​bi domu. Prze​ra​żo​ny No​stro​mo wy​pro​sto​wał się tak​że i mil​cząc spo​glą​dał na drzwi. Bał się. Nie prze​stra​sza​ła go myśl, że od​mó​wią mu dziew​czy​ny, któ​rą ko​chał, żad​na od​mo​wa nie mo​gła sta​nąć mię​dzy nim a po​żą​da​ną ko​bie​tą, ale sta​nę​ło mu w tej chwi​li przed ocza​mi świe​cą​ce wid​mo skar​bu, do​ma​ga​ją​ce się ule​gło​ści w po​sta​ci mil​cze​nia, a temu żą​da​niu nie wol​no się było sprze​ci​wiać. Bał się, gdyż, na po​do​bień​stwo grin​go​sów na Azu​era, nie czuł się ży​wym ni umar​łym, tyl​ko ofia​rą wła​sne​go zu​chwal​stwa i nie​pra​wo​ści, nie​wol​ni​kiem przy​ku​tym du​szą i cia​łem do skar​bu. Bał się za​ka​zu przy​jeż​dża​nia na wy​spę. Bał się – i nie wy​rzekł sło​wa. Lin​da, wi​dząc tych dwóch lu​dzi sto​ją​cych obok sie​bie i cze​ka​ją​cych na nią, za​trzy​ma​ła się we drzwiach. Nic już nie mo​gło do​dać bla​do​ści jej śmier​tel​nie bia​łej twa​rzy, na​to​miast zda​wa​ło się, że jej czar​ne oczy wchło​nę​ły i skon​cen​tro​wa​ły w so​bie cały blask słoń​ca chy​lą​ce​go się ku za​cho​do​wi; wnet jed​nak cięż​kie po​wie​ki przy​kry​ły te iskry, pło​ną​ce w czar​nych głę​bi​nach. – Oto masz przed sobą swe​go męża, pana i do​bro​dzie​ja. Głos sta​re​go Vio​li za​brzmiał z taką siłą, że zda​wał się wy​peł​niać całą za​to​kę. Zbli​ży​ła się z oczy​ma nie​mal za​mknię​ty​mi jak lu​na​tyk w wi​zjo​ner​skim śnie. No​stro​mo zdo​był się na nad​ludz​ki wy​si​łek. – Już czas, Lin​da, aby​śmy się za​rę​czy​li – rzekł swo​im zwy​kłym, rów​nym,

bez​tro​skim, nie​ugię​tym to​nem. Wsu​nę​ła rękę w jego wy​cią​gnię​tą dłoń, spusz​cza​jąc swą ciem​no​wło​są gło​wę o prze​bły​skach mie​dzi. Dłoń ojca spo​czę​ła przez chwi​lę na tej gło​wie. – A więc du​sza zmar​łej ma to, cze​go chcia​ła. Sło​wa te wy​szły z ust Gior​gia Vio​li, któ​ry po​czął mó​wić o swej zmar​łej żo​nie, pod​czas gdy mło​dzi, sie​dząc obok: sie​bie, nie za​mie​ni​li ani jed​ne​go spoj​rze​nia. Gdy sta​rzec umilkł, Lin​da nie po​ru​sza​jąc się z miej​sca, prze​mó​wi​ła: – Od​kąd po​czu​łam, że żyję, ży​łam tyl​ko dla cie​bie, Gian’ Bat​ti​sta. I tyś o tym wie​dział! Wie​dzia​łeś… Bat​ti​sti​no. Wy​mó​wi​ła to imię zu​peł​nie tak, jak wy​ma​wia​ła je mat​ka. Mrok, jak​by wy​ła​nia​ją​cy się z gro​bu, okrył ser​ce No​stro​ma. – Tak. Wie​dzia​łem – rzekł. Bo​ha​ter​ski Ga​ri​bal​di​no za​siadł na tej sa​mej ła​wie, po​chy​la​jąc oszro​nio​ną gło​wę; du​sza star​ca prze​by​wa​ła te​raz sam na sam ze wspo​mnie​nia​mi. Wspo​mnie​nia te były peł​ne tkli​wo​ści i gwał​tow​nych uczuć, to znów strasz​ne i po​sęp​ne, on zaś czuł się sa​mot​ny w świe​cie peł​nym lu​dzi. Lin​da, uko​cha​na jego cór​ka, mó​wi​ła da​lej: – By​łam two​ją, od​kąd pa​mię​tam. Wy​star​czy​ło o to​bie po​my​śleć, a już świat wy​da​wał mi się pu​sty. W two​jej obec​no​ści nie wi​dzia​łam ni​ko​go in​ne​go. By​łam two​ją. I nic się nie zmie​ni​ło. Świat na​le​ży do cie​bie, a ty po​zwa​lasz mi w nim żyć… Ni​ski, wi​bru​ją​cy jej głos na​bie​rał co​raz niż​sze​go brzmie​nia. Zna​la​zła jesz​cze dużo in​nych słów, a dla czło​wie​ka sie​dzą​ce​go przy niej było to ist​ną tor​tu​rą. Jej szept sta​wał się wart​ki i na​mięt​ny. Zda​wa​ła się nie do​strze​gać sio​stry, któ​ra się te​raz uka​za​ła trzy​ma​jąc w ręku roz​po​czę​ty haft ko​ściel​ny. Prze​szła obok nich w mil​cze​niu, ja​sna i świe​ża rzu​ci​ła na mło​dą parę prze​lot​ne spoj​rze​nie i uśmie​cha​jąc się bla​do, za​sia​dła na ław​ce w pew​nej od​le​gło​ści, po dru​giej stro​nie No​stro​ma.

Wie​czór był ci​chy, Słoń​ce zni​ża​ło się do kra​wę​dzi oce​anu, któ​ry ża​rzył się pur​pu​rą; bia​ła la​tar​nia mor​ska, od​ci​na​ją​ca się bla​do​ścią od tła chmur na​gro​ma​dzo​nych nad za​to​ką, od​bi​ja​ła ogień z nie​ba w swych szy​bach, któ​re zda​wa​ły się pło​nąć bur​szyt​no​wym bla​skiem. Gi​zel​la, pół​sen​na i nie​przy​stęp​na, pod​no​si​ła od cza​su do cza​su swą ro​bót​kę na wy​so​kość twa​rzy, by ukryć zie​wa​nie, co przy​wo​dzi​ło na myśl mło​dą pan​te​rę. Na​gle Lin​da pod​bie​gła do sio​stry i obej​mu​jąc jej gło​wę, ob​sy​pa​ła jej twarz po​ca​łun​ka​mi. W mó​zgu No​stro​ma za​wrza​ło. Gdy Lin​da ode​rwa​ła się od Gi​zel​li, ogłu​szo​nej gwał​tow​no​ścią piesz​czo​ty i sie​dzą​cej nie​ru​cho​mo z rę​ka​mi opusz​czo​ny​mi na ko​la​na, nie​wol​nik skar​bu po​czuł, że mógł​by za​strze​lić tę ko​bie​tę. Sta​ry Gior​gio uniósł swo​ją lwią gło​wę: – Gdzież ty idziesz, Lin​do? – Za​pa​lić świa​tło, pa​dre mio . – Si, si, obo​wią​zek. Po​wstał tak​że, spo​glą​da​jąc na od​cho​dzą​cą star​szą cór​kę, po czym ode​zwał się to​nem, któ​ry zda​wał się być echem ja​kiejś świą​tecz​nej ra​do​snej nuty z za​mierz​chłej prze​szło​ści: – Idę wam coś ugo​to​wać. Aha! Synu! Sta​ry czło​wiek jesz​cze wie, gdzie zna​leźć bu​tel​kę do​bre​go wina. Zwró​cił się do Gi​zel​li gło​sem, W któ​rym brzmia​ła su​ro​wa tkli​wość: – A ty, ma​leń​ka, nie módl się do Boga księ​ży i nie​wol​ni​ków, lecz do Boga sie​rot, prze​śla​do​wa​nych, nę​dza​rzy i ma​łych dzie​ci, proś Go, by ci dał ta​kie​go męża jak ten oto czło​wiek. Ręka jego spo​czę​ła przez chwi​lę cięż​ko na ra​mie​niu No​stro​ma, po czym wszedł do domu. Smut​ny nie​wol​nik sre​bra z San Tomé uczuł przy tych sło​wach, że za​tru​te kły za​zdro​ści wbi​ja​ją mu się w ser​ce. Prze​ra​ził się no​wo​ścią tego uczu​cia, jego siłą i tą fi​zycz​ną męką, ja​kie mu spra​wia​ło. Mąż Gi​zel​li! Jej

mąż! A prze​cie rze​czą do prze​wi​dze​nia było, że prę​dzej czy póź​niej Gi​zel​la wyj​dzie za mąż. Nig​dy so​bie przed​tem tego nie uświa​da​miał. Na myśl, że ktoś inny może stać się po​sia​da​czem jej pięk​na, uczuł, że był​by w sta​nie za​bić i tę cór​kę sta​re​go Gior​gia. Mruk​nął po​sęp​nie: – Mó​wią, że ko​chasz Ra​mi​re​za. Po​trzą​snę​ła gło​wą nie pa​trząc na nie​go. Mie​dzia​ne po​ły​ski prze​wi​ja​ły się tu i ów​dzie w gę​stwi​nie jej zło​tych wło​sów. Gład​kie jej czo​ło mia​ło prze​czy​stą, de​li​kat​ną ja​sność bez​cen​nej per​ły w tym prze​py​chu za​cho​dzą​ce​go słoń​ca, w któ​rym mrok gwiezd​nych prze​strze​ni, pur​pu​ra mo​rza i czer​wień nie​ba złą​czy​ły się w naj​wspa​nial​szej ci​szy. – Nie – rze​kła po​wo​li. –Nig​dy go nie ko​cha​łam. My​ślę, że nig​dy… On mnie może tak… Ku​si​ciel​ski czar jej spo​koj​ne​go gło​su roz​pły​nął się w po​wie​trzu, a wznie​sio​ne oczy nie pa​trzy​ły na nic, obo​jęt​ne, jak​by bez​myśl​ne. – Ra​mi​rez ci po​wie​dział, że cię ko​cha? – spy​tał No​stro​mo, opa​no​wu​jąc się jesz​cze. – Ach, raz je​den, któ​re​goś wie​czo​ra… – Ha! nędz​nik!… Sko​czył jak uką​szo​ny przez szer​sze​nia i stał przed nią, nie​my z wście​kło​ści. – Mi​se​ri​cor​dia di​vi​na! I ty tak​że, Gian’ Bat​ti​sta! Ach bied​ne ze mnie stwo​rze​nie! – skar​ży​ła się szcze​rze. – Po​wie​dzia​łam to Lin​dzie, a ona gde​ra​ła, gde​ra​ła. Czyż mam żyć na tym świe​cie śle​pa, głu​cha i nie​ma? Ona po​wtó​rzy​ła to ojcu, a on za​raz zdjął strzel​bę i za​czął ją czy​ścić. Bied​ny Ra​mi​rez! Po​tem ty przy​sze​dłeś i to​bie tak​że po​wie​dzia​ła. Spoj​rzał na nią. Za​trzy​mał oczy na wgłę​bie​niu jej bia​łej szyi, któ​ra mia​ła nie​prze​par​ty urok cze​goś tchną​ce​go mło​do​ścią, de​li​kat​ną świe​żo​ścią, tęt​nią​cym ży​ciem. Czy ona była tym dziec​kiem, któ​re znał tak do​brze? Czyż to moż​li​we? Uświa​do​mił so​bie, że w ostat​nich la – tach wi​dy​wał ją rzad​ko, nie​mal wca​le nie wi​dy​wał. Wca​le. Zja​wi​ła się na świe​cie jako isto​ta nie​zna​na.

Przy​szła do nie​go – nie​spo​dzia​nie. A była nie​bez​pie​czeń​stwem. Groź​nym nie​bez​pie​czeń​stwem. In​stynk​tow​na, śmia​ła de​ter​mi​na​cja, któ​ra nie za​wio​dła go nig​dy w ob​li​czu gro​żą​cej klę​ski ży​cio​wej, do​da​ła gwał​tow​no​ści i nie​złom​nej mocy na​mięt​ne​mu uczu​ciu. Jej głos, któ​ry przy​wo​dził mu na myśl śpiew ru​cza​ju, i dźwięk srebr​ne​go dzwon​ka, mó​wił da​lej: – To wy​ście we tro​je ura​dzi​li i od​da​li​ście mnie w nie​wo​lę nie​bu i wo​dzie. Nig​dy nic in​ne​go, tyl​ko nie​bo i woda. Och, Sanc​tis​si​ma Ma​dre. Ja tu osi​wie​ję na tej nud​nej wy​spie. Mo​gła​bym cię znie​na​wi​dzić, Gian’ Bat​ti​sta. Ro​ze​śmiał się gło​śno. Jej głos prze​ni​kał go jak piesz​czo​ta. Skar​żąc się na swój los roz​ta​cza​ła bez​wied​nie czar swej oso​by, po​dob​nie jak kwiat prze​sy​ca swą wo​nią chłod​ne po​wie​trze wie​czor​ne. Czyż to było jej winą, że nikt nie za​chwy​cał się Lin​dą? Na​wet kie​dy były dzieć​mi i szły z mat​ką na mszę, lu​dzie nie zwra​ca​li uwa​gi na Lin​dę, któ​ra nie bała się ni​ko​go, tyl​ko ją, nie​śmia​łą, prze​stra​sza​li na​tar​czy​wym przy​glą​da​niem się. Może dla​te​go, że mia​ła wło​sy jak zło​to… No​stro​mo wy​buch​nął: – Two​je wło​sy jak zło​to, two​je oczy jak fioł​ki, a usta jak róże! Two​je okrą​głe ra​mio​na, two​ja bia​ła szy​ja… Nie​wzru​szo​na w swej le​ni​wej po​zie, spło​nę​ła głę​bo​kim ru​mień​cem aż po ko​rzon​ki wło​sów. Nie była za​ro​zu​mia​ła, ra​czej nie​świa​do​ma swe​go pięk​na, jak kwiat. Ale sło​wa No​stro​ma spra​wi​ły jej przy​jem​ność. Może i kwiat lubi, żeby go chwa​lo​no. Spu​ścił wzrok i do​dał gwał​tow​nie: – Two​je ma​leń​kie nóż​ki! Wsparł​szy się ple​ca​mi o chro​po​wa​ty ka​mień ścia​ny, zda​wa​ła się le​ni​wie wy​grze​wać w cie​ple wła​sne​go ru​mień​ca. Tyl​ko jej spusz​czo​ne oczy przy​glą​da​ły się ma​łym sto​pom. – A więc za​mie​rzasz wresz​cie oże​nić się z Lin​dą. Ona jest strasz​na. Ach, te​raz bę​dzie może le​piej ro​zu​mia​ła, od​kąd po​wie​dzia​łeś, że ją ko​chasz. Może

bę​dzie mniej su​ro​wa. – Chi​ca! – rzekł No​stro​mo – nie po​wie​dzia​łem jej ani sło​wa. – To się po​śpiesz. Przy​jedź ju​tro. Przy​jedź i mów jej o mi​ło​ści, abym mo​gła mieć tro​chę spo​ko​ju, a kto wie… – Może po​zwo​li ci słu​chać wy​znań Ra​mi​re​za, he? O to ci cho​dzi? Ty… – Boże mi​ło​sier​ny! Ja​kiś ty gwał​tow​ny, Gio​van​ni – rze​kła nie po​ru​sza​jąc się. – Któż to jest Ra​mi​rez? Ra​mi​rez… Kim​że on jest? – po​wtó​rzy​ła sen​nie, a głos jej zda​wał się wy​pły​wać z mro​ku za​le​ga​ją​ce​go za​to​kę pod na​wi​sem chmur. Na wo​dzie, od stro​ny za​chod​niej po​ja​wi​ła się czer​wo​na prę​ga, rzekł​byś, szta​ba roz​ża​rzo​ne​go że​la​za, za​my​ka​ją​ca do​stęp do świa​ta, ciem​ne​go jak pie​cza​ra, w któ​rym świet​ny ca​pa​taz de car​ga​do​res ukrył swą po​dwój​ną zdo​bycz: bo​gac​twa i mi​ło​ści. – Słu​chaj, Gi​zel​lo – rzekł mia​ro​wym gło​sem. – Nie po​wiem twej sio​strze ani jed​ne​go sło​wa o mi​ło​ści. Chcesz wie​dzieć dla​cze​go? – Nie​ste​ty! Może bym cię wca​le nie zro​zu​mia​ła, Gio​van​ni. Oj​ciec mówi, że nie je​steś jak inni lu​dzie; że nikt nig​dy cie​bie do koń​ca nie ro​zu​miał; że bo​ga​czy spo​tka jesz​cze nie​spo​dzian​ka… Ach, świę​ci pań​scy! Jaka ja zmę​czo​na! Pod​nio​sła ha​fto​wa​ną ro​bót​kę, by prze​sło​nić dol​ną część twa​rzy, po czym opu​ści​ła ją na ko​la​na. La​tar​nia była za​cie​nio​na od stro​ny lądu, ale dłu​gi snop świa​tła za​pa​lo​ne​go przez Lin​dę pa​dał uko​śnie z ciem​nej wie​ży się​ga​jąc ga​sną​ce​go żaru wid​no​krę​gu, ja​rzą​ce​go się jesz​cze pur​pu​rą i czer​wie​nią. Gi​zel​la Vio​la, z gło​wą wspar​tą o ścia​nę domu, z przy​mknię​ty​mi oczy​ma i skrzy​żo​wa​ny​mi nóż​ka​mi w bia​łych poń​czo​chach i czar​nych pan​to​fel​kach, zda​wa​ła się pod​da​wać spo​koj​nie i z fa​ta​li​zmem ogar​nia​ją​ce​mu ją zmierz​cho​wi. Peł​na obiet​nic ta​jem​ni​czość jej bier​nej po​sta​wy, urok jej cia​ła roz​cho​dzi​ły się jak świe​ża i upa​ja​ją​ca woń, prze​sy​ca​jąc po​wie​trze mrocz​nej Za​to​ki Pla​ci​do. Nie​ska​zi​tel​ny No​stro​mo wchła​niał ten urok w swą pierś wzno​szą​cą się gwał​tow​nym od​de​chem. Przed wy​jaz​dem z por​tu zrzu​cił z sie​bie po​spo​li​-

te ubra​nie ka​pi​ta​na Fi​dan​zy dla wy​go​dy w że​glo​wa​niu ku wy​spom. Stał te​raz przed Gi​zel​lą w swej czer​wo​nej szar​fie i kra​cia​stej ko​szu​li, stro​ju, w któ​rym wi​dy​wa​no go nie​gdyś na bul​wa​rze por​to​wym Kom​pa​nii: śród​ziem​no​mor​ski ma​ry​narz, szu​ka​ją​cy szczę​ścia na wy​brze​żu Co​sta​gu​any. Zmrok, prze​sy​co​ny jesz​cze pur​pu​rą i czer​wie​nią, spo​wi​jał i jego po​stać, zmrok ła​god​ny, głę​bo​ki, taki sam jak ten, któ​ry w od​le​gło​ści pięć​dzie​się​ciu jar​dów od la​tar​ni gęst​niał co wie​czór, dzień po dniu, wo​kół don Mar​ci​na De​co​ud, po​głę​bia​jąc jego sa​mo​bój​czą nie​wia​rę wio​dą​cą do sa​mot​nej śmier​ci. – Mu​sisz mnie wy​słu​chać – rzekł wresz​cie, cał​ko​wi​cie już opa​no​wa​ny. – Nie po​wiem sło​wa mi​ło​ści two​jej sio​strze, z któ​rą za​rę​czy​łem się dziś wie​czór, bo ko​cha​ni cie​bie, cie​bie! Zmierzch po​zwo​lił mu jesz​cze doj​rzeć roz​kosz​ny, sła​by uśmiech, któ​ry in​stynk​tow​nie wy​pły​nął na jej war​gi, stwo​rzo​ne do mi​ło​ści i po​ca​łun​ków, i na​tych​miast za​marł prze​ista​cza​jąc się w gry​mas dzi​kie​go prze​ra​że​nia. No​stro​mo nie mógł opa​no​wać się dłu​żej. Gdy na – chy​lił się ku niej, wzdry​gnę​ła się, lecz jed​no​cze​śnie wy​cią​gnę​ła ra​mio​na, bez​sil​ne i kró​lew​skie w swym ma​je​sta​cie omdla​łej ule​gło​ści. Ująw​szy jej gło​wę w obie ręce, ob​sy​py​wał gwał​tow​ny​mi po​ca​łun​ka​mi jej pod​nie​sio​ną twarz, bie​le​ją​cą w pur​pu​ro​wym zmro​ku. Wład​czy i tkli​wy, po​wo​li wcho​dził w peł​nię po​sia​da​nia. Do​strzegł, że ona pła​cze. I wów​czas ten nie​zrów​na​ny ca​pa​taz, bez​tro​ski ko​cha​nek, stał się ła​god​ny i piesz​czo​tli​wy jak ko​bie​ta wo​bec skrzyw​dzo​ne​go dziec​ka. Szep​tał jej naj​czul​sze wy​ra​zy. Na​zy​wał ją swo​ją gwiazd​ką i swo​im kwia​tem. Ściem​ni​ło się już zu​peł​nie. Z głę​bi izby w dom​ku la​tar​ni​ka, w któ​rej Gior​gio, je​den z Ty​sią​ca Nie​śmier​tel​nych, po​chy​lał swą lwią gło​wę nad wę​glo​wym pie​cem, do​cho​dził te​raz od​głos skwier​cze​nia i aro​mat ar​ty​stycz​nej fry​tu​ry. W nie​po​ję​tym za​mę​cie, wy​wo​ła​nym przez to, co się sta​ło, a co spa​dło na nich jak ka​ta​klizm, tyl​ko w jej kor​bie​cej głów​ce ostał się pro​myk świa​do​mo​-

ści. Dla No​stro​ma świat prze​stał ist​nieć, od​kąd obej​mo​wał ją w mil​cze​niu. Ona zaś po​czę​ła mó​wić, szep​cząc mu do ucha: – Boże mi​ło​sier​ny! Co te​raz ze mną bę​dzie, tu, mię​dzy nie​bem i wodą, do któ​rych czu​ję nie​na​wiść? Lin​da, Lin​da, wi​dzę ją!… – Usi​ło​wa​ła wy​rwać się z jego ra​mion, któ​rych uścisk na​gle ze​lżał na sam dźwięk tego imie​nia. Ale nikt się nie zbli​żał do tych czar​nych cie​ni, sple​cio​nych i wal​czą​cych na tle ścia​ny. – Lin​da! Bied​na Lin​da! Ja drżę cała, ja umrę ze stra​chu przed moją bied​ną sio​strą Lin​dą, za​rę​czo​ną dziś z Gio​van​nim – moim ko​chan​kiem! Gio​van​ni, ty mu​sia​łeś być sza​lo​ny! Nie mogę cię zro​zu​mieć! Nie je​steś jak inni lu​dzie! Ja nie od​dam cię nig​dy, ni​ko​mu, chy​ba sa​me​mu Bogu! Ale dla​cze​go zro​bi​łeś taką strasz​ną, okrut​ną rzecz? Uwol​nio​na z jego ob​jęć, zwie​si​ła gło​wę, opu​ści​ła ręce. Ob​ru​sik ko​ściel​ny, jak​by unie​sio​ny wia​trem, le​żał opo​dal, bia​ły na czar​nej zie​mi. – Z oba​wy utra​ce​nia na​dziei, że cie​bie zdo​bę​dą – rzekł No​stro​mo. – Wie​dzia​łeś, że po​sia​dasz moją du​szą. Ty wszyst​ko wiesz. Ona była stwo​rzo​na dla cie​bie! Cóż więc mo​gło sta​nąć po​mię​dzy tobą a mną? Co? Po​wiedz mi! – po​wta​rza​ła bez znie​cier​pli​wie​nia, ze wspa​nia​łą pew​no​ścią sie​bie. – Two​ja nie​boszcz​ka mat​ka – od​po​wie​dział bar​dzo ci​cho. – Ach!… Bied​na mama! Ona za​wsze… Te​raz jest świę​tą w nie​bie i nie mogę cię jej od​dać. Nie, Gio​van​ni. Od​dam cię tyl​ko sa​me​mu Bogu. By​łeś sza​lo​ny, ale sta​ło się. Och, coś ty zro​bił! Gio​van​ni, mój naj​droż​szy, mój pa​nie, moje ży​cie, nie zo​sta​wiaj mnie sa​mej w tym gro​bow​cu z chmur. Nie mo​żesz mnie te​raz zo​sta​wić. Mu​sisz mnie stąd za​brać na​tych​miast, w tej chwi​li, wy​wieźć mnie w swo​jej łód​ce. Gio​van​ni, za​bierz mnie jesz​cze dziś, że​bym ze​szła z oczu Lin​dy, że​bym nie po​trze​bo​wa​ła na nią pa​trzeć. Przy​tu​li​ła się do nie​go. Nie​wol​nik sre​bra z San Tomé po​czuł cię​żar łań​cu​chów na swych człon​kach, ucisk zim​nej ręki na swych war​gach. Wal​czył ze

złym uro​kiem. – Nie mogę – rzekł – jesz​cze nie mogę. Jest coś, co stoi po​mię​dzy nami dwoj​giem a sze​ro​kim świa​tem. Przy​tu​li​ła się jesz​cze bar​dziej do jego boku, po​bu​dzo​na na​iw​nym, sub​tel​nym in​stynk​tem uwo​dzi​ciel​ki. – Bre​dzisz, Gio​van​ni, mój ko​chan​ku! – szep​ta​ła za​chę​ca​ją​co. – Cóż to być może? Wy​nieś mnie, na wła​snych rę​kach, do doñy Emi​lii, wy​nieś mnie stąd. Nie je​stem cięż​ka. Zda​wa​ło się, że ocze​ku​je, by ją od razu po​niósł, na dwóch dło​niach. Stra​ci​ła po​czu​cie nie​po​do​bień​stwa. W tę noc cu​dów wszyst​ko mo​gło się zda​rzyć. A po​nie​waż No​stro​mo nie po​ru​szył się, wy​krzyk​nę​ła nie​mal gło​śno: – Mó​wię ci, że boję się Lin​dy! – A wi​dząc, że da​lej się nie po​ru​sza sta​ła się chy​tra i po​tul​na za​ra​zem. – Co to być może? – spy​ta​ła przy​po​chleb​nie. Czuł przy so​bie jej cie​pło, jej od​dech, czuł ją pul​su​ją​cą ży​ciem na swym ra​mie​niu. W trium​fal​nym po​czu​ciu swej siły i w naj​więk​szym pod​nie​ce​niu umy​słu po​sta​no​wił stać się wol​nym za wszel​ką cenę. – To skarb – po​wie​dział. Za​pa​no​wa​ła ci​sza. Ona nie zro​zu​mia​ła. – Skarb. Srebr​ny skarb, za któ​ry na​bę​dę zło​tą ko​ro​nę na two​je czo​ło. – Skarb? –po​wtó​rzy​ła sła​bym gło​sem, jak zbu​dzo​na z głę​bo​kie​go snu. – O czym ty mó​wisz? Ła​god​nym ru​chem wy​su​nę​ła się z jego ra​mie​nia. No​stro​mo wstał i spo​glą​da​jąc na nią z góry wi​dział wy​raź​nie, wśród ciem​no​ści otu​la​ją​cej za​to​kę, jej twarz, jej wło​sy i usta, na​wet do​łecz​ki na po​licz​kach, wi​dział urze​ka​ją​cy urok jej po​sta​ci, jak w bia​ły dzień. W jej po​cią​ga​ją​cym bez​na​mięt​nym gło​sie drgał po​dziw po​łą​czo​ny z prze​stra​chem oraz nie​po​skro​mio​na cie​ka​wość. – Srebr​ny skarb! – wy​ją​ka​ła. I trze​piąc już prę​dzej: – Jak to? gdzie? Jak go zdo​by​łeś, Gio​van​ni? Pa​so​wał się z nie​wo​lą​cym go

złym uro​kiem. Za​dał mu iście bo​ha​ter​ski cios, gdy wy​rzu​cił z sie​bie sło​wa: – Jak zło​dziej! Zda​wa​ło mu się, że pu​łap ciem​no​ści, za​wie​szo​ny nad Gol​fo Pla​ci​do, ru​nął mu na gło​wę. Nie wi​dział już Gi​zel​li. Zni​kła w dłu​gim, prze​cią​ga​ją​cym się, ot​chłan​nym mil​cze​niu, z któ​re​go po ja​kimś cza​sie wy​ło​nił się jej głos, a jed​no​cze​śnie za​ma​ja​czy​ła ja​sność jej twa​rzy. – Ko​cham cię! ko​cham! Te sło​wa dały mu nie​zwy​kłe po​czu​cie wol​no​ści; rzu​ci​ły nań urok sil​niej​szy niż prze​klę​ty urok sre​bra; prze​mie​ni​ły uciąż​li​wą za​leż​ność od mar​twe​go przed​mio​tu w trium​fal​ną wia​rę we wła​sną siłę. Bę​dzie ją ko​chał i oto​czy ją prze​py​chem rów​nie wiel​kim jak prze​pych, w któ​rym żyje doña Emi​lia – za​pew​niał Gi​zel​lę. Bo​ga​cze żyją z tego, co krad​ną ubo​gim, ale on nie wziął od bo​ga​czy nic, nic, cze​go nie stra​ci​li sami przez swą głu​po​tę i zdra​dziec​kie ma​chi​na​cje. Wszak jego zdra​dzi​li – mó​wił – sku​si​li, oszu​ka​li. Uwie​rzył we wszyst​ko… Prze​cho​wy​wał skarb z my​ślą o od​we​cie, ale te​raz zo​bo​jęt​niał na to. Te​raz cho​dzi mu tyl​ko o nią. Umie​ści ją, pięk​ną, w pięk​nym pa​ła​cu na wzgó​rzu oto​czo​nym drze​wa​mi oliw​ny​mi, w bia​łym pa​ła​cu nad błę​kit​nym mo​rzem. Bę​dzie tam chro​nio​na przez nie​go jak klej​not w szka​tuł​ce. Za​ku​pi dla niej wło​ści, by mia​ła wła​sną, uro​dzaj​ną zie​mię, ro​dzą​cą zbo​że i wino, wła​sną zie​mię, na któ​rej spo​czy​wa​ły​by jej stop​ki. Uca​ło​wał je… Opła​cił już to wszyst​ko du​szą jed​nej ko​bie​ty i ży​ciem jed​ne​go czło​wie​ka… Ca​pa​taz car​ga​do​re​sów do​znał naj​wyż​sze​go upo​je​nia, ja​kie daje po​czu​cie wspa​nia​ło​myśl​no​ści. Oto wspa​nia​łym ge​stem rzu​cał do jej stóp za​wład​nię​ty przez sie​bie skarb, tu, wśród nie​prze​nik​nio​nej ciem​no​ści za​to​ki, ciem​no​ści urą​ga​ją​cej, jak to mó​wią, wszech​wie​dzy Boga i pod​stę​pom dia​bła. Ale Gi​zel​la musi cier​pli​wie cze​kać, aż on się wzbo​ga​ci – uprze​dził ją. Słu​cha​ła jak w tran​sie. Jej pal​ce błą​dzi​ły po wło​sach No​stro​ma. Po​wstał z ko​lan za​ta​cza​jąc się, sła​by i z ta​kim uczu​ciem pust​ki, jak​by du​szę precz od​-

rzu​cił. – No, to się śpiesz – rze​kła. – Śpiesz się, Gio​van​ni, mój ko​chan​ku, mój pa​nie, któ​re​go nie od​dam ni​ko​mu poza Bo​giem. Bo ja się boję Lin​dy. Do​my​ślił się tego po dresz​czu, jaki nią wstrzą​snął, i obie​cał, że zro​bi, co bę​dzie mógł. Ufa od​wa​dze jej mi​ło​ści. Ona ze swej stro​ny obie​ca​ła być dziel​ną, po to aby za​wsze być ko​cha​ną, by żyć stąd da​le​ko, w bia​łym pa​ła​cu na wzgó​rzu, nad błę​kit​nym mo​rzem. Z nie​śmia​łą skwa​pli​wo​ścią wy​szep​ta​ła: – Gdzie to jest? Gdzie? Po​wiedz mi, Gio​van​ni. Otwo​rzył usta i po​zo​stał nie​my, jak​by grom w nie​go ude​rzył. – Nie! nie! – wy​szep​tał dy​sząc, prze​ra​żo​ny silą ta​jem​ni​cze​go na​ka​zu, któ​ry tak dłu​go na​rzu​cał mu mil​cze​nie wo​bec lu​dzi, a te​raz znów za​my​kał mu gwał​tow​nie usta. Na​wet jej nie wol​no po​wie​dzieć. Na​wet jej. – Za​bra​niam ci py​tać o to! – krzyk​nął, tłu​miąc gniew wzbie​ra​ją​cy w gło​sie. Nie od​zy​skał wol​no​ści. Obok Gi​zel​li sta​nął upiór bez​praw​nie za​gra​bio​ne​go skar​bu jak po​sąg ula​ny ze sre​bra, ta​jem​ni​czy i bez​li​to​sny, z pal​cem na bla​dych ustach. Du​sza w nim za​mar​ła, gdy wy​obra​ził so​bie, jak za chwi​lę bę​dzie wpeł​zał do wą​wo​zu, wchła​nia​jąc w noz​drza za​pach zie​mi i wil​got​ne​go li​sto​wia, by wy​ko​nać czyn, przed któ​rym wzdra​ga​ło się w nim ser​ce, jak bę​dzie po​tem stam​tąd wy​peł​zał, ob​ła​do​wa​ny sre​brem, czuj​ny na naj​lżej​szy sze​lest. A musi jesz​cze tej nocy za​brać się do tej ro​bo​ty, ro​bo​ty za​stra​szo​ne​go nie​wol​ni​ka! Po​chy​lił się ni​sko i przy​ci​snął war​gi do ob​ręb​ka jej suk​ni, po czym mruk​nął roz​ka​zu​ją​co: – Po​wiedz mu, że nie chcia​łem – zo​stać dłu​żej – i znikł na​gle sprzed jej oczu tak ci​cho, że nie usły​sza​ła jego kro​ków wśród ciem​no​ści. Sie​dzia​ła nie​ru​cho​mo, z gło​wą le​ni​wie wspar​tą o ścia​nę i ze skrzy​żo​wa​ny​mi nóż​ka​mi w bia​łych poń​czo​chach i czar​nych pan​to​fel​kach. Sta​ry Gior​gio po wyj​ściu przed dom nie wy​da​wał się być tak za​sko​czo​ny no​wi​ną, jak się

tego oba​wia​ła Gi​zel​la. Oba​wia​ła się bo​wiem wszyst​kie​go, czu​ła nie​wy​tłu​ma​czo​ny strach przed wszyst​ki​mi z wy​jąt​kiem Gio​van​nie​go i jego skar​bu. A to wy​da​wa​ło się nie​wia​ry​god​ne. Bo​ha​ter​ski Ga​ri​bal​di​no przy​jął wia​do​mość o na​głym wy​jeź​dzie No​stro​ma z całą wy​ro​zu​mia​ło​ścią. Pa​mię​tał wła​sne uczu​cia i oka​zy​wał mę​ską prze​ni​kli​wość w zro​zu​mie​niu praw​dzi​we​go sta​nu rze​czy. – Va bene. Niech je​dzie. Cha! cha! To jed​nak do​le​ga czło​wie​ko​wi, choć​by ko​bie​ta była naj​pięk​niej​sza. Wol​ność, wol​ność. To wy​raz, któ​ry ma wię​cej niż jed​no zna​cze​nie. On wy​po​wie​dział wiel​kie sło​wo, a Gian’ Bat​ti​sta nie jest oswo​jo​nym chło​pacz​kiem – zda​wał się po​uczać za​stra​szo​ną, sie​dzą​cą bez ru​chu Gi​zel​lę. – Męż​czy​zna nie po​wi​nien być ob​ła​ska​wio​ny – do​dał do​gma​tycz​nym to​nem, kie​ru​jąc się ku drzwiom. Jej nie​ru​cho​mość i mil​cze​nie nie po​do​ba​ły się sta​re​mu.– Nie po​zwa​laj so​bie na za​zdrość w sto​sun​ku do sio​stry – na​po​mniał ją z wiel​ką po​wa​gą swym ni​skim gło​sem. Po ja​kimś cza​sie mu​siał zno​wu wy​chy​lić się zza drzwi, by we​zwać młod​szą cór​kę do po​wro​tu. Było póź​no. Za​wo​łał ją trzy razy po imie​niu, za​nim od​wró​ci​ła gło​wę. Po​zo​sta​wio​na w sa​mot​no​ści, sta​ła się bez​bron​nym łu​pem zdu​mie​nia. We​szła do sy​pial​ne​go po​ko​ju, któ​ry dzie​li​ła z Lin​dą, jak oso​ba po​grą​żo​na w głę​bo​kim śnie. Jej wy​gląd był tak za​sta​na​wia​ją​cy, że na​wet sta​ry Gior​gio, pod​no​sząc oczy w oku​la​rach znad Bi​blii, po​krę​cił gło​wą w chwi​li, gdy za​my​ka​ła za sobą drzwi. Prze​szła przez po​kój nie oglą​da​jąc się na nic i od razu za​sia​dła w otwar​tym oknie. Gdy Lin​da, unie​sio​na nad​mia​rem swe​go szczę​ścia, ze​szła z wie​ży, za​sta​ła sio​strę od​wró​co​ną ple​ca​mi od pa​lą​cej się świe​cy i wpa​trzo​ną w czar​ną noc, peł​ną wes​tchnień wia​tru i szu​mu da​le​kie​go desz​czu, praw​dzi​wą noc nad Gol​fo Pla​ci​do, nie​prze​nik​nio​ną na​wet dla bo​skie​go oka, nie​do​stęp​ną na​wet dla sza​ta​na. Gi​zel​la nie od​wró​ci​ła gło​wy, gdy drzwi się otwo​rzy​ły. W jej nie​ru​cho​mej po​sta​wie było coś, co do​się​gło Lin​dę, mimo że my​śla​mi

była te​raz w raju. Star​sza sio​stra wy​cią​gnę​ła stąd gniew​ny wnio​sek: dziec​ko my​śli o tym nik​czem​nym Ra​mi​re​zie. Lin​da tę​sk​ni​ła za roz​mo​wą. Swym ar​bi​tral​nym gło​sem za​wo​ła​ła: – Gi​zel​lo! – na co nie od​po​wie​dzia​ło jej naj​lżej​sze po​ru​sze​nie. Dziew​czy​na, któ​ra mia​ła w przy​szło​ści żyć w pa​ła​cu i stą​pać po wła​snej zie​mi wprost umie​ra​ła ze stra​chu. Za nic w świe​cie nie by​ła​by te​raz od​wró​ci​ła gło​wy, by spoj​rzeć w twarz sio​strze. Ser​ce biło jej jak mło​tem. Po​wie​dzia​ła po​śpiesz​nie, stłu​mio​nym gło​sem: – Nie mów do mnie. Ja się mo​dlę. Lin​da, do​znaw​szy za​wo​du, spo​koj​nie wy​szła, Gi​zel​la zaś sie​dzia​ła da​lej, nie​do​wie​rza​ją​ca, oszo​ło​mio​na, cier​pli​wa jak​by w ocze​ki​wa​niu ja​kie​goś po​twier​dze​nia rze​czy nie​praw​do​po​dob​nej. Bez​na​dziej​na czar​ność chmur zda​wa​ła się być tak​że sen​nym zwi​dze​niem. Cze​ka​ła. Nie cze​ka​ła na próż​no. Czło​wiek, w któ​rym du​sza za​mar​ła, gdy wy​śli​zgi​wał się z wą​wo​zu ob​ła​do​wa​ny sre​brem, do​strzegł świa​teł​ko w oknie i nie mógł się po​wstrzy​mać od skie​ro​wa​nia kro​ków z pla​ży w stro​nę tego okna. Na nie​prze​nik​nio​nym tle nocy, za​ma​zu​ją​cej za​ry​sy wy​nio​słych gór na wy​brze​żu, do​strze​gła nie​wol​ni​ka skar​bu z San Tomé jak​by wy​ło​nio​ne​go z ciem​no​ści mocą cudu. Przy​ję​ła jego po​wrót jako rzecz na​tu​ral​ną, gdyż od​tąd nie mia​ło już być na tym świe​cie żad​nych nie​praw​do​po​do​bieństw. Sta​nę​ła, znie​wo​lo​na i nie​ugię​ta, i po​czę​ła mó​wić, od razu, za​nim świa​tło pa​da​ją​ce z po​ko​ju oświe​tli​ło twarz zbli​ża​ją​ce​go się czło​wie​ka. – Wró​ci​łeś, aby mnie za​brać. Jak to do​brze! Otwórz ra​mio​na, Gio​van​ni, mój ko​chan​ku. Już idą! Ostroż​ne jego kro​ki uci​chły. Z dzi​ko błysz​czą​cy​mi oczy​ma ode​zwał się szorst​kim to​nem: – Jesz​cze nie pora. Mu​szę po​wo​li się wzbo​ga​cać. – Do jego gło​su za​kra​dła się nuta po​gróż​ki. – Nie za​po​mi​naj, że twym ko​chan​kiem jest zło​dziej!

– Tak, tak – wy​szep​ta​ła po​śpiesz​nie. – Zbliż się! Słu​chaj! Nie opusz​czaj mnie, Gio​van​ni! Nig​dy! nig​dy!… Będę cier​pli​wa! Jej po​stać prze​chy​li​ła się przez ni​ski pa​ra​pet, by po​cie​szyć nie​wol​ni​ka bez​praw​nie za​gra​bio​ne​go skar​bu. Świa​tło w po​ko​ju zga​sło, a wspa​nia​ły ca​pa​taz, ob​cią​żo​ny sre​brem, ob​jął w ciem​no​ści za​to​ki jej bia​łą szy​ję, jak to​ną​cy czło​wiek chwy​ta się słom​ki.

ROZ​DZIAŁ TRZY​NA​STY

W dniu, w któ​rym pani Gould mia​ła, mó​wiąc sło​wa​mi dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, „urzą​dzać ter​tu​lię”, ka​pi​tan Fi​dan​za ze​szedł ze swe​go szku​ne​ra sto​ją​ce​go w por​cie Su​la​co i spo​koj​ny, nie​ugię​ty, zde​cy​do​wa​ny, wsiadł do ło​dzi i ujął wio​sła. Od​pły​wał póź​niej niż zwy​kle. Dzień skła​niał się już ku wie​czo​ro​wi, gdy wy​lą​do​wał na pla​ży Wiel​kiej Iza​be​li i spo​koj​nym kro​kiem po​czął wspi​nać się po po​chy​ło​ści wy​spy. Z da​le​ka już zo​ba​czył Gi​zel​lę, sie​dzą​cą na krze​śle opar​tym o tyl​ną ścia​nę domu, pod oknem po​ko​ju dziew​cząt. W ręku trzy​ma​ła swój haft pod​no​sząc ro​bót​ką do oczu. Spo​kój tej dziew​czę​cej po​sta​ci roz​draż​nił go. Zbyt sil​nie prze​ciw​sta​wiał się nie​ustan​nej wal​ce, któ​ra jemu roz​ry​wa​ła pier​si. Roz​zło​ścił się. Wy​da​wa​ło mu się, że ona po​win​na sły​szeć z da​le​ka brzęk jego kaj​dan, srebr​nych kaj​dan. Tego dnia, bę​dąc jesz​cze na wy​brze​żu, spo​tkał dok​to​ra o złym oku, któ​ry bar​dzo uważ​nie na nie​go spoj​rzał. Pod​nio​sła oczy i to go uła​go​dzi​ło. Uśmiech tych oczu, ma​ją​cy w so​bie świe​żość kwia​tu, prze​nik​nął do jego ser​ca. Ale Gi​zel​la zmarsz​czy​ła brew. To było ostrze​że​nie. Za​trzy​mał się w pew​nej od​le​gło​ści i po​wie​dział gło​śno, obo​jęt​nym to​nem: – Jak się masz, Gi​zel​lo. Czy Lin​da wsta​ła? – Tak. Jest z oj​cem w du​żym po​ko​ju. Przy​bli​żył się i zaj​rzaw​szy przez okno do sy​pial​ni w oba​wie za​sko​cze​nia przez Lin​dę, któ​ra mo​gła lada chwi​la się tam zna​leźć, rzekł, le​d​wo po​ru​sza​jąc usta​mi: – Ko​chasz mnie?

– Bar​dziej niż wła​sne ży​cie. – Nie prze​ry​wa​jąc ro​bo​ty i nie od​wra​ca​jąc od niej oczu Gi​zel​la mó​wi​ła da​lej, pod​czas gdy on się w nią wpa​try​wał: – Bez tego nie umia​ła​bym żyć. Nie umia​ła​bym, Gio​van​nii Ży​cie w tym domu jest śmier​cią. Ach, Gio​van​ni, ja zgi​nę, je​śli mnie stąd nie za​bie​rzesz. Uśmiech​nął się bez​tro​sko. – Przyj​dę pod okno, jak tyl​ko się ściem​ni – rzekł. – Nie, Gio​van​ni. Nie przy​chodź wie​czo​rem. Lin​da i oj​ciec dłu​go dziś ze sobą roz​ma​wia​li. – O czym? – O Ra​mi​re​zie, o ile sły​sza​łam. Zresz​tą nie wiem. Boję się. Cią​gle się boję. Jak​bym umie​ra​ła ty​siąc razy na dzień. Two​ja mi​łość jest dla mnie tym, czym dla cie​bie twój skarb. Ist​nie​je, ale nig​dy nie mogę się nią na​sy​cić. Przy​glą​dał jej się bar​dzo spo​koj​nie. Jak​że była pięk​na. Ro​sło w nim po​żą​da​nie. Miał te​raz dwóch pa​nów nad sobą. Ale ona nie była zdol​na do sta​łe​go od​czu​wa​nia wzru​szeń. W tym, co wy​po​wia​da​ła, była zu​peł​nie szcze​ra, co nie prze​szka​dza​ło jej spo​koj​nie spać w nocy. Ile​kroć przy​cho​dził, roz​bu​dzał w niej pło​mień, po czym zmia​na, któ​ra w niej za​szła, ob​ja​wia​ła się tyl​ko upar​tym mil​cze​niem. Bała się bo​wiem zdra​dzić. Bała się cier​pie​nia, ostrych słów, cie​le​snych ob​ra​żeń, ludz​kie​go gnie​wu, wi​do​ku gwał​tow​nych scen. Du​sza jej była pło​cha i wą​tła przy ca​łej szcze​ro​ści po​gań​skich po​ry​wów. – Po​nie​chaj pa​ła​ców, Gio​van​ni – szep​ta​ła – po​nie​chaj win​nic na wzgó​rzach, dla któ​rych mar​nu​je​my na​szą mi​łość. Urwa​ła, do​strze​gł​szy Lin​dę sto​ją​cą w mil​cze​niu przy na​roż​ni​ku domu. No​stro​mo zwró​cił się do niej z po​wi​ta​niem i zdu​miał go wi​dok jej wpad​nię​tych oczu, wy​chu​dłych po​licz​ków i wy​ra​zu cho​ro​bli​wej udrę​ki na twa​rzy. – By​łaś cho​ra? – za​py​tał, sta​ra​jąc się nadać temu za​py​ta​niu po​zór tro​skli​wo​ści. Utkwi​ła w nim swe czar​ne, pa​ła​ją​ce oczy. – Czy schu​dłam?

– Tak, może, tro​chę. – I ze​sta​rza​łam się? – Każ​dy dzień się li​czy, dla każ​de​go z nas. – Oba​wiam się, że osi​wie​ję, za​nim ob​rącz​ka znaj​dzie się na moim pal​cu – wy​rze​kła po​wo​li, nie spusz​cza​jąc zeń wzro​ku. Cze​ka​ła, co on na to po​wie, na​cią​ga​jąc od​wi​nię​te rę​ka​wy. – Tego się moż​na nie oba​wiać – rzekł to​nem czło​wie​ka, któ​ry my​śli o czym in​nym. Od​wró​ci​ła się, jak​by na​stą​pi​ło coś roz​strzy​ga​ją​ce​go, i ode​szła do swych go​spo​dar​skich za​jęć. Tym​cza​sem No​stro​mo roz​ma​wiał z jej oj​cem, a roz​mo​wa ze sta​rym nie była ła​twa. Jego wła​dze umy​sło​we nie zo​sta​ły przez wiek na​ru​szo​ne, ale jak​by za​pa​dły się w głąb. Każ​da od​po​wiedź przy​cho​dzi​ła mu z tru​dem, po​wo​li, i mia​ła brzmie​nie nie​zwy​kle uro​czy​ste. Tego dnia był jed​nak​że bar​dziej oży​wio​ny i szyb​ciej się po​ru​szał, sta​ry lew jak gdy​by się prze​bu​dził. Wszyst​ko to z nie​po​ko​ju o ho​nor jego domu. Uwie​rzył bo​wiem w ostrze​że​nie Si​do​nie​go co do za​mia​rów Ra​mi​re​za wo​bec młod​szej cór​ki. Tej zaś nie do​wie​rzał. Była lek​ko​myśl​na. Nie po​wie​dział o swych tro​skach ani sło​wa „sy​no​wi Gian’ Bat​ti​ście”. Po​wstrzy​my​wa​ła go od tego star​cza duma. Chciał po​ka​zać, że jesz​cze sam po​do​ła za​da​niu obro​ny ho​no​ru swe​go domu. No​stro​mo wcze​śnie się po​że​gnał. Le​d​wo się od​da​lił, idąc ku pla​ży, Lin​da prze​stą​pi​ła próg i z po​sęp​nym uśmie​chem usia​dła obok ojca. Od owej nie​dzie​li, kie​dy za​ko​cha​ny i zroz​pa​czo​ny Ra​mi​rez ocze​ki​wał jej na wy​brze​żu, nie mia​ła już żad​nych wąt​pli​wo​ści. Nie​przy​tom​ne sło​wa za​zdro​śni​ka nie były dla niej re​we​la​cją. Utwier​dzi​ły w niej tyl​ko, jak gwoź​dziem wbi​tym w samo ser​ce, to uczu​cie nie​rze​czy​wi​sto​ści i za​wo​du, któ​re ją ogar​nę​ło po roz​mo​wie z przy​szłym mę​żem, roz​mo​wie, któ​ra po​win​na była na​peł​nić ją szczę​ściem i po​czu​ciem bez​pie​czeń​stwa. Ode​szła wte​dy po​śpiesz​nie, wy​le​wa​jąc na gło​wę Ra​mi​re​za swój gniew i obu​rze​nie, ale tej sa​-

mej nie​dzie​li o mało nie umar​ła z roz​pa​czy i wsty​du na rzeź​bio​nej pły​cie gro​bow​ca Te​re​sy, po​sta​wio​ne​go ze skła​dek ma​szy​ni​stów i rze​mieśl​ni​ków ko​le​jo​wych, któ​rzy chcie​li w ten spo​sób dać wy​raz swej czci dla bo​ha​te​ra Zjed​no​czo​nej Ita​lii. Sta​ry Vio​la nie mógł po​cho​wać swo​jej żony w fa​lach mo​rza, jak so​bie ży​czył; Lin​da pła​ka​ła na ka​mien​nej pły​cie. Nie​za​słu​żo​na znie​wa​ga na​peł​nia​ła ją prze​ra​że​niem. Je​śli Gian’ Bat​ti​sta po​sta​no​wił zła​mać jej ser​ce, nie​chby to zro​bił. Jemu wszyst​ko było wol​no. Ale dla​cze​go dep​tał po sko​ru​pach, dla​cze​go usi​ło​wał ją upo​ko​rzyć, zga​sić w niej du​cha? O nie! Tego nie do​ko​na. Otar​ła łzy. Ale Gi​zel​la! Gi​zel​la! Ta mała, któ​ra, od​kąd sta​nę​ła na nóż​kach, wiecz​nie cze​pia​ła się jej spód​nic szu​ka​jąc opie​ki star​szej sio​stry. Co za ob​łu​da! Lecz, kto wie, może nie umia​ła so​bie z tym po​ra​dzić. Ile​kroć męż​czy​zna wcho​dził w grę, nie​szczę​sna dzier​lat​ka prze​sta​wa​ła nad sobą pa​no​wać. Lin​da odzie​dzi​czy​ła wie​le ze sto​icy​zmu Vio​li. Po​sta​no​wi​ła mil​czeć. Ale, jak to bywa u ko​biet, jej sto​icyzm stał się na​mięt​ny. Krót​kie od​po​wie​dzi Gi​zel​li, ma​ją​cej się sta​le na bacz​no​ści, wy​pro​wa​dza​ły ją z rów​no​wa​gi, ich zwię​złość wy​glą​da​ła na po​gar​dę. Pew​ne​go dnia rzu​ci​ła się na krze​sło, na któ​rym wy​le​gi​wa​ła się gnu​śna sio​stra, i za​pu​ści​ła zęby w za​głę​bie​niu tej naj​biel​szej szyi w Su​la​co. Gi​zel​la krzyk​nę​ła. Ale i ona mia​ła w so​bie coś z bo​ha​ter​stwa Vio​li. Mdle​jąc nie​mal z prze​ra​że​nia, wy​ce​dzi​ła le​ni​wym gło​sem: – Ma​dre de Dios! Czy chcesz mnie zjeść żyw​cem, Lin​do? Na​wet ten wy​buch nie po​zo​sta​wił śla​du na ich wza​jem​nych sto​sun​kach. „Ona o ni​czym nie wie. Nie może wie​dzieć” – ro​zu​mo​wa​ła Gi​zel​la. Lin​da zaś wma​wia​ła w sie​bie: „Może to nie​praw​da. Nie może być praw​dą!” Gdy jed​nak zo​ba​czy​ła ka​pi​ta​na Fi​dan​zę po raz pierw​szy po spo​tka​niu z obłą​ka​nym Ra​mi​re​zem, pew​ność nie​szczę​ścia po​wró​ci​ła. Sta​ła we drzwiach od​pro​wa​dza​jąc czuj​nym wzro​kiem od​cho​dzą​ce​go do swej ło​dzi Gian’ Bat​ti​-

stę i za​py​ty​wa​ła sie​bie ze sto​icy​zmem: „Czy oni spo​tka​ją się tej nocy?” Po​sta​no​wi​ła nie opusz​czać wie​ży ani na mi​nu​tę. Gdy znikł z oczu, wy​szła przed dom i usia​dła przy ojcu. Czci​god​ny Ga​ri​bal​di​no czuł się jesz​cze, jak sam mó​wił, „mło​dym męż​czy​zną”. W ostat​nich cza​sach wie​le plo​tek o Ra​mi​re​zie do​tar​ło do nie​go w ten czy w inny spo​sób, a jego po​gar​da i nie​chęć do tego mło​dzień​ca, któ​ry nie był ta​kim, ja​kim był​by jego syn, czy​ni​ły go nie​spo​koj​nym. Sy​piał te​raz nie​wie​le; przez kil​ka ostat​nich nocy, za​miast wziąć się do czy​ta​nia czy tyl​ko za​siąść nad otwar​tą Bi​blią, w srebr​nych oku​la​rach pani Gould na no​sie, włó​czył się po wy​spie ze sta​rą strzel​bą, na stra​ży swe​go ho​no​ru. Lin​da, po​ło​żyw​szy na jego ko​la​nach swą chu​dą, brą​zo​wą rękę, sta​ra​ła się uspo​ko​ić jego wzbu​rze​nie. Ra​mi​re​za nie ma w Su​la​co. Nikt nie wie, gdzie on prze​by​wa. Gdzieś się za​po​dział. Jego ga​da​ni​na, jego po​gróż​ki nie mia​ły zna​cze​nia. – Nie – prze​rwał jej sta​rzec. – Mój syn Gian’ Bat​ti​sta mó​wił mi, nie za​py​ta​ny, że ten tchórz​li​wy esc​la​vo pije i gra w kar​ty z ło​trzy​ka​mi z Za​pi​go, tam „na pół​noc​nej stro​nie za​to​ki. Może so​bie zwo​łać do po​mo​cy naj​gor​szych łaj​da​ków z tego ob​skur​ne​go, mu​rzyń​skie​go mia​stecz​ka dla do​ko​na​nia za​ma​chu na na​szą małą… Ale nie je​stem jesz​cze ta​kim star​cem. O nie. Lin​da usi​ło​wa​ła wy​ka​zać mu po​waż​ny​mi ar​gu​men​ta​mi nie​praw​do​po​do​bień​stwo ta​kie​go za​ma​chu i sta​ry Ga​ri​bal​dim? umilkł, żu​jąc swo​je bia​łe wąsy. Ko​bie​ty mie​wa​ją upar​te po​glą​dy, któ​re trze​ba cier​pli​wie zno​sić. Taka była jego żona, Lin​da zaś bar​dzo przy​po​mi​na​ła mat​kę. Nie wy​pa​da​ło męż​czyź​nie się spie​rać. – No, może, może – mruk​nął. Lin​da nie była w grun​cie rze​czy wca​le spo​koj​na. Ko​cha​ła No​stro​ma. Zwró​ci​ła te​raz oczy na Gi​zel​lę, sie​dzą​cą w pew​nej od​le​gło​ści. W jej wzro​ku było coś z ma​cie​rzyń​skiej tkli​wo​ści, a tak​że za​zdro​sna bo​leść ry​wal​ki, znie​wa​żo​-

nej i zwy​cię​żo​nej. Po​wsta​ła i po​de​szła do niej. – Słu​chaj, ty – rze​kła szorst​ko. Roz​bra​ja​ją​ca nie​win​ność spoj​rze​nia Gi​zel​li, te oczy jak fioł​ki po​kry​te rosą pod​nie​ci​ły w Lin​dzie gniew po​łą​czo​ny z za​chwy​tem. Ja​kież ma pięk​ne oczy, ta chi​ca, to nędz​ne stwo​rze​nie o bia​łym cie​le i czar​nej, prze​wrot​nej du​szy. Sama nie wie​dzia​ła, czy chce z okrzy​kiem ze​msty wy​drzeć jej te oczy, czy zga​sić ich ta​jem​ni​cze, bez​wstyd​ne spoj​rze​nie po​ca​łun​ka​mi współ​czu​cia i mi​ło​ści. I na​gle oczy Gi​zel​li sta​ły się jak​by pu​ste, po​zo​sta​ła w nich tyl​ko iskier​ka lęku, nie ukry​te​go tak głę​bo​ko w ser​cu jak inne wzru​sze​nia. Lin​da rze​kła: – Ra​mi​rez prze​chwa​la się w mie​ście, że cie​bie po​rwie z wy​spy. – Co za bzdu​ry! – od​po​wie​dzia​ła młod​sza sio​stra i z prze​wrot​no​ścią, jaką ro​dzi dłu​gie ha​mo​wa​nie uczuć, do​da​ła: – Nie ta​kie​go czło​wie​ka by na to po​trze​ba. – Było to wy​po​wie​dzia​ne żar​to​bli​wym i zu​chwa​łym to​nem, w któ​rym drga​ła nuta stra​chu. – Tak? – rze​kła Lin​da przez za​ci​śnię​te zęby. – Nie ta​kie​go czło​wie​ka? No do​brze, a ty się pil​nuj. Oj​ciec cho​dzi te​raz no​ca​mi z na​bi​tą strzel​bą. – To dla nie​go bar​dzo nie​do​brze. Po​wiedz mu, Lin​do, aby tego nie ro​bił. On mnie nie usłu​cha. – Nie po​wiem już nic, nig​dy, ni​ko​mu! – krzyk​nę​ła z pa​sją Lin​da. „To nie może trwać dłu​żej” – po​my​śla​ła Gi​zel​la. Gio​van​ni musi ją wy​wieźć jak naj​prę​dzej, już za na​stęp​ną byt​no​ścią. Ona dla żad​nych skar​bów nie ścier​pi po​dob​nych scen. Każ​da roz​mo​wa z sio​strą zbi​ja ją z nóg. Czuj​ność ojca nie bu​dzi​ła w niej nie​po​ko​ju. Bła​ga​ła No​stro​ma, by tego wie​czo​ra nie pod​cho​dził do okna, i obie​cał, że dziś od​je​dzie. Nie wie​dzia​ła, nie do​my​śla​ła się i nie mo​gła so​bie wy​obra​zić, że ist​nie​je inny cel, któ​ry każe mu od​wie​dzać wy​spę. Lin​da uda​ła się wprost na wie​żę. Pora była za​pa​lić la​tar​nię. Otwo​rzy​ła drzwicz​ki i po krę​tych scho​dach szła cięż​kim kro​kiem, dźwi​ga​jąc brze​mię

swej mi​ło​ści dla wspa​nia​łe​go ca​pa​ta​za jak ro​sną​cy cię​żar sro​mot​nych kaj​dan. Nie, nie mo​gła ich zrzu​cić. Niech Bóg roz​strzy​ga o lo​sach tam​tych dwoj​ga. Krzą​ta​jąc się po iz​deb​ce la​tar​ni mor​skiej, prze​sy​co​nej mro​kiem i po​świa​tą księ​ży​ca, ostroż​ny​mi ru​cha​mi za​pa​li​ła świa​tło w lam​pie. Po czym jej ręce opa​dły wzdłuż bio​der. – I po​my​śleć, że na​sza mat​ka pa​trzy na to – wy​szep​ta​ła. – I że to ro​dzo​na sio​stra, ta c hica! Cały apa​rat la​tar​ni, w któ​rym za​ła​my​wa​ło się świa​tło, ze swy​mi czę​ścia​mi z mie​dzi i ob​rę​cza​mi pry​zma​tów, lśnił i skrzył się na kształt ko​pu​la​stej świą​ty​ni z bry​lan​tów; rzekł​byś, iż za​wie​ra w so​bie me lam​pą, lecz ja​kiś świę​ty znicz, wła​da​ją​cy nad wo​da​mi mo​rza. A za​stęp​czy​ni la​tar​ni​ka, Lin​da, z bla​dą twa​rzą i cała w czer​ni, osu​nę​ła się ni​sko na krze​śle, wy​wyż​szo​na po​nad nę​dze i na​mięt​no​ści tej zie​mi, zmu​szo​na ob​co​wać sam na sam ze swą za​zdro​ścią. W pew​nej chwi​li od​czu​la dziw​ny ból, jak​by ktoś bru​tal​nie cią​gnął ją za wło​sy, te ciem​ne wło​sy o mie​dzia​nych po​ły​skach. Pod​nio​sła ręce do obu skro​ni. Spo​tka​ją się. Spo​tka​ją się. Wie​dzia​ła tak​że gdzie. Przy oknie. Pot spły​wał kro​pla​mi po jej po​licz​kach; a tym​cza​sem księ​życ rzu​cił na fale smu​gę świa​tła, szta​bę sre​bra ol​brzy​miej dłu​go​ści, któ​ra od​gro​dzi​ła peł​ne mo​rze od wej​ścia do Gol​fo Pla​ci​do – tej ciem​nej pie​cza​ry ko​tłu​ją​cych się chmur i za​sty​głej ci​szy wy​brze​ża. Lin​da Vio​la ze​rwa​ła się na​gle z pal​cem na ustach. On nie ko​chał ani jej, ani jej sio​stry. Wszyst​ko wy​da​ło jej się tak bez​sen​sow​ne, że prze​stra​szy​ło ją, bu​dząc w niej jed​no​cze​śnie iskrę na​dziei. Dla​cze​góż jej nie po​rwał? Co mu w tym prze​szka​dza​ło? Gian’ Bat​ti​sta był za​gad​ką. Na co oni cze​ka​ją? W ja​kim celu kła​mią i oszu​ku​ją obo​je? Prze​cież nie z po​wo​du wza​jem​nej mi​ło​ści. Taka rzecz nie ist​nie​je, więc co? Na​dzie​ja od​zy​ska​nia go dla sie​bie spra​wi​ła, że Lin​da nie do​trzy​ma​ła da​nej so​bie obiet​ni​cy nie​opusz​cza​nia wie​ży przez cały wie​czór. Po​sta​no​wi​ła za​raz po​mó​wić z oj​cem, któ​ry jest mą​drym czło​-

wie​kiem i zro​zu​mie po​ło​że​nie. Zbie​gła z krę​co​nych scho​dów, ale w chwi​li otwie​ra​nia drzwi​czek na dole usły​sza​ła od​głos pierw​sze​go wy​strza​łu, jaki kie​dy​kol​wiek za​kłó​cił ci​szę Wiel​kiej Iza​be​li. Do​zna​ła ta​kie​go wstrzą​su, jak​by kula ude​rzy​ła w jej pierś. Bie​gła bez za​trzy​ma​nia. Okna dom​ku były ciem​ne. Krzyk​nę​ła we drzwiach: – Gi​zel​lo! Gi​zel​lo! – i obie​gł​szy na​roż​nik domu, po​wtó​rzy​ła ten okrzyk w otwar​tym oknie, skąd nie do​szła żad​na od​po​wiedź. Ale gdy pół​przy​tom​na okrą​ża​ła bie​giem mały bu​dy​nek, Gi​zel​la wy​su​nę​ła się z drzwi i mi​ja​jąc ją, bie​gła w mil​cze​niu, z roz​wia​ny​mi wło​sa​mi i oczy​ma pa​trzą​cy​mi wprost przed sie​bie. Zda​wa​ła się biec na pal​cach le​d​wo do​ty​ka​jąc tra​wy i zni​kła sprzed oczu Lin​dy. Lin​da zwol​ni​ła kro​ku, po​su​wa​jąc się z wy​cią​gnię​ty​mi rę​ka​mi. Na wy​spie pa​no​wa​ła ci​sza; nie wie​dzia​ła, do​kąd idzie. Drze​wo, pod któ​rym Mar​cin De​co​ud spę​dził swe ostat​nie dni pa​trząc na ży​cie jak na sze​reg prze​su​wa​ją​cych się ko​lej​no bez​sen​sow​nych ob​ra​zów, rzu​ca​ło ogrom​ną pla​mę czar​ne​go cie​nia na mu​ra​wę. Na​gle Lin​da do​strze​gła ojca, sto​ją​ce​go spo​koj​nie i sa​mot​nie w księ​ży​co​wym świe​tle.. Wiel​ki, wy​pro​sto​wa​ny, ze śnież​no​bia​ły​mi wło​sa​mi i bro​dą sta​ry Ga​ri​bal​di​no, wspar​ty na strzel​bie, wy​wo​ły​wał wra​że​nie po​są​go​we​go spo​ko​ju. Po​ło​ży​ła mu lek​ko rękę na ra​mie​niu. Nie po​ru​szył się. – Co oj​ciec zro​bił? – spy​ta​ła swym zwy​kłym gło​sem. – Za​strze​li​łem Ra​mi​re​za, in​fa​me! – od​po​wie​dział kie​ru​jąc wzrok w miej​sce naj​gęst​sze​go cie​nia. – Skra​dał się jak zło​dziej i jak zło​dziej zgi​nął. Trze​ba było dziec​ko uchro​nić. Nie po​ru​szył się ani na je​den krok, nie po​su​nął ani na je​den cal. Stał na​chmu​rzo​ny, ka​mien​ny, jak po​sąg star​ca bro​nią​ce​go ho​no​ru swe​go gniaz​da. Lin​da zdję​ła drżą​cą rękę z jego ra​mie​nia, moc​ne​go i twar​de​go jak ka​mień, i bez sło​wa wsu​nę​ła się w czar​ną cze​luść cie​nia. Uj​rza​ła na zie​mi ja​kieś po​ru​-

sza​ją​ce się, nie​wy​raź​ne kształ​ty i sta​nę​ła jak wry​ta. Bo​le​sny szept i czy​jeś wzma​ga​ją​ce się szlo​cha​nie do​szło do jej czuj​nych uszu. – Bła​ga​łam cię, abyś dziś nie przy​cho​dził. O mój Gio​van​ni! Obie​cy​wa​łeś. Ach i cze​mu, cze​mu przy​sze​dłeś, Gio​van​ni! Był to głos jej sio​stry. Szloch, roz​dzie​ra​ją​cy ser​ce, prze​rwał to za​wo​dze​nie. Te​raz ode​zwał się głos ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów, pana i nie​wol​ni​ka skar​bu z San To​nie, któ​re​go znie​nac​ka za​sko​czył sta​ry Gior​gio w chwi​li, gdy ten się prze​my​kał przez otwar​tą prze​strzeń ku wą​wo​zo​wi, by za​brać część sre​bra. Głos ten od​po​wie​dział z zie​mi na​tu​ral​nym i bez​tro​skim to​nem, ale dziw​nie sła​bo: – Zda​wa​ło mi się, że nie po​tra​fię prze​żyć tej nocy bez wi​dze​nia cie​bie raz jesz​cze, moja gwiazd​ko, mój kwia​tusz​ku. Świet​na ter​tu​lia wła​śnie się skoń​czy​ła, ostat​ni gość wy​szedł i se​ñor ad​mi​ni​stra​dor usu​nął się do swe​go po​ko​ju, gdy dok​tor Mo​ny​gham, da​rem​nie ocze​ki​wa​ny w cią​gu wie​czo​ra, pod​jeż​dżał w świe​tle elek​trycz​nych lamp na opu​sto​sza​łą Cal​la de la Con​sti​tu​cion, wy​ło​żo​ną te​raz drew​nia​ną kost​ką, i za​stał jesz​cze otwar​tą bra​mę w Casa Gould. Ku​le​jąc wszedł do domu, wspiął się na scho​dy i tra​fił na chwi​lę, kie​dy wy​mu​ska​ny, tłu​sty Ba​si​lio za​mie​rzał ga​sić świa​tła w wiel​kim sa​lo​nie. God​ny ma​jor​do​mo otwo​rzył usta na wi​dok spóź​nio​nej wi​zy​ty. – Nie ga​ście świa​teł – roz​ka​zał dok​tor. – Chcę się wi​dzieć z se​ño​rą. – S eño​ra jest w kan​ce​la​rii se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra – oznaj​mił Ba​si​lio z na​masz​cze​niem. – S eñor ad​mi​ni​stra​dor je​dzie za go​dzi​nę do San Tomé. Oba​wia​ją się tam po​dob​no ja​kichś za​mie​szek wśród ro​bot​ni​ków. To bez​wstyd​ni lu​dzie, nie​ro​zum​ni i nie​oby​czaj​ni. A przy tym le​ni​wi. Tak, se​ñor, le​ni​wi. – Sami je​ste​ście bez​wstyd​nym le​niem i głup​cem – rzekł dok​tor z tą wła​ści​wą so​bie zdol​no​ścią ją​trze​nia lu​dzi, któ​ra przy​spo​rzy​ła mu tylu nie​przy​ja​ciół. – Nie ga​ście świa​tła. Ba​si​lio usu​nął się z god​no​ścią. Dok​tor, cze​ka​jąc w ja​sno oświe​tlo​nym sa​lo​-

nie, usły​szał po ja​kimś cza​sie za​my​ka​nie drzwi z dru​giej stro​ny domu. Za​dzwo​ni​ły ostro​gi, a po chwi​li od​głos ich za​marł. S eñor ad​mi​ni​stra​dor od​jeż​dżał w góry. Sze​lesz​cząc dłu​gim tre​nem, bły​ska​jąc klej​no​ta​mi i je​dwa​biem, ze swą de​li​kat​ną głów​ką, schy​lo​ną pod cię​ża​rem ol​brzy​mich ja​snych wło​sów, ukry​wa​ją​cych srebr​ne nit​ki, „naj​więk​sza pani w Su​la​co” (jak na​zy​wał ją ka​pi​tan Mit​chell), zbli​ża​ła się przez dłu​gi ko​ry​tarz. Oto​czo​na sza​cun​kiem i ho​no​ra​mi, ko​cha​na przez wszyst​kich, bo​ga​ta po​nad naj​śmiel​sze ma​rze​nia, była może naj​sa​mot​niej​szym stwo​rze​niem ludz​kim na tej zie​mi. Na pro​gu pu​stej, oświe​tlo​nej sali za​trzy​ma​ła się na​gle, sły​sząc głos dok​to​ra: „Na mi​nut​kę, pro​szę pani!” – Po​do​bień​stwo na​stro​ju i oko​licz​no​ści tu​dzież wi​dok dok​to​ra Mo​ny​gha​ma, sto​ją​ce​go sa​mot​nie wśród po​roz​su​wa​nych me​bli, przy​wio​dły jej na pa​mięć nie​spo​dzia​ne spo​tka​nie z Mar​ci​nem De​co​ud; zda​wa​ło jej się, że w ci​szy sa​lo​nu sły​szy głos tego czło​wie​ka, zmar​łe​go przed laty tak tra​gicz​nie, wy​ma​wia​ją​cy sło​wa: „An​to​nia zo​sta​wi​ła tu swój wa​chlarz.” – Tym ra​zem był to głos dok​to​ra, nie​co zmie​nio​ny wsku​tek pod​nie​ce​nia. Za​uwa​ży​ła jego błysz​czą​ce oczy. – Pani obec​ność jest po​trzeb​na. Czy pani wie, co się sta​ło? Pa​mię​ta pani, co wczo​raj opo​wia​da​łem o No​stro​mie? Otóż lan​cha pły​ną​ca z Za​pi​gi z za​ło​gą czte​rech Mu​rzy​nów mi​ja​ła Wiel​ką Iza​be​lę, gdy ja​kiś ko​bie​cy głos, a oka​za​ło się, że to głos Lin​dy, rzu​cił ze ska​ły roz​kaz, aby łódź opły​nę​ła wy​spę (noc jest księ​ży​co​wa) i za​bra​ła z pla​ży ran​ne​go czło​wie​ka do mia​sta. Pa​tron ło​dzi (od któ​re​go to usły​sza​łem) zro​bił to na​tych​miast. Mó​wił mi, że gdy przy​by​li do niż​sze​go brze​gu Wiel​kiej Iza​be​li, za​sta​li tam cze​ka​ją​cą Lin​dę Vio​la. Za​pro​wa​dzi​ła ich pod drze​wo, na nie​wiel​ką od​le​głość od dom​ku la​tar​ni​ka. Le​żał tam na zie​mi No​stro​mo z gło​wą zło​żo​ną na ko​la​nach młod​szej sio​stry, pod​czas „gdy oj​ciec Vio​la stał opo​dal, wspar​ty na strzel​bie. Idąc za wska​zów​ka​mi Lin​dy, wy​nie​śli z domu stół, któ​re​mu ob​ła​wia​li nogi, aby mógł słu​żyć za

no​sze. Są już na miej​scu, pro​szę pani. To zna​czy No​stro​mo i… i… Gi​zel​la. Mu​rzy​ni za​nie​śli go do por​tu do szpi​ta​la, gdzie się udzie​la pierw​szej po​mo​cy w na​głych wy​pad​kach. Przy​słał po mnie po​słu​ga​cza. Ale jemu nie cho​dzi​ło o moją oso​bę, tyl​ko o pa​nią, pani Gould. O pa​nią. – O mnie? – wy​szep​ta​ła doña Emi​lia, wzdry​ga​jąc się nie​co. – Tak! tak! – wy​buch​nął dok​tor. – Bła​gał mnie, swo​je​go, jak so​bie wy​obra​ża, wro​ga, abym pa​nią za​raz przy​wiózł. Wy​glą​da na to, że chce pani coś wy​znać, pani sa​mej. – Nie​moż​li​we! – wy​szep​ta​ła pani Gould. – Po​wie​dział mi tak: „Niech jej pan przy​po​mni, że przy​czy​ni​łem się do tego, by mia​ła dach nad gło​wą…” – Pro​szę pani! – mó​wił da​lej dok​tor w naj​więk​szym pod​nie​ce​niu – czy pani pa​mię​ta hi​sto​rię ze sre​brem? Ze sre​brem w ku​trze, któ​re za​gi​nę​ło? Pani Gould pa​mię​ta​ła. Lecz nie wspo​mnia​ła ani sło​wem o tym, jak nie​na​wist​ną była dla niej każ​da wzmian​ka o sre​brze. Bę​dąc wcie​le​niem pra​wo​ści, pa​mię​ta​ła z prze​sad​ną od​ra​zą, że po raz pierw​szy i ostat​ni w ży​ciu ukry​ła praw​dę przed mę​żem w związ​ku wła​śnie ze sre​brem. Uczy​ni​ła to pod na​ci​skiem obaw, ja​kie ją wte​dy drę​czy​ły, i nie da​ro​wa​ła so​bie tego nig​dy. Co wię​cej, to sre​bro, któ​re nie by​ło​by za​to​nę​ło, gdy​by jej mąż wie​dział o no​wi​nach przy​nie​sio​nych wte​dy przez Mar​ci​na De​co​ud, omal nie sta​ło się póź​niej, przez za​wi​łe zrzą​dze​nie losu, przy​czy​ną śmier​ci dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. Wszyst​ko to wy​da​wa​ło jej się okrop​ne. – Czy ono rze​czy​wi​ście za​gi​nę​ło? – wy​krzyk​nął dok​tor. – Ja za​wsze wie​trzy​łem od tej pory ja​kąś ta​jem​ni​cę do​ko​ła na​sze​go No​stro​ma. Zda​je mi się, że chciał​by te​raz, na łożu śmier​ci… – Na łożu śmier​ci… – po​wtó​rzy​ła pani Gould. – Tak. Tak… Może chce po​wie​dzieć pani coś o tym sre​brze… – Ach nie! nie, za nic! – wy​krzyk​nę​ła pani Gould. – Czyż nie zgi​nę​ło na za​-

wsze? Czyż nie ma i bez nie​go do​sta​tecz​nej ilo​ści skar​bów, by wszyst​kich uniesz​czę​śli​wić? Dok​tor umilkł, za​wie​dzio​ny i ule​gły. Po chwi​li rzekł nie​śmia​ło i bar​dzo ci​cho: – Jest tam tak​że ta cór​ka Vio​li, Gi​zel​la. Co z nią zro​bić? Wy​da​je się, że oj​ciec i sio​stra nie… Pani Gould przy​zna​ła, że po​czu​wa się do obo​wiąz​ku za​ję​cia się tymi dziew​czę​ta​mi. – Przy​je​cha​łem tu wo​lan​tem – rzekł dok​tor – i je​śli pani ze​chce mi to​wa​rzy​szyć… Cze​kał z naj​więk​szą nie​cier​pli​wo​ścią po​ja​wie​nia się pani Gould, któ​ra po​szła za​rzu​cić na suk​nię sza​ry płasz​czyk z ob​szer​nym kap​tu​rem. W ta​kim to stro​ju, w płasz​czu na wie​czo​ro​wej suk​ni i mni​sim kap​tur​ku, nie​stru​dzo​na i współ​czu​ją​ca, sta​nę​ła przy łóż​ku, na któ​rym le​żał bez ru​chu, wy​cią​gnię​ty na wznak, wspa​nia​ły ca​pa​taz de car​ga​do​res. Bia​łość prze​ście​ra​deł i po​du​szek pod​kre​śla​ła ciem​ną bar​wę jego ener​gicz​nej twa​rzy, spa​lo​nej na brąz, oraz ner​wo​wych rąk, tak nie​zrów​na​nych we wła​da​niu ste​rem, cu​gla​mi i cyn​glem, a któ​re te​raz le​ża​ły otwar​te i bez​czyn​ne na bia​łym kocu. – Ona jest nie​win​na – mó​wił ca​pa​taz ni​skim, spo​koj​nym gło​sem, jak​by się oba​wiał, że gło​śniej wy​mó​wio​ne sło​wo na​ru​szy sła​bą już prze​wa​gę du​cha nad cia​łem. – Ona jest nie​win​na. To ja sam… Ale mniej​sza o to. Za te spra​wy nie po​trze​bo​wał​bym od​po​wia​dać przed żad​nym męż​czy​zną ani ko​bie​tą. – Urwał. Twarz pani Gould, bar​dzo bla​da w cie​niu kap​tu​ra, po​chy​la​ła się nad nim z nie​wy​mow​nym wy​ra​zem smut​ku. Ci​che szlo​cha​nie Gi​zel​li Vio​la, klę​czą​cej w no​gach łóż​ka, ze zło​ty​mi wło​sa​mi o po​ły​skach mie​dzi roz​sy​pa​ny​mi na sto​pach ca​pa​ta​za, le​d​wo za​kłó​ca​ło ci​szę po​ko​ju. – Ha! Sta​ry Gior​gio, straż​nik twe​go ho​no​ru! Jak to umiał mnie po​dejść, lek​ki w cho​dzie, pew​ny w ręku. Ja sam nie po​tra​fił​bym le​piej. Ale moż​na było

oszczę​dzić wy​dat​ku na tę szczyp​tę pro​chu. Ho​no​ro​wi nic nie gro​zi​ło… S eño​ra, ona by​ła​by po​szła na ko​niec świa​ta za No​stro​mem – zło​dzie​jem… Wy​po​wie​dzia​łem to sło​wo. Urok prze​zwy​cię​żo​ny. Ci​chy jęk dziew​czy​ny ka​zał mu spu​ścić oczy. – Nie wi​dzę jej… to nie szko​dzi – mó​wił da​lej, to​nem, w któ​rym prze​bi​jał cień daw​nej, wspa​nia​łej bez​tro​ski. – Wy​star​czy je​den po​ca​łu​nek, je​śli nie sta​nie cza​su na wię​cej. To skrzy​dla​ta du​sza, se​ño​ra! Ja​sna i cie​pła jak słoń​ce, chmu​ry je prze​sło​nią i wnet znów po​god​nie świe​ci. Tam​tych dwo​je by ją zmiaż​dży​ło. S eño​ra, rzuć na nią swe współ​czu​ją​ce wej​rze​nie, tak słyn​ne w ca​łym tym kra​ju jak od​wa​ga i nie​ustra​szo​ność czło​wie​ka, któ​ry do cie​bie mówi. Ona się z cza​sem po​cie​szy. Na​wet ten Ra​mi​rez nie jest złym chło​pa​kiem. Ja się na nie​go nie gnie​wam. Nie! To nie Ra​mi​rez po​ko​nał ca​pa​ta​za car​ga​do​re​sów w Su​la​co. – Urwał, zdo​był się na wy​si​łek i już gło​śniej, tro​chę nie​przy​tom​nie, oświad​czył: – Umie​ram oszu​ka​ny, zdra​dzo​ny przez… I nie do​po​wie​dział, przez co i przez kogo umie​rał zdra​dzo​ny. – Ona by mnie nie zdra​dzi​ła – za​czął zno​wu, otwie​ra​jąc sze​ro​ko oczy. – Ona była wier​na. Mie​li​śmy wy​je​chać bar​dzo da​le​ko, już wkrót​ce. Dla niej mo​głem był ode​rwać się od tego prze​klę​te​go skar​bu. Dla tego dziec​ka po​nie​chał​bym wszyst​kich skrzy​nek, wy​peł​nio​nych po brze​gi. A De​co​ud czte​ry za​brał. Czte​ry szta​by. Po co? Pi​car​dia! Żeby mnie oszu​kać? Jak​że bym mógł zwró​cić skarb, w któ​rym bra​ko​wa​ło czte​rech sztab sre​bra? Po​wie​dzia​no by, żem je zwę​dził. Dok​tor po​wie​dział​by to od razu. Nie​ste​ty! Trzy​ma mnie to jesz​cze! Pani Gould na​chy​li​ła się jesz​cze ni​żej, za​fa​scy​no​wa​na, zim​na z prze​ra​że​nia. – Co się sta​ło owej nocy z Mar​ci​nem De​co​ud, No​stro​mo? – A kto może wie​dzieć? Ja my​śla​łem tyl​ko o tym, co ze mną się sta​nie. Te​raz wiem. Śmierć mnie cze​ka​ła nie​spo​dzie​wa​na. On od​je​chał! Zdra​dził

mnie. A pani my​śli, że go za​bi​łem. Wszy​scy je​ste​ście jed​na​cy, wy de​li​kat​ni lu​dzie. Sre​bro mnie za​bi​ło. Trzy​ma​ło mnie. Jesz​cze trzy​ma. Nikt nie wie, gdzie ono jest. Ale pani jest żoną don Car​lo​sa, któ​ry mi je od​dał w ręce i po​wie​dział: „Chroń to sre​bro jak wła​sne ży​cie. A gdy wró​ci​łem, gdy wszy​scy uwie​rzy​li, że ono zgi​nę​ło, cóż usły​sza​łem? Że to nie mia​ło zna​cze​nia. Niech so​bie! A ty, No​stro​mo, słu​go wier​ny, sia​daj na ko​nia i jedź nas ra​to​wać, na mi​łość bo​ską! – No​stro​mo! – wy​szep​ta​ła pani Gould bar​dzo ci​cho, po​chy​la​jąc się nad nim ni​sko. – Ja tak​że nie​na​wi​dzi​łam z głę​bi du​szy; tego sre​bra. – To za​dzi​wia​ją​ce! Za​dzi​wia​ją​ce, że jed​no z was nie​na​wi​dzi bo​gactw, któ​re umie​cie wy​dzie​rać z rąk bied​nym. A świat stoi na bie​da​kach, jak mówi sta​ry Gior​gio. Pani była za​wsze do​bra dla ubo​gich. Ale do bo​gac​twa przy​wią​za​na jest klą​twa. S eño​ra, czy mam pani po​wie​dzieć, gdzie jest skarb? Pani jed​nej po​wiem… Błysz​czy, nie psu​je się nig​dy! Bo​le​sna, bez​wied​na od​ra​za prze​bi​ja​ła w jego to​nie, wy​zie​ra​ła z jego oczu. Ko​bie​ta, ob​da​rzo​na ge​niu​szem współ​czu​ją​cej in​tu​icji, do​strze​gła to od razu. Od​wró​ci​ła wzrok od umie​ra​ją​ce​go czło​wie​ka w mo​men​cie jego ża​ło​snej ka​pi​tu​la​cji i bla​da z prze​ra​że​nia, nie chcia​ła już nic wie​dzieć o sre​brze. – Nie, ca​pa​ta​zie – rze​kła. – Ni​ko​mu na nim nie za​le​ży. Po​wiedz​my so​bie, że zgi​nę​ło na za​wsze. Usły​szaw​szy te sło​wa No​stro​mo za​mknął oczy, nie ode​zwał się, nie wy​ko​nał żad​ne​go ru​chu. Za drzwia​mi po​ko​ju cho​re​go dr Mo​ny​gham, pod​nie​co​ny do naj​wyż​szych gra​nic, wy​szedł na spo​tka​nie obu ko​biet. – No co – ode​zwał się, pra​wie bru​tal​nie z nad​mia​ru nie​cier​pli​wo​ści – nie mia​łem ra​cji? Była ja​kaś ta​jem​ni​ca. I pani otrzy​ma​ła wy​ja​śnie​nie, praw​da? Po​wie​dział pani… – Nie po​wie​dział mi nic – oświad​czy​ła sta​now​czo pani Gould. Z oczu dok​to​ra Mo​ny​gha​ma znikł wy​raz wro​go​ści, jaką na sku​tek róż​ni​cy

tem​pe​ra​men​tów od​czu​wał do No​stro​ma. Usu​nął się w tył, po​słusz​nie. Nie uwie​rzył sło​wom pani Gould, ale jej sło​wo było na​ka​zem. Przy​jął jej za​prze​cze​nie jako nie​wy​tłu​ma​czo​ny fa​ta​lizm, stwier​dza​ją​cy zwy​cię​stwo in​dy​wi​du​al​no​ści No​stro​ma nad swo​ją wła​sną. Na​wet wo​bec ko​bie​ty, któ​rą ko​chał z mil​czą​cym, peł​nym czci uwiel​bie​niem, do​znał po​raż​ki ze stro​ny wspa​nia​łe​go ca​pa​ta​za de car​ga​do​res, czło​wie​ka ma​ją​ce​go za sobą ży​cie opar​te na nie​złom​nej rze​ko​mo wier​no​ści, pra​wo​ści i od​wa​dze! – Pro​szę za​raz wy​słać ko​goś po mój po​wóz – ode​zwa​ła się pani Gould spod swe​go kap​tur​ka. – A ty zbliż się, dziec​ko, usiądź tu przy mnie. Gi​zel​la Vio​la, zła​ma​na i dzie​cin​na w swym bólu, z wło​sa​mi opa​da​ją​cy​mi na twarz, przy​bli​ży​ła się nie​śmia​ło do se​ño​ry. Pani Gould wsu​nę​ła rękę pod ra​mię nie​god​nej cór​ki sta​re​go Vio​li, nie​złom​ne​go re​pu​bli​ka​ni​na, bo​ha​te​ra bez ska​zy. Stop​nio​wo i po​wo​li gło​wa dziew​czę​cia, któ​re po​szło​by za zło​dzie​jem na ko​niec świa​ta, opa​dła jak więd​ną​cy kwiat na ra​mię doñy Emi​lii, naj​więk​szej pani w Su​la​co, mał​żon​ki se​ño​ra ad​mi​ni​stra​do​ra ko​pal​ni San To​nie. A pani Gould, zde​ner​wo​wa​na i pod​nie​co​na, słu​cha​jąc stłu​mio​ne​go łka​nia dziew​czy​ny, od​czu​ła pierw​szy i je​dy​ny w swym ży​ciu przy​pływ go​ry​czy. Na mo​dłę dok​to​ra Mo​ny​gha​ma. – Po​ciesz się, dziec​ko. Już wkrót​ce za​po​mniał​by o to​bie dla swe​go skar​bu. – S eño​ra, on mnie ko​chał. Ko​chał mnie – szep​ta​ła roz​pacz​li​wie Gi​zel​la. – Ko​chał tak jak nikt, nig​dy, ni​ko​go. – Ja też by​łam ko​cha​na – rze​kła pani Gould su​ro​wo. Gi​zel​la przy​tu​li​ła się do niej kon​wul​syj​nie: – Ach, se​ño​ra, pani bę​dzie uwiel​bia​na do koń​ca swo​ich dni – wy​szlo​cha​ła. Pani Gould nie wy​po​wie​dzia​ła już ani sło​wa do chwi​li przy​by​cia po​wo​zu. Po​mo​gła wsiąść na wpół omdla​łe​mu dziew​czę​ciu. A gdy dok​tor za​mknął drzwicz​ki lan​da, na​chy​li​ła się ku nie​mu. – Czy już nie ma nic do zro​bie​nia? – spy​ta​ła szep​tem.

– Nie, pro​szę pani. On nie po​zwa​la się do​tknąć. Ale wy​star​czy​ło mi spoj​rzeć… Wszyst​ko by​ło​by da​rem​ne. Obie​cał, że jesz​cze tego sa​me​go wie​czo​ra od​wie​dzi sta​re​go Vio​lą i jego star​szą cór​kę. Mógł żą​dać, aby łódź po​li​cyj​na do​wio​zła go na wy​spę. Tym​cza​sem stał na uli​cy, od​pro​wa​dza​jąc wzro​kiem lan​do to​czą​ce się po​wo​li za bia​ły​mi mu​ła​mi. Wieść o wy​pad​ku, o nie​szczę​ściu, ja​kie spo​tka​ło ka​pi​ta​na Fi​dan​zę, ro​ze​szła się po no​wych bul​wa​rach na​brzeż​nych, gdzie rzę​dy lamp oświe​tla​ły ciem​ne za​ry​sy wzno​szą​cych się wy​so​ko dźwi​gów. Gro​ma​da noc​nych włó​czę​gów, naj​więk​szych nę​dza​rzy, sku​pi​ła się pod drzwia​mi szpi​ta​la szep​cząc w pu​stej uli​cy, za​la​nej księ​ży​co​wym świa​tłem. Przy ran​nym ca​pa​ta​zie nie było te​raz ni​ko​go poza bla​dym fo​to​gra​fem, ma​łym, wą​tłym i krwio​żer​czym wro​giem ka​pi​ta​li​stów, któ​ry sie​dział u wez​gło​wia łóż​ka na wy​so​kim stoł​ku, z pod​nie​sio​ny​mi ko​la​na​mi, obej​mu​jąc rę​ko​ma bro​dę. Zo​stał we​zwa​ny przez to​wa​rzy​sza, któ​ry, pra​cu​jąc do póź​na na wy​brze​żu, do​wie​dział się od Mu​rzy​na z za​ło​gi ja​kiejś lan​chy, że przy​wie​zio​no do szpi​ta​la ka​pi​ta​na Fi​dan​zę śmier​tel​nie ra​nio​ne​go. – Czy nie ma​cie żad​nych zle​ceń, to​wa​rzy​szu? – spy​tał nie​spo​koj​nie. – Nie za​po​mi​naj​cie, że nam po​trze​ba pie​nię​dzy na ro​bo​tę. Bo​ga​czy mu​si​my zwal​czać ich wła​sną bro​nią. No​stro​mo nie od​po​wie​dział. Tam​ten nie na​le​gał. Sie​dział da​lej sku​lo​ny, roz​czo​chra​ny, za​ro​śnię​ty, przy​po​mi​na​ją​cy gar​ba​tą mał​pę. Po dłu​go​trwa​łym mil​cze​niu roz​po​czął uro​czy​ście: – To​wa​rzy​szu Fi​dan​za, od​mó​wi​li​ście wszel​kiej po​mo​cy od tego dok​to​ra. Czy on jest rze​czy​wi​ście nie​bez​piecz​nym wro​giem ludu? W mdłym oświe​tle​niu po​ko​ju No​stro​mo po​wo​li ob​ró​cił gło​wę na po​dusz​ce i sze​ro​ko otwo​rzył oczy, kie​ru​jąc na tę ster​czą​cą nad nim, dziw​ną fi​gu​rę za​gad​ko​we, ba​daw​cze spoj​rze​nie. Po czym jego gło​wa po​to​czy​ła się w tył, po​-

wie​ki opa​dły i ca​pa​taz car​ga​do​re​sów zmarł bez sło​wa ni jęku, nie po​ru​szyw​szy się zu​peł​nie, po go​dzi​nie okrut​nej mąki, o któ​rej świad​czy​ły krót​kie dresz​cze wstrzą​sa​ją​ce jego cia​łem. Dok​tor Mo​ny​gham, pły​nąc po​li​cyj​ną ga​le​rą ku wy​spom, wi​dział po​łysk księ​ży​ca na za​to​ce i wy​nio​słą, czar​ną syl​wet​kę Wiel​kiej Iza​be​li pod bal​da​chi​mem chmur; z jej wie​ży pa​dał w prze​strzeń wiel​ki snop świa​tła. – Wio​słuj​cie po​wo​li – rzekł za​sta​na​wia​jąc się, co też tam za​sta​nie. Sta​rał się wy​obra​zić so​bie Lin​dę i jej ojca, przy czym od​kry​wał w so​bie dziw​ne uczu​cie od​ra​zy. – Wio​słuj​cie po​wo​li – po​wtó​rzył. Od chwi​li gdy strze​lił do zło​dzie​ja swe​go ho​no​ru, Gior​gia Vio​la nie po​ru​szył się z miej​sca. Stał ze sta​rą fu​zją wbi​tą w zie​mię, z ręką przy wy​lo​cie lufy. Gdy lan​cha od​bi​ła od brze​gu wy​wo​żąc No​stro​ma na za​wsze, Lin​da po​de​szła do ojca i sta​nę​ła przed nim. Zda​wał się nie do​strze​gać jej obec​no​ści, ale kie​dy tra​cąc wy​mu​szo​ny spo​kój krzyk​nę​ła: – Czy wiesz, oj​cze, ko​goś za​bił? – Od​po​wie​dział: – Ra​mi​re​za, włó​czę​gę. Bla​da, nie​przy​tom​nie wpa​trzo​na w ojca, ro​ze​śmia​ła mu się w twarz . Po chwi​li on za​wtó​ro​wał jej ni​skim gło​sem, któ​ry za​brzmiał jak da​le​kie echo. Lin​da za​mil​kła, a wte​dy sta​rzec prze​mó​wił jak​by ze zdzi​wie​niem: – On krzyk​nął gło​sem mego syna, Gian’ Bat​ti​sty. Strzel​ba wy​pa​dła z jego roz​wie​ra​ją​cej się dło​ni, ale ra​mię przez chwi​lę po​zo​sta​ło wy​cią​gnię​te, jak​by je coś jesz​cze pod​trzy​my​wa​ło. Lin​da uję​ła go pod rękę gwał​tow​nym ru​chem. – Je​ste​ście, oj​cze, za sta​rzy, by zro​zu​mieć. Idzie​my do domu. Po​zwo​lił się pro​wa​dzić. Na pro​gu po​tknął się tak cięż​ko, że o mało nie ru​nął na zie​mię, po​cią​ga​jąc za sobą cór​kę. Pod​nie​ce​nie, w ja​kim dzia​łał od kil​ku dni, było mi​ga​ją​cym pło​my​kiem ga​sną​cej lam​py. Uchwy​cił za po​ręcz krze​sła.

– Tak. Krzyk​nął gło​sem mego syna, Gian’ Bat​ti​sty – po​wtó​rzył su​ro​wym gło​sem. – Sły​sza​łem go, tego nędz​ni​ka, Ra​mi​re​za… Lin​da po​mo​gła mu usiąść w krze​śle i schy​la​jąc się nad nim ni​sko, syk​nę​ła mu w ucho: – Za​bi​łeś Gian’ Bat​ti​stę. Sta​rzec uśmiech​nął się pod gę​stym wą​sem. Ko​bie​ty mie​wa​ją ta​kie dziw​ne przy​wi​dze​nia. – A gdzie jest dziec​ko? – za​py​tał, zdzi​wio​ny prze​ni​kli​wym chło​dem po​wie​trza i przy​ćmio​nym świa​tłem lam​py, przy któ​rej za​wsze sia​dy​wał do póź​nej nocy przed otwar​tą Bi​blią. Lin​da za​wa​ha​ła się przez chwi​lę, od​wra​ca​jąc oczy. – Gi​zel​la już śpi – rze​kła. – Po​mó​wi​my o niej ju​tro. Nie mo​gła pa​trzeć na ojca. Na​peł​niał ją prze​ra​że​niem i wprost nie​zno​śnym uczu​ciem li​to​ści. Do​strze​gła zmia​nę, jaka w nim za​szła. Nie zro​zu​mie już nig​dy, co uczy​nił; dla niej sa​mej ta cała hi​sto​ria była nie​zro​zu​mia​ła. Vio​la wy​rzekł z tru​dem: – Daj mi książ​kę. Lin​da po​ło​ży​ła na sto​le za​mknię​tą księ​gę w znisz​czo​nej skó​rza​nej opra​wie, Bi​blię, da​ro​wa​ną mu przed wie​lu laty przez pew​ną An​giel​kę w Pa​ler​mo. – Dziec​ko trze​ba było uchro​nić – rzekł dziw​nym, po​sęp​nym gło​sem. Za jego krze​słem Lin​da za​ła​my​wa​ła ręce pła​cząc po ci​chu. Na​gle po​de​szła ku drzwiom. Po​sły​szał, że się po​ru​szy​ła. – Do​kąd idziesz? – spy​tał. – Do​pil​no​wać świa​tła – od​po​wie​dzia​ła, ob​ra​ca​jąc gło​wę, by spoj​rzeć nań jesz​cze ża​ło​śnie. – Do świa​tła! Si, to obo​wią​zek. Wy​pro​sto​wa​ny, bia​ło​wło​sy, po​dob​ny do sta​re​go lwa, bo​ha​ter​ski w swym sku​pio​nym mil​cze​niu, za​głę​bił ręką w kie​szeń swej czer​wo​nej ko​szu​li, by wy​cią​gnąć z niej oku​la​ry ofia​ro​wa​ne mu

przez doñę Emi​lię. Za​ło​żył je na nos. Po dłu​giej chwi​li, spę​dzo​nej w nie​ru​cho​mej po​zie, otwo​rzył księ​gę i po​czął wpa​try​wać się z wy​so​ka, przez szkła, w po​dwój​ną ko​lum​nę ma​łych li​te​rek dru​ku. Su​ro​wy, bo​le​sny wy​raz uka​zał się na jego twa​rzy i brwi ścią​gnę​ły się nie​znacz​nie, jak​by od​pie​rał ja​kąś po​sęp​ną myśl lub nie​mi​łe uczu​cie. Ale nie od​ry​wał ani na chwi​lę oczu od książ​ki, pod​czas gdy jego śnież​no​bia​ła gło​wa po​chy​la​ła się stop​nio​wo, po​wo​li, co​raz ni​żej i ni​żej, aż spo​czę​ła na otwar​tych kar​tach. Drew​nia​ny ze​gar ty​kał mia​ro​wo na bie​lo​nej ścia​nie. Ga​ri​bal​di​no za​sty​gał z wol​na, sa​mot​nie, nie​zmo​żo​ny, krzep​ki i omsza​ły jak sta​ry dąb wy​rwa​ny z ko​rze​nia​mi przez zdra​dziec​ką wi​chu​rę. Świa​tło na Wiel​kiej Iza​be​li świe​ci​ło bez prze​rwy nad utra​co​nym skar​bem z ko​pal​ni San Tomé. W nie​bie​ska​wej po​świa​cie nocy bez gwiazd la​tar​nia rzu​ca​ła żół​tą smu​gę się​ga​ją​cą aż po wid​no​krąg. Po​dob​na do czar​nej plam​ki na tle błysz​czą​cych ta​fli szkieł Lin​da, sku​lo​na na ze​wnętrz​nej ga​le​ryj​ce, wspar​ła gło​wę o jej po​ręcz. Księ​życ skła​nia​ją​cy się ku za​chod​niej stro​nie spo​glą​dał na nią, pro​mien​ny. W dole, u stóp urwi​ska, ustał mia​ro​wy plusk wio​seł przy​pły​wa​ją​cej ło​dzi i dr Mo​ny​gham sta​nął na ru​fie. – Lin​da! – za​wo​łał za​dzie​ra​jąc gło​wę – Lin​da! Lin​da wy​pro​sto​wa​ła się. Po​zna​ła głos. – Nie żyje? – krzyk​nę​ła prze​chy​la​jąc się przez po​ręcz. – Tak, moje bied​ne dziec​ko. Za​raz idę do was – od​po​wie​dział z dołu dok​tor. A zwró​ciw​szy się do wio​słu​ją​cych, rzekł: – Do​bij​cie do brze​gu. Czar​na po​stać Lin​dy od​ci​na​ła się w świe​tle la​tar​ni z rę​ka​mi wznie​sio​ny​mi nad gło​wą, jak​by mia​ła rzu​cić się z wie​ży. – To ja ko​cha​łam cie​bie – mó​wi​ła szep​tem, z twa​rzą stę​ża​łą i bia​łą jak mar​mur w świe​tle księ​ży​ca. – Ja! I tyl​ko ja! Ona za​po​mni o to​bie, zgła​dzo​nym nędz​nie dla jej ład​nych oczu. Nie mogę zro​zu​mieć. Nie mogę zro​zu​mieć. Ale

nie za​po​mnę cię nig​dy. Prze​nig​dy. Sta​ła chwi​lę w mil​cze​niu, gro​ma​dząc wszyst​kie siły, by w jed​nym krzy​ku roz​pa​czy rzu​cić w prze​strzeń cały swój ból, swą wier​ność, swój obłęd. – Nig​dy! Gian’ Bat​ti​sta! Dok​tor Mo​ny​gham pod​jeż​dża​jąc do brze​gu usły​szał to imię, dźwię​czą​ce nad jego gło​wą. Był to jesz​cze je​den triumf No​stro​ma, może naj​więk​szy, naj​bar​dziej go​dzien za​zdro​ści, a tak​że naj​bar​dziej zło​wro​gi. W tym krzy​ku nie​ga​sną​cej na​mięt​no​ści, któ​ry zda​wał się roz​brzmie​wać od Pun​ta Mala po Azu​erę i da​lej, po sam wid​no​krąg, uwień​czo​ny te​raz wiel​ką, bia​łą chmu​rą, błysz​czą​cą jak bry​ła ma​syw​ne​go sre​bra, w tym krzy​ku prze​ja​wił się raz jesz​cze ge​niusz wspa​nia​łe​go ca​pa​ta​za de car​ga​do​res, jego wła​dza nad tą ciem​ną za​to​ką kry​ją​cą jego zdo​by​cze: skarb i mi​łość.