W Oczach Zachodu - Joseph Conrad

Jo​seph Con​rad W OCZACH ZA​CHO​DU

Agnes To​bin, któ​ra przy​nio​sła do na​szych drzwi dar przy​jaź​ni z naj​dal​szych brze​gów Za​cho​du.

Od Au​to​ra

Przy​znać na​le​ży, że przez zwy​czaj​ną ko​lej rze​czy „W oczach Za​cho​du” sta​ło się już ro​dza​jem po​wie​ści hi​sto​rycz​nej, któ​rej przed​mio​tem jest prze​szłość. Uwa​ga ta da się za​sto​so​wać w peł​ni do zda​rzeń po​wie​ści; po​nie​waż jed​nak jest to w swej isto​cie pró​ba przed​sta​wie​nia ra​czej psy​cho​lo​gii Ro​sji, ani​że​li jej sta​nu po​li​tycz​ne​go – śmiem ży​wić na​dzie​ję, że i dzi​siaj nie stra​ci​ła ona cał​ko​wi​cie swe​go zna​cze​nia. W po​chleb​nym tym mnie​ma​niu pod​trzy​mu​je mnie i to, że w wie​lu współ​cze​snych ar​ty​ku​łach na te​ma​ty ro​syj​skie spo​tka​łem się z na​wią​za​niem do nie​któ​rych po​wie​dzeń i opi​nii wy​ra​żo​nych na kar​tach mej książ​ki, a ro​dzaj tych wzmia​nek świad​czy o ja​sno​ści mego wi​dze​nia i traf​no​ści sądu. Nie po​trze​bu​ję chy​ba za​pew​niać, że pi​sząc tę po​wieść nie mia​łem in​ne​go celu na oku, jak przed​sta​wić pod po​sta​cią zda​rzeń zmy​ślo​nych ogól​ną praw​dę za​war​tą w wy​da​rze​niach – wraz z mo​imi szcze​ry​mi prze​ko​na​nia​mi o mo​ral​nym ob​li​czu pew​nych fak​tów mniej lub wię​cej zna​nych ca​łe​mu świa​tu. Je​że​li idzie o samo po​wsta​nie utwo​ru, mogę po​wie​dzieć, że kie​dy za​czy​na​łem pi​sać, mia​łem wy​raź​ną kon​cep​cję je​dy​nie czę​ści pierw​szej z trze​ma po​sta​cia​mi – Hal​di​na, Ra​zu​mo​wa i rad​cy Mi​ku​li​na – za​ry​so​wa​ny​mi ja​sno w mej gło​wie. Do​pie​ro gdy ukoń​czy​łem część pierw​szą, ob​ja​wi​ła mi się peł​na fa​bu​ła – w ca​łym swym tra​gi​zmie i na​stęp​stwie wy​da​rzeń – jako ca​łość nie​unik​nio​na a za​ra​zem dość roz​le​gła w za​ry​sie, by po​zo​sta​wić swo​bo​dę memu twór​cze​mu in​stynk​to​wi i dra​ma​tycz​nym moż​li​wo​ściom te​ma​tu. Prze​bie​gu ak​cji wy​ja​śniać nie trze​ba. Na​su​nę​ła się sama – bar​dziej dro​ga​-

mi uczu​cia niż my​śli. Jest to owoc nie tyle bez​po​śred​nie​go do​świad​cze​nia, ile ogól​nej wie​dzy, wspar​tej przez su​mien​ne roz​wa​ża​nia. Naj​więk​szą.moją tro​ską było zna​leźć i utrzy​mać ton ści​słej bez​stron​no​ści. Obo​wią​zek ab​so​lut​nej rze​tel​no​ści zo​stał mi na​ło​żo​ny przez wzglę​dy hi​sto​rycz​ne i dzie​dzicz​ne – szcze​gól​ne do​świad​cze​nia na​ro​do​we i ro​dzin​ne, nie mó​wiąc już o za​sad​ni​czym moim prze​ko​na​niu, że tyl​ko praw​da może być ra​cją bytu ja​kiej​kol​wiek twór​czo​ści li​te​rac​kiej, któ​ra ro​ści so​bie naj​skrom​niej​sze pra​wo do imie​nia sztu​ki i pra​gnie zna​leźć miej​sce w do​rob​ku kul​tu​ral​nym męż​czyzn i ko​biet swo​je​go cza​su. Nig​dy jesz​cze nie przy​szło mi z więk​szym tru​dem zdo​by​wać od​po​wied​ni dy​stans w sto​sun​ku do przed​mio​tu, wznieść się po​nad wszyst​kie na​mięt​no​ści, prze​są​dy i na​wet oso​bi​ste wspo​mnie​nia. Może wła​śnie ze wzglę​du na ten dy​stans „W oczach Za​cho​du” nie mia​ło po​wo​dze​nia u pu​blicz​no​ści, gdy uka​za​ło się po raz pierw​szy w An​glii. Na​gro​da spo​tka​ła mnie w sześć lat póź​niej, kie​dy do​tar​ły do mnie pierw​sze wia​do​mo​ści o po​wszech​nym uzna​niu dla mo​jej książ​ki w Ro​sji, gdzie wy​da​no ją w licz​nych na​kła​dach. Roz​ma​ite po​sta​cie, któ​re bio​rą udział w tej hi​sto​rii, rów​nież nie za​wdzię​cza​ją swe​go ist​nie​nia bez​po​śred​nie​mu do​świad​cze​niu, lecz ogól​nej wie​dzy o sy​tu​acji w Ro​sji, jak też o mo​ral​nych i uczu​cio​wych re​ak​cjach ro​syj​skie​go tem​pe​ra​men​tu na ucisk ty​rań​skie​go bez​pra​wia, któ​re – uży​wa​jąc ogól​no​ludz​kich ter​mi​nów – moż​na by spro​wa​dzić do for​mu​ły: bez​sen​sow​na roz​pacz, wy​wo​ła​na bez​sen​sow​ną ty​ra​nią. Mnie in​te​re​so​wa​ło przede wszyst​kim to, jak przed​sta​wiał się wy​gląd, cha​rak​ter i los jed​no​stek w za​chod​nich oczach sta​re​go na​uczy​cie​la ję​zy​ków. On sam był przed​mio​tem licz​nych uwag kry​tycz​nych: nie za​mie​rzam jed​nak po upły​wie tylu lat uspra​wie​dli​wiać jego ist​nie​nia. Był mi po​trzeb​ny i dla​te​go są​dzę, że przy​da się też czy​tel​ni​ko​wi, za​rów​no jako żywy ko​men​tarz, jak i dzię​ki roli, któ​rą od​gry​wa w roz​wo​ju wąt​ku po​wie​ści. Chcąc wy​wo​łać wra​że​nie rze​czy​wi​sto​ści uwa​ża​łem

za ko​niecz​ne mieć na​ocz​ne​go świad​ka zda​rzeń w Ge​ne​wie. Po​trzeb​ny mi był rów​nież współ​czu​ją​cy przy​ja​ciel dla pan​ny Hal​din, któ​ra bez nie​go mu​sia​ła​by wy​dać się nad​to już sa​mot​na i opusz​czo​na, by bu​dzić wra​że​nie oso​by praw​dzi​wej. Nie mia​ła​by obok sie​bie ni​ko​go, kto po​tra​fił​by do​strzec jej wia​rę w ide​ały, jej wiel​kie ser​ce i pro​ste uczu​cia. Ra​zu​mow zo​stał po​trak​to​wa​ny ze współ​czu​ciem. Dla​cze​goż mia​ło​by być in​a​czej? Jest to zwy​czaj​ny mło​dy czło​wiek, ob​da​rzo​ny zdro​wą zdol​no​ścią do pra​cy i zdro​wy​mi am​bi​cja​mi. Po​sia​da prze​cięt​ne su​mie​nie. Je​że​li jest w nim coś z lek​ka nie​nor​mal​ne​go – to prze​czu​le​nie co do wła​snej po​zy​cji spo​łecz​nej. Jako dziec​ko ni​czy​je od​czu​wa ży​wiej niż kto​kol​wiek inny, że jest Ro​sja​ni​nem – albo ni​kim. Ra​zu​mow zu​peł​nie słusz​nie pa​trzy na całą Ro​sję jako na swo​ją oj​co​wi​znę. Krwa​wa bez​ce​lo​wość zbrod​ni i po​świę​ceń fer​men​tu​ją​cych w tej bez​kształt​nej ma​sie ogar​nia go i ła​mie. Nie są​dzę jed​nak, by w swo​jej roz​ter​ce był kie​dy​kol​wiek po​twor​ny. Ni​ko​go nie przed​sta​wi​łem tu​taj jako po​two​ra – ani pro​sto​dusz​nej Te​kli, ani fa​na​tycz​nej Zo​fii An​to​nów​ny. Piotr Iwa​no​wicz i pani de S. pro​szą się o cię​gi. Są mał​pa​mi zło​wro​giej dżun​gli i zo​sta​li po​trak​to​wa​ni tak, jak na to za​słu​gi​wa​ły stro​jo​ne przez nie gry​ma​sy. Je​śli idzie o Ni​ki​tę – zwa​ne​go Ne​ka​to​rem – jest on ty​po​wym wy​kwi​tem ter​ro​ry​stycz​ne​go ma​tecz​ni​ka. W two​rze​niu tej po​sta​ci naj​wię​cej trud​no​ści spra​wia​ła mi nie jej po​twor​ność, lecz ba​nal​ność. Wy​sta​wia​no ją na wi​dok pu​blicz​ny przez lata całe w tak zwa​nych re​we​la​cjach dzien​ni​kar​skich, w se​kret​nych szki​cach hi​sto​rycz​nych, w sen​sa​cyj​nych po​wie​ściach. Naj​bar​dziej prze​ra​ża re​flek​sja (mó​wię te​raz we wła​snym imie​niu), że wszy​scy ci lu​dzie nie są zja​wi​skiem wy​jąt​ko​wym, lecz po​wszech​nym – są nor​mal​nym wy​two​rem swe​go kra​ju, cza​su i rasy. Okru​cień​stwo i głu​po​ta rzą​dów au​to​kra​tycz​nych, od​rzu​ca​jąc wszel​ką pra​wo​rząd​ność i opie​ra​jąc się w grun​cie rze​czy na zu​peł​nej anar​chii mo​ral​nej, wy​wo​łu​ją nie mniej głu​pią i dzi​ką re​ak​cję cał​kiem uto​pij​ne​go re​wo​lu​cjo​ni​zmu, któ​ry od​da​je się nisz​cze​-

niu, nie prze​bie​ra​jąc w środ​kach – w tej dzi​wacz​nej wie​rze, że w ślad za upad​kiem ist​nie​ją​ce​go po​rząd​ku musi przyjść za​sad​ni​cza prze​mia​na w ser​cach. Ci lu​dzie nie są w sta​nie zro​zu​mieć, że mogą osią​gnąć je​dy​nie zmia​nę nazw. Za​rów​no prze​śla​dow​cy, jak prze​śla​do​wa​ni są na wskroś Ro​sja​na​mi; i świat raz jesz​cze prze​ko​ny​wa się o praw​dzi​wo​ści przy​sło​wia, że ty​grys nie po​tra​fi zmie​nić pręg na swej skó​rze ani lam​part cę​tek. 1920 J. C. Wol​ność przy​ję​ła​bym z każ​dej ręki,jak czło​wiek głod​ny chwy​ta ka​wa​łek chle​ba Na​ta​lia Hal​din

CZĘŚĆ PIERW​SZA

Na po​cząt​ku pra​gnę stwier​dzić, że brak mi tych gór​nych da​rów wy​obraź​ni i sło​wa, któ​re po​zwo​li​ły​by memu pió​ru stwo​rzyć dla czy​tel​ni​ków po​stać czło​wie​ka, któ​ry ro​syj​skim oby​cza​jem na​zy​wał sie​bie Cy​ry​lem, sy​nem Izy​do​ra – Ki​ry​ła Si​do​ro​wi​cza Ra​zu​mo​wa. O ile na​wet po​sia​da​łem kie​dy tego ro​dza​ju zdol​no​ści w ja​kiej​kol​wiek ży​wej for​mie, to zo​sta​ły one już daw​no zdu​szo​ne przez mro​wie wy​ra​zów. Wy​ra​zy, jak wia​do​mo, są wiel​ki​mi nie​przy​ja​ciół​mi rze​czy​wi​sto​ści. Przez wie​le lat by​łem na​uczy​cie​lem ję​zy​ków. Jest to za​ję​cie, któ​re w koń​cu sta​je się zgu​bą dla tych skrom​nych za​so​bów wy​obraź​ni, spo​strze​gaw​czo​ści i in​tu​icji, ja​kie mogą być udzia​łem prze​cięt​ne​go czło​wie​ka. Dla na​uczy​cie​la ję​zy​ków nad​cho​dzi czas, kie​dy świat wy​da​je się tyl​ko sie​dzi​bą mno​gich słów, a czło​wiek po pro​stu ga​da​ją​cym zwie​rzę​ciem, nie​wie​le cie​kaw​szym od pa​pu​gi. W tych wa​run​kach nie po​tra​fił​bym od​gad​nąć, ani przez ob​ser​wa​cję, ani dro​gą in​tu​icji, ja​kim Ra​zu​mow był w rze​czy​wi​sto​ści. Tym mniej był​bym zdol​ny wy​obra​zić go so​bie, a na​wet wy​my​ślić choć​by su​che fak​ty jego ży​cia. Są​dzę jed​nak, że i bez tych za​pew​nień czy​tel​ni​cy ni​niej​szych kar​tek będą mo​gli wy​kryć w mej opo​wie​ści ce​chy udo​ku​men​to​wa​nej praw​dy. I tak jest w isto​cie. Rzecz opie​ra się na do​ku​men​cie; ja wnio​słem tyl​ko zna​jo​mość ję​zy​ka ro​syj​skie​go – wy​star​cza​ją​cą, by wy​ko​nać, o co się tu po​ku​si​łem. Do​ku​ment ów jest oczy​wi​ście czymś w ro​dza​ju pa​mięt​ni​ka czy dzien​ni​ka, cho​ciaż na​zwa ta nie okre​śla go do​kład​nie. Nie był bo​wiem pi​sa​ny z dnia na dzień, acz​kol​wiek wszyst​kie za​pi​ski są da​to​wa​ne. Nie​któ​re z nich obej​mu​ją całe mie​sią​ce i cią​gną się przez dzie​siąt​ki stron. Cała część wstęp​na ma cha​rak​ter re​-

tro​spek​tyw​ny i opo​wia​da o fak​cie, któ​ry zda​rzył się mniej wię​cej o rok wcze​śniej. Mu​szę tu nad​mie​nić,’ że przez dłu​gi czas prze​by​wa​łem w Ge​ne​wie. Jed​ną z dziel​nic tego mia​sta, ze wzglę​du na wiel​ką ilość miesz​ka​ją​cych tam Ro​sjan, na​zy​wa​ją „La Pe​ti​te Rus​sie”–Małą Ro​sją. Utrzy​my​wa​łem wów​czas dość sze​ro​kie sto​sun​ki z ową Małą Ro​sją. A jed​nak mu​szę wy​znać, że nie poj​mu​ję cha​rak​te​ru Ro​sjan. Nie​lo​gicz​ność ich po​staw, ar​bi​tral​ność są​dów, czę​ste od​chy​le​nia od przy​ję​tej nor​my – to wszyst​ko nie po​win​no być trud​ne do zro​zu​mie​nia dla ba​da​cza licz​nych gra​ma​tyk. Ale na prze​szko​dzie sta​je chy​ba jesz​cze coś in​ne​go: ja​kiś rys szcze​gól​ny – jed​na z tych sub​tel​nych od​ręb​no​ści, nie​uchwyt​nych dla zwy​kłe​go pro​fe​so​ra. Co przede wszyst​kim musi ude​rzyć na​uczy​cie​la ję​zy​ków, to nie​zwy​kłe roz​mi​ło​wa​nie Ro​sjan w sło​wach. Gro​ma​dzą je i lu​bu​ją się w nich, ale nie cho​wa​ją w swo​im wnę​trzu; wręcz prze​ciw​nie: go​to​wi są za​wsze, w każ​dej po​rze dnia i nocy, wy​rzu​cać je z sie​bie z ta​kim en​tu​zja​zmem, w tak nie​okieł​zna​nej ob​fi​to​ści i nie​kie​dy tak traf​nie, że jak to bywa z do​brze wy​uczo​ny​mi pa​pu​ga​mi, nie spo​sób oprzeć się po​dej​rze​niu, iż ro​zu​mie​ją na​praw​dę, co mó​wią. W ich mo​wie mie​ści się ja​kiś szla​chet​ny za​pał, co od​da​la ją bar​dzo od po​spo​li​te​go ga​dul​stwa; ale jest ona z re​gu​ły zbyt bez​ład​na, by za​słu​gi​wać na mia​no praw​dzi​wej elo​kwen​cji. Pro​szę mi jed​nak wy​ba​czyć tę dy​gre​sję. Nie zda​ło​by się na nic do​cie​kać, dla​cze​go pan Ra​zu​mow po​zo​sta​wił ten pa​mięt​nik. Trud​no uwie​rzyć, by pi​sał go dla ludz​kich oczu. Od​gry​wa tu rolę ja​kiś ta​jem​ni​czy po​pęd ludz​kiej na​tu​ry. Nie mó​wiąc już o Sa​mu​elu Pe​py​sie, któ​ry tą dro​gą otwo​rzył so​bie bra​my nie​śmier​tel​no​ści, nie​zli​czo​na ilość lu​dzi, zbrod​nia​rzy, świę​tych, fi​lo​zo​fów, mło​dych dziew​cząt, mę​żów sta​nu i zwy​kłych głup​ców, spi​sy​wa​ła swo​je naj​skryt​sze my​śli, bez wąt​pie​nia z próż​no​ści, ale na pew​no też z in​nych, bar​dziej nie​uchwyt​nych po​wo​dów. To w sa​mych wy​ra​zach musi tkwić ja​kaś dziw​na, ko​ją​ca moc, sko​ro tylu lu​dzi uży​wa

ich do po​ro​zu​mie​nia z wła​sną du​szą. Oso​bi​ście, jako czło​wiek spo​koj​ny, przy​pusz​czam, że wszy​scy po​szu​ku​ją w grun​cie rze​czy pew​nej for​my lub może tyl​ko pew​nej for​muł​ki spo​ko​ju. Nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że lu​dzie wo​ła​ją o po​kój cał​kiem gło​śno w dzi​siej​szych cza​sach. Ale jaki ro​dzaj spo​ko​ju spo​dzie​wał się zna​leźć Ki​ry​ło Si​do​ro​wicz Ka​zu​mow w pi​sa​niu swe​go pa​mięt​ni​ka – tego nie po​tra​fię od​gad​nąć. Fak​tem jest, że go na​pi​sał. Pan Ra​zu​mow był wy​so​kim, do​brze zbu​do​wa​nym mło​dzień​cem o ce​rze wy​jąt​ko​wo ciem​nej, jak na Ro​sja​ni​na z cen​tral​nych gu​ber​ni. Nie​wąt​pli​wie moż​na by go na​zwać przy​stoj​nym, gdy​by nie ude​rza​ją​cy brak sub​tel​no​ści ry​sów. Mia​ło się wra​że​nie, że tę twarz, wy​ra​zi​ście uro​bio​ną z wo​sku (i na​wet dość bli​ską kla​sycz​nej po​praw​no​ści), przy​trzy​ma​no tak dłu​go nad ogniem, aż cała wy​ra​zi​stość li​nii za​tar​ła się w top​nie​ją​cym ma​te​ria​le. Ale i tak pre​zen​to​wał się cał​kiem do​brze. Obej​ście miał tak​że do​bre. W roz​mo​wie ła​two pod​da​wał się sile ar​gu​men​ta​cji i po​wa​dze cu​dze​go zda​nia. W obec​no​ści młod​szych od sie​bie współ​ziom​ków przy​bie​rał po​sta​wę nie​prze​nik​nio​ne​go słu​cha​cza, z ro​dza​ju tych, któ​rzy zda​ją się słu​chać z peł​nym zro​zu​mie​niem, a po​tem – po pro​stu zmie​nia​ją przed​miot roz​mo​wy. Ta​kie sztucz​ki, któ​rych źró​dłem by​wa​ją in​te​lek​tu​al​ne bra​ki albo nie​do​sta​tecz​na pew​ność wła​snych prze – ko​nań, zjed​na​ły panu Ra​zu​mo​wo​wi opi​nię czło​wie​ka głę​bo​kie​go. Ła​two zro​zu​mieć, że wśród gro​ma​dy za​pa​lo​nych ga​du​ło w, któ​rzy mają zwy​czaj wy​ży​wa​nia się co​dzien​nie w go​rą​cych dys​ku​sjach, osob​ni​ko​wi ra​czej mil​czą​ce​mu przy​pi​su​je się ukry​tą siłę. Po​mię​dzy ko​le​ga​mi Ki​ry​ło Si​do​ro​wicz Ra​zu​mow, stu​dent trze​cie​go roku fi​lo​zo​fii uni​wer​sy​te​tu pe​ters​bur​skie​go, ucho​dził za sil​ny cha​rak​ter i w ogó​le czło​wie​ka god​ne​go za​ufa​nia. W kra​ju, gdzie prze​ko​na​nia by​wa​ją prze​stęp​stwem ka​ra​nym śmier​cią, a nie​kie​dy na​wet lo​sem gor​szym od śmier​ci, zna​czy​ło to, że moż​na mu spo​koj​nie zwie​rzać za​ka​za​ne po​glą​dy. Lu​bia​no go też dla uprzej​-

me​go obej​ścia i spo​koj​nej go​to​wo​ści od​da​wa​nia ko​le​gom drob​nych przy​sług, na​wet kosz​tem wła​snej wy​go​dy. O panu Ra​zu​mo​wie ma​wia​no, że jest sy​nem popa i że ma opie​ku​na w oso​bie wy​bit​ne​go ma​gna​ta, po​cho​dzą​ce​go po​dob​no z tej sa​mej co on od​le​głej gu​ber​ni. Ale po​wierz​chow​ność mło​dzień​ca nie bar​dzo prze​ma​wia​ła za tak skrom​nym po​cho​dze​niem. Wy​da​wa​ło się ono mało praw​do​po​dob​ne, to​też prze​bą​ki​wa​no, że pan Ra​zu​mow był sy​nem przy​stoj​nej cór​ki popa, co oczy​wi​ście rzu​ca​ło inne świa​tło na całą spra​wę, wy​ja​śnia​jąc rów​no​cze​śnie pro​tek​cję owe​go wy​bit​ne​go ma​gna​ta. Nie do​cie​ka​no jed​nak szcze​gó​łów ani tłu​ma​czo​no so​bie tego zło​śli​wie. Nikt nie wie​dział, kim był ów ma​gnat, i nikt się o to nie trosz​czył. Ra​zu​mow otrzy​my​wał skrom​ną, ale zu​peł​nie wy​star​cza​ją​cą pen​syj​kę z rąk ja​kie​goś pod​rzęd​ne​go ad​wo​ka​ta, któ​ry zda​wał się wy​stę​po​wać w pew​nej mie​rze jako jego opie​kun. Od cza​su do cza​su by​wał Ra​zu​mow na nie​ofi​cjal​nym przy​ję​ciu u ja​kie​goś pro​fe​so​ra, ale poza tym nie miał chy​ba żad​nych sto​sun​ków to​wa​rzy​skich w sto​li​cy. Na wy​kła​dy uczęsz​czał re​gu​lar​nie i wła​dze uwa​ża​ły go za wiel​ce obie​cu​ją​ce​go stu​den​ta. W domu pra​co​wał jak mło​dy czło​wiek, któ​re​mu za​le​ży na po​stę​pach, lecz nie od​gra​dzał się w tym celu su​ro​wo od resz​ty świa​ta. Za​wsze był przy​stęp​ny, a jego ży​cie nie było skry​te ani za​mknię​te.

I

Po​czą​tek za​pi​sków pana Ra​zu​mo​wa wią​że się z za​ma​chem na wy​bit​ne​go męża sta​nu, wy​da​rze​niem cha​rak​te​ry​stycz​nym dla współ​cze​snej Ro​sji nie tyl​ko jako sam fakt – ale bar​dziej jesz​cze jako przy​kład mo​ral​ne​go roz​kła​du ucie​mię​żo​ne​go spo​łe​czeń​stwa, w któ​re​go ło​nie naj​szla​chet​niej​sze dą​że​nia ludz​kie, pra​gnie​nie wol​no​ści, go​rą​cy pa​trio​tyzm, umi​ło​wa​nie spra​wie​dli​wo​ści, zmysł współ​czu​cia, a na​wet wier​ność pro​stacz​ków wy​ra​dza​ją się w za​cie​kłą nie​na​wiść i strach – nie​od​łącz​nych to​wa​rzy​szy uciąż​li​we​go de​spo​ty​zmu. Mam tu na my​śli uda​ny za​mach na ży​cie pana de P., pre​ze​sa gło​śnej przed pa​ro​ma laty Ko​mi​sji Kar​nej, mi​ni​stra sta​nu ob​da​rzo​ne​go wy​jąt​ko​wą wła​dzą. Pra​sa roz​pi​sy​wa​ła się wte​dy sze​ro​ko na te​mat tego chu​de​go fa​na​ty​ka w mun​du​rze ob​szy​tym zło​tem, o twa​rzy ze zmię​te​go per​ga​mi​nu, wy​bla​kłych oczach w oku​la​rach i z Or​de​rem Św. Pro​ko​pa, za​wie​szo​nym na cien​kiej szyi. Przez pe​wien czas, jak ła​two so​bie przy​po​mnieć, nie było mie​sią​ca, by jego po​do​bi​zny nie po​ja​wia​ły się w ilu​stro​wa​nych cza​so​pi​smach Eu​ro​py. Słu​żył mo​nar​chii, ska​zu​jąc na wię​zie​nie wy​gna​nie lub szu​bie​ni​cę za​rów​no męż​czyzn, jak ko​bie​ty, mło​dych i sta​rych, z jed​na​ko​wą nie​stru​dzo​ną gor​li​wo​ścią. W swo​im mi​stycz​nym od​da​niu za​sa​dzie au​to​kra​cji ści​gał i nisz​czył wszyst​ko, co w in​sty​tu​cjach pu​blicz​nych prze​ja​wia​ło ja​kie​kol​wiek po​zo​ry swo​bo​dy. Prze​śla​du​jąc bru​tal​nie wzra​sta​ją​ce po​ko​le​nie, zda​wał się dą​żyć do znisz​cze​nia sa​mej na​dziei wol​no​ści. Mó​wią, że ten po​twór nie po​sia​dał na tyle wy​obraź​ni, by zda​wać so​bie spra​wę z nie​na​wi​ści, jaką wzbu​dzał. Trud​no w to uwie​rzyć; wsze​la​ko jest

fak​tem, że mało dbał o swo​je oso​bi​ste bez​pie​czeń​stwo. W przed​mo​wie do pew​ne​go słyn​ne​go „uka​zu” oświad​czył kie​dyś, że „myśl o wol​no​ści nie mie​ści​ła się nig​dy w za​mia​rach Stwór​cy. Z róż​no​rod​no​ści ludz​kich są​dów nie może się zro​dzić nic prócz bun​tu i cha​osu, a bunt i cha​os w świe​cie stwo​rzo​nym do po​słu​szeń​stwa i po​rząd​ku są grze​chem. Nie ro​zum, lecz Wła​dza jest wy​ra​zi​cie​lem Bo​skich za​mia​rów. Bóg to Au​to​kra​ta Wszech​świa​ta…” Może czło​wiek, któ​ry zło​żył ta​kie oświad​cze​nie, wie​rzył świę​cie, że samo nie​bo po​win​no go ochra​niać w jego bez​względ​nej obro​nie Au​to​kra​cji na tym świe​cie. Nie​wąt​pli​wie czuj​ność po​li​cji oca​li​ła go wie​le razy, ale rzecz pew​na, że kie​dy spo​tkał go los, któ​ry mu był są​dzo​ny, kom​pe​tent​ne wła​dze nie… były w sta​nie go ostrzec. Nie wie​dzia​ły o żad​nym spi​sku na ży​cie mi​ni​stra, nie otrzy​ma​ły ze zwy​kłych źró​deł in​for​ma​cyj​nych naj​mniej​szej wzmian​ki o nim, nie do​strze​gły żad​nych zna​ków, żad​ne po​dej​rza​ne dzia​ła​nia ani nie​bez​piecz​ne oso​by nie zwró​ci​ły ich… uwa​gi. Pan de P. je​chał na sta​cję ko​lei że​la​znej w dwu​kon​nych, od​kry​tych sa​niach z lo​ka​jem i stran​gre​tem na koź​le. Śnieg pa​dał przez całą noc i o tej wcze​snej go​dzi​nie dro​ga, jesz​cze nie​prze​tar​ta, była dla koni bar​dzo cięż​ka. Śnie​ży​ca nie usta​wa​ła. Ale wi​docz​nie sa​nie śle​dzo​no już przed​tem i zna​no je do​brze. Gdy przed za​krę​tem zje​cha​ły w lewo, lo​kaj za​uwa​żył chło​pa, któ​ry szedł wol​no brze​giem chod​ni​ka, z rę​ko​ma w kie​sze​niach ba​ra​nie​go ko​żu​cha i z gło​wą po uszy scho​wa​ną w koł​nierz przed sy​pią​cym śnie​giem. Kie​dy go mi​ja​no, czło​wiek ten od​wró​cił się na​gle i za​mach​nął. Na​tych​miast na​stą​pił strasz​ny wy​buch, któ​re​go od​głos stłu​mi​ła śnież​na za​dym​ka; oba ko​nie pa​dły roz​szar​pa​ne, a stan​gret, krzyk​nąw​szy prze​raź​li​wie, zle​ciał z ko​zła, ra​nio​ny śmier​tel​nie. Lo​kaj (któ​ry oca​lał) nie zdą​żył za​uwa​żyć „twa​rzy czło​wie​ka w ba​ra​nim ko​żu​chu. Rzu​ciw​szy bom​bę, czło​wiek ten uszedł, praw​do​po​dob​nie jed​nak, wi​dząc lu​dzi wy​nu​rza​ją​cych się z wszyst​kich stron i bie​gną​cych po​przez za​dym​kę do miej​sca wy​bu​chu, uznał za bez​piecz​niej​sze za​wró​cić ra​zem z

nimi. W mgnie​niu oka wo​kół sań ze​brał się pod​nie​co​ny tłum. Mi​ni​ster, nie​tknię​ty, sko​czył w głę​bo​ki śnieg i stał przy ję​czą​cym stan​gre​cie, zwra​ca​jąc się raz po raz do tłu​mu swo​im sła​bym, bez​barw​nym gło​sem: – Pro​szę was, od​stąp​cie! Na mi​łość bo​ską, do​brzy lu​dzie, od​stąp​cie! Wte​dy to ja​kiś wy​so​ki mło​dzie​niec, któ​ry stał naj​spo​koj​niej pod bra​mą o dwa domy da​lej, wy​szedł na uli​cę i zbli​żyw​szy się szyb​ko, rzu​cił dru​gą bom​bę po​nad gło​wa​mi tłu​mu. Bom​ba ugo​dzi​ła mi​ni​stra w ra​mię, wła​śnie kie​dy po​chy​lał się nad umie​ra​ją​cym stan​gre​tem. Po​tem spa​dła mu pod nogi i wy​bu​chła ze strasz​li​wą, skon​cen​tro​wa​ną siłą, kła​dąc go tru​pem na miej​scu, do​bi​ja​jąc ran​ne​go słu​gę i w mgnie​niu oka roz​no​sząc pu​ste sa​nie. Tłum z okrzy​kiem gro​zy roz​pry​snął się na wszyst​kie stro​ny – z wy​jąt​kiem tych, co sta​li naj​bli​żej mi​ni​stra i wraz z nim po​nie​śli śmierć, oraz jed​ne​go czy dwu, któ​rzy pa​dli, od​bie​gł​szy o kil​ka kro​ków. Pierw​szy wy​buch zgro​ma​dził tłum jak​by cza​ro​dziej​ską mocą, dru​gi rów​nie szyb​ko opróż​nił uli​cę na set​ki jar​dów w obu kie​run​kach. Po​przez pa​da​ją​cy śnieg lu​dzie pa​trzy​li z da​le​ka na kup​kę mar​twych ciał, le​żą​cych jed​no na dru​gim w po​bli​żu pa​dłych koni. Nikt nie śmiał się zbli​żyć, aż przy​ga​lo​po​wa​ło kil​ku ko​za​ków z ulicz​ne​go pa​tro​lu, któ​rzy, zsiadł​szy z koni, za​czę​li oglą​dać za​bi​tych. Po​śród le​żą​cych na bru​ku nie​win​nych ofiar dru​giej eks​plo​zji znaj​do​wał się trup czło​wie​ka w ba​ra​nim ko​żu​chu; twarz jego znie​kształ​ci​ło nie do po​zna​nia, a że w kie​sze​niach nędz​nej odzie​ży nie zna​le​zio​no ab​so​lut​nie ni​cze​go, był on je​dy​ną ofia​rą, któ​rej toż​sa​mość nie zo​sta​ła nig​dy usta​lo​na. Tego dnia pan Ra​zu​mow wstał o zwy​kłej po​rze i spę​dził ra​nek na uni​wer​sy​te​cie na wy​kła​dach oraz pra​cu​jąc przez czas ja​kiś w bi​blio​te​ce. W stu​denc​kiej ja​dło​daj​ni, gdzie ja​dał za​zwy​czaj obiad o go​dzi​nie dru​giej, do​szły go pierw​sze nie​ja​sne po​gło​ski o ja​kimś rzu​ce​niu bom​by. Po​gło​ski te po​da​wa​no

so​bie jed​nak tyl​ko szep​tem, a dzia​ło się to w Ro​sji, gdzie in​te​re​so​wa​nie się szep​ta​mi pew​ne​go ga​tun​ku nie za​wsze było bez​piecz​ne, zwłasz​cza dla stu​den​ta. Ra​zu​mow na​le​żał do lu​dzi, któ​rym w cza​sach umy​sło​wo i po​li​tycz​nie nie​spo​koj​nych in​stynkt każe trzy​mać się nor​mal​ne​go, prak​tycz​ne​go, po​wsze​dnie​go ży​cia. Zda​wał so​bie spra​wę z… uczu​cio​we​go na​pię​cia tych cza​sów, a na​wet był na nie wraż​li​wy w nie okre​ślo​ny bli​żej spo​sób. Ale trosz​czył się przede wszyst​kim o swo​ją pra​cę, stu​dia i wła​sną przy​szłość. Ra​zu​mow nie po​sia​dał ro​dzi​ny ani ofi​cjal​nie, ani fak​tycz​nie (bo cór​ka popa zmar​ła już daw​no), żad​ne więc wpły​wy do​mo​we nie kształ​to​wa​ły jego po​glą​dów ani uczuć. Był w świe​cie tak sa​mot​ny, jak czło​wiek pły​ną​cy przez głę​bo​kie mo​rze. Na​zwi​sko Ra​zu​mow sta​no​wi​ło po pro​stu ety​kie​tę sa​mot​nej jed​nost​ki. Nie miał nig​dzie krew​nych tego na​zwi​ska. Całą jego przy​na​leż​ność ro​dzin​ną okre​ślał fakt, że był Ro​sja​ni​nem. Wszel​kie do​bro, ja​kie​go spo​dzie​wał się od ży​cia, mo​gło mu być dane lub od​ję​te tyl​ko dzię​ki tej przy​na​leż​no​ści. We​wnętrz​na roz​ter​ka szar​pa​ła jego ol​brzy​mią ro​dzi​nę, on zaś in​stynk​tow​nie stro​nił od za​tar​gów, jak czło​wiek do​bro​dusz​ny cofa się przed wzię​ciem udzia​łu w gwał​tow​nym spo​rze ro​dzin​nym. Wra​ca​jąc do domu Ra​zu​mow roz​my​ślał o tym, że bę​dąc już do​sta​tecz​nie przy​go​to​wa​ny do eg​za​mi​nu, mógł​by te​raz po​świę​cić się pra​cy kon​kur​so​wej. Uśmie​chał mu się srebr​ny me​dal. Na​gro​da była ufun​do​wa​na przez Mi​ni​ster​stwo Oświa​ty; na​zwi​ska ubie​ga​ją​cych się mia​ły być przed​sta​wio​ne sa​me​mu mi​ni​stro​wi. Już sam fakt wzię​cia udzia​łu w kon​kur​sie był​by do​brze wi​dzia​ny w wyż​szych sfe​rach, a zdo​byw​ca na​gro​dy po uzy​ska​niu dy​plo​mu mógł się spo​dzie​wać otrzy​ma​nia lep​szej po​sa​dy rzą​do​wej. Stu​dent Ra​zu​mow w przy​stę​pie pod​nie​ce​nia za​po​mniał o nie​bez​pie​czeń​stwach gro​żą​cych trwa​ło​ści sa​mych in​sty​tu​cji, któ​re roz​dzie​la​ją na​gro​dy i po​sa​dy. Wspo​mniaw​szy jed​nak ko​le​gę, na​gro​dzo​ne​go me​da​lem w ze​szłym roku, Ra​zu​mow, mło​dzie​niec bez ro​dzi​ny, otrzeź​wiał. Tak się zło​ży​ło, że znaj​do​wał się w miesz​ka​niu

tego ko​le​gi z kil​ko​ma in​ny​mi stu​den​ta​mi wła​śnie w chwi​li, gdy na​de​szło urzę​do​we za​wia​do​mie​nie o na​gro​dzie. Był to ci​chy i skrom​ny chło​piec. – Wy​bacz​cie – po​wie​dział z nie​śmia​łym, prze​pra​sza​ją​cym uśmie​chem i wziął czap​kę, – Idę ku​pić wina, ale przede wszyst​kim po​ślę te​le​gram do domu. A to się do​pie​ro sta​rzy ucie​szą, mó​wię wam! Wszyst​kich są​sia​dów na dwa​dzie​ścia mil wko​ło spro​szą na tę uro​czy​stość. Ra​zu​mow po​my​ślał, że jego nig​dy nic ta​kie​go nie cze​ka. Jego suk​ces nie ob​szedł​by ni​ko​go. Nie ży​wił jed​nak żalu do swe​go ary​sto​kra​tycz​ne​go pro​tek​to​ra, któ​ry nie był pro​win​cjo​nal​nym ma​gna​tem, jak to ogól​nie przy​pusz​cza​no. Był to w rze​czy​wi​sto​ści ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko ksią​żę K., nie​gdyś wy​bit​na po​stać wiel​kie​go świa​ta, a te​raz, gdy czas jego mi​nął, se​na​tor i scho​ro​wa​ny po​da​gryk, ży​ją​cy wciąż jesz​cze na wy​so​kiej sto​pie, ale już w za​ci​szu do​mo​wym. Miał kil​ko​ro dzie​ci i żonę, nie mniej ary​sto​kra​tycz​ną i dum​ną niż on sam. W cią​gu ca​łe​go ży​cia Ra​zu​mow raz tyl​ko zo​stał do​pusz​czo​ny do oso​bi​ste​go kon​tak​tu z księ​ciem. Mia​ło to po​zór przy​pad​ko​we​go spo​tka​nia w kan​ce​la​rii ma​łe​go ad​wo​ka​ci​ny. Przy​szedł​szy o umó​wio​nej go​dzi​nie, za​stał tam nie zna​ne​go so​bie wy​so​kie​go pana o ary​sto​kra​tycz​nym wy​glą​dzie, z je​dwa​bi​sty​mi, si​wy​mi fa​wo​ry​ta​mi. Mały, łysy, chy​try ad​wo​kat za​wo​łał z iro​nicz​ną ser​decz​no​ścią: – Wejdź pan, wejdź, pa​nie Ra​zu​mow! – po czym zwra​ca​jąc się do do​stoj​ne​go nie​zna​jo​me​go wy​ja​śnił – oto mój pu​pil, eks​ce​len​cjo. Je​den z naj​bar​dziej obie​cu​ją​cych stu​den​tów swo​je​go wy​dzia​łu na uni​wer​sy​te​cie w Pe​ters​bur​gu. Ra​zu​mow był moc​no za​sko​czo​ny spo​strze​gł​szy wy​cią​gnię​tą ku so​bie bia​łą i kształt​ną dłoń. Zmie​szał się bar​dzo. Gdy ją uj​mo​wał (była mięk​ka i bier​na), usły​szał pro​tek​cjo​nal​ny po​mruk, w któ​rym roz​róż​nił tyl​ko sło​wa: „bar​dzo do​brze” i „wy​trwaj”. Ale naj​bar​dziej zdu​miał się po​czuw​szy na​gle wy​raź​ny uścisk tej bia​łej kształt​nej dło​ni na mo​ment przed jej cof​nię​ciem – lek​ki

uścisk, niby taj​ny znak. Do​znał strasz​li​we​go wstrzą​su. Wy​da​ło mu się, że ser​ce ska​cze mu do gar​dła. Gdy pod​niósł oczy, ary​sto​kra​tycz​ny nie​zna​jo​my, od​su​nąw​szy na bok ad​wo​ka​ta, otwo​rzył drzwi i już wy​cho​dził. Ad​wo​kat przez chwi​lę grze​bał w pa​pie​rach na biur​ku. – Czy pan wie, kto to był? – za​py​tał na​gle. Ra​zu​mow, któ​re​go ser​ce wciąż jesz​cze tłu​kło się w pier​siach, za​prze​czył ru​chem gło​wy. – To ksią​żę K. Za​sta​na​wiasz się pan pew​nie, cze​go szu​kał w no​rze ta​kie​go bied​ne​go szczu​ra praw​ni​cze​go jak ja? Hę? Naj​więk​si pa​no​wie mie​wa​ją swo​je sen​ty​men​tal​ne za​in​te​re​so​wa​nia, nie in​a​czej niż zwy​kli grzesz​ni​cy. Ale gdy​bym był pa​nem, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – cią​gnął da​lej, zer​ka​jąc na stu​den​ta z uko​sa i kła​dąc szcze​gól​ny na​cisk na pa​tro​ni​mium – nie prze​chwa​lał​bym się zbyt​nio tym spo​tka​niem. By​ło​by to nie​roz​trop​nie z pań​skiej stro​ny, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. O tak! Nie​roz​trop​nie! Mo​gło​by to na​wet stać się nie​bez​piecz​ne dla pań​skiej przy​szło​ści. Uszy mło​de​go czło​wie​ka pa​li​ły jak ogień, w oczach miał mgłą. „Więc to On – po​wta​rzał so​bie – to On.” Od​tąd Ra​zu​mow przy​zwy​cza​ił się tym za​im​kiem okre​ślać w my​ślach nie​zna​jo​me​go pana o si​wych, je​dwa​bi​stych fa​wo​ry​tach. Od tego cza​su rów​nież, prze​cho​dząc przez bar​dziej ele​ganc​kie dziel​ni​ce, przy​glą​dał się z za​ję​ciem wspa​nia​łym ko​niom i po​jaz​dom, po​wo​żo​nym przez stan​gre​tów w li​be​rii księ​cia K. Raz zo​ba​czył księż​nę, wy​sia​da​ją​cą z ka​re​ty i wcho​dzą​cą do skle​pu w to​wa​rzy​stwie dwóch dziew​czy​nek, z któ​rych jed​na była pra​wie o gło​wę wyż​sza od dru​giej. Ich ja​sne wło​sy spa​da​ły luź​no na ple​cy an​giel​ską modą, a oczy śmia​ły się we​so​ło; obie mia​ły jed​na​ko​we płasz​czy​ki, muf​ki i fu​trza​ne cza​pecz​ki, a ich po​licz​ki i no​ski po​ró​żo​wia​ły od mro​zu. Prze​szły przez chod​nik tuż przed Ra​zu​mo​wem, on zaś po​szedł da​lej, uśmie​cha​jąc się z lek​ka do sie​bie. „Jego” cór​ki. Po​dob​ne były do „Nie​go”. Mło​dy czło​wiek do​znał uczu​cia go​rą​cej życz​li​wo​ści dla tych dziew​czy​nek, któ​re nig​dy nie do​wie​dzą się o

jego ist​nie​niu. Nie​dłu​go wyj​dą za mąż za ja​kichś ge​ne​ra​łów lub ka​mer​jun​krów i z ko​lei będą mieć wła​sne dzie​ci, któ​re może usły​szą o nim, jako o sław​nym sta​rym pro​fe​so​rze ob​sy​pa​nym od​zna​cze​nia​mi, może taj​nym rad​cy, jed​nej z chlub Ro​sji – i na tym ko​niec! Ale sław​ny pro​fe​sor – to już ktoś! Sła​wa prze​mie​ni​ła​by ety​kie​tę Ra​zu​mow na czci​god​ne na​zwi​sko. W pra​gnie​niu stu​den​ta Ra​zu​mo​wa, aże​by się wy​bić, nie było nic dziw​ne​go. Praw​dzi​wym ży​ciem czło​wie​ka jest to, któ​re​go udzie​la​ją mu w swo​ich my​ślach inni lu​dzie, z sza​cun​ku lub szcze​rej mi​ło​ści. Wra​ca​jąc do domu w dzień za​ma​chu na pana de P. Ra​zu​mow po​sta​no​wił po​ku​sić się na do​bre o zdo​by​cie srebr​ne​go me​da​lu. Ufny w swe po​wo​dze​nie, wcho​dził wol​no na czwar​te pię​tro po ciem​nych scho​dach domu, gdzie miesz​kał. Na​zwi​sko od​zna​czo​ne​go me​da​lem bę​dzie ogło​szo​ne w ga​ze​tach w dzień No​we​go Roku. I na myśl, że „On” je prze​czy​ta, Ra​zu​mow aż przy​sta​nął na scho​dach – po czym ru​szył da​lej, śmie​jąc się tro​chę z wła​sne​go wzru​sze​nia. – Nie​waż​ne – po​wie​dział so​bie. – Za to me​dal to już so​lid​ny po​czą​tek. Z ta​kim pra​co​wi​tym pla​nem w gło​wie miło było po​my​śleć o cie​ple wła​sne​go po​ko​ju. – Po​pra​cu​ję uczci​wie ze czte​ry go​dzi​ny – po​wie​dział so​bie. Ale za​le​d​wie za​mknął za sobą drzwi, osłu​piał z prze​ra​że​nia. Pod pie​cem, czer​nie​jąc na tle bia​łych ka​fli prze​świe​ca​ją​cych z mro​ku – sta​ła ja​kaś obca po​stać w dłu​giej brą​zo​wej be​kie​szy, prze​pa​sa​nej rze​mie​niem, w bu​tach z cho​le​wa​mi i w ma​łej ka​ra​ku​ło​wej czap​ce na gło​wie. Ma​ja​czy​ła tam jak gdy​by w bo​jo​wym po​go​to​wiu. Ra​zu​mow zmie​szał się ogrom​nie. Od​zy​skał mowę do​pie​ro wte​dy gdy przy​bysz, po​stą​piw​szy ku nie​mu dwa kro​ki, spy​tał spo​koj​nym, po​waż​nym gło​sem, czy drzwi od sie​ni są za​mknię​te. – Hal​din! Wik​tor Wik​to​ro​wicz… Wy tu​taj?! Tak, drzwi od sie​ni za​mkną​łem, jak na​le​ży. Ależ to nie​spo​dzian​ka! Wik​tor Hal​din, je​den z naj​star​szych wie​kiem stu​den​tów, nie od​zna​czał

się szcze​gól​ną pil​no​ścią w na​ukach. Na wy​kła​dach pra​wie się go nie wi​dy​wa​ło, a u władz miał bar​dzo złą opi​nię jako „nie​spo​koj​ny” i „nie​pra​wo​myśl​ny”. Był jed​nak wiel​kim au​to​ry​te​tem wśród ko​le​gów i miał wpływ na ich spo​sób my​śle​nia. Ra​zu​mow nie utrzy​my​wał z nim nig​dy bli​skich sto​sun​ków, choć spo​ty​ka​li się cza​sem na ze​bra​niach ko​le​żeń​skich u in​nych stu​den​tów. Raz na​wet dys​ku​to​wa​li ze sobą na te​ma​ty za​sad​ni​cze, tak dro​gie krew​kiej mło​do​ści. Ra​zu​mow był​by wo​lał, żeby Hal​din wy​brał inną porę do przyj​ścia na po​ga​węd​kę. Czuł się w do​brym na​stro​ju do kon​kur​so​wej pra​cy! Ale po​nie​waż Hal​di​na nie wy​pa​da​ło po​zby​wać się zbyt lek​ko, Ra​zu​mow przy – brał go​ścin​ny ton, pro​sił go sia​dać i po​czę​sto​wał pa​pie​ro​sem. – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – rzekł Hal​din, zdej​mu​jąc czap​kę – nie je​ste​śmy być może cał​kiem z tego sa​me​go obo​zu. Wa​sze po​ję​cia są bar​dziej fi​lo​zo​ficz​ne. Je​ste​ście ma​ło​mów​ni, ale nie spo​tka​łem ni​ko​go, kto śmiał​by wąt​pić w szla​chet​ność wa​szych uczuć. Ma​cie sil​ny cha​rak​ter, a siła idzie w pa​rze z od​wa​gą. Sło​wa te po​chle​bi​ły Ra​zu​mo​wo​wi i już za​czął mam​ro​tać z za​że​no​wa​niem, że bar​dzo go cie​szy to do​bre mnie​ma​nie Hal​di​na, gdy ten pod​niósł rękę. – To wła​śnie mó​wi​łem so​bie – cią​gnął da​lej Hal​din – kie​dym się obi​jał w skła​dzie drze​wa nad rze​ką. „To moc​ny cha​rak​ter, ten mło​dy czło​wiek – po​wie​dzia​łem so​bie. – On du​szy na wiatr nie rzu​ca.” Wa​sza po​wścią​gli​wość za​chwy​ca​ła mnie za​wsze, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Więc sta​ra​łem się przy​po​mnieć so​bie wasz ad​res. I pa​trz​cie, co za szczę​ście! Stróż wa​sze​go domu roz​ma​wiał wła​śnie z ja​kimś woź​ni​cą po dru​giej stro​nie uli​cy. Nie spo​tka​łem na scho​dach ni​ko​go, ani ży​wej du​szy! Kie​dy zna​la​złem się na czwar​tym pię​trze, spo​strze​głem go​spo​dy​nię wy​cho​dzą​cą z wa​sze​go po​ko​ju, ale ona mnie nie wi​dzia​ła i prze​szła po​przez sień do sie​bie. Wte​dy się tu wśli​zną​łem i cze​kam od dwóch go​dzin, wy​pa​tru​jąc was każ​dej chwi​li.

Ra​zu​mow słu​chał ze zdu​mie​niem. Nim zdą​żył otwo​rzyć usta, Hal​din do​dał bar​dzo wy​raź​nie: – To ja za​bi​łem dziś rano mi​ni​stra de P. Ra​zu​mow zdła​wił okrzyk prze​ra​że​nia. Świa​do​mość, że jego aspi​ra​cje ży​cio​we le​gły w gru​zach w ze​tknię​ciu ze strasz​ną zbrod​nią, wy​ra​zi​ła się w oso​bli​wym, na wpół iro​nicz​nym we​wnętrz​nym okrzy​ku: „Prze​padł mój srebr​ny me​dal!” Hal​din, po​cze​kaw​szy chwa​lę, cią​gnął da​lej: – Nic nie mó​wi​cie, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? Ro​zu​miem wa​sze mil​cze​nie. Oczy​wi​ście nie mogę się spo​dzie​wać, że​by​ście wy z tym swo​im an​giel​skim chło​dem rzu​ci​li mi się na szy​ję. Ale mniej​sza o wa​sze zwy​cza​je. Ma​cie dość ser​ca, aby nie za​mknąć uszu na jęki i zło​rze​cze​nia, ja​kie ten czło​wiek wy​wo​ły​wał w ca​łym kra​ju. Było tego do​syć, by ode​brać wszel​kie ro​zum​ne na​dzie​je. Nisz​czył z ko​rze​nia​mi naj​de​li​kat​niej​sze pędy. Trze​ba go było po​wstrzy​mać. To był czło​wiek nie​bez​piecz​ny – czło​wiek prze​ko​nań. Dal​sze trzy lata jego dzia​łal​no​ści to by​ło​by prze​dłu​że​nie nie​wo​li o lat pięć​dzie​siąt. A w tym cza​sie ile dusz stra​co​nych. Ile zmar​no​wa​nych ist​nień! Jego cię​ty, pew​ny sie​bie głos stra​cił na​gle swą dźwięcz​ność i Hal​din do​dał głu​cho: – Tak, bra​cie, za​bi​łem go. Cięż​ka ro​bo​ta! Ra​zu​mow opadł na krze​sło. Spo​dzie​wał się, że gro​ma​da po​li​cjan​tów wtar​gnie tu lada chwi​la – z pew​no​ścią już ty​sią​ce ich bie​ga​ją po mie​ście, szu​ka​jąc tego czło​wie​ka, któ​ry cho​dzi tam i z po​wro​tem po jego po​ko​ju. A Hal​din mó​wił da​lej mia​ro​wym, spo​koj​nym gło​sem. Od cza​su do cza​su wy​ko​ny​wał ja​kiś ruch ręką – wol​no, bez pod​nie​ce​nia. Opo​wie​dział Ra​zu​mo​wo​wi, że już od roku roz​my​ślał nad swo​im czy​nem – a spać nie mógł od ty​go​dni. „Pew​na oso​ba” wczo​raj wie​czo​rem do​nio​sła mu i „temu dru​gie​mu” – o prze​jeź​dzie mi​ni​stra. On i „ów dru​gi” przy​go​to​wa​li swo​je „ma​szyn​ki” i po​sta​no​wi​li nie zmru​żyć oka, do​pó​ki „dzie​ło” nie zo​sta​-

nie do​ko​na​ne. Ze swy​mi „ma​szyn​ka​mi” krą​ży​li więc po uli​cach wśród pa​da​ją​ce​go śnie​gu, nie za​mie​nia​jąc ani sło​wa przez noc, dłu​gą jak ży​cie. Gdy spo​ty​ka​li pa​trol po​li​cyj​ny, bra​li się pod ręce a uda​wa​li pi​ja​nych chło​pów, za​ta​cza​jąc się i roz​pra​wia​jąc pi​jac​ki​mi, ochry​pły​mi gło​sa​mi. Poza tymi oso​bli​wy​mi wy​bu​cha​mi mil​cze​li, cho​dząc bez​u​stan​nie. Swój plan omó​wi​li już po​przed​nio. O świ​cie uda​li się na miej​sce, któ​rę​dy, jak wie​dzie​li, mu​sia​ły prze​jeż​dżać sa​nie. Kie​dy je spo​strze​gli, wy​mie​ni​li mru​kli​we po​że​gna​nie i ro​ze​szli się. „Tam​ten” po​zo​stał na rogu, Hal​din za​jął sta​no​wi​sko nie​co da​lej… Rzu​ciw​szy swo​ją „ma​szyn​kę”, Hal​din po​czął biec, wkrót​ce zaś do​pę​dzi​li go prze​ra​że​ni lu​dzie, ucie​ka​ją​cy z miej​sca za​ma​chu po dru​gim wy​bu​chu. Byli nie​przy​tom​ni z prze​ra​że​nia. Po​trą​co​no go pa​ro​krot​nie. Zwol​nił kro​ku i dał się wy​mi​nąć tłu​mo​wi, po czym skrę​cił w lewo w ja​kąś wą​ską ulicz​kę. Był sam.. Zdu​mia​ła go ła​twość, z jaką uda​ło mu się wy​mknąć. Ro​bo​ta zo​sta​ła wy​ko​na​na. Za​le​d​wie mógł w to uwie​rzyć. Mu​siał wal​czyć z nie​prze​par​tą pra​wie ocho​tą, aby po​ło​żyć się na bru​ku i… usnąć. Ale to sen​ne znu​że​nie mi​nę​ło szyb​ko. Przy​śpie​szył kro​ku, kie​ru​jąc się ku ubo​giej dziel​ni​cy mia​sta, żeby od​na​leźć Zie​mia​ni​cza. Ów Zie​mia​nicz, jak do​wie​dział się Ra​zu​mow, był chło​pem, któ​re​mu się w mie​ście po​wio​dło. Trud​nił się wy​naj​mo​wa​niem sa​nek i koni. Hal​din prze​rwał opo​wia​da​nie i wy​krzyk​nął: – To mą​dra gło​wa! Śmia​ła du​sza! Naj​lep​szy woź​ni​ca w Pe​ters​bur​gu. Ach, jaką on ma trój​kę… O! To czło​wiek! Zie​mia​nicz obie​cał, że za​wie​zie bez​piecz​nie jed​ną lub dwie oso​by w do​wol​nej po​rze na dru​gą albo trze​cią sta​cję ko​lei wio​dą​cej na po​łu​dnie. Ale nie star​czy​ło cza​su, by uprze​dzić go po​przed​nie​go wie​czo​ra. Za​zwy​czaj moż​na go było zna​leźć w li​chym szyn​ku na przed​mie​ściu. Hal​din po​szedł tam, ale Zie​mia​ni​cza nie za​stał: nie spo​dzie​wa​no go się wcze​śniej jak wie​czo​rem.

Hal​din po​wlókł się da​lej pe​łen nie​po​ko​ju. Uj​rzał otwar​tą bra​mę ja​kie​goś skła​du z drze​wem i wszedł, by zna​leźć osło​nę od wia​tru, któ​ry dął po pu​stej, sze​ro​kiej jezd​ni ulicz​nej. Wiel​kie, za​wia​ne śnie​giem sagi po​rą​ba​ne​go drze​wa wy​glą​da​ły jak wiej​skie cha​ty. Z po​cząt​ku stróż, któ​ry zna​lazł Hal​di​na przy​ku – nie​tę​go po​śród nich, roz​ma​wiał z nim przy​jaź​nie. Był to su​chy sta​ru​szek w dwóch po​dar​tych, woj​sko​wych płasz​czach, wło​żo​nych je​den na dru​gi; jego po​marsz​czo​na, drob​na twarz, pod​wią​za​na brud​ną, czer​wo​ną chust​ką, wy​glą​da​ła ko​micz​nie. Na​gle za​sę​pił się i ni stąd, ni zo​wąd za​czął wrzesz​czeć: – Czy nie my​ślisz za​brać się stąd na​resz​cie, wał​ko​niu ja​kiś! Zna​my się na ta​kich ro​bot​ni​kach fa​brycz​nych! Chłop mło​dy i moc​ny jak byk! I na​wet pi​ja​ny nie je​steś. Cze​go tu szu​kasz? My​ślisz, że się cie​bie boję? Wy​noś się stąd! Źle ci z oczu pa​trzy. Hal​din za​trzy​mał się przed sie​dzą​cym nie​ru​cho​mo Ra​zu​mo​wem. Ja​kaś wy​nio​sła śmia​łość biła z jego gib​kiej po​sta​ci o bia​łym czo​le, nad któ​rym je​ży​ły się pro​ste ja​sne wło​sy. – Nie po​do​ba​ły mu się moje oczy – rzekł – i oto… je​stem tu​taj. Ra​zu​mow z wy​sił​kiem zdo​był się na spo​koj​ny ton. – Wy​bacz​cie, Wik​to​rze Wik​to​ro​wi​czu. My się tak mało zna​my… Nie poj​mu​ję, dla​cze​go wy do mnie… – Za​ufa​nie – rzekł Hal​din. To sło​wo za​mknę​ło Ra​zu​mo​wo​wi usta, jak gdy​by ja​kaś ręka na nich spo​czę​ła. W mó​zgu wrza​ły mu ar​gu​men​ty. – I oto… je​ste​ście tu​taj – mruk​nął przez zęby. Tam​ten nie za​uwa​żył gniew​ne​go tonu. Nie po​dej​rze​wał go na​wet. – Tak. I nikt nie wie, że tu je​stem. Je​ste​ście ostat​nią oso​bą, któ​rą moż​na by po​dej​rze​wać, gdy​by mnie schwy​ta​no. To waż​ne, ro​zu​mie​cie sami. Zresz​tą mó​wiąc z czło​wie​kiem o wyż​szej umy​sło​wo​ści, jak wa​sza, mogę być cał​kiem

szcze​ry. Przy​szło mi na myśl, że wy – wy nie ma​cie ni​ko​go z bli​skich, żad​nych wę​złów ro​dzin​nych, że w naj​gor​szym ra​zie, gdy​by się to wy​da​ło, nikt by na tym nie ucier​piał. Dość już było w Ro​sji zruj​no​wa​nych ognisk do​mo​wych. Ale nie wy​obra​żam so​bie, ja​kim spo​so​bem mo​gli​by się do​wie​dzieć, że by​łem w wa​szym miesz​ka​niu. Je​że​li mnie zła​pią, po​tra​fią mil​czeć, choć​by ro​bi​li ze mną, co im się tyl​ko spodo​ba – do​dał po​nu​ro. Za​czął znów cho​dzić po po​ko​ju, gdy Ra​zu​mow sie​dział bez ru​chu, prze​ję​ty stra​chem. – Po​my​śle​li​ście, że ja… – wy​krztu​sił nie​mal dła​wiąc się z obu​rze​nia. – Tak, Ra​zu​mow. Tak, bra​cie. Kie​dyś po​mo​że​cie, nam bu​do​wać. Uwa​ża​cie mnie za ter​ro​ry​stę, no tak… Za bu​rzy​cie​la tego, co jest. Ale po​my​śl​cie, że praw​dzi​wy​mi bu​rzy​cie​la​mi są ci, co nisz​czą du​cha po​stę​pu i praw​dy, a nie mści​cie​le, któ​rzy tyl​ko za​bi​ja​ją cia​ła prze​śla​dow​ców ludz​kiej god​no​ści. Tacy lu​dzie, jak ja, po​trzeb​ni są, aby zro​bić miej​sce dla trzeź​wych my​śli​cie​li – jak wy. Cóż, każ​dy z nas po​świę​cił już swo​je ży​cie; a jed​nak rad bym się oca​lił, je​śli się tyl​ko uda. Nie o ży​cie mi cho​dzi, ale o moż​ność dzia​ła​nia. Nie my​ślę o ży​ciu bez​czyn​nym. O nie! Nie zro​zum​cie mnie źle, Ra​zu​mow. Lu​dzi mo​je​go po​kro​ju jest nie​wie​lu. A przy tym taki przy​kład, jak dzi​siej​szy, bar​dziej jesz​cze prze​ra​ża gnę​bi​cie​li, je​śli spraw​ca znik​nie bez śla​du. Sie​dzą w swo​ich ga​bi​ne​tach i pa​ła​cach i drżą ze stra​chu. Otóż wszyst​ko, cze​go żą​dam od was, ko​le​go – to że​by​ście do​po​mo​gli mi znik​nąć. Nie​wiel​ka to rzecz. Pój​dzie​cie po pro​stu do Zie​mia​ni​cza, tam gdzie by​łem dziś rano, i po​wie​cie mu: „Ten, któ​re​go znasz, po​trze​bu​je sa​nek z do​bry​mi koń​mi. O wpół do pierw​szej w nocy niech cze​ka​ją przy siód​mej la​tar​ni na lewo, li​cząc od gór​ne​go koń​ca Ka​ra​biel​nej. Gdy​by nikt nie wsiadł, niech san​ki ob​ja​dą parę ulic i za dzie​sięć mi​nut wró​cą na to samo miej​sce.” Ra​zu​mow dzi​wił się sam so​bie, dla​cze​go nie prze​rwał do​tąd tej ga​da​ni​ny i nie po​wie​dział już daw​no temu czło​wie​ko​wi, żeby so​bie po​szedł. By​łaż to

sła​bość czy może co in​ne​go? Do​szedł do prze​ko​na​nia, że był to zdro​wy in​stynkt. Hal​di​na na pew​no wi​dzia​no. Nie​po​dob​na, żeby ktoś z tłu​mu nie za​uwa​żył twa​rzy i wy​glą​du czło​wie​ka, któ​ry rzu​cił dru​gą bom​bę. Hal​din był oso​bą rzu​ca​ją​cą się w oczy. Ty​sią​ce po​li​cjan​tów już po go​dzi​nie mu​sia​ło po​sia​dać jego ry​so​pis. Nie​bez​pie​czeń​stwo ro​sło z każ​dą chwi​lą. Je​że​li się go wy​pra​wi te​raz, żeby się zno​wu wa​łę​sał po uli​cach – to go w koń​cu schwy​ta​ją. W krót​kim cza​sie po​li​cja do​wie się o nim wszyst​kie​go. We​zmą się do wy​kry​cia spi​sku. Każ​dy, kto miał kie​dy​kol​wiek do czy​nie​nia z Hal​di​nem, znaj​dzie się w naj​więk​szym nie​bez​pie​czeń​stwie. Ja​kieś nie​bacz​ne sło​wa, ja​kieś dro​bia​zgi – same przez się nie​win​ne – będą po​czy​ta​ne za zbrod​nię. Ra​zu​mow przy​po​mniał so​bie pew​ne wła​sne po​wie​dze​nia, prze​mó​wie​nia, ja​kich słu​chał, nie​win​ne ze​bra​nia, na ja​kich był obec​ny. Pra​wie nie​po​do​bień​stwem było dla stu​den​ta uchy​lać się od ta​kich rze​czy – ko​le​dzy za​czę​li​by na nie​go po​dejrz​li​wie pa​trzeć. Ra​zu​mow uj​rzał się już uwię​zio​nym w twier​dzy, nę​ka​nym, może na​wet bi​tym. Wi​dział sie​bie ze​sła​nym na pod​sta​wie rzą​do​we​go uka​zu, a swo​je ży​cie zła​ma​ne i odar​te z wszel​kich na​dziei. Wi​dział się – w naj​lep​szym ra​zie – pę​dzą​cym nędz​ną eg​zy​sten​cję pod do​zo​rem po​li​cji, w. da​le​kiej mie​ści​nie pro​win​cjo​nal​nej, bez przy​ja​ciół, któ​rzy by mu po​mo​gli w po​trze​bie, a może na​wet przed​się​wzię​li kro​ki dla ulże​nia jego lo​so​wi – przy​ja​ciół, ja​kich nie bra​kło in​nym. Inni mie​li ro​dzi​ców, bra​ci, krew​nych, zna​jo​mych, któ​rzy po​ru​szy​li​by dla nich nie​bo i zie​mię – on nie miał ni​ko​go. Na​wet ci urzęd​ni​cy, któ​rzy ska​żą go któ​re​goś dnia rano, za​po​mną przed za​cho​dem słoń​ca, że w ogó​le ist​niał. Wi​dział, jak mło​dość jego mija w nę​dzy i gło​dzie, jak opusz​cza​ją go siły, a wła​dze umy​sło​we mar​nie​ją. Wi​dział się tu​ła​ją​cym po uli​cach, zła​ma​nym, w li​chej odzie​ży, umie​ra​ją​cym bez opie​ki w ja​kiejś cuch​ną​cej no​rze lub na

ohyd​nym łóż​ku rzą​do​we​go szpi​ta​la. Wzdry​gnął się. Po​tem zstą​pił na nie​go chłod​ny, gorz​ki spo​kój. Tak, tego czło​wie​ka nie wol​no wy​pu​ścić na uli​cę, do​pó​ki nie bę​dzie moż​na po​zbyć się go z jaką taką szan​są, że zdo​ła uciec. To naj​lep​sze, co moż​na było zro​bić. Oczy​wi​ście Ra​zu​mow czuł, że bez​pie​czeń​stwo jego sa​mot​nej eg​zy​sten​cji bę​dzie już za​wsze za​gro​żo ne. Wy​pad​ki dzi​siej​sze​go wie​czo​ra zwró​cić się mogą prze​ciw​ko nie​mu każ​dej chwi​li, do​pó​ki ten czło​wiek bę​dzie żyć i do​pó​ki będą trwać obec​ne in​sty​tu​cje pań​stwo​we. Wy​da​ły mu się one w tej chwi​li mą​dre i nie​znisz​czal​ne. Tkwi​ła w nich po​tę​ga har​mo​nii i ładu – w prze​ci​wień​stwie do strasz​li​we​go za​mę​tu, jaki ten czło​wiek wniósł tu​taj. Nie​na​wi​dził tego czło​wie​ka. Rzekł spo​koj​nie: – Tak, ro​zu​mie się, że pój​dę. Mu​si​cie mi udzie​lić ści​słych wska​zó​wek, a co do resz​ty mo​że​cie po​le​gać na mnie. – Ach, cóż za czło​wiek! Opa​no​wa​ny – zim​ny jak głaz. Praw​dzi​wy An​glik. Skąd u was taka du​sza? Nie​wie​lu jest ta​kich. Po​słu​chaj, bra​cie! Lu​dzie mo​je​go po​kro​ju nie zo​sta​wia​ją po​tom​stwa, ale ich du​sze nie giną. Ni​czy​ja du​sza nie gi​nie. Speł​nia swo​je po​słan​nic​two – bo in​a​czej ja​kąż war​tość mia​ło​by za​par​cie się sie​bie, mę​czeń​stwo, moc prze​ko​nań, wia​ra, wszyst​kie du​cho​we wy​sił​ki? Co sta​nie się z moją du​szą, gdy umrę, a umrzeć mu​szę nie​dłu​go – może bar​dzo nie​dłu​go? Nie zgi​nie tak​że. Zro​zum​cie mnie, Ra​zu​mow. To nie był mord. To woj​na, woj​na. Mój duch wo​jo​wać bę​dzie da​lej w cie​le ja​kie​goś in​ne​go Ro​sja​ni​na, aż wszel​ki fałsz zo​sta​nie wy​mie​cio​ny ze świa​ta. Dzi​siej​sza cy​wi​li​za​cja jest fał​szy​wa, ale z Ro​sji wyj​dzie nowe ob​ja​wie​nie. Ha! Mil​czy​cie? Je​ste​ście scep​ty​kiem. Sza​nu​ję wasz fi​lo​zo​ficz​ny scep​ty​cyzm, lecz nie ty​kaj​cie du​szy – tej ro​syj​skiej du​szy, któ​ra żyje w nas wszyst​kich. To na​sza przy​szłość. Ta du​sza ma mi​sję do speł​nie​nia, mó​wię wam… Gdy​by nie to, cóż mo​gło​by mnie skło​nić do do​ko​na​nia ta​kiej rze​czy – okrut​nie – jak rzeź​nik… siać śmierć – wśród tych nie​win​nych lu​dzi? ja! ja!… Prze​cież ja nie

tknął​bym na​wet mu​chy! – Nie tak gło​śno – ostrzegł szorst​ko Ra​zu​mow. Hal​din usiadł na​gle, po​ło​żył gło​wę na sple​cio​nych rę​kach i wy​buch​nął pła​czem. Pła​kał dłu​go. W po​ko​ju ściem​ni​ło się zu​peł​nie. Ra​zu​mow sie​dział bez ru​chu i słu​chał tych łkań z po​nu​rym zdzi​wie​niem. Wresz​cie Hal​din pod​niósł gło​wę, wstał i za​czął mó​wić ci​cho, z tru​dem opa​no​wu​jąc głos. – Tak, tacy lu​dzie jak ja nie zo​sta​wia​ją po​tom​stwa! – po​wtó​rzył. – Ale mam sio​strę. Miesz​ka z moją sta​rą mat​ką; na​mó​wi​łem je, chwa​ła Bogu, w tym roku, żeby wy​je​cha​ły za gra​ni​cę. Nie​zła dziew​czy​na ta moja sio​stra. Ma tak ufne oczy jak chy​ba ża​den czło​wiek, co stą​pał po tej zie​mi. Mam na​dzie​ję, że znaj​dzie do​bre​go męża. Może bę​dzie mia​ła dzie​ci – może sy​nów. Spójrz​cie na mnie, Ra​zu​mow. Mój oj​ciec był urzęd​ni​kiem pań​stwo​wym na pro​win​cji. Miał tak​że ka​wał zie​mi. Pro​sty słu​ga Boży… Na swój spo​sób praw​dzi​wy Ro​sja​nin. Wcie​le​nie po​słu​szeń​stwa. Ale ja się w nie​go nie wda​łem. Mó​wią, że je​stem po​dob​ny do naj​star​sze​go bra​ta mo​jej mat​ki, ofi​ce​ra. Roz​strze​la​li go w dwu​dzie​stym ósmym roku. Za Mi​ko​ła​ja, wie​cie. Czy nie mó​wi​łem, że to jest woj​na, woj​na… Ale, o Boże spra​wie​dli​wy! Ja​każ to cięż​ka ro​bo​ta! Ra​zu​mow sie​dząc na krze​śle, z gło​wą opar​tą na ręku, prze​mó​wił jak gdy​by z dna ot​chła​ni: – Wie​rzy​cie w Boga, Hal​din? – Chwy​ta​cie mnie za sło​wa, któ​re wy​rwa​ły się z du​szy. Ja​każ to róż​ni​ca? Co po​wie​dział ten An​glik: „Jest w rze​czach bo​ska du​sza…” Niech go dia​bli – już dziś nie pa​mię​tam. Ale po​wie​dział praw​dę. Kie​dy przyj​dzie wasz dzień, my​śli​cie​le, nie za​po​mi​naj​cie o tym, co jest bo​skie​go w du​szy Ro​sja​ni​na: to re​zy​gna​cja. Sza​nuj​cie ją w wa​szym in​te​lek​tu​al​nym nie​po​ko​ju, nie po​zwól​cie, żeby wa​sza aro​ganc​ka mą​drość zni​we​czy​ła jej po​słan​nic​two dla świa​ta. Mó​wię do was jak czło​wiek, któ​ry czu​je już po​wróz na szyi. Jak my​śli​cie – kim je​stem? Isto​tą zbun​to​wa​ną? Nie. To wy, my​śli​cie​le, ży​je​cie w cią​głym bun​cie.

Ja je​stem jed​nym ze zre​zy​gno​wa​nych. Cóż uczy​ni​łem, kie​dy spa​dła na mnie ko​niecz​ność tej cięż​kiej ro​bo​ty i zro​zu​mia​łem, że to musi być wy​ko​na​ne? Czy sza​la​łem z ra​do​ści? Czy pysz​ni​łem się moim za​mia​rem? Czy pró​bo​wa​łem zwa​żyć jego cenę i na​stęp​stwa? Nie. By​łem zre​zy​gno​wa​ny. Po​wie​dzia​łem so​bie: „Niech się dzie​je wola Boża.” Rzu​cił się ca​łym cia​łem na łóż​ko Ra​zu​mo​wa i za​sło​niw​szy oczy grzbie​tem dło​ni, po​zo​stał tak bez ru​chu i w zu​peł​nym mil​cze​niu. Na​wet nie moż​na było do​sły​szeć, czy od​dy​cha. Gro​bo​wa ci​sza pa​no​wa​ła w po​ko​ju, aż w ciem​no​ści za​brzmiał po​nu​ry głos Ra​zu​mo​wa: – Hal​din! – Co? – za​py​tał na​tych​miast przy​bysz, cał​kiem już nie​wi​docz​ny na łóż​ku i wciąż nie​ru​cho​my. – Czy nie czas na mnie? – Tak, bra​cie – po​wie​dział Hal​din jak​by przez sen, le​żąc bez ru​chu w ciem​no​ści – nad​szedł czas, by wy​pró​bo​wać los. Prze​rwał na chwi​lę, po czym dał kil​ka zwię​złych, ja​snych wska​zó​wek gło​sem spo​koj​nym i bez​oso​bo​wym, jak czło​wiek w tran​sie. Ra​zu​mow go​to​wał się do wyj​ścia bez sło​wa od​po​wie​dzi. Gdy opusz​czał po​kój, głos z łóż​ka po​wie​dział za nim: – Idź z Bo​giem, mil​czą​ca du​szo. Wy​szedł​szy na scho​dy, Ra​zu​mow po ci​chu za​ry​glo​wał drzwi i wło​żył klucz do kie​sze​ni.

II

Sło​wa i wy​pad​ki tego wie​czo​ra mu​sia​ły wy​ryć się w mó​zgu pana Ra​zu​mo​wa jak​by sta​lo​wym ryl​cem, sko​ro wie​le mie​się​cy póź​niej mógł spi​sać tak szcze​gó​ło​we i do​kład​ne spra​woz​da​nie. Opis my​śli, ja​kie opa​dły go na uli​cy, jest jesz​cze bar​dziej dro​bia​zgo​wy i ob​szer​ny. Zda​wa​ły się na​cie​rać te​raz z więk​szą swo​bo​dą, po​nie​waż jego władz umy​sło​wych nie pa​ra​li​żo​wa​ła już obec​ność Hal​di​na – prze​ra​ża​ją​ca obec​ność wiel​kiej zbrod​ni i ogłu​sza​ją​ca po​tę​ga wiel​kie​go fa​na​ty​zmu. Prze​glą​da​jąc kart​ki dzien​ni​ka pana Ra​zu​mo​wa mu​szę jed​nak przy​znać, że wy​ra​że​nie „na​tar​cie my​śli” nie daje wła​ści​we​go ob​ra​zu. Traf​niej​sze by​ło​by okre​śle​nie „za​męt my​śli” – wier​ny od​po​wied​nik jego sta​nu uczuć. Sa​mych my​śli było nie​wie​le: były one – jak my​śli więk​szo​ści lu​dzi – nie​licz​ne i pro​ste, ale nie da się ich tu od​two​rzyć we wszyst​kich wy​krzyk​ni​kach i po​wtó​rze​niach, cią​gną​cych się bez koń​ca i za​mę​cza​ją​cych swym zgieł​kiem – bo dro​ga była dłu​ga. Je​śli za​chod​nie​mu czy​tel​ni​ko​wi my​śli te wy​da​dzą się od​ra​ża​ją​ce, nie​wła​ści​we, a na​wet nie​przy​zwo​ite, to na​le​ży pa​mię​tać, że przede wszyst​kim może to być wy​ni​kiem nie​do​sko​na​ło​ści mego opo​wia​da​nia. Co się zaś ty​czy resz​ty, to przy​po​mnę tu je​dy​nie, że nie dzia​ło się to w Eu​ro​pie Za​chod​niej. Moż​li​we, że na​ro​dy kształ​to​wa​ły swo​je rzą​dy, ale i rzą​dy od​pła​ca​ły im tą samą mo​ne​tą. Jest nie do po​my​śle​nia, by mło​dy An​glik zna​lazł się w po​ło​że​niu Razu – mowa. A sko​ro tak jest, da​rem​na to rzecz wy​obra​żać so​bie, co by my​ślał w po​dob​nej sy​tu​acji. Je​dy​nie traf​nym wy​da​je się przy​pusz​cze​nie, iż nie my​ślał​by tak, jak my​ślał pan Ra​zu​mow w tej prze​ło​mo​wej chwi​li. An​gli​-

ko​wi bra​kło​by odzie​dzi​czo​nej i oso​bi​stej świa​do​mo​ści środ​ków, ja​ki​mi hi​sto​rycz​na au​to​kra​cja zwal​cza idee, strze​że swej wła​dzy i bro​ni swe​go ist​nie​nia. Nie​zwy​kłym wy​sił​kiem wy​obraź​ni mógł​by przed​sta​wić so​bie, że wtrą​cą go sa​mo​wol​nie do wię​zie​nia, ale chy​ba tyl​ko w ma​li​gnie (choć i to nie jest pew​ne) wpadł​by na po​mysł, że mo​gła​by go spo​tkać chło​sta, jako nor​mal​ny śro​dek śledz​twa czy kary. Jest to tyl​ko gru​by d… wy​raź​ny przy​kład od​mien​nych wa​run​ków my​śle​nia na Za​cho​dzie. Nie wiem, czy wła​śnie o ta​kim nie​bez​pie​czeń​stwie my​ślał wów​czas pan Ra​zu​mow, choć bez wąt​pie​nia ode​gra​ło ono pod​świa​do​mie rolę w ogól​nej gro​zie i prze​ra​że​niu tej prze​ło​mo​wej chwi​li. Jak już była mowa, Ra​zu​mow zda​wał so​bie spra​wę z sub​tel​niej szych spo​so​bów, ja​ki​mi de​spo​tycz​ny rząd może uni​ce​stwić jed​nost​kę. Pro​ste wy​da​le​nie z uni​wer​sy​te​tu (naj​ła​god​niej​sza for​ma kary, jaka go mo​gła spo​tkać) z za​ka​zem kon​ty​nu​owa​nia gdzie​kol​wiek stu​diów – wy​star​czy​ło, aby znisz​czyć całą przy​szłość mło​dzień​ca, któ​ry je​dy​nie wła​sny​mi zdol​no​ścia​mi mógł so​bie wy​wal​czyć miej​sce w świe​cie. Był Ro​sja​ni​nem, a za​tem uwi​kła​nie się w taką spra​wę ozna​cza​ło dlań ze​pchnię​cie w naj​głęb​sze doły spo​łecz​ne, mię​dzy nę​dza​rzy po​zba​wio​nych na​dziei – noc​ne ptac​two sto​li​cy. Aby zro​zu​mieć bieg my​śli Ra​zu​mo​wa, trze​ba uwzględ​nić oso​bli​wy układ jego sto​sun​ków ro​dzin​nych, a ra​czej ich cał​ko​wi​ty brak. O tym tak​że pa​mię​tał. Prze​cież ten prze​klę​ty Hal​din przy​po​mniał mu to nie​daw​no w spo​sób szcze​gól​nie okrut​ny. „Więc dla​te​go że nie mam ro​dzi​ny, moż​na mi za​brać i resz​tę?” – po​my​ślał. Zdo​był się na nowy wy​si​łek, żeby iść da​lej. Uli​cą na czar​nym tle nocy mknę​ły san​ki jak wid​ma, dzwo​niąc wśród roz​trze​po​ta​nej bie​li. „To prze​cież jest zbrod​nia – mó​wił do sie​bie. – Mord po​zo​sta​je mor​dem. Cho​ciaż, rzecz ja​sna, pe​wien ro​dzaj li​be​ral​nych in​sty​tu​cji…” Chwy​ci​ły go okrop​ne mdło​ści. „Mu​szę być męż​ny” – na​po​mi​nał sie​bie w

du​chu. Wszyst​kie siły opu​ści​ły go na​gle, jak gdy​by wy​dar​te obcą ręką. Ze​brał się jed​nak w so​bie po​tęż​nym wy​sił​kiem woli – z oba​wy, że ze​mdle​je, i po​li​cja znaj​dzie go z klu​czem od miesz​ka​nia w kie​sze​ni. Za​sta​li​by tam Hal​di​na i wte​dy za​iste był​by zgu​bio​ny. Rzecz dziw​na – wy​da​je się, że wła​śnie ta oba​wa do​da​wa​ła mu sił, by wy​trwać do koń​ca. Prze​chod​niów spo​ty​kał mało. Z rzad​ka któ​ryś z nich zja​wiał się na​gle przed nim czar​nym cie​niem wśród śnież​nej za​dym​ki – a po​tem zni​kał na​tych​miast bez od​gło​su kro​ków. Zna​lazł się w dziel​ni​cy naj​uboż​szej. Tu za​uwa​żył ja​kąś sta​rusz​kę po​okrę​ca​ną wy​strzę​pio​ny​mi chu​s​ta​mi. W świe​tle la​tar​ni wy​glą​da​ła na że​bracz​kę wra​ca​ją​cą po ob​cho​dzie. Szła so​bie wol​no po​przez śnie​ży​cę, jak gdy​by nie mia​ła się do​kąd śpie​szyć, pia​stu​jąc pod pa​chą, niby skarb bez​cen​ny, okrą​gły bo​che​nek czar​ne​go chle​ba. Ra​zu​mow od​wró​cił oczy, po​zaz​dro​ścił jej spo​ko​ju du​cha i pew​no​ści jej losu. Dla czy​ta​ją​cych opo​wieść pana Ra​zu​mo​wa jest rze​czą istot​nie zdu​mie​wa​ją​cą, jak zdo​łał wy​trwać w tym mar​szu uli​ca​mi, cią​gną​cy​mi się w nie​skoń​czo​ność, po chod​ni​kach, na któ​rych stop​nio​wo na​ra​sta​ły za​spy śnie​gu. Po​py​cha​ła go myśl o Hal​di​nie za​mknię​tym w jego po​ko​ju i roz​pacz​li​we pra​gnie​nie po​zby​cia się go stam​tąd. Żad​na wy​ro​zu​mo​wa​na de​cy​zja nie wpły​wa​ła na ten wy​si​łek. To​też gdy do​wlókł się do owe​go nędz​ne​go szyncz​ku i usły​szał, że woź​ni​cy Zie​mia​ni​cza nie ma, wy​trzesz​czył tyl​ko tępo oczy. Po​słu​gacz, roz​czo​chra​ny mło​kos w juch​to​wych bu​tach i ró​żo​wej ko​szu​li, od​sło​nił bla​de dzią​sła w głup​ko​wa​tym uśmie​chu i wy​ja​śnił krzy​kli​wie, że Zie​mia​nicz za​lał się już wcze​śnie po po​łu​dniu, po czym z bu​tel​ką pod każ​dą pa​chą po​szedł da​lej się wzmac​niać – jak przy​pusz​czał, do swo​ich koni. Wła​ści​ciel tej nędz​nej nory – ko​ści​sty, ni​ski męż​czy​zna w brud​nym, su​kien​nym ka​fta​nie, spa​da​ją​cym aż do pięt, stał obok z rę​ka​mi za pa​sem i po​twier​dza​ją​co ski​nął gło​wą.

Wy​zie​wy trun​ków i zjeł​cza​łe​go tłusz​czu za​dła​wi​ły Ra​zu​mo​wa w gar​dle. Grzmot​nął w stół pię​ścią i wrza​snął dzi​ko: – Łżesz! Tępe, nie​my​te twa​rze zwró​ci​ły się w jego stro​nę. Ja​kiś ob​dar​tus o ła​god​nym spoj​rze​niu, pi​ją​cy her​ba​tę przy naj​bliż​szym sto​li​ku, prze​siadł się da​lej. Roz​legł się szmer zdzi​wie​nia, pod​szy​ty nie​po​ko​jem. Dał się też sły​szeć śmiech i drwią​co-uspo​ka​ja​ją​cy wy​krzyk​nik: „No, no!” Po​słu​gacz obej​rzał się do​ko​ła i oznaj​mił ze​bra​nym: – Ten pan nie chce wie​rzyć, że Zie​mia​nicz się upił. Z naj​dal​sze​go kąta ja​kiś wstręt​ny, ku​dła​ty, nie​wy​raź​ny typ, z twa​rzą czar​ną jak mor​da niedź​wie​dzia, za​mru​czał gniew​nie ochry​płym gło​sem: – Prze​klę​ty woź​ni​ca zło​dziei. Po dia​bła nam jego klien​ci. My tu wszy​scy je​ste​śmy uczci​wi lu​dzie. Za​gry​za​jąc war​gi do krwi, by nie wy​buch​nąć prze​kleń​stwa​mi, Ra​zu​mow po​szedł za wła​ści​cie​lem spe​lun​ki, któ​ry, szep​nąw​szy: – Pójdź​cie za mną, oj​czul​ku – za​pro​wa​dził go do ma​lut​kiej nory za drew​nia​ną ladą, Skąd do​cho​dził plusk wody. Prze​mo​kłe i drżą​ce stwo​rze​nie – ro​dzaj bez​pł​cio​we​go stra​cha na wró​ble – myło tam szklan​ki, po​chy​la​jąc się nad drew​nia​nym sza​fli​kiem, przy świe​tle ło​jo​we​go ogar​ka. – Tak, tak, oj​czul​ku – po​wie​dział płacz​li​wie czło​wiek w dłu​gim ka​fta​nie. Miał po​żół​kłą, chy​trą, nie​wiel​ką twarz i rzad​ką si​wie​ją​cą bro​dę. Usi​łu​jąc za​pa​lić bla​sza​ną la​tar​kę, przy​ci​skał ją do pier​si i ga​dał bez prze​rwy. – Po​ka​żę sza​now​ne​mu panu Zie​mia​ni​cza na do​wód, że się tu łgarstw nie opo​wia​da. Po​ka​żę tego pi​ja​czy​nę. Zda​je się, że ko​bie​ta mu wczo​raj w nocy ucie​kła. Ist​na ję​dza! A chu​da. Tfu! – Splu​nął. – Za​wsze ucie​ka​ły od tego dia​bel​skie​go woź​ni​cy, a on, mimo że już po sześć​dzie​siąt​ce, nie mógł się z tym nig​dy po​go​dzić. Ale każ​dy mar​twi się na swój spo​sób, a Zie​mia​nicz był głup​cem od uro​dze​nia. I za​raz do bu​tel​ki. „A kto by tu w na​szym kra​ju bez bu​tel​-

ki wy​trzy​mał” – po​wia​da. Ot, praw​dzi​wy ro​syj​ski czło​wiek – pro​siak, i tyle… Pro​szę za mną, je​że​li ła​ska. Ra​zu​mow prze​szedł ja​kiś dzie​dzi​niec pe​łen śnie​gu, oto​czo​ny wy​so​ki​mi mu​ra​mi o nie​zli​czo​nej ilo​ści okien. Tu i ów​dzie męt​ne, żół​te świa​teł​ko oświe​tla​ło ten czwo​ro​bok ciem​no​ści. Dom był ol​brzy​mią ru​de​rą i ulem ludz​kie​go ro​bac​twa, mo​nu​men​tem nę​dzy wzno​szą​cym się nad kra​wę​dzią gło​du i roz​pa​czy. W rogu po​dwó​rza grunt opa​dał rap​tow​nie i Ra​zu​mow, idąc za świa​tłem la​tar​ni, wszedł przez małe drzwicz​ki do po​dłuż​nej, ja​ski​nio​wej nory, jak​by za​nie​dba​nej pod​ziem​nej staj​ni. W głę​bi trzy ku​dła​te ko​ni​ki, uwią​za​ne do że​la​znych pier​ście​ni, sta​ły nie​ru​cho​mo ze zwie​szo​ny​mi łba​mi, zna​cząc się nie​wy​raź​nie w męt​nym świe​tle la​tar​ni. Mu​sia​ła to być owa sław​na trój​ka, w któ​rej Hal​din po​kła​dał na​dzie​ję swo​jej uciecz​ki. Ra​zu​mow ro​zej​rzał się ze stra​chem w mrocz​nym wnę​trzu. Prze​wod​nik jego grze​bał nogą w sło​mie. – Otóż i on. Ach, go​łą​be​czek! Praw​dzi​wy ro​syj​ski czło​wiek! „Pal dia​bli smut​ki! – po​wia​da. – Precz mi z tą pa​skud​ną szkla​ni​cą, a da​waj peł​ną fla​chę!” Ha, ha, ha! Taki to chłop. Pod​niósł la​tar​nię i oświe​tlił po​stać czło​wie​ka le​żą​ce​go twa​rzą w dół, w ubra​niu jak do wyj​ścia. Gło​wa jego to​nę​ła w spi​cza​stym su​kien​nym kap​tu​rze. Z dru​giej stro​ny ster​cza​ły spod kupy sło​my nogi w ol​brzy​mich cięż​kich bu​tach. – Za​wsze go​tów do jaz​dy – za​uwa​żył wła​ści​ciel szyn​ku. – Praw​dzi​wy ro​syj​ski woź​ni​ca. Świę​ty czy dia​beł, dzień czy noc – to wszyst​ko jed​no dla Zie​mia​ni​cza, kie​dy ser​ce ma wol​ne od tro​ski. „Nie py​tam, kto je​steś, tyl​ko do​kąd chcesz je​chać” – po​wia​da. Za​wió​zł​by sa​me​go dia​bła do pie​kła i wró​cił po​świ​stu​jąc na ko​nie. Nie​je​den z jego pa​sa​że​rów po​brzę​ku​je dziś kaj​da​na​mi w ner​czyń​skich ko​pal​niach. Ra​zu​mow wzdry​gnął się.

– Huk​nij​cie prze​cież na nie​go, obudź​cie go! – bąk​nął. Szyn​karz po​sta​wił la​tar​nię, cof​nął się o krok i wy​mie​rzył śpią​ce​mu kop​nia​ka. Ten otrzą​snął się, ale nie zmie​nił po​zy​cji. Za trze​cim kop​nię​ciem jęk​nął, lecz nie ru​szał się nadal. Szyn​karz od​stą​pił i wes​tchnął głę​bo​ko. – Sam pan wi​dzi, jak jest. Zro​bi​li​śmy dla pana wszyst​ko, co było moż​na. Pod​niósł z zie​mi la​tar​nię. Dzi​wacz​ne, czar​ne cie​nie za​tań​czy​ły w krę​gu świa​tła. Strasz​na wście​kłość, śle​pa fu​ria sa​mo​za​cho​waw​cze​go in​stynk​tu po​chwy​ci​ła Ra​zu​mo​wa. – A, pod​łe by​dlę! – za​wył nie​ludz​kim gło​sem, aż la​tar​nia drgnę​ła i pod​sko​czy​ła. – Ja cię obu​dzę! Daj​cie mi… daj​cie mi… Ro​zej​rzał się dzi​ko do​ko​ła, po​rwał sta​jen​ne wi​dły i przy​padł​szy do bez​wład​ne​go cia​ła, po​czął wa​lić w nie, rzu​ca​jąc nie​ar​ty​ku​ło​wa​ne krzy​ki. Po pew​nym cza​sie prze​stał krzy​czeć i grad cio​sów pa​dał w ci​szę i piw​nicz​ny mrok staj​ni. Ra​zu​mow ob​ra​biał Zie​mia​ni​cza z nie​na​sy​co​ną fu​rią, ca​ły​mi se​ria​mi roz​gło​śnych ra​zów. Poza gwał​tow​ny​mi ru​cha​mi Ra​zu​mo​wa wszyst​ko trwa​ło w bez​ru​chu – za​rów​no bity czło​wiek, jak la​tar​nia​ne cie​nie na ścia​nach. I sły​chać było tyl​ko od​głos ude​rzeń. Dziw​na to była sce​na. Na​gle roz​legł się gło​śny trzask. Drą​żek wi​deł pękł i zła​ma​na część po​le​cia​ła da​le​ko w ciem​ność poza krąg świa​tła. W tej sa​mej chwi​li Zie​mia​nicz usiadł. Na ten wi​dok Ra​zu​mow znie​ru​cho​miał, tak samo jak czło​wiek z la​tar​nią – tyl​ko płu​ca jego chwy​ta​ły z tru​dem po​wie​trze, jak gdy​by gro​zi​ło im pęk​nię​cie. Ja​kieś tępe po​czu​cie bólu mu​sia​ło prze​nik​nąć po​przez ko​ją​cą noc pi​jań​stwa, któ​ra otu​la​ła tę „ja​sną ro​syj​ską du​szę”, wy​chwa​la​ną z ta​kim za​pa​łem przez Hal​di​na. Było jed​nak oczy​wi​ste, że Zie​mia​nicz nic nie wi​dzi. Biał​ka jego oczu za​bły​sły w świe​tle la​tar​ni raz i dru​gi – po czym błysk ich zgasł. Przez chwi​lę Zie​mia​nicz sie​dział w sło​mie z za​mknię​ty​mi oczy​ma i jak gdy​-

by mo​zol​nie nad czymś me​dy​to​wał, wresz​cie z wol​na osu​nął się na bok, nie wy​da​jąc żad​ne​go gło​su. Tyl​ko sło​ma za​chrzę​ści​ła lek​ko. Ra​zu​mow wpa​try​wał się w nie​go dzi​ko, wal​cząc o od​dech. Po chwi​li usły​szał ci​che chra​pa​nie. Ci​snął zła​ma​ną część drąż​ka, któ​ra mu zo​sta​ła w ręku, i wy​szedł śpiesz​nie wiel​ki​mi kro​ka​mi, nie obej​rzaw​szy się ani razu. Kro​czył uli​cą cał​kiem na oślep, tak, że po przej​ściu ja​kich pięć​dzie​się​ciu me​trów wszedł w za​spę i za​trzy​mał się do​pie​ro w chwi​li, gdy śnieg się​gał mu po ko​la​na. Wte​dy oprzy​tom​niał. Ro​zej​rzał się i spo​strzegł, że zmy​lił dro​gę. Za​wró​cił więc, ale już wol​niej​szym kro​kiem. Mi​ja​jąc dom, z któ​re​go wy​szedł, po​gro​ził pię​ścią temu po​nu​re​mu schro​no​wi nę​dzy i wy​stęp​ku, ry​su​ją​ce​mu się zło​wiesz​czą masą na tle bia​łe​go śnie​gu. Dom zda​wał się to​nąć w za​du​mie. Ra​zu​mow ze znie​chę​ce​niem opu​ścił rękę. Zdu​mie​wa​ło go za​pa​mię​ta​nie, z ja​kim ten Zie​mia​nicz pod​da​wał się roz​pa​czy i po​cie​sze​niu. Otóż to był lud. Praw​dzi​wy ro​syj​ski czło​wiek! Ra​zu​mow był rad, że zbił to by​dlę, tę „ja​sną du​szę”, tam​te​go. Tacy to oni byli – za​rów​no lud, jak en​tu​zja​sta. Po​mię​dzy nimi był zgu​bio​ny. Mię​dzy pi​jań​stwem chło​pa, nie​zdol​ne​go do czy​nu, a ma​rzy​ciel​skim upo​je​niem ide​ali​sty, nie​zdol​ne​go oce​nić isto​ty rze​czy i praw​dzi​we​go cha​rak​te​ru lu​dzi. Był to ro​dzaj strasz​li​wej dzie​ci​na​dy. Ale nad dzieć​mi jest wła​dza. „Ach, bata, bata! Twar​dej ręki!” – my​ślał Ra​zu​mow i łak​nął wła​dzy, by za​da​wać ból i nisz​czyć. Rad był, że wy​grzmo​cił to by​dlę. Fi​zycz​ny wy​si​łek po​zo​sta​wił mu uczu​cie mi​łe​go cie​pła. Pod​nie​ce​nie psy​chicz​ne uspo​ko​iło się rów​nież, jak gdy​by cała go​rącz​ka wy​ła​do​wa​ła się w ze​wnętrz​nym ak​cie gwał​tu. Do świa​do​mo​ści strasz​li​we​go nie​bez​pie​czeń​stwa do​łą​czy​ło się te​raz po​czu​cie spo​koj​nej, nie​uga​szo​nej nie​na​wi​ści. Szedł co​raz wol​niej. Zwa​żyw​szy, jaki to gość ocze​ki​wał go w domu, nie

moż​na się dzi​wić, że ocią​gał się z po​wro​tem. Zda​wa​ło się, iż go​ści u sie​bie za​ra​zę, któ​ra może go nie uśmier​ci, ale od​bie​rze wszyst​ko, dla cze​go war​to żyć – nie​uchwyt​ną za​ra​zę, co prze​mie​ni zie​mię w pie​kło. Cóż on tam robi te​raz? Pew​nie leży na łóż​ku jak trup, za​sła​nia​jąc oczy od​wró​co​ny​mi dłoń​mi! Ra​zu​mow uj​rzał z cho​ro​bli​wą wy​ra​zi​sto​ścią Hal​di​na na swo​im łóż​ku, z gło​wą wtło​czo​ną w bia​łą po​dusz​kę, z no​ga​mi w dłu​gich bu​tach zwró​co​nych no​ska​mi ku gó​rze. I pe​łen wstrę​tu po​my​ślał: „Za​bi​ję go, jak wró​cę.” Ale wie – dział bar​dzo do​brze, że to by się na nic nie zda​ło. Trup uwie​szo​ny u szyi bę​dzie dlań pra​wie taką samą zgu​bą jak czło​wiek żywy. Tu tyl​ko zu​peł​ne uni​ce​stwie​nie mo​gło ura​to​wać sy​tu​ację. A to było nie​moż​li​we. Więc cóż? Po​peł​nić sa​mo​bój​stwo, żeby uchro​nić się przed tym nie​szczę​ściem? Roz​pacz Ra​zu​mo​wa była zbyt moc​no za​pra​wio​na nie​na​wi​ścią, aże​by mógł obrać ta​kie roz​wią​za​nie. A jed​nak roz​pacz – praw​dzi​wa roz​pacz – ogar​nia​ła go na myśl, że bę​dzie zmu​szo​ny prze​by​wać z Hal​di​nem przez dłu​gie dni w śmier​tel​nym lęku za lada od​gło​sem. A może Hal​din za​bie​rze się ze swą prze​klę​tą re​zy​gna​cją gdzie in​dziej, sko​ro się do​wie, że „ja​sna du​sza” Zie​mia​ni​cza ule​gła pi​jac​kie​mu za​mro​cze​niu. Nie​ste​ty, wy​da​wa​ło się to mało praw​do​po​dob​ne. „Zgnia​ta​ją mnie jak ro​ba​ka – i na​wet nie mogę uciec” – po​my​ślał Ra​zu​mow. Inni mie​li ja​kiś kąt na świe​cie, ja​kiś do​mek na pro​win​cji, do​kąd mo​gli unieść swo​je tro​ski. Ja​kieś opar​cie. On nie miał nic. Nie miał na​wet mo​ral​ne​go opar​cia – opar​cia przy​jaź​ni. Do ko​góż mógł się zwró​cić w ca​łym tym ogrom​nym kra​ju z taką hi​sto​rią? Ra​zu​mow tup​nął nogą i pod mięk​ką po​ście​lą śnie​gu po​czuł twar​dą zie​mię ro​syj​ską, mar​twą, zim​ną, nie​po​ru​szo​ną, niby po​nu​ra i tra​gicz​na mat​ka z za​sło​nię​tą twa​rzą – zie​mię oj​czy​stą, zie​mię wła​sną – bez do​mo​we​go ogni​ska, bez jed​ne​go ser​ca!

Pod​niósł oczy w górę i sta​nął olśnio​ny. Śnieg prze​stał pa​dać i te​raz, jak​by cu​dem, zo​ba​czył nad gło​wą czy​ste, czar​ne nie​bo pół​noc​nej zimy, ozdo​bio​ne bo​ga​to ogniem gwiazd. Był to bal​da​chim god​ny wy​iskrzo​nej czy​sto​ści śnie​gów. Ra​zu​mow do​znał nie​mal fi​zycz​ne​go wra​że​nia nie​skoń​czo​nej prze​strze​ni i nie​zli​czo​nych mi​lio​nów. Wy​czuł to z wraż​li​wo​ścią Ro​sja​ni​na zro​dzo​ne​go do dzie​dzic​twa prze​strze​ni i liczb. Pod wspa​nia​łym bez​mia​rem nie​ba śnieg po​kry​wał bez​kre​sne lasy, za​mar​z​nię​te rze​ki i rów​ni​ny tego ol​brzy​mie​go kra​ju, za​cie​ra​jąc kop​ce gra​nicz​ne i wznie​sie​nia grun​tu, wy​gła​dza​jąc wszyst​ko swą jed​no​staj​ną bie​lą – na kształt ogrom​nej pu​stej kar​ty, co cze​ka na wpi​sa​nie ja​kiejś nie​po​ję​tej hi​sto​rii. Po​kry​wał ten bier​ny kraj wraz z jego nie​zli​czo​ny​mi Zie​mia​ni​cza​mi i z garst​ką agi​ta​to​rów w ro​dza​ju Hal​di​na – mor​du​ją​cych bez sen​su. Był to ro​dzaj świę​te​go bez​wła​du. Ra​zu​mow po​czuł dla nie​go sza​cu​nek. Ja​kiś głos zda​wał się wo​łać w nim: „Nie ty​kaj go.” Ten bez​wład za​pew​niał trwa​łość i bez​pie​czeń​stwo w cza​sie nie​ustan​nej pra​cy speł​nia​ją​ce​go się prze​zna​cze​nia, któ​re dzia​ła nie przez re​wo​lu​cje z ich na​mięt​ną lek​ko​myśl​no​ścią po​czy​nań i zmien​no​ścią po​bu​dek – lecz po​przez po​kój. Wy​ma​ga​ło ono nie skłó​co​nych dą​żeń ludu, lecz woli – sil​nej i je​dy​nej; nie beł​ko​tu roz​licz​nych gło​sów, lecz czło​wie​ka – sil​ne​go i jed​ne​go! Ra​zu​mow sta​nął u pro​gu na​wró​ce​nia. Był olśnio​ny jego na​dej​ściem i nie​od​par​tą lo​gi​ką. Al​bo​wiem tok my​śli nig​dy nie bywa fał​szy​wy. Fałsz tkwi głę​bo​ko w ko​niecz​no​ściach ży​cia, w taj​nych trwo​gach i w nie​okre​ślo​nych am​bi​cjach, w ta​jem​nej uf​no​ści oże​nio​nej z kry​tym nie​do​wie​rza​niem so​bie, w umi​ło​wa​niu na​dziei i w stra​chu przed nie​wia​do​mym ju​trem. W Ro​sji, oj​czyź​nie wid​mo​wych idei i od​cie​le​śnio​nych dą​żeń, wie​le dziel​nych umy​słów od​wró​ci​ło się w koń​cu od nie​ustan​nych, lecz ja​ło​wych spo​rów, ku je​dy​nej hi​sto​rycz​nej rze​czy​wi​sto​ści tego kra​ju. Zwró​ci​ły się do au​to​-

kra​cji po spo​kój swe​go pa​trio​tycz​ne​go su​mie​nia – jak znu​żo​ny nie​do​wia​rek tknię​ty ła​ską wra​ca do wia​ry oj​ców po bło​go​sła​wień​stwo du​cho​we​go spo​czyn​ku. I Ra​zu​mow – jak inni Ro​sja​nie przed nim – po​czuł w swo​jej we​wnętrz​nej roz​ter​ce do​tknię​cie ła​ski na czo​le. „Hal​din to roz​bi​cie – my​ślał ru​szyw​szy w dal​szą dro​gę. – Czym​że on jest ze swo​im obu​rze​niem, ze swą ga​da​ni​ną o nie​wo​li, o spra​wie​dli​wo​ści Bo​żej? To wszyst​ko pro​wa​dzi do roz​bi​cia. Le​piej, aby cier​pia​ły ty​sią​ce, niż aby cały na​ród miał się stać roz​człon​ko​wa​ną masą, bez​rad​ną jak pył na wie​trze. Ciem​no​ta jest lep​sza od bla​sku po​chod​ni pod​pa​la​czy. Ziar​no kieł​ku​je w nocy. Z czar​nej roli wy​strze​la zdro​wa ro​śli​na. Na​to​miast wy​bu​chy wul​ka​nu są ja​ło​we i nisz​czą płod​ny grunt. I z ja​kiej ra​cji ja, któ​ry ko​cham oj​czy​znę i oprócz niej nie po​sia​dam ni​cze​go, co mógł​bym ko​chać ani w co mógł​bym uwie​rzyć – miał​bym do​pu​ścić, aby ten krwa​wy fa​na​tyk znisz​czył moją przy​szłość, a może i uży​tecz​ność dla kra​ju?” Ła​ska na​wie​dzi​ła Ra​zu​mo​wa. Wie​rzył te​raz w czło​wie​ka, któ​ry przyj​dzie w prze​zna​czo​nej go​dzi​nie. Cóż to jest tron? Kil​ka ka​wał​ków drew​na, obi​tych ak​sa​mi​tem. Ale tron jest rów​nież sie​dli​skiem wła​dzy. For​ma rzą​du to kształt na​rzę​dzia – in​stru​ment wła​dzy. A dwa​dzie​ścia ty​się​cy pę​che​rzy, wzdę​tych naj​szla​chet​niej​szy​mi uczu​cia​mi, za​bie​ra tyl​ko nie​po​trzeb​nie miej​sce w prze​strze​ni, obi​ja​jąc się o sie​bie w po​wie​trzu, bez​sil​nie, bez​wol​nie i bez moż​no​ści da​nia z sie​bie cze​go​kol​wiek. Szedł tak da​lej, nie zwa​ża​jąc, któ​rę​dy idzie, roz​pra​wia​jąc ze sobą nie​zwy​kle ła​two i wy​mow​nie. Za​zwy​czaj sło​wa przy​cho​dzi​ły mu nie​pręd​ko, po su​mien​nym i sta​ran​nym po​szu​ki​wa​niu. Te​raz ja​kaś siła wyż​sza na​tchnę​ła go po​to​kiem świet​nych ar​gu​men​tów – tak jak nie​któ​rzy na​wró​ce​ni grzesz​ni​cy sta​ją się nie​od​par​cie wy​mow​ni. Ogar​nę​ło go su​ro​we roz​ra​do​wa​nie.

„Czym​że są – my​ślał – po​sęp​ne i męt​ne ro​je​nia te – go czło​wie​ka w po​rów​na​niu z trzeź​wą oce​ną mo​je​go umy​słu? Al​boż nie jest to moja oj​czy​zna? Czyż nie mam czter​dzie​stu mi​lio​nów bra​ci?” – py​tał sie​bie, bez​a​pe​la​cyj​nie zwy​cię​ski w mil​czą​cej głę​bi ser​ca. I to strasz​li​we la​nie, ja​kie spra​wił Zie​mia​ni​czo​wi le​żą​ce​mu bez du​cha, wy​da​ło mu się wi​do​mym zna​kiem ści​słe​go zjed​no​cze​nia, su​ro​wą ko​niecz​no​ścią brat​niej mi​ło​ści. – „Nie! Je​śli mam cier​pieć, nie​chże przy​najm​niej cier​pię za moje prze​ko​na​nia, a nie za zbrod​nię, któ​rą mój ro​zum – moja chłod​na, wy​so​ka in​te​li​gen​cja od​rzu​ca.” Na chwi​lę prze​stał my​śleć. Ci​sza była w nim cał​ko​wi​ta. Ale za​ra​zem ogar​nął go po​dej​rza​ny nie​po​kój, ja​kie​go do​zna​je​my nie​raz, wcho​dząc w nie oświe​tlo​ne nie zna​ne miej​sce – ir​ra​cjo​nal​ne prze​czu​cie, że coś sko​czy na nas w ciem​no​ści, ab​sur​dal​ny strach przed nie​wi​dzial​nym. Oczy​wi​ście nie był wca​le zmur​sza​łym re​ak​cjo​ni​stą. Nie wszyst​ko przed​sta​wia​ło się naj​le​piej. De​spo​tycz​na biu​ro​kra​cja… nad​uży​cia… ze​psu​cie… i tak da​lej. Po​trze​ba było zdol​nych lu​dzi. Świa​tłych umy​słów. Od​da​nych serc. Ale wła​dzę ab​so​lut​ną na​le​ży za​cho​wać – na​rzę​dzie go​to​we dla od​po​wied​nie​go czło​wie​ka – wiel​kie​go au​to​kra​ty przy​szło​ści. Ra​zu​mow wie​rzył w nie​go. Lo​gi​ka dzie​jów czy​ni​ła go nie​zbęd​nym. Stan ludu wo​łał o nie​go. „Cóż in​ne​go – za​py​ty​wał sie​bie z ogniem – mo​gło​by pchnąć całą tę masę w jed​nym kie​run​ku? Nic in​ne​go. Nic, prócz woli jed​nost​ki.” Był prze​ko​na​ny, że oto po​świę​ca swe oso​bi​ste, li​be​ral​ne tę​sk​no​ty, że od​rzu​ca po​nęt​ny błąd dla su​ro​wej ro​syj​skiej praw​dy. „Na tym po​le​ga pa​trio​tyzm – za​uwa​żył w du​chu i do​dał: Nie moż​na sta​wać wpół dro​gi.” I do​rzu​cił jesz​cze: „Nie je​stem tchó​rzem.” I znów mar​twa ci​sza za​pa​no​wa​ła w ser​cu Ra​zu​mo​wa. Szedł ze zwie​szo​ną gło​wą, nie ustę​pu​jąc z dro​gi ni​ko​mu. Szedł bez po​śpie​chu, a na​wra​ca​ją​ce my​śli prze​ma​wia​ły w nim wol​no i uro​czy​ście.

„Czym jest Hal​din? Czym​że ja je​stem? Tyl​ko dwo​ma ziarn​ka​mi pia​sku. Ale naj​więk​sza góra skła​da się z ta​kich nic nie zna​czą​cych zia​re​nek. Śmierć jed​ne​go czło​wie​ka czy też wie​lu lu​dzi – to rzecz nie​waż​na. Za​ra​zę musi się jed​nak zwal​czać. Czy pra​gnę jego śmier​ci? Nie. Oca​lił​bym go, gdy​bym mógł. Ale tego nikt nie do​ka​że: to uschnię​ta ga​łąź, ska​za​na na od​cię​cie. Je​śli mam zgi​nąć przez nie​go, nie​chże przy​najm​niej nie ginę ra​zem z nim, zwią​za​ny wbrew woli z tym po​nu​rym sza​leń​stwem, któ​re nie ro​zu​mie ni​cze​go, ani w lu​dziach, ani w rze​czach. Po cóż miał​bym zo​sta​wić po so​bie fał​szy​wą pa​mięć?” Prze​mknę​ło mu przez myśl, że nie ma na świe​cie ni​ko​go, kto by dbał o to, jaką pa​mięć po so​bie zo​sta​wi. I na​tych​miast wy​krzyk​nął w du​chu: „Zgi​nąć mar​nie dla fał​szu!… Co za nędz​ny los.” Znaj​do​wał się te​raz w bar​dziej oży​wio​nej dziel​ni​cy mia​sta. Nie za​uwa​żył wca​le zde​rze​nia się dwu sa​nek tuż przy za​krę​cie uli​cy. Je​den z woź​ni​ców wrza​snął płacz​li​wie na dru​gie​go: – Ach, ty pod​łe by​dlę! Ten ochry​pły wrzask wpa​da​ją​cy pro​sto w ucho Ra​zu​mo​wa zmą​cił bieg jego my​śli. Wstrzą​snął nie​cier​pli​wie gło​wą i szedł da​lej pa​trząc pro​sto przed sie​bie. Na​gle na śnie​gu zo​ba​czył Hal​di​na, le​żą​ce​go na wznak i za​gra​dza​ją​ce​go mu dro​gę. Le​żał tam kon​kret​ny, wy​raź​ny, rze​czy​wi​sty, z od​wró​co​ny​mi dłoń​mi na oczach, w brą​zo​wej ob​ci​słej be​kie​szy i bu​tach z cho​le​wa​mi. Uło​żył się tro​chę z boku, nie na sa​mym przej​ściu, jak​by z roz​my​słem wy​brał so​bie to miej​sce. Śnieg do​ko​ła jego oso​by nie był zdep​ta​ny. Przy​wi​dze​nie wy​da​ło się tak re​al​ne, że Ra​zu​mow na​tych​miast się​gnął do kie​sze​ni, by się upew​nić, czy ma klucz od swe​go po​ko​ju. Po​wstrzy​mał jed​nak ten od​ruch z po​gar​dli​wym skrzy​wie​niem ust. Zro​zu​miał. My​ślał z ta​kim na​tę​że​niem o po​sta​ci, któ​rą po​zo​sta​wił był na swym łóż​ku, że myśl mu​sia​ła w koń​cu wy​wo​łać to nie​zwy​kłe złu​dze​nie wzro​ko​we. Ra​zu​mow oce​nił całe zja​-

wi​sko spo​koj​nie. Z su​ro​wą twa​rzą, nie za​trzy​mu​jąc się i pa​trząc w dal poza wi​dzia​dło, prze​szedł po nim, do​znaw​szy je​dy​nie lek​kie​go ści​śnie​nia w pier​siach. Na​stęp​nie obej​rzał się, lecz do​strzegł tyl​ko świe​że śla​dy swo​ich stóp na miej​scu, gdzie spo​czy​wa​ła pierś wid​ma. Ra​zu​mow szedł da​lej i do​pie​ro po chwi​li szep​nął do sie​bie ze zdu​mie​niem: – Zu​peł​nie jak żywy! Zda​wał się od​dy​chać! I wła​śnie na mo​jej dro​dze? Na​praw​dę nie​zwy​kłe prze​ży​cie. Uszedł jesz​cze kil​ka kro​ków i mruk​nął przez za​ci​śnię​te zęby: – Wy​dam go. Po​tem przez ja​kieś dwa​dzie​ścia jar​dów lub wię​cej szedł w zu​peł​nej pu​st​ce. Otu​lił się szczel​niej płasz​czem i na​ci​snął czap​kę na oczy. „Zdra​dzić. Wiel​kie sło​wo. Cóż to jest zdra​da? Mówi się, że czło​wiek zdra​dza swój kraj, swych przy​ja​ciół, swą ko​chan​kę. Przede wszyst​kim musi ist​nieć ja​kaś więź mo​ral​na. Czło​wiek może zdra​dzić tyl​ko swo​je su​mie​nie. A gdzie tu wcho​dzi w grę moje su​mie​nie? Ja​kie wę​zły wspól​nych wie​rzeń czy wspól​nych prze​ko​nań zmu​sza​ją mnie, abym się dał wcią​gać w prze​paść temu fa​na​tycz​ne​mu idio​cie? Wprost prze​ciw​nie – obo​wią​zek praw​dzi​wej od​wa​gi po​py​cha mnie w inną stro​nę.” Ra​zu​mow ro​zej​rzał się do​ko​ła spod na​su​nię​tej czap​ki. „Czy moż​na mi coś za​rzu​cić na​wet w świe​tle prze​są​dów świa​ta? Czym żą​dał od Hal​di​na wy​nu​rzeń? Nie! Czy bo​daj jed​nym sło​wem, spoj​rze​niem lub ru​chem da​łem mu do zro​zu​mie​nia, że przyj​mu​ję jego za​ufa​nie? Nie! Praw​da, że zgo​dzi​łem się iść do Zie​mia​ni​cza. No i po​sze​dłem. I zła​ma​łem na nim kij – na tym by​dla​ku.” Coś jak​by od​wró​ci​ło się w jego gło​wie, wy​do​by​wa​jąc na wierzch szcze​gól​nie twar​de i ja​sne ce​chy jego umy​słu. „W każ​dym ra​zie bę​dzie le​piej – po​my​ślał w cał​kiem od​mien​nym to​nie – je​śli tę spra​wę za​cho​wam wy​łącz​nie dla sie​bie.”

Mi​nął prze​czni​cę, któ​ra wio​dła do jego miesz​ka​nia, i zna​lazł się na sze​ro​kiej, wy​twor​nej uli​cy. Nie​któ​re skle​py i wszyst​kie re​stau​ra​cje były jesz​cze otwar​te. Chod​ni​ki ja​śnia​ły od świa​teł, po nich zaś spa​ce​ro​wa​li bez po​śpie​chu męż​czyź​ni w kosz​tow​nych fu​trach, nie​któ​rzy w to​wa​rzy​stwie ele​ganc​kich ko​biet. Ka​zu​mow spo​glą​dał na nich z po​gar​dą czło​wie​ka su​ro​wej wia​ry dla pło​che​go tłu​mu. I to był świat: ci ofi​ce​ro​wie, dy​gni​ta​rze, urzęd​ni​cy, ele​gan​ci, człon​ko​wie Yacht Clu​bu. To, co się sta​ło dziś rano, ude​rza​ło w nich wszyst​kich. Co by też rze​kli, gdy​by wie​dzie​li, co prze​cho​dzą​cy obok nich stu​dent w pe​le​ry​nie za​mie​rza uczy​nić? „Ża​den z nich nie jest zdol​ny czuć ani my​śleć tak głę​bo​ko jak ja. Ilu spo​śród nich po​tra​fi​ło​by się pod​dać na​ka​zo​wi su​mie​nia?” Ka​zu​mow nie śpie​szył się z opusz​cze​niem ja​sno oświe​tlo​nej uli​cy. Był już zde​cy​do​wa​ny. Praw​dę mó​wiąc, trud​no by to na​zwać de​cy​zją. Po pro​stu od​krył, co za​mie​rzał uczy​nić od po​cząt​ku. A jed​nak od​czu​wał po​trze​bę, by jesz​cze ktoś inny to za​twier​dził. Po​wie​dział so​bie nie​mal w udrę​ce: „Pra​gnę być zro​zu​mia​ny.” To ogól​no​ludz​kie pra​gnie​nie – w ca​łej swej głę​bi i me​lan​cho​lii – na​tar​ło z wiel​ką siłą na Ra​zu​mo​wa, któ​ry wśród osiem​dzie​się​ciu mi​lio​nów ro​da​ków nie miał jed​ne​go ser​ca, przed któ​rym mógł​by się wy​wnę​trzyć. O ad​wo​ka​cie nie było co i my​śleć. Zbyt lek​ce​wa​żył tego pod​rzęd​ne​go krę​ta​cza. A nie moż​na prze​cież otwo​rzyć su​mie​nia przed po​li​cjan​tem na rogu. Nie​pil​no mu też było iść do ko​mi​sa​rza cyr​ku​łu, do któ​re​go na​le​żał. Wi​dy​wał cza​sem na uli​cy tego osob​ni​ka o po​spo​li​tym wy​glą​dzie, w pod​nisz​czo​nym mun​du​rze i z dy​mią​cym pa​pie​ro​sem przy​kle​jo​nym do dol​nej war​gi. „Naj​praw​do​po​dob​niej przy​mknął​by mnie z miej​sca. A w każ​dym ra​zie wpadł​by w po​płoch i na​ro​bił pie​kiel​ne​go ha​ła​su” – po​my​ślał Ka​zu​mow rze​czo​wo. Akt su​mie​nia musi być do​ko​na​ny z za​cho​wa​niem god​no​ści.

Ra​zu​mow łak​nął roz​pacz​li​wie czy​jejś rady, mo​ral​nej pod​po​ry. Któż zna praw​dzi​wą sa​mot​ność – nie sło​wo kon​wen​cjo​nal​ne, ale jej nagą gro​zę? Na​wet do osa​mot​nio​nych sa​mot​ność przy​cho​dzi w ma​sce. Naj​nędz​niej​szy wy​rzu​tek tuli w pa​mię​ci ja​kieś wspo​mnie​nie lub ja​kąś ułu​dę. Cza​sem nie​szczę​sny zbieg oko​licz​no​ści może na chwi​lę uchy​lić za​sło​ny. Na chwi​lę tyl​ko. Żad​na ludz​ka isto​ta nie mo​gła​by znieść na sta​łe mo​ral​ne​go osa​mot​nie​nia. Mu​sia​ła​by osza​leć. Ra​zu​mow spoj​rzał za za​sło​nę. Chcąc uciec od tego wi​do​ku, wa​żył przez do​brą chwi​lę sza​lo​ny za​miar, by po​biec do miesz​ka​nia i paść na ko​la​na przed łóż​kiem, gdzie spo​czy​wa​ła ciem​na po​stać: wy​znać wszyst​ko w na​mięt​nych sło​wach, któ​re wstrzą​snę​ły​by całą isto​tą tego czło​wie​ka; skoń​czy​ła​by się łza​mi i uści​ska​mi, nie​praw​do​po​dob​nym ze​spo​le​niem dusz – ja​kie​go świat nig​dy do​tąd nie wi​dział. To było wznio​słe! Drżał już i pła​kał we​wnętrz​nie. Ale jed​no​cze​śnie zda​wał so​bie spra​wę, że dla oczu prze​chod​niów, któ​rzy przy​pad​ko​wo na nie​go spo​glą​da​li, jest tyl​ko ci​chym, za​ży​wa​ją​cym spa​ce​ru stu​den​tem w pe​le​ry​nie. Spo​strzegł rów​nież rzu​co​ne z uko​sa błysz​czą​ce spoj​rze​nie ład​nej ko​bie​ty o sub​tel​nej gło​wie – stroj​na w opa​da​ją​ce do stóp fu​tro ze skór dzi​kich zwie​rząt, wy​glą​da​ła jak wiot​ka i ślicz​na dzi​ku​ska – spoj​rze​nie, któ​re z drwią​cą tkli​wo​ścią ob​ję​ło przez mo​ment głę​bo​ką za​du​mę przy​stoj​ne​go stu​den​ta. Na​gle Ra​zu​mow sta​nął. Mi​gnę​ły przed nim siwe bo​ko​bro​dy ja​kie​goś prze​chod​nia i choć zni​kły w jed​nej chwi​li, wi​dok ten przy​wo​łał w jego pa​mię​ci do​kład​ny ob​raz księ​cia K., czło​wie​ka, któ​ry raz uści​snął mu dłoń, jak nikt inny – lek​kim, prze​cią​głym uści​skiem, niby ta​jem​ny znak, niby pół​mi​mo​wol​na piesz​czo​ta. I Ra​zu​mow za​czął dzi​wić się sa​me​mu so​bie. Cze​mu nie po​my​ślał o nim przed​tem! „Se​na​tor, dy​gni​tarz, wy​bit​na oso​bi​stość: oto wła​ści​wy czło​wiek. On!”

Dziw​ne roz​czu​le​nie ogar​nę​ło Ra​zu​mo​wa – aż z lek​ka za​drża​ły pod nim ko​la​na. Ale po​wścią​gnął je ze świe​żo zro​dzo​ną su​ro​wo​ścią. Wszel​kie roz​tkli​wia​nie się było zgub​ne i głu​pie. Na​le​ża​ło się po​śpie​szyć. Sko​czył do sa​nek i krzyk​nął na woź​ni​cę: – Do pa​ła​cu księ​cia K. Jaz​da! A żywo! Wy​stra​szo​ny mu​zyk, za​ro​śnię​ty po same biał​ka oczu, od​po​wie​dział słu​żal​czo: – Słu​cham wa​szej wiel​moż​no​ści! Ra​zu​mow miał szczę​ście, że ksią​żę K. nie na​le​żał do lu​dzi tchórz​li​wych. W dniu za​bój​stwa pana de P. pa​ni​ka i przy​gnę​bie​nie pa​no​wa​ły w wy​so​kich sfe​rach urzę​do​wych. Ksią​żę K. sie​dział w swym ga​bi​ne​cie sa​mot​ny i przy​gnę​bio​ny, gdy wy​stra​szo​na służ​ba oznaj​mi​ła mu, że ja​kiś ta​jem​ni​czy mło​dzie​niec wtar​gnął do hal​lu i nie wy​ja​wiw​szy swe​go na​zwi​ska ani ro​dza​ju spra​wy do​ma​ga się sta​now​czo oso​bi​ste​go wi​dze​nia z jego eks​ce​len​cją. Za​miast za​mknąć się na klucz i za​te​le​fo​no​wać po po​li​cję – jak​by to uczy​ni​ło owe​go wie​czo​ra dzie​wię​ciu spo​śród dzie​się​ciu dy​gni​ta​rzy – ksią​żę K. uległ cie​ka​wo​ści i pod​szedł spo​koj​nie do drzwi ga​bi​ne​tu. W hal​lu, któ​re​go fron​to​we drzwi były otwar​te na oścież, po​znał od razu Ra​zu​mo​wa, bla​de​go jak trup, z pa​ła​ją​cy​mi oczy​ma, oto​czo​ne​go przez za​kło​po​ta​nych lo​kai. Ksią​żę stro​pił się nie​po​mier​nie, a na​wet obu​rzył. Ale ludz​kie in​stynk​ty i de​li​kat​ne po​czu​cie sza​cun​ku dla sie​bie sa​me​go nie po​zwo​li​ły mu do​pu​ścić, aby mar​ne słu​gu​sy wy​rzu​ci​ły na uli​cę tego mło​de​go czło​wie​ka. Nie​do​strze​żo​ny cof​nął się do swe​go po​ko​ju i po chwi​li za​dzwo​nił. Ra​zu​mow usły​szał w hal​lu ostry, zło​wróżb​nie pod​nie​sio​ny głos, mó​wią​cy gdzieś z da​le​ka: – Pro​sić tu tego pana. Ra​zu​mow wszedł bez oba​wy. Czuł się nie​ty​kal​nym, wy​wyż​szo​nym po​nad pły​ci​znę po​spo​li​tych osą​dów. I choć wi​dział, że ksią​żę pa​trzy na nie​go z

czar​ną nie​ła​ską, ja​sność wła​sne​go umy​słu, któ​rej był w peł​ni świa​dom – na​peł​nia​ła go nad​zwy​czaj​ną pew​no​ścią sie​bie. Nie pro​szo​no go, by usiadł. W pół go​dzi​ny póź​niej uka​za​li się obaj w hal​lu. Lo​ka​je ze​rwa​li się, by po​dać fu​tro księ​ciu, stą​pa​ją​ce​mu z tru​dem na po​da​grycz​nych no​gach. Po​wóz zo​stał za​mó​wio​ny już przed​tem. Wiel​kie, po​dwój​ne drzwi otwar​ły się z trza​skiem i Ra​zu​mow – któ​ry stał w mil​cze​niu, za​pa​trzo​ny w prze​strzeń, lecz w bacz​nym na​pię​ciu wszyst​kich władz du​cho​wych – usły​szał głos księ​cia: – Po​daj mi ra​mię, mło​dy czło​wie​ku. Za​rów​no oczy​wi​sta trud​ność po​ło​że​nia, w ja​kim zna​lazł się Ra​zu​mow, jak i spo​koj​na god​ność jego re​la​cji wy​war​ły wra​że​nie na ru​chli​wym, ale po​wierz​chow​nym umy​śle by​łe​go ofi​ce​ra gwar​dii – wy​twor​ne​go dy​plo​ma​ty do​świad​czo​ne​go je​dy​nie w sztu​ce mi​ło​snych in​tryg i świa​to​wych suk​ce​sów. Po​wie​dział: – Nie. Zwa​żyw​szy wszyst​ko, nie mogę ci wziąć za złe, że ośmie​li​łeś się przyjść do mnie z tą spra​wą. To nie jest za​da​nie dla po​li​cyj​nych urzę​da​sów. Za rzecz naj​więk​szej wagi na​le​ży uwa​żać… Bądź spo​koj​ny. Wy​pro​wa​dzę cię z tego nie​zwy​kłe​go i trud​ne​go po​ło​że​nia. Po czym ksią​żę wstał i za​dzwo​nił, a Ra​zu​mow, skło​niw​szy się, po​wie​dział z sza​cun​kiem: – Za​wie​rzy​łem mo​je​mu in​stynk​to​wi. W go​dzi​nie pró​by swo​ich naj​głęb​szych prze​ko​nań po​li​tycz​nych mło​dy czło​wiek nie ma​ją​cy ni​ko​go na świe​cie zwró​cił się do zna​ko​mi​te​go Ro​sja​ni​na – to wszyst​ko. Ksią​żę wy​krzyk​nął żywo: – Po​stą​pi​łeś słusz​nie. W sa​niach – była to mała ka​ret​ka na pło​zach – Ra​zu​mow prze​rwał mil​cze​nie lek​ko drżą​cym gło​sem. – Moja wdzięcz​ność prze​ra​sta wiel​kość mo​jej śmia​ło​ści. Za​bra​kło mu tchu, bo nie​spo​dzia​nie uczuł w ciem​no​ści prze​lot​ne uści​śnie​nie ra​mie​nia.

– Po​stą​pi​łeś słusz​nie – po​wtó​rzył ksią​żę. Gdy po​wóz sta​nął, ksią​żę szep​nął Ra​zu​mo​wo​wi, któ​ry nie od​wa​żył się za​dać przez cały czas żad​ne​go py​ta​nia: – Dom ge​ne​ra​ła T. Po​środ​ku za​śnie​żo​nej jezd​ni pło​nę​ło wiel​kie ogni​sko. Kil​ku ko​za​ków grza​ło się przy nim, prze​rzu​ciw​szy przez ra​mię cu​gle swych koni. Dwóch war​tow​ni​ków sta​ło przy drzwiach, licz​ni żan​dar​mi wa​łę​sa​li się po wiel​kim pod​jeź​dzie, a gdy go​ście we​szli na pierw​sze pię​tro, dwaj or​dy​nan​si ze​rwa​li się i sta​nę​li na bacz​ność. Ra​zu​mow szedł tuż obok księ​cia. Zdu​mie​wa​ją​ce mnó​stwo cie​plar​nia​nych ro​ślin w do​nicz​kach za​peł​nia​ło po​sadz​kę przed​po​ko​ju. Wy​bie​gła służ​ba. Nad​szedł śpiesz​nie ja​kiś mło​dy czło​wiek w cy​wil​nym ubra​niu. Ksią​żę szep​nął mu parę słów, on zaś skło​nił się ni​sko i wy​krzyk​nąw​szy z prze​ję​ciem: „Oczy – wi​ście! Na​tych​miast!” – znik​nął w głę​bi miesz​ka​nia. Ksią​żę ski​nął na Ra​zu​mo​wa. Prze​szli kil​ka ską​po oświe​tlo​nych sal, z któ​rych jed​na była przy​go​to​wa​na do tań​ca. Żona ge​ne​ra​ła od​wo​ła​ła przy​ję​cie. W domu pa​no​wa​ła at​mos​fe​ra przy​gnę​bie​nia. Ale w ga​bi​ne​cie ge​ne​ra​ła, z cięż​ki​mi, po​nu​ry​mi za​sło​na​mi, w któ​rym sta​ły dwa wiel​kie biur​ka i głę​bo​kie fo​te​le, pa​li​ły się wszyst​kie świa​tła. Lo​kaj za​mknął za nimi drzwi. Cze​ka​li. W an​giel​skim ko​min​ku pło​nął wę​giel; Ra​zu​mow nig​dy do​tąd nie wi​dział ta​kie​go spo​so​bu pa​le​nia; w po​ko​ju pa​no​wa​ło mil​cze​nie gro​bu; do​sko​na​łe i bez​gra​nicz​ne, bo na​wet ze​gar nad ko​min​kiem nie wy​da​wał żad​ne​go dźwię​ku. W ką​cie na czar​nym pie​de​sta​le stał po​sąg bie​gną​ce​go chłop​ca wy​ko​na​ny z gład​kie​go brą​zu, w jed​nej czwar​tej na​tu​ral​nej wiel​ko​ści. Ksią​żę za​uwa​żył pół​gło​sem: – Spon​ti​nie​go Uciecz​ka mło​do​ści. Zna​ko​mi​te. – Prze​ślicz​ne – po​twier​dził sła​bo Ra​zu​mow. Po​tem nie mó​wi​li już wię​cej. Ksią​żę mil​czał z pań​ska, a Ra​zu​mow wpa​try​-

wał się w brą​zo​wą fi​gu​rę. Do​le​ga​ło mu uczu​cie jak gdy​by ssą​ce​go gło​du. Nie od​wró​cił się, gdy usły​szał otwie​ra​nie ja​kichś drzwi w głę​bi i od​głos szyb​kich kro​ków, przy​tłu​mio​ny dy​wa​nem. Na​tych​miast roz​legł się głos księ​cia na​brzmia​ły pod​nie​ce​niem. – Mamy go – ce mi​séra​ble! Pe​wien za​cny mło​dzie​niec przy​szedł do mnie! Nie! To nie do wia​ry… Ra​zu​mow, zwró​co​ny w stro​nę po​są​gu, wstrzy​mał od​dech, jak​by w ocze​ki​wa​niu wy​bu​chu. Za jego ple​ca​mi nie​zna​ny głos wy​mó​wił z uprzej​mym na​le​ga​niem: – As​sey​ez-vous donc! – Mais com​pre​nez vous, mon cher! L’as​sa​sin! Mor​der​ca – ksią​żę nie​mal wy​krzyk​nął – mamy go!… Ra​zu​mow od​wró​cił się. Gład​kie, ob​fi​te po​licz​ki ge​ne​ra​ła opie​ra​ły się o sztyw​ny koł​nierz mun​du​ru. Mu​siał już przed​tem pa​trzeć na mło​de​go czło​wie​ka, bo Ra​zu​mow uj​rzał bla​do​nie​bie​skie oczy, utkwio​ne w nim chłod​no. Ksią​żę wy​mow​nie ski​nął ręką z fo​te​la: – Oto wiel​ce szla​chet​ny mło​dzian, któ​re​go sama Opatrz​ność… pan Ra​zu​mow. Ge​ne​rał przy​jął tę pre​zen​ta​cję zmarsz​cze​niem brwi. Ra​zu​mow ani drgnął. Ge​ne​rał, usiadł​szy za biur​kiem, słu​chał z za​ci​śnię​ty​mi usta​mi. Nie​po​dob​na było do​strzec ja​kie​go​kol​wiek śla​du wzru​sze​nia na jego twa​rzy. Ra​zu​mow wpa​try​wał się w nie​ru​cho​mość mię​si​ste​go pro​fi​lu. Ale nie​ru​cho​mość ta trwa​ła tyl​ko chwi​lę, póki ksią​żę nie skoń​czył mó​wić; kie​dy ge​ne​rał zwró​cił się do opatrz​no​ścio​we​go mło​dzień​ca, na jego prze​krwio​nej twa​rzy, w spoj​rze​niu bla​do​nie​bie​skich, nie​uf​nych oczu i w bły​sku sze​ro​kie​go, zdaw​ko​we​go uśmie​chu prze​bi​ło się ja​kieś jo​wial​ne, zim​ne okru​cień​stwo. Nie wy​ra​ził żad​ne​go zdzi​wie​nia tą nie​zwy​kłą hi​sto​rią ani za​do​wo​le​nia czy pod​nie​ce​nia, ani na​wet nie​do​wie​rza​nia. Nie oka​zał ab​so​lut​nie żad​ne​go

wzru​sze​nia. Tyl​ko z grzecz​no​ścią nie​mal uni​żo​ną za​uwa​żył, że: „Pta​szek mógł wy​fru​nąć, pod​czas gdy pan… pan Ra​zu​mow bie​gał po mie​ście.” Ra​zu​mow pod​szedł na śro​dek po​ko​ju i po​wie​dział: – Drzwi są za​ry​glo​wa​ne, a klucz mam w kie​sze​ni. Po​czuł głę​bo​ki wstręt do tego czło​wie​ka. Przy​szło to na nie​go tak nie​spo​dzie​wa​nie, że ujaw​ni​ło się na​wet w to​nie jego gło​su. Ge​ne​rał po​pa​trzył nań w za​my​śle​niu, a Ra​zu​mow uśmiech​nął się krzy​wo. Wszyst​ko to dzia​ło się po​nad gło​wą księ​cia K., któ​ry sie​dział w głę​bo​kim fo​te​lu, bar​dzo zmę​czo​ny i znie​cier​pli​wio​ny. – Stu​dent na​zwi​skiem Hal​din – rze​ki ge​ne​rał za​my​ślo​ny. Ra​zu​mow prze​stał się uśmie​chać. – Tak się na​zy​wa – rzekł nie​po​trzeb​nie pod​nie​sio​nym gło​sem. – Wik​tor Wik​to​ro​wicz Hal​din, stu​dent. Ge​ne​rał po​pra​wił się z lek​ka w krze​śle. – Jak jest ubra​ny? Czy ze​chce mi pan ła​ska​wie po​wie​dzieć? Ra​zu​mow z iry​ta​cją opi​sał ubiór Hal​di​na kil​ku bur​kli​wy​mi sło​wy. Ge​ne​rał wciąż wpa​try​wał się w nie​go, po czym zwró​cił się do księ​cia po fran​cu​sku: – Nie by​li​śmy po​zba​wie​ni wska​zó​wek. Pew​na do​bra ko​bie​ta, któ​ra znaj​do​wa​ła się wte​dy na uli​cy, mniej wię​cej w ten sam spo​sób opi​sa​ła ubiór czło​wie​ka, któ​ry rzu​cił dru​gą bom​bę. Za​trzy​ma​li​śmy ją w głów​nym biu​rze i kogo tyl​ko schwy​ta​no w czer​kie​skiej be​kie​szy, przy​pro​wa​dza​no, by go zo​ba​czy​ła. Ale tyl​ko że​gna​ła się i ki​wa​ła prze​czą​co gło​wą. Moż​na się było wściec… Zwró​cił się do Ra​zu​mo​wa i rzekł po ro​syj​sku z przy​ja​zną wy​mów​ką: – Niech pan weź​mie krze​sło, pa​nie Ra​zu​mow – pro​szę bar​dzo. Dla​cze​go pan stoi? Ra​zu​mow usiadł nie​dba​le i pa​trzył na ge​ne​ra​ła. „Ten idio​ta z wy​ba​łu​szo​ny​mi oczy​ma nic nie ro​zu​mie” – po​my​ślał. Ksią​żę za​czął mó​wić wy​nio​śle:

– Pan Ra​zu​mow jest mło​dzień​cem wy​bit​nych zdol​no​ści. Leży mi na ser​cu, żeby jego przy​szłość nie była… – Na pew​no – prze​rwał ge​ne​rał pod​no​sząc rękę. – Czy on ma ja​kąś broń przy so​bie, jak pan my​śli, pa​nie Ra​zu​mow? Ge​ne​rał użył ła​god​ne​go, śpiew​ne​go tonu. Ra​zu​mow od​po​wie​dział z tłu​mio​nym roz​draż​nie​niem: – Nie. Ale są tam moje brzy​twy – pan ro​zu​mie. Ge​ne​rał ski​nął gło​wą z uzna​niem. – Do​sko​na​le. I zwra​ca​jąc się do księ​cia, ob​ja​śniał grzecz​nie: – Chce​my schwy​tać tego ptasz​ka żyw​cem. Dia​beł by mu chy​ba po​mógł, gdy​by cze​goś nie wy​śpie​wał, za​nim z nim nie skoń​czy​my. Gro​bo​wa ci​sza po​ko​ju, w któ​rym na​wet ze​gar był nie​my, wchło​nę​ła gład​kie mo​du​la​cje tego strasz​ne​go zda​nia. Ksią​żę, scho​wa​ny w fo​te​lu, nie po​wie​dział nic. Nie​spo​dzia​nie ge​ne​rał wy​ra​ził uwa​gę: – Wier​ność dla za​gro​żo​ne​go po​rząd​ku, od któ​re​go za​le​ży bez​pie​czeń​stwo tro​nu i na​ro​du, to nie dzie​cin​na za​baw​ka. My to wie​my, m on Prin​ce, i… te​nez – cią​gnął da​lej z ro​dza​jem po​chleb​nej szorst​ko​ści – pan Ra​zu​mow za​czy​na tak​że to ro​zu​mieć. Oczy, któ​re zwró​cił na Ra​zu​mo​wa, zda​wa​ły się wy​ska​ki​wać z or​bit. Ale gro​te​sko​wy wy​gląd ge​ne​ra​ła prze​stał już Ra​zu​mo​wa draż​nić. – Hal​din nic wam nie po​wie – rzekł z po​nu​rą pew​no​ścią. – To się jesz​cze zo​ba​czy – mruk​nął ge​ne​rał. – Je​stem tego pew​ny – upie​rał się Ra​zu​mow. – Taki czło​wiek nig​dy nie po​wie… Czy pan ge​ne​rał są​dzi, że przy​sze​dłem tu ze stra​chu? – do​dał gwał​tow​nie. Był go​tów do ostat​ka ob​sta​wać przy swo​im zda​niu o Hal​di​nie. – Ale skąd​że – od​parł ge​ne​rał z pro​sto​tą – i po​wiem panu szcze​rze, że gdy​-

by ów Hal​din nie był przy​szedł ze swo​im opo​wia​da​niem do ta​kie​go lo​jal​ne​go i dziel​ne​go Ro​sja​ni​na jak pan, był​by prze​padł jak ka​mień w wo​dzie… a to mia​ło​by pa​skud​ne na​stęp​stwa – do​dał z sze​ro​kim, okrut​nym uśmie​chem spod swych ka​mien​nych oczu. – Ja​sne więc, że nie moż​na po​dej​rze​wać pana o strach. Tu ksią​żę wtrą​cił, od​wra​ca​jąc się do Ra​zu​mo​wa ze swe​go fo​te​la. – Nikt nie wąt​pi w mo​ral​ną słusz​ność po​stę​po​wa​nia pana, pro​szę być o to cał​kiem spo​koj​nym. Z pew​nym za​kło​po​ta​niem zwró​cił się do ge​ne​ra​ła: – Dla​te​go wła​śnie tu je​stem. Może to pana dzi​wi, że… Ge​ne​rał spiesz​nie prze​rwał. – Ależ by​najm​niej. To cał​kiem pro​ste. Oce​nił ksią​żę do​nio​słość… – Tak – wtrą​cił ksią​żę – i ośmie​lam się na​le​gać sta​now​czo, aby współ​udział mój i pana Ra​zu​mo​wa w tej spra​wie nie zo​stał po​da​ny do pu​blicz​nej wia​do​mo​ści. To Obie​cu​ją​cy mło​dzie​niec – o wy​bit​nych zdol​no​ściach. – Nie wąt​pię – mruk​nął ge​ne​rał. – Wzbu​dza za​ufa​nie. – Wszel​kie​go ro​dza​ju zgub​ne po​glą​dy tak się obec​nie roz​po​wszech​ni​ły i za​ra​za prze​nik​nę​ła do ośrod​ków tak nie​ocze​ki​wa​nych – że choć wy​da​je się to wprost po​twor​ne, mógł​by ucier​pieć… Jego stu​dia… Jego… Ge​ne​rał z łok​cia​mi na biur​ku ujął gło​wę w obie dło​nie. – Tak… Tak… Za​sta​na​wiam się nad tym… Ile cza​su mo​gło mi​nąć od chwi​li, kie​dy zo​sta​wił go pan w swym po​ko​ju, pa​nie Ra​zu​mow? Ra​zu​mow po​dał go​dzi​nę od​po​wia​da​ją​cą mniej wię​cej po​rze, w któ​rej wy​rwał się jak sza​lo​ny ze spe​lun​ki na przed​mie​ściu. Po​sta​no​wił wy​eli​mi​no​wać zu​peł​nie Zie​mia​ni​cza ze spra​wy. Wspo​mi​nać o nim zna​czy​ło ska​zać tę „ja​sną du​szę” na wię​zie​nie, może na sro​gą chło​stę, a w koń​cu na wę​drów​kę na Sy​bir w kaj​da​nach. Obiw​szy Zie​mia​ni​cza, Ra​zu​mow od​czu​wał dla nie​go te​raz ja​kąś nie​okre​ślo​ną, nie po​zba​wio​ną wy​rzu​tów su​mie​nia, życz​li​wość.

Ge​ne​rał, da​jąc po raz pierw​szy upust swym ukry​tym my​ślom, wy​krzyk​nął po​gar​dli​wie: – I po​wia​dasz pan, że przy​szedł do pana z tym wy​zna​niem tak so​bie – bez żad​nej przy​czy​ny – à pro​pos de bot​tes? Ra​zu​mow zwie​trzył nie​bez​pie​czeń​stwo. Bez​li​to​sna po​dejrz​li​wość de​spo​ty​zmu prze​mó​wi​ła wresz​cie bez osło​ny. Na​gła trwo​ga za​mknę​ła usta Ra​zu​mo​wa. Ci​sza w po​ko​ju sta​ła się te​raz po​dob​na do ci​szy głę​bo​kie​go wię​zien​ne​go lo​chu, gdzie czas się nie li​czy i gdzie po​dej​rza​na jed​nost​ka bywa nie​raz za​po​mnia​na na za​wsze. Ale ksią​żę przy​szedł mu na ra​tu​nek. – To sama Opatrz​ność skie​ro​wa​ła nik​czem​ni​ka w chwi​li umy​sło​we​go za​mro​cze​nia do pana Ra​zu​mo​wa – na pod​sta​wie ja​kiejś daw​nej cał​kiem fał​szy​wie zro​zu​mia​nej dys​ku​sji – ja​kiejś bła​hej teo​re​tycz​nej wy​mia​ny po​glą​dów – i to, jak się do​wie​dzia​łem, sprzed wie​lu mie​się​cy – o któ​rej pan Ra​zu​mow zu​peł​nie już za​po​mniał. – Pa​nie Ra​zu​mow – za​py​tał w za​my​śle​niu ge​ne​rał po krót​kim mil​cze​niu. – Czy pan daje się czę​sto wcią​gać w teo​re​tycz​ne dys​ku​sje? – Nie, eks​ce​len​cjo – od​po​wie​dział Ra​zu​mow chłod​no w na​głym przy​pły​wie pew​no​ści sie​bie. – Je​stem czło​wie​kiem głę​bo​kich prze​ko​nań. Nie​do​wa​rzo​ne po​glą​dy krą​żą w po​wie​trzu. Nie za​wsze war​to je zwal​czać. Ale na​wet mil​czą​ca po​gar​da po​waż​ne​go umy​słu może być zro​zu​mia​na myl​nie przez za​go​rza​łych uto​pi​stów. Ge​ne​rał, wciąż trzy​ma​jąc gło​wę w dło​niach, wpa​try​wał się w Ra​zu​mo​wa. Ksią​żę K. szep​nął: – Po​waż​nie my​ślą​cy mło​dzie​niec. Un esprit su​per​ieur. – Wi​dzę to, mon cher prin​ce – rzekł ge​ne​rał. – Panu Ra​zu​mo​wo​wi nic z mo​jej stro​ny nie gro​zi. Za​in​te​re​so​wał mnie. Wi​dzę, że po​sia​da wiel​ki i po​ży​tecz​ny dar bu​dze​nia za​ufa​nia. Za​sta​na​wia​łem się tyl​ko, dla – cze​go tam​ten w ogó​le coś po​wie​dział – choć​by o sa​mym fak​cie za​bój​stwa – sko​ro cho​dzi​ło

mu tyl​ko o uzy​ska​nie schro​nie​nia na parę go​dzin. Bo prze​cież cóż było ła​twiej​sze​go, jak mil​czeć o ca​łej spra​wie, o ile oczy​wi​ście, my​ląc się sza​leń​czo co do praw​dzi​wych pań​skich prze​ko​nań, nie pró​bo​wał po​zy​skać pań​skiej po​mo​cy. Cóż pan na to, pa​nie Ra​zu​mow? Ra​zu​mo​wo​wi wy​da​ło się, że po​sadz​ka za​ko​ły​sa​ła się pod nim. Ten gro​te​sko​wy męż​czy​zna w ob​ci​słym mun​du​rze był strasz​ny. I po​wi​nien być strasz​my. – Ro​zu​miem, co wa​sza eks​ce​len​cja ma na my​śli. Ale mogę tyl​ko po​wie​dzieć, że nie wiem, dla​cze​go tak się sta​ło. – Ni​cze​go nie mia​łem na my​śli – szep​nął ge​ne​rał z ła​god​nym zdzi​wie​niem. „Do​stał mnie, do​stał bez ra​tun​ku” – po​my​ślał Ra​zu​mow. Tru​dy i wstrę​ty tego po​po​łu​dnia, pra​gnie​nie za​po​mnie​nia, strach, któ​re​go nie mógł się po​zbyć – to wszyst​ko roz​bu​dzi​ło w nim na nowo nie​na​wiść do Hal​di​na. – W ta​kim ra​zie nie mogę być po​moc​ny wa​szej eks​ce​len​cji. Nie wiem, o co mu cho​dzi​ło. Wiem tyl​ko, że w pew​nej chwi​li chcia​łem go za​bić. Sam so​bie ży​czy​łem rów​nież śmier​ci. Nie mó​wi​łem nic. By​łem przy​bi​ty. Nie da​łem po​wo​du do zwie​rzeń, nie py​ta​łem o żad​ne wy​ja​śnie​nia… Wy​da​wa​ło się, że Ra​zu​mow stra​cił pa​no​wa​nie nad sobą, lecz umysł jego był ja​sny. Wy​buch ten w isto​cie był wy​ra​cho​wa​ny. – Wiel​ka szko​da – rzekł ge​ne​rał – że pan nie za​py​tał. Czy nie wie pan przy​najm​niej, co za​mie​rza zro​bić? Ra​zu​mow uspo​ko​ił się i doj​rzał otwie​ra​ją​ce się przed nim wyj​ście. – Jak mi po​wie​dział, ma na​dzie​ję, że ja​kieś san​ki będą na nie​go cze​kać o wpół do pierw​szej w nocy koło siód​mej la​tar​ni li​cząc na lewo od gór​ne​go koń​ca Ka​ra​biel​nej. W każ​dym ra​zie za​mie​rzał być tam o tej po​rze. Me żą​dał ode mnie na​wet zmia​ny ubra​nia. – Ah! vo​ila! – rzekł ge​ne​rał, zwra​ca​jąc się z za​do​wo​le​niem do księ​cia K. –

Oto spo​sób, w jaki pro​tégé księ​cia, pan Ra​zu​mow, może cał​kiem unik​nąć po​dej​rzeń o ja​kiś współ​udział w tym aresz​to​wa​niu. Bę​dzie​my cze​ka​li na tego pana na Ka​ra​biel​nej. Ksią​żę wy​ra​ził swą wdzięcz​ność. W gło​sie jego drża​ło szcze​re wzru​sze​nie. Ra​zu​mow, nie​ru​cho​my i mil​czą​cy, sie​dział wpa​tru​jąc się w dy​wan. Ge​ne​rał zwró​cił się do nie​go. – O wpół do pierw​szej za​tem. Do tego cza​su mu​si​my po​le​gać na panu, pa​nie Ra​zu​mow. Jak pan są​dzi? Czy on nie ze​chce zmie​nić swo​je​go pla​nu? – Skąd​że mogę wie​dzieć? – rzekł Ra​zu​mow. – Tacy lu​dzie jed​nak nie zmie​nia​ją pla​nów. – Ja​kich lu​dzi ma pan na my​śli? – W ogó​le fa​na​tycz​nych mi​ło​śni​ków wol​no​ści. Wol​no​ści przez duże „W”, eks​ce​len​cjo. Wol​no​ści, któ​ra nic okre​ślo​ne​go nie ozna​cza. Wol​no​ści, w któ​rej imię po​peł​nia się zbrod​nie. Ge​ne​rał mruk​nął: – Nie cier​pię bun​tow​ni​ków. Każ​de​go ro​dza​ju. Nic nie mogę na to po​ra​dzić. Taką już mam na​tu​rę. Za​ci​snął pięść i po​trzą​snął nią. – Trze​ba ich więc znisz​czyć. – Oni już z góry zło​ży​li swo​je ży​cie w ofie​rze – rzekł Ra​zu​mow ze zło​śli​wym za​do​wo​le​niem, pa​trząc pro​sto w twarz ge​ne​ra​ła. – Je​że​li Hal​din zmie​ni dziś wie​czór pla​ny, to może pan ge​ne​rał być pew​ny, że nie uczy​ni tego dla ra​to​wa​nia swo​je​go ży​cia uciecz​ką ja​kąś inną dro​gą. Do​wo​dzi​ło​by to tyl​ko, że za​mie​rza po​rwać się na coś in​ne​go. Ale to nie wy​da​je się praw​do​po​dob​ne. Ge​ne​rał po​wtó​rzył jak​by sam do sie​bie: – Trze​ba ich znisz​czyć. Ra​zu​mow przy​brał nie​prze​nik​nio​ny wy​raz twa​rzy. Ksią​żę wy​krzyk​nął: – Co za strasz​na ko​niecz​ność! Ge​ne​rał z wol​na opu​ścił rękę.

– Jest jed​na po​cie​cha. Ten ro​dzaj nie zo​sta​wia po​tom​stwa. Mó​wi​łem to za​wsze: je​den wy​si​łek – bez​li​to​sny, upar​ty, nie​złom​ny – a skoń​czy​my z nimi na za​wsze. Ra​zu​mow przy​brał nie​prze​nik​nio​ny wy​raz twa​rzy, w tak ab​so​lut​ną wła​dzę, mu​siał wie​rzyć w to, co mó​wił: in​a​czej nie mógł​by wy​trwać pod cię​ża​rem ta​kiej od​po​wie​dzial​no​ści. Ge​ne​rał po​wtó​rzył raz jesz​cze z naj​wyż​szą pa​sją: – Nie cier​pię bun​tow​ni​ków. Te wy​wro​to​we umy​sły! In​te​lek​tu​al​ni débau​chés! Wier​ność była za​wsze pod​sta​wą mo​je​go ist​nie​nia. To jest spra​wa uczu​cia. W jego obro​nie go​tów je​stem po​świę​cić ży​cie – na​wet ho​nor – gdy​by za​szła po​trze​ba. Ale pro​szę mi po​wie​dzieć, czy może być mowa o ho​no​rze, kie​dy ma się do czy​nie​nia z bun​tow​ni​ka​mi, z ludź​mi, któ​rzy nie uzna​ją na​wet Boga, ze skoń​czo​ny​mi nie​do​wiar​ka​mi? By​dło! Okrop​ność po​my​śleć o tym! Pod​czas tej roz​mo​wy Ra​zu​mow, pa​trząc w twarz ge​ne​ra​ła, przy​tak​nął z lek​ka ze dwa razy. Ksią​żę K., któ​ry trzy​mał się do​stoj​nie z boku, szep​nął wzno​sząc w górę oczy: – Hélas! Po czym opu​ścił wzrok i oświad​czył bar​dzo sta​now​czo: – Ten mło​dy czło​wiek po​tra​fi w peł​ni oce​nić wagę pana pa​mięt​nych słów, ge​ne​ra​le. Cały wy​raz twa​rzy ge​ne​ra​ła zmie​nił się: tępa za​wzię​tość ustą​pi​ła miej​sca do​sko​na​łej uprzej​mo​ści. – Te​raz po​pro​szę – rzekł – aże​by pan Ra​zu​mow wró​cił do sie​bie. Racz, ksią​żę, za​uwa​żyć, że nie py​tam pana Ra​zu​mo​wa, czy uza​sad​nił wo​bec go​ścia swo​ją nie​obec​ność. Bez wąt​pie​nia uczy​nił to w spo​sób za​do​wa​la​ją​cy. Ale nie py​tam. Pan Ra​zu​mow wzbu​dza za​ufa​nie. To wiel​ki dar. Nad​mie​niam tyl​ko, że dal​sze prze​dłu​ża​nie nie​obec​no​ści mo​gło​by obu​dzić w prze​stęp​cy po​dej​rze​nia i skło​nić go do zmia​ny pla​nów.

Wstał i z wy​szu​ka​ną grzecz​no​ścią prze​pro​wa​dził swo​ich go​ści do przed​po​ko​ju, za​sta​wio​ne​go ro​śli​na​mi. Ra​zu​mow roz​stał się z księ​ciem na rogu uli​cy. W po​wo​zie słu​chał jego słów, w któ​rych na​tu​ral​ne uczu​cie wal​czy​ło z ostroż​no​ścią. Naj​wi​docz​niej ksią​żę lę​kał się, aby nie wzbu​dzić na​dziei na ja​kieś przy​szłe sto​sun​ki. Ale w jego gło​sie, gdy wy​gła​szał po ciem​ku oględ​ne życz​li​we ogól​ni​ki, dźwię​czał od​cień ser​decz​no​ści. Ksią​żę po​wie​dział rów​nież: – Ufam panu cał​ko​wi​cie, pa​nie Ra​zu​mow. „Oni mi wszy​scy ogrom​nie ufa​ją” – po​my​ślał smęt​nie Ra​zu​mow. Ten czło​wiek, któ​ry sie​dział obok nie​go w cia​snej ka​ret​ce ra​mię w ra​mię, na​peł​niał go po​błaż​li​wą po​gar​dą. Praw​do​po​dob​nie oba​wiał się scen z żoną. Mó​wio​no o niej, że była dum​na i gwał​tow​na. Wy​da​ło mu się rze​czą dzi​wacz​ną, że ta​jem​ni​ca może od​gry​wać tak wiel​ką rolę w szczę​ściu i bez​pie​czeń​stwie ist​nień ludz​kich. Ale chciał uspo​ko​ić księ​cia i z od​po​wied​nim na​ci​skiem oświad​czył, że ma​jąc nie​ja​kie po​czu​cie swych skrom​nych uzdol​nień i za​ufa​nie w swo​ją pra​co​wi​tość po​wie​rza swą przy​szłość wła​snym wy​sił​kom. Wy​ra​ził wdzięcz​ność za do​zna​ną po​moc. Tak nie​bez​piecz​ne sy​tu​acje nie zda​rza​ją się dwa razy w cią​gu jed​ne​go ży​cia – do​dał. – A pan za​cho​wał się w tej sy​tu​acji ze sta​ło​ścią umy​słu i pra​wo​ścią uczuć wzbu​dza​ją​cą we mnie wy​so​kie wy​obra​że​nie o pań​skiej war​to​ści – rzekł ksią​żę uro​czy​ście. – Niech pan tyl​ko wy​trwa na tej dro​dze – wy​trwa. Wy​siadł​szy na chod​nik, Ra​zu​mow uj​rzał dłoń bez rę​ka​wicz​ki wy​cią​gnię​tą do nie​go przez spusz​czo​ną szy​bę ka​ret​ki. Dłoń ta przy​trzy​ma​ła przez chwi​lę rękę Ra​zu​mo​wa. Świa​tło ulicz​nej la​tar​ni pa​da​ło na dłu​gą twarz księ​cia i siwe, sta​ro​mod​ne bo​ko​bro​dy. – Mam na​dzie​ję, że je​steś pan te​raz cał​kiem spo​koj​ny co do na​stępstw. – Po tym, co wa​sza eks​ce​len​cja ra​czy​ła dla mnie uczy​nić, po​zo​sta​je mi już

tyl​ko po​le​gać na swo​im su​mie​niu. – Adieu! – rze​kła wą​sa​ta gło​wa ze wzru​sze​niem. Ra​zu​mow skło​nił się. Ka​ret​ka z lek​kim skrzy​pie​niem po​mknę​ła po śnie​gu – on zaś po​zo​stał sam na brze​gu chod​ni​ka. Po​wie​dział so​bie, że nie… ma o czym my​śleć, i ru​szył ku do​mo​wi. Szedł spo​koj​nie. Była to rzecz po​wsze​dnia – taki po​wrót do domu po wie​czo​rze spę​dzo​nym z ko​le​ga​mi czy na ja​kimś tań​szym miej​scu w te​atrze. Po przej​ściu ka​wał​ka dro​gi po​czuł się w krę​gu rze​czy do​brze zna​jo​mych. Nic się nie zmie​ni​ło. Oto zna​jo​my róg jego uli​cy, a za za​krę​tem zna​jo​me męt​ne świa​tło skle​pi​ku z wik​tu​ała​mi, pro​wa​dzo​ne​go przez Niem​kę. Za ma​ły​mi szyb​ka​mi wi​dać było bo​chen​ki czer​stwe​go chle​ba, wiąz​ki ce​bu​li i wian​ki kieł​ba​sy. Wła​śnie sklep za​my​ka​no. Cho​ro​wi​ty, ku​la​wy su​biekt, któ​re​go tak do​brze znał z wi​dze​nia, wy​kuś​ty​kał w śnieg dźwi​ga​jąc wiel​ką okien​ni​cę. Nic się nie zmie​ni. Oto zna​jo​ma bra​ma roz​dzia​wia czar​ne wnę​trze, mdło roz​ja​śnio​ne świa​tła​mi pa​da​ją​cy​mi z wejść do kil​ku kla​tek scho​do​wych. Po​czu​cie cią​gło​ści ży​cia za​le​ży od drob​nych wra​żeń fi​zycz​nych. Bła​host​ki co​dzien​nej eg​zy​sten​cji są pu​kle​rzem du​szy. Ta myśl wzmoc​ni​ła we​wnętrz​ny spo​kój Ra​zu​mo​wa, gdy po​czął wstę​po​wać na scho​dy, zna​ne jego sto​pom na​wet w ciem​no​ści, z ręką na zna​jo​mej lep​kiej po​rę​czy. Wy​jąt​ko​wość sy​tu​acji nie mo​gła wziąć góry nad tymi fi​zycz​ny​mi kon​tak​ta​mi, któ​re czy​nią je​den dzień po​dob​nym do dru​gie​go. Ju​tro bę​dzie ta​kie samo jak wczo​raj. Tyl​ko na sce​nie te​atru uzna​je się nad​zwy​czaj​no​ści. „Przy​pusz​czam – my​ślał Ra​zu​mow – że gdy​bym po​sta​no​wił pal​nąć so​bie w łeb na pierw​szym pię​trze, wszedł​bym po scho​dach rów​nie spo​koj​nie jak te​raz. Nie ma rady. Co musi być – to bę​dzie. Nad​zwy​czaj​ne rze​czy zda​rza​ją się. Ale z chwi​lą gdy się zda​rzy​ły, spra​wa za​koń​czo​na. Tak samo, gdy się po​wzię​ło po​sta​no​wie​nie. To koń​czy spra​wę. Zo​sta​je wchło​nię​ta przez co​dzien​-

ne za​ję​cia, przez zwy​czaj​ność na​szych po​wsze​dnich my​śli – i ży​cie pły​nie da​lej jak przed​tem, a jego ta​jem​ni​cze i ukry​te skład​ni​ki słusz​nie po​zo​sta​ją w cie​niu. Ży​cie jest spra​wą pu​blicz​ną.” Ra​zu​mow otwo​rzył drzwi swo​je​go miesz​ka​nia i wy​jął klucz z zam​ka; po​tem wszedł bar​dzo ci​cho i sta​ran​nie za​su​nął ry​giel. Po​my​ślał: „Sły​szy mnie.” I po za​su​nię​ciu ry​gla stał przez chwi​lę wstrzy​mu​jąc od​dech. Nie do​szedł go ża​den dźwięk. Mi​nął pu​sty przed​po​kój, stą​pa​jąc ostroż​nie w ciem​no​ści. Wszedł​szy do po​ko​ju, omac​kiem po​szu​kał za​pa​łek na sto​le. Ci​sza, poza sze​le​stem prze​su​wa​nej ręki, pa​no​wa​ła zu​peł​na. Czyż​by tam​ten spał tak moc​no? Ra​zu​mow po​tarł za​pał​kę i spoj​rzał w stro​nę łóż​ka. Hal​din le​żał na wznak jak po​przed​nio, tyl​ko obie ręce pod​ło​żył pod gło​wę. Oczy miał otwar​te. Wpa​try​wał się w su​fit. Ra​zu​mow pod​niósł w górę za​pał​kę. Uj​rzał wy​ra​zi​stą twarz, moc​ną szczę​kę, bia​łe czo​ło i pu​kle ja​snych wło​sów na tle bia​łej po​dusz​ki. Tak, to on le​żał tam na wznak. Ra​zu​mow po​my​ślał na​gle: „Prze​sze​dłem po jego pier​siach.” Pa​trzył wciąż, aż za​pał​ka zga​sła, po czym za​świe​cił dru​gą i w mil​cze​niu za​pa​lił lam​pę, nie pa​trząc już w stro​nę łóż​ka. Od​wró​cił się i wie​szał płaszcz na koł​ku, gdy Hal​din wes​tchnął głę​bo​ko i za​py​tał znu​żo​nym gło​sem: – No i co? Jak tam za​ła​twi​li​ście? Ra​zu​mo​wa ogar​nę​ło wzru​sze​nie tak sil​ne, że mu​siał oprzeć się o ścia​nę. Sza​tań​ska chęt​ka, by oświad​czyć: „Wy​da​łem cię po​li​cji” – prze​ra​zi​ła go nie​zmier​nie. Nie po​wie​dział jed​nak tego. Nie od​wra​ca​jąc się, rzekł stłu​mio​nym gło​sem: – Zro​bio​ne. I zno​wu usły​szał, jak Hal​din wes​tchnął Pod​szedł do sto​łu, usiadł sta​wia​jąc lam​pę przed sobą i do​pie​ro wte​dy spoj​rzał w stro​nę łóż​ka. W od​le​głym ką​cie du​że​go po​ko​ju, z dala od nie​wiel​kiej lam​py, któ​rą osła​-

niał bar​dzo gru​by, por​ce​la​no​wy klosz, Hal​din wid​niał ciem​nym, dłu​gim kształ​tem, jak​by stę​ża​ły już nie​ru​cho​mo​ścią śmier​ci. To cia​ło wy​da​wa​ło się mniej ma​te​rial​ne niż jego wła​sna zja​wa, po któ​rej Ra​zu​mow prze​szedł na bia​łej od śnie​gu uli​cy. Nie​po​ko​iło bar​dziej swą roz​to​pio​ną w mro​ku, a upo​rczy​wą re​al​no​ścią niż tam​to wy​raź​ne, lecz prze​mi​ja​ją​ce złu​dze​nie. Hal​din ode​zwał się zno​wu: – Mu​sie​li​ście mieć cięż​ką dro​gę. Taka dro​ga… – szep​nął prze​pra​sza​ją​co. – W taką po​go​dę… Ra​zu​mow od​po​wie​dział żywo: – Tak. Dro​ga była okrop​na… Po pro​stu kosz​mar. Wzdry​gnął się wy​raź​nie. Hal​din wes​tchnął raz jesz​cze, po czym: – Wi​dzia​łeś więc Zie​mia​ni​cza, bra​cie? – Wi​dzia​łem. Pa​mię​ta​jąc, ile cza​su spę​dził z księ​ciem, Ra​zu​mow do​dał ostroż​nie: – Mu​sia​łem dość dłu​go cze​kać. – Cóż za typ, praw​da? To nie​by​wa​łe, ile zro​zu​mie​nia dla po​trze​by wol​no​ści tkwi w tym czło​wie​ku. A jego po​wie​dzon​ka – pro​ste, a traf​ne, ja​kie tyl​ko lud w swej zgrzeb​nej mą​dro​ści ukuć po​tra​fi! To typ, któ​ry… – Ja, wie​cie, nie mia​łem zbyt wie​le spo​sob​no​ści… – mruk​nął Ra​zu​mow przez zęby. Hal​din wciąż wpa​try​wał się w su​fit. – Wi​dzisz, bra​cie, ja czę​sto by​wa​łem w tym domu ostat​ni​mi cza​sy. Za​no​si​łem książ​ki, bro​szu​ry. Wie​lu z bie​da​ków, co tam miesz​ka​ją, umie czy​tać. Bo wi​dzisz, bra​cie, bie​siad​ni​ków na ucztę wol​no​ści trze​ba szu​kać wśród za​uł​ków i pło​tów. Praw​dę rze​kł​szy, ostat​nio pra​wie sta​le miesz​ka​łem w tym domu. Nie​raz spa​łem w staj​ni. Jest tam staj​nia… – Tam wła​śnie roz​mó​wi​łem się z Zie​mia​ni​czem – prze​rwał ci​cho Ra​zu​mow. Ja​kiś duch szy​der​stwa wstą​pił w nie​go, więc do​dał: – Moż​na po​wie​-

dzieć, że roz​mo​wa uda​ła się. Wy​sze​dłem stam​tąd z nie​ma​łą ulgą. – O! to czło​wiek – cią​gnął po​wo​li Hal​din, mó​wiąc wciąż w su​fit. – Wie​cie, jak go po​zna​łem? Otóż od kil​ku już ty​go​dni, od chwi​li kie​dy po​go​dzi​łem się z tym, że trze​ba mi tego do​ko​nać, pró​bo​wa​łem się od​osob​nić. Wy​pro​wa​dzi​łem się od wdo​wy, u któ​rej miesz​ka​łem. Po cóż mia​łem na​ra​żać tę po​czci​wą ko​bie​tę, aby ją po​tem drę​czy​ła po​li​cja aż do utra​ty zmy​słów? Prze​sta​łem wi​dy​wać się z ko​le​ga​mi… Ra​zu​mow przy​su​nął do sie​bie ćwiart​kę pa​pie​ru i za​czął kre​ślić na niej ołów​kiem li​nię za li​nią. „Sło​wo daję – po​my​ślał z gnie​wem – trosz​czył się o bez​pie​czeń​stwo wszyst​kich, tyl​ko nie o moje.” Hal​din mó​wił da​lej: – Dziś rano – ach! dziś rano to ‘było co in​ne​go. Jak wam to wy​tłu​ma​czyć? Za​nim do​ko​na​łem tego czy​nu, włó​czy​łem się nocą, a w dzień le​ża​łem w ukry​ciu, ukła​da​jąc so​bie wszyst​ko w my​śli. I by​łem spo​koj​ny. Nie mo​głem spać, ale by​łem spo​koj​ny. Czym​że się mia​łem drę​czyć? Ale dziś rano, po tym! Wte​dy wła​śnie stra​ci​łem spo​kój. Nie mo​głem cho​wać się w tym wiel​kim domu, peł​nym nę​dzy. Nę​dza​rze tego świa​ta nie mogą dać spo​ko​ju. A po​tem, kie​dy ten głu​pi stróż za​czął wrzesz​czeć, po​wie​dzia​łem so​bie: „Jest w tym mie​ście mło​dy czło​wiek, któ​ry prze​ra​sta o gło​wę po​spo​li​te prze​są​dy.” „Kpi ze mnie?” – za​dał so​bie py​ta​nie Ra​zu​mow, kre​śląc ma​chi​nal​nie da​lej trój​ką​ty i kwa​dra​ty. I na​gle po​my​ślał: „Moje za​cho​wa​nie musi mu się wy​da​wać dziw​ne. Je​śli się mnie prze​stra​szy i do​kądś zwie​je – będę zgu​bio​ny bez ra​tun​ku. Ten prze​klę​ty ge​ne​rał…” Rzu​cił ołó​wek i gwał​tow​nie zwró​cił się ku łóż​ku z mgli​stą po​sta​cią roz​cią​gnię​tą na nim w ca​łej swej dłu​go​ści – o ileż mniej wy​raź​ną od tej, przez któ​rej pierś prze​szedł bez wa​ha​nia. By​łoż​by to tak​że wi​dzia​dło? . Mil​cze​nie trwa​ło od dłuż​sze​go cza​su. „Już go tu nie ma” – oto myśl, z któ​rą Ra​zu​mow wal​czył roz​pacz​li​wie, prze​ra​żo​ny jej nie​do​rzecz​no​ścią. „Po​-

szedł so​bie, a to… jest… tyl​ko…” Nie mógł wy​trzy​mać dłu​żej. Sko​czył na rów​ne nogi, mó​wiąc gło​śno: „Je​stem strasz​li​wie nie​spo​koj​ny” – i pa​ro​ma wiel​ki​mi kro​ka​mi pod​szedł do brze​gu łóż​ka. Do​tknął lek​ko dło​nią ra​mie​nia Hal​di​na i gdy tyl​ko spraw​dził jego re​al​ność, do​znał sza​lo​nej po​ku​sy, by po​chwy​cić od​sło​nię​te gar​dło i wy​du​sić ostat​nie tchnie​nie z tego cia​ła, z oba​wy, aże​by nie wy​mknę​ło się spod jego stra​ży, zo​sta​wia​jąc po so​bie tyl​ko zja​wę. Hal​din nie ru​szył się, ale wzno​sząc oczy, spoj​rzał z mro​ku na Ra​zu​mo​wa, z ci​chą wdzięcz​no​ścią za ten ob​jaw uczu​cia. Ra​zu​mow od​wró​cił się i za​czął cho​dzić po po​ko​ju. „By​ło​by to może do​bro​dziej​stwem dla nie​go” – mruk​nął do sie​bie i aż się prze​stra​szył ta​kie​go uspra​wie​dli​wie​nia mor​der​czej po​ku​sy, któ​ra wy​lę​gła się gdzieś w jego mó​zgu. A jed​nak nie mógł z nią się roz​stać. Za​czął ją roz​wa​żać na trzeź​wo. „Co go cze​ka? – my​ślał. – Na za​koń​cze​nie stry​czek… A ja…” Roz​wa​ża​nia te prze​rwał głos Hal​di​na: – Po co nie​po​ko​ić się o mnie. Mogą za​bić moje cia​ło, ale nie zdo​ła​ją wy​gnać mo​jej du​szy z tego świa​ta. Po​wia​dam ci – tak sil​nie wie​rzę w ten świat, że na​wet wiecz​ność wy​obra​żam so​bie jako bar​dzo dłu​gie ży​cie. Może dla​te​go tak je​stem go​to​wy na śmierć.. – Hm – mruk​nął Ra​zu​mow, przy​gry​zł​szy dol​ną war​gę, i da​lej cho​dził po po​ko​ju, snu​jąc swe dziw​ne roz​wa​ża​nia. Tak, dla czło​wie​ka w ta​kim po​ło​że​niu by​ło​by to oczy​wi​stym do​bro​dziej​stwem. Jed​nak rzecz nie po​le​ga​ła na tym, aby być do​brym, lecz aby być twar​dym. Hal​din to nie​pew​ny gość… – Wik​to​rze Wik​to​ro​wi​czu, ja tak​że wie​rzę w ten nasz świat – rzekł Ra​zu​mow z mocą. – Ja rów​nież, póki żyję… Ale wy, zda​je się, ma​cie za​miar stra​szyć na nim po śmier​ci. Nie są​dzi​cie chy​ba na se​rio… Nie​ru​cho​my Hal​din za​czął mó​wić:

– Stra​szyć na nim! Tak! Na pew​no: gnę​bi​cie​li my​śli, któ​ra przy​śpie​sza roz​wój świa​ta, nisz​czy​cie​li dusz, któ​re dążą do pod​nie​sie​nia ludz​kiej god​no​ści – tych na​le​ży ści​gać spo​za gro​bu. Ale tym, co znisz​czą tyl​ko moje cia​ło, prze​ba​czy​łem już z góry. Ra​zu​mow przy​sta​nął tro​chę, aby słu​chać, ale jed​no​cze​śnie kon​tro​lo​wał swo​je wła​sne wra​że​nia. I zły był na sie​bie, że przy​wią​zu​je tyle wagi do tego, co mówi Hal​din. „To wa​riat” – po​my​ślał sta​now​czo, ale myśl ta nie wzbu​dzi​ła w nim po​bła​ża​nia dla Hald​d​na. Było to szcze​gól​nie bez​czel​ne sza​leń​stwo – i z chwi​lą gdy za​czy​na​ło wdzie​rać się w pu​blicz​ne ży​cie kra​ju, każ​dy do​bry oby oby​wa​tel miał oczy​wi​ście obo​wią​zek… Na tym urwał się tok jego my​śli. Ogar​nął go te​raz tak gwał​tow​ny pa​rok​syzm skry​tej nie​na​wi​ści do Hal​di​na, że po​śpiesz​nie za​czął pleść, co mu śli​na na ję​zyk nio​sła: – Tak. Wiecz​ność. Na​tu​ral​nie. Ja rów​nież nie mogę jej so​bie do​brze przed​sta​wić. Wy​obra​żam ją so​bie w każ​dym fa​zie jako coś spo​koj​ne​go i… nud​ne​go. Nie bę​dzie tam żad​nych nie​spo​dzia​nek… czy ro​zu​mie​cie? Za​brak​nie ele​men​tu cza​su. Wy​jął ze​ga​rek i spoj​rzał na go​dzi​nę. Hal​din od​wró​cił się na boki przy​glą​dał się uważ​nie. Ra​zu​mo​wa prze​stra​szy​ło jego po​ru​sze​nie. Nie​pew​ny gość ten ko​leż​ka z wid​mem. Pół​noc jesz​cze nie na​de​szła. Pod​jął śpiesz​nie: – I nie​zba​da​nych ta​jem​nic! Czy moż​na so​bie wy​obra​zić ta​jem​ne spra​wy w wiecz​no​ści? Nie spo​sób. A ży​cie jest ich peł​ne. Są na przy​kład ta​jem​ni​ce uro​dze​nia. Czło​wiek nosi je w so​bie aż do gro​bu. Jest coś ko​micz​ne​go… ale mniej​sza z tym. By​wa​ją rów​nież uta​jo​ne po​bud​ki po​stę​po​wa​nia. Naj​jaw​niej​sze czy​ny czło​wie​ka mają swo​ją ta​jem​ną stro​nę. To bar​dzo cie​ka​we i ta​kie nie​uchwyt​ne. Ktoś na przy​kład wy​cho​dzi z po​ko​ju na spa​cer. Po​zor​nie nic

po​spo​lit​sze​go. A jed​nak dla nie​go może to zna​czyć bar​dzo wie​le. Wra​ca – spo​tkał może ja​kie​goś pi​ja​ka, za​uwa​żył coś szcze​gól​ne​go na śnie​gu i oto już nie ten sam czło​wiek. Naj​mniej spo​dzie​wa – ne rze​czy wy​wie​ra​ją ta​jem​ny wpływ na na​sze my​śli: siwe wąsy jed​nej oso​by, wy​trzesz​czo​ne oczy in​nej. Czo​ło Ra​zu​mo​wa zro​sił pot. Prze​szedł parę razy po po​ko​ju z po​chy​lo​ną gło​wą, uśmie​cha​jąc się do sie​bie zło​śli​wie. – Czy za​sta​no​wi​li​ście się kie​dy nad wła​dzą si​wych wą​sów i wy​trzesz​czo​nych oczu? Wy​bacz​cie. Pew​nie my​śli​cie, że zwa​rio​wa​łem, plo​tąc ta​kie rze​czy w obec​nej chwi​li. A ja nie mó​wię na wiatr. Wi​dzia​łem przy​kła​dy. Zda​rzy​ło mi się raz roz​ma​wiać z kimś, o któ​re​go lo​sie roz​strzy​gnę​ły tego ro​dza​ju ma​te​rial​ne fak​ty. A on o tym na​wet nie wie​dział. Oczy​wi​ście wcho​dzi​ło tu w grę su​mie​nie, ale roz​strzy​gnę​ły ta​kie wła​śnie ma​te​rial​ne fak​ty… A wy, Wik​to​rze Wik​to​ro​wi​czu, mó​wi​cie mi, że​bym się o was nie nie​po​ko​ił. Jak​że! Prze​cież je​stem za was od​po​wie​dzial​ny – pra​wie krzyk​nął Ra​zu​mow. Z tru​dem po​wstrzy​mał wy​buch me​fi​sto​fe​licz​ne​go śmie​chu. Hal​din, bar​dzo bla​dy, uniósł się na łok​ciu. – A nie​spo​dzian​ki ży​cia! – cią​gnął Ra​zu​mow, spoj​rzaw​szy nie​spo​koj​nie na tam​te​go. – Zważ​cie tyl​ko ich zdu​mie​wa​ją​cą na​tu​rę. Ta​jem​ni​czy po​pęd skło​nił was, by​ście tu przy​szli. Nie mó​wię, że po​stą​pi​li​ście źle. Owszem, z pew​ne​go punk​tu wi​dze​nia nie mo​gli​ście po​stą​pić le​piej. Mo​gli​ście pójść do czło​wie​ka ma​ją​ce​go uczu​cia i związ​ki ro​dzin​ne. Sami ma​cie ta​kie związ​ki. Je​śli idzie o mnie, uwa​ża​cie, cho​wa​no mnie w za​kła​dzie, gdzie by​wa​ło przy​głod​no. Mó​wić o sen​ty​men​cie dla ta​kiej in​sty​tu​cji – to, ro​zu​mie​cie sami… A co się ty​czy związ​ków – je​dy​ne moje związ​ki ze świa​tem są na​tu​ry spo​łecz​nej. Mu​szę w ja​kiś spo​sób zdo​być ludz​kie uzna​nie, nim będę mógł w ogó​le dzia​łać. Sie​dzę tu i pra​cu​ję… A czy my​śli​cie, że nie pra​cu​ję rów​nież dla po​stę​pu? Mu​szę wy​ro​bić so​bie wła​sne po​glą​dy na słusz​ną dro​gę po​stę​po​wa​nia… Wy​bacz​cie mi – cią​gnął Razu – mow, ode​tchnąw​szy i za​śmiaw​szy się krót​kim, gar​-

dło​wym śmie​chem – ale nie odzie​dzi​czy​łem re​wo​lu​cyj​ne​go du​cha wraz z po​do​bień​stwem do ja​kie​goś wuja. Spoj​rzał znów na ze​ga​rek i aż go ze​mdli​ło od obrzy​dli​we​go lęku, gdy stwier​dził, jak wie​le jesz​cze mi​nut bra​ku​je do pół​no​cy. Wy​szarp​nął ze​ga​rek wraz z łań​cusz​kiem z kie​sze​ni ka​mi​zel​ki i po​ło​żył go na sto​le w świe​tle lam​py. Wspar​ty na łok​ciu Hal​din nie po​ru​szył się wca​le. Ta nie​ru​cho​mość za​nie​po​ko​iła zno​wu Ra​zu​mo​wa. – „Co on knu​je tak po ci​chu? – po​my​ślał. – Trze​ba temu prze​szko​dzić. Mu​szę mó​wić do nie​go bez prze​rwy.” Pod​niósł głos: – Je​ste​ście sy​nem, bra​tem, sio​strzeń​cem, krew​nym – bo ja wiem zresz​tą czym – dla nie​zli​czo​nych lu​dzi. Ja je​stem tyl​ko czło​wie​kiem. Oto sto​ję przed wami. My​ślą​cy czło​wiek. Czy przy​szło wam kie​dy do gło​wy, w jaki spo​sób czło​wiek, co nig​dy w ży​ciu nie usły​szał ser​decz​ne​go sło​wa ani po​chwa​ły, bę​dzie my​ślał o rze​czach, o któ​rych wy my​śli​cie przede wszyst​kim zgod​nie ze swo​ją kla​są, tra​dy​cją ro​dzin​ną, do​mo​wy​mi uprze​dze​nia​mi – albo też na prze​kór im?… Czy​ście za​sta​no​wi​li się kie​dy, co taki czło​wiek czu​je? Ja nie mam do​mo​wych tra​dy​cja. Nie mam się cze​mu prze​ciw​sta​wiać. Moje tra​dy​cje są hi​sto​rycz​ne. Na cóż się mam oglą​dać, je​śli nie na tę prze​szłość na​ro​do​wą, od któ​rej wy, pa​no​wie, chce​cie od​ciąć wa​szą przy​szłość? Czyż mój umysł, moje dą​że​nia do lep​sze​go losu mają być ob​ra​bo​wa​ne z tej je​dy​nej rze​czy, na któ​rej mogę po​le​gać, dla wi​dzi​mi​się nie​po​skro​mio​nych za​pa​leń​ców? Wy ma​cie swo​ją gu​ber​nię, z któ​rej po​cho​dzi​cie, ale moim jest cały ten kraj – albo nie mam nic zgo​ła. Nie​wąt​pli​wie bę​dzie​cie kie​dyś uwa​ża​ni za mę​czen​ni​ka – za ja​kie​goś bo​ha​te​ra – za po​li​tycz​ne​go świę​te​go. Ale ja się o to nie ubie​gam. Za​do​wo​lę się rolą zwy​kłe​go pra​cow​ni​ka. I cóż wy, lu​dzie, zdo​ła​cie osią​gnąć przez roz​la​nie kil​ku kro​pel krwi na śnie​gu? W tym Bez​mia​rze. W tym nie​szczę​snym Bez​mia​rze! Mó​wię wam – za​wo​łał stłu​mio​nym, drżą​cym gło​sem, po​stą​piw​szy o krok bli​żej ku łóż​ku – że po​trze​bu​je on nie gro​ma​dy stra​szą​-

cych widm, któ​re mógł​by po​de​ptać – ale czło​wie​ka! Hal​din wy​cią​gnął przed sie​bie ręce, jak gdy​by chciał go po​wstrzy​mać, prze​ję​ty gro​zą. – Te​raz ro​zu​miem wszyst​ko! – wy​krzyk​nął z prze​ra​że​niem. – Ro​zu​miem… w koń​cu. Ra​zu​mow za​chwiał się i oparł o stół. Pot zro​sił mu czo​ło, zim​ny dreszcz prze​biegł wzdłuż krzy​ża. „Co ja ta​kie​go mó​wi​łem? – za​dał so​bie py​ta​nie.– Czyż​bym go mimo wszyst​ko wy​pu​ścił z rąk?” Uczuł, że war​gi sztyw​nie​ją mu jak ża​glo​we płót​no i za​miast uspo​ka​ja​ją​ce​go uśmie​chu zdo​był się je​dy​nie na nie​pew​ny gry​mas. – Cóż chce​cie? – za​czął po​jed​naw​czo, gło​sem na​bie​ra​ją​cym stop​nio​wo siły po pierw​szych nie​pew​nych sło​wach – cóż chce​cie? Po​my​śl​cie tyl​ko: czło​wiek spo​koj​ny, pra​co​wi​ty, a tu na​gle… Nie umiem rze​czy owi​jać w ba​weł​nę. Ale… Po​czuł, że zno​wu po​ry​wa go gniew, wście​kły gniew. – I cóż mie​li​śmy tu ro​bić ra​zem do pół​no​cy? Sie​dzieć na​prze​ciw​ko sie​bie i my​śleć o wa​szych… o wa​szych… jat​kach?! Hal​din sie​dział zgnę​bio​ny i za​sę​pio​ny. Po​chy​lił gło​wę, ręce zwi​sły mu po​mię​dzy ko​la​na. Jego głos był ci​chy, smut​ny, ale spo​koj​ny. – Tak, Ra​zu​mow, bra​cie, te​raz wi​dzę, jak to jest. Ma​cie wspa​nia​ło​myśl​ną du​szę, ale brzy​dzi​cie się moim czy​nem – nie​ste​ty. Ra​zu​mow wle​pił w nie​go wzrok. Ze stra​chu tak za​ci​snął zęby, że po​czuł ból w ca​łej twa​rzy. Nie był w sta​nie wy​do​być z sie​bie gło​su. – I może na​wet moja oso​ba jest wam wstręt​na – do​dał Hal​din po​sęp​nie po krót​kim mil​cze​niu. Po​pa​trzył na nie​go przez chwi​lę, po czym zno​wu utkwił wzrok w pod​ło​dze. – Bo istot​nie, o ile ktoś… Urwał, wi​docz​nie cze​ka​jąc na ja​kieś sło​wo. Ra​zu​mow mil​czał. Hal​din po​ki​wał smut​nie gło​wą.

– Oczy​wi​ście… Oczy​wi​ście… – szep​nął. – Ach, co za cięż​ka ro​bo​ta! Trwał przecz chwi​lę w bez​ru​chu, po czym ze​rwał się tak na​gle, że stę​ża​łe ser​ce Ra​zu​mo​wa ude​rzy​ło jak mło​tem. – Niech już tak bę​dzie – wy​krzyk​nął ża​ło​śnie ni​skim, wy​raź​nym gło​sem. – Że​gnaj​cie więc! Ra​zu​mow rzu​cił się na​przód, ale ruch wznie​sio​nej ręki Hal​di​na za​trzy​mał go, za​nim zdo​łał wy​do​stać się zza sto​łu. Oparł się cięż​ko o jego blat i słu​chał da​le​kich dźwię​ków ze​ga​ra miej​skie​go, któ​ry gdzieś wy​dzwa​niał go​dzi​nę. Hal​din stał już przy drzwiach. Wy​so​ki i pro​sty jak strza​ła, że swą bla​dą twa​rzą i wznie​sio​ną ostrze​gaw​czo ręką, wy​glą​dał jak po​sąg przed​sta​wia​ją​cy zu​chwa​łą mło​dość, wsłu​cha​ną w ja​kiś we​wnętrz​ny głos. Ra​zu​mow od​ru​cho​wo po​pa​trzył na ze​ga​rek. Gdy znów spoj​rzał ku drzwiom, Hal​di​na już nie było. Znik​nął pra​wie bez gło​su, jak duch, i tyl​ko z przed​po​ko​ju do​le​ciał ci​chy trzask od​su​wa​nej lek​ko za​suw​ki. Ra​zu​mow wy​biegł za nim z za​wro​tem gło​wy i z otwar​ty​mi usta​mi, z któ​rych nie mógł wy​do​być gło​su. Drzwi przed​po​ko​ju sta​ły otwo​rem. Sła​nia​jąc się do​padł scho​dów i wy​chy​lił się da​le​ko za po​ręcz. Pa​trząc w czar​ną cze​luść klat​ki scho​do​wej z mi​ga​ją​cym w głę​bi świa​teł​kiem, ło​wił uchem od​głos szyb​kich i ci​chych kro​ków oso​by zbie​ga​ją​cej po krę​tych scho​dach. Lek​ki, po​śpiesz​ny tu​pot za​pa​dał się co​raz ni​żej, chy​ży cień prze​mknął przez świa​teł​ko w dole; drgnię​cie ni​kłe​go pło​my​ka. Po​tem ci​sza. Ro​zu​mow słu​chał prze​wie​szo​ny przez po​ręcz i wcią​gał zim​ne, ostre po​wie​trze, zmie​sza​ne z odo​rem brud​nej klat​ki scho​do​wej. Wszę​dzie spo​kój. Wró​cił z wol​na do swe​go po​ko​ju i za​mknął drzwi. Ła​god​ne, rów​ne świa​tło sto​ło​wej lam​py pa​da​ło na ze​ga​rek. Ra​zu​mow sta​nął i spoj​rzał na małą, bia​łą tar​czę. Bra​ko​wa​ło jesz​cze trzech mi​nut do dwu​na​stej. Wziął ze​ga​rek w nie​pew​ną dłoń. – Spóź​nia się – mruk​nął i ogar​nę​ła go dziw​na nie​moc. Ko​la​na ugię​ły się

pod nim, ze​ga​rek wraz z łań​cusz​kiem wy​śli​znął mu się z pal​ców i spadł na pod​ło​gę. Tak go to prze​stra​szy​ło, że o mało sam nie upadł. Gdy wresz​cie od​zy​skał pa​no​wa​nie nad człon​ka​mi na tyle, by schy​lić się po ze​ga​rek, na​tych​miast przy​ło​żył go do ucha. Po chwi​li wy​ją​kał: – Sta​nął – i znów mil​czał dość dłu​go, za​nim cierp​ko mruk​nął. – Do​ko​na​ło się… – A te​raz do ro​bo​ty. Usiadł, się​gnął po pierw​szą z brze​gu książ​kę, otwo​rzył ją na chy​bił tra​fił i za​czął czy​tać. Ale za​le​d​wie prze​czy​tał parę wier​szy, zgu​bił kom​plet​nie wą​tek i nie pró​bo​wał go od​na​leźć. Po​my​ślał: „Pra​wie na pew​no ja​kiś agent po​li​cyj​ny pil​nu​je domu po dru​giej stro​nie uli​cy.” Wy​obra​ził go so​bie przy​cza​jo​ne​go w ciem​nej bra​mie, z wy​trzesz​czo​ny​mi oczy​ma, otu​lo​ne​go w płaszcz po uszy i w ge​ne​ral​skim ka​pe​lu​szu z pió​ra​mi na gło​wie. Ten nie​do​rzecz​ny ob​raz tak go prze​stra​szył, że aż po​de​rwał się kon​wul​syj​nie na krze​śle. Mu​siał do​słow​nie po​trzą​snąć gło​wą z ca​łej siły, żeby się odeń opę​dzić. Agent mógł być prze​bra​ny za chło​pa… za że​bra​ka… Albo też po pro​stu był w ciem​nym płasz​czu, za​pię​tym pod szy​ję i z cięż​ką la​ską w ręku – nic​poń o chy​trych oczach, cuch​ną​cy wód​ką i su​ro​wą ce​bu​lą. Na ten ob​raz Ra​zu​mow do​znał mdło​ści. – „Go mnie to ob​cho​dzi – po​my​ślał ze wstrę​tem. – Czyż je​stem żan​dar​mem? A zresz​tą już się do​ko​na​ło.” Wstał w wiel​kim pod​nie​ce​niu. Nie do​ko​na​ło się. Jesz​cze nie. Nie wcze​śniej jak o wpół do pierw​szej. A tu ze​ga​rek sta​nął. To go do​pro​wa​dza​ło do roz​pa​czy. Nie spo​sób do​wie​dzieć się, któ​ra go​dzi​na. Go​spo​dy​ni i wszy​scy lo​ka​to​rzy na tym pię​trze już śpią. Jak​że​by mógł do nich pójść i… Bóg ra​czy wie​dzieć, co by so​bie po​my​śle​li albo co by od​ga​dli. Nie od​wa​żył się rów​nież wyjść na uli​cę ce​lem spraw​dze​nia cza​su. „Je​stem te​raz po​dej​rza​ny. Nie ma co się oszu​ki​wać” – po​my​ślał z go​ry​czą. Je​że​li z tej lub in​nej przy​czy​ny Hal​din wy​śliź​nie się im i nie zja​wi na Ka​ra​biel​nej, po​li​cja zro​bi re​wi​zję w tym

miesz​ka​niu. A je​śli wte​dy nie bę​dzie w domu, nie po​tra​fi się nig​dy oczy​ścić! Nig​dy! Ra​zu​mow ro​zej​rzał się dzi​ko do​ko​ła, jak gdy​by szu​ka​jąc spo​so​bu po​chwy​ce​nia cza​su, któ​ry, zda się, wy​mknął mu się w zu​peł​no​ści. Nig​dy do​tąd, o ile pa​mię​tał, nie sły​szał ze swe​go po​ko​ju bi​cia miej​skie​go ze​ga​ra. Nie był już na​wet pew​ny, czy go na​praw​dę usły​szał dzi​siej​sze​go wie​czo​ra. Przy​stą​pił do okna i stał z lek​ko po​chy​lo​ną gło​wą, by schwy​tać ni​kły dźwięk. „Będę tu stał, do​pó​ki cze​goś nie usły​szę” – po​wie​dział so​bie, z uchem przy​tknię​tym do szy​by. Nogi za​czę​ły mu drę​twieć, a jed​no​cze​śnie prze​szy​wał go ostry ból w krzy​żu i łyd​kach. Nie ru​szał się. Jego umysł chwiał się na skra​ju obłę​du. W pew​nej chwi​li zdał so​bie spra​wę, że mówi gło​śno: – Przy​zna​ję się – jak uczy​nił​by czło​wiek na tor​tu​rach. „To są tor​tu​ry” – po​my​ślał. Czuł się bli​ski omdle​nia. Ci​chy, ni​ski dźwięk da​le​kie​go ze​ga​ra, zda​wa​ło się, eks​plo​do​wał mu w gło​wie – tak wy​raź​nie go usły​szał… Pierw​sza! Gdy​by Hal​din nie zja​wił się na umó​wio​nym miej​scu, po​li​cja zna​la​zła​by się już tu​taj, by prze​trzą​snąć dom. Ża​den głos nie do​cho​dził jego uszu. Tym ra​zem do​ko​na​ło się. Po​wlókł się z tru​dem do sto​łu i opadł na krze​sło. Od​rzu​cał książ​kę i wziął kwa​dra​to​wą ćwiart​kę pa​pie​ru. Była taka sama jak stos in​nych, po​kry​tych jego drob​nym, wy​raź​nym pi​smem, tyle tyl​ko że nie za​pi​sa​na. Chwy​cił rap​tow​nie pió​ro i uma​czał w atra​men​cie, w nie​ja​snym prze​świad​cze​niu, że bę​dzie da​lej pi​sać swo​ją roz​pra​wę, lecz pió​ro znie​ru​cho​mia​ło nad kart​ką. Po​zo​sta​wa​ło tak przez ja​kiś czas, za​nim opu​ści​ło się, by kre​ślić dłu​gie, nie​zgrab​ne li​te​ry. Ze sku​pio​ną twa​rzą i z za​ci​śnię​ty​mi war​ga​mi Ra​zu​mow za​czął pi​sać. W mia​rę sta​wia​nia ogrom​nych li​ter jego po​rząd​ne pi​smo tra​ci​ło zu​peł​nie swój cha​rak​ter: sta​ło się nie​pew​ne, pra​wie dzie​cin​ne. Na​pi​sał pięć wier​szy je​den po dru​gim. Hi​sto​ria – nie Teo​ria.

Pa​trio​tyzm – nie In​ter​na​cjo​na​lizm. Ewo​lu​cja – nie Re​wo​lu​cja. Kie​ro​wa​nie – nie Nisz​cze​nie. Jed​ność – nie Roz​dar​cie. Po​pa​trzył tępo na to, co na​pi​sał. Po​tem zwró​cił oczy w stro​nę łóż​ka i wpa​try​wał się w nie przez wie​le mi​nut, pod​czas gdy pra​wa ręka błą​dzi​ła na oślep po ca​łym sto​le w po​szu​ki​wa​niu noża. Wresz​cie wstał, mia​ro​wym kro​kiem pod​szedł do łóż​ka i w jego gło​wach przy​gwoź​dził no​żem kart​kę do drew​nia​nej, otyn​ko​wa​nej ścia​ny. Uczy​niw​szy to, od​stą​pił krok w tył, mach​nął ręką i ro​zej​rzał się po po​ko​ju. Po​tem nie spoj​rzał już ani razu na łóż​ko. Zdjął z koł​ka swój dłu​gi płaszcz, otu​lił się nim szczel​nie i legł na twar​dej wło​sia​nej so​fie po dru​giej stro​nie po​ko​ju. Oło​wia​ny sen za​mknął mu na​tych​miast po​wie​ki. Kil​ka​krot​nie w cią​gu tej nocy bu​dził się cały drżą​cy: śni​ło mu się, że brnie przez za​spy śnież​ne w tej Ro​sji, gdzie był nie mniej sa​mot​ny od każ​de​go zdra​dzo​ne​go au​to​kra​ty; w bez​kre​snej, zi​mo​wej Ro​sji, któ​rą we śnie mógł ja​koś ogar​nąć wzro​kiem w ca​łym jej ogro​mie – jak​by to była mapa. Ale po każ​dym wstrzą​sie prze​bu​dze​nia cięż​kie po​wie​ki opa​da​ły na za​mglo​ne oczy i usy​piał zno​wu.

III

Zbli​ża​jąc się do tej czę​ści hi​sto​rii pana Ra​zu​mo​wa, umysł mój, skrom​ny umysł sta​re​go na​uczy​cie​la ję​zy​ków, co​raz do​tkli​wiej od​czu​wa trud​ność za​da​nia. Bo na​praw​dę za​da​niem tym nie jest ubra​nie w for​mę opo​wia​da​nia tre​ści pew​ne​go dziw​ne​go ludz​kie​go do​ku​men​tu, lecz – te​raz wi​dzę to ja​sno – przed​sta​wie​nie mo​ral​nych wa​run​ków ist​nie​ją​cych na znacz​nej czę​ści po​wierzch​ni na​szej zie​mi; wa​run​ków nie​ła​twych do zro​zu​mie​nia, a tym mniej do uka​za​nia w ra​mach opo​wie​ści, póki nie znaj​dzie się ja​kie​goś sło​wa – klu​cza; sło​wa, któ​re by sta​ło za wszyst​ki​mi sło​wa​mi, wy​peł​nia​ją​cy​mi te stro​ny – sło​wa, któ​re nie bę​dąc samą praw​dą, mo​gło​by za​wie​rać dość praw​dy, by do​po​móc w do​ko​na​niu mo​ral​ne​go od​kry​cia, ja​kie po​win​no być ce​lem każ​dej opo​wie​ści. Prze​glą​dam po raz set​ny kart​ki dzien​ni​ka Ra​zu​mo​wa, od​kła​dam go, bio​rę pió​ro i trzy​ma​jąc je już go​to​we do speł​nie​nia swe​go za​da​nia, by na​pi​sać wszyst​ko czar​no na bia​łym – wa​ham się. Al​bo​wiem sło​wem, któ​re upo​rczy​wie ci​śnie się na ko​niec pió​ra, jest sło​wo nie inne jak „cy​nizm”. Bo to jest zna​mię za​rów​no ro​syj​skiej au​to​kra​cji, jak i ro​syj​skie​go bun​tu. W swej py​sze liczb, w swych dzi​wacz​nych pre​ten​sjach do świę​to​ści i w ta​jem​nej go​to​wo​ści do po​ni​ża​nia się w cier​pie​niu, duch Ro​sji jest du​chem cy​ni​zmu. Duch cy​ni​zmu wy​peł​nia do tego stop​nia oświad​cze​nia ro​syj​skich mę​żów sta​nu, teo​rie re​wo​lu​cjo​ni​stów i mi​stycz​ne prze​po​wied​nie pro​ro​ków, że wol​ność wy​glą​da tam na pew​ną for​mę roz​pu​sty, a na​wet same cno​ty chrze​ści​jań​skie wy​da​ją się nie​oby​czaj​ne… Ale prze​pra​szam za ten od​skok. Zro​dzi​ły

go roz​wa​ża​nia nad zwro​tem, jaki na​stą​pił w hi​sto​rii pana Ra​zu​mo​wa, z chwi​lą gdy jego kon​ser​wa​tyw​ne prze​ko​na​nia, roz​wod​nio​ne ja​kimś nie​okre​ślo​nym li​be​ra​li​zmem, wła​ści​wym za​pal​no​ści jego mło​de​go wie​ku, skry​sta​li​zo​wa​ły się pod wpły​wem wstrzą​su ze​tknię​cia z Hal​di​nem. Ra​zu​mow obu​dził się – po raz dzie​sią​ty może – z sil​ny​mi dresz​cza​mi. Wi​dząc świa​tło dnia w oknie, prze​zwy​cię​żył chęć, by na nowo uło​żyć się do snu. Nie pa​mię​tał ni​cze​go, nie zdzi​wił się jed​nak, że spał na so​fie w płasz​czu i prze​marzł do szpi​ku ko​ści. Świa​tło wle​wa​ją​ce się przez szy​by wy​da​ło mu się dziw​nie po​sęp​ne; nie nio​sło z sobą tej obiet​ni​cy, jaką każ​dy nowy dzień da​wać wi​nien mło​do​ści. Było to jak​by prze​bu​dze​nie czło​wie​ka śmier​tel​nie cho​re​go lub dzie​więć​dzie​się​cio​let​nie​go star​ca. Spoj​rzał na lam​pę, któ​ra wy​pa​li​ła się do cna. Sta​ła tam, wy​ga​sła la​tar​nia mor​ska jego prac, zim​ny przed​miot z mo​sią​dzu i por​ce​la​ny, wśród po​roz​rzu​ca​nych no​ta​tek i sto​sów ksią​żek – rze​czy już mar​twych, bez wagi i zna​cze​nia – po pro​stu śmiet​ni​ka za​czer​nio​ne​go pa​pie​ru. Wstał, zdjął płaszcz i za​wie​sił go na koł​ku, wy​ko​nu​jąc wszyst​kie te ru​chy cał​kiem ma​chi​nal​nie. Ogar​nę​ło go uczu​cie nie​by​wa​łe​go otę​pie​nia, za​stój we​wnętrz​ny jak​by wody w ro​wie, jak gdy​by ży​cie ucie​kło z wszyst​kich rze​czy, a na​wet z jego my​śli. W domu pa​no​wa​ła zu​peł​na ci​sza. Od​wró​ciw​szy się od wie​sza​ka, po​my​ślał z obo​jęt​no​ścią wciąż jed​na​ką, że musi być jesz​cze bar​dzo wcze​śnie; ale spoj​rzaw​szy na ze​ga​rek, le​żą​cy na sto​le, spo​strzegł, że obie wska​zów​ki sta​ły już na dwu​na​stej. – Ach tak – mruk​nął, i jak​by po​wo​li bu​dząc się ro​zej​rzał się po po​ko​ju. Za​sta​no​wi​ła go kart​ka przy​gwoż​dżo​na do ścia​ny. Po​pa​trzył na nią z da​le​ka, bez zdzi​wie​nia i bez uzna​nia, ale gdy usły​szał, że w przed​po​ko​ju słu​żą​ca krzą​ta się przy sa​mo​wa​rze, przy​go​to​wu​jąc mu śnia​da​nie, pod​szedł i zdjął kart​kę z miną zu​peł​nie obo​jęt​ną.

Czy​niąc to, spoj​rzał na łóż​ko, w któ​rym nie spał tej nocy: na po​dusz​ce trwał jesz​cze wgłę​bio​ny ślad gło​wy Hal​di​na. Na​wet gniew Ra​zu​mo​wa na ów znak byt​no​ści tego czło​wie​ka otę​piał. Nie pró​bo​wał go obu​dzić. Spę​dził cały dzień bez​czyn​nie; na​wet się nie ucze​sał. Nie przy​szło mu do gło​wy, aby wyjść na mia​sto. Je​śli nie od​dał się żad​nym po​wią​za​nym roz​my​śla​niom, to nie dla​te​go, żeby był nie​zdol​ny do my​śle​nia. Za​bra​kło mu do​sta​tecz​ne​go za​in​te​re​so​wa​nia. Zie​wał czę​sto. Pił dużo her​ba​ty, cho​dził po po​ko​ju bez celu, a gdy usiadł, po​zo​sta​wał dłu​go bez ru​chu. Czas ja​kiś spę​dził przy oknie, bęb​niąc spo​koj​nie koń​ca​mi pal​ców po szy​bie. Pod​czas ospa​łych wę​dró​wek do​ko​ła sto​łu uj​rzał od​bi​cie wła​snej twa​rzy w lu​strze i za​trzy​mał się. Oczy, któ​re pa​trzy​ły na nie​go ze zwier​cia​dła, były to naj​niesz​czę​śliw​sze oczy, ja​kie kie​dy​kol​wiek wi​dział. I to była pierw​sza rzecz, któ​ra po​ru​szy​ła psy​chicz​ny za​stój tego dnia. Nie do​tknę​ło go to oso​bi​ście. Po​my​ślał tyl​ko, że ży​cie bez szczę​ścia jest nie​moż​li​we. A czym było szczę​ście? Ziew​nął i za​czął znów włó​czyć się od ścia​ny do ścia​ny swe​go po​ko​ju. Ocze​ki​wa​nie cze​goś jest szczę​ściem – tyl​ko to i nic wię​cej. Cze​kać na za​spo​ko​je​nie ja​kie​goś pra​gnie​nia, na​sy​ce​nie ja​kiejś na​mięt​no​ści, mi​ło​ści, am​bi​cji, nie​na​wi​ści… nie​wąt​pli​wie i nie​na​wi​ści. Mi​ło​ści i nie​na​wi​ści. I uni​kać nie​bez​pie​czeństw eg​zy​sten​cji, żyć bez stra​chu – to też jest szczę​ście. I już nic wię​cej. Ży​cie bez stra​chu – ocze​ki​wa​nie. „Och! Nędz​na dolo ludz​ka!” – wy​krzyk​nął w my​śli; i za​raz do​dał: „W ta​kim ra​zie po​wi​nie​nem być do​sta​tecz​nie szczę​śli​wy.” Ale to stwier​dze​nie nie oży​wi​ło go. Prze​ciw​nie, ziew​nął zno​wu, jak zie​wał cały dzień. Zdzi​wił się z lek​ka, spo​strze​gł​szy, że za​sko​czy​ła go noc. Zmrok nad​szedł szyb​ko, cho​ciaż czas zda​wał się nie ru​szać z miej​sca. Jak​że się to sta​ło, że nie do​strzegł mi​ja​nia tego dnia? Oczy​wi​ście dla​te​go, że sta​nął ze​ga​rek… Nie za​pa​lił lam​py, ale pod​szedł do łóż​ka i rzu​cił się na nie bez za​sta​no​wie​nia. Le​żąc na wznak, pod​ło​żył ręce pod gło​wę i pa​trzył w górę. Po chwi​li po​-

my​ślał: „Leżę tu jak ten czło​wiek. Cie​kaw je​stem, czy spał, kie​dy ja zma​ga​łem się z za​dym​ką na uli​cy. Nie, on nie spał. Lecz dla​cze​goż ja nie miał​bym spać?” I uczuł, że ci​sza noc​na kła​dzie mu się jak cię​żar na wszyst​kich człon​kach. Z ze​wnątrz, z ci​szy tę​gie​go mro​zu, do​bit​ne ude​rze​nia miej​skie​go ze​ga​ra od​li​cza​ją​ce pół​noc wtar​gnę​ły w spo​kój jego po​wścią​ga​ne​go pod​nie​ce​nia. Zno​wu za​czął my​śleć. Upły​nę​ły już dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny, od​kąd tam​ten opu​ścił jego miesz​ka​nie. Ra​zu​mow czuł z całą pew​no​ścią, że Hal​din, choć w wię​zie​niu, śpi tej nocy. Pew​ność ta roz​gnie​wa​ła go, bo wo​lał nie my​śleć o Hal​di​nie – ale wy​ja​śniał so​bie spra​wę fi​zjo​lo​gicz​ny​mi i psy​cho​lo​gicz​ny​mi przy​czy​na​mi. Ten czło​wiek, jak sam wy​znał, nie sy​piał po no​cach od wie​lu ty​go​dni, te​raz jed​nak skoń​czy​ła się dla nie​go wszel​ka nie​pew​ność. Nie​wąt​pli​wie wy​glą​dał już tyl​ko kre​su swe​go mę​czeń​stwa. Czło​wiek, któ​ry po​go​dził się z tym, że ma za​bić, nie po​trze​bu​je wie​le, by po​go​dzić się z wła​sną śmier​cią. Hal​din spał może smacz​niej od ge​ne​ra​ła T., któ​re​go za​da​nie – nie mniej cięż​ka ro​bo​ta – pozo – sta​wa​ło nie ukoń​czo​ne i nad któ​re​go gło​wą wi​siał miecz re​wo​lu​cyj​nej ze​msty. Ra​zu​mow przy​po​mniał so​bie tego krę​pe​go męż​czy​znę z na​la​ny​mi po​licz​ka​mi, wspar​ty​mi o koł​nierz mun​du​ru, tego szer​mie​rza au​to​kra​cji, któ​ry po​tra​fił nie zdra​dzić ani zdzi​wie​nia, ani nie​do​wie​rza​nia, ani ra​do​ści, ale z któ​re​go wy​trzesz​czo​nych oczu biła śmier​tel​na nie​na​wiść do wszel​kie​go bun​tu – po​ru​szył się nie​spo​koj​nie na łóż​ku. „Po​dej​rze​wał mnie – po​my​ślał. – Są​dzę, że musi po​dej​rze​wać każ​de​go. Był​by zdol​ny po​dej​rze​wać wła​sną żonę, gdy​by Hal​din był po​szedł ze swo​im wy​zna​niem do jej bu​du​aru.” Usiadł na łóż​ku w udrę​ce. Miał​że po​zo​stać po​li​tycz​nie po​dej​rza​nym do koń​ca swo​ich dni? Miał​że iść przez ży​cie jak czło​wiek, któ​re​mu nie moż​na do​wie​rzać – ze złą notą taj​nej po​li​cji, do​łą​czo​ną do jego akt? Ja​kiej przy​szło​-

ści może się spo​dzie​wać? „Je​stem te​raz po​dej​rza​ny” – po​my​ślał zno​wu; ale w mia​rę jak noc mi​ja​ła, przy​szedł mu z po​mo​cą zwy​czaj za​sta​na​wia​nia się nad rze​cza​mi i owo pra​gnie​nie bez​pie​czeń​stwa i spo​koj​ne​go ży​cia, któ​re tkwi​ło w nim tak moc​no. Jego sta​tecz​na, rów​na, pra​co​wi​ta eg​zy​sten​cja sta​nie się w koń​cu świa​dec​twem lo​jal​no​ści. Ist​nia​ło prze​cież tyle do​zwo​lo​nych dróg słu​że​nia kra​jo​wi. Moż​na pra​co​wać dla po​stę​pu, nie bę​dąc re​wo​lu​cjo​ni​stą. A gdy się raz wresz​cie wy​bi​je – otwie​ra​ło się przed nim wiel​kie pole dzia​ła​nia, i to w naj​roz​ma​it​szych kie​run​kach. Myśl jego, niby ko​łu​ją​cy ptak, wró​ci​ła po dwu​dzie​stu czte​rech go​dzi​nach do srebr​ne​go me​da​lu i jak ów ptak za​wi​sła nad nim. Nie zmru​żył oka przez całą noc ani na chwi​lę, lecz gdy dzień za​świ​tał, wstał nie nad​to zmę​czo​ny i do​sta​tecz​nie opa​no​wa​ny, by wziąć się do prak​tycz​nych za​jęć. Wy​szedł z domu i wy​słu​chał trzech po​ran​nych wy​kła​dów. Ale pra​ca w bi​blio​te​ce była tyl​ko pan​to​mi​mą ucze​nia się. Sie​dział wśród po​otwie​ra​nych ksią​żek, si​ląc się na ro​bie​nie no​ta​tek i wy​cią​gów. Jego nowo zdo​by​ty spo​kój, jak zbyt lek​ka sza​ta, zda​wał się roz​wie​wać przy lada sło​wie. Zdra​da! Dla​cze​go? Ten czło​wiek sam zro​bił wszyst​ko, żeby się zdra​dzić. Jak mało było po​trze​ba, żeby go oszu​kać! „Nie po​wie​dzia​łem mu ani jed​ne​go sło​wa, któ​re by nie było ści​słą praw​dą. Ani jed​ne​go sło​wa” – spie​rał się z sa​mym sobą Ra​zu​mow. Ale sko​ro myśl raz po​bie​gła w tym kie​run​ku, nie mo​gło być mowy o po​ży​tecz​nej pra​cy. Te same kon​cep​cje snu​ły mu się wciąż po gło​wie, w my​śli wy​ma​wiał w kół​ko te same sło​wa. W koń​cu za​mknął wszyst​kie książ​ki i gwał​tow​nie we​pchnął do kie​sze​ni swo​je pa​pie​ry, wście​ka​jąc się na Hal​di​na. Gdy wy​cho​dził z bi​blio​te​ki, przy​łą​czył się do nie​go wy​so​ki, ko​ści​sty stu​dent w znisz​czo​nym płasz​czu i szedł obok, za​tro​ska​ny. Ra​zu​mow od​po​wie​-

dział na jego wy​bą​ka​ne po​zdro​wie​nie, nie spo​glą​da​jąc na​wet w tę stro​nę. „Cze​go on mnie się cze​pia?” – po​my​ślał ze szcze​gól​nym lę​kiem przed wszyst​kim, co nie​spo​dzie​wa​ne, lę​kiem, z któ​re​go usi​ło​wał otrzą​snąć się, by nie przy​lgnął do nie​go na całe ży​cie. A stu​dent pa​trząc w zie​mię, szep​nął ostroż​nie, że za​pew​ne ko​le​ga już czy​tał o przed​wczo​raj​szym aresz​to​wa​niu wy​ko​naw​cy wy​ro​ku – tak się wy​ra​ził – na panu de P…. – By​łem cho​ry, nie wy​cho​dzi​łem z domu – mruk​nął Ra​zu​mow przez zęby. Wy​so​ki stu​dent ru​szył ra​mio​na​mi i wsa​dził ręce głę​bo​ko w kie​sze​nie. Miał kan​cia​sty, bez​wło​sy, świe​cą​cy pod​bró​dek, któ​ry drżał mu z lek​ka pod​czas mó​wie​nia, a jego nos, czer​wo​ny od mro​zu, ster​czał z za​pad​nię​tych po​licz​ków, jak​by był do​cze​pio​ny z ma​lo​wa​nej tek​tu​ry. Pięt​no chło​du i gło​du zna​czy​ło całą jego po​wierz​chow​ność. Szedł upar​cie obok Ra​zu​mo​wa z oczy​ma utkwio​ny​mi w zie​mię. – Jest to wia​do​mość urzę​do​wa – cią​gnął da​lej tym sa​mym ostroż​nym szep​tem. – Może być kłam​li​wa. Ale że aresz​to​wa​no ko​goś we wto​rek w nocy mię​dzy dwu​na​stą a pierw​szą, to pew​ne. I pręd​ki​mi sło​wy, pod płasz​czy​kiem swej wiecz​nie stra​pio​nej miny, po​in​for​mo​wał Ra​zu​mo​wa, że wia​do​mość po​cho​dzi​ła od pew​ne​go niż​sze​go urzęd​ni​ka, za​trud​nio​ne​go w głów​nym urzę​dzie po​li​cyj​nym. Urzęd​nik ten na​le​żał do jed​ne​go z kó​łek re​wo​lu​cyj​nych. – Do tego sa​me​go co ja – do​dał stu​dent. Prze​cho​dzi​li przez sze​ro​ki, pro​sto​kąt​ny plac. Ra​zu​mo​wa ogar​nę​ło bez​brzeż​ne przy​gnę​bie​nie. Opu​ści​ła go cała ener​gia, a wszyst​ko, na co pa​trzył, zda​wa​ło się mą​cić w oczach i roz​pły​wać. Nie miał od​wa​gi roz​stać się w tym miej​scu ze stu​den​tem. „On może mieć po​wią​za​nia z po​li​cją – prze​mknę​ło mu przez myśl. – Któż to może wie​dzieć?” Ale spoj​rzaw​szy na zzięb​nię​tą i wy​gło​dzo​ną po​stać swe​go to​wa​rzy​sza zro​zu​miał, że po​dej​rze​nie to jest nie​do​rzecz​ne.

– Ale ja, wi​dzi​cie, nie na​le​żę do żad​ne​go kół​ka. Ja… Nie śmiał do​dać nic wię​cej, nie śmiał na​wet przy​śpie​szyć kro​ku. A tam​ten, sta​wia​jąc bar​dzo uważ​nie swe nędz​nie obu​te nogi, za​pro​te​sto​wał ci​chym gło​sem, że prze​cież nie każ​dy musi na​le​żeć do ja​kiejś or​ga​ni​za​cji. Naj​cen​niej​sze jed​nost​ki po​zo​sta​ją na ze​wnątrz. Nie​któ​re naj​lep​sze ro​bo​ty wy​ko​ny​wa się poza or​ga​ni​za​cją. Po czym wy​szep​tał bar​dzo szyb​ko spie​czo​ny​mi go​rącz​ką war​ga​mi. – Czło​wiek, któ​re​go aresz​to​wa​no na uli​cy, to Hal​din. I przyj​mu​jąc za rzecz na​tu​ral​ną za​lęk​nio​ne mil​cze​nie Ra​zu​mo​wa, za​pew​nił go, że nie mo​gło być co do tego wąt​pli​wo​ści. Ów urzęd​nik pań​stwo​wy miał tej nocy służ​bę w głów​nym biu​rze. Sły​sząc gło​śny ha​łas i licz​ne kro​ki w sie​ni i wie​dząc, że nocą przy​wo​żo​no cza​sem z twier​dzy prze​stęp​ców po​li​tycz​nych, otwo​rzył na​gle drzwi po​ko​ju, w któ​rym pra​co​wał. Za​nim służ​bo​wy żan​darm zdą​żył we​pchnąć go z po​wro​tem do środ​ka i za​trza​snąć mu drzwi przed no​sem, urzęd​nik zo​ba​czył więź​nia, któ​re​go gro​ma​da po​li​cjan​tów wpół nio​sła, a wpół wle​kła przez sień. Po​stę​po​wa​no z nim bar​dzo bru​tal​nie. Urzęd​nik po​znał z całą pew​no​ścią Hal​di​na. W nie​speł​na pół go​dzi​ny póź​niej ge​ne​rał T. przy​był do biu​ra, by oso​bi​ście prze​słu​chać więź​nia. – Nie dzi​wi was to? – za​koń​czył chu​dy stu​dent. – Nie – od​parł Ra​zu​mow szorst​ko i na​tych​miast po​ża​ło​wał tej od​po​wie​dzi. – Wszy​scy my​śle​li, że Hal​din znaj​du​je się na pro​win​cji u swo​jej ro​dzi​ny. A wy nie? Stu​dent zwró​cił swo​je wiel​kie, za​pa​dłe oczy na Ra​zu​mo​wa, ten zaś rzekł nie​bacz​nie: – Jego ro​dzi​na jest za gra​ni​cą. Był​by się ugryzł w ję​zyk ze zło​ści. Stu​dent po​wie​dział to​nem do​ce​nia​ją​cym zna​cze​nie fak​tu: – Ach tak! Wy jed​ni wie​dzie​li​ście – i umilkł. „Sprzy​się​gli się na moją zgu​-

bę” – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Czy ko​le​ga mó​wił o tym jesz​cze komu in​ne​mu? – za​py​tał z gorz​ką cie​ka​wo​ścią. Tam​ten po​trzą​snął gło​wą. – Nie. Tyl​ko wam. W na​szym kół​ku są​dzo​no, że sko​ro Hal​din wy​ra​żał się czę​sto z naj​więk​szym uzna​niem o wa​szym cha​rak​te​rze… Ra​zu​mow nie mógł po​wstrzy​mać od​ru​chu gniew​nej roz​pa​czy, któ​ry zo​stał jed​nak przez tam​te​go ja​koś in​a​czej zro​zu​mia​ny, bo za​milkł i od​wró​cił swo​je czar​ne po​zba​wio​ne bla​sku oczy. Szli obok sie​bie w mil​cze​niu. Po czym chu​dy stu​dent za​czął znów szep​tać, nie pa​trząc na Ra​zu​mo​wa. – Po​nie​waż nie mamy te​raz ni​ko​go ze swo​ich w twier​dzy, przez kogo moż​na by prze​słać mu tru​ci​znę, roz​wa​ża​li​śmy już moż​li​wość ja​kiejś ak​cji od​we​to​wej – w naj​bliż​szym cza​sie… Ra​zu​mow, idąc z du​żym wy​sił​kiem, prze​rwał: – Zna​li​ście do​brze Hal​di​na? Czy wie​dział, gdzie miesz​ka​cie? – Mia​łem szczę​ście sły​szeć dwa razy, jak prze​ma​wiał – od​po​wie​dział stu​dent go​rącz​ko​wym szep​tem, kon​tra​stu​ją​cym z po​nu​rą apa​tią jego twa​rzy i obej​ścia. – Nie znał mego ad​re​su… Miesz​kam li​cho… u ro​dzi​ny rze​mieśl​ni​czej… Mam tyl​ko kąt w po​ko​ju.’.. Nie bar​dzo tam mogę przyj​mo​wać go​ści, ale gdy​by​ście mnie do cze​goś po​trze​bo​wa​li, to je​stem go​tów. Ra​zu​mow aż się za​trząsł ze stra​chu i wście​kło​ści. Wy​cho​dził po pro​stu z sie​bie, nie pod​niósł jed​nak gło​su: – Nie chcę, by​ście się spo​ty​ka​li ze mną, by​ście mó​wi​li ze mną, by​ście zwra​ca​li się do mnie choć jed​nym sło​wem. Za​ka​zu​ję wam. – Zgo​da – rzekł stu​dent ule​gle, nie oka​zu​jąc żad​ne​go zdzi​wie​nia z po​wo​du tego nie​spo​dzie​wa​ne​go za​ka​zu. – Ma​cie swo​je taj​ne przy​czy​ny… do​sko​na​le… ro​zu​miem.

Od​su​nął się na​tych​miast, nie pod​no​sząc na​wet oczu, i prze​szedł uko​sem na dru​gą stro​nę uli​cy – chu​dy, ob​dar​ty, wy​gło​dzo​ny i ze spusz​czo​ną gło​wą, stą​pa​jąc w swój szcze​gól​ny, oględ​ny spo​sób. Ra​zu​mow przy​pa​try​wał mu się, jak pa​trzy się na po​stać z sen​ne​go kosz​ma​ru, po czym ru​szył da​lej, sta​ra​jąc się o ni​czym nie my​śleć. Przed drzwia​mi jego miesz​ka​nia go​spo​dy​ni zda​wa​ła się na nie​go cze​kać. Była to ni​ska, gru​ba, nie​kształt​ną baba, z na​la​ną, po​żół​kłą twa​rzą, sta​le otu​lo​na czar​nym, weł​nia​nym sza​lem. Uj​rzaw​szy go wcho​dzą​ce​go po scho​dach, za​ma​cha​ła rę​ka​mi i za​ła​ma​ła je z wiel​kim prze​ję​ciem. – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, oj​czul​ku mój, có​że​ście na​bro​ili? I to taki spo​koj​ny, mło​dy czło​wiek! A toż po​li​cja do​pie​ro co prze​trzą​sa​ła wasz po​kój. Ra​zu​mow po​pa​trzył na nią z mil​czą​cą, ba​daw​czą uwa​gą. Jej obrzę​kła, żół​ta twarz drga​ła z emo​cji. Bła​gal​nie wznio​sła na nie​go oczy. – Taki roz​sąd​ny mło​dzie​niec! Dość na was spoj​rzeć, aby się o tym prze​ko​nać. A te​raz… rap​tem… coś po​dob​ne​go! Na co się wam było za​da​wać z tymi ni​hi​li​sta​mi! Rzuć​cie to, oj​czul​ku! To są lu​dzie, któ​rzy przy​no​szą nie​szczę​ście. Ra​zu​mow z lek​ka wzru​szył ra​mio​na​mi. – A może ja​kiś nie​zna​ny wróg oczer​nił was, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? Dużo jest czar​nych serc i fał​szy​wych do​no​sów w dzi​siej​szych cza​sach. Każ​dy żyje pod stra​chem. – Czy​ście sły​sze​li, że ktoś na mnie do​niósł? – spy​tał Ra​zu​mow, nie spusz​cza​jąc oczu z jej ro​ze​dr​ga​nej twa​rzy. Nie, nie sły​sza​ła ni​cze​go. Pró​bo​wa​ła wy​ba​dać ko​mi​sa​rza, gdy jego pod​wład​ni prze​trzą​sa​li po​kój. To ludz​ki czło​wiek ten ko​mi​sarz. I zna ją od je​de​na​stu lat. Ale tyle tyl​ko po​wie​dział jej w sie​ni – z miną chmur​ną i stra​pio​ną: – Nie py​taj​cie mnie o nic, do​bra ko​bie​to. Sam nic nie wiem. Roz​kaz po​cho​dzi od wyż​szej wła​dzy.

I rze​czy​wi​ście, wkrót​ce po wyj​ściu po​li​cjan​tów zja​wił się ja​kiś bar​dzo waż​ny pan w fu​trze i w błysz​czą​cym ka​pe​lu​szu, usiadł przy sto​le i oso​bi​ście prze​glą​dał wszyst​kie pa​pie​ry. Przy​szedł sam i od​szedł sam; ni​cze​go z sobą nie za​brał. A ona – po wyj​ściu po​li​cji – pró​bo​wa​ła choć tro​chę upo​rząd​ko​wać rze​czy. Ra​zu​mow od​wró​cił się pręd​ko i wszedł do swo​je​go po​ko​ju. Wszyst​kie książ​ki zo​sta​ły prze​trzą​śnię​te i po​roz​rzu​ca​ne po pod​ło​dze. Go​spo​dy​ni we​szła za nim i schy​liw​szy się z tru​dem, za​czę​ła zbie​rać je w far​tuch. Pa​pie​ry jego i no​tat​ki, za​wsze tak sta​ran​nie po​ukła​da​ne (wszyst​kie wią​za​ły się z jego stu​dia​mi), two​rzy​ły te​raz wy​mie​sza​ny bez​ład​nie stos po​środ​ku sto​łu. Nie​po​rzą​dek ten wstrzą​snął Ra​zu​mo​wem głę​bo​ko, po​nad roz​sąd​ną mia​rę. Usiadł i pa​trzył bez​myśl​nie. Do​zna​wał, wy​raź​ne​go uczu​cia, że całą jego eg​zy​sten​cję pod​mi​no​wa​no w ja​kiś ta​jem​ni​czy spo​sób, że wszyst​kie jej mo​ral​ne pod​po​ry ko​lej​no roz​pa​da​ją się w gru​zy. Do​znał na​wet lek​kie​go za​wro​tu gło​wy i zro​bił ruch, jak gdy​by szu​kał opar​cia. Ko​bie​ta, dźwi​gnąw​szy się z ci​chym stęk​nię​ciem, wy​sy​pa​ła wszyst​kie książ​ki z far​tu​cha na sofę i wy​szła, mam​ro​cząc coś do sie​bie i wzdy​cha​jąc. Te​raz do​pie​ro Ra​zu​mow za​uwa​żył, że owa kart​ka, któ​ra przez jed​ną noc wi​sia​ła, przy​gwoż​dżo​na do ścia​ny nad jego pu​stym łóż​kiem, leży na sa​mym wierz​chu sto​su pa​pie​rów. Zdjąw​szy ją po​przed​nie​go dnia, ma​chi​nal​nie zło​żył kart​kę we czwo​ro i rzu​cił na stół. A te​raz uj​rzał ją le​żą​cą na sa​mym wierz​chu, roz​ło​żo​ną i wy​gła​dzo​ną, przy​kry​wa​ją​cą sobą cały ten bez​ład​ny stos no​ta​tek – dzie​je jego ży​cia umy​sło​we​go w cią​gu ostat​nich trzech lat. Nie rzu​co​no jej tam. Po​ło​żo​no ją i na​wet wy​gła​dzo​no. Do​pa​trzył się w tym ja​kiejś in​ten​cji o głęb​szym zna​cze​niu – a może nie​po​ję​te​go dlań szy​der​stwa. Sie​dział wpa​tru​jąc się w tę kart​kę, aż go roz​bo​la​ły oczy. Nie pró​bo​wał upo​-

rząd​ko​wać pa​pie​rów ani tego wie​czo​ra, ani przez cały na​stęp​ny dzień – któ​ry spę​dził w domu w sta​nie szcze​gól​ne​go nie​zde​cy​do​wa​nia. To uczu​cie nie​zde​cy​do​wa​nia wy​ra​ża​ło się – nie mniej i nie wię​cej – tyl​ko py​ta​niem, czy war​to da​lej żyć? Nie przy​po​mi​na​ło to jed​nak wca​le roz​ter​ki czło​wie​ka za​mie​rza​ją​ce​go po​peł​nić sa​mo​bój​stwo. Myśl o tar​gnię​ciu się na wła​sne cia​ło nie po​sta​ła na​wet w gło​wie Ra​zu​mo​wa. Nie szło tu o ten ma​te​rial​ny kształt, przy​pad​ko​wo tyl​ko z na​zwi​skiem zwią​za​ny, któ​ry po​ru​szał się, od​dy​chał, no​sił ta​kie, a nie inne ubra​nie i nie ob​cho​dził ni​ko​go, prócz może jed​nej wła​ści​ciel​ki miesz​ka​nia. Praw​dzi​wy Ra​zu​mow ist​niał w tym, cze​go pra​gnął, w usta​lo​nej przy​szło​ści i w przy​szło​ści za​gro​żo​nej za​rów​no bez​pra​wiem au​to​kra​cji – bo au​to​kra​cja nie zna żad​nych praw – jak bez​pra​wiem re​wo​lu​cji. Po​czu​cie, że jego du​cho​wa oso​bo​wość wy​da​na była na ła​skę tych bez​praw​nych mocy, było w nim tak sil​ne, że py​tał sie​bie po​waż​nie, czy opła​ca​ło się speł​niać nadal umy​sło​we funk​cje tego ist​nie​nia, któ​re jak​by prze​sta​wa​ło być jego wła​sno​ścią. „Na co wy​si​lać in​te​li​gen​cję, pra​co​wać sys​te​ma​tycz​nie nad roz​wo​jem mo​ich zdol​no​ści i pla​no​wać dal​sze stu​dia? – za​da​wał so​bie py​ta​nie. – Chcę kie​ro​wać się w ży​ciu roz​sąd​ny​mi prze​ko​na​nia​mi, ale czy może mnie to ochro​nić przed czymś… czymś po​twor​nym i zgub​nym – co może na​raz wtar​gnąć, kie​dy tu spo​koj​nie sie​dzę?…” Spoj​rzał z lę​kiem ku drzwiom przed​po​ko​ju, jak​by w ocze​ki​wa​niu, że ja​kieś nie​wia​do​me zło na​ci​śnie klam​kę i ci​cho sta​nie przed nim. „Po​spo​li​ty zło​dziej – po​my​ślał – znaj​du​je wię​cej opar​cia w pra​wie, któ​re ła​mie, i na​wet ta​kie by​dlę jak Zie​mia​nicz ma swo​je po​cie​chy.” Ra​zu​mow po​zaz​dro​ścił zło​dzie​jo​wi jego ma​te​ria​li​zmu, a na​mięt​no​ści nie​po​praw​ne​mu ko​chan​ko​wi. Na​stęp​stwa ich czy​nów były ja​sne, a ży​cie, ja​kie wie​dli, po​zo​sta​wa​ło ich wła​sno​ścią. A jed​nak tej nocy Ra​zu​mow spał tak twar​do, jak gdy​by po​cie​szał się był na

spo​sób Zie​mia​ni​cza. Usnął od razu, le​żał jak kło​da i obu​dziw​szy się nie pa​mię​tał żad​nych snów. Na​to​miast jego du​sza jak gdy​by wy​szła nocą zry​wać kwia​ty gniew​nej mą​dro​ści. Wstał w na​stro​ju po​sęp​nej de​ter​mi​na​cji i jak​by w po​sia​da​niu no​wej wie​dzy o so​bie. Spoj​rzał drwią​co na stos pa​pie​rów na sto​le i ru​szył na wy​kła​dy, mruk​nąw​szy do sie​bie: „Zo​ba​czy​my.” Nie miał ocho​ty roz​ma​wiać z kim​kol​wiek ani tłu​ma​czyć się z wczo​raj​szej nie​obec​no​ści na wy​kła​dach. Ale trud​no było po​zbyć się gru​biań​sko pew​ne​go bar​dzo po​czci​we​go ko​le​gi o gład​kiej, ró​żo​wej twa​rzy i ja​snych wło​sach, prze​zy​wa​ne​go przez in​nych stu​den​tów „na​rwa​nym Ko​stią”. Był to ubó​stwia​ny je​dy​nak bar​dzo bo​ga​te​go i nie​pi​śmien​ne​go rzą​do​we​go do​staw​cy, uczęsz​cza​ją​cy na wy​kła​dy je​dy​nie pod​czas okre​so​wych na​pa​dów skru​chy, któ​re ogar​nia​ły go po oj​cow​skich płacz​li​wych na​po​mnie​niach. Ha​ła​śli​wy i pę​ta​ją​cy się wszę​dzie, jak szcze​niak na swo​bo​dzie, na​peł​niał mo​no​ton​ne ko​ry​ta​rze uni​wer​sy​te​tu ra​do​ścią bez​myśl​ne​go, zwie​rzę​ce​go ży​cia i już z da​le​ka wy​wo​ły​wał swo​im wi​do​kiem po​błaż​li​we uśmie​chy. Zwy​kłą tre​ścią jego roz​mów były ko​nie wy​ści​go​we, pi​ja​ty​ki w kosz​tow​nych re​stau​ra​cjach i za​le​ty osób lek​kie​go pro​wa​dze​nia się, oma​wia​ne z roz​bra​ja​ją​cą pro​sto​dusz​no​ścią. Wpadł on na Ra​zu​mo​wa oko​ło po​łu​dnia, nie​co mniej ha​ła​śli​wie, niż to miał w zwy​cza​ju, i od​pro​wa​dził go na bok. – Chwi​lecz​kę tyl​ko, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Parę słów w tym spo​koj​nym ką​ci​ku. Wy​czuł, że Ra​zu​mow ocią​ga się, i przy​mil​nie wsu​nął mu rękę pod ra​mię. – Nie. Pro​szę, nie od​ma​wiaj. Nie będę ci za​wra​cał gło​wy mo​imi głu​pi​mi awan​tu​ra​mi. Bo czym​że są te awan​tu​ry? Ni​czym. Dzie​ci​na​da – i tyle. Ot, wczo​raj w nocy wy​rzu​ci​łem go​ścia z pew​ne​go domu, gdzie się cał​kiem nie​źle ba​wi​łem. Ja​kieś ty​rań​skie by​dlę-gry​zi​pió​rek z de​par​ta​men​tu skar​bu… Za​czął do​ku​czać do​mow​ni​kom, więc da​łem mu po no​sie. „To tak się za​cho​wu​jesz wzglę​dem Bo​żych stwo​rzeń, któ​re są gru​bo wię​cej war​te od cie​bie” – po​wie​-

dzia​łem. Bo ja, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, nie zno​szę ty​ra​nii. Sło​wo daję, nie zno​szę! Ale on tego wca​le nie przy​jął za do​brą mo​ne​tę: „Co to za bez​czel​ny szcze​niak?” – za​czy​na krzy​czeć. By​łem wła​śnie w do​brej for​mie, więc gość raz dwa wy​le​ciał przez za​mknię​te okno. Po​le​ciał parę ład​nych me​trów – aż na dzie​dzi​niec. Sza​la​łem jak… jak… mi​no​taur. Ko​bie​ty ob​sia​dły mnie i wrzesz​cza​ły, graj​ko​wie po​cho​wa​li się pod stół… To ci była za​ba​wa! Mój papa mu​siał się​gnąć do kie​sze​ni bar​dzo głę​bo​ko, mogę cię za​pew​nić. Za​chi​cho​tał. – Po​ży​tecz​ne człe​czy​sko ten mój papa. Szczę​ście, że ta​kie​go mam. Bo ja wciąż po​pa​dam w ja​kieś dzi​kie awan​tu​ry. We​so​łość opu​ści​ła go na​gle. Tak to wła​śnie wy​glą​da. Czym​że było jego ży​cie? Rze​czą bez zna​cze​nia. Bez po​żyt​ku dla ni​ko​go – pu​stą za​ba​wą. Skoń​czy się na tym, że pew​ne​go pięk​ne​go dnia roz​wa​lą mu łeb bu​tel​ką od szam​pa​na w ja​kiejś pi​jac​kiej bur​dzie. I to w ta​kich cza​sach, kie​dy lu​dzie po​świę​ca​ją się dla idei! Ale jego gło​wy nig​dy się żad​ne idee nie trzy​ma​ły. Jego gło​wa nie za​słu​gi​wa​ła na nic lep​sze​go, jak na roz​wa​le​nie bu​tel​ką od szam​pa​na. Ra​zu​mow pró​bo​wał uwol​nić się, wy​ma​wia​jąc się bra​kiem cza​su. Ale tam​ten prze​szedł na ton po​waż​ny i po​uf​ny. – Na mi​łość. Bo​ską, Ki​ry​ło, du​szo moja, po​zwól mi zro​bić raz ja​kąś ofia​rę. Zresz​tą to nie bę​dzie żad​na ofia​ra. Mam prze​cież za sobą mego bo​ga​te​go papę. Jego kie​szeń jest po pro​stu bez dna. I od​rzu​ca​jąc z obu​rze​niem uwa​gę Ra​zu​mo​wa, że bre​dzi po pi​ja​ne​mu, ofia​ro​wał mu się z po​życz​ką na uciecz​kę za gra​ni​cę, Mógł za​wsze do​stać pie​nię​dzy od swe​go papy. Wy​star​czy po​wie​dzieć, że prze​grał je w kar​ty lub coś w tym ro​dza​ju, a jed​no​cze​śnie przy​rzec uro​czy​ście, że nie opu​ści ani jed​ne​go wy​kła​du przez naj​bliż​szy kwar​tał. To sta​re​go weź​mie, a on, Ko​stia, po​tra​fi się już zdo​być na taką ofia​rę. Choć po praw​dzie nie wi​dzi, na co mo​gło​by mu się przy​dać uczęsz​cza​nie na wy​kła​dy. To było cał​kiem bez​na​dziej​ne. – Więc nie po​zwo​lisz mi, aże​bym był choć tro​chę po​ży​tecz​ny? – bła​gał mil​-

czą​ce​go Ra​zu​mo​wa, któ​ry z oczy​ma utkwio​ny​mi w zie​mi na próż​no usi​ło​wał wy​ro​zu​mieć istot​ny cel tej ofer​ty, a jed​no​cze​śnie czuł dziw​ną nie​chęć, by rzecz wy​ja​śnić. – Skąd ci to przy​szło do gło​wy, że chciał​bym wy​je​chać za gra​ni​cę? – spy​tał wresz​cie bar​dzo spo​koj​nie. Ko​stia zni​żył głos. – Po​li​cja była wczo​raj w two​im miesz​ka​niu. Kil​ku z nas sły​sza​ło o tym. Obo​jęt​ne, skąd wie​my, dość, że wie​my. Więc zro​bi​li​śmy na​ra​dę. – Aa! To​ście się pręd​ko do​wie​dzie​li – mruk​nął nie​dba​le Ra​zu​mow. – Tak. Do​wie​dzie​li​śmy się. I ude​rzy​ło nas, że taki czło​wiek jak ty… – Za ja​kie​go to czło​wie​ka mnie uwa​ża​cie? – prze​rwał Ra​zu​mow. – Za czło​wie​ka idei i za​ra​zem za czło​wie​ka czy​nu. Ale w to​bie jest wiel​ka głę​bia, Ki​ry​ło. Nie spo​sób prze​nik​nąć do dna two​je​go umy​słu. W każ​dym ra​zie da​le​ko do tego ta​kim jak ja. Wszy​scy jed​nak zgo​dzi​li​śmy się na jed​no, że trze​ba cie​bie za​cho​wać dla kra​ju. Co do tego nie mamy żad​nych wąt​pli​wo​ści – mó​wię o tych wszyst​kich, któ​rzy sły​sze​li, w jaki spo​sób Hal​din wy​ra​żał się o to​bie nie raz i nie dwa. A kie​dy po​li​cja splą​dro​wa​ła komu miesz​ka​nie, to już tam ja​kieś nie​szczę​ście wisi nad jego gło​wą… Więc je​że​li my​ślisz, że by​ło​by le​piej dla cie​bie zwiać od razu… Ra​zu​mow po​rwał się i od​szedł ko​ry​ta​rzem, zo​sta​wia​jąc Ko​stię zba​ra​nia​łe​go i z otwar​ty​mi usta​mi. Ale nie​mal na​tych​miast za​wró​cił i sta​nął przed zdu​mio​nym ko​le​gą, któ​ry po​wo​li za​mknął usta. Ka​zu​mow spoj​rzał mu pro​sto w twarz, po czym rzekł z na​ci​skiem, od​dzie​la​jąc po​szcze​gól​ne wy​ra​zy: – Dzię​ku​ję – ci – ser​decz​nie. I znów szyb​ko od​szedł. Ko​stia, ochło​nąw​szy ze zdu​mie​nia, wy​wo​ła​ne​go tymi sztu​ka​mi, pod​biegł za nim, nie za​mie​rza​jąc ustą​pić. – Nie! Po​cze​kaj! Słu​chaj. Ja… mó​wi​łem po​waż​nie. To tak, jak​byś zli​to​wał się nad czło​wie​kiem głod​nym. Sły​szysz, Ki​ry​ło? A je​że​li​byś po​trze​bo​wał​ja​kie​-

goś prze​bra​nia, to i tego mogę ci do​star​czyć od zna​jo​me​go Żyda han​dla​rza. Po​zwól bła​zno​wi, żeby przy​dał się na coś, we​dług swo​ich bła​zeń​skich moż​li​wo​ści. Może trze​ba ci tak​że fał​szy​wej bro​dy lub cze​goś w tym ro​dza​ju? Ra​zu​mow miał dość i od​wró​cił się. – W tym in​te​re​sie nie uży​wa się fał​szy​wych bród. Ach, Ko​stia, ty po​czci​wy wa​ria​cie, co ty wiesz o mo​ich ide​ach? Moje idee mogą być dla cie​bie tru​ci​zną. Ko​stia za​czął po​trzą​sać gło​wą w ener​gicz​nym pro​te​ście. – Na dia​bła ci idee? Nie​któ​re z nich mo​gły​by szyb​ko wy​próż​nić kie​sze​nie twe​go oj​czul​ka. Nie wda​waj się w to, cze​go nie ro​zu​miesz. Wra​caj do swo​ich koni wy​ści​go​wych i swo​ich dziew​cząt, a wte​dy przy​najm​niej bę​dziesz pew​ny, że ni​ko​mu nie zro​bisz krzyw​dy, a i sam się przy tym ucho​wasz. Mło​dy en​tu​zja​sta ugiął się pod cię​ża​rem tej po​gar​dy. – Od​sy​łasz mnie z po​wro​tem do mo​je​go świń​skie​go ko​ry​ta. Niech już tak bę​dzie. Je​stem nie​szczę​sne by​dlę i zdech​nę jak by​dlę. Ale pa​mię​taj, Ki​ry​ło, to two​ja po​gar​da mnie wy​koń​czy. Ra​zu​mow od​szedł wiel​ki​mi kro​ka​mi. Fakt, że ta pro​sta, hu​lasz​cza du​sza ule​gła tak​że re​wo​lu​cyj​ne​mu urze​cze​niu, za​bo​lał go jako zło​wro​gi znak cza​su. Wy​rzu​cał so​bie, że się tym przej​mu​je. Oso​bi​ście po​wi​nien się te​raz czuć bez​piecz​niej​szy. Wy​raź​na ko​rzyść pły​nę​ła z tej zmo​wy myl​nych są​dów, w któ​rych bra​no go za to, czym nie był. Ale czyż to wszyst​ko nie było dziw​ne? I zno​wu do​znał wra​że​nia, że kie​ro​wa​nie wła​snym lo​sem zo​sta​ło mu od​ję​te przez re​wo​lu​cyj​ną ty​ra​nię Hal​di​na. Znisz​czo​no jego sa​mot​ną, pra​co​wi​tą eg​zy​sten​cje… – je​dy​ną rzecz, któ​rą mógł na​zwać swo​ją na tej zie​mi. „Ja​kim pra​wem? – py​tał sie​bie z wście​kło​ścią. – W imię cze​go?” A naj​bar​dziej zło​ści​ło go, że ci uni​wer​sy​tec​cy my​śli​cie​le naj​wy​raź​niej łą​czy​li jego oso​bę z Hal​di​nem – czy​niąc z nie​go coś w ro​dza​ju jego za​ku​li​so​we​go po​wier​ni​ka. Ta​jem​ni​cze po​wią​za​nie! Ha! Ha!… Zro​bio​no z nie​go wy​bit​ną fi​gu​rę bez jego wie​dzy. Jak ten łaj​dak Hal​din mu​siał o nim opo​wia​dać!

Zresz​tą było cał​kiem moż​li​we, że po​wie​dział bar​dzo nie​wie​le. Byle sło​wo rzu​co​ne prze​zeń od nie​chce​nia wy​star​czy​ło, aby ci wszy​scy idio​ci pod​chwy​ci​li je i roz​my​śla​li nad nim jak nad ist​nym skar​bem. Al​boż cała dzia​łal​ność re​wo​lu​cyj​na nie opie​ra​ła się na sza​leń​stwie, sa​mo​oszu​ki​wa​niu i kłam​stwach? – Nie spo​sób my​śleć o ni​czym in​nym – mruk​nął do sie​bie Ra​zu​mow. – Zi​dio​cie​ję, je​że​li to po​trwa dłu​żej. Ci łaj​da​cy i sza​leń​cy za​bi​ja​ją moją in​te​li​gen​cję. Stra​cił wszel​ką na​dzie​ję ura​to​wa​nia swej przy​szło​ści, któ​ra za​le​ża​ła od swo​bod​ne​go dzia​ła​nia jego umy​słu. Do​szedł do bra​my domu w sta​nie głę​bo​kie​go znie​chę​ce​nia, dzię​ki cze​mu z wy​raź​ną obo​jęt​no​ścią przy​jął z brud​nej ręki do​zor​cy ko​per​tę o urzę​do​wym wy​glą​dzie. – Przy​niósł to ja​kiś żan​darm – po​wie​dział tam​ten. – Pyta mnie, czy pan jest w domu. Po​wia​dam mu: „Nie, nie ma go w domu.” Więc zo​sta​wił to. „Od​daj do wła​snych rąk”– po​wia​da. Tak i od​da​ję do wła​snych rąk. “Wró​cił do swo​jej mio​tły, a Ra​zu​mow po​szedł na górę z ko​per​tą w ręku. Ale zna​la​zł​szy się w miesz​ka​niu, nie kwa​pił się z otwie​ra​niem. Oczy​wi​ście ten urzę​do​wy pa​pier po​cho​dził z dy​rek​cji po​li​cji. Po​dej​rza​ny! Po​dej​rza​ny! W po​nu​rym zdu​mie​niu przy​pa​try​wał się nie​do​rzecz​no​ści swe​go po​ło​że​nia. My​ślał z ro​dza​jem oschłej, po​zba​wio​nej wzru​sze​nia me​lan​cho​lii; oto po​szły na mar​ne trzy lata su​mien​nej pra​cy, a bieg może czter​dzie​stu dal​szych zo​stał za​gro​żo​ny – z na​dziei prze​sta​wio​ny na strach tyl​ko dla​te​go, że wy​pad​ki spo​wo​do​wa​ne ludz​kim sza​leń​stwem wią​żą się w ja​kiś łań​cuch, któ​re​go żad​na mą​drość nie prze​wi​dzi ani żad​na od​wa​ga nie zdo​ła prze​ła​mać. Nie​szczę​ście wkra​cza ci do miesz​ka​nia w chwi​li, gdy two​ja go​spo​dy​ni się od​wró​ci​ła; wra​casz do domu i za​sta​jesz je tam pod imie​niem i po​sta​cią czło​wie​ka w dłu​gich bu​tach i brą​zo​wej be​kie​szy, któ​ry stoi opar​ty o piec. Pyta

cie​bie: „Czy drzwi do miesz​ka​nia za​mknię​te?” – a ty nie wiesz, o co cho​dzi, na tyle, by chwy​cić nie​szczę​ście za gar​dło i zrzu​cić je ze scho​dów. Nie wiesz. Wi​tasz ten obłą​ka​ny los. „Sia​daj” – po​wia​dasz. I już po wszyst​kim. Już się z tego nie otrzą​śniesz. Przy​lgnie do cie​bie na za​wsze. Ani stry​czek, ani kula nie wró​cą ci swo​bo​dy ży​cia i rów​no​wa​gi my​śli… To na​praw​dę do​syć, aby wa​lić łbem o ścia​nę. Ra​zu​mow ro​zej​rzał się wol​no po ścia​nach, jak​by szu​ka​jąc miej​sca, o któ​re ma trza​snąć łbem: Po​tem otwo​rzył ko​per​tę. Za​wie​ra​ła we​zwa​nie dla stu​den​ta Ki​ry​ły Si​do​ro​wi​cza Ra​zu​mo​wa, aby sta​wił się nie​zwłocz​nie w Se​kre​ta​ria​cie Ge​ne​ral​nym. Ra​zu​mo​wo​wi wy​da​ło się, że wi​dzi przed sobą wy​trzesz​czo​ne oczy ge​ne​ra​ła T… – któ​ry cze​ka na nie​go, gro​te​sko​wy i groź​ny, rzekł​byś, wcie​le​nie po​tęg au​to​kra​cji. Był jej peł​nym wcie​le​niem, po​nie​waż sta​no​wił jej ochro​nę. Był uoso​bio​ną po​dejrz​li​wo​ścią, uoso​bio​nym gnie​wem, uoso​bio​ną bez​względ​no​ścią wła​dzy po​li​tycz​nej i spo​łecz​nej, któ​ra bro​ni swe​go sta​nu po​sia​da​nia. Do bun​tu ży​wił wstręt in​stynk​tow​ny. I Ra​zu​mow po​my​ślał, że ten czło​wiek po pro​stu nie po​tra​fił​by po​jąć, iż moż​na być zwo​len​ni​kiem dok​try​ny ab​so​lu​ty​zmu przez sam roz​są​dek. “Cie​kaw je​stem, o co wła​ści​wie może mu cho​dzić?” – za​dał so​bie py​ta​nie. I jak gdy​by wy​wo​ła​ne tym py​ta​niem, w po​ko​ju sta​nę​ło na​gle zna​jo​me wid​mo Hal​di​na z nie​sły​cha​ną do​kład​no​ścią szcze​gó​łów. Choć krót​ki dzień zi​mo​wy prze​szedł już był w po​nu​ry zmierzch kra​ju za​grze​ba​ne​go w śnie​gach, Ra​zu​mow uj​rzał wy​raź​nie wą​ski skó​rza​ny pa​sek spi​na​ją​cy czer​kie​ską be​kie​szę. Złu​dze​nie nie​na​wist​nej obec​no​ści tam​te​go było tak zu​peł​ne, że Ra​zu​mow nie​mal ocze​ki​wał py​ta​nia: „Czy drzwi wej​ścio​we są za​mknię​te?” Po​pa​trzył na zja​wę z nie​na​wi​ścią i lek​ce​wa​że​niem. Du​chy nie uka​zu​ją się w ubra​niu. Poza tym Hal​din nie mógł jesz​cze być stra​co​ny. Ra​zu​mow ru​szył za​czep​nie na​przód – wi​dze​nie znik​nę​ło, on zaś ob​ró​cił się na pię​cie i wy​szedł z

po​ko​ju z uczu​ciem bez​gra​nicz​nej po​gar​dy. Ale gdy ze​szedł z naj​wyż​sze​go pię​tra, przy​szło mu na myśl, że może ko​men​da po​li​cji chce go skon​fron​to​wać z Hal​di​nem jesz​cze za ży​cia. Ta myśl prze​szy​ła go jak kula i praw​do​po​dob​nie był​by sto​czył się ze scho​dów, gdy​by nie chwy​cił obie​ma rę​ka​mi po​rę​czy. Przez dłu​gą chwi​lę nie mógł od​zy​skać wła​dzy w no​gach… Ale dla​cze​go? Dla ja​kiej​że przy​czy​ny? W ja​kim celu mie​li​by to zro​bić? Nie mo​gło być żad​nej ra​cjo​nal​nej od​po​wie​dzi na te py​ta​nia. Ra​zu​mow przy​po​mniał so​bie jed​nak obiet​ni​cę ge​ne​ra​ła, daną księ​ciu K. Po​stę​pek jego miał po​zo​stać w ukry​ciu. Ze​szedł do koń​ca scho​dów, a ra​czej opusz​czał się sto​pień po stop​niu, trzy​ma​jąc się po​rę​czy. W bra​mie od​zy​skał znacz​ną część wła​dzy nad swo​ją my​ślą i człon​ka​mi. Wy​szedł na uli​cę, nie chwie​jąc się już wi​do​mie. Z każ​dą chwi​lą czuł się spo​koj​niej​szy. Ale jed​no​cze​śnie zda​wał so​bie spra​wę, że ge​ne​rał T. jest cał​kiem zdol​ny za​mknąć go w twier​dzy na nie​okre​ślo​ny czas. Tem​pe​ra​ment tego czło​wie​ka do​sko​na​le od​po​wia​dał jego okrut​ne​mu za​da​niu, wszech​wła​dza zaś czy​ni​ła go nie​do​stęp​nym dla roz​sąd​nych ar​gu​men​tów. Przy​szedł​szy jed​nak do Se​kre​ta​ria​tu, Ra​zu​mow prze​ko​nał się, że wca​le nie bę​dzie miał do czy​nie​nia z ge​ne​ra​łem T. Z jego za​pi​sków wy​ni​ka, że ta bu​dzą​ca gro​zę oso​bi​stość mia​ła po​zo​stać w cie​niu. Po dłuż​szym cze​ka​niu w prze​grza​nej i dusz​nej sali biu​ro​wej, gdzie pi​sa​no na po​tę​gę przy wszyst​kich sto​łach, przy​jął go w swym ga​bi​ne​cie wyż​szy cy​wil​ny urzęd​nik. Kan​ce​li​sta w mun​du​rze, któ​ry pro​wa​dził Ra​zu​mo​wa, po​wie​dział mu na ko​ry​ta​rzu: – Sta​nie pan przed Gri​go​ri​jem Ma​twie​iczem Mi​ku​li​nem. Czło​wiek no​szą​cy to na​zwi​sko nie miał w so​bie nic groź​ne​go. Jego ła​god​ny, wy​cze​ku​ją​cy wzrok zwró​co​ny był ku drzwiom już w chwi​li, kie​dy Ra​zu​mow wcho​dził. I od razu pió​rem, trzy​ma​nym w ręku, wska​zał wy​god​ną sofę mię​dzy okna​mi. Oczy​ma prze​pro​wa​dził Ra​zu​mo​wa, gdy ów szedł przez po​-

kój, a po​tem sia​dał. I da​lej pa​trzył na nie​go bez za​cie​ka​wie​nia, wca​le nie py​ta​ją​co, z pew​no​ścią nie po​dejrz​li​wie – nie​mal bez wy​ra​zu. W bez​na​mięt​nej upo​rczy​wo​ści tego spoj​rze​nia mie​ści​ło się coś przy​po​mi​na​ją​ce​go współ​czu​cie. Ra​zu​mow, któ​ry przy​go​to​wał swój umysł i wolę na spo​tka​nie z ge​ne​ra​łem T., zmie​szał się bar​dzo. Cały jego mo​ral​ny od​pór prze​ciw ocze​ki​wa​nym wy​bry​kom wła​dzy i gnie​wu roz​chwiał się w ob​li​czu tego bla​de​go męż​czy​zny o dłu​giej, nie​przy​strzy​żo​nej bro​dzie. Bro​da była ja​sna, rzad​ka i do​brze utrzy​ma​na. Świa​tło pa​da​ło mie​dzia​ny​mi bły​ska​mi na wy​pu​kło​ści wy​so​kie​go, po​bruż​dżo​ne​go czo​ła. A wy​gląd tej sze​ro​kiej, mięk​kiej twa​rzy był tak swoj​ski i wiej​ski, że sta​ran​ny prze​dzia​łek na gło​wie wy​da​wał się pre​ten​sjo​nal​ną prze​sa​dą. Dzien​nik pana Ra​zu​mo​wa zdra​dza w tym miej​scu pew​ne roz​draż​nie​nie z jego stro​ny. Pra​gnę tu za​uwa​żyć, że wła​ści​wy dzien​nik skła​da​ją​cy się z czę​stych, da​to​wa​nych za​pi​sków pan Ra​zu​mow za​czął pi​sać bo​daj wła​śnie tego wie​czo​ra – po po​wro​cie do domu. Ra​zu​mow był za​tem roz​draż​nio​ny. Jego oso​bo​wość, do​tąd sku​pio​na, ule​gła na​gle zu​peł​ne​mu roz​prę​że​niu. „Z nim trze​ba bar​dzo uwa​żać” – ostrze​gał sie​bie w du​chu, kie​dy w mil​cze​niu przy​glą​da​li się so​bie na​wza​jem. Mil​cze​nie to prze​cią​gnę​ło się tro​chę, a cha​rak​te​ry​zo​wał je (bo mil​cze​nia mają swój cha​rak​ter) ja​kiś smu​tek, na​rzu​co​ny może ła​god​nym i za​du​ma​nym za​cho​wa​niem się bro​da​te​go urzęd​ni​ka. Ra​zu​mow do​wie​dział się póź​niej, że był to szef wy​dzia​łu w Se​kre​ta​ria​cie Ge​ne​ral​nym z ran​gą cy​wil​ną od​po​wia​da​ją​cą ran​dze puł​kow​ni​ka w ar​mii. Nie​uf​ność Ra​zu​mo​wa za​ostrzy​ła się. Naj​waż​niej​sze – nie dać się wcią​gnąć do mó​wie​nia za wie​le. We​zwa​no go tu w ja​kimś celu. W ja​kim? By mu dać do zro​zu​mie​nia, że jest po​dej​rza​ny, a na pew​no tak​że żeby go po​cią​gnąć za ję​zyk. O co jed​nak? Nie było o co. A może Hal​din na​kła​mał… Wszel​kie ro​dza​je

nie​pew​no​ści za​czę​ły stra​szyć Ra​zu​mo​wa. Nie mógł znieść dłu​żej mil​cze​nia i klnąc sie​bie za wła​sną sła​bość prze​mó​wił pierw​szy, choć obie​cał so​bie nie czy​nić tego w żad​nym wy​pad​ku. – Nie stra​ci​łem ani chwi​li cza​su – za​czął ochry​płym, wy​zy​wa​ją​cym to​nem; lecz tu zdol​ność mó​wie​nia opu​ści​ła go i jak​by prze​rzu​ci​ła się na rad​cę Mi​ku​li​na, któ​ry przy​tak​nął z uzna​niem: – Bar​dzo słusz​nie. Bar​dzo słusz​nie. Cho​ciaż w isto​cie… Ale czar już pry​snął i Ra​zu​mow prze​rwał mu śmia​ło, na​braw​szy na​gle prze​świad​cze​nia, że tak bę​dzie naj​bez​piecz​niej. Wy​le​wa​jąc po​to​ki słów, za​czął skar​żyć się, że go błęd​nie zro​zu​mia​no. Już pod​czas mó​wie​nia po​my​ślał, że sło​wa „błęd​nie zro​zu​mia​no” były lep​sze niż „nie do​wie​rza​no”; i choć zda​wał so​bie spra​wę z wła​snej zu​chwa​ło​ści, po​wtó​rzył je z na​ci​skiem. Na​gle za​milkł zdję​ty stra​chem wo​bec czuj​nej nie​ru​cho​mo​ści urzęd​ni​ka. „Co ja ga​dam?” – po​my​ślał, pa​trząc na nie​go nie​pew​nym wzro​kiem. Nie​do​wie​rza​nie – a nie błęd​ne zro​zu​mie​nie – to było wła​ści​we uję​cie po​sta​wy tych lu​dzi. Błęd​ne zro​zu​mie​nie to znów inna stro​na jego prze​klę​te​go losu. Jed​no i dru​gie zwa​li​ło się na jego gło​wę przez Hal​di​na. I gło​wa roz​bo​la​ła go okrop​nie. Prze​cią​gnął ręką po czo​le z mi​mo​wol​nym ge​stem cier​pie​nia, któ​re​go nie pró​bo​wał na​wet po​wścią​gnąć. W owej chwi​li Ra​zu​mow uj​rzał swój wła​sny mózg pod​da​wa​ny tor​tu​rom – dłu​gi, bla​dy kształt bez do​strze​gal​ne​go ob​li​cza roz​cią​ga​ny po​zio​mo ze strasz​li​wą siłą w głę​bi mrocz​ne​go lo​chu. Wy​da​wa​ło się, że przez nie​skoń​cze​nie mały uła​mek cza​su przy​śni​ła mu się ja​kaś po​nu​ra sce​na in​kwi​zy​cji… Nie moż​na przy​pusz​czać na se​rio, by Ra​zu​mow się zdrzem​riął i śnił w obec​no​ści rad​cy Mi​ku​li​na o ja​kimś sta​rym szty​chu przed​sta​wia​ją​cym cza​sy in​kwi​zy​cji. Był na​praw​dę bar​dzo wy​czer​pa​ny, a w swo​im pa​mięt​ni​ku wspo​mi​na o szcze​gól​nym uczu​ciu udrę​ki, jak w snach, spo​wo​do​wa​nej tym, że przy bla​-

dej, roz​cią​gnię​tej po​sta​ci nie było ab​so​lut​nie ni​ko​go. Naj​po​twor​niej​sze było pa​trzeć wła​śnie na sa​mot​ność tor​tu​ro​wa​nej ofia​ry. Ra​zu​mow no​tu​je rów​nież, że prze​ra​ża​ła go ta​jem​ni​cza nie​roz​po​zna​wal​ność jej twa​rzy. Wszyst​ko to po​sia​da​ło cha​rak​te​ry​stycz​ne ce​chy cięż​kie​go kosz​ma​ru sen​ne​go. A jed​nak Ra​zu​mow jest pe​wien, że ani przez chwi​lę nie prze​stał być świa​dom, że sie​dzi oto na so​fie, po​chy​lo​ny ku przo​do​wi, z rę​ko​ma spusz​czo​ny​mi po​mię​dzy ko​la​na i ob​ra​ca wciąż swo​ją czap​kę w pal​cach. Ale wszyst​ko roz​wia​ło się na dźwięk gło​su rad​cy Mi​ku​li​na. Ra​zu​mow uczuł głę​bo​ką wdzięcz​ność za spo​koj​ną pro​sto​tę jego tonu. – Tak. Słu​cha​łem z za​cie​ka​wie​niem. Ro​zu​miem do pew​ne​go stop​nia pań​ską… Ale do​praw​dy myli się pan co do… – Rad​ca Mi​ku​lin wy​po​wie​dział sze​reg ta​kich ury​wa​nych zdań. Za​miast je koń​czyć, spo​glą​dał na swo​ją bro​dę. Uci​nał je umyśl​nie, dzię​ki cze​mu zda​nia zda​wa​ły się na​bie​rać więk​szej wagi. Ale po​tra​fił rów​nież mó​wić cał​kiem płyn​nie, co wy​szło na jaw, kie​dy prze​szedł​szy na ton per​swa​zji cią​gnął da​lej: – Słu​cha​jąc pana w ten spo​sób, da​łem chy​ba do​wód, że nie uwa​żam na​szej roz​mo​wy za ści​śle urzę​do​wą. I rze​czy​wi​ście nie chciał​bym wca​le nada​wać jej tego cha​rak​te​ru… O nie! Przy​zna​ję, że proś​ba o pana przy​by​cie mia​ła for​mę urzę​do​wą, ale oce​ni pan sam, czy był to spo​sób, ja​kie​go się uży​wa, aże​by spro​wa​dzić ko​goś… – Po​dej​rza​ne​go! – wy​krzyk​nął Ra​zu​mow, pa​trząc pro​sto w oczy urzęd​ni​ko​wi. Były one wiel​kie, o cięż​kich po​wie​kach i od​po​wie​dzia​ły na zu​chwal​stwo za​mglo​nym, ale pew​nym spoj​rze​niem. – Po​dej​rza​ne​go! – Gło​śne po​wtó​rze​nie tego wy​ra​zu, któ​ry prze​śla​do​wał Ra​zu​mo​wa we wszyst​kich bez​sen​nych go​dzi​nach, spra​wi​ło mu dziw​ny ro​dzaj sa​tys​fak​cji. Rad​ca Mi​ku​lin po​trzą​snął lek​ko gło​wą. – Z pew​no​ścią wia​do​mo panu, że po​li​cja re​wi​do​wa​ła moje miesz​ka​nie! – Mia​łem po​wie​dzieć „ko​goś błęd​nie zro​zu​mia​ne​go”, kie​dy mi pan prze​-

rwał – za​uwa​żył spo​koj​nie rad​ca Mi​ku​lin. Ra​zu​mow uśmiech​nął się bez go​ry​czy. Od​zy​ska​ne po​czu​cie wyż​szo​ści umy​sło​wej pod​trzy​my​wa​ło go w go​dzi​nie nie​bez​pie​czeń​stwa. Rzekł nie​mal po​gar​dli​wie: – Wiem, że je​stem tyl​ko trzci​ną. Ale może ra​czy pan przy​znać wyż​szość my​ślą​cej trzci​nie nad bez​myśl​ny​mi si​ła​mi, któ​re ją mają zmiaż​dżyć. Otóż trzeź​we my​śle​nie musi w koń​cu pro​wa​dzić do wnio​sków kry​tycz​nych. Może mi wol​no bę​dzie wy​ra​zić tu zdzi​wie​nie, dla​cze​go po​li​cja zwle​ka​ła z re​wi​zją przez dwa dłu​gie dni, pod​czas któ​rych mo​głem oczy​wi​ście znisz​czyć wszyst​kie kom​pro​mi​tu​ją​ce mnie do​wo​dy, spa​liw​szy je – daj​my na to – a na​wet roz​siaw​szy po​piół po nich na czte​ry wia​try. – Pan się gnie​wa? – za​uwa​żył urzęd​nik z nie​opi​sa​ną pro​sto​tą tonu i ge​stu. – Czy to roz​sąd​nie? Ra​zu​mow uczuł, że się czer​wie​ni z iry​ta​cji. – Je​stem roz​sąd​ny. Je​stem na​wet, śmiem rzec, my​śli​cie​lem – acz​kol​wiek w dzi​siej​szych cza​sach na​zwa ta zda​je się być mo​no​po​lem kol​por​te​rów re​wo​lu​cyj​ne​go to​wa​ru, nie​wol​ni​ków fran​cu​skich lub nie​miec​kich idei i li​cho wie ja​kich jesz​cze za​gra​nicz​nych no​wi​nek. Ale ja nie je​stem in​te​lek​tu​al​nym kun​dlem. My​ślę jak Ro​sja​nin. My​ślę lo​jal​nie, i oto śmiem na​zwać sie​bie my​śli​cie​lem. O ile wiem, nie jest to wy​raz za​ka​za​ny. – Nie. A dla​cze​goż miał​by to być wy​raz za​ka​za​ny? – Rad​ca Mi​ku​lin ob​ró​cił się na swo​im krze​śle, za​ło​żył nogę na nogę i oparł ło​kieć na biur​ku, a gło​wę na prze​gu​bie pół​otwar​tej dło​ni. Na jego gru​bym pal​cu wska​zu​ją​cym Ra​zu​mow spo​strzegł ma​syw​ny zło​ty pier​ścień z krwa​wo​czer​wo​nym ka​mie​niem, ro​dzaj sy​gne​tu, któ​ry wy​glą​dał, jak gdy​by wa​żył pół fun​ta – od​po​wied​ni or​na​ment dla tego ocię​ża​łe​go męż​czy​zny ze sta​ran​nym prze​dział​kiem w środ​ku lśnią​cych wło​sów nad po​bruż​dżo​nym, so​kra​te​sow​skim czo​łem. „Czyż​by to była pe​ru​ka?” – po​chwy​cił sie​bie Ra​zu​mow na tym nie​spo​dzie​-

wa​nie abs​trak​cyj​nym py​ta​niu. Jego pew​ność sie​bie za​chwia​ła się znacz​nie. Po​sta​no​wił nie ga​dać wię​cej. Po​wścią​gli​wość, po​wścią​gli​wość! Musi tyl​ko za​cho​wać w ab​so​lut​nej ta​jem​ni​cy epi​zod z Zie​mia​ni​czem, kie​dy za​czną go wy​py​ty​wać. Wy​łą​czyć Zie​mia​ni​cza z wszyst​kich od​po​wie​dzi. Rad​ca Mi​ku​lin pa​trzał na nie​go za​mglo​nym wzro​kiem. Pew​ność sie​bie opu​ści​ła Ra​zu​mo​wa do resz​ty. Nie wspo​mi​nać o Zie​mia​ni​czu wy​da​ło mu się nie​po​do​bień​stwem. Każ​de py​ta​nie bę​dzie do tego pro​wa​dzić, bo ó cóż by in​ne​go im cho​dzi​ło? Usi​ło​wał wziąć się w garść – i nie dał rady. Ale rad​ca Mi​ku​lin oka​zał się tak​że za​dzi​wia​ją​co abs​trak​cyj​ny. –– Dla​cze​góż miał​by być za​ka​za​ny? – po​wtó​rzył. – Ja uwa​żam sie​bie tak​że za czło​wie​ka my​ślą​ce​go, upew​niam pana. Głów​ny wa​ru​nek to my​śleć po​praw​nie. Przy​zna​ję, że z po​cząt​ku może to być trud​ne dla mło​dzień​ca po​zo​sta​wio​ne​go sa​me​mu so​bie – z jego wiel​ko​dusz​ny​mi, ale nie​zdy​scy​pli​no​wa​ny​mi po​ry​wa​mi – że tak po​wiem, na ła​sce każ​de​go wia​tru, jaki za​wie​je. Re​li​gia, oczy​wi​ście, jest wiel​ką… Rad​ca Mi​ku​lin spoj​rzał na swo​ją bro​dę, a Ra​zu​mow, nie​co od​prę​żo​ny tą nie​spo​dzie​wa​ną dy​gre​sją, mruk​nął nie​chęt​nie i po​nu​ro: – Ten Hal​din wie​rzył w Boga. – Ach, więc panu wia​do​mo o tym – szep​nął rad​ca Mi​ku​lin, pod​kre​śla​jąc ten fakt mięk​ko, rzekł​byś, z dys​kre​cją, nie​mniej pod​kre​śla​jąc go cał​kiem wy​raź​nie, jak gdy​by i on po​rzu​cił swą re​zer​wę na sku​tek uwa​gi Ra​zu​mo​wa. Mło​dy czło​wiek za​cho​wał obo​jęt​ny i po​chmur​ny wy​raz twa​rzy, choć gorz​ko wy​my​ślał so​bie od nie​szczę​snych głup​ców – że wy​wo​łu​je w ten spo​sób fał​szy​we z grun​tu wra​że​nie za​ży​ło​ści. Utkwił oczy w zie​mi. „Trze​ba sta​now​czo trzy​mać ję​zyk za zę​ba​mi, o ile mnie nie zmu​szą do mó​wie​nia” – stro​fo​wał się w du​chu. Lecz w tej sa​mej chwi​li na​rzu​ci​ło mu się mimo woli py​ta​nie: „Czy nie le​piej po​wie​dzieć… wszyst​ko?” – i to z taką siłą, że mu​siał aż przy​gryźć dol​ną war​gę. Jed​nak rad​ca Mi​ku​lin wi​docz​nie nie spo​dzie​wał się żad​ne​go

wy​zna​nia. Cią​gnął da​lej: – Mówi mi pan wię​cej, niż jego sę​dzio​wie zdo​ła​li z nie​go wy​ci​snąć. Są​dzi​ła go ko​mi​sja trzech. Nic ab​so​lut​nie nie chciał po​wie​dzieć. Mam tu przed sobą pro​to​kół ba​dań. Po każ​dym py​ta​niu stoi tam: „Od​ma​wia od​po​wie​dzi – od​ma​wia od​po​wie​dzi.” I tak stro​na za stro​ną. Wi​dzi pan, po​wie​rzo​no mi pew​ne dal​sze do​cho​dze​nia w tej spra​wie, jak i co do zwią​za​nych z nią oko​licz​no​ści. Ale on nie zo​sta​wił mi ni​cze​go, o co moż​na by za​ha​czyć. Za​twar​dzia​ły zbrod​niarz. A pan po​wia​da, że wie​rzył w. Rad​ca Mi​ku​lin skrzy​wił się lek​ko i znów spoj​rzał na swo​ją bro​dę. Nie za​milkł jed​nak na dłu​go. Za​uwa​żyw​szy po​gar​dli​wie, że rów​nież bluź​nier​cy ży​wią ten ro​dzaj wia​ry, za​koń​czył przy​pusz​cze​niem, że pan Ra​zu​mow mu​siał czę​sto roz​ma​wiać z Hal​di​nem na te​ma​ty re​li​gij​ne. – Nie – rzekł Ra​zu​mow gło​śno, nie pod​no​sząc oczu. – On mó​wił, a ja słu​cha​łem. To nie jest roz​mo​wa. – Słu​cha​nie jest wiel​ką sztu​ką – za​uwa​żył Mi​ku​lin na​wia​so​wo. – A do​pro​wa​dza​nie dru​gich do mó​wie​nia tak​że – mruk​nął Ra​zu​mow. – No nie, to nie jest ta​kie trud​ne – rzekł – Mi​ku​lin nie​win​nie – wy​jąw​szy oczy​wi​ście szcze​gól​ne przy​pad​ki. Na przy​kład ten Hal​din. Nic nie mo​gło go skło​nić do mó​wie​nia. Czte​ry razy sta​wia​no go przed wy​zna​czo​ny​mi sę​dzia​mi. Czte​ry taj​ne ba​da​nia – lecz na​wet pod​czas ostat​nie​go, gdy przy​szła ko​lej na pań​ską oso​bę… – Na moją oso​bę! – po​wtó​rzył Ra​zu​mow, gwał​tow​nie pod​no​sząc gło​wę. – Nie ro​zu​miem. Rad​ca Mi​ku​lin zwró​cił się twa​rzą do biur​ka i wziąw​szy kil​ka ar​ku​szy sza​re​go pa​pie​ru, od​kła​dał je je​den po dru​gim, aż w ręku po​zo​stał mu tyl​ko ostat​ni. Po czym, trzy​ma​jąc go przed ocza​mi, mó​wił: – Wi​dzi pan, uzna​no to za po​trzeb​ne. W tak waż​nych spra​wach nie wol​no za​nie​chać żad​ne​go środ​ka, któ​ry mógł​by wpły​nąć na wi​no​waj​cę. Je​stem pe​wien, że pan to sam ro​zu​mie.

Ra​zu​mow wle​pił sze​ro​ko otwar​te oczy w pro​fil rad​cy Mi​ku​li​na, któ​ry te​raz nie pa​trzył na nie​go wca​le. – Po​sta​no​wio​no za​tem (ge​ne​rał T. za​się​gnął w tej spra​wie mo​jej rady), że oskar​żo​ne​mu na​le​ży za​dać pew​ne py​ta​nie. Ale uwzględ​nia​jąc wy​raź​ne ży​cze​nie księ​cia K., na​zwi​sko pana po​mi​nię​to w do​ku​men​tach, a na​wet za​ta​jo​no przed sa​my​mi sę​dzia​mi. Ksią​żę K. uznał słusz​ność, a na​wet ko​niecz​ność tego, co za​mie​rza​li​śmy uczy​nić, ale cho​dzi​ło mu za​ra​zem o pań​skie bez​pie​czeń​stwo. Nie​jed​no prze​do​sta​je się do wia​do​mo​ści pu​blicz​nej – temu nie mo​że​my za​prze​czyć. Nie za​wsze moż​na rę​czyć za dys​kre​cję niż​szych urzęd​ni​ków; znaj​do​wał się tam w po​ko​ju oczy​wi​ście se​kre​tarz spe​cjal​ne​go try​bu​na​łu i kil​ku żan​dar​mów. Zresz​tą, jak po​wie​dzia​łem, ze wzglę​du na księ​cia K. na​wet sę​dzio​wie mie​li po​zo​stać w nie​świa​do​mo​ści. Py​ta​nie sfor​mu​ło​wa​ne z góry (na​pi​sa​łem je wła​sno​ręcz​nie) zo​sta​ło przez ge​ne​ra​ła T. prze​sła​ne sę​dziom z po​le​ce​niem, by po​sta​wi​li je więź​nio​wi na sa​mym ostat​ku. Oto ono. Rad​ca Mi​ku​lin od​chy​lił gło​wę w tył, by le​piej wi​dzieć, i za​czął czy​tać mo​no​ton​nym gło​sem: „Py​ta​nie: – Czy oso​ba do​brze panu zna​na, w któ​rej miesz​ka​niu spę​dził pan sze​reg go​dzin w po​nie​dzia​łek i na sku​tek do​nie​sie​nia któ​rej zo​stał pan aresz​to​wa​ny – wie​dzia​ła przed​tem o pań​skim za​mia​rze po​peł​nie​nia po​li​tycz​ne​go mor​der​stwa? – Wię​zień od​ma​wia od​po​wie​dzi. Py​ta​nie po​wtó​rzo​no. Wię​zień za​cho​wu​je da​lej upar​te mil​cze​nie. Wpro​wa​dza​ją wie​leb​ne​go ka​pe​la​na twier​dzy, któ​ry wzy​wa więź​nia do skru​chy, za​kli​na​jąc go przy tym, by od​po​ku​to​wał swo​ją zbrod​nię przez szcze​re i zu​peł​ne wy​zna​nie, co do​po​mo​że do uwol​nie​nia na​sze​go bo​go​boj​ne​go kra​ju od grze​chu bun​tu prze​ciw pra​wom Bo​skim i świę​te​mu ma​je​sta​to​wi Pa​nu​ją​ce​go. Wów​czas wię​zień po raz pierw​szy w tym dniu otwie​ra usta i gło​sem do​no​śnym i wy​raź​nym od​rzu​ca du​chow​ne usłu​gi wie​leb​ne​go ka​pe​la​na.

O go​dzi​nie je​de​na​stej sąd w try​bie do​raź​nym ogła​sza wy​rok śmier​ci. Eg​ze​ku​cję wy​zna​czo​no na czwar​tą po po​łu​dniu, je​śli wła​dze wyż​sze nie udzie​lą in​nych in​struk​cji.” Rad​ca Mi​ku​lin odło​żył ar​kusz, spoj​rzał na swą bro​dę i zwra​ca​jąc się do Ra​zu​mo​wa, ob​ja​śnił spo​koj​nie: – Nie wi​dzie​li​śmy po​wo​du zwle​ka​nia z eg​ze​ku​cją. Roz​kaz wy​ko​na​nia wy​ro​ku prze​sła​ny zo​stał dro​gą te​le​gra​ficz​ną w po​łu​dnie. Ja sam pi​sa​łem te​le​gram. Po​wie​szo​no go dziś o czwar​tej po po​łu​dniu. Ta pew​na wia​do​mość o śmier​ci Hal​di​na na​peł​ni​ła Ra​zu​mo​wa uczu​ciem ogól​ne​go znu​że​nia, ja​kie na​stę​pu​je po wiel​kim wy​sił​ku lub wiel​kim wzru​sze​niu. Sie​dział bez ru​chu na so​fie, wy​mknął mu się je​dy​nie szept: – On wie​rzył w ży​cie przy​szłe. Rad​ca Mi​ku​lin wzru​szył z lek​ka ra​mio​na​mi, a Ra​zu​mow z wy​sił​kiem wstał. Nie było po co zo​sta​wać w tym po​ko​ju. Hal​di​na po​wie​szo​no o czwar​tej, to nie pod​le​ga​ło wąt​pie​niu. Wkro​czył, zda​wa​ło się, w to swo​je przy​szłe ży​cie w dłu​gich bu​tach, i astra​chań​skiej, ka​ra​ku​ło​wej czap​ce, tak jak stał, na​wet wraz z rze​mie​niem, któ​rym był prze​pa​sa​ny. Zwiew​na, prze​mi​ja​ją​ca for​ma ist​nie​nia. A tu na zie​mi zo​sta​wił nie du​szę swo​ją, tyl​ko czcze wid​mo – my​ślał ze zło​śli​wym uśmie​chem Ra​zu​mow, idąc przez po​kój cał​kiem nie​po​mny miej​sca, w któ​rym się znaj​do​wał, ani obec​no​ści rad​cy Mi​ku​li​na. Ów, nie ru​sza​jąc się z krze​sła, mógł był uru​cho​mić dzwon​ki w ca​łym gma​chu, po​zwo​lił jed​nak Ra​zu​mo​wo​wi dojść do sa​mych drzwi i do​pie​ro wte​dy prze​mó​wił: – Ależ, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – co pan robi? Ra​zu​mow od​wró​cił gło​wę i po​pa​trzył na nie​go w mil​cze​niu. Nie zmie​szał się wca​le. Ręce rad​cy Mi​ku​li​na spo​czy​wa​ły wy​cią​gnię​te na biur​ku, a on sam po​chy​lił się nie​co ku przo​do​wi, wy​si​la​jąc swój przy​mglo​ny wzrok. „Czy ja na​praw​dę chcia​łem wy​nieść się w ten spo​sób?” – za​sta​na​wiał się Ra​zu​mow z obo​jęt​ną miną. Ale jed​no​cze​śnie zda​wał so​bie spra​wę, że pod tą

obo​jęt​no​ścią kry​ło się ostre zdu​mie​nie. „Oczy​wi​ście, że był​bym wy​szedł, gdy​by się nie ode​zwał – po​my​ślał. – I co by wte​dy zro​bił? Tak czy owak – trze​ba skoń​czyć z tą spra​wą. Zmu​szę go, by za​grał w otwar​te kar​ty.” Na​my​ślał się jesz​cze chwi​lę pod ma​ską obo​jęt​no​ści, po czym pu​ścił klam​kę i wró​cił na śro​dek po​ko​ju. – Po​wiem panu, co pan my​śli – rzekł po​ryw​czo, ale nie pod​no​sząc gło​su. – Pan my​śli, że ma przed sobą taj​ne​go wspól​ni​ka tego nie​szczę​śli​we​go czło​wie​ka. Nie, nie je​stem pe​wien, czy był nie​szczę​śli​wy. Nie po​wie​dział mi tego. Z mo​je​go punk​tu wi​dze​nia był nik​czem​ni​kiem, bo pod​sy​ca​nie fał​szy​wej idei jest więk​szą zbrod​nią niż za​bi​cie czło​wie​ka. Są​dzę, że nie bę​dzie pan temu prze​czył. Nie​na​wi​dzi​łem go! Wi​zjo​ne​rzy to wie​czy​ści spraw​cy zła na tym świe​cie. Ich uto​pie wpa​ja​ją kro​ciom mier​nych umy​słów wstręt do rze​czy​wi​sto​ści i po​gar​dę dla od​wiecz​nej lo​gi​ki ludz​kie​go roz​wo​ju. Ra​zu​mow wzru​szył ra​mio​na​mi i za​pa​trzył się w prze​strzeń. „Cóż za ty​ra​da!” – po​my​ślał. Mil​cze​nie i nie​ru​cho​mość rad​cy Mi​ku​li​na stro​pi​ły go. Bro​da​ty biu​ro​kra​ta sie​dział na swym po​ste​run​ku ta​jem​ni​czo spo​koj​ny, jak bo​żek o mgli​stych, nie​prze​nik​nio​nych oczach. Głos Rą​zu​mo​wa uległ mi​mo​wol​nej zmia​nie. – Gdy​by pan mnie za​py​tał, dla​cze​go mu​szę nie​na​wi​dzić ta​kie​go czło​wie​ka jak Hal​din, od​po​wie​dział​bym, że nie ma w tym żad​nych uczu​cio​wych przy​czyn. Nie​na​wi​dzi​łem go nie dla​te​go, że po​peł​nił zbrod​nię mor​der​stwa. Od​ra​za nie jest nie​na​wi​ścią. Nie​na​wi​dzi​łem go po pro​stu dla​te​go, że je​stem czło​wie​kiem o zdro​wych zmy​słach. Wszyst​ko, co zdro​we we ra​nie, bu​rzy​ło się prze​ciw nie​mu. Jego śmierć.. Ra​zu​mow uczuł, że głos więź​nie mu w gar​dle. Mgli​stość oczu rad​cy Mi​ku​li​na zda​wa​ła się roz​le​wać na całą jego twarz, tak że Ra​zu​mow prze​stał ją wy​raź​nie wi​dzieć. Sta​rał się nie zwra​cać uwa​gi na te ob​ja​wy.

– W isto​cie – cią​gnął da​lej, wy​ma​wia​jąc sta​ran​nie każ​de sło​wo – czym​że jest jego śmierć dla mnie? Gdy​by tu le​żał na pod​ło​dze, mógł​bym przejść po jego pier​si… To wid​mo, nic wię​cej… Głos jego za​marł mimo wiel​kie​go wy​sił​ku woli. Mi​ku​lin za biur​kiem nie po​zwo​lił so​bie na naj​lżej​sze po​ru​sze​nie. Ci​sza trwa​ła czas ja​kiś, za​nim Ra​zu​mow zdo​łał zno​wu prze​mó​wić. – Ga​dał o mnie na pra​wo i na lewo… Ci in​te​lek​tu​ali​zu​ją​cy stu​den​ci zbie​ra​ją się na prze​mian w swo​ich miesz​ka​niach i upi​ja​ją się za​gra​nicz​ny​mi ide​ami, po​dob​nie jak mło​dzi ofi​ce​ro​wie gwar​dii sta​wia​ją so​bie na​wza​jem za​gra​nicz​ne wina. Naj​zwy​klej​sza roz​pu​sta… Sło​wo daję – tu Ra​zu​mow roz​wście​czo​ny na​głym wspo​mnie​niem Zie​mia​ni​cza tyl​ko z wy​sił​kiem zni​żył.głos – my, Ro​sja​nie, je​ste​śmy ban​dą pi​ja​ków. Mu​si​my się czymś upi​jać: sza​leć ze zgry​zo​ty lub roz​rzew​niać się re​zy​gna​cją; le​żeć bez​wład​nie jak kło​da albo pod​pa​lić dom! I pro​szę mi po​wie​dzieć, co trzeź​wy czło​wiek ma tu do ro​bo​ty? Nie​po​dob​na od​ciąć się cał​kiem od swo​je​go oto​cze​nia. Aby żyć na pu​sty​ni, trze​ba być świę​tym. Ale je​śli pi​ja​ny wy​bie​gnie z szyn​ku i rzu​ci ci się na szy​ję, ca​łu​jąc w oba po​licz​ki, po​nie​waż spodo​ba​ło mu się coś w two​jej oso​bie, to co wte​dy, pro​szę mi ła​ska​wie po​wie​dzieć? Ta​kie​mu moż​na na​wet zła​mać pał​kę na grzbie​cie, a nie od​cze​pi się… Rad​ca Mi​ku​lin pod​niósł rękę i prze​su​nął ją wol​no po twa​rzy. – To jest… ja​sne – wy​mó​wił pół​gło​sem. Spo​koj​na po​wa​ga tego ru​chu za​mknę​ła Ra​zu​mo​wo​wi usta. A przy tym ruch był tak nie​spo​dzie​wa​ny. Co ozna​czał? Jego po​wścią​gli​wość była za​trwa​ża​ją​ca. Ra​zu​mow przy​po​mniał so​bie swój za​miar zmu​sze​nia Mi​ku​li​na, by grał w Otwar​te kar​ty. – Po​wie​dzia​łem to wszyst​ko księ​ciu K… – za​czął ze sztucz​ną obo​jęt​no​ścią, ale stra​cił ją, wi​dząc wol​ny, po​ta​ku​ją​cy gest rad​cy Mi​ku​li​na. – Pan o tym wie? Pan sły​szał?… W ta​kim ra​zie po co było mnie tu wzy​wać dla za​wia​do​mie​nia o eg​ze​ku​cji Hal​di​na? Czy pan chciał skon​fron​to​wać mnie

z jego mil​cze​niem, te​raz kie​dy ten czło​wiek nie żyje? Cóż, mnie ob​cho​dzi jego mil​cze​nie? To nie​po​ję​te. Pan chce w ten czy inny spo​sób wy​trą​cić mnie z mo​ral​nej rów​no​wa​gi. – Nie. Nie to – bąk​nął rad​ca Mi​ku​lin le​d​wo do​sły​szal​nym gło​sem. – Usłu​ga, jaką pan od​dał, zo​sta​ła oce​nio​na… – Czyż​by? – prze​rwał Ra​zu​mow iro​nicz​nie. – …i pań​skie po​ło​że​nie rów​nież. – Rad​ca Mi​ku​lin nie pod​niósł gło​su. – Ale niech, pan tyl​ko po​my​śli! Wpadł pan do ga​bi​ne​tu księ​cia K. jak z nie​ba ze swo​ją wstrzą​sa​ją​cą wia​do​mo​ścią… Pan się jesz​cze uczy, ale my już je​ste​śmy w służ​bie – pro​szę o tym nie za​po​mi​nać. I oczy​wi​ście pew​ne za​cie​ka​wie​nie mu​sia​ło… Rad​ca Mi​ku​lin spoj​rzał na swą bro​dę. War​gi Ra​zu​mo​wa drga​ły. – Zda​rze​nie tego ro​dza​ju wy​róż​nia czło​wie​ka – cią​gnął da​lej rad​ca Mi​ku​lin ni​skim, na​tu​ral​nym gło​sem. – Wy​zna​ję, że by​łem cie​kaw po​znać pana. Ge​ne​rał T. uwa​żał, że to może być na​wet po​ży​tecz​ne… Pro​szę nie są​dzić, że nie po​tra​fię zro​zu​mieć pań​skich, sen​ty​men​tów. By​łem też mło​dy jak pan, stu​dio​wa​łem… – Tak, chciał mnie pan po​znać – rzekł Ra​zu​mow z ak​cen​tem głę​bo​kie​go nie​sma​ku. – Oczy​wi​ście ma pan do tego pra​wo – chcia​łem po​wie​dzieć wła​dzę… To na jed​no wy​cho​dzi. Ale choć​by pan pa​trzył na mnie i słu​chał tego, co mó​wię, przez rok, na nic się to nie zda. Na​bie​ram prze​ko​na​nia, że jest we mnie coś, cze​go lu​dzie nie są w sta​nie zro​zu​mieć. To bar​dzo nie​for​tun​nie. Są​dzę jed​nak, że ksią​żę K. mnie ro​zu​miał. Tak mi się przy​najm​niej zda​wa​ło. Rad​ca Mi​ku​lin po​ru​szył się z lek​ka i rzekł: – Ksią​żę K. wie o wszyst​kim, co się robi, i nie wi​dzę po​trze​by taić, że przy​jął z uzna​niem mój za​miar oso​bi​ste​go po​zna​nia pana. Ra​zu​mow ukrył uczu​cie nie​zmier​ne​go za​wo​du pod ma​ską iro​nicz​ne​go zdzi​wie​nia.

– Więc i on jest tak​że cie​kaw!… No cóż – osta​tecz​nie ksią​żę K. zna mnie bar​dzo mało. To oko​licz​ność na – praw​dę bar​dzo dla mnie nie​for​tun​na, ale – ści​śle bio​rąc – to nie ja po​no​szę winę. Rad​ca Mi​ku​lin uniósł rękę szyb​kim, od​pie​ra​ją​cym ge​stem i lek​ko prze​chy​lił gło​wę na bok. – Ależ, pro​szę pana – po cóż brać to w ten spo​sób. Je​stem pe​wien, że każ​dy może… Zer​k​nął szyb​ko na swo​ją bro​dę, a gdy znów pod​niósł oczy, w jego za​mglo​nym wzro​ku po​ja​wił się na chwi​lę wy​raz za​in​te​re​so​wa​nia. Ra​zu​mow od​parł je zim​nym, nie​chęt​nym uśmie​chem. – Nie. Pew​nie, że to nic waż​ne​go – cho​ciaż z uwa​gi na całe to za​cie​ka​wie​nie, wy​wo​ła​ne bar​dzo pro​stą spra​wą… I cóż tu na nie po​ra​dzić? Jest nie do za​spo​ko​je​nia. Chcę przez to po​wie​dzieć, że nie ma ni​cze​go, czym by je moż​na za​spo​ko​ić. Tak się zło​ży​ło, że uro​dzi​łem się Ro​sja​ni​nem z pa​trio​tycz​ny​mi in​stynk​ta​mi – a czy są one dzie​dzicz​ne, czy nie, tego nie po​tra​fię po​wie​dzieć. Ra​zu​mow świa​do​mie sta​rał się mó​wić z wy​stu​dio​wa​ną pew​no​ścią. – Tak, z pa​trio​tycz​ny​mi in​stynk​ta​mi, roz​wi​nię​ty​mi dzię​ki zdol​no​ści do nie​za​leż​ne​go my​śle​nia – ode​rwa​ne​go my​śle​nia. Pod tym wzglę​dem po​sia​dam więk​szą wol​ność, niż​by mi mo​gła dać ja​ka​kol​wiek so​cjal​de​mo​kra​tycz​na re​wo​lu​cja. Naj​praw​do​po​dob​niej nie my​ślę ści​śle tak samo jak pan. W isto​cie, jak​że​by to było moż​li​we? Pan za​pew​ne skłon​ny jest my​śleć w tej chwi​li, że ja kła​mię z pre​me​dy​ta​cją, by po​kryć swo​ją skru​chę. Ra​zu​mow za​milkł. Ser​ce roz​pie​ra​ło mu pier​si. Rad​ca Mi​ku​lin ani drgnął. – Dla​cze​go? – rzekł z pro​sto​tą. – By​łem oso​bi​ście obec​ny przy re​wi​zji w pań​skim miesz​ka​niu. Sam przej​rza​łem wszyst​kie pa​pie​ry. Duże wra​że​nie wy​warł na mnie ro​dzaj po​li​tycz​ne​go wy​zna​nia wia​ry. Bar​dzo in​te​re​su​ją​cy do​ku​ment. A czy mogę za​py​tać, w ja​kim celu… – Oczy​wi​ście, żeby oszu​kać po​li​cję – rzekł z pa​sją Ra​zu​mow. – Po co te

wszyst​kie drwi​ny? Prze​cież pan może po​słać mnie na Sy​bir pro​sto z tego po​ko​ju. To by​ło​by zro​zu​mia​łe. Mogę się pod​dać wszyst​kie​mu, co zro​zu​mia​łe. Ale pro​te​stu​ję prze​ciw tej ko​me​dii prze​śla​do​wa​nia. Na mój gust cała spra​wa za​czy​na być zbyt ko​micz​na. Ko​me​dia omy​łek, wi​dzia​deł, po​dej​rzeń. To jest po pro​stu nie​przy​zwo​ite. Rad​ca Mi​ku​lin nad​sta​wił bacz​nie ucha. – Czy pan po​wie​dział: wi​dzia​deł? – rzekł ci​cho. – Mo​głem po nich dep​tać do woli – cią​gnął po​ryw​czo Ra​zu​mow, mach​nąw​szy nie​cier​pli​wie ręką – ale do​praw​dy mu​szę do​ma​gać się, żeby mnie raz na za​wsze uwol​nio​no od tego czło​wie​ka. I aby to uzy​skać, po​zwo​lę so​bie… Ra​zu​mow, sto​jąc po dru​giej stro​nie biur​ka, lek​ko się skło​nił sie​dzą​ce​mu biu​ro​kra​cie. – …odejść – po pro​stu odejść – do​koń​czył z całą sta​now​czo​ścią. Ru​szył ku drzwiom, my​śląc: „Te​raz musi wy​ło​żyć kar​ty. Albo za​dzwo​ni i każe mnie aresz​to​wać, za​nim wyj​dę z gma​chu, albo mnie wy​pu​ści. Tak czy owak…” Po​sły​szał nie​spiesz​ne sło​wa: – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu! Ra​zu​mow, sto​ją​cy już przy drzwiach, od​wró​cił gło​wę. – Odejść – po​wtó​rzył. – Do​kąd? – za​py​tał rad​ca Mi​ku​lin mięk​ko.

CZĘŚĆ DRU​GA

I

Ukła​da​jąc ja​kąś zmy​ślo​ną hi​sto​rię na​le​ży nie​wąt​pli​wie prze​strze​gać pew​nych za​sad, aby osią​gnąć ja​sność ob​ra​zu i wy​wrzeć wra​że​nie. Czło​wiek z wy​obraź​nią, choć​by bra​kło mu wpra​wy w sztu​ce opo​wia​da​nia, po​sia​da in​stynkt, któ​ry kie​ru​je nim w do​bo​rze słów i roz​wi​ja​niu po​wie​ścio​we​go wąt​ku. Dla ziarn​ka ta​len​tu wy​ba​cza się nie​je​den błąd. Ale to, co pi​szę, nie jest dzie​łem wy​obraź​ni; nie po​sia​dam ta​len​tu; uspra​wie​dli​wie​niem mego przed​się​wzię​cia nie jest ar​tyzm, lecz wła​śnie nie​ar​ty​stycz​ność za​da​nia. Świa​dom mo​ich ogra​ni​czo​nych moż​li​wo​ści, ale sil​ny szcze​ro​ścią mego za​mia​ru, nie pró​bu​ję ni​cze​go zmy​ślać (o ile bym to w ogó​le po​tra​fił). Moje skru​pu​ły po​su​wam tak da​le​ko, że nie chciał​bym wy​my​ślić na​wet przej​ścia po​mię​dzy jed​ną a dru​gą czę​ścią tej hi​sto​rii. Prze​ry​wa​jąc za​tem opo​wia​da​nie Ra​zu​mo​wa w miej​scu – cu, w któ​rym py​ta​nie rad​cy Mi​ku​li​na: „Do​kąd?”, wkro​czy​ło z siłą nie​roz​wią​zal​ne​go pro​ble​mu, po​wiem po pro​stu, że po​zna​łem te pa​nie mniej wię​cej na pół roku przed owym zda​rze​niem. Mó​wiąc o „tych pa​niach” mam oczy​wi​ście na my​śli mat​kę i sio​strę nie​szczę​sne​go Hal​di​na. W jaki spo​sób Hal​din zdo​łał na​kło​nić mat​kę, by sprze​da​ła ich małą po​sia​dłość i wy​je​cha​ła za gra​ni​cę na czas nie​ogra​ni​czo​ny, tego nie umiem do​kład​nie po​wie​dzieć. Mam wra​że​nie, że pani Hal​din na żą​da​nie syna pod​pa​li​ła​by swój dom i wy​bra​ła​by się na księ​życ, nie oka​zaw​szy ani zdzi​wie​nia, ani oba​wy, i że pan​na Hal-din – Na​ta​lia, piesz​czo​tli​wie zwa​na Na​tal​ką – zgo​dzi​ła​by się na to bez sło​wa. Ich dum​ne przy​wią​za​nie do tego mło​de​go czło​wie​ka po​zna​łem bar​dzo

szyb​ko. Sto​sow​nie do jego wska​zó​wek pa​nie uda​ły się wprost do Szwaj​ca​rii – do Zu​ry​chu, i tam po​zo​sta​ły przez więk​szą część roku. Z Zu​ry​chu, któ​ry im się nie po​do​bał, po​je​cha​ły do Ge​ne​wy. Je​den z mo​ich przy​ja​ciół, wy​kła​dow​ca na wy​dzia​le hi​sto​rycz​nym uni​wer​sy​te​tu w Lo​zan​nie, oże​nio​ny z Ro​sjan​ką, da​le​ką krew​ną pani Hal​din, na​pi​sał do mnie za​chę​ca​jąc do od​wie​dze​nia tych pań.,Było to bar​dzo uprzej​me pod​su​nię​cie mi lek​cji; pan​na Hal​din bo​wiem pra​gnę​ła za​po​znać się z naj​lep​szy​mi au​to​ra​mi an​giel​ski​mi pod kie​run​kiem kom​pe​tent​ne​go na​uczy​cie​la. Pani Hal​din przy​ję​ła mnie na​der uprzej​mie. Jej zła fran​cusz​czy​zna, z któ​rej sama się śmia​ła, roz​pro​szy​ła sztyw​ność pierw​szej wi​zy​ty. Była to wy​so​ka ko​bie​ta w czar​nej, je​dwab​nej suk​ni. Sze​ro​kie czo​ło, re​gu​lar​ne rysy i de​li​kat​nie wy​kro​jo​ne usta świad​czy​ły o mi​nio​nej pięk​no​ści. Sie​dzia​ła pro​sto w fo​te​lu i dość sła​bym, ła​god​nym gło​sem wy​ja​śni​ła mi, że jej Na​tal​ka po pro​stu łak​nie wie​dzy. Jej szczu​płe ręce spo​czy​wa​ły na ko​la​nach, a nie​ru​cho​mość ry​sów mia​ła w so​bie coś mni​sze​go. – W Ro​sji – mó​wi​ła da​lej – wszel​ka wie​dza jest ska​żo​na fał​szem. Nie che​mia i tym po​dob​ne na​uki, ale… wy​kształ​ce​nie w ogó​le – ob​ja​śni​ła. Rząd pa​czył na​ucza​nie dla swych wła​snych ce​lów. Dzie​ci jej od​czu​ły to na so​bie. Jej Na​tal​ka uzy​ska​ła dy​plom Wyż​szej Szko​ły Żeń​skiej, a syn jest stu​den​tem uni​wer​sy​te​tu w Pe​ters​bur​gu. Po​sia​da nie​po​spo​li​te zdol​no​ści, naj​szla​chet​niej​szą, po​zba​wio​ną ego​izmu na​tu​rę i jest wy​rocz​nią dla ko​le​gów. Mia​ła na​dzie​ję, że syn przy​je​dzie do nich z po​cząt​kiem przy​szłe​go roku i że od​bę​dą wspól​ną po​dróż do Włoch. W każ​dym in​nym kra​ju by​ła​by pew​na świet​nej przy​szło​ści dla czło​wie​ka o tak wy​jąt​ko​wych zdol​no​ściach i szla​chet​nym cha​rak​te​rze jak jej syn, ale w Ro​sji… Sie​dzą​ca przy oknie mło​da pan​na od​wró​ci​ła gło​wę i rze​kła: – Ależ, mamo, na​wet u nas rze​czy po​wo​li się zmie​nia​ją. Głos jej był głę​bo​ki, pra​wie szorst​ki, a jed​nak piesz​czo​tli​wy w swej szorst​ko​ści. Mia​ła śnia​dą cerę, pą​so​we usta i peł​ne kształ​ty. Spra​wia​ła wra​że​nie

wiel​kiej ży​wot​no​ści. Mat​ka jej wes​tchnę​ła. – Wy​ście obo​je mło​dzi. Ła​two wam mieć na​dzie​ję. Cho​ciaż i ja nie stra​ci​łam jej cał​ko​wi​cie. Jak​że​bym mo​gła, kie​dy mam ta​kie​go syna. Zwró​ci​łem się do pan​ny Hal​din z za​py​ta​niem, ja​kich au​to​rów pra​gnę​ła​by czy​tać. Skie​ro​wa​ła na mnie oczy, ocie​nio​ne czar​ny​mi rzę​sa​mi, a ja po​mi​mo mo​ich lat zro​zu​mia​łem, jak po​nęt​ną fi​zycz​nie mo​gła być jej oso​ba dla męż​czy​zny ce​nią​ce​go w ko​bie​cie coś wię​cej poza sa​mym wdzię​kiem ko​bie​co​ści. Jej spoj​rze​nie było bez​po​śred​nie i ufne, jak u mło​dzień​ca nie ze​psu​te​go jesz​cze świa​to​wy​mi mą​dro​ścia​mi. Ce​cho​wa​ła je od​wa​ga, ale bez za​czep​no​ści. Na​iw​na, a jed​nak roz​waż​na pew​ność sie​bie – to lep​sze okre​śle​nie. Ta dziew​czy​na za​sta​na​wia​ła się już nad nie​jed​nym (w Ro​sji mło​dzież wcze​śnie za​czy​na my​śleć), ale nie za​zna​ła jesz​cze roz​cza​ro​wań, bo naj​wy​raź​niej nig​dy jesz​cze nie po​pa​dła we wła​dzę na​mięt​no​ści. Wy​star​czy​ło jed​nak na nią spoj​rzeć, by po​znać, jak ła​two po​tra​fi​ła​by ją po​rwać ja​kaś idea lub po pro​stu czło​wiek. W każ​dym ra​zie ta​kie od​nio​słem wra​że​nie, chy​ba bez​stron​ne, sko​ro, rzecz ja​sna, nie mo​gła tu wcho​dzić w ra​chu​bę moja oso​ba – zaś co do mo​ich idei!… Za​przy​jaź​ni​li​śmy się szcze​rze w cią​gu na​szych lek​cji. Bar​dzo było… przy​jem​ne to wspól​ne czy​ta​nie. Bez oba​wy wy​wo​ła​nia uśmie​chu wy​znam, że przy​wią​za​łem się bar​dzo do tej mło​dej dziew​czy​ny. Po upły​wie czte​rech mie​się​cy po​wie​dzia​łem jej, że da​lej czy​tać po an​giel​sku może już do​sko​na​le sama. Nad​szedł już czas na wy​co​fa​nie się na​uczy​cie​la. Moja uczen​ni​ca wy​da​ła się tym nie​mi​le zdzi​wio​na. Pani Hal​din ze swo​ją nie​ru​cho​mą twa​rzą i do​bro​tli​wy​mi oczy​ma po​wie​dzia​ła z głę​bi fo​te​la swą nie​pew​ną fran​cusz​czy​zną: – Mais l’ami re​vien​dra. – I na tym sta​nę​ło. Przy​cho​dzi​łem – nie czte​ry razy w ty​go​dniu, jak po​przed​nio, nie​mniej wca​le czę​sto. Je​sie​nią zro​bi​li​śmy kil​ka krót​kich wy​cie​czek wraz z in​ny​mi Ro​sja​na​mi. Dzię​ki przy​jaź​ni z tymi pa​nia​mi zdo​by​łem po​zy​cję w ko​lo​nii ro​syj​skiej, ja​kiej in​a​czej nie był​bym uzy​skał.

W dniu, kie​dy wy​czy​ta​łem w ga​ze​tach wia​do​mość o za​bi​ciu pana de P… – było to w nie​dzie​lę – spo​tka​łem obie pa​nie na uli​cy i sze​dłem z nimi czas ja​kiś. Pa​mię​tam, że pani Hal​din była ubra​na w cięż​ki, po​pie​la​ty płaszcz na czar​nej je​dwab​nej suk​ni, a jej pięk​ne jesz​cze oczy spo​tka​ły mój wzrok spo​koj​nym wej​rze​niem. – By​ły​śmy na na​bo​żeń​stwie – rze​kła. – Na​tal​ka po​szła ze mną. Jej przy​ja​ciół​ki, tu​tej​sze stu​dent​ki, nie cho​dzą oczy​wi​ście do ko​ścio​ła… U nas, w Ro​sji, ko​ściół tak się utoż​sa​mił z uci​skiem, że je​śli kto chce być wol​nym w tym ży​ciu, to nie​mal nie​odzow​nie wy​rze​ka się na​dziei na przy​szłe. Ale ja nie mogę wy​rzec się mo​dli​twy za mo​je​go syna. Za​ru​mie​ni​ła się lek​ko i do​da​ła po fran​cu​sku z ja​kąś ka​mien​ną nie​ugię​to​ścią: – Ce n’est peut être qu’une ha​bi​tu​de. (Może to tyl​ko przy​zwy​cza​je​nie.) Pan​na Hal​din nio​sła w ręku książ​kę do na​bo​żeń​stwa. Nie spoj​rza​ła na mat​kę. – Ty, mamo, i Wik​tor je​ste​ście obo​je głę​bo​ko wie​rzą​cy – za​uwa​ży​ła. Po​dzie​li​łem się z nimi no​wi​ną z ich kra​ju, o któ​rej wła​śnie czy​ta​łem w ka​wiar​ni. Przez do​brą chwi​lę szli​śmy dość szyb​ko, mil​cząc. Po czym pani Hal​din szep​nę​ła: – Może być z tego po​wo​du wie​le bie​dy, wzmo​gą się prze​śla​do​wa​nia. Może na​wet za​mkną uni​wer​sy​tet. W Ro​sji nikt nie znaj​dzie spo​ko​ju ani spo​czyn​ku, chy​ba w gro​bie. – Tak. Dro​ga jest cięż​ka – rze​kła cór​ka, pa​trząc wprost przed sie​bie na za​śnie​żo​ne pa​smo gór Jury, za​my​ka​ją​ce wy​lot uli​cy na kształt bia​łej ścia​ny. – Ale dzień zgo​dy nie jest już zbyt da​le​ki. – Tak my​ślą moje dzie​ci – za​uwa​ży​ła pani Hal​din. Nie ukry​wa​łem mego mnie​ma​nia, że był to dziw​ny czas do mó​wie​nia o zgo​dzie. Na​ta​lia Hal​din za​sko​czy​ła mnie twier​dząc – jak gdy​by dużo nad tym przed​mio​tem roz​my​śla​ła – że lu​dzie Za​cho​du nie ro​zu​mie​ją tam​tej sy​tu​acji. Była bar​dzo spo​koj​na i

mło​dzień​czo pew​na sie​bie. – Pan są​dzi, że to wal​ka klas albo kon​flikt in​te​re​sów, jak to bywa przy za​tar​gach spo​łecz​nych u was w Eu​ro​pie. A to wca​le nie o to cho​dzi. Idzie o coś zu​peł​nie in​ne​go. – Bar​dzo moż​li​we, że nie ro​zu​miem – przy​zna​łem. Ta skłon​ność do wy​łą​cza​nia każ​de​go za​gad​nie​nia ze sfe​ry zro​zu​mia​ło​ści przy po​mo​cy ja​kie​goś mi​stycz​ne​go okre​śle​nia – jest bar​dzo ro​syj​ska. Zna​łem już do​sta​tecz​nie Na​ta​lię Hal​din, by od​kryć jej po​gar​dę dla wszyst​kich prak​tycz​nych form wol​no​ści po​li​tycz​nej, zna​nych za​chod​nie​mu świa​tu. Przy​pusz​czam, że trze​ba być Ro​sja​ni​nem, by zro​zu​mieć ro​syj​ską pro​sto​tę, strasz​li​wą roz​kła​do​wą pro​sto​tę, w któ​rej mi​stycz​ne fra​ze​sy po​kry​wa​ją na​iw​ny i bez​na​dziej​ny cy​nizm. Zda​je mi się cza​sem, że psy​cho​lo​gicz​na ta​jem​ni​ca głę​bo​kiej od​ręb​no​ści tego na​ro​du po​le​ga na tym, że oni nie​na​wi​dzą ży​cia, nie da​ją​ce​go się zmie​nić ży​cia na tej zie​mi, pod​czas gdy my, lu​dzie Za​cho​du, mi​łu​je​my je prze​ce​nia​jąc może w jed​na​kim stop​niu jego uczu​cio​wą war​tość. Ale to do​praw​dy tyl​ko dy​gre​sja… Po​mo​głem pa​niom wsiąść do tram​wa​ju, one zaś za​pro​si​ły mnie do sie​bie na po​po​łu​dnie. Przy​najm​niej pani Hal​din wsia​da​jąc za​pro​si​ła mnie, zaś jej Na​tal​ka uśmiech​nę​ła się po​błaż​li​wie do ogra​ni​czo​ne​go przed​sta​wi​cie​la Za​cho​du z tyl​nej plat​for​my ru​sza​ją​ce​go już tram​wa​ju. Świa​tło ja​sne​go zi​mo​we​go przed​po​łu​dnia na​bra​ło mięk​ko​ści w jej sza​rych oczach. Opo​wieść pana Ra​zu​mo​wa, niby otwar​ta księ​ga losu, bu​dzi we mnie wspo​mnie​nie owe​go dnia jako cze​goś dziw​nie bez​li​to​sne​go, ze wzglę​du na brak wszel​kich złych prze​czuć. Wik​tor Hal​din był jesz​cze wśród ży​ją​cych, ale wśród tych ży​ją​cych, któ​rych je​dy​nym łącz​ni​kiem z ży​ciem jest ocze​ki​wa​nie śmier​ci. W tych go​dzi​nach upo​rczy​we​go mil​cze​nia, któ​re mia​ły się dlań prze​cią​gnąć w wiecz​ność, jego my​śli mu​sia​ły krą​żyć do​ko​ła ostat​nich ziem​skich uko​chań. Tego po​po​łu​dnia pa​nie przyj​mo​wa​ły spo​ro swo​ich ro​da​ków i

sa​lon na par​te​rze wiel​kie​go domu przy Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes był prze​peł​nio​ny. Prze​trzy​ma​łem wszyst​kich go​ści, a kie​dy za​bie​ra​łem się do wyj​ścia, pan​na Hal​din po​wsta​ła tak​że. Wzią​łem ją za rękę i coś mnie skło​ni​ło, żeby pod​jąć na​szą ran​ną roz​mo​wę. – Przy​pu​ść​my, że my, lu​dzie Za​cho​du, nie ro​zu​mie​my cha​rak​te​ru wa​sze​go na​ro​du… – za​czą​łem. Ale ona, jak​by przy​go​to​wa​na na to w ja​kiś ta​jem​ny spo​sób, prze​rwa​ła mi ła​god​nie: – Jego im​pul​sów, jego… – za​czę​ła szu​kać sto​sow​ne​go okre​śle​nia i zna​la​zła je, ale po fran​cu​sku: – jego mo​uve​ments d’âme. Wy​po​wie​dzia​ła to pra​wie szep​tem. – Bar​dzo do​brze – rze​kłem. – A jed​nak mamy tu do czy​nie​nia z kon​flik​tem. Pani mówi, że nie jest to kon​flikt klas ani kon​flikt in​te​re​sów. Przy​pu​ść​my, że przy​znam pani ra​cję. Czyż​by wo​bec tego an​ta​go​ni​stycz​ne idee dały się ła​twiej po​go​dzić, czy moż​na je krwią i gwał​tem sce​men​to​wać w tę zgo​dę, któ​ra we​dług pani jest tak bli​ska? Pa​trzy​ła na mnie ba​daw​czo swo​imi czy​sty​mi, sza​ry​mi oczy​ma nie od​po​wia​da​jąc na moje roz​sąd​ne py​ta​nie, py​ta​nie, któ​re na​rzu​ca​ło się samo i na któ​re nie mo​gło być od​po​wie​dzi. – To się nie da po​jąć – do​da​łem nie​co po​draż​nio​ny. – Wszyst​ko jest nie​po​ję​te – rze​kła. – Cały świat jest nie​uchwyt​ny dla ści​słej lo​gi​ki po​jęć. A jed​nak dla na​szych zmy​słów świat ist​nie​je, my zaś ist​nie​je​my na nim. Musi być ja​kaś ko​niecz​ność wyż​sza nad na​sze po​ję​cia. Bar​dzo to mar​na i fał​szy​wa rzecz na​le​żeć do więk​szo​ści. My, Ro​sja​nie, znaj​dzie​my ja​kąś lep​szą for​mę na​ro​do​wej wol​no​ści – lep​szą od sztucz​ne​go kon​flik​tu par​tii, któ​ry jest złem, bo jest kon​flik​tem, a za​słu​gu​je na po​gar​dę dla​te​go, że jest sztucz​ny. Nam, Ro​sja​nom, są​dzo​ne jest od​kryć lep​szą dro​gę.

Pani Hal​din wy​glą​da​ła przez okno. Te​raz zwró​ci​ła ku mnie swo​ją pięk​ną twarz nie​mal bez ży​cia i żywe, do​bro​tli​we spoj​rze​nie swych wiel​kich, ciem​nych oczu. – Tak my​ślą moje dzie​ci – po​wie​dzia​ła. – Przy​pusz​czam, iż pani zgor​szy się – rze​kłem zwra​ca​jąc się do pan​ny Hal​din – kie​dy wy​znam, że nie zro​zu​mia​łem – nie po​wiem: ani sło​wa – bo po​ją​łem zna​cze​nie wszyst​kich słów., Ale czym​że ma być owa era bez​cie​le​snej zgo​dy, któ​rej pani wy​glą​da? Ży​cie po​sia​da for​mę. Ma swój pla​stycz​ny kształt i okre​ślo​ny aspekt in​te​lek​tu​al​ny. Naj​bar​dziej ide​ali​stycz​ne wy​obra​że​nia o mi​ło​ści i po​bła​ża​niu mu​szą się ob​lec w cia​ło, żeby mo​gły być zro​zu​mia​ne. Po​że​gna​łem się z pa​nią Hal​din, któ​rej pięk​ne usta ani drgnę​ły. Uśmie​cha​ła się tyl​ko ocza​mi. Na​ta​lia Hal​din bar​dzo uprzej​mie od​pro​wa​dzi​ła mnie do drzwi. – Mama wy​obra​ża so​bie, że je​stem nie​wol​ni​czym echem mego bra​ta Wik​to​ra. Tak nie jest. On ro​zu​mie mnie le​piej niż ja jego. Kie​dy przy​je​dzie i pan go po​zna, prze​ko​na się pan, jaka to wy​jąt​ko​wa du​sza. – Umil​kła na chwi​lę. – Nie jest czło​wie​kiem sil​nym w kon​wen​cjo​nal​nym zna​cze​niu, wie pan – do​da​ła – ale ma cha​rak​ter bez ska​zy. – My​ślę, że nie bę​dzie mi trud​no za​przy​jaź​nić się z bra​tem pani. – Niech pan nie są​dzi, że po​tra​fi go pan cał​kiem zro​zu​mieć – rze​kła nie bez cie​nia zło​śli​wo​ści. – On, w głę​bi du​szy nie jest ani tro​chę… ani tro​chę czło​wie​kiem Za​cho​du. Po tej zbęd​nej prze​stro​dze opu​ści​łem po​kój, skło​niw​szy się już od drzwi pani Hal​din, sie​dzą​cej w fo​te​lu przy oknie. Cień au​to​kra​cji, nie do​strze​żo​ny jesz​cze prze​ze mnie, padł już był na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes w wol​nej, nie​pod​le​głej i de​mo​kra​tycz​nej Ge​ne​wie, gdzie znaj​du​je się dziel​ni​ca zwa​na „La Pe​ti​te Rus​sie”. Ile razy zej​dzie się dwóch Ro​sjan, cień au​to​kra​cji jest z nimi – za​bar​wia​jąc ich my​śli, ich po​glą​dy, ich naj​skryt​sze uczu​cia, ich ży​cie

pry​wat​ne, ich pu​blicz​ne wy​po​wie​dzi, wni​ka​jąc na​wet w ta​jem​ni​cę ich mil​czeń. Co mnie ude​rzy​ło w cią​gu na​stęp​ne​go ty​go​dnia, to mil​cze​nie tych pań. Spo​ty​ka​łem je spa​ce​ru​ją​ce w ogro​dzie pu​blicz​nym w po​bli​żu uni​wer​sy​te​tu. Wi​ta​ły mnie, jak zwy​kle, po przy​ja​ciel​sku, ale nie mo​głem prze​oczyć ich ma​ło​mów​no​ści. Wie​dzia​no już wte​dy po​wszech​nie, że za​bój​ca pana de P. zo​stał schwy​ta​ny, osą​dzo​ny i stra​co​ny. Tyle po​da​no ofi​cjal​nie agen​cjom pra​so​wym. Ale dla sze​ro​kie​go świa​ta spraw​ca po​zo​stał bez​i​mien​ny. Urzę​do​wa ta​jem​ni​ca skry​ła przed pu​blicz​no​ścią jego na​zwi​sko. Do​praw​dy, nie mogę po​jąć dla​cze​go. Pew​ne​go dnia spo​strze​głem pan​nę Hal​din, idą​cą sa​mot​nie głów​ną ale​ją Ba​stio​nów pod bez​list​ny​mi drze​wa​mi. – Mama czu​je się nie​do​brze – po​wie​dzia​ła mi. Po​nie​waż, o ile wie​dzia​łem, pani Hal​din nie cho​ro​wa​ła ani jed​ne​go dnia w ży​ciu, ta nie​dy​spo​zy​cja bu​dzi​ła nie​po​kój. Zresz​tą nie było to nic kon​kret​ne​go. – Zda​je się, że mamę gnę​bi brak wia​do​mo​ści od bra​ta. Nie pi​sał już bar​dzo daw​no. – Brak wia​do​mo​ści jest do​brą wia​do​mo​ścią – rze​kłem po​god​nie i za​czę​li​śmy iść wol​no obok sie​bie. – Ale nie w Ro​sji – szep​nę​ła tak ci​cho, że le​d​wie do​sły​sza​łem sło​wa. Spoj​rza​łem na nią uważ​niej. – Pani się też nie​po​koi? Po chwi​li wa​ha​nia przy​zna​ła, że tak. – Do​praw​dy, już tak daw​no nie mia​ły​śmy li​stu… I nim zdą​ży​łem wy​po​wie​dzieć zwy​czaj​ne, po​cie​sza​ją​ce ba​na​ły, zwie​rzy​ła mi się. – Ach! Są znacz​nie gor​sze rze​czy. Pi​sa​łam do pew​nej zna​jo​mej ro​dzi​ny w

Pe​ters​bur​gu. Nie wi​dzie​li go prze​szło mie​siąc. My​śle​li, że jest już z nami. Byli na​wet tro​chę ob​ra​że​ni, że wy​je​chał z Pe​ters​bur​ga bez po​że​gna​nia. Mąż mo​jej zna​jo​mej po​szedł za​raz do jego miesz​ka​nia. Wik​tor wy​pro​wa​dził się i nie zo​sta​wił ad​re​su. Pa​mię​tam, że chwy​ta​ła od​dech w spo​sób, któ​ry bu​dził li​tość. Od daw​na już nie wi​dy​wa​no jej bra​ta na wy​kła​dach. Za​cho​dził tyl​ko od cza​su do cza​su na uni​wer​sy​tet do odźwier​ne​go po li​sty. A obec​nie ów pe​ters​bur​ski zna​jo​my do​wie​dział się, że stu​dent Hal​din nie ode​brał dwóch ostat​nich li​stów. Zja​wi​ła się za to po​li​cja, by usta​lić, czy stu​dent Hal​din otrzy​my​wał ja​kąś ko​re​spon​den​cję na ad​res uni​wer​sy​te​tu, i za​bra​ła te li​sty. – Moje dwa ostat​nie li​sty – rze​kła. Przy​sta​nę​li​śmy na​prze​ciw sie​bie. Tro​chę płat​ków śnież​nych wi​ro​wa​ło nad na​gi​mi ko​na​ra​mi drzew. Nie​bo było ciem​ne. – Jak pani my​śli, co się mo​gło stać? – spy​ta​łem. Wzru​szy​ła z lek​ka ra​mio​na​mi. – Któż to może wie​dzieć – w Ro​sji. Wów​czas uj​rza​łem cień au​to​kra​cji, spo​czy​wa​ją​cy na ży​ciu Ro​sjan za​rów​no w ich pod​da​niu się, jak w ich bun​cie. Uj​rza​łem, jak do​się​gnął jej ład​nej, szcze​rej twa​rzy w ob​ra​mo​wa​niu fu​trza​ne​go koł​nie​rza i przy​ćmił blask jej czy​stych oczu, któ​re jesz​cze przed chwi​lą ja​śnia​ły w po​sęp​nym świe​tle owe​go chmur​ne​go, nie​ła​ska​we​go po​po​łu​dnia. – Chodź​my – rze​kła. – Zim​no tak stać dzi​siaj. Wzdry​gnę​ła się z lek​ka i za​tu​pa​ła ma​ły​mi sto​pa​mi. Ru​szy​li​śmy żywo do koń​ca alei i z po​wro​tem do wiel​kiej ogro​do​wej bra​my. – Po​wie​dzia​ła pani mat​ce? – od​wa​ży​łem się za​py​tać. – Nie. Jesz​cze nie. Wy​szłam, żeby ochło​nąć z wra​że​nia po tym li​ście. Po​sły​sza​łem sze​lest pa​pie​ru. Do​cho​dził z jej muf​ki. List mia​ła przy so​bie.

– Cze​go się pani oba​wia? – za​py​ta​łem. Nam, za​chod​nim Eu​ro​pej​czy​kom, wszyst​kie gad​ki o spi​skach i sprzy​się​że​niach po​li​tycz​nych wy​da​ją się dzie​cin​nym wy​my​słem do​brym dla te​atru lub po​wie​ści. Dla​te​go nie chcia​łem do​kład​niej for​mu​ło​wać mego py​ta​nia. – Dla nas, zwłasz​cza dla mo​jej mat​ki, oba​wiam się nie​pew​no​ści. Lu​dzie zni​ka​ją. Tak, zni​ka​ją na​praw​dę. Może pan so​bie wy​obra​zić, czym jest okru​cień​stwo nie​mych ty​go​dni – mie​się​cy – lat! Ten nasz przy​ja​ciel za​prze​stał po​szu​ki​wań do​wie​dziaw​szy się, że po​li​cja za​bra​ła li​sty. Przy​pusz​czam, że… bał się kom​pro​mi​ta​cji. Ma żonę, dzie​ci, a nie po​sia​da wpły​wo​wych sto​sun​ków i nie jest bo​ga​ty. Osta​tecz​nie cóż mógł zro​bić?… Tak, oba​wiam się mil​cze​nia dla mo​jej bied​nej mamy. Ona tego nie znie​sie. Dla mego bra​ta oba​wiam się… – głos jej stał się pra​wie nie​do​sły​szal​nym – wszyst​kie​go! Do​szli​śmy te​raz do bra​my na​prze​ciw te​atru. Pan​na Hal​din oży​wi​ła się. – Ale lu​dzie, któ​rzy za​gi​nę​li, od​naj​du​ją się, na​wet w Ro​sji. Wie pan, jaka jest moja ostat​nia na​dzie​ja? Oto, że lada chwi​la uj​rzy​my go, wcho​dzą​ce​go do na​sze​go miesz​ka​nia. Uchy​li​łem ka​pe​lu​sza, a ona, ski​nąw​szy mi gło​wą, wy​szła z ogro​du uro​cza i sil​na. Scho​wa​ne w muf​ce ręce mię​ły okrut​ny list z Pe​ters​bur​ga. Wró​ciw​szy do domu otwo​rzy​łem dzien​nik, któ​ry otrzy​mu​ję z Lon​dy​nu, i gdy rzu​ci​łem okiem na ko​re​spon​den​cję z Ro​sji – nie na te​le​gra​my, lecz na ko​re​spon​den​cję – od razu do​strze​głem tam na​zwi​sko Hal​di​na. Śmierć pana de P. prze​sta​ła już być spra​wą ak​tu​al​ną, ale przed​się​bior​czy ko​re​spon​dent zdo​łał uzy​skać ja​kieś nie​urzę​do​we wia​do​mo​ści, do​ty​czą​ce tego fak​tu współ​cze​snej hi​sto​rii. Do​wie​dział się o na​zwi​sku Hal​di​na i zdo​był in​for​ma​cje o noc​nym aresz​to​wa​niu na uli​cy. Ale z dzien​ni​kar​skie​go punk​tu wi​dze​nia sen​sa​cja była już moc​no prze​sta​rza​ła, po​świę​cił jej więc za​le​d​wie ja​kieś dwa​dzie​ścia wier​szy w szpal​cie. Wy​star​czy​ło to jed​nak, abym nie spał tej nocy. Do​sze​dłem do wnio​sku, że by​ło​by to w pew​nym sen​sie zdra​dą do​pu​ścić, aby

pan​na Hal​din nie przy​go​to​wa​na na​tknę​ła się na to dzien​ni​kar​skie od​kry​cie, któ​re nie​za​wod​nie po​wtó​rzą na​za​jutrz rano dzien​ni​ki fran​cu​skie i szwaj​car​skie. Spa​łem źle aż do rana, bu​dząc się wciąż ner​wo​wo z kosz​mar​nych snów z uczu​ciem, że je​stem za​mie​sza​ny w coś cho​ro​bli​wie prze​sąd​ne​go i nie​mal te​atral​ne​go. Nie​sto​sow​ność ta​kie​go po​wi​kła​nia w ży​ciu tych dwu ko​biet na​peł​nia​ła mnie przez całą noc głę​bo​ką udrę​ką. Zda​wa​ło się rze​czą na​leż​ną ich szla​chet​nej pro​sto​cie, aby ukryć je przed nimi na za​wsze. Zna​la​zł​szy się o nie​moż​li​wie wcze​snej po​rze u drzwi ich miesz​ka​nia, mia​łem wra​że​nie, że po​peł​niam akt wan​da​li​zmu… Słu​żą​ca w śred​nim wie​ku wpro​wa​dzi​ła mnie do sa​lo​ni​ku, gdzie na krze​śle le​ża​ła ście​recz​ka, a szczot​ka sta​ła wspar​ta o środ​ko​wy stół. Pył​ki tań​czy​ły w pro​mie​niach słoń​ca. Było mi przy​kro, że nie na​pi​sa​łem li​stu, za​miast przy​cho​dzić oso​bi​ście; wsty​dzi​łem się wła​snej ra​do​ści ze sło​necz​ne​go dnia. Pan​na Hal​din wy​szła lek​kim kro​kiem z po​ko​ju mat​ki w skrom​nej czar​nej suk​ni z wy​mu​szo​nym, nie​pew​nym uśmie​chem na ustach. Wy​do​by​łem dzien​nik z kie​sze​ni… Me był​bym nig​dy przy​pu​ścił, że nu​mer „Stan​dar​da” może po​ra​zić jak gło​wa Me​du​zy. Twarz pan​ny Hal​din na​tych​miast ska​mie​nia​ła – jej oczy – jej całe cia​ło! Ale naj​strasz​niej​szym było to, że przy tym ska​mie​nie​niu po​zo​sta​ła żywą. By​łem świa​dom po​śpiesz​ne​go bi​cia jej ser​ca. Mam na​dzie​ję, że mi wy​ba​czy​ła ocią​ga​nie się z moim nie​zgrab​nym prze​mó​wie​niem. Zresz​tą nie ocią​ga​łem się zbyt dłu​go; pan​na Hal​din nie mo​gła trwać w tym znie​ru​cho​mie​niu od stóp do głów chy​ba dłu​żej niż parę se​kund, po​tem usły​sza​łem, że chwy​ta po​wie​trze. Rysy jej twa​rzy za​pa​dły się, jak gdy​by ten wstrząs spa​ra​li​żo​wał za​rów​no jej mo​ral​ną od​por​ność, jak siłę mię​śni. Zmie​ni​ła się strasz​li​wie: wy​glą​da​ła jak sta​ra, znisz​czo​na ko​bie​ta. Lecz tyl​ko przez chwi​lę. Oświad​czy​ła sta​now​czo: – Po​wiem na​tych​miast ma​mie. – Czy bę​dzie to bez​piecz​ne w jej obec​nym sta​nie? – za​pro​te​sto​wa​łem.

– Cóż może być gor​sze​go od sta​nu, w ja​kim się znaj​du​je od mie​sią​ca? My to ro​zu​mie​my in​a​czej. Brat mój nie po​peł​nił zbrod​ni. I niech pan nie my​śli, że mó​wię to po to, by bro​nić go w pań​skich oczach. Ru​szy​ła ku drzwiom sy​pial​ni, lecz za​raz za​wró​ci​ła i po​pro​si​ła mnie szep​tem, bym nie wy​cho​dził, do​pó​ki nie roz​mó​wi się z mat​ką. Przez dwa​dzie​ścia nie​skoń​cze​nie dłu​gich mi​nut nie do​szedł mnie ża​den dźwięk. Wresz​cie pan​na Hal​din po​ja​wi​ła się i prze​szła przez po​kój swym szyb​kim, lek​kim kro​kiem. Pod​szedł​szy do fo​te​la osu​nę​ła się nań cięż​ko, jak gdy​by zu​peł​nie wy​czer​pa​na. Po​wie​dzia​ła mi, że pani Hal​din nie uro​ni​ła ani jed​nej łzy. Sie​dzia​ła sztyw​no na łóż​ku, a jej nie​ru​cho​mość i mil​cze​nie były za​trwa​ża​ją​ce. Wresz​cie po​ło​ży​ła się z wol​na i dała znak cór​ce, by ją zo​sta​wi​ła samą. – Przy​wo​ła mnie wkrót​ce – do​da​ła pan​na Hal​din. – Zo​sta​wi​łam przy łóż​ku dzwo​nek. Wy​zna​ję, że moje bar​dzo szcze​re współ​czu​cie nie mia​ło punk​tu opar​cia. Za​chod​ni czy​tel​ni​cy, dla któ​rych prze​zna​czo​na jest ta opo​wieść, zro​zu​mie​ją, o co mi cho​dzi. Był to, je​śli tak się mogę wy​ra​zić, brak do​świad​cze​nia. Śmierć jest bez​li​to​snym gra​bież​cą. Któż z nas nie za​znał bólu nie​po​wrot​nej stra​ty? Me ma ży​cia tak sa​mot​ne​go, by było za​bez​pie​czo​ne przed ta​kim do​pu​stem. Ale cier​pie​nie, któ​re przy​nio​słem tym dwom pa​niom, wy​wo​ła​ło po​twor​ne sko​ja​rze​nia. Ko​ja​rzy​ły się z nimi bom​by i szu​bie​ni​ce, i to po​sęp​ne ro​syj​skie za​bar​wie​nie nada​ło mo​je​mu współ​czu​ciu od​cień nie​pew​no​ści. By​łem wdzięcz​ny pan​nie Hal​din, że oszczę​dzi​ła mi uze​wnętrz​nia​nia swo​ich głęb​szych uczuć. Po​dzi​wia​łem jej wspa​nia​łe opa​no​wa​nie, choć jed​no​cze​śnie na​peł​nia​ło mnie ono oba​wą. Była to ci​sza wiel​kie​go na​pię​cia. A je​śli na​gle pęk​nie? Prze​ra​ża​ły mnie na​wet drzwi po​ko​ju pani Hal​din, za któ​ry​mi znaj​do​wa​ła się sta​ra, sa​mot​na mat​ka. Na​ta​lia Hal​din wy​szep​ta​ła smut​no: – Za​pew​ne cie​ka​wi pana, co w tej chwi​li czu​ję?

W isto​cie, była to praw​da. Wła​śnie ta cie​ka​wość tę​pe​go czło​wie​ka Za​cho​du mą​ci​ła moje współ​czu​cie. Nie mo​głem zdo​być się na nic wię​cej, prócz paru ba​nal​nych zdań, ja​kie są mia​rą na​szej nie​mo​cy wo​bec cięż​kich do​świad​czeń na​szych bliź​nich. Wy​beł​ko​ta​łem coś w tym sen​sie, że dla mło​dych ży​cie ma w za​pa​sie swo​je na​dzie​je i re​kom​pen​sa​ty. Ma też obo​wiąz​ki… – ale wie​dzia​łem, że o tych nie po​trze​bu​ję jej przy​po​mi​nać. Pan​na Hal​din szar​pa​ła ner​wo​wo chust​kę, któ​rą trzy​ma​ła w ręku. – Będę pa​mię​tać o mat​ce, to pew​ne – rze​kła. – Było nas tro​je. A te​raz jest nas dwie – dwie ko​bie​ty. Mama nie jest jesz​cze sta​rusz​ką. Może żyć dłu​go. Ale cze​go mo​że​my spo​dzie​wać się w przy​szło​ści? Ja​kiej na​dziei i ja​kiej po​cie​chy? – Musi pani brać spra​wę z szer​sze​go punk​tu wi​dze​nia – rze​kłem sta​now​czo, w prze​ko​na​niu, że to był wła​ści​wy ton w sto​sun​ku do tej wy​jąt​ko​wej isto​ty. Przez chwi​lę pa​trzy​ła na mnie upar​cie, po czym wstrzy​my​wa​ne do​tąd łzy po​pły​nę​ły stru​mie​niem. Ze​rwa​ła się z fo​te​la i sta​nę​ła przy oknie, od​wró​co​na do mnie. Nie pró​bo​wa​łem na​wet zbli​żyć się do niej i wy​sze​dłem po ci​chu. Na​za​jutrz słu​żą​ca po​wie​dzia​ła mi w drzwiach, że pani Hal​din ma się le​piej. Do​da​ła, że wie​le osób – Ro​sjan – przy​cho​dzi​ło po​przed​nie​go dnia, ale pan​na Hal​din nie przy​ję​ła ni​ko​go. W dwa ty​go​dnie póź​niej, gdy wstą​pi​łem z co​dzien​ną wi​zy​tą, po​pro​szo​no mnie do środ​ka. Pani Hal​din sie​dzia​ła na swo​im zwy​kłym miej​scu przy oknie. Na pierw​szy rzut oka zda​wać się mo​gło, że nic się tu nie zmie​ni​ło. Zo​ba​czy​łem w głę​bi po​ko​ju zna​ny mi pro​fil, nie​co ostrzej​szy w za​ry​sie i po​wle​czo​ny jed​no​li​tą bla​do​ścią, jak się tego moż​na było spo​dzie​wać u oso​by cho​rej. Ale żad​na cho​ro​ba nie by​ła​by w sta​nie wy​wo​łać ta​kiej zmia​ny w jej czar​nych oczach, któ​re nie uśmie​cha​ły się już z ła​god​ną iro​nią. Skie​ro​wa​ła je na mnie, gdy po​da​wa​ła mi rękę. Za​uwa​ży​łem na sto​licz​ku obok fo​te​la nu​mer „Stan​-

dar​da” sprzed trzech ty​go​dni, z ko​re​spon​den​cją z Ro​sji na wierz​chu. Głos pani Hal​din był… za​ska​ku​ją​co sła​by i bez​barw​ny. Pierw​sze sło​wa, ja​kie skie​ro​wa​ła do mnie, za​wie​ra​ły py​ta​nie: – Nie było nic wię​cej w pań​skich ga​ze​tach? Pu​ści​łem jej dłu​gą, wy​chu​dłą dłoń, za​prze​czy​łem ru​chem gło​wy i usia​dłem. – Pra​sa an​giel​ska jest świet​na. Nic się przed nią nie ukry​je i cały świat musi się z niej o wszyst​kim do​wie​dzieć. Tyl​ko że na​sze ro​syj​skie wia​do​mo​ści nie za​wsze są ła​twe do zro​zu​mie​nia. Nie za​wsze… Ale an​giel​skie mat​ki nie ocze​ku​ją ta​kich no​win… Po​ło​ży​ła dłoń na dzien​ni​ku i cof​nę​ła ją zno​wu. Po​wie​dzia​łem: – I my mie​li​śmy tra​gicz​ne okre​sy w na​szych dzie​jach. – To było daw​no. Już bar​dzo daw​no. – Tak. – Są na​ro​dy, któ​re za​war​ły ugo​dę z lo​sem – rze​kła pan​na Hal​din, zbli​żyw​szy się do nas. – Nie mamy im cze​go za​zdro​ścić. – Skąd ta po​gar​da? – spy​ta​łem ła​god​nie. – Być może, iż na​sza ugo​da nie była bar​dzo wznio​sła. Ale wa​run​ki, ja​kie lu​dzie i na​ro​dy uzy​sku​ją od losu, są uświę​co​ne za​pła​co​ną za nie ceną. Pani Hal​din od​wró​ci​ła gło​wę i pa​trzy​ła czas ja​kiś przez okno tym no​wym, smut​nym, zga​szo​nym spoj​rze​niem swo​ich za​pa​dłych oczu, któ​re czy​ni​ło z niej zu​peł​nie inną ko​bie​tę. – Ten An​glik, ten ko​re​spon​dent – za​gad​nę​ła mnie na​gle – jak pan my​śli, czy on mógł znać mo​je​go syna? Na to dziw​ne py​ta​nie od​po​wie​dzia​łem, że oczy​wi​ście było to moż​li​we. Spo​strze​gła moje zdzi​wie​nie. – Gdy​by się wie​dzia​ło, co to za czło​wiek, moż​na by do nie​go na​pi​sać – szep​nę​ła. – Mama my​śli – wy​ja​śni​ła pan​na Hal​din, któ​ra sta​ła po​mię​dzy nami z ręką

na po​rę​czy mego krze​sła – że może mój bied​ny brat nie pró​bo​wał się ra​to​wać. Spoj​rza​łem na pan​nę Hal​din ze współ​czu​ciem i lę​kiem, ale ona pa​trzy​ła spo​koj​nie na mat​kę. Ta zaś rze​kła: – Nie zna​my ad​re​su żad​ne​go z jego przy​ja​ciół. Nie wie​my w ogó​le nic o jego pe​ters​bur​skich ko​le​gach. Miał mnó​stwo mło​dych przy​ja​ciół, ale pra​wie o nich nie mó​wił. Moż​na się było do​my​ślać, że byli jego ucznia​mi i że go ubó​stwia​li. Ale on był taki skrom​ny. Zda​wać by się mo​gło, że ma​jąc tylu od​da​nych so​bie… Od​wró​ci​ła znów gło​wę i pa​trzy​ła na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes, uli​cę dziw​nie ja​ło​wą i za​ku​rzo​ną, gdzie w tej chwi​li wi​dać było tyl​ko dwa psy, dziew​czyn​kę w krót​kiej su​kien​ce, ska​czą​cą na jed​nej no​dze, a w od​da​li ro​bot​ni​ka ja​dą​ce​go na ro​we​rze. – Na​wet wśród apo​sto​łów Chry​stu​sa zna​lazł się Ju​dasz – szep​nę​ła jak​by do sie​bie, ale z wi​docz​nym za​mia​rem, że​bym usły​szał. Ro​syj​scy go​ście, ze​bra​ni ma​ły​mi grup​ka​mi, roz​ma​wia​li szep​tem mię​dzy sobą, rzu​ca​jąc krót​kie spoj​rze​nia w na​szym kie​run​ku. Two​rzy​ło to wy​bit​ny kon​trast ze zwy​kłą gwar​no​ścią tych ze​brań. Pan​na Hal​din od​pro​wa​dzi​ła mnie do przed​po​ko​ju. – Lu​dzie chcą nas od​wie​dzać – rze​kła. – Nie mo​że​my za​my​kać im drzwi przed no​sem. Gdy wkła​da​łem pal​to, za​czę​ła mó​wić o mat​ce. Bied​na pani Hal​din łak​nę​ła dal​szych wia​do​mo​ści. Chcia​ła wciąż słu​chać o swo​im nie​szczę​snym synu. Nie mo​gła po​go​dzić się z my​ślą, by opu​ścić go spo​koj​nie w głu​szy nie​wia​do​me​go. Szła tam za nim upar​cie w cią​gu dłu​gich dni spę​dza​nych w nie​ru​cho​mym mil​cze​niu, twa​rzą w twarz z pust​ką Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes. Nie mo​gła zro​zu​mieć, dla​cze​go nie uciekł, jak to się uda​wa​ło tylu in​nym re​wo​lu​cjo​ni​stom i spi​skow​com w po​dob​nych sy​tu​acjach. Było istot​nie nie​po​ję​tym,

żeby spo​so​by taj​nych or​ga​ni​za​cji re​wo​lu​cyj​nych za​wio​dły tak dziw​nie, gdy cho​dzi​ło o ura​to​wa​nie jej syna. W rze​czy​wi​sto​ści jed​nak na​praw​dę nie​po​ję​te i wstrzą​sa​ją​ce dla jej umy​słu było okrut​ne zu​chwal​stwo Śmier​ci, któ​ra omi​nę​ła jej gło​wę, aby ude​rzyć w tam​to mło​de i dro​go​cen​ne ser​ce. Za​pa​trzo​na w prze​strzeń pan​na Hal​din ma​chi​nal​nie po​da​ła mi ka​pe​lusz. Wy​wnio​sko​wa​łem z jej słów, że bied​ną ko​bie​tę opę​ta​ła po​nu​ra i pro​sta myśl: syn jej mu​siał zgi​nąć, bo nie chciał być oca​lo​ny. Nie wie​rzy​ła, by mógł zwąt​pić o przy​szło​ści swo​je​go kra​ju. To było nie​moż​li​we. Czyż po​dob​na za​tem, aby mat​ka i sio​stra nie po​tra​fi​ły za​słu​żyć na jego za​ufa​nie? I aby po do​ko​na​niu tego, cze​go mu​siał do​ko​nać, za​ła​mał się pod wpły​wem zwąt​pie​nia po​nad ludz​kie siły, a jego umysł uległ za​ćmie​niu na​głej nie​wia​ry? Ta szcze​gól​na do​myśl​ność po​ru​szy​ła mnie bar​dzo. – Wszy​scy tro​je by​li​śmy ze​spo​le​ni tak oto – rze​kła pan​na Hal​din spla​ta​jąc pal​ce obu rąk, po czym roz​plo​tła je z wol​na, pa​trząc mi pro​sto w twarz. – Oto, co moja bied​na mat​ka wy​na​la​zła, by drę​czyć sie​bie i mnie przez wszyst​kie cze​ka​ją​ce nas lata – do​da​ła ta szcze​gól​na dziew​czy​na. W owej chwi​li ob​ja​wił mi się jej urok, nie da​ją​cy się okre​ślić, wy​ni​ka​ją​cy z po​łą​cze​nia na​mięt​no​ści ze sto​icy​zmem. Wy​obra​ża​łem so​bie, ja​kie bę​dzie jej ży​cie u boku pani Hal​din, prze​ra​ża​ją​co spo​koj​nej, opa​no​wa​nej ową nie​ustę​pli​wą my​ślą. Ale moją tro​skę wy​ra​zi​łem tyl​ko mil​cze​niem, bo nie wie​dzia​łem, jak od​czu​ła​by moje sło​wa. Róż​ni​ca na​ro​do​wo​ści jest okrop​ną prze​szko​dą dla na​szych skom​pli​ko​wa​nych za​chod​nich na​tur. Ale pan​na Hal​din była za​pew​ne nad​to pro​sto​li​nij​na, żeby do​my​ślać się mego za​kło​po​ta​nia. Me cze​ka​ła, abym coś po​wie​dział, lecz cią​gnę​ła da​lej od​waż​nie, jak gdy​by czy​ta​ła my​śli z mo​jej twa​rzy: – Z po​cząt​ku bied​na mama zdrę​twia​ła, jak mó​wią nasi chło​pi, po​tem za​czę​ła my​śleć i bę​dzie te​raz da​lej my​śleć i my​śleć w tym swo​im nie​szczę​snym na​stro​ju. Sam pan wi​dzi, ja​kie to okrut​ne… Nie mó​wi​łem nig​dy z więk​szą szcze​ro​ścią niż przy​zna​jąc, że by​ło​by to

opła​ka​ne w naj​wyż​szym stop​niu. Wes​tchnę​ła z nie​po​ko​jem. – Ale te wszyst​kie dziw​ne szcze​gó​ły w an​giel​skim dzien​ni​ku! – wy​krzyk​nę​ła na​gle. – Co one zna​czą? Chy​ba są praw​dzi​we? Czy to jed​nak nie strasz​ne, żeby mój bied​ny brat zo​stał schwy​ta​ny, kie​dy sa​mot​nie błą​kał się nocą po uli​cach, jak gdy​by po​padł w roz​pacz?… Sta​li​śmy tak bli​sko sie​bie w ciem​nym przed​po​ko​ju, że do​strze​głem, jak przy​gry​zła dol​ną war​gę, aby stłu​mić łka​nie. Po chwi​li rze​kła: – Pod​su​nę​łam mat​ce myśl, że może zdra​dził go ja​kiś fał​szy​wy przy​ja​ciel lub po pro​stu ja​kaś tchórz​li​wa kre​atu​ra. Może bę​dzie jej lżej, je​że​li w to uwie​rzy. Zro​zu​mia​łem te​raz po​przed​nio wy​szep​ta​ną alu​zję bied​nej ko​bie​ty o Ju​da​szu. – Może być lżej – przy​zna​łem, po​dzi​wia​jąc w du​chu bez​po​śred​niość i sub​tel​ność sądu tej dziew​czy​ny. Mia​ła do czy​nie​nia z ży​ciem, ja​kim je ukształ​to​wa​ły wa​run​ki po​li​tycz​ne jej kra​ju. Li​czy​ła się z okrut​ną rze​czy​wi​sto​ścią, a nie z uro​je​nia​mi wła​snej wy​obraź​ni. Nie mo​głem oprzeć się pew​ne​mu uczu​ciu re​spek​tu, gdy do​da​ła z pro​sto​tą: – Po​wia​da​ją, że czas ła​go​dzi każ​dy ro​dzaj go​ry​czy. Ale nie mogę uwie​rzyć, żeby miał ja​kąś wła​dzę nad wy​rzu​ta​mi su​mie​nia. Le​piej więc niech mama my​śli, że ktoś przy​czy​nił się do śmier​ci Wik​to​ra, niż żeby mia​ła przy​pi​sy​wać ją sła​bo​ści swo​je​go syna albo ja​kimś wła​snym błę​dom. – Ale pani sama chy​ba nie przy​pusz​cza, że… – za​czą​łem. Za​ci​snę​ła war​gi i po​trzą​snę​ła gło​wą. – O ni​kim nie my​ślę źle – oświad​czy​ła – i może nic nie sta​ło się bez po​trze​by. – Po tych sło​wach, wy​mó​wio​nych ci​cho i brzmią​cych ta​jem​ni​czo w pół​mro​ku przed​po​ko​ju, po​że​gna​li​śmy się wy​mow​nym i cie​płym uści​skiem dło​ni. Uścisk jej sil​nej, kształt​nej ręki miał w so​bie uwo​dzi​ciel​ską szcze​rość, ja​kiś urok mę​sko​ści. Nie wiem dqpraw​dy, dla​cze​go oka​zy​wa​ła mi tyle przy​jaź​-

ni. Może jej się zda​wa​ło, że ro​zu​miem ją znacz​nie le​piej, niż by​łem zdol​ny. Naj​bar​dziej ści​słe na​wet z jej po​wie​dzeń zda​wa​ły się mieć za​gad​ko​we prze​dłu​że​nia, gu​bią​ce się gdzieś poza za​się​giem mej my​śli. Mu​szę więc po​prze​stać na przy​pusz​cze​niu, że ce​ni​ła moją tro​skę i moje mil​cze​nie. Tro​ska, któ​rą ła​two było spo​strzec, była zu​peł​nie szcze​ra, a więc nie mo​gła po​dej​rze​wać, że mil​cze​nie jest ozna​ką chło​du. To zda​wa​ło się spra​wiać jej przy​jem​ność. I mu​szę za​uwa​żyć, że je​śli mi się zwie​rza​ła,. to z pew​no​ścią nie dla za​się​gnię​cia rady, o któ​rą na​praw​dę nig​dy nie pro​si​ła.

II

Na​sze co​dzien​ne spo​tka​nia ule​gły w owym cza​sie bli​sko dwu​ty​go​dnio​wej prze​rwie. Nie​spo​dzie​wa​nie mu – sia​łem wy​je​chać z Ge​ne​wy. Po po​wro​cie, nie tra​cąc cza​su, skie​ro​wa​łem swe kro​ki na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes. By​łem nie​mi​le za​sko​czo​ny, gdy przez otwar​te drzwi sa​lo​ni​ku usły​sza​łem ja​kie​goś go​ścia, mó​wią​ce​go bez prze​rwy na​masz​czo​nym, głę​bo​kim gło​sem. Fo​tel pani Hal​din przy oknie był pu​sty. Z sofy Na​ta​lia Hal​din po​wi​ta​ła mnie spoj​rze​niem swych ślicz​nych, sza​rych oczu, któ​re​mu to​wa​rzy​szył za​le​d​wie ślad uśmie​chu. Ale nie po​ru​szy​ła się. Trzy​ma​jąc swe sil​ne, bia​łe dło​nie na ża​łob​nej suk​ni, sie​dzia​ła na wprost męż​czy​zny, któ​ry zwró​co​ny był do mnie krzep​ki​mi ple​ca​mi, odzia​ny​mi w czar​ne dro​gie suk​no i har​mo​ni​zu​ją​cy​mi do​brze z jego głę​bo​kim gło​sem. Gość spoj​rzał na mnie szyb​ko przez ra​mię i rzekł: – A! Wasz an​giel​ski przy​ja​ciel. Wiem, wiem. Nie szko​dzi. Był w ciem​nych oku​la​rach, a je​dwab​ny cy​lin​der stał na zie​mi przy jego krze​śle. Wy​ma​chu​jąc z lek​ka dużą, pulch​ną dło​nią, mó​wił da​lej, przy​śpie​szyw​szy co​kol​wiek tem​po swo​jej prze​mo​wy. – Błą​dząc po sy​be​ryj​skich la​sach i taj​gach, nig​dy nie zmie​ni​łem wy​zna​wa​nej przez sie​bie wia​ry. Pod​trzy​my​wa​ła mnie wte​dy – pod​trzy​mu​je i dzi​siaj. Wiel​kie mo​car​stwa Eu​ro​py mu​szą znik​nąć, a przy​czy​na ich upad​ku bę​dzie bar​dzo pro​sta: wy​czer​pią się same w wal​ce ze swo​im pro​le​ta​ria​tem. W Ro​sji jest in​a​czej. W Ro​sji nie mamy zwal​cza​ją​cych się klas, z któ​rych jed​na roz​po​rzą​dza siłą bo​gactw, a dru​ga jest moc​na siłą licz​by. Mamy tyl​ko brud​ną biu​ro​kra​cję w ob​li​czu ludu – wiel​kie​go i nie​ska​zi​tel​ne​go jak oce​an. Nie, my nie

mamy klas. Ale mamy ro​syj​ską ko​bie​tę. Wspa​nia​łą ko​bie​tę ro​syj​ską! Otrzy​mu​ję naj​nie​zwy​klej​sze li​sty od ko​biet. Ach, ja​kie wznio​słe w swym to​nie, jak od​waż​ne i tchną​ce szla​chet​nym za​pa​łem do ofiar! Na​sza naj – więk​sza na​dzie​ja w ko​bie​tach. Sie​dzę ich pra​gnie​nie wie​dzy. To za​chwy​ca​ją​ce! Pro​szę zwró​cić uwa​gę, jak ją chło​ną, jak ją so​bie przy​swa​ja​ją. To cu​dow​ne! Ale co to jest wie​dza?… O ile wiem, pani nie stu​dio​wa​ła ni​cze​go spe​cjal​nie – na przy​kład me​dy​cy​ny. Nie? To słusz​nie. Gdy​by pani po przy​by​ciu tu​taj za​szczy​ci​ła mnie py​ta​niem, jak wy​ko​rzy​stać swój czas, sprze​ci​wił​bym się sta​now​czo ta​kim za​mia​rom. Wie​dza sama w so​bie – to śmie​cie. Mó​wią​cy miał twarz ty​po​wo ro​syj​ską – bro​da​tą i bez​kształt​ną, po pro​stu masę cia​ła i wło​sów, po​zba​wio​ną jed​ne​go na​wet cha​rak​te​ry​stycz​ne​go rysu, że zaś oczy kry​ły się pod ciem​ny​mi szkła​mi, oso​ba ta wy​da​wa​ła się po​zba​wio​na ja​kie​go​kol​wiek wy​ra​zu. Zna​łem go z wi​dze​nia. Był gło​śnym zbie​giem ro​syj​skim. Cała Ge​ne​wa zna​ła jego bar​czy​stą po​stać w czar​nym sur​du​cie. W swo​im cza​sie cała Eu​ro​pa wie​dzia​ła o hi​sto​rii jego ży​cia, na​pi​sa​nej przez nie​go sa​me​go i prze​tłu​ma​czo​nej na sie​dem czy wię​cej ję​zy​ków. W mło​do​ści wiódł próż​nia​cze, roz​wią​złe ży​cie. Po​tem zmar​ła na​gle pan​na z to​wa​rzy​stwa, z któ​rą miał się że​nić; wte​dy wy​co​fał się z ele​ganc​kie​go świa​ta i ogar​nię​ty skru​chą za​czął spi​sko​wać, wsku​tek cze​go ro​dzi​ma au​to​kra​cja uczci​wie po​sta​ra​ła się, aby nie omi​nę​ła go zwy​kła ko​lej rze​czy. Uwię​zio​no go w twier​dzy, bito nie​mal do utra​ty ży​cia i ska​za​no na cięż​kie ro​bo​ty w ko​pal​niach, po​spo​łu ze zwy​kły​mi kry​mi​na​li​sta​mi. Ale naj​więk​sze po​wo​dze​nie w jego książ​ce przy​pa​dło łań​cu​cho​wi. Nie pa​mię​tam już szcze​gó​łów, jaka była dłu​gość i cię​żar tego łań​cu​cha, któ​rym sku​to jego człon​ki z mocy „ad​mi​ni​stra​cyj​ne​go” na​ka​zu – wiem tyl​ko, że ilość fun​tów i gru​bość ogniw świad​czy​ły za​stra​sza​ją​co o bo​skich pra​wach au​to​kra​cji. Za​stra​sza​ją​co, a jed​nak bez​sku​tecz​nie, gdyż ów ro​sły męż​czy​zna po​tra​fił unieść to pro​ste na​rzę​dzie rzą​do​we wraz z wła​sną oso​bą w lasy.

Sen​sa​cyj​nym brzę​kiem tych oko​wów roz​brzmie​wa cały opis jego uciecz​ki, któ​rą po​dzi​wia​ły dwa kon​ty​nen​ty. Wię​zień za​czął od tego, że zmy​lił czuj​ność do​zor​ców i ukrył się w ja​kiejś roz​pa​dli​nie nad brze​giem rze​ki. Było to już nad wie​czo​rem. Z nie​sły​cha​nym tru​dem zdo​łał oswo​bo​dzić jed​ną nogę. Tym​cza​sem za​pa​dła noc. Miał już roz​po​cząć uwal​nia​nie dru​giej nogi, gdy spo​tka​ło go strasz​ne nie​szczę​ście. Upu​ścił pil​nik. Wszyst​ko to jest ści​śle praw​dzi​we, a jed​nak sym​bo​licz​ne. Pil​nik po​sia​dał też swo​ją wzru​sza​ją​cą hi​sto​rię. Pew​ne​go wie​czo​ra dała mu go nie​spo​dzia​nie ci​cha, bla​da dziew​czy​na. Bie​dacz​ka przy​by​ła do ko​palń, by po​łą​czyć się z to​wa​rzy​szem jego ka​tor​gi, me​cha​ni​kiem i so​cjal​de​mo​kra​tą, wą​tłym mło​dzień​cem o sze​ro​kich ko​ściach po​licz​ko​wych i wiel​kich, nie​przy​tom​nych oczach. Prze​by​ła pół Ro​sji i pra​wie całą Sy​be​rię, aby być bli​sko nie​go i do​po​móc mu do uciecz​ki. Ale przy​by​ła za póź​no: jej uko​cha​ny zmarł ty​dzień wcze​śniej. Dzię​ki temu, jak się wy​ra​ża, drob​ne​mu epi​zo​do​wi z dzie​jów idei w Ro​sji, pil​nik do​stał się do jego rąk i na​tchnął żar​li​wym po​sta​no​wie​niem od​zy​ska​nia wol​no​ści. Ale wy​śli​znąw​szy mu się z pal​ców, po pro​stu za​padł się w zie​mię. W ża​den spo​sób nie mógł go na​ma​cać po ciem​ku. Szu​kał sys​te​ma​tycz​nie w mięk​kiej zie​mi, w bło​cie, w wo​dzie; a noc tym​cza​sem mi​ja​ła, ta bez​cen​na noc, na któ​rą li​czył, że po​zwo​li mu skryć się w lasy, co sta​no​wi​ło je​dy​ną szan​sę uciecz​ki. Przez chwi​lę roz​pacz ku​si​ła go, by dać za wy​gra​ną; ale przy​po​mniaw​szy so​bie spo​koj​ną, smut​ną twarz bo​ha​ter​skiej dziew​czy​ny, za​wsty​dził się swo​jej sła​bo​ści. Wy​bra​ła jego, by mu ofia​ro​wać dar wol​no​ści, więc musi oka​zać się god​nym ła​ski wy​świad​czo​nej przez tę nie​ugię​tą ko​bie​cą du​szę. Był to jak​by świę​ty de​po​zyt. Gdy​by za​wiódł, do​pu​ścił​by się cze​goś w ro​dza​ju zdra​dy wo​bec świę​to​ści po​świę​ce​nia i ko​bie​cej mi​ło​ści. Są w jego książ​ce całe stro​ni​ce ana​liz sa​me​go sie​bie, z któ​rych niby świe​tli​sta po​stać z ciem​ne​go wzbu​rzo​ne​go mo​rza wy​ła​nia się prze​świad​cze​nie o du​cho​wej wyż​szo​ści ko​bie​ty – jego nowa re​li​gia, gło​szo​na po​tem w wie​lu in​-

nych to​mach. Pierw​szą ofia​rą, zło​żo​ną tej re​li​gii, i wiel​kim ak​tem na​wró​ce​nia był jego nie​zwy​kły po​byt w bez​kre​snych la​sach Gu​ber​ni Ochoc​kiej, z luź​nym koń​cem łań​cu​cha, owi​nię​tym do​ko​ła pasa i przy​twier​dzo​nym za po​mo​cą szma​ty, udar​tej z ka​torż​ni​czej ko​szu​li. In​ny​mi szma​ta​mi przy​wią​zał go w paru miej​scach do le​wej nogi, by stłu​mić brzęk ogniw i za​po​biec za​ha​cza​niu o krza​ki. Zdzi​czał zu​peł​nie. Roz​wi​nę​ły się w nim nie​spo​dzie​wa​nie zdol​no​ści nie​zbęd​ne dzi​kiej i ści​ga​nej isto​cie. Na​uczył się wśli​zgi​wać do wio​sek, nie zdra​dza​jąc ni​czym swo​jej obec​no​ści, chy​ba ja​kimś przy​pad​ko​wym ci​chym po​brzę​kiem. Wpa​dał do le​żą​cych na ubo​czu do​mów z sie​kie​rą, któ​rą po​rwał z sza​ła​su ja​kie​goś drwa​la. Na od​lud​nych miej​scach ży​wił się dzi​ki​mi ja​go​da​mi i zbie​rał miód. Odzież opa​da​ła z nie​go stop​nio​wo. Jego naga i ogo​rza​ła po​stać, któ​rą wi​dy​wa​no tu i ów​dzie wśród krza​ków z chmu​rą mo​ski​tów i much do​oko​ła roz​czo​chra​nej gło​wy, sze​rzy​ła po​strach w ca​łych ob​wo​dach. Z bie​giem cza​su sta​wał się co​raz dzik​szy i był rad, że od​kry​wa w so​bie tyle cech zwie​rzę​cia. Na tym tyl​ko mógł po​le​gać. Bo było to tak, jak​by dwie ludz​kie isto​ty ze​spo​li​ły się nie​ro​ze​rwal​nie w tym przed​się​wzię​ciu. Czło​wiek cy​wi​li​zo​wa​ny, en​tu​zja​sta po​stę​po​wych idei hu​ma​ni​tar​nych, pra​gną​cy try​um​fu du​cho​wej mi​ło​ści i swo​bód po​li​tycz​nych; i skry​ty, pier​wot​ny dzi​kus, bez​li​to​śnie prze​bie​gły w nie​ustan​nej obro​nie swej wol​no​ści, niby tro​pio​ne zwie​rzę. Dzi​kie zwie​rzę in​stynk​tow​nie dą​ży​ło na wschód, ku Oce​ano​wi Spo​koj​ne​mu, a isto​ta cy​wi​li​zo​wa​na i hu​ma​ni​tar​na śle​dzi​ła to ze zgro​zą i z lę​kli​wym pod​da​niem. Przez wszyst​kie te ty​go​dnie zbieg nie mógł ani razu zde​cy​do​wać się na za​ape​lo​wa​nie do ludz​kie​go współ​czu​cia. Lę​kli​wość ta mo​gła być na​tu​ral​ną u ostroż​ne​go, pier​wot​ne​go dzi​ku​sa, ale i tam​ten, czło​wiek cy​wi​li​zo​wa​ny, my​śli​ciel, zbieg po​li​tycz​ny, roz​wi​nął w so​bie ja​kiś nie​do​rzecz​ny ro​dzaj cho​ro​bli​we​go pe​sy​mi​zmu, jak​by przej​ścio​we​go obłę​du, spo​wo​do​wa​ne​go może fi​zycz​nym tru​dem i nie​wy​go​dą dźwi​ga​nia łań​cu​cha. Wy​obra​żał so​bie, że te ogni​wa czy​ni​ły go wstręt​nym dla resz​ty ludz​ko​ści. Było to od​py​cha​-

ją​ce i zna​mien​ne brze​mię. Nikt nie mógł do​znać uczu​cia li​to​ści na od​ra​ża​ją​cy wi​dok czło​wie​ka ucie​ka​ją​ce​go z ze​rwa​nym łań​cu​chem. Te oko​wy opę​ta​ły jego wy​obraź​nię w kon​kret​ny i okre​ślo​ny spo​sób. Wy​da​wa​ło mu się nie​po​do​bień​stwem, żeby lu​dzie mo​gli oprzeć się po​ku​sie przy​twier​dze​nia luź​ne​go koń​ca łań​cu​cha do haka w ścia​nie, pod​czas gdy pój​dą po naj​bliż​sze​go po​li​cjan​ta. Cza​jąc się w ja​mach lub ukry​ty w krza​kach, usi​ło​wał czy​tać w twa​rzach nie po​dej​rze​wa​ją​cych ni​cze​go wol​nych osad​ni​ków, któ​rzy pra​co​wa​li na wy​rę​bach le​śnych lub prze​cho​dzi​li ścież​ka​mi o parę kro​ków od nie​go. Czuł, że ża​den czło​wiek na świe​cie nie oprze się po​ku​sie łań​cu​cha. Jed​nak​że pew​ne​go dnia na​tknął się na sa​mot​ną ko​bie​tę. Było to na otwar​tej po​la​nie na skra​ju lasu. Sie​dzia​ła nad brze​giem stru​mie​nia w czer​wo​nej chu​st​ce na gło​wie. Mały ko​szy​czek le​żał obok niej na tra​wie. W od​da​li wi​dać było kil​ka chat z bali drzew​nych, a wśród nich wod​ny młyn nad sta​wem ocie​nio​nym brzo​za​mi i po​ły​sku​ją​cym jak ta​fla szkla​na w świe​tle ga​sną​ce​go dnia. Zbieg zbli​żył się do ko​bie​ty w mil​cze​niu, z sie​kie​rą za​tknię​tą za ów pas z łań​cu​cha i z gru​bą pał​ką w ręku. Reszt​ki li​ści i ga​łą​zek tkwi​ły w jego roz​czo​chra​nych wło​sach i bro​dzie, strzę​py łach​ma​nów, ja​ki​mi po​owi​jał łań​cuch, zwi​sa​ły mu od pasa. Na lek​ki brzęk że​la​za ko​bie​ta od​wró​ci​ła gło​wę. Zbyt prze​ra​żo​na tym dzi​kim zja​wi​skiem, aby ze​rwać się z miej​sca lub choć – by krzyk​nąć, była jed​nak na tyle dziel​na, że nie ze​mdla​ła… Spo​dzie​wa​jąc się po pro​stu, że przy​bysz z miej​sca ją za​mor​du​je, za​sło​ni​ła oczy rę​ko​ma, by unik​nąć wi​do​ku spa​da​ją​cej sie​kie​ry. Gdy wresz​cie zdo​by​ła się na od​wa​gę, by spoj​rzeć zno​wu, zo​ba​czy​ła ku​dła​te​go dzi​ku​sa sie​dzą​ce​go o sześć stóp od niej nad brze​giem wody. Chu​dy​mi, ży​la​sty​mi rę​ko​ma obej​mo​wał gołe nogi, a dłu​ga bro​da okry​wa​ła mu ko​la​na, na któ​rych oparł pod​bró​dek. Wszyst​ko to ra​zem – sku​lo​ne człon​ki, na​gie ple​cy, roz​czo​chra​na gło​wa z czer​wo​ny​mi wle​pio​ny​mi w nią oczy​ma – trzę​sło się i drga​ło gwał​tow​nie, pod​czas gdy ta ze​zwie​rzę​co​na isto​ta usi​ło​wa​ła prze​mó​wić. Od sze​ściu ty​go​dni nie sły​szał wła​sne​go gło​su i zda​-

wa​ło się, że utra​cił zdol​ność mó​wie​nia. Był już tyl​ko nie​mym i zroz​pa​czo​nym by​dlę​ciem, gdy nie​ocze​ki​wa​ny okrzyk głę​bo​kiej li​to​ści – wkro​cze​nie ko​bie​ce​go współ​czu​cia, któ​re od​kry​ło wie​lo​li​cą nę​dzę ludz​ką pod od​stra​sza​ją​cym po​zo​rem po​two​ra – po​wró​ci​ły go w sze​re​gi ludz​ko​ści. Ten punkt wi​dze​nia przed​sta​wio​ny jest w. jego książ​ce z bar​dzo su​ge​styw​ną swa​dą. Skoń​czy​ło się na tym, jak opo​wia​da, że owa ko​bie​ta za​czę​ła ro​nić nad nim łzy, świę​te łzy od​ku​pie​nia, pod​czas gdy on pła​kał tak​że z ra​do​ści, jak na​wró​co​ny grzesz​nik. Wresz​cie po​le​ciw​szy mu ukryć się w za​ro​ślach i cze​kać cier​pli​wie (spo​dzie​wa​no się pa​tro​lu po​li​cyj​ne​go w osa​dzie), ko​bie​ta po​szła w stro​nę chat, obie​cu​jąc po​wró​cić nocą. Jak​by zrzą​dze​niem Opatrz​no​ści ko​bie​ta ta była od nie​daw​na żoną wio​sko​we​go ko​wa​la i na​mó​wi​ła swe​go męża, by z nią przy​szedł, za​braw​szy po​trzeb​ne na​rzę​dzia: młot, dłu​to i małe ko​wa​dło… „Moje oko​wy – pi​sze w swej książ​ce au​tor – zo​sta​ły roz​bi​te w ci​chą, gwiaź​dzi​stą noc nad brze​giem stru​mie​nia przez atle​tycz​ne​go, ma​ło​mów​ne​go mło​dzień​ca z ludu, któ​ry ukląkł u mo​ich stóp, pod​czas gdy ko​bie​ta, niby wy​zwa​la​ją​cy ge​niusz, sta​ła nade mną ze sple​cio​ny​mi rę​ko​ma.” Oczy​wi​ście sym​bo​licz​na para. Na​stęp​nie li​to​ści​wi mał​żon​ko​wie za​opa​trzy​li jego od​zy​ska​ne czło​wie​czeń​stwo w przy​zwo​itą odzież i po​krze​pi​li mu ser​ce wia​do​mo​ścią, że wy​brze​że Oce​anu Spo​koj​ne​go jest od​da​lo​ne tyl​ko o parę mil. Istot​nie moż​na je było do​strzec ze szczy​tu są​sied​nie​go wzgó​rza… Dal​szy ciąg uciecz​ki nie na​da​je się już do mi​stycz​ne​go przed​sta​wie​nia i sym​bo​licz​nej in​ter​pre​ta​cji. Zbieg prze​do​stał się w. koń​cu zwy​kłym spo​so​bem przez Ka​nał Su​eski na Za​chód, a zna​la​zł​szy się w po​łu​dnio​wej Eu​ro​pie za​siadł do pi​sa​nia swej au​to​bio​gra​fii, któ​ra sta​ła się wiel​kim suk​ce​sem li​te​rac​kim owe​go roku. Po tej książ​ce na​stą​pi​ły inne, pi​sa​ne wy​raź​nie w celu du​cho​we​go pod​nie​sie​nia ludz​ko​ści. W tych dzie​łach gło​sił ogó​ło​wi kult ko​bie​ty. Oso​bi​ście upra​wiał go pod po​sta​cią szcze​gól​ne​go na​bo​żeń​stwa dla trans​cen​-

den​tal​nych za​let nie​ja​kiej Ma​da​me de S., oso​by o po​glą​dach po​stę​po​wych, nie bar​dzo już mło​dej, za​mi​ło​wa​nej w swo​im cza​sie w in​try​gach, wdo​wy po zmar​łym i za​po​mnia​nym dy​plo​ma​cie. Dama ta ze swy​mi gło​śny​mi pre​ten​sja​mi, żeby stać się jed​ną z kie​row​ni​czek współ​cze​sne​go ży​cia umy​sło​we​go i współ​cze​snej opi​nii, schro​ni​ła się (jak Vol​ta​ire i pani de Sta​ël) na re​pu​bli​kań​skim grun​cie Ge​ne​wy. Prze​jeż​dża​jąc uli​ca​mi w wiel​kim otwar​tym lan​dzie, uka​zy​wa​ła obo​jęt​no​ści tu​byl​ców i ga​pio​stwu tu​ry​stów swą mło​dzień​czo smu​kłą i hie​ra​tycz​nie sztyw​ną po​stać oraz parę wiel​kich, błysz​czą​cych oczu, la​ta​ją​cych nie​spo​koj​nie za czar​ną ko​ron​ko​wą wo​al​ką, któ​ra się​ga​jąc nie da​lej jak do żywo czer​wo​nych ust, ro​bi​ła wra​że​nie ma​ski. Za​zwy​czaj „bo​ha​ter​ski zbieg” (tę na​zwę nada​no mu w re​cen​zji z an​giel​skie​go wy​da​nia jego książ​ki) – „bo​ha​ter​ski zbieg” to​wa​rzy​szył jej, sie​dząc ze swą po​twor​ną bro​dą i w ciem​nych oku​la​rach nie obok niej, ale na​prze​ciw, ty​łem do koni. Te prze​jażdż​ki – tyl​ko we dwo​je, w ob​szer​nym po​wo​zie – wy​glą​da​ły na świa​do​mą, pu​blicz​ną ma​ni​fe​sta​cję. A może była ona nie​świa​do​ma? Jak​że czę​sto ro​syj​ska pro​sto​ta stą​pa nie​win​nie po kra​wę​dzi cy​ni​zmu dla ja​kie​goś gór​ne​go celu. Ale wy​ra​fi​no​wa​na Eu​ro​pa na próż​no pró​bo​wa​ła​by wy​ro​zu​mieć to wszyst​ko. Zwa​żyw​szy po​wa​gę, udzie​la​ją​cą się na​wet fi​zjo​no​mii stan​gre​ta i truch​to​wi oka​za​łych koni, ten oso​bli​wy po​pis mógł mieć ja​kieś zna​cze​nie mi​stycz​ne – ale znie​pra​wio​nej pło​cho​ści za​chod​nie​go umy​słu, jak mój wła​sny, przed​sta​wiał się nie​zbyt przy​zwo​icie. Wsze​la​ko nie przy​stoi nie​zna​ne​mu na​uczy​cie​lo​wi ję​zy​ków kry​ty​ko​wać „bo​ha​ter​skie​go zbie​ga” o świa​to​wej sła​wie. Ze sły​sze​nia wie​dzia​łem, że sta​le krę​cił się wśród swo​ich ro​da​ków, po​lu​jąc na nich w ho​te​lach i pry​wat​nych miesz​ka​niach i za​szczy​ca​jąc ich swo​ją aten​cją w pu​blicz​nych ogro​dach, gdy tyl​ko się po temu nada​rzy​ła od​po​wied​nia spo​sob​ność. Mia​łem wra​że​nie, iż po jed​nej lub dwu wi​zy​tach sprzed kil​ku mie​się​cy dał za wy​gra​ną i po​zo​sta​-

wił pa​nie Hal​din w spo​ko​ju – na pew​no nie​chęt​nie, bo nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że był czło​wie​kiem sta​now​czym. Było więc za​pew​ne do prze​wi​dze​nia, że zja​wi się zno​wu przy tej strasz​nej oka​zji, by jako Ro​sja​nin i re​wo​lu​cjo​ni​sta po​wie​dzieć, co na​le​ży, zna​leźć wła​ści​we sło​wa, ude​rzyć w ton praw​dy i, być może, po​cie​chy. Nie by​łem jed​nak za​do​wo​lo​ny, że za​sta​łem go tam sie​dzą​ce​go. Wie​rzę, że nie po​wo​do​wa​ła mną nie​sto​sow​na za​zdrość o moje uprzy​wi​le​jo​wa​ne sta​no​wi​sko. Nie ro​ści​łem so​bie pra​wa do żad​nych spe​cjal​nych wzglę​dów z po​wo​du mo​jej mil​czą​cej przy​jaź​ni. Róż​ni​ca wie​ku i na​ro​do​wo​ści od​su​wa​ły mnie jak gdy​by w sfe​rę in​ne​go bytu, wy​da​wa​łem się na​wet so​bie sa​me​mu nie​mym, bez​rad​nym du​chem, za​tro​ska​ną, bez​cie​le​sną isto​tą, któ​ra może tyl​ko krą​żyć w po​bli​żu – nie​zdol​na ani ochra​niać, ani pro​wa​dzić, choć​by tyl​ko pod​szep​tem. Sko​ro pan​na Hal​din, kie​ru​jąc się swym pew​nym in​stynk​tem, po​wstrzy​ma​ła się od przed​sta​wie​nia mnie bar​czy​stej zna​ko​mi​to​ści, był​bym się wy​co​fał spo​koj​nie i wró​cił póź​niej, gdy​by nie to, że w wy​ra​zie jej oczu wy​czy​ta​łem jak​by nie​mą proś​bę, abym zo​stał i może w ten spo​sób skró​cił nie​po​żą​da​ną wi​zy​tę. Gość pod​niósł z… zie​mi cy​lin​der, jed​nak tyl​ko po to, by po​ło​żyć go na ko​la​nach. – Spo​tka​my się jesz​cze, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Dziś za​sze​dłem je​dy​nie, by dać do​wód tych uczuć wzglę​dem pani i jej sza​now​nej mat​ki, o któ​rych na​tu​rze nie może pani wąt​pić. Nie po​trze​bo​wa​łem za​chę​ty, ale Ele​ano​ra – Ma​da​me de S… – w pew​nym sen​sie sama mnie wy​sła​ła. Wy​cią​ga do pani rękę ko​bie​cej so​li​dar​no​ści. W dzie​dzi​nie ludz​kich uczuć nie ma ta​kiej ra​do​ści i ta​kie​go cier​pie​nia, któ​rych ta ko​bie​ta nie po​tra​fi​ła​by zro​zu​mieć, pod​nieść i udu​cho​wić swo​ją in​ter​pre​ta​cją. Ów świe​żo przy​by​ły z Pe​ters​bur​ga mło​dzie​niec, o któ​rym pani wspo​mi​na​łem, jest już pod jej uro​kiem. W tym mo​men​cie roz​mo​wy pan​na Hal​din na​gle wsta​ła. To mnie ucie​szy​ło. Gość wi​docz​nie nie spo​dzie​wał się tak sta​now​cze​go kro​ku i zra​zu od​chy​-

liw​szy gło​wę, uniósł w górę ciem​ne oku​la​ry z uprzej​mym za​cie​ka​wie​niem. W koń​cu zmiar​ko​wał się i wstał szyb​ko, zdej​mu​jąc bar​dzo zręcz​nie cy​lin​der ze swych ko​lan. – Jak​że to się dzie​je, Na​ta​lio, Wik​to​row​no, że pani tak dłu​go trzy​ma się z dala od tego, co jest mimo wszyst​ko – niech so​bie złe ję​zy​ki mó​wią, co im się po​do​ba – je​dy​nym ośrod​kiem wol​no​ści in​te​lek​tu​al​nej i prób ukształ​to​wa​nia wznio​słej kon​cep​cji na​szej przy​szło​ści? Co się ty​czy sza​now​nej mat​ki pani, ro​zu​miem to w pew​nym stop​niu. W jej wie​ku nowe po​glą​dy – nowe twa​rze nie są może… Ale pani! Czyż​by to była nie​uf​ność, czy też obo​jęt​ność? Musi pani po​rzu​cić tę re​zer​wę. My, Ro​sja​nie, nie mamy pra​wa za​cho​wy​wać re​zer​wy w sto​sun​ku do sie​bie. W na​szych wa​run​kach jest to pra​wie zbrod​nią prze​ciw ludz​ko​ści. Nie dla nas luk​sus oso​bi​ste​go cier​pie​nia. W dzi​siej​szych cza​sach nie zwal​cza się sza​ta​na mo​dli​twą i po​sta​mi. Czym​że jest w grun​cie rze​czy post, je​śli nie za​gła​dza​niem? A pani nie po​win​na się gło​dzić, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Siły – oto, cze​go nam trze​ba. Siły du​cho​wej, oczy​wi​ście. Co się ty​czy in​ne​go ro​dza​ju siły, to cóż zdo​ła się oprzeć nam, Ro​sja​nom, je​śli ją tyl​ko wy​ło​ni​my? Co in​ne​go jest grze​chem w dzi​siej​szych cza​sach i dro​ga do zba​wie​nia dla czy​stych dusz jest tak​że inna. Już nie moż​na jej zna​leźć w klasz​to​rach, ale w świe​cie, w. Ten głę​bo​ki głos zda​wał się wy​cho​dzić spod pod​ło​gi i słu​chacz czuł się w nim za​nu​rzo​ny aż po uszy. Pro​test pan​ny Hal​din był jak​by wy​sił​kiem to​ną​ce​go, by utrzy​mać się na po​wierzch​ni wody. Prze​rwa​ła mu znie​cier​pli​wio​nym to​nem: – Ależ, Pio​trze Iwa​no​wi​czu, ja wca​le nie my​ślę wstę​po​wać do klasz​to​ru. Któż by tam szu​kał zba​wie​nia? – Mó​wi​łem w prze​no​śni – za​hu​czał. – Za​tem i ja mó​wię w prze​no​śni. Ale zmar​twie​nie jest zmar​twie​niem i ból jest bó​lem po daw​ne​mu. Na​wie​dza​ją lu​dzi i lu​dzie mu​szą się z nimi zma​gać,

jak tyl​ko po​tra​fią. Wiem, że cios, któ​ry spadł na nas tak nie​spo​dzie​wa​nie, jest tyl​ko epi​zo​dem w doli na​ro​du. Bądź pan pew​ny, że nie za​po​mi​nam o tym. Ale te​raz mu​szę my​śleć o mo​jej mat​ce. Jak​że może pan przy​pusz​czać, że zo​sta​wię ją samą?… – To jest bar​dzo uprosz​czo​ne sta​wia​nie spra​wy – za​pro​te​sto​wał swym po​tęż​nym, bez wy​sił​ku do​by​tym gło​sem. Pan​ną Hal​din nie cze​ka​ła, aż za​mrą jego wi​bra​cje: – I będę bie​ga​ła z wi​zy​ta​mi do mnó​stwa ob​cych lu​dzi? Sama myśl o tym jest mi wstręt​na. A nie wiem, co in​ne​go mógł​by psin mieć na uwa​dze? Gó​ro​wał nad nią – ogrom​ny, ugrzecz​nio​ny, ostrzy​żo​ny przy sa​mej skó​rze, niby wię​zień; jego wiel​ki, ró​żo​wa​wy łeb bu​dził we mnie wi​zję roz​czo​chra​nej gło​wy, wy​zie​ra​ją​cej spo​mię​dzy roz​chy​lo​nych krza​ków oraz na​gich, ogo​rza​łych człon​ków prze​my​ka​ją​cych wśród gę​stwi​ny mo​kre​go li​sto​wia, w chmu​rze much i ko​ma​rów. Był to mi​mo​wol​ny hołd, zło​żo​ny po​tę​dze jego pió​ra. Nikt nie mógł wąt​pić, że ten czło​wiek błą​dził po sy​be​ryj​skich taj​gach – nagi i prze​pa​sa​ny łań​cu​chem. Czar​ny sur​dut z za​ję​ty nada​wał jego oso​bie cha​rak​ter su​ro​wej oby​czaj​no​ści przy​wo​dzą​cej na myśl mi​sjo​na​rza. – Wie pani, cze​go pra​gnę, Na​ta​lio Wik​to​row​no? – za​py​tał uro​czy​ście. – Chcę, aby pani była fa​na​tycz​ką. – Fa​na​tycz​ką? – Tak. Sama wia​ra nie wy​star​czy. Jego głos prze​szedł w jesz​cze niż​szą to​na​cję. Uniósł na chwi​lę swo​je gru​be ra​mię – dru​gie zwi​sa​ło wzdłuż uda z lek​kim je​dwab​nym cy​lin​drem u koń​ca. – Po​wiem te​raz coś, nad czym – za​kli​nam – niech się pani po​waż​nie za​sta​no​wi. Pro​szę słu​chać: po​trze​bu​je​my siły, któ​ra by po​ru​szy​ła nie​bo i zie​mię – ani tro​chę mniej! To „ani tro​chę mniej”, wy​mó​wio​ne głę​bo​kim, pod​ziem​nym gło​sem, mo​gło prze​jąć dresz​czem, jak hu​cze​nie wi​chru w or​ga​nach.

– I siłę tę znaj​du​je​my w sa​lo​nie Ma​da​me de S…? Niech mi pan wy​ba​czy, Pio​trze Iwa​no​wi​czu, ale śmiem w to wąt​pić. Czyż nie jest ona damą z wiel​kie​go świa​ta, ary​sto​krat​ką? – Prze​są​dy! – za​wo​łał – Pani mnie zdu​mie​wa! A gdy​by na​wet nią była! Jest rów​nież ko​bie​tą z krwi i cia​ła. Za​wsze jest coś, co prze​ciw​sta​wia się du​cho​wej stro​nie w każ​dym z nas. Ale czy​nić z tego za​rzut? Tego się po pani nie spo​dzie​wa​łem. Nie! Tego się nie spo​dzie​wa​łem. Moż​na by po​my​śleć, że na​słu​cha​ła się pani ja​kichś zło​śli​wych i skan​da​licz​nych plo​tek. – Nie sły​sza​łam żad​nych plo​tek, upew​niam pana. Czyż to było moż​li​we u nas – na pro​win​cji? Ale świat o niej mówi. Cóż może mieć wspól​ne​go tego ro​dza​ju dama z taką jak ja dziew​czy​ną wiej​ską? – Ona jest nie​usta​ją​cym ob​ja​wie​niem szla​chet​nej i nie​zrów​na​nej du​cho​wo​ści – prze​rwał gość. – Jej urok – nie, nie będę mó​wił o jej uro​ku. Ale oczy​wi​ście, ule​ga mu każ​dy, kto się do niej zbli​ży… Zni​ka​ją sprzecz​no​ści, od​pa​da​ją zmar​twie​nia… Je​śli się nie mylę – nie mylę się jed​nak nig​dy w spra​wach du​cho​wych – du​sza pani znaj​du​je się w roz​ter​ce, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Ja​sne oczy pan​ny Hal​din spoj​rza​ły pro​sto w jego mięk​ką, ogrom​ną twarz. Do​zna​łem wra​że​nia, że spo​za tych ciem​nych oku​la​rów po​zwa​lał so​bie na każ​dą bez​czel​ność. – Nie da​lej jak wczo​raj wie​czo​rem, wra​ca​jąc do mia​sta z Châte​au Bo​rel wraz z na​szym naj​śwież​szym, in​te​re​su​ją​cym przy​by​szem z Pe​ters​bur​ga, mia​łem moż​ność za​uwa​żyć ten po​tęż​ny, ko​ją​cy wpływ – po​wie​dział​bym po​jed​naw​czy wpływ. Oto szedł tam wzdłuż brze​gów je​zio​ra, tyle ki​lo​me​trów w mil​cze​niu, jak czło​wiek, któ​re​mu uka​za​no dro​gę po​ko​ju. Czu​łem wy​raź​nie, jak te droż​dże fer​men​tu​ją w jego du​szy, ro​zu​mie pani? Przez cały czas słu​chał mnie cier​pli​wie. Ja sam by​łem tego wie​czo​ru na​tchnio​ny sil​nym, wni​kli​wym ge​niu​szem Ele​anor – chcia​łem po​wie​dzieć: Ma​da​me de S. Księ​życ był w peł​ni i mo​głem ob​ser​wo​wać jego twarz. Nie moż​na mnie zmy​lić…

Pan​na Hal​din, spu​ściw​szy oczy, zda​wa​ła się wa​hać. – Więc do​brze. Po​my​ślę o tym, co mi pan po​wie​dział, Pio​trze Iwa​no​wi​czu. Po​sta​ram się przyjść, gdy tyl​ko będę mo​gła bez​piecz​nie zo​sta​wić mat​kę na pąrę go​dzin. Choć sło​wa te wy​po​wie​dzia​ne były chłod​no, zdu​mia​ło mnie to ustęp​stwo. Piotr Iwa​no​wicz po​rwał jej pra​wą rękę z ta​kim za​pa​łem, jak​by chciał ją przy​ci​snąć do ust lub do pier​si. Jed​nak przy​trzy​mał ją tyl​ko za koń​ce pal​ców w swej wiel​kiej ła​pie i po​trzą​snął lek​ko w górę i w dół, wy​pa​la​jąc rów​no​cze​śnie ostat​nią sal​wę słów. – To do​brze. To do​brze. Na​ta​lio Wik​to​row​no, nie po​zy​ska​łem jesz​cze peł​ne​go za​ufa​nia pani, ale ono przyj​dzie. Wszyst​ko w swo​im cza​sie. Sio​stra Wik​to​ra Hal​di​na nie może po​zo​stać w cie​niu… To po pro​stu nie​moż​li​we. I w ogó​le żad​na ko​bie​ta nie może cze​kać u wej​ścia. Kwia​ty, łzy, okla​ski – to wszyst​ko mia​ło swój czas, to śre​dnio​wiecz​ne oby​cza​je. Are​na, otwar​ta are​na – oto miej​sce dla ko​biet. Zwol​nił jej rękę ta​kim ge​stem, jak​by ją skła​dał jej w da​rze, i stał nie​ru​cho​mo, z gło​wą schy​lo​ną w po​kor​nym pod​da​niu się ko​bie​co​ści. – Are​na!… Mu​sisz wstą​pić na are​nę, Na​ta​lio! Cof​nął się o krok, zgiął w ukło​nie swe ogrom​ne cia​ło i wy​szedł szyb​ko. Drzwi za​mknę​ły się za nim. Ale na​tych​miast roz​legł się w przed​po​ko​ju jego po​tęż​ny głoś, zwró​co​ny do słu​żą​cej w śred​nim wie​ku, któ​ra go wy​pusz​cza​ła. Nie wiem, czy za​kli​nał ją tak​że do wstą​pie​nia na are​nę. W każ​dym ra​zie brzmia​ło to jak wy​kład – prze​rwa​ny na​gle lek​kim trza​śnię​ciem wyj​ścio​wych drzwi.

III

Spo​glą​da​li​śmy na sie​bie przez dłuż​szą chwi​lę. – Wie pan, kto to jest? Pod​cho​dząc bli​żej, pan​na Hal​din za​da​ła mi to py​ta​nie po an​giel​sku i wy​cią​gnę​ła ku mnie dłoń, któ​rą uści​sną​łem. – Wszy​scy wie​dzą. To re​wo​lu​cyj​ny fe​mi​ni​sta, wiel​ki pi​sarz, je​że​li pani so​bie ży​czy, i – jak​by to po​wie​dzieć – by​wa​lec mi​stycz​no-re​wo​lu​cyj​ne​go sa​lo​nu pani de S. Pan​na Hal​din prze​su​nę​ła ręką po czo​le. – Wie pan, sie​dział tu już prze​szło go​dzi​nę, kie​dy pan przy​szedł. Taka by​łam rada, że mama się po​ło​ży​ła. Nie sy​pia po no​cach, a po​tem zda​rza się, że w środ​ku dnia za​pa​da w sen na kil​ka go​dzin. Z wy​czer​pa​nia, rzecz ja​sna, ale i tym się cie​szę… Gdy​by nie te chwi​le wy​tchnie​nia… Po​pa​trzy​ła na mnie z tą nad​zwy​czaj​ną prze​ni​kli​wo​ścią, któ​ra tak mnie zbi​ja​ła z tro​pu, i po​trzą​snę​ła gło​wą. – Me. Nie osza​la​ła​by. – Ależ, dro​ga pani! – za​pro​te​sto​wa​łem tym bar​dziej zmie​sza​ny, że w głę​bi ser​ca da​le​ki by​łem od uwa​ża​nia pani Hal​din za zdro​wą na umy​śle. – Pan na​wet nie wie, jaki mama mia​ła by​stry i ja​sny umysł – cią​gnę​ła Na​ta​lia Hal​din z tą swo​ją spo​koj​ną, trzeź​wą pro​sto​tą, któ​ra dla mnie za​wsze zda​wa​ła się mieć ja​kąś ce​chę he​ro​izmu. – Na pew​no… – bąk​ną​łem. – Opu​ści​łam za​sło​ny w po​ko​ju mat​ki i wy​szłam tu​taj. Już od daw​na chcia​łam spo​koj​nie po​my​śleć. Umil​kła, po czym nie zdra​dza​jąc się z udrę​ką do​da​ła:

– To tak trud​no – i po​pa​trzy​ła na mnie dziw​nie upo​rczy​wie, jak gdy​by cze​ka​jąc na ja​kiś znak prze​cze​nia albo zdzi​wie​nia. Nie da​łem żad​ne​go zna​ku. Nie mo​głem się po​wstrzy​mać od po​wie​dze​nia: – Oba​wiam się, że od​wie​dzi​ny tego pana nie uła​twi​ły ni​cze​go. Pan​na Hal​din sta​ła przede mną ze szcze​gól​nym wy​ra​zem oczu. – Nie po​wiem, że​bym cał​ko​wi​cie ro​zu​mia​ła Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Trze​ba mieć ja​kie​goś prze​wod​ni​ka, choć​by mu się nie po​wie​rza​ło w peł​ni kie​row​nic​twa swo​im po​stę​po​wa​niem. Je​stem nie​do​świad​czo​ną dziew​czy​ną, ale nie mam nie​wol​ni​czej na​tu​ry. Za dużo już tego było w Ro​sji. Dla​cze​go jed​nak nie mia​łam go wy​słu​chać? Nie ma nic złe​go w tym, żeby dać po​kie​ro​wać swy​mi my​śla​mi. Ale mu​szę się panu przy​znać, że nie by​łam zu​peł​nie szcze​ra z Pio​trem Iwa​no​wi​czem. Nie wiem, co mnie wstrzy​ma​ło w chwi​li… Ode​szła na​gle w głąb po​ko​ju, ale tyl​ko po to, aby otwo​rzyć i za​mknąć szu​fla​dę biur​ka. Wró​ci​ła z ćwiart​ką cien​kie​go pa​pie​ru, za​pi​sa​ne​go drob​nym pi​smem. Był to naj​wi​docz​niej list”. – Chcę panu prze​czy​tać jego wła​sne sło​wa. To je​den z li​stów mego bied​ne​go bra​ta. On nig​dy nie wąt​pił. Jak​że mógł wąt​pić? Ich jest prze​cież tyl​ko garst​ka – tych nędz​nych cie​mię​ży​cie​li – wo​bec jed​no​myśl​nej woli na​sze​go ludu. – Pani brat wie​rzył, że moc woli ludu może co​kol​wiek osią​gnąć? – To była jego re​li​gia – oświad​czy​ła pan​na Hal​din. Spoj​rza​łem na jej spo​koj​ną twarz i błysz​czą​ce oczy. – Oczy​wi​ście, tę wolę trze​ba roz​bu​dzić, na​tchnąć, sku​pić. To jest istot​ne za​da​nie praw​dzi​wych agi​ta​to​rów i za to war​to dać ży​cie. Po​ni​że​nia nie​wo​lą i kłam​stwa ab​so​lu​ty​zmu mu​szą być do​szczęt​nie wy​ko​rze​nio​ne i usu​nię​te. Re​for​ma jest nie​moż​li​wa. Nie ma nic do re​for​mo​wa​nia. Pra​wo​rząd​ność ani żad​ne in​sty​tu​cje nie ist​nie​ją. Są tyl​ko ar​bi​tral​ne na​ka​zy. Jest garść okrut​nych – może za​śle​pio​nych – urzęd​ni​ków, prze​ciw ca​łe​mu na​ro​do​wi.

List lek​ko za​sze​le​ścił w jej ręku. Spoj​rza​łem na cien​kie, za​pi​sa​ne kart​ki, na któ​rych sam ro​dzaj pi​sma wy​da​wał się ka​ba​li​stycz​ny, nie​po​ję​ty dla Za​cho​du Eu​ro​py. – W ten spo​sób sta​wia​ny pro​blem wy​da​je się dość pro​sty – wy​zna​łem – ale oba​wiam się, że nie zo​ba​czę jego roz​wią​za​nia. Wiem, że je​śli pani wró​ci do Ro​sji, to już wię​cej pani nie zo​ba​czę. Jed​nak mó​wię raz jesz​cze: niech pani wra​ca! Pro​szę nie są​dzić, że mam na wzglę​dzie pani bez​pie​czeń​stwo. Nie! Wiem, że nie wró​ci pani do oso​bi​ste​go bez​pie​czeń​stwa. Ale wolę ra​czej my​śleć o pani jako o za​gro​żo​nej tam niż wi​dzieć ją wy​sta​wio​ną na to, co spo​ty​ka się tu​taj. – Wie pan co – rze​kła pan​na Hal​din po chwi​li za​sta​no​wie​nia. – Mnie się zda​je, że pan nie​na​wi​dzi re​wo​lu​cji i uwa​ża ją za coś nie​zu​peł​nie uczci​we​go. Na​le​ży pan do na​ro​du, któ​ry do​bił tar​gu z lo​sem i nie chciał​by mu się na​ra​żać. Ale my jesz​cze nie do​bi​li​śmy tar​gu. Nig​dy nie ofia​ro​wa​no nam: tyle i tyle wol​no​ści za tyle i tyle ży​wej go​tów​ki. Pan wzdra​ga się na myśl o upra​wia​niu dzia​łal​no​ści re​wo​lu​cyj​nej przez tych, któ​rych pan ceni – jak​by tu szło o rzecz – jak​że to wy​ra​zić – nie cał​kiem przy​zwo​itą. Skło​ni​łem gło​wę. – Ma pani słusz​ność – rze​kłem – ce​nię pa​nią bar​dzo wy​so​ko. – Pro​szę nie są​dzić, że nie wiem o tym – za​czę​ła po​spiesz​nie. – Przy​jaźń pana ma dla mnie wiel​ką war​tość. – Poza rolą wi​dza nie mo​głem wie​le zro​bić. Lek​kie ru​mień​ce wy​stą​pi​ły jej na po​licz​ki. – Bywa spo​sób przy​pa​try​wa​nia się, któ​ry jest war​to​ścio​wy. Dzię​ki nie​mu czu​łam się mniej osa​mot​nio​na. To trud​no wy​tłu​ma​czyć. – Do​praw​dy? Otóż i ja czu​łem się mniej osa​mot​nio​ny. To oczy​wi​ście ła​two wy​tłu​ma​czyć. Ale to nie po​trwa już dłu​go. Jesz​cze jed​no pra​gnę pani po​wie​dzieć: w praw​dzi​wej re​wo​lu​cji – nie w zwy​czaj​nej zmia​nie dy​na​stii lub pro​stej re​for​mie ustro​ju – w praw​dzi​wej re​wo​lu​cji naj​lep​sze cha​rak​te​ry nie wy​-

su​wa​ją się na czo​ło. Ży​wio​ło​wa re​wo​lu​cja wpa​da z po​cząt​ku w ręce cia​snych fa​na​ty​ków i ty​rań​skich hi​po​kry​tów. Po​tem przy​cho​dzi ko​lej na wszyst​kich pre​ten​sjo​nal​nych ban​kru​tów umy​sło​wych da​ne​go cza​su. Tacy są wo​dzo​wie i kie​row​ni​cy. Ze​chce pani za​uwa​żyć, że po​mi​ną​łem zwy​kłych ło​trów. Na​tu​ry su​mien​ne i spra​wie​dli​we, szla​chet​ne, ludz​kie i ofiar​ne, jed​nost​ki nie​ego​istycz​ne i in​te​li​gent​ne mogą roz​po​cząć ruch, ale on im się wy​my​ka. To nie są przy​wód​cy re​wo​lu​cji. To są jej ofia​ry: ofia​ry roz​cza​ro​wa​nia, nie​sma​ku, czę​sto wy​rzu​tów su​mie​nia. Wy​ko​śla​wio​ne i zdra​dzo​ne na​dzie​je, ska​ry​ka​tu​ro​wa​ne ide​ały – oto de​fi​ni​cja re​wo​lu​cyj​ne​go zwy​cię​stwa. W każ​dej re​wo​lu​cji były ser​ca zła​ma​ne przez ta​kie zwy​cię​stwo. Ale dość o tym. Mnie cho​dzi o to, żeby pani nie była ofia​rą. – Na​wet gdy​bym mo​gła uwie​rzyć w to wszyst​ko, co pan mówi, rów​nież nie my​śla​ła​bym o so​bie – za​pro​te​sto​wa​ła pan​na Hal​din. – Wol​ność przy​ję​ła​bym z każ​dej ręki – jak czło​wiek głod​ny chwy​ta ka​wa​łek chle​ba. Praw​dzi​wy po​stęp musi się za​cząć póź​niej. Wte​dy znaj​dą się od​po​wied​ni lu​dzie. Są już tacy po​mię​dzy nami. Moż​na ich spo​tkać: ukry​ci, nie​zna​ni, przy​go​to​wu​ją się… Roz​ło​ży​ła list, któ​ry wciąż trzy​ma​ła w ręku, i po​wtó​rzy​ła pa​trząc nań: – Tak, spo​ty​ka się ta​kich lu​dzi – po czym prze​czy​ta​ła sło​wa: „Nie​ska​la​ne, wznio​słe, sa​mot​ne ist​nie​nia.” Spoj​rza​łem py​ta​ją​co, ona zaś ob​ja​śni​ła skła​da​jąc list: – To są sło​wa, ja​ki​mi mój brat okre​ślił pew​ne​go mło​de​go czło​wie​ka, któ​re​go po​znał w Pe​ters​bur​gu. Przy​pusz​czam, że to ser​decz​ny przy​ja​ciel. Tak, z pew​no​ścią. Mój brat w ca​łej swej ko​re​spon​den​cji ze mną tyl​ko jego na​zwi​sko wy​mie​niał. Tyl​ko to jed​no, je​dy​ne – i czy pan uwie​rzy? – ten czło​wiek jest tu​taj. Przy​je​chał nie​daw​no do Ge​ne​wy. – Czy pani go wi​dzia​ła? – za​py​ta​łem. – Oczy​wi​ście, mu​sia​ła go pani wi​-

dzieć. – Nie! Nie! Nie wi​dzia​łam go. Nie wie​dzia​łam na​wet, że tu jest. To Piotr Iwa​no​wicz mi po​wie​dział. Sam pan sły​szał, jak wspo​mi​nał o no​wym przy​by​szu z Pe​ters​bur​ga… Otóż to jest ów „nie​ska​la​ny, wznio​sły, sa​mot​ny”. Przy​ja​ciel mego bra​ta! – Za​pew​ne skom​pro​mi​to​wa​ny po​li​tycz​nie – za​uwa​ży​łem. – Nie wiem. Tak. Z pew​no​ścią tak. Kto wie! Może wła​śnie przy​jaźń z moim bra​tem była po​wo​dem… Ale nie! To mało praw​do​po​dob​ne. Zresz​tą wiem tyl​ko tyle, ile mi Piotr Iwa​no​wicz o nim po​wie​dział. Przy​wiózł on list po​le​ca​ją​cy od Ojca Zo​si​ma, wie pan, tego księ​dza-de​mo​kra​ty. Sły​szał pan o Ojcu Zo​si​mie? – O, tak. W ze​szłym roku sław​ny Oj​ciec Zo​sim ba​wił ze dwa mie​sią​ce w Ge​ne​wie – rze​kłe​m___Od chwi​li wy​jaz​du stąd jak​by się w zie​mię za​padł. – Oka​zu​je się, że dzia​ła znów w Ro​sji. Gdzieś w cen​tral​nych gu​ber​niach – rze​kła pan​na Hal​din z oży​wie​niem. – Ale, pro​szę, niech pan ni​ko​mu o tym nie wspo​mi​na – nie wy​ga​da się przed ni​kim, bo gdy​by to się do​sta​ło do pism, mógł​by się zna​leźć w nie​bez​pie​czeń​stwie. – Pani, rzecz pro​sta, chcia​ła​by zo​ba​czyć się z tym przy​ja​cie​lem bra​ta? – za​py​ta​łem. Pan​na Hal​din scho​wa​ła list do kie​sze​ni i po​nad moim ra​mie​niem spoj​rza​ła na za​mknię​te drzwi po​ko​ju mat​ki. – Nie tu​taj – szep​nę​ła. – Przy​najm​niej nie za pierw​szym ra​zem. Po chwi​li mil​cze​nia po​że​gna​łem się, ale pan​na Hal​din wy​pro​wa​dzi​ła mnie… do przed​po​ko​ju, za​my​ka​jąc do​kład​nie drzwi za nami. – Do​my​śla się pan za​pew​ne, do​kąd się ju​tro wy​bie​ram? – Zde​cy​do​wa​ła się pani zło​żyć wi​zy​tę Ma​da​me de S…? – Tak. Pój​dę do Châte​au Bo​rel. Mu​szę. – Cze​go spo​dzie​wa się pani tam do​wie​dzieć? – za​py​ta​łem pół​gło​sem.

Przy​szło mi na myśl, że łu​dzi się ja​kąś nie​praw​do​po​dob​ną na​dziej ą. Tak jed​nak nie było. – Pro​szę tyl​ko po​my​śleć – taki przy​ja​ciel. Je​dy​ny czło​wiek wspo​mi​na​ny w jego li​stach. Za​pew​ne przy​wiózł coś dla mnie, choć​by parę słó​wek. Może to być coś, co brat mó​wił i my​ślał w ostat​nich dniach. Czyż​by pan chciał, że​bym od​wró​ci​ła się od tego, co mi jesz​cze zo​sta​ło po moim bied​nym bra​cie – od jego przy​ja​cie​la? – Na pew​no nie – od​par​łem. – Ro​zu​miem do​sko​na​le pani zboż​ną cie​ka​wość. – … „Nie​ska​la​ne, wznio​słe, sa​mot​ne ist​nie​nia” – szep​nę​ła do sie​bie. – Są tacy lu​dzie. Są! Nie​chże więc za​py​tam jed​ne​go z nich o mo​je​go uko​cha​ne​go zmar​łe​go. – Ale skąd pew​ność, że pani go tam spo​tka? Czy pani przy​pusz​cza, że za​trzy​mał się jako gość w Châte​au Bo​rel? – Do​praw​dy, nie umiem po​wie​dzieć – wy​zna​ła. – Przy​wiózł list po​le​ca​ją​cy od Ojca Zo​si​mą, któ​ry, jak się wy​da​je, jest tak​że przy​ja​cie​lem Ma​da​me de S. Mimo wszyst​ko nie musi to być cał​kiem bez​war​to​ścio​wa ko​bie​ta. – O sa​mym Ojcu Zo​si​mie krą​ży​ły rów​nież naj​roz​ma​it​sze plot​ki – za​uwa​ży​łem. Wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. – Po​twarz to jed​na z bro​ni na​sze​go rzą​du. Zna​na rzecz. O! tak. Fak​tem jest, że Ojca Zo​si​ma pro​te​go​wał ge​ne​rał-gu​ber​na​tor pew​nej gu​ber​ni. Pa​mię​tam, że roz​ma​wia​łam o tym z bra​tem przed dwo​ma laty. Ale ro​bił do​brą ro​bo​tę. A te​raz jest w nie​ła​sce. Ja​kie​goż lep​sze​go do​wo​du moż​na żą​dać? Zresz​tą to nie​waż​ne, czym był lub jest ten pop. To nie może do​ty​czyć przy​ja​cie​la mo​je​go bra​ta. Je​śli go tam nie spo​tkam, do​wiem się jego ad​re​su. Oczy​wi​ście póź​niej mama musi go też zo​ba​czyć. Kto wie, co on może mieć nam do po​wie​dze​nia? By​ła​by to do​bro​dziej​stwem, gdy​by dało się mamę uspo​ko​ić. Pan

prze​cież wie, co ona so​bie wy​obra​ża. Może znaj​dzie się ja​kieś wy​ja​śnie​nie albo… albo bę​dzie moż​na je choć​by wy​my​ślić. Nie by​ło​by w tym grze​chu. – Z pew​no​ścią – rze​kłem – nie był​by to grzech, ale może błąd. – Pra​gnę tyl​ko, żeby mama od​zy​ska​ła choć czę​ścio​wo swój daw​ny na​strój. Do​pó​ki jest w ta​kim sta​nie, o ni​czym spo​koj​nie nie mogę po​my​śleć. – Pani chce wy​my​ślić ja​kieś zboż​ne kłam​stwo dla do​bra mat​ki? – za​py​ta​łem. – Dla​cze​go kłam​stwo? – Taki przy​ja​ciel musi coś wie​dzieć o moim bra​cie z tych ostat​nich dni. Mógł​by nam po​wie​dzieć… Jest w tej spra​wie coś, co nie daje mi spo​ko​ju. Je​stem pew​na, że brat za​mie​rzał przy​je​chać tu do nas, że miał ja​kieś pla​ny, my​ślał o pod​ję​ciu ja​kiejś wiel​kiej, pa​trio​tycz​nej ak​cji – i to nie tyl​ko dla sie​bie, lecz dla nas oboj​ga. Li​czy​łam na to. Wy​glą​da​łam tej chwi​li! Och! Z jaką na​dzie​ją i nie​cier​pli​wo​ścią… Mo​głam być po​moc​na. A tu na​raz te po​zo​ry stra​ceń​czej lek​ko​myśl​no​ści – jak gdy​by nie dbał… Umil​kła na dłuż​szą chwi​lę, po czym za​koń​czy​ła z upo​rem: – Chcę wie​dzieć… W po​wrot​nej dro​dze z Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes roz​my​śla​jąc o tym za​da​łem so​bie kry​tycz​ne py​ta​nie: cze​go, ści​śle bio​rąc, chcia​ła się do​wie​dzieć? Sły​sza​łem do​syć o jej prze​szło​ści, by wpaść na wła​ści​wy trop. Na pen​sji, gdzie pan​na Hal​din koń​czy​ła na​uki, pa​trzo​no na nią ra​czej nie​chęt​nie. Po​dej​rze​wa​no ją o nie​za​leż​ne po​glą​dy w spra​wach usta​lo​nych przez ofi​cjal​ny pro​gram. Na​stęp​nie, gdy pa​nie po​wró​ci​ły do sie​bie na wieś, za​rów​no mat​ka, jak i cór​ka wy​po​wia​da​ły się bez ogró​dek o zda​rze​niach pu​blicz​nych i zy​ska​ły opi​nię pań o li​be​ral​nych po​glą​dach. Trój​kon​ny za​przęg ob​wo​do​we​go ko​mi​sa​rza po​li​cji za​czął zja​wiać się czę​sto w ich wio​sce. „Mu​szę mieć oko na chło​pów – wy​ja​śniał im swo​je od​wie​dzi​ny – a dwóm sa​mot​nym da​mom na​le​ży się też pew​na opie​ka.” I przy​glą​dał się ścia​nom, jak gdy​by je chciał prze​wier​cić wzro​kiem, oglą​dał od nie​chce​nia fo​to​gra​fie i książ​ki w sa​lo​nie, po czym –

ugosz​czo​ny we​dług zwy​cza​ju – od​jeż​dżał. Ale pew​ne​go wie​czo​ra od​wie​dził je sta​ry miej​sco​wy pop i wy​znał w naj​więk​szej roz​ter​ce i wzbu​rze​niu, że ka​za​no jemu – księ​dzu – mieć na oku i do​wia​dy​wać się (na​wet za po​mo​cą ta​kich spo​so​bów jak uży​wa​nie du​chow​ne​go wpły​wu na służ​bę) o wszyst​kim, co się dzie​je w ich domu, a zwłasz​cza kogo pa​nie przyj​mu​ją, jak dłu​go ci go​ście ba​wią, czy nie​któ​rzy z nich nie są obcy w tej oko​li​cy, i tak da​lej. Bied​ny, pro​sto​dusz​ny sta​ru​szek wił się w udrę​ce upo​ko​rze​nia i trwo​gi. „Przy​cho​dzę pa​nie ostrzec – mó​wił. – Na mi​łość bo​ską, bądź​cie ostroż​ne. Palę się ze wsty​du, ale nie mam spo​so​bu wy​plą​ta​nia się z tej mat​ni. Będę im mu​siał do​no​sić o wszyst​kim, co zo​ba​czę, bo je​że​li tego nie uczy​nię, wy​rę​czy mnie mój dia​kon. A ten przed​sta​wi rze​czy w jak naj​gor​szym świe​tle, żeby się przy​po​chle​bić. W do​dat​ku mój zięć, mąż mo​jej Pa​ra​szy, jest pi​sa​rzem w biu​rze Do​men Pań​stwo​wych – z pew​no​ścią wy​rzu​ci​li​by go za​raz albo jesz​cze i gdzie ze​sła​li.” Sta​ru​szek ubo​le​wał nad wy​mo​ga​mi cza​sów, „kie​dy to lu​dzie nie po​tra​fią się ja​koś po​go​dzić”, i ocie​rał oczy. Nie ży​czył so​bie wca​le, by mu na sta​re lata ogo​lo​no gło​wę i osa​dzo​no na po​ku​cie w ja​kiejś celi klasz​tor​nej, „gdzie mu​siał​bym zno​sić całą śro​gość ko​ściel​nej dys​cy​pli​ny; oni tam nie oka​za​li​by żad​ne​go mi​ło​sier​dzia nad star​cem” – ję​czał i pra​wie do​stał ata​ku hi​ste​rii. Obie pa​nie, zdję​te li​to​ścią, sta​ra​ły się go uspo​ko​ić, jak mo​gły naj​le​piej, za​nim po​zwo​li​ły mu po​wró​cić do domu. Ale po praw​dzie by​wa​ło u nich bar​dzo nie​wie​lu go​ści. Są​sie​dzi – wśród nich sta​rzy zna​jo​mi – za​czę​li ich uni​kać: jed​ni z oba​wy, inni z nie​ta​jo​nej po​gar​dy, byli to bo​wiem wiel​cy pa​no​wie, któ​rzy na wieś zjeż​dża​li tyl​ko la​tem – ary​sto​kra​ci i re​ak​cjo​ni​ści, jak mnie ob​ja​śni​ła pan​na Hal​din. Ży​cie mło​dej dziew​czy​ny sta​ło się bar​dzo sa​mot​ne. Jej sto​sun​ki z mat​ką były jak naj​ser​decz​niej​sze i naj​szczer​sze. Pani Hal​din mia​ła jed​nak w pa​mię​ci prze​ży​cia swe​go wła​sne​go po​ko​le​nia, jego bóle, jego za​wo​dy, a tak​że jego od​stęp​stwa. Jej mi​łość do dzie​ci wy​ra​ża​ła się tłu​mie​niem wszel​kich oznak nie​po​ko​ju. Za​cho​wy​wa​ła bo​ha​ter​ską po​wścią​gli​wość. Dla Na​ta​lii

Hal​din jej brat, ze swo​im pe​ters​bur​skim ży​ciem, by​najm​niej nie za​gad​ko​wym (nie mo​gło być żad​nej wąt​pli​wo​ści co do tego, co czuł lub my​ślał), ale osło​nię​tym pew​ną ta​jem​ni​cą – był je​dy​nym uchwyt​nym przed​sta​wi​cie​lem za​bro​nio​nej swo​bo​dy. Całe zna​cze​nie wol​no​ści, jej nie​skoń​czo​ne obiet​ni​ce żyły w ich dłu​gich dys​ku​sjach, tchną​cych naj​szczyt​niej​szą na​dzie​ją dzia​ła​nia i wia​rą w po​wo​dze​nie. A po​tem na​gle dzia​ła​nie i na​dzie​ja zna​la​zły kres w oko​licz​no​ściach wy​kry​tych przez an​giel​skie​go ko​re​spon​den​ta. Po​zo​stał kon​kret​ny fakt, fakt śmier​ci Wik​to​ra! ale po​zo​stał ciem​ny co do swych głęb​szych przy​czyn. Sio​stra czu​ła się opusz​czo​na bez wy​ja​śnie​nia. Nie po​dej​rze​wa​ła go. Pra​gnę​ła tyl​ko – pra​wie za każ​dą cenę – do​wie​dzieć się, w jaki spo​sób może po​zo​stać wier​ną jego du​cho​wi.

IV

Mi​nę​ło Mika dni, za​nim spo​tka​łem znów Na​ta​lię Hal​din. Prze​cho​dząc przez plac przed te​atrem do​strze​głem jej kształt​ną po​stać, wła​śnie gdy skrę​ca​ła w bra​mę nie​po​wab​nej pu​blicz​nej pro​me​na​dy Ba​stio​nów. Znik​nę​ła mi z oczu, ale wie​dzia​łem, że się spo​tka​my, gdy bę​dzie wra​ca​ła głów​ną ale​ją – oczy​wi​ście, o ile nie szła​by do domu. W tym wy​pad​ku chy​ba nie skła​dał​bym jej jesz​cze wi​zy​ty. Rów​nie moc​no jak do​tąd pra​gną​łem ją po​wstrzy​mać od sty​ka​nia się z tam​ty​mi ludź​mi, ale nie mia​łem złu​dzeń co do siły mo​je​go wpły​wu. By​łem tyl​ko czło​wie​kiem Za​cho​du i wi​dzia​łem ja​sno, że pan​na Hal​din nie ze​chce, nie bę​dzie mo​gła słu​chać mo​ich roz​sąd​nych rad; co się zaś ty​czy pra​gnie​nia słu​cha​nia jej gło​su, to po​my​śla​łem, że le​piej nie po​zwa​lać so​bie zbyt​nio na tę przy​jem​ność. Nie, nie był​bym po​szedł na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes, ale gdy w po​ło​wie głów​nej alei uj​rza​łem pan​nę Hal​din, idą​cą ku mnie, by​łem zbyt cie​ka​wy, a może zbyt uczci​wy, żeby uciec. W po​wie​trzu czu​ło się wio​sen​ną ostrość. Błę​kit nie​ba był twar​dy, ale mło​de list​ki jak mięk​ka mgła otu​la​ły rząd nie​cie​ka​wych drzew, zaś ja​sne słoń​ce za​pa​la​ło zło​te punk​ci​ki w sza​rych oczach pan​ny Hal​din, zwró​co​nych ku mnie z przy​ja​znym po​wi​ta​niem. Za​py​ta​łem o zdro​wie mat​ki. Wzru​szy​ła lek​ko ra​mio​na​mi i smut​no wes​tchnę​ła. – Ale, jak pan wi​dzi, uda​ło mi się wy​rwać na prze​chadz​kę… for exer​ci​se – jak mó​wi​cie w An​glii. Uśmiech​ną​łem się z uzna​niem, ona zaś do​da​ła nie​spo​dzie​wa​nie: – Co za wspa​nia​ły dzień.

Jej głos, nie​co ostry, ale cza​ru​ją​cy w swym mę​skim i jak​by pta​szę​cym brzmie​niu, miał w so​bie ton szcze​re​go prze​ko​na​nia. Ucie​szy​łem się. Wy​glą​da​ło na to, że od – czu​ła swą wła​sną mło​dość, bo nie​wie​le wio​sen​nej wspa​nia​ło​ści moż​na było do​strzec w pro​sto​ką​cie ogro​dzo​ne​go traw​ni​ka i drzew ob​ra​mo​wa​nych sztyw​ną li​nią spa​dzi​stych da​chów tego mia​sta na​dob​ne​go bez wdzię​ku i go​ścin​ne​go bez ser​decz​no​ści. Na​wet po​wie​trze, w któ​rym się po​ru​sza​ła, da​wa​ło nie​wie​le cie​pła, a nie​bo, nie​bo kra​ju bez wid​no​krę​gów, ob​mie​cio​ne i zmy​te kwiet​nio​wy​mi desz​cza​mi, roz​po​ście​ra​ło swój zim​ny, su​ro​wy błę​kit bez głę​bi, za​cie​śnio​ny nie​ocze​ki​wa​nie przez brzyd​ką i ciem​ną ścia​nę gór Jura, z ma​ru​dzą​cy​mi jesz​cze tu i ów​dzie nędz​ny​mi smu​ga​mi i ła​ta​mi śnie​gu. Cała wspa​nia​łość wio​sny mu​sia​ła tkwić w niej sa​mej i by​łem rad, że uczu​cie to wtar​gnę​ło w jej ży​cie, choć​by tyl​ko na krót​ki czas. – Cie​szę się, że pani to mówi. Rzu​ci​ła na mnie krót​kie spoj​rze​nie, krót​kie, ale nie ukrad​ko​we. Je​śli było coś, do cze​go była ab​so​lut​nie nie​zdol​na – to skry​tość. Jej szcze​rość wy​ra​ża​ła się na​wet w ryt​mie kro​ków. To ra​czej ja pa​trzy​łem na nią skry​cie – je​śli się tak moż​na wy​ra​zić. Wie​dzia​łem, do​kąd po​szła, ale nie wie​dzia​łem, co zo​ba​czy​ła i co usły​sza​ła w tym gnieź​dzie ary​sto​kra​tycz​nych spi​sków. Uży​wam przy​miot​ni​ka „ary​sto​kra​tycz​nych” z bra​ku lep​sze​go okre​śle​nia. Châte​au Bo​rel, ukry​ty w drze​wach i za​ro​ślach za​nie​dba​ne​go par​ku, po​sia​dał swą wła​sną re​pu​ta​cję w na​szych cza​sach, po​dob​nie jak w epo​ce na​po​le​oń​skiej re​zy​den​cja in​nej nie​bez​piecz​nej wy​gnan​ki, pani de Sta​el. Tyl​ko że de​spo​tyzm na​po​le​oń​ski, mar​so​wy dzie​dzic Re​wo​lu​cji, któ​ry uwa​żał tam​tą in​te​lek​tu​alist​kę za wro​ga god​ne​go nad​zo​ru, był czymś zgo​ła róż​nym od de​spo​ty​zmu w mi​stycz​nej sza​cie, po​czę​te​go z nie​wol​nic​twa ta​tar​skie​go pod​bo​ju. A i Ma​da​me de S. było bar​dzo da​le​ko do uta​len​to​wa​nej au​tor​ki Co​rin​ne. Ro​bi​ła wiel​ki szum na te​mat prze​śla​do​wań swo​jej oso​by. Me wiem, czy w pew​nych sfe​rach uwa​ża​no ją istot​nie za nie​bez​piecz​ną. Co się zaś ty​czy śle​dze​nia jej, to zda​je mi się,

że Châte​au Bo​rel mógł być przed​mio​tem tyl​ko bar​dzo od​le​głej ob​ser​wa​cji. W swo​im od​osob​nie​niu sta​no​wił ide​al​ne schro​nie​nie dla knu​cia spi​sków wyż​szej kla​sy – za​rów​no po​waż​nych, jak i nie​uda​nych. Ale mnie to wszyst​ko nie ob​cho​dzi​ło. Pra​gną​łem wie​dzieć, ja​kie wra​że​nie wy​war​ła szcze​gól​na at​mos​fe​ra i oso​bli​wi miesz​kań​cy pa​ła​cu na pan​nie Hal​din, dziew​czy​nie tak szcze​rej, tak pra​wej, ale za​ra​zem prze​ra​ża​ją​co nie​do​świad​czo​nej! Jej wy​nio​sła nie​zna​jo​mość niż​szych in​stynk​tów ludz​kich czy​ni​ła ją bez​bron​ną wo​bec wła​snych po​pę​dów. A wcho​dził tu tak​że w grę ów przy​ja​ciel bra​ta, waż​ny przy​bysz z Ro​sji… Cie​kaw by​łem, czy uda​ło się jej go po​znać. Czas ja​kiś szli​śmy z wol​na i w mil​cze​niu. – Pro​szę pani – za​ata​ko​wa​łem ją na​gle – je​że​li pani nie za​mie​rza mi ni​cze​go mó​wić, pro​szę mi wy​raź​nie po​wie​dzieć, i to, oczy​wi​ście, za​mknie spra​wę. Ale ja nie chcę się ba​wić w de​li​kat​ność. Pro​szę ja​sno o wszyst​kie szcze​gó​ły. Uśmiech​nę​ła się z lek​ka na mój groź​ny ton. – Jest pan cie​ka​wy jak dziec​ko. – Nie. Je​stem tyl​ko za​nie​po​ko​jo​nym sta​rym czło​wie​kiem – od​par​łem po​waż​nie. Po​pa​trzy​ła na mnie, jak​by chcia​ła spraw​dzić sto​pień mego nie​po​ko​ju lub licz​bę mo​ich lat. Nie mia​łem, jak są​dzę, nig​dy zbyt wy​ra​zi​stej twa​rzy, a co do mo​ich lat, to nie je​stem jesz​cze na tyle sta​ry, żeby być ude​rza​ją​co zgrzy​bia​łym. Nie no​szę dłu​giej bro​dy, jak po​czci​wy pu​stel​nik z ro​man​tycz​nej bal​la​dy, nie chwie​ję się na no​gach i w ogó​le nie wy​glą​dam na po​wol​ne​go, czci​god​ne​go mę​dr​ca. Nie po​sia​dam tych ma​low​ni​czych cech. Je​stem sta​ry, ale – nie​ste​ty – w czer​stwym i po​spo​li​tym sty​lu. I wy​da​ło mi się, że w prze​cią​głym spoj​rze​niu pan – ny Hal​din było tro​chę li​to​ści. Przy​śpie​szy​ła nie​co kro​ku. – Pan żąda wszyst​kich szcze​gó​łów. Niech po​my​ślę. Po​win​na bym so​bie przy​po​mnieć, bo to wszyst​ko było dość nie​zwy​kłe dla ta​kiej jak ja, wiej​skiej dziew​czy​ny.

Po chwi​li mil​cze​nia za​czę​ła od tego, że Châte​au Bo​rel był w środ​ku pra​wie rów​nie za​nie​dba​ny jak od ze​wnątrz. I nic dziw​ne​go. Zbu​do​wał go ja​kiś ham​bur​ski, zda​je się, eme​ry​to​wa​ny ban​kier, by umi​lić swe sta​re lata wi​do​kiem tego je​zio​ra, któ​re​go pre​cy​zyj​na, so​lid​na i do​stat​nia pięk​ność mu​sia​ła po​cią​gać nie​ro​man​tycz​ną wy​obraź​nię czło​wie​ka in​te​re​sów. Wkrót​ce jed​nak zmarł. Żona jego prze​nio​sła się rów​nież (lecz tyl​ko do Włoch) – i ten dom zbu​do​wa​ny dla wy​go​dy bo​ga​czy, za​pew​ne nie da​ją​cy się sprze​dać, stał pust​ką przez wie​le lat. Pod​cho​dzi​ło się do nie​go żwi​ro​wa​nym pod​jaz​dem do​oko​ła du​że​go, za​nie​dba​ne​go traw​ni​ka, ma​jąc do​syć – cza​su, by się przy​pa​trzyć ru​inie jego fa​sa​dy, ozdo​bio​nej sztu​ka​te​ria​mi. Pan​na Hal​din twier​dzi​ła, że wra​że​nie było nie​przy​jem​ne i sta​wa​ło się co​raz bar​dziej przy​gnę​bia​ją​ce w mia​rę zbli​ża​nia. Za​uwa​ży​ła zie​lo​ne pla​my mchu na stop​niach ta​ra​su. Fron​to​we drzwi sta​ły otwo​rem. W po​bli​żu nie było ni​ko​go. Pan​na Hal​din zna​la​zła się w wy​so​kim, ob​szer​nym i zu​peł​nie pu​stym hal​lu z wie​lo​ma drzwia​mi. Wszyst​kie były po​za​my​ka​ne. Przed nią wzno​si​ły się sze​ro​kie, zu​peł​nie pu​ste, ka​mien​ne scho​dy, a ca​łość spra​wia​ła wra​że​nie domu nie za​miesz​ka​ne​go. Sta​nę​ła onie​śmie​lo​na pust​ką, po chwi​li jed​nak usły​sza​ła skądś głos prze​ma​wia​ją​cy mo​no​ton​nie. – Praw​do​po​dob​nie ob​ser​wo​wa​no pa​nią przez cały czas – za​uwa​ży​łem. – Mu​sia​ły tam gdzieś być oczy. – Nie wiem, jak by to było moż​li​we – od​par​ła. – W par​ku nie wi​dzia​łam na​wet pta​ka. Nie przy​po​mi​nam so​bie, bym sły​sza​ła świer​got wśród drzew. Cała po​sia​dłość wy​da​wa​ła​by się cał​kiem opusz​czo​na, gdy​by nie ten głos. Me mo​gła roz​po​znać , w ja​kim ję​zy​ku głos prze​ma​wiał: ro​syj​skim, fran​cu​skim czy nie​miec​kim. Zda​wa​ło się, że nikt mu nie od​po​wia​da. Moż​na by po​my​śleć, że miesz​kań​cy zo​sta​wi​li po so​bie tyl​ko ten głos, by mó​wił do na​gich ścian. Mó​wił po​to​czy​ście, z ma​ły​mi prze​stan​ka​mi. Był sa​mot​ny i smut​ny.

Czas dłu​żył się bar​dzo pan​nie Hal​din. Ja​kaś nie​prze​zwy​cię​żo​na nie​chęć wstrzy​ma​ła ją od otwo​rze​nia jed​nych z drzwi hal​lu. Wy​da​wa​ło się to bez​na​dziej​ne: nikt nie przyj​dzie, ten głos nig​dy nie ucich​nie. Wy​zna​ła mi, że mu​sia​ła wal​czyć z ocho​tą za​wró​ce​nia i odej​ścia nie​po​strze​że​nie – jak przy​szła. – Do​praw​dy? Mia​ła pani taki im​puls? – za​wo​ła​łem ze szcze​rym ża​lem. – Jaka szko​da, że mu się pani nie pod​da​ła. Po​trzą​snę​ła gło​wą. – Ja​kież dziw​ne po​zo​sta​ło​by wte​dy wspo​mnie​nie! Ten opusz​czo​ny park, pu​sty hali, ten bez​oso​bo​wy, po​to​czy​sty głos i – ni​ko​go, nic, ani ży​wej du​szy. Wspo​mnie​nie ta​kie by​ło​by je​dy​ne w swo​im ro​dza​ju i nie​szko​dli​we. Ale ona nie na​le​ża​ła do tych, co ucie​ka​ją przed onie​śmie​la​ją​cym wra​że​niem sa​mot​no​ści i ta​jem​ni​cy. – Nie, nie ucie​kłam – rze​kła. – Zo​sta​łam i zo​ba​czy​łam żywą du​szę. Taką dziw​ną du​szę. W cza​sie gdy pa​trzy​ła na scho​dy i do​szła do wnio​sku, że głos do​cho​dzi gdzieś z góry, uwa​gę jej zwró​cił sze​lest suk​ni. Spoj​rza​ła w bok i zo​ba​czy​ła prze​cho​dzą​cą przez hali ko​bie​tę, któ​ra mu​sia​ła wejść przez jed​ne z wie​lu drzwi. Mia​ła ona twarz zwró​co​ną w in​nym kie​run​ku i w pierw​szej chwi​li nie spo​strze​gła pan​ny Hal​din. Ale gdy pod​nio​sła gło​wę i uj​rza​ła obcą oso​bę, prze – stra​szy​ła się bar​dzo. Wno​sząc z jej szczu​płej po​sta​ci, pan​na Hal​din wzię​ła ją za mło​dą dziew​czy​nę; twarz jej jed​nak, choć po dzie​cin​ne​mu okrą​gła, była zie​mi​sta i po​marsz​czo​na, z ciem​ny​mi ob​wód​ka​mi wo​kół oczu. Gę​ste i pu​szy​ste, kasz​ta​no​wa​te wło​sy roz​cze​sa​ne były z jed​nej stro​ny w chło​pię​cy prze​dzia​łek, z bocz​nym pu​klem nad su​chym i po​marsz​czo​nym czo​łem. Po chwi​li mil​czą​ce​go mru​ga​nia oczy​ma ko​bie​ta przy​kuc​nę​ła na​gle na zie​mi. – Jak to przy​kuc​nę​ła? – za​py​ta​łem zdu​mio​ny. – To bar​dzo dziw​ny szcze​gół.

Pan​na Hal​din wy​tłu​ma​czy​ła mi przy​czy​nę. Ta oso​ba nio​sła w ręku mi​secz​kę. Przy​kuc​nę​ła, żeby ją po​sta​wić na zie​mi dla du​że​go kota, któ​ry po​ka​zał się zza jej spód​ni​cy i chci​wie za​nu​rzył gło​wę w mi​sce. Ona zaś wsta​ła i zbli​żyw​szy się do pan​ny Hal​din, spy​ta​ła z ner​wo​wą ob​ce​so​wo​ścią: – Cze​go pani chce? Kto pani jest? Pan​na Hal​din wy​mie​ni​ła swo​je na​zwi​sko, a tak​że na​zwi​sko Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Star​sza​wa ko​bie​ta o dziew​czę​cej po​sta​ci ski​nę​ła gło​wą i od razu nada​ła swo​jej twa​rzy życz​li​wy wy​raz. Ubra​ną była W czar​ną, je​dwab​ną, miej​sca​mi prze​tar​tą bluz​kę i krót​ką sze​wio​to​wą, wy​strzę​pio​ną spód​ni​cę. Pa​trząc z bli​ska mru​ga​ła oczy na, przy czym jej brwi i rzę​sy wy​da​wa​ły się rów​nież wy​strzę​pio​ne. Pan​na Hal​din gło​sem ła​god​nym – ja​kie​go się uży​wa w roz​mo​wie z nie​szczę​śli​wą i wraż​li​wą oso​bą – wy​tłu​ma​czy​ła jej, że te od​wie​dzi​ny nie mogą być cał​ko​wi​tą nie​spo​dzian​ką dla Ma​da​me de S. – Ach! Więc Piotr Iwa​no​wicz pa​nią za​pro​sił. Skąd mia​łam o tym wie​dzieć? Nikt się nie ra​dzi dame de com​pa​gnie, jak pani sama zro​zu​mie. Wy​nisz​czo​na ko​bie​ta za​śmia​ła się krót​ko, uka​zu​jąc olśnie​wa​ją​co bia​łe i nad​zwy​czaj rów​ne zęby, któ​re u niej wy​glą​da​ły tak bez​sen​sow​nie, nie na miej​scu – jak sznur pe​reł na szyi łach​ma​niar​ki. – Piotr Iwa​no​wicz jest może naj​więk​szym ge​niu​szem na​sze​go wie​ku, ale jest naj​mniej li​czą​cym się z in​ny​mi czło​wie​kiem pod słoń​cem. Sko​ro więc pani umó​wi​ła się z nim, to nie po​win​na się pani zdzi​wić, że wca​le go tu nie ma. Pan​na Hal​din od​rze​kła, że nie uma​wia​ła się wca​le z Pio​trem Iwa​no​wi​czem. Ta dzi​wacz​na oso​ba za​in​te​re​so​wa​ła ją od razu. – I po co miał​by się przej​mo​wać pa​nią albo kim​kol​wiek? Och! Ci ge​nial​ni lu​dzie! Gdy​byż pani wie​dzia​ła. Tak! A te ich książ​ki – oczy​wi​ście mam na my​śli książ​ki, któ​re świat po​dzi​wia, te na​tchnio​ne dzie​ła! Ale pani nie zna ku​li​sów. Pro​szę po​cze​kać, aż pani po​sie​dzi przy sto​le przez pół dnia z pió​-

rem w ręku. On po​tra​fi cho​dzić po po​ko​ju ca​ły​mi go​dzi​na​mi. Nie​raz już tak zdrę​twia​łam i ze​sztyw​nia​łam, że zdej​mo​wał mnie lęk, by nie stra​cić rów​no​wa​gi i nie spaść na​raz z krze​sła. Mó​wiąc to, trzy​ma​ła ręce sple​cio​ne na pier​siach, a jej utkwio​ne w pan​nie Hal​din oczy nie zdra​dza​ły naj​mniej​sze​go oży​wie​nia. Pan​na Hal​din wnio​sku​jąc, że ta pani, na​zy​wa​ją​ca sie​bie dame de com​pa​gnie, była dum​ną z peł​nie​nia obo​wiąz​ków se​kre​tar​ki Pio​tra Iwa​no​wi​cza, po​wie​dzia​ła coś uprzej​me​go na ten te​mat. – Trud​no so​bie wy​obra​zić coś przy​krzej​sze​go – oświad​czy​ła dama. – Tam na gó​rze jest te​raz ja​kiś an​glo-ame​ry​kań​ski dzien​ni​karz, któ​ry ma wy​wiad z Ma​da​me de S. Gdy​by nie to, za​pro​wa​dzi​ła​bym pa​nią na górę – cią​gnę​ła da​lej in​nym już to​nem, pa​trząc ku scho​dom. – Peł​nię funk​cję mi​strza ce​re​mo​nii. Oka​za​ło się, że Ma​da​me de S. nie zno​si​ła służ​by szwaj​car​skiej i rze​czy​wi​ście służ​ba za​zwy​czaj nie trzy​ma​ła się dłu​go Châte​au Bo​rel. Za​wsze były ja​kieś trud​no​ści. Pan​na Hal​din zdo​ła​ła już za​uwa​żyć, że hali wy​glą​dał jak za​ku​rzo​na sto​do​ła z mar​mu​rów i stiu​ku, z pa​ję​czy​na​mi po ką​tach i za​tar​ty​mi śla​da​mi bło​ta na po​sadz​ce wy​ło​żo​nej bia​ły​mi i czar​ny​mi ta​fel​ka​mi. – Do​glą​dam tak​że tego zwie​rząt​ka – mó​wi​ła da​lej dame de com​pa​gnie trzy​ma​jąc spo​koj​nie ręce sple​cio​ne na pier​siach; zmę​czo​ny wzrok skie​ro​wa​ła w dół na kota. – Na to nie na​rze​kam ani tro​chę. Zwie​rzę​ta mają swo​je pra​wa, cho​ciaż, ści​śle mó​wiąc, nie wi​dzę po​wo​du, dla​cze​go nie mia​ły​by cier​pieć tak samo jak lu​dzie. Jak pani my​śli? Oczy​wi​ście nig​dy tyle nie cier​pią. To nie​moż​li​we. Co praw​da los ich jest o tyle gor​szy, że nie mogą zro​bić re​wo​lu​cji. By​łam re​pu​bli​kan​ką. Przy​pusz​czam, że pani jest re​pu​bli​kan​ką. Pan​na Hal​din przy​zna​ła mi się, że nie wie​dzia​ła, co od​po​wie​dzieć. Kiw​nę​ła jed​nak gło​wą i za​gad​nę​ła z ko​lei: – A pani nie jest już re​pu​bli​kan​ką? – Po dwóch la​tach pi​sa​nia pod dyk​tan​do Pio​tra Iwa​no​wi​cza nie​ła​two mi

być czym​kol​wiek. Przede wszyst​kim trze​ba sie​dzieć ab​so​lut​nie nie​ru​cho​mo. Naj​lżej​sze po​ru​sze​nie roz​pra​sza my​śli Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Czło​wiek le​d​wie śmie od​dy​chać. A już za​ka​słać – Boże ucho​waj! Piotr Iwa​no​wicz prze​su​nął mój stół pod ścia​nę, bo z po​cząt​ku, cze​ka​jąc na dal​sze dyk​to​wa​nie, nie mo​głam się po​wstrzy​mać od wy​glą​da​nia przez okno. To było nie​do​zwo​lo​ne. Mó​wił, że pa​trzę bar​dzo głu​pio. Nie wol​no mi było rów​nież oglą​dać się na nie​go przez ra​mię. Piotr Iwa​no​wicz tu​pał za​raz nogą i wrzesz​czał: „Pro​szę pa​trzeć w pa​pier.” Zda​je się, że prze​szka​dza​ła mu moja mina, moja twarz. Oczy​wi​ście, wiem, że nie je​stem pięk​na i że wy​raz mej twa​rzy nie jest in​te​re​su​ją​cy. Mó​wił, że draż​ni go mój nie​in​te​li​gent​ny, wy​cze​ku​ją​cy spo​sób pa​trze​nia. To są jego wła​sne sło​wa. Pan​na Hal​din była zgor​szo​na, ale przy​zna​ła, że nie bar​dzo ją to za​sko​czy​ło. – Czy to moż​li​we, aby Piotr Iwa​no​wicz trak​to​wał tak or​dy​nar​nie ja​ką​kol​wiek ko​bie​tę? – za​wo​ła​ła. Dame de com​pa​gnie przy​tak​nę​ła dys​kret​nie kil​ka razy, po czym za​pew​ni​ła pan​nę Hal​din, że mu tego wca​le nie bra​ła za złe. Co w tym na​praw​dę było przy​kre, to od​sło​nię​cie przed jej oczy​ma ta​jem​nic twór​czo​ści: przy​glą​da​nie się, jak wiel​ki au​tor re​wo​lu​cyj​nej ewan​ge​lii po omac​ku szu​ka słów, jak​by nie miał po​ję​cia, co chce po​wie​dzieć. – Je​stem go​to​wa być śle​pym na​rzę​dziem do wyż​szych ce​lów. Od​dać ży​cie dla spra​wy – to nic. Ale ode​bra​nie złu​dzeń – to do​praw​dy wię​cej, niż czło​wiek może znieść. Do​praw​dy, ja nie prze​sa​dzam – za​pew​nia​ła – zda​wa​ło mi się, że na​wet moje prze​ko​na​nia za​ma​rza​ją – zwłasz​cza zimą – bo Piotr Iwa​no​wicz, prze​cha​dza​jąc się sta​le po po​ko​ju, nie po​trze​bo​wał ogrze​wa​nia. Na​wet kie​dy prze​no​si​my się do po​łu​dnio​wej Fran​cji, trud​no wy​trzy​mać w te naj​chłod​niej​sze dni, bo mu​szę prze​cież sie​dzieć bez ru​chu sześć go​dzin jed​nym cią​giem. Ścia​ny w tych wil​lach na Ri​wie​rze są ta​kie li​che. Piotr Iwa​no​-

wicz chy​ba nie zda​wał so​bie z ni​cze​go spra​wy. Co praw​da, ukry​wa​łam dresz​cze ze stra​chu, by mu nie prze​szka​dzać. Za​ci​ska​łam zęby, aż mi szczę​ki drę​twia​ły. W chwi​lach kie​dy Piotr Iwa​no​wicz prze​ry​wał dyk​to​wa​nie – a by​wa​ło, że te prze​rwy trwa​ły bar​dzo dłu​go, nie​raz co naj​mniej dwa​dzie​ścia mi​nut, pod​czas któ​rych prze​cha​dzał się za mo​imi ple​ca​mi, mru​cząc coś do sie​bie – czu​łam, że stop​nio​wo umie​ram. Tak, niech mi pani wie​rzy. Gdy​bym szczę​ka​ła zę​ba​mi, może Piotr Iwa​no​wicz za​uwa​żył​by moje męki, ale nie są​dzę, żeby mia​ło to ja​kiś prak​tycz​ny sku​tek. On jest bar​dzo ską​py pod tym wzglę​dem. Dame de com​pa​gnie zer​k​nę​ła ku scho​dom. Wiel​ki kot skoń​czył pić mle​ko i ocie​rał swój wą​sa​ty pysz​czek o jej spód​ni​cę. Schy​li​ła się, aby go wziąć na ręce. – Skąp​stwo jest ra​czej za​le​tą, pro​szę pani – mó​wi​ła da​lej trzy​ma​jąc kota w ra​mio​nach. – U nas tyl​ko skąp​cy mogą oszczę​dzać pie​nią​dze na god​ne cele – a nie tak zwa​ne sze​ro​kie na​tu​ry. Ale pro​szę nie są​dzić, że je​stem sy​ba​ryt​ką. Mój oj​ciec był w Mi​ni​ster​stwie Fi​nan​sów urzęd​ni​kiem bez żad​nej po​zy​cji. Może się pani do​my​ślić, że się u nas nie prze​le​wa​ło, choć oczy​wi​ście w domu nikt nie marzł. Ja, wi​dzi pani, ucie​kłam od ro​dzi​ców, sko​ro tyl​ko za​czę​łam my​śleć sa​mo​dziel​nie. Nie jest to ła​twe tak my​śleć. Trze​ba, żeby ktoś nas skie​ro​wał na wła​ści​wy tor, otwo​rzył oczy na praw​dę. Ja za​wdzię​czam zba​wie​nie sta​rej owo​car​ce, któ​ra mia​ła stra​gan w bra​mie domu, gdzie miesz​ka​li​śmy. Mia​ła po​czci​wą po​marsz​czo​ną twarz i naj​przy​jaź​niej​szy głos, jaki so​bie moż​na wy​obra​zić. Raz za​czę​ły​śmy przy​pad​ko​wo roz​ma​wiać o pew​nym dziec​ku, o dziew​czyn​ce w łach​ma​nach, któ​rą wi​dzia​ły​śmy na uli​cy, jak za​cze​pia​ła o zmro​ku męż​czyzn, pro​sząc ich o jał​muż​nę. I tak po tro​chu oczy moje za​czę​ły się otwie​rać na wszyst​kie okrop​no​ści, ja​kie lu​dzie mu​szą zno​sić na tym świe​cie tyl​ko po to, żeby mo​gły ist​nieć rzą​dy. Sko​ro raz zro​zu​mia​łam zbrod​nie klas wyż​szych, nie mo​głam już miesz​kać z ro​dzi​ca​mi. W na​-

szym domu, jak rok dłu​gi, nikt nig​dy do​bre​go sło​wa nie usły​szał; mó​wi​ło się tyl​ko o nik​czem​nych in​try​gach biu​ro​wych, o pen​sjach, o awan​sach i o nad​ska​ki​wa​niu zwierzch​ni​kom. Wzdry​ga​łam się na samą myśl, że mo​gła​bym kie​dyś wyjść za mąż za czło​wie​ka po​dob​ne​go do mego ojca. Nie zna​czy to, żeby ktoś chciał się ze mną że​nić. Wca​le się na to nie za​no​si​ło. Ale czy nie było już do​sta​tecz​nym grze​chem żyć za pie​nią​dze rzą​du, pod​czas gdy po​ło​wa Ro​sji umie​ra​ła z gło​du? Mi​ni​ster​stwo Fi​nan​sów! Co za gro​te​sko​wa ohy​da! Jak gdy​by zgłod​nia​ły, ciem​ny lud po​trze​bo​wał ja​kie​goś Mi​ni​ster​stwa Fi​nan​sów! Uca​ło​wa​łam więc mo​ich sta​rych i po​szłam żyć w su​te​re​nach z pro​le​ta​ria​tem. Sta​ra​łam się być uży​tecz​na lu​dziom, któ​rzy stra​ci​li wszel​ką na​dzie​ję. Chy​ba ro​zu​mie pani, co to zna​czy? My​ślę o ta​kich lu​dziach, któ​rzy nie mają gdzie iść i ni​cze​go się już w tym ży​ciu nie spo​dzie​wa​ją. Czy pani poj​mu​je, co to za strasz​na rzecz – ni​cze​go się w ży​ciu nie spo​dzie​wać! My​ślę cza​sem, że tyl​ko w Ro​sji moż​na zna​leźć ta​kich lu​dzi i taką bez​den​ną nę​dzę. Otóż po​grą​ży​łam się w nią, ale – wie pani – nie​wie​le tam da się zro​bić. Przy​najm​niej do​pó​ki mi​ni​ster​stwa fi​nan​sów i tym po​dob​ne gro​te​sko​we po​twor​no​ści sto​ją na dro​dze. By​ła​bym chy​ba osza​la​ła w da​rem​nych wal​kach z tym plu​ga​stwem, gdy​by nie pe​wien męż​czy​zna. To moja sta​ra przy​ja​ciół​ka i na​uczy​ciel​ka – bied​na, świą​to​bli​wa sprze​daw​czy​ni owo​ców – zna​la​zła go dla mnie cał​kiem przy​pad​ko​wo. Pew​ne​go wie​czo​ra przy​szła po mnie spo​koj​niut​ka jak za​wsze. Po​szłam za nią, nie py​ta​jąc, do​kąd mnie pro​wa​dzi; ten okres mo​je​go ży​cia znaj​do​wał się cał​kiem w jej rę​kach i bez niej duch mój zgi​nął​by mar​nie. Męż​czy​zna ten był mło​dym ro​bot​ni​kiem, li​to​gra​fem z za​wo​du, za​mie​sza​nym w ową afe​rę bro​szur o wstrze​mięź​li​wo​ści, pa​mię​ta pani? Dużo lu​dzi po​szło wte​dy do wię​zień. Zno​wu Mi​ni​ster​stwo Fi​nan​sów! Cóż by się z nim sta​ło, gdy​by bied​ni lu​dzie prze​sta​li prze​mie​niać się w zwie​rzę​ta przez pi​jań​stwo? Sło​wo daję, go​to​wa bym wie​rzyć, że fi​nan​se i inne po​dob​ne spra​wy są wy​na​laz​kiem dia​bła, gdy​by nie to, że wia​ra w nad​przy​ro​-

dzo​ne źró​dło zła nie jest wca​le po​trzeb​na. To sami lu​dzie są zdol​ni do każ​dej for​my zła. Ach, te fi​nan​se! Nie​na​wiść i po​gar​da za​sy​cza​ły w jej gło​sie, gdy wy​ma​wia​ła sło​wo „fi​nan​se”, ale w tej sa​mej chwi​li ła​god​nie po​gła​ska​ła kota trzy​ma​ne​go na ręku. Pod​nio​sła na​wet lek​ko ra​mio​na i, na​chy​la​jąc gło​wę, otar​ła poli – czek o fu​ter​ko zwie​rzę​cia, któ​re przy​ję​ło piesz​czo​tę z zu​peł​ną obo​jęt​no​ścią, tak cha​rak​te​ry​stycz​ną dla swe​go ga​tun​ku. Po czym, spoj​rzaw​szy na pan​nę Hal​din, prze​pro​si​ła ją raz jesz​cze, że nie pro​wa​dzi jej na górę do Ma​da​me de S. Nie moż​na prze​rwać wy​wia​du. Ale dzien​ni​karz nie​ba​wem uka​że się na scho​dach. Naj​le​piej bę​dzie po​zo​stać w hal​lu, zwłasz​cza że wszyst​kie te po​ko​je (obej​rza​ła się do​ko​ła na licz​ne drzwi), wszyst​kie te po​ko​je na par​te​rze są nie ume​blo​wa​ne. – Nie ma tu na dole do​słow​nie ani jed​ne​go krze​sła, któ​re mo​gła​bym pani za​ofia​ro​wać – cią​gnę​ła da​lej – ale je​że​li pani woli wła​sne my​śli niż moją ga​da​ni​nę, usią​dę so​bie na scho​dach i będę mil​czeć. Pan​na Hal​din za​pew​ni​ła ją po​śpiesz​nie, że wprost prze​ciw​nie, hi​sto​ria mło​de​go li​to​gra​fa za​ję​ła ją bar​dzo. Był na pew​no re​wo​lu​cjo​ni​stą. – Mę​czen​ni​kiem, pro​stym czło​wie​kiem – rze​kła dame de com​pa​gnie z lek​kim wes​tchnie​niem i za​pa​trzy​ła się ma​rzy​ciel​sko w otwar​te drzwi fron​to​we. Po chwi​li zwró​ci​ła za​mglo​ne piw​ne oczy na pan​nę Hal​din. – Miesz​ka​łam z nim przez czte​ry mie​sią​ce. To było jak kosz​mar. Wi​dząc, że pan​na Hal​din pa​trzy na nią py​ta​ją​co, za​czę​ła opi​sy​wać wy​nisz​czo​ną twarz tego czło​wie​ka, jego chu​de człon​ki, jego opusz​cze​nie. Iz​deb​ka, do któ​rej za​pro​wa​dzi​ła ją owo​car​ka, była ma​leń​ką, nędz​ną norą na pod​da​szu po​sęp​ne​go domu. Opa​dły ze ścian tynk za​ście​lał pod​ło​gę, a gdy otwo​rzy​ła drzwi, ohyd​ne płach​ty czar​nej pa​ję​czy​ny po​wie​wa​ły w prze​cią​gu. Mło​de​go li​to​gra​fa zwol​nio​no do​pie​ro przed pa​ro​ma dnia​mi – wy​rzu​co​no go z wię​zie​nia na uli​cę. I pan​na Hal​din jak​by uj​rza​ła po raz pierw​szy ja​kieś imię, ja​kąś

twarz wśród masy tego cier​pią​ce​go ludu, któ​re​go twar​dy los by​wał przed​mio​tem tylu roz​mów po​mię​dzy nią a bra​tem w ogro​dzie ich wiej​skie​go dwo​ru. Mło​dzień​ca tego za​aresz​to​wa​no wraz z ca​łym mnó​stwem lu​dzi, za​mie​sza​nych w spra​wę li​to​gra​fo​wa​nych roz​pra​wek o wstrze​mięź​li​wo​ści. Na nie​szczę​ście po​li​cja, uwię​ziw​szy tylu po​dej​rza​nych, są​dzi​ła, że od nie​któ​rych po​tra​fi wy​do​być inne jesz​cze wia​do​mo​ści, do​ty​czą​ce pro​pa​gan​dy re​wo​lu​cyj​nej. – Zbi​li go tak okrut​nie pod​czas śledz​twa – cią​gnę​ła da​lej dame de com​pa​gnie – że mu nad​we​rę​ży​li wnętrz​no​ści. Kie​dy z nim skoń​czy​li, jego los był prze​są​dzo​ny. Nie mógł już sam nic ro​bić. Za​sta​łam go le​żą​ce​go na drew​nia​nym tap​cza​nie, bez po​ście​li, z gło​wą na ku​pie brud​nych ła​chów, któ​re z li​to​ści po​ży​czył mu sta​ry, na dole miesz​ka​ją​cy, śmie​ciarz. Le​żał od​kry​ty, w wiel​kiej go​rącz​ce, a w izbie nie było na​wet dzban​ka na wodę, żeby mógł uga​sić pra​gnie​nie. Nie było tam w ogó​le nic – prócz tego tap​cza​na i go​łej pod​ło​gi. – Jak to, w ca​łym wiel​kim mie​ście nie zna​lazł się nikt z re​wo​lu​cjo​ni​stów, któ​ry by po​dał po​moc​ną dłoń to​wa​rzy​szo​wi? – za​py​ta​ła pan​na Hal​din z obu​rze​niem. – Owszem. Ale pani nie zna jesz​cze naj​strasz​niej​szej stro​ny nie​szczęść tego czło​wie​ka. Pro​szę po​słu​chać. Po​dob​no tak się okrut​nie nad nim znę​ca​li, że w koń​cu za​ła​mał się bie​dak i wy​dał ja​kieś in​for​ma​cje. Wie pani, cia​ło jest mdłe. Nie po​wie​dział mi, o co cho​dzi​ło. W tym wy​mę​czo​nym cie​le duch był zu​peł​nie zła​ma​ny. Nie mo​głam ni​cze​go wy​my​ślić, co by po​tra​fi​ło po​sta​wić go na nogi. Kie​dy go wy​pu​ści​li, za​wlókł się do tej nory i tu ze sto​icy​zme​ni zno​sił wy​rzu​ty su​mie​nia, nie chcąc pójść do ni​ko​go ze zna​jo​mych. Ja by​ła​bym po​szła bła​gać o ra​tu​nek dla nie​go, ale do​kąd? Gdzie mia​łam szu​kać ta​kie​go, co miał​by coś zbęd​ne​go do od​da​nia albo ja​kąś moż​ność udzie​le​nia po​mo​cy? Wszy​scy do​oko​ła nas byli głod​ni i pi​ja​ni: ofia​ry Mi​ni​ster​stwa Fi​nan​-

sów. Niech mnie pani nie pyta, jak ży​li​śmy. Sama nie wiem. To był chy​ba ja​kiś cud nie​do​li. Nie mia​łam nic do sprze​da​nia, a za​pew​niam pa​nią, że moje ubra​nie do​szło już do tego sta​nu, że w dzień nie mo​głam wyjść na uli​cę. Ob​ra​ża​łam przy​zwo​itość. Mu​sia​łam cze​kać, aż się ściem​ni, za​nim od​wa​ży​łam się wyjść i wy​że​brać ka​wa​łek chle​ba albo co tyl​ko się dało, żeby utrzy​mać przy ży​ciu jego i sie​bie. Czę​sto wra​ca​łam z pu​sty​mi rę​ko​ma. A wte​dy kła​dłam się na zie​mi przy jego tap​cza​nie. O! tak, mogę spać do​sko​na​le na go​łych de​skach. To głup​stwo i wspo​mi​nam te rze​czy tyl​ko po to, aby pani nie my​śla​ła, że je​stem sy​ba​ryt​ką. Było to nie​skoń​cze​nie mniej za​bój​cze, niż sie​dzieć go​dzi​na​mi przy sto​le w zim​nym po​ko​ju i pi​sać pod dyk​tan​do książ​ki Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Ale pani się sama o tym prze​ko​na, więc co tu wię​cej opo​wia​dać. – Nie jest wca​le pew​ne, że będę ‘kie​dy​kol​wiek pi​sać pod dyk​tan​do Pio​tra Iwa​no​wi​cza – rze​kła pan​na Hal​din. – Nie?! – wy​krzyk​nę​ła tam​ta nie​do​wie​rza​ją​co. – Nie jest pew​ne? Więc pani się jesz​cze nie zde​cy​do​wa​ła? A gdy pan​na Hal​din za​pew​ni​ła ją, że nig​dy nie mó​wi​ła z Pio​trem Iwa​no​wi​czem na ten te​mat, ko​bie​ta z ko​tem za​ci​snę​ła na chwi​lę usta. – O! Ani się pani spo​strze​że, jak po​sa​dzą pa​nią przy sto​le. Pro​szę źle mnie nie ro​zu​mieć: moż​na się roz​cza​ro​wać dyk​to​wa​niem Pio​tra Iwa​no​wi​cza, ale jed​no​cze​śnie jest w tym pe​wien urok. To czło​wiek ge​nial​ny. Pani twarz z pew​no​ścią nie bę​dzie go draż​nić. Może na​wet uda się pani wspo​móc jego na​tchnie​nie i uła​twić mu ob​ja​wie​nie jego po​słan​nic​twa. Przy​pa​tru​jąc się pani je​stem pew​na, że na​le​ży pani do ko​biet, któ​re nie ta​mo​wa​ły​by bie​gu jego… na​tchnie​nia. Pan​na Hal​din uzna​ła za bez​ce​lo​we sprze​ci​wiać się wszyst​kim tym prze​wi​dy​wa​niom. – A ten czło​wiek – ten ro​bot​nik – czy umarł, kie – dy się pani nim opie​ko​-

wa​ła? – za​py​ta​ła po krót​kim mil​cze​niu. Dame de com​pa​gnie nie od​po​wie​dzia​ła od razu, gdyż na​słu​chi​wa​ła od stro​ny scho​dów dwóch gło​sów, któ​re te​raz od​zy​wa​ły się na prze​mian z pew​nym oży​wie​niem. Do​pie​ro gdy gło​śna dys​pu​ta prze​szła w pra​wie nie​do​sły​szal​ny po​mruk, od​wró​ci​ła się do pan​ny Hal​dim. – Tak, umarł, ale je​śli cho​dzą o ści​słość, nie na mo​ich rę​kach, jak moż​na by było przy​pusz​czać. Po pro​stu spa​łam, kie​dy wy​dał ostat​nie tchnie​nie. A więc do dziś nie mogę po​wie​dzieć, że​bym wi​dzia​ła kie​dy​kol​wiek umie​ra​ją​ce​go czło​wie​ka. Na kil​ka dni przed koń​cem paru mło​dych lu​dzi od​na​la​zło nas w na​szej osta​tecz​nej nę​dzy. Jak się pani może do​my​ślić, byli to re​wo​lu​cjo​ni​ści. Po​wi​nien był za​ufać swo​im przy​ja​cio​łom po​li​tycz​nym, kie​dy wy​szedł z wię​zie​nia. Lu​bia​no go i sza​no​wa​no, i ni​ko​mu nie by​ło​by się śni​ło wy​rzu​cać mu, że się wy​ga​dał przed po​li​cją. Wszy​scy wie​dzą, co po​li​cja po​tra​fi wy​czy​niać z czło​wie​kiem, i naj​sil​niej​si lu​dzie mie​wa​ją chwi​le sła​bo​ści ze stra​chu przed bó​lem. Ba, prze​cież sam głód wy​star​czy, żeby czło​wie​ko​wi pod​su​nąć dziw​ne my​śli na te​mat tego, co jest do​zwo​lo​ne. Przy​szedł le​karz i nasz los po​lep​szył się pod wzglę​dem wy​gód fi​zycz​nych, ale poza tym nie moż​na było bie​da​ka po​cie​szyć. Za​pew​niam pa​nią, pan​no Hal​din, że był wart ko​cha​nia, a ja nie mia​łam na​wet siły za​pła​kać! Sama by​łam le​d​wo żywa. Ale do​brzy lu​dzie za​opie​ko​wa​li się mną. Dano mi ubra​nie, żeby okryć moją na​gość. Mó​wię pani, że by​łam ob​dar​ta do nie​przy​zwo​ito​ści. Po ja​kimś cza​sie re​wo​lu​cjo​ni​ści umie​ści​li mnie jako gu​wer​nant​kę u pew​nej ro​dzi​ny ży​dow​skiej, któ​ra wy​jeż​dża​ła za gra​ni​cę. Oczy​wi​ście, że mo​głam uczyć dzie​ci, skoń​czy​łam sześć klas gim​na​zjal​nych. Ale w rze​czy​wi​sto​ści cho​dzi​ło o to, abym prze​wio​zła przez gra​ni​cę ja​kieś waż​ne pa​pie​ry. Po​wie​rzo​no ani pacz​kę, któ​rą ukry​łam na ser​cu. Żan​dar​mi na gra​ni​cy nie po​dej​rze​wa​li ży​dow​skiej gu​wer​nant​ki, za​ję​tej czu​wa​niem nad troj​giem dzie​ci. Nie przy​pusz​czam, żeby ci Ży​dzi wie​dzie​li, co wio​złam ze sobą, bo przed​sta​wio​no mnie im dro​gą bar​dzo okól​ną, a zro​-

bi​ła to oso​ba wca​le do ru​chu re​wo​lu​cyj​ne​go nie na​le​żą​ca. I na​tu​ral​nie ka​za​no mi zgo​dzić się na bar​dzo małą pen​sję. Kie​dy przy​je​cha​li​śmy do Nie​miec, po​rzu​ci​łam tę ro​dzi​nę, a pa​pie​ry wrę​czy​łam pew​ne​mu re​wo​lu​cjo​ni​ście w Stut​t​gar​cie. Od​tąd za​trud​nia​no mnie na roz​ma​ite spo​so​by. Lecz pa​nią to mało in​te​re​su​je. Nig​dy nie czu​łam się bar​dzo uży​tecz​na, ale żyję na​dzie​ją, że uj​rzę jesz​cze znisz​cze​nie wszyst​kich mi​ni​sterstw – fi​nan​sów i resz​ty. Naj​więk​szą ra​do​ścią mego ży​cia była wia​do​mość o czy​nie pani bra​ta. Zwró​ci​ła zno​wu swo​je okrą​głe oczy ku słoń​cu na dwo​rze, kot zaś spo​czy​wał w jej sple​cio​nych ra​mio​nach w pań​skim bło​go​sta​nie z miną me​dy​tu​ją​ce​go sfink​sa. – Tak, ra​do​wa​łam się! – za​czę​ła zno​wu. – Jest dla mnie coś bo​ha​ter​skie​go w sa​mym dźwię​ku na​zwi​ska Hal​din. Ach! Jak​że się tam mu​sie​li trząść ze stra​chu po swo​ich mi​ni​ster​stwach wszy​scy ci lu​dzie o sza​tań​skich ser​cach. Sto​ję tu roz​ma​wia​jąc z pa​nią, ale kie​dy po​my​ślę o okru​cień​stwie uci​sku i o bez​pra​wiach, ja​kie się tam dzie​ją w tej​że sa​mej chwi​li, to w gło​wie mi się mąci! Na​pa​trzy​łam się z bli​ska rze​czom, któ​re wy​da​wa​ły​by się nie​moż​li​we, gdy​by nie mu​sia​ło się ufać wła​snym oczom. Na​pa​trzy​łam się ta​kim rze​czom, że znie​na​wi​dzi​łam sie​bie za wła​sną bez​rad​ność. Znie​na​wi​dzi​łam moje ręce, bo były ta​kie sła​be, mój głos, bo nie było go sły​chać, na​wet mój umysł za to, że się nie zmą​cił. Oj! na​pa​trzy​łam się! A pani? Pan​nę Hal​din ogar​nę​ło wzru​sze​nie. Za​prze​czy​ła ru​chem gło​wy. – Nie, do​tych​czas sama ni​cze​go nie wi​dzia​łam – wy​szep​ta​ła. – Sta​le miesz​ka​li​śmy na wsi. Tak so​bie ży​czył mój brat. – Dziw​ne to na​sze spo​tka​nie – cią​gnę​ła tam​ta. – Wie​rzy pani w przy​pa​dek? Czy mo​głam się spo​dzie​wać, że zo​ba​czę na wła​sne oczy pa​nią, jego sio​strę? Czy pani wie, że kie​dy ta wia​do​mość na​de​szła, tu​tej​si re​wo​lu​cjo​ni​ści byli w nie mniej​szym stop​niu za​sko​cze​ni co ra​dzi? Nikt chy​ba nie sły​szał przed​tem o pani bra​cie! Sam Piotr Iwa​no​wicz nie prze​wi​dy​wał, że go​tu​je się taki cios. Przy​pusz​czam, że brat dzia​łał w na​tchnie​niu. Je​stem prze​ko​na​na,

że ta​kie czy​ny na​le​ży speł​niać w na​tchnie​niu. To wiel​ki przy​wi​lej mieć na​tchnie​nie i zna​leźć spo​sob​ność. Czy brat był do pani po​dob​ny? A pani się nie cie​szy? – Niech pani nie wy​ma​ga ode mnie zbyt wie​le – rze​kła pan​na Hal​din, po​wstrzy​mu​jąc chęć pła​czu, któ​ra ją na​gle ogar​nę​ła. Zdo​ła​ła się opa​no​wać, więc do​da​ła spo​koj​nie: – Nie je​stem bo​ha​ter​ką. – Czyż​by nie była pani zdol​na do po​dob​ne​go czy​nu? – Nie wiem. Trud​no mi na​wet za​sta​na​wiać się nad tym, do​pó​ki nie po​ży​ję tro​chę dłu​żej, nie zo​ba​czę wię​cej… Re​wo​lu​cjo​nist​ka po​ki​wa​ła gło​wą z uzna​niem. W pu​stym hal​lu roz​le​gło się gło​śne, za​do​wo​lo​ne mru​cze​nie kota. Żad​ne gło​sy nie do​cho​dzi​ły z góry. Pan​na Hal​din prze​rwa​ła mil​cze​nie. – A czy może mi pani szcze​gó​ło​wo po​wie​dzieć, co lu​dzie mó​wi​li o moim bra​cie? Pani wspo​mi​na​ła, że byli za​sko​cze​ni. Tak, wie​rzę, że byli. Czy nie wy​da​wa​ło im się dziw​ne, że mój brat nie po​tra​fił się oca​lić, mimo że miał już za sobą rzecz naj​trud​niej​szą, z chwi​lą kie​dy od​da​lił się… od miej​sca za​ma​chu? Spi​skow​cy po​win​ni znać się na tych rze​czach. Są po​wo​dy, dla któ​rych bar​dzo chcia​ła​bym wie​dzieć, cze​mu nie zdo​łał uciec. Dame de com​pa​gnie po​de​szła do otwar​tych drzwi fron​to​wych. Rzu​ci​ła szyb​kie spoj​rze​nie przez ra​mię na pan​nę Hal​din, któ​ra po​zo​sta​ła we​wnątrz hal​lu. – Nie zdo​łał uciec – po​wtó​rzy​ła z roz​tar​gnie​niem. – Czyż nie ofia​ro​wał swo​je​go ży​cia? Czy nie był po pro​stu na​tchnio​ny? Czy nie był to akt sa​mo​za​par​cia? Nie jest pani tego pew​na? – Je​stem pew​na – rze​kła pan​na Hal​din – że nie był to akt roz​pa​czy. Nie sły​sza​ła pani, co mó​wią tu​taj o jego nie​szczę​snym aresz​to​wa​niu? Dame de com​pa​gnie za​my​śli​ła się chwi​lę sto​jąc w otwar​tych drzwiach.

– Czy nie sły​sza​łam? Oczy​wi​ście, o wszyst​kim się tu roz​pra​wia. Czy cały świat nie mó​wił o pani bra​cie? Co do mnie, to sama wzmian​ka o jego wznio​słym czy​nie na​peł​nia mnie za​zdro​snym za​chwy​tem. I po cóż czło​wiek, któ​ry jest pew​ny nie​śmier​tel​no​ści, miał​by się w ogó​le trosz​czyć o swo​je ży​cie? Sta​ła od​wró​co​na ple​ca​mi do pan​ny Hal​din. Z góry, spo​za wiel​kich drzwi o brud​nym ko​lo​rze bia​ło​zło​tym, wi​docz​nych przez ba​lu​stra​dę pierw​sze​go pię​tra, głę​bo​ki głos za​czął bu​czeć mo​no​ton​nie, jak gdy​by przy czy​ta​niu no​ta​tek czy cze​goś w tym ro​dza​ju. Głos usta​wał czę​sto, aż Wresz​cie umilkł zu​peł​nie. – Nie mogę już dłu​żej cze​kać – rze​kła pan​na Hal​din. – Przyj​dę in​ne​go dnia. Cze​ka​ła, by dame de com​pa​gnie usu​nę​ła się z przej​ścia, lecz ta zda​wa​ła się po​grą​żo​na w kon​tem​pla​cji świa​teł i cie​ni, dzie​lą​cych mię​dzy sie​bie bez​ruch opusz​czo​ne​go par​ku. Za​sła​nia​ła pan​nie Hal​din wi​dok na pod​jazd. Na​gle rze​kła: – To nie bę​dzie po​trzeb​ne. Piotr Iwa​no​wicz wła​śnie nad​cho​dzi. Ale nie sam. Rzad​ko te​raz bywa sam. Usły​szaw​szy o na​dej​ściu Pio​tra Iwa​no​wi​cza, pan​na Hal​din nie ucie​szy​ła się tak bar​dzo, jak​by się tego moż​na było spo​dzie​wać. Stra​ci​ła ja​koś ocho​tę uj​rze​nia za​rów​no bo​ha​ter​skie​go zbie​ga, jak i pani de S., a przy​czy​nę tej nie​chę​ci, któ​ra ogar​nę​ła ją w ostat​niej chwi​li, na​le​ży przy​pi​sać świa​do​mo​ści, że tych dwo​je nie trak​to​wa​ło do​brze opie​kun​ki kota. – Po​zwo​li mi pani przejść? – po​wie​dzia​ła wresz​cie pan​na Hal​din, do​ty​ka​jąc z lek​ka ra​mie​nia dame de com​pa​gnie. Ale ta, przy​ci​ska​jąc kota do pier​si, nie ru​szy​ła się z miej​sca. – Wiem, kto z nim idzie – rze​kła nie obej​rzaw​szy się na​wet. Pan​nę Hal​din ogar​nę​ła cał​kiem nie​wy​tłu​ma​czal​na, sil​na chęć, by opu​ścić ten dom. – Ma​da​me de S. może być jesz​cze ja​kiś czas za​ję​ta, a ja mam Pio​tra Iwa​no​-

wi​cza tyl​ko o coś za​py​tać. Mogę to zro​bić, kie​dy go spo​tkam, wra​ca​jąc przez park. Do​praw​dy, mu​szę już iść. By​łam tu już dość dłu​go i chcia​ła​bym jak naj​prę​dzej po​wró​cić do mat​ki. Pro​szę, niech mi pani po​zwo​li przejść. Dame de com​pa​gnie od​wró​ci​ła na​resz​cie gło​wę. – Nie przy​pusz​cza​łam ani na chwi​lę, żeby pani na​praw​dę chcia​ła się wi​dzieć z Ma​da​me de S… – rze​kła z nie​spo​dzie​wa​ną prze​ni​kli​wo​ścią. – Ani na chwi​lę. – Było coś po​uf​ne​go i ta​jem​ni​cze​go w jej gło​sie. Wy​szła na ta​ras, a pan​na Hal​din za nią i obie za​czę​ły zstę​po​wać ra​zem po omsza​łych, ka​mien​nych stop​niach. Na tej czę​ści dro​gi pod​jaz​do​wej, któ​rą wi​dzia​ło się z fron​tu domu, nie było ni​ko​go. – Drze​wa ich za​sła​nia​ją – wy​ja​śni​ła pan​nie Hal​din jej nowa zna​jo​ma – ale za​raz ich pani zo​ba​czy. – Nie wiem, kto jest ten mło​dy czło​wiek, któ​re​go Piotr Iwa​no​wicz tak so​bie upodo​bał. Musi być jed​nym z na​szych, bo nie przyj​mo​wa​no by go w chwi​li, kie​dy tam​ci mają tu przy​być. Pani wie, o kim my​ślę mó​wiąc o tam​tych. Ale mu​szę po​wie​dzieć, że nie ma on wca​le skłon​no​ści do mi​sty​cy​zmu. Jesz​cze go do​brze nie roz​gry​złam, Na​tu​ral​nie, nig​dy nie sie​dzę dłu​go w sa​lo​nie. Za​wsze się dla mnie znaj​dzie coś do ro​bo​ty, cho​ciaż ten dom nie jest tak ob​szer​ny jak wil​la na Ri​wie​rze. W każ​dym ra​zie cią​gle jesz​cze jest dość oka​zji, w któ​rych mogę się przy​dać. Od le​wej stro​ny, spo​za wę​gła ob​ro​śnię​tych blusz​czem sta​jen, uka​zał się Piotr Iwa​no​wicz i jego to​wa​rzysz. Szli bar​dzo wol​no, roz​ma​wia​jąc z pew​nym oży​wie​niem. Raz przy​sta​nę​li na chwi​lę; Piotr Iwa​no​wicz ge​sty​ku​lo​wał, a mło​dy czło​wiek słu​chał bez ru​chu ze zwie​szo​ny​mi wzdłuż cia​ła rę​ko​ma i z lek​ko schy​lo​ną gło​wą. Miał na so​bie ciem​no​brą​zo​wy gar​ni​tur i czar​ny ka​pe​lusz. Okrą​głe oczy dame de com​pa​gnie były cią​gle utkwio​ne w tych dwóch po​sta​ciach, któ​re za​czę​ły zno​wu zbli​żać się z wol​na ku do​mo​wi. – Nad​zwy​czaj grzecz​ny ten mło​dy czło​wiek – rze​kła. – Zo​ba​czy pani, jak

się ukło​ni. Zresz​tą nie bę​dzie to nic wy​jąt​ko​we​go. Zu​peł​nie tak samo się kła​nia, kie​dy mnie samą spo​ty​ka w hal​lu. Po​stą​pi​ła parę kro​ków na​przód wraz z pan​ną Hal​din i sta​ło się ści​śle tak, jak prze​po​wie​dzia​ła. Mło​dy czło​wiek zdjął ka​pe​lusz, ukło​nił się i cof​nął, zaś Piotr Iwa​no​wicz zbli​żył się szyb​ko, wy​cią​gnął ser​decz​nie swe czar​ne gru​be ra​mio​na i po​chwy​ciw​szy obie ręce pan​ny Hal​din, po​trzą​sał nimi, wpa​tru​jąc się w nią przez ciem​ne oku​la​ry. – To ro​zu​miem! To ro​zu​miem! – wy​krzyk​nął dwu​krot​nie z uzna​niem. – Jak wi​dzę, do​trzy​ma​ła tu pani to​wa​rzy​stwa… – spoj​rzał z uko​sa na dame de com​pa​gnie wciąż pia​stu​ją​cą kota. – Wno​szę stąd, że Ele​anor – Ma​da​me de S… – jest za​ję​ta. Wiem, że spo​dzie​wa​ła się ko​goś dzi​siaj. Więc dzien​ni​karz zja​wił się jed​nak, co? Za​ję​ta? Za całą od​po​wiedź dame de com​pa​gnie od​wró​ci​ła gło​wę. – To się bar​dzo nie​do​brze zło​ży​ło – bar​dzo nie​do​brze. Ogrom​nie mi przy​kro, że pani… – na​gle zni​żył głos. – Ale cóż to zna​czy? Chy​ba pani nie od​cho​dzi, Na​ta​lio Wik​to​row​no? Znu​dzi​ło się pani cze​kać? – By​najm​niej – za​prze​czy​ła pan​na Hal​din – tyl​ko by​łam tu już ja​kiś czas i mu​szę wra​cać do mat​ki. – Czas się pani dłu​żył, co? Nie​ste​ty, ta oto na​sza za​cna przy​ja​ciół​ka (tu Piotr Iwa​no​wicz na​gle zwró​cił gło​wę w pra​wo i od​wró​cił ją rów​nie szyb​ko), na​sza za​cna przy​ja​ciół​ka nie ma daru skra​ca​nia chwil ocze​ki​wa​nia. Nie, sta​now​czo nie ma tego daru, a w tym wzglę​dzie do​bre chę​ci wca​le się nie li​czą. Dame de com​pa​gnie opu​ści​ła ręce i kot zna​lazł się na​gle na zie​mi. Ze​sko​czyw​szy po​zo​stał tak nie​ru​cho​mo z wy​cią​gnię​tą ku ty​ło​wi jed​ną łapą. Pan​na Hal​din była ogrom​nie obu​rzo​na z po​wo​du ta​kie​go po​trak​to​wa​nia swej to​wa​rzysz​ki. – Pro​szę mi wie​rzyć, Pio​trze Iwa​no​wi​czu, że chwi​le, któ​re spę​dzi​łam w hal​lu tego domu, były za​rów​no cie​ka​we, jak po​ucza​ją​ce. Zo​sta​ną mi w pa​-

mię​ci. Nie ża​łu​ję, że cze​ka​łam, ale wi​dzę, że cel mo​ich od​wie​dzin da się osią​gnąć bez zaj​mo​wa​nia cza​su Ma​da​me de S. W tym miej​scu prze​rwa​łem pan​nie Hal​din. Po​wyż​sza re​la​cja jest bo​wiem opar​ta na jej opo​wia​da​niu, któ​re​go nie udra​ma​ty​zo​wa​łem w tym stop​niu, jak​by to moż​na przy​pusz​czać. Z nad​zwy​czaj​nym uczu​ciem i oży​wie​niem od​da​ła ona spo​sób wy​ra​ża​nia się uczen​ni​cy sta​rej owo​car​ki, do​bro​wol​nej słu​gi nę​dza​rzy, nie​prze​jed​na​nej w swej nie​na​wi​ści do mi​ni​sterstw. Szcze​rze ludz​ką i sub​tel​ną na​tu​rę pan​ny Hal​din obu​rzył przy​kry los tej damy do to​wa​rzy​stwa, se​kre​tar​ki – czym​kol​wiek zresz​tą była jej nowa zna​jo​ma. Co do mnie, z za​do​wo​le​niem doj​rza​łem w tym jed​ną wię​cej prze​szko​dę do na – wią​za​nia bliż​szych sto​sun​ków z Ma​da​me de S. Mia​łem po pro​stu wstręt do tej wy​ma​lo​wa​nej i wy​stro​jo​nej ege​rii Pio​tra Iwa​no​wi​cza o mar​twej twa​rzy i szkla​nych oczach. Nie wiem, jaki był jej sto​su​nek do świa​ta nie​wi​dzial​ne​go, ale w spra​wach tego świa​ta była ską​pa, chci​wa i po​zba​wio​na wszel​kich skru​pu​łów. Wie​dzia​łem, że zo​sta​ła po​ko​na​na w brud​nym i za​cie​kłym spo​rze ma​jąt​ko​wym z ro​dzi​ną swe​go zmar​łe​go męża dy​plo​ma​ty. Kil​ka bar​dzo czci​god​nych osób (któ​re w swej fu​rii usi​ło​wa​ła kom​pro​mi​tu​ją​co wplą​tać we wła​sne spra​wy) ścią​gnę​ło na sie​bie jej nie​na​wiść. Bar​dzo mi ła​two uwie​rzyć, że z uwa​gi na ra​cję sta​nu o mały włos nie umiesz​czo​no jej w ja​kimś za​cisz​nym ma​ison de san​té – ja​śniej mó​wiąc w szpi​ta​lu dla umy​sło​wo cho​rych. Zda​je się jed​nak, że pew​ne wy​so​ko po​sta​wio​ne oso​bi​sto​ści sprze​ci​wi​ły się temu dla przy​czyn, któ​re… Ale nie war​to wda​wać się w szcze​gó​ły. Może się wy​da​wać dziw​nym,” że skrom​ny na​uczy​ciel ję​zy​ków wie​dział o tym wszyst​kim z taką do​kład​no​ścią. Po​wie​ścio​pi​sarz opo​wia​da róż​ne rze​czy o swo​ich bo​ha​te​rach i je​śli tyl​ko zdo​ła nadać temu ton do​sta​tecz​ne​go prze​ko​na​nia, nikt nie bę​dzie sko​ry kwe​stio​no​wać wy​my​słów jego wy​obraź​ni, w któ​rych pi​sarz po​tra​fi wy​ra​zi​ście uka​zać swój wła​sny spo​sób wi​dze​nia za po​-

mo​cą traf​ne​go zwro​tu, po​etyc​kie​go ob​ra​zu lub ak​cen​tu uczu​cia. Sztu​ka to wiel​ka rzecz! Ale ja nie je​stem ar​ty​stą i sko​ro nie wy​my​śli​łem Ma​da​me de S.– czu​ję się w obo​wiąz​ku wy​tłu​ma​czyć, w jaki spo​sób do​wie​dzia​łem się o niej tak wie​le. Moją in​for​ma​tor​ką była Ro​sjan​ka, żona wspo​mnia​ne​go już tu​taj mo​je​go przy​ja​cie​la, pro​fe​so​ra uni​wer​sy​te​tu w Lo​zan​nie. Od niej rów​nież wiem o ostat​nim fak​cie z hi​sto​ria ma​da​me de S., ja​kim jesz​cze za​mie​rzam za​jąć mo​ich czy​tel​ni​ków. Za​pew​nia​jąc mnie, że może w peł​ni po​le​gać na swych źró​dłach, opo​wie​dzia​ła mi o przy​czy​nie uciecz​ki ma​da​me de S. z Ro​sji przed laty. Ni mniej, ni wię​cej, tyl​ko po​li​cja za​czę​ła po​dej​rze​wać ją w związ​ku z za​ma​chem na cara Alek​san​dra. Pod​sta​wę po​dej​rze​nia sta​no​wi​ło ja​kieś nie​bacz​ne sło​wo, któ​re się jej wy​mknę​ło pu​blicz​nie, czy też ja​kaś roz​mo​wa, pod​słu​cha​na, w jej sa​lo​nie. Pod​słu​cha​na, jak mu​si​my przy​jąć, przez go​ścia, a może i przy​ja​cie​la, któ​ry po​śpie​szył o wszyst​kim do​nieść. W każ​dym ra​zie było to coś, co na​su​wa​ło przy​pusz​cze​nie, że Ma​da​me de S. wie​dzia​ła z góry o póź​niej​szym za​ma​chu, to​też mnie​mam, że uczy​ni​ła mą​drze, nie cze​ka​jąc na śledz​two w ta​kiej spra​wie. Nie​któ​rzy z mo​ich czy​tel​ni​ków pa​mię​ta​ją może wy​da​ną w Pa​ry​żu ksią​żecz​kę jej pió​ra, pi​sa​ni​nę peł​ną zło​ści, mi​sty​cy​zmu, de​kla​ma​cji i strasz​li​wie bez​ład​ną, w któ​rej Ma​da​me de S. nie​mal przy​zna​je, że wie​dzia​ła o wszyst​kim z góry, przy czym cał​kiem przej​rzy​ście wska​zu​je na nad​przy​ro​dzo​ne po​cho​dze​nie swo​ich prze​czuć i daje ja​sno do zro​zu​mie​nia za po​mo​cą ja​do​wi​tych in​sy​nu​acji, że czyn ten nie był dzie​łem ter​ro​ry​stów, lecz pa​ła​co​wej in​try​gi. Gdy w roz​mo​wie z żoną mego przy​ja​cie​la pro​fe​so​ra za​uwa​ży​łem, że ży​cie Ma​da​me de S. wraz z jego nie​ofi​cjal​ną dy​plo​ma​cją, in​try​ga​mi, pro​ce​sa​mi, fa​wo​ra​mi, nie​ła​ską i wy​gna​niem, z całą at​mos​fe​rą skan​da​lu, okul​ty​zmu i szar​la​ta​ne​ria, pa​so​wa​ło​by le​piej do osiem​na​ste​go stu​le​cia niż do na​szych cza​sów – zgo​dzi​ła się na to z uśmie​chem, ale po chwi​li cią​gnę​ła da​lej w za​my​śle​niu: „Szar​la​ta​ne​rii? tak do pew​ne​go stop​nia. Ale

cza​sy się zmie​ni​ły. Są te​raz siły, któ​re nie ist​nia​ły w osiem​na​stym wie​ku. Nie zdzi​wi​ła​bym się, gdy​by ko​bie​ta ta była bar​dziej nie​bez​piecz​na, niż wy​da​je się to praw​do​po​dob​ne dla An​gli​ka. Go wię​cej, pew​ni lu​dzie chez nous uwa​ża​ją ją na​praw​dę za nie​bez​piecz​ną.” Chez nous w tym wy​pad​ku ozna​cza​ło Ro​sję w ogó​le, zaś ro​syj​ską po​li​cję po​li​tycz​ną w szcze​gól​no​ści. Wła​śnie aże​by przy​to​czyć po​wyż​sze in​for​ma​cje mo​jej zna​jo​mej, żony pro​fe​so​ra, po​zwo​li​łem so​bie na od​bie​gnię​cie od wła​ści​we​go toku opo​wia​da​nia pan​ny Hal​din (od​da​ne​go mo​imi sło​wa​mi) o jej wi​zy​cie w Châte​au Bo​rel. Zro​bi​łem to w tym celu, aby choć tro​chę upraw​do​po​dob​nić to, co wkrót​ce mam po​wie​dzieć o obec​no​ści pana Ra​zu​mo​wa w Ge​ne​wie. Bo zda​ję so​bie spra​wę, że jest to ro​syj​ska opo​wieść prze​zna​czo​na dla za​chod​nich uszu, któ​re – jak już wspo​mnia​łem – nie są zdol​ne do uchwy​ce​nia pew​nych to​nów cy​ni​zmu, okru​cień​stwa i mo​ral​nej ne​ga​cji, a na​wet mo​ral​nej roz​pa​czy – to​nów, ja​kie już uci​chły w na​szej czę​ści Eu​ro​py. Po​da​ję to zaś jako uspra​wie​dli​wie​nie fak​tu, że zo​sta​wi​łem pan​nę Hal​din sto​ją​cą w ma​łej gru​pie dwóch ko​biet i dwóch męż​czyzn, któ​rzy ze​szli się u stóp ta​ra​su Châte​au Bo​rel. Uprzy​tom​ni​łem so​bie to wszyst​ko, co po​wy​żej wy​ło​ży​łem, w mo​men​cie gdy, jak się rze​kło, prze​rwa​łem pan​nie Hal​din. Prze​rwa​łem jej okrzy​kiem głę​bo​kiej sa​tys​fak​cji: – Więc mimo wszyst​ko nie zo​ba​czy​ła się pani z Ma​da​me de S…? Pan​na Hal​din po​twier​dzi​ła ski​nie​niem gło​wy. Ucie​szy​ło mnie to bar​dzo. Nie za​war​ła zna​jo​mo​ści z Ma​da​me de S. To świet​nie! Do​sko​na​le! Na​bra​łem ra​do​snej pew​no​ści, że te​raz już jej nie po​zna. Nie mo​głem wy​tłu​ma​czyć so​bie po​wo​du tego prze​świad​cze​nia in​a​czej, jak tyl​ko tym, że pan​na Hal​din zna​la​zła się twa​rzą w twarz z (nie​zwy​kłym przy​ja​cie​lem swe​go bra​ta. Wo​la​łem już jego niż Ma​da​me de S… – jako to​wa​rzy​sza i prze​wod​ni​ka tej mło​dej dziew​czy​ny, któ​ra po​zo​sta​ła sama ze swym nie​do​świad​cze​niem po nie​szczę​-

snym zgo​nie bra​ta. Bo w każ​dym ra​zie to za​koń​czo​ne ży​cie było uczci​we, my​śli tego czło​wie​ka mo​gły być szla​chet​ne, mo​ral​ne cier​pie​nia głę​bo​kie, zaś jego ostat​ni czyn praw​dzi​wą ofia​rą. Nie przy​stoi nam, sta​tecz​nym ko​chan​kom, na​sy​co​nym już po​sia​da​niem zdo​by​tej wol​no​ści, po​tę​piać bez za​strze​żeń gwał​tow​no​ści ta​mo​wa​ne​go pra​gnie​nia. Nie wsty​dzę się cie​pła cne​go sto​sun​ku do pan​ny Hal​din. Był to, trze​ba przy​znać, nie​sa​mo​lub​ny sen​ty​ment znaj​du​ją​cy sam w so​bie na​gro​dę. W świe​tle tego sen​ty​men​tu Wik​tor Hal​din wy​da​wał mi się czy​stym en​tu​zja​stą, a nie zło​wro​gim spi​skow​cem. Za​iste, nie mia​łem za​mia​ru go są​dzić, ale już sam fakt, że nie uciekł, fakt, któ​ry spra​wił tyle zmar​twie​nia jego mat​ce i sio​strze, w mo​ich oczach prze​ma​wiał na jego ko​rzyść. Jed​no​cze​śnie oba​wa, aby ta dziew​czy​na nie ule​gła wpły​wom re​wo​lu​cyj​ne​go fe​mi​ni​zmu, pa​nu​ją​ce​go w Châte​au Bo​rel, czy​ni​ła mnie bar​dziej skłon​nym do za​ufa​nia owe​mu przy​ja​cie​lo​wi nie​ży​ją​ce​go Wik​to​ra Hal​di​na. Po​wie​cie, że było to tyl​ko na​zwi​sko, nic poza tym. Tak! Na​zwi​sko! Co wię​cej, je​dy​ne na​zwi​sko; je​dy​ne, ja​kie się zna​la​zło w li​stach wy​mie​nia​nych po​mię​dzy bra​tem a sio​strą. I oto ten mło​dy czło​wiek się zja​wił, spo​tka​li się twa​rzą w twarz i na szczę​ście bez wy​raź​ne​go współ​udzia​łu Ma​da​me de S. Co z tego wy​nik​nie? co ona mi te​raz po​wie – za​py​ty​wa​łem sam sie​bie. Nic dziw​ne​go, że myśl moja zwró​ci​ła się ku owe​mu mło​dzień​co​wi, po​sia​da​czo​wi je​dy​ne​go na​zwi​ska, wy​mie​nia​ne​go w tych ma​rzy​ciel​skich, li​stow​nych roz​mo​wach o przy​szło​ści, jaką ma przy​nieść re​wo​lu​cja. I moja myśl przy​bra​ła kształt we​wnętrz​ne​go py​ta​nia, dla​cze​go ów mło​dy czło​wiek nie od​wie​dził do​tąd tych pań? Prze​by​wał już w Ge​ne​wie kil​ka dni, za​nim pan​na Hal​din w mo​jej obec​no​ści usły​sza​ła o nim od Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Ża​ło​wa​łem, że ten ostat​ni był świad​kiem ich spo​tka​nia. Wo​lał​bym, żeby się to od​by​ło gdzie in​dziej, z dala od jego za​sło​nię​tych oku​la​ra​mi oczu. W każ​dym ra​zie przy​pusz​cza​łem, że ma​jąc przed sobą tych dwo​je mło​dych, przed​sta​wił jed​-

no dru​gie​mu. Prze​rwa​łem mil​cze​nie, by wła​śnie o to za​py​tać. – Przy​pusz​czam, że Piotr Iwa​no​wicz… Pan​na Hal​din pu​ści​ła wo​dze obu​rze​niu. Piotr Iwa​no​wicz, sko​ro tyl​ko usły​szał od​po​wiedź, na​padł w ha​nieb​ny spo​sób na dame de com​pa​gnie. – Na​padł na nią? – zdzi​wi​łem się. – Jak to? Dla ja​kiej przy​czy​ny? – To było coś nie​sły​cha​ne​go, bez​wstyd​ne​go – cią​gnę​ła da​lej pan​na Hal​din z gnie​wem w oczach. – Il lui a jait une scène – tak, wo​bec ob​cych. I o co? Nig​dy by pan nie zgadł. O ja​kieś jaj​ka!… Och! By​łem zdu​mio​ny. – O jaj​ka, mówi pani? – Tak, dla Ma​da​me de S., któ​ra za​cho​wu​je spe​cjal​ną die​tę czy coś w tym ro​dza​ju. Otóż po​przed​nie​go dnia skar​ży​ła mu się, że nie były przy​rzą​dzo​ne, jak po​trze​ba. Piotr Iwa​no​wicz przy​po​mniał to so​bie rap​tem i na​padł na tę bie​dacz​kę. Osłu​pia​łam po pro​stu. Sta​łam jak wro​śnię​ta w zie​mię. – Czy chce pani po​wie​dzieć, że wiel​ki fe​mi​ni​sta po​zwo​lił so​bie na ubli​że​nie ko​bie​cie? – za​py​ta​łem. – Och, nie to. To było coś, o czym nie może pan mieć po​ję​cia. To było ohyd​ne przed​sta​wie​nie. Niech pan so​bie wy​obra​zi, że za​czął od zdję​cia ka​pe​lu​sza. Głos miał słod​ki i pro​szą​cy. „A! nie jest pani ła​ska​wa na nas! Nie ra​czy pa​mię​tać…” I tak da​lej w tym to​nie. Bie​dacz​ka była strasz​li​wie zmie​sza​na. Mia​ła oczy peł​ne łez. Nie wie​dzia​ła, gdzie się ma po​dziać. Nie dzi​wi​ła​bym się, gdy​by wo​la​ła, żeby ją był zwy​my​ślał albo na​wet ude​rzył. Po​wstrzy​ma​łem się od uwa​gi, że naj​praw​do​po​dob​niej jed​no i dru​gie zda​rza​ło się jej, gdy nie było świad​ków. Pan​na Hal​din szła obok mnie z pod​nie​sio​ną gło​wą, w po​gar​dli​wym i gniew​nym mil​cze​niu. – Wiel​cy lu​dzie mie​wa​ją zdu​mie​wa​ją​ce dzi​wac​twa – za​uwa​ży​łem nie​zbyt, by​stro. – Zu​peł​nie tak sa – mo jak lu​dzie, któ​rzy nie są wiel​cy! Ale to prze​cież

nie mo​gło trwać w nie​skoń​czo​ność? Jak​że więc wiel​ki fe​mi​ni​sta za​koń​czył ten bar​dzo zna​mien​ny epi​zod? Pan​na Hal​din nie od​wra​ca​jąc gło​wy w moją stro​nę po​wie​dzia​ła mi, że ko​niec zaj​ściu po​ło​ży​ło uka​za​nie się dzien​ni​ka​rza, któ​ry po​przed​nio kon​fe​ro​wał z Ma​da​me de S. Nad​szedł szyb​ko, nie do​strze​żo​ny, uchy​lił z lek​ka ka​pe​lu​sza i przy​sta​nął, by po​wie​dzieć po fran​cu​sku: – Ba​ro​no​wa pro​si​ła mnie, że​bym, o ile po dro​dze spo​tkam ja​kąś pa​nią, oświad​czył, by przy​szła do niej na​tych​miast. Speł​niw​szy to po​le​ce​nie, od​da​lił się śpiesz​nie. Dame de com​pa​gnie po​bie​gła w stro​nę domu, a Piotr Iwa​no​wicz po​dą​żył za nią z wi​docz​nym za​kło​po​ta​niem. Pan​na Hal​din zna​la​zła się na​raz sam na sam z mło​dym czło​wie​kiem, fe​to​ry nie​wąt​pli​wie mu​siał być owym przy​by​szem z Ro​sji. Za​cie​ka​wia​ło ją, czy przy​ja​ciel jej bra​ta do​my​ślał się już, z kim ma do czy​nie​nia. Mogę stwier​dzić, że w isto​cie do​my​ślił się. Ja​snym jest dla mnie, że Piotr Iwa​no​wicz, z ta​kie​go czy in​ne​go po​wo​du, wstrzy​mał się od wzmian​ki o obec​no​ści tych pań w Ge​ne​wie. Ale Ra​zu​mow do​my​ślił się. Peł​na uf​no​ści dziew​czy​na! Każ​de ze słów wy​mó​wio​nych przez Hal​di​na żyło w pa​mię​ci Ra​zu​mo​wa. Stra​szy​ły go jak upio​ry – nie da​wa​ły się wy​świę​cić precz. Naj​żyw​szą wśród nich była wzmian​ka o sio​strze. Od tej chwi​li dziew​czy​na ist​nia​ła dla nie​go sta​le. Ale nie po​znał jej od razu. Przy​glą​dał się jej nad​cho​dząc z Pio​trem Iwa​no​wi​czem, na​wet oczy ich spo​tka​ły się. Od​czuł – jak każ​dy mu​siał od​czuć – har​mo​nij​ny urok ca​łej jej oso​by, jej siłę, wdzięk, spo​koj​ną szcze​rość. Po​tem od​wró​cił oczy. Po​wie​dział so​bie, że wszyst​ko to nie dla nie​go: pięk​ność ko​biet czy przy​jaźń męż​czyzn były nie dla nie​go. Przy​jął to od​czu​cie z umyśl​ną su​ro​wo​ścią i chciał przejść nad nim do po​rząd​ku. Do​pie​ro jej wy​cią​gnię​ta dłoń spra​wi​ła, że ją po​znał. Ra​zu​mow wspo​mi​na na kart​kach swe​go pa​mięt​ni​ka, że o mało nie udu​sił się fi​zycz​nie wsku​tek uczu​cio​wej re​-

ak​cji nie​na​wi​ści i prze​ra​że​nia, jak gdy​by po​ja​wie​nie się pan​ny Hal​din było wy​ra​fi​no​wa​nym pod​stę​pem. Od​wró​cił się gwał​tow​nie. Wy​so​ki po​ziom ta​ra​su krył ich przed wzro​kiem każ​de​go, kto by stał w drzwiach wej​ścio​wych; na​wet z gór​nych okien nie moż​na ich było do​strzec. Po​przez zdzi​cza​łe krze​wy i drze​wa ro​sną​ce na ła​god​nie spa​da​ją​cym te​re​nie prze​świe​ca​ło chłod​ne, spo​koj​ne je​zio​ro. Przy tym spo​tka​niu zo​sta​ła im dana chwi​la zu​peł​ne​go sam na sam. By​łem cie​kaw, w jaki spo​sób sko​rzy​sta​li z tej po​myśl​nej oko​licz​no​ści? – Czy mie​li​ście pań​stwo czas, żeby za​mie​nić wię​cej niż kil​ka słów? – za​py​ta​łem. Oży​wie​nie, z ja​kim opo​wia​da​ła o szcze​gó​łach swych od​wie​dzin w Châte​au Bo​rel, opu​ści​ło ją zu​peł​nie. Idąc obok mnie pa​trzy​ła pro​sto przed sie​bie; spo​strze​głem lek​ki ru​mie​niec na jej po​licz​kach. Nie od​po​wie​dzia​ła. Po dłuż​szej chwi​li wy​ra​zi​łem prze​ko​na​nie, że nie mo​gli spo​dzie​wać się, by za​po​mnia​no o nich na dłu​go, chy​ba że tam​tych dwo​je za​sta​ło​by Ma​da​me de S. mdle​ją​cą z wy​czer​pa​nia albo też w sta​nie cho​ro​bli​wej eg​zal​ta​cji po tak dłu​gim wy​wia​dzie. Jed​no i dru​gie by​ło​by wy​ma​ga​ło tro​skli​wych za​bie​gów. Mo​głem wy​obra​zić so​bie Pio​tra Iwa​no​wi​cza wy​pa​da​ją​ce​go po​śpiesz​nie z domu, może na​wet z gołą gło​wą, i prze​mie​rza​ją​ce​go ta​ras ko​ły​szą​cym się kro​kiem, z czar​ny​mi po​ła​mi sur​du​ta po​wie​wa​ją​cy​mi koło jego gru​bych nóg w ja​sno​sza​rych spodniach. Wy​zna​ję, że pa​trzy​łem na tych dwo​je mło​dych jak na ofia​ry „bo​ha​ter​skie​go zbie​ga”. Mia​łem wra​że​nie, że mu się nie wy​mkną. Ale o tym nie mó​wi​łem nic pan​nie Hal​din, tyl​ko wi​dząc, że wciąż jesz​cze nie od​zy​wa się, za​czą​łem tro​chę na​le​gać: – Może przy​najm​niej opo​wie mi pani o swo​im wra​że​niu? Zwró​ci​ła gło​wę, spoj​rza​ła na mnie i od​wró​ci​ła ją zno​wu. – Wra​że​niu? – po​wtó​rzy​ła z wol​na, pra​wie ma​rzą​co, po czym po​wie​dzia​ła już szyb​ciej:

– Wy​dał mi się czło​wie​kiem, któ​ry wię​cej wy​cier​piał od wła​snych my​śli niż od złe​go losu. – Od wła​snych my​śli, po​wia​da pani? – I to jest rze​czą do​syć na​tu​ral​ną u Ro​sja​ni​na – pod​ję​ła. – U mło​de​go Ro​sja​ni​na. Tak wie​lu z nich nie na​da​je się do dzia​ła​nia, a jed​nak nie po​tra​fi zna​leźć spo​ko​ju. – I pani uwa​ża go za czło​wie​ka tego ro​dza​ju? – Nie, nie wy​da​ję o nim żad​ne​go sądu. Jak​że​bym mo​gła tak od razu? Py​tał mnie pan o wra​że​nie – dzie​lę się więc wra​że​niem. Ja – ja – nie znam świa​ta ani lu​dzi. By​łam za​wsze sa​mot​na – je​stem zbyt mło​da, żeby do​wie​rzać wła​snym są​dom. – Pro​szę po​le​gać na swo​im in​stynk​cie – po​ra​dzi​łem jej. – Więk​szość ko​biet rzą​dzi się in​stynk​tem i nie po​peł​nia gor​szych błę​dów niż męż​czyź​ni. W tym wy​pad​ku po​sia​da pani po​moc w po​sta​ci li​stu bra​ta. Ode​tchnę​ła głę​bo​ko jak gdy​by wzdy​cha​jąc. – „Nie​ska​la​ne, wznio​słe, sa​mot​ne ist​nie​nia” – za​cy​to​wa​ła ci​cho, zda się dla sa​mej sie​bie, ale ja po​chwy​ci​łem wy​raź​nie ten tę​sk​ny szept. – To wiel​ka po​chwa​ła – po​wie​dzia​łem rów​nież szep​tem. – Naj​więk​sza, jaka może być. – Tak wiel​ka, że po​dob​nie jak orze​cze​nie o szczę​ściu, na​le​ża​ło​by ją ra​czej wy​da​wać tyl​ko pod ko​niec ży​cia. A jed​nak po​spo​li​ta albo cał​kiem nie​god​na jed​nost​ka nie mo​gła​by wzbu​dzić tak wy​gó​ro​wa​nej i wol​nej od za​strze​żeń po​chwa​ły… – Ach! – prze​rwa​ła mi go​rą​co. – Gdy​by pan w do​dat​ku znał ser​ce, któ​re wy​da​ło ten sąd! Urwa​ła na tym wy​krzyk​ni​ku, a ja przez chwi​lę za​sta​na​wia​łem się nad zna​cze​niem tych słów, któ​re – czu​łem to bar​dzo do​brze – mu​sia​ły prze​wa​żyć sza​lę jej uczuć na ko​rzyść owe​go mło​de​go czło​wie​ka. Nie ro​bi​ły wra​że​nia

przy​pad​ko​wej wy​po​wie​dzi. Były co praw​da nie​zbyt ja​sne dla mego za​chod​nie​go umy​słu i mego za​chod​nie​go spo​so​bu od​czu​wa​nia, ale nie mo​głem za​po​mi​nać, że sto​jąc u boku pan​ny Hal​din, znaj​do​wa​łem się jak​by w po​dró​ży po ob​cym kra​ju. Jed​no​cze​śnie uświa​do​mi​łem so​bie ja​sno, że pan​na Hal​din nie chcia​ła wcho​dzić w szcze​gó​ły tej je​dy​nie istot​nej czę​ści swo​jej wi​zy​ty w Châte​au Bo​rel. Ale nie czu​łem się do​tknię​ty. Nie wy​da​wa​ło mi się ja​koś, żeby to wy​ni​ka​ło z bra​ku za​ufa​nia. Tkwi​ła w tym ja​kaś inna trud​ność, trud​ność, któ​ra nie mo​gła mnie ura​zić. To​też bez naj​mniej​szej ura​zy rze​kłem: – No do​brze. Ale pa​trząc z tak wy​nio​słe​go punk​tu wi​dze​nia, któ​re​go nie my​ślę kwe​stio​no​wać, mu​sia​ła pani – jak zro​bił​by to każ​dy w tych oko​licz​no​ściach -– mu​sia​ła pani stwo​rzyć so​bie ja​kieś wy​obra​że​nie o tym wy​jąt​ko​wym przy​ja​cie​lu, ja​kiś ob​raz jego oso​bo​wo​ści. Otóż pro​szę mi po​wie​dzieć, czy nie była pani roz​cza​ro​wa​na? – Co pan ma na my​śli? Jego wy​gląd ze​wnętrz​ny? – Nie, nie idzie mi, ści​śle mó​wiąc, o jego przy​stoj​ność czy rze​czy w tym ro​dza​ju. Za​wró​ci​li​śmy u koń​ca alei i prze​szli​śmy Mika kro​ków nie pa​trząc na sie​bie. – Nie wy​glą​da po​spo​li​cie – rze​kła wresz​cie pan​na Hal​din. – Tak, tak po​wi​nie​nem był są​dzić z tego, co mi pani po​wie​dzia​ła o swo​im pierw​szym wra​że​niu. Osta​tecz​nie trze​ba się uciec do tego sło​wa: wra​że​nie. Mam na my​śli to coś nie​okre​ślo​ne​go, co zda​je się wy​róż​niać nie​po​spo​li​tą jed​nost​kę. Spo​strze​głem, że pan​na Hal​din nie słu​cha: wy​raz jej twa​rzy nie mógł mnie my​lić. I oto zno​wu do​zna​łem wra​że​nia, że znaj​du​ję się na ze​wnątrz tego wszyst​kie​go – nie z po​wo​du mego wie​ku, dzię​ki któ​re​mu po​tra​fi​łem bądź co bądź wła​ści​wie oce​niać spra​wy – ale cał​ko​wi​cie na ze​wnątrz, na in​nej płasz​czyź​nie, z któ​rej mo​głem się jej tyl​ko z da​le​ka przy​glą​dać. Prze​sta​-

łem więc mó​wić i pa​trzy​łem na nią, idą​cą u mego boku. – Nie! – wy​krzyk​nę​ła na​gle. – Nie mo​głam się roz​cza​ro​wać do czło​wie​ka o tak sil​nych uczu​ciach. – Aha! sil​ne uczu​cia – mruk​ną​łem i po​my​śla​łem kry​tycz​nie: „Więc to tak od razu, od pierw​sze​go spoj​rze​nia!” – Co pan po​wie​dział? – za​py​ta​ła pan​na Hal​din nie​win​nie. – Och! Nie. Prze​pra​szam. Sil​ne uczu​cia. Nie dzi​wi mnie to wca​le. – Ale pan nie wie, jak po​ryw​czo za​cho​wa​łam się wzglę​dem nie​go – za​wo​ła​ła z ża​lem. Mu​sia​łem mieć zdzi​wio​ną minę, bo pa​trząc na mnie z jesz​cze sil​niej​szym ru​mień​cem na twa​rzy, po​wie​dzia​ła, że wsty​dzi się wy​znać, iż nie oka​za​ła się do​sta​tecz​nie zrów​no​wa​żo​ną; nie po​tra​fi​ła za​pa​no​wać nad swy​mi sło​wa​mi i po​stę​po​wa​niem, jak tego wy​ma​ga​ła sy​tu​acja. Stra​ci​ła mę​stwo, god​ne obu tych lu​dzi – zmar​łe​go i ży​ją​ce​go – mę​stwo, któ​re po​win​no było nadać ton spo​tka​niu sio​stry Wik​to​ra Hal​di​na z je​dy​nym zna​nym przy​ja​cie​lem Wik​to​ra Hal​di​na. Przy​ja​ciel przy​glą​dał się jej by​stro, ale nic nie po​wie​dział, a ona – jak mi wy​zna​ła – była przy​kro do​tknię​ta tym bra​kiem zro​zu​mie​nia. Zdo​ła​ła tyl​ko wy​krztu​sić: „Pan Ra​zu​mow, są​dzę?â Mło​dy czło​wiek nie​znacz​nie zmarsz​czył czo​ło. Po krót​kiej prze​rwie skło​nił się lek​ko na znak po​twier​dze​nia i cze​kał. Na myśl, że ma przed sobą czło​wie​ka, któ​re​go jej brat tak wy​so​ko ce​nił, czło​wie​ka, któ​ry znał jego war​tość, roz​ma​wiał z nim, ro​zu​miał go, słu​chał jego zwie​rzeń, może do​da​wał mu otu​chy – usta jej po​czę​ły drżeć, a oczy na​peł​ni​ły się łza​mi. Wy​cią​gnę​ła rękę, po​stą​pi​ła ku nie​mu po​ryw​czo i rze​kła usi​łu​jąc po​ha​mo​wać wzru​sze​nie: „Czy nie zga​du​je pan, kim je​stem?” On nie ujął ofia​ro​wa​nej dło​ni. Cof​nął się na​wet o krok i pan​nie Hal​din wy​da​ło się, że był nie​przy​jem​nie do​tknię​ty. Ale nie wzię​ła mu tego za złe, so​bie przy​pi​su​jąc winę. Za​cho​wa​ła się nie​god​nie, jak prze​wraż​li​wio​na Fran​cuz​ka. Tego

ro​dza​ju po​kaz nie mógł się po​do​bać czło​wie​ko​wi su​ro​we​go, za​mknię​te​go cha​rak​te​ru. Po​my​śla​łem, że mu​siał być za​iste czło​wie​kiem su​ro​wym lub może bar​dzo nie​śmia​łym w sto​sun​ku do ko​biet, sko​ro nie od​po​wie​dział bar​dziej po ludz​ku na ser​decz​ne po​dej​ście ta​kiej dziew​czy​ny jak Na​ta​lia Hal​din. Taki wznio​sły i sa​mot​ny ro​dzaj ist​nie​nia (przy​po​mnia​ły mi się na​gle tam​te sło​wa) czę​sto czy​ni mło​de​go czło​wie​ka nie​śmia​łym, a sta​re​go – dzi​kim od​lud​kiem. – I cóż da​lej? – spy​ta​łem za​chę​ca​ją​co. Wciąż była z sie​bie nie​za​do​wo​lo​na. – Da​lej było jesz​cze go​rzej – rze​kła z nie​zwy​kłym u niej znie​chę​ce​niem. – Po​peł​ni​łam wie​le głupstw, do​brze przy​najm​niej, że się nie roz​pła​ka​łam. Całe szczę​ście, że do tego nie do​szło. Ale dłu​gi czas nie mo​głam w ogó​le mó​wić. Sta​ła przed nim bez sło​wa po​ły​ka​jąc łzy, a gdy wresz​cie zdo​by​ła się na to, żeby coś wy​rzec, było to tyl​ko imię bra​ta. „Wik​tor – Wik​tor Hal​di​nâ – wy​krztu​si​ła i zno​wu głos jej się za​ła​mał. – Oczy​wi​ście, prze​jął się bar​dzo – ob​ja​śni​ła mnie. – Był cał​kiem wy​trą​co​ny z rów​no​wa​gi. Wy​ra​zi​łam panu swo​je prze​ko​na​nie, że jest to czło​wiek głę​bo​ko uczu​cio​wy. Nie​po​dob​na w to wąt​pić. Gdy​by pan wi​dział jego twarz! Do​słow​nie za​chwiał się i oparł o mur ta​ra​su. Ich przy​jaźń mu​sia​ła być praw​dzi​wym bra​ter​stwem dusz! By​łam mu wdzięcz​na za to wzru​sze​nie, bo już się mniej wsty​dzi​łam wła​sne​go bra​ku opa​no​wa​nia. Oczy​wi​ście od​zy​ska​łam mowę pra​wie na​tych​miast. Wszyst​ko to nie trwa​ło dłu​żej jak kil​ka se​kund. „Je​stem jego sio​strą – po​wie​dzia​łam. – Może sły​szał pan o mnie?” – Czy rze​czy​wi​ście sły​szał? – prze​rwa​łem. – Nie wiem. Jak​że​by mo​gło być in​a​czej? A jed​nak… Ale to bez zna​cze​nia. Sta​łam przed nim tak bli​sko, że mógł mnie do​tknąć, a z pew​no​ścią nie wy​glą​da​łam na oszust​kę. Wiem tyl​ko, że wów​czas wy​cią​gnął do mnie obie ręce, po​wie​dzia​ła​bym – wy​rzu​cił je ku mnie z naj​więk​szą go​to​wo​ścią i ser​decz​no​ścią, a… ja je po​chwy​ci​łam i uści​snę​łam czu​jąc, że od​naj​du​ję coś z tego, co

wraz ze śmier​cią mo​je​go bra​ta uwa​ża​łam za stra​co​ne na za​wsze – coś z tej na​dziei, na​tchnie​nia i otu​chy, ja​kie mi da​wał mój uko​cha​ny zmar​ły… Ro​zu​mia​łem do​sko​na​le, co mia​ła na my​śli. Prze​cha​dza​li​śmy się wciąż bez po​śpie​chu. Wstrzy​my​wa​łem się od pa​trze​nia na nią. I jak​by od​po​wia​da​jąc wła​snym my​ślom, po​wie​dzia​łem ci​cho: – Nie​wąt​pli​wie była to wiel​ka przy​jaźń – jak pani mówi. I ten mło​dy czło​wiek po​wi​tał w koń​cu pani na​zwi​sko, że tak po​wiem, obie​ma rę​ka​mi. Oczy​wi​ście, te​raz zro​zu​mie​cie się pań​stwo. Tak, zro​zu​mie​cie się bar​dzo ry​chło. Mi​nę​ła chwi​la, nim usły​sza​łem jej głos. – Pan Ra​zu​mow wy​da​je się ma​ło​mów​ny i bar​dzo po​wścią​gli​wy, na​wet kie​dy jest moc​no wzru​szo​ny. Nie​zdol​ny za​po​mnieć – a na​wet wy​ba​czyć – ba​so​wych wy​nu​rzeń Pio​tra Iwa​no​wi​cza, ar​cy​pa​tro​na par​tii re​wo​lu​cyj​nych, oświad​czy​łem, że dla mnie ma​ło​mów​ność jest do​dat​nim ry​sem cha​rak​te​ru. Moim zda​niem cho​dzi ona w pa​rze ze szcze​ro​ścią. – A zresz​tą nie mie​li​śmy wie​le cza​su – do​da​ła pan​na Hal​din. – Oczy​wi​ście, że nie mo​gli​ście mieć. – Moja po​dejrz​li​wość, a na​wet oba​wa przed fe​mi​ni​stą i jego ege​rią były tak nie​od​par​te, że nie umia​łem się po​wstrzy​mać od za​py​ta​nia z praw​dzi​wym nie​po​ko​jem, któ​ry po​kry​łem uśmie​chem: – Ale wy​mknę​ła się pani szczę​śli​wie? Zro​zu​mia​ła mnie i rów​nież uśmiech​nę​ła się – z mego za​tro​ska​nia. – O! Tak, wy​mknę​łam się, je​śli się panu po​do​ba tak to na​zwać. Ode​szłam szyb​ko, ale nie mu​sia​łam biec. Nie je​stem ani stra​chli​wa, ani już urze​czo​na jak tam​ta bie​dacz​ka, któ​ra mnie tak dziw​nie przy​ję​ła. – A pan… pan Ra​zu​mow? – On oczy​wi​ście zo​stał. Przy​pusz​czam, że wszedł do domu po moim odej​ściu. Pa​mię​ta pan, że przy​był tu moc​no po​le​co​ny Pio​tro​wi Iwa​no​wi​czo​wi –

za​pew​ne z ja​ki​miś waż​ny​mi wia​do​mo​ścia​mi dla nie​go. – Ach tak! Od tego popa, któ​ry… – Tak, od Ojca Zo​si​ma. Albo może od kogo in​ne​go. – Więc zo​stał tam. A od tej pory, je​śli wol​no za​py​tać, wi​dzie​li​ście się pań​stwo? Przez ja​kiś czas pan​na Hal​din nie od​po​wia​da​ła na to bar​dzo bez​po​śred​nie py​ta​nie, po czym rze​kła spo​koj​nie: – Spo​dzie​wa​łam się zo​ba​czyć go tu dzi​siaj. – Spo​dzie​wa​ła się pani? Spo​ty​ka​cie się więc w tym ogro​dzie? W ta​kim ra​zie le​piej bę​dzie, je​że​li za​raz odej​dę. – Nie, niech pan nie idzie. I nie spo​ty​ka​my się w tym ogro​dzie. Nie wi​dzia​łam pana Ra​zu​mo​wa od tej pory. Ani razu. Ale ocze​ki​wa​łam go… Umil​kła. Ja zaś za​czą​łem się za​sta​na​wiać, dla​cze​go ten mło​dy re​wo​lu​cjo​ni​sta tak się ocią​ga. – Przed roz​sta​niem po​wie​dzia​łam panu Ra​zu​mo​wo​wi, że spa​ce​ru​ję tu co​dzien​nie przez go​dzi​nę o tej po​rze. Nie mo​głam mu wte​dy wy​ja​śnić, dla​cze​go nie pro​szę go, żeby za​raz przy​szedł do nas. Mamę trze​ba przy​go​to​wać do tych od​wie​dzin. A przy tym, wi​dzi pan, ja sama nie wiem, co pan Ra​zu​mow ma nam do po​wie​dze​nia. Jemu tak​że trze​ba na​przód wy​tłu​ma​czyć, jak to jest z bied​ną mamą. Wszyst​kie te wzglę​dy prze​le​cia​ły mi od razu przez myśl. Po​wie​dzia​łam mu więc w po​śpie​chu, że ist​nie​je po​wód, dla któ​re​go nie mogę za​pro​sić go do nas, ale mam zwy​czaj przy​cho​dzić tu co​dzien​nie na spa​cer. To miej​sce pu​blicz​ne, o tej po​rze jed​nak nie bywa tu dużo lu​dzi. My​śla​łam, że tu bę​dzie naj​le​piej. A przy tym tak bli​sko na​sze​go miesz​ka​nia. Nie lu​bię od​cho​dzić gdzieś da​lej od mamy. Na​sza słu​żą​ca wie, gdzie mnie szu​kać w ra​zie na​głej po​trze​by. – Tak, to bar​dzo do​god​ne z tego punk​tu wi​dze​nia – zgo​dzi​łem się. Istot​nie są​dzi​łem, że Ba​stio​ny są bar​dzo od​po​wied​nim miej​scem, sko​ro

pan​na Hal​din nie uwa​ża jesz​cze za rzecz roz​trop​ną przed​sta​wić mat​ce tego mło​de​go czło​wie​ka. Tu więc, po​my​śla​łem roz​glą​da​jąc się po tej roz​pacz​li​wie ba​nal​nej prze​strze​ni, tu więc za​cznie się ich zna​jo​mość i bę​dzie roz​wi​jać się na tle wy​mia​ny szla​chet​ne​go obu​rze​nia i krań​co​wych po​glą​dów, zbyt ja​skra​wych może dla po​jęt​no​ści nie​ro​syj​skie​go umy​słu. Zo​ba​czy​łem tę parę, oca​la​łą spo​śród osiem​dzie​się​ciu mi​lio​nów ludz​kich istot miaż​dżo​nych po​mię​dzy dwo​ma młyń​ski​mi ka​mie​nia​mi, jak spa​ce​ru​ją wśród tych drzew, na​chy​la​jąc ku so​bie mło​de gło​wy. Talk, do​sko​na​łe to miej​sce do prze​chadz​ki i po​ga​węd​ki. Kie​dy znów za​wra​ca​li​śmy spod wiel​kiej że​la​znej bra​my, przy​szło mi na​wet na myśl, że gdy się zmę​czą, będą mie​li gdzie spo​cząć. Na pla​cy​ku po​mię​dzy bu​dyn​kiem re​stau​ra​cyj​nym a po​dium dla or​kie​stry peł​no było sto​li​ków i krze​seł, któ​re two​rzy​ły pod drze​wa​mi ist​ną tra​twę z ma​lo​wa​nych de​sek. Na sa​mym środ​ku za​uwa​ży​łem sa​mot​ną szwaj​car​ską parę, któ​rej los od ko​leb​ki aż do gro​bu był za​bez​pie​czo​ny dzię​ki spraw​ne​mu me​cha​ni​zmo​wi de​mo​kra​tycz​nych in​sty​tu​cji tej re​pu​bli​ki, któ​rą moż​na by pra​wie zmie​ścić w swo​jej dło​ni. Męż​czy​zna, bez​barw​nie or​dy​nar​ny, pil piwo z błysz​czą​cej szkla​ni​cy; ko​bie​ta o wiej​skim, spo​koj​nym wy​glą​dzie, wspar​ta o po​ręcz pro​ste​go krze​sła, roz​glą​da​ła się le​ni​wie do​ko​ła. Na tym świe​cie nie na​le​ży ocze​ki​wać zbyt wie​le lo​gi​ki nie tyl​ko w dzie​dzi​nie my​śli, ale tak​że i w spra​wach uczu​cia. Ze zdzi​wie​niem od​kry​łem, że nie by​łem za​do​wo​lo​ny z tego nie​zna​jo​me​go mło​dzień​ca. Ty​dzień już upły​nął od ich pierw​sze​go spo​tka​nia. Był​że nie​czu​ły, nie​śmia​ły czy też bar​dzo głu​pi? Nie mo​głem tego zro​zu​mieć. – Czy pani są​dzi – za​py​ta​łem pan​nę Hal​din, gdy​śmy już uszli spo​ry ka​wa​łek wzdłuż wiel​kiej alei – że pan Ra​zu​mow zro​zu​miał pani in​ten​cję? – Czy zro​zu​miał, o co mi cho​dzi​ło? – zdzi​wi​ła się. – Był bar​dzo wzru​szo​ny. Je​stem tego pew​na. Mimo wła​sne​go wzbu​rze​nia mo​głam to za​uwa​żyć. Prze​cież mó​wi​łam cał​kiem ja​sno. Sły​szał mnie; wię​cej na​wet: zda​wał się po​chła​-

niać moje sło​wa… Bez​wied​nie przy​śpie​szy​ła kro​ku. Za​czę​ła rów​nież szyb​ciej mó​wić. Prze​cze​ka​łem chwi​lę, nim po​wie​dzia​łem zna​czą​co: – A jed​nak nie po​ka​zał się do tej pory. – Skąd mo​że​my wie​dzieć, ja​kie za​da​nie ma tu​taj do speł​nie​nia? Nie jest prze​cież próż​nia​kiem po​dró​żu​ją​cym dla przy​jem​no​ści. Może nie być pa​nem swo​je​go cza​su – a może na​wet swo​ich my​śli! Zwol​ni​ła na​gle kro​ku i do​da​ła zni​żo​nym gło​sem: – Albo na​wet wła​sne​go ży​cia. Umil​kła i przy​sta​nę​ła. – Kto wie, może mu​siał opu​ścić Ge​ne​wę tego sa​me​go dnia, kie​dy​śmy się spo​tka​li. – Nie po​wie​dziaw​szy pani o tym! – wy​krzyk​ną​łem z nie​do​wie​rza​niem. – Nie da​łam mu na to cza​su. Ode​szłam na​gle. Za​cho​wa​łam się nie​mą​drze do sa​me​go koń​ca. Bar​dzo tego ża​łu​ję. Na​wet gdy​bym mu była dała spo​sob​ność po temu, był​by uspra​wie​dli​wio​ny, uzna​jąc mnie za oso​bę, któ​rej nie moż​na za​ufać. Taka wraż​li​wa, płacz​li​wa dziew​czy​na nie bu​dzi ocho​ty do zwie​rzeń. Ale choć​by na​wet wy​je​chał z Ge​ne​wy na ja​kiś czas, je​stem pew​na, że się jesz​cze spo​tka​my. – Ach! Jest pani pew​na… Ro​zu​miem. Ale na ja​kiej pod​sta​wie? – Bo po​wie​dzia​łam mu, że bar​dzo po​trze​bu​ję ko​goś: – ro​da​ka, współ​wy​znaw​cy, któ​re​mu mo​gła​bym się zwie​rzyć w pew​nej spra​wie. – Ro​zu​miem. Nie py​tam, co od​po​wie​dział na to. Przy​zna​ję, iż jest to do​sta​tecz​ny po​wód, by ufać, że pan Ra​zu​mow po​ja​wi się nie​za​dłu​go. Ale dzi​siaj się nie zja​wił? – Nie – rze​kła spo​koj​nie – dzi​siaj nie. – I sta​li​śmy ja​kiś czas w mil​cze​niu, jak lu​dzie, któ​rzy nie mają so​bie nic wię​cej do po​wie​dze​nia i któ​rych my​śli od​bie​gły już da​le​ko od sie​bie, za​nim ich cia​ła ro​zej​dą się każ​de w swo​ją stro​nę. Pan​na Hal​din spoj​rza​ła na ze​ga​rek na ręku i po​ru​szy​ła się żywo. Zda​wa​ło

się, że prze​cią​gnę​ła już swój spa​cer. – Nie lu​bię być z dala od mat​ki – szep​nę​ła po​trzą​sa​jąc gło​wą. – Nie dla​te​go, żeby z jej zdro​wiem było te​raz bar​dzo źle. Kie​dy nie je​stem przy niej, czu​ję się ja​koś bar​dziej nie​spo​koj​na niż daw​niej. Od prze​szło ty​go​dnia pani Hal​din ani jed​nym sło​wem nie wspo​mnia​ła o synu. Sia​dy​wa​ła jak zwy​kle w fo​te​lu przy oknie pa​trząc w mil​cze​niu na bez​na​dziej​ną per​spek​ty​wę Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes. Je​że​li zaś wy​po​wie​dzia​ła parę głu​chych słów, to o zu​peł​nie obo​jęt​nych, co​dzien​nych spra​wach. – Dla każ​de​go, kto wie, o czym bie​dacz​ka wciąż my​śli, te sło​wa są jesz​cze bo​le​śniej​sze niż jej mil​cze​nie. Ale i ono jest złe; le​d​wo mogę je znieść, a prze​rwać nie mam od​wa​gi. Pan​na Hal​din wes​tchnę​ła, za​pi​na​jąc rę​ka​wicz​kę na gu​zik, któ​ry się był od​piął. Wie​dzia​łem do​brze, jak cięż​kie było te​raz jej ży​cie. Całe to na​pię​cie, jego przy​czy​ny i ro​dzaj by​ły​by pod​ko​pa​ły zdro​wie dziew​czy​ny z, Za​cho​du; ale na​tu​ry ro​syj​skie od​zna​cza​ją się szcze​gól​ną od​por​no​ścią na nie​spra​wie​dli​we ata​ki ży​cia. Wy​pro​sto​wa​na i gięt​ka, w krót​kim otwar​tym ża​kie​cie na czar​nej suk​ni, któ​ra czy​ni​ła jej po​stać jesz​cze smu​klej​szą, zaś jej świe​żą, lecz po​zba​wio​ną ko​lo​rów twarz jesz​cze bled​szą – bu​dzi​ła we mnie po​dziw i uwiel​bie​nie. – Nie mogę zo​stać ani chwi​li dłu​żej. Po​wi​nien pan wpaść nie​dłu​go do mat​ki. Pan wie, że na​zy​wa pana „1’ami”. To do​sko​na​ła na​zwa i wy​ra​ża, co mat​ka na​praw​dę my​śli. A te​raz au re​vo​ir, mu​szę już biec. Spoj​rza​ła prze​lot​nie wzdłuż sze​ro​kiej alei – i ręka, któ​rą wy​cią​gnę​ła do mnie, nie tra​fi​ła do mo​jej dło​ni, lecz po​de​rwa​na na​głym ru​chem, spo​czę​ła na moim ra​mie​niu. Jej pą​so​we usta roz​chy​li​ły się lek​ko, nie w uśmie​chu wsze​la​ko, lecz z wy​ra​zem ja​kiejś zdzi​wio​nej bło​go​ści. Spoj​rza​ła ku bra​mie i rze​kła szyb​ko, chwy​ta​jąc po​wie​trze: – O tam! Wie​dzia​łam. To on nad​cho​dzi!

Zro​zu​mia​łem, że ma na my​śli pana Ra​zu​mo​wa. Ja​kiś mło​dy czło​wiek szedł ale​ją bez po​śpie​chu. Miał na so​bie ciem​no​brą​zo​wy gar​ni​tur, a w ręku la​skę. Zra​zu, Medy spoj​rza​łem na nie​go, szedł z gło​wą zwie​szo​ną na pier​si, jak gdy​by w głę​bo​kiej za​du​mie, lecz po​tem pod​niósł ją na​gle i na​tych​miast przy​sta​nął. Je​stem pew​ny, że przy​sta​nął, lecz trwa​ło to tak krót​ko, że wy​da​ło się ra​czej po​tknię​ciem, od razu opa​no​wa​nym. Po czym szedł da​lej, pa​trząc ku nam upar​cie. Pan​na Hal​din dała mi znak, że​bym po​zo​stał w miej​scu, i po​de​szła parę kro​ków na jego spo​tka​nie. Od​wró​ci​łem gło​wę od wi​do​ku tego spo​tka​nia i spoj​rza​łem na nich do​pie​ro wte​dy, gdy usły​sza​łem głos pan​ny Hal​din, wy​ma​wia​ją​cy jego na​zwi​sko, by mi go przed​sta​wić. Pan Ra​zu​mow zo​stał po​in​for​mo​wa​ny tym cie​płym, ni​skim gło​sem, że nie tyl​ko je​stem cu​dow​nym na​uczy​cie​lem, lecz tak​że wiel​ką pod​po​rą „w na​szym nie​szczę​ściu i bólu”. Oczy​wi​ście pan​na Hal​din po​in​for​mo​wa​ła tak​że, że je​stem An​gli​kiem. Mó​wi​ła tak szyb​ko, jak jesz​cze jej do​tąd nie sły​sza​łem, co przez kon​trast czy​ni​ło spo​kój jej oczu tym bar​dziej wy​mow​nym. – Jest moim po​wier​ni​kiem – do​da​ła pa​trząc cały czas na pana Ra​zu​mo​wa. Ów przy​pa​try​wał się rów​nież pan​nie Hal​din, ale z pew​no​ścią nie pa​trzył w jej oczy, któ​re cze​ka​ły na nie​go z taką go​to​wo​ścią. Po​tem spo​glą​dał na prze​mian na nas obo​je, przy czym ślad wy​mu​szo​ne​go uśmie​chu i lek​kie zmarsz​cze​nie brwi od​pły​wa​ły ko​lej​no z jego twa​rzy; do​strze​głem je, choć zmian tych na pew​no nie za​uwa​żył​by ktoś ra​niej ode mnie za​in​te​re​so​wa​ny w od​gad​nię​ciu tego czło​wie​ka. Nie wiem, co do​strze​gła Na​ta​lia Hal​din, ale moja na​pię​ta uwa​ga chwy​ta​ła naj​lżej​sze od​cie​nie tych od​ru​chów. Wy​mu​szo​ny uśmiech zo​stał za​nie​cha​ny, ścią​gnię​cie brwi po​wstrzy​ma​ne i wy​gła​dzo​ne, by nie po​zo​stał po nich ża​den ślad; ja jed​nak wy​obra​zi​łem so​bie, że Ra​zu​mow za​wo​łał w du​chu: „Jej po​wier​nik! Ten star​szy je​go​mość – ten cu​dzo​zie​miec!” Wy​obra​zi​łem to so​bie, po​nie​waż i mnie na​wza​jem ude​rzy​ła jego cu​dzo​-

ziem​skość. Na ogół od​nio​słem ko​rzyst​ne wra​że​nie. Po​wierz​chow​ność Ra​zu​mo​wa zdra​dza​ła in​te​li​gen​cję, a na​wet pew​ną dys​tynk​cję, sta​now​czo po​nad prze​cięt​ny po​ziom stu​den​tów i in​nych miesz​kań​ców „Ma​łej Ro​sji”. Rysy miał bar​dziej zde​cy​do​wa​ne niż więk​szość Ro​sjan; szczę​ki za​ry​so​wa​ne wy​raź​nie, po​licz​ki wy​go​lo​ne, bla​de; jego nos nie był zwy​kłą wy​nio​sło​ścią, lecz po​sia​dał swo​ją li​nię. Ka​pe​lusz no​sił na​su​nię​ty na oczy. Ciem​ne wło​sy wiły mu się ni​sko na kar​ku. Źle skro​jo​ny brą​zo​wy gar​ni​tur okry​wał krzep​kie człon​ki, a lek​kie przy​gar​bie​nie uwy​dat​nia​ło so​lid​ną sze​ro​kość ra​mion. W su​mie nie by​łem roz​cza​ro​wa​ny. Pra​co​wi​ty – moc​ny – nie​śmia​ły… Za​nim pan​na Hal​din prze​sta​ła mó​wić, uczu​łem uścisk jego ręki, mu​sku​lar​ny, sil​ny uścisk, ale nie​ocze​ki​wa​nie go​rą​cy i su​chy. Ani jed​no sło​wo, na​wet mruk​nię​cie nie to​wa​rzy​szy​ło temu krót​kie​mu i ja​ło​we​mu uści​śnie​niu dło​ni. Chcia​łem ich zo​sta​wić sa​mych, ale pan​na Hal​din do​tknę​ła z lek​ka mo​je​go ra​mie​nia w spo​sób, któ​ry wy​raź​nie zdra​dzał jej ży​cze​nie. Niech się śmie​je, kto chce, ale po​zo​sta​łem aż nad​to chęt​nie przy Na​ta​lii Hal​din, i nie wsty​dzę się po​wie​dzieć, że dla mnie nie było w tym nic śmiesz​ne​go. Zo​sta​łem, nie jak​by zo​stał mło​dzie​niec – pe​łen otu​chy, nie​mal ze wnie​bo​wzię​ty – lecz trzeź​wo, z no​ga​mi na zie​mi, usi​łu​jąc prze​nik​nąć my​ślą jej za​mia​ry. Ona zaś zwró​ci​ła się do Ra​zu​mo​wa. – Tak, to tu. Tak, tu chcia​łam, żeby pan przy​szedł. Co dzień wy​cho​dzi​łam tu na prze​chadz​kę… Niech się pan nie tłu​ma​czy – ro​zu​miem. Je​stem wdzięcz​na, że przy​szedł pan dzi​siaj, nie mogę jed​nak te​raz zo​stać. To nie​moż​li​we. Mu​szę śpie​szyć do domu. Tak, cho​ciaż stoi pan przede mną, mu​szę ucie​kać. Już i tak by​łam za dłu​go poza do​mem… Pan wie, jak to jest. Te ostat​nie sło​wa były zwró​co​ne do mnie. Za​uwa​ży​łem, że pan Ra​zu​mow prze​su​nął koń​cem ję​zy​ka po war​gach, jak czy​ni czło​wiek tra​wio​ny go​rącz​ką. Ujął jej dłoń w czar​nej rę​ka​wicz​ce, a ta za​mknę​ła się na jego dło​ni i przy​trzy​ma​ła ją – wi​dzia​łem cał​kiem wy​raź​nie – mimo że Ra​zu​mow chciał cof​nąć

swo​ją. – Dzię​ku​ję panu raz jesz​cze za… za to, że pan mnie zro​zu​miał – cią​gnę​ła da​lej pan​na Hal​din cie​pło. Prze​rwał jej z pew​nym od​cie​niem szorst​ko​ści. Nie po​do​ba​ło mi się, że mó​wił do tej szcze​rej isto​ty jak​by spod ron​da ka​pe​lu​sza na​su​nię​te​go na oczy. I jego głos był ci​chy, chry​pli​wy, jak u czło​wie​ka z za​schnię​tym gar​dłem. – Za co pani mi dzię​ku​je? Że zro​zu​mia​łem pa​nią? Jak zro​zu​mia​łem?… Pro​szę przy​jąć do wia​do​mo​ści, że ja nic nie ro​zu​miem. Wie​dzia​łem, że pani chce się ze mną spo​tkać w tym par​ku. Nie mo​głem przj​jść wcze​śniej. Prze​szko​dzo​no mi. I na​wet dziś, wi​dzi pani… póź​no. Ona wciąż trzy​ma​ła jego rękę. – Mogę panu w każ​dym ra​zie po​dzię​ko​wać za to, że mi​nie nie wy​rzu​cił z pa​mię​ci jako sła​bej, prze​wraż​li​wio​nej dziew​czy​ny. Nie​wąt​pli​wie po​trze​bu​ję pod​po​ry. Wiem tak mało. Ale moż​na mi ufać. Do​praw​dy, moż​na! – Wie pani mało – po​wtó​rzył w za​my​śle​niu. Pod​niósł gło​wę i pa​trzył jej te​raz pro​sto w twarz, pod​czas gdy ona trzy​ma​ła jego dłoń. Sta​li tak dłuż​szą chwi​lę. Wresz​cie zwol​ni​ła jego rękę. – Tak. Przy​szedł pan póź​no. Ale był pan tak do​bry, że przy​szedł li​cząc, że może mnie jesz​cze za​sta​nie. Za​ga​wę​dzi​łam się z tym oto wier​nym przy​ja​cie​lem. Mó​wi​łam mu o panu. Tak, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, o panu. Ten pan był u nas wte​dy, kie​dy po raz pierw​szy usły​sza​łam, że jest pan w Ge​ne​wie. Może panu po​wie​dzieć, jaką po​cie​chą była ta no​wi​na dla mo​je​go sko​ła​ta​ne​go du​cha. Wie​dział, że chcia​łam pana od​szu​kać. Był to je​dy​ny po​wód, dla któ​re​go przy​ję​łam za​pro​sze​nie Pio​tra Iwa​no​wi​cza… – Piotr Iwa​no​wicz mó​wił pani o mnie? – prze​rwał tym rwa​nym ochry​płym gło​sem, któ​ry na​su​wał myśl o strasz​li​wie za​schnię​tym gar​dle. – Bar​dzo mało. Po​wie​dział mi tyl​ko na​zwi​sko pana i to, że pan tu przy​je​-

chał. Cze​mu mia​ła​bym py​tać o wię​cej? Cóż mógł był mi po​wie​dzieć, cze​go bym już nie wie​dzia​ła z li​stu mego bra​ta. Trzy li​nij​ki! Ale ile zna​czy​ły one dla mnie! Po​ka​żę je panu kie​dyś, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, Te​raz jed​nak mu​szę iść. Pierw​sza na​sza roz​mo​wa nie może ogra​ni​czyć się do pię​ciu mi​nut, więc le​piej nie za​czy​naj​my… Sta​łem nie​co z boku i wi​dzia​łem ich obo​je z pro​fi​lu. W owej chwi​li wy​da​ło mi się, że twarz Ra​zu​mo​wa wy​glą​da sta​ro na jego lata. – Je​śli mama – pan​na Hal​din zwró​ci​ła się na​gle do mnie – zbu​dzi​ła się pod​czas mo​jej nie​obec​no​ści, o tyle dłuż​szej niż zwy​kle, to za​cznie mnie może wy​py​ty​wać. Pan wie, że w ostat​nich cza​sach ja​koś bar​dziej… od​czu​wa moją nie​obec​ność. Bę​dzie pew​nie chcia​ła wie​dzieć, co mnie za​trzy​my​wa​ło, a mnie, ro​zu​mie pan, by​ło​by przy​kro coś przed nią ukry​wać. Ro​zu​mia​łem do​sko​na​le te jej skru​pu​ły. Dla tej sa​mej przy​czy​ny po​wstrzy​ma​ła to, co wy​glą​da​ło ze stro​ny pana Ra​zu​mo​wa na chęć od​pro​wa​dze​nia jej. – Nie! Nie! Pój​dę sama. Ale pro​szę, niech pan przyj​dzie tu na spo​tka​nie moż​li​wie naj​prę​dzej. Po czym do​da​ła niż​szym, zna​czą​cym to​nem zwra​ca​jąc się do mnie: – Mama w tej chwi​li może sie​dzieć przy oknie i wy​glą​dać na uli​cę. Nie po​win​na wie​dzieć o obec​no​ści pana Ra​zu​mo​wa tu​taj, do​pó​ki – do​pó​ki się cze​goś nie ob​my​śli. Prze​rwa​ła, po chwi​li zaś do​rzu​ci​ła tro​chę gło​śniej, wciąż jesz​cze zwró​co​na ku mnie: – Pan Ra​zu​mow nie ro​zu​mie do​kład​nie trud​no​ści mo​je​go po​ło​że​nia, ale pan wie, o co cho​dzi.

V

Szyb​ko ski​nąw​szy gło​wą nam obu i ob​da​rzyw​szy mło​de​go czło​wie​ka po​waż​nym i przy​ja​znym spoj​rze​niem, pan​na Hal​din opu​ści​ła nas, my zaś wło​ży​li​śmy z po​wro​tem ka​pe​lu​sze i (pa​trzy​li​śmy za jej wy​pro​sto​wa​ną, gib​ką, szyb​ko od​da​la​ją​cą się po​sta​cią. W jej cho​dzie nie było nic z owe​go sztucz​ne​go roz​chwia​nia, wła​ści​we​go nie​któ​rym ko​bie​tom, co idą jak​by śli​zga​ły się; szła przed sie​bie pew​nym, moc​nym, zdro​wym kro​kiem. Od​le​głość dzie​lą​ca ją od nas ro​sła szyb​ko i na​gle pan​na Hal​din znik​nę​ła nam z oczu. Wte​dy do​pie​ro spo​strze​głem, że Ra​zu​mow, na​su​nąw​szy (ka​pe​lusz głę​bo​ko na czo​ło, oglą​da mnie od stół do gło​wy. Praw​do​po​dob​nie to, że na​tknął się na mnie, było dla tego mło​de​go Ro​sja​ni​na bar​dzo nie​spo​dzie​wa​nym fak​tem. W jego twa​rzy, w jego ca​łym za​cho​wa​niu się po​chwy​ci​łem wy​raz cie​ka​wo​ści zmie​sza​nej z po​gar​dą i miar​ko​wa​nej lę​kiem – zda​wa​ło się, że po​wstrzy​my​wał od​dech w chwi​lach, gdy nie pa​trzy​łem na nie​go. Ale jego oczy spo​tka​ły mój wzrok, nie uchy​la​jąc się. Spo​strze​głem wte​dy po raz pierw​szy, że były ja​sno​brą​zo​we, ocie​nio​ne gę​sty​mi, czar​ny​mi rzę​sa​mi. Był to naj​bar​dziej mło​dzień​czy szcze​gół jego twa​rzy. Wca​le przy​jem​ne oczy. Chwiał się z lek​ka, wspar​ty na la​sce, jak​by zda​ny na ła​skę wia​tru. Prze​mknę​ło mi wte​dy przez myśl, że pan​na Hal​din zo​sta​wia​jąc nas ra​zem uczy​ni​ła to z pew​nym ce​lem, że md coś po​wie​rzy​ła, sko​ro dzię​ki przy​pad​ko​wi by​łem na miej​scu. Wy​cho​dząc z tego za​ło​że​nia po​sta​no​wi​łem za – cho​wać po​sta​wę jak naj​bar​dziej przy​ja​zną. Szu​ka​łem tedy w my​śli, co by tu sto​sow​ne​go po​wie​dzieć, gdy na​gle w ostat​nich sło​wach pan​ny Hal​din od​kry​łem wska​zów​kę co… do prze​zna​czo​nej mi roli.

– Nie – rze​kłem po​waż​nie, choć z uśmie​chem – nie moż​na się spo​dzie​wać, aby pan to zro​zu​miał. Jego sta​ran​nie wy​go​lo​na gór​na war​ga za​drża​ła nie​co, za​nim rzekł z od​cie​niem zło​śli​we​go roz​ba​wie​nia: – Czy pan nie sły​szał przed chwi​lą? Ta mło​da dama dzię​ko​wa​ła mi za bo, ze ją tak do​brze ro​zu​miem. Spoj​rza​łem na nie​go dość ostro. Czy kry​ło się w tej od​po​wie​dzi ja​kieś nie​po​ję​te szy​der​stwo? Nie, to nie było szy​der​stwo.. To mo​gła być ura​za. Tak. Ale o co? Wy​glą​dał, jak gdy​by źle sy​piał w ostat​nich cza​sach. Pra​wie czu​łem na so​bie cię​żar jego zmę​czo​ne​go, nie​ru​cho​me​go spoj​rze​nia, spoj​rze​nia czło​wie​ka, któ​ry leży z otwar​ty​mi ocza​mi w ciem​no​ści, gniew​ny i bez​czyn​ny, w si​dłach zło​wiesz​czych my​śli. Te​raz, gdy wiem, jak da​le​ce było to praw​dzi​we, mogę uczci​wie za​pew​nić, że ta​kie wła​śnie zro​bił na mnie wra​że​nie. Było ono przy​kre w szcze​gól​ny, nie​okre​ślo​ny spo​sób – bo oczy​wi​ście okre​śle​nia znaj​du​ję do​pie​ro te​raz, gdy pi​szę to, świa​dom już wszyst​kie​go. Lecz ta​kie wła​śnie wra​że​nie od​nio​słem w owym cza​sie ab​so​lut​nej nie​świa​do​mo​ści. Sta​ra​łem się jed​nak otrzą​snąć z tego no​we​go nie​po​ko​ju, któ​ry pan Ra​zu​mow zda​wał mi się na​rzu​cać, i przy​bra​łem ton swo​bod​nej to​wa​rzy​skiej po​ufa​ło​ści. – Ta wy​jąt​ko​wo uro​cza i do​praw​dy za​chwy​ca​ją​ca dziew​czy​na (je​stem, jak pan wi​dzi, dość sta​ry, by so​bie po​zwo​lić na szcze​rość okre​śleń) mia​ła na my​śli swo​je wła​sne uczu​cia. Tyle chy​ba mu​siał pan zro​zu​mieć? Żach​nął się tak gwał​tow​nie, że się aż lek​ko za​chwiał. – Mu​szę zro​zu​mieć to! Nie po​tra​fię zro​zu​mieć tam​te​go! Mogę mieć co in​ne​go do ro​bo​ty. A dziew​czy​na jest uro​cza i za​chwy​ca​ją​ca. No i cóż z tego? Sam to chy​ba po​tra​fię oce​nić. Ten wy​buch brzmiał​by ob​raź​li​wie, gdy​by nie to, że głos był le​d​wo sły​szal​ny i za​sy​chał w gar​dle, a chry​pli​wy wy​si​łek mó​wie​nia wy​da​wał się nad​to bo​le​sny, by sta​no​wić po​wód do ob​ra​zy.

Mil​cza​łem, po​sta​wio​ny po​mię​dzy oczy​wi​stym fak​tem a tym nie​uchwyt​nym wra​że​niem. Mógł​bym go tam był od razu zo​sta​wić, ale za​trzy​ma​ła mnie pa​mięć po​że​gnal​ne​go spoj​rze​nia pan​ny Hal​din, po​czu​cie, że nia​ni po​wie​rzo​ną so​bie mi​sję. Po chwi​li na​my​słu rze​kłem: – Może przej​dzie​my się tro​chę? Wzru​szył ra​mio​na​mi tak gwał​tow​nie, że za​chwiał się zno​wu. Do​strze​głem to ką​tem oka, ru​sza​jąc z miej​sca i po​cią​ga​jąc go z sobą. Po​zo​stał tro​chę z tyłu, tak że nie mo​głem go wi​dzieć bez od​wró​ce​nia gło​wy. Nie chcia​łem jed​nak zra​żać go jesz​cze bar​dziej oka​za​niem wy​raź​nej cie​ka​wo​ści. Mo​gła ona być nie​zno​śna dla ta​kie​go mło​de​go i taj​ne​go zbie​ga spod tru​ją​ce​go cie​nia, kry​ją​ce​go praw​dzi​we, ła​god​ne ob​li​cze jego oj​czy​zny. A ten cień, za​wi​sły nad jego ro​da​ka​mi, się​gał aż tu po​przez śro​dek Eu​ro​py i pa​dał na nie​go, omro​cza​jąc jego po​stać w moim we​wnętrz​nym wi​dze​niu. „Nie​wąt​pli​wie – po​wie​dzia​łem so​bie – musi to być po​sęp​ny, a na​wet de​spe​rac​ki re​wo​lu​cjo​ni​sta; ale jest mło​dy, może być nie​sa​mo​lub​ny, ludz​ki, zdol​ny do współ​czu​cia, do…” Usły​sza​łem, że od​chrząk​nął chry​pli​wie, i cały za​mie​ni​łem się w słuch. – To prze​kra​cza wszel​kie gra​ni​ce – były jego pierw​sze sło​wa. – To na​praw​dę prze​cho​dzi wszyst​ko. Spo​ty​kam tu pana dla nie​zro​zu​mia​łych mi po​wo​dów, po​sia​da​ją​ce​go ja​kieś wia​do​mo​ści, któ​rych zro​zu​mie​nia nie moż​na ode mnie ocze​ki​wać. Po​wier​nik! Cu​dzo​zie​miec! Mó​wią​cy o za​chwy​ca​ją​cej mło​dej Ro​sjan​ce. Za​czy​nam się za​sta​na​wiać, czy ta cu​dow​na Ro​sjan​ka nie jest cza​sem nie​mą​dra? Do cze​go pan zmie​rza? O co panu cho​dzi? Mó​wił le​d​wo do​sły​szal​nie; zda​wa​ło się, że głos gubi się w jego gar​dle jak w su​chej szma​cie lub spróch​nia​łym drew​nie. Bu​dzi​ło to taką li​tość, że bez żad​ne​go tru​du opa​no​wa​łem swe obu​rze​nie. – Je​śli pan po​ży​je tro​chę dłu​żej, prze​ko​na się pan, że nie ma ko​biet bez​względ​nie głu​pich. Nie je​stem fe​mi​ni​stą, jak ten zna​ko​mi​ty pi​sarz Piotr Iwa​-

no​wicz, któ​ry praw​dę rze​kł​szy wy​da​je mi się tro​chę po​dej​rza​ny… Za​sko​czył mnie jego zdu​mio​ny szept: – Po​dej​rza​ny dla pana! Piotr Iwa​no​wicz po​dej​rza​ny dla pana!… Dla pana!… – Pod pew​nym wzglę​dem tak – rze​kłem nie​dba​le. – Otóż mó​wi​łem, że jak pan po​ży​je dłu​żej, na​uczy się pan od​róż​niać szla​chet​ną uf​ność na​tu​ry nie​zdol​nej do żad​ne​go ni​skie​go uczu​cia od kar​mio​nej po​chleb​stwa​mi ła​two​wier​no​ści nie​któ​rych ko​biet. Ale na​wet te ła​two​wier​ne, być może nie​mą​dre, a z pew​no​ścią nie​szczę​śli​we, nig​dy nie są zu​peł​nie głu​pie. Je​stem prze​ko​na​ny, że nie moż​na oszu​kać cał​ko​wi​cie żad​nej ko​bie​ty. Gdy​by​śmy zna​li całą praw​dę, to oka​za​ło​by się, że na​wet te, któ​re są zgu​bio​ne, ska​czą w prze​paść z otwar​ty​mi ocza​mi. – Sło​wo daję – wy​krzyk​nął Ra​zu​mow u mego boku – a cóż mnie to ob​cho​dzi, czy ko​bie​ty są głu​pie, czy wa​riat​ki? Mech so​bie będą, ja​kie chcą. Może pan so​bie my​śleć o nich, co się panu po​do​ba. Ja… ja się nimi nie zaj​mu​ję. Niech so​bie będą, ja​kie chcą. Nie je​stem mło​dym bo​ha​te​rem z po​wie​ści. Skąd pan wie, że ja chcę się cze​goś do​wie​dzieć o ko​bie​tach?… Co to wszyst​ko ma zna​czyć? – Pan pyta o cel tej roz​mo​wy, któ​rą, przy​zna​ję, po​nie​kąd panu na​rzu​ci​łem. – Na​rzu​cił pan! Cel!… – po​wtó​rzył, wciąż trzy​ma​jąc się o pół kro​ku za mną. –Chciał pan wi​docz​nie roz​ma​wiać o ko​bie​tach. To jest te​mat. Ale ja nie dbam o to. Ja nig​dy… Do​praw​dy, mam dość in​nych spraw na gło​wie. – Mnie cho​dzi te​raz o jed​ną tyl​ko ko​bie​tę – o mło​dą dziew​czy​nę – sio​strę pań​skie​go zmar​łe​go przy​ja​cie​la, pan​nę Hal​din. Na pew​no może pan po​świę​cić jej tro​chę uwa​gi. Ja od po​cząt​ku chcia​łem panu po​wie​dzieć, że mamy tu do czy​nie​nia z sy​tu​acją, któ​rej nie mógł​by pan zro​zu​mieć bez wy​ja​śnie​nia. Słu​cha​łem przez ja​kiś czas od​gło​su jego nie​pew​nych kro​ków u mego boku.

– Są​dzę, że wy​ja​śnia​jąc ją panu, przy​go​to​wał​bym grunt do na​stęp​nej roz​mo​wy pana z pan​ną Hal​din. Zda​je mi się, że coś ta​kie​go mia​ła na my​śli, kie​dy nas zo​sta​wi​ła ra​zem. Uwa​żam, że upo​waż​ni​ła mnie do mó​wie​nia. Szcze​gól​na sy​tu​acja, o któ​rej wspo​mnia​łem, wy​two​rzy​ła się w pierw​szych chwi​lach żalu i roz​pa​czy, po stra​ce​niu Wik​to​ra Hal​di​na. Było coś oso​bli​we​go w oko​licz​no​ściach to​wa​rzy​szą​cych jego aresz​to​wa​niu. Pan nie​wąt​pli​wie zna całą praw​dę… Tu uczu​łem, że Ra​zu​mow chwy​ta mnie po​wy​żej łok​cia i ob​ra​ca ku so​bie twa​rzą w twarz. – Wy​ska​ku​je pan tu jak spod zie​mi i gada ta​kie rze​czy. Kto pan jest, u li​cha? To nie do znie​sie​nia! Dla​cze​go? Po co? Skąd pan wie, co jest lub nie jest oso​bli​we? A wresz​cie, co pan ma wspól​ne​go z ja​ki​miś prze​klę​ty​mi oko​licz​no​ścia​mi lub w ogó​le z czym​kol​wiek, co się dzie​je w Ro​sji? Dru​gą ręką oparł się cięż​ko na la​sce, a kie​dy pu​ścił moje ra​mię, by​łem pew​ny, że się le​d​wie trzy​ma na no​gach. – Usiądź​my przy któ​rymś z tych pu​stych sto​li​ków – za​pro​po​no​wa​łem, nie bio​rąc pod uwa​gę tego wy​bu​chu nie​spo​dzia​nie głę​bo​kiej emo​cji, któ​ry, wy​zna​ję, wy​warł na mnie pew​ne wra​że​nie. Zro​bi​ło mi się go żal. – Przy ja​kich sto​li​kach? O czym pan mówi? Ach!… Pu​ste sto​li​ki? Tam​te sto​li​ki? Do​sko​na​le, usią​dę przy jed​nym z tych pu​stych sto​li​ków. Po​pro​wa​dzi​łem go z alei na sam śro​dek tra​twy z de​sek przed pa​wi​lo​nem re​stau​ra​cyj​nym. Szwaj​car​ska para tym​cza​sem już ode​szła. By​li​śmy te​raz, że tak po​wiem, na tra​twie sami. Ra​zu​mow osu​nął się cięż​ko na krze​sło, upu​ścił la​skę i wspar​ty na łok​ciach, z gło​wą w dło​niach, wpa​try​wał się we mnie upar​cie, jaw​nie i bez prze​rwy, pod​czas gdy ja przy​wo​ła​łem kel​ne​ra i ka​za​łem po​dać piwa. Nie bar​dzo mo​głem mieć do nie​go pre​ten​sję o tę mil​czą​cą in​spek​cję, gdyż mó​wiąc praw​dę czu​łem się tro​chę win​ny, że wpa​dłem na nie​go co​kol​wiek ob​ce​so​wo – „wy​sko​czy​łem spod zie​mi”, jak się wy​ra​ził.

Cze​ka​jąc na piwo wspo​mnia​łem, że zro​dzo​ny z mał​żeń​stwa osia​dłe​go w Pe​ters​bur​gu, już jako dziec​ko na​uczy​łem się po ro​syj​sku. Sa​me​go mia​sta nie pa​mię​tam, opu​ściw​szy je na do​bre, kie​dy mia​łem dzie​więć lat, ale póź​niej od​no​wi​łem zna​jo​mość ję​zy​ka. Słu​chał nie spusz​cza​jąc ze mnie oczu ani na se​kun​dę. Mu​siał zmie​nić po​zy​cję, gdy przy​nie​sio​no piwo, zaś wy​chy​lo​na dusz​kiem szklan​ka orzeź​wi​ła go. Oparł się o po​ręcz krze​sła i skrzy​żo​waw​szy ręce na pier​siach w dal​szym cią​gu ostro wpa​try​wał się we mnie. Przy​szło mi na myśl że jego śnia​da​wa, sta​ran​nie wy​go​lo​na twarz mu​sia​ła być z na​tu​ry bar​dzo ru​chli​wa, a jej zu​peł​na mar​two​ta była na​by​tym przy​zwy​cza​je​niem re​wo​lu​cjo​ni​sty i spi​skow​ca, któ​ry wciąż musi mieć się na bacz​no​ści, by nie zdra​dzić się w świe​cie taj​nych szpic​lów. – Ale pan jest An​gli​kiem – na​uczy​cie​lem li​te​ra​tu​ry an​giel​skiej – mruk​nął gło​sem, któ​ry nie wy​cho​dził już z za​schnię​te​go gar​dła. – Sły​sza​łem o panu. Mó​wio​no mi, że pan tu miesz​ka od daw​na. – Istot​nie. Już prze​szło dwa​dzie​ścia lat. I po​ma​gam pan​nie Hal​din w jej an​giel​skich stu​diach. – Czy​ty​wał pan z nią an​giel​skie po​ezje – rzekł, już opa​no​wa​ny, zu​peł​nie inny czło​wiek, nie​po​dob​ny te​raz w ni​czym do tego, któ​ry przed chwi​lą stą​pał obok mnie cięż​ko i nie​pew​nie, – Tak, an​giel​skie po​ezje. Ale cała bie​da, o któ​rej mó​wię, po​wsta​ła przez an​giel​ską ga​ze​tę. Ra​zu​mow wciąż pa​trzył na mnie. Nie są​dzę, by wie​dział, że wia​do​mość o noc​nym aresz​to​wa​niu zo​sta​ła wy​grze​ba​na i po​da​na świa​tu przez an​giel​skie​go dzien​ni​ka​rza. Gdy mu rzecz wy​ja​śni​łem, mruk​nął po​gar​dli​wie: – To wszyst​ko mo​gło być kłam​stwem. – Pan chy​ba może być naj​lep​szym sę​dzią w tej spra​wie – rze​kłem nie​co stro​pio​ny. – Co do mnie, to wy​zna​ję, że za​sad​ni​czo wy​glą​da mi to na praw​dę.

– Jak pan zdo​ła od​róż​nić praw​dę od kłam​stwa? – za​gad​nął z tym swo​im no​wym, nie​wzru​szo​nym spo​ko​jem. – Nie wiem, jak ro​bi​cie to w Ro​sji – za​czą​łem tro​chę już roz​draż​nio​ny jego za​cho​wa​niem. Prze​rwał mi. – W Ro​sji i w ogó​le wszę​dzie… na przy​kład w ja​kiejś ga​ze​cie. Ko​lor far​by dru​kar​skiej i kształt li​ter są za​wsze jed​na​ko​we. – Za​pew​ne, ale są i inne szcze​gó​ły, po któ​rych moż​na się orien​to​wać: cha​rak​ter cza​so​pi​sma, ogól​ne praw​do​po​do​bień​stwo po​da​nej wia​do​mo​ści, po​wód jej za​miesz​cze​nia i tak da​lej. Nie wie​rzę śle​po w do​kład​ność in​for​ma​cji do​star​cza​nych przez spe​cjal​nych ko​re​spon​den​tów, ale cze​mu ten wła​śnie miał​by za​da​wać so​bie trud wy​my​śla​nia fał​szy​wych da​nych w spra​wie nie​istot​nej dla świa​ta? – Otóż to – sark​nął Ra​zu​mow – co się u nas dzie​je, jest bez zna​cze​nia – to zwy​kła sen​sa​cja dla za​ba​wie​nia czy​tel​ni​ków ga​zet. Wy​nio​sła, po​gar​dli​wa Eu​ro​pa! Nie​na​wiść bie​rze, jak się my​śli o tym. Ale niech no tyl​ko tro​chę po​cze​ka​ją! Rzu​ciw​szy tę po​gróż​kę za​chod​nie​mu świa​tu, umilkł. Nie zwa​ża​jąc na gniew wi​docz​ny w jego oczach, zwró​ci​łem mu uwa​gę, że bez wzglę​du na to, czy dzien​ni​karz był do​brze, czy źle po​in​for​mo​wa​ny, przy​ja​cio​łom tych pań cho​dzi​ło o sku​tek, jaki wy​wo​ła​ło tych kil​ka li​ni​jek dru​ku – tyl​ko o ten sku​tek. A on z pew​no​ścią musi być za​li​czo​ny do przy​ja​ciół – choć​by tyl​ko przez pa​mięć zmar​łe​go to​wa​rzy​sza i bli​skie​go współ​re​wo​lu​cjo​ni​sty. Tu wy​da​ło mi się, że Ra​zu​mow chce mi gwał​tow​nie prze​rwać, ale za​dzi​wił mnie tyl​ko kon​wul​syj​nym rzu​tem ca​łe​go cia​ła. Opa​no​wał się, skrzy​żo​wał moc​niej na pier​siach swe ob​wi​słe ra​mio​na i oparł się o tył krze​sła z uśmie​chem, w któ​rym drga​ła zło​śli​wość o po​gar​da. – Tak, to​wa​rzy​sza, i to bli​skie​go… oczy​wi​ście – rzekł. – Na tej pod​sta​wie ośmie​li​łem się mó​wić z pa​nem. I nie mogę się my​lić.

By​łem obec​ny, gdy Piotr Iwa​no​wicz po​wie​dział pan​nie Hal​din o pań​skim przy​jeź​dzie, i wi​dzia​łem, ja​kiej do​zna​ła ulgi i po​cie​chy, kie​dy wy​mie​nił pań​skie na​zwi​sko. Po​ka​za​ła mi po​tem list bra​ta i od​czy​ta​ła kil​ka słów o panu. Kim​że in​nym mógł pan być, je​śli nie przy​ja​cie​lem? – Oczy​wi​ście, to rzecz do​sko​na​le zna​na. Przy​ja​ciel. Zu​peł​nie słusz​nie… Niech pan mówi da​lej. Wspo​mniał pan o ja​kichś skut​kach. Po​wie​dzia​łem so​bie: „Uda​je gru​bo​skór​ność sro​gie​go re​wo​lu​cjo​ni​sty i uczu​cio​wą oschłość czło​wie​ka, od​da​ne​go nisz​czy​ciel​skiej idei. Jest mło​dy i jego szcze​rość przy​bie​ra pozy wo​bec nie​zna​jo​me​go, cu​dzo​ziem​ca, a przy tym czło​wie​ka sta​re​go. Mło​dość musi się sta​wiać…” Jak mo​głem naj​zwięź​lej, przed​sta​wi​łem mu stan umy​słu, w jaki wtrą​ci​ła bied​ną pa​nią Hal​din wieść o przed​wcze​snej śmier​ci syna. Słu​chał – czu​łem to – z wiel​ką uwa​gą. Stop​nio​wo, opusz​czał w dół wzrok, prze​stał pa​trzyć w moją twarz, a w koń​cu wbił oczy w zie​mię u swo​ich stóp. – Może pan wy​obra​zić so​bie uczu​cia sio​stry. Jak się pan wy​ra​ził, czy​ty​wa​łem z nią tyl​ko tro​chę an​giel​skich po​ezji i nie będę ośmie​szał się w pań​skich oczach, pró​bu​jąc mó​wić o niej. Ale pan ją wi​dział: ona jest jed​ną z tych rzad​kich ludz​kich istot, któ​re nie wy​ma​ga​ją wy​ja​śnia​ją​cych okre​śleń. Przy​najm​niej ja tak są​dzę. Ten syn, ten brat był dla nich je​dy​nym łącz​ni​kiem z szer​szym świa​tem, z przy​szło​ścią. Wraz z nim Na​ta​lia Hal​din stra​ci​ła po pro​stu pod​sta​wę czyn​ne​go ży​cia. Czy może się pan więc dzi​wić, że zwra​ca się skwa​pli​wie do je​dy​ne​go czło​wie​ka, o któ​rym brat jej wspo​mi​nał w swo​ich li​stach? Na​zwi​sko pana jest jak gdy​by spu​ści​zną. – Cóż on mógł pi​sać o mnie? – wy​krzyk​nął Ra​zu​mow ni​skim, po​draż​nio​nym gło​sem. – Kil​ka słów tyl​ko. Nie moją jest rze​czą po​wta​rzać je panu. Ale może pan wie​rzyć memu za​pew​nie​niu, że są dość prze​ko​ny​wa​ją​ce, by za​rów​no mat​ka, jak i sio​stra po​kła​da​ły zu​peł​ną uf​ność w war​tość pań​skie​go sądu i w praw​dę

wszyst​kie​go, co może pan mieć im do po​wie​dze​nia. Te​raz nie może pan żad​ną mia​rą przejść obok nich jak koło ob​cych. Umil​kłem i przez chwi​lę wsłu​chi​wa​łem się w od​głos kro​ków nie​licz​nych prze​chod​niów, idą​cych w tę a w tam​tą stro​nę wzdłuż sze​ro​kiej, środ​ko​wej alei. Pod​czas gdy mó​wi​łem, gło​wa Ro​zu​mo​wa opa​dła, na pier​si, ku skrzy​żo​wa​nym ra​mio​nom. Po​de​rwał ją gwał​tow​nie. – Mam więc iść tam i okła​my​wać tę sta​rą ko​bie​tę? Nie był to gniew. To było coś in​ne​go – coś bar​dziej gorz​kie​go i wca​le nie tak pro​ste​go. Wy​czu​łem to coś ze współ​czu​ciem, rów​no​cze​śnie jed​nak za​nie​po​ko​iło mnie do głę​bi, co okrzyk ten mógł ozna​czać. – Mój Boże! Więc praw​da nie wy​star​czy? Spo​dzie​wa​łem się, że bę​dzie mógł pan po​wie​dzieć im coś po​cie​sza​ją​ce​go. My​ślę te​raz o bied​nej mat​ce; Wa​sza Ro​sja jest na​praw​dę okrut​nym kra​jem. Po​ru​szył się… nie​co na krze​śle. – Tak – po​wtó​rzy​łem. – My​śla​łem, że bę​dzie pan miał coś do po​wie​dze​nia, coś au​ten​tycz​ne​go… War​gi Ra​zu​mo​wa za​drga​ły w szcze​gól​ny spo​sób. – A je​śli tego nie war​to opo​wia​dać? – Nie war​to opo​wia​dać? Z ja​kie​go punk​tu wi​dze​nia? Nie ro​zu​miem. – Z każ​de​go punk​tu wi​dze​nia. – Są​dził​bym – rze​kłem cierp​ko – że wszyst​ko, co mo​gło​by wy​ja​śnić oko​licz​no​ści tego aresz​to​wa​nia o pół​no​cy… – Opi​sa​ne​go przez dzien​ni​ka​rza dla za​ba​wy cy​wi​li​zo​wa​nej Eu​ro​py – prze​rwał po​gar​dli​wie. – Tak, opi​sa​ne​go… Ale czy te oko​licz​no​ści nie były praw​dzi​we? Nie mogę zro​zu​mieć pań​skie​go sta​no​wi​ska w tej spra​wie. Albo ten czło​wiek jest dla pana bo​ha​te​rem, albo… Tak na​gle przy​bli​żył swą twarz z dzi​ko roz​dę​ty​mi noz​drza​mi do mo​jej twa​rzy, że tyl​ko z naj​więk​szym tru​dem zdo​ła​łem po​wstrzy​mać się od cof​nię​-

cia. – Pan mnie pyta! Przy​pusz​czam, że wszyst​ko to pana bawi. Więc słu​chaj pan! Je​stem czło​wie​kiem pra​cy. Uczy​łem się. Tak. Stu​dio​wa​łem bar​dzo pil​nie. Mam tu tro​chę ole​ju (ude​rzył się pal​ca​mi w czo​ło). Czy pan nie są​dzi, że Ro​sja​nin może mieć zdro​we am​bi​cje? Otóż ja mia​łem na​wet wi​do​ki po​wo​dze​nia. Z pew​no​ścią mia​łem! A te​raz wi​dzi mnie pan tu​taj za gra​ni​cą – wszyst​ko prze​pa​dło, utra​co​ne, po​świę​co​ne. Wi​dzi mnie pan tu – i pan się pyta! Prze​cież wi​dzi mnie pan – sie​dzą​ce​go przed sobą! Rzu​cił się gwał​tow​nie w tył. Ja za​cho​wa​łem ze​wnętrz​ny spo​kój. – Tak. Wi​dzę tu pana. I przy​pusz​czam, że jest pan tu z po​wo​du spra​wy Hal​di​na. Coś zmie​ni​ło się w jego za​cho​wa​niu. – A więc pan to na​zy​wa spra​wą Hal​di​na? – za​uwa​żył obo​jęt​nie. – Nie mam pra​wa py​tać o co​kol​wiek – rze​kłem. – Nie od​wa​żył​bym się na to. Ale w tym wy​pad​ku mat​ka i sio​stra tego, któ​ry w oczach pań​skich musi być bo​ha​te​rem, nie mogą być panu obo​jęt​ne.. Ta dziew​czy​na jest szcze​rą, szla​chet​ną isto​tą, ma​ją​cą naj​wznio​ślej​sze – po​wiedz​my – złu​dze​nia. Nie po​wie jej pan nic – albo po​wie pan wszyst​ko. Ale prze​cho​dząc do celu mo​jej roz​mo​wy, przede wszyst​kim mu​si​my za​jąć się cho​ro​bli​wym sta​nem jej mat​ki. Może ko​rzy​sta​jąc z pań​skie​go au​to​ry​te​tu da​ło​by się wy​my​ślić coś, co przy​nio​sło​by ulgę tej cier​pią​cej i od​cho​dzą​cej od zmy​słów isto​cie, po​chło​nię​tej ma​cie​rzyń​ską mi​ło​ścią. Wy​raz znu​żo​nej obo​jęt​no​ści wy​stą​pił u nie​go jesz​cze wy​raź​niej, nie mo​głem jed​nak opa​no​wać wra​że​nia, że przy​brał go umyśl​nie. – O tak, moż​na by – bąk​nął nie​dba​le. Na​krył usta dło​nią, by ukryć ziew​nię​cie. Gdy je od​sło​nił, uśmie​cha​ły się lek​ko. – Prze​pra​szam pana. To była dłu​ga roz​mo​wa, a ja nie​wie​le spa​łem przez

dwie ostat​nie noce. To nie​spo​dzie​wa​ne i tro​chę bez​czel​ne uspra​wie​dli​wie​nie mia​ło tę za​le​tę, że było zu​peł​nie praw​dzi​we. Nie sy​piał po no​cach od owe​go dnia, kie​dy w par​ku Châte​au Bo​rel zja​wi​ła się przed nim sio​stra Wik​to​ra Hal​di​na. Udrę​ki i – mogę to stwier​dzić – roz​licz​ne trwo​gi tych bez​sen​nych nocy opi​sał szcze​gó​ło​wo w pa​mięt​ni​ku, któ​ry po​tem miał się do​stać w moje ręce i któ​ry jest głów​nym źró​dłem tego opo​wia​da​nia. W owej chwi​li wy​glą​dał na​praw​dę na wy​czer​pa​ne​go i roz​kle​jo​ne​go we​wnętrz​nie, jak czło​wiek, któ​ry prze​szedł ja​kiś kry​zys. – Mia​łem dużo pil​nej pi​sa​ni​ny do za​ła​twie​nia – do​dał. Wsta​łem z krze​sła na​tych​miast, a on po​szedł za moim przy​kła​dem bez po​śpie​chu, z pew​ną ocię​ża​ło​ścią. – Prze​pra​szam, że za​trzy​ma​łem pana tak dłu​go. – Nie ma za co. Trud​no prze​cież kłaść się do łóż​ka przed nocą. A pan wca​le mnie nie za​trzy​mał. Mo​głem odejść w każ​dej chwi​li. Nie po to z nim zo​sta​łem, by się ob​ra​żać. – Rad je​stem, że za​in​te​re​so​wał się pan do​sta​tecz​nie tą spra​wą – rze​kłem spo​koj​nie. – Nie moja to jed​nak za​słu​ga, wy​star​czył po pro​stu wzgląd na mat​kę pań​skie​go przy​ja​cie​la. Co do pan​ny Hal​din, to swo​je​go cza​su była skłon​na przy​pusz​czać, że jej brat zo​stał w ja​kiś spo​sób wy​da​ny po​li​cji. Ku memu wiel​kie​mu zdzi​wie​niu pan Ra​zu​mow na​gle usiadł z po​wro​tem. Wpa​trzy​łem się w nie​go i mu​szę stwier​dzić, że od​wza​jem​nił mi się po​dob​nym spoj​rze​niem bez zmru​że​nia po​wiek i to przez dość dłu​gą chwi​lę. – ‘W ja​kiś spo​sób – wy​mam​ro​tał, jak gdy​by nie zro​zu​miał lub nie mógł uwie​rzyć wła​snym uszom. – Mo​gło to się stać dzię​ki ja​kie​muś nie​prze​wi​dzia​ne​mu zda​rze​niu lub przez pro​sty przy​pa​dek – cią​gną​łem da​lej – albo też, jak ona, tak cha​rak​te​ry​stycz​nie dla sie​bie, okre​śli​ła, dzię​ki głu​po​cie albo sła​bo​ści ja​kie​goś nie​szczę​-

sne​go, to​wa​rzy​sza-re​wo​la​icjo​ni​sty. – Głu​po​cie albo sła​bo​ści – po​wtó​rzył z go​ry​czą. – Pan​na Hal​din jest bar​dzo szla​chet​ną isto​tą – za​uwa​ży​łem po chwi​li. Ten, któ​re​go Wik​tor Hal​din po​dzi​wiał, wi​bił wzrok w zie​mię. Od​wró​ci​łem się i od​sze​dłem, jak się zda​wa​ło, nie zwró​ciw​szy na​wet jego uwa​gi. Nie ży​wi​łem ura​zy za po​chmur​ną szorst​kość, z jaką mnie po​trak​to​wał. Cała roz​mo​wa po​zo​sta​wi​ła mi wra​że​nie bez​na​dziej​no​ści. Nim wy​do​sta​łem się spo​za sze​re​gu krze​seł i sto​li​ków, do​go​nił mnie. – Hm!… tak… – usły​sza​łem go znów tuż przy so​bie. – A pan co my​śli? Nie od​wró​ci​łem się na​wet. – My​ślę, że na wa​szym na​ro​dzie cią​ży prze​kleń​stwo. Nic nie od​po​wie​dział. Do​pie​ro na chod​ni​ku za bra​mą usły​sza​łem znów jego głos. – Po​szedł​bym z pa​nem ka​wa​łek. Osta​tecz​nie ten za​gad​ko​wy mło​dy czło​wiek bar​dziej mi się po​do​bał niż jego sław​ny ro​dak, wiel​ki Piotr Iwa​no​wicz. Ale nie wi​dzia​łem po​wo​du do spe​cjal​nej uprzej​mo​ści. – Idę te​raz na dwo​rzec naj​krót​szą dro​gą, żeby spo​tkać zna​jo​me​go, któ​ry przy​by​wa z An​glii – rzu​ci​łem w od​po​wie​dzi na tę nie​ocze​ki​wa​ną pro​po​zy​cję. Spo​dzie​wa​łem się, że.może ona przy​nieść coś kon​kret​ne​go. Gdy​śmy sta​li na brze​gu chod​ni​ka cze​ka​jąc na przej​ście tram​wa​ju, Ra​zu​mow za​uwa​żył po​sęp​nie: – Po​do​ba​ło mi się to, co pan te​raz po​wie​dział. – Na​praw​dę? Ze​szli​śmy ra​zem na jezd​nię. – Cała rzecz w tym – cią​gnął da​lej – żeby zro​zu​mieć do grun​tu isto​tę tego prze​kleń​stwa. – My​ślę, że to nie jest bar​dzo trud​ne. – I ja tak my​ślę – przy​tak​nął, ale ta jego zgo​dli​wość, o dzi​wo, nie uczy​ni​ła go ani tro​chę mniej, za​gad​ko​wym.

– Prze​kleń​stwo jest złym uro​kiem – son​do​wa​łem go da​lej. – Cho​dzi więc przede wszyst​kim o to, by zna​leźć spo​sób zła​ma​nia tego uro​ku. – Tak. Zna​leźć spo​sób. Był to znów wy​raz zgo​dy, ale wy​po​wie​dział go tak, jak gdy​by my​ślał o czymś in​nym. Prze​cię​li​śmy na ukos otwar​tą prze​strzeń przed te​atrem i za​czę​li​śmy scho​dzić w dół sze​ro​ką, mało uczęsz​cza​ną uli​cą w kie​run​ku jed​ne​go z mniej​szych mo​stów. Ra​zu​mow szedł obok mnie nie od​zy​wa​jąc się dłu​go. – Pan nie za​mie​rza opu​ścić Ge​ne​wy w naj​bliż​szym cza​sie? – za​py​ta​łem. Mil​czał tak dłu​go, że za​czą​łem oba​wiać się, iż by​łem nie​dy​skret​ny i nie otrzy​mam w ogó​le od​po​wie​dzi. Jed​nak spoj​rzaw​szy na nie​go na​bra​łem nie​mal pew​no​ści, że moje py​ta​nie ja​koś na​praw​dę go za​nie​po​ko​iło. Po​zna​łem to przede wszyst​kim po za​ci​śnię​ciu jego dło​ni – moc​nym, choć ukry​wa​nym. Z chwi​lą jed​nak gdy opa​no​wał to ja​kieś swo​je bo​le​sne wa​ha​nie na tyle, by mi po​wie​dzieć, że nie za​mie​rza wy​jeż​dżać, stał się na​raz pra​wie roz​mow​ny – przy​najm​niej w po​rów​na​niu z bez​ce​re​mo​nial​ną zwię​zło​ścią jego po​przed​nich wy​po​wie​dzi. I ton rów​nież był uprzej​miej​szy. Po​wia​do​mił mnie, iż za​mie​rza tu​taj stu​dio​wać, a tak​że pi​sać. Po​su​nął się aż tak da​le​ko, że po​wie​dział mi o swo​jej byt​no​ści w Stut​t​gar​cie. Stut​t​gart był, jak wie​dzia​łem, jed​nym z ośrod​ków re​wo​lu​cyj​nych. Znaj​do​wał się tam za​rząd jed​nej z ro​syj​skich par​tii (nie umiem już po​wie​dzieć któ​rej). Tam wła​śnie Ra​zu​mow ze​tknął się z czyn​ną dzia​łal​no​ścią re​wo​lu​cjo​ni​stów poza Ro​sją. – Nie by​łem do​tąd nig​dy za gra​ni​cą – wy​ja​śnił z ko​lei ra​czej obo​jęt​nym to​nem. Po czym, po kró​ciut​kim wa​ha​niu, cał​ko​wi​cie od​mien​nym od drę​czą​cej nie – pew​no​ści, jaką po​przed​nio obu​dzi​ło moje pro​ste py​ta​nie, czy za​mie​rza po​zo​stać w Ge​ne​wie – uczy​nił mi nie​spo​dzie​wa​ne zwie​rze​nie. – Cho​dzi o to, że po​wie​rzy​li mi pew​ną mi​sję. – Któ​ra za​trzy​ma pana tu, w Ge​ne​wie?

– Tak. Tu​taj. W tym wstręt​nym… By​łem dość za​do​wo​lo​ny z mo​jej zdol​no​ści ze​sta​wia​nia fak​tów, gdy do​sze​dłem do prze​ko​na​nia, że mi​sja ta była ja​koś zwią​za​na z oso​bą wiel​kie​go Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Ale oczy​wi​ście za​cho​wa​łem ten do​mysł dla sie​bie, a Ra​zu​mow nie od​zy​wał się zno​wu przez dłuż​szy czas. Do​pie​ro kie​dy​śmy do​cho​dzi​li już do mo​stu, na​gle otwo​rzył usta: – Czy mógł​bym zo​ba​czyć ten cen​ny ar​ty​kuł? Mu​sia​łem za​sta​no​wić się chwi​lę, nim zro​zu​mia​łem, o co mu cho​dzi. – Tu​tej​sza pra​sa prze​dru​ko​wa​ła z nie​go wy​jąt​ki. Kom​ple​ty ga​zet znaj​dzie pan w wie​lu lo​ka​lach. Pa​mię​tam, że mój eg​zem​plarz an​giel​skie​go dzien​ni​ka wrę​czy​łem pan​nie Hal​din na​za​jutrz po jego na​dej​ściu. Po​tem z nie​ma​łą tro​ską wi​dy​wa​łem go ca​ły​mi ty​go​dnia​mi na sto​li​ku przy fo​te​lu bied​nej mat​ki. Wresz​cie znik​nął. Przy​nio​sło mi to szcze​rą ulgę, za​pew​niam pana. Ra​zu​mow przy​sta​nął. – Spo​dzie​wam się – cią​gną​łem da​lej – że znaj​dzie pan czas, by od​wie​dzać te pa​nie czę​sto, że po​sta​ra się pan o to. Po​pa​trzył na mnie tak dziw​nie, że nie po​tra​fił​bym na​wet opi​sać tego spoj​rze​nia. Nie mo​głem w ogó​le zro​zu​mieć, jaki mia​ło ono zwią​zek z mo​imi sło​wa​mi. Co mu do​le​ga? –- za​da​łem so​bie py​ta​nie. Ja​każ to dziw​na myśl przy​szła mu do gło​wy? Jaka wi​zja tych wszyst​kich okrop​no​ści, któ​rym moż​na się na​pa​trzyć w jego bez​na​dziej​nym kra​ju, opa​dła go na​gle, by stra​szyć w jego my​ślach? Je​śli była zwią​za​na z lo​sem Wik​to​ra Hal​di​na, to mia​łem moc​ną na​dzie​ję, że za​cho​wa ją dla sie​bie na za​wsze. Mó​wiąc praw​dę by​łem tak wstrzą​śnię​ty, że usi​ło​wa​łem po​kryć to wra​że​nie – Boże od​puść – uśmie​chem i przy​bra​ną żar​to​bli​wo​ścią. – Na pew​no nie przyj​dzie to panu z tru​dem! – wy​krzyk​ną​łem. Od​wró​cił się ode mnie i oparł o po​ręcz mo​stu. Po​cze​ka​łem chwi​lę pa​trząc na jego ple​cy, lecz mogę za​pew​nić, że w tym mo​men​cie nie mia​łem ocho​ty

zo​ba​czyć znów jego twa​rzy. Nie ru​szał się wca​le. Nie za​mie​rzał się ru​szyć. Od​sze​dłem z wol​na w stro​nę dwor​ca, ale przy koń​cu mo​stu obej​rza​łem się przez ra​mię. Nie, nie po​ru​szył się. Stał moc​no prze​chy​lo​ny przez ba​rie​rę, jak gdy​by urze​czo​ny gład​kim nur​tem błę​kit​nej wody, pły​ną​cej pod ar​ka​dą. Prąd jest tam szyb​ki – sza​le​nie szyb​ki – nie​któ​rych lu​dzi przy​pra​wia o za​wrót gło​wy. Ja sam nie mogę pa​trzeć nań dłu​żej beż uczu​cia oba​wy, że jego nisz​czą​ca siła po​rwie mnie na​gle ze sobą. Są lu​dzie, któ​rzy nie mogą się oprzeć przy​cią​ga​niu prze​moż​nej siły i gwał​tow​ne​go ru​chu. Dla Ra​zu​mo​wa mia​ło to wi​docz​nie swój urok. Zo​sta​wi​łem go wy​chy​lo​ne​go moc​no za po​ręcz mo​stu. Jego za​cho​wa​nie się w sto​sun​ku do mnie nie mo​gło wy​ni​kać ze zwy​kłej gbu​ro​wa​to​ści. Coś in​ne​go kry​ło się tam na dnie pod po​gar​dą i znie​cier​pli​wie​niem. Może, po​my​śla​łem w na​głym prze​czu​ciu ukry​tej praw​dy, może to było to samo, co nie po​zwo​li​ło mu prze​szło ty​dzień, ba, pra​wie przez dzie​sięć dni, spo​tkać się z pan​ną Hal​din. Ale co to było ta​kie​go, nie umia​łem od​gad​nąć.

CZĘŚĆ TRZE​CIA

I

Woda pod mo​stem rwa​ła ostrym, głę​bo​kim nur​tem. Mia​ło się wra​że​nie, że ten lek​ko sfa​lo​wa​ny prąd po​tra​fił​by, w cza​sie gdy się nań pa​trzy​ło, wy​żło​bić so​bie ło​ży​sko w li​tym gra​ni​cie. Ale gdy​by pły​nął po​przez pierś Ra​zu​mo​wa, nie zdo​łał​by zmyć po​kła​dów go​ry​czy, ja​kie na​gro​ma​dzi​ło w nim jego roz​bi​te ży​cie. „Co to wszyst​ko zna​czy?” – my​ślał wpa​tru​jąc się w rwą​cy nurt, tak czy​sty i gład​ki, że tyl​ko mi​gnię​cie drob​nej po​wietrz​nej bań​ki lub cie​niut​kie​go pa​sem​ka pia​ny – niby… bia​łe​go wło​sa – zdra​dza​ło jego za​wrot​ną szyb​kość, jego strasz​li​wą siłę. „Cze​mu ten sta​ry an​giel​ski na​tręt na​pa​to​czył się na mnie? I co zna​czy ta głu​pia ga​da​ni​na o ja​kiejś sta​rej wa​riat​ce?” Umyśl​nie si​lił się na bru​tal​ność okre​śleń, ale uni​kał wspo​mi​na​nia mło​dej dziew​czy​ny. „Sta​ra wa​riat​ka – po​wtó​rzył w my​śli. – Co za fa​tal​ność! A może po​wi​nie​nem zlek​ce​wa​żyć to wszyst​ko jako zwy​kłe bzdu​ry? Ale nie! Mylę się! Nie wol​no mi ni​cze​go lek​ce​wa​żyć. Lada głup​stwo może się stać przy​czy​ną naj​nie​bez​piecz​niej​szych po​wi​kłań. Jak się ustrzec przed tym wszyst​kim? To po​ko​ny​wa zu​peł​nie in​te​li​gen​cję czło​wie​ka. Im ktoś jest in​te​li​gent​niej​szy, tym mniej po​dej​rze​wa nie​do​rzecz​ność cze​goś.” Fala gnie​wu za​la​ła na chwi​lę jego my​śli i aż wstrzą​snę​ła jego cia​łem, prze​chy​lo​nym przez ba​lu​stra​dę. Po​tem wró​cił do swych mil​czą​cych roz​wa​żań, jak​by do se​kret​nej roz​mo​wy ze sobą. Lecz na​wet w tym we​wnętrz​nym sam na sam myśl jego omi​ja​ła pew​ne te​ma​ty – z cze​go zda​wał so​bie nie​ja​sno spra​wę. „Mimo wszyst​ko to nie jest ab​surd. To jest tyl​ko bez zna​cze​nia. Ab​so​lut​nie

bez zna​cze​nia – ab​so​lut​nie. Wa​riac​two ja​kiejś sta​rej ko​bie​ty; ka​pry​śne na​tręc​two ga​da​tli​we​go, star​sze​go An​gli​ka. Ja​kie li​cho go przy​nio​sło? Chy​ba po​trak​to​wa​łem go do​sta​tecz​nie z góry? Al​boż nie mia​łem ra​cji? To je​dy​ny spo​sób na ta​kich na​trę​tów. Czyż moż​li​we, aby stał tam jesz​cze za mo​imi ple​ca​mi i cze​kał na mnie?” Lek​ki dreszcz prze​biegł mu po ple​cach. To nie był lęk. Był pe​wien, że to nie lęk, lęk o sie​bie – nie​mniej jed​nak był to ro​dzaj oba​wy, jak​by o ko​goś in​ne​go, kogo znał, ale nie mógł okre​ślić z na​zwi​ska. Do​pie​ro przy​po​mnie​nie, że ten na​tręt​ny An​glik śpie​szył się do po​cią​gu, uspo​ko​iło go na ja​kiś czas. By​ło​by głu​po​tą przy​pusz​czać, że bę​dzie tra​cił czas na cze​ka​nie. Nie war​to się na​wet oglą​dać, aby to spraw​dzić. Ale co ten czło​wiek miał na my​śli plo​tąc te nie​by​wa​łe bzdu​ry o ga​ze​cie i o tej sta​rej wa​riat​ce? – za​sta​no​wił się na​gle. W każ​dym ra​zie było to prze​klę​te na​rzu​ca​nie się, na ja​kie tyl​ko An​glik mógł się zdo​być. To wszyst​ko sta​no​wi​ło dla nie​go ro​dzaj spor​tu, gry w re​wo​lu​cję – ta​kiej gry, na któ​rą spo​glą​dał ze szczy​tów swo​jej wyż​szo​ści. Lecz co u li​cha zna​czył ten jego wy​krzyk​nik: „Czyż praw​da nie wy​star​czy?” Ra​zu​niow przy​ci​snął skrzy​żo​wa​ne ra​mio​na do ka​mien​nej ba​lu​stra​dy, o któ​rą wspar​ty był ca​łym cię​ża​rem. „Czyż praw​da nie wy​star​czy? Praw​da – dla sta​rej, zwa​rio​wa​nej mat​ki tego…” Wzdry​gnął się zno​wu. Tak. Praw​da wy​star​czy! Oczy​wi​ście wy​star​czy. To pew​ne. Będą mi jesz​cze dzię​ko​wać – my​ślał for​mu​łu​jąc cy​nicz​nie nie​wy​po​wie​dzia​ne sło​wa. „Nie​wąt​pli​wie z wdzięcz​no​ści rzu​cą mi się na szy​ję” – szy​dził w du​chu. Ale ten na​strój opu​ścił go na​tych​miast. Ogar​nął go smu​tek, jak gdy​by ser​ce sta​ło się na​raz próż​ne. „Cóż, mu​szę być ostroż​ny – po​my​ślał w koń​cu, wra​ca​jąc do przy​tom​no​ści, jak gdy​by jego umysł obu​dził się z transu. – Me ma ani czło​wie​ka, ani rze​czy na tyle ab​sur​dal​nych czy bez zna​cze​nia, by wol​no było je lek​ce​wa​żyć – my​ślał ze znu​że​niem. – Mu​szę być ostroż​ny.”

Ra​zu​mow ode​pchnął się ręką od ba​lu​stra​dy, za​wró​cił i po​szedł pro​sto do swe​go miesz​ka​nia, gdzie w cią​gu kil​ku na​stęp​nych dni pę​dził ży​cie sa​mot​ne i za​mknię​te. Za​nie​dbał Pio​tra Iwa​no​wi​cza, do któ​re​go był przy​dzie​lo​ny przez gru​pę stut​t​garc​ką; nie od​wie​dzał uchodź​ców-re​wo​lu​cjo​ni​stów, z któ​ry​mi go po przy​jeź​dzie za​po​zna​no. W ogó​le od​ciął się od świa​ta. A jed​no​cze​śnie czuł, że po​dob​ne po​stę​po​wa​nie, bu​dząc zdzi​wie​nie a ro​dząc po​dej​rze​nia, nio​sło w so​bie za​rod​ki nie​bez​pie​czeń​stwa dla nie​go sa​me​go. Nie zna​czy to, żeby przez tych kil​ka dni wca​le nie wy​cho​dził z domu. Spo​tka​łem go kil​ka razy na uli​cy, uda​wał jed​nak, że mnie nie po​zna​je. Raz, wra​ca​jąc z wie​czor​nych od​wie​dzin od pań Hal​din, zo​ba​czy​łem go prze​cho​dzą​ce​go w po​przek ciem​nej jezd​ni Bul​wa​ru Fi​lo​zo​fów. Był w pal​cie z po​sta​wio​nym koł​nie​rzem, a na gło​wie miał mięk​ki ka​pe​lusz o sze​ro​kim ron​dzie. Pa​trzy​łem, jak szedł pro​sto do domu tych pań, ale za​miast wejść do środ​ka, sta​nął na​prze​ciw​ko oświe​tlo​nych jesz​cze okien, a po nie​ja​kim cza​sie ru​szył da​lej i skrę​cił w bocz​ną uli​cę. Wie​dzia​łem, że nie od​wie​dził do​tąd pani Hal​din. Pan​na Na​ta​lia mó​wi​ła mi, że pan Ra​zu​mow się z tym ocią​ga. Zresz​tą stan umy​sło​wy pani Hal​din uległ zmia​nie: zda​wa​ła się te​raz wie​rzyć, że jej syn żyje, i może na​wet ocze​ki​wa​ła jego przy​jaz​du. Sie​dzia​ła nie​ru​cho​mo w wiel​kim fo​te​lu przy oknie – w cią​głym ocze​ki​wa​niu, na​wet gdy spusz​czo​no już ro​le​ty i za​pa​lo​no lam​py. Je​śli idzie o mnie, by​łem pew​ny, że cios, któ​ry otrzy​ma​ła, był śmier​tel​ny. Pan​na Hal​din, któ​rej oczy​wi​ście nie zwie​rzy​łem się z mo​ich prze​czuć, była zda​nia, że obec​nie nic do​bre​go nie mo​gło​by wy​nik​nąć z przed​sta​wie​nia jej pana Ra​zu​mo​wa, ja zaś w zu​peł​no​ści po​dzie​la​łem ten po​gląd. Wie​dzia​łem, że spo​ty​ka się z nim na Ba​stio​nach. Raz czy dwa razy doj​rza​łem ich spa​ce​ru​ją​cych z wol​na po głów​nej alei. Spo​ty​ka​li się co​dzien​nie przez sze​reg ty​go​dni. Uni​ka​łem prze​cho​dze​nia tam​tę​dy w po​rze spa​ce​rów pan​ny Hal​din. Pew​ne​go dnia jed​nak przez roz​tar​gnie​nie mi​ną​łem bra​mę par​ko​wą i spo​tka​-

łem ją samą. Przy​sta​ną​łem, żeby za​mie​nić parę słów. Pan Ra​zu​mow nie po​ja​wił się i oczy​wi​ście za​czę​li​śmy mó​wić o nim. – Czy po​wie​dział pani coś okre​ślo​ne​go o dzia​łal​no​ści bra​ta – o jego koń​cu? – od​wa​ży​łem się za​py​tać. – Nie – przy​zna​ła pan​na Hal​din z pew​nym wa​ha​niem – nic okre​ślo​ne​go. Oczy​wi​ście ro​zu​mia​łem, że wszyst​kie ich roz​mo​wy mu​sia​ły się ob​ra​cać do​ko​ła zmar​łe​go, dzię​ki któ​re​mu się spo​tka​li. To było nie​unik​nio​ne. Ale ją in​te​re​so​wał żywy czło​wiek. I to, jak są​dzę, rów​nież było nie​unik​nio​ne. Gdy zaś za​czą​łem py​tać da​lej, oka​za​ło się, że Ra​zu​mow od​sło​nił się przed nią jako re​wo​lu​cjo​ni​sta by​najm​niej nie prze​cięt​ny, lek​ce​wa​żą​cy ha​sła, teo​rie, a tak​że lu​dzi. Po​do​ba​ło mi się to ra​czej – ale rów​no​cze​śnie tro​chę za​sta​no​wi​ło. – Umysł jego się​ga w przy​szłość, znacz​nie wy​prze​dza​jąc okres wal​ki – ob​ja​śni​ła mnie pan​na Hal​din. – Oczy​wi​ście, jest on tak​że czyn​nym dzia​ła​czem – do​da​ła. – A pani go ro​zu​mie? – za​py​ta​łem wręcz. Za​wa​ha​ła się zno​wu. – Nie​zu​peł​nie – szep​nę​ła. Po​ją​łem, że ocza​ro​wał ją za​cho​wa​niem ta​jem​ni​czej re​zer​wy. – Wie pan, co my​ślę? – cią​gnę​ła da​lej prze​ła​mu​jąc wła​sną po​wścią​gli​wą, pra​wie opor​ną po​sta​wę. – My​ślę, że on ob​ser​wu​je mnie i bada, aby się prze​ko​nać, czy je​stem god​na jego za​ufa​nia. – I to po​do​ba się pani? Przez chwi​lę mil​cza​ła ta​jem​ni​czo, po czym ener​gicz​nie, choć to​nem po​uf​nym oświad​czy​ła: – Je​stem prze​ko​na​na, że ten nad​zwy​czaj​ny czło​wiek prze​my​śli​wa nad ja​kimś roz​le​głym pla​nem, ja​kimś wiel​kim przed​się​wzię​ciem; jest przez nie opę​ta​ny – za​drę​cza się nim – a tak​że tym, że jest sa​mot​ny na świe​cie. – No i oglą​da się za po​moc​ni​ka​mi? – uzu​peł​ni​łem, od​wra​ca​jąc gło​wę. Zno​wu na​stą​pi​ło mil​cze​nie.

– To moż​li​we – rze​kła wresz​cie. Zmar​ły brat, umie​ra​ją​ca mat​ka, za​gra​nicz​ny przy​ja​ciel ze​szli na dal​szy plan. Ale i Piotr Iwa​no​wicz znikł z ho​ry​zon​tu. Ta myśl po​cie​szy​ła mnie. Wi​dzia​łem jed​nak ol​brzy​mi cień ro​syj​skie​go ży​cia, za​gęsz​cza​ją​cy się już nad nią jak ciem​ność bli​skiej nocy. Po​chło​nie ją nie​ba​wem. Za​py​ta​łem o pa​nią Hal​din – tę dru​gą ofia​rę śmier​tel​ne​go cie​nia. Z jej szcze​rych oczu wy​czy​ta​łem nie​po​kój za​pra​wio​ny wy​rzu​ta​mi su​mie​nia. Z mat​ką nie było chy​ba go​rzej, ale gdy​bym tyl​ko wie​dział, jak dzi​wacz​ne mie​wa cza​sa​mi przy​wi​dze​nia! Tu pan​na Hal​din spoj​rza​ła na ze​ga​rek, oświad​czy​ła, że ani chwi​li nie może dłu​żej po​zo​stać, i uści​snąw​szy mi szyb​ko rękę od​bie​gła lek​kim kro​kiem. Nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści, że pan Ra​zu​mow nie miał się już po​ka​zać tego dnia. Nie​po​ję​ty mło​dzie​niec!… Ale w nie​speł​na go​dzi​nę póź​niej, prze​cho​dząc Pla​cem Mol​lard, do​strze​głem go, jak wsia​dał do tram​wa​ju zdą​ża​ją​ce​go na Po​łu​dnio​we Wy​brze​że. „Je​dzie do Châte​au Bo​rel!” – po​my​śla​łem. Wy​rzu​ciw​szy Ra​zu​mo​wa u bra​my Châte​au Bo​rel, o ja​kie pół mili od mia​sta, tram​waj je​chał da​lej po​mię​dzy dwo​ma sze​re​ga​mi cie​ni​stych drzew. Po dru​giej stro​nie dro​gi, w bla​sku słoń​ca, krót​ki drew​nia​ny po​most wy​bie​gał w płyt​ką tu i bla​dą wodę je​zio​ra, któ​ra przy​bie​ra​ła da​lej moc​no błę​kit​ny ko​lor, od​bi​ja​ją​cy nie​przy​jem​nie od zie​lo​nych, gład​kich sto​ków prze​ciw​le​głe​go brze​gu. Cały ten kra​jo​braz z mo​la​mi, por​to​wy​mi z bia​łe​go ka​mie​nia, pod​kre​śla​ją​cy​mi si​na​wą li​nią ciem​ny front mia​sta po le​wej, po pra​wej zaś roz​le​głą prze​strzeń wody, w któ​rą wci​ska​ło się kil​ka nie​cie​ka​wych przy​ląd​ków – spra​wiał ba​nal​ne i po​ły​skli​we wra​że​nie zbyt świe​że​go oleo​dru​ku. Ra​zu​mow od​wró​cił się od nie​go z po​gar​dą. Wy​dał mu się wstręt​ny, przy​tła​cza​ją​co wstręt​ny, w swym bez​dusz​nym wy​koń​cze​niu: uzmy​sło​wie​nie do​sko​na​łej prze​cięt​no​ści, osią​gnię​tej w koń​cu po wie​kach pra​cy i kul​tu​ry. I od​wró​ciw​szy się sta​-

nął aa wprost wej​ścia do Châte​au Bo​rel. Kra​ty głów​ne​go wjaz​du i łuk z ku​te​go że​la​za wspar​ty na ka​mien​nych, nad​żar​tych desz​cza​mi słu​pach były bar​dzo za​rdze​wia​łe. I choć świe​że śla​dy kół bie​gły pod bra​mą, ro​bi​ła ona wra​że​nie nie otwie​ra​nej od bar​dzo daw​na. Ale obok dom​ku por​tie​ra wznie​sio​ne​go z te​goż co słu​py sza​re​go ka​mie​nia (wszyst​kie okna dom​ku były za​bi​te de​ska​mi) znaj​do​wa​ła się bocz​na furt​ka. Kra​ty jej były rów​nież po​kry​te rdzą; te​raz sta​ła otwo​rem i zda​wa​ło się, że jej od daw​na nie za​my​ka​no. Istot​nie, gdy Ra​zu​mow chciał ją tro​chę sze​rzej otwo​rzyć, nie da​wa​ła się ru​szyć. – De​mo​kra​tycz​na cno​ta! Wi​docz​nie nie ma tu zło​dziei – mruk​nął do sie​bie nie​chęt​nie. Lecz za​nim wszedł do par​ku, spoj​rzał jesz​cze kwa​śno na ja​kie​goś ro​bot​ni​ka sie​dzą​ce​go bez​czyn​nie na ław​ce w sze​ro​kiej czy​stej alei. Je​go​mość ten wy​so​ko za​darł nogi, rękę prze​wie​sił przez ni​ską po​ręcz pu​blicz​nej ław​ki i wy​po​czy​wał po kró​lew​sku z taką miną, jak gdy​by wszyst​ko wo​kół na​le​ża​ło do nie​go. – Wy​bor​ca! Wy​bie​ral​ny! Oświe​co​ny! – mruk​nął Ra​zu​mow do sie​bie. – A z tym wszyst​kim by​dlę. Ra​zu​mow wszedł do par​ku i ru​szył szyb​ko sze​ro​kim za​ko​lem pod​jaz​do​wej dro​gi, sta​ra​jąc się nie my​śleć o ni​czym – aby dać wy​po​czy​nek gło​wie, dać wy​po​czy​nek uczu​ciom. Ale do​szedł​szy do stóp ta​ra​su przed do​mem za​chwiał się, jak gdy​by wstrzy​ma​ny fi​zycz​nie przez ja​kąś nie​wi​dzial​ną siłę. Zdu​mia​ło go nie​zro​zu​mia​łe bi​cie wła​sne​go ser​ca. Sta​nął i pa​trzył na ce​gla​ny mur ta​ra​su z ar​ka​da​mi, ople​cio​ny​mi ską​po przez mi​zer​ne pną​cze, z wą​ską, za​nie​dba​ną grzę​dą kwia​tów u dołu. „To tu – po​my​ślał, prze​ję​ty dziw​nym lę​kiem. – Tu – na tym sa​mym miej​scu…” Do​znał po​ku​sy, by uciec na samo wspo​mnie​nie pierw​sze​go spo​tka​nia z Na​ta​lią Hal​din. Uświa​do​mił to so​bie, ale nie ru​szył się z miej​sca,– nie dla​te​-

go, by chciał prze​zwy​cię​żyć nie​god​ną sła​bość, ale po​nie​waż wie​dział, że nie ma do​kąd ucie​kać. Co wię​cej, nie mógł opu​ścić Ge​ne​wy. Ro​zu​miał, na​wet bez prze​my​śle​nia spra​wy, że było to nie​po​do​bień​stwo. By​ło​by to zgub​ne przy​zna​nie się, akt mo​ral​ne​go sa​mo​bój​stwa. Zresz​tą kry​ło się w tym i ma​te​rial​ne nie​bez​pie​czeń​stwie. Z wol​na za​czął więc wstę​po​wać po stop​niach ta​ra​su po​mię​dzy dwie​ma zie​lo​ny​mi urna​mi z omsza​łe​go ka​mie​nia, o ża​łob​nym wy​glą​dzie. W głę​bi sze​ro​kiej plat​for​my, gdzie kil​ka kę​pek tra​wy ro​sło na sza​rym żwi​rze, wid​nia​ły otwar​te na oścież drzwi domu, któ​re​go par​te​ro​we okna przy​sło​nię​to ża​lu​zja​mi. Ra​zu​mow po​my​ślał, że mu​sia​no za​uwa​żyć jego przyj​ście, gdyż w drzwiach stał Piotr Iwa​no​wicz bez swe​go cy​lin​dra i wi​docz​nie ocze​ki​wał go​ścia. Uro​czy​sty czar​ny an​glez i ob​na​żo​na gło​wa wy​ra​ża​ły dwu​znacz​ne sta​no​wi​sko naj​więk​sze​go fe​mi​ni​sty Eu​ro​py w domu jego ege​rii, pani de S. Było w tym jak​by po​łą​cze​nie ce​re​mo​nial​nej po​sta​wy go​ścia ze swo​bo​dą wła​ści​cie​la. Oka​za​ły, bro​da​ty i ukry​ty za ciem​no​nie​bie​ski​mi oku​la​ra​mi, po​wi​tał mło​de​go czło​wie​ka i od razu ujął go po​ufa​le pod ra​mię. Ra​zu​mow po​wścią​gnął od​ruch nie​chę​ci wy​sił​kiem, któ​ry dzię​ki cią​głe​mu przy​mu​so​wi ostroż​no​ści stał się u nie​go pra​wie ma​chi​nal​ny. Ten sam przy​mus na​rzu​cił mu wy​raz su​ro​wej, pra​wie fa​na​tycz​nej nie​przy​stęp​no​ści. „Bo​ha​ter​ski zbieg”, pod wra​że​niem tej zim​nej re​zer​wy no​we​go przy​by​sza z re​wo​lu​cyj​nej Ro​sji przy​brał raz jesz​cze po​jed​naw​czy, nie​mal po​uf​ny ton. Ma​da​me de S. wy​po​czy​wa​ła po źle prze​spa​nej nocy. Mie​wa​ła czę​sto ta​kie złe noce. On zaś, zo​sta​wiw​szy ka​pe​lusz na scho​dach, ze​szedł na dół, by za​pro​po​no​wać swe​mu mło​de​mu przy​ja​cie​lo​wi prze​chadz​kę i szcze​rą po​ga​węd​kę w jed​nej z cie​ni​stych alei poza do​mem. Wy​po​wie​dziaw​szy to jed​nym tchem, wiel​ki czło​wiek spoj​rzał na nie​ru​cho​mą twarz swe​go to​wa​rzy​sza i wy​krzyk​nął mimo woli: – Sło​wo daję, mój mło​dy przy​ja​cie​lu, nad​zwy​czaj​ny z pana

czło​wiek. – Są​dzę, że się pan myli, Pio​trze Iwa​no​wi​czu. Gdy​bym był na​praw​dę nad​zwy​czaj​nym czło​wie​kiem, nie znaj​do​wał​bym się tu​taj i nie spa​ce​ro​wał​bym z pa​nem po tym ogro​dzie w Szwaj​ca​rii, w kan​to​nie ge​new​skim, w gmi​nie – jak​że się na​zy​wa gmi​na, do któ​rej to miej​sce na​le​ży?… Mniej​sza z tym – w każ​dym ra​zie w sa​mym ser​cu de​mo​kra​cji. Ser​ce jak​by dla niej stwo​rzo​ne; nie więk​sze od ze​schłe​go ziarn​ka gro​chu i ty​leż co ono war​te. Nie… je​stem bar​dziej nad​zwy​czaj​ny niż wszy​scy Ro​sja​nie tu​ła​ją​cy się za gra​ni​cą. Ale Piotr Iwa​no​wicz za​prze​czył z na​ci​skiem: – Nie! Nie! Nie jest pan prze​cięt​ny. Znam do​brze Ro​sjan, któ​rzy… tak… miesz​ka​ją za gra​ni​cą. Pan robi na mnie, a tak​że i na in​nych wra​że​nie wy​bit​nej in​dy​wi​du​al​no​ści. „Co on przez to ro​zu​mie?” po​my​ślał Ra​zu​mow pa​trząc by​stro na to​wa​rzy​sza. Twarz Pio​tra Iwa​no​wi​cza wy​ra​ża​ła peł​ną za​du​my po​wa​gę. – Nie przy​pusz​cza​cie chy​ba, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że by​łem po​zba​wio​ny wia​do​mo​ści o was z róż​nych miejsc, w któ​rych da​li​ście się po​znać w dro​dze do Ge​ne​wy. Otrzy​my​wa​łem li​sty. – O! Je​ste​śmy bar​dzo po​chop​ni do mó​wie​nia jed​ni o dru​gich – wtrą​cił Ra​zu​mow, któ​ry słu​chał z wiel​ką uwa​gą. – Plot​ki, hi​sto​ryj​ki, po​dej​rze​nia i tym po​dob​ne rze​czy – to po​tra​fi​my do​sko​na​le! Na​wet oszczer​stwa! Po​zwa​la​jąc so​bie na ten wy​pad Ra​zu​mow bar​dzo do​brze ukrył ogar​nia​ją​cy go nie​po​kój. Jed​no​cze​śnie po​wta​rzał so​bie, że nie ma naj​mniej​sze​go po​wo​du do obaw. Oczy​wi​sta szcze​rość pro​te​stu​ją​ce​go gło​su przy​nio​sła mu ulgę: – Nie​ba! – wy​krzyk​nął Piotr Iwa​no​wicz. – O czym pan mówi, pan?! Ja​kiż po​wód pan może mieć do?… Wiel​ki zbieg wy​rzu​cił ręce w górę, jak gdy​by bra​kło mu słów w ob​li​czu oczy​wi​stej praw​dy. Ra​zu​mow uspo​ko​ił się. A jed​nak coś go pcha​ło, by cią​gnąć w tym sa​mym to​nie.

– Mó​wię o tru​ją​cych chwa​stach, któ​re ro​sną w świe​cie spi​skow​ców jak mu​cho​mo​ry w ciem​nej piw​ni​cy. – Rzu​ca pan oszczer​stwa – zre​flek​to​wał go Piotr Iwa​no​wicz – któ​re, je​śli cho​dzi o pana… – Nie! – prze​rwał Ra​zu​mow bez​na​mięt​nie. – Z pew​no​ścią nie chcę rzu​cać oszczerstw, ale wolę nie mieć złu​dzeń. Piotr Iwa​no​wicz ob​jął go ‘nie​prze​nik​nio​nym spoj​rze​niem spo​za swych ciem​nych oku​la​rów i uśmiech​nął się z lek​ka. – Czło​wiek, któ​ry mówi, że nie ma złu​dzeń, ma przy​najm​niej to jed​no – rzekł bar​dzo przy​ja​ciel​sko. – Wi​dzę jed​nak, jak się rze​czy mają, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Pan dąży do sto​icy​zmu. – Sto​icyzm! To poza Gre​ków i Rzy​mian. Zo​staw​my go im. My je​ste​śmy Ro​sja​nie, to zna​czy – dzie​ci, to zna​czy – szcze​rzy, to zna​czy – cy​nicz​ni, je​że​li pan woli. Ale to przy​najm​niej nie jest poza. Na​stą​pi​ło dłu​gie mil​cze​nie. Obaj męż​czyź​ni prze​cha​dza​li się z wol​na pod li​pa​mi. Piotr Iwa​no​wicz za​ło​żył ręce w tył. Ra​zu​mow czuł, że nie​żwi​ro​wa​ny grunt moc​no za​cie​nio​nej alei jest wil​got​ny i jak​by śli​ski pod jego sto​pa​mi. Za​sta​na​wiał się z nie​po​ko​jem, czy mó​wił to, co na​le​ża​ło. Po​my​ślał, że po​wi​nien bar​dziej pa​no​wać nad kie​run​kiem roz​mo​wy. Wiel​ki czło​wiek zda​wał się rów​nież po​grą​żo​ny w za​du​mie. Wresz​cie od​chrząk​nął, a Ra​zu​mow uczuł na​tych​miast bo​le​sny przy​pływ wzgar​dy i stra​chu. – Je​stem zdu​mio​ny – za​czął Piotr Iwa​no​wicz ła​god​nie. – Je​śli​by na​wet pań​skie oskar​że​nia były słusz​ne,.czyż może być mowa o oszczer​stwach albo plot​kach, o ile cho​dzi o pana? To nie ma sen​su. Fak​tem jest, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że zbyt mało wie się o panu, by było z cze​go snuć plot​ki, a tym bar​dziej oszczer​stwa. W chwi​li obec​nej oso​ba pań​ska zwią​za​na jest z wiel​kim czy​nem, któ​re​go ocze​ki​wa​no i o któ​re​go do​ko​na​nie na próż​no się ku​szo​no. Lu​dzie gi​nę​li przy sa​mym usi​ło​wa​niu tego, cze​go​ście pan i Hal​din wresz​cie do​-

ko​na​li. Przy​by​wa pan do nas z Ro​sji z tą re​pu​ta​cją. Ale nie mo​że​cie za​prze​czyć, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że do​tych​czas nie by​li​ście zbyt​nio roz​mow​ni. Lu​dzie, z któ​ry​mi się pan… sty​kał, udzie​li​li mi swo​ich spo​strze​żeń: je​den na​pi​sał to, dru​gi tam​to, ale ja wy​ra​biam so​bie zda​nie sam. Cze​ka​łem, by pana po​znać. Jest pan czło​wie​kiem nie​po​spo​li​tym. Za​mknię​tym w so​bie, bar​dzo za​mknię​tym. Ta ma​ło​mów​ność, ta su​ro​wa twarz, to coś nie​ugię​te​go i ta​jem​ni​cze​go w pa​nii bu​dzi na​dzie​je i pew​ną cie​ka​wość, do cze​go może pan dą​żyć. Jest w panu coś z Bru​tu​sa… – Pro​szę oszczę​dzić mi tych kla​sycz​nych po​rów​nań – wy​buch​nął Ra​zu​mow ner​wo​wo. – Co Ju​nius Bru​tus ma z tym wspól​ne​go? To śmiesz​ne! Czy chce pan przez to po​wie​dzieć – do​dał sar​ka​stycz​nie, ale zni​ża​jąc głos – że ro​syj​scy re​wo​lu​cjo​ni​ści to sami pa​try​cju​sze i że ja je​stem ary​sto​kra​tą? Piotr Iwa​no​wicz, któ​ry do​tych​czas po​ma​gał so​bie w mo​wie ge​sta​mi, za​ło​żył ręce w tył i szedł ja​kiś czas w za​my​śle​niu. – Nie, nie wszy​scy są pa​try​cju​sza​mi – mruk​nął wresz​cie – ale pan w każ​dym ra​zie jest jed​nym z nas. Ra​zu​mow uśmiech​nął się gorz​ko. – To pew​na, że nie na​zy​wam się Gu​gen​he​imer – rzekł szy​der​czo. – Nie je​stem de​mo​kra​tycz​nym Ży​dem. Cóż ja na to po​ra​dzę? Nie każ​dy ma ta​kie szczę​ście. Nie mam na​zwi​ska, nie mam… Wi​dać było, że eu​ro​pej​ski lu​mi​narz prze​jął się tym wiel​ce. Cof​nął się o krok i wy​rzu​cił przed sie​bie ra​mio​na z wy​ra​zem prze​pro​sin, nie​mal bła​ga​nia. Jego głę​bo​ki bas za​brzmiał bo​le​śnie: – Ależ, mój dro​gi, mło​dy przy​ja​cie​lu – za​wo​łał. – Mój dro​gi Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu!… Ra​zu​mow po​trzą​snął gło​wą. – Nie mam pra​wa na​wet do tego… imie​nia po ojcu, któ​rym mnie pan tak uprzej​mie ob​da​rza. – Ale cóż z tego? Nie za​mie​rzam upo​mi​nać się o nie. Nie

mam ojca. Tym le​piej. I po​wiem panu w do​dat​ku: dzia​dek mo​jej mat​ki był pańsz​czyź​nia​nym chło​pem – był nie​wol​ni​kiem. Oto, w ja​kim stop​niu je​stem jed​nym z was. Nie żą​dam, by się ktoś do mnie przy​zna​wał. Ale Ro​sja nie może się mnie wy​rzec. Nie może. Ude​rzył się pię​ścią w pierś. – Ja je​stem nią! Piotr Iwa​no​wicz szedł da​lej po​wo​li, ze zwie​szo​ną gło​wą. Ra​zu​mow po​stę​po​wał za nim, zły na sie​bie. To nie był wła​ści​wy spo​sób pro​wa​dze​nia roz​mo​wy. Wszel​ka szcze​rość to nie​roz​trop​ność. A jed​nak, my​ślał… z roz​pa​czą, nie​po​do​bień​stwem było wciąż od​że​gny​wać się od praw​dy. Piotr Iwa​no​wicz, du​ma​ją​cy za swy​mi ciem​ny​mi szkła​mi, stał mu się na​gle tak wstręt​ny, że gdy​by miał z sobą nóż, był​by go chy​ba prze​bił, nie tyl​ko bez skru​pu​łów, ale z ja​kimś strasz​nym, try​um​fal​nym za​do​wo​le​niem. Wy​obraź​nia jego wbrew woli krą​ży​ła do​ko​ła tego okrut​ne​go czy​nu. Zda​wa​ło się, że mąci mu się w gło​wie. „Nie tego się po mnie spo​dzie​wa​ją – po​wta​rzał so​bie. – Nie tego; mógł​bym wy​mknąć się przez tam​tą furt​kę w tyl​nym mu​rze, wy​ła​maw​szy za​mek; jest bar​dzo Mchy. Nikt w domu zda​je się nie wie, że on jest tu​taj ze mną. Ach, tak! Ka​pe​lusz! Te… baby zo​ba​czy​ły​by za​raz ka​pe​lusz, któ​ry zo​sta​wił w sie​ni. Zna​la​zły​by jego tru​pa w tym mo​krym, po​nu​rym cie​niu. Ale ja był​bym już wte​dy da​le​ko i nikt nig​dy… Boże! Czy tra​cę zmy​sły?”.– po​my​ślał z prze​ra​że​niem. Wiel​ki czło​wiek ode​zwał się roz​my​śla​jąc pół​gło​śno: – Hm… tak! nie​wąt​pli​wie – w pew​nym sen​sie – tu pod​niósł głos. – Jest w panu spo​ro dumy… Piotr Iwa​no​wicz prze​szedł na ton swoj​ski i za​ży​ły, wy​ra​ża​ją​cy po​nie​kąd uzna​nie dla Eazu​mo​wa za jego ob​sta​wa​mie przy chłop​skim po​cho​dze​niu. – Tak, spo​ro dumy, bra​cie Ki​ry​ło. I nie twier​dzę, by duma ta nie była uza​sad​nio​na. Sam to przy​zna​łem. Ośmie​li​łem się wspo​mnieć o pań​skim uro​-

dze​niu po pro​stu dla​te​go, że przy​wią​zu​ję do nie​go nie​ma​łą wagę. Je​steś jed​nym z nas – un des nó​tres. My​ślę o tym z za​do​wo​le​niem. – I ja rów​nież przy​wią​zu​ję do tego pew​ną wagę – rzekł spo​koj​nie Ra​zu​mow. – Nie za​mie​rzam na​wet prze​czyć, że i dla pana może to mieć nie​ja​kie zna​cze​nie – do​dał po krót​kiej pau​zie z od​cie​niem za​wzię​to​ści w gło​sie, z któ​rej zda​wał so​bie spra​wę nie bez nie​po​ko​ju. Miał na​dzie​ję, że ton ów uszedł uwa​gi Pio​tra Iwa​no​wi​cza. – Ale może nie mó​wi​li​by​śmy już o tym wię​cej? – Do​brze. Już nie bę​dzie​my – poza tym jed​nym ra​zem, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – upie​rał się wiel​ko​dusz​ny ar​cy​ka​płan re​wo​lu​cji. – To bę​dzie ostat​nia roz​mo​wa na ten te​mat. Nie przy​pusz​cza​cie chy​ba ani na chwi​lę, że​bym chciał was choć odro​bi​nę do​tknąć. Je​ste​ście z pew​no​ścią na​tu​rą wyż​szą – ta​kim was wi​dzę. Sta​now​czo wyż​szą po​nad… hm… prze​cięt​ne draż​li​wo​ści. Ale fak​tem jest, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że nie znam wa​szych draż​li​wo​ści. Nikt tu​taj, poza gra​ni​ca​mi Ro​sji, nie zna was do​brze – jak do​tych​czas! – Śle​dzi​li​ście mnie? – za​gad​nął Ra​zu​mow. – Tak. Wiel​ki czło​wiek wy​mó​wił to to​nem zu​peł​nej szcze​ro​ści, ale gdy zwró​ci​li się twa​rza​mi do sie​bie, Ra​zu​mow po​czuł się zbi​ty z tro​pu wi​do​kiem ciem​nych oku​la​rów. Pod ich osło​ną Piotr Iwa​no​wicz na​po​mknął, że już od pew​ne​go cza​su roz​glą​dał się za czło​wie​kiem ener​gicz​nym i z cha​rak​te​rem, a to w związ​ku z pew​nym pla​nem. Nie do​dał jed​nak nic bar​dziej okre​ślo​ne​go i po kil​ku kry​tycz​nych uwa​gach o róż​nych człon​kach ko​mi​te​tu re​wo​lu​cyj​ne​go w Stut​t​gar​cie po​zwo​lił roz​mo​wie wy​ga​snąć na dłuż​szą chwi​lę. Prze​cha​dza​li się ale​ją tam i z po​wro​tem. Ra​zu​mow, rów​nież mil​czą​cy, pod​no​sił od cza​su do cza​su oczy, by spoj​rzeć na tyły domu, któ​ry zda​wał się cał​kiem nie za​miesz​ka​ny. Jego po​nu​re, wil​go​cią na​siąk​nię​te mury i okna z po​za​my​ka​ny​mi od góry do dołu okien​ni​ca​mi ro​bi​ły wra​że​nie stę​chło​ści, mro​ku i opusz​cze​nia. Mógł tu z po​wo​dze​niem stra​szyć w tra​dy​cyj​nym sty​lu ja​kiś miesz​czań​ski

upiór, bo​le​ści​wy, ję​kli​wy i nie​groź​ny. Du​chy, któ​re, jak gło​si​ła fama, wy​wo​ły​wa​ła tu​taj Ma​da​me de S… – aby w ten spo​sób wejść w kon​tak​ty z mę​ża​mi sta​nu, dy​plo​ma​ta​mi i po​sła​mi eu​ro​pej​skich par​la​men​tów, były za​pew​ne in​ne​go ro​dza​ju. Ra​zu​mow do​tych​czas wi​dy​wał pa​nią de S. tyl​ko w po​wo​zie. Wresz​cie Piotr Iwa​no​wicz ock​nął się z za​du​my. – Dwie rze​czy mogę od razu po​wie​dzieć. Po pierw​sze wie​rzę, że ani przy​wód​ca, ani żad​na po​waż​na ak​cja nie może zro​dzić się wśród mę​tów na​ro​du. A je​śli mnie pan za​py​ta, co na​zy​wam mę​ta​mi na​ro​du – hm… od​po​wiedź na to za​bra​ła​by zbyt wie​le cza​su. Zdzi​wi​ła​by pana mno​gość skład​ni​ków, ja​kie we​dług mnie skła​da​ją się na te męty – na to wszyst​ko, co po​win​no, co mu kusi po​zo​stać na dnie. Po​nad​to moje sfor​mu​ło​wa​nie mo​gło​by pod​le​gać dys​ku​sji. Ale mogę panu po​wie​dzieć, co nie jest mę​ta​mi. Pod tym wzglę​dem na pew​no się zgo​dzi​my. Ani chłop​stwo nie jest mę​ta​mi w na​ro​dzie, ani jego naj​wyż​sza kla​sa – no tak – szlach​ta. Za​sta​nów​cie się nad tym, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu! Je​stem prze​ko​na​ny, że po​tra​fi​cie ja​sno my​śleć. Wszyst​ko, co w na​ro​dzie nie jest rdzen​ne, nie jego wła​sne z po​cho​dze​nia lub z roz​wo​ju – to wszyst​ko brud! A więc in​te​li​gen​cja źle uży​ta. A więc cu​dzo​ziem​skie dok​try​ny. Brud! Męty! A oto dru​ga rzecz, któ​rą chciał​bym po​le​cić wa​szym roz​wa​ża​niom: po​mię​dzy na​szą prze​szło​ścią a przy​szło​ścią zie​je w tej chwi​li prze​paść. Mo​stu nad nią nie prze​rzu​ci nig​dy cu​dzo​ziem​ski li​be​ra​lizm. Wszyst​kie pró​by w tym kie​run​ku – to głu​po​ta albo oszu​stwo. Nie moż​na prze​rzu​cić mo​stu nad tą prze​pa​ścią. Tę prze​paść trze​ba wy​peł​nić. Ja​kaś zło​wro​ga żar​to​bli​wość za​dźwię​cza​ła w to​nie bar​czy​ste​go fe​mi​ni​sty. Chwy​cił ra​mię Ra​zu​mo​wa po​wy​żej łok​cia i po​trzą​snął nim lek​ko. – Ro​zu​miesz to, za​gad​ko​wy mło​dy czło​wie​ku? Trze​ba ją po pro​stu wy​peł​nić. Ra​zu​mow za​cho​wał nie​wzru​szo​ną minę. – Czy nie są​dzi pan, że wy​sze​dłem już poza roz​my​śla​nia na ten te​mat? –

rzekł wy​zwa​la​jąc ra​mię z uści​sku Pio​tra Iwa​no​wi​cza spo​koj​nym ru​chem, któ​ry zwięk​szył tro​chę od​le​głość mię​dzy nimi, gdy tak prze​cha​dza​li się da​lej obok sie​bie. I do​dał, że z pew​no​ścią całe fur​go​ny słów i teo​ryj nie za​peł​nią tej prze​pa​ści. Roz​my​śla​nia tu nie po​mo​gą. Je​dy​nie po​świę​ce​nie wie​lu ist​nień ludz​kich mo​gło​by… Umilkł, nie koń​cząc zda​nia. Piotr Iwa​no​wicz schy​lił z wol​na swą wiel​ką, buj​nie owło​sio​ną gło​wę.. Po chwi​li za​pro​po​no​wał, by wró​cić do domu i do​wie​dzieć się, czy Ma​da​me de S. może ich już przy​jąć. – Do​sta​nie​my her​ba​ty – rzekł wy​cho​dząc żwaw​szym kro​kiem z za​cie​nio​nej, po​sęp​nej alei. Dama do to​wa​rzy​stwa już ich wy​glą​da​ła. Jej ciem​na spód​ni​ca skry​ła się w drzwiach fron​to​wych, kie​dy obaj męż​czyź​ni uka​za​li się spo​za wę​gła. Od​bie​gła gdzieś na do​bre i nie było jej, gdy wcho​dzi​li do hal​lu. W sza​rym świe​tle za​ku​rzo​nych, gór​nych okien, pa​da​ją​cym na bia​ło-czar​ne ta​fle po​sadz​ki, po​kry​te błot​ni​sty​mi śla​da​mi, kro​ki ich roz​brzmie​wa​ły ni​kłym echem. Wiel​ki fe​mi​ni​sta po​pro​wa​dził na górę. Na pierw​szym pię​trze, na ba​lu​stra​dzie scho​dów, spo​czy​wał od​wró​co​ny dnem błysz​czą​cy cy​lin​der – na​prze​ciw dwu​skrzy​dło​wych drzwi do sa​lo​nu na​wie​dza​ne​go, jak wieść nio​sła, przez wy​wo​ły​wa​ne du​chy, a uczęsz​cza​ne​go, jak na​le​ża​ło przy​pusz​czać, przez bie​głych re​wo​lu​cjo​ni​stów. Po​pę​ka​na bia​ła far​ba i wy​bla​kłe zło​ce​nia tych po​dwoi nie po​zwa​la​ły przy​by​szo​wi spo​dzie​wać się we​wnątrz cze​goś wię​cej poza ku​rzem i pust​ką. Piotr Iwa​no​wicz, za​nim na​ci​snął ma​syw​ną mo​sięż​ną klam​kę, ob​rzu​cił swe​go mło​de​go to​wa​rzy​sza ostrym, wpół​kry​tycz​nym, wpół​przy​go​to​waw​czym spoj​rze​niem. – Nikt nie jest do​sko​na​ły – szep​nął dys​kret​nie. W taki spo​sób po​sia​dacz rzad​kie​go klej​no​tu mógł​by przed otwar​ciem puz​der​ka uprze​dzać pro​fa​na, że nie ma chy​ba dro​gich ka​mie​ni bez ska​zy. Stał z ręką wspar​tą na klam​ce tak dłu​go, aż Ra​zu​mow po​chmur​nie mu

przy​tak​nął. – Na​wet ab​so​lut​na do​sko​na​łość nie mo​gła​by wy​wo​łać do​sko​na​łe​go wra​że​nia – cią​gnął Piotr Iwa​no​wicz – w świe​cie, któ​ry nie jest dla niej stwo​rzo​ny. Ale znaj​dzie pan tu​taj umysł – nie! – kwin​te​sen​cję ko​bie​cej in​tu​icji, któ​ra nie​od​par​tą, prze​świe​tla​ją​cą siłą współ​czu​cia poj​mie każ​dą tro​skę, jaka pana może tra​pić. Nic nie ukry​je się przed tą… tą… na​tchnio​ną, tak, na​tchnio​ną prze​ni​kli​wo​ścią, przed tym praw​dzi​wym świa​tłem ko​bie​co​ści. Spoj​rze​nie ciem​nych oku​la​rów swą po​ły​skli​wą upo​rczy​wo​ścią nada​wa​ło twa​rzy Pio​tra Iwa​no​wi​cza wy​raz bez​względ​ne​go prze​ko​na​nia, Ra​zu​mow wzdry​gnął się na​gle przed tymi za​mknię​ty​mi drzwia​mi. – Prze​ni​kli​wość? Świa​tło – wy​ją​kał. – Czy ma pan na my​śli coś w ro​dza​ju od​ga​dy​wa​nia my​śli? Piotr Iwa​no​wicz wy​da​wał się zgor​szo​ny. – Mam na my​śli coś zu​peł​nie in​ne​go – od​parł z lek​kim uśmie​chem po​li​to​wa​nia. Ra​zu​mo​wa, wbrew woli, za​czął ogar​niać gniew. – To bar​dzo ta​jem​ni​cze – mruk​nął przez zęby. – Prze​cież nie ma pan chy​ba nic prze​ciw temu, żeby zo​stać zro​zu​mia​nym, pod​dać się kie​row​nic​twu? – za​gad​nął wiel​ki fe​mi​ni​sta. Ra​zu​mow wy​buch​nął wście​kłym szep​tem: – Jak pan to ro​zu​mie? Pro​szę przy​jąć do wia​do​mo​ści, że je​stem czło​wie​kiem po​waż​nym. Za kogo mnie pan bie​rze? Po​pa​trzy​li na sie​bie by​stro. Nie​prze​nik​nio​na po​wa​ga nie​bie​skich oku​la​rów ostu​dzi​ła zły hu​mor Ra​zu​mo​wa. Piotr Iwa​no​wicz na​ci​snął wresz​cie klam​kę. – Prze​ko​na się pan wkrót​ce – rzekł otwie​ra​jąc drzwi. Ni​ski, zgrzy​tli​wy głos ozwał się z głę​bi po​ko​ju: – En​fin. Vous vo​ilà. Sto​jąc w drzwiach i za​sła​nia​jąc wnę​trze swą bar​czy​stą, czar​no odzia​ną po​sta​cią, Piotr Iwa​no​wicz za​hu​czał ocho​czo i jak​by cheł​pli​wie:

– Tak. Oto je​stem! Spoj​rzał przez ra​mię na Ra​zu​mo​wa, któ​ry cze​kał z tyłu. – I przy​pro​wa​dzam pani wy​pró​bo​wa​ne​go spi​skow​ca – praw​dzi​we​go tym ra​zem. Un vrai ce​lui là! Ten przy​sta​nek w drzwiach umoż​li​wił „wy​pró​bo​wa​ne​mu spi​skow​co​wi” uło​że​nie twa​rzy tak, by nie zdra​dza​ła jego gniew​nej cie​ka​wo​ści i we​wnętrz​ne​go nie​sma​ku. Pan Ra​zu​mow przy​zna​je się do tych uczuć w no​tat​ce opi​su​ją​cej pierw​szą wi​zy​tę u Ma​da​me de S. Na​wet sło​wa, któ​rych tu uży​wam, są wzię​te wprost z pa​mięt​ni​ka, któ​re​go szcze​rość nie może pod​le​gać wąt​pie​niu. Pa​mięt​nik ten, prze​zna​czo​ny z pew​no​ścią tyl​ko dla jego wła​snych oczu, nie był, jak są​dzę, owo​cem owe​go dziw​ne​go po​pę​du do nie​dy​skre​cji, jaki ce​chu​je lu​dzi wio​dą​cych taj​ne ży​cie, po​pę​du, któ​ry we wszyst​kich spi​skach i sprzy​się​że​niach hi​sto​rycz​nych jest przy​czy​ną sta​łe​go po​wsta​wa​nia ta​kich „kom​pro​mi​tu​ją​cych do​ku​men​tów”. Przy​pusz​czam, że Ra​zu​mow spo​glą​dał w swój pa​mięt​nik jak czło​wiek prze​glą​da​ją​cy się w lu​strze: z za​cie​ka​wie​niem, może z udrę​ką, z gnie​wem lub z roz​pa​czą. Tak za​pew​ne oglą​da z lę​kiem swo​ją twarz w od​bi​ciu czło​wiek za​gro​żo​ny, szu​ka​jąc po​cie​sza​ją​cych uspra​wie​dli​wień dla swe​go wy​glą​du, na​pięt​no​wa​ne​go ozna​ka​mi ja​kiejś zdra​dli​wej, dzie​dzicz​nej cho​ro​by.

II

Ege​ria „ro​syj​skie​go Maz​zi​nie​go” wy​wie​ra​ła na pierw​szy rzut oka sil​ne wra​że​nie nie​ru​cho​mo​ścią, jak​by po​śmiert​ną, swej naj​wy​raź​niej wy​ma​lo​wa​nej twa​rzy. Oczy błysz​cza​ły nie​zwy​kle. Ob​ci​sła, do​sko​na​le skro​jo​na, ale by​najm​niej nie nowa już suk​nia uwy​dat​nia​ła ele​ganc​ką sztyw​ność po​sta​ci. Skrze​czą​cy głos, któ​ry za​pro​sił Ra​zu​mo​wa do za​ję​cia miej​sca na krze​śle; nie​ru​cho​mość wy​pro​sto​wa​nej po​sta​wy, z jed​ną ręką od​chy​lo​ną na opar​cie sofy; czar​ne, nie​zgłę​bio​ne spoj​rze​nie roz​sze​rzo​nych źre​nic kon​tra​stu​ją​cych z bia​łym po​ły​skiem ga​łek ocznych – wy​war​ły na Ra​zu​mo​wie sil​niej​sze wra​że​nie niż wszyst​ko, co wi​dział od chwi​li swo​je​go po​śpiesz​ne​go i ta​jem​ne​go wy​jaz​du z Pe​ters​bur​ga. „Cza​row​ni​ca w pa​ry​skiej suk​ni – po​my​ślał. – Zły omen!” I aż się za​wa​hał, czy po​dejść bli​żej, z po​cząt​ku nie ro​zu​mie​jąc na​wet, co skrze​czą​cy głos mó​wił. – Pro​szę sia​dać. Niech pan przy​su​nie krze​sło tu bli​żej. Tu​taj… Usiadł. Z bli​ska zdu​mia​ły go jej uró​żo​wa​ne po​licz​ki, zmarszcz​ki i de​li​kat​ne bruz​dy po obu stro​nach ży​wych warg. Zo​stał przy​ję​ty ła​ska​wie, z uśmie​chem, któ​ry mu przy​po​mniał tru​pią czasz​kę z wy​szcze​rzo​ny​mi zę​ba​mi. – Od pew​ne​go cza​su sły​szy​my wciąż o panu. Ra​zu​mow nie wie​dział, co ma od​po​wie​dzieć, i mruk​nął kil​ka słów bez związ​ku. Złu​dze​nie tru​piej czasz​ki ustą​pi​ło. – Wie pan, po​wszech​nie skar​żą się na to, że wszę​dzie za​cho​wu​je się pan z wiel​ką re​zer​wą. Ra​zu​mow mil​czał chwi​lę my​śląc, co by tu od​po​wie​dzieć. – Czy pani nie wi​dzi, że je​stem czło​wie​kiem czy​nu? – rzekł wresz​cie

ochry​płym gło​sem, spo​glą​da​jąc w górę. Piotr Iwa​no​wicz stał przy jego krze​śle w enig​ma​tycz​nym, wy​cze​ku​ją​cym mil​cze​niu. Ra​zu​mo​wa za​czę​ło z lek​ka mdlić. Czym mo​gło być dla sie​bie tych dwo​je? Ona – niby zgal​wa​ni​zo​wa​ny trup z ja​kiejś po​wie​ści Hof​f​ma​na, on – apo​stoł fe​mi​ni​stycz​nej ewan​ge​lii dla ca​łe​go świa​ta i ul​tra​re​wo​lu​cjo​ni​sta w do​dat​ku! Ta sta​ro​żyt​na, wy​ma​lo​wa​na mu​mia o prze​past​nych oczach i ten oty​ły usłuż​niś o by​czym kar​ku… Co to było?… Cza​ry, urze​cze​nie… „To jej pie​nią​dze – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Ona ma mi​lio​ny.” Ścia​ny i po​sadz​ka po​ko​ju były na​gie jak w sto​do​le. Nie​licz​ne sprzę​ty wy​szu​ka​no na stry​chach i ścią​gnię​to do użyt​ku, nie od​ku​rzyw​szy ich na​wet po​rząd​nie. Były to ru​pie​cie, po​zo​sta​wio​ne przez wdo​wę po ban​kie​rze. Okna bez fi​ra​nek spo​glą​da​ły pu​sto i bez​sen​nie. Dwa z nich były za​sło​nię​te brud​ny​mi, żół​ta​wy​mi ro​le​ta​mi. Wszyst​ko to mó​wi​ło nie o bie​dzie, lecz o plu​ga​wym skąp​stwie. Ochry​pły głos z ka​na​py po​wie​dział gniew​nie: – Pan się roz​glą​da, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Ogra​bio​no mnie bez​wstyd​nie, zruj​no​wa​no do szczę​tu. Re​cho​tli​wy śmiech, któ​re​go, zda​wa​ło się , nie mo​gła opa​no​wać, prze​rwał na chwi​lę jej mowę. – Na​tu​ra nie​wol​ni​cza zna​la​zła​by po​cie​chę w tym, że głów​nym gra​bież​cą była oso​ba wy​so​ko po​sta​wio​na, nie​mal nie​ty​kal​na, w isto​cie rze​czy wiel​ki ksią​żę. Ro – mmie pan? Wiel​ki ksią​żę! Nie! Pan nie ma po​ję​cia, jacy to zło​dzie​je! Skoń​cze​ni zło​dzie​je! Pierś jej za​fa​lo​wa​ła, ale ręka, spo​czy​wa​ją​ca sztyw​no na opar​ciu, ani drgnę​ła. – Za​szko​dzisz so​bie tyl​ko – wy​szep​tał głę​bo​ki głos, któ​ry, jak się wy​da​ło zdu​mio​ne​mu Ra​zu​mo​wo​wi, wy​cho​dził ra​czej spo​za oku​la​rów Pio​tra Iwa​no​wi​cza niż z ust, któ​re le​d​wo się po​ru​szy​ły.

– Cóż z tego? Mó​wię: zło​dzie​je. Vo​leurs! Vo​leurs! Ra​zu​mo​wa zmie​szał zu​peł​nie ten nie​spo​dzie​wa​ny la​ment, w któ​rym było coś z za​wo​dze​nia i skrze​ku, a na pew​no dużo hi​ste​rii. – Vo​leurs! Vo​leurs! Vol… – Żad​na siła na zie​mi nie zdo​ła ogra​bić cię z two​je​go ge​niu​szu! – za​hu​czał Piotr Iwa​no​wicz wład​czym ba​sem, nie po​ru​sza​jąc się z miej​sca i nie czy​niąc naj​mniej​sze​go ge​stu. Za​pa​dła głę​bo​ka ci​sza. Ra​zu​mow za​cho​wał po​zo​ry spo​ko​ju. „Co zna​czy ta ko​me​dia?” – my​ślał. Wtem trza​snę​ły ja​kieś drzwi w dal​szym po​ko​ju, po czym we​szła szyb​ko dama do to​wa​rzy​stwa w wy​sza​rza​łej spód​ni​cy i po​strzę​pio​nej bluz​ce. Stą​pa​jąc na ob​ca​sach nio​sła w obu rę​kach duży ro​syj​ski sa​mo​war, naj​wy​raź​niej zbyt cięż​ki dla niej. Ra​zu​mow zro​bił in​stynk​tow​ny ruch, by jej po​móc, któ​ry ją tak prze​stra​szył, że omal nie upu​ści​ła swe​go sy​czą​ce​go cię​ża​ru. Do​dźwi​ga​ła go ja​koś do sto​łu, lecz z miną tak prze​ra​żo​ną, że Ra​zu​mow po​śpiesz​nie usiadł na swo​im miej​scu. Na​stęp​nie na czar​nej, bla​sza​nej tacy przy​nio​sła z są​sied​nie​go po​ko​ju czte​ry szklan​ki, czaj​nik i cu​kier​ni​cę. Skrze​czą​cy głos za​py​tał na​gle z ka​na​py: – Les gâte​aux? Czy pa​mię​ta​łeś o ciast​kach? Piotr Iwa​no​wicz bez sło​wa wy​szedł na scho​dy i wró​cił na​tych​miast z owi​nię​tą w bia​ły, po​ły​sku​ją​cy pa​pier pacz​ką, któ​rą wi​docz​nie do​był z wnę​trza swe​go cy​lin​dra. Z nie​wzru​szo​ną po​wa​gą roz​wią​zał sznu​rek i wy​gła​dziw​szy pa​pier po​ło​żył ciast​ka na sto​le w za​się​gu ręki pani de S. Dama do to​wa​rzy​stwa na​la​ła her​ba​tę, po czym za​szy​ła się w naj​dal​szy kąt po​ko​ju. Raz po razu Ma​da​me de S. wy​cią​ga​ła ku pa​pie​ro​wi szpo​nia​ste pal​ce, po​ły​sku​ją​ce kosz​tow​ny​mi pier​ścion​ka​mi, bra​ła jed​no z cia​stek i po​chła​nia​ła je, uka​zu​jąc upior​nie swo​je duże fał​szy​we zęby. Jed​no​cze​śnie oma​wia​ła ochry​płym gło​sem sy​tu​ację po​li​tycz​ną na Bał​ka​nach. Po​kła​da​ła wiel​kie na​dzie​je w po​wi​kła​niach na tym pół​wy​spie, któ​re mo​gły wy​wo​łać w Ro​sji po​tęż​ny ruch na​ro​do​-

we​go obu​rze​nia, skie​ro​wa​ny prze​ciw tym „zło​dzie​jom – zło​dzie​jom – zło​dzie​jom”. – Za​szko​dzisz so​bie tyl​ko – wtrą​cił Piotr Iwa​no​wicz pod​no​sząc swój szkli​sty wzrok. Pa​lił pa​pie​ro​sy i pił her​ba​tę, nie​prze​rwa​nie i w mil​cze​niu. Gdy koń​czył jed​ną szklan​kę, da​wał znak ręką przez ra​mię. Na ten sy​gnał dama do to​wa​rzy​stwa, któ​ra niby czuj​ne, okrą​gło​okie zwie​rząt​ko cza​iła się w swo​im ką​cie, rzu​ca​ła się ku sto​ło​wi i na​le​wa​ła mu na​stęp​ną por​cję, Ra​zu​mow spoj​rzał na nią parę razy. Była zmie​sza​na i drżą​ca, choć ani Ma​da​me de S., ani Piotr Iwa​no​wicz nie zwra​ca​li na nią naj​mniej​szej uwa​gi. „Co oni zro​bi​li temu nie​szczę​sne​mu stwo​rze​niu? – za​py​tał w my​śli Ra​zu​mow. – Czy za​stra​szy​li ją do utra​ty zmy​słów du​cha​mi, czy.po pro​stu ją biją?” Gdy po​da​wa​ła mu dru​gą szklan​kę, za​uwa​żył, że usta jej drżą jak u oso​by wy​lę​kłej, któ​ra chce wy​buch​nąć po​to​kiem słów. Ale oczy​wi​ście nie po​wie​dzia​ła nic i wró​ci​ła do swe​go ką​ci​ka, jak​by tu​ląc do łona uśmiech, któ​rym ją na po​dzię​ko​wa​nie ob​da​rzył. „Może by war​to się nią za​jąć” – po​my​ślał na​gle Ra​zu​mow. Stop​nio​wo uspo​ka​jał się, ro​zu​mie​jąc sy​tu​ację, w któ​rą zo​stał rzu​co​ny – może po raz pierw​szy od chwi​li, gdy Wik​tor Hal​din wszedł do jego po​ko​ju… a po​tem z nie​go wy​szedł. Zda​wał so​bie w peł​ni spra​wę, że jest te​raz przed​mio​tem upior​nej ła​ska​wo​ści sław​nej – czy osła​wio​nej – Ma​da​me de S. Ma​da​me de S. od​kry​wa​ła z za​do​wo​le​niem, że ten mło​dy czło​wiek nie jest po​dob​ny do in​nych re​wo​lu​cyj​nych ty​pów – do tych człon​ków ko​mi​te​tów, taj​nych emi​sa​riu​szy, nie​oby​tych i wul​gar​nych, zbie​głych pro​fe​so​rów, nie​okrze​sa​nych stu​den​tów, eks-szew​ców o twa​rzach apo​sto​łów, su​chot​ni​czych i ob​dar​tych za​pa​leń​ców, mło​dych Izra​eli​tów i wszel​kie​go ro​dza​ju po​spo​li​tej zbie​ra​ni​ny, sku​pia​ją​cej się za​zwy​czaj do​ko​ła Pio​tra Iwa​no​wi​cza – bez wy​jąt​ku fa​na​ty​ków, pe​dan​tów i pro​le​ta​riu​szy. Miło było mó​wić do tego mło​de​go czło​wie​ka o zde​cy​do​wa​nie przy​jem​nej po​wierz​chow​no​ści – Ma​da​me de S.

bo​wiem nie za​wsze by​wa​ła na​stro​jo​na mi​stycz​nie. Ma​ło​mów​ność Ra​zu​mo​wa po​bu​dzi​ła ją tyl​ko do szyb​szych i bar​dziej ob​fi​tych wy​po​wie​dzi. Przed​mio​tem ich były cią​gle Bał​ka​ny. Zna​ła wszyst​kich mę​żów sta​nu w tam​tych stro​nach: Tur​ków, Buł​ga​rów, Czar​no​gór​ców, Ru​mu​nów, Gre​ków, Or​mian i in​nych o nie okre​ślo​nej bli​żej na​ro​do​wo​ści, mło​dych i sta​rych, ży​wych i umar​łych. Za pew​ną sumę pie​nię​dzy moż​na by wsz​cząć ja​kąś in​try​gę, któ​ra roz​pa​li​ła​by po​żar na pół​wy​spie i roz​ją​trzy​ła uczu​cia na​ro​du ro​syj​skie​go. Moż​na by wy​wo​łać krzyk opusz​czo​nych bra​ci, a wte​dy przy wrze​niu obu​rzo​ne​go na​ro​du wy​star​czy kil​ka puł​ków, by za​cząć re​wo​lu​cję woj​sko​wą w Pe​ters​bur​gu i skoń​czyć z tymi zło​dzie​ja​mi. „Wi​docz​nie mam tyl​ko sie​dzieć ci​cho i słu​chać – po​my​ślał mil​czą​cy Ra​zu​mow. – Co się zaś ty​czy tego wło​cha​te​go i spro​śne​go by​dla​ka (ta​kim epi​te​tem ob​da​rzył Ra​zu​mow w du​chu po​pu​lar​ne​go gło​si​cie​la fe​mi​ni​stycz​nej kon​cep​cji ustro​ju spo​łecz​ne​go), co do nie​go, to i on się kie​dyś wy​ga​da, mimo ca​łej swo​jej chy​tro​ści.” Ra​zu​mow prze​stał na chwi​lę my​śleć. Po​tem na​wie​dzi​ła go po​sęp​nie za​bar​wio​na re​flek​sja – iro​nicz​na i gorz​ka. „Mam dar wzbu​dza​nia za​ufa​nia.” Usły​szał swój wła​sny gło​śny śmiech. To po​dzia​ła​ło jak ukłu​cie na uma​lo​wa​ną i błysz​czą​co​oką wiedź​mę na ka​na​pie. – Do​brze się panu śmiać! – wrza​snę​ła ochry​ple. – A cóż tu moż​na zro​bić! Skoń​cze​ni oszu​ści – i co za nik​czem​ni oszu​ści. Nie​miec​ka ho​ło​ta – Hol​ste​inGot​tor​py! Co praw​da nie​bez​piecz​nie na​wet wspo​mi​nać, kim oni są i co to za ga​tu​nek. Ro​dzi​na, któ​ra wśród swo​ich przod​ków ma taką kre​atu​rę jak Ka​ta​rzy​na Wiel​ka – sam pan ro​zu​mie! – Za​szko​dzisz so​bie tyl​ko – rzekł Piotr Iwa​no​wicz cier​pli​wie, ale sta​now​czo. To upo​mnie​nie wy​war​ło jak zwy​kle wpływ na ege​rię. Przy​mknę​ła cięż​kie, bla​de po​wie​ki i po​pra​wi​ła się na so​fie. Te​raz gdy oczy mia​ła za​mknię​te, wszyst​kie jej ru​chy, kan​cia​ste i bez ży​cia, zda​wa​ły się zu​peł​nie au​to​ma​tycz​-

ne. Ale wkrót​ce znów roz​war​ła sze​ro​ko oczy. Piotr Iwa​no​wicz pił her​ba​tę cią​gle i bez po​śpie​chu. – Oświad​czam – rze​kła zwra​ca​jąc się wprost do Ra​zu​mo​wa – że lu​dzie, któ​rzy pana po dro​dze po​zna​li, mie​li ra​cję. Jest pan ogrom​nie po​wścią​gli​wy. Nie po​wie​dział pan na​wet dwu​dzie​stu słów, od​kąd się pan tu zja​wił. A i twarz nie zdra​dza tego, co pan my​śli. – Słu​cha​łem, ma​da​me – rzekł Ra​zu​mow, pierw​szy raz po fran​cu​sku, z nie​ja​kim wa​ha​niem, gdyż nie był pe​wien swe​go ak​cen​tu. Ale zda​wa​ło się to spra​wiać do​sko​na​łe wra​że​nie. Ma​da​me de S. spoj​rza​ła zna​czą​co w oku​la​ry Pio​tra Iwa​no​wi​cza, jak gdy​by chcąc mu prze​ka​zać swo​je prze​ko​na​nie o za​le​tach tego mło​de​go czło​wie​ka. Ski​nę​ła na​wet nie​znacz​nie gło​wą w jego kie​run​ku i Ra​zu​mow usły​szał wy​szep​ta​ne przez nią sło​wa: „Póź​niej w służ​bie dy​plo​ma​tycz​nej…” – co mo​gło się od​no​sić tyl​ko do ko​rzyst​ne​go wra​że​nia, ja​kie wy​warł. Fan​ta​stycz​na nie​do​rzecz​ność tego po​wie​dze​nia wzbu​rzy​ła go, gdyż uka​zu​jąc mu oszu​kań​czą wi​zję ka​rie​ry, wy​da​wa​ła się na​trzą​sa​niem z jego po​grze​ba​nych na​dziei. Piotr Iwa​no​wicz, nie​wzru​szo​ny, jak​by ogłuchł, po​pi​jał swą her​ba​tę. Ra​zu​mow uczuł, że musi coś po​wie​dzieć. – Tak – za​czął z wol​na, jak gdy​by wy​ra​ża​jąc po​gląd do​brze prze​my​śla​ny. – To ja​sne. Na​wet gdy się pla​nu​je woj​sko​wą re​wo​lu​cję, trze​ba się li​czyć z na​stro​ja​mi ludu. – Zro​zu​miał mnie pan do​sko​na​le. Trze​ba tchnąć du​cha w nie​za​do​wo​le​nie ludu. Ale tego nie chcą zro​zu​mieć prze​cięt​ne gło​wy ko​mi​te​tów re​wo​lu​cyj​nych. Nie są do tego zdol​ni. Na przy​kład w ze​szłym mie​sią​cu był w Ge​ne​wie Mor​da​tjew. Piotr Iwa​no​wicz spro​wa​dził go tu​taj. Zna pan Mor​da​tje​wa? Mu​sia​łeś pan o nim sły​szeć. Na​zy​wa​ją go or​łem, bo​ha​te​rem! A nie zro​bił nig​dy na​wet po​ło​wy tego, cze​go pan do​ko​nał. Nie pró​bo​wał na​wet – ani po​ło​wy… Ma​da​me de S. po​ru​szy​ła się kan​cia​sto na so​fie. – Oczy​wi​ście roz​ma​wia​li​śmy z nim. I wie pan, co mi po​wie​dział? „Co nam

do in​tryg bał​kań​skich? Mu​si​my po pro​stu wy​tę​pić ło​trów.” Wy​tę​pić, to bar​dzo do​brze… Ale co po​tem? Idio​ta! Krzyk​nę​łam: „Ależ, pa​nie, mu​si​cie tchnąć du​cha – ro​zu​mie pan – udu​cho​wić nie​za​do​wo​le​nie”… Ner​wo​wym ru​chem po​szu​ka​ła w kie​sze​ni chu​s​tecz​ki i przy​ci​snę​ła ją do ust. – Udu​cho​wić? – po​wtó​rzył py​ta​ją​co Ra​zu​mow, pa​trząc na jej fa​lu​ją​cą pierś. Dłu​gie koń​ce sta​re​go czar​ne​go sza​la z ko​ro​nek, któ​ry mia​ła na gło​wie, zsu​nę​ły się w dół i wi​sia​ły po obu stro​nach jej uró​żo​wa​nych, upior​nych po​licz​ków. – Wstręt​na kre​atu​ra – wy​buch​ńę​ła zno​wu Ma​da​me de S… – wy​obraź pań so​bie czło​wie​ka, któ​ry kła​dzie pięć ka​wał​ków cu​kru do her​ba​ty… Tak, po​wie​dzia​łam: udu​cho​wić! Jak​że in​a​czej moż​na nie​za​do​wo​le​nie uczy​nić sku​tecz​nym i po​wszech​nym? – Słu​chaj pan, mło​dy czło​wie​ku – wtrą​cił Piotr Iwa​no​wicz z na​masz​cze​niem. – Sku​tecz​nym i po​wszech​nym. Ra​zu​mow spoj​rzał na nie​go po​dejrz​li​wie. – Nie​któ​rzy twier​dzą, że do​ko​na tego głód. – Tak, wiem. Nasz lud wy​mie​ra z gło​du ca​ły​mi gro​ma​da​mi. Ale gło​du nie moż​ną uczy​nić po​wszech​nym. Zresz​tą nam nie cho​dzi o wy​wo​ła​nie roz​pa​czy. Tą… dro​gą nie uzy​ska​my mo​ral​ne​go po​par​cia. Cho​dzi o obu​rze​nie… Ma​da​me de S. opu​ści​ła chu​dą, wy​pro​sto​wa​ną ręką na ko​la​na. – Nie je​stem Mor​da​tje​wem – za​czął Ra​zu​mow. – Bien sûr! – mruk​nę​ła Ma​da​me de S. – Cho​ciaż i ja go​tów je​stem po​wie​dzieć: wy​tę​pić, wy​tę​pić! Ale jako czło​wiek nie​świa​do​my ro​bo​ty po​li​tycz​nej po​zwo​lę so​bie za​dać jed​no py​ta​nie: czy ta, że się tak wy​ra​żę, bał​kań​ska in​try​ga nie po​chło​nę​ła​by zbyt wie​le cza​su? Piotr Iwa​no​wicz wstał, od​szedł spo​koj​nie do okna i za​czął przez nie wy​glą​dać. Rów​no​cze​śnie Ra​zu​mow usły​szał trzask za​my​ka​ją​cych się drzwi; od​-

wró​cił gło​wę i spo​strzegł, że dama do to​wa​rzy​stwa wy​su​nę​ła się z po​ko​ju. – W spra​wach po​li​ty​ki wie​rzę w dzia​ła​nie sił nad​przy​ro​dzo​nych – prze​rwa​ła szorst​ko mil​cze​nie Ma​da​me de S. Piotr Iwa​no​wicz wró​cił od okna i do​tknął lek​ko ra​mie​nia Ra​zu​mo​wa. Był to znak do odej​ścia. Rów​no​cze​śnie jed​nak po​wie​dział do Ma​da​me de S. to​nem szcze​gól​nym, jak​by jej coś przy​po​mi​nał: – Ele​ano​ro! Co​kol​wiek to mia​ło ozna​czać, zda​wa​ła się nie sły​szeć. Sie​dzia​ła, wsu​nię​ta w kąt sofy, jak drew​nia​na fi​gu​ra. Nie​ru​cho​ma gniew​ność jej twa​rzy, ob​ra​mo​wa​nej mięk​ką, zru​dzia​łą ko​ron​ką, mia​ła w so​bie coś okrut​ne​go. – Je​śli cho​dzi o wy​tę​pie​nie – za​skrze​cza​ła, zwra​ca​jąc się do słu​cha​ją​ce​go uważ​nie Ra​zu​mo​wa – to w Ro​sji ist​nie​je tyl​ko jed​na kla​sa, któ​rą na​le​ży wy​tę​pić. Tyl​ko jed​na. I ta kla​sa skła​da się z jed​nej tyl​ko ro​dzi​ny. Czy ro​zu​mie mnie pan? Tę ro​dzi​nę trze​ba wy​tę​pić. Jej sztyw​ność prze​ra​ża​ła jak sztyw​ność tru​pa, któ​ry oży​wio​ny siłą mor​der​czej nie​na​wi​ści mówi chra​pli​wym gło​sem i pa​trzy błysz​czą​cy​mi oczy​ma. Ten wi​dok przy​ku​wał Ra​zu​mo​wa, a jed​nak czuł się on te​raz bar​dziej opa​no​wa​ny, ani​że​li kie​dy​kol​wiek od chwi​li wej​ścia do tego nie​sa​mo​wi​cie pu​ste​go po​ko​ju. Rzecz za​czę​ła go in​te​re​so​wać. Ale sto​ją​cy przy nim wiel​ki fe​mi​ni​sta po​wtó​rzył swo​je we​zwa​nie: – Ele​ano​ro! Nie zwa​ża​ła na to. Jej kar​mi​no​we usta pro​ro​ko​wa​ły z nie​zwy​kłą szyb​ko​ścią. Wy​zwa​la​ją​cy duch uży​je bro​ni, przed któ​rą rze​ki roz​stą​pią się jak Jor​dan, a wały roz​sy​pią się jak mury Je​ry​cha. Wy​zwo​le​nie z nie​wo​li na​stą​pi przez pla​gi i zna​ki, przez cuda i przez woj​nę. Ko​bie​ty… – Ele​ano​ro! Umil​kła. Na​resz​cie go usły​sza​ła. Przy​ci​snę​ła rękę do czo​ła. – Co ta​kie​go?… Ach, tak! Ta dziew​czy​na… sio​stra… Mia​ła na my​śli pan​nę

Hal​din. Te pa​nie pro​wa​dzi​ły bar​dzo od​osob​nio​ny tryb ży​cia. Po​cho​dzi​ły z pro​win​cji. – Czy nie tak? Mat​ka była kie​dyś bar​dzo pięk​na – do dziś po​zo​sta​ły śla​dy. W cza​sie pierw​szej wi​zy​ty Piotr Iwa​no​wicz był pod du​żym wra​że​niem… Ale chłód, z ja​kim go przy​ję​ły, do​praw​dy zdu​mie​wał. – On jest jed​ną z na​szych na​ro​do​wych wiel​ko​ści! – wy​krzyk​nę​ła Ma​da​me de S. z na​głą gwał​tow​no​ścią. – Cały świat go słu​cha… – Nie znam tych pań – rzekł Ra​zu​mow gło​śno, wsta​jąc z krze​sła. – Co pan też mówi, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? O ile mi wia​do​mo, roz​ma​wiał pan z nią któ​re​goś dnia w tu​tej​szym par​ku. – Tak, w par​ku – rzekł Ra​zu​mow po​nu​ro. Po​tem do​dał z wy​sił​kiem: – Sama mi się przed​sta​wi​ła. – A po​tem ucie​kła od nas wszyst​kich – cią​gnę​ła Ma​da​me de S. z upior​nym oży​wie​niem. – Po przyj​ściu tu, pod same drzwi! Co za szcze​gól​ne po​stę​po​wa​nie! Ja sama by​łam kie​dyś nie​śmia​łą, pro​win​cjo​nal​ną dziew​czy​ną. Tak, Ra​zu​mow (temu świa​do​mie po​ufa​łe​mu zwro​to​wi to​wa​rzy​szył tak prze​ra​ża​ją​cy gry​mas ła​ska​wo​ści, że Ra​zu​mow aż się wzdry​gnął). Ta​kie jest moje po​cho​dze​nie. Zwy​kła ro​dzi​na na pro​win​cji. – Ty je​steś cu​dem – oznaj​mił Piotr Iwa​no​wicz swo​im naj​głęb​szym ba​sem. Ona jed​nak ob​da​rzy​ła nie jego, lecz Ra​zu​mo​wa swym uśmie​chem tru​piej czasz​ki. Po czym rze​kła cał​kiem de​spo​tycz​nym to​nem: – Musi pan tu​taj przy​pro​wa​dzić tę mło​dą dzi​ku​skę. Jest po​trzeb​na. Li​czę, że się to panu uda – pro​szę pa​mię​tać o tym! – Ona wca​le nie jest dzi​ku​ską – mruk​nął Ra​zu​mow cierp​ko. – To obo​jęt​ne – na jed​no wy​cho​dzi. Może być jed​ną z tych mło​dych, za​ro​zu​mia​łych de​mo​kra​tek. Wie pan, co my​ślę? My​ślę, że cha​rak​te​ra​mi je​ste​ście do sie​bie bar​dzo po​dob​ni. W panu tli się ogień po​gar​dy. Jest pan za​mknię​ty i sa​mo​wy​star​czal​ny, ale ja wi​dzę pana, du​szę na wskroś.

Jej błysz​czą​ce oczy pa​trzy​ły spoj​rze​niem su​chym i na​pię​tym gdzieś po​przez Ra​zu​mo​wa, co na​su​nę​ło mu ab​sur​dal​ną myśl, że wy​pa​tru​ją cze​goś i wi​dzą coś poza nim. Na​zwał się w du​chu prze​wraż​li​wio​nym głup​cem i za​py​tał z wy​mu​szo​nym spo​ko​jem: – Co pani tam wi​dzi? Ko​goś po​dob​ne​go do mnie? Prze​su​nę​ła swo​ją stę​ża​łą twarz z lewa w pra​wo w prze​czą​cym ru​chu. – Coś w ro​dza​ju wid​ma o moim wy​glą​dzie? – cią​gnął z wol​na Ra​zu​mow. – Bo przy​pusz​czam, że du​sza, o ile się ją wi​dzi, musi być wła​śnie taka. Coś nie​uchwyt​ne​go. By​wa​ją wid​ma lu​dzi ży​wych tak samo jak umar​łych. Na​tę​że​nie wzro​ku Ma​da​me de S. osła​bło i pa​trzy​ła te​raz na Ra​zu​mo​wa w mil​cze​niu, któ​re sta​wa​ło się nie​po​ko​ją​ce. – Mnie sa​me​mu zda​rzy​ła się taka rzecz – wy​beł​ko​tał Ra​zu​mow jak​by pod przy​mu​sem. – Wi​dzia​łem raz wid​mo. Z nie​na​tu​ral​nie czer​wo​nych warg Ma​da​me de S. pa​dło ostre py​ta​nie: – Zmar​łej oso​by? – Nie. Ży​wej. – Przy​ja​cie​la? – Nie. – Wro​ga? – Nie​na​wi​dzi​łem go. – Ach! Więc to nie była ko​bie​ta? – Ko​bie​ta! – po​wtó​rzył Ra​zu​mow, pa​trząc pro​sto w oczy Ma​da​me de S. – Dla​cze​góż mia​ła​by to być ko​bie​ta? A w ogó​le skąd ten wnio​sek? Dla​cze​go miał​bym być nie​zdol​ny do nie​na​wi​dze​nia ko​bie​ty? W grun​cie rze​czy myśl, że mógł​by nie​na​wi​dzić ko​biet, oby​ła dla nie​go nową. W tej chwi​li nie​na​wi​dził Ma​da​me de S. Bio​rąc ści​śle, nie była to jed​nak nie​na​wiść. Ra​czej od​ra​za, jaką moż​na czuć do ja​kiejś wstręt​nej fi​gu​ry z drze​wa lub z gip​su. Ma​da​me de S. nie po​ru​sza​ła się ży​wiej od ta​kiej fi​gu​ry i na​wet jej oczy, któ​rych nie​wzru​szo​ne spoj​rze​nie było utkwio​ne w jego

oczach, wy​da​wa​ły się mar​twe mimo swe​go po​ły​sku i tak samo sztucz​ne jak jej zęby. Ra​zu​mow po​czuł te​raz po raz pierw​szy sła​bą woń per​fum, któ​ra, choć tak sła​ba, przy​pra​wia​ła go o mdło​ści. Piotr Iwa​no​wicz po​now​nie do​tknął z lek​ka jego ra​mie​nia. Na ten znak Ra​zu​mow skło​nił się i chciał już odejść, gdy w do​wód nie​spo​dzie​wa​nej ła​ski ko​ści​sta, mar​twa dłoń wy​cią​gnę​ła się ku nie​mu i pa​dły dwa sło​wa, wy​mó​wio​ne ochry​płą fran​cusz​czy​zną: – Au re​vo​ir! Ra​zu​mow po​chy​lił się nad tą dło​nią szkie​le​tu i wy​szedł z po​ko​ju od​pro​wa​dzo​ny przez wiel​kie​go czło​wie​ka, któ​ry go prze​pu​ścił przo​dem. Głos z ka​na​py za​wo​łał za nimi: – Zo​sta​jesz tu, Pier​re! – Oczy​wi​ście, ma chère amie! Wy​szedł jed​nak z Ra​zu​mo​wem za​my​ka​jąc za sobą drzwi. Plat​for​ma pię​tra wy​dłu​ża​ła się na pra​wo i na lewo w nagi ko​ry​tarz z pu​sty​mi per​spek​ty​wa​mi bia​łych i zło​tych de​ko​ra​cji ścien​nych, bez jed​ne​go skraw​ka chod​ni​ka na pod​ło​dze. Na​wet świa​tło wpa​da​ją​ce przez wiel​kie okno u koń​ca ko​ry​ta​rza wy​da​wa​ło się za​ku​rzo​ne, a je​dwab​ny cy​lin​der wiel​kie​go fe​mi​ni​sty – sa​mot​na pla​ma na ba​lu​stra​dzie z bia​łe​go mar​mu​ru – od​ci​nał się ostro czer​nią i po​ły​skiem od ca​łej tej su​ro​wej bie​li. Piotr Iwa​no​wicz od​pro​wa​dzał go​ścia nie otwie​ra​jąc ust. Nie prze​rwał mil​cze​nia, na​wet gdy do​się​gli scho​dów. Ra​zu​mow miał ocho​tę zejść na dół i wyjść z domu, nie ski​nąw​szy na​wet gło​wą, lecz ten im​puls opu​ścił go na​gle. Przy​sta​nął na pierw​szym stop​niu i oparł się ple​ca​mi o ścia​nę: Przed nim w dole ob​szer​ny hali ze swą krat​ko​wa​ną czar​no-bia​łą po​sadz​ką wy​da​wał się ab​sur​dal​nie wiel​ki i przy​po​mi​nał ja​kieś miej​sce ze​brań pu​blicz​nych, gdzie roz​gło​śne echo cze​ka, by obu​dzić się na dźwięk stą​pań i ludz​kich gło​sów. Jak gdy​by w oba​wie zbu​dze​nia ech tego pu​ste​go domu, Ra​zu​mow po​wie​dział ci​cho: – Do​praw​dy, nie mam za​mia​ru zo​stać dy​le​tanc​kim spi​ry​ty​stą.

Piotr Iwa​no​wicz po​ki​wał z lek​ka gło​wą za​cho​wu​jąc bar​dzo po​waż​ną minę. – Ani tra​cić cza​su na du​cho​we eks​ta​zy czy wznio​słe roz​my​śla​nia nad ewan​ge​lią fe​mi​ni​zmu – cią​gnął da​lej Ra​zu​mow. – Przy​by​łem tu, aby wziąć udział w dzia​ła​niu – w dzia​ła​niu, naj​sza​now​niej​szy Pio​trze Iwa​no​wi​czu! I nie wiel​kie​go eu​ro​pej​skie​go pi​sa​rza szu​ka​łem tu, w tym wstręt​nym mie​ście wol​no​ści. Szu​ka​łem ko​goś znacz​nie więk​sze​go. Po​cią​ga​ła mnie idea wo​dza. Są w Ro​sji gło​du​ją​cy mło​dzi lu​dzie, któ​rych wia​ra w pana jest tak wiel​ka, że wy​da​je się je​dy​ną rze​czą utrzy​mu​ją​cą ich przy ży​ciu w tej nę​dzy. Niech pan o tym po​my​śli, Pio​trze Iwa​no​wi​czu! A ra​czej niech pan tyl​ko o tym my​śli! Wiel​ki mąż, do któ​re​go skie​ro​wa​ne były te we​zwa​nia, stał nie​ru​cho​my i mil​czą​cy – praw​dzi​we uoso​bie​nie cier​pli​wej, ła​god​nej czci​god​no​ści. – Oczy​wi​ście nie mó​wię o lu​dzie. To by​dło! – do​dał Ra​zu​mow tym sa​mym przy​ci​szo​nym, ale do​bit​nym gło​sem. Tu po​mruk pro​te​stu wy​do​był się z bro​dy „bo​ha​ter​skie​go zbie​gaè. Po​mruk au​to​ry​ta​tyw​ny. – Ra​czej – dzie​ci! – Nie! By​dło! – po​wtó​rzył Ra​zu​mow ob​ce​so​wo. – Ale oni są zdro​wi, oni są nie​win​ni – bro​nił spra​wy szep​tem wiel​ki czło​wiek. – Je​że​li o to cho​dzi, to i by​dlę jest zdro​we – Ra​zu​mow pod​niósł wresz​cie głos. – A nie może pan za​prze​czyć na​tu​ral​nej nie​win​no​ści by​dlę​cia. Ale po co mamy się sprze​czać o na​zwy. Niech pan spró​bu​je dać tym dzie​ciom wła​dzę i sta​no​wi​sko do​ro​słych, a zo​ba​czy pan, co się z nich zro​bi. Niech pan tyl​ko spró​bu​je i po​cze​ka… Ale mniej​sza z tym. Mó​wię panu, Pio​trze Iwa​no​wi​czu, że kie​dy te​raz w nędz​nym stu​denc​kim po​ko​ju zbie​rze się kil​ku mło​dych lu​dzi, od razu za​czy​na​ją szep​tać o panu – nie jako o prze​wod​ni​ku umy​sło​wym, ale jako o głów​nym ośrod​ku re​wo​lu​cyj​nej ener​gii – ośrod​ku ak​cji. Cóż in​ne​-

go przy​cią​gnę​ło mnie do pana? Jak pan my​śli? Z pew​no​ścią nie to, co cały świat wie o panu, tyl​ko wła​śnie to, cze​go sze​ro​ki świat nie wie. Tak, to mnie tu​taj nie​prze​par​cie cią​gnę​ło – po​wiedz​my po​py​cha​ło, tak, po​py​cha​ło; a ra​czej znie​wa​la​ło, pę​dzi​ło… pę​dzi​ło – po​wtó​rzył Ra​zu​mow gło​śno i umilkł, jak​by za​sko​czo​ny głu​chym echem sło​wa „pę​dzi​łoè, roz​le​ga​ją​cym się w obu ogo​ło​co​nych ko​ry​ta​rzach i w wiel​kim pu​stym hal​lu. Piotr Iwa​no​wicz nie zda​wał się za​sko​czo​ny w naj​mniej​szym na​wet stop​niu. Mło​dy czło​wiek nie mógł się po​wstrzy​mać od wy​bu​chu su​che​go, ner​wo​we​go śmie​chu. Wiel​ki re​wo​lu​cjo​ni​sta po​zo​stał nie​wzru​szo​ny, co spra​wia​ło wra​że​nie zwy​czaj​nej, pro​stej wyż​szo​ści. „Prze​klę​ty typ – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Cze​ka za swy​mi oku​la​ra​mi, że​bym się zdra​dził.è Po czym rzekł gło​śno z sza​tań​ską ucie​chą po​gar​dy, co ka​za​ła mu drwić z wiel​ko​ści wiel​kie​go czło​wie​ka: – Ach, Pio​trze Iwa​no​wi​czu! Gdy​by pan tyl​ko wie​dział, jaka siła po​cią​gnę​ła mnie – nie, ra​czej jaka mnie po​pę​dzi​ła do pana! Siła nie do od​par​cia. Nie czuł te​raz ocho​ty do śmie​chu. Tym ra​zem Piotr Iwa​no​wicz prze​chy​lił gło​wę ze zro​zu​mie​niem, jak gdy​by chciał po​wie​dzieć: „Czy pan my​śli, że nie wiem?” Był to ruch wy​mow​ny, choć pra​wie nie​do​strze​gal​ny. Ra​zu​mow cią​gnął da​lej z ukry​tym szy​der​stwem: – Od​kąd tu je​stem, pró​bo​wał mnie pan prze​nik​nąć, Pio​trze Iwa​no​wi​czu. To na​tu​ral​ne. Za​uwa​ży​łem to i od​po​wie​dzia​łem szcze​ro​ścią. Może wy​da​łem się panu nie dość wy​lew​ny? Ale z ta​kim czło​wie​kiem jak pan nie było to po​trzeb​ne; mo​gło​by to na​wet wy​glą​dać na zu​chwal​stwo. A przy tym my, Ro​sja​nie, z re​gu​ły je​ste​śmy zbyt, ga​da​tli​wi. Za​wsze zda​wa​łem so​bie z tego spra​wę. Na​to​miast jako na​ród – je​ste​śmy nie​mi. Upew​niam pana, że już się chy​ba dru​gi raz z pa​nem tak nie roz​ga​dam, ha, ha! Ra​zu​mow, wciąż sto​jąc na niż​szym stop​niu, przy​bli​żył się tro​chę do wiel​kie​go męża.

– Był pan aż nad​to ła​ska​wy dla mnie. Ro​zu​mia​łem do​brze, że w ten spo​sób chciał pan do​dać mi od​wa​gi. Musi pan spra​wie​dli​wie przy​znać, że nie sta​ra​łem się przy​po​do​bać. Na​kło​nio​no mnie, znie​wo​lo​no albo ra​czej po​sła​no – po​wiedz​my, po​sła​no – do pana, że​bym wy​ko​nał ro​bo​tę, któ​rej poza mną nikt nie wy​ko​na. Na​zwie pan to może nie​szko​dli​wym uro​je​niem, śmiesz​nym uro​je​niem, nie za​słu​gu​ją​cym na​wet na pań​ski uśmiech. To nie​do​rzecz​ne z mo​jej stro​ny mó​wić w ten spo​sób, a jed​nak mam na​dzie​ję, że kie​dyś wspo​mni pan te sło​wa. Dość tego. Oto sto​ję przed pa​nem – wy​spo​wia​da​ny! Ale jed​no jesz​cze mu​szę do​dać na za​koń​cze​nie: nig​dy nie zgo​dzę się być tyl​ko śle​pym na​rzę​dziem. Ra​zu​mow mógł być przy​go​to​wa​ny na róż​ne ob​ja​wy uzna​nia, ale nie na to, że wiel​ki czło​wiek chwy​ci go za obie ręce. Szyb​ki ten ruch był tak za​bor​czy, że moż​na się go było prze​stra​szyć. Oty​ły fe​mi​ni​sta nie mógł​by dzia​łać szyb​ciej, gdy​by na​wet miał za​miar zdra​dziec​ko wcią​gnąć Ra​zu​mo​wa do ko​ry​ta​rza i zwią​zać go w któ​rymś z licz​nych po​bli​skich po​ko​jów. Myśl ta rze​czy​wi​ście na​su​nę​ła się Ra​zu​mo​wo​wi; to​też gdy fe​mi​ni​sta wy​pu​ścił jego ręce po za​gad​ko​wo wy​mow​nym uści​sku, uśmiech​nął się z bi​ją​cym ser​cem pro​sto w bro​dę i oku​la​ry, kry​ją​ce tego nie​prze​nik​nio​ne​go czło​wie​ka. Rów​no​cze​śnie po​my​ślał (jest to za​pi​sa​ne wy​raź​nie w jego pa​mięt​ni​ku): „Nie ru​szę się stąd, do​pó​ki nie prze​mó​wi albo nie pój​dzie so​bie. To jest po​je​dy​nek.” Mi​nę​ło wie​le se​kund bez sło​wa ani ge​stu. – Tak, tak – rzekł wresz​cie wiel​ki mąż szyb​ko, gło​sem przy​ci​szo​nym, jak gdy​by to było ja​kieś ukrad​ko​we i po​śpiesz​ne spo​tka​nie. – Wła​śnie. Przyjdź pan do nas za parę dni. Rzecz za​słu​gu​je na grun​tow​ne roz​wa​że​nie – grun​tow​ne, mię​dzy pa​nem a mną. Aż do dna Aż do… Ale, ale, musi pan przy​pro​wa​dzić Na​ta​lię Wik​to​row​nę – wie pan, tę mło​dą Hal​din. – Czy mam to uwa​żać za pierw​sze pań​skie zle​ce​nie? – za​py​tał Ra​zu​mow zim​no.

Piotr Iwa​no​wicz wy​da​wał się stro​pio​ny tą nową po​sta​wą. – Ach! Hm!… Pan oczy​wi​ście jest wła​ści​wym czło​wie​kiem… la per​son​ne in​di​qu​ée. Wszy​scy będą wkrót​ce po​trzeb​ni. Wszy​scy. Na​chy​lił się z góry ku Ra​zu​mo​wo​wi, któ​ry spu​ścił oczy. – Chwi​la dzia​ła​nia zbli​ża się – za​mru​czał. Ra​zu​mow nie pod​niósł oczu. Nie ru​szył się z miej​sca, póki nie usły​szał, że drzwi sa​lo​nu za​my​ka​ją się za naj​więk​szym z fe​mi​ni​stów, po​wra​ca​ją​cym do swej wy​ma​lo​wa​nej ege​rii. Po​tem ze​szedł wol​no do hal​lu. Drzwi fron​to​we były otwar​te, a uko​śny cień domu po​kry​wał więk​szą część ta​ra​su. Prze​cho​dząc prze​zeń wol​nym kro​kiem, Ra​zu​mow zdjął ka​pe​lusz i otarł wil​got​ne czo​ło, wy​dy​cha​jąc z siłą po​wie​trze, aby się wresz​cie po​zbyć resz​tek at​mos​fe​ry, w któ​rej prze​by​wał we​wnątrz domu,. Po​pa​trzył na swo​je dło​nie i otarł je lek​ko o uda. Do​znał cał​kiem dzi​wacz​ne​go wra​że​nia, jak gdy​by ja​kieś dru​gie ja w nim, nie​za​leż​ny wspól​nik jego świa​do​mo​ści, było w sta​nie oglą​dać całą jego oso​bę z naj​więk​szą wy​ra​zi​sto​ścią. „To cie​ka​we” – po​my​ślał. Po chwi​li, for​mu​łu​jąc swój sąd o tym zja​wi​sku, wy​krzyk​nął w my​śli: „Wstręt​ne!” Od​ra​za ustą​pi​ła z ko​lei miej​sca po​waż​ne​mu za​nie​po​ko​je​niu. „Oto sku​tek wy​czer​pa​nia ner​wo​we​go” – orzekł z peł​ną znu​że​nia prze​ni​kli​wo​ścią. „Jak​że mam cią​gnąć tak da​lej dzień po dniu, sko​ro tra​cę od​por​ność – mo​ral​ną od​por​ność?” Po​szedł ścież​ką u stóp ta​ra​su. „Od​por​ność mo​ral​na, od​por​ność mo​ral​na” – po​wta​rzał te sło​wa w du​chu. Wy​trzy​ma​łość mo​ral​na. Tak, to było ko​niecz​ne w jego po​ło​że​niu. Na chwi​lę wszyst​ko ustą​pi​ło z jego świa​do​mo​ści, wy​mie​cio​ne przez bez​mier​ną tę​sk​no​tę, alby wy​do​stać się z tego par​ku, do​trzeć na dru​gi ko​niec mia​sta, rzu​cić się na łóż​ko i spać przez wie​le go​dzin. „Czy to moż​li​we, abym był mimo wszyst​ko tyl​ko sła​bą isto​tą? – po​my​ślał w na​głym po​pło​chu. – A to co zno​wu?” Drgnął, jak​by się zbu​dził ze snu, i aż się za​chwiał lek​ko, nim zdo​łał się opa​no​wać. – O! Wy​mknę​ła się pani nie​po​strze​że​nie, żeby tu​taj po​spa​ce​ro​wać – po​-

wie​dział. Dama do to​wa​rzy​stwa sta​ła przed nim pia​stu​jąc w ob​ję​ciach kota, ale skąd się tu wzię​ła, nie miał naj​mniej​sze​go po​ję​cia. „Mu​sia​łem być nie​przy​tom​ny – to pew​ne” – po​my​ślał Ra​zu​mow ze zdu​mie​niem. Pod​niósł ka​pe​lusz i ukło​nił się bar​dzo grzecz​nie. Bla​da ko​bie​ta do​sta​ła ciem​nych wy​pie​ków. Mia​ła swój nie​zmien​nie wy​stra​szo​ny wy​raz twa​rzy, jak gdy​by tyl​ko co udzie​lo​no jej ja​kiejś prze​ra​ża​ją​cej wia​do​mo​ści. Ale Ra​zu​mow za​uwa​żył, że stoi w miej​scu nie oka​zu​jąc lęku. „Cóż to za strasz​na bie​do​ta” – po​my​ślał. W słoń​cu jej czar​ny ko​stium wy​glą​dał na zie​lon​ka​wy, ale miej​sca​mi ma​te​riał był już tak wy​tar​ty i znisz​czo​ny od sta​ro​ści, że sta​wał się po​ły​skli​wy, czar​ny i sku​dła​co​ny. Na​wet jej wło​sy i brwi zda​wa​ły się wy​tar​te. Ra​zu​mow za​sta​na​wiał się, czy nie ma już sześć​dzie​siąt​ki. Co praw​da fi​gu​rę mia​ła dość mło​dą. Za​uwa​żył też, że nie spra​wia​ła wra​że​nia za​gło​dzo​nej; wy​glą​da​ła ra​czej ma ko​goś, kogo ży​wią mar​ny​mi od​pad​ka​mi i reszt​ka​mi z ta​le​rzy. Ra​zu​mow uśmiech​nął się przy​jaź​nie i usu​nął z dro​gi. Ale ona od​wró​ci​ła gło​wę i pa​trzy​ła na nie​go swy​mi wy​stra​szo​ny​mi oczy​ma. – Wiem, co panu tam po​wie​dzia​no – oświad​czy​ła bez żad​ne​go wstę​pu. Jej głos w prze​ci​wień​stwie do za​cho​wa​nia się był nie​spo​dzie​wa​nie pew​ny, co przy​wró​ci​ło Ra​zu​mo​wo​wi spo​kój. – Wie pani? Mu​sia​ła się tu pani nie​jed​ne​go na​słu​chać przy roz​ma​itych oka​zjach. – Wiem na pew​no, co tam panu zle​co​no – zmie​ni​ła nie​co treść zda​nia, nie tra​cąc jed​nak tonu nie​zwy​kłej u niej pew​no​ści. – Do​praw​dy? – Ra​zu​mow wzru​szył z lek​ka ra​mio​na​mi. Chciał już wy​mi​nąć ją z ukło​nem, gdy na​gle ude​rzy​ła go pew​na myśl. – Tak. Z pew​no​ścią! Jako oso​ba za​ufa​na musi pani wie​dzieć o wie​lu rze​czach – mruk​nął pa​trząc na kota.

Dama do to​wa​rzy​stwa przy​tu​li​ła na​raz zwie​rzę kur​czo​wo do sie​bie. – Wo​bec mnie ujaw​nio​no wszyst​ko już od daw​na – rze​kła. – Wszyst​ko – po​wtó​rzył Ra​zu​mow w roz​tar​gnie​niu. – Piotr Iwa​no​wicz jest strasz​li​wym de​spo​tą! – wy​buch​nę​ła. Ra​zu​mow cią​gle przy​glą​dał się prę​gom na po​pie​la​tym fu​ter​ku kota. – Że​la​zna wola jest in​te​gral​ną czę​ścią ta​kiej oso​bo – wo​śei. Jak​że bez tego mógł​by być przy​wód​cą? Ja są​dzę, że pani się myli w. – Otóż to! – wy​krzyk​nę​ła. – Pan twier​dzi, że się mylę. A ja i tak mó​wię panu, że on nie dba o ni​ko​go. – Po​de​rwa​ła do góry gło​wę. – Niech pan nie przy​pro​wa​dza tu​taj tej dziew​czy​ny. Prze​cież to wła​śnie ka​za​no panu zro​bić: spro​wa​dzić ją tu​taj. Niech pan wie, że le​piej by zro​bił przy​wią​zu​jąc jej ka​mień do szyi i wrzu​ca​jąc do je​zio​ra. Ra​zu​mow do​znał uczu​cia chło​du i mro​ku, jak gdy​by cięż​ka chmu​ra prze​sło​ni​ła słoń​ce. – Dziew​czy​na? A cóż ja mam z nią wspól​ne​go? – rzekł. – Prze​cież po​wie​dzia​no panu, żeby pan przy​pro​wa​dził Na​ta​lię Hal​din? Czy nie mam ra​cji? Oczy​wi​ście, że mam. Nie by​łam w po​ko​ju, ale wiem. Znam do​sta​tecz​nie Pio​tra Iwa​no​wi​cza. To wiel​ki czło​wiek. Wiel​cy lu​dzie są strasz​ni. Otóż wi​dzi pan, jak to jest. Niech pan ją zo​sta​wi. To naj​lep​sze, co pan może zro​bić, je​że​li pan nie chce, żeby, po​dob​nie jak ja, roz​cza​ro​wa​ła się! Roz​cza​ro​wa​ła! – Jak pani? – po​wtó​rzył Ra​zu​mow wpa​tru​jąc się w jej twarz tak wy​zby​tą z wszel​kie​go po​wa​bu ry​sów i cery jak naj​nędz​niej​szy że​brak po​zba​wio​ny jest pie​nię​dzy. Uśmiech​nął się, ale wciąż do​zna​wał szcze​gól​ne​go uczu​cia chło​du, któ​re go iry​to​wa​ło. – Roz​cza​ro​wa​ła co do Pio​tra Iwa​no​wi​cza? Czy to wszyst​ko, co pani utra​ci​ła? – Piotr Iwa​no​wicz star​czy za wszyst​ko – oświad​czy​ła z naj​głęb​szym prze​-

ko​na​niem mimo cią​głe​go wy​ra​zu wy​stra​sze​nia. Po czym już in​nym to​nem do​da​ła: – Niech pan trzy​ma dziew​czy​nę z dala od tego domu. – Więc pani sta​now​czo na​kła​nia mnie do nie​po​słu​szeń​stwa wo​bec Pio​tra Iwa​no​wi​cza tyl​ko dla​te​go… dla​te​go że się pani roz​cza​ro​wa​ła? Za​czę​ła mru​gać po​wie​ka​mi. – Już pierw​sze spo​tka​nie z pa​nem do​da​ło mi otu​chy. Zdjął pan przede mną ka​pe​lusz. Pan wy​glą​da na czło​wie​ka, któ​re​mu moż​na za​ufać. Och! Cof​nę​ła się przed dzi​kim wark​nię​ciem Ra​zu​mo​wa: – Sły​sza​łem już daw​niej coś po​dob​ne​go. Zmie​sza​ła się do tego stop​nia, że dłu​gi czas tyl​ko mru​ga​ła oczy​ma. – Bo pan ma ta​kie ludz​kie obej​ście – tłu​ma​czy​ła mu ża​ło​śnie – a ja, od kie​dy pa​mię​tam, łak​nę​łam, nie mó​wię już do​bro​ci, ale bo​daj od​ro​bi​my uprzej​mo​ści. A te​raz pan się gnie​wa… – Ależ nie, by​najm​niej – za​prze​czył. – Je​stem bar​dzo rad, że mi pani ufa. Może kie​dyś będę mógł… – Tak, gdy​by pan za​cho​ro​wał – prze​rwa​ła go​rą​co – albo gdy​by spo​tka​ło pana coś złe​go, prze​ko​nał​by się pan, że nie je​stem bez​u​ży​tecz​ną idiot​ką. Tyl​ko niech mi pan da wte​dy znać. Przyj​dę do pana. Z pew​no​ścią przyj​dę. I nie od​stą​pię pana. Z bie​dą zna​my się od daw​na – ale to ży​cie tu​taj gor​sze jest od gło​do​wa​nia. Umil​kła wy​cze​ku​ją​co, po czym gło​sem po raz pierw​szy na​praw​dę nie​śmia​łym do​da​ła: – Albo gdy​by pan miał ja​kąś nie​bez​piecz​ną ro​bo​tę. Cza​sem taka skrom​na po​moc​ni​ca… Ja nie po​trze​bo​wa​ła​bym wie​dzieć o ni​czym. Słu​cha​ła​bym pana z ra​do​ścią. Mogę wy​ko​ny​wać roz​ka​zy. Je​stem od​waż​na. Ra​zu​mow spoj​rzał z uwa​gą na jej okrą​głe, wy​stra​szo​ne oczy i zwię​dłe, bla​de, okrą​głe po​licz​ki, drga​ją​ce w ką​ci​kach ust. „Chcia​ła​by stąd uciec” – po​my​-

ślał. – A gdy​bym pani po​wie​dział, że je​stem za​an​ga​żo​wa​ny w pew​nej nie​bez​piecz​nej ro​bo​cie? – oświad​czył z wol​na. Przy​ci​snę​ła kota do swe​go wy​tar​te​go ko​stiu​mu z za​dy​sza​nym okrzy​kiem: „Ach!” – po czym do​da​ła pra​wie szep​tem: – Pod kie​run​kiem Pio​tra Iwa​no​wi​cza? – Nie, nie pod kie​run​kiem Pio​tra Iwa​no​wi​cza. W oczach jej wy​czy​tał za​chwyt i pró​bo​wał się uśmiech​nąć. – Więc – sam? Po​ka​zał jej za​ci​śnię​tą dłoń z pod​nie​sio​nym do góry wska​zu​ją​cym pal​cem. – Jak ten pa​lec. Drża​ła z lek​ka. Lecz Ra​zu​mo​wo​wi przy​szło na myśl, że z domu mo​gli​by ich wi​dzieć, i za​pra​gnął odejść czym prę​dzej. Ona zaś, mru​ga​jąc oczy​ma, pod​nio​sła ku nie​mu swo​ją po​marsz​czo​ną twarz i zda​wa​ła się bła​gać mil​czą​co, by po​wie​dział coś wię​cej, by rzu​cił ja​kieś sło​wo za​chę​ty dla jej łak​ną​ce​go, gro​te​sko​we​go i pa​te​tycz​ne​go od​da​nia. – Czy mogą nas wi​dzieć z domu? – za​py​tał Ra​zu​mow po​uf​nie. Nie oka​zu​jąc naj​mniej​sze​go zdzi​wie​nia tym py​ta​niem, od​po​wie​dzia​ła: – Nie, róg staj​ni nas za​sła​nia. – I do​da​ła z by​stro​ścią, któ​ra za​sko​czy​ła Ra​zu​mo​wa: – Ale ktoś pa​trzą​cy z okna pierw​sze​go pię​tra zo​rien​to​wał​by się, że pan jesz​cze nie prze​szedł przez bra​mę. – A któż mógł​by mnie szpie​go​wać przez okno? – za​py​tał Ra​zu​mow. – Piotr Iwa​no​wicz? Po​twier​dzi​ła ski​nie​niem gło​wy. – Po co za​przą​tał​by so​bie tym gło​wę? – Spo​dzie​wa się dzi​siaj ko​goś. – Pani zna tę oso​bę? – Bę​dzie ich wię​cej niż jed​na.

Spu​ści​ła po​wie​ki. Ra​zu​mow po​pa​trzył na nią z za​cie​ka​wie​niem. – Oczy​wi​ście. Pani sły​szy wszyst​ko, co tu mó​wią. – Tak samo sły​szą sto​ły i krze​sła – szep​nę​ła bez cie​nia pre​ten​sji. Ra​zu​mow po​jął, że go​rycz na​gro​ma​dzo​na w ser​cu tej bez​rad​nej isto​ty we​szła w jej krew i jak nie​uchwyt​na tru​ci​zna znisz​czy​ła wier​ność dla tej znie​na​wi​dzo​nej pary. Po​my​ślał, że dla nie​go było to duże szczę​ście, bo ko​bie​ty rzad​ko kie​dy są sprze​daj​ne na po​do​bień​stwo męż​czyzn, któ​rych moż​na prze​ku​pić ko​rzy​ścia​mi ma​te​rial​ny​mi. Mo​gła być do​brym sprzy​mie​rzeń​cem, choć na​le​ża​ło wąt​pić, czy po​zwa​la​ją jej sły​szeć tak wie​le, jak sły​szą sto​ły i krze​sła w Châte​au Bo​rel. Tego nie moż​na było ocze​ki​wać. A jed​nak… W każ​dym ra​zie da​ło​by się po​cią​gnąć ją za ję​zyk. Gdy pod​nio​sła oczy, spo​tka​ła się z ba​daw​czym spoj​rze​niem Ra​zu​mo​wa, któ​ry za​czął od razu mó​wić: – A za​tem, moja dro​ga… ale sło​wo daję, nie wiem do​tąd, jak pani się na​zy​wa. Czy to nie dziw​ne? Po raz pierw​szy wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. – Cóż w tym dziw​ne​go? Ni​ko​mu się nie mówi mo​je​go na​zwi​ska. Nikt o to nie dba. Nikt ze mną nie roz​ma​wia, nikt do mnie nie pi​su​je. Na​wet moi ro​dzi​ce nie wie​dzą, czy jesz​cze żyję. Na nic mi na​zwi​sko i na​wet sama pra​wie go za​po​mnia​łam. Ra​zu​mow mruk​nął z po​wa​gą: – Tak, ale mimo to… Mó​wi​ła da​lej, znacz​nie wol​niej i cał​kiem obo​jęt​nie: – A więc może mnie pan na​zy​wać Te​klą. Mój bied​ny An​driej tak mnie na​zy​wał. Przy​wią​za​łam się do nie​go. Żył w nie​do​li i cier​pie​niu, a umarł w nę​dzy. To los nas wszyst​kich, Ro​sjan, bez​i​mien​nych Ro​sjan. Nic in​ne​go nie ma dla nas i zni​kąd na​dziei, chy​ba że… – Chy​ba że co?

– Chy​ba że wy​koń​czy się tych wszyst​kich lu​dzi z na​zwi​ska​mi – do​koń​czy​ła mru​ga​jąc oczy​ma i za​ci​na​jąc usta. – Ła​twiej bę​dzie mi na​zy​wać pa​nią Te​klą, tak jak pani so​bie tego ży​czy – rzekł Ra​zu​mow – o ile pani sama ze​chce mó​wić mi Ki​ry​ło, kie​dy zda​rzy się nam roz​ma​wiać tak jak dziś – spo​koj​nie – tyl​ko we dwo​je. I po​wie​dział so​bie: „To jest isto​ta, któ​ra musi strasz​nie bać się świa​ta, bo in​a​czej już daw​no ucie​kła​by z tego miej​sca.” Po​tem na​su​nę​ła mu się re​flek​sja, że sam fakt na​głe​go opusz​cze​nia wiel​kie​go czło​wie​ka po​dał​by ją w po​dej​rze​nie. Nie zna​la​zła​by nig​dzie po​mo​cy ani po​par​cia. Ta re​wo​lu​cjo​nist​ka nie była stwo​rzo​na do sa​mo​dziel​ne​go ży​cia. Prze​szła z nim parę kro​ków, wciąż mru​ga​jąc oczy​ma i ko​ły​sząc w ra​mio​nach kota. – Tak – tyl​ko we dwo​je. Tak samo jak z moim bied​nym An​drie​jem, ale on był umie​ra​ją​cy – za​bi​ły go urzę​do​we by​dla​ki. Pan to co in​ne​go! Pan jest sil​ny! To pan za​bi​ja te po​two​ry. Do​ko​nał pan wiel​kie​go czy​nu. Na​wet Piotr Iwa​no​wicz musi się z pa​nem li​czyć. A więc pro​szę nie za​po​mi​nać o mnie, zwłasz​cza je​śli pan za​mie​rza wró​cić na ro​bo​tę do Ro​sji. Mo​gła​bym po​je​chać za pa​nem, prze​wieźć wszyst​ko, co by​ło​by po​trzeb​ne – oczy​wi​ście trzy​ma​jąc się z dala. Albo, kie​dy bę​dzie trze​ba, mo​gła​bym cza​to​wać na rogu uli​cy go​dzi​na​mi – w śnieg czy w deszcz – tak, mo​gła​bym – bo​daj cały dzień. Albo mo​gła​bym dla pana pi​sać ja​kieś nie​bez​piecz​ne do​ku​men​ty, li​sty na​zwisk czy też in​struk​cje, żeby w ra​zie ka​ta​stro​fy cha​rak​ter pi​sma pana nie zdra​dził. A gdy​by mnie zła​pa​li, to nie mu​siał​by się pan ni​cze​go oba​wiać. Ja umiem mil​czeć. My, ko​bie​ty, nie tak ła​two da​je​my się za​stra​szyć bó​lem. Sły​sza​łam, jak Piotr Iwa​no​wicz mó​wił, że my mo​że​my to znieść ła​twiej dzię​ki na​szej tę​po​cie ner​wo​wej czy coś w tym ro​dza​ju. I to jest praw​da. Ja bym ra​czej od​gry​zła wła​sny ję​zyk i wy​plu​ła go na nich. Po co mi mowa? Kto chciał​by kie​dy słu​chać tego, co mogę po​wie​dzieć? Od​kąd za​mknę​łam oczy memu bied​ne​mu An​drie​jo​wi,

nie spo​tka​łam męż​czy​zny, któ​ry by się zda​wał trosz​czyć o dźwięk mo​je​go gło​su. I do pana nie ode​zwa​ła​bym się nig​dy, gdy​by pan za pierw​szą swo​ją byt​no​ścią u nas nie po​trak​to​wał mnie tak grzecz​nie. Nie mo​głam się po​wstrzy​mać, żeby nie po​wie​dzieć o panu tej uro​czej, dro​giej dziew​czy​nie. Och! Jaka to słod​ka isto​ta! I sil​na! Od razu się to wi​dzi. Je​śli pan ma ser​ce, niech pan nie po​zwo​li, żeby jej sto​pa tu​taj po​sta​ła. Do wi​dze​nia! Ra​zu​mow chwy​cił ją za ra​mię. Jej wzru​sze​nie tym do​tknię​ciem prze​ja​wi​ło się w krót​kiej pró​bie opo​ru, ale po​tem sta​nę​ła ci​cho, nie pa​trząc na nie​go. – Może mi pani chy​ba po​wie​dzieć – na​chy​lił się do jej ucha – dla​cze​go oni, ci lu​dzie tu​taj, tak bar​dzo chcą do​stać ją w swo​je ręce? Wy​szarp​nę​ła się i zwró​ci​ła ku nie​mu, jak gdy​by roz​gnie​wa​na tym py​ta​niem. – Gzy pan nie ro​zu​mie, że Piotr Iwa​no​wicz musi kie​ro​wać, in​spi​ro​wać, wy​wie​rać wpływ? To mu jest po​trzeb​ne do ży​cia jak po​wie​trze. Nig​dy za dużo uczniów. Nie może znieść my​śli, że ktoś mu się wy​my​ka. I to w do​dat​ku ko​bie​ta! Po​wia​da, że bez ko​biet ni​cze​go nie moż​na do​ko​nać. Na​pi​sał to. On… Mło​dy czło​wiek uważ​nie przy​glą​dał się jej unie​sie​niu – gdy na​gle urwa​ła i ucie​kła za wę​gieł staj​ni.

III

Ra​zu​mow, zo​sta​wio​ny sa​me​mu so​bie, skie​ro​wał się ku bra​mie. Ale prze​ko​nał się, że w tym dniu licz​nych roz​mów naj​praw​do​po​dob​niej nie bę​dzie mógł opu​ścić par​ku bez od​by​cia jesz​cze jed​nej. Spo​za dom​ku odźwier​ne​go uka​za​li się ocze​ki​wa​ni go​ście Pio​tra Iwa​no​wi​cza, małe to​wa​rzy​stwo zło​żo​ne z dwóch męż​czyzn i jed​nej ko​bie​ty. Oni tak​że spo​strze​gli Ra​zu​mo​wa na​tych​miast i sta​nę​li jak gdy​by dla na​ra​dze​nia się. Ale w chwi​lę póź​niej ko​bie​ta, odłą​cza​jąc się od gru​py, ski​nę​ła ręką obu męż​czy​znom, któ​rzy ze​szli od razu z dro​gi pod​jaz​do​wej i ru​szy​li na prze​łaj przez duży za​pusz​czo​ny traw​nik, a ra​czej już ro​dzaj łącz​ki, pro​sto ku do​mo​wi. Ona zaś po​zo​sta​ła na dro​dze ocze​ku​jąc na​dej​ścia Ra​zu​mo​wa. Po​zna​ła go. On tak​że po​znał ją od pierw​sze​go spoj​rze​nia. Zo​stał jej przed​sta​wio​ny w Zu​ry​chu, gdzie prze​rwał był po​dróż w dro​dze z Dre​zna. Pod​czas swe​go trzy​dnio​we​go po​by​tu w tym mie​ście dużo z nią prze​by​wał. Mia​ła ma so​bie ten sam ko​stium, w któ​rym ją po raz pierw​szy zo​ba​czył. Moż​na ją było po​znać już z da​le​ka po szkar​łat​nej, je​dwab​nej bluz​ce. Do tego no​si​ła krót​ką, brą​zo​wą spód​ni​cę i skó​rza​ny pa​sek. Mia​ła płeć ko​lo​ru kawy z mle​kiem, ale bar​dzo czy​stą, oczy czar​ne i błysz​czą​ce; trzy​ma​ła się bar​dzo pro​sto. Za​ku​rzo​ny i jak​by odar​ty ze swe​go przy​bra​nia ka​pe​lusz z ciem​ne​go ty​rol​skie​go suk​na krył czę​ścio​wo jej gę​ste, luź​no upię​te, pra​wie siwe wło​sy. Wy​raz jej twa​rzy był sku​pio​ny i po​waż​ny, tak po​waż​ny, że Ra​zu​mow, zbli​żyw​szy się, po​czuł, że wy​pa​da się uśmiech​nąć. Po​wi​ta​ła go mę​skim uści​skiem dło​ni. – Co? Od​cho​dzi​cie! – wy​krzyk​nę​ła. – Jak​że to, Ra​zu​mow?

– Od​cho​dzę, bo nie pro​szo​no mnie, że​bym zo​stał – od​po​wie​dział Ra​zu​mow od​wza​jem​nia​jąc jej moc​ny po​wi​tal​ny uścisk dło​ni z mniej​szą znacz​nie siłą. Po​ki​wa​ła gło​wą jak ktoś, kto zro​zu​miał. Tym​cza​sem wzrok Ra​zu​mo​wa po​dą​żył za dwo​ma męż​czy​zna​mi, któ​rzy bez po​śpie​chu prze​ci​na​li na ukos traw​nik. Niż​szy z nich był opię​ty w wą​ski pal​tot z ja​kie​goś cien​kie​go, po​pie​la​te​go ma​te​ria​łu się​ga​ją​cy mu pra​wie do pięt. Jego to​wa​rzysz, znacz​nie wyż​szy i tęż​szy, miał na so​bie krót​ką ob​ci​słą ma​ry​nar​kę i cia​sne spodnie, wsu​nię​te w znisz​czo​ne buty z cho​le​wa​mi. Ko​bie​ta, któ​ra od​pra​wi​ła ich wi​docz​nie po to, aby nie ze​tknę​li się z Ra​zu​mo​wem, po​wie​dzia​ła rze​czo​wym to​nem: – Mu​sia​łam przy​je​chać na gwałt z Zu​ry​chu, żeby spo​tkać tych dwu na sta​cji i przy​pro​wa​dzić Ich tu​taj do Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Le​d​wie zdą​ży​łam. – Ach, tak – rzekł Ra​zu​mow zdaw​ko​wo, bar​dzo nie​rad, że za​trzy​ma​ła się, by z nim po​roz​ma​wiać. – Z Zu​ry​chu, tak, oczy​wi​ście. A ci dwaj przy​je​cha​li z… Prze​rwa​ła mu spo​koj​nie: – Zu​peł​nie ską​di​nąd. Z da​le​ka. Cał​kiem z da​le​ka. Ra​zu​mow wzru​szył ra​mio​na​mi. Przy​by​sze „z da​le​ka” do​szli tym​cza​sem do ścia​ny ta​ra​su i zni​kli na​gle u jego pod​nó​ża, jak gdy​by ich po​chło​nę​ła zie​mia. Ko​bie​ta w szkar​łat​nej bluz​ce wzru​szy​ła rów​nież z lek​ka ra​mio​na​mi, za​nim oświad​czy​ła: – Ano tak, wła​śnie przy​je​cha​li z Ame​ry​ki. – I wtrą​ci​ła jak gdy​by mó​wiąc do sie​bie: – Czas się zbli​ża… Nie po​wie​dzia​łam im, kim je​ste​ście. Ja​kow​licz był​by was chciał z pew​no​ścią uści​skać. – Czy to ten z kęp​ką wło​sów na bro​dzie, w dłu​gim pal​cie? – Zga​dli​ście. To Ja​kow​licz. – I nie mo​gli tu tra​fić ze sta​cji, tyl​ko wy mu​sie​li​ście przy​je​chać spe​cjal​nie z

Zu​ry​chu, żeby im po​ka​zać dro​gę? Do​praw​dy, bez ko​biet ni​cze​go nie po​tra​fi​my do​ko​nać. Tak stoi w Pi​śmie i wi​docz​nie tak już jest. Si​lił się na sar​kazm, czuł jed​nak bez​gra​nicz​ne znu​że​nie. I za​uwa​żył, że do​strze​gła to swy​mi nie​ustę​pli​wy​mi, iskrzą​cy​mi się, czar​ny​mi oczy​ma. – Co wam jest? – Nie wiem. Nic. Mia​łem pie​kiel​ny dzień. Cze​ka​ła wpa​tru​jąc się wciąż w jego twarz czar​ny​mi oczy​ma. Po czym rze​kła: – I cóż z tego? Wy, męż​czyź​ni, je​ste​ście tacy wraż​li​wi, tacy prze​ję​ci sobą. Je​den dzień jest po​dob​ny do dru​gie​go, cięż​ki, cięż​ki – i nie ma temu koń​ca, do​pó​ki wiel​ki dzień nie na​dej​dzie. Ja zaś przy​je​cha​łam tu dla cał​kiem waż​ne​go po​wo​du. Pi​sa​li co praw​da do Pio​tra Iwa​no​wi​cza o swo​im przy​by​ciu. Ale skąd? Do​pie​ro z Cher​bo​ur​ga na ka​wał​ku fir​mo​we​go pa​pie​ru okrę​to​we​go. Mógł​by to zro​bić kto​kol​wiek. Ja​kow​licz dłu​gie lata miesz​kał w Ame​ry​ce. Ja by​łam je​dy​ną osią​gal​ną oso​bą, któ​ra zna​ła go w daw​nych cza​sach. I zna​łam go bar​dzo do​brze. Więc Piotr Iwa​no​wicz za​te​le​gra​fo​wał do mnie pro​sząc, że​bym przy​je​cha​ła. To chy​ba cał​kiem na​tu​ral​ne. – Więc przy​je​cha​li​ście po​twier​dzić jego toż​sa​mość? – za​py​tał Ra​zu​mow. – Tak. Coś w tym ro​dza​ju. Pięt​na​ście lat ta​kie​go ży​cia, jak jego, zmie​nia czło​wie​ka. Sa​mot​ny jak kruk w ob​cym kra​ju. Gdy po​my​ślę o Ja​kow​li​czu przed jego wy​jaz​dem do Ame​ry​ki… Mięk​kość ci​che​go gło​su spra​wi​ła, że Ra​zu​mow spoj​rzał na nią z uko​sa. Wes​tchnę​ła; jej czar​ne oczy pa​trzy​ły w dal. Za​nu​rzy​ła pal​ce pra​wej ręki głę​bo​ko w swe gę​ste, pra​wie już siwe wło​sy i bu​rzy​ła je w roz​tar​gnie​niu. Gdy cof​nę​ła rękę, ty​rol​ski ka​pe​lu​sik, ster​czą​cy na czub​ku jej gło​wy, prze​krzy​wił się w za​baw​ny, rzekł​byś, py​ta​ją​cy spo​sób, co wy​bit​nie kon​tra​sto​wa​ło z za​du​ma​nym szep​tem, jaki jej się wy​mknął. – Już wte​dy nie by​li​śmy pierw​szej mło​do​ści. Ale męż​czy​zna jest za​wsze

dziec​kiem. Ra​zu​mow po​my​ślał na​gle: „Żyli ze sobą.” Po czym za​py​tał wręcz: – Dla​cze​go nie po​je​cha​li​ście za nim do Ame​ry​ki? Spoj​rza​ła na nie​go wzbu​rzo​na. – Czyż nie pa​mię​ta​cie, co się dzia​ło przed pięt​na​sto​ma laty? Były to cza​sy dzia​ła​nia, cza​sy dla re​wo​lu​cji hi​sto​rycz​ne. Sie​dzi​cie w tym, a zda​je​cie się o tym nie wie​dzieć. Ja​kow​licz po​je​chał wte​dy w pew​nej mi​sji Ja wró​ci​łam do Ro​sji. Tak.było trze​ba. A po​tem – nie miał do cze​go wra​cać. – Ach, do​praw​dy? – mruk​nął Ra​zu​mow z uda​nym zdzi​wie​niem. – Nie miał do cze​go! – Cóż to pró​bu​je​cie in​sy​nu​ować? – za​wo​ła​ła żywo. – A je​śli tro​chę się znie​chę​cił, to co z tego… – Wy​glą​da na jan​ke​sa z tą ko​zią bród​ką. Ist​ny wuj Sam – wark​nął Ra​zu​mow. – No, a wy? Wy, któ​rzy​ście wró​ci​li do Ro​sji? Wy​ście się nie znie​chę​ci​li. – Mniej​sza z tym. Co do Ja​kow​li​cza nie moż​na mieć wąt​pli​wo​ści. To w każ​dym ra​zie jest czło​wiek wła​ści​wy. Mó​wiąc to, i jesz​cze przez chwi​lę dłu​żej, nie spusz​cza​ła z Ra​zu​mo​wa swo​ich czar​nych prze​ni​kli​wych oczu. – Prze​pra​szam wąs – za​gad​nął Ra​zu​mow chłod​no – czy to ma zna​czyć, że na przy​kład ja nie je​stem czło​wie​kiem wła​ści​wym? Nie za​pro​te​sto​wa​ła, nie dała po so​bie po​znać, czy usły​sza​ła py​ta​nie; pa​trzy​ła wciąż na nie​go – nie wy​da​ło mu się jed​nak, aby spoj​rze​nie to było cał​kiem nie​przy​ja​zne. Gdy prze​jeż​dżał przez Zu​rych, wzię​ła go była nie​ja​ko pod swo​ją opie​kę i przez dwa dni po​by​tu w tym mie​ście nie opusz​cza​ła od rana do nocy. Opro​wa​dza​ła go po róż​nych lu​dziach. Z po​cząt​ku mó​wi​ła dużo i dość otwar​cie, za​wsze jed​nak uni​ka​jąc wzmia​nek o so​bie sa​mej; w po​ło​wie jed​nak dru​gie​go dnia sta​ła się mil​czą​ca, nie prze​sta​jąc opie​ko​wać się nim gor​li​wiej to​wa​rzy​szy​ła mu na​wet na sta​cję, uści​snę​ła moc​no rękę przez

spusz​czo​ne okno wa​go​nu i od​stą​piw​szy bez sło​wa, cze​ka​ła, aż po​ciąg ru​szy. Ra​zu​mow za​uwa​żył, że od​no​szo​no się do niej ze spo​koj​nym sza​cun​kiem. Nie wie – dział nic o jej sto​sun​kach ro​dzin​nych, o jej pry​wat​nych spra​wach ani o dzia​łal​no​ści po​li​tycz​nej; z oso​bi​ste​go punk​tu wi​dze​nia osą​dził ją jako po​waż​ne nie​bez​pie​czeń​stwo na swej dro​dze. „Osą​dził” nie jest może wła​ści​wym okre​śle​niem. Było to ra​czej od​czu​cie: suma prze​lot​nych wra​żeń, po​głę​bio​nych od​kry​ciem, że nie może nią po​gar​dzać, jak gar​dził in​ny​mi. Nie spo​dzie​wał się zo​ba​czyć jej zno​wu w tak krót​kim cza​sie. Nie, sta​now​czo nie pa​trzy​ła na nie​go nie​przy​jaź​nie. A jed​nak uczuł przy​śpie​szo​ne bi​cie ser​ca. Nie na​le​ża​ło prze​ry​wać roz​mo​wy w tym miej​scu. Cią​gnął więc da​lej to​nem skru​pu​lat​ne​go ba​da​nia: – Czy to może dla​te​go, że zda​ję się nie przyj​mo​wać na śle​po każ​de​go wy​two​ru ogól​nej dok​try​ny – w tym ro​dza​ju na przy​kład, jak fe​mi​nizm na​sze​go wiel​kie​go Pio​tra Iwa​no​wi​cza? Je​że​li to czy​ni mnie po​dej​rza​nym, to mogę po​wie​dzieć, że wzgar​dził​bym nie​wol​ni​czym pod​da​niem się – na​wet idei. Pa​trzy​ła na nie​go przez cały czas, nie jak ktoś, co słu​cha, lecz jak gdy​by sło​wa, któ​ry​mi się po​słu​gi​wał, mia​ły za​le​d​wie dru​go​rzęd​ne zna​cze​nie. Gdy skoń​czył, wsu​nę​ła mu na​głym i sta​now​czym ru​chem rękę pod ra​mię i po​pro​wa​dzi​ła ła​god​nie ku bra​mie. Wy​czuł jej sta​now​czość i od razu pod​dał się temu prze​wod​nic​twu, tak samo jak tam​ci dwaj męż​czyź​ni, któ​rzy przed chwi​lą usłu​cha​li bez py​ta​nia ski​nie​nia jej ręki. Uszli tak kil​ka kro​ków. – Nie, Ra​zu​mow, wa​sze prze​ko​na​nia są chy​ba w po​rząd​ku – rze​kła. – Mo​że​cie być war​to​ścio​wą jed​nost​ką – bar​dzo war​to​ścio​wą. Tyl​ko rzecz w tym, że nie lu​bi​cie nas. Pu​ści​ła go. Spoj​rzał na nią z lo​do​wa​tym uśmie​chem. – A więc ocze​ku​je się ode mnie nie tyl​ko prze​ko​nań, ale i mi​ło​ści. Wzru​szy​ła ra​mio​na​mi.

– Bar​dzo do​brze wie​cie, co mam na my​śli. Ucho​dzi​li​ście za czło​wie​ka nie​zbyt ser​decz​ne​go. Sły​sza​łam tę opi​nię z róż​nych stron. Ale ja zro​zu​mia​łam was pod ko​niec pierw​sze​go dnia… Ra​zu​mow prze​rwał jej to​nem zde​cy​do​wa​nym. – Upew​niam was, że wa​sza prze​ni​kli​wość tu za​wo​dzi. – Jak to się on wy​ra​ża! – za​wo​ła​ła na​wia​so​wo.– Ach! Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, je​ste​ście jak inni męż​czyź​ni: gry​ma​śny, pe​łen mi​ło​ści wła​snej i lęku przed dro​bia​zga​mi. Po​nad​to brak wam szko​ły. Przy​da​ło​by się, gdy​by was wzię​ła w rękę ja​kaś ko​bie​ta. Ża​łu​ję, że nie zo​sta​nę tu parę dni. Wra​cam ju​tro do Zu​ry​chu i naj​praw​do​po​dob​niej za​bio​rę z sobą Ja​kow​li​cza. Wia​do​mość ta spra​wi​ła Ra​zu​mo​wo​wi ulgę. – I ja ża​łu​ję – rzekł. – Ale mimo to nie są​dzę, by​ście mnie ro​zu​mie​li. Od​dy​chał swo​bod​niej. Ona nie prze​czy​ła, na​to​miast za​da​ła mu py​ta​nie: – A jak się uło​ży​ły sto​sun​ki z Pio​trem Iwa​no​wi​czem? Wi​du​je​cie się czę​sto. Więc jak​że tam jest mię​dzy wami? Nie wie​dząc, co od​po​wie​dzieć, mło​dy czło​wiek skło​nił z wol​na gło​wę. Cze​ka​ła z roz​chy​lo​ny​mi war​ga​mi, po czym za​ci​snę​ła je i zda​wa​ła się na​my​ślać. – To do​brze. Za​brzmia​ło to jak za​koń​cze​nie roz​mo​wy; mimo tego nie od​cho​dzi​ła. Nie​po​do​bień​stwem było od​gad​nąć, co mia​ła na my​śli. Ra​zu​mow mruk​nął: – Nie mnie na​le​ża​ło za​dać to py​ta​nie. Za… chwi​lę zo​ba​czy​cie Pio​tra Iwa​no​wi​cza i roz​mo​wa sama przez się zej​dzie na ten te​mat. Piotr Iwa​no​wicz bę​dzie cie​kaw, co was tak dłu​go za​trzy​ma​ło w ogro​dzie. – Nie​wąt​pli​wie, Piotr Iwa​no​wicz bę​dzie mi miał pew​ne rze​czy do po​wie​dze​nia. Dużo rze​czy. Może na​wet mó​wić o was – wy​py​ty​wać mnie. Piotr Iwa​no​wicz jest skłon​ny ufać mi we wszyst​kim. – Bę​dzie was wy​py​ty​wał? To bar​dzo praw​do​po​dob​ne.

Uśmiech​nę​ła się na wpół po​waż​nie. – Więc cóż mu mam po​wie​dzieć? – Nie wiem. Mo​że​cie mu po​wie​dzieć o swo​im od​kry​ciu. – A mia​no​wi​cie? – No, o tym moim bra​ku mi​ło​ści dla… – Ech! To zo​sta​nie po​mię​dzy nami – prze​rwa​ła, nie wia​do​mo, czy żar​tem, czy też na se​rio. – Wi​dzę, że chce​cie po​wie​dzieć Pio​tro​wi Iwa​no​wi​czo​wi coś na moją ko​rzyść – rzekł Ra​zu​mow z po​chmur​ną żar​to​bli​wo​ścią. – Mo​że​cie mu więc po​wie​dzieć, że moją mi​sję trak​tu​ję z całą po​wa​gą. Chcę się z niej do​brze wy​wią​zać. – Po​wie​rzo​no wam ja​kąś mi​sję! – wy​krzyk​nę​ła żywo. – Wy​cho​dzi na to. Ka​za​no mi prze​pro​wa​dzić pew​ną spra​wę. Po​pa​trzy​ła na nie​go ba​daw​czo. – Mi​sja! – po​wtó​rzy​ła bar​dzo po​waż​nie i z wiel​kim za​in​te​re​so​wa​niem. – Ja​kie​go ro​dza​ju mi​sja? – Coś w ro​dza​ju pro​pa​gan​dy. – Ach! Da​le​ko stąd? – Nie. Nie​zbyt da​le​ko – od​parł po​wstrzy​mu​jąc na​głą chęć do śmie​chu, choć da​le​ki był od we​so​ło​ści. – Tak – rze​kła w za​my​śle​niu. – Oczy​wi​ście nie py​tam o nic. Wy​star​cza, żeby Piotr Iwa​no​wicz wie​dział, co każ​dy z nas robi. Wszyst​ko musi się wresz​cie do​brze skoń​czyć! – Tak my​śli​cie? – Nie my​ślę, mło​dy czło​wie​ku. Po pro​stu wie​rzę w to. – Czy to Pio​tro​wi Iwa​no​wi​czo​wi za​wdzię​cza​cie tę wia​rę? Nie od​po​wie​dzia​ła na to py​ta​nie i tak sta​li bez​czyn​ni i w mil​cze​niu, jak gdy​by ocią​ga​jąc się z roz​sta​niem.

– Oto ty​po​wa mę​ska men​tal​ność – mruk​nę​ła wresz​cie. – Jak gdy​by moż​na było po​wie​dzieć, skąd bie​rze się czy​jaś wia​ra. – Jej cien​kie, me​fi​sto​fe​le​sow​skie brwi po​ru​szy​ły się tro​chę. – Na​praw​dę, w Ro​sji są mi​lio​ny lu​dzi, któ​rzy po​zaz​dro​ści​li​by ży​cia psom w tym kra​ju. Zgro​za i wstyd to przy​znać – na​wet mię​dzy nami. Więc trze​ba wie​rzyć, choć​by z sa​mej li​to​ści. Tak dłu​żej trwać nie może. Nie! To nie może trwać. Od dwu​dzie​stu lat wciąż wy​jeż​dżam i po​wra​cam nie oglą​da​jąc się ni w pra​wo, ni w lewo… Cze​go się uśmie​cha​cie? Wy do​pie​ro za​czę​li​ście. Za​czę​li​ście do​brze, ale po​cze​kaj​cie, aż roz​dep​cze​cie każ​dą cząst​kę wła​sne​go ja w cią​głych wy​jaz​dach i po​wro​tach. Bo do tego się do​cho​dzi. Trze​ba roz​dep​tać każ​dą cząst​kę wła​snych uczuć. A za​trzy​mać się nie moż​na, nie wol​no. Ja tak​że by​łam mło​da… ale może wy my​śli​cie, że się skar​żę, co? – Nic po​dob​ne​go nie my​ślę – za​prze​czył Ra​zu​mow obo​jęt​nie. – Nie my​śli​cie, no tak, sza​now​na wyż​sza isto​to! Nie dba​cie o to. Za​nu​rzy​ła pal​ce w pu​kle wło​sów z le​wej stro​ny i ten gwał​tow​ny ruch przy​wró​cił jej prze​krzy​wio​ne​mu ty​rol​skie​mu ka​pe​lu​szo​wi nor​mal​ną po​zy​cję. W jego cie​niu ścią​gnę​ła brwi ba​daw​czo, lecz bez nie​chę​ci. Ra​zu​mow nie​dba​le od​wró​cił twarz. – Wy, męż​czyź​ni, wszy​scy je​ste​ście tacy sami – mó​wi​ła da​lej. – My​li​cie szczę​ście z za​słu​gą. W do​dat​ku ro​bi​cie to w do​brej wie​rze! Nie za​mie​rzam być dla was zbyt su​ro​wa. Taka to już mę​ska na​tu​ra. Wy, męż​czy – ni, je​ste​ście god​ni śmie​chu i współ​czu​cia z po​wo​du wa​szej skłon​no​ści do pie​lę​gno​wa​nia dzie​cin​nych złu​dzeń aż do gro​bu. Jest mię​dzy nami wie​lu ta​kich, któ​rzy tkwią w ro​bo​cie od pięt​na​stu lat – i to bez prze​rwy – pró​bu​jąc po ko​lei róż​nych spo​so​bów pod​ziem​nych i jaw​nych, nie oglą​da​jąc się ani wpra​wo, ani w lewo! Mogę mó​wić o tym. Je​stem jed​ną z tych, co nig​dy nie wy​po​czy​wa​ły… Tak, co tu dużo ga​dać… Spójrz​cie na moje siwe wło​sy! A tu przy​cho​dzi dwóch dzie​cia​ków – mam na my​śli was i Hal​di​na – przy​cho​dzi​cie i oto uda​je

się wam za​dać cios z miej​sca, przy pierw​szej pró​bie. Na dźwięk na​zwi​ska Hal​di​na, pa​da​ją​ce​go z pręd​kich i ener​gicz​nych ust re​wo​lu​cjo​nist​ki, Ra​zu​mo​wa tknę​ła zna​na mu ostra świa​do​mość rze​czy nie​odwo​łal​nej. Ale przez te wszyst​kie mie​sią​ce, ja​kie prze​szły nad jego gło​wą, już zdą​żył stward​nieć na to od​czu​cie. Świa​do​mo​ści nie to​wa​rzy​szył już – jak w pocz​t​kach – bla​dy prze​strach ani śle​py gniew. Wmó​wił już w sie​bie nowe prze​ko​na​nia i stwo​rzył so​bie at​mos​fe​rę po​nu​re​go i szy​der​cze​go ma​rzy​ciel​stwa – coś w ro​dza​ju mrocz​nej mgła​wi​cy, w któ​rej tam​to zda​rze​nie ja​wi​ło mu się pod po​sta​cią nie​wy​raź​ne​go cie​nia o mgli​stych za​ry​sach męż​czy​zny; cie​nia zna​ne​go do​sko​na​le, ale cał​ko​wi​cie nie​me​go, poza wy​mo​wą dys​kret​ne​go cze​ka​nia w mro​ku. To nie wzbu​dza​ło trwo​gi. – Jak on wy​glą​dał? – za​py​ta​ła nie​spo​dzie​wa​nie re​wo​lu​cjo​nist​ka. – Jak on wy​glą​dał? –po​wtó​rzył Ra​zu​mow, opa​no​wu​jąc się z tru​dem, by nie wy​buch​nąć dzi​ko. Wy​ła​do​wał się jed​nak w krót​kim śmie​chu, rzu​ca​jąc na nią z uko​sa ukrad​ko​we spoj​rze​nie. Ta​kie przy​ję​cie jej py​ta​nia zmie​sza​ło ją. – Ja​kież to ko​bie​ce – rzekł Ra​zu​mow. – Co wam przyj​dzie z zaj​mo​wa​nia się jego po​wierz​chow​no​ścią? Ja​ka​kol​wiek była ta po​wierz​chow​ność, zna​lazł się obec​nie już poza za​się​giem wszel​kich ko​bie​cych wpły​wów. Zmarsz​czy​ła się. Trzy fał​dy, ja​kie po​wsta​ły przy tym u na​sa​dy jej nosa, pod​kre​śli​ły me​fi​sto​fe​licz​ny łuk jej brwi. – Wy cier​pi​cie, Ra​zu​mow? – za​gad​nę​ła ni​skim, po​uf​nym gło​sem. – Co za non​sens! – rzu​cił Ra​zu​mow pa​trząc jej w oczy. – Ale te​raz, kie​dy o tym my​ślę, wca​le nie je​stem pe​wien, czy wy​do​stał się z za​się​gu wpły​wów jed​nej przy​najm​niej ko​bie​ty – wie​cie, tej tam Ma​da​me de S. Daw​niej zmar​łych zo​sta​wia​no w spo​ko​ju, ale te​raz zda​ją się oni być na ski​nie​nie czy też za​wo​ła​nie tej sta​rej, zwa​rio​wa​nej cza​row​ni​cy. My, re​wo​lu​cjo​ni​ści, czy​ni​my za​dzi​wia​ją​ce od​kry​cia. Co praw​da nie są one tak bar​dzo na​sze wła​sne. My nie mamy nic wła​sne​go. Ale czy przy​ja​ciół​ka Pio​tra Iwa​no​wi​cza nie mo​gła​by za​-

spo​ko​ić wa​szej ko​bie​cej cie​ka​wo​ści? Czy nie mo​gła​by wy​wo​łać dla was jego cie​nia? – żar​to​wał jak czło​wiek w udrę​ce. Wy​raz sku​pie​nia ustą​pił z jej zmarsz​czo​ne​go czo​ła. Rze​kła z pew​nym znu​że​niem: – Miej​my na​dzie​ję, że za​miast du​cha​mi, po​czę​stu​je nas her​ba​tą. Cho​ciaż to wca​le nie jest pew​ne. Ra​zu​mow, je​stem zmę​czo​na. – Wy – zmę​czo​na! Co za wy​zna​nie! Ale her​ba​ta była tam na gó​rze. Pi​łem ją. Je​śli po​śpie​szy​cie za Ja​kow​li​czem, za​miast tra​cić czas z ta​kim nie​war​tym za​cho​du scep​ty​kiem jak ja, to może za​sta​nie​cie cień her​ba​ty – jej zim​ne​go du​cha – błą​ka​ją​ce​go się jesz​cze w świą​ty​ni. Ale je​śli idzie o wa​sze zmę​cze​nie – trud​no mi w nie ja​koś uwie​rzyć. Nikt nie przy​pusz​cza, że my mo​że​my być zmę​cze​ni. Nie wol​no nam. Nie po​win​ni​śmy. Wczo​raj czy​ta​łem w ja​kimś dzien​ni​ku alar​mu​ją​cy ar​ty​kuł o nie​zmor​do​wa​nej dzia​łal​no​ści par​tii re​wo​lu​cyj​nych. To robi wra​że​nie w świe​cie. To na​sza siła. – A on wciąż tyl​ko szy​dzi i szy​dzi – po​wie​dzia​ła ko​bie​ta w szkar​łat​nej bluz​ce, jak gdy​by zwra​ca​jąc się spo​koj​nie do ko​goś trze​cie​go, choć nie spusz​cza​ła ani na chwi​lę swych czar​nych oczu z twa​rzy Ra​zu​mo​wa. – I dla​cze​go? – py​tam. Po pro​stu dla​te​go, że za​dra​śnię​to parę jego kon​wen​cjo​nal​nych po​jęć, parę nie​waż​nych, mę​skich na​wy​ków. Moż​na by po​my​śleć, że to je​den z tych ner​wo​wych wraż​liw​ców, któ​rzy źle koń​czą. A jed​nak – cią​gnę​ła da​lej po chwi​li mil​czą​ce​go za​my​śla​nia, zwra​ca​jąc się już wprost do Ra​zu​mo​wa – a jed​nak do​pie​ro co do​wie​dzia​łam się cze​goś, co mnie prze​ko​ny​wa, że wy, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, je​ste​ście czło​wie​kiem z cha​rak​te​rem. Tak, na pew​no ma​cie cha​rak​ter. Ta​jem​ni​cza sta​now​czość tego twier​dze​nia za​nie​po​ko​iła Ra​zu​mo​wa. Ich oczy spo​tka​ły się. Od​wró​cił wzrok i przez za​rdze​wia​łe kra​ty bra​my pa​trzył na czy​stą, sze​ro​ką dro​gę, ocie​nio​ną li​ścia​sty​mi drze​wa​mi. Zu​peł​nie pu​sty tram​waj su​nął wzdłuż alei z me​ta​licz​nym chrzę​stem. Ra​zu​mo​wo​wi wy​da​ło

się, że dał​by wszyst​ko za to, by móc sie​dzieć zu​peł​nie sa​mot​nie w tym tram​wa​ju. Był nie​wy​sło​wie​nie znu​żo​ny, znu​żo​ny aż do ostat​nie​go włók​na swe​go cia​ła, ale miał po​wód, dla któ​re​go nie chciał pierw​szy prze​ry​wać roz​mo​wy. W każ​dej chwi​li ucho jego mo​gło wy​ło​wić ja​kieś waż​kie sło​wa z tej nie​re​al​nej i zbrod​ni​czej pa​pla​ni​ny re​wo​lu​cjo​ni​stów; sło​wa pa​da​ją​ce z jej ust albo z ust ko​go​kol​wiek in​ne​go. Do​pó​ki był zdol​ny za​cho​wać ja​sną gło​wę i po​wcią​gać swo​je roz​draż​nie​nie, nie miał się cze​go oba​wiać. Je​dy​nym wa​run​kiem po​wo​dze​nia i bez​pie​czeń​stwa jest nie​złom​na siła woli – upo​mi​nał sie​bie. Pra​gnął zna​leźć się za bra​mą, jak gdy​by był rze​czy​wi​ście więź​niem w tym par​ku – w tej cen​tra​li re​wo​lu​cyj​nych spi​sków, w tym domu sza​leń​stwa, śle​po​ty, nik​czem​no​ści i zbrod​ni. W mil​cze​niu po​zwa​lał swe​mu zra​nio​ne​mu du​cho​wi od​po​czy​wać w po​czu​ciu umy​sło​we​go i mo​ral​ne​go od​da​le​nia. Nie uśmiech​nął się na​wet, gdy usły​szał po​wtó​rzo​ne przez nią sło​wa: – Tak! Sil​ny cha​rak​ter! Pa​trzył wciąż przez kra​ty bra​my jak smęt​ny wię​zień, któ​ry nie ma​rzy o uciecz​ce, a tyl​ko goni my​ślą zbla​kłe wspo​mnie​nia wol​no​ści. – Je​że​li bę​dzie​cie się jesz​cze ocią​gać – bąk​nął, cią​gle za​pa​trzo​ny w prze​strzeń – to z pew​no​ścią nie zo​ba​czy​cie na​wet cie​nia tej her​ba​ty. Ale jej nie moż​na było po​zbyć się w ten spo​sób. Po praw​dzie nie spo​dzie​wał się, by mu się to uda​ło. – Mniej​sza o to, nie​wiel​ka stra​ta – mam na my​śli her​ba​tę – tym bar​dziej że tyl​ko jej cień. Co do sa​mej pani domu, to po​win​ni​ście zro​zu​mieć, że ona w pew​nych spra​wach jest po​ży​tecz​na. Wi​dzi​cie to, Ra​zu​mow? Na ta​kie sta​now​cze we​zwa​nie od​wró​cił gło​wę i zo​ba​czył, że re​wo​lu​cjo​nist​ka wy​ko​ny​wa ruch li​cze​nia pie​nię​dzy na dło​ni. – Tak, to o to cho​dzi. Czy ro​zu​mie​cie? Eazu​mow wy​mó​wił z wol​na: „Ro​zu​miem”, i wró​cił do swo​je​go wię​zien​ne​go spo​glą​da​nia na schlud​ną i ocie​nio​ną dro​gę.

– Środ​ki ma​te​rial​ne mu​szą być ja​koś zdo​by​te, a to jest spo​sób ła​twiej​szy niż wła​my​wa​nie się do ban​ków. A tak​że pew​niej​szy. O! Żar​tu​ję!… – Co on te​raz tam mru​czy do sie​bie? – wy​krzyk​nę​ła pół​gło​sem. – Nic, tyl​ko po​dzi​wiam ofiar​ne po​świę​ce​nie Pio​tra Iwa​no​wi​cza! To dość, żeby czło​wie​ka ze​mdli​ło. – Ach! Ja​kiż wy​bred​niś! Mdło​ści! Mdli go! A czy wie​cie, jak wy​glą​da praw​da w tej spra​wie? Kto po​tra​fi wej​rzeć w ta​jem​ni​ce ser​ca? Piotr Iwa​no​wicz znał ją przed laty za swych świa​to​wych dni, kie​dy był mło​dym ofi​ce​rem gwar​dii. Nie nam są​dzić czło​wie​ka na​tchnio​ne​go. Tu wy, męż​czyź​ni, ma​cie nad nami prze​wa​gę. By​wa​cie cza​sem na​tchnie​ni, za​rów​no w my​ślach, jak w dzia​ła​niu. Za​wsze przy​zna​wa​łam, że kie​dy je​ste​ście na​tchnie​ni, kie​dy wam się uda od​rzu​cić wa​sze mę​skie tchó​rzo​stwo i pru​de​rię, wte​dy nie mo​że​my wam do​rów​nać. Ale jak rzad​ko… A tym​cza​sem naj​głup​sza ko​bie​ta może za​wsze się przy​dać. A dla​cze​go? Bo nami rzą​dzi na​mięt​ność, na​mięt​ność nie do na​sy​ce​nia… Chcia​ła​bym wie​dzieć, cze​mu to on się uśmie​cha? – Nie uśmie​cham się – za​prze​czył po​sęp​nie Ra​zu​mow. – Pro​szę! A jak mam na​zwać te miny, któ​re​ście stro​ili? Tak, wiem. Wy, męż​czyź​ni, mo​że​cie tu ko​chać, a tam nie​na​wi​dzić, po​żą​dać tego lub owe​go – i za​raz ro​bi​cie z tego wie​le szu​mu i na​zy​wa​cie to na​mięt​no​ścią! Tak! Póki ona trwa. A my, ko​bie​ty, ko​cha​my się w mi​ło​ści i w nie​na​wi​ści, w sa​mych tych uczu​ciach, mó​wię wam, i w sa​mym po​żą​da​niu. Dla​te​go to nie tak ła​two nas prze​ku​pić jak was, męż​czyzn. Bo, wi​dzi​cie, w ży​ciu nie​wiel​ki ma się wy​bór. Trze​ba albo próch​nieć, albo pło​nąć… A nie ma wśród nas ani jed​nej – szmin​ko​wa​nej czy nie szmin​ko​wa​nej – któ​ra by nie wo​la​ła pło​nąć niż próch​nieć. Mó​wi​ła ener​gicz​nie, lecz to​nem rze​czo​wym. Uwa​ga Ra​zu​mo​wa po​wę​dro​wa​ła zno​wu w dal – poza kra​ty bra​my – ale nie poza za​sięg słu​chu. Wło​żył ręce w kie​sze​nie pal​ta.

– Próch​nieć lub pło​nąć. Moc​ne okre​śle​nie. Szmin​ko​wa​ne czy nie szmin​ko​wa​ne. Bar​dzo sil​ne. Wy​szmin​ko​wa​na lub… Po​wiedz​cie mi: ona musi być o nie​go pie​kiel​nie za​zdro​sna? Jak się wam zda​je? – Kto? Co? Ba​ro​no​wa? Ele​anor Mak​sy​mow​na? Za​zdro​sna o Pio​tra Iwa​no​wi​cza? Wiel​kie nie​ba! Czy to są spra​wy god​ne mę​skie​go umy​słu? A któż by się nad nimi za​sta​na​wiał? – Dla​cze​go nie? Czy sta​ra bo​gacz​ka nie może być za​zdro​sna? A może oni wszy​scy ra​zem są tyl​ko czy​sty​mi du​cha​mi? – Ale skąd przy​szło wam do gło​wy py​tać o ta​kie rze​czy? – zdzi​wi​ła się re​wo​lu​cjo​nist​ka. – Zni​kąd. Tak so​bie za​py​ta​łem. Ma​ska fry​wol​ność, je​śli tak się wam po​do​ba. – Wca​le mi się nie po​do​ba – od​par​ła z miej​sca. – Te​raz nie pora na fry​wol​ność. W co tak tłu​cze​cie wła​snym ser​cem? A może tyl​ko gra​cie ja​kąś rolę? Ra​zu​mow przez cały czas od​czu​wał sku​pio​ną na so​bie uwa​gę tej ko​bie​ty jak fi​zycz​ne do​tknię​cie, jak rękę spo​czy​wa​ją​cą lek​ko na jego ra​mie​niu. W tej chwi​li do​znał ta​jem​ni​cze​go wra​że​nia, że re​wo​lu​cjo​nist​ka po​sta​no​wi​ła chwy​cić go moc​niej. Sprę​żył się we​wnętrz​nie, aby to znieść bez zdra​dze​nia się. – Gram rolę… – po​wtó​rzył, zwró​co​ny do niej swym nie​wzru​szo​nym pro​fi​lem. – Wi​docz​nie gram ją kiep​sko, sko​ro po​zna​li​ście się na uda​wa​niu. Pa​trzy​ła na nie​go z czo​łem ścią​gnię​tym w pro​sto​pa​dłe fał​dy, z cien​ki​mi, czar​ny​mi brwia​mi, wy​gię​ty​mi do góry na po​do​bień​stwo czu​łek ja​kie​goś owa​da. Ra​zu​mow do​rzu​cił le​d​wo do​sły​szal​nie: – My​li​cie się. Nie gram roli w więk​szym stop​niu niż każ​dy z nas. – A któż ją gra? – burk​nę​ła. – Kto? Wszy​scy – rzekł nie​cier​pli​wie. – Je​ste​ście ma​te​ria​list​ką, nie​praw​daż? – Ech! Du​szo moja. Wy​ro​słam z tych wszyst​kich bred​ni.

– Ale mu​si​cie pa​mię​tać de​fi​ni​cję Ca​ba​ni​sa: „Czło​wiek jest apa​ra​tem do tra​wie​nia.” Otóż wy​obra​żam so​bie… – Plu​ję na nie​go. – Co? Na Ca​ba​ni​sa? Bar​dzo ład​nie. Ale nie mo​że​cie lek​ce​wa​żyć do​nio​sło​ści do​bre​go tra​wie​nia. Ra​dość ży​cia – zna​cie ra​dość ży​cia? – za​le​ży od zdro​we​go żo​łąd​ka, pod​czas gdy złe tra​wie​nie skła​nia nas do scep​ty​cy​zmu, ro​dzi czar​ne uro​je​nia i my​śli o śmier​ci. To są fak​ty stwier​dzo​ne przez fi​zjo​lo​gów. Otóż za​pew​niam was, że od​kąd opu​ści​łem Ro​sję, na​pa​sio​no mnie nie​straw​ny​mi, cu​dzo​ziem​ski​mi mik​stu​ra​mi, aż mnie mdli – tfu! – Żar​tu​je​cie – mruk​nę​ła nie​do​wie​rza​ją​co. Przy​tak​nął nie​dba​le. – Tak. To wszyst​ko żart. Nie bar​dzo się opła​ca roz​ma​wiać z czło​wie​kiem jak ja. Jed​nak z ta​kich wła​śnie po​wo​dów lu​dzie od​bie​ra​li so​bie ży​cie. – Prze​ciw​nie. Uwa​żam, że war​to z wami roz​ma​wiać. Spo​glą​dał na nią spod oka. Zda​wa​ła się my​śleć o ja​kiejś cię​tej od​po​wie​dzi, lecz skoń​czy​ła na lek​kim wzru​sze​niu ra​mion. – Czcza ga​da​ni​na! My​ślę, że wam trze​ba wy​ba​czyć tę sła​bost​kę – rze​kła ze spe​cjal​nym na​ci​skiem na sło​wie „wam”. Był ja​kiś przy​dźwięk nie​po​ko​ju w tej po​błaż​li​wej kon​klu​zji. Uwa​gi Ra​zu​mo​wa nie uszedł naj​lżej​szy od​cień tej roz​mo​wy, któ​rej się nie spo​dzie​wał, na któ​rą nie był przy​go​to​wa​ny. Otóż to wła​śnie. „Nie by​łem przy​go​to​wa​ny – wy​rzu​cał so​bie. – Da​łem się za​sko​czyć.” Wy​da​ło mu się, że gdy​by tyl​ko mógł przez ja​kiś czas wy​zia​jać się jaw​nie jak pies, to po​zbył​by się tego we​wnętrz​ne​go uci​sku. „Nig​dy nie będę przy​go​to​wa​ny” – po​my​ślał z roz​pa​czą. Za​śmiał się krót​ko i rzekł, jak mógł naj​swo​bod​niej. – Dzię​ku​ję. Nie pro​szę o ła​skę. – Po czym, uda​jąc żar​to​bli​wie nie​po​kój: – Ale czy nie lę​ka​cie się, że Piotr Iwa​no​wicz może nas po​dej​rze​wać o ja​kieś nie​do​zwo​lo​ne kon​szach​ty tu, pod tą bra​mą? – Nie, nie lę​kam się. Żad​ne po​dej​rze​nia nie mogą was do​się​gnąć, kie​dy je​-

ste​ście ze mną, mój miły mło​dzień​cze. – Błysk hu​mo​ru znik​nął z jej czar​nych oczu. – Piotr Iwa​no​wicz ufa mi – cią​gnę​ła da​lej cał​kiem su​ro​wym to​nem. – Za​się​ga mo​jej rady. Je​stem jak​by jego pra​wą ręką w pew​nych naj​waż​niej​szych spra​wach… To was bawi – co? Może my​śli​cie, że się prze​chwa​lam? – Boże ucho​waj. Mó​wi​łem so​bie tyl​ko, że Piotr Iwa​no​wicz, jak się zda​je, cał​ko​wi​cie roz​wią​zał kwe​stię ko​bie​cą. Jesz​cze nie skoń​czył, a już ża​ło​wał tych słów i tonu, ja​kim je wy​po​wie​dział. Przez cały dzień mó​wił nie to, co było trze​ba. To była głu​po​ta, go​rzej niż głu​po​ta. To była sła​bość. To ja​kaś cho​ro​bli​wa prze​ko​ra opa​no​wa​ła jego wolę. Czy w taki spo​sób na​le​ża​ło roz​ma​wiać z tą ko​bie​tą, któ​rej wy​po​wie​dzi zda​wa​ły się za​po​wia​dać przy​szłe zwie​rze​nia, któ​ra nie​wąt​pli​wie po​sia​da​ła duży za​sób taj​nych wia​do​mo​ści i wy​wie​ra​ła po​waż​ny wpływ? Po co bu​dzić w niej wra​że​nie za​gad​ko​wo​ści? Nie zda​wa​ła się jed​nak wro​go uspo​so​bio​na. W jej gło​sie nie czu​ło się gnie​wu. Ton jego był dziw​nie re​flek​syj​ny. – Nie wia​do​mo, co my​śleć o was, Ra​zu​mow. Mu​sie​li​ście zgryźć coś gorz​kie​go w ko​ły​sce. Spoj​rzał na nią z uko​sa. – Hm! Coś gorz​kie​go? Oto jest wy​ja​śnie​nie – mruk​nął. – Tyl​ko że to było znacz​nie póź​niej. A czy nie my​śli​cie, So​fio An​to​now​no, że obo​je po​cho​dzi​my z tej sa​mej ko​ły​ski? Ko​bie​ta, któ​rej imię na​resz​cie wy​mó​wił (zmu​sił się do tego, prze​zwy​cię​ża​jąc sil​ną od​ra​zę), od​szep​nę​ła po chwi​li: – Ma​cie na my​śli – Ro​sję? Nie ra​czył na​wet przy​tak​nąć. Zda​wa​ła się ła​god​nieć, jej czar​ne oczy sta​ły się bar​dzo spo​koj​ne, jak gdy​by roz​wi​ja​ła w my​śli to po​rów​na​nie we wszyst​kich jego sub​tel​nych sko​ja​rze​niach. Lecz na​gle ścią​gnę​ła brwi w me​fi​sto​fe​le​sow​skim mar​sie. – Tak. Więc może nie ma się cze​mu dzi​wić. Tak. Zło spo​wi​ja nas tam od

ko​ły​ski, a czu​wa​ją nad nami isto​ty gor​sze od lu​do​ja​dów, wil​ko​ła​ków i wam​pi​rów. Trze​ba je prze​gnać, znisz​czyć do​szczęt​nie. Wo​bec tego za​da​nia nic in​ne​go się nie li​czy, o ile męż​czyź​ni i ko​bie​ty są wier​ni i go​to​wi na wszyst​ko. Oto, do ja​kie​go prze​ko​na​nia do​szłam w koń​cu. Naj​waż​niej​sze, że​by​śmy się nie kłó​ci​li o roz​ma​ite po​wsze​dnie dro​bia​zgi. Pa​mię​taj​cie o tym, Ra​zu​mow. Ra​zu​mow nie słu​chał. Ogar​nię​ty ja​kimś ocię​ża​łym spo​ko​jem, stra​cił na​wet po​czu​cie, że jest ob​ser​wo​wa​ny. Jego nie​po​kój, gniew i po​gar​da wresz​cie stę​pia​ły na sku​tek udrę​ki tych dłu​gich go​dzin. Wy​da​ło mu się, że te​raz stę​pia​ły już na za​wsze. „Po​tra​fię spro​stać im wszyst​kim” – po​my​ślał z prze​ko​na​niem nad​to pew​nym, aby ra​do​wa​ło. Re​wo​lu​cjo​nist​ka prze​sta​ła mó​wić; nie pa​trzył na nią; na dro​dze nie wi​dzia​ło się prze​chod​niów. Za​po​mniał pra​wie, że nie jest sam. Usły​szał zno​wu jej głos: cię​ty, rze​czo​wy, a jed​nak zdra​dza​ją​cy pew​ne wa​ha​nie, któ​re było istot​ną przy​czy​ną jej dłu​gie​go mil​cze​nia: – Słu​chaj​cie, Ra​zu​mow. Ra​zu​mow, któ​ry stał z od​wró​co​ną od niej twa​rzą, skrzy​wił się jak czło​wiek, któ​ry usły​szał fał​szy​wą nutę. – Po​wiedz​cie mi, czy to praw​da, że w sam dzień za​ma​chu by​li​ście istot​nie na wy​kła​dach w uni​wer​sy​te​cie? Mi​nę​ła znacz​na część se​kun​dy, nim wła​ści​wy sens py​ta​nia do​się​gnął go jak kula, któ​ra ude​rza do​pie​ro w chwi​lę po bły​sku wy​strza​łu. Na szczę​ście zdo​łał wol​ną ręką po​chwy​cić pręt bra​my. Ucze​pił się go ze strasz​li​wą siłą, ale przy​tom​ność umy​słu opu​ści​ła go. Zdo​łał tyl​ko wy​dać ja​kiś gar​dło​wy, nie​chęt​ny dźwięk. – No, no, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – na​le​ga​ła – wiem, że nie je​ste​ście cheł​pli​wi. To trze​ba wam przy​znać. Mil​czą​cy z was czło​wiek. Może zbyt mil​czą​cy. Prze​tra​wia​cie ja​kąś wła​sną go​rycz. Nie je​ste​ście en​tu​zja​stą. Może wła​śnie dla​te​go je​ste​ście sil​niej​si. Ale mo​gli​by​ście mi prze​cież po​wie​dzieć. Chcia​ło​by się was tro​chę le​piej ro​zu​mieć. Ta rzecz ude​rzy​ła mnie nie​sły​cha​nie… Więc

zro​bi​li​ście to na​praw​dę? Ra​zu​mow od​zy​skał głos. Strzał go omi​nął. Dany był cał​kiem na oślep, ra​czej jako sy​gnał do star​cia wręcz. Za​czy​na​ła się wy​raź​na wal​ka o ży​cie. Na do​miar miał w tej ko​bie​cie nie​bez​piecz​ne​go prze​ciw​ni​ka. Ale był go​tów do bi​twy – tak przy​go​to​wa​ny, że gdy zwró​cił się ku niej, ani je​den mu​skuł nie drgnął mu w twa​rzy. – Oczy​wi​ście – rzekł bez pod​nie​ce​nia, na​pię​ty we​wnętrz​nie, lecz cał​kiem opa​no​wa​ny. – Wy​kła​dy… oczy​wi​ście. Ale cze​mu py​ta​cie? To ona wy​da​wa​ła się te​raz pod​nie​co​na. – Na​pi​sał mi o tym w li​ście pe​wien mło​dy czło​wiek z Pe​ters​bur​ga, ro​zu​mie się, je​den z na​szych. Wi​dzia​no was. za​uwa​żo​no, że ro​bi​li​ście naj​spo​koj​niej no​tat​ki w ka​je​cie… Ob​jął ją nie​ru​cho​mym spoj​rze​niem. – I cóż z tego? – Uwa​żam taką zim​ną krew za rzecz wspa​nia​łą – to wszyst​ko. To do​wo​dzi nie​zwy​kłej siły cha​rak​te​ru. Ów mło​dy czło​wiek pi​sze mi, że z wa​szej twa​rzy i za​cho​wa​nia nikt nie zdo​łał​by od​gad​nąć, jaką rolę ode​gra​li​ście za​le​d​wie przed pa​ro​ma go​dzi​na​mi – wiel​ką, do​nio​słą, chlub​ną rolę… – O nie. Nikt nie zdo​łał​by od​gad​nąć – po​twier​dził Ra​zu​mow z po​wa​gą. – Po​nie​waż, wi​dzi​cie, nikt w owym cza​sie… – Tak, tak! Nie​mniej wy​da​je się, że je​ste​ście czło​wie​kiem wy​jąt​ko​wo od​waż​nym. Wy​glą​da​li​ście zu​peł​nie tak samo jak co dzień. Przy​po​mi​na​no to so​bie póź​niej z po​dzi​wem… – Przy​szło mi to bez tru​du – oświad​czył Ra​zu​mow z tą samą sztyw​ną po​wa​gą. – W ta​kim ra​zie jest to chy​ba jesz​cze bar​dziej zdu​mie​wa​ją​ce! – wy​krzyk​nę​ła i za​mil​kła, pod​czas gdy Ra​zu​mow za​da​wał so​bie py​ta​nie, czy nie po​wie​dział cze​goś cał​kiem nie​po​trzeb​ne​go – je​śli nie go​rzej.

So​fia An​to​now​na żywo pod​nio​sła gło​wę. – Za​mie​rza​li​ście po​zo​stać w Ro​sji? Ro​bi​li​ście pla​ny… – Nie – prze​rwał Ra​zu​mow bez po​śpie​chu. – Nie ro​bi​łem żad​nych pla​nów. – Więc po pro​stu ode​szli​ście stam​tąd? – wpa​dła mu w sło​wo. Przy​tak​nął wol​nym schy​le​niem gło​wy: – „Tak – po pro​stu.” – Co​raz luź​niej trzy​mał się prę​ta bra​my, jak gdy​by na​brał prze​ko​na​nia, że ża​den strzał na oślep nie zdo​ła go te​raz po​wa​lić. I na​gle coś pod​szep​nę​ło mu, by do​dać: – Śnieg, wie​cie, pa​dał bar​dzo gę​sty. Ski​nę​ła gło​wą z uzna​niem, jak ktoś bie​gły w tego ro​dza​ju przed​się​wzię​ciach, bar​dzo za​in​te​re​so​wa​ny i zdol​ny trak​to​wać każ​dy szcze​gół fa​cho​wo. Ra​zu​mow przy​po​mniał so​bie pew​ną rzecz, któ​rą sły​szał. – Wi​dzi​cie, skrę​ci​łem w bocz​ną, wą​ską uli​cę – do​dał nie​dba​le i umilkł, jak gdy​by nie war​to było o tym mó​wić. Po​tem przy​po​mniał so​bie inny szcze​gół i rzu​cił go niby po​gar​dli​wą jał​muż​nę dla jej cie​ka​wo​ści. – Ogar​nę​ła mnie chęć, żeby po​ło​żyć się tam i za​snąć. Kla​snę​ła ję​zy​kiem, nad​zwy​czaj tym ob​ja​wem ude​rzo​na. Po czym wy​krzyk​nę​ła: – Ale no​tat​nik! Czło​wie​ku, ten zdu​mie​wa​ją​cy no​tat​nik. Chy​ba nie po​wie​cie mi, że​ście go już przed​tem wło​ży​li do kie​sze​ni! Ra​zu​mow drgnął. Mo​gło to być ozna​ką znie​cier​pli​wie​nia. – Po​sze​dłem do domu. Pro​sto do domu – rzekł wy​raź​nie. – Co za zim​na krew! Od​wa​ży​li​ście się? – Cze​mu nie? Za​pew​niam was, że by​łem zu​peł​nie spo​koj​ny. Ba, spo​koj​niej​szy może niż w tej chwi​li. – Ra​zu​mow, wolę was ta​kim, ja​kim te​raz je​ste​ście, niż kie​dy wpa​da​cie w ten wasz gorz​ki ton. I nikt w domu nie wi​dział, jak wra​ca​li​ście? Co? To mo​gło wy​glą​dać po​dej​rza​nie! – Nikt – od​po​wie​dział Ra​zu​mow sta​now​czo. – Ani stró​ża, ani go​spo​dy​ni,

ani dziew​czy​ny – ni​ko​go nie było. Wsze​dłem na górę jak cień. Ra​nek był mrocz​ny, scho​dy ciem​ne. Prze​śli​zną​łem się jak wid​mo. Prze​zna​cze​nie? Szczę​ście? Jak my​śli​cie? – Po pro​stu wi​dzę to! – Oczy re​wo​lu​cjo​nist​ki bły​snę​ły po​nu​ro. – Do​brze – a po​tem za​sta​na​wia​li​ście się… Ra​zu​mow miał już wszyst​ko uło​żo​ne w gło​wie. – Nie. Je​śli chce​cie wie​dzieć, to spoj​rza​łem na ze​ga​rek. Mia​łem jesz​cze czas. Wzią​łem no​tat​nik i zbie​głem ze scho​dów na pal​cach. Czy wsłu​chi​wa​li​ście się kie​dy w tu​pot kro​ków czło​wie​ka zbie​ga​ją​ce​go w głąb krę​tych, dłu​gich scho​dów? Tam na dole gaz pa​lił się dniem i nocą. My​ślę, że pali się i te​raz… Od​głos kro​ków za​mie​ra… pło​mień drga… Za​uwa​żył błysk zdzi​wie​nia, któ​ry prze​sło​nił na chwi​lę na​tę​żo​ną cie​ka​wość czar​nych oczu, wle​pio​nych w jego twarz, jak gdy​by re​wo​lu​cjo​nist​ka chwy​ta​ła dźwięk jego gło​su nie uchem, lecz źre​ni​ca​mi. Urwał i prze​cią​gnął ręką po czo​le, ze zmie​sza​niem czło​wie​ka, któ​ry śnił gło​śno. – Do​kąd mógł​by stu​dent spie​szyć rano, je​śli nie na wy​kła​dy? Nocą, oczy​wi​ście, to inna spra​wa. Było mi obo​jęt​ne, gdy​by mnie na​wet cały dom oglą​dał. Nie zda​je mi się jed​nak, aby mnie ktoś wi​dział. Naj​le​piej nie być wi​dzia​nym ani sły​sza​nym. O tak! Naj​szczę​śliw​si są w Ro​sji lu​dzie, któ​rych nie wi​dzi się ani nie sły​szy. Czy nie po​dzi​wia​cie mo​je​go szczę​ścia? – Zdu​mie​wa​ją​ce! – rze​kła. – Je​śli ma​cie szczę​ście, a przy tym de​ter​mi​na​cję, to za​iste mo​że​cie się oka​zać nie​oce​nio​nym na​byt​kiem w ro​bo​cie, któ​ra nas cze​ka. Mó​wi​ła z po​wa​gą i na​my​słem. Ra​zu​mo​wo​wi wy​da​ło się, że w my​ślach przy​dzie​la mu już jego rolę we wspól​nej ro​bo​cie. Oczy mia​ła spusz​czo​ne. On cze​kał, nie bar​dzo już w owej chwi​li czuj​ny, ale z nie opusz​cza​ją​cą go nig​dy świa​do​mo​ścią nie​bez​pie​czeń​stwa – co nada​wa​ło mu wy​raz sku​pio​nej po​wa​gi. Któż to mógł pi​sać o nim w swym li​ście z Pe​ters​bur​ga? Z pew​no​ścią któ​-

ryś z ko​le​gów – ja​kaś idio​tycz​na ofia​ra re​wo​lu​cyj​nej pro​pa​gan​dy, ja​kiś głu​pi nie​wol​nik cu​dzo​ziem​skich, wy​wro​to​wych idei. Przed ocza​mi pa​mię​ci mi​gnął mu dłu​gi, chu​dy, wy​gło​dzo​ny stu​dent z czer​wo​nym no​sem. Tak, to mu​siał być ten ko​leż​ka! Uśmiech​nął się w my​śli na zu​peł​ną ab​sur​dal​ność ca​łej spra​wy, na sa​mo​łu​dze​nie się zbrod​ni​cze​go ide​ali​sty, któ​re strza​ska​ło mu ży​cie jak pio​run z ja​sne​go nie​ba, a te​raz wra​ca​ło echem wśród ruin – w fał​szy​wych do​my​słach in​nych głup​ców. Dość wy​obra​zić so​bie tam​te​go głod​ne​go i ża​ło​sne​go idio​tę, jak za​spo​ka​ja cie​ka​wość re​wo​lu​cyj​nych uchodź​ców, do​star​cza​jąc im ta​kie​go, na wskroś fan​ta​stycz​ne​go szcze​gó​łu! Ra​zu​mow oce​nił, że nie przed​sta​wia to dlań żad​ne​go nie​bez​pie​czeń​stwa. Wprost prze​ciw​nie. W ta​kim sta​nie rze​czy była to ra​czej oko​licz​ność po​myśl​na, ka​wa​łek szczę​ścia w nie​szczę​ściu – byle je przy​jąć z na​leż​ną ostroż​no​ścią. – A jed​nak wy, Ra​zu​mow – prze​mó​wił za​du​ma​ny głos ko​bie​cy – nie ma​cie twa​rzy szczę​śli​we​go czło​wie​ka. – Tu pod​nio​sła na nie​go oczy z no​wym za​cie​ka​wie​niem. – A więc to się tak od​by​ło. Po ro​bo​cie po pro​stu ode​szli​ście so​bie i wró​ci​li​ście do domu. Ta​kie rze​czy uda​ją się cza​sem. Za​pew​ne z góry uło​ży​li​ście mię​dzy sobą, że po za​ła​twie​niu spra​wy każ​dy pój​dzie w swo​ją stro​nę? Ra​zu​mow za​cho​wał po​waż​ny wy​raz twa​rzy i mó​wił da​lej ostroż​nie i z na​my​słem: – Czyż nie był to naj​lep​szy spo​sób? – za​py​tał obo​jęt​nym gło​sem. – W każ​dym ra​zie – do​dał, od​cze​kaw​szy chwi​lę – nie za​sta​na​wia​li​śmy się zbyt​nio nad tym, co sta​nie się po​tem. Nig​dy nie uzgad​nia​li​śmy for​mal​nie ja​kiejś okre​ślo​nej li​nii po​stę​po​wa​nia. My​ślę, że to się ro​zu​mie samo przez się. Po​chwa​li​ła jego re​la​cję lek​kim ski​nie​niem gło​wy. – Wy, oczy​wi​ście, chcie​li​ście zo​stać w Ro​sji? – W sa​mym Pe​ters​bur​gu – za​zna​czył Ra​zu​mow. – To było dla mnie je​dy​ne bez​piecz​ne wyj​ście. A zresz​tą, nie mia​łem do​kąd się udać.

– Tak! Tak! Wiem. To ja​sne. A tam​ten – ten wspa​nia​ły Hal​din, któ​ry po​ja​wił się tyl​ko po to, aby zo​sta​wić po so​bie żal – nie wie​cie, co za​mie​rzał? Ra​zu​mow prze​wi​dział, że wcze​śniej czy póź​niej spo​tka się z tym py​ta​niem. Uniósł z lek​ka ra​mio​na i opu​ścił je bez​rad​nie – nic wię​cej. Si​wo​wło​sa kon​spi​ra​tor​ka pierw​sza prze​rwa​ła mil​cze​nie. – Bar​dzo dziw​ne – rze​kła z wol​na. – I nie przy​cho​dzi​ło wam na myśl, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że on może ze​chce zno​wu na​wią​zać kon​takt z wami? Ra​zu​mow spo​strzegł się, że nie po​tra​fi opa​no​wać drże​nia ust. Po​my​ślał jed​nak, że wła​sne jego do​bro wy​ma​ga, by mó​wił. Prze​czą​cy gest nie wy​star​czy tym ra​zem. Musi prze​mó​wić, choć​by po to, aby roz​gryźć, co mógł za​wie​rać ów pe​ters​bur​ski list. – Na​stęp​ne​go dnia sie​dzia​łem w domu – rzekł na​chy​la​jąc się nie​co i za​ta​pia​jąc wzrok w czar​nych oczach ko​bie​ty, by nie za​uwa​ży​ła drże​nia jego ust. – Tak, sie​dzia​łem w domu. Po​nie​waż po​stęp​ki moje pa​mię​ta się i opi​su​je, więc może wia​do​mo wam, że na​stęp​ne​go dnia nie by​łem na wy​kła​dach. Co? Nie wie​dzie​li​ście o tym? Otóż po​zo​sta​wa​łem w domu ca​lut​ki dzień. Jak gdy​by wzru​szo​na jego drżą​cym gło​sem, szep​nę​ła ze współ​czu​ciem: – Ro​zu​miem. Mu​sia​ło to być bar​dzo cięż​kie. – Wi​dzę, że umie​cie się wczuć w uczu​cia dru​gich – po​wie​dział Ra​zu​mow spo​koj​nie. – To było cięż​kie. To było strasz​ne. To był okrop​ny dzień. I nie ostat​ni. – Tak, ro​zu​miem. To wte​dy, gdy​ście się do​wie​dzie​li o jego wpad​ce. Czyż nie wiem, co się prze​ży​wa, kie​dy stra​ci się to​wa​rzy​sza w wal​ce o do​brą spra​wę? Czło​wie​ko​wi wstyd, że oca​lał. A ja ich tylu pa​mię​tam. Mniej​sza z tym. Już nie​dłu​go będą po​msz​cze​ni. I cóż jest śmierć? W każ​dym ra​zie nie jest to rzecz ha​nieb​na – jak nie​któ​re ro​dza​je ży​cia. Ra​zu​mow po​czuł lek​kie, nie​mi​łe drże​nie, jak gdy​by coś po​ru​sza​ło się w jego pier​siach.

– Nie​któ​re ro​dza​je ży​cia? – po​wtó​rzył, pa​trząc na nią ba​daw​czo. – Słu​żal​cze​go, nie​wol​ni​cze​go ży​cia. Ży​cia? Nie! Ra​czej we​ge​to​wa​nia na tej plu​ga​wej ku​pie nie​pra​wo​ści, jaką jest świat. Tak, Ra​zu​mow, ży​cie, aby nie było nik​czem​ne, musi być bun​tem – bez​li​to​snym, nie​ustan​nym pro​te​stem. Uspo​ko​iła się. Żar na​mięt​no​ści osu​szył na​tych​miast za​lśnie​nie łez, któ​re wy​peł​ni​ły jej oczy, i po​wró​ci​ła do swe​go opa​no​wa​ne​go i rze​czo​we​go tonu. – Zro​zum​cie mnie do​brze, Ra​zu​mow. Nie je​ste​ście en​tu​zja​stą, ale tkwi w was ol​brzy​mia siła bun​tu. Wy​czu​łam to od pierw​szej chwi​li, jak tyl​ko po​pa​trzy​łam na was – pa​mię​ta​cie – w Zu​ry​chu. O, tak! Je​ste​ście peł​ni gorz​kie​go bun​tu. To do​brze. Obu​rze​nie nie​raz wy​ga​sa, na​wet ze​msta może przejść w znu​że​nie, ale to bez​kom​pro​mi​so​we po​czu​cie musu i spra​wie​dli​wo​ści, któ​re uzbro​iło ręce wa​sze i Hal​di​na, żeby po​wa​lić tę fa​na​tycz​ną be​stię… bo to było to – wła​śnie to! Dużo o tej spra​wie my​śla​łam. To nie mo​gło być nic in​ne​go – tyl​ko to. Ra​zu​mow skło​nił się lek​ko, kry​jąc iro​nicz​ność ukło​nu pod ma​ską nie​mal po​nu​rej nie​ru​cho​mo​ści ry​sów. – Trud​no mi prze​ma​wiać za zmar​łe​go. Co do mnie, to mogę was za​pew​nić, że po​stę​po​wa​niem moim kie​ro​wał mus, no i po​czu​cie… no… ka​rzą​cej spra​wie​dli​wo​ści. „To było do​bre” – rzekł do sie​bie wy​trzy​mu​jąc spoj​rze​nie jej oczu – czar​nych i nie​zgłę​bio​nych niby ja​ski​nie du​cha, w któ​rych, zda​wa​ło się, sie​dzi myśl re​wo​lu​cyj​na, knu​jąc gwał​tow​ne spo​so​by zisz​cze​nia swo​ich snów o prze​mia​nach. Jak gdy​by coś dało się w ogó​le zmie​nić! W tym na​szym świe​cie ni​cze​go nie moż​na zmie​nić – ani szczę​ścia, ani nie​do​li. Moż​na je tyl​ko prze​sta​wiać z miej​sca na miej​sce kosz​tem zde​pra​wo​wa​nych su​mień i zła​ma​nych żyć – bez​płod​na za​ba​wa dla aro​ganc​kich fi​lo​zo​fów i krwio​żer​czych bła​znów. Ta​kie my​śli prze​la​ty​wa​ły przez gło​wę Ra​zu​mo​wa, gdy stał twa​rzą w twarz ze sta​rą dzia​łacz​ką re​wo​lu​cyj​ną, sza​no​wa​ną, da​rzo​ną za​ufa​niem i wpły​wo​wą

So​fią An​to​now​ną, któ​rej sło​wo mia​ło tak wiel​kie zna​cze​nie w ko​mi​te​cie wy​ko​naw​czym każ​dej par​tii. Była re​pre​zen​ta​tyw​na o wie​le bar​dziej niż wiel​ki Piotr Iwa​no​wicz. Wy​zby​ta re​to​ry​ki, mi​sty​cy​zmu i teo​rii, była praw​dzi​wie du​chem nisz​czy​ciel​skiej re​wo​lu​cji. Z ta​kim to oso​bi​stym prze​ciw​ni​kiem Ra​zu​mow mu​siał się zmie​rzyć. Oszu​ki​wać ją sło​wa​mi wy​cho​dzą​cy​mi z jej wła​snych ust – da​rzy​ło go uczu​ciem try​um​fal​nej roz​ko​szy. Przy​po​mniał so​bie afo​ryzm, że mowa jest nam dana dla ukry​wa​nia my​śli. Oto było nie​zwy​kle sub​tel​ne i wy​so​ce po​gar​dli​we za​sto​so​wa​nie tej cy​nicz​nej teo​rii – wy​szy​dzać sa​me​go du​cha okrut​nej re​wo​lu​cji wła​sny​mi jego sło​wy, du​cha wcie​lo​ne​go w tę ko​bie​tę o si​wych wło​sach i czar​nych brwiach, na​kre​ślo​nych, zda się, cien​ko tu​szem i ścią​gnię​tych pro​sto​pa​dły​mi zmarszcz​ka​mi na my​ślą​cym czo​le. – Otóż to! Kara! Żad​nej li​to​ści! – ta​kim wnio​skiem za​koń​czy​ła swe mil​cze​nie. Prze​rwaw​szy je, mó​wi​ła da​lej po​ryw​czo, krót​ki​mi, ro​ze​dr​ga​ny​mi zda​nia​mi. – Po​słu​chaj​cie mo​jej hi​sto​rii, Ra​zu​mow. Oj​ciec jej był zdol​nym rze​mieśl​ni​kiem, lecz nie miał szczę​ścia. Żad​na ra​dość nie opro​mie​nia​ła jego pra​co​wi​tych dni. Umarł ma​jąc lat pięć​dzie​siąt; przez wszyst​kie lata swe​go ży​cia dy​szał pod cięż​ką ręką pa​nów, któ​rych chci​wość wy​ci​ska​ła z nie​go cenę wody, soli, na​wet tego po​wie​trza, któ​rym od​dy​chał; na​kła​da​no po​da​tek na pot jego czo​ła, żą​da​no krwi jego sy​nów. Żad​nej opie​ki, żad​ne​go kie​row​nic​twa! Cóż spo​łe​czeń​stwo mia​ło mu do po​wie​dze​nia? Bądź ule​głym i bądź uczci​wym. Je​że​li się zbun​tu​jesz, za​bi​ję cię. Je​śli ukrad​niesz, wtrą​cę cię do wię​zie​nia. Na​to​miast gdy cier​pisz, nie mam dla cie​bie nic – oprócz może kęsa wy​że​bra​ne​go chle​ba, ale żad​nej po​cie​chy w two​ich kło​po​tach, żad​ne​go sza​cun​ku dla twe​go czło​wie​czeń​stwa, żad​nej li​to​ści dla smut​ków nędz​ne​go ży​cia. I tak pra​co​wał, cier​piał i umarł. Umarł w szpi​ta​lu. Sto​jąc przy wspól​nym gro​bie my​śla​ła o jego udrę​czo​nej eg​zy​sten​cji – i wi​dzia​ła ją całą. Li​czy​ła pro​-

ste ra​do​ści ży​cia, przy​ro​dzo​ne pra​wo naj​bied​niej​szych, któ​re zra​bo​wa​no jego czu​łe​mu ser​cu z nie​prze​ba​czal​nej winy spo​łe​czeń​stwa. – Tak, Ra​zu​mow – cią​gnę​ła ci​chym i przej​mu​ją​cym gło​sem – sta​łam tam, jak​by w ja​kimś po​nu​rym świe​tle, jesz​cze pra​wie dziec​ko, i prze​kli​na​łam nie trud, nie nę​dzę, jaka była jego udzia​łem, ale wiel​ką ‘nie​spra​wie​dli​wość spo​łecz​ną sys​te​mu opar​te​go na nie wy​na​gra​dza​nym zno​ju i na cier​pie​niu, dla któ​re​go nie ma współ​czu​cia. Od tej chwi​li sta​łam się re​wo​lu​cjo​nist​ką. Usi​łu​jąc wznieść się po​nad nie​bez​piecz​ną sła​bość po​gar​dy lub współ​czu​cia, Ra​zu​mow za​cho​wał twarz nie​wzru​szo​ną. Ona zaś z nie​uda​wa​nym od​cie​niem go​ry​czy, pierw​szym, jaki za​uwa​żył, od​kąd po​znał tę ko​bie​tę, mó​wi​ła da​lej: – Po​nie​waż nie mo​głam udać się do Ko​ścio​ła, gdzie popi, słu​dzy rzą​du, na​wo​ły​wa​li ta​kie mar​ne ro​ba​ki jak ja do re​zy​gna​cji, zwró​ci​łam się do taj​nych związ​ków z chwi​lą, kie​dy tyl​ko po​tra​fi​łam zna​leźć do nich dro​gę. Mia​łam wte​dy szes​na​ście lat – nic wię​cej, Ra​zu​mow! A te​raz – po​pa​trz​cie na moje siwe wło​sy. W tych ostat​nich sło​wach nie było ani dumy, ani smut​ku. Go​rycz znik​nę​ła rów​nież. – Po​zo​sta​ło ich jesz​cze dużo. Mia​łam za​wsze wspa​nia​łe wło​sy, na​wet jako smar​ku​la. Tyl​ko w owych cza​sach ob​ci​na​ły​śmy je krót​ko my​śląc, że to jest pierw​szy krok do wy​tę​pie​nia spo​łecz​nej hań​by. Wy​tę​pić hań​bę! Pięk​ne ha​sło! Wy​pi​sa​ła​bym je na ścia​nach wię​zień i pa​ła​ców, wy​ku​ła​bym je w twar​dych ska​łach, rzu​ci​ła​bym ogni​sty​mi li​te​ra​mi na to pu​ste nie​bo jako znak na​dziei i trwo​gi – jako wróż​bę koń​ca… – Je​ste​ście wy​mow​na, So​fio An​to​now​no – prze​rwał na​gle Ra​zu​mow – tyl​ko, jak do​tych​czas, wy​da​je się, że pi​sa​li​ście je na wo​dzie… Umil​kła na chwi​lę, ale nie ob​ra​zi​ła się. – Któż wie? Bar​dzo pręd​ko może się ono stać fak​tem wy​pi​sa​nym na ca​łym

ob​sza​rze na​sze​go wiel​kie​go kra​ju – rze​kła zna​czą​co. – A wte​dy chcia​ło​by się jesz​cze po​żyć. Mniej​sza o siwe wło​sy. Ra​zu​mow spoj​rzał na jej si​wi​zną i ten ślad wie​lu nie​ła​twych lat wy​dał mu się tyl​ko świa​dec​twem nie​zwy​cię​żo​nej mocy bun​tu. Te siwe wło​sy w zdu​mie​wa​ją​cy spo​sób uwy​dat​nia​ły gład​kość nie​po​marsz​czo​nej twa​rzy, bły​ski czar​nych oczu, smu​kłą i krzep​ką fi​gu​rę i pro​ste, ener​gicz​ne opa​no​wa​nie tej doj​rza​łej oso​bo​wo​ści – jak gdy​by w swej re​wo​lu​cyj​nej piel​grzym​ce od​kry​ła ta​jem​ni​cę nie wiecz​nej mło​do​ści, lecz wiecz​ne​go wy​trwa​nia. „Jak ona nie​ro​syj​sko wy​glą​da – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Mat​ka jej mo​gła być Ży​dów​ką albo Or​mian​ką, dia​bli zresz​tą wie​dzą kim.” Na​su​nę​ła mu się re​flek​sja, że re​wo​lu​cjo​ni​ści to rzad​ko kie​dy typy zwy​czaj​ne. Każ​dy bunt jest wy​ra​zem sil​ne​go in​dy​wi​du​ali​zmu – wę​dro​wa​ły da​lej jego my​śli.– Moż​na ich roz​po​znać na milę w każ​dym spo​łe​czeń​stwie, w każ​dym oto​cze​niu. To zdu​mie​wa​ją​ce, że po​li​cja… – My​ślę, że nie​zbyt pręd​ko zo​ba​czy​my się zno​wu – po​wie​dzia​ła So​fia An​to​now​na. – “Wy​jeż​dżam ju​tro. – Do Zu​ry​chu? – za​py​tał Ra​zu​mow zdaw​ko​wo, a jed​nak z uczu​ciem od​prę​że​nia nie tyle od ja​kiejś wy​raź​nej oba​wy, co od nu​żą​ce​go na​pię​cia, niby po spo​tka​niu za​pa​śni​czym. – Tak, do Zu​ry​chu, a może da​lej, znacz​nie da​lej. Nowa po​dróż. Kie​dy po​my​ślę o wszyst​kich mo​ich po​dró​żach! Musi kie​dyś przyjść ostat​nia. Mniej​sza z tym, Ra​zu​mow. Trze​ba nam było uczci​wie po​ga​dać z sobą. By​ła​bym na pew​no sta​ra​ła się zo​ba​czyć z wami, gdy​by​śmy się tu nie spo​tka​li. Piotr Iwa​no​wicz wie, gdzie miesz​ka​cie? Tak. Chcia​łam go po​py​tać, ale sta​ło się le​piej. Wi​dzi​cie, spo​dzie​wa​my się jesz​cze dwóch lu​dzi, a wo​la​łam cze​kać tu​taj roz​ma​wia​jąc z wami niż tam w domu z… Rzu​ciw​szy wzro​kiem poza bra​mą, urwa​ła. – Otóż i oni – rze​kła szyb​ko. – No, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, przyj​dzie się nie​dłu​go po​że​gnać.

IV

Nie bę​dąc pew​nym grun​tu, na któ​rym się znaj​du​je, Ra​zu​mow uczuł nie​po​kój. Od​wró​cił szyb​ko gło​wę i zo​ba​czył dwóch męż​czyzn po prze​ciw​nej stro​nie dro​gi. Spo​strze​gł​szy, że So​fia An​to​now​na za​uwa​ży​ła ich, prze​cię​li na​tych​miast dro​gę i we​szli – je​den za dru​gim – w furt​kę obok pu​stej bud​ki przy bra​mie. Obaj spoj​rze​li na nie​zna​jo​me​go ostro, ale bez po​dejrz​li​wo​ści, bo szkar​łat​na bluz​ka była dla nich pło​mien​nym sy​gna​łem bez​pie​czeń​stwa. Pierw​szy z nich, męż​czy​zna o wiel​kiej, bla​dej i ogo​lo​nej twa​rzy, po​dwój​nym pod​bród​ku i wy​sta​ją​cym brzu​chu, któ​ry zda​wał się nieść osten​ta​cyj​nie przed sobą pod moc​no opię​tym pal​tem, kiw​nął tyl​ko gło​wą i z iry​ta​cją od​wró​cił oczy; to​wa​rzysz jego – chu​dy, z wy​pie​ka​mi na wy​sta​ją​cych po​licz​kach i o woj​sko​wym, ru​dym wą​sie pod ostrym, wy​dat​nym no​sem – zbli​żył się od razu do So​fii An​to​now​ny wi​ta​jąc ją cie​pło. Jego głos bar​dzo sil​ny, lecz nie​czy​sty, brzmiał jak głę​bo​kie bu​cze​nie. Re​wo​lu​cjo​nist​ka przy​ję​ła ich ze spo​koj​ną ser​decz​no​ścią. – To Ra​zu​mow – oznaj​mi​ła wy​raź​nie. Chu​dy przy​bysz od​wró​cił się żywo. „Rzu​ci mi się w ob​ję​cia” – po​my​ślał nasz mło​dy czło​wiek; wzdry​gnął się cały wo​bec tej moż​li​wo​ści, ale człon​ki wy​da​ły mu się zbyt cięż​kie, aby mógł je ru​szyć. Oba​wa oka​za​ła się jed​nak bez​pod​staw​ną. Miał do czy​nie​nia z po​ko​le​niem kon​spi​ra​to​rów, któ​rzy nie ob​ca​ło​wy​wa​li się po po​licz​kach; pod​niół​szy więc rękę, cięż​ką niby ołów, wsu​nął ją w sze​ro​ko roz​war​tą dłoń, wy​chu​dłą i cie​płą, rzekł​byś wy​su​szo​ną przez go​rącz​kę. Dłoń ob​da​rzy​ła go ko​ści​stym, wy​mow​nym uści​skiem zda​ją​cym się mó​wić: „Mię​dzy nami sło​wa są nie​po​trzeb​ne.”

Czło​wiek ów miał duże sze​ro​ko otwar​te oczy. Ra​zu​mo​wo​wi wy​da​ło się, że spo​za ich smut​ku wy​zie​ra uśmiech. – To Ra​zu​mow – po​wtó​rzy​ła So​fia An​to​now​na gło​śno, zwra​ca​jąc się do gru​ba​sa, któ​ry w pew​nej od​le​gło​ści po​ka​zy​wał pro​fil swe​go brzu​cha. Nikt się nie po​ru​szył. Wszyst​ko to – dźwię​ki, po​sta​wy, ru​chy i nie​ru​cho​mość – zda​wa​ło się być czę​ścią ja​kie​goś eks​pe​ry​men​tu, w któ​re​go wy​ni​ku cien​ki głos za​pisz​czał z ko​micz​ną zrzęd​no​ścią: – Och tak! Ra​zu​mow! Już od mie​się​cy nie sły​szy​my o ni​czym in​nym, tyl​ko o panu Ra​zu​mo​wie. Co do mnie, to wy​zna​ję, że wo​lał​bym wi​dzieć na tym miej​scu Hal​di​na za​miast pana Ra​zu​mo​wa. Pi​skli​wy na​cisk, po​ło​żo​ny na na​zwi​sku: „Ra​zu​mow – pan Ra​zu​mow”, świ​dro​wał uszy niby ko​micz​ny fal​set cyr​ko​we​go klow​na, roz​po​czy​na​ją​ce​go wy​szu​ka​ny ka​wał. Zdu​mie​nie, ja​kie w pierw​szej chwi​li ogar​nę​ło Ra​zu​mo​wa, ustą​pi​ło miej​sca na​głe​mu obu​rze​niu. – Co to ma zna​czyć? – za​py​tał ostro. – Nic! Bzdu​ra. On za​wsze jest taki. – So​fia An​to​now​na była wy​raź​nie zi​ry​to​wa​na. Rzu​ci​ła jed​nak in​for​ma​cję – „Ne​ca​tor” – dość gło​śno, by Ra​zu​mow mógł ją usły​szeć. Ury​wa​ne pi​ski gru​ba​sa zda​wa​ły się wy​do​by​wać wprost z brzu​cha, któ​ry no​sił jak ba​lon pod swo​im pal​tem. Nie​ru​cha​wość jego po​sta​wy, wiel​kie sto​py, mar​two zwi​sa​ją​ce ręce, ol​brzy​mie, bla​de po​licz​ki, cien​kie ko​smy​ki wło​sów, przy​le​ga​ją​ce do tłu​ste​go kar​ku – przy​ku​ły wzrok Ra​zu​mo​wa, bu​dząc w nim coś po​śred​nie​go mię​dzy śmie​chem a gro​zą. Ni​ki​ta, prze​zy​wa​ny Ne​ca​to​rem, ze zło​wro​gą traf​no​ścią ta​kiej ali​te​ra​cji! Ra​zu​mow sły​szał o nim. Od cza​su gdy prze​kro​czył gra​ni​cę, na​słu​chał się do​syć o zna​ko​mi​to​ściach wo​ju​ją​cej re​wo​lu​cji; było co nie​mia​ra tych le​gend, aneg​dot, au​ten​tycz​nych spra​woz​dań, któ​re od cza​su do cza​su wy​nu​rza​ją się przed oczy​ma na wpół nie​do​wie​rza​ją​ce​go świa​ta. Tak, Ra​zu​mow sły​szał o nim. Po​dob​no za​bił wię​cej żan​dar​mów i po​li​cyj​nych agen​tów niż któ​ry​kol​-

wiek z ży​ją​cych re​wo​lu​cjo​ni​stów. Po​wie​rza​no mu wy​ko​ny​wa​nie eg​ze​ku​cji. Kart​ka z li​te​ra​mi N.N., od​po​wied​nim pseu​do​ni​mem mor​du, zna​le​zio​na na prze​bi​tej pier​si pew​ne​go zna​ne​go szpic​la (ten ma​low​ni​czy szcze​gół sen​sa​cyj​ne​go za​bój​stwa do​stał się do ga​zet), była zna​kiem jego ro​bo​ty. „Z roz​ka​zu Ko​mi​te​tu – N.N.” Rą​bek kur​ty​ny, unie​sio​ny dla wstrzą​śnię​cia wy​obraź​nią ga​pią​ce​go się świa​ta. Opo​wia​da​no o tym za​bój​cy biu​ro​kra​tów, gu​ber​na​to​rów i nie​zna​nych do​no​si​cie​li, że nie​zli​czo​ną ilość razy jeź​dził do Ro​sji i z po​wro​tem. W prze​rwach mię​dzy wy​jaz​da​mi, jak mó​wio​no Ra​zu​mo​wo​wi, miesz​kał nad je​zio​rem Como z cza​ru​ją​cą i od​da​ną spra​wie żoną oraz dwoj​giem ma​łych dzie​ci. Ale ja​kim cu​dem ta kre​atu​ra, tak gro​te​sko​wa, że na jej wi​dok psy ulicz​ne mu​sia​ły szcze​kać, po​tra​fi​ła po​ru​szać się swo​bod​nie pod​czas swo​ich śmier​cio​no​śnych wy​praw i prze​my​kać się przez po​li​cyj​ne sie​ci? – No i co? No i co? – za​pisz​czał zno​wu. – Po pro​tu je​stem szcze​ry. Prze​cież nikt nie za​prze​czy, że tam​ten był du​szą ro​bo​ty. A więc by​ło​by le​piej, gdy​by on dla nas oca​lał. Był​by po​ży​tecz​niej​szy. Nie je​stem sen​ty​men​tal​ny. Mó​wię, co my​ślę… to cał​kiem na​tu​ral​ne. Tyl​ko pisk, pisk, pisk, bez jed​ne​go ge​stu, jed​ne​go drgnie​nia, po​twor​na, pi​skli​wa bur​le​ska za​wo​do​wej za​wi​ści. Ten czło​wiek o zło​wro​gim prze​zwi​sku, ten wy​ko​naw​ca wy​ro​ków re​wo​lu​cyj​nych, strasz​li​wy N.N., był oto roz​ją​trzo​ny jak mod​ny te​nor, gdy wy​stęp nie​zna​ne​go ama​to​ra zwró​ci na sie​bie uwa​gę pu​blicz​no​ści. So​fia An​to​now​na wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. To​wa​rzysz z woj​sko​wym, ru​dym wą​sem po​śpie​szył ku Ra​zu​mo​wo​wi pe​łen po​jed​naw​czych za​mia​rów. – Niech to dia​bli we​zmą! – po​wie​dział swym sil​nym, hu​czą​cym gło​sem. – I do tego tu, w miej​scu, że tak po​wiem, pu​blicz​nym, nie​mal na uli​cy. Ale sam pan wi​dzi, o co cho​dzi. To je​den z jego dzi​wacz​nych wy​bry​ków. Zu​peł​nie bez zna​cze​nia. – Pro​szę się nie przej​mo​wać – za​wo​łał Ra​zu​mow wy​bu​cha​jąc prze​cią​głym

śmie​chem. – Nie war​to o tym mó​wić. Tam​ten – z go​rącz​ko​wy​mi wy​pie​ka​mi, niby dwa opa​rze​nia na ko​ściach po​licz​ko​wych – po​pa​trzył na nie​go przez chwi​lę i tak​że wy​buch​nął śmie​chem. Ra​zu​mow, któ​re​go we​so​łość na​gle wy​ga​sła, po​stą​pił o krok na​przód. – Dość tego – za​czął do​no​śnym, ostrym gło​sem, choć nogi pod nim drża​ły. – Nie ścier​pię tego wię​cej. Nie po​zwo​lę ni​ko​mu… Ro​zu​miem do​sko​na​le, do cze​go zmie​rza​ją te wszyst​kie alu​zje… Py​taj​cie, pro​wadź​cie śledz​two! Wy​zy​wam was, ale nie chcę być ni​czy​ją igrasz​ką. Wy​po​wie​dział już kie​dyś ta​kie sło​wa. Mu​siał je wte​dy wy​krzyk​nąć w ob​li​czu in​nych po​dej​rzeń. I oto dia​bel​skie koło przy​nio​sło znów ten pro​test, niby fa​tal​ną ko​niecz​ność jego ży​cia. Ale to wszyst​ko nie zda się na nic. Za​wsze bę​dzie czy​jąś igrasz​ką. Na szczę​ście ży​cie nie trwa wiecz​nie. – Nie ścier​pię tego! – krzyk​nął ude​rza​jąc pię​ścią w dłoń dru​giej ręki. – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, co z wami? – wmie​sza​ła się au​to​ry​ta​tyw​nie re​wo​lu​cjo​nist​ka. Wszy​scy pa​trzy​li te​raz na Ra​zu​mo​wa. Za​bój​ca szpie​gów i żan​dar​mów zwró​cił się ku nie​mu, wy​sta​wia​jąc swój ol​brzy​mi brzuch niby tar​czę. – Nie krzycz​cie. Są lu​dzie na uli​cy. – So​fia An​to​now​na oba​wia​ła się no​we​go wy​bu​chu. Wła​śnie przy​bił do przy​sta​ni na wprost bra​my mały pa​ro​wiec z Mon​re​pos – cał​kiem nie za​uwa​żo​ny przez nich, mimo ochry​płych gwiz​dów i bi​cia bocz​nych kół o wodę; wy​sa​dził na brzeg garst​kę lo​kal​nych pa​sa​że​rów, któ​rzy roz​cho​dzi​li się w róż​ne stro​ny. Tyl​ko ja​kiś wcze​sny tu​ry​sta w krót​kich spoden​kach, rzu​ca​ją​cy się w oczy swym no​wiut​kim, żół​tym fu​te​ra​łem na lor​net​kę, przy​sta​nął na chwi​lę wę​sząc coś nie​zwy​kłe​go w tej gru​pie czte​rech osób za za​rdze​wia​łą bra​mą po​sia​dło​ści, któ​ra wy​glą​da​ła na za​pusz​czo​ny ogród nie za​miesz​ka​ne​go, pry​wat​ne​go domu. Ach! Gdy​by był wie​dział, jaką to oka​zję po​sta​wi​ła na​gle na jego dro​dze naj​zwy​klej​sza wy​ciecz​ka! Był jed​nak czło​wie​kiem do​brze wy​cho​wa​nym: od​wró​cił oczy i drob​nym kro​kiem od​szedł wzdłuż alei, wy​pa​tru​jąc tram​wa​ju.

Gest ręki So​fii An​to​now​ny: „Zo​staw​cie go mnie” – od​pra​wił obu męż​czyzn; hu​cze​nie nie​wy​raź​ne​go gło​su sta​wa​ło się co​raz słab​sze i słab​sze, a cien​ki pisk: – No i co? O co cho​dzi? – wy​da​wał się z od​da​le​nia już tyl​ko dźwię​kiem pisz​czą​cej za​baw​ki. Zo​sta​wi​li jej Ra​zu​mo​wa. Tyle rze​czy moż​na było po​wie​rzyć bez​piecz​nie do​świad​cze​niu So​fii An​to​now​ny. Ja​koż na​tych​miast jej czar​ne oczy zwró​ci​ły się w stro​nę Ra​zu​mo​wa, a jej umysł pró​bo​wał prze​nik​nąć isto​tę owe​go wy​bu​chu. Nie​wąt​pli​wie miał ja​kieś zna​cze​nie. Nikt się nie ro​dzi czyn​nym re​wo​lu​cjo​ni​stą. Zmia​na nad​cho​dzi burz​li​wie, z mocą na​głe​go po​wo​ła​nia, nio​sąc z sobą drę​czą​ce wąt​pli​wo​ści, utwier​dza​ją​ce gwał​ty, zmien​ność sta​nów du​cha – do​pó​ki na​wró​co​ny nie znaj​dzie osta​tecz​ne​go uko​je​nia w śle​pej za​cie​kło​ści prze​ko​nań. So​fia An​to​now​na wi​dy​wa​ła – czę​sto tyl​ko od​ga​dy​wa​ła – ta​kie emo​cjo​nal​ne prze​ło​my u wie​lu mło​dych męż​czyzn i ko​biet. Ten mło​dy czło​wiek ro​bił wra​że​nie po​nu​re​go ego​ty​sty. A przy tym był to okaz szcze​gól​ny – je​den na ty​sią​ce. Nie spo​tka​ła się nig​dy z in​dy​wi​du​al​no​ścią, któ​ra by ją w tym stop​niu cie​ka​wi​ła i za​sta​na​wia​ła. – Uwa​żaj​cie, Ra​zu​mow, dro​gi przy​ja​cie​lu. Je​śli tak da​lej pój​dzie, osza​le​je​cie. Dla wszyst​kich ma​cie gniew, a dla sie​bie go​rycz i wprost szu​ka​cie so​bie cze​goś, czym by się drę​czyć. – To nie do znie​sie​nia! – wy​buch​nął Ra​zu​mow ury​wa​nym gło​sem. – Mu​si​cie mi przy​znać, że nie mogę się łu​dzić co do za​cho​wa​nia, któ​re… nie jest ja​sne… a ra​czej… aż nad​to ja​sne. Uczy​nił gest roz​pa​czy. Nie od​wa​gi mu bra​kło. Du​szą​ce opa​ry fał​szu za​tka​ły mu od​dech – ta myśl, że jest ska​za​ny na nie​ustan​ne bo​ry​ka​nie się w ta​kiej za​tru​tej at​mos​fe​rze bez na​dziei od​świe​że​nia swo​ich sił choć​by ły​kiem czy​ste​go po​wie​trza. – Szklan​ka zim​nej wody – oto cze​go wam po​trze​ba. – So​fia An​to​now​na spoj​rza​ła naj​pierw na dom w głę​bi par​ku i po​trzą​snę​ła gło​wą, po​tem zaś prze​nio​sła wzrok poza bra​mę, na spo​kój je​zio​ra peł​ne​go po brze​gi. Z pół​żar​-

to​bli​wym wzru​sze​niem ra​mion za​nie​cha​ła jed​nak za​sto​so​wa​nia tego le​kar​stwa w ob​li​czu ta​kiej jego ob​fi​to​ści. – To wy sami, du​szo moja, ci​ska​cie się na coś, co nie ist​nie​je. Co to jest? Wy​rzu​ty su​mie​nia czy coś in​ne​go? To nie ma sen​su. Prze​cież nie mo​gli​ście pójść i od​dać się im w ręce dla​te​go, że wzię​to wa​sze​go to​wa​rzy​sza. I za​czę​ła tłu​ma​czyć mu roz​sąd​nie i ob​szer​nie, że nie miał po​wo​du skar​żyć się na spo​sób, w jaki go przy​ję​to. Każ​de​go no​we​go przy​by​sza oma​wia​ło się mniej lub bar​dziej sze​ro​ko. Każ​de​go trze​ba było grun​tow​nie po​znać przed przy​ję​ciem. Nie pa​mię​ta​ła, aby ko​mu​kol​wiek od razu oka​za​no tak wie​le za​ufa​nia. Nie​dłu​go, bar​dzo nie​dłu​go, może na​wet wcze​śniej, niż się spo​dzie​wał, bę​dzie miał spo​sob​ność oka​zać swe od​da​nie dla świę​tej spra​wy wy​tę​pie​nia Zła. Ra​zu​mow słu​chał spo​koj​nie i roz​my​ślał: „Może pró​bu​je uśpić moje po​dej​rze​nia. Z dru​giej stro​ny nie ule​ga wąt​pli​wo​ści, że więk​szość z nich – to głup​cy.” Od​szedł parę kro​ków w bok i skrzy​żo​waw​szy ręce, oparł się o ka​mien​ny słup bra​my. – Co się ty​czy nie wy​ja​śnio​nych jesz​cze szcze​gó​łów losu bied​ne​go Hal​di​na – So​fia An​to​now​na mó​wi​ła te​raz tak wol​no, że jej sło​wa pa​da​ły na Ra​zu​mo​wa jed​no po dru​gim jak kro​ple roz​to​pio​ne​go oło​wiu – otóż w tej spra​wie – cho​ciaż nikt nig​dy nie za​rzu​cał, żeby wa​sze po​stę​po​wa​nie, czy to z tchó​rzo​stwa, czy przez nie​dbal​stwo, było nie w po​rząd​ku – w tej spra​wie mam tro​chę in​for​ma​cji… Ra​zu​mow nie mógł po​wstrzy​mać się od pod​nie​sie​nia gło​wy, a So​fia An​to​now​na ski​nę​ła po​twier​dza​ją​co. – Mam. Pa​mię​ta​cie ten list z Pe​ters​bur​ga, o któ​rym wspo​mi​na​łam przed chwi​lą? – List? Do​sko​na​le. Ja​kiś wścib​ski je​go​mość opi​sał moje za​cho​wa​nie w cią​gu tam​te​go dnia. Aż się nie​do​brze robi. Wy​obra​żam so​bie, jak się na​sza po​li​-

cja cie​szy otwie​ra​jąc te zaj​mu​ją​ce i… i… zby​tecz​ne li​sty. – Ale gdzież tam! Na​sze li​sty nie tak ła​two, jak so​bie wy​obra​ża​cie, wpa​da​ją w ręce po​li​cji. Ten, o któ​rym mowa, wy​szedł z Pe​ters​bur​ga, do​pie​ro kie​dy lody pu​ści​ły. Za​brał go pierw​szy an​giel​ski pa​ro​wiec, któ​ry od​pły​nął Newą tej wio​sny. Wśród za​ło​gi jest pa​lacz… Oczy​wi​ście je​den z na​szych. List do​szedł mnie z Hull… Urwa​ła, zda​wa​ło się, za​sko​czo​na wy​ra​zem po​sęp​ne​go sku​pie​nia w spoj​rze​niu Ra​zu​mo​wa, lecz na​tych​miast cią​gnę​ła da​lej, już znacz​nie szyb​ciej: – Mamy tam kil​ku na​szych, któ​rzy… ale mniej​sza z tym. Au​tor li​stu opi​su​je mi pe​wien in​cy​dent, któ​ry jego zda​niem mógł mieć zwią​zek z aresz​to​wa​niem Hal – dina. Chcia​łam wam wła​śnie o tym po​wie​dzieć, gdy tam​ci dwaj na​de​szli. – To tak​że był in​cy​dent – mruk​nął Ra​zu​mow – i to bar​dzo przy​jem​ny – dla mnie. – Daj​cie temu spo​kój! – za​wo​ła​ła So​fia An​to​now​na. – Nikt się nie przej​mu​je szcze​ka​niem Ni​ki​ty. To nie jest czło​wiek złej woli. Po​słu​chaj​cie le​piej, co wam po​wiem. Może bę​dzie​cie mo​gli rzu​cić tu ja​kieś świa​tło. Był w Pe​ters​bur​gu taki chłop miesz​czuch trud​nią​cy się wy​naj​mem koni… Przy​był do mia​sta przed laty, żeby pra​co​wać jako woź​ni​ca u ja​kie​goś krew​nia​ka, i do​ro​bił się jed​nej czy dwóch wła​snych do​ro​żek. Mo​gła oszczę​dzić so​bie ge​stu: „Nie prze​ry​waj​cie” – bo Ra​zu​mow nie miał za​mia​ru się od​zy​wać; w tej chwi​li nie zdo​łał​by jej prze​rwać, gdy​by na​wet cho​dzi​ło o jego ży​cie. Skurcz mię​śni, któ​ry prze​biegł po jego twa​rzy, był mi​mo​wol​ny i czy​sto po​wierz​chow​ny i po​zo​sta​wił na niej po​przed​ni wy​raz po​nu​re​go sku​pie​nia. – Jak się zda​je, nie był to cał​kiem po​spo​li​ty osob​nik swo​jej kla​sy – cią​gnę​ła. – Mój ko​re​spon​dent roz​ma​wiał z wie​lo​ma miesz​kań​ca​mi tego domu, wie​cie, jed​ne​go z tych ogrom​nych do​mów, peł​nych hań​by i nę​dzy…

So​fia An​to​now​na nie po​trze​bo​wa​ła roz​wo​dzić się nad ob​ra​zem tego domu. Ra​zu​mow uj​rzał wy​raź​nie wzno​szą​cy się poza nią ciem​ny blok mu​rów, za​snu​ty śnie​ży​cą, z dłu​gim rzę​dem okien szyn​kow​ni, prze​świe​ca​ją​cych męt​nie tuż nad zie​mią. Wid​mo owej nocy szło w ślad za nim. Sta​wił mu czo​ło z wście​kło​ścią i znu​że​niem. – Czy nie​bosz​czyk Hal​din nie wspo​mniał wam kie​dy o tym domu? – za​in​te​re​so​wa​ła się So​fia An​to​now​na. – Tak. – Da​jąc tę od​po​wiedź Ra​zu​mow za​sta​na​wiał się, czy nie wpa​da w pu​łap​kę. Ale cią​głe kła​ma​nie przed tymi ludź​mi było tak upo​ka​rza​ją​ce, że praw​do​po​dob​nie nie umiał​by po​wie​dzieć: „Nie.” – Raz wspo​mniał mi o ta​kim domu – do​dał, jak gdy​by przy​po​mi​na​jąc so​bie z wy​sił​kiem. – Miał tam ja​kichś ro​bot​ni​ków, któ​rych od​wie​dzał. – Wła​śnie. So​fia An​to​now​na try​um​fo​wa​ła. Jej ko​re​spon​dent do​wie​dział się o tym fak​cie zu​peł​nie przy​pad​ko​wo z roz​mów z miesz​kań​ca​mi tego domu, po za​przy​jaź​nie​niu się z pew​nym ro​bot​ni​kiem, któ​ry zaj​mo​wał tam po​kój. Lu​dzie ci opi​sa​li mu do​kład​nie po​wierz​chow​ność Hal​di​na. Ich nę​dzy przy​no​sił krze​pią​ce sło​wa na​dziei. Przy​cho​dził nie​re​gu​lar​nie, ale przy​cho​dził bar​dzo czę​sto i cza​sem spę​dzał noc w tym domu – jak pi​sał jej ko​re​spon​dent – sy​pia​jąc praw​do​po​dob​nie w staj​ni znaj​du​ją​cej się w po​dwó​rzu. – Zwróć​cie uwa​gę, Ra​zu​mow! W staj​ni. Ra​zu​mow słu​chał po​ta​ku​jąc z ja​kimś roz​ba​wio​nym okru​cień​stwem. – Tak. Na sło​mie. Było to za​pew​ne naj​czyst​sze miej​sce w ca​łym domu. – Bez wąt​pie​nia – zgo​dzi​ła się ko​bie​ta z tym swo​im ostrym ścią​gnię​ciem brwi, któ​re zda​wa​ło się zbli​żać ku so​bie jej czar​ne oczy w ja​kiś zło​wro​gi spo​sób. – Żad​ne czwo​ro​noż​ne by​dlę nie znio​sło​by tego nie​chluj​stwa i nę​dzy, na ja​kie ska​za​ne są mi​lio​ny lu​dzi w Ro​sji. W po​wyż​szym od​kry​ciu waż​ny był fakt, że Hal​din do​brze znał owe​go chło​pa woź​ni​cę – czło​wie​ka śmia​łe​go, nie​-

za​leż​ne​go i ży​ją​ce​go sze​ro​ko, a przy tym nie bar​dzo lu​bia​ne​go w ca​łym domu. Mó​wio​no o nim, że ma kon​szach​ty z szaj​ką wła​my​wa​czy. Kil​ku z nich zo​sta​ło schwy​ta​nych – co praw​da nie wte​dy, kie​dy ich wo​ził. Ale po​dej​rze​wa​no, że to on ich wy​dał po​li​cji i… Re​wo​lu​cjo​nist​ka urwa​ła na​gle. – A wy? Czy​ście kie​dy sły​sze​li, aby wasz przy​ja​ciel wspo​mi​nał o nie​ja​kim Zie​mia​ni​czu? Ra​zu​mow był przy​go​to​wa​ny na to na​zwi​sko. Ocze​ki​wał tego py​ta​nia. „Kie​dy mi je po​sta​wi, przy​znam się” – po​wie​dział był so​bie. Ale nie śpie​szył się. – Z pew​no​ścią – za​czął z wol​na. – Zie​mia​nicz, taki chłop, po​sia​da​ją​cy za​przęg koni. Tak. Wspo​mi​nał raz o Zie​mia​ni​czu. Oczy​wi​ście. Zie​mia​nicz od koni… Że mi też wy​le​cia​ło z pa​mię​ci. To była prze​cież jed​na z ostat​nich na​szych roz​mów. – To zna​czy – Zo​fia An​to​now​na spo​waż​nia​ła bar​dzo – Ra​zu​mow, to zna​czy, że to było na krót​ko przed… – Przed czym? – wrza​snął Ra​zu​mow, przy​stę​pu​jąc do re​wo​lu​cjo​nist​ki, któ​ra wy​da​wa​ła się zdzi​wio​na, ale nie ru​szy​ła się z miej​sca. – Przed… Ach tak! Oczy​wi​ście, że przed​tem. Jak​że by mo​gło być po​tem? Na kil​ka go​dzin przed​tem. – I mó​wił o nim przy​chyl​nie? – Z za​chwy​tem! Ko​nie Zie​mia​ni​cza! Sze​ro​ka du​sza Zie​mia​ni​cza! Ra​zu​mow znaj​do​wał dzi​ką roz​kosz w gło​śnym wy​ma​wia​niu tego na​zwi​ska, któ​re jesz​cze nig​dy do​tąd nie prze​szło przez jego usta. Utkwił pa​ła​ją​cy wzrok w re​wo​lu​cjo​ni​st​ce i do​pie​ro po do​brej chwi​li za​fa​scy​no​wa​ny wy​raz jej twa​rzy przy​wo​łał go do po​rząd​ku. – Nie​bosz​czyk Hal​din – rzekł po​ha​mo​waw​szy się i spusz​cza​jąc oczy – skłon​ny był do kie​ro​wa​nia się na​gły​mi sym​pa​tia​mi, któ​re… któ​re – jak​by to

okre​ślić – nie mia​ły do​sta​tecz​nych pod​staw. – Otóż to! – So​fia An​to​now​na kla​snę​ła w dło​nie. – To moim zda​niem wy​ja​śnia spra​wę. Po​dej​rze​nia mo​je​go ko​re​spon​den​ta po​wsta​ły… – Aha! Wasz ko​re​spon​dent! – rzekł Ra​zu​mow nie​mal jaw​nie drwią​cym to​nem. – Ja​kież to po​dej​rze​nia? W jaki spo​sób po​wsta​ły? A może pod​su​nął je ten cały Zie​mia​nicz? Za​pew​ne do​bry pi​ja​czy​na, ga​du​ła, może… – Mó​wi​cie, jak gdy​by​ście go zna​li. Ra​zu​mow pod​niósł oczy. – Me. Ale zna​łem Hal​di​na. So​fia An​to​now​na po​waż​nie ski​nę​ła gło​wą. – Ro​zu​miem. Każ​de wa​sze sło​wo po​twier​dza w moim po​ję​ciu po​dej​rze​nia prze​ka​za​ne mi w tym bar​dzo zaj​mu​ją​cym li​ście. Tru​pa owe​go Zie​mia​ni​cza zna​le​zio​no pew​ne​go ran​ka w staj​ni – po​wie​sił się na haku. Ra​zu​mo​wa wzbu​rzy​ła ta wia​do​mość do tego stop​nia, że So​fia An​to​now​na spo​strze​gła to i po​wie​dzia​ła żywo: – Aha! Za​czy​na​cie poj​mo​wać. Poj​mo​wał i wi​dział wy​raź​nie: cia​ło w ba​ra​nim ko​żu​chu i bu​tach z cho​le​wa​mi wi​szą​ce pod ścia​ną staj​ni, skle​pio​nej jak piw​ni​ca i oświe​tlo​nej la​tar​nią, któ​rej opra​wa rzu​ca​ła wo​kół po​dłuż​ne cie​nie; twarz wi​siel​ca kry​ła spi​cza​sta cza​pa, zsu​nię​ta na oczy. „Ale to mnie nie do​ty​czy – zre​flek​to​wał się. – To by​najm​niej nie wpły​wa na moją sy​tu​ację. On nie wie​dział, kto go zbił. Nie mógł wie​dzieć.” Zro​bi​ło mu się żal sta​re​go mi​ło​śni​ka bu​tel​ki i ko​biet. – Tak. Nie​któ​rzy z nich koń​czą w ten spo​sób – mruk​nął. – A wy co o tym my​śli​cie, So​fio An​to​now​no? Był to wła​ści​wie do​mysł jej ko​re​spon​den​ta, ale So​fia An​to​now​na za​ak​cep​to​wa​ła go w peł​ni. Po​da​ła go w dwóch sło​wach: – Wy​rzu​ty su​mie​nia. – Na te sło​wa Ra​zu​mow sze​ro​ko otwo​rzył oczy. Ko​re​spon​dent So​fii An​to​now​ny, na​słu​chaw​szy się opo​wia​dań miesz​kań​ców owe​go domu i ze​sta​wiw​szy jed​no z

dru​gim, zdo​łał dojść bar​dzo bli​sko praw​dy o sto​sun​ku Hal​di​na do Zie​mia​ni​cza. – To ja mogę wam po​wie​dzieć, cze​go​ście może nie wie​dzie​li: że wasz przy​ja​ciel miał pe​wien plan ra​to​wa​nia się po za​ma​chu – w każ​dym ra​zie chciał uciec z Pe​ters​bur​ga. Być może to było wszyst​ko, resz​tę zaś zdał na los szczę​ścia. A ko​nie tego czło​wie​ka sta​no​wi​ły część pla​nu. „Więc do​szli praw​dy” – po​my​ślał Ra​zu​mow ze zdu​mie​niem, rów​no​cze​śnie po​ta​ku​jąc rze​czo​wo: – Tak, to moż​li​we, to bar​dzo moż​li​we. – Ale re​wo​lu​cjo​nist​ka nie mia​ła wąt​pli​wo​ści, że tak w isto​cie było. Przede wszyst​kim ktoś za​sły​szał część roz​mo​wy Hal​di​na z Zie​mia​ni​czem na te​mat koni. Na​stęp​nie gdy „mło​dy pan” (ci lu​dzie nie zna​li na​zwi​ska Hal​di​na) prze​stał po​ka​zy​wać się w ich domu, miesz​kań​cy za​czę​li po​dej​rze​wać Zie​mia​ni​cza, że wie coś nie​coś o przy​czy​nach tej nie​obec​no​ści. Zie​mia​nicz za​prze​czał z pa​sją. Było jed​nak fak​tem, że od cza​su znik​nię​cia Hal​di​na zmie​nił się bar​dzo, spo​chmur​niał i schudł. Wresz​cie w cza​sie kłót​ni z ja​kąś ko​bie​tą, do któ​rej się za​le​cał – a w spo​rze tym bra​ła po​dob​no udział więk​szość miesz​kań​ców domu – ze​lżył go pu​blicz​nie głów​ny jego wróg, atle​tycz​ny kra​marz, na​zy​wa​jąc go do​no​si​cie​lem i za​rzu​ca​jąc mu, że po​słał „na​sze​go mło​de​go pana na Sy​be​rię” tak samo, jak przed​tem tych kil​ku mło​ko​sów, co wła​my​wa​li się do do​mów. Wy​wią​za​ła się bój​ka i Zie​mia​ni​cza zrzu​co​no ze scho​dów; po​tem pił i du​mał przez cały ty​dzień, i wresz​cie po​wie​sił się. So​fia An​to​now​na wy​cią​gnę​ła wła​sne wnio​ski z tej opo​wie​ści. Ob​wi​nia​ła Zie​mia​ni​cza o to, że albo wy​ga​dał się po pi​ja​ne​mu, iż za​mó​wio​no u nie​go ko​nie na wia​do​my ter​min, co mógł pod​słu​chać szpi​cel w ja​kimś pod​łym szyn​ku – może w tym sa​mym, któ​ry się mie​ścił na par​te​rze owe​go domu – albo też sam Zie​mia​nicz do​niósł o wszyst​kim po​li​cji, po czym opa​dły go wy​rzu​ty su​mie​nia. Taki czło​wiek był zdol​ny do wszyst​kie​go. Miał opi​nię sta​re​go hu​la​ki, a je​śli już raz, w związ​ku ze spra​wą owych zło​dziei, za​da​wał się z

po​li​cją – co wy​glą​da​ło na rzecz pew​ną, choć za​wsze się za​pie​rał – to mu​siał znać kil​ku pod​rzęd​nych szpic​li, sta​le wę​szą​cych za czymś, co mo​gli​by do​nieść. Praw​do​po​dob​nie z po​cząt​ku nie przy​wią​zy​wa​no wagi do jego ga​da​ni​ny, aż do dnia, kie​dy ten łotr de P. do​stał, co mu się na​le​ża​ło. Ach! Wte​dy cze​pio​no się każ​de​go strzę​pu i śla​du do​my​słu czy in​for​ma​cji i tak, fa​tal​nym zbie​giem oko​licz​no​ści, mu​sie​li dojść do Hal​di​na. – Rze​czy​wi​ście fa​tal​nym – za​koń​czy​ła So​fia An​to​now​na roz​kła​da​jąc ręce. Fa​ta​lizm – zbieg oko​licz​no​ści! W mil​czą​cym zdu​mie​niu roz​my​ślał Ra​zu​mow nad dzi​wacz​nym praw​do​po​do​bień​stwem tych do​my​słów. Rzecz ja​sna, były dla nie​go ko​rzyst​ne. – Te​raz wy​pa​da po​dać te roz​strzy​ga​ją​ce do​wo​dy do ogól​nej wia​do​mo​ści. – So​fia An​to​now​na od​zy​ska​ła znów cały spo​kój i sta​now​czość. List otrzy​ma​ła już przed trze​ma dnia​mi, lecz nie na​pi​sa​ła o tym od razu do Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Wie​dzia​ła już wów​czas, że wkrót​ce bę​dzie mia​ła spo​sob​ność spo​tkać kil​ku dzia​ła​czy zgro​ma​dzo​nych w bar​dzo waż​nym celu. – My​śla​łam, że od​nie​sie lep​szy sku​tek, je​że​li po​ka​żę wszyst​kim ory​gi​nał li​stu. Mam go przy so​bie w kie​sze​ni. Poj​mu​je​cie, jak by​łam rada ze spo​tka​nia z wami. „Mnie go nie po​ka​że – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Nie za​no​si się na to. Cie​ka​wym, czy po​wie​dzia​ła mi wszyst​ko, co ten jej ko​re​spon​dent wy​szpe​rał?” Pra​gnął bar​dzo zo​ba​czyć list, ale zda​wał so​bie spra​wę, że nie po​wi​nien o to pro​sić. – Po​wiedz​cie mi z ła​ski swo​jej, czy to wszyst​ko było ro​dza​jem śledz​twa z na​ka​zu? – Me, nie – za​pro​te​sto​wa​ła. – Zno​wu ta wa​sza draż​li​wość. Ona was ogłu​pia. Czy nie wi​dzi​cie, że bra​kło tu ja​kie​go​kol​wiek punk​tu za​cze​pie​nia dla śledz​twa, gdy​by na​wet ktoś o tym był po​my​ślał. Zu​peł​na pust​ka! I to wła​śnie pod​kre​śla​li nie​któ​rzy z na​szych lu​dzi, żą​da​jąc, by​śmy przy​ję​li was z ostroż​-

no​ścią. Wy​ja​śnie​nie na​stą​pi​ło zu​peł​nie przy​pad​ko​wo, je​dy​nie dla​te​go, że mój ko​re​spon​dent za​warł zna​jo​mość z pew​nym in​te​li​gent​nym gar​ba​rzem, któ​ry miesz​kał wła​śnie w tym domu nę​dza​rzy. Nad​zwy​czaj​ny zbieg oko​licz​no​ści! – Ktoś po​boż​ny – za​uwa​żył Ra​zu​mow z bla​dym uśmie​chem – po​wie​dział​by, że wszyst​ko to spra​wi​ła ręka Bo​ska. – Mój bied​ny oj​ciec był​by tak po​wie​dział – So​fia An​to​now​na nie uśmiech​nę​ła się. Spu​ści​ła oczy. – Cho​ciaż jego Bóg nig​dy mu nie do​po​mógł. Daw​ne to cza​sy, kie​dy Bóg czy​nił coś​kol​wiek dla lu​dzi. W każ​dym ra​zie to już się do​ko​na​ło. – Wszyst​ko to by​ło​by zu​peł​nie prze​ko​nu​ją​ce – rzekł Ra​zu​mow z wszel​ki​mi po​zo​ra​mi roz​waż​nej bez​stron​no​ści – gdy​by ist​nia​ła pew​ność, że ów „mło​dy pan”, o któ​rym ci lu​dzie mó​wi​li, był istot​nie Wik​to​rem Hal​di​nem. Ale czy mamy tę pew​ność? – Tak. Co do tego nie może być wąt​pli​wo​ści. Mój ko​re​spon​dent znał rów​nie do​brze wy​gląd Hal​di​na jak wasz – po​wie​dzia​ła sta​now​czo re​wo​lu​cjo​nist​ka. „To na pew​no ten czer​wo​no​no​sy stu​dent” – po​my​ślał Ra​zu​mow z bu​dzą​cym się na nowo nie​po​ko​jem. Czy aby jego wła​sna byt​ność w tym prze​klę​tym domu prze​szła nie​po​strze​że​nie? Było to wpraw​dzie moż​li​we, ale bar​dzo mało praw​do​po​dob​ne. Taka wła​śnie rzecz sta​no​wi​ła ła​ko​my żer dla owe​go wy​gło​dzo​ne​go zbie​ra​cza gmin​nych plo​tek. Swo​ją dro​gą list zda​wał się nie za​wie​rać o tym żad​nej wzmian​ki. Chy​ba że So​fia An​to​now​na ją za​ta​iła. A je​śli za​ta​iła, to – dla​cze​go? I je​że​li ten gło​du​ją​cy de​mo​kra​ta, któ​ry po​sia​dał ja​kiś prze​klę​ty ta​lent po​zna​wa​nia lu​dzi z opi​su, jesz​cze tego nie wy​szpe​rał, to tyl​ko do cza​su. Wy​szpe​ra wkrót​ce i z miej​sca na​pi​sze dru​gi list – a wte​dy! Po​mi​mo swe​go zu​chwal​stwa, kar​mio​ne​go ja​dem nie​na​wi​ści i po​gar​dy, Ra​zu​mow za​drżał we​wnętrz​nie.

Chro​ni​ło go ono przed po​spo​li​tym stra​chem, ale nie mo​gło ustrzec przed od​ra​zą na myśl, że w ja​ki​kol​wiek spo​sób bę​dzie miał do czy​nie​nia z tymi ludź​mi. Był to ro​dzaj prze​sąd​ne​go lęku. Te​raz, gdy jego po​ło​że​nie sta​ło się pew​niej​sze dzię​ki wła​snej ich głu​po​cie, a kosz​tem Zie​mia​ni​cza, uczuł po​trze​bę zu​peł​ne​go bez​pie​czeń​stwa, któ​re zwol​ni​ło​by go od mó​wie​nia ja​skra​wych kłamstw i po​zwo​li​ło​by po​ru​szać się wśród nich w mil​cze​niu, bez py​tań, sły​szą​ce​mu wszyst​ko i nie​prze​nik​nio​ne​mu – praw​dzi​wie jak fa​tum cią​żą​ce nad ich zbrod​nia​mi i sza​leń​stwem. Czy uzy​skał już tę prze​wa​gę? Czy jesz​cze nie? Czy nig​dy jej nie uzy​ska? – A za​tem, So​fio An​to​now​no – zgo​dził się nie​spiesz​nie, a jego ocią​ga​nie się było o tyle szcze​re, że za nic nie chciał się z nią roz​stać, póki nie wy​pró​bu​je jej szcze​ro​ści py​ta​niem, na któ​re w ża​den spo​sób nie mógł się zdo​być – a za​tem, So​fio An​to​now​no, sko​ro tak jest, to… – Ten czło​wiek sam wy​mie​rzył so​bie spra​wie​dli​wość – po​wie​dzia​ła ko​bie​ta, jak​by my​śląc gło​śno. – Co? Ach tak! Wy​rzu​ty su​mie​nia! – mruk​nął Ra​zu​mow z pew​ną po​gar​dą. – Nie sądź​cie go zbyt su​ro​wo, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, cho​ciaż stra​ci​li​ście przy​ja​cie​la. – Ton jej gło​su nie zła​god​niał wca​le, ale czar​ne, błysz​czą​ce oczy jak gdy​by ode​rwa​ły się na chwi​lę od mści​wych wi​zji. – To był czło​wiek z ludu. Pro​sta du​sza ro​syj​ska nig​dy nie jest cał​ko​wi​cie za​mknię​ta dla skru​chy. Do​brze wie​dzieć o tym. – Czy to ma być po​cie​cha? – za​py​tał pod​chwy​tli​wie Ra​zu​mow. – Prze​stań​cie szy​dzić! – Zgro​mi​ła go gwał​tow​nie. – Pa​mię​taj​cie, Ra​zu​mow, że ko​bie​ty, dzie​ci i re​wo​lu​cjo​ni​ści nie​na​wi​dzą iro​nii, któ​ra jest za​prze​cze​niem wszel​kich zbaw​czych in​stynk​tów, wszel​kiej wia​ry, wszel​kie​go po​świę​ce​nia, wszel​kie​go czy​nu. Nie szydź​cie! Prze​stań​cie… Nie wiem do​praw​dy dla​cze​go, ale są chwi​le, kie​dy was nie cier​pię… Od​wró​ci​ła twarz. Przez dłu​gą chwi​lę trwa​ło bier​ne mil​cze​nie, jak gdy​by

elek​trycz​ne na​pię​cie sy​tu​acji wy​ła​do​wa​ło się zu​peł​nie w tym bły​sku pa​sji. Ra​zu​mow ani drgnął. Na​raz So​fia An​to​now​na koń​ca​mi pal​ców do​tknę​ła jego rę​ka​wa. – Nie gnie​waj​cie się. – Nie gnie​wam się – od​po​wie​dział bar​dzo spo​koj​nie. Był dum​ny, że ta ko​bie​ta nic z jego twa​rzy nie może wy​czy​tać. Przy​nio​sło mu to ulgę i wy​zwo​li​ło, bo​daj na chwi​lę, od nie​po​ję​te​go przy​gnę​bie​nia. I na​gle za​dał so​bie py​ta​nie: „Po ja​kie​go czor​ta cho​dzi​łem do tego domu? To był prze​cież idio​tyzm.” Ogar​nął go głę​bo​ki nie​smak. So​fia An​to​now​na zwle​ka​ła z odej​ściem, roz​ma​wia​jąc przy​ja​ciel​sko, w wy​raź​nie po​jed​naw​czej in​ten​cji. Opo​wia​da​ła wciąż jesz​cze o tym sła​wet​nym li​ście, po​da​jąc roz​ma​ite szcze​gó​li​ki, do​star​czo​ne jej przez ko​re​spon​den​ta, któ​ry zresz​tą nig​dy Zie​mia​ni​cza nie wi​dział. „Ofia​rę wy​rzu​tów su​mie​nia” po​cho​wa​no na wie​le ty​go​dni przed pierw​szym po​ja​wie​niem się au​to​ra li​stu w owym domu. Mie​ścił w so​bie ten dom bar​dzo do​bry ma​te​riał re​wo​lu​cyj​ny. Duch bo​ha​ter​skie​go Hal​di​na prze​szedł przez nory czar​nej nę​dzy, nio​sąc za​po​wiedź po​wszech​ne​go wy​zwo​le​nia z wszyst​kich nie​do​li, ja​kie nę​ka​ją ludz​kość. Ra​zu​mow słu​chał nie sły​sząc, nur​to​wa​ny świe​żo zro​dzo​nym pra​gnie​niem bez​pie​czeń​stwa, oby​wa​ją​ce​go się na​resz​cie bez tej po​ni​ża​ją​cej me​to​dy mó​wie​nia wie​rut​nych kłamstw, któ​ra cza​sa​mi wy​da​wa​ła mu się już pra​wie nie​moż​li​wa do kon​ty​nu​owa​nia. Nie. To, cze​go się pra​gnął do​wie​dzieć, nie mo​gło nig​dy wy​pły​nąć w tej roz​mo​wie. Nie było spo​so​bu na​wią​zać do tego te​ma​tu. Ża​ło​wał, że nie przy​go​to​wał na uży​tek za​gra​ni​cy ja​kiejś do​brze ob​my​śla​nej hi​sto​rii, w któ​rej mógł​by się przy​znać do fa​tal​nych ko​nek​sji z tym do​mem. Ale gdy opusz​czał Ro​sję, nie wie​dział, że Zie​mia​nicz się po​wie​sił. A w ogó​le, któż mógł prze​wi​dzieć, że „in​for​ma​tor” tej ko​bie​ty wle​zie do tej wła​śnie spe​lun​ki spo​śród wszyst​kich spe​lu​nek, ocze​ku​ją​cych znisz​cze​nia w oczysz​cza​ją​cym ogniu re​wo​lu​cji spo​łecz​nej? Kto mógł to prze​wi​dzieć? Nikt! „To praw​dzi​wie dia​bel​-

ska nie​spo​dzian​ka” – my​ślał Ra​zu​mow, za​cho​wu​jąc spo​koj​ną twarz z wy​ra​zem nie​prze​nik​nio​nej wyż​szo​ści i po​ta​ku​jąc uwa​gom So​fii An​to​now​ny na te​mat psy​cho​lo​gii „ludu”. – O, tak – istot​nie – wtó​ro​wał do​syć chłod​no, a rów​no​cze​śnie czuł w pal​cach ner​wo​wy im​puls, by wy​ci​snąć z jej gar​dła ja​kieś wy​zna​nie. I do​pie​ro w ostat​nim mo​men​cie, na od​chod​nym, gdy ogar​nia​ło go już uczu​cie od​prę​że​nia, So​fia An​to​now​na po​trą​ci​ła o spra​wę, któ​ra go tak nie​po​ko​iła. Jak do tego do​szło, mógł się tyl​ko do​my​ślać, bo cał​kiem nie uwa​żał w owej chwi​li – mu​sia​ło to jed​nak wy​nik​nąć z uty​ski​wań So​fii An​to​now​ny na po​zba​wio​ną lo​gi​ki ciem​no​tę ludu. Na przy​kład ten Zie​mia​nicz: był zna​ny jako czło​wiek nie​re​li​gij​ny, a jed​nak w ostat​nich ty​go​dniach ży​cia uro​ił so​bie, że obił go dia​beł. – Dia​beł – po​wtó​rzył Ra​zu​mow, jak gdy​by do​brze nie usły​szał. – Tak, praw​dzi​wy dia​beł. Dia​beł we wła​snej oso​bie. Jest cze​mu się dzi​wić, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Wie​czo​rem, tej sa​mej nocy, kie​dy aresz​to​wa​no bied​ne​go Hal​di​na, zja​wił się tam ja​kiś cał​kiem nie​zna​ny czło​wiek i spu​ścił strasz​li​we la​nie Zie​mia​ni​czo​wi, kie​dy ten le​żał spi​ty na śmierć w staj​ni. Całe cia​ło tego nie​szczę​śni​ka było jed​nym wiel​kim siń​cem. Po​ka​zy​wał te siń​ce miesz​kań​com domu. – Ale prze​cież wy, So​fio An​to​now​no – wy chy​ba nie wie​rzy​cie w ist​nie​nie dia​bła? – A wy wie​rzy​cie? – od​par​ła la​ko​nicz​nie ko​bie​ta, po czym mruk​nę​ła do sie​bie: – Ale wie​rzę, że do​syć jest lu​dzi gor​szych od dia​bła, żeby tę zie​mię prze​mie​nić w pie​kło. Ra​zu​mow spoj​rzał na nią – krzep​ką, si​wo​wło​są, z głę​bo​ką bruz​dą po​mię​dzy cien​ki​mi brwia​mi i z czar​ny​mi oczy​ma, któ​re pa​trzy​ły nie​uważ​nie w dal. Naj​wi​docz​niej nie​wie​le so​bie ro​bi​ła z tej hi​sto​ryj​ki, chy​ba że jej obo​jęt​ność była szczy​tem wy​do​sko​na​le​nia w ob​łu​dzie.

– Ja​kiś mło​dy bru​net – ob​ja​śnia​ła da​lej. – Nig​dy przed​tem ani po​tem go nie wi​dzia​no. Dla​cze​go się uśmie​cha​cie, Ra​zu​mow? – Na myśl o tym dia​ble, któ​ry po​zo​stał mło​dy po… tylu wie​kach – od​po​wie​dział spo​koj​nie. – Ale któż mógł go opi​sać, sko​ro Zie​mia​nicz, jak mó​wi​li​ście, był spi​ty na śmierć w owym cza​sie? – Och! Opo​wia​dał o nim wła​ści​ciel szyn​ku. Miał to być ja​kiś wy​nio​sły, sma​gły mło​dzie​niec w stu​denc​kim płasz​czu, któ​ry wpadł po​śpiesz​nie, za​żą​dał wi​dze​nia się z Zie​mia​ni​czem, zbił go nie​mi​ło​sier​nie i wy​le​ciał bez sło​wa, po​zo​sta​wia​jąc szyn​ka​rza onie​mia​łe​go ze zdu​mie​nia. – Czy i szyn​karz wie​rzy, że to był dia​beł? – Tego nie umiem po​wie​dzieć. Pi​szą mi, że oka​zał się on bar​dzo ma​ło​mów​ny w tej spra​wie. Ci sprze​daw​cy trun​ków to prze​waż​nie skoń​czo​ne ło​try. My​ślę, że wie o tym wię​cej niż kto​kol​wiek inny. – A co wy my​śli​cie o tym, So​fio An​to​now​no? – za​py​tał Ra​zu​mow to​nem wiel​kie​go za​in​te​re​so​wa​nia. – Wy i wasz ko​re​spon​dent, któ​ry jest tam na miej​scu. – Zga​dzam się z jego zda​niem. Za​pew​ne ja​kiś wy​żeł po​li​cyj​ny w prze​bra​niu. Któż inny mógł​by zbić tak nie​li​to​ści​wie bez​bron​ne​go czło​wie​ka? Zresz​tą, sko​ro tego dnia spraw​dza​li wszyst​kie śla​dy, sta​re i nowe, to pew​no chcie​li mieć tak​że Zie​mia​ni​cza pod ręką dla uzy​ska​nia dal​szych in​for​ma​cji albo po​mo​cy w spraw​dze​niu toż​sa​mo​ści, któż wie zresz​tą do cze​go jesz​cze. Po​sła​li po nie​go ja​kie​goś łaj​da​ka wy​wia​dow​cę, a ten, roz​złosz​czo​ny, że go za​stał pi​ja​ne​go, po​ła​mał mu wi​dły na grzbie​cie. Póź​niej zaś, kie​dy gru​be​go zwie​rza mie​li już w si​dłach, prze​sta​li się trosz​czyć o tego chło​pa. Ta​kie były ostat​nie sło​wa re​wo​lu​cjo​nist​ki w tej roz​mo​wie, sło​wa tak bli​skie praw​dy, a tak od niej da​le​kie, mimo praw​do​po​do​bień​stwa my​śli i wnio​sków – jak​by dla zi​lu​stro​wa​nia nie​znisz​czal​no​ści ludz​kie​go błę​du, jak​by dla uka​za​nia na mo​ment naj​głęb​sze​go dna sa​mo​oszu​ki​wa​nia się. Po​że​gnaw​szy

So​fię An​to​now​nę Ra​zu​mow opu​ścił ogród, prze​szedł na dru​gą stro​nę uli​cy i wstą​piw​szy na mały po​most dla pa​row​ców oparł się o ba​rie​rę. Ogar​nął go spo​kój; spo​kój, ja​kie​go nie za​znał od wie​lu dni, ani razu od owej nocy… owej nocy. Rzecz cie​ka​wa, że roz​mo​wa z re​wo​lu​cjo​nist​ką od​sło​ni​ła mu gro​żą​ce nie​bez​pie​czeń​stwo wła​śnie w chwi​li, gdy prze​sta​ło ono ist​nieć. „Po​wi​nie​nem był prze​wi​dzieć wąt​pli​wo​ści, ja​kie mo​gły po​wstać w gło​wach tych lu​dzi” – po​my​ślał. Po​tem uwa​gę jego ścią​gnął na sie​bie, wi​dzial​ny do​brze na dnie, ka​mień oso​bli​we​go kształ​tu – za​czął się więc za​sta​na​wiać nad głę​bo​ko​ścią wody w tym miej​scu. Wpręd​ce jed​nak, zdu​mio​ny tym nie​zwy​kłym ob​ja​wem przy​cho​dzą​ce​go tak nie w porę roz​tar​gnie​nia, po​wró​cił do pier​wot​ne​go toku my​śli. „Po​wi​nie​nem był od po​cząt​ku po​da​wać kłam​stwa naj​szcze​gó​ło​wiej opra​co​wa​ne” – rzekł do sie​bie, ale śmier​tel​na od​ra​za, jaką od​czuł wo​bec sa​mej tej my​śli, za​ha​mo​wa​ła na do​brą chwi​lę całą jego zdol​ność my​śle​nia. „Na szczę​ście te​raz wszyst​ko jest już w po​rząd​ku” – stwier​dził, a po chwi​li po​wie​dział do sie​bie pół​gło​sem: „Dzię​ki dia​błu” – i za​śmiał się ci​cho. Na​stęp​nie jego błą​ka​ją​ce się my​śli za​trzy​ma​ły się na śmier​ci Zie​mia​ni​cza. Nie był co praw​da uba​wio​ny jej in​ter​pre​ta​cją, ale nie mógł się po​wstrzy​mać od stwier​dze​nia, że kry​ła w so​bie pew​ną pi​kan​te​rię. Przy​zna​wał, że gdy​by na​wet był wie​dział o tym sa​mo​bój​stwie przed opusz​cze​niem Ro​sji, nie po​tra​fił​by zro​bić zeń tak do​sko​na​łe​go użyt​ku dla swo​ich ce​lów. Po​wi​nien był czuć nie​skoń​czo​ną wdzięcz​ność dla stu​den​ta z czer​wo​nym no​sem za jego cier​pli​wość i po​my​sło​wość. „Za​iste, świet​ny psy​cho​log”–po​my​ślał sar​ka​stycz​nie. Wy​rzu​ty su​mie​nia! Rze​czy​wi​ście! Oto ja​skra​wy przy​kład śle​po​ty praw​dzi​wych kon​spi​ra​to​rów, głu​pie​go mę​dr​ko​wa​nia lu​dzi opa​no​wa​nych jed​ną ideą. To był dra​mat mi​ło​ści, wca​le nie su​mie​nia – roz​my​ślał drwią​co w dal​szym cią​gu. Ja​kaś ko​bie​ta, do któ​rej się sta​ry dziad za​le​cał! Bar​czy​sty karcz​marz, naj​oczy​wi​ściej ry​wal, zrzu​ca​ją​cy go ze scho​dów. A wiecz​ny ko​cha​nek z szó​-

stym krzy​ży​kiem na kar​ku nie prze​cho​dzi ła​two do po​rząd​ku dzien​ne​go nad po​dob​ną spra​wą. To był fe​mi​ni​sta in​ne​go po​kro​ju niż Piotr Iwa​no​wicz. Na​wet po​cie​cha bu​tel​ki mu​sia​ła go za​wieść w tym naj​cięż​szym kry​zy​sie, W jego wie​ku tyl​ko stry​czek był w sta​nie uko​ić cier​pie​nia nie​uga​szo​nej na​mięt​no​ści. Na do​miar tych pro​stych i gorz​kich utra​pień do​łą​czy​ła się jesz​cze dzi​ka pa​sja, wy​wo​ła​na nie​spra​wie​dli​wy​mi po​twa​rza​mi i obe​lga​mi ca​łe​go domu, co wszyst​ko, przy nie​moż​li​wo​ści wy​tłu​ma​cze​nia so​bie ta​jem​ni​cze​go obi​cia, do​pro​wa​dza​ło go do sza​leń​stwa. „No tak, dia​beł! – wy​krzyk​nął w my​śli Ra​zu​mow z ta​kim pod​nie​ce​niem, jak gdy​by do​ko​nał cie​ka​we​go od​kry​cia. – Zie​mia​nicz skoń​czył na mi​sty​cy​zmie. Jak​że wie​le na​szych praw​dzi​wie ro​syj​skich dusz koń​czy w ten spo​sób! Bar​dzo cha​rak​te​ry​stycz​ne!” Zdję​ła go li​tość nad Zie​mia​ni​czem, sze​ro​ka bez​oso​bi​sta li​tość, jaką od​czu​wa​ło​by się dla nie​świa​do​me​go tłu​mu, dla wiel​kiej masy ludz​kiej wi​dzia​nej z góry – niby spo​łecz​ność mró​wek peł​zną​cych pra​co​wi​cie ku swe​mu prze​zna​cze​niu. Zda​wa​ło się, jak​by ów Zie​mia​nicz nie mógł był po​stą​pić in​a​czej. A to po​gar​dli​we, pew​ne sie​bie po​wie​dze​nie So​fii An​to​now​ny – „ja​kiś wy​żeł po​li​cyj​ny” – było w inny znów spo​sób cha​rak​te​ry​stycz​nie ro​syj​skie. Ale nie ma w tym tra​ge​dii. To praw​dzi​wa ko​me​dia po​my​łek! Zu​peł​nie jak gdy​by sam dia​beł pła​tał fi​gle wszyst​kim po ko​lei. Na​przód jemu, po​tem Zie​mia​ni​czo​wi, po​tem tym re​wo​lu​cjo​ni​stom. Iście po dia​bel​sku… Tu Ra​zu​mow prze​rwał swój po​waż​ny mo​no​log we​wnętrz​ny żar​tem na wła​sny te​mat: „Hola! Czyż​bym i ja wpadł w mi​sty​cyzm?” Był spo​koj​niej​szy niż kie​dy​kol​wiek. Od​wró​cił się i oparł wy​god​nie ple​ca​mi o po​ręcz. „Wszyst​ko zło​ży​ło się wprost cu​dow​nie – my​ślał w dal​szym cią​gu – los mo​je​go rze​ko​me​go współ​to​wa​rzy​sza nie bę​dzie już za​ciem​niał świet​no​ści przy​pi​sy​wa​ne​go mi czy​nu. Mi​stycz​ny Zie​mia​nicz wziął wszyst​ko na sie​bie. Nie​praw​do​po​dob​ny przy​pa​dek wy​ba​wił mnie. Nie trze​ba już kła​mać! Wy​star​czy mieć uszy otwar​te i trzy​mać w ry​zach po​gar​dę, by nie wzię​ła góry

nad ostroż​no​ścią.” Wes​tchnął, skrzy​żo​wał ręce i zwie​sił gło​wę na pier​si. Dużo cza​su mi​nę​ło, nim zmie​nił po​zy​cję i ru​szył w dro​gę, przy​po​mniaw​szy so​bie, że ma tego dnia coś waż​ne​go do za​ła​twie​nia. Co to było ta​kie​go, nie mógł so​bie na ra​zie uprzy​tom​nić, lecz nie wy​si​lał pa​mię​ci, ma​jąc nie​mi​łą pew​ność, że przy​po​mni so​bie nie​ba​wem. Uszedł nie wię​cej niż sto jar​dów w stro​nę mia​sta, gdy na​raz zwol​nił kro​ku i omal nie za​chwiał się na wi​dok po​sta​ci, nad​cho​dzą​cej z prze​ciw​ka, udra​po​wa​nej w pe​le​ry​nę, w mięk​kim ka​pe​lu​szu o sze​ro​kiej kre​zie, po​sta​ci ma​low​ni​czej, ale drob​nej, rzekł​byś oglą​da​nej przez od​wrot​ny ko​niec te​atral​nej lor​net​ki. Nie​po​do​bień​stwem było unik​nąć tego ma​leń​kie​go czło​wie​ka, nie było do​kąd się cof​nąć! „Jesz​cze je​den idzie na owo ta​jem​ni​cze ze​bra​nie” – po​my​ślał Ra​zu​mow. Nie my​lił się w swym przy​pusz​cze​niu, tyl​ko że tego jed​ne​go, w prze​ci​wień​stwie do tam​tych, przy​by​łych z da​le​ka, znał oso​bi​ście. Miał jesz​cze na​dzie​ję wy​mi​nąć go, po​prze​staw​szy na ukło​nie, ale nie spo​sób było udać, że się nie wi​dzi ma​łej i chu​dej ręki o owło​sio​nym prze​gu​bie, wy​cią​gnię​tej przy​ja​ciel​sko spo​mię​dzy fałd pe​le​ry​ny, któ​rej jed​na poła mimo bar​dzo cie​płe​go dnia była za​rzu​co​na z hisz​pań​ska na ra​mię. – Jak się pan mie​wa, Herr Ra​zu​mow – roz​le​gło się po​wi​ta​nie w ję​zy​ku nie​miec​kim – jesz​cze wstręt​niej​sze przez to dla obiek​tu tego uprzej​me​go po​zdro​wie​nia. Z bli​ska ta drob​niut​ka oso​ba wy​glą​da​ła jak po​mniej​sze​nie nor​mal​ne​go męż​czy​zny. Miał wy​so​kie czo​ło któ​re od​sło​nił na chwi​lę uchy​la​jąc ka​pe​lu​sza, i buj​ną, szpa​ko​wa​tą bro​dę, roz​rzu​co​ną na sto​sun​ko​wo sze​ro​kiej pier​si. Kształt​ny, śmia​ło za​ry​so​wa​ny nos ster​czał nad cien​ki​mi usta​mi, skry​ty​mi w gę​stwie mięk​kich wło​sów. Wszyst​ko to – wy​dat​ne rysy i moc​ne, mimo względ​nej ma​ło​ści człon​ki – wy​da​wa​ło się de​li​kat​ne, ale by​najm​niej nie sła​be. Je​dy​nie brą​zo​we, mig​da​ło​we oczy były za duże i lek​ko za​czer​wie​-

nio​ne od nad​mier​nej pra​cy pi​sar​skiej przy lam​pie. Pod​ziem​na sła​wa tego ma​łe​go czło​wie​ka była Ra​zu​mo​wo​wi do​brze zna​na. Po​li​glo​ta nie​wia​do​me​go po​cho​dze​nia i nie​okre​ślo​nej na​ro​do​wo​ści, anar​chi​sta o pe​dan​tycz​nym a gwał​tow​nym tem​pe​ra​men​cie, ze zdu​mie​wa​ją​cym ta​len​tem do pod​że​ga​nia i in​wek​tyw, au​tor pło​mien​nych pam​fle​tów do​ma​ga​ją​cych się re​wo​lu​cyj​nej spra​wie​dli​wo​ści, wy​daw​ca „Ży​we​go Sło​wa”, po​wier​nik spi​skow​ców, re​dak​tor krwio​żer​czych bro​szur i ma​ni​fe​stów, czło​wiek wta​jem​ni​czo​ny, jak po​dej​rze​wa​no, w każ​dy spi​sek – był Ju​lius La​spa​ra po​tę​gą za ku​li​sa​mi. Miesz​kał w sta​rej dziel​ni​cy mia​sta, w wą​skim, po​nu​rym domu, ofia​ro​wa​nym przez ja​kie​goś na​iw​ne​go miesz​czu​cha, wiel​bi​cie​la jego hu​ma​ni​tar​ne​go kra​so​mów​stwa. Miał przy so​bie dwie cór​ki, wyż​sze od nie​go o gło​wę, i bla​de​go, chu​de​go, sze​ścio​let​nie​go chłop​czy​ka, któ​ry snuł się ci​cho po ciem​nych po​ko​jach w ba​weł​nia​nym, nie​bie​skim ubran​ku i nie​zgrab​nych bu​ci​kach. Mo​gło to być dziec​ko każ​dej z obu sióstr albo też żad​nej z nich. Nikt z ob​cych nie po​tra​fił tego usta​lić. Nie​wąt​pli​wie Ju​lius La​spa​ra wie​dział, któ​ra z jego có​rek, znik​nąw​szy z domu bez sło​wa na parę lat, wró​ci​ła rów​nież bez sło​wa, ob​da​rzo​na tym dziec​kiem; ale z po​dzi​wu god​ną pe​dan​te​rią wstrzy​mał się od wszel​kich py​tań o szcze​gó​ły – choć​by tyl​ko o na​zwi​sko ojca – ma​cie​rzyń​stwo bo​wiem po​win​no być czyn​no​ścią anar​chi​stycz​ną. Ra​zu​mow zo​stał przy​ję​ty dwu​krot​nie w jego miesz​ka​niu, zło​żo​nym z kil​ku po​ko​ików na naj​wyż​szym pię​trze, ciem​nych, z za​ku​rzo​ny​mi okna​mi, peł​nych róż​ne​go śmie​cia i nie​do​pi​tych szkla​nek her​ba​ty na każ​dym sto​le – gdzie obie pan​ny La​spa​ra wa​łę​sa​ły się z kąta w kąt, za​gad​ko​wo mil​czą​ce, z za​spa​ny​mi oczy​ma, bez gor​se​tów, po​dob​ne w swo​jej bez​kształt​no​ści i nie​ła​dzie po​mię​tych su​kien do sta​rych la​lek; wiel​ki, lecz uta​jo​ny Ju​lius sie​dział tam za​ha​czyw​szy sto​py o swój trój​kąt​ny sto​łek, za​wsze go​tów przyj​mo​wać go​ści, na​tych​miast rzu​ca​ją​cy pió​ro i od​wra​ca​ją​cy się pół​ob​ro​tem, przy czym jego wy​nio​słe czo​ło i wiel​ka, po​waż​na bro​da uka​zy​wa​ły się w ca​łej wspa​nia​ło​ści. Gdy scho​dził ze swe​go trój​no​ga, to

jak gdy​by zstę​po​wał z wy​żyn Olim​pu. Wszyst​ko do​ko​ła po​mniej​sza​ło go: jego cór​ki, sprzę​ty, każ​dy gość o nor​mal​nym wzro​ście. To​też bar​dzo rzad​ko opusz​czał to sta​no​wi​sko, a jesz​cze rza​dziej wy​cho​dził z domu w bia​ły dzień. Mu​sia​ła to być po​waż​na spra​wa, je​śli skło​ni​ła go do wyj​ścia na mia​sto tego po​po​łu​dnia. Naj​wy​raź​niej si​lił się na uprzej​mość dla mło​de​go czło​wie​ka, któ​re​go przy​jazd stał się pew​ną sen​sa​cją w świe​cie uchodź​ców po​li​tycz​nych. Za​py​tał, czy Ra​zu​mow za​pi​sał się już na uni​wer​sy​tet. Prze​szedł na ję​zyk ro​syj​ski, któ​rym mó​wił i pi​sał po​dob​nie jak czte​re​ma czy pię​cio​ma in​ny​mi ję​zy​ka​mi eu​ro​pej​ski​mi, to jest bez pre​cy​zji i bez siły wy​ra​zu (z wy​jąt​kiem in​wek​tyw). Gdy mło​dy czło​wiek za​prze​czył ru​chem gło​wy, rzekł: – Na to jest za​wsze czas. Ale czy nie ze​chce pan tym​cza​sem cze​goś dla nas na​pi​sać? La​spa​ra nie był zdol​ny zro​zu​mieć, by ktoś nie chciał pod​jąć się pi​sa​nia na ja​ki​kol​wiek te​mat: so​cjal​ny, eko​no​micz​ny, hi​sto​rycz​ny – wszyst​ko jed​no jaki. Każ​dy przed​miot moż​na opra​co​wać we wła​ści​wym du​chu, tak aby słu​żył re​wo​lu​cji spo​łecz​nej. A wła​śnie zło​ży​ło się, że jego przy​ja​ciel w Lon​dy​nie na​wią​zał sto​sun​ki z pew​nym pi​smem o po​stę​po​wym kie​run​ku. – Mu​si​my wy​cho​wy​wać, wy​cho​wy​wać wszyst​kich – roz​wi​jać wiel​ką ideę ab​so​lut​nej wol​no​ści i re​wo​lu​cyj​nej spra​wie​dli​wo​ści. Ra​zu​mow mruk​nął kwa​śno, że prze​cież nie zna ję​zy​ka an​giel​skie​go. – Pisz pan po ro​syj​sku. Damy to do prze​tłu​ma​cze​nia. Z tym nie bę​dzie kło​po​tu. Ot, nie szu​ka​jąc da​le​ko, jest tu pan​na Hal​din. Moje cór​ki od​wie​dza​ją ją cza​sem. – Ski​nął gło​wą zna​czą​co. – Ona nic nie robi i nic nie ro​bi​ła przez całe ży​cie. Da so​bie radę przy ja​kiej ta​kiej po​mo​cy. Tyl​ko pisz pan. Pan wie, że trze​ba pi​sać. A za​tem, na ra​zie do wi​dze​nia. Pod​niósł rękę i od​szedł. Ra​zu​mow, wspar​ty o ni​ski mur, po​pa​trzył za nim, splu​nął gwał​tow​nie i ru​szył w Swo​ją stro​nę, mruk​nąw​szy gniew​nie: – Prze​klę​ty Żyd. Nic wła​ści​wie na ten te​mat nie wie​dział. Ju​lius Las – para mógł być rów​nie

do​brze Tran​syl​wań​czy​kiem, Tur​kiem, Hisz​pa​nem lub oby​wa​te​lem któ​re​goś z miast han​ze​atyc​kich. Ale to nie jest opo​wieść o Za​cho​dzie, więc no​tu​jąc ten wy​krzyk​nik, na​le​ży wy​ja​śnić, że był to po pro​stu wy​raz nie​na​wi​ści i po​gar​dy, naj​le​piej do​sto​so​wa​ny do na​tu​ry uczuć, ja​kie mio​ta​ły w owym cza​sie Ra​zu​mo​wem. Wrzał cały od wście​kło​ści, jak gdy​by go spo​tka​ła ja​kaś wiel​ka znie​wa​ga. Szedł przed sie​bie na oślep, trzy​ma​jąc się in​stynk​tow​nie na​brze​ża ma​lut​kiej przy​sta​ni, po​tem przez ład​ny, nud​ny park, gdzie nud​ni lu​dzie sie​dzie​li na krze​słach pod drze​wa​mi, aż ochło​nąw​szy z pa​sji spo​strzegł, że znaj​du​je się na środ​ku dłu​gie​go, sze​ro​kie​go mo​stu. Zwol​nił od razu kro​ku. Na pra​wo, za mi​nia​tu​ro​wy​mi po​mo​sta​mi dla ło​dzi wi​dział zie​lo​ne sto​ki ota​cza​ją​ce Pe​tit Lac, prze​dziw​nie ba​nal​ne w swo​jej ma​low​ni​czo​ści tek​tu​ro​wej de​ko​ra​cji – z pa​sem wody na dal​szym pla​nie, mar​twej i błysz​czą​cej, jak ka​wał bla​chy. Od​wró​cił gło​wę od tego wi​do​ku w sam raz dla… tu​ry​stów i szedł da​lej z oczy​ma utkwio​ny​mi w zie​mię. Ten i ów mu​siał mu zejść z dro​gi, by się po​tem od​wró​cić i po​pa​trzeć ze zdu​mie​niem na jego głę​bo​ką za​du​mę. Na​le​ga​nia gło​śne​go re​wo​lu​cyj​ne​go pu​bli​cy​sty dziw​nie świ​dro​wa​ły w jego mó​zgu. Pi​sać. Musi pi​sać! On! Pi​sać! Olśni​ło go na​głe świa​tło. Pi​sać – to było wła​śnie to, co po​sta​no​wił dziś ro​bić. Zde​cy​do​wał się na ten krok nie​odwo​łal​nie, a póź​niej cał​kiem o nim za​po​mniał. Taka nie​po​praw​na skłon​ność do wy​my​ka​nia się z uchwy​tu rze​czy​wi​sto​ści gro​zi​ła po​waż​nym nie​bez​pie​czeń​stwem. Go​tów był z tego po​wo​du gar​dzić sobą. Co to było? Lek​ko​myśl​ność czy głę​bo​ko za​ko​rze​nio​na sła​bość? A może ja​kiś pod​świa​do​my lęk? „Czyż​bym chciał się wy​co​fać? To być nie może. To nie​moż​li​we. Cof​nię​cie się te​raz by​ło​by gor​sze od mo​ral​ne​go sa​mo​bój​stwa. To by​ła​by po pro​stu mo​ral​na za​gła​da – my​ślał. – Czy po​dob​na, abym miał kon​wen​cjo​nal​ne su​mie​nie?” Z po​gar​dą od​rzu​cił tę hi​po​te​zę i przy​sta​nął na brze​gu chod​ni​ka, go​tów

przejść na dru​gą stro​nę i iść da​lej sze​ro​ką uli​cą wy​bie​ga​ją​cą z mo​stu, po pro​stu tyl​ko dla​te​go, że ją miał przed sobą. Ale w tej sa​mej chwi​li parę po​wo​zów i ja​kaś wol​no wlo​ką​ca się fur​man​ka prze​cię​ły mu dro​gę i Ra​zu​mow na​gle skrę​cił w lewo, by iść zno​wu bul​wa​rem, tym ra​zem jed​nak od​da​la​jąc się od je​zio​ra. „To może być po pro​stu kwe​stia zdro​wia” – po​my​ślał, po​zwa​la​jąc so​bie na cał​kiem nie​zwy​kłe wąt​pie​nie o swej zdro​wot​no​ści; nie li​cząc bo​wiem paru cho​rób dzie​cię​cych, nig​dy do​tąd nie cho​ro​wał. Ale i tu gro​zi​ło nie​bez​pie​czeń​stwo. Na szczę​ście zda​wał się być oto​czo​ny cał​kiem oso​bli​wą opie​ką. „Gdy​bym wie​rzył w dzia​ła​nie Opatrz​no​ści – rzekł do sie​bie Ra​zu​mow z po​sęp​nym roz​ba​wie​niem – wi​dział​bym w tym Jej iro​nicz​ny pa​lec. Żeby taki Ju​lius La​spa​ra zna​lazł się na mo​jej dro​dze jak​by umyśl​nie po to, by mi przy​po​mnieć, że… Pisz pan – po​wie​dział. – Po​wi​nie​neś pi​sać! – Wiem o tym, że po​wi​nie​nem… I będę pi​sał, nie ma oba​wy. Po to tu je​stem. A na przy​szłość będę już miał o czym pi​sać.” Pod​nie​cał się tym we​wnętrz​nym mo​no​lo​giem. Ale za​miar pi​sa​nia wzbu​dził w nim myśl o ja​kimś miej​scu, gdzie mógł​by pi​sać – o od​osob​nie​niu się, o za​ci​szu, a więc oczy​wi​sta o wła​snym po​ko​ju; wstrzy​my​wa​ła go jed​nak nie​chęć, by iść tak da​le​ko, zmie​sza​na z uczu​ciem nie​uf​no​ści – jak gdy​by coś wro​gie​go cze​ka​ło nań w tam​tych ob​mier​z​łych czte​rech ścia​nach. „A gdy​by tak któ​re​mu z tych re​wo​lu​cjo​ni​stów – za​py​tał sie​bie – przy​szła ocho​ta od​wie​dzić mnie w cza​sie pi​sa​nia.” I sama moż​li​wość ta​kiej prze​szko​dy prze​ję​ła go dresz​czem. Mógł co praw​da za​mknąć się na klucz lub też po​pro​sić skle​pi​ka​rza z dołu (któ​ry sam był ja​kimś zbie​giem), by mó​wił go​ściom, że go nie ma w domu. Nie były to jed​nak środ​ki ostroż​no​ści wie​le war​te. Zda​wał so​bie spra​wę, że musi pro​wa​dzić ży​cie nie da​ją​ce żad​ne​go po​wo​du do po​dej​rzeń, a choć​by za​cie​ka​wie​nia, na​wet z tak bła​hej przy​czy​ny jak zwło​ka w otwie​ra​niu za​mknię​tych drzwi. „Chciał​bym być gdzieś w polu,

jak naj​da​lej od wszyst​kich” – po​my​ślał. Bez​wied​nie skrę​cił jesz​cze raz w lewo i wte​dy uświa​do​mił so​bie, że jest znów na ja​kimś mo​ście. Ten był znacz​nie węż​szy od po​przed​nie​go i już nie pro​sty, lecz za​ła​ma​ny pod ką​tem. W miej​scu za​ła​ma​nia krót​kie ra​mię łą​czy​ło go z sze​ścio​kąt​ną wy​sep​ką, wy​sy​pa​ną żwi​rem, uję​tą w ob​mu​ro​wa​nie z cio​sa​ne​go ka​mie​nia – do​sko​na​ły wzór chło​pię​cej schlud​no​ści. Parę wy​so​kich to​po​li i in​nych drzew ro​sło obok sie​bie na czy​ściut​kim, sza​rym żwi​rze, zaś pod nimi znaj​do​wa​ło się kil​ka ogro​do​wych ła​wek i brą​zo​wy po​sąg Jean-Ja​cqu​es’a Ro​us​se​au, sie​dzą​ce​go na co​ko​le. Za​szedł​szy tam Ra​zu​mow prze​ko​nał się, że nie bio​rąc pod uwa​gę sprze​daw​czy​ni w ogro​do​wym kio​sku, może zna​leźć na wy​sep​ce cał​ko​wi​tą sa​mot​ność. Była ja​kaś na​iw​na, od​py​cha​ją​ca i bez​dusz​na pro​sto​ta w tym ma​łym, nie uczęsz​cza​nym skraw​ku zie​mi, któ​ry na​zwa​no imie​niem Jean-Ja​cqu​es’a Ro​us​se​au. Coś pre​ten​sjo​nal​ne​go i tan​det​ne​go za​ra​zem. Za​żą​dał szklan​ki mle​ka i nie sia​da​jąc wy​pił je dusz​kiem (nie miał w ustach od rana nic oprócz her​ba​ty). Już chciał odejść zmę​czo​nym, ocię​ża​łym kro​kiem, gdy na​gle za​trzy​ma​ła go myśl. Zna​lazł prze​cież ści​śle to, cze​go szu​kał. Je​że​li moż​na było za​pew​nić so​bie gdzieś sa​mot​ność na otwar​tym po​wie​trzu, w sa​mym środ​ku mia​sta, to chy​ba tu, na tej ab​sur​dal​nej wy​sep​ce, zwłasz​cza że je​dy​ny do​stęp do niej mógł mieć sta​le na oku. Za​wró​cił i usiadł cięż​ko na ław​ce ogro​do​wej. To było wła​śnie od​po​wied​nie miej​sce, by wziąć się do owe​go pi​sa​nia, z któ​rym mu​siał się upo​rać. Przy​bo​ry miał ze sobą. „Będę tu za​wsze przy​cho​dził” – po​wie​dział so​bie, a po​tem dłu​go sie​dział nie​ru​cho​my – nie my​śląc, nie pa​trząc, nie słu​cha​jąc, pra​wie bez ży​cia. Do​pie​ro gdy skła​nia​ją​ce się ku za​cho​do​wi słoń​ce po​czę​ło ob​su​wać się za li​nię da​chów mia​sta poza jego ple​ca​mi i rzu​cać cie​nie do​mów na po​wierzch​nię je​zio​ra po dru​giej stro​nie wy​sep​ki, wy​do​był z kie​sze​ni wiecz​ne pió​ro, otwo​rzył mały no​tes na ko​la​nie i za​czął szyb​ko pi​sać, pod​no​sząc od

cza​su do cza​su oczy na ra​mię mo​stu, wio​dą​ce do wy​sep​ki. Spoj​rze​nia te były zby​tecz​ne, bo od​da​lo​nym prze​chod​niom na mo​ście na​wet się nie śni​ło spo​glą​dać w stro​nę wy​sep​ki, gdzie wy​gna​ny po​mnik au​to​ra Umo​wy spo​łecz​nej kró​lo​wał, z po​sęp​ną nie​ru​cho​mo​ścią brą​zu, nad schy​lo​ną gło​wą Ra​zu​mo​wa. Skoń​czyw​szy swą pi​sa​ni​nę, Ra​zu​mow z ja​kimś go​rącz​ko​wym po​śpie​chem odło​żył pió​ro, po czym wsa​dzał no​tes do kie​sze​ni, wy​darł​szy wpierw kart​ki z gwał​tow​no​ścią nie​mal spa​zma​tycz​ną. Na​stęp​nie jed​nak bar​dzo sta​ran​nie skła​dał ten plik li​che​go pa​pie​ru na ko​la​nie. Do​ko​naw​szy owej czyn​no​ści oparł się o po​ręcz ław​ki i sie​dział bez ru​chu, trzy​ma​jąc pa​pie​ry w le​wej ręce. Tym​cza​sem za​padł mrok. Ra​zu​mow po​wstał i za​czął prze​cha​dzać się z wol​na pod drze​wa​mi. „Nie ma naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści, że te​raz je​stem bez​piecz​ny” – po​my​ślał. Jego by​stry słuch ło​wił le​d​wo do​sły​szal​ny szmer prą​du, roz​bi​ja​ją​ce​go się o cy​pel wy​sep​ki. Za​po​mniał się nie​mal zu​peł​nie, wsłu​chu​jąc się z za​in​te​re​so​wa​niem w ten głos. Ale na​wet dla jego wy​ostrzo​ne​go słu​chu szmer był tyl​ko z tru​dem uchwyt​ny. – Nad​zwy​czaj​ne wy​na​la​złem so​bie za​ję​cie – mruk​nął. I przy​szło mu na myśl, że był to może je​dy​ny głos, któ​re​go mógł słu​chać bez​tro​sko i dla wła​snej przy​jem​no​ści. Tak, plusk wody, szum wia​tru – cał​ko​wi​cie obce ludz​kim na​mięt​no​ściom. Wszyst​kie inne dźwię​ki tej zie​mi ka​la​ły sa​mot​ność du​szy. Oto co od​czu​wał pan Ra​zu​mow, ma​jąc na my​śli oczy​wi​ście swo​ją wła​sną du​szę i uży​wa​jąc tej na​zwy, o ile się orien​tu​ję, nie w sen​cie teo​lo​gicz​nym, lecz dla okre​śle​nia tej cząst​ki swo​je​go je​ste​stwa, któ​ra nie była cia​łem i któ​rej przede wszyst​kim nie gro​zi​ły ognie tej zie​mi. A trze​ba przy​znać, że w da​nym wy​pad​ku go​rycz sa​mot​no​ści, któ​ra do​le​ga​ła panu Ra​zu​mo​wo​wi, nie była cał​kiem cho​ro​bli​wym zja​wi​skiem.

CZĘŚĆ CZWAR​TA

I

Je​że​li na po​cząt​ku tego rzu​tu oka w prze​szłość przy​po​mnę zno​wu, że w mło​do​ści pan Ra​zu​mow nie miał ni​ko​go bli​skie​go na świe​cie, tak do​słow​nie ni​ko​go, jak tyl​ko da się uczci​wie rzec o ludz​kiej isto​cie, bę​dzie to je​dy​nie stwier​dze​niem fak​tu przez czło​wie​ka, któ​ry wie​rzy w psy​cho​lo​gicz​ne zna​cze​nie fak​tów. Wy​ra​ża się w tym może rów​nież pra​gnie​nie ści​słej spra​wie​dli​wo​ści. Nie​zdol​ny do utoż​sa​mie​nia się z żad​ną z osób tej opo​wie​ści, w któ​rej po​glą​dy na ho​nor i hań​bę tak są da​le​kie od po​jęć świa​ta Za​chod​nie​go, a sto​jąc je​dy​nie na sta​no​wi​sku ogól​no​ludz​kim, czu​ję, z tej wła​śnie przy​czy​ny, dziw​ną nie​chęć, by stwier​dzić tu​taj bez ogró​dek to, co każ​dy czy​tel​nik już sam praw​do​po​dob​nie wy​krył. Taka nie​chęć mo​gła​by wy​dać się nie​do​rzecz​na, gdy​by nie myśl, że z po​wo​du nie​do​sko​na​ło​ści ludz​kiej mowy bywa za​wsze coś przy​kre​go (a na​wet po​ni​ża​ją​ce​go) w ujaw​nie​niu na​giej praw​dy. Ale przy​szedł czas, kie​dy nie moż​na już dłu​żej za​po​mi​nać o rad​cy Mi​ku​li​nie. Jego pro​ste py​ta​nie „Do​kąd?”, w ob​li​czu któ​re​go zo​sta​wi​li​śmy pana Ra​zu​mo​wa w Pe​ters​bur​gu, rzu​ca świa​tło na ogól​ne zna​cze​nie tego in​dy​wi​du​al​ne​go przy​pad​ku. – Do​kąd? – było od​po​wie​dzią w for​mie ła​god​ne​go za​py​ta​nia na to, co moż​na by na​zwać de​kla​ra​cją nie​za​leż​no​ści pana Ra​zu​mo​wa. Py​ta​nie nie za​wie​ra​ło w so​bie żad​nej groź​by i prze​bi​jał w nim po pro​stu ton nie​win​ne​go za​in​te​re​so​wa​nia. Ale je​śli​by ro​zu​mieć je na – wet w sen​sie czy​sto to​po​gra​ficz​nym, je​dy​na od​po​wiedź, jaką na nie mógł dać pan Ra​zu​mow, mu​sia​ła​by mu wy​dać się do​sta​tecz​nie za​trwa​ża​ją​ca. Do​kąd? Czy ma wró​cić do swe​go miesz​ka​nia, w któ​rym od​na​la​zła go Re​wo​lu​cja, by wy​sta​wić na​gle na pró​bę

jego uśpio​ne in​stynk​ty, jego na wpół świa​do​me my​śli i pra​wie cał​kiem nie​świa​do​me am​bi​cje – przez ob​ja​wie​nie mu jak gdy​by ja​kiejś sza​lo​nej i do​gma​tycz​nej re​li​gii, z jej żą​da​niem śle​pych po​świę​ceń, jej czu​ły​mi wy​rze​cze​nia​mi, ro​je​nia​mi i na​dzie​ja​mi, co uno​szą du​szę wzwyż, to znów wtrą​ca​ją ją w głąb naj​czar​niej​szej roz​pa​czy. I Ra​zu​mow zdjąw​szy rękę z klam​ki, po​wró​cił na śro​dek po​ko​ju, by za​py​tać gniew​nie rad​cy Mi​ku​li​na: – Co pan przez to ro​zu​mie? O ile mi wia​do​mo, rad​ca Mi​ku​lin nie od​po​wie​dział na to py​ta​nie. Na​to​miast na​wią​zał z pa​nem Ra​zu​mo​wem przy​ja​ciel​ską roz​mo​wę. Jest to cha​rak​te​ry​stycz​ną ce​chą na​tur ro​syj​skich, że choć​by naj​bar​dziej po​chło​nię​te dra​ma​tem czy​nu, nad​sta​wia​ją za​wsze uszu na szept idei ode​rwa​nych. Roz​mo​wy tej (i in​nych póź​niej​szych) nie po​trze​bu​ję przy​ta​czać. Wy​star​czy po​wie​dzieć,. że Ra​zu​mow taki, ja​kim go po​zna​li​śmy, zo​stał w niej wy​sta​wio​ny na pró​bę wia​ry in​ne​go ro​dza​ju. Nie było nic ofi​cjal​ne​go w jej wy​ło​że​niu. I pan Ra​zu​mow mógł bro​nić swej nie​za​an​ga​żo​wa​nej po​sta​wy. Ale rad​ca Mi​ku​lin nie chciał uznać jego ar​gu​men​tów. – Dla czło​wie​ka jak pan – brzmia​ły jego ostat​nie waż​kie sło​wa w tej dys​ku​sji – ta​kie sta​no​wi​sko jest nie​moż​li​we. Pro​szę nie za​po​mi​nać, że wi​dzia​łem tę in​te​re​su​ją​cą kart​kę. Ro​zu​miem pań​ski li​be​ra​lizm. Ja sam mam umysł tego ro​dza​ju. Re​for​ma to dla mnie przede wszyst​kim za​gad​nie​nie me​to​dy. Ale bunt jest w swej isto​cie fi​zycz​nym odu​rze​niem, jest ro​dza​jem hi​ste​rii, przed któ​rą na​le​ży chro​nić masy. Wszak pan zga​dza się na to bez za​strze​żeń? Bo wi​dzi pan, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, bier​ność i trzy – ma​nie się na ubo​czu sta​ją się w pew​nych oko​licz​no​ściach czymś bar​dzo bli​skim po​li​tycz​ne​go prze​stęp​stwa. Sta​ro​żyt​ni Gre​cy ro​zu​mie​li to do​sko​na​le. Pan Ra​zu​mow słu​cha​ją​cy z ni​kłym uśmie​chem za​py​tał wręcz rad​cy Mi​ku​li​na, czy to ma zna​czyć, że za​mie​rza on roz​to​czyć nad nim do​zór po​li​cyj​ny? Wy​so​ki urzęd​nik nie ob​ra​ził się o to cy​nicz​ne za​py​ta​nie.

– Nie, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – od​po​wie​dział po​waż​nie. – Nie mam za​mia​ru roz​ta​czać nad pa​nem do​zo​ru. Ra​zu​mow, po​dej​rze​wa​jąc kłam​stwo, usi​ło​wał oka​zać jak naj​więk​szą swo​bo​dę umy​słu przez krót​ki, po​zo​sta​ły okres tej roz​mo​wy. Star​szy pan wy​po​wia​dał się w spo​sób zu​peł​nie bez​ce​re​mo​nial​ny i z ro​dza​jem prze​bie​głej pro​sto​ty. Ra​zu​mow wy​wnio​sko​wał, że do​trzeć do dna tego umy​słu było nie​po​do​bień​stwem. Ser​ce jego za​czę​ło bić szyb​ciej w wiel​kim nie​po​ko​ju. Dy​gni​tarz, wy​szedł​szy spo​za swe​go biur​ka, wy​cią​gnął do nie​go rękę. – Do wi​dze​nia panu. Doj​ście do po​ro​zu​mie​nia po​mię​dzy ludź​mi in​te​li​gent​ny​mi jest za​wsze po​myśl​nym wy​da​rze​niem, nie​praw​daż? A oczy​wi​ście ci pa​no​wie bun​tow​ni​cy nie mają mo​no​po​lu na in​te​li​gen​cję. – Są​dzę, że nie będę wię​cej po​trzeb​ny? – Gdy Ra​zu​mow za​da​wał to py​ta​nie, dłoń jego spo​czy​wa​ła jesz​cze w uję​ciu rad​cy Mi​ku​li​na. Ów zwol​nił ją po​wo​li. – To, pro​szę pana, do​pie​ro się po​ka​że – rzekł z wiel​ką po​wa​gą. – Bogu jed​ne​mu wia​do​ma jest przy​szłość. Ale może pan być spo​koj​ny, że nie my​śla​łem nig​dy o roz​cią​ga​niu nad pa​nem do​zo​ru. Jest pan mło​dym czło​wie​kiem o wy​so​ce nie​za​leż​nym cha​rak​te​rze. Tak. Od​cho​dzi pan stąd wol​ny jak ptak, ale to nie prze​szka​dza, że w koń​cu wró​ci do nas. – Ja! Ja! – wy​rwał się Ra​zu​mo​wo​wi szept prze​ra​żo​ne​go sprze​ci​wu. – Po cóż? – do​dał sła​bym gło​sem. – Tak. Ty sam, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – po​twier​dził wy​so​ki urzęd​nik po​li​cji su​ro​wym to​nem głę​bo​kie​go prze​ko​na​nia. – Po​wró​cisz do nas. Nie​któ​rzy z na​szych naj​więk​szych lu​dzi mu​sie​li to w koń​cu uczy​nić. – Na​szych naj​więk​szych lu​dzi – po​wtó​rzył Ra​zu​mow zdu​mio​nym gło​sem. – Tak. Istot​nie. Na​sze naj​więk​sze umy​sły… Do wi​dze​nia. Ra​zu​mow, od​pro​wa​dzo​ny do drzwi, opu​ścił po​kój. Ale nim do​szedł do koń​ca ko​ry​ta​rza, po​sły​szał cięż​kie kro​ki i wo​ła​nie, aby się za​trzy​mał. Od​wró​-

cił gło​wę i uj​rzał ze zdzi​wie​niem, że rad​ca Mi​ku​lin we wła​snej oso​bie po​dą​ża za nim. Wy​so​ki urzęd​nik pod​szedł w naj​na​tu​ra​la​niej​szy spo​sób, je​dy​nie lek​ko zdy​sza​ny. – Chwi​lecz​kę. Z tą spra​wą, o któ​rej dzi​siaj mó​wi​li​śmy, bę​dzie, jak Bóg da. Ale może się zda​rzyć, że będę pana zno​wu po​trze​bo​wał. Pan wy​da​ję się zdzi​wio​ny, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Tak. Zno​wu… dla pew​nych dal​szych wy​ja​śnień, je​śli​by za​szła po​trze​ba. – Ależ ja nic nie wiem – wy​beł​ko​tał Ra​zu​mow. – Nie ma mowy, że​bym coś mógł wie​dzieć. – Któż to zgad​nie? Rze​czy tak dziw​nie się plo​tą. Któż zgad​nie, o czym pan może się do​wie​dzieć, za​nim jesz​cze dzi​siej​szy dzień mi​nie. Pan stał się już raz na​rzę​dziem Opatrz​no​ści. Uśmie​chasz się pan, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu; je​steś un esprit fort (Ra​zu​mow wca​le nie wie​dział, że się uśmiech​nął). Ale ja wie​rzę moc​no w Opatrz​ność. Ta​kie wy​zna​nie w ustach sta​re​go, za​har​to​wa​ne​go w służ​bie urzęd​ni​ka może brzmi śmiesz​nie. Ale pan sam prze​ko​na się kie​dyś… In​a​czej to, co pana spo​tka​ło, nie da się wca​le wy​tłu​ma​czyć. Tak, na pew​no będę miał jesz​cze spo​sob​ność zo​ba​czyć się z pa​nem, ale nie tu​taj. To nie by​ło​by cał​kiem.– hm… O ja​kimś do​god​nym miej​scu za​wia​do​mi się pana. A na​wet ko​re​spon​den​cję mię​dzy nami w tej spra​wie czy ja​kiej​kol​wiek in​nej le​piej bę​dzie przy​sy​łać za po​śred​nic​twem na​sze​go – o ile mi wol​no tak się wy​ra​zić – wspól​ne​go przy​ja​cie​la księ​cia K. Niech pan nie prze​czy, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Je​stem pew​ny, że ksią​żę się zgo​dzi. Może mi pan ufać, że wiem, co mó​wię. Nie ma pan lep​sze​go przy​ja​cie​la nad księ​cia, a co do mnie, to z daw​na za​szczy​ca on mnie swo​im. Zer​k​nął na swo​ją bro​dę. – Nie będę za​trzy​my​wał pana dłu​żej. Ży​je​my w trud​nych cza​sach, cza​sach po​twor​nych uro​jeń, nie​bez​piecz​nych mrzo​nek i zbrod​ni​czych sza​leństw. Na pew​no spo​tka​my się jesz​cze. Może jed​nak tro​chę wody upły​nie, za​nim to na​-

stą​pi. Oby nie​bo ze​sła​ło panu przed​tem owoc​ne re​flek​sje! Zna​la​zł​szy się wresz​cie na uli​cy Ra​zu​mow za​czął iść szyb​ko przed sie​bie, nie ba​cząc na kie​ru​nek. Zra​zu nie my​ślał o ni​czym; stop​nio​wo jed​nak świa​do​mość po​ło​że​nia, w ja​kim się znaj​do​wał, sta​nę​ła przed nim jako coś tak obrzy​dli​we​go, nie​bez​piecz​ne​go i bez sen​su, a trud​ność wy​zwo​le​nia się kie​dy​kol​wiek z sie​ci, w któ​re się za​plą​tał, wy​da​ła mu się tak nie​prze​zwy​cię​żo​na, że na​raz bły​snę​ło mu w gło​wie, aby wró​cić i jak to sam Okre​ślił, wy​znać wszyst​ko rad​cy Mi​ku​li​no​wi. Wró​cić! Po co? Wy​znać! Co ta​kie​go? „Mó​wi​łem z naj​więk​szą otwar​to​ścią – po​my​ślał ze szcze​rym prze​ko​na​niem, – Cóż in​ne​go mógł​bym mu po​wie​dzieć? Że pod​ją​łem się za​nieść zle​ce​nie temu by​dlę​ciu Zie​mia​ni​czo​wi? Cóż za sza​leń​stwo stwo​rzyć w ten spo​sób po​zór współ​wi​ny i cał​kiem bez​ce​lo​wo za​prze​pa​ścić wszel​kie szan​sę bez​pie​czeń​stwa, ja​kie zdo​by​łem.” „A jed​nak nie mógł obro​nić się my​śli, że rad​ca Mi​ku​lin był może je​dy​nym czło​wie​kiem na świe​cie, któ​ry po​tra​fił​by zro​zu​mieć jego po​stę​po​wa​nie. Być zro​zu​mia​nym wy​da​ło się tak nie​zmier​nie nę​cą​ce. W dro​dze do domu mu​siał przy​sta​wać kil​ka​krot​nie; siły zda​wa​ły się go cał​ko​wi​cie opusz​czać; od​osob​nio​ny jak na pu​sty​ni w roz​gwa​rze ru​chli​wych ulic, sta​wał na​gle na kil​ka mi​nut, za​nim po​tra​fił ru​szyć da​lej. Wresz​cie do​wlókł się do swe​go miesz​ka​nia. A po​tem przy​szła cho​ro​ba, coś w ro​dza​ju lek​kiej go​rącz​ki, któ​ra od razu prze​nio​sła go da​le​ko poza ob​rąb trosk bie​żą​cych, na​wet poza gra​ni​ce wła​sne​go po​ko​ju. Nie tra​cił przy​tom​no​ści; zda​wa​ło mu się tyl​ko, że by​tu​je sen​nie gdzieś w wiel​kiej od​da​li od wszyst​kie​go, co mu się kie​dy​kol​wiek zda​rzy​ło. Otrzą​sał się z tego sta​nu po​wo​li, z wra​że​niem, że trwa to nie​sły​cha​nie dłu​go, cho​ciaż rze​czy​wi​sta licz​ba dni nie była bar​dzo duża. Gdy zaś wresz​cie po​wró​cił do rze​czy​wi​sto​ści, wszyst​ko do​ko​ła zmie​ni​ło się w ja​kiś nie​uchwyt​ny, a za​ra​zem iry​tu​ją​cy spo​sób: mar​twe przed​mio​ty, ludz​kie twa​rze, go​spo​-

dy​ni, wiej​ska dziew​czy​na, któ​ra mu usłu​gi​wa​ła, scho​dy, uli​ce, na​wet po​wie​trze. Usto​sun​ko​wał się do tych zmie​nio​nych wa​run​ków z chłod​ną su​ro​wo​ścią. Uczęsz​czał na uni​wer​sy​tet, słu​chał wy​kła​dów, prze​cho​dził scho​dy i ko​ry​ta​rze, ro​bił no​tat​ki, mi​jał dzie​dziń​ce, w gniew​nym od​osob​nie​niu, z zę​ba​mi za​ci​śnię​ty​mi aż do bólu szczęk. Zda​wał so​bie cał​kiem do​brze spra​wę, że po​strze​le​niec Ko​stia pa​trzy na nie​go z da​le​ka jak mło​dy wy​żeł, że wy​gło​dzo​ny stu​dent z czer​wo​nym, zwie​szo​nym no​sem scho​dzi mu we​dług ży​cze​nia sta​ran​nie z dro​gi, jak i ze dwu​dzie​stu in​nych stu​den​tów, któ​rych znał na tyle, by z nimi cza​sem roz​ma​wiać. A wszy​scy mie​li miny peł​ne za​cie​ka​wie​nia i tro​ski, jak gdy​by ocze​ki​wa​li, że coś musi się stać. „Tak już dłu​żej być nie może” – my​ślał nie​raz Ra​zu​mow. Były dnie, kie​dy zdej​mo​wał go lęk, by za​gad​nię​ty przez ko​goś znie​nac​ka nie za​czął po wa​riac​ku wy​krzy​ki​wać naj​ordy​nar​niej​szych wy​ra​zów. Czę​sto po po​wro​cie do domu osu​wał się na krze​sło w czap​ce i płasz​czu i po​zo​sta​wał bez ru​chu go​dzi​na​mi, trzy​ma​jąc w ręku ja​kąś książ​kę, któ​rą przy​niósł był z bi​blio​te​ki; to znów chwy​tał scy​zo​ryk i sie​dział czysz​cząc bez koń​ca pa​znok​cie, przy czym wście​kał się przez cały czas – po pro​stu wście​kał. – „To nie do znie​sie​nia” – mam​ro​tał na​gle w głąb pu​ste​go po​ko​ju. I rzecz god​na uwa​gi: zro​zu​mia​łe, że ten po​kój mógł był stać się dla nie​go fi​zycz​nie wstręt​nym, uczu​cio​wo nie​zno​śnym, mo​ral​nie nie do wy​trzy​ma​nia. Tym​cza​sem nie. Nic po​dob​ne​go (choć sam oba​wiał się tego z po​cząt​ku), nic po​dob​ne​go się nie zda​rzy​ło. Wprost prze​ciw​nie; po​lu​bił to swo​je miesz​ka​nie bar​dziej od wszyst​kich do​tych​cza​so​wych po​miesz​czeń, ja​kie mu​siał w swym ży​ciu wy​naj​mo​wać, sko​ro sam nie miał nig​dy ro​dzin​ne​go domu. Po​lu​bił je tak bar​dzo, że czę​sto z tego tyl​ko po​wo​du było mu trud​no zde​cy​do​wać się na wyj​ście. Przy​po​mi​na​ło to fi​zycz​ne urze​cze​nie, któ​re na przy​kład spra​wia, że czło​wiek nie ma ocho​ty od​da​lać się od ognia w zim​ny dzień. Cho​ciaż w owym cza​sie Ra​zu​mow rzad​ko wy​cho​dził na mia​sto poza

uczęsz​cza​niem na uni​wer​sy​tet (cóż in​ne​go miał do ro​bo​ty), tak się skła​da​ło, że gdy tyl​ko wy​szedł z domu, czuł się na​tych​miast ści​śle wplą​ta​nym w mo​ral​ne na​stęp​stwa swe​go czy​nu. Po​pa​dał wte​dy w ciem​ną moc ta​jem​ni​cy Hal​di​na, omo​ty​wa​ła go ona jak za​tru​ta sza​ta, któ​rej nie​po​dob​na z sie​bie ze​rwać. Do​le​ga​ło mu to nad wy​raz, tak samo zresz​tą jak zdaw​ko​we, nie​unik​nio​ne spo​tka​nia i roz​mo​wy z in​ny​mi stu​den​ta​mi. „Mu​szą się dzi​wić zmia​nie, jaka we mnie za​szła” – my​ślał z nie​po​ko​je​ni. Przy​po​mi​nał so​bie z przy​kro​ścią, że jed​ne​go czy dwu Bogu du​cha win​nych i wca​le sym​pa​tycz​nych ko​le​gów ode​słał z pa​sją do wszyst​kich dia​błów. Pe​wien żo​na​ty pro​fe​sor, u któ​re​go po​przed​nio by​wał, za​ga​dał go kie​dyś prze​cho​dząc: – Dla​cze​go nie bywa pan te​raz nig​dy na na​szych śro​do​wych przy​ję​ciach, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? – Ra​zu​mow zda​wał so​bie spra​wę, że w od​po​wie​dzi na tę uprzej​mość za​cho​wał się mru​kli​wie i od​py​cha​ją​co, jak pro​stak. Pro​fe​sor naj​wy​raź​niej był nad​to zdu​mio​ny, by się ob​ra​zić. Wszyst​ko to przed​sta​wia​ło się źle. A w tym wszyst​kim tkwił Hal​din, za​wsze Hal​din – nic, tyl​ko Hal​din – wszę​dzie Hal​din, cień fa​tal​ny i sto​kroć bar​dziej rze​czy​wi​sty, ani​że​li mo​gła​by być wi​dzial​na zja​wa zmar​łe​go. I tyl​ko tego po​ko​ju, do któ​re​go ów czło​wiek za​błą​dził w dro​dze od zbrod​ni ku śmier​ci, cień jego, rzekł​byś, nie mógł na​wie​dzać. Nie zna​czy​ło to, mó​wiąc ści​śle, aże​by był w nim cał​kiem nie​obec​ny, nie po​sia​dał tu jed​nak żad​nej mocy. To Ra​zu​mow był tu​taj górą, w spo​koj​nym po​czu​ciu swej wyż​szo​ści. Miał do czy​nie​nia z po​ko​na​nym wid​mem – ni​czym wię​cej. Czę​sto wie​czo​rem, gdy na​pra​wio​ny ze​ga​rek ty​kał sła​bo na sto​le obok za​pa​lo​nej lam​py, Ra​zu​mow pod​no​sił gło​wę znad pi​sa​nia i spo​glą​dał na łóż​ko z wy​cze​ku​ją​cą bez​na​mięt​ną uwa​gą. Ni​cze​go tam nie mógł zo​ba​czyć. Nig​dy po praw​dzie nie przy​pusz​czał, aby mógł tam coś zo​ba​czyć. Po chwi​li wzru​szał lek​ko ra​mio​na​mi i po​chy​lał się nad ro​bo​tą. Bo za​brał się był do ro​bo​ty, i to na​wet zra​zu z pew​nym po​wo​dze​niem. Jego nie​chęć do po​rzu​ca​nia tego miej​sca, gdzie czuł się bez​piecz​ny przed Hal​di​nem – tak wzro​sła, że w koń​cu prze​stał zu​-

peł​nie wy​cho​dzić. Od wcze​sne​go ran​ka do póź​nej nocy pi​sał i pi​sał, bli​sko przez ty​dzień, nie pa​trząc; wca​le na go​dzi​nę i rzu​ca​jąc się na łóż​ko do​pie​ro wte​dy, kie​dy oczy same mu się za​my​ka​ły. Póź​niej zda​rzy​ło się pew​ne​go po​po​łu​dnia, że cał​kiem przy​pad​ko​wo spoj​rzał na ze​ga​rek. Odło​żył z wol​na pió​ro. „O tej sa​mej go​dzi​nie – po​my​ślał – wkradł się ten fa​cet nie​po​strze​że​nie do po​ko​ju pod​czas mo​jej nie​obec​no​ści. A tam sie​dział ci​cho jak mysz – może na tym sa​mym krze​śle.” Ra​zu​mow wstał i za​czął cho​dzić mia​ro​wym kro​kiem po po​ko​ju, spo​glą​da​jąc raz po raz na ze​ga​rek. „O tym cza​sie wró​ci​łem i za​sta​łem go sto​ją​ce​go pod pie​cem” – po​my​ślał zno​wu. Gdy się ściem​ni​ło, za​pa​lił lam​pę. Póź​niej prze​rwał raz jesz​cze cho​dze​nie, by od​pra​wić gniew​nym ru​chem dziew​czy​nę, któ​ra chcia​ła wejść z her​ba​tą i ja​kimś po​sił​kiem na tacy. Wkrót​ce po​tem stwier​dził, że ze​ga​rek wska​zu​je wła​śnie go​dzi​nę, o któ​rej on sam wy​szedł w śnie​ży​cę z tym okrop​nym zle​ce​niem. „Współ​udział w wi​nie” – mruk​nął z ci​cha i cho​dził da​lej nie spusz​cza​jąc oczu ze wska​zó​wek, któ​re po​su​wa​ły się z wol​na ku go​dzi​nie jego po​wro​tu. „A zresz​tą – po​my​ślał na​gle – może i by​łem na​rzę​dziem wy​bra​nym przez Opatrz​ność. Jest to wpraw​dzie tyl​ko spo​sób wy​ra​ża​nia się, ale w każ​dym spo​so​bie wy​ra​ża​nia się może tkwić praw​da. A co, je​śli​by to nie​do​rzecz​ne po​wie​dze​nie było w swej isto​cie praw​dą?” Po​du​mał chwi​lę, po​tem usiadł i wy​cią​gnął przed sie​bie nogi. Sie​dział tak z tę​py​mi oczy​ma i rę​ko​ma zwie​szo​ny​mi po obu stro​nach krze​sła, jak czło​wiek zu​peł​nie opusz​czo​ny przez Opatrz​ność – sam wśród świa​ta. Uprzy​tom​nił so​bie jesz​cze ową chwi​lę, w któ​rej Hal​din po​szedł, i sie​dział zno​wu bez ru​chu przez dal​sze pół go​dzi​ny. Po czym mruk​nął: „A te​raz do ro​bo​ty”, przy​su​nął do sto​łu krze​sło i chwy​cił za pió​ro, ale na​tych​miast odło​żył je pod wpły​wem głę​bo​ko nie​po​ko​ją​cej my​śli: „Trzy ty​go​dnie mi​nę​ło i ani sło​-

wa od Mi​ku​li​na.” Co to mo​gło zna​czyć? Czy za​po​mnia​no o nim? Być może. Lecz w ta​kim ra​zie cze​muż by nie po​zo​stać w za​po​mnie​niu – wleźć w ja​kąś my​sią dziu​rę? Skryć się. Ale gdzie? Jak? U kogo? W ja​kiej dziu​rze? I czy już tak na za​wsze? Uciecz​ka wy​da​wa​ła się jed​nak peł​na mgli​stych nie​bez​pie​czeństw. Oko re​wo​lu​cji spo​łecz​nej nie​wąt​pli​wie czu​wa​ło nad nim i Ra​zu​mo​wa ogar​nął na chwi​lę nie​okre​ślo​ny i roz​pacz​li​wy lęk, po​łą​czo​ny z ob​mier​z​łym uczu​ciem upo​ko​rze​nia. Czyż​by na​praw​dę już nie roz​po​rzą​dzał sobą? Do dia​bła! Ale dla​cze​go po pro​stu nie pro​wa​dzić ży​cia jak przed​tem? Uczyć się. Iść na​przód. Pra​co​wać tak gor​li​wie, jak gdy​by nic się nie sta​ło (a przede wszyst​kim zdo​być srebr​ny me​dal). Od​zna​czyć się, stać się wiel​kim re​for​ma​to​rem i słu​gą naj​więk​sze​go z Państw. A tak​że słu​gą naj​po​tęż​niej​sze​go zbio​ro​wi​ska ludz​kie​go na zie​mi z jego zdol​no​ścią do lo​gicz​nie kie​ro​wa​ne​go roz​wo​ju, przy brat​nim ze​spo​le​niu sił i ce​lów, o ja​kim do​tąd świat nig​dy nie śnił… słu​gą ro​syj​skie​go na​ro​du!… Spo​koj​ny, zde​cy​do​wa​ny i utwier​dzo​ny w swym wiel​kim za​mia​rze, wy​cią​gał wła​śnie rękę po pió​ro, gdy przy​pad​kiem spoj​rzał na łóż​ko. Pod​sko​czył ku nie​mu wście​kły, z we​wnętrz​nym okrzy​kiem: „To ty, zwa​rio​wa​ny fa​na​ty​ku, sto​isz mi na dro​dze!” Ci​snął gwał​tow​nie po​dusz​kę na pod​ło​gę, ze​rwał koce… Ni​ko​go tam nie było. Ale od​wra​ca​jąc się uj​rzał przed sobą w po​wie​trzu – niby naj​wy​ra​zist​szy szcze​gół roz​pły​wa​ją​cej się wi​zji dwu głów – oczy ge​ne​ra​ła T. i taj​ne​go rad​cy Mi​ku​li​na, tuż obok sie​bie, wpa​trzo​ne w nie​go, zgo​ła od​mien​ne w cha​rak​te​rze, lecz z tym sa​mym nie​ugię​tym i znu​żo​nym, a jed​nak świa​do​mym celu wy​ra​zem… sług na​ro​du! Ra​zu​mow wiel​ce za​nie​po​ko​jo​ny o sie​bie pod​szedł chwiej​nym kro​kiem do umy​wal​ki, wy​pił łyk wody i zwil​żył czo​ło. „To mi​nie i nie zo​sta​wi śla​du – po​my​ślał z otu​chą – je​stem cał​kiem przy​tom​ny.” Cóż jed​nak za nie​do​rzecz​ność przy​pusz​czać, że o nim za​po​mnia​no! Już go tam so​bie za​no​to​wa​no do​brze.

Zresz​tą to nie mia​ło zna​cze​nia. Byle usu​nąć z dro​gi to nędz​ne wid​mo i całą jego spra​wę… „Gdy​by tak moż​na pójść i wy​pluć to wszyst​ko na któ​re​go z tych głup​ców – a po​tem niech się dzie​je, co chce.” Wy​obra​ził so​bie, że przy​stę​pu​je do stu​den​ta z czer​wo​nym no​sem i na​gle po​trzą​sa pię​ścią przed jego twa​rzą. „Cho​ciaż, co mi z nie​go – za​sta​no​wił się – sko​ro on sam w ogó​le nie my​śli. Żyje w czer​wo​nym tran​sie de​mo​kra​tycz​nym. A! Chcesz prze​bić dro​gę do po​wszech​ne​go szczę​ścia, mój chłop​cze! Dam ja ci po​wszech​ne szczę​ście, ty głu​pi, za​hip​no​ty​zo​wa​ny upio​rze! A jak​żeż to bę​dzie z moim wła​snym szczę​ściem, co? Czy nie mam do nie​go pra​wa dla​te​go tyl​ko, że umiem my​śleć sa​mo​dziel​nie?…” I zno​wu, ale już in​nym to​nem, Ra​zu​mow po​wie​dział so​bie: „Je​stem mło​dy. Wszyst​ko moż​na prze​trzy​mać.” W owej chwi​li prze​cho​dził z wol​na przez po​kój, za​mie​rza​jąc usiąść na so​fie i ze​brać my​śli. Ale za​nim do​szedł, uczuł, że opusz​cza go wszyst​ko: na​dzie​ja, od​wa​ga, wia​ra w sie​bie i w lu​dzi. W jego ser​cu jak gdy​by po​wsta​ła na​gła próż​nia. Na nic nie zda​ło się wal​czyć da​lej. Spo​kój, pra​ca, sa​mot​ność, swo​bod​ne sto​sun​ki z ludź​mi – wszyst​ko to było dlań nie​do​stęp​ne. Wszyst​ko prze​pa​dło. Ży​cie jego sta​ło się wiel​kim, zim​nym pust​ko​wiem, na po​do​bień​stwo ol​brzy​miej płasz​czy​zny ca​łej Ro​sji, za​sła​nej śnie​giem i po​grą​ża​ją​cej się stop​nio​wo w okól​nym mro​ku i mgłach. Usiadł z za​wro​tem gło​wy, za​mknął oczy i tak już po​zo​stał sie​dząc pro​sto na so​fie – nie mo​gąc za​snąć przez resz​tę nocy, aż do chwi​li gdy dziew​czy​na przy​no​szą​ca mu sa​mo​war za​czę​ła ło​mo​tać pię​ścią w drzwi i wo​łać: – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu! Pora wsta​wać! Wów​czas bla​dy jak trup, po​słusz​ny strasz​li​we​mu we​zwa​niu na sąd, Ra​zu​mow otwo​rzył oczy i wstał. Nikt chy​ba się nie zdzi​wi, jak są​dzę, że Ra​zu​mow, z chwi​lą gdy we​zwa​nie na​de​szło, udał się do rad​cy Mi​ku​li​na. Na​de​szło ono tego wła​śnie po​ran​ka, kie​dy Ra​zu​mow bla​dy i roz​trzę​sio​ny jak czło​wiek, któ​ry do​pie​ro co wstał z

cięż​kiej cho​ro​by, pró​bo​wał się ogo​lić. Na ko​per​cie po​znał pi​smo zna​ne​go so​bie ad​wo​ka​ci​ny. Mie​ści​ła się w olej dru​ga ko​per​ta, z ad​re​sem Ra​zu​mo​wa wy​pi​sa​nym ręką księ​cia K. i z do​pi​skiem w rogu: „Pro​szę prze​słać na​tych​miast w za​mknię​tym li​ście.” We​wnątrz znaj​do​wa​ło się wła​sno​ręcz​ne pi​smo rad​cy Mi​ku​li​na. Pi​szą​cy stwier​dzał cał​kiem otwar​cie, że nie za​szło nic ta​kie​go, co wy​ma​ga​ło​by wy​ja​śnień, lecz mimo to na​zna​czył Ra​zu​mo​wo​wi spo​tka​nie na mie​ście u pew​ne​go oku​li​sty. Ra​zu​mow prze​czy​tał list, skoń​czył się go​lić, ubrał się, póź​niej zaś spoj​rzał zno​wu na list i mruk​nął po​nu​ro: – „Oku​li​sta!” – Du​mał nad nim przez ja​kiś czas, po czym po​tarł za​pał​kę i spa​lił sta​ran​nie obie ko​per​ty wraz z li​stem. Na​stęp​nie cze​kał, sie​dząc zu​peł​nie bez​czyn​nie i pa​trząc w prze​strzeń, póki nie na​de​szła ozna​czo​na go​dzi​na. Wte​dy wy​szedł. Trud​no orzec, czy mógł we​zwa​nia nie po​słu​chać, li​cząc na jego nie​urzę​do​wy cha​rak​ter. Za​pew​nie​nie. W każ​dym bądź ra​zie po​szedł, i to po​szedł z pew​ną skwa​pli​wo​ścią, co mo​gło​by się wy​da​wać rze​czą nie do wia​ry, o ile nie przy​po​mni​my so​bie, że rad​ca Mi​ku​lin był je​dy​nym czło​wie​kiem na świe​cie, z któ​rym Ra​zu​mow mógł roz​ma​wiać o przy​go​dzie z Hal​di​nem jako o kon​kret​nej rze​czy​wi​sto​ści. A Hal​din, po​trak​to​wa​ny jako oso​ba rze​czy​wi​sta, prze​sta​wał być prze​śla​dow​czym wid​mem, źró​dłem fał​szów i bred​ni. Ra​zu​mow wie​dział do​sko​na​le, że bez wzglę​du na nie​po​ko​ją​cą wła​dzę, jaką Hal​din po​sia​dał w każ​dym in​nym miej​scu na zie​mi – u tego oku​li​sty bę​dzie on tyl​ko po​wie​szo​nym za​bój​cą . mi​ni​stra de P. i ni​kim wię​cej. Bo umar​li mogą żyć tyl​ko w ta​kim za​kre​sie i ta​kim ro​dza​jem ży​cia, ja​kich udzie​lą im żywi. Ra​zu​mow po​szedł więc na spo​tka​nie z rad​cą Mi​ku​li​nem pew​ny ulgi, ze skwa​pli​wo​ścią czło​wie​ka ści​ga​ne​go, któ​ry jest rad każ​de​mu schro​nie​niu. Po​wie​dziaw​szy tak wie​le, nie wi​dzę już po​trze​by przy​ta​cza​nia tej pierw​szej roz​mo​wy ani kil​ku na​stęp​nych. Dla mo​ral​no​ści za​chod​nie​go czy​tel​ni​ka spra​woz​da​nie z tych spo​tkań mo​gło​by przy​brać zło​wro​gi cha​rak​ter sta​rych

le​gen​dar​nych opo​wie​ści, w któ​rych Wróg Ludz​ko​ści pro​wa​dzi sub​tel​ne kłam​li​we roz​mo​wy z ja​kąś ku​szo​ną przez sie​bie du​szą. Nie moja to rzecz pro​te​sto​wać. Po​zwo​lę so​bie tyl​ko za​uwa​żyć, że na​wet Zły ze swą na​mięt​no​ścią sza​tań​skiej py​chy, jako wy​łącz​nym mo​ty​wem po​stę​po​wa​nia, nie wy​da​je się z szer​sze​go, współ​cze​sne​go punk​tu wi​dze​nia tak czar​ny, jak go on​giś ma​lo​wa​no. Z o ileż więk​szą wy​ro​zu​mia​ło​ścią po​win​ni​śmy więc osą​dzać zwy​kłe​go śmier​tel​ni​ka, z jego mno​gi​mi na​mięt​no​ścia​mi, z jego nędz​ną po​my​sło​wo​ścią w grze​chu – sta​le ośle​pia​ne​go nik​czem​nym mi​go​tem róż​no​li​tych mo​ty​wów i wiecz​nie zdra​dza​ne​go przez krót​ko​wzrocz​ną mą​drość. Rad​ca Mi​ku​lin był jed​nym z tych po​tęż​nych urzęd​ni​ków, któ​rzy na sta​no​wi​sku nie pod​rzęd​nym ani ukry​tym, lecz po pro​stu nie rzu​ca​ją​cym się w oczy, wy​wie​ra​ją wiel​ki wpływ na same me​to​dy ra​czej niż na zwy​kły tok spraw urzę​do​wych. Wier​ność dla Ko​ścio​ła i Tro​nu nie jest sama przez się uczu​ciem wy​stęp​nym, a je​że​li ktoś prze​kła​da wolę jed​nost​ki nad wolę tłu​mu, to jesz​cze nie do​wo​dzi, żeby był czło​wie​kiem bez ser​ca lub idio​tą od uro​dze​nia. Rad​ca Mi​ku​lin był nie tyl​ko zdol​nym, ale i wier​nym urzęd​ni​kiem. W pry​wat​nym ży​ciu był ka​wa​le​rem, roz​mi​ło​wa​nym w wy​go​dach; miesz​kał sam w luk​su​so​wo urzą​dzo​nym pię​cio​po​ko​jo​wym apar​ta​men​cie; wśród przy​ja​ciół miał opi​nię świa​tłe​go pa​tro​na sztu​ki ko​bie​ce​go tań​ca. Póź​niej szer​szy świat usły​szał o nim, lecz do​pie​ro w sa​mej go​dzi​nie jego upad​ku, pod​czas jed​ne​go z owych pro​ce​sów sta​nu, któ​re prze​cięt​ne​go czy​tel​ni​ka ga​zet wpra​wia​ją w zdu​mie​nie na​głym wglą​dem w splot in​tryg, któ​rych ist​nie​nia na​wet nie po​dej​rze​wał. W tym krót​kim i ta​jem​ni​czym po​ru​sze​niu błot​ni​stych wód, wśród wiru wy​ła​nia​ją​cych się mgli​ście po​twor​no​ści, rad​ca Mi​ku​lin po​szedł na dno z god​no​ścią, pro​te​stu​jąc je​dy​nie ze spo​koj​nym na​ci​skiem, iż jest nie​win​ny – nic wię​cej! Żad​nych ujaw​nień mo​gą​cych przy​nieść szko​dę nę​ka​nej au​to​kra​cji, bez​względ​na wier​ność ta​jem​ni​com nędz​nych ar​ca​na im​pe​rii, ukry​tych w jego pa​trio​tycz​nej pier​si – przy​kład biu​ro​kra​tycz​ne​go sto​icy​zmu ro​syj​skie​go

urzęd​ni​ka, z jego za​ko​rze​nio​ną i nie​mal wznio​słą po​gar​dą dla praw​dy. Sto​icyzm mil​cze​nia, oce​nio​ny tyl​ko przez garst​kę wta​jem​ni​czo​nych i nie po​zba​wio​ny pew​nej cy​nicz​nej wiel​ko​ści w tym ob​ra​zie po​świę​ce​nia sie​bie przez sy​ba​ry​tę. Al​bo​wiem strasz​li​wie su​ro​wy wy​rok rów​nał się śmier​ci cy​wil​nej i wła​ści​wie uczy​nił z rad​cy Mi​ku​li​na coś w ro​dza​ju po​spo​li​te​go prze​stęp​cy. Oka​zu​je się, że dzi​ka au​to​kra​cja, po​dob​nie jak bo​ska de​mo​kra​cja, nie ogra​ni​cza swo​jej stra​wy tyl​ko do ciał wro​gów. Po​że​ra ona rów​nież swo​ich przy​ja​ciół i słu​gi. Upa​dek eks​ce​len​cji Gri​go​ri​ja Gri​go​rie​wi​cza Mi​ku​li​na (któ​ry na​stą​pił do​pie​ro w kil​ka lat póź​niej) do​peł​nia ob​ra​zu tego czło​wie​ka. Ale w cza​sie za​mor​do​wa​nia (czy eg​ze​ku​cji) mi​ni​stra de P… – rad​ca Mi​ku​lin, na nie zwra​ca​ją​cym uwa​gi sta​no​wi​sku Na​czel​ni​ka Wy​dzia​łu w Se​kre​ta​ria​cie Ge​ne​ral​nym, wy​wie​rał nie lada wpływ jako po​wier​nik i pra​wa ręka swe​go by​łe​go ko​le​gi szkol​ne​go i dłu​go​let​nie​go przy​ja​cie​la ge​ne​ra​ła T. Moż​na ich so​bie wy​obra​zić, roz​ma​wia​ją​cych o spra​wie Ra​zu​mo​wa, w peł​nym po​czu​ciu nie​ogra​ni​czo​nej wła​dzy nad ży​ciem wszyst​kich miesz​kań​ców Ro​sji i z nie​dba​łą po​gar​dą Olim​pij​czy​ków, spo​glą​da​ją​cych na li​che​go ro​ba​ka. Po​wią​za​nia z księ​ciem K. wy​star​czy​ły, aby uchro​nić Ra​zu​mo​wa od po​chop​ne​go i sa​mo​wol​ne​go za​ła​twie​nia się z nim. Naj​praw​do​po​dob​niej po​zo​sta​wio​no by go w spo​ko​ju po pierw​szym prze​słu​cha​niu w Se​kre​ta​ria​cie. Rad​ca Mi​ku​lin nie był​by o nim za​po​mniał (nie za​po​mi​nał nig​dy ni​ko​go, kto raz pod​padł jego uwa​dze), ale po pro – stu był​by go po​nie​chał na za​wsze. Rad​ca Mi​ku​lin był do​bro​dusz​nym czło​wie​kiem i ni​ko​mu źle nie ży​czył. Zresz​tą (nie po​zba​wio​ny sam ten​den​cji re​for​ma​tor​skich) od​niósł ko​rzyst​ne wra​że​nie ze spo​tka​nia z tym mło​dym stu​den​tem, sy​nem księ​cia K., i do tego wca​le nie​głu​pim. Ale los zrzą​dził, że wła​śnie kie​dy Ra​zu​mow do​szedł do prze​ko​na​nia, iż każ​da dro​ga w ży​ciu jest dla nie​go za​mknię​ta, rad​cę Mi​ku​li​na w uzna​niu jego dys​kret​nych zdol​no​ści po​wo​ła​no na bar​dzo od​po​wie​dzial​ne sta​no​wi​sko, czy​niąc go ni mniej, ni wię​cej – tyl​ko sze​fem nad​zo​ru po​li​cyj​ne​go na

całą Eu​ro​pę. I wte​dy to – do​pie​ro wte​dy – wziąw​szy w swe ręce udo​sko​na​le​nie służ​by wy​wia​dow​czej, czu​wa​ją​cej nad dzia​łal​no​ścią re​wo​lu​cjo​ni​stów za gra​ni​cą, rad​ca Mi​ku​lin po​my​ślał zno​wu o Ra​zu​mo​wie. Doj​rzał nie​zwy​kłe moż​li​wo​ści wy​ko​rzy​sta​nia dla spe​cjal​nych ce​lów tego nie​prze​cięt​ne​go mło​dzień​ca, któ​re​go miał już w swo​im ręku – z jego oso​bli​wym uspo​so​bie​niem, nie​zrów​no​wa​żo​nym umy​słem i pod​mi​no​wa​nym su​mie​niem, uwi​kła​ne​go na do​miar w sie​ciach fał​szy​wej sy​tu​acji… Było to tak, jak gdy​by re​wo​lu​cjo​ni​ści sami wkła​da​li rad​cy Mi​ku​li​no​wi w ręce in​stru​ment o ileż mi​ster​niej​szy od zwy​kłych, or​dy​nar​nych na​rzę​dzi i tak świet​nie do​sto​so​wa​ny do tego, by wnik​nąć w śro​do​wi​ska nie​do​stęp​ne dla po​spo​li​tych agen​tów, je​śli tyl​ko bę​dzie da​rzo​ny od​po​wied​nim za​ufa​niem. Czło​wiek opatrz​no​ścio​wy! Opatrz​no​ścio​wy! I ksią​żę K. do​pusz​czo​ny do ta​jem​ni​cy z całą go​to​wo​ścią po​dzie​lił rów​nież ten mi​stycz​ny po​gląd. – Trze​ba mu jed​nak bę​dzie za​pew​nić póź​niej ja​kąś ka​rie​rę – za​strzegł so​bie tro​skli​wie. – O, bez wąt​pie​nia! Po​sta​ra​my się o to! – za​pew​nił Mi​ku​lin. Mi​sty​cyzm księ​cia K. był pro​ste​go po​kro​ju, ale rad​ca Mi​ku​lin po​sia​dał dość prze​bie​gło​ści za nich obu. Lu​dzie i rze​czy mają za​wsze ja​kąś taką ce​chę, taką stro​nę, od któ​rej na​le​ży ich uchwy​cić, je​że​li chce się trzy​mać ich moc​no w ręku i w peł​ni nimi kie​ro​wać. Siła rad​cy Mi​ku​li​na po​le​ga​ła na umie​jęt​no​ści wy​śle​dze​nia tej ce​chy i tej stro​ny w lu​dziach, któ​ry​mi się po​słu​gi​wał. Było mu obo​jęt​ne, czy była to próż​ność, roz​pacz, mi​łość, nie​na​wiść, chci​wość, mą​dra duma czy głu​pia za​ro​zu​mia​łość, je​że​li mógł za po​mo​cą nich zmu​sić ko​goś do słu​że​nia swo​im ce​lom. Nie​zna​ne​mu i po​zba​wio​ne​mu ro​dzi​ny mło​de​mu stu​den​to​wi Ra​zu​mo​wo​wi w chwi​li wiel​kie​go mo​ral​ne​go osa​mot​nie​nia po​zwo​lo​no od​czuć, że in​te​re​su​je się nim kil​ka wy​so​ko po​sta​wio​nych osób. Ksią​żę K. dał się na​kło​nić do oso​bi​stej in​ter​wen​cji i pew​ne​go razu po​zwo​lił so​bie ulec mę​skie​mu wzru​sze​niu, któ​re, tym bar​dziej że cał​kiem nie​spo​dzie​wa​nie, wstrzą​snę​ło głę​bo​ko Ra​zu​mo​wem. Na​gły uścisk tego czło​wie​ka, po​ru​szo​ne​go wier​no​ścią

dla tro​nu i tłu​mio​nym oj​cow​skim przy​wią​za​niem, ob​ja​wił Ra​zu​mo​wo​wi, że i on nie jest na te uczu​cia obo​jęt​ny. „A więc to tak!” – wy​krzyk​nął w du​chu. Ro​dzaj wzgar​dli​wej tkli​wo​ści zła​go​dził po​nu​ry po​gląd mło​de​go czło​wie​ka na wła​sne po​ło​że​nie, gdy roz​wa​żał owo wstrzą​sa​ją​ce spo​tka​nie z księ​ciem K. Czy ten pro​sto​dusz​ny, świa​to​wy eks-gwar​dzi​sta i se​na​tor, któ​re​go mięk​kie, siwe i do​stoj​ne bo​ko​bro​dy mu​snę​ły jego po​li​czek, czyż ten świe​żo od​kry​ty oj​ciec ary​sto​kra​ta był choć​by odro​bi​nę mniej god​ny sza​cun​ku albo też bar​dziej nie​do​rzecz​ny niż tam​ten wy​gło​dzo​ny, fa​na​tycz​ny re​wo​lu​cjo​ni​sta, ów stu​dent z czer​wo​nym no​sem? Oczy​wi​ście oprócz per​swa​zji uży​to tak​że pew​ne​go na​ci​sku. Da​wa​no Ra​zu​mo​wo​wi sta​le od​czuć, że się już zbyt da​le​ko za​an​ga​żo​wał. Nie było uciecz​ki od tego uczu​cia, od tego ła​god​ne​go py​ta​nia „Do​kąd?”, któ​re po​sta​wił mu rad​ca Mi​ku​lin i na któ​re nie zna​lazł od​po​wie​dzi. Ale wraż​li​wość Ra​zu​mo​wa nie zo​sta​ła ani razu do​tknię​ta. Mia​ła to być nie​bez​piecz​na mi​sja w Ge​ne​wie, ce​lem zdo​by​cia w groź​nym mo​men​cie ab​so​lut​nie wia​ro​god​nych wia​do​mo​ści, z bar​dzo nie​do​stęp​nej ko​mór​ki cen​tral​nych kół re​wo​lu​cyj​nych. Ist​nia​ły wska​zów​ki, że doj​rze​wa bar​dzo po​waż​ny spi​sek… Spo​kój tak nie​odzow​nie po​trzeb​ny wiel​kie​mu pań​stwu był za​gro​żo​ny… Mógł na tym ucier​pieć sze​ro​ki plan pra​wo​rząd​nych re​form… Naj​wyż​sze oso​bi​sto​ści w kra​ju były za​nie​po​ko​jo​ne w swych pa​trio​tycz​nych uczu​ciach i tak da​lej. Jed​nym sło​wem rad​ca Mi​ku​lin wie​dział, co po​wie​dzieć. o tej jego zręcz​no​ści moż​na ja​sno wno​sić z umy​sło​wych i psy​cho​lo​gicz​nych zwie​rzeń i ana​li​zy wła​snych uczuć w dzien​ni​ku pana Ra​zu​mo​wa – tym ża​ło​snym schro​nie​niu mło​dzień​ca, któ​ry nie miał obok sie​bie ni​ko​go, komu mógł​by się uf​nie zwie​rzyć, żad​ne​go szcze​re​go uczu​cia, w któ​rym mógł​by zna​leźć opar​cie. W jaki spo​sób wszyst​kie te wstęp​ne za​bie​gi zo​sta​ły ukry​te przed ludz​ki​mi oczy​ma – nie war​to opi​sy​wać. Pre​tekst z oku​li​stą jest wy​star​cza​ją​cym przy​-

kła​dem. Rad​ca Mi​ku​lin był po​my​sło​wy, a za​da​nie nie​zbyt trud​ne. Każ​dy stu​dent, na​wet ów z czer​wo​nym no​sem, śmia​ło mógł wi​dzieć pana Ra​zu​mo​wa wcho​dzą​ce​go do pry​wat​ne​go domu, dla za​się​gnię​cia po​ra​dy u oku​li​sty. Osta​tecz​ne po​wo​dze​nie za​le​ża​ło wy​łącz​nie od sa​mo​łu​dze​nia się re​wo​lu​cjo​ni​stów, przy​pi​su​ją​cych Ra​zu​mo​wo​wi taj​ny współ​udział w spra​wie Hal​di​na. Fakt, że zna​lazł się on wśród skom​pro​mi​to​wa​nych, wy​star​czał, by wzbu​dzić ich za​ufa​nie – fakt ten zaś był wy​two​rem ich wła​snej wy​obraź​ni. Wła​śnie to czy​ni​ło pana Ra​zu​mo​wa opatrz​no​ścio​wym czło​wie​kiem, tak bie​gu​no​wo róż​nym od prze​cięt​ne​go typu agen​ta „Nad​zo​ru Eu​ro​pej​skie​go”. I to wła​śnie wła​dzę Se​kre​ta​ria​tu wzię​ły so​bie za za​da​nie roz​dmu​chać za po​mo​cą sze​re​gu wy​ra​cho​wa​nych i fał​szy​wych nie​dy​skre​cji. W koń​cu do​szło do tego, że pew​ne​go wie​czo​ra przy – szedł nie​spo​dzia​nie w od​wie​dzi​ny do pana Ra​zu​mo​wa je​den z „my​ślą​cych” stu​den​tów, z któ​rym Ra​zu​mow wi​dy​wał się przed spra​wą Hal​di​na na róż​nych pry​wat​nych ze​bra​niach – wy​so​ki mło​dzie​niec o skrom​nym, spo​koj​nym obej​ściu i przy​jem​nym gło​sie. Po​znaw​szy głos od​zy​wa​ją​cy się w przed​po​ko​ju: – Czy moż​na wejść? – Ra​zu​mow, któ​ry sie​dział bez​czyn​nie na so​fie, ze​rwał się. „A je​śli on przy​szedł mnie za​szty​le​to​wać” – po​my​ślał szy​der​czo i na​ło​żyw​szy zie​lo​ną prze​pa​skę na lewe oko, rzekł su​ro​wym to​nem: – Pro​szę. Tam​ten był za​kło​po​ta​ny; wy​ra​ził na​dzie​ję, że nie prze​szka​dza. – Nie po​ka​zy​wa​li​ście się, ko​le​go, od kil​ku dni, więc po​my​śla​łem… – Za​kasz​lał krót​ko. – Czy z okiem le​piej? – Znacz​nie le​piej. – To do​brze. Nie będę zaj​mo​wał wam cza​su. Ale wi​dzi​cie, ja, to jest my – w każ​dym ra​zie ja, pod​ją​łem się ostrzec was, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że może prze​ce​nia​cie swo​je bez​pie​czeń​stwo. Ra​zu​mow sie​dział z gło​wą wspar​tą na ręku, za​sła​nia​jąc nie​mal zu​peł​nie

swo​je wol​ne oko. – I ja tak my​ślę. – W ta​kim ra​zie w po​rząd​ku. Te​raz pa​nu​je niby spo​kój, ale ci lu​dzie przy​go​to​wu​ją ja​kieś po​wszech​ne re​pre​sje. To oczy​wi​ste. Nie o tym jed​nak przy​sze​dłem po​wie​dzieć. – Przy​su​nął się z krze​słem i zni​żył głos. – Oba​wia​my się, że… nie​dłu​go za​aresz​tu​ją was. Ja​kiś pod​rzęd​ny urzęd​nik w biu​rze Se​kre​ta​ria​tu pod​słu​chał ury​wek pew​nej roz​mo​wy i uda​ło mu się zaj​rzeć do pew​ne​go ra​por​tu. Tych wia​do​mo​ści nie moż​na było lek​ce​wa​żyć. Ra​zu​mow za​śmiał się z lek​ka, co za​nie​po​ko​iło jego go​ścia. – Ach, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. To nie jest rzecz, z któ​rej moż​na by się śmiać. Zo​sta​wio​no was w spo​ko​ju na krót​ko, ale… Na​praw​dę, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, le​piej, aby​ście wy​je​cha​li z kra​ju, póki jesz​cze czas. Ra​zu​mow ze​rwał się i za​czął dzię​ko​wać mu za radę z taką szy​der​czą wy​lew​no​ścią, iż tam​ten, po​czer​wie​niaw​szy, wy​niósł się z prze​ko​na​niem, że ów ta​jem​ni​czy Ra​zu​mow nie jest czło​wie​kiem, któ​ry by przyj​mie… wał ostrze​że​nia lub rady od zwy​kłych śmier​tel​ni​ków. Rad​ca Mi​ku​lin, po​wia​do​mio​ny na​stęp​ne​go dnia o tym in​cy​den​cie, wy​ra​ził za​do​wo​le​nie. – Hm. Ha! Wła​śnie to, cze​go nam było po​trze​ba…– i zer​k​nął na swo​ją bro​dę. – Wno​szę z tego – rzekł Ra​zu​mow – że nad​szedł czas, abym wy​je​chał w swo​jej mi​sji. – Tak. Mo​ment psy​cho​lo​gicz​ny – po​twier​dził rad​ca Mi​ku​lin z ła​god​nym na​ci​skiem, bar​dzo po​waż​nie i jak​by z oba​wą. Po​czy​nio​no już wszyst​kie przy​go​to​wa​nia, aby nadać, temu wy​jaz​do​wi po​zór nie​ła​twej uciecz​ki. Rad​ca Mi​ku​lin nie spo​dzie​wał się zo​ba​czyć już Ra​zu​mo​wa przed jego wy​jaz​dem. Spo​tka​nia ich przed​sta​wia​ły bądź co bądź pew​-

ne ry​zy​ko, a do omó​wie​nia już nic nie po​zo​sta​ło. – Po​wie​dzie​li​śmy so​bie wszyst​ko, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu – rzekł wy​so​ki urzęd​nik, ści​ska​jąc rękę Ra​zu​mo​wa z tą wy​lew​ną ser​decz​no​ścią, jaką Ro​sja​nie umie​ją nadać swe​mu obej​ściu. – Nie ma nic nie​ja​sne​go mię​dzy nami. I wie pan, co panu po​wiem? Po​czy​tu​ję so​bie za szczę​ście, że po​zy​ska​łem… hm… pań​ską… Spoj​rzał na bro​dę, a po chwi​li za​my​ślo​ne​go mil​cze​nia wrę​czył Ra​zu​mo​wo​wi pół ar​ku​sza li​sto​we​go pa​pie​ru, na któ​rym mie​ści​ło się w skró​cie wszyst​ko, co zo​sta​ło już omó​wio​ne, pew​ne szcze​gó​ły, któ​re Ra​zu​mow miał zba​dać, wspól​nie uzgod​nio​ny plan po​stę​po​wa​nia, wska​zów​ki ty​czą​ce się nie​któ​rych osób i tak da​lej. Był to je​dy​ny kom​pro​mi​tu​ją​cy do​ku​ment w tej ca​łej spra​wie, ale jak rad​ca Mi​ku​lin za​uwa​żył, „moż​na go ła​two znisz​czyć. Naj​le​piej, by obec​nie pan Ra​zu​mow nie wi​dział się już z ni​kim – aż do​pie​ro po tam​tej stro​nie gra​ni​cy, gdzie oczy​wi​ście… trze​ba bę​dzie pa​trzeć, słu​chać i…” Zer​k​nął znów na bro​dę; ale kie​dy Ra​zu​mow oświad​czył, że z jed​ną przy​najm​niej oso​bą za​mie​rza wi​dzieć się przed wy​jaz​dem z Pe​ters​bur​ga, rad​ca Mi​ku​lin nie mógł ukryć na​głe​go za​nie​po​ko​je​nia. Sa​mot​ne, su​ro​we i po​świę​co​ne na​uce ży​cie mło​de​go czło​wie​ka było mu do​brze zna​ne. Sta​no​wi​ło to naj​lep​szą gwa​ran​cję jego przy​dat​no​ści. Mi​ku​lin przy​brał ton pro​szą​cy. Czy ko​cha​ny Ki​ry​ło Si​do​ro​wicz nie uwa​ża, że wo​bec tak do​nio​słe​go za​da​nia na​le​ża​ło​by do​praw​dy po​świę​cić wszel​kie spra​wy uczu​cio​we..; Ra​zu​mow prze​rwał tę prze​stro​gę wzgar​dli​wie. Tu nie cho​dzi​ło wca​le o mło​dą ko​bie​tę, lecz o mło​de​go głup​ca, z któ​rym chciał się zo​ba​czyć w pew​nym celu. Rad​ca Mi​ku​lin ode​tchnął, ale był zdzi​wio​ny. – Ach tak… – I w ja​kim to wła​ści​wie celu? – Aby nadać wszyst​kie​mu jesz​cze więk​sze ce​chy praw​do​po​do​bień​stwa – od​parł Ra​zu​mow krót​ko, chcąc za​zna​czyć swo​ją nie​za​leż​ność. – Trze​ba mi ufać w tym, co ro​bię.

Rad​ca Mi​ku​lin ustą​pił tak​tow​nie, mruk​nąw​szy: – Och! Bez wąt​pie​nia… bez wąt​pie​nia… Pań​ski roz​są​dek… I roz​sta​li się z po​now​nym uści​skiem dło​ni. Głu​piec, o któ​rym po​my​ślał pan Ra​zu​mow, był to ów bo​ga​ty hu​la​ka, zwa​ny na​rwa​nym Ko​stią. Moż​na było li​czyć na ab​so​lut​ną nie​dy​skre​cję tego ga​da​tli​we​go i po​bu​dli​we​go war​to​gło​wa. Ale gdy Ra​zu​mow przy​po​mniał hu​lasz​cze​mu mło​dzień​co​wi, że swo​je​go cza​su ofia​ro​wał się z pie​nięż​ną po​mo​cą, jego zwy​czaj​ne pod​nie​ce​nie prze​szło w bez​gra​nicz​ną roz​pacz. – Och! Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, mój naj​droż​szy przy​ja​cie​lu, mój zbaw​co – cóż ja po​cznę! Pu​ści​łem wczo​raj do ostat​nie​go ru​bla wszyst​ko, co mi dał mój papa przed pa​ro​ma dnia​mi. Czy mo​żesz po​cze​kać do czwart​ku? Ob​le​cę wszyst​kich zna​jo​mych li​chwia​rzy… Nie, oczy​wi​ście, nie mo​żesz. Tyl​ko nie patrz tak na mnie. Co ja zro​bię? O sta​rym ani my​śleć. Po​wia​dam ci, że całą garść bank​no​tów dał mi przed trze​ma dnia​mi. Ach, cóż za pod​lec ze mnie! Za​ła​mał ręce w roz​pa​czy. Wta​jem​ni​czyć sta​re​go nie​po​dob​na. „Oni” dali mu or​der w ostat​nim roku, krzyż na szy​ję, i od tej pory prze​kli​na wszyst​kie nowe prą​dy. Wo​lał​by ra​czej wi​dzieć wszyst​kich in​te​lek​tu​ali​stów Ro​sji rzę​dem po​wie​szo​nych niż roz​stać się bo​daj z jed​nym ru​blem. – Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu! Po​cze​kaj chwi​lecz​kę. Nie po​gar​dzaj mną. Już wiem, co zro​bię. Tak – zro​bię to – wła​mię się do jego biur​ka. Nie ma in​nej rady. Wiem, w któ​rej szu​fla​dzie cho​wa pie​nią​dze, a wra​ca​jąc do domu ku​pię dłu​to. Bę​dzie to strasz​ny cios dla nie​go, ale wiesz, ten po​czci​wy sta​ry skne​ra na​praw​dę mnie ko​cha. Więc ja​koś to prze​ży​je… a ja tak​że. Ki​ry​ło, du​szo moja!… Po​cze​kaj choć parę go​dzin – do wie​czo​ra. Ukrad​nę całą go​tów​kę, jaka mi wpad​nie w ręce. Nie wie​rzysz mi? Dla​cze​go? Po​wiedz tyl​ko sło​wo… – Więc ukrad​nij – rzekł Ra​zu​mow, pa​trząc na nie​go z ka​mien​nym spo​ko​jem. – Do dia​bła z dzie​się​cior​giem przy​ka​zań! – za​wo​łał tam​ten w ogrom​nym

pod​nie​ce​niu. – Tu cho​dzi o na​szą przy​szłość. Ale gdy póź​nym wie​czo​rem wszedł do po​ko​ju Ra​zu​mo​wa, był spo​koj​ny, jak nig​dy do​tąd, nie​mal uro​czy​sty. – Zro​bio​ne! – rzekł. Ra​zu​mow, któ​ry sie​dział przy​gar​bio​ny, z rę​ko​ma zwie​szo​ny​mi po​mię​dzy ko​la​na, wzdry​gnął się na zna​jo​my dźwięk tego sło​wa. Ko​stia po​ło​żył z wol​na w ja​snym krę​gu lam​py małą pa​czusz​kę w brą​zo​wym pa​pie​rze, ob​wią​za​ną sznur​kiem. – Tak jak po​wie​dzia​łem – to wszyst​ko, co wpa​dło mi w ręce. Sta​ry bę​dzie my​ślał, że to ko​niec świa​ta. Ra​zu​mow ski​nął gło​wą ze swo​jej sofy i oglą​dał po​waż​ną minę po​strze​leń​ca z uczu​ciem zło​śli​wej przy​jem​no​ści. – Zło​ży​łem i ja swo​ją małą ofia​rę – wes​tchnął na​rwa​ny Ko​stia – a to​bie, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, dzię​ki za spo​sob​ność. – Dużo cię to kosz​to​wa​ło? – Owszem. Wi​dzisz, po​czci​wy sta​ry du​si​grosz ko​cha mnie na​praw​dę. Do​tknie go to bar​dzo.. – A ty wie​rzysz w to wszyst​ko, co ci mó​wią o tej no​wej przy​szło​ści, o świę​tej woli ludu? – Na śle​po. Ży​cie dał​bym… Tyl​ko, wi​dzisz, ja je​stem jak pro​się u ko​ry​ta. Nic do​bre​go ze mnie nie bę​dzie. Już taka moja na​tu​ra. Ra​zu​mow, po​grą​żo​ny w my​ślach, za​po​mniał o obec​no​ści Ko​stii, póki głos bła​ga​ją​cy, by ucie​kał nie tra​cąc chwi​li cza​su, nie wy​rwał go przy​kro z za​du​my. – Do​brze. A za​tem – do wi​dze​nia. – Nie. Nie opusz​czę cię, do​pó​ki cię nie wy​wio​zę za Pe​ters​burg – oświad​czył Ko​stia nie​spo​dzie​wa​nie, ze spo​koj​ną sta​now​czo​ścią: – Nie mo​żesz mi tego te​raz od​mó​wić. Na mi​łość bo​ską, Ki​ry​ło, du​szo moja, po​li​cja może tu

być lada chwi​la, a kie​dy cię zła​pią, to za​mu​ru​ją w ja​kiejś twier​dzy na wie​ki – aż po​si​wie​jesz. Mam na dole naj​lep​sze​go kłu​sa​ka z oj​cow​skiej staj​ni i lek​kie san​ki. Upa​li​my ze trzy​dzie​ści wiorst, nim księ​życ zaj​dzie, i znaj​dzie​my ja​kąś przy​droż​ną sta​cję. Ra​zu​mow pod​niósł oczy zdu​mio​ny. Po​dróż była po​sta​no​wio​na – i to nie​odwo​łal​nie. Usta​lił, że wy​je​dzie na​stęp​ne​go dnia w swo​jej mi​sji. A te​raz na​gle prze​ko​nał się, że w to nie wie​rzył. Za​ła​twiał spra​wy, słu​chał, mó​wił, my​ślał, ukła​dał swo​ją rze​ko​mą uciecz​kę z ro​sną​cym prze​ko​na​niem, że to wszyst​ko było nie​do​rzecz​no​ścią. Prze​cież nikt nig​dy ta​kich rze​czy nie ro​bił! Była to jak​by gra w uda​wa​ne​go. A te​raz zdu​miał się. Oto był ktoś, kto wie​rzył w to wszyst​ko z de​spe​rac​ką po​wa​gą. „Je​że​li nie po​ja​dę w tej chwi​li – po​my​ślał Ra​zu​mow z na​głym prze​stra​chem – nie po​ja​dę wca​le.” Wstał bez sło​wa, a tro​skli​wy Ko​stia wci​snął mu czap​kę na gło​wę i na​ło​żył płaszcz, bo in​a​czej był​by wy​szedł, jak stał. Zdą​żał w mil​cze​niu ku drzwiom, gdy za​trzy​mał go gło​śny okrzyk. – Ki​ry​ło! – Co? – od​wró​cił się nie​chęt​nie w pro​gu. Ko​stia wy​pro​sto​wa​ny, z twa​rzą po​waż​ną i bla​dą i z wy​cią​gnię​tą sztyw​no ręką, wska​zy​wał wy​mow​nym ge​stem na za​po​mnia​ną brą​zo​wą pa​czusz​kę le​żą​cą na sto​le w ja​snym krę​gu lam​py. Ra​zu​mow za​wa​hał się i pod su​ro​wym spoj​rze​niem to​wa​rzy​sza za​wró​cił po pa​kie​cik, usi​łu​jąc się uśmiech​nąć. Ale chło​pię​cy war​to​głów stał z na​marsz​czo​nym czo​łem. „To sen – po​my​ślał Ra​zu​mow, kła​dąc pa​kie​cik do kie​sze​ni i scho​dząc ze scho​dów. – Nikt tak nie po​stę​pu​je.” Tam​ten wziął go pod ra​mię, szep​cząc o gro​żą​cych nie​bez​pie​czeń​stwach i o tym, jak za​mie​rza za​cho​wać się na wy​pa​dek róż​nych ewen​tu​al​no​ści. – Bzdu​ry – mruk​nął Ra​zu​mow, gdy Ko​stia opa​tu​lał go w san​kach. Od​dał się śle​dze​niu prze​bie​gu swe​go snu z nie​zwy​kłą uwa​gą. A sen snuł się, we​dług prze​wi​dzia​nej z góry ko​lei, nie​ubła​ga​nie lo​gicz​ny: – dłu​ga jaz​da san​ka​mi, cze​ka​nie pod pie​cem na ma​łej

sta​cyj​ce. Nie za​mie​ni​li ze sobą na​wet dzie​się​ciu słów, Ko​stia, sam po​chmur​ny, nie pró​bo​wał prze​ry​wać mil​cze​nia. Przy roz​sta​niu uści​snę​li się dwu​krot​nie – trze​ba było to zro​bić; po​tem Ko​stia znik​nął ze snu. Gdy za​czę​ło świ​tać, Ra​zu​mow sie​dzą​cy bez ru​chu w go​rą​cym, dusz​nym i pół​oświe​tlo​nym wa​go​nie, za​pcha​nym w ca​ło​ści po​ście​lą i śpią​cy​mi pa​sa​że​ra​mi, wstał spo​koj​nie, opu​ścił o kil​ka cali okno i ci​snął w wiel​ką, za​śnie​żo​ną prze​strzeń brą​zo​wą pa​czusz​kę. Po czym zno​wu usiadł i tak po​zo​stał już bez ru​chu, otu​lo​ny płasz​czem. „Dla ludu” – po​my​ślał pa​trząc w okno. Ogrom​na bia​ła pu​sty​nia za​mar​z​łej, twar​dej zie​mi prze​su​wa​ła się przed jego oczy​ma bez śla​du ludz​kie​go ży​cia. Była to chwi​la prze​bu​dze​nia; ale po​tem sen ob​jął go na nowo: Pru​sy, Sak​so​nia, Wir​tem​ber​gia, twa​rze, wi​do​ki, sło​wa – wszyst​ko sen, ob​ser​wo​wa​ny z gniew​ną, sku​pio​ną uwa​gą. Zu​rych, Ge​ne​wa – cią​gle sen, śle​dzo​ny w każ​dym szcze​gó​le, do​pro​wa​dza​ją​cy do ostre​go śmie​chu, do fu​rii, do śmier​ci – z lę​kiem, że w koń​cu na​stą​pi prze​bu​dze​nie…

II

„Może ta​kie wła​śnie jest ży​cie – my​ślał Ra​zu​mow, prze​cha​dza​jąc się tam i z po​wro​tem pod drze​wa​mi wy​sep​ki, sam na sam z brą​zo​wym po​są​giem Ro​us​se​au. – Sen i lęk.” Mrok gęst​niał. Za​pi​sa​ne i wy​dar​te z no​te​su kart​ki sta​no​wi​ły pierw​szy owoc po​wie​rzo​nej mu mi​sji. To już nie był sen. Za​wie​ra​ły one za​pew​nie​nie, że on, Ra​zu​mow, znaj​do​wał się w przeded​niu waż​nych od​kryć: „Są​dzę, że nic już nie stoi na prze​szko​dzie, aby mnie przy​ję​to bez za​strze​żeń.” Stre​ścił na tych kart​kach swo​je wra​że​nia i nie​któ​re roz​mo​wy. Po​su​nął się na​wet tak da​le​ko, że na​pi​sał: „Na​wia​sem do​dam, że po​zna​łem tego strasz​li​we​go N.N. Okrop​ne, brzu​cha​te by​dlę. Je​że​li do​wiem się cze​goś o jego przy​szłych ru​chach, prze​ślę ostrze​że​nie.” Po​czu​cie próż​no​ści tego wszyst​kie​go ogar​nę​ło go niby prze​kleń​stwo. Na​wet te​raz nie mógł uwie​rzyć w rze​czy​wi​stość swo​jej mi​sji. Ro​zej​rzał się roz​pacz​li​wie do​ko​ła, jak​by szu​ka​jąc spo​so​bu wy​zwo​le​nia się od tego uczu​cia, któ​re nie dało się ode​przeć. Ści​snął gniew​nie w ręku za​pi​sa​ne kart​ki. „Trze​ba to nadać na pocz​tę” – po​my​ślał. Wszedł na most i wró​cił na pół​noc​ny brzeg, gdzie, jak so​bie przy​po​mniał, wi​dział był na jed​nej z węż​szych uli​czek li​chy skle​pik, pe​łen ta​nich rzeźb z drze​wa; wzdłuż jego ścian sta​ły rzę​dy ksią​żek ma​łej wy​po​ży​czal​ni, w brud​nych, tek​tu​ro​wych okład​kach. Sprze​da​wa​no tam rów​nież ma​te​ria​ły pi​śmien​ne. Za​sę​pio​ny, li​cho odzia​ny sta​ru​szek drze​mał za ladą. Chu​da ko​bie​ta w czer​ni, z cho​ro​wi​tą twa​rzą, po​da​ła Ra​zu​mo​wo​wi ko​per​tę, któ​rej za​żą​dał –

nie spoj​rzaw​szy na​wet na nie​go. Ra​zu​mow po​my​ślał, że bez​piecz​nie jest mieć do czy​nie​nia z tymi ludź​mi, bo wi​docz​nie nie dba​li już o nic na świe​cie. Za​adre​so​wał ko​per​tę na la​dzie, wy​pi​su​jąc nie​miec​kie na​zwi​sko pew​nej oso​by miesz​ka​ją​cej w Wied​niu. Ale Ra​zu​mow wie​dział, że to jego pierw​sze spra​woz​da​nie dla rad​cy Mi​ku​li​na znaj​dzie się w tam​tej​szej am​ba​sa​dzie, że je ktoś za​ufa​ny prze​ko​piu​je szy​fro​wa​nym al​fa​be​tem i prze​śle bez​piecz​nie do miej​sca prze​zna​cze​nia wraz z pocz​tą dy​plo​ma​tycz​ną. Tak to było uło​żo​ne z góry, by za​bez​pie​czyć dro​gę ra​por​tów przed nie​po​wo​ła​ny​mi oczy​ma, przed wszel​ką nie​dy​skre​cją, złą przy​go​dą czy zdra​dą. Spo​sób ten miał mu za​pew​nić bez​pie​czeń​stwo – zu​peł​ne bez​pie​czeń​stwo. Ra​zu​mow wy​szedł z nędz​ne​go skle​pi​ku i udał się na pocz​tę. Wte​dy to zo​ba​czy​łem go po raz wtó​ry owe​go dnia. Prze​ci​nał na skos rue Mont Blanc i ro​bił wra​że​nie prze​chod​nia spa​ce​ru​ją​ce​go bez celu. Nie spo​strzegł mnie, lecz ja po​zna​łem go z da​le​ka. Po​my​śla​łem, że ten nie​zwy​kły przy​ja​ciel bra​ta pan​ny Hal​din pre​zen​tu​je się bar​dzo do​brze. Od​pro​wa​dzi​łem go oczy​ma do skrzyn​ki pocz​to​wej. Po​tem za​wró​cił i zno​wu prze​szedł koło mnie bar​dzo bli​sko, choć je​stem pe​wien, że i tym ra​zem mnie nie za​uwa​żył. Trzy​mał gło​wę pro​sto, ale wy​glą​dał jak lu​na​tyk, zma​ga​ją​cy się ze snem, któ​ry pę​dzi po nie​bez​piecz​nych miej​scach. Moje my​śli po​bie​gły ku Na​ta​lii Hal​din, ku jej mat​ce. Oto było wszyst​ko, co im po​zo​sta​ło po synu i bra​cie. Jako czło​wiek Za​cho​du, za​nie​po​ko​iłem się. Było coś ra​żą​ce​go w wy​ra​zie jego twa​rzy. Gdy​bym był sam spi​skow​cem, ro​syj​skim zbie​giem po​li​tycz​nym, był​bym może po​tra​fił wy​cią​gnąć ja​kieś prak​tycz​ne wnio​ski z tego przy​pad​ko​we​go spo​tka​nia. W mo​jej jed​nak sy​tu​acji za​nie​po​ko​iłem się tyl​ko, ale tak sil​nie, że aż mnie ogar​nę​ła nie​okre​ślo​na oba​wa o Na​ta​lię Hal​din. Wszyst​ko to jest ra​czej trud​ne do wy​ja​śnie​nia, nie​mniej sta​no​wi​ło bo​dziec, z któ​re​go zro​dził się we mnie za​miar od​wie​dze​nia tych pań wie​czo​rem, po mo​jej sa​mot​nej ko​la​cji. Co praw​da pan​nę Hal​din spo​tka​łem przed kil​ko​ma za​le​d​wie

go​dzi​na​mi, lecz sa​mej pani Hal​din nie wi​dzia​łem od dość daw​na. Praw​dę mó​wiąc, ostat​ni​mi cza​sy uni​ka​łem tych wi​zyt. Bied​na pani Hal​din! Wy​zna​ję, że na​peł​nia​ła mnie pew​nym lę​kiem. Była jed​ną z tych na​tur, na szczę​ście nie​licz​nych, któ​ry​mi nie spo​sób się nie za​in​te​re​so​wać, po​nie​waż bu​dzą w nas za​ra​zem trwo​gę i li​tość. Czło​wiek lęka się ze​tknię​cia z nimi ze wzglę​du na sie​bie, a może bar​dziej jesz​cze ze wzglę​du na tych, na któ​rych mu za​le​ży, tak jest bo​wiem ja​sne, że są stwo​rzo​ne, aby cier​pieć, a przy tym przy​pra​wiać in​nych o cier​pie​nie. Dziw​na to rzecz, że nie mó​wiąc już o wol​no​ści, na​wet zwy​kły li​be​ra​lizm po​glą​dów, któ​ry dla nas jest spra​wą słów, am​bi​cji czy pu​blicz​nych uchwał (a je​śli uczuć, to ta​kich, któ​re nie ty​ka​ją na​szych naj​głęb​szych umi​ło​wań), może być dla in​nych istot, zu​peł​nie do nas po​dob​nych i ży​ją​cych pod tym sa​mym nie​bem, cięż​ką pró​bą od​wa​gi, spra​wą łez, udrę​ki i krwi. Pani Hal​din za​zna​ła wszyst​kich cier​pień swe​go po​ko​le​nia. Prze​ży​ła śmierć bra​ta en​tu​zja​sty – ofi​ce​ra roz​strze​la​ne​go za Mi​ko​ła​ja. Re​zy​gna​cja z lek​ką przy​miesz​ką iro​nii nie sta​no​wi ochro​ny dla wraż​li​we​go ser​ca. Pani Hal​din, w któ​rą los ude​rzał po​przez jej dzie​ci, była ska​za​na na to, by cier​pieć raz jesz​cze z po​wo​du prze​szło​ści, a za​ra​zem lę​kać się o przy​szłość. Na​le​ża​ła do tych, któ​rzy nie po​tra​fią le​czyć się sami, któ​rym wła​sne ser​ce nig​dy nie daje spo​ko​ju i któ​rzy, by​najm​niej nie tchórz​li​wie i nie sa​mo​lub​nie, przy​glą​da​ją się z za​pa​mię​ta​niem jego ra​nom – i ob​li​cza​ją swe stra​ty. Ta​kie i tym po​dob​ne my​śli prze​pla​ta​ły mój skrom​ny i sa​mot​ny ka​wa​ler​ski po​si​łek. Je​że​li mi ktoś za​rzu​ci, że był to okręż​ny spo​sób my​śle​nia o Na​ta​lii Hal​din, mogę tyl​ko od​po​wie​dzieć, że za​słu​gi​wa​ła na to, aby się o nią tro​skać. Mia​ła całe ży​cie przed sobą. Niech mi więc wol​no bę​dzie wy​znać, że my​śla​łem o ży​ciu Na​ta​lii Hal​din, za​sta​na​wia​jąc się nad cha​rak​te​rem jej mat​ki, co jest spo​so​bem my​śle​nia o mło​dej dziew​czy​nie do​zwo​lo​nym dla czło​wie​ka sta​re​go, lecz nie dość jesz​cze sta​re​go, by za​tra​cił zdol​ność do współ​czu​cia.

Cała pra​wie mło​dość sta​ła przed nią; mło​dość bez​li​to​śnie po​zba​wio​na przy​ro​dzo​ne​go we​se​la i po​go​dy, prze​sło​nię​ta cie​niem nie​eu​ro​pej​skie​go de​spo​ty​zmu; mło​dość strasz​li​wie po​nu​ra, wy​da​na na pa​stwę dzi​kiej wal​ki po​mię​dzy jed​na​ko za​cie​kły​mi prze​ciw​ni​ka​mi. Roz​my​śla​łem nad tym może dłu​żej, niż na​le​ża​ło. Czu​łem się tak bez​rad​ny – go​rzej jesz​cze – tak ja​koś da​le​ki temu wszyst​kie​mu. W ostat​niej chwi​li za​wa​ha​łem się, czy w ogó​le iść do nich. Na cóż się to przy​da? Póź​no już było, gdy skrę​ciw​szy na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes uj​rza​łem świa​tło w na​roż​nym oknie. Ro​le​ta była spusz​czo​na, ale z ła​two​ścią wy​obra​zi​łem so​bie pa​nią Hal​din, sie​dzą​cą tam w fo​te​lu w swej zwy​kłej po​sta​wie, jak gdy​by ko​goś wy​pa​try​wa​ła – po​sta​wie, któ​ra ostat​ni​mi cza​sy przy​bra​ła smut​ny cha​rak​ter obłą​kań​cze​go ocze​ki​wa​nia. Wy​da​ło mi się, że owo świa​tło upo​waż​nia mnie do​sta​tecz​nie, by za​stu​kać do drzwi. Pa​nie wi​docz​nie nie uda​ły się jesz​cze na spo​czy​nek. Mia​łem na​dzie​ję, że nie za​sta​nę go​ści – ro​da​ków pani domu. Pe​wien pod​upa​dły eme​ryt ro​syj​ski za​cho​dził tam nie​kie​dy wie​czo​ra​mi. Był nie​skoń​cze​nie smęt​ny, nud​ny i przy​gnę​biał już sa​mym swo​im wi​do​kiem. Mnie​mam, że te pa​nie zno​si​ły jego czę​ste od​wie​dzi​ny przez pa​mięć daw​nej przy​jaź​ni ze star​szym pa​nem Hal​di​nem czy cze​goś w tym ro​dza​ju. Po​sta​no​wi​łem więc, je​że​li go za​sta​nę glę​dzą​ce​go ci​chym gło​sem, ulot​nić się po kil​ku mi​nu​tach. Zdzi​wi​ło mnie, że drzwi otwo​rzy​ły się, za​nim zdą​ży​łem za​dzwo​nić. Zo​ba​czy​łem przed sobą pan​nę Hal​din w ka​pe​lu​szu i ża​kie​cie, wi​docz​nie go​to​wą do wyj​ścia. O tej go​dzi​nie? Może po dok​to​ra? Jej ra​do​sne po​wi​ta​nie uspo​ko​iło mnie. Dźwię​cza​ło w taki spo​sób, jak gdy​bym wła​śnie był tym, któ​re​go pra​gnę​ła zo​ba​czyć. Obu​dzi​ło to moją cie​ka​wość. Wsze​dłem, a wier​na Anna, sta​ra słu​żą​ca Niem​ka, za​mknę​ła za mną drzwi, ale nie od​cho​dzi​ła. Zo​sta​ła przy drzwiach, jak​by go​to​wa za chwi​lę mnie wy​pu​ścić. Oka​za​ło się, że pan​na Hal​din wła​śnie za​mie​rza​ła wyjść, by

mnie od​szu​kać. Mó​wi​ła z nie​zwy​kłym u niej po​śpie​chem. By​ła​by po​szła pro​sto do pani Zie​gler, mimo moc​no spóź​nio​nej pory, jak na zwy​cza​je tego domu… Pani Zie​gler, wdo​wa po wy​bit​nym pro​fe​so​rze, a wiel​kim moim przy​ja​cie​lu, od​naj​mu​je mi trzy po​ko​je ze swe​go ob​szer​ne​go i pięk​ne​go apar​ta​men​tu, któ​ry za – trzy​ma​ła po śmier​ci męża; mam jed​nak dla sie​bie osob​ne wej​ście. Miesz​kam tak już dzie​sięć lat z górą. Po​wie​dzia​łem, że je​stem nie​zwy​kle rad, iż przy​szło mi na myśl… Pan​na Hal​din nie zdra​dza​ła za​mia​ru zdję​cia płasz​cza. Spo​strze​głem, że” ma sil​ne ru​mień​ce na po​licz​kach i coś ude​rza​ją​co sta​now​cze​go w gło​sie. Czy wiem, gdzie miesz​ka pan Ra​zu​mow? Gdzie miesz​ka pan Ra​zu​mow? Pan Ra​zu​mow? O tej po​rze – tak bez​zwłocz​nie? Roz​ło​ży​łem ręce na znak zu​peł​nej nie​świa​do​mo​ści. Nie mia​łem naj​mniej​sze​go po​ję​cia, gdzie miesz​kał. Gdy​bym był mógł prze​wi​dzieć to py​ta​nie nie da​lej niż przed trze​ma go​dzi​na​mi, był​bym za​ry​zy​ko​wał i za​py​tał go o to na dro​dze przed no​wym gma​chem pocz​to​wym. Może by mi od​po​wie​dział, choć bar​dziej praw​do​po​dob​nie zbył​by mnie szorst​ko mó​wiąc, że to nie moja spra​wa. A gdy przy​po​mnia​łem so​bie ów nie​zwy​kły, udrę​czo​ny i nie​przy​tom​ny, jak​by za​hip​no​ty​zo​wa​ny wy​raz jego twa​rzy, przy​szło mi na myśl, że mógł był upaść w ata​ku ner​wo​wym od sa​me​go wstrzą​su, że ktoś do nie​go prze​mó​wił. Nie po​wie​dzia​łem o tym ani sło​wa pan​nie Hal​din; nie na​po​mkną​łem na​wet, że go nie​daw​no spo​tka​łem. Wra​że​nie, ja​kie na mnie wy​warł, było tak nie​przy​jem​ne, że sam wo​lał​bym o nim za​po​mnieć. – Nie wiem na​wet, kogo mógł​bym za​py​tać – szep​ną​łem bez​rad​nie. Był​bym szczę​śli​wy, gdy​bym jej mógł do​po​móc w ja​ki​kol​wiek spo​sób, i spro​wa​dził​bym, kogo by tyl​ko za​żą​da​ła, sta​re​go czy mło​de​go, tak głę​bo​ko ufa​łem jej zdro​we​mu roz​sąd​ko​wi. – Skąd pani przy​szło na myśl udać się do mnie po tę in​for​ma​cję? – za​py​ta​łem.

– Wła​ści​wie nie cho​dzi​ło mi tyl​ko o to – rze​kła ci​chym gło​sem. Wy​glą​da​ła, jak ktoś ma​ją​cy nie​mi​łą spra​wę do za​ła​twie​nia. – Czy pani musi dziś jesz​cze po​ro​zu​mieć się z pa​nem Ra​zu​mo​wem? Na​ta​lia Hal​din po​twier​dzi​ła ski​nie​niem gło​wy, po czym, spoj​rzaw​szy na drzwi sa​lo​ni​ku, rze​kła po fran​cu​sku: – C’est ma​man – i sta​ła chwi​lę za​kło​po​ta​na. Zna​łem ją jako dziew​czy​nę po​waż​ną, któ​ra nig​dy nie przej​mu​je się uro​jo​ny​mi trud​no​ścia​mi, za​in​te​re​so​wa​łem się więc bar​dzo i za​wi​słem oczy​ma na jej ustach, któ​re jesz​cze przez chwi​lę po​zo​sta​wa​ły za​mknię​te. Jaki zwią​zek mo​gła mieć oso​ba pana Ra​zu​mo​wa z tą wzmian​ką o mat​ce? Prze​cież pani Hal​din nie wie​dzia​ła o przy​by​ciu przy​ja​cie​la jej syna do Ge​ne​wy. – Czy mógł​bym zo​ba​czyć dzi​siaj mat​kę pani? – za​py​ta​łem. Pan​na Hal​din wy​cią​gnę​ła rękę, jak gdy​by za​gra​dza​jąc mi dro​gę. – Mama jest w sta​nie strasz​ne​go wzbu​rze​nia… O! Pan by się nie do​my​ślił… To kry​je się we​wnątrz, ale ja znam mamę i je​stem prze​ra​żo​na… Nie mam od​wa​gi sta​wiać temu dłu​żej czo​ła. Wszyst​ko moja wina; wi​docz​nie nie umiem grać ko​me​dii; nig​dy do​tąd nie (kry​łam ni​cze​go przed mamą. Nie było mię​dzy nami nig​dy po​wo​du do tego. Ale pan sam wie, z ja​kie​go po​wo​du na ra​zie za​ta​iłam przed nią przy​by​cie pana Ra​zu​mo​wa. Pan prze​cież ro​zu​mie, praw​da? To ze wzglę​du na jej nie​szczę​śli​wy stan. A tym​cza​sem… Nie je​stem ak​tor​ką. Nie umia​łam za​pa​no​wać do​sta​tecz​nie nad mo​imi wła​sny​mi uczu​cia​mi… i ja​koś… nie wiem sama… ale mama za​uwa​ży​ła coś w moim za​cho​wa​niu. Za​czę​ła my​śleć, że coś przed nią kry​ję. Zwró​ci​ła uwa​gę na moje prze​cią​ga​ją​ce się nie​obec​no​ści w domu, i rze​czy​wi​ście, spo​ty​ka​jąc się co dzień z pa​nem Ra​zu​mo​wem, by​wa​łam poza do​mem dłu​żej niż do​tych​czas, kie​dy wy​cho​dzi​łam. Bóg wie, ja​kie po​dej​rze​nia zro​dzi​ły się w jej gło​wie… Pan wi​dzi prze​cież, że jest jak​by nie ta sama, od​kąd… I dziś wie​czo​rem – ona, któ​ra tak za​trwa​ża​ją​co mil​cza​ła przez tyle ty​go​dni – za​czę​ła na​raz mó​wić. Po​wie​dzia​-

ła, że nie chce mi ro​bić wy​mó​wek; że oczy​wi​ście ja mam swój cha​rak​ter, jak ona swój; że nie chce wtrą​cać się w moje spra​wy ani na​wet w moje my​śli; że je​śli o nią cho​dzi, nie mia​ła nig​dy ni​cze​go do ukry​cia przed dzieć​mi… cięż​kie rze​czy do słu​cha​nia. I to wszyst​ko tym jej spo​koj​nym, ci​chym gło​sem, z tą bied​ną, wy​mi​ze​ro​wa​ną twa​rzą, nie​po​ru​szo​ną jak ka​mień. To było nie do znie​sie​nia. Pan​na Hal​din mó​wi​ła pół​szep​tem i szyb​ciej niż kie​dy​kol​wiek do​tąd. Już to samo było nie​po​ko​ją​ce. W ja​snym oświe​tle​niu przed​po​ko​ju do​strze​głem po​przez wo​al​kę sil​ne ru​mień​ce na jej twa​rzy. Sta​ła wy​pro​sto​wa​na, z lewą ręką lek​ko wspar​tą o mały sto​lik. Pra​wa zwi​sa​ła nie​ru​cho​mo u jej boku. Raz po raz chwy​ta​ła krót​ko od​dech. – To było okrop​ne. Niech pan tyl​ko po​my​śli! Mama wy​obra​zi​ła so​bie, że przy​go​to​wu​ję się do wy​jaz​du; że chcę ją ci​cha​czem opu​ścić. Uklę​kłam przy niej i bła​ga​łam, żeby za​sta​no​wi​ła się nad tym, co mówi. Po​ło​ży​ła mi rękę na gło​wie, nie​mniej trwa w swo​im uro​je​niu. My​śla​ła za​wsze, że za​słu​ży​ła na za​ufa​nie swo​ich dzie​ci, ale wi​docz​nie jest in​a​czej. Syn nie za​ufał ani jej mi​ło​ści, ani jej zro​zu​mie​niu, a te​raz ja chcia​łam opu​ścić ją w taki sam okrut​ny i nie​spra​wie​dli​wy spo​sób i tak da​lej, i tak da​lej. Nic, co by​ła​bym po​wie​dzia​ła… To już taki cho​ro​bli​wy upór. Twier​dzi​ła, że coś wy​czu​wa, ja​kąś zmia​nę we mnie… Je​że​li moje prze​ko​na​nia od​wo​łu​ją mnie od niej, po cóż ta ta​jem​ni​czość, jak gdy​by była tchórz​li​wą, sła​bą isto​tą, któ​rej nie moż​na za​ufać? „Czy moje ser​ce po​tra​fi​ło​by zdra​dzić moje dzie​ci?” – mó​wi​ła… To było pra​wie nie do znie​sie​nia. A przy tym cią​gle gła​ska​ła mnie po gło​wie… Na nic nie zda​ło się za​prze​czać… Ona jest cho​ra. Na​wet jej du​sza… Nie śmia​łem prze​rwać mil​cze​nia, ja​kie za​pa​dło mię​dzy nami. Spoj​rza​łem w jej oczy błysz​czą​ce pod wo​al​ką. – Ja! Zmie​nio​na! – wy​krzyk​nę​ła tym sa​mym ci​chym gło​sem. – Moje prze​ko​na​nia od​wo​łu​ją mnie od niej!… Jak​żeż gorz​ko tego słu​chać – prze​cież to moje

naj​więk​sze zmar​twie​nie, że je​stem taka sła​ba i sama nie wiem, co po​win​nam zro​bić. Pan wie o tym. I żeby temu wszyst​kie​mu po​ło​żyć kres, po​stą​pi​łam bar​dzo sa​mo​lub​nie. Aże​by od​wró​cić jej po​dej​rze​nia od sie​bie, po​wie​dzia​łam jej o panu Ra​zu​mo​wie. To było sa​mo​lub​ne z mo​jej stro​ny. Wie pan – mie​li​śmy zu​peł​ną słusz​ność, po​sta​no​wiw​szy za​ta​ić to przed nią. Ab​so​lut​ną słusz​ność. Sko​ro tyl​ko po​wie​dzia​łam jej, że przy​ja​ciel na​sze​go bied​ne​go Wik​to​ra jest tu​taj, prze​ko​na​łam się, jak bar​dzo mie​li​śmy ra​cję. Po​win​nam była ją przy​go​to​wać, ale w roz​pa​czy po pro​stu wszyst​ko wy​ga​da​łam. Mama wpa​dła od razu w stan okrop​ne​go pod​nie​ce​nia. Od jak daw​na tu jest? Co ten przy​ja​ciel jej Wik​to​ra wie​dział i cze​mu do nas za​raz nie przy​szedł? Co to zna​czy​ło? Czyż nie moż​na jej po​wie​rzyć na​wet tych tro​chę wspo​mnień, ja​kie po​zo​sta​ły po jej synu?… Pro​szę tyl​ko po​my​śleć, co mu​sia​łam czuć, wi​dząc ją bia​łą jak pa​pier, cał​kiem nie​ru​cho​mą, ści​ska​ją​cą po​rę​cze fo​te​la chu​dy​mi rę​ko​ma. Po​wie​dzia​łam jej, że to wszyst​ko z mo​jej winy. Mo​głem so​bie wy​obra​zić nie​ru​cho​mą, nie​mą po​stać mat​ki, sie​dzą​cej w swym krze​śle tam za drzwia​mi, w po​bli​żu któ​rych cór​ka roz​ma​wia​ła ze mną. Mil​cze​nie, któ​re tam pa​no​wa​ło, zda​wa​ło się wo​łać w głos o po​mstę za fakt hi​sto​rycz​ny i jego obec​ne na​stęp​stwa. Taka myśl bły​snę​ła mi w gło​wie, ale nie mo​głem wąt​pić, że pan​na Hal​din prze​ży​ła z tego po​wo​du okrop​ne chwi​le. Ro​zu​mia​łem ją do​sko​na​le, gdy po​wie​dzia​ła, że po tej sce​nie nie ma już sił, by sta​wić czo​ło nocy. Pani Hal​din pu​ści​ła wo​dze naj​strasz​liw​szym uro​je​niom, naj​bar​dziej fan​ta​stycz​nej i okrut​nej po​dejrz​li​wo​ści. Wszyst​ko to na​le​ża​ło uśmie​rzyć za każ​dą cenę i nie zwle​ka​jąc ani chwi​li. To​też nie za​sko​czy​ła mnie wia​do​mość, że pan​na Hal​din oświad​czy​ła mat​ce: „Pój​dę i przy​pro​wa​dzę go na​tych​miast.” Nie było nic nie​do​rzecz​ne​go w tym okrzy​ku, żad​nej uczu​cio​wej prze​sa​dy. Rze​kłem więc zu​peł​nie prze​ko​na​ny: – Bar​dzo do​brze, ale jak? To cał​kiem słusz​ne, że po​my​śla​ła o mnie, ale cóż mo​głem po​móc, nie zna​-

jąc ad​re​su pana Ra​zu​mo​wa. – I po​my​śleć tyl​ko, że on może miesz​kać gdzieś w po​bli​żu, może nie da​lej jak o kil​ka kro​ków! – wy​krzyk​nę​ła. Wąt​pi​łem w to, ale był​bym rad po​szedł po nie​go choć​by na dru​gi ko​niec Ge​ne​wy. Są​dzę, że pan​na Hal​din zda​wa​ła so​bie spra​wę z tej mo​jej go​to​wo​ści, sko​ro pierw​szą jej my​ślą było zwró​cić się do mnie. W isto​cie jed​nak za​mie​rza​ła mnie pro​sić o co in​ne​go: że​bym jej to​wa​rzy​szył do Châte​au Bo​rel. W wy​obraź​ni mo​jej po​wsta​ła nie​mi​ła wi​zja mrocz​nej dro​gi, po​sęp​ne​go par​ku i tego po​dej​rza​ne​go domu na od​lu​dziu, sie​dzi​by czar​nej ma​gii, in​tryg i kul​tu ko​bie​ty. Zwró​ci​łem uwa​gę, że Ma​da​me de S. naj​praw​do​po​dob​niej nie bę​dzie nam mo​gła udzie​lić żad​nych wska​zó​wek w spra​wie, o któ​rą nam cho​dzi​ło. Nie przy​pusz​cza​łem rów​nież, by​śmy mo​gli za​stać tego mło​de​go czło​wie​ka u niej. Przy​po​mniał mi się wy​raz jego twa​rzy i na​bra​łem ja​koś prze​ko​na​nia, że czło​wiek, któ​ry wy​glą​dał go​rzej, niż gdy​by zo​ba​czył umar​łe​go, pra​gnął nie​wąt​pli​wie za​mknąć się gdzieś na czte​ry spu​sty i po​zo​stać tyl​ko sam ze sobą. Mia​łem dziw​ną pew​ność, że pan Ra​zu​mow, gdy go spo​tka​łem, szedł do swe​go miesz​ka​nia. – Wła​ści​wie to my​śla​łam o Pio​trze Iwa​no​wi​czu – rze​kła pan​na Hal​din spo​koj​nie. – A! Ten oczy​wi​ście bę​dzie wie​dział. – Spoj​rza​łem na ze​ga​rek. Było do​pie​ro dwa​dzie​ścia mi​nut po dzie​wią​tej… – Wy​da​je mi się, że trze​ba by go szu​kać w jego ho​te​lu – do​ra​dzi​łem. – Ma po​kój w ho​te​lu „Co​smo​po​li​tan”, gdzieś na naj​wyż​szym pię​trze. Nie ofia​ro​wa​łem się, że pój​dę sam – po pro​stu dla​te​go, że nie by​łem pew​ny przy​ję​cia, z ja​kim się spo​tkam.. Na​to​miast za​pro​po​no​wa​łem, by po​słać wier​ną Annę z li​stem pro​szą​cym o ad​res pana Ra​zu​mo​wa. Anna wciąż cze​ka​ła przy drzwiach w dru​gim koń​cu po​ko​ju, a my na​ra​dza​li​śmy się szep​tem. Pan​na Hal​din uwa​ża​ła, że po​win​na pójść sama. Anna była

zbyt po​wol​na i nie​śmia​ła. Prócz tego stra​ci​ło​by się wie​le cza​su, za​nim przy​nio​sła​by od​po​wiedź, i mo​gło​by być już za póź​no, nie mie​li​śmy bo​wiem żad​nej pew​no​ści, że pan Ra​zu​mow miesz​ka w po​bli​żu. – Je​że​li pój​dę sama – do​wo​dzi​ła pan​na Hal​din – mogę udać się do nie​go pro​sto z ho​te​lu. Tak czy owak mu​sia​ła​bym wyjść, żeby wy​ja​śnić mu spra​wę oso​bi​ście i ja​koś go przy​go​to​wać. Nie ma pan po​ję​cia, w ja​kim sta​nie psy​chicz​nym mama się znaj​du​ję. Mó​wiąc to bla​dła i czer​wie​ni​ła się na prze​mian. Uwa​ża​ła na​wet, że le​piej za​rów​no dla mat​ki, jak i dla niej, je​że​li przez krót​ki czas nie będą ra​zem. Na stra​ży po​zo​sta​ła​by Anna, któ​rą mat​ka jej lu​bi​ła. – Usią​dzie w po​ko​ju mamy ze swo​im szy​ciem – cią​gnę​ła pan​na Hal​din, idąc ku drzwiom. Po czym zwró​ci​ła się po nie​miec​ku do słu​żą​cej, któ​ra nas wy​pro​wa​dza​ła: – Mo​żesz po​wie​dzieć ma​mie, że po​szli​śmy z tym pa​nem na po​szu​ki​wa​nie pana Ra​zu​mo​wa. Niech się nie nie​po​koi, je​że​li mnie nie bę​dzie na​wet przez dłuż​szy czas. Wy​szli​śmy szyb​ko na uli​cę i pan​na Hal​din ode​tchnę​ła głę​bo​ko chłod​nym noc​nym po​wie​trzem. – Na​wet nie za​py​ta​łam pana – wy​szep​ta​ła. – Pew​nie, że nie – po​wie​dzia​łem, śmie​jąc się. Jak przyj​mie mnie wiel​ki fe​mi​ni​sta, było mi te​raz obo​jęt​ne. Że z mo​je​go wi​do​ku nie bę​dzie za​do​wo​lo​ny i praw​do​po​dob​nie oka​że mi to w swój uro​czy​ście bez​czel​ny spo​sób, nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści; są​dzi​łem jed​nak, że na pew​no nie ośmie​li się wy​rzu​cić mnie za drzwi. A o to mi tyl​ko cho​dzi​ło. –-Po​zwo​li pani po​dać so​bie ra​mię? – spy​ta​łem. Przy​ję​ła je w mil​cze​niu i nie mó​wi​li​śmy już o ni​czym god​nym uwa​gi, póki nie zna​leź​li​śmy się w wiel​kim hal​lu ho​te​lo​wym. Był ja​sno oświe​tlo​ny i krę​ci​ło się w nim wie​lu lu​dzi. – Mógł​bym cał​kiem do​brze pójść na górę bez pani – za​pro​po​no​wa​łem. – Nie chcę zo​stać tu sama – od​par​ła ci​chym gło​sem. – Pój​dę z pa​nem.

Po​pro​wa​dzi​łem ją za​tem do win​dy. Na naj​wyż​szym pię​trze win​dziarz skie​ro​wał nas na pra​wo: – Ko​niec ko​ry​ta​rza. Ścia​ny były bia​łe, dy​wan czer​wo​ny, świa​tła elek​trycz​ne pło​nę​ły rzę​si​ście, a pust​ka, ci​sza i bez​lik jed​na​ko​wych drzwi – za​mknię​tych i po​nu​me​ro​wa​nych – na​su​wa​ły myśl o wzo​ro​wym po​rząd​ku ja​kie​goś luk​su​so​we​go za​kła​du kar​ne​go, gdzie więź​niów trzy​ma się w izo​lat​kach. Tu​taj, pod sam dach tego gma​szy​ska dla po​miesz​cze​nia po​dróż​nych, nie do​cho​dził ża​den głos z dołu; czer​wo​ny, gru​by chod​nik tłu​mił cał​ko​wi​cie na​sze kro​ki. Szli​śmy pręd​ko, nie pa​trząc na sie​bie, aż zna​leź​li​śmy się przed ostat​ni​mi drzwia​mi tego dłu​gie​go kory – ta​rza. Wów​czas na​sze oczy spo​tka​ły się i sta​li​śmy tak przez chwi​lę, nad​sta​wia​jąc uszu na sła​by szmer gło​sów do​cho​dzą​cych z we​wnątrz. – Przy​pusz​czam, że to tu​taj – szep​ną​łem cał​kiem nie​po​trzeb​nie. Spo​strze​głem, że usta pan​ny Hal​din po​ru​szy​ły się bez sło​wa, a gdy moc​no za​pu​ka​łem, szmer gło​sów we​wnątrz ustał. Przez kil​ka se​kund pa​no​wa​ło głę​bo​kie mil​cze​nie, po czym drzwi otwo​rzy​ły się i sta​nę​ła w nich ni​ska ko​bie​ta w czer​wo​nej bluz​ce, z czar​ny​mi oczy​ma i wiel​ką ob​fi​to​ścią pra​wie si​wych wło​sów, upię​tych w dość nie​dba​ły i nie​efek​tow​ny spo​sób. Jej cien​kie kru​cze brwi były ścią​gnię​te. Do​wie​dzia​łem się póź​niej z za​in​te​re​so​wa​niem, że mia​łem przed sobą słyn​ną czy osła​wio​ną So​fię An​to​now​nę, lecz wte​dy ude​rzył mnie tyl​ko oso​bli​wy, me​fi​sto​fe​licz​ny cha​rak​ter jej ba​daw​cze​go spoj​rze​nia – po​nie​waż było tak dziw​nie po​zba​wio​ne zła, ta​kie, po​wie​dział​bym, nie​sza​tań​skie. Spoj​rze​nie to zła​god​nia​ło jesz​cze bar​dziej, kie​dy po​pa​trzy​ła na pan​nę Hal​din, któ​ra swo​im peł​nym, spo​koj​nym gło​sem wy​ra​zi​ła ży​cze​nie zo​ba​cze​nia się na chwi​lę z Pio​trem Iwa​no​wi​czem. – Je​stem Na​ta​lia Hal​din – do​da​ła. Na to, z czo​łem już cał​kiem wy​po​go​dzo​nym, ale bez sło​wa od​po​wie​dzi, ko​bie​ta w czer​wo​nej bluz​ce ode​szła ku ka​na​pie i usia​dła tam, zo​sta​wia​jąc drzwi sze​ro​ko otwar​te. I z tej ka​na​py, z rę​ka​mi na po​doł​ku ob​ser​wo​wa​ła nas

czar​ny​mi, błysz​czą​cy​mi oczy​ma. Pan​na Hal​din we​szła na śro​dek po​ko​ju; ja, wier​ny swej roli li tyl​ko to​wa​rzy​sza, po​zo​sta​łem przy drzwiach – za​mknąw​szy je za sobą. Po​kój był dość wiel​ki, lecz z ni​skim su​fi​tem i ską​po ume​blo​wa​ny. Nad du​żym sto​łem (na któ​rym le​ża​ła roz​po​star​ta ogrom​na mapa) zwie​sza​ła się ni​sko lam​pa elek​trycz​na w por​ce​la​no​wym klo​szu, po​zo​sta​wia​jąc od​le​glej​sze czę​ści po​ko​ju w sztucz​nie stwo​rzo​nym pół​mro​ku. Pio​tra Iwa​no​wi​cza nie było wi​dać, a pan Ra​zu​mow był nie​obec​ny. Na​to​miast na ka​na​pie obok So​fii An​to​now​ny sie​dział męż​czy​zna o ko​ści​stej twa​rzy, z ko​zią bród​ką, po​chy​lo​ny ku przo​do​wi z rę​ka​mi na ko​la​nach i uważ​nym, do​bro​tli​wym spoj​rze​niem. W naj​dal​szym ką​cie ry​so​wa​ła się nie​wy​raź​nie bar​czy​sta po​stać o bla​dej, roz​la​nej twa​rzy, roz​par​ta nie​zgrab​nie i jak gdy​by nie​pew​nie na ni​skim krze​śle. Je​dy​ną zna​ną mi oso​bą był mały Ju​lius La​spa​ra, ślę​czą​cy nad mapą, ze sto​pa​mi za​ło​żo​ny​mi za nogi stoł​ka. Ów ze​rwał się żwa​wo i skło​nił się pan​nie Hal​din, przy czym wy​glą​dał dość dzi​wacz​nie, jak chło​piec z ha​czy​ko​wa​tym no​sem i pięk​ną sztucz​ną szpa​ko​wa​tą bro​dą. Zbli​żył się ofia​ro​wu​jąc swo​je krze​sło, lecz pan​na Hal​din nie chcia​ła usiąść. Oświad​czy​ła, że przy​szła tyl​ko na chwi​lę, aby za​mie​nić parę słów z Pio​trem Iwa​no​wi​czem. Pi​skli​wy głos La​spa​ry roz​legł się w po​ko​ju z przy​krą wy​ra​zi​sto​ścią: – Szcze​gól​nym zbie​giem oko​licz​no​ści my​śla​łem dziś o pani, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Spo​tka​łem pana Ra​zu​mo​wa. Pro​si​łem go, żeby mi na​pi​sał ar​ty​kuł na ja​ki​kol​wiek te​mat, któ​ry by mu od​po​wia​dał. Pani mo​gła​by to prze​tłu​ma​czyć na ję​zyk an​giel​ski z ta​kim na​uczy​cie​lem. Skło​nił się uprzej​mie w moim kie​run​ku. Na dźwięk na​zwi​ska Ra​zu​mo​wa ja​kiś głos, nie da​ją​cy się okre​ślić, rzekł​byś, sła​by pisk roz​wście​czo​ne​go zwie​rząt​ka, roz​legł się z kąta po​ko​ju, gdzie sie​dział męż​czy​zna za wiel​ki – jak się zda​wa​ło – na krze​sło, któ​re zaj​mo​wał. Nie do​sły​sza​łem od​po​wie​dzi pan​ny Hal​din. La​spa​ra pod​jął zno​wu:

– Czas już za​cząć ja​kąś ro​bo​tę, Na​ta​lio Wik​to​row​no. My​ślę zresz​tą, że pani ma swój wła​sny sąd o rze​czach. Cze​mu nie mia​ła​by pani cze​goś sama na​pi​sać? Może ze​chce nas pani od​wie​dzić w naj​bliż​szym cza​sie? Mo​gli​by​śmy to omó​wić. Może ja​kaś rada… I zno​wu nie do​sły​sza​łem słów pan​ny Hal​din. Na​to​miast do​biegł mnie raz jesz​cze głos La​spa​ry. – Piotr Iwa​no​wicz? Wy​szedł na chwi​lę do dru​gie​go po​ko​ju. Cze​ka​my na nie​go wszy​scy. Wiel​ki czło​wiek, któ​ry wła​śnie wcho​dził, wy​da​wał się więk​szy, ro​ślej​szy i na​praw​dę im​po​nu​ją​cy w dłu​gim szla​fro​ku z ja​kiejś ciem​nej ma​te​rii, opa​da​ją​cej w pro​stych fał​dach do jego stóp. Spra​wiał wra​że​nie mni​cha lub pro​ro​ka, bar​czy​ste​go miesz​kań​ca pu​sty​ni – cze​goś azja​tyc​kie​go. Ciem​ne oku​la​ry w po​łą​cze​niu z tym stro​jem czy​ni​ły go w przy​ćmio​nym świe​tle miesz​ka​nia bar​dziej ta​jem​ni​czym niż kie​dy​kol​wiek. Mały La​spa​ra usiadł zno​wu na krze​śle i po​chy​lił się nad mapą, je​dy​nym ja​sno oświe​tlo​nym przed​mio​tem w tym po​ko​ju. Na​wet z mego… od​da​lo​ne​go miej​sca przy drzwiach mo​głem po​znać po kształ​cie nie​bie​skiej pla​my ozna​cza​ją​cej mo​rze, że była to mapa pro​win​cji nad​bał​tyc​kich. Piotr Iwa​no​wicz wy​dał lek​ki okrzyk i szedł ku pan​nie Hal​din, ale spo​strze​gł​szy mnie – z pew​no​ścią cał​kiem nie​wy​raź​nie – za​trzy​mał się i wy​tę​żył wzrok spo​za swych ciem​nych oku​la​rów. Mu​siał mnie po​znać po si​wych wło​sach, wzru​szyw​szy bo​wiem ra​mio​na​mi zwró​cił się do pan​ny Hal​din z do​bro​dusz​ną po​błaż​li​wo​ścią. Chwy​cił jej rękę swą gru​bą pulch​ną dło​nią i po​ło​żył na niej dru​gą po​tęż​ną łapę, jak wie​ko. Pod​czas gdy po​środ​ku po​ko​ju tych dwo​je wy​mie​nia​ło kil​ka nie​do​sły​szal​nych zdań, wszy​scy inni trwa​li w bez​ru​chu: La​spa​ra klę​czą​cy na krze​śle ty​łem do nas i łok​cia​mi wspar​ty na wiel​kiej ma​pie; góra cia​ła ma​ja​czą​ca w ciem​nym ką​cie; męż​czy​zna z ko​zią bród​ką i o szcze​rym spoj​rze​niu sie​dzą​cy

na ka​na​pie; ko​bie​ta w czer​wo​nej bluz​ce u jego boku – żad​ne z nich ani drgnę​ło. Przy​pusz​czam, że na​praw​dę nie mie​li na to cza​su, gdyż pan​na Hal​din wy​co​fa​ła na​tych​miast rękę z uści​sku Pio​tra Iwa​no​wi​cza i za​nim zdą​ży​łem się spo​strzec, ru​szy​ła ku drzwiom. Otwo​rzy​łem je po​śpiesz​nie i wy​sze​dłem za nią – czło​wiek Za​cho​du, na któ​re​go nikt tu nie zwra​cał uwa​gi – ogar​nąw​szy ostat​nim spoj​rze​niem tę nie​ru​cho​mą gru​pę lu​dzi w roz​ma​itych po​zach, wśród któ​rych je​den Piotr Iwa​no​wicz stał pro​sto w swych ciem​nych oku​la​rach, jak ogrom​ny, śle​py na​uczy​ciel, z ja​snym krę​giem świa​tła na ma​pie poza sobą i ślę​czą​cym nad nią ma​łym La​spa​rą. Póź​niej, znacz​nie póź​niej, kie​dy w dzien​ni​kach po​ja​wi​ły się po​gło​ski o nie​uda​nym spi​sku woj​sko​wym w Ro​sji (były one ogól​ni​ko​we i wkrót​ce przy​ci​chły), przy​po​mnia​łem so​bie tę prze​lot​nie uj​rza​ną gru​pę z jej cen​tral​ną po​sta​cią. Szcze​gó​ły nig​dy nie wy​szły na jaw, wia​do​mo jed​nak było, że par​tie re​wo​lu​cyj​ne za gra​ni​cą udzie​li​ły po​mo​cy i wy​sła​ły przo​dem swych emi​sa​riu​szy, że zna​la​zły się na​wet pie​nią​dze na wy​pra​wie​nie pa​row​ca z ła​dun​kiem bro​ni i spi​skow​ca​mi, któ​rzy mie​li wtar​gnąć do pro​win​cji nad​bał​tyc​kich. A ja, wczy​tu​jąc się w owe ską​pe wia​do​mo​ści ujaw​nio​ne przez pra​sę (któ​ry​mi zresz​tą świat mało się in​te​re​so​wał), po​my​śla​łem so​bie, że kie​dy to​wa​rzy​szy​łem tej mło​dej Ro​sjan​ce, sta​ra ustat​ko​wa​na Eu​ro​pa mia​ła spo​sob​ność w mo​jej oso​bie nie​ja​ko rzu​cić okiem poza ku​li​sy. Krót​ki to był i dziw​ny rzut oka – wła​śnie tam spo​śród wszyst​kich miejsc na świe​cie, na naj​wyż​szym pię​trze mię​dzy​na​ro​do​we​go ho​te​lu: wiel​ki czło​wiek we wła​snej oso​bie; w ką​cie nie​ru​cho​me wiel​kie ciel​sko za​bój​cy żan​dar​mów i szpie​gów; Ja​kow​licz, we​te​ran daw​nych kam​pa​nii ter​ro​ry​stycz​nych; ko​bie​ta z wło​sa​mi si​wy​mi pra​wie tak samo jak moje i czar​ny​mi, peł​ny​mi ży​cia oczy​ma – wszy​scy w ta​jem​ni​czym pół​cie​niu, z ja​sno oświe​tlo​ną mapą Ro​sji na sto​le. Ko​bie​tę mia​łem uj​rzeć raz jesz​cze. Gdy cze​ka​li​śmy na win​dę, nad​bie​gła z głę​bi ko​ry​ta​rza i z oczy​ma utkwio​ny​mi w twa​rzy pan​ny Hal​din od​cią​gnę​ła ją na bok, jak gdy​by dla

udzie​le​nia po – uf​nej wia​do​mo​ści. Roz​mo​wa nie trwa​ła dłu​go; za​le​d​wie kil​ka słów. W win​dzie Na​ta​lia Hal​din nie prze​rwa​ła mil​cze​nia. Ode​zwa​ła się do​pie​ro, gdy zna​leź​li​śmy się poza ho​te​lem i zdą​ża​li​śmy wzdłuż na​brze​ża w orzeź​wia​ją​cej ciem​no​ści, któ​rą na lewo roz​świe​tla​ły la​tar​nie mola, od​bi​ja​ją​ce się w czar​nej wo​dzie ma​łe​go por​tu, a na pra​wo gro​dzi​ły wy​so​kie blo​ki ho​te​li. – To była So​fia An​to​now​na. Czy pan wie, kto to taki? – Tak, wiem. Sław​na… – Ta sama. Oka​zu​je się, że po na​szym wyj​ściu Piotr Iwa​no​wicz po​wie​dział im, po co przy​szłam. I dla​te​go wy​bie​gła za nami. Przed​sta​wi​ła mi się, a po​tem po​wie​dzia​ła: „Jest pani sio​strą dziel​ne​go czło​wie​ka, o któ​rym pa​mięć nie za​gi​nie. Może do​cze​ka się pani lep​szych cza​sów.” Od​po​wie​dzia​łam, że pra​gnę do​cze​kać cza​sów, kie​dy to wszyst​ko zo​sta​nie za​po​mnia​ne, na​wet choć​by imię mo​je​go bra​ta mia​ło być tak​że za​po​mnia​ne. Coś mnie po pro​stu pchnę​ło, żeby to po​wie​dzieć, ale pan mnie ro​zu​mie? – Tak – rze​kłem. – My​śli pani o cza​sach zgo​dy i spra​wie​dli​wo​ści? – Tak. Za dużo nie​na​wi​ści, i ze​msty jest w tej ro​bo​cie. Wy​ko​na​na być musi. To jest ofia​ra – niech więc bę​dzie jak naj​więk​sza. Znisz​cze​nie jest dzie​łem gnie​wu. Nie​chby, po​spo​łu po​szli w za​po​mnie​nie ty​ra​ni i ich za​bój​cy, niech po​zo​sta​nie tyl​ko pa​mięć o od​no​wi​cie​lach. – A czy So​fia An​to​now​na zgo​dzi​ła się z pa​nią? – za​py​ta​łem scep​tycz​nie. – Po​wie​dzia​ła tyl​ko: „To dla pani do​brze wie​rzyć w mi​łość.” Zda​je mi się, że mnie zro​zu​mia​ła. Spy​ta​ła po​tem, czy ry​chło spo​tkam się z pa​nem Ra​zu​mo​wem. Od​po​wie​dzia​łam, że mam na​dzie​ję spro​wa​dzić go jesz – cze dziś do mo​jej mat​ki, któ​ra wie już o jego przy​jeź​dzie i z cho​ro​bli​wą nie​cier​pli​wo​ścią chce się cze​goś o Wik​to​rze do​wie​dzieć. Był je​dy​nym zna​nym nam przy​ja​cie​lem i ser​decz​nym po​wier​ni​kiem mo​je​go bra​ta. Na to So​fia An​to​now​na: „Ach, tak – bra​ta pani. Pro​szę po​wie​dzieć panu Ra​zu​mo​wo​wi, że po​da​łam do

ogól​nej wia​do​mo​ści to, co mi do​nie​sio​no z Pe​ters​bur​ga. Rzecz do​ty​czy aresz​to​wa​nia pani bra​ta – do​da​ła. – Zdra​dził go czło​wiek z ludu, któ​ry się po​tem po​wie​sił. Pan Ra​zu​mow wy​tłu​ma​czy pani to wszyst​ko. Po​in​for​mo​wa​łam go w peł​ni dziś po po​łu​dniu. I pro​szę, niech pani po​wie panu Ra​zu​mo​wo​wi, że So​fia An​to​now​na prze​sy​ła mu po​zdro​wie​nia. Wy​jeż​dżam ju​tro wcze​snym ran​kiem – bar​dzo da​le​ko.” Po chwi​li mil​cze​nia pan​na Hal​din do​da​ła: – By​łam tak wstrzą​śnię​ta tą nie​spo​dzie​wa​ną wia​do​mo​ścią, że po pro​stu nie mo​głam wcze​śniej się do pana ode​zwać… Czło​wiek z ludu! Och, nasz bied​ny lud! Szła po​wo​li, jak​by ogar​nę​ło ją na​głe wy​czer​pa​nie. Opu​ści​ła gło​wę; z okien ja​kie​goś gma​chu o licz​nych ta​ra​sach i bal​ko​nach do​la​ty​wa​ły ba​nal​ne dźwię​ki ho​te​lo​wej mu​zy​ki; przed ni​skim, po​spo​li​tym por​ta​lem ka​sy​na czer​wie​ni​ły się w świe​tle elek​trycz​nych lamp dwa ja​skra​we afi​sze, spra​wia​ją​ce wra​że​nie pro​win​cjo​nal​nej tan​de​ty – zaś pu​ste bul​wa​ry i wy​lud​nio​ne uli​ce no​si​ły pięt​no ob​łud​nej za​cno​ści i bez​den​nej nudy. By​łem pew​ny, że pan​na Hal​din uzy​ska​ła ad​res, po​zwo​li​łem się więc pro​wa​dzić. Na mo​ście Mont Blanc, gdzie parę ciem​nych po​sta​ci zda​wa​ło się gu​bić w sze​ro​kiej i dłu​giej per​spek​ty​wie, wy​kre​ślo​nej przez dwa rzę​dy świa​teł, pan​na Hal​din rze​kła: – To nie​zbyt da​le​ko od na​sze​go domu. Tak mi się ja​koś zda​wa​ło, że nie może być in​a​czej. Ad​res jest rue de Ca​ro​uge. Bę​dzie to chy​ba je​den z tych wiel​kich no​wych do​mów dla ro​bot​ni​ków. Wzię​ła mnie przy​jaź​nie i uf​nie pod ra​mię i przy​śpie​szy​ła kro​ku. Było coś pry​mi​tyw​ne​go w na​szym po​stę​po​wa​niu. Nie po​my​śle​li​śmy wca​le o zdo​by​czach cy​wi​li​za​cji. Mi​nął nas za​póź​nio​ny tram​waj, rząd fia​cres stał pod szta​che​ta​mi ogro​du, a nam w ogó​le nie przy​szło do gło​wy, by z nich sko​rzy​stać. Ją może po​chła​niał po​śpiech, a co do mnie – cóż, wzię​ła mnie uf​nie pod ra​-

mię. Kie​dy wcho​dzi​li​śmy na lek​ką po​chy​łość Cor​ra​te​rie, gdzie wszyst​kie skle​py były już po​za​my​ka​ne, a w żad​nym oknie się nie świe​ci​ło (jak gdy​by cała za​ra​bia​ją​ca tu lud​ność ucie​kła z koń​cem dnia), pan​na Hal​din rze​kła nie​pew​nie: – Mo​gła​bym wpaść na chwi​lę do nas i zo​ba​czyć, co z mamą. Nie zbo​czy​ła​bym zbyt​nio z dro​gi. Od​ra​dzi​łem jej. Je​że​li pani Hal​din rze​czy​wi​ście spo​dzie​wa​ła się uj​rzeć Ra​zu​mo​wa tego wie​czo​ra, by​ło​by nie​roz​sąd​nie zja​wiać się bez nie​go. Im wcze​śniej od​naj​dzie​my mło​de​go czło​wie​ka i przy​pro​wa​dzi​my go, aby uspo​ko​ił wzbu​rze​nie mat​ki, tym le​piej. Zgo​dzi​ła się na moje ra​cje i prze​cię​li​śmy na ukos Pla​ce du Théâtre, wy​bru​ko​wa​ny ka​mien​ny​mi pły​ta​mi i cały błę​kit​no​sza​ry w elek​trycz​nym świe​tle, z czer​nie​ją​cym w środ​ku sa​mot​nym po​są​giem jeźdź​ca. Na rue de Ca​ro​uge zna​leź​li​śmy się w uboż​szej dziel​ni​cy, po​ło​żo​nej u krań​ców mia​sta. Nie za​bu​do​wa​ne pla​ce prze​pla​ta​ły się tu z no​wy​mi wy​so​ki​mi do​ma​mi. Na rogu bocz​nej uli​cy wa​chlarz ostre​go świa​tła pa​dał przez sze​ro​kie wej​ście świe​żo wy​bie​lo​ne​go skle​pu. Z da​le​ka moż​na było do​strzec jego wnę​trze, z do​syć ską​po za​sta​wio​ny​mi pół​ka​mi i ladą, po​ma​lo​wa​ną na bru​nat​no. To był ten dom. Zbli​żyw​szy się wzdłuż ciem​ne​go par​ka​nu ze smo​ło​wa​nych de​sek uj​rze​li​śmy na​roż​ną wą​ską ścia​nę ka​mie​ni​cy: pięć po​je​dyn​czych okien, jed​no nad dru​gim, zu​peł​nie nie oświe​tlo​nych i na​kry​tych głę​bo​kim cie​niem wy​sta​ją​ce​go da​chu. – Mu​si​my za​py​tać w skle​pie – orze​kła pan​na Hal​din. Bla​dy i szczu​pły męż​czy​zna z cien​kim wą​sem, w bia​łym, lecz wy​bru​dzo​nym koł​nie​rzy​ku i z po​strzę​pio​nym kra​wa​tem, po​ło​żył dzien​nik i roz​par​ty wy​god​nie obo​ma łok​cia​mi na pu​stej la​dzie, od​po​wie​dział, że pan, o któ​re​go py​tam, jest istot​nie jego lo​ca​ta​ire z trze​cie​go pię​tra, w tej chwi​li jed​nak nie ma go w domu. – W tej chwi​li – po​wtó​rzy​łem spoj​rzaw​szy na pan​nę Hal​din. – Czy to ma

zna​czyć, że spo​dzie​wa się pan wkrót​ce jego po​wro​tu? Skle​pi​karz ‘był bar​dzo uprzej​my, miał przy​mil​ne oczy i mięk​ki za​rys ust. Uśmie​chał się nie​znacz​nie, jak gdy​by wszyst​ko o wszyst​kim wie​dział. Pan Ra​zu​mow, któ​ry prze​by​wał przez cały dzień poza do​mem, po​wró​cił wcze​snym wie​czo​rem. Ku jego wiel​kie​mu zdzi​wie​niu ze​szedł zno​wu z góry przed pół go​dzi​ną. Zo​sta​wił klucz i nad​mie​nił w cza​sie krót​kiej roz​mo​wy, że wy​cho​dzi, aże​by za​czerp​nąć po​wie​trza. Mó​wiąc to skle​pi​karz wciąż się uśmie​chał spo​za pu​stej lady, z gło​wą wspar​tą na obu dło​niach. Po​wie​trze. Po​wie​trze. Ale czy to zna​czy​ło, że lo​ka​tor jego bę​dzie nie​obec​ny dłu​go czy krót​ko – tego nie mógł po​wie​dzieć. Noc była bar​dzo dusz​na, to praw​da. Po chwi​li mil​cze​nia, zwra​ca​jąc swo​je przy​mil​ne oczy ku drzwiom, do​dał: – Bu​rza przy​pę​dzi go z po​wro​tem. – Czy zbie​ra się na bu​rzę? – za​py​ta​łem. – Ależ oczy​wi​ście! Jak​by na po​twier​dze​nie tych słów usły​sze​li​śmy bar​dzo da​le​ki grzmot. Spoj​rzaw​szy na pan​nę Hal​din zo​rien​to​wa​łem się, że by​najm​niej nie chce ona dać za wy​gra​ną, po​wie​dzia​łem więc skle​pi​ka​rzo​wi, by w ra​zie po​wro​tu pana Ra​zu​mo​wa w cią​gu naj​bliż​szej pół go​dzi​ny po​pro​sił go o za​cze​ka​nie w skle​pie na dole. My nie​ba​wem zno​wu wstą​pi​my. Za całą od​po​wiedź skle​pi​karz ski​nął nie​znacz​nie gło​wą. Pan​na Hal​din wy​ra​zi​ła mil​cze​niem zgo​dę. Po​szli​śmy wol​no w dół uli​cy, kie​ru​jąc się za mia​sto. Po​przez ni​skie ogro​dze​nia skrom​nych will, ska​za​nych na zbu​rze​nie, zwi​sa​ły ga​łę​zie drzew ze zbi​tą masą li​sto​wia, oświe​tlo​ną od dołu bla​skiem ga​zo​wych lamp. Po​tęż​ny i mo​no​ton​ny huk lo​do​wa​tych wód Arve, spa​da​ją​cych z ni​skie​go jazu, pły​nął ku nam po​przez otwar​tą prze​strzeń wraz z chłod​nym tchnie​niem po​wie​trza. Po​dwój​ny rząd la​ta​mi wy​kre​ślał w głę​bi nie za​bu​do​wa​ną jesz​cze uli​cę. Z dru​gie​go brze​gu rze​ki, nad któ​rym wi​siał groź​ny mrok

chmu​ry brze​mien​nej bu​rzą, ja​kieś świa​tło, sa​mot​ne i za​mglo​ne, zda​wa​ło się na nas pa​trzeć znu​żo​nym spoj​rze​niem. Gdy do​szli​śmy aż do mo​stu, rze​kłem: – Le​piej wra​caj​my… Cho​ro​wi​ty wła​ści​ciel skle​pu ślę​czał wciąż nad dzien​ni​kiem, te​raz roz​ło​żo​nym sze​ro​ko na la​dzie. Gdy zaj​rza​łem, pod​niósł tyl​ko gło​wę i po​trzą​snął nią prze​czą​co, nie otwie​ra​jąc ust. Wró​ci​łem od razu do pan​ny Hal​din, cze​ka​ją​cej na ze​wnątrz, i ode​szli​śmy szyb​kim kro​kiem. Po​wie​dzia​ła krót​ko, że ju​tro wcze​snym ran​kiem wy​śle Annę z li​stem. Usza​no​wa​łem jej ma​ło​mów​ność są​dząc, że mil​cze​nie bę​dzie chy​ba naj​lep​szym spo​so​bem oka​za​nia mo​jej tro​ski. Na pół wiej​ska ulicz​ka, któ​rą wra​ca​li​śmy, prze​szła stop​nio​wo w zwy​kłą miej​ską uli​cę, sze​ro​ką i pu​stą. Spo​tka​li​śmy za​le​d​wie kil​ku spóź​nio​nych prze​chod​niów, a dro​ga zda​wa​ła się cią​gnąć w nie​skoń​czo​ność, po​nie​waż zro​zu​mia​ły nie​po​kój mo​jej to​wa​rzysz​ki i mnie się udzie​lił. W koń​cu we​szli​śmy na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes – ja​kiś bar​dziej niż zwy​kle sze​ro​ki, bar​dziej pu​sty, bar​dziej ob​umar​ły – smęt​ny ob​raz śpią​cej czci – god​no​ści. Uj​rzaw​szy już z… da​le​ka dwa oświe​tlo​ne okna, wy​obra​zi​łem so​bie pa​nią Hal​din, jak czu​wa w swo​im fo​te​lu udrę​czo​na i na​pię​ta, pod złym cza​rem de​spo​tycz​nych rzą​dów; ofia​ra ty​ra​nii i re​wo​lu​cji, wi​dok za​ra​zem okrut​ny i nie​do​rzecz​ny.

III

– Wstą​pi pan na chwi​lę? – spy​ta​ła Na​ta​lia Hal​din. Wy​ma​wia​łem się spóź​nio​ną porą. – Mama pana tak lubi – na​le​ga​ła. – Więc wstą​pię, żeby się tyl​ko do​wie​dzieć, jak mat​ka pani się mie​wa. Po​wie​dzia​ła jak​by do sie​bie: – Nie wiem na​wet, czy ona ze​chce uwie​rzyć, że nie zdo​ła​łam zna​leźć pana Ra​zu​mo​wa, sko​ro wbi​ła so​bie w gło​wę, że ukry​wam coś przed nią. Może pan po​tra​fi ją prze​ko​nać. – Mat​ka pani może i mnie nie ufać – za​uwa​ży​łem. – Panu? Dla​cze​go? Cóż mógł​by pan mieć do ukry​wa​nia przed nią? Nie jest pan ani Ro​sja​ni​nem, ani spi​skow​cem. Po​czu​łem głę​bo​ko moją eu​ro​pej​ską ob​cość i nie od​po​wie​dzia​łem już nic, zde​cy​do​wa​łem się jed​nak wy​trwać do koń​ca w swej roli bez​rad​ne​go wi​dza. Da​le​ki od​głos grzmo​tów w do​li​nie Ro​da​nu pod​cho​dził co​raz bli​żej pod uśpio​ne mia​sto pro​za​icz​nych cnót i uni​wer​sal​nej go​ścin​no​ści. Na wprost wiel​kiej, ciem​nej bra​my prze​szli​śmy na dru​gą stro​nę uli​cy i pan​na Hal​din za​dzwo​ni​ła do drzwi swe​go miesz​ka​nia. Otwar​ły się pra​wie na​tych​miast, jak gdy​by star​sza​wa słu​żą​ca już cze​ka​ła w przed​po​ko​ju na nasz po​wrót. Jej pła​ska twarz ja​śnia​ła za​do​wo​le​niem. – Ten pan przy​szedł – oświad​czy​ła, za​my​ka​jąc za nami drzwi. Nie zro​zu​mie​li​śmy, o co jej cho​dzi. Pan​na Hal​din zwró​ci​ła się do niej żywo: – Kto?

– Herr Ra​zu​mow – ob​ja​śni​ła. Z roz​mo​wy, któ​rą pro​wa​dzi​li​śmy przed wyj​ściem z domu, do​my​śli​ła się, w ja​kim celu jej mło​da pani wy​cho​dzi. To​też gdy ten pan wy​mie​nił w drzwiach swo​je na​zwi​sko, wpu​ści​ła go na​tych​miast. – Nikt tego nie mógł prze​wi​dzieć! – szep​nę​ła pan​na Hal​din pa​trząc na mnie swo​imi sza​ry​mi, po​waż​ny​mi oczy​ma. Przy​po​mniaw​szy so​bie wy​raz twa​rzy Ra​zu​mo​wa, kie​dy spo​tka​łem go przed czte​re​ma mniej wię​cej go​dzi​na​mi – wy​raz prze​śla​do​wa​ne​go przez wid​ma lu​na​ty​ka – za​sta​na​wia​łem się, co z tego wy​nik​nie, nie bez uczu​cia lęku. – Czy uprze​dzi​łaś moją mat​kę? – za​py​ta​ła pan​na Hal​din słu​żą​cą. – Nie. Po pro​stu wpro​wa​dzi​łam tego pana – od​po​wie​dzia​ła, zdzi​wio​na na​szy​mi za​tro​ska​ny​mi twa​rza​mi. – Mat​ka pani była prze​cież przy​go​to​wa​na – rze​kłem pół​gło​sem. – Tak. Ale on nie ma po​ję​cia… Wy​da​ło mi się, że żywi wąt​pli​wo​ści co do jego tak​tu. Na jej py​ta​nie, od jak daw​na ten pan znaj​do​wał się u mat​ki, Anna od​po​wie​dzia​ła, że der Herr jest w sa​lo​nie nie​ca​ły kwa​drans. Cze​ka​ła jesz​cze przez chwi​lę, po czym ode​szła z miną dość wy​stra​szo​ną. Pan​na Hal​din pa​trzy​ła na mnie w mil​cze​niu. – Sko​ro tak się już sta​ło – po​wie​dzia​łem – to pani orien​tu​je się prze​cież do​kład​nie, co przy​ja​ciel bra​ta może mat​ce po​wie​dzieć. I na pew​no póź​niej… – Tak – rze​kła Na​ta​lia Hal​din wol​no. – Za​sta​na – wdam się tyl​ko, czy nie by​ło​by le​piej nie prze​szka​dzać im te​raz, sko​ro roz​mo​wa za​czę​ła się w mo​jej nie​obec​no​ści. Za​mil​kli​śmy i, jak są​dzę, obo​je na​tę​ża​li​śmy słuch, ale ża​den dźwięk nie do​cho​dził spo​za za​mknię​tych drzwi. Twarz pan​ny Hal​din wy​ra​ża​ła bo​le​sne nie​zde​cy​do​wa​nie. Uczy​ni​ła ruch, jak gdy​by chcia​ła wejść, lecz cof​nę​ła się usły​szaw​szy kro​ki za drzwia​mi. Drzwi otwo​rzy​ły się i Ra​zu​mow wszedł pro​-

sto do przed​po​ko​ju, nie za​trzy​mu​jąc się po dro​dze. Znu​że​nie ca​łe​go dnia i wal​ka we​wnętrz​na tak go zmie​ni​ły, że mógł​bym był nie po​znać jego twa​rzy, któ​ra przed kil​ku za​le​d​wie go​dzi​na​mi – kie​dy mi​jał mnie obok pocz​ty – była wpraw​dzie bar​dzo dziw​na, lecz cał​kiem od​mien​na niż te​raz. Nie wy​da​wa​ła się wte​dy tak sina i oczy nie były tak po​sęp​ne. Te​raz pa​trzy​ły nie​wąt​pli​wie przy​tom​niej, ale cza​ił się w nich cień cze​goś świa​do​mie złe​go. Mó​wię o tym, po​nie​waż w pierw​szej chwi​li spoj​rze​nie Ra​zu​mo​wa spo​czę​ło na mnie, jak​kol​wiek nie zda​wał się mnie po​zna​wać lub choć​by za​uwa​żyć. Zna​la​złem się po pro​stu na li​nii jego wzro​ku. Nie wiem też, czy usły​szał nasz dzwo​nek i czy w ogó​le spo​dzie​wał się ko​goś zo​ba​czyć. Są​dzę, że chciał wyjść, i nie zda​je mi się, by spo​strzegł pan​nę Hal​din, póki nie po​de​szła do nie​go. Nie zwró​cił też uwa​gi na rękę, któ​rą ku nie​mu wy​cią​gnę​ła. – To pani, Na​ta​lio Wik​to​row​no… Może się pani zdzi​wi… że o tak spóź​nio​nej po​rze… Ale wi​dzi pani, pa​mię​ta​łem na​sze roz​mo​wy tam, w par​ku. Po​my​śla​łem, że pani na​praw​dę ży​czy​ła so​bie, abym nie​zwłocz​nie… więc przy​sze​dłem. Nie dla żad​nej in​nej przy​czy​ny. Po pro​stu, by po​wie​dzieć… Mó​wił z trud​no​ścią. Za​uwa​ży​łem to i przy​po​mnia​łem so​bie, co oświad​czył skle​pi​ka​rzo​wi; że wy​cho​dzi, by „za​czerp​nąć po​wie​trza”. Je​że​li taki był cel jego wyj​ścia, to jak wi​dać, za​wiódł się fa​tal​nie. Ze spusz​czo​ny​mi oczy​ma i ze zwie​szo​ną gło​wą usi​ło​wał skoń​czyć urwa​ne zda​nie: – …po​wie​dzieć coś, o czym do​wie​dzia​łem się sam do​pie​ro dzi​siaj – do​pie​ro dzi​siaj… Przez drzwi, któ​rych nie za​mknął, wi​dać było sa​lon. Oświe​tla​ła go je​dy​nie przy​ćmio​na lam​pa; oczy pani Hal​din nie zno​si​ły ga​zo​we​go ani elek​trycz​ne​go świa​tła. Sa​lon był do​syć duży i w prze​ci​wień​stwie do ja​sno oświe​tlo​ne​go przed​po​ko​ju, to​nął w pół​przej​rzy​stym mro​ku, prze​cho​dzą​cym da​lej w głę​bo​kie cie​nie. Na tym tle zo​ba​czy​łem nie​ru​cho​mą, lek​ko pod​da​ną ku przo​do​wi po​stać pani Hal​din, z bia​łą ręką opar​tą na po​rę​czy fo​te​la.

Nie po​ru​szy​ła się. Choć sie​dzia​ła przy oknie, nie do​strze​głem już w jej po​sta​wie wy​ra​zu ocze​ki​wa​nia. Ro​le​ta była spusz​czo​na, a poza oknem znaj​do​wa​ło się tyl​ko noc​ne nie​bo brze​mien​ne bu​rzą oraz to mia​sto obo​jęt​ne i przy​gar​nia​ją​ce każ​de​go w swej chłod​nej, nie​mal po​gar​dli​wej to​le​ran​cji – sza​now​ne mia​sto uchodź​ców, dla któ​re​go wszyst​kie te bóle i na​dzie​je nic nie zna​czy​ły. Siwa gło​wa pani Hal​din opa​dła na pier​si. Po​my​śla​łem, że praw​dzi​wy dra​mat de​spo​ty​zmu by​najm​niej nie roz​gry​wa się na wiel​kiej wi​dow​ni po​li​tycz​nej. Oto znów – świa​dek ze zrzą​dze​nia losu – mia​łem spo​sob​ność rzu​cić okiem poza ku​li​sy i doj​rzeć coś o wie​le bar​dziej istot​ne​go niż sło​wa i ge​sty pu​blicz​nych wy​stą​pień. Mia​łem pew​ność, że ta mat​ka na prze​kór wszyst​kie​mu nie zgo​dzi​ła się w głę​bi ser​ca na utra​tę syna. Było to coś wię​cej niż nie​po​cie​szo​na ża​łość Ra​che​li, coś głęb​sze​go i trud​niej do​stęp​ne​go w swym prze​ra​ża​ją​cym spo​ko​ju. Bia​ły na​chy​lo​ny pro​fil jej twa​rzy, le​d​wie ry​su​ją​cy się na nie​wy​raź​nym tle fo​te​la, spra​wiał wra​że​nie, że mat​ka Hal​di​na wpa​tru​je się w coś le​żą​ce​go na jej ko​la​nach, jak gdy​by spo​czy​wa​ła tam uko​cha​na gło​wa. Ta​kim był ten mój rzut oka poza ku​li​sy, po czym pan​na Hal​din, prze​szedł​szy koło Ra​zu​mo​wa, za​mknę​ła drzwi. Uczy​ni​ła to nie bez pew​ne​go wa​ha​nia. Wy​da​ło mi się przez chwi​lę, że wej​dzie do mat​ki, po​sła​ła jed​nak ku niej tyl​ko nie​spo​koj​ne spoj​rze​nie. Może gdy​by pani Hal​din po​ru​szy​ła się… Ale nie; w nie​ru​cho​mo​ści tej bez​kr​wi​stej twa​rzy była strasz​li​wa od​le​głość cier​pie​nia, na któ​re nie ma rady. Przez ten czas mło​dy czło​wiek stał z oczy​ma wbi​ty​mi w zie​mię. Myśl, że mu​siał​by raz jesz​cze po​wta​rzać to, co już po​wie​dział, była dlań nie do znie​sie​nia. Spo​dzie​wał się, że za​sta​nie obie ko​bie​ty ra​zem. A wte​dy – mó​wił so​bie – za​ła​twi się z tym wszyst​kim raz na za​wsze, raz na za​wsze. „Całe szczę​ście, że nie wie​rzę w świat po​za​gro​bo​wy” – po​my​ślał cy​nicz​nie. Gdy po wrzu​ce​niu owe​go taj​ne​go li​stu do skrzyn​ki pocz​to​wej zna​lazł się

sam w swo​im po​ko​ju, od​zy​skał do pew​ne​go stop​nia rów​no​wa​gę we​wnętrz​ną, pi​sząc swój ta​jem​ny pa​mięt​nik. Ro​zu​miał do​sko​na​le nie​bez​pie​czeń​stwo tego dziw​ne​go fol​go​wa​nia so​bie. Sam zresz​tą o tym wspo​mi​na, nie był jed​nak w sta​nie pi​sa​nia za​nie​chać. Spra​wia​ło mu ono ulgę, go​dzi​ło go z lo​sem. Sie​dział więc przy świe​tle jed​nej świe​cy i pi​sał, póki nie przy​szło mu na myśl, że po​wi​nien oso​bi​ście po​wia​do​mić te pa​nie o wy​ja​śnie​niu, ja​kie po​da​ła mu So​fia An​to​now​na co do aresz​to​wa​nia Hal​di​na. Do​wie​dzą się o tym na pew​no z ja​kie​goś in​ne​go źró​dła, a wte​dy jego mil​cze​nie mo​gło​by się wy​dać dziw​ne nie tyl​ko mat​ce i sio​strze Hal​di​na, ale tak​że i in​nym lu​dziom. Do​szedł​szy do ta​kie​go wnio​sku, nie stwier​dził w so​bie żad​nej wy​raź​nej nie​chę​ci, by sta​wić czo​ło tej ko​niecz​no​ści, a wkrót​ce za​czął go drę​czyć nie​po​kój, by skoń​czyć z tym jak naj​prę​dzej. Spoj​rzał na ze​ga​rek. Nie, nie było jesz​cze za póź​no. Owych pięt​na​ście mi​nut, spę​dzo​nych z pa​nią Hal​din, wy​da​ło mu się jak​by ze​mstą nie​wia​do​me​go: ta bla​da twarz, ten sła​by, ale wy​raź​ny głos, ta gło​wa, zra​zu gor​li​wie ku nie​mu zwró​co​na, a po krót​kiej chwi​li zno​wu opusz​czo​na nie​ru​cho​mo na pier​si – w przy​ćmio​nym świe​tle po​ko​ju, w któ​rym jego sło​wa dźwię​cza​ły tak do​no​śnie, po​mi​mo że sta​rał się je przy​ci​szyć – wszyst​ko to wstrzą​snę​ło nim niby zdu​mie​wa​ją​ce od​kry​cie. Ja​kiś ta​jem​ny upór zda​wał się tkwić w tej ża​ło​ści, coś, cze​go nie mógł zro​zu​mieć, a w każ​dym ra​zie cze​go się nie spo​dzie​wał. Czy była to wro​gość? Ale to go nie ob​cho​dzi​ło. Obec​nie nic mu nie mo​gło za​szko​dzić: w oczach re​wo​lu​cjo​ni​stów prze​szłość jego była już bez cie​nia. Za​iste prze​szedł po wid​mie Hal​di​na, któ​re po​zo​sta​ło za nim bez​sil​ne i bier​ne na za​śnie​żo​nym bru​ku. A oto była mat​ka wid​ma, stra​wio​na bó​lem i bla​da jak upiór. Ogar​nę​ło go ja​kieś li​to​sne zdzi​wie​nie. Lecz to oczy​wi​ście nie było waż​ne. Mat​ki nie były waż​ne. Nie mógł się otrzą​snąć z przej​mu​ją​ce​go wra​że​nia, ja​kie na nim spra​wił wi​dok tej mil​czą​cej, spo​koj​nej, si​wo​wło​sej ko​bie​ty, ale ja​kaś su​ro​wość wstą​pi​ła w jego my​śli. Ta​kie oto były skut​ki. No i cóż z tego? „A ja, czy spo​czy​wam na ró​żach?” – wy​krzyk​nął w du​-

chu, gdy tak sie​dział opo​dal z oczy​ma przy​ku​ty​mi do tego po​są​gu bo​le​ści. Po​wie​dział wszyst​ko, co miał jej do po​wie​dze​nia, a kie​dy skoń​czył, nie wy​rze​kła ani sło​wa. Od​wró​ci​ła gło​wę, w cza​sie gdy mó​wił. Mil​cze​nie, ja​kie za​pa​dło po jego ostat​nich sło​wach, trwa​ło co naj​mniej kil​ka mi​nut. Cóż mo​gło zna​czyć? Wo​bec tej nie​po​ję​tej re​ak​cji za​czął go wy​trą​cać z su​ro​we​go spo​ko​ju gniew, daw​ny gniew na Hal​di​na, obu​dzo​ny na nowo wi​do​kiem jego mat​ki. A może uczu​cie, ści​ska​ją​ce jego ser​ce, było czymś w ro​dza​ju za​zdro​ści – jak​by o przy​wi​lej, któ​re​go tyl​ko on je​den był po​zba​wio​ny wśród wszyst​kich lu​dzi na świe​cie? Oto tam​ten spo​czął już w gro​bie, a prze​cież żył da​lej w mi​ło​ści tej bo​le​ją​cej ko​bie​ty, w my​ślach tych wszyst​kich lu​dzi po​zu​ją​cych na mi​ło​śni​ków ludz​ko​ści. Nie​po​do​bień​stwem było się go po​zbyć. „Sie​bie sa​me​go wy​da​łem na zgu​bę – po​my​ślał Ra​zu​mow. – Przez nie​go to się sta​ło. Nie mogę się od nie​go uwol​nić.” Str​wo​żo​ny tym od​kry​ciem, wstał i wy​szedł z ci​che​go, mrocz​ne​go po​ko​ju, po​zo​sta​wia​jąc w fo​te​lu mil​czą​cą, sta​rą ko​bie​tę – tę mat​kę! Nie spoj​rzał poza sie​bie. Po pro​stu uciekł. Ale otwo​rzyw​szy drzwi, prze​ko​nał się, że od​wrót ma od​cię​ty. Za​stą​pi​ła mu dro​gę sio​stra. O sio​strze nie za​po​mi​nał ani na chwi​lę, jed​nak nie spo​dzie​wał się zo​ba​czyć jej te​raz – może na​wet już nig​dy wię​cej. Jej obec​ność w przed​po​ko​ju była czymś tak nie​prze​wi​dzia​nym jak swo​je​go cza​su zja​wie​nie się bra​ta. Ra​zu​mow wzdry​gnął się, jak gdy​by zna​lazł się na​raz w spryt​nie za​sta​wio​nym po​trza​sku. Pró​bo​wał się uśmiech​nąć, ale nie po​tra​fił i spu​ścił oczy. „Czyż mu​szę te​raz zno​wu po​wta​rzać tę głu​pią hi​sto​rię?” – po​my​ślał i uczuł, że mu się robi sła​bo. Od wczo​raj nie miał ni​cze​go w ustach, nie był jed​nak w sta​nie za​sta​na​wiać się nad przy​czy​na​mi swe​go osła​bie​nia. Chciał wziąć ka​pe​lusz i odejść, po​wie​dziaw​szy tyl​ko kil​ka nie​zbęd​nych słów, ale za​sko​czy​ło go szyb​kie za​mknię​cie drzwi przez pan​nę Hal​din. Zwró​cił się ku niej, nie pod​no​sząc jed​nak oczu, cał​kiem bier​nie, niby pió​ro, co krę​ci się w nie​spo​koj​nym po​wie​trzu. W na​stęp​nej chwi​li ona prze​szła na

daw​ne miej​sce, a on raz jesz​cze zwró​cił się ku niej tak, że zna​leź​li się zno​wu na​prze​ciw sie​bie. – Tak, tak – rzu​ci​ła po​śpiesz​nie – je​stem panu bar​dzo wdzięcz​na, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, że pan za​raz przy​szedł… Tyl​ko by​ła​bym wo​la​ła… Czy mama po​wie​dzia​ła panu? – Cie​ka​wym, co mo​gła​by mi po​wie​dzieć, cze​go bym już przed​tem nie wie​dział? – rzekł naj​wi​docz​niej sam do sie​bie, jed​nak cał​kiem sły​szal​nie. – Bo ja to za​wsze wie​dzia​łem – do​dał gło​śniej, jak​by z roz​pa​czą. Zwie​sił gło​wę. Miał tak sil​ne po​czu​cie obec​no​ści Na​ta​lii Hal​din, że mniej by się mę​czył, je​śli​by pa​trzył na nią wprost. To ona prze​śla​do​wa​ła go te​raz. Prze​śla​do​wa​ła go od chwi​li, gdy uka​za​ła mu się na​gle w par​ku Châte​au Bo​rel z wy​cią​gnię​tą ręką i imie​niem bra​ta na ustach… W przed​po​ko​ju rząd ksią​żek zaj​mo​wał ścia​nę przy drzwiach wyj​ścio​wych, a pod prze​ciw​le​głą ścia​ną stał mały ciem​ny sto​lik i krze​sło. Pa​pie​ro​we obi​cie było nie​mal zu​peł​nie bia​łe, o ja​kimś ni​kłym de​se​niu. Świa​tło elek​trycz​nej lam​py, umiesz​czo​nej wy​so​ko pod su​fi​tem, oświe​tla​ło ja​skra​wo to ja​sne kwa​dra​to​we wnę​trze i jego czte​ry pu​ste kąty, nie rzu​ca​jąc pra​wie cie​ni; łąka była dziw​na wi​dow​nia tego ukry​te​go dra​ma​tu. – Co pan przez to ro​zu​mie? – za​py​ta​ła pan​na Hal​din. – Co wie​dział pan za​wsze? Pod​niósł twarz bla​dą, na​pięt​no​wa​ną nie​wy​sło​wio​nym cier​pie​niem. Ale ów szcze​gól​ny wy​raz jego oczu, peł​nych tę​pe​go nie​przy​tom​ne​go upo​ru, któ​ry mu​siał ude​rzać i zdu​mie​wać każ​de​go, kto z nim roz​ma​wiał, za​czął ustę​po​wać. Było to tak, jak gdy​by od​zy​ski​wał przy​tom​ność pod wpły​wem obu​dzo​ne​go po​czu​cia cu​dow​nej har​mo​nii ry​sów, kształ​tów, spoj​rzeń i gło​su sto​ją​cej przed nim dziew​czy​ny, har​mo​nii, któ​ra czy​ni​ła z niej isto​tę zu​peł​nie wy​jąt​ko​wą i prze​ra​sta​ją​cą, że się tak wy​ra​żę, zwy​kłe po​ję​cie pięk​na. Pa​trzył na nią tak dłu​go, że się z lek​ka za​czer​wie​ni​ła.

– Co pan wie​dział? – po​wtó​rzy​ła nie​pew​nie. Tym ra​zem zdo​był się na uśmiech. – Do​praw​dy, gdy​by nie parę słów po​wi​ta​nia, wąt​pił​bym, czy mat​ka pani w ogó​le za​uwa​ży​ła moją obec​ność. Ro​zu​mie pani? Na​ta​lia Hal​din ski​nę​ła gło​wą. Jej opusz​czo​ne ręce po​ru​szy​ły się lek​ko. – Tak. Po pro​stu ser​ce pęka. Nie uro​ni​ła do​tąd ani jed​nej łzy. Ani jed​nej. – Ani jed​nej łzy! A pani, Na​ta​lio Wik​to​row​no? Czy pani mo​gła pła​kać? – Tak. Mo​głam. A przy tym je​stem jesz​cze dość mło​da, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, żeby wie​rzyć w przy​szłość. Ale kie​dy wi​dzę mat​kę tak strasz​li​wie za​ła​ma​ną, za​po​mi​nam pra​wie o wszyst​kim. I za​py​tu​ję sie​bie, czy po​win​nam być dum​na – czy tyl​ko zre​zy​gno​wa​na. Tyle osób nas od​wie​dza. Zu​peł​nie obcy lu​dzie pi​sa​li do nas z za​py​ta​niem, czy mogą przyjść zło​żyć swo​je usza​no​wa​nie. Nie​po​do​bień​stwem było sta​le za​my​kać drzwi przed nimi… Pan wie, że sam Piotr Iwa​no​wicz… O tak, oka​za​no nam dużo współ​czu​cia… ale byli i tacy, któ​rzy otwar​cie en​tu​zja​zmo​wa​li się jego śmier​cią. A po​tem, kie​dy zo​sta​wa​łam sama z moją bied​ną mat​ką, wszyst​ko to wy​da​wa​ło mi się ta​kie nie​wła​ści​we, tak nie​war​te ceny, jaką ona za to pła​ci. Ale kie​dy tyl​ko do​wie​dzia​łam się, że pan przy​je​chał do Ge​ne​wy, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, uczu​łam, że jest pan je​dy​ną oso​bą, któ​ra może mi po​móc… – W po​cie​sza​niu zbo​la​łej mat​ki? Co? – prze​rwał w taki spo​sób, że otwo​rzy​ła sze​ro​ko swe ja​sne, ufne oczy. – Ale czy ja się do tego na​da​ję. Po​my​śla​ła pani o tym? Mó​wił gło​sem zdy​sza​nym, któ​ry dziw​nie nie go​dził się z po​twor​nym przy​dźwię​kiem szy​der​stwa za​war​te​go w tych sło​wach. – Dla​cze​go? – szep​nę​ła Na​ta​lia Hal​din cie​pło. – Któż mógł​by nada​wać się le​piej od pana? Drgnął z gnie​wu, ale opa​no​wał się. – Na​praw​dę? I tak pani my​śli już od chwi​li usły​sze​nia, że je​stem w Ge​ne​-

wie, cho​ciaż mnie pani jesz​cze nie zna​ła? Jest to dal​szy do​wód tego za​ufa​nia, któ​re… Na​raz ton jego gło​su zmie​nił się, stał się bar​dziej do​bit​ny i bar​dziej re​flek​syj​ny. – Du​dzie są isto​ta​mi upo​śle​dzo​ny​mi, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Brak im in​tu​icji uczuć. Aby do zroz​pa​czo​nej mat​ki mó​wić we wła​ści​wy spo​sób o jej utra​co​nym synu, musi się mieć w tym wzglę​dzie ja​kieś do​świad​cze​nie, ja​kieś po​ję​cie o uczu​ciach sy​now​skich. A ja go nie mam, je​że​li pani chce znać całą praw​dę. Zwią​za​ła pani swe na​dzie​je z „pier​sią, któ​rej żad​na mi​łość nie roz​grza​ła”, jak po​wia​da po​eta… To nie zna​czy, że jest ona obo​jęt​na – do​dał ci​szej. – Je​stem pew​na, że nie ma pan nie​czu​łe​go ser​ca – rze​kła mięk​ko pan​na Hal​din. – Nie. Nie jest ono twar​de jak ka​mień – cią​gnął da​lej w za​my​śle​niu, jak​by pa​trzył na swo​je wła​sne ser​ce, le​żą​ce cięż​ko niby ka​mień w jego, jak ją okre​ślił – nie ogrza​nej pier​si. – Nie. Nie tak twar​de. Ale jak zdo​być się na to, cze​go pani spo​dzie​wa się po mnie – to już cał​kiem inna spra​wa. Nikt do​tych​czas cze​goś po​dob​ne​go ode mnie nie ocze​ki​wał. Nikt, komu moja tro​skli​wość by​ła​by się na coś przy​da​ła. A te​raz pani przy​cho​dzi. Pani! Te​raz! Nie, Na​ta​lio Wik​to​row​no. Już za póź​no. Przy​cho​dzi pani za póź​no. Pro​szę się po mnie ni​cze​go nie spo​dzie​wać. Cho​ciaż nie zro​bił żad​ne​go ru​chu, pan​na Hal​din od​su​nę​ła się nie​co, jak gdy​by do​strze​gła w jego twa​rzy prze​mia​nę, któ​ra nada​ła jego sło​wom pięt​no ukry​te​go uczu​cia, dzie​lo​ne​go przez nich obo​je. Na mnie, mil​czą​cym wi​dzu, ro​bi​li wra​że​nie lu​dzi, któ​rzy za​czy​na​ją so​bie uświa​da​miać czar, co urzekł ich od chwi​li, gdy spoj​rze​li na sie​bie po raz pierw​szy. Gdy​by któ​reś z nich zwró​ci​ło wów​czas oczy w moją stro​nę, był​bym spo​koj​nie otwo​rzył drzwi i wy​szedł. Ale nie uczy​ni​li tego. Zo​sta​łem więc, a wszel​ka oba​wa, bym przez to

po​peł​niał ja​kąś nie​dy​skre​cję, gu​bi​ła się w po​czu​ciu mego bez – gra​nicz​ne​go od​da​le​nia od tego po​nu​re​go wid​no​krę​gu ro​syj​skich za​gad​nień, co wię​ził ich wzrok, ich uczu​cia, ich du​sze. Pan​na Hal​din, szcze​ra i od​waż​na jak za​wsze, opa​no​wa​ła swój głos, mimo ca​łe​go za​afe​ro​wa​nia. – Co to może zna​czyć? – spy​ta​ła, jak gdy​by mó​wiąc do sie​bie. – To może zna​czyć, że pani od​da​je się czczym mrzon​kom, pod​czas gdy ja umia​łem po​zo​stać wśród rze​czy​wi​sto​ści i praw​dy ży​cia, na​sze​go ro​syj​skie​go ży​cia – ta​kiej, jaką ona jest. – Jest okrut​na – szep​nę​ła. – I brzyd​ka. Niech pani nie za​po​mi​na o tym – i brzyd​ka. Pro​szę spoj​rzeć, gdzie pani tyl​ko ze​chce: do​ko​ła sie​bie, tu, za gra​ni​cą, gdzie pani te​raz się znaj​du​je, jak poza sie​bie, na nasz kraj, z któ​re​go pani przy​by​ła. – Trze​ba pa​trzeć poza te​raź​niej​szość – jej głos miał ak​cent go​rą​ce​go prze​ko​na​nia. – Naj​le​piej po​tra​fią to śle​pi. Ale ja, na nie​szczę​ście, uro​dzi​łem się z otwar​ty​mi oczy​ma. I gdy​by pani wie​dzia​ła, na ja​kie dziw​ne rze​czy pa​trzy​łem! Na ja​kie zdu​mie​wa​ją​ce i nie​spo​dzie​wa​ne zja​wy… Ale po co mó​wić o tym wszyst​kim? – Prze​ciw​nie, ja chcę z pa​nem mó​wić o tym wszyst​kim – za​prze​czy​ła ze spo​koj​ną po​wa​gą. Nie zra​ża​ła się po​nu​rym na​stro​jem przy​ja​cie​la swe​go bra​ta, jak gdy​by ta jego go​rycz, ten ha​mo​wa​ny gniew były tyl​ko ozna​ka​mi obu​rzo​nej pra​wo​ści. Wi​dzia​ła, że nie jest prze​cięt​ną jed​nost​ką, i może na​wet nie chcia​ła, by był inny, niż wy​da​wał się jej uf​nym oczom. – Tak, wła​śnie z pa​nem – na​le​ga​ła. – Z pa​nem spo​śród wszyst​kich Ro​sjan na świe​cie… – Lek​ki uśmiech spo​czął prze​lot​nie na jej ustach. – Pod pew​nym wzglę​dem je​stem po​dob​na do mo​jej bied​nej mat​ki. Ja rów​nież nie mogę wy​rzec się na​sze​go uko​cha​ne​go zmar​łe​go, któ​ry – pro​szę nie za​po​mi​nać – był dla nas wszyst​-

kim. Nie chcę nad​uży​wać pań​skie​go współ​czu​cia, ale musi pan zro​zu​mieć, że je​dy​nie w panu mo​że​my zna​leźć to, co po​zo​sta​ło z jego szla​chet​nej du​szy. Pa​trzy​łem na Ra​zu​mo​wa. Ani je​den mu​skuł nie drgnął w jego twa​rzy. A jed​nak na​wet wte​dy nie po​są​dzi​łem go o nie​czu​łość. Była to ra​czej głę​bo​ka za​du​ma. W koń​cu z lek​ka się po​ru​szył. – Od​cho​dzi pań, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? – za​py​ta​ła. – Ja? Czy od​cho​dzę? Do​kąd? Ach tak, ale przed​tem mu​szę opo​wie​dzieć pani… – Głos jego był stłu​mio​ny i wi​dać było, że z od​ra​zą zmu​sza się do mó​wie​nia, jak gdy​by mowa była… czymś obrzy​dli​wym albo za​bój​czym. – Tę hi​sto​rię, wie pani – tę hi​sto​rię, któ​rą usły​sza​łem dziś po po​łu​dniu… – Już ją znam – rze​kła smut​no. – Zna ją pani! Czy pani tak​że ma ko​re​spon​den​tów w Pe​ters​bur​gu? – Nie. To od So​fii An​to​now​nej. Wi​dzia​łam ją wła​śnie przed chwi​lą. Prze​sy​ła panu po​zdro​wie​nia. Od​jeż​dża ju​tro. Spu​ścił na​resz​cie oczy, któ​ry​mi wpa​try​wał się w nią jak urze​czo​ny; ona tak​że pa​trzy​ła w zie​mię i kie​dy tak sta​li obo​je w ostrym świe​tle wśród czte​rech na​gich ścian przed​po​ko​ju, wy​glą​da​li jak​by okrut​nie tu spro​wa​dze​ni z mgli​ste​go bez​mia​ru wschod​nich kre​sów – pod ob​ser​wa​cję mo​ich za​chod​nich oczu. Więc ob​ser​wo​wa​łem ich. Cóż mi in​ne​go po​zo​sta​ło? Zda​wa​li się tak cał​ko​wi​cie za​po​mi​nać o moim ist​nie​niu, że nie śmia​łem się te​raz po​ru​szyć. I mó​wi​łem so​bie, że prze​cież mu​sie​li się spo​tkać – sio​stra i przy​ja​ciel zmar​łe​go. Spra​wa wol​no​ści, ide​ały, na​dzie​je, dą​że​nia – ujaw​nia​ją​ce się w ich wspól​nym przy​wią​za​niu do Wik​to​ra Hal​di​na, tej mo​ral​nej ofia​ry de​spo​ty​zmu – wszyst​ko to mu​sia​ło po​cią​gać ich ku so​bie z nie​uchron​no​ścią prze​zna​cze​nia. Na​wet jej nie​zna​jo​mość świa​ta i jego osa​mot​nie​nie, o któ​rym w tak dziw​ny spo​sób na​po​mknął – mu​sia​ły pro​wa​dzić do ta​kie​go koń​ca. I oto wi​dzia​łem, że rzecz się już do​ko​na​ła. To ja​sne. Nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści, że mu​sie​li my​śleć o so​bie na dłu​go przed​tem, nim się spo​tka​li. Ona po​sia​da​ła

list uko​cha​ne​go bra​ta, któ​ry za​pa​lał jej wy​obraź​nię su​ro​wą po​chwa​łą, zwią​za​ną z tym je​dy​nym na​zwi​skiem; je​śli zaś cho​dzi o nie​go, to wy​star​czy​ło, by zo​ba​czył tę wy​jąt​ko​wą dziew​czy​nę. Dzi​wić mo​gła tyl​ko jego po​sęp​na opor​ność wo​bec jej wy​raź​nej ser​decz​no​ści. Był jed​nak mło​dy i choć su​ro​wy i od​da​ny re​wo​lu​cyj​nym ide​ałom, nie był śle​py. Okres po​wścią​gli​wo​ści się skoń​czył i oto Ra​zu​mow prze​szedł do dzia​ła​nia na swój wła​sny spo​sób. Nie mo​głem in​a​czej tłu​ma​czyć so​bie zna​cze​nia tej póź​nej wi​zy​ty, boć prze​cie nie było nic pil​ne​go w tym, co miał do po​wie​dze​nia. Za​świ​ta​ła mi praw​dzi​wa przy​czy​na: zro​zu​miał, że jej po​trze​bu​je – a ona do​zna​wa​ła tego sa​me​go uczu​cia. Wi​dzia​łem ich po raz dru​gi ra​zem i zda​wa​łem so​bie spra​wę, że gdy się zno​wu spo​tka​ją, nie bę​dzie już mnie przy nich; wspo​mi​na​ny czy za​po​mnia​ny, fak​tycz​nie prze​sta​nę ist​nieć dla tych dwoj​ga mło​dych. Do​ko​na​łem tego od​kry​cia w cią​gu kil​ku chwil. Tym​cza​sem Na​ta​lia Hal​din opo​wia​da​ła Ra​zu​mo​wo​wi po​krót​ce o na​szych wę​drów​kach z jed​ne​go koń​ca Ge​ne​wy… na dru​gi. Mó​wiąc wznio​sła ręce po​nad gło​wę, by od​wią​zać wo​al​kę, i ruch ten ujaw​nił na chwi​lę ku​szą​cy wdzięk jej dziew​czę​cej po​sta​ci przy​bra​nej w naj​skrom​niej​szą ża​ło​bę. W przej​rzy​stym cie​niu, jaki ron​do ka​pe​lu​sza rzu​ca​ło na jej twarz, jej sza​re oczy błysz​cza​ły urze​ka​ją​co. Głos, o nie ko​bie​cym, a jed​nak prze​pięk​nym brzmie​niu, był spo​koj​ny – mó​wi​ła szyb​ko, szcze​rze, bez żad​ne​go za​kło​po​ta​nia. Gdy uspra​wie​dli​wia​ła swój po​stę​pek sta​nem psy​chicz​nym mat​ki, skurcz bólu zmą​cił szla​chet​ną i ufną har​mo​nię jej ry​sów. Pa​trząc na Ra​zu​mo​wa sto​ją​ce​go ze spusz​czo​ny​mi oczy​ma, mia​łem wra​że​nie, że słu​cha jak​by mu​zycz​nej me​lo​dii, a nie wy​po​wia​da​nych słów. Kie​dy skoń​czy​ła, zda​wał się jesz​cze słu​chać w ten sam spo​sób – nie​ru​cho​my i, rzekł​byś, urze​czo​ny su​ge​stią gło​su. Ock​nął się mam​ro​cząc: – Tak, tak. Nie uro​ni​ła ani jed​nej łzy. Zda​wa​ła się nie sły​szeć tego, co mó​wi​łem. Mo​głem mó​wić byle co. Wy​glą​da​ła tak, jak​by już nie na​le​ża​ła do tego świa​ta. Twarz pan​ny Hal​din zdra​dza​ła głę​bo​kie przy​gnę​bie​nie. Głos jej za​ła​mał

się. – Pan na​wet nie wie, jak źle jest z mamą. Spo​dzie​wa się te​raz, że go zo​ba​czy. – Upu​ściw​szy wo​al​kę za​ci​snę​ła dło​nie w udrę​ce. – I skoń​czy się na tym, że go na​praw​dę zo​ba​czy – wy​krzyk​nę​ła. Ra​zu​mow pod​niósł rap​tem gło​wę i ob​jął ją prze​cią​głym, za​my​ślo​nym spoj​rze​niem. – Hm, to jest bar​dzo moż​li​we – mruk​nął ja​kimś szcze​gól​nym to​nem, jak gdy​by wy​ra​żał opi​nię o rze​czy​wi​stym fak​cie. – Cie​kaw je​stem co… – urwał w po​ło​wie zda​nia. – To był​by ko​niec. Stra​ci zmy​sły, a za zmy​sła​mi pój​dzie jej du​sza. Pan​na Hal​din roz​plo​tła ręce i opu​ści​ła je wzdłuż cia​ła. – Tak pani są​dzi? – za​py​tał z za​in​te​re​so​wa​niem. Usta pan​ny Hal​din roz​chy​li​ły się lek​ko. Coś nie​ocze​ki​wa​ne​go i nie​zgłę​bio​ne​go w cha​rak​te​rze tego mło​de​go czło​wie​ka fa​scy​no​wa​ło ją od po​cząt​ku. – Nie. Wid​ma zmar​łych nie przy​no​szą ani praw​dy, ani po​cie​chy – do​dał po chwi​li cięż​kie​go mil​cze​nia. – Mo​głem mat​ce pani po​wie​dzieć coś praw​dzi​we​go: na przy​kład, że brat pani za​mie​rzał ra​to​wać swe ży​cie – że chciał uciec. Co do tego nie może być żad​nej wąt​pli​wo​ści. Ale nie po​wie​dzia​łem nic. – Nie po​wie​dział pan! I dla​cze​go? – Nie wiem. Inne my​śli przy​szły mi do gło​wy – rzekł. Od​nio​słem wra​że​nie, że ob​ser​wu​je sie​bie we​wnętrz​nie, jak gdy​by sta​rał się li​czyć ude​rze​nia wła​sne​go ser​ca, a rów​no​cze​śnie jego wzrok ani na chwi​lę nie opusz​czał twa​rzy pan​ny Hal​din. – Pani tam nie było – cią​gnął da​lej. – Po​sta​no​wi​łem już nig​dy wię​cej nie wi​dzieć się z pa​nią. Zda​wa​ło się, że sło​wa te na chwi​lę ode​bra​ły jej od​dech. – Pan… jak to moż​li​we? – Mo​gła​by pani rów​nie do​brze za​py​tać… Jed​nak zda​je mi się, że mat​ce pani nie po​wie​dzia​łem tego przez ostroż​ność. Mo​głem był za​pew​nić ją, że w

ostat​niej roz​mo​wie, któ​rą syn jej pro​wa​dził na wol​no​ści, wspo​mi​nał was obie… – To z pa​nem miał tę ostat​nią roz​mo​wę! – prze​rwa​ła swym głę​bo​kim uczu​cio​wym gło​sem. – Kie​dyś musi pan… – Tak, ze mną. O pani po​wie​dział, że ma pani ufne oczy. I nie wiem dla​cze​go, nie mo​głem za​po​mnieć tych słów. Zna​czy​ły one, że nie ma w pani pod​stę​pu ani oszu​stwa, ani fał​szu, ani po​dejrz​li​wo​ści – że w ser​cu pani nie ma ni​cze​go, co po​zwo​li​ło​by pani roz​po​znać żywe, czyn​ne, wy​mow​ne kłam​stwo, gdy​by kie​dy​kol​wiek sta​nę​ło na jej dro​dze. Że pani jest pre​de​sty​no​wa​na na ofia​rę… Ha, co za sza​tań​ski pod​szept! Kon​wul​syj​ny i nie​opa​no​wa​ny ton ostat​nich słów do​wo​dził, jak za​wod​na była jego wła​dza nad sobą. Ro​bił wra​że​nie czło​wie​ka, któ​ry zlek​ce​wa​żył wła​sną skłon​ność do za​wro​tu gło​wy na wy​ży​nach i na​gle za​chwiał się nad sa​mym brze​giem prze​pa​ści. Pan​na Hal​din przy​ci​snę​ła rękę do pier​si. Upusz​czo​na czar​na wo​al​ka le​ża​ła po​mię​dzy nimi na pod​ło​dze. Buch pan​ny Hal​din przy​wró​cił mu przy​tom​ność. Przy​glą​dał się upo​rczy​wie jej ręce, do​pó​ki z wol​na nie opa​dła, po czym zno​wu wzniósł oczy ku jej twa​rzy. Ale nie dał jej przyjść do sło​wa. – Nie? Nie ro​zu​mie pani? To bar​dzo do​brze. – Zdu​mie​wa​ją​cym wy​sił​kiem woli od​zy​skał pa​no​wa​nie nad sobą. – Więc roz​ma​wia​ła pani z So​fią An​to​now​ną? – Tak. So​fia An​to​now​ną po​wie​dzia​ła mi… – pan​na Hal​din urwa​ła i co​raz więk​sze zdu​mie​nie ma​lo​wa​ło się w jej sze​ro​ko otwar​tych oczach. – Hm. To jest wróg god​ny sza​cun​ku – mruk​nął, jak gdy​by był sam. – Spo​sób, w jaki wy​ra​ża​ła się o panu, był nad​zwy​czaj życz​li​wy – za​uwa​ży​ła pan​na Hal​din, prze​cze​kaw​szy chwi​lę. – Ta​kie pani od​nio​sła wra​że​nie? A ona jest prze​cież naj​in​te​li​gent​niej​sza z ca​łej pacz​ki. Rze​czy ukła​da​ją się więc jak naj​le​piej. Wszyst​ko sprzy​się​ga się,

żeby… Ach, ci spi​skow​cy – mó​wił wol​no, z ak​cen​tem po​gar​dy – owład​nę​li​by pa​nią, za​nim​by się pani spo​strze​gła. Na​ta​lio Wik​to​row​no, wie pani, że ja z naj​więk​szym tru​dem bro​nię się od prze​sąd​nej wia​ry w dzia​ła​nie Opatrz​no​ści. Jest w tym coś nie​od​par​te​go… Al​ter​na​ty​wą oczy​wi​ście był​by oso​bo​wy Dia​beł na​szych pro​stych przod​ków. Ale je​śli tak, to tym ra​zem prze​brał ab​so​lut​nie mia​rę – ten sta​ry Oj​ciec Kłam​stwa – nasz na​ro​do​wy pa​tron, nasz bóg do​mo​wy, któ​re​go za​bie​ra​my ze sobą, kie​dy je​dzie​my za gra​ni​cę. Tym ra​zem prze​brał mia​rę. Zda​je się, że nie je​stem dość pro​sto​dusz​ny… W tym rzecz! Po​wi​nie​nem był wie​dzieć… I ja to wie​dzia​łem – do​dał z wy​ra​zem roz​dzie​ra​ją​cej roz​pa​czy, któ​ra prze​mo​gła moje zdu​mie​nie. „Ten czło​wiek osza​lał” – po​my​śla​łem prze​ra​żo​ny. W chwi​lę po​tem do​zna​łem bar​dzo szcze​gól​ne​go wra​że​nia, któ​re​go nie spo​sób od​dać uży​wa​jąc zwy​kłych okre​śleń. Było to tak, jak gdy​by Ra​zu​mow prze​bił się na uli​cy no​żem i przy​szedł nam to po​ka​zać; co wię​cej – rzekł​byś, że ob​ra​ca nóż w ra​nie i przy​glą​da się skut​kom. Tak przed​sta​wia​ło się to wra​że​nie, od​da​ne wi​dzial​nym ob​ra​zem. Nie mo​głem oprzeć się od​ru​cho​wi li​to​ści. Nade wszyst​ko jed​nak nie​po​ko​iłem się o pan​nę Hal​din, tak bar​dzo już do​świad​cza​ną w swo​ich naj​głęb​szych uczu​ciach. Jej po​sta​wa, jej twarz wy​ra​ża​ły współ​czu​cie wal​czą​ce z po​wąt​pie​wa​niem i nie​mal z trwo​gą. – Co to zna​czy, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? – Od​cień tkli​wo​ści prze​bi​jał z tego okrzy​ku. A on tyl​ko wpa​try​wał się w nią z ta​kim zu​peł​nym pod​da​niem wszyst​kich swych władz, ja​kie u szczę​śli​we​go ko​chan​ka no​si​ło​by na​zwę eks​ta​zy. – Dla​cze​go pa​trzy pan na mnie w ten spo​sób, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? Zwró​ci​łam się do pana z całą szcze​ro​ścią. Te​raz mu​szę ja​sno zdać so​bie spra​wę ze swo​ich… – Umil​kła, jak gdy​by chcąc mu dać spo​sob​ność do po​wie​dze​nia wresz​cie cze​goś, co by​ło​by god​ne tej pod​nio​słej wia​ry, jaką po​kła​da​ła w przy​ja​cie​lu bra​ta. Jego mil​cze​nie sta​ło się przej​mu​ją​ce jak za​po​wiedź ja​kiejś do​-

nio​słej de​cy​zji. W koń​cu pan​na Hal​din pod​ję​ła zno​wu bła​gal​nym to​nem: – Wy​cze​ki​wa​łam pana z upra​gnie​niem. Ale te​raz, kie​dy po​wo​do​wa​ny do​bro​cią przy​szedł pan do nas, prze​ra​ża mnie pan. Mówi pan tak za​gad​ko​wo. Wy​glą​da na to, jak gdy​by pan ukry​wał coś przede mną. – Niech mi pani po​wie, Na​ta​lio Wik​to​row​no – wy​mó​wił wresz​cie dziw​nym, bez​dź​więcz​nym gło​sem kogo pani tam wi​dzia​ła? Była zdu​mio​na i jak​by za​wie​dzio​na w swych ocze​ki​wa​niach. – Gdzie? U Pio​tra Iwa​no​wi​cza? Był tam pan La​spa​ra i trzy inne oso​by. – Aha! Awan​gar​da… sztur​mo​wy od​dział wiel​kie​go spi​sku – mruk​nął sam do sie​bie. – No​si​cie​le iskry, ma​ją​cej wy​wo​łać wy​buch, któ​ry by wstrzą​snął pod​sta​wa​mi bytu tylu mi​lio​nów lu​dzi po to, aby Piotr Iwa​no​wicz mógł zo​stać gło​wą pań​stwa. – Do​ku​cza mi pan? – rze​kła. – Nasz dro​gi zmar​ły po​wie​dział mi kie​dyś bym pa​mię​ta​ła, że lu​dzie słu​żą za​wsze cze​muś wyż​sze​mu od nich sa​mych: – idei. – Nasz dro​gi zmar​ły – po​wtó​rzył wol​no. Wy​si​łek, jaki wkła​dał w to, by nie oka​zać wzru​sze​nia, po​chła​niał wszyst​kie siły jego du​szy. Stał przed nią niby czło​wiek, z któ​re​go ucho​dzi ży​cie. Na​wet jego oczy, po​dob​nie jak przy wiel​kim bólu fi​zycz​nym, stra​ci​ły cały blask. – Ach! Brat pani. Ale w ustach pani, w jej gło​sie brzmi to… i na​praw​dę wszyst​ko w pani jest bo​skie… Pra​gnął​bym znać naj​głęb​sze taj​ni​ki pani my​śli, uczuć. – Ale dla​cze​go, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu? – za​wo​ła​ła wstrzą​śnię​ta tymi sło​wa​mi, pa​da​ją​cy​mi z dziw​nie zmar​twia​łych warg. – Niech się pani nie lęka. To nie po to, żeby pa​nią zdra​dzić… Więc pani tam po​szła… No i co So​fia An​to​now​na po​wie​dzia​ła pani? – Na​praw​dę bar​dzo nie​wie​le. Była pew​na, że do​wiem się wszyst​kie​go od pana. Śpie​szy​ła się bar​dzo. –Głos pan​ny Hal​din za​ła​mał się i na chwi​lę umil​-

kła. – A ten czło​wiek, jak się oka​zu​je, ode​brał so​bie ży​cie – rze​kła smut​no. – Na​ta​lio Wik​to​row​no, pro​szę mi po​wie​dzieć – za​py​tał po chwi​li Ra​zu​mow – czy pani wie​rzy w wy​rzu​ty su​mie​nia? – Co za py​ta​nie! – Cóż pani może o tym wie​dzieć – mruk​nął nie​wy​raź​nie. – To nie dla ta​kich jak pani… Chcia​łem tyl​ko za​py​tać, czy pani wie​rzy w sku​tecz​ność wy​rzu​tów su​mie​nia. Za​wa​ha​ła się, jak gdy​by nie zro​zu​miaw​szy, po​tem twarz jej roz​bły​sła. – Tak – rze​kła sta​now​czo. – A więc zo​stał roz​grze​szo​ny. Zresz​tą ten Zie​mi​nicz to by​dlę, pi​jac​kie by​dlę. Na​ta​lia Hal​din wzdry​gnę​ła się. – Ale to był czło​wiek z ludu – cią​gnął Ra​zu​mow – z tego ludu, któ​re​mu oni – re​wo​lu​cjo​ni​ści – baj​du​rzą o wznio​słych na​dzie​jach. Cóż, lu​do​wi trze​ba wy​ba​czyć… Zresz​tą i pani nie po​win​na wie​rzyć wszyst​kie​mu, cze​go na​słu​cha​ła się z tam​te​go źró​dła – do​dał z ja​kąś po​nu​rą nie​chę​cią. – Pan coś przede mną kry​je – wy​krzyk​nę​ła. – Na​ta​lio Wik​to​row​no, a czy pani wie​rzy w obo​wią​zek ze​msty? – Słu​chaj​cie, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu. Wie​rzę, że przy​szłość bę​dzie mi​ło​sier​na dla nas wszyst​kich. Re​wo​lu​cjo​ni​sta i wstecz​nik, ofia​ra i kat, zdraj​ca i zdra​dzo​ny – wszy​scy ra​zem do​stą​pią zmi​ło​wa​nia, kie​dy bły​śnie wresz​cie świa​tło na na​szym ciem​nym nie​bie. Zmi​ło​wa​nia do​stą​pią i za​po​mnie​nia, bo bez tego nie może być zgo​dy ani mi​ło​ści. – Sły​szę. Więc dla pani nie ist​nie​je ze​msta? Nig​dy? W naj​mniej​szym stop​niu? – uśmiech​nął się gorz​ko po​bla​dły​mi war​ga​mi. – Pani sama jest jak wcie​le​nie tej mi​ło​sier​nej przy​szło​ści. Dziw​na rzecz, że to nie uła​twia… Nie! Ale przy​pu​ść​my, że praw​dzi​wy zdraj​ca bra​ta pani – Zie​mia​nicz ode​grał w tym tak​że pew​ną rolę, lecz nie​waż​ną i cał​kiem mi​mo​wol​ną – przy​pu​ść​my, że to

był czło​wiek mło​dy, wy​kształ​co​ny, my​ślą​cy i pra​cu​ją​cy umy​sło​wo, ktoś, komu brat mógł za​ufać – może lek​ko​myśl​nie… a jed​nak… przy​pu​ść​my… Ale to cała opo​wieść. – I pan ją zna! Ale w ta​kim ra​zie cze​mu… – Sły​sza​łem ją. Były w niej scho​dy, a na​wet wid​ma, ale to nie ma zna​cze​nia, je​śli czło​wiek słu​ży cze​muś więk​sze​mu od sie​bie – słu​ży idei. Za​sta​na​wiam się, kto jest naj​więk​szą ofia​rą w tej hi​sto​rii? – W tej hi​sto​rii!– po​wtó​rzy​ła pan​na Hal​din. Zda​wa​ło się, że za​mie​ni​ła się w ka​mień. – Czy pani wie, dla​cze​go do pani przy​sze​dłem? Oto po pro​stu dla​te​go, że na ca​łym wiel​kim świe​cie nie mam ni​ko​go, do kogo mógł​bym pójść. Ro​zu​mie pani, co mó​wię? Ni​ko​go. Czy zda​je so​bie pani spra​wę z bez​na​dziej​no​ści tej my​śli: nie mieć – do kogo – pójść. Cał​ko​wi​cie wpro​wa​dzo​na w błąd en​tu​zja​stycz​ną in​ter​pre​ta​cją kil​ku wier​szy w li​ście ma​rzy​cie​la, owład​nię​ta lę​kiem sa​mot​nych dni w tym ich mrocz​nym i skłó​co​nym świe​cie – nie​zdol​na była doj​rzeć praw​dy sza​mo​cą​cej się na jego ustach. Zda​wa​ła so​bie tyl​ko spra​wę, że cier​piał, a nie wie​dzia​ła dla​cze​go. Już chcia​ła im​pul​syw​nie wy​cią​gnąć do nie​go rękę, gdy Ra​zu​mow prze​mó​wił zno​wu: – W go​dzi​nę po pierw​szym spo​tka​niu pani wie​dzia​łem, że tak bę​dzie. Męka wy​rzu​tów su​mie​nia, ze​msty, ka​ja​nia się, gnie​wu, nie​na​wi​ści, lęku – wszyst​ko to jest ni​czym w po​rów​na​niu ze strasz​li​wą po​ku​są, jaką po​sta​wi​ła mi pani na dro​dze, uka​zu​jąc mi się wów​czas z tym swo​im gło​sem, z tą twa​rzą, w par​ku tam​tej prze​klę​tej wil​li. Przez chwi​lę pa​trzy​ła na nie​go zu​peł​nie oszo​ło​mio​na, po czym z ro​dza​jem roz​pacz​li​wej prze​ni​kli​wo​ści się​gnę​ła wprost do sed​na rze​czy. – A ta hi​sto​ria, Ki​ry​ło Si​do​ro​wi​czu, ta hi​sto​ria! – Tu nie ma nic wię​cej do po​wie​dze​nia. – Zro​bił krok w przód, ona zaś po​-

ło​ży​ła rękę na jego ra​mie​niu, by go ode​pchnąć. Ale siły ją za​wio​dły, on zaś, choć drżą​cy na ca​łym cie​le, nie ustą​pił. – To wszyst​ko koń​czy się tu… wła​śnie w tym miej​scu. – Przy​ci​snął oskar​ży​ciel​ski pa​lec z całą siłą do swej pier​si i znie​ru​cho​miał. Chwy​ciw​szy po dro​dze krze​sło pod​bie​głem w samą porę, by wes​przeć pan​nę Hal​din i po​móc jej usiąść. Osu​wa​jąc się na krze​sło wy​krę​ci​ła się na moim ra​mie​niu i tak już po​zo​sta​ła, od​wró​co​na od nas obu, z gło​wą prze​wie​szo​ną przez po​ręcz. Ra​zu​mow pa​trzył na nią z ja​kimś prze​ra​ża​ją​cym, tę​pym spo​ko​jem. Nie​do​wie​rza​nie, wal​czą​ce ze zdu​mie​niem, gniew i od​ra​za od​ję​ły mi chwi​lo​wo mowę. Po​tem zwró​ci​łem się ku nie​mu, szep​cząc gło​sem zdła​wio​nym z wście​kło​ści: – To po​twor​ne. Cze​go pan jesz​cze chce? Nie po​win​na już pana zo​ba​czyć. Pro​szę wyjść… – Nie po​ru​szył się. – Czy pan nie ro​zu​mie, że pań​ska obec​ność jest nie do znie​sie​nia – na​wet dla mnie? Je​że​li po​zo​sta​ła w panu choć odro​bi​na wsty​du… Jego po​sęp​ne oczy zwró​ci​ły się wol​no w moim kie​run​ku. – Skąd się tu wziął ten sta​ry? – mruk​nął zdu​mio​ny. Na​gle pan​na Hal​din ze​rwa​ła się z krze​sła, po​stą​pi​ła parę kro​ków i za​chwia​ła się. Za​po​mi​na​jąc o moim obu​rze​niu, a na​wet w ogó​le o tym czło​wie​ku, po​śpie​szy​łem z po​mo​cą. Wzią​łem ją pod rękę, a ona dała się za​pro​wa​dzić do sa​lo​nu. Z dala od lam​py, w zgęsz​czo​nym mro​ku za​le​ga​ją​cym głąb po​ko​ju, pro​fil pani Hal​din, jej ręce i cała po​stać mia​ły w so​bie spo​kój ciem​ne​go ma​lo​wi​dła. Pan​na Hal​din przy​sta​nę​ła i ża​ło​snym ge​stem wska​za​ła na tra​gicz​ną nie​ru​cho​mość mat​ki, któ​ra zda​wa​ła się wciąż wpa​try​wać w uko​cha​ną gło​wę spo​czy​wa​ją​cą na jej ko​la​nach. Ten gest miał w so​bie nie​zrów​na​ną siłę wy​ra​zu i zdra​dzał taką głę​bię ludz​kiej roz​pa​czy, że nie moż​na było uwie​rzyć, iż był je​dy​nie skut​kiem bez​względ​ne​go dzia​ła​nia in​sty​tu​cji po​li​tycz​nych. Od​pro​wa​dziw​szy pan​nę Hal​-

din do ka​na​py, od​wró​ci​łem się, chcąc za​mknąć drzwi. Ob​ra​mo​wa​ny ich fu​try​ną, w prze​ni​kli​wym bla​sku bia​łe​go przed​po​ko​ju, Ra​zu​mow stał tam cią​gle przed pu​stym krze​słem, jak gdy​by wro​śnię​ty na za​wsze w miej​sce swej okrut​nej spo​wie​dzi. Ogar​nę​ło mnie zdu​mie​nie, że ta ta​jem​ni​cza siła, któ​ra wy​dar​ła z nie​go tę spo​wiedź, nie znisz​czy​ła za​ra​zem jego ży​cia, nie ro​ze​rwa​ła cia​ła. Sta​ło tam nie​na​ru​szo​ne. Pa​trzy​łem na sze​ro​ką li​nię jego bar​ków, na ciem​ną gło​wę, na za​dzi​wia​ją​cą nie​ru​cho​mość człon​ków. U jego stóp wo​al​ka, upusz​czo​na przez pan​nę Hal​din, wy​da​wa​ła się w su​ro​wej bie​li świa​tła jesz​cze czar​niej​sza. Wpa​try​wał się w nią jak urze​czo​ny. Rap​tem, na​chy​liw​szy się z nie​praw​do​po​dob​ną, dzi​ką szyb​ko​ścią, po​rwał ją i obu​rącz przy​ci​snął do twa​rzy. Coś – może bez​gra​nicz​ne zdu​mie​nie – za​ćmi​ło mi oczy tak, że wy​da​wa​ło się, iż znik​nął, za​nim się ru​szył. Trza​śnię​cie drzwi przy​wró​ci​ło mi wzrok i oto znów pa​trzy​łem na pu​ste krze​sło w pu​stym przed​po​ko​ju. Zna​cze​nie tego, co przed chwi​lą wi​dzia​łem, do​się​gło mo​jej świa​do​mo​ści jak cios obu​chem. Schwy​ci​łem Na​ta​lię Hal​din za ra​mię. – Ten nędz​nik po​rwał pani wo​al​kę! – krzyk​ną​łem prze​ra​żo​nym, głu​chym gło​sem, jak po do​ko​na​niu strasz​li​we​go od​kry​cia. – On… Resz​ty nie do​po​wie​dzia​łem. Cof​ną​łem się i pa​trzy​łem na nią z nie​mym prze​ra​że​niem. Jej ręce spo​czy​wa​ły mar​two na ko​la​nach, dłoń​mi ku gó​rze. Wol​no pod​nio​sła sza​re oczy. Cie​nie zda​wa​ły się w nich zja​wiać to nik​nąć – jak gdy​by pro​sty pło​mień jej du​szy za​czął się w koń​cu chwiać w zmien​nych prą​dach za​tru​te​go po​wie​trza, pły​ną​ce​go ze zgni​łej i ciem​nej ot​chła​ni, co chcia​ła ją po​chło​nąć jak swo​ją i gdzie cy​nizm uci​sku i bun​tu na​wet cno​ty wy​ra​dza w zbrod​nie. – Nie moż​na być bar​dziej nie​szczę​śli​wą… – Jej znę​ka​ny szept na​peł​nił mnie zgro​zą. – Nie moż​na… Czu​ję, że mi ser​ce lo​do​wa​cie​je.

IV

Ra​zu​mow szedł pro​sto do domu po lśnią​cym wil​go​cią bru​ku. Zlał go tęgi deszcz; blask da​le​kich bły​ska​wic igrał sła​bo na fa​sa​dach mil​czą​cych do​mów z za​mknię​ty​mi skle​pa​mi wzdłuż ca​łej rue de Ca​ro​uge; od cza​su do cza​su, po ni​kłym bły​sku, da​wał się sły​szeć głu​chy, sen​ny grzmot; ale sam ośro​dek na​wał​ni​cy za​trzy​mał się w do​li​nie Ro​da​mi jak gdy​by wzgar​dli​wie omi​ja​jąc tę czci​god​ną i bez​na​mięt​ną sie​dzi​bę de​mo​kra​tycz​nej wol​no​ści, to sta​tecz​ne mia​sto po​nu​rych ho​te​li, udzie​la​ją​cych jed​na​ko​wej, obo​jęt​nej go​ścin​no​ści tu​ry​stom wszel​kich na​ro​do​wo​ści i mię​dzy​na​ro​do​wym spi​skow​com wszel​kich od​cie​ni. Wła​ści​ciel skle​pu za​mie​rzał go wła​śnie za​mknąć, gdy Ra​zu​mow wszedł i nie wy​mó​wiw​szy sło​wa wy​cią​gnął rękę po klucz od swe​go po​ko​ju. Po​da​jąc go z pół​ki, skle​pi​karz miał już na ję​zy​ku żar​cik na te​mat uży​wa​nia po​wie​trza pod​czas bu​rzy, ale spoj​rzaw​szy na twarz swe​go lo​ka​to​ra, za​uwa​żył je​dy​nie, byle coś rzec: – Prze​mókł pan bar​dzo. – Tak, je​stem zmy​ty do czy​sta – mruk​nął Ra​zu​mow, ocie​ka​ją​cy wodą od gło​wy do stóp, i po​przez we​wnętrz​ne drzwi skie​ro​wał się na scho​dy wio​dą​ce do jego po​ko​ju. Nie prze​brał się, lecz za​pa​liw​szy świe​cę wy​jął ze​ga​rek z łań​cusz​kiem, po​ło​żył go na sto​le i za​siadł nie​zwłocz​nie, żeby pi​sać. Ze​szyt za​wie​ra​ją​cy jego kom​pro​mi​tu​ją​ce wy​zna​nia znaj​do​wał się w za​mknię​tej na klucz szu​fla​dzie, któ​rą gwał​tow​nie otwo​rzył i na​wet nie za​dał so​bie po​tem tru​du, aby ją z po​wro​tem za​su​nąć.

W tym oso​bli​wym pe​dan​ty​zmie pa​mięt​ni​kar​skim czło​wie​ka, któ​ry czy​tał, my​ślał i żył z pió​rem w ręku, prze​ja​wia się szcze​rze usi​ło​wa​nie roz​pra​wie​nia się tymi sa​my​mi spo​so​ba​mi z inną, głęb​szą wie​dzą. Po kil​ku ustę​pach, któ​re zo​sta​ły już wy​ko​rzy​sta​ne w ni​niej​szym opo​wia​da​niu albo też nie wno​szą nic no​we​go do psy​cho​lo​gicz​nej tre​ści pa​mięt​ni​ka (jest tam na​wet jesz​cze jed​na wzmian​ka o srebr​nym me​da​lu, i to na ostat​nich już kart​kach), na​stę​pu​je pół​to​rej stro​ny bez​ład​nych za​pi​sków, któ​rych sła​wa zdra​dza​ją zu​peł​ne za​sko​cze​nie no​wo​ścią i ta​jem​ni​czo​ścią tych ele​men​tów na​sze​go ży​cia uczu​cio​we​go, któ​rych ten sa​mot​nik do​tąd zu​peł​nie nie znał. I wte​dy do​pie​ro za​czy​na zwra​cać się wprost do czy​tel​nicz​ki, ku któ​rej kie​ro​wał swe my​śli, usi​łu​jąc w ury​wa​nych, peł​nych zdzi​wie​nia i gro​zy zda​niach wy​ra​zić su​we​ren​ną (tego sło​wa wła​śnie uży​wa) wła​dzę jej oso​by nad jego wy​obraź​nią, gdzie spo​czy​wał ukry​ty po​siew słów jej bra​ta. „…Naj​uf​niej​sze oczy na świe​cie – po​wie​dział brat o Pani, kie​dy był już u pro​gu śmier​ci. – A gdy Pani sta​ła przede mną z wy​cią​gnię​tą dło​nią, przy​po​mnia​łem so​bie na​wet dźwięk jego gło​su; spoj​rza​łem w oczy Pani… i to wy​star​czy​ło. Wie​dzia​łem, że coś się do​ko​na​ło, choć wte​dy nie zda​wa​łem so​bie jesz​cze spra​wy, co… Ale pro​szę się nie łu​dzić, Na​ta​lio Wik​to​row​no. By​łem prze​ko​na​ny, że nie ma w mo​jej pier​si ni​cze​go poza nie​na​sy​co​nym gnie​wem i nie​na​wi​ścią do was oboj​ga. Nie mo​głem za​po​mnieć, że brat wie​rzył, iż w Pani prze​trwa jego wi​zjo​ner​ska du​sza; on, ten czło​wiek, któ​ry okradł mnie z mego pra​co​wi​te​go i świa​do​me​go wła​snej dro​gi ist​nie​nia. Ja prze​cież mia​łem tak​że swo​ją ideę prze​wod​nią; a pro​szę pa​mię​tać, że u nas trud​niej pę​dzić ży​cie w pra​cy i sa​mo​za​par​ciu ani​że​li wyjść na uli​cę i za – bi​jać z prze​ko​na​nia. Lecz do​syć o tym. Nie​waż​ne, nie​na​wiść czy nie – po​czu​łem na​tych​miast, że choć​bym Cie​bie uni​kał, nie uda mi się uciec przed Two​im ob​ra​zem. By​wa​ło, że mó​wię, zwra​ca​jąc się do zmar​łe​go: «Czy to w ten spo​sób za​mie​rzasz mnie prze​śla​do​wać?» I do​pie​ro póź​niej po​ją​łem wszyst​ko – do​pie​ro dzi​siaj, do​pie​-

ro przed paru go​dzi​na​mi. Cóż mo​głem wie​dzieć o tym, co tar​ga​ło mi du​szę na strzę​py i do​by​wa​ło na usta skry​tą na za​wsze ta​jem​ni​cę. To​bie było są​dzo​ne od​ro​bić zło spra​wia​jąc, bym wy​dał sa​me​go sie​bie i wró​cił na dro​gę praw​dy i spo​ko​ju. To​bie! I uczy​ni​łaś to w taki sam spo​sób, w jaki on mnie zgu​bił: na​rzu​ca​jąc mi swo​je za​ufa​nie.. Tyl​ko że to, za co jego znie​na​wi​dzi​łem, w To​bie wy​da​ło mi się w koń​cu szla​chet​ne i wznio​słe. Po​wta​rzam jed​nak: nie chcę wpro​wa​dzać Cię w błąd. By​łem za​prze​da​ny złu. Ra​do​wa​łem się, że na​kło​ni​łem tam​te​go po​czci​we​go głup​ca, aby ukradł ojcu pie​nią​dze. Był głup​cem, lecz nie był zło​dzie​jem. Ja zro​bi​łem z nie​go zło​dzie​ja. To było mi po​trzeb​ne. Mu​sia​łem utwier​dzić się w mo​jej wzgar​dzie i nie​na​wi​ści ku temu, co zdra​dzi​łem. W moim udrę​czo​nym ser​cu mie​ści​ła się nie mniej​sza ilość żmij niż u każ​de​go z tych so​cjal​de​mo​kra​tów: próż​ność, am​bi​cja, za​zdrość, ha​nieb​ne po​żą​da​nia, brud​ne pa​sje za​wi​ści i ze​msty. Okra​dzio​no mnie prze​cież z bez​pie​czeń​stwa, z lat so​lid​nej pra​cy, z naj​pięk​niej​szych na​dziei. Słu​chaj – te​raz przy​cho​dzi praw​dzi​we wy​zna​nie. Tam​to było jesz​cze ni​czym. By mnie zba​wić, Two​je ufne oczy mu​sia​ły za​pro​wa​dzić mnie na sam brzeg naj​czar​niej​szej zdra​dy. Wi​dzia​łem, jak sta​le pa​trzą na mnie z tą uf​no​ścią czy​ste​go ser​ca, któ​re​go nie tknę​ło żad​ne zło. Wik​tor Hal​din okradł mnie z praw​dy mo​je​go ży​cia – mnie, co nie mia​łem nic in​ne​go na świe​cie – i chlu​bił się, że w Two​jej oso​bie bę​dzie żył da​lej na tej zie​mi, na któ​rej nie było dla mnie miej​sca, gdzie mógł​bym zło​żyć gło​wę. Pój​dzie kie​dyś za mąż, mó​wił – a oczy Two​je były ta​kie ufne. I czy wiesz, co so​bie po​wie​dzia​łem? Ukrad​nę du​szę jego sio​stry. Gdy spo​tka​li​śmy się owe​go pierw​sze​go ran​ka w par​ku, a Ty roz​ma​wia​łaś ze mną za​wie​rzyw​szy mi zu​peł​nie w swo​jej wiel​ko​dusz​no​ści, ja my​śla​łem przez cały czas: tak, to on sam, mó​wiąc o jej uf​nych oczach, wy​dał ją w moje ręce. Gdy​byś mo​gła była zaj​rzeć wte​dy w głąb mego ser​ca, krzyk​nę​ła​byś ze wstrę​tu i zgro​zy. Może nikt nie uwie​rzy w za​miar tak nik​czem​ny. A jed​nak nie ule​ga wąt​-

pli​wo​ści, że roz​staw​szy się z Tobą owe​go ran​ka, upa​ja​łem się nim. Szu​ka​łem naj​lep​sze​go spo​so​bu. Ten sta​ry, któ​re​mu mnie przed​sta​wi​łaś, na​parł się iść ze mną. Nie wiem, kto to jest. Opo​wia​dał o To​bie, o Two​jej sa​mot​no​ści i bez​rad​no​ści, a każ​de sło​wo tego Two​je​go przy​ja​cie​la pod​usz​cza​ło mnie do nie​wy​ba​czal​ne​go grze​chu ukra​dze​nia du​szy. Czyż​by to sam sza​tan przy​brał po​stać sta​re​go An​gli​ka? Na​ta​lio Wik​to​row​no, by​łem opę​ta​ny! Przy​cho​dzi​łem co dzień pa​trzeć na Cie​bie i pić w Two​jej obec​no​ści tru​ci​znę mego nie​cne​go za​mia​ru. Prze​wi​dy​wa​łem jed​nak, że spra​wa nie bę​dzie ła​twa. Aż tu na​gle So​fia An​to​now​na, o któ​rej cał​kiem nie my​śla​łem – za​po​mnia​łem po pro​stu, że ist​nie​je – zja​wia się z tą opo​wie​ścią z Pe​ters​bur​ga… Je​dy​na rzecz, jaka była jesz​cze po​trzeb​na, by za​pew​nić mi bez​pie​czeń​stwo – aby po​zy​skać na za​wsze za​ufa​nie re​wo​lu​cjo​ni​stów. Moż​na by są​dzić, że Zie​mia​nicz po​wie​sił się je​dy​nie po to, aby mi do​po​móc do dal​szej zbrod​ni. Po​tę​ga fał​szu zda​wa​ła się nie do zwy​cię​że​nia. Lu​dzi tych ska​zy​wa​ło na zgu​bę wła​sne ich sza​leń​stwo i wła​sne uro​je​nia – bo sami byli nie​wol​ni​ka​mi kłamstw. Na​ta​lio Wik​to​row​no, po​ko​cha​łem wte​dy po​tę​gę kłam​stwa, roz​ko​szo​wa​łem się nią, od​da​łem się jej przez ja​kiś czas zu​peł​nie. Któż mógł​by się jej był oprzeć? Ty sama mia​łaś stać się na​gro​dą. Sie​dzia​łem sa​mot​ny w swym po​ko​ju ukła​da​jąc pla​ny przy​szłe​go ży​cia, o któ​rym sama myśl przej​mu​je mnie te​raz dresz​czem, jak czło​wie​ka wie​rzą​ce​go, co za​znał po​ku​sy strasz​li​we​go świę​to​kradz​twa. Ale w owej chwi​li ro​iłem z pa​sją jego ob​ra​zy. Jed​nej tyl​ko rze​czy zda​wa​ło się bra​ko​wać w tym moim przy​szłym ży​ciu: po​wie​trza. A tak​że ba​łem się Two​jej mat​ki. Wła​snej nie zna​łem nig​dy. Nig​dy nie za​zna​łem ni​czy​jej mi​ło​ści. Jest coś w tym sa​mym sło​wie….Cie​bie nie lę​ka​łem się – prze​bacz, że Ci to mó​wię. Nie, Cie​bie nie. By​łaś samą praw​dą. Nie mo​głaś mnie po​dej​rze​wać. Je​śli zaś idzie o Two​ją mat​kę, na​wet Ty za​czę​łaś się już oba​wiać, że jej umysł roz​stro​ił się pod wpły​wem roz​pa​czy. Któż mógł uwie​rzyć ja​kim​kol​wiek za​rzu​tom prze​ciw mnie? Czyż Zie​mia​nicz

nie po​wie​sił się był z po​wo​du wy​rzu​tów su​mie​nia? Po​wie​dzia​łem so​bie: «Trze​ba zro​bić tę pró​bę i skoń​czyć z tym raz na za​wsze.» Drża​łem, gdym do Was wcho​dził; ale Two​ja mat​ka le​d​wie słu​cha​ła tego, co do niej mó​wi​łem, a w chwi​lę póź​niej zda​wa​ło się, że za​po​mnia​ła cał​kiem o moim ist​nie​niu. Sie​dzia​łem pa​trząc na nią. Nic już nie sta​ło po​mię​dzy mną a Tobą. By​łaś bez​bron​na, a pręd​ko, bar​dzo pręd​ko mia​łaś po​zo​stać sama… My​śla​łem o To​bie. Bez​bron​na. Przez tyle dni roz​ma​wia​łaś ze mną – otwie​ra​jąc mi swo​je ser​ce. Pa​mię​ta​łem do​brze cień Two​ich rzęs nad sza​ry​mi, uf​ny​mi oczy​ma. I Two​je czy​ste czo​ło. Ni​skie jest, jak czo​ło po​są​gów – spo​koj​ne i nie​ska​la​ne. To jak gdy​by z tego czy​ste​go czo​ła pa​dło na mnie świa​tło, prze​nik​nę​ło do mego ser​ca i oca​li​ło mnie od pod​ło​ści, od osta​tecz​ne​go za​tra​ce​nia. I oca​li​ło tak​że Cie​bie. Wy​bacz moją za​ro​zu​mia​łość… Ale było w Twych spoj​rze​niach coś, co zda​wa​ło się mó​wić mi, że Ty… Two​je świa​tło! Two​ja praw​da! Po​czu​łem, że mu​szę Ci po​wie​dzieć, iż Cię w koń​cu po​ko​cha​łem. I po​wie​dzieć Ci tak​że, że wpierw mu​szę wszyst​ko wy​znać. Wy​znać, odejść – i zgi​nąć. Na​gle sta​nę​łaś przede mną! Ty, je​dy​na na ca​łym świe​cie, któ​rej mu​szę wy​znać wszyst​ko. Urze​kłaś mnie – wy​zwo​li​łaś mnie z za​śle​pie​nia zło​ści i nie​na​wi​ści – praw​da ja​śnie​ją​ca w To​bie wy​do​by​ła praw​dę ze mnie. A te​raz mam to już za sobą; kie​dy tu sie​dzę i pi​szę, je​stem udrę​czo​ny do głę​bi, ale na​resz​cie od​dy​cham – od​dy​cham! Przy​cho​dzi mi jesz​cze na myśl, że ten sta​ry wy​sko​czył skądś w cza​sie na​szej roz​mo​wy i wście​kał się na mnie jak za​wie​dzio​ny dia​beł. Cier​pię strasz​nie, lecz nie roz​pa​czam. Jed​no mi już tyl​ko po​zo​sta​je uczy​nić… Po​tem – je​śli po​zwo​lą – odej​dę i za​grze​bię się w nę​dzy i za​po​mnie​niu. Wy​da​jąc Wik​to​ra Hal​di​na zdra​dzi​łem w isto​cie sa​me​go sie​bie w naj​nik​czem​niej​szy spo​sób. Mu​sisz uwie​rzyć temu, co te​raz mó​wię, nie mo​żesz mi nie uwie​rzyć. W naj​nik​czem​niej​szy spo​sób. Dzię​ki To​bie od​czu​łem to tak głę​bo​ko. Osta​tecz​nie – spra​wie​dli​wość jest po ich stro​nie, nie po mo​jej! Za nimi stoi siła nie​wi​dzial​nych po​tęg. Nie​chże tak bę​dzie. Ale nie łudź się, Na​-

ta​lio Wik​to​row​no: ja się nie na​wró​ci​łem. Czy zna​czy to, że mam du​szę nie​wol​ni​ka? Nie! Je​stem nie​za​leż​ny i dla​te​go ska​za​ny na zgu​bę.” Na tych sło​wach skoń​czył pi​sa​nie, zło​żył pa​mięt​nik i owi​nął go czar​ną wo​al​ką, któ​rą uniósł był ze sobą. Na​stęp​nie prze​trzą​snął szu​fla​dy w po​szu​ki​wa​niu pa​pie​ru i sznur​ka, zro​bił z tego wszyst​kie​go pacz​kę, za​adre​so​wał ją do pan​ny Hal​din na Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes i wte​dy od​rzu​cił pió​ro w od​le​gły kąt po​ko​ju. Do​ko​naw​szy tego usiadł i po​ło​żył przed sobą ze​ga​rek. Mógł wyjść za​raz, ale go​dzi​na jesz​cze nie wy​bi​ła. Tą go​dzi​ną mia​ła być dwu​na​sta o pół​no​cy. Nie było po​wo​du, by ją wy​brać, poza tym, że sło​wa i wy​pad​ki pew​ne​go mi​nio​ne​go wie​czo​ra kie​ro​wa​ły jego obec​nym po​stę​po​wa​niem. Tej sa​mej przy​czy​nie przy​pi​sy​wał na​głą wła​dzę, jaką uzy​ska​ła nad nim Na​ta​lia Hal​din. „Nie dep​cze się bez​kar​nie po pier​si wid​ma” – usły​szał swój wła​sny szept. „W ten spo​sób wy​ba​wia mnie – po​my​ślał na​gle. – On sam, ten zdra​dzo​ny.” Wy​da​ło mii się, że pan​na Hal​din stoi przed nim niby żywa i przy​glą​da mu się su​ro​wo. Nie nie​po​ko​iła go jed​nak. Skoń​czył już z ży​ciem i umysł jego, na​wet w jej obec​no​ści, sta​rał się osą​dzać wszyst​ko bez​stron​nie. Swo​ją po​gar​dą Ra​zu​mow ob​jął te​raz sie​bie sa​me​go: „Nie mia​łem ani do​syć pro​sto​ty, ani od​wa​gi i opa​no​wa​nia na to, by stać się ło​trem albo zro​bić wy​jąt​ko​wą ka​rie​rę. Bo kto u nas w Ro​sji od​róż​ni ło​tra od czło​wie​ka, któ​ry zro​bił wy​jąt​ko​wą ka​rie​rę?” Był tak da​le​ce igrasz​ką wła​snej prze​szło​ści, że z ude​rze​niem dwu​na​stej ze​rwał się i zbiegł pę​dem ze scho​dów, jak gdy​by pe​wien, że z na​ka​zu prze​zna​cze​nia drzwi same się otwo​rzą wo​bec ab​so​lut​nej ko​niecz​no​ści tego, co za​mie​rzał uczy​nić. Ja​koż gdy zna​lazł się na dole, paru spóź​nio​nych miesz​kań​ców domu otwo​rzy​ło przed nim drzwi: dwóch męż​czyzn i ko​bie​ta. Ra​zu​mow prze​mknął koło nich i wy​biegł na uli​cę, po któ​rej wła​śnie hu​lał sil​ny wiatr. Tam​ci oczy​wi​ście zdu​mie​li się wiel​ce. Świa​tło bły​ska​wi​cy po​zwo​li​ło im zo​ba​czyć Ra​zu​mo​wa, jak od​da​lał się szyb​ko. Je​den z męż​czyzn krzyk​nął

za nim i chciał pu​ścić się w po​goń, ale ko​bie​ta po​zna​ła Ra​zu​mo​wa. „Daj po​kój. To tyl​ko ten mło​dy Ro​sja​nin z trze​cie​go pię​tra.” Ciem​ność za​pa​dła zno​wu i roz​legł się grzmot niby wy​strzał, da​ją​cy znać o jego uciecz​ce z wię​zie​nia kłamstw. Ra​zu​mow mu​siał po​przed​nio sły​szeć, a te​raz przy​po​mnieć so​bie pod​świa​do​mie, że tego wie​czo​ra mia​ło się od​być ze​bra​nie re​wo​lu​cjo​ni​stów u Ju​liu​sa La​spa​ry. W każ​dym ra​zie po​szedł tam pro​sto i nie zdzi​wił się wca​le, gdy spo​strzegł, że dzwo​ni do fron​to​wych drzwi domu La​spa​ry, któ​re były oczy​wi​ście za​mknię​te. W tym cza​sie bu​rza ude​rzy​ła już z całą siłą. Po stro​mej po​chy​ło​ści uli​cy spły​wa​ła woda, a ulew​ny deszcz przy mi​go​cie bły​ska​wic obej​mo​wał Ra​zu​mo​wa świe​tli​stą opoń​czą. On jed​nak był zu​peł​nie spo​koj​ny i w prze​rwach po​mię​dzy grzmo​ta​mi słu​chał uważ​nie, jak dzwo​nek dźwię​czał ci​cho gdzieś w głę​bi domu. Nie oby​ło się bez trud​no​ści, za​nim go przy​ję​to. Ów spo​mię​dzy obec​nych, któ​ry ofia​ro​wał się zejść na dół i zo​ba​czyć, o co cho​dzi, nie znał go oso​bi​ście. Ra​zu​mow tłu​ma​czył mu cier​pli​wie, że nie sta​nie się nic złe​go, je​śli go przyj​mą. Ma coś do po​wie​dze​nia to​wa​rzy​stwu na gó​rze. – Gzy coś waż​ne​go? – To osą​dzą słu​cha​cze. – Pil​ne? – Nie cier​pią​ce zwło​ki. Tym​cza​sem jed​na z có​rek La​spa​ry ze​szła na dół z małą lamp​ką w ręku, w brud​nej i po​mię​tej suk​ni, któ​ra zda​wa​ła się wi​sieć na niej jak​by cu​dem, ona zaś sama bar​dziej niż kie​dy​kol​wiek była po​dob​na do sta​rej lal​ki w za​ku​rzo​nej, brą​zo​wej pe​ru​ce, któ​rą wy​cią​gnię​to gdzieś spod ka​na​py. Po​zna​ła Ra​zu​mo​wa z miej​sca. – Do​bry wie​czór panu. Oczy​wi​ście, że może pan wejść. Idąc za świa​tłem, któ​re nio​sła, Ra​zu​mow wszedł po scho​dach na dru​gie

pię​tro z pa​nu​ją​cej w dole ciem​no​ści. Po​sta​wiw​szy lamp​kę na kon​so​li w przed​po​ko​ju, pan​na La​spa​ra otwo​rzy​ła drzwi i we​szła do środ​ka ra​zem z owym scep​tycz​nym go​ściem. Ra​zu​mow wszedł ostat​ni, za​mknął za sobą drzwi i sta​nąw​szy z boku, oparł się ple​ca​mi o ścia​nę. Trzy łą​czą​ce się z sobą po​ko​iki o ni​skich, za​dy​mio​nych su​fi​tach i oświe​tlo​ne naf​to​wy​mi lam​pa​mi były peł​ne lu​dzi. Roz​ma​wia​no gło​śno we wszyst​kich trzech po​ko​jach, a szklan​ki z her​ba​tą, peł​ne, nie do​pi​te lub cał​kiem próż​ne, sta​ły wszę​dzie, na​wet na pod​ło​dze. Dru​ga z pa​nien La​spa​ra, roz​czo​chra​na i za​spa​na, sie – dzia​ła za ol​brzy​mim sa​mo​wa​rem. Po​przez we​wnętrz​ne drzwi Ra​zu​mow doj​rzał wy​pu​kłość po​tęż​ne​go brzu​cha, któ​re​go kształt był mu zna​ny. O parę kro​ków od nie​go Ju​lius La​spa​ra scho​dził z po​śpie​chem ze swe​go wy​so​kie​go stoł​ka. Uka​za​nie się póź​ne​go go​ścia wy​wo​ła​ło nie byle sen​sa​cję. La​spa​ra opo​wia​dał bar​dzo zwięź​le o wy​pad​kach, ja​kie za​szły owej nocy. Po kil​ku sło​wach po​wi​ta​nia, na któ​re Ra​zu​mow nie od​po​wie​dział, La​spa​ra (umyśl​nie nie zwra​ca​jąc uwa​gi na jego prze​mok​nię​ty strój i szcze​gól​ny spo​sób za​cho​wa​nia się) wspo​mniał coś o na​pi​sa​niu ar​ty​ku​łu. Za​czął się jed​nak nie​po​ko​ić, bo Ra​zu​mow nadal zda​wał się nic nie sły​szeć. – Na​pi​sa​łem już wszyst​ko, co mia​łem w ży​ciu do na​pi​sa​nia – po​wie​dział w koń​cu, za​śmiaw​szy się krót​ko. Uwa​ga ca​łe​go to​wa​rzy​stwa sku​pi​ła się na nowo przy​by​łym, któ​ry, ocie​ka​ją​cy wodą i śmier​tel​nie bla​dy, stał wciąż przy ścia​nie, opie​ra​jąc się o nią ple​ca​mi. Od​su​nął ła​god​nie La​spa​rę na bok, jak gdy​by chciał, by każ​dy mógł go wi​dzieć od stóp do głów. Tym​cza​sem gwar roz​mów za​marł zu​peł​nie, na​wet w naj​dal​szym z trzech po​ko​jów. W otwar​tych drzwiach, na wprost Ra​zu​mo​wa, tło​czy​li się męż​czyź​ni i ko​bie​ty, wy​cią​ga​jąc szy​je w ocze​ki​wa​niu cze​goś nie​zwy​kłe​go. Spo​mię​dzy tej gro​ma​dy dał się sły​szeć pi​skli​wy bez​czel​ny głos: – Ja znam to śmiesz​nie za​ro​zu​mia​łe in​dy​wi​du​um.

– Co za in​dy​wi​du​um? – za​py​tał Ra​zu​mow, pod​no​sząc schy​lo​ną gło​wę i ogar​nia​jąc wzro​kiem wszyst​kie utkwio​ne w nim oczy. Dłuż​szą chwi​lę trwa​ło na​pię​te, zdzi​wio​ne mil​cze​nie. – Je​śli to o mnie mowa… Urwał, szu​ka​jąc for​my dla swe​go wy​zna​nia i zna​lazł ją na​raz, pod​su​nię​tą nie​od​par​cie przez ów fa​tal​ny wie​czór jego ży​cia. – Przy​sze​dłem tu – za​czął pew​nym gło​sem – by mó​wić o in​dy​wi​du​um na​zwi​skiem Zie​mia​nicz. So​fia An​to​now​na po​in​for​mo​wa​ła mnie, że poda do ogól​nej wia​do​mo​ści pe​wien list z Pe​ters​bur​ga… – So​fia An​to​now​na była tu wcze​snym wie​czo​rem – rzekł La​spa​ra. – To się cał​kiem zga​dza. Każ​dy z obec​nych sły​szał… – Bar​dzo do​brze – prze​rwał Ra​zu​mow z od​cie​niem nie​cier​pli​wo​ści, bo ser​ce biło mu moc​no. Po czym, opa​no​waw​szy głos do tego stop​nia, że zdo​łał nadać pe​wien od​cień iro​nii swe​mu ja​sne​mu i do​bit​ne​mu oświad​cze​niu, rzekł: – Żeby od​dać spra​wie​dli​wość temu in​dy​wi​du​um – cięż​ko skrzyw​dzo​ne​mu chło​pu Zie​mia​ni​czo​wi – oświad​czam te​raz uro​czy​ście, że wnio​ski za​war​te w owym li​ście spo​twa​rza​ją czło​wie​ka z ludu – ja​sną ro​syj​ską du​szę. Zie​mia​nicz nie miał nic wspól​ne​go z sa​mym aresz​to​wa​niem Wik​to​ra Hal​di​na. Ra​zu​mow wy​mó​wił z na​ci​skiem to na​zwi​sko, a po​tem od​cze​kał, aż za​mrze ci​chy, ża​ło​sny po​mruk, jaki je po​wi​tał. – Wik​tor Wik​to​ro​wicz Hal​din – za​czął zno​wu – dzia​ła​jąc z wiel​ko​dusz​nym bez wąt​pie​nia bra​kiem roz​wa​gi, schro​nił się u pew​ne​go stu​den​ta, o któ​re​go prze​ko​na​niach nie wie​dział nic poza tym, co wła​sne złu​dze​nia pod​szep​nę​ły jego szla​chet​ne​mu ser​cu. Był to na​der nie​roz​trop​ny ob​jaw za​ufa​nia. Ale nie je​stem tu po to, by oce​niać po​stęp​ki Wik​to​ra Hal​di​na. Czy chce​cie, abym wam opo​wie​dział o uczu​ciach tego stu​den​ta, od​szu​ka​ne​go w swej skrom​nej sa​mot​ni i za​gro​żo​ne​go na​rzu​co​ną mu współ​wi​ną? Czy mam po​wie​dzieć, co zro​bił? To dość skom​pli​ko​wa​na hi​sto​ria. W koń​cu stu​dent ten po​szedł do sa​-

me​go ge​ne​ra​ła T. i rzekł: „Mam u sie​bie w po​ko​ju pod klu​czem za​bój​cę de P., Wik​to​ra Hal​di​na, stu​den​ta po​dob​nie jak ja.” W po​ko​ju za​hu​cza​ło i Ra​zu​mow mu​siał pod​nieść głos: – Weź​cie pod uwa​gę, że ów czło​wiek miał na oku pew​ne uczci​we ide​ały. Nie przy​sze​dłem tu jed​nak, aby go tłu​ma​czyć. – Nie. Ale mu​si​cie wy​tłu​ma​czyć, skąd to wszyst​ko wie​cie – ode​zwał się ktoś z po​wa​gą. – Pod​ły tchórz! – roz​legł się czyjś okrzyk na​brzmia​ły obu​rze​niem. – Wy​mień na​zwi​sko! – wo​ła​ły inne gło​sy. – I po co te wrza​ski? – za​py​tał Ra​zu​mow po​gar​dli​wie w głę​bo​kiej ci​szy, któ​ra za​pa​dła, gdy pod​niósł w górę rękę. – Czyż nie zro​zu​mie​li​ście wszy​scy, że to ja je​stem tym czło​wie​kiem? La​spa​ra od​stą​pił rap​tow​nie od Ra​zu​mo​wa i wdra​pał się na swój sto​łek. Ra​zu​mow ocze​ki​wał, że tłum, któ​ry rzu​cił się ku nie​mu w pierw​szym od​ru​chu, roz​szar​pie go na ka​wał​ki – po chwi​li jed​nak wszy​scy cof​nę​li się nie tknąw​szy go, tak że skoń​czy​ło się tyl​ko na wrza​wie. To było osza​ła​mia​ją​ce. Gło​wa bo​la​ła go okrop​nie. W ogól​nym roz​gwa​rze roz​róż​niał po​wta​rza​ne wie​lo​krot​nie na​zwi​sko Pio​tra Iwa​no​wi​cza, sło​wo „sąd” oraz okrzyk: – Ależ to jest spo​wiedź – rzu​co​ny przez ko​goś roz​pacz​li​wym gło​sem. Wpo​śród zgieł​ku ja​kiś mło​dy czło​wiek, młod​szy od nie​go, zbli​żył się doń z pa​ła​ją​cy​mi oczy​ma. – Je​stem zmu​szo​ny pro​sić pana – rzekł ze zja​dli​wą grzecz​no​ścią – aby ra​czył nie ru​szać się z miej​sca, do​pó​ki panu nie po​wie​dzą, co ma da​lej ro​bić. Ra​zu​mow wzru​szył ra​mio​na​mi. –. Przy​sze​dłem tu do​bro​wol​nie. – Być może. Ale nie odej​dzie pan stąd bez ze​zwo​le​nia – od​parł tam​ten. Ski​nął ręką wo​ła​jąc: – Lo​uiso! Lo​uiso! Pro​szę tu​taj – i na​tych​miast jed​na z có​rek La​spa​ry (obie ga​pi​ły się na Ra​zu​mo​wa spo​za sa​mo​wa​ra) zbli​ży​ła się po​włó​cząc za​szar​ga​nym tre​nem brud​nych fal​ban i cią​gnąc z sobą krze​sło, któ​rym za​sta​wi​ła

drzwi, po czym sia​dła na nim, za​kła​da​jąc nogę na nogę. Mło​dy czło​wiek po​dzię​ko​wał jej z wy​la​niem i wmie​szał się w gro​mad​kę, któ​ra pro​wa​dzi​ła oży​wio​ną dys​ku​sję zni​żo​ny​mi gło​sa​mi. Ra​zu​mow na chwi​lę za​tra​cił świa​do​mość tego, co się dzia​ło. Ja​kiś pi​skli​wy głos wrza​snął: – Spo​wiedź czy nie spo​wiedź, a i tak je​steś po​li​cyj​nym szpie​giem! Re​wo​lu​cjo​ni​sta Ni​ki​ta prze​ci​snął się przez tłum i stał przed Ra​zu​mo​wem ze swym ogrom​nym brzu​chem, sze​ro​ką bla​dą twa​rzą, by​czym kar​kiem i ol​brzy​mi​mi rę​ko​ma. Ra​zu​mow po​pa​trzył na słyn​ne​go za​bój​cę żan​dar​mów z mil​czą​cym obrzy​dze​niem. – A ty kim je​steś? – rzekł bar​dzo ci​cho, po czym za​mknął oczy i oparł się ty​łem gło​wy o ścia​nę. – By​ło​by dla pana le​piej te​raz odejść – usły​szał Ra​zu​mow czy​jeś sło​wa wy​po​wie​dzia​ne ła​god​nym, smut​nym gło​sem i otwo​rzył oczy. Życz​li​wy do​rad​ca był męż​czy​zną w star​szym wie​ku, o pięk​nych buj​nych wło​sach, two​rzą​cych sre​brzy​stą au​re​olę do​ko​ła jego by​strej, in​te​li​gent​nej twa​rzy. – Piotr Iwa​no​wicz bę​dzie po​wia​do​mio​ny o pań​skim wy​zna​niu i otrzy​ma pan wska​zów​ki… Po czym zwró​cił się do sto​ją​ce​go obok Ni​ki​ty, prze​zy​wa​ne​go Ne​ca​to​rem, i tłu​ma​czył mu ci​cho: – Cóż in​ne​go moż​na zro​bić? Po tym szcze​rym wy​zna​niu nie może już być nie​bez​piecz​ny. Tam​ten mruk​nął: – Le​piej się za​bez​pie​czyć, nim go wy​pu​ści​my. Zo​staw​cie to mnie. Umiem so​bie ra​dzić z ta​ki​mi pa​na​mi. Za​mie​nił zna​czą​ce spoj​rze​nie z kil​ko​ma spo​śród obec​nych, któ​rzy lek​ko przy​tak​nę​li, po czym zwra​ca​jąc się do Ra​zu​mo​wa rzekł szorst​ko: – Sły​sza​łeś? Nie je​steś tu po​trzeb​ny. Dla​cze​go się nie wy​no​sisz? Sie​dzą​ca na stra​ży cór​ka La​spa​ry wsta​ła i obo​jęt​nie usu​nę​ła krze​sło z dro​gi. Po​pa​trzy​ła sen​nie na Ra​zu​mo​wa, któ​ry drgnął, ro​zej​rzał się po po​ko​ju i prze​szedł koło niej po​wo​li, jak gdy​by ude​rzo​ny na​głą my​ślą.

– Bądź​cie ła​ska​wi wziąć pod uwa​gę – rzekł już w sie​ni – że mo​głem po pro​stu mil​czeć. Dziś po raz pierw​szy, od kie​dy zna​la​złem się wśród was, uzy​ska​łem pew​ność bez​pie​czeń​stwa i oto dziś sam wy​zwo​li​łem się z kłam​stwa, z wy​rzu​tów su​mie​nia – sta​łem się od ni​ko​go na tej zie​mi nie​za​leż​ny. Od​wró​cił się i ru​szył ku scho​dom, ale usły​szaw​szy za sobą gwał​tow​ne trza​śnię​cie drzwi, spoj​rzał przez ra​mię i zo​ba​czył, że Ni​ki​ta i trzech in​nych męż​czyzn idzie za nim. „A jed​nak za​bi​ją mnie” – po​my​ślał. Nim zdą​żył od​wró​cić się i sta​wić im czo​ło, tam​ci rzu​ci​li się na nie​go i przy​par​li go do ścia​ny. „Cie​ka​wym jak?” – do​koń​czył swą myśl. Ni​ki​ta, śmie​jąc się dzi​ko, krzyk​nął mu pro​sto w twarz: – Już my cię uniesz​ko​dli​wi​my. Jed​na chwi​lecz​ka. Ra​zu​mow nie sta​wiał opo​ru. Trzej męż​czyź​ni trzy​ma​li go przy​par​te​go do ścia​ny, pod​czas gdy Ni​ki​ta, sta​nąw​szy nie​co z boku, wziął uważ​nie roz​mach swym ol​brzy​mim ra​mie​niem. Ra​zu​mow my​ślał, że w dło​ni uj​rzy nóż, ale dłoń spa​dła nań roz​war​ta i nie uzbro​jo​na, za​da​jąc mu po​tęż​ny cios w bok gło​wy po​nad uchem. Rów​no​cze​śnie usły​szał sła​by, głu​chy huk, jak gdy​by ktoś wy​strze​lił z pi​sto​le​tu po dru​giej stro​nie ścia​ny. Wście​kłość za​wrza​ła w nim na tę znie​wa​gę. Go​ście w miesz​ka​niu La​spa​ry słu​cha​li z za​par​tym od​de​chem od​gło​sów roz​pacz​li​we​go sza​mo​ta​nia się czte​rech męż​czyzn po ca​łej sie​ni, obi​jań się o ścia​ny, strasz​li​we​go trza​śnię​cia o drzwi; po czym wszy​scy czte​rej ru​nę​li na zie​mię z siłą, któ​ra zda​wa​ła się wstrzą​sać ca​łym do​mem. Ra​zu​mow, obez​wład​nio​ny, bez tchu, przy​gnie​cio​ny zu​peł​nie cię – ża​rem na​past​ni​ków, uj​rzał po​twor​ne​go Ni​ki​tę przy​kuc​nię​te​go tuż nad jego gło​wą, pod​czas gdy tam​ci przy​trzy​my​wa​li go, klę​cząc mu na pier​siach, du​sząc za gar​dło, le​żąc w po​przek nóg. – Ob​róć​cie go twa​rzą na bok – roz​ka​zał brzu​cha​ty ter​ro​ry​sta pod​nie​co​nym, ra​do​snym pi​skiem. Ra​zu​mow nie mógł wal​czyć dłu​żej. Był wy​czer​pa​ny; mu​siał bier​nie pa​-

trzeć, jak cięż​ka, roz​war​ta dłoń be​stii spa​da znów po​ni​ża​ją​cym cio​sem na dru​gie ucho. Wy​da​ło mu się, że gło​wa pę​kła mu na dwo​je, i na​gle trzy​ma​ją​cy go męż​czyź​ni zu​peł​nie za​mil​kli – za​mie​ni​li się w bez​gło​śne cie​nie. W głu​chym mil​cze​niu dźwi​gnę​li go bru​tal​nie na nogi, zbie​gli z nim bez​sze​lest​nie ze scho​dów i otwarł​szy drzwi fron​to​we wy​rzu​ci​li go na uli​cę. Ra​zu​mow padł twa​rzą w przód i od razu za​czął się bez​wład​nie sta​czać po stro​mej po​chy​ło​ści wraz z pły​ną​cą wart​ko wodą desz​czo​wą. Za​trzy​mał się wresz​cie na jezd​ni na sa​mym dole uli​cy i spo​czął na wznak, ze świa​tłem ogrom​nej bły​ska​wi​cy nad sobą – ja​skra​wej, ci​chej bły​ska​wi​cy, któ​ra ośle​pi​ła go zu​peł​nie. Dźwi​gnął się i za​sło​nił ręką oczy, by od​zy​skać wzrok. Zni​kąd nie do​cho​dził go naj​cich​szy dźwięk; za​czął iść z wol​na, za​ta​cza​jąc się, w dół dłu​giej, pu​stej uli​cy. Bły​ska​wi​ce mio​ta​ły się wo​kół nie​go mil​czą​cy​mi pło​mie​nia​mi, ulew​ny deszcz ciął, chlu​stał, roz​pry​ski​wał się i pły​nął po jezd​ni – bez​sze​lest​nie niby fala mgły. W tej nie​ziem​skiej ci​szy kro​ki Ra​zu​mo​wa bez​gło​śnie do​ty​ka​ły bru​ku, a nie​my wiatr gnał go wciąż da​lej i da​lej, jak śmier​tel​ni​ka za​błą​ka​ne​go w świe​cie widm, w któ​rym sza​le​je bez​dź​więcz​na bu​rza. Bogu tyl​ko wia​do​mo, do​kąd no​si​ły go owej nocy jego ci​che sto​py – to tu, to tam, i zno​wu z po​wro​tem, bez chwi​li spo​czyn​ku ni wy​tchnie​nia. O jed​nym przy​najm​niej miej​scu, gdzie go po​nio​sły, do​wie​dzie​li​śmy się póź​niej. Ran​kiem zaś mo​tor​ni​czy pierw​sze​go tram​wa​ju, zdą​ża​ją​ce​go na wy​brze​że po​łu​dnio​we zo​ba​czył, że ja​kiś męż​czy​zna w za​szar​ga​nym, prze​mok​nię​tym ubra​niu, bez ka​pe​lu​sza i ze zwie​szo​ną gło​wą – prze​kra​cza nie​pew​nie jezd​nię mimo roz​pacz​li​we​go dzwo​nie​nia, idzie pro​sto na tram​waj i zni​ka pod ko​ła​mi. Gdy go pod​nie​sio​no, ze zła​ma​ną ręką i nogą i ze zgnie​cio​nym bo​kiem, Ra​zu​mow nie stra​cił przy​tom​no​ści. Było to tak, jak gdy​by ru​nął, ła​miąc wszyst​kie człon​ki, w świat głu​cho​nie​mych. Mil​czą​cy, po​ru​sza​ją​cy się bez​dź​więcz​nie lu​dzie pod​nie​śli go i po​ło​ży​li na chod​ni​ku, ge​sty​ku​lu​jąc wo​kół nie​go i wy​ra​ża​jąc nie​my​mi mi​na​mi swo​ją tro​skę, zgro​zę i współ​czu​cie. Ja​kaś czer​wo​na

wą​sa​ta twarz na​chy​li​ła się nad nim ni​sko, po​ru​sza​jąc usta​mi i prze​wra​ca​jąc oczy​ma. Ra​zu​mow sta​rał się usil​nie zro​zu​mieć przy​czy​nę tego mil​czą​ce​go wi​do​wi​ska. Sto​ją​cym do​ko​ła twarz tego nie​zna​jo​me​go, tak strasz​li​wie po​ka​le​czo​ne​go czło​wie​ka wy​da​wa​ła się jak​by po​grą​żo​na w za​du​mie. Po​tem ran​ny rzu​cił na nich spoj​rze​nie peł​ne trwo​gi i za​mknął z wol​na oczy. Przy​glą​da​li mu się cią​gle. Ra​zu​mow uczy​nił wy​si​łek, aby przy​po​mnieć so​bie parę fran​cu​skich słów. – Je suis so​urd – zdą​żył wy​mó​wić ci​cho, za​nim ze​mdlał. – On jest głu​chy – wo​ła​li je​den do dru​gie​go. – To dla​te​go nie usły​szał dzwon​ka. Od​wieź​li go tym sa​mym tram​wa​jem. Ale nim tram​waj ru​szył z miej​sca, ja​kaś ko​bie​ta w znisz​czo​nej czar​nej suk​ni wy​bie​gła z że​la​znej bra​my par​ku przy​le​ga​ją​ce​go do dro​gi, wsko​czy​ła na tyl​ną plat​for​mę i nie po​zwo​li​ła się usu​nąć. – Je​stem jego krew​ną – upie​ra​ła się złą fran​cusz​czy​zną. – Ten mło​dy czło​wiek jest Ro​sja​ni​nem, a ja je​stem jego krew​ną. Po tym wy​ja​śnie​niu po​zwo​lo​no jej ro​bić, co chcia​ła. Usia​dła więc spo​koj​nie i po​ło​ży​ła gło​wę ran​ne​go na ko​la​nach, ale jej wy​lęk​nio​ne, wy​bla​kłe oczy uni​ka​ły jego twa​rzy – rzekł​byś mar​twej. Na rogu jed​nej z ulic po dru​giej stro​nie mia​sta cze​ka​ły na tram​waj no​sze. Ko​bie​ta szła za nimi aż do drzwi szpi​ta​la, gdzie po​zwo​lo​no jej wejść i zo​ba​czyć, jak go kła​dzio​no do łóż​ka. Sa​mo​zwań​cza krew​na Ra​zu​mo​wa nie uro​ni​ła ni jed​nej łzy, ale pra​cow​ni​cy szpi​ta​la mie​li tro​chę kło​po​tu, za​nim skło​ni​li ją do odej​ścia. Por​tier za​uwa​żył, że jesz​cze przez dłu​gi czas sta​ła na prze​ciw​le​głym chod​ni​ku. Po​tem na​gle, jak gdy​by przy​po​mniaw​szy coś so​bie, od​bie​gła. Na​mięt​na prze​ciw​nicz​ka wszyst​kich mi​ni​strów fi​nan​sów, nie​wol​ni​ca ma​da​me de S., zde​cy​do​wa​ła się po​rzu​cić miej​sce damy do to​wa​rzy​stwa u ege​rii Pio​tra Iwa​no​wi​cza. Zna​la​zła so​bie za​ję​cie we​dług wy​bo​ru ser​ca.

Ale na wie​le go​dzin przed​tem, gdy noc​na bu​rza sza​la​ła jesz​cze w peł​ni, w po​ko​jach Ju​liu​sa La​spa​ry ro​ze​gra​ła się wstrzą​sa​ją​ca sce​na. Strasz​li​wy Ni​ki​ta, wró​ciw​szy z sie​ni, wy​krzyk​nął swym pi​skli​wym gło​sem z po​twor​ną ucie​chą do zgro​ma​dzo​nych: – Ra​zu​mow! Pan Ra​zu​mow! Nad​zwy​czaj​ny Ra​zu​mow! Już nig​dy ni​ko​go nie po​tra​fi szpie​go​wać! Ni​cze​go nie wy​ga​da, bo ni​cze​go już w ży​ciu nie usły​szy. Ni​cze​go! Roz​bi​łem mu bę​ben​ki w uszach. O, mo​że​cie na mnie po​le​gać. Mam na to spo​sób. Ha! Ha! Ha! Mam na to spo​sób.

V

Mi​nę​ły pra​wie dwa ty​go​dnie od po​grze​bu jej mat​ki, gdy zo​ba​czy​łem Na​ta​lię Hal​din po raz ostat​ni. W cią​gu tych ci​chych i po​sęp​nych dni drzwi miesz​ka​nia przy Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes były za​mknię​te dla wszyst​kich oprócz mnie. Są​dzę, że przy​da​łem się na coś, choć​by tyl​ko dla​te​go, że ja je​den by​łem świa​dom nie​praw​do​po​dob​nej stro​ny tej sy​tu​acji. Pan​na Hal​din pie​lę​gno​wa​ła mat​kę sama do ostat​niej chwi​li. Je​że​li od​wie​dzi​ny Ra​zu​mo​wa mia​ły pe​wien zwią​zek ze zgo​nem pani Hal​din (a nie mogę się po​wstrzy​mać od przy​pusz​cze​nia, że go znacz​nie przy​śpie​szy​ły), to dla​te​go że ten czło​wiek, któ​re​mu nie​szczę​sny Wik​tor Hal​din za​ufał bez na​my​słu, nie zdo​łał zdo​być za​ufa​nia jego mat​ki. Nikt już nie do​wie się do​kład​nie, jaką hi​sto​rię jej opo​wie​dział – w każ​dym ra​zie ja tego nie wiem – wy​da​je mi się jed​nak, że za​bił ją wstrząs osta​tecz​ne​go roz​cza​ro​wa​nia, znie​sio​ne​go w mil​cze​niu. Nie uwie​rzy​ła Ra​zu​mo​wo​wi. Może nie po​tra​fi​ła już ni​ko​mu wie​rzyć i wsku​tek tego nie mia​ła już nic ni​ko​mu do po​wie​dze​nia – na​wet wła​snej cór​ce. Po​dej​rze​wam, że pan​na Hal​din prze​ży​ła naj​cięż​sze chwi​le swe​go ży​cia przy tym mil​czą​cym łożu umie​ra​ją​cej. Mu​szę wy​znać, że gnie​wa​ła mnie ta zła​ma​na, sta​ra ko​bie​ta, od​cho​dzą​ca ze świa​ta w nie​mym upo​rze nie​do​wie​rza​nia wła​snej cór​ce. Gdy wszyst​ko się skoń​czy​ło, usu​ną​łem się na bok. Pan​na Hal​din mia​ła wte​dy wo​kół sie​bie ro​da​ków. Na po​grzeb przy​szło ich bar​dzo wie​lu. By​łem tam rów​nież, ale i po po​grze​bie trzy​ma​łem się z dala od pan​ny Hal​din, do​pó​ki nie otrzy​ma​łem krót​kie​go li​stu, wy​na​gra​dza​ją​ce​go me sa​mo​za​par​cie: „Bę​dzie tak, jak pan so​bie ży​czył . Wra​cam do Ro​sji. Po​wzię​łam już de​cy​zję. Pro​-

szę mnie od​wie​dzić.” Za​iste, to była na​gro​da za mój takt. Po​śpie​szy​łem, nie​zwłocz​nie, by ją otrzy​mać. Miesz​ka​nie przy Bo​ule​vard des Phi​lo​so​phes no​si​ło smut​ne pięt​no ry​chłe​go od​jaz​du. Zio​nę​ło pust​ką, jak gdy​by nie było w nim już ni​ko​go. Sto​jąc za​mie​ni​li​śmy kil​ka słów o jej zdro​wiu i o moim, parę uwag o oso​bach na​le​żą​cych do ko​lo​nii ro​syj​skiej, po czym Na​ta​lia Hal​din, po​sa​dziw​szy mnie na so – fie, za​czę​ła mó​wić otwar​cie o swej przy​szłej pra​cy i o swo​ich pla​nach. Wszyst​ko mia​ło być, jak so​bie tego ży​czy​łem. I tak już do koń​ca ży​cia. Nig​dy wię​cej nie mie​li​śmy się zo​ba​czyć. Nig​dy! Scho​wa​łem w swym ser​cu ten suk​ces. Na​ta​lia Hal​din jak gdy​by doj​rza​ła na sku​tek swo​ich jaw​nych i ta​jem​nych do​świad​czeń. Z rę​ko​ma skrzy​żo​wa​ny​mi na pier​siach cho​dzi​ła tam i z po​wro​tem po ca​łym po​ko​ju, mó​wiąc po​wo​li, spo​koj​nie, ze… zde​cy​do​wa​nym wy​ra​zem twa​rzy. Uka​za​ła mi się z cał​kiem no​wej stro​ny i za​dzi​wia​ła po​wa​gą i opa​no​wa​niem gło​su, ru​chów, ca​łe​go obej​ścia. Była uoso​bie​niem sku​pio​nej nie​za​leż​no​ści. Siła jej na​tu​ry wy​szła na jaw, gdyż ukry​te głę​bie zo​sta​ły po​ru​szo​ne. – My dwo​je mo​że​my już te​raz mó​wić o tym – za​uwa​ży​ła po krót​kim mil​cze​niu, za​trzy​mu​jąc się przede mną. – Czy był pan ostat​nio w szpi​ta​lu, żeby się cze​goś do​wie​dzieć? – Tak. By​łem tam. – A wi​dząc, że nie spusz​cza ze mnie oczu: – Dok​to​rzy twier​dzą, że bę​dzie żył. Ale są​dzi​łem, że Te​kla… – Te​kla nie po​ka​za​ła się u mnie już od kil​ku dni – wy​ja​śni​ła żywo pan​na Hal​din. – Po​nie​waż nie pro​po​no​wa​łam jej nig​dy, że pój​dę ra​zem z nią do szpi​ta​la, my​śli, że nie mam ser​ca. Roz​cza​ro​wa​ła się co do mnie. I pan​na Hal​din uśmiech​nę​ła się bla​do. – Tak. Te​kla prze​sia​du​je przy nim tak dłu​go i tak czę​sto, jak tyl​ko jej po​zwo​lą – rze​kłem. – Twier​dza, że już go nig​dy nie opu​ści, nig​dy, póki jej star​czy ży​cia. A on bę​dzie po​trze​bo​wał ko​goś – bez​rad​ny ka​le​ka i do tego głu​chy

jak pień. – Głu​chy jak pień? Nie wie​dzia​łam – szep​nę​ła pan​na Hal​din. – Tak jest. To wy​da​je się dziw​ne. Jak mi mó​wio​no. gło​wa nie po​nio​sła żad​nych wi​docz​nych ob​ra​żeń. Po​wia​da​ją rów​nież, że naj​praw​do​po​dob​niej nie po​ży​je na tyle, aby Te​kla mia​ła się kim dłu​go opie​ko​wać. Pan​na Hal​din po​trzą​snę​ła gło​wą. – Do​pó​ki star​czy prze​chod​niów, co go​to​wi pa​dać na uli​cy, na​szej Te​kli nie zbrak​nie nig​dy za​ję​cia.. Jest ona do​brą sa​ma​ry​tan​ką z nie​prze​par​te​go po​wo​ła​nia. Re​wo​lu​cjo​ni​ści nie zro​zu​mie​li tego. Pro​szę tyl​ko po​my​śleć: isto​ty tak ofiar​nej uży​wa​no do prze​wo​że​nia za​szy​tych w suk​nie do​ku​men​tów albo do pi​sa​nia pod dyk​tan​do. – Zdol​ność ro​zu​mie​nia jest rzad​ką rze​czą na tym świe​cie. Za​le​d​wie wy​po​wie​dzia​łem tę uwa​gę, już jej po​ża​ło​wa​łem. Pa​trząc mi pro​sto w twarz Na​ta​lia Hal​din przy​świad​czy​ła lek​kim ski​nie​niem gło​wy. Nie ob​ra​zi​ła się, lecz od​szedł​szy za​czę​ła zno​wu krą​żyć po po​ko​ju; Moim za​chod​nim oczom wy​da​ło się, że od​da​la się co​raz bar​dziej ode mnie, zu​peł​nie już te​raz nie​do​się​gal​na, choć wca​le nie po​mniej​szo​na mimo ro​sną​cej od​le​gło​ści. Mil​cza​łem, jak gdy​by mó​wie​nie było już bez​ce​lo​we. To​też drgną​łem z lek​ka, gdy usły​sza​łem jej głos tuż przy so​bie. – Te​kla była tam, kie​dy go pod​no​szo​no po wy​pad​ku. Ta za​cna du​sza nie wy​ja​śni​ła mi wła​ści​wie nig​dy, jak do tego do​szło. Za​pew​nia, że ist​nia​ło mię​dzy nimi ja​kieś po​ro​zu​mie​nie – ro​dzaj umo​wy – we​dług któ​rej w każ​dej po​waż​nej po​trze​bie, trud​no​ści, nie​do​li czy cier​pie​niu miał zwró​cić się do niej. – Czyż​by? – rze​kłem. – W ta​kim ra​zie ma on szczę​ście, że było coś ta​kie​go. Bę​dzie po​trze​bo​wał ca​łe​go po​świę​ce​nia tej do​brej sa​ma​ry​tan​ki. Tak się rze​czy​wi​ście zda​rzy​ło, że Te​kla, wy​glą​da​jąc z ja​kiejś przy​czy​ny ze swe​go okna o pią​tej nad ra​nem, zo​ba​czy​ła Ra​zu​mo​wa w par​ku Châte​au Bo​rel, sto​ją​ce​go nie​ru​cho​mo u stóp ta​ra​su na desz​czu z od​kry​tą gło​wą. Krzyk​-

nę​ła na nie​go po na​zwi​sku chcąc się do​wie​dzieć, co się sta​ło. Lecz on na​wet nie pod​niósł gło​wy. Za​nim ubra​ła się na tyle, by zbiec na dół, już go nie było. Po​pę​dzi​ła więc za nim i wy​bie​gł​szy na uli​cę na​tknę​ła się nie​mal od razu na za​trzy​ma​ny tram​waj i gro​mad​kę lu​dzi, pod​no​szą​cych Ra​zu​mo​wa. Tyle po​wie​dzia​ła mi sama Te​kla, gdy pew​ne​go po​po​łu​dnia spo​tka​li​śmy się u drzwi szpi​ta​la. Nie do​da​ła poza tym żad​nych wy​ja​śnień, ja nie mia​łem za​mia​ru za​sta​na​wiać się dłu​żej nad we​wnętrz​ną stro​ną tego bądź co bądź szcze​gól​ne​go epi​zo​du. – Tak, Na​ta​lio Wik​to​row​no, bę​dzie po​trze​bo​wał ko​goś, gdy go wy​pusz​czą ze szpi​ta​la o ku​lach i głu​che​go jak pień. Ale nie są​dzę, żeby owej nocy, kie​dy po​gnał jak zbie​gły sza​le​niec do par​ku Châte​au Bo​rel – cho​dzi​ło mu o po​moc po​czci​wej Te​kli. – Nie – rze​kła Na​ta​lia za​trzy​mu​jąc się na​gle przede mną. – Może nie. – Usia​dła, wspar​ła gło​wę na ręku i za​my​śli​ła się. Mil​cze​nie trwa​ło kil​ka mi​nut. Wte​dy przy​po​mniał mi się ów wie​czór okrut​nej spo​wie​dzi Ra​zu​mo​wa – i skar​ga, któ​rą wy​szep​ta​ła ostat​kiem sił: „Nie moż​na być bar​dziej nie​szczę​śli​wą…” Wspo​mnie​nie to by​ło​by mnie prze​ję​ło dresz​czem, gdy​bym nie po​grą​żył się cały w po​dzi​wie dla jej siły i spo​ko​ju. Nie było już Na​ta​lii Hal​din, gdyż prze​sta​ła zu​peł​nie my​śleć o so​bie. Było to wiel​kie zwy​cię​stwo – ty​po​wo ro​syj​ski akt za​par​cia się sie​bie. Wy​rwa​ła mnie z za​du​my wsta​jąc na​gle jak ktoś, kto po​wziął de​cy​zję. Po​de​szła do biur​ka – te​raz już tyl​ko mar​twe​go me​bla, ogo​ło​co​ne​go z wszyst​kich oso​bi​stych, co​dzien​nie przez nią uży​wa​nych dro​bia​zgów. Było w nim jed​nak jesz​cze coś ży​we​go, bo wy​ję​ła ze skryt​ki pła​ską pacz​kę, któ​rą mi wrę​czy​ła. – To jest pa​mięt​nik – rze​kła dość po​ryw​czo. – Przy​sła​no mi go owi​nię​ty w moją wo​al​kę. Nie wspo​mi​na​łam o nim do​tąd, ale te​raz po​sta​no​wi​łam zo​sta​wić go panu. Mam pra​wo tak uczy​nić. Zo​stał

przy​sła​ny mnie. Jest moją wła​sno​ścią. Może go pan za​cho​wać lub po prze​czy​ta​niu znisz​czyć. Ale gdy pan bę​dzie czy​tał, pro​szę pa​mię​tać, że by​łam bez​bron​na. I że on… – Bez​bron​na! – po​wtó​rzy​łem ze zdu​mie​niem, wpa​trzyw​szy się w nią. – Tak. To wła​śnie sło​wo znaj​dzie pan tam na​pi​sa​ne – szep​nę​ła. – I to jest praw​da! By​łam bez​bron​na – zresz​tą może pan sam mógł to za​uwa​żyć.– Za​czer​wie​ni​ła się, póź​niej śmier​tel​nie po​bla​dła. – Aby od​dać spra​wie​dli​wość temu czło​wie​ko​wi, pra​gnę, by pan o tym pa​mię​tał. Och, by​łam, by​łam! Wsta​łem tro​chę roz​trzę​sio​ny. – Na pew​no nie za​po​mnę ni​cze​go, co mi pani mówi przy na​szym ostat​nim spo​tka​niu. Jej dłoń zna​la​zła się w mo​jej. – Tak trud​no uwie​rzyć, że mu​si​my się już po​że​gnać – od​da​ła mi uścisk dło​ni i ręce na​sze roz​łą​czy​ły się. – Tak. Wy​jeż​dżam ju​tro. Otwo​rzy​ły mi się wresz​cie oczy, a ręce mam obec​nie roz​wią​za​ne. Zresz​tą – któż z nas, Ro​sjan, mógł​by po​zo​stać głu​chy na stłu​mio​ny jęk na​szej wiel​kiej nie​do​li? Dla świa​ta oczy​wi​ście może to być ni​czym. – Do świa​ta do​cie​ra​ją ra​czej gło​sy wa​szych wa​śni – po​wie​dzia​łem. – Taki bo​wiem jest świat. – Tak – ski​nę​ła gło​wą po​ta​ku​ją​co i za​wa​ha​ła się przez chwi​lę. – A jed​nak mu​szę panu wy​znać, że nie prze​sta​nę wy​cze​ki​wać dnia, kie​dy wszel​kie wa​śnie ucich​ną. Pro​szę wy​obra​zić so​bie świt ta​kie​go dnia. Zgiełk wal​ki i zło​rze​czeń usta​je; ci​sza do​ko​ła; nowe słoń​ce wscho​dzi i utru​dze​ni lu​dzie łą​czą się wresz​cie, ob​li​cza​jąc w su​mie​niach bi​lans skoń​czo​nej wal​ki; są za​smu​ce​ni swo​im zwy​cię​stwem, bo tyle idei mu​sia​ło zgi​nąć, aby za​try​um​fo​wa​ła jed​na, tyle wie​rzeń opu​ści​ło ich nie zna​la​zł​szy opar​cia. Czu​ją się osa​mot​nie​ni na świe​cie, więc gar​ną się bli​sko do sie​bie. Tak, cze​ka nas wie​le jesz​cze gorz​kich

go​dzin! Ale udrę​kę serc ukoi wresz​cie mi​łość. I po tym ostat​nim sło​wie jej mą​dro​ści, sło​wie tak słod​kim, tak gorz​kim, tak okrut​nym cza​sa​mi – po​że​gna​łem Na​ta​lię Hal​din. Cięż​ko po​my​śleć, że nie spoj​rzę już nig​dy wię​cej w ufne oczy tej dziew​czy​ny – po​ślu​bio​nej nie​złom​nej wie​rze w przyj​ście po​jed​na​nia zro​dzo​ne​go z mi​ło​ści, któ​re jak nie​biań​ski kwiat wy​strze​li kie​dyś z czło​wie​czej zie​mi, prze​siąk​nię​tej krwią, roz​dar​tej wal​ką, po​la​nej łza​mi. Na​le​ży wy​ja​śnić, że w owym cza​sie nie wie​dzia​łem nic o spo​wie​dzi Ra​zu​mo​wa wo​bec zgro​ma​dzo​nych re​wo​lu​cjo​ni​stów. Może Na​ta​lia Hal​din od​ga​dła, jaka to „jed​na jesz​cze rzecz” po​zo​sta​ła Ra​zu​mo​wo​wi do za​ła​twie​nia, ale tego moje za​chod​nie oczy nie umia​ły do​strzec. Te​kla, była dama do to​wa​rzy​stwa ma​da​me de S., nie od​stę​po​wa​ła jego łóż​ka w szpi​ta​lu. Spo​tka​li​śmy się raź czy dwa u drzwi tego za​kła​du, lecz w cza​sie tych spo​tkań Te​kla mó​wi​ła mało. Wia​do​mo​ści o Ra​zu​mo​wie, ja​kich mi udzie​la​ła, były moż​li​wie naj​zwięź​lej​sze. Wra​cał z wol​na do zdro​wia, miał jed​nak po​zo​stać nie​ule​czal​nym ka​le​ką do koń​ca ży​cia. Ja sam nie za​sze​dłem do nie​go nig​dy i nig​dy go już nie wi​dzia​łem od owe​go strasz​li​we​go wie​czo​ra, kie​dy by​łem bacz​nym, choć igno​ro​wa​nym świad​kiem jego roz​mo​wy z pan​ną Hal​din. W ja​kiś czas po​tem wy​pi​sa​no go ze szpi​ta​la i jego „krew​na” – jak mi po​wie​dzia​no – za​bra​ła go gdzieś ze sobą. Swo​je wia​do​mo​ści uzu​peł​ni​łem pra​wie w dwa lata póź​niej. Nie sta​ło się to w wy​ni​ku mo​ich sta​rań; cał​kiem przy​pad​ko​wo, w domu pew​ne​go wy​bit​ne​go Ro​sja​ni​na wol​no​myśl​nych prze​ko​nań, któ​ry za​miesz​kał cza​so​wo w Ge​ne​wie, spo​tka​łem re​wo​lu​cjo​nist​kę, cie​szą​cą się tam wiel​kim za​ufa​niem. Ro​sja​nin ten był zna​ko​mi​to​ścią cał​kiem in​ne​go ro​dza​ju niż Piotr Iwa​no​wicz. Bru​net o ła​god​nych oczach, wy​so​ki, bar​dzo uprzej​my, a przy tym ja​kiś przy​ci​szo​ny i ostroż​ny w ca​łym swym obej​ściu. Sko​rzy​stał z chwi​li, kie​dy ni​ko​go nie było w po​bli​żu, i pod​szedł do mnie w to​wa​rzy​stwie si​wo​wło​sej, ru​-

chli​wej ko​bie​ty w czer​wo​nej bluz​ce. – Na​sza So​fia An​to​now​na pra​gnie pana po​znać – rzekł swym oględ​nym gło​sem. – Zo​sta​wiam więc was obo​je, by​ście mo​gli so​bie po​roz​ma​wiać. – Nie mia​ła​bym od​wa​gi na​rzu​cać się panu – za​czę​ła, od razu si​wo​wło​sa dama – gdy​by mi nie po​wie​rzo​no pew​nej wia​do​mo​ści dla pana. Owa wia​do​mość skła​da​ła się z kil​ku przy​ja​znych słów od Na​ta​lii Hal​din. So​fia An​to​now​na po​wró​ci​ła wła​śnie z taj​nej wy​pra​wy do Ro​sji i wi​dzia​ła się tam z pan​ną Hal​din. Miesz​ka​ła ona w ja​kimś mie​ście w środ​ko​wej Ro​sji, dzie​ląc swe mi​ło​sier​ne uczyn​ki po​mię​dzy kosz​mar prze​peł​nio​nych wię​zień a roz​pacz​li​wą nę​dzę osie​ro​co​nych do​mostw. Nie oszczę​dza​ła się w tej do​brej służ​bie – jak za​pew​ni​ła mnie So​fia An​to​now​na. – To wier​na du​sza, nie​złom​ny cha​rak​ter i nie​stru​dzo​ne cia​ło – pod​su​mo​wa​ła swą re​la​cję re​wo​lu​cjo​nist​ka z od​cie​niem en​tu​zja​zmu. Nie było oba​wy, aże​by na​wią​za​na w ten spo​sób roz​mo​wa urwa​ła się z po​wo​du bra​ku za​in​te​re​so​wa​nia z mo​jej stro​ny. Usie​dli​śmy na ubo​czu, gdzie nam nikt nie prze​szka​dzał. Opo​wia​da​jąc o pan​nie Hal​din, So​fia An​to​now​na za​uwa​ży​ła na​gle: – Pan mnie chy​ba pa​mię​ta? Wi​dział mnie pan tego wie​czo​ra, kie​dy Na​ta​lia przy​szła za​py​tać Pio​tra Iwa​no​wi​cza o ad​res nie​ja​kie​go Ra​zu​mo​wa, tego mło​de​go czło​wie​ka, któ​ry… – Pa​mię​tam do​sko​na​le – rze​kłem. Gdy So​fia An​to​now​na do​wie​dzia​ła się, że mam u sie​bie pa​mięt​nik owe​go mło​de​go czło​wie​ka, dany mi przez pan​nę Hal​din, za​cie​ka​wi​ło ją to wiel​ce. Nie kry​ła się wca​le z chę​cią uj​rze​nia tego do​ku​men​tu. Za​ofia​ro​wa​łem się, że go jej po​ka​żę, ona zaś od razu obie​ca​ła od​wie​dzić mnie na​za​jutrz w tym celu. Prze​glą​da​ła chci​wie kart​ki rę​ko​pi​su przez go​dzi​nę lub dłu​żej, po czym zwró​ci​ła mi go z lek​kim wes​tchnie​niem. Jeż​dżąc po Ro​sji wi​dzia​ła się rów​-

nież z Ra​zu​mo​wem. Miesz​kał nie w Ro​sji cen​tral​nej, lecz na po​łu​dniu. Opi​sa​ła mi mały, dwu​po​ko​jo​wy, drew​nia​ny do​mek na skra​ju ja​kiejś li​chej mie​ści​ny, ukry​ty za wy​so​kim par​ka​nem z de​sek, z po​dwó​rzem za​ro​śnię​tym po​krzy​wa​mi. Ra​zu​mow był znie​do​łęż​nia​ły, cho​ry, z każ​dym dniem słab​szy, a sa​ma​ry​tan​ka Te​kla pie​lę​gno​wa​ła go nie​zmor​do​wa​nie, z czy​stą ra​do​ścią bez​in​te​re​sow​ne​go po​świę​ce​nia. Przy tym za​ję​ciu nie mo​gło spo​tkać jej już żad​ne roz​cza​ro​wa​nie. Nie ta​iłem przed So​fią An​to​now​ną mego zdzi​wie​nia, że chcia​ła od​wie​dzić Ra​zu​mo​wa. Nie mo​głem na​wet zro​zu​mieć po​wo​du, dla któ​re​go to uczy​ni​ła. Oświad​czy​ła mi na to, że nie była wy​jąt​kiem. – Wie​lu z nas od​wie​dza go, prze​jeż​dża​jąc tam​tę​dy. Jest in​te​li​gent​ny. Ma cie​ka​we my​śli… A przy tym umie mó​wić. Wte​dy to do​wie​dzia​łem się po raz pierw​szy o pu​blicz​nym po​ka​ja​niu Ra​zu​mo​wa w domu La​spa​ry. So​fia An​to​now​ną opo​wie​dzia​ła mi do​kład​nie, co się tam sta​ło. Ra​zu​mow opi​sał jej to sam z naj​drob​niej​szy​mi szcze​gó​ła​mi. Po​tem, pa​trząc na mnie moc​no czar​ny​mi błysz​czą​cy mi oczy​ma, do​da​ła: – By​wa​ją złe chwi​le w ży​ciu każ​de​go czło​wie​ka. Ja​kaś fał​szy​wa myśl wkrad​nie się do na​sze​go mó​zgu i oto ro​dzi się oba​wa – oba​wa przed sobą, oba​wa o sie​bie. Albo może fał​szy​wa od​wa​ga – któż to zgad​nie. Zresz​tą niech pan na​zwie to, jak chce – ale pro​szę mi po​wie​dzieć, czy wie​lu lu​dzi wo​la​ło​by ra​czej wy​dać sie​bie świa​do​mie na zgu​bę (jak on to sam okre​śla w pa​mięt​ni​ku) ani​że​li żyć da​lej w skry​tej po​gar​dzie dla sie​bie sa​me​go? Czy zna​la​zło​by się ta​kich wie​lu? I pro​szę pa​mię​tać, że kie​dy to ro​bił, był zu​peł​nie bez​piecz​ny. Wła​śnie wte​dy, kie​dy na​brał prze​ko​na​nia, że jest bez​piecz​ny, i co wię​cej – nie​skoń​cze​nie wię​cej – kie​dy po raz pierw​szy za​świ​ta​ła mu myśl, że ta za​chwy​ca​ją​ca dziew​czy​na może go po​ko​chać, wła​śnie wte​dy zro​zu​miał, że naj​zja​dliw​sze drwi​ny, naj​gor​sze nie​go​dzi​wo​ści, że całe to sza​tań​skie dzie​ło jego nie​na​wi​ści i py​chy nie zdo​ła​ło​by nig​dy prze​sło​nić nik​czem​no​ści ży​cia, ja​kie

go cze​ka​ło. Trze​ba mieć cha​rak​ter, aby dojść do ta​kie​go prze​ko​na​nia. Przy​ją​łem to twier​dze​nie w mil​cze​niu. Któż chciał​by się spie​rać o słusz​ność mo​ty​wów prze​ba​cze​nia lub li​to​ści? Oka​za​ło się zresz​tą póź​niej, że w tym mi​ło​sier​dziu, do ja​kie​go świat re​wo​lu​cyj​ny po​czu​wał się wzglę​dem zdraj​cy Ra​zu​mo​wa, było tak​że tro​chę skru​chy. So​fia An​to​now​na mó​wi​ła da​lej z pew​nym za​kło​po​ta​niem: – Poza tym, wi​dzi pan, ten czło​wiek padł ofia​rą gwał​tu. Sta​ło się to bez​praw​nie. Nie po​sta​no​wio​no jesz​cze, co z nim na​le​ży zro​bić. Przy​znał się był do​bro​wol​nie. A ten Ni​ki​ta, któ​ry jak panu wia​do​mo, roz​bił mu w sie​ni bę​ben​ki w uszach w przy​stę​pie rze​ko​me​go obu​rze​nia – ten Ni​ki​ta, jak się po​tem oka​za​ło, był sam ło​trem naj​gor​sze​go ga​tun​ku, zdraj​cą, do​no​si​cie​lem i szpie​giem! Ra​zu​mow po​wie​dział mi, że za​rzu​cił mu to w przy​stę​pie ja​kie​goś ja​sno​wi​dze​nia… – Wi​dzia​łem to by​dlę tyl​ko przez chwi​lę – rze​kłem – i na​praw​dę nie po​tra​fię zro​zu​mieć, jak kto​kol​wiek spo​śród was mógł mieć złu​dze​nia co do nie​go, choć​by pół dnia. Prze​rwa​ła mi. – No, no! To nie ta​kie pro​ste. Kie​dy go zo​ba​czy​łam po raz pierw​szy, by​łam też prze​ra​żo​na, ale za​krzy​cza​no mnie. Sta​le mó​wi​li​śmy do sie​bie: och, nie trze​ba pa​trzeć na to, jak wy​glą​da. A do tego za​wsze go​tów był za​bi​jać. To nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści. Tak, za​bi​jał – dla obu stron! Ten bies. Po​tem, opa​no​waw​szy gniew​ne drże​nie ust, So​fia An​to​now​na opo​wie​dzia​ła mi bar​dzo dziw​ną hi​sto​rię. Zda​rzy​ło się, że rad​ca Mi​ku​lin w cza​sie po​dró​ży po Niem​czech (wkrót​ce po znik​nię​ciu Ra​zu​mo​wa z Ge​ne​wy) spo​tkał się w wa​go​nie ko​le​jo​wym z Pio​trem Iwa​no​wi​czem. Ci dwaj, zna​la​zł​szy się sami w prze​dzia​le, prze​ga​da​li z sobą pół nocy i wte​dy to Mi​ku​lin, szef po​li​cji, na​po​mknął ar​cy​re​wo​lu​cjo​ni​ście o praw​dzi​wym cha​rak​te​rze ar​cy​ka​ta żan​dar​mów. Wy​da​je się, że Mi​ku​lin chciał się po​zbyć swe​go oso​bli​we​go agen​ta.

Może miał go do​syć; może się go bał. Na​le​ży przy tym nad​mie​nić, że Mi​ku​lin odzie​dzi​czył zło​wro​gie​go Ni​ki​tę po swo​im po​przed​ni​ku na urzę​dzie. Rów​nież i tej hi​sto​rii wy​słu​cha​łem bez wy​po​wia​da​nia się, wier​ny swej roli nie​me​go świad​ka spraw ro​syj​skich, roz​wi​ja​ją​cych swo​ją lo​gi​kę Wscho​du przed mymi za​chod​ni​mi oczy​ma. Na​to​miast po​zwo​li​łem so​bie na jed​no py​ta​nie: – So​fio An​to​now​no, pro​szę mi po​wie​dzieć, czy ma​da​me de S. zo​sta​wi​ła cały swój ma​ją​tek Pio​tro​wi Iwa​no​wi​czo​wi? – Ani gro​sza – re​wo​lu​cjo​nist​ka wzru​szy​ła ra​mio​na​mi z obrzy​dze​niem – umar​ła bez te​sta​men​tu. Gro​ma​da sio​strzeń​ców i sio​strze​nic zle​cia​ła się z Pe​ters​bur​ga jak sta​do sę​pów, by gryźć się mię​dzy sobą o sche​dę. Wszyst​ko pa​skud​ne ka​mer​he​ry i frej​li​ny – wstręt​ne lo​kaj​stwo dwor​skie. Tfu! – Nie sły​szy się te​raz wie​le o Pio​trze Iwa​no​wi​czu – za​uwa​ży​łem po chwi​li. – Piotr Iwa​no​wicz – rze​kła So​fia An​to​now​na po​waż​nie – zwią​zał się z wiej​ską dziew​czy​ną. Zdzi​wi​łem się na​praw​dę. – Co? Na Ri​wie​rze? – Cóż za non​sens! Nic po​dob​ne​go. Sło​wa te So​fia An​to​now​na po​wie​dzia​ła dość ostro. – Czyż​by więc prze​by​wał te​raz w Ro​sji? Ależ to sza​lo​ne ry​zy​ko – za​wo​ła​łem. – I wszyst​ko dla wiej​skiej dziew​czy​ny. Czyż nie uwa​ża pani, że czy​ni bar​dzo nie​roz​trop​nie? So​fia An​to​now​na za​cho​wa​ła przez chwi​lę ta​jem​ni​cze mil​cze​nie, po czym oświad​czy​ła: – On ją po pro​stu uwiel​bia. – Do​praw​dy? Wo​bec tego spo​dzie​wam się, że ona nie omiesz​ka go bi​jać. So​fia An​to​now​na wsta​ła i za​czę​ła się ze mną że​gnać, jak gdy​by nie usły​sza​ła wca​le mego bez​boż​ne​go ży​cze​nia; ale już we drzwiach, do któ​rych ją

od​pro​wa​dza​łem, od​wró​ci​ła się na chwi​lę i oświad​czy​ła sta​now​czym gło​sem: – Piotr Iwa​no​wicz to czło​wiek na​tchnio​ny.