Oczekiwanie - Joseph Conrad

Jo​seph Con​rad

OCZE​KI​WA​NIE

CZĘŚĆ PIERW​SZA

I

So​czy​stym czer​wo​nym ża​rem pło​nę​ły fron​to​ny mar​mu​ro​wych pa​ła​ców sku​pio​nych jed​ne nad dru​gi​mi na nie​uro​dzaj​nej gó​rze, któ​rej ja​ło​wa grań od​ci​na​ła się na mierzch​ną​cym nie​bie wid​mo​wym i lśnią​cym za​ry​sem. Nad Za​to​ką Ge​nu​eń​ską za​cho​dzi​ło zi​mo​we słoń​ce. Wschod​nia po​łać nie​ba poza wy​brze​żem z li​tej ska​ły była po​dob​na do ciem​ne​go szkła. Peł​ne mo​rze rów​nież ro​bi​ło wra​że​nie szkła z po​le​wą pur​pu​ry, w któ​rym świa​tło ga​sną​ce​go dnia ma​ru​dzi​ło, jak​by lgnąc do wody. Ża​gle nie​licz​nych fe​luk, unie​ru​cho​mio​nych gła​dzią, wy​glą​da​ły ró​żo​wo i ra​do​śnie w gęst​nie​ją​cym zmro​ku. Dzio​ba​mi wszyst​kie były zwró​co​ne ku wspa​nia​łe​mu mia​stu. Po we​wnętrz​nej stro​nie mola, za​koń​czo​ne​go okrą​głą basz​tą, woda zda​wa​ła się czar​na. Więk​szy, pro​sto​ża​glo​wy okręt, od​pły​wa​ją​cy od mia​sta i za​trzy​ma​ny w bie​gu rap​tow​nym szti​lem, pa​trzył w czer​wo​ny krąg słoń​ca. Ban​de​ra na nim zwi​sła, co spra​wia​ło, że barw jej nie dało się od​róż​nić; po​mi​mo to chu​dy człek w wy​tar​tej kur​cie że​glar​skiej i cu​dacz​nej czap​ce z chwa​stem na gło​wie tkwią​cy tu bez​czyn​nie z ra​mio​na​mi za​rzu​co​ny​mi na ko​mo​rę lufy ogrom​ne​go dzia​ła, cza​ją​ce​go się wraz z trze​ma ta​ki​miż na plat​for​mie basz​ty, nie zda​wał się mieć wąt​pli​wo​ści, do ja​kie​go pań​stwa na​le​żał okręt. La​pi​dar​nie, wyj​mu​jąc pa​rzy​gąb​kę z ust, nie od​wra​ca​jąc na​wet gło​wy, od​po​wie​dział na py​ta​nie mło​de​go cy​wi​la w dłu​gim płasz​czu, w bot​for​tach, o non​sza​lanc​kim wy​ra​zie twa​rzy wy​ła​nia​ją​cej się z fałd bia​łe​go halsz​tu​ka. – El​bij​ski. Faj​kę we​tknął mię​dzy zęby i za​cho​wy​wał się nadal nie​to​wa​rzy​sko. Ele​ganc​ki mło​dy czło​wiek o przy​jem​nej po​wierz​chow​no​ści – był to Co​smo, syn

ba​ro​ne​ta Char​le​sa La​tha​ma na La​tham Hall w hrab​stwie York – po​wtó​rzył ci​cho „El​bij​ski” i trwał w swym za​pa​trze​niu na za​szti​lo​wa​ny okręt z jego nie​roz​po​zna​wal​ną ban​de​rą. Do​pie​ro gdy słoń​ce za​pa​dło za wody śród​ziem​no​mor​skie, a na nie​ru​cho​mym okrę​cie ścią​gnię​to nie​roz​po​zna​wal​ną fla​gę, po​ru​szył się i zwró​cił wzrok ku przy​sta​ni. Naj​bli​żej po za​chod​niej stro​nie stał an​giel​ski okręt li​nio​wy im​po​nu​ją​cych wy​mia​rów, za​ko​twi​czo​ny w po​bli​żu na​brze​ża. Jego wy​so​kie masz​ty ster​cza​ły po​nad da​chy do​mów, a wła​śnie ścią​gnię​to z masz​tu fla​go​we​go znak i za​stą​pio​no go la​tar​nią czy​nią​cą dziw​ne wra​że​nie śród ja​sno​ści zmierz​chu. Za​cie​ra​ły się w głę​bi przy​sta​ni syl​wet​ki stat​ków zgru​po​wa​nych da​lej. Co​smo po​wiódł oczy​ma po ko​li​stej plat​for​mie basz​ty. Na​chy​lo​ny nad dzia​łem człek pa​lił faj​kę obo​jęt​nie. – Pan je​steś do​zor​cą tej basz​ty? – za​py​tał mło​dzie​niec. Za​gab​nię​ty zmie​rzył go ukrad​ko​wym spoj​rze​niem i udzie​lił od​po​wie​dzi nie zmie​nia​jąc pozy i od​zy​wa​jąc się ra​czej do sie​bie: – Te​raz to nie strze​żo​ne miej​sce. Woj​ny skoń​czo​ne. – Czy na noc za​my​ka​ją wio​dą​ce do basz​ty drzwi? – do​py​ty​wał się Co​smo. – Nad tym na​le​ża​ło​by się za​sta​no​wić, zwłasz​cza pan, na przy​kład po​wi​nien to zro​bić i inni ma​ją​cy za​pew​nio​ny noc​leg w mięk​kim łóż​ku. Mło​dzie​niec po​chy​lił gło​wę na ra​mię i po​pa​trzył na nie​go z pół​u​śmie​chem. – Nie wy​da​je się, abyś pan o to się trosz​czył – rzekł. – Tedy wno​szę, że i ja nie mam po co. Póki tu po​zo​sta​jesz, czu​ję się bez​piecz​ny. Toć przy​sze​dłem tu scho​da​mi za pa​nem trop w trop. Czło​wiek z faj​ką w zę​bach po​wstał rap​tow​nie. – Pan przy​sze​dłeś za mną? A po cóż, o świę​ci pań​scy! Mło​dy czło​wiek przy​jął to ze śmie​chem jak do​bry żart. – Po​nie​waż sze​dłeś pan przede mną . Ni​ko​gu​sień​ko nie było wi​dać w po​-

bli​żu mola. Znik​ną​łeś mi rap​tem. Wte​dy spo​strze​głem, że drzwi u stóp basz​ty sto​ją otwo​rem i po​sze​dłem w górę po scho​dach na tę plat​for​mę. I zdzi​wi​ło​by mnie bar​dzo, gdy​bym nie za​stał tu pana. Człek w dziw​nej, zdob​nej w chwast czap​ce słu​chał wy​jąw​szy z ust faj​kę. – To wszyst​ko? – Wszyst​ko. – Nikt, prócz An​gli​ka, nie za​cho​wał​by się po​dob​nie – wy​tłu​ma​czył so​bie z prze​lot​nym wy​ra​zem nie​po​ko​ju na twa​rzy. – Je​ste​ście na​ro​dem eks​cen​trycz​nym. – Nie upa​tru​ję nic eks​cen​trycz​ne​go w moim po​stę​po​wa​niu. Po pro​stu chcia​łem wyjść za mia​sto. A molo nada​wa​ło się do tego rów​nie do​brze jak każ​de inne miej​sce. Bar​dzo tu przy​jem​nie. Gdy tak sta​li w mil​cze​niu, je​den na​prze​ciw dru​gie​go, lek​ki po​wiew mu​snął ich po​licz​ki. – Je​stem tyl​ko trwo​nią​cym czas po​dróż​nym – rzekł Co​smo ze swo​bo​dą. – Dziś z rana przy​by​łem w te stro​ny. Rad je​stem, że przy​szło mi do gło​wy przejść się tu – taj, obej​rzeć so​bie mia​sto w bla​skach za​cho​du i przyj​rzeć się okrę​to​wi z Elby. Nie może ich być dużo. Pan za​się, przy​ja​cie​lu… – Mam ty​leż pra​wa trwo​nić tu czas jak kto​kol​wiek z an​giel​skich wo​ja​że​rów. – wtrą​cił człek śpiesz​nie. – Bar​dzo tu miło – po​wtó​rzył mło​dy po​dróż​ny, wpa​tru​jąc się w mro​ki ogar​nia​ją​ce plat​for​mę basz​ty. – Miło? – pod​chwy​cił roz​mów​ca. – Owszem, być może. Ostat​nim ra​zem by​łem na tej plat​for​mie ma​jąc za​le​d​wie lat dzie​sięć. Krą​gły ma​syw​ny po​cisk wier​cił się i grze​cho​tał po ca​łym jej ka​mien​nym bru​ku. Czy​nił zdu​mie​wa​ją​co dużo za​mę​tu i wy​da​wał się żywą isto​tą w na​pa​dzie fu​rii. – Ma​syw​ny po​cisk! – wy​krzyk​nął Co​smo, roz​glą​da​jąc się po gład​kich fli​zach, jak​by szu​ka​jąc śla​du na​wie​dze​nia przez kulą ar​mat​nią basz​ty. – Skąd

się tu wziął? – Wziął się z an​giel​skie​go bry​gu, na​le​żą​ce​go do eska​dry lor​da Ke​itha. Stał zu​peł​nie bli​sko i otwo​rzył na nas ogień… Bóg ra​czy wie​dzieć dla​cze​go. Ta wa​sza zu​chwa​łość! Je​den po​cisk z któ​rejś z tych ko​lu​bryn – cią​gnął da​lej kle​piąc po wy​brzu​sze​niu ogrom​ne​go dzia​ła tuż przy nim – wy​star​czył​by, żeby bryg po​szedł na dno jak ka​mień. – Wie​rzę. Ale od daw​na prze​sta​ła za​dzi​wiać świat bra​wu​ra na​szych ma​ry​na​rzy – mruk​nął mło​dy po​dróż​nik. – Dużo jest na świe​cie nie​ustra​szo​nych, lecz łut szczę​ścia wart wię​cej od fun​ta od​wa​gi. Bryg od​pły​nął nie​tknię​ty. Tak, le​piej mieć szczę​ście niż od​wa​gę. Pew​niej​sze ono jest od mą​dro​ści i moc​niej​sze od spra​wie​dli​wo​ści. Szczę​ście to wiel​ka rzecz. Je​dy​na, jaką war​to po​sia​dać. A wy mie​li​ście je za​wsze. Tak, si​gno​re, na​le​żysz pan do szczę​śli​wej na​cji, bo w prze​ciw​nym ra​zie nie stał​byś na tej plat​for​mie spo​glą​da​jąc po​przez wody w stro​nę tej kru​szy​ny lądu, sta​no​wią​cej ostat​nie schro​nie​nie wa​sze​go naj​więk​sze​go wro​ga. Co​smo oparł się o ka​mien​ny mur w po​bli​żu strzel​ni​cy, po prze​ciw​nej stro​nie, któ​rej człek z fa​jecz​ką w zę​bach uczy​nił gest wie​lo​znacz​ny i pom​pa​tycz​ny. – Za​sta​na​wiam się, co za my​śli panu przy​cho​dzą do gło​wy – pod​jął on rów​nym bez​na​mięt​nym gło​sem. – A może je​steś za mło​dy, żeby wie​le się za​sta​na​wiać. Za po​zwo​le​niem, lecz sły​sza​łem za​wsze, że z An​gli​kiem moż​na mó​wić szcze​rze, a z wy​mo​wy pań​skiej są​dząc, nie wąt​pię, iż je​steś tej na​ro​do​wo​ści. – Mogę pana za​pew​nić, iż w my​ślach je​stem da​le​ki od nie​na​wi​ści… Oho! El​bij​ski okręt od​da​la się. Czy to spra​wia​ją tyl​ko ciem​no​ści i tak łu​dzą wzrok? – W nocy bywa dusz​no. Wię​cej wia​tru jest na wo​dzie niź​li tu, gdzie sto​imy; nie są​dzę jed​nak, aby się okręt od​da​lił. In​te​re​su​jesz się pan tym el​bij​skim okrę​tem, si​gno​re?

– Te​raz urok ma wszyst​ko, co tej wy​spy do​ty​czy – wy​znał non​sza​lanc​ko wo​ja​żer. – Po​wie​dzia​łeś, że je​stem za mło​dy, żeby się za​sta​na​wiać. Nie wy​da​jesz mi się wie​le star​szy ode mnie. Cie​ka​wym, ja​kie sam snu​jesz my​śli. – My​śli pro​ste​go czło​wie​ka, nie​cie​ka​we dla an​giel​skie​go lor​da – od​parł przy​god​ny roz​mów​ca z za​cię​to​ścią i lek​ce​wa​że​niem. – Czy uwa​żasz pan wszyst​kich An​gli​ków za lor​dów? – za​py​tał Co​smo i ro​ze​śmiał się. – Nie uwa​żam. Są​dzę z wy​glą​du. Przy​po​mi​nam so​bie, jak pe​wien sta​ry czło​wiek mó​wił, że je​ste​ście na​ro​dem pa​nów. – Do​praw​dy? – wy​krzyk​nął mło​dy czło​wiek i po​now​nie za​śmiał się ci​cho i mile. – Przy​po​mi​nam so​bie sta​re​go czło​wie​ka, któ​ry mó​wił, że je​ste​śmy na​ro​dem kup​ców. – Na​zio​ne di mer​can​te – po​wtó​rzył człek z wol​na. – Ba, może to rów​nież praw​da. Róż​ni lu​dzie, róż​na mą​drość. – To mi nie przy​cho​dzi​ło na myśl – rzekł Co​smo, z lek​kim pod​sko​kiem sa​do​wiąc się na omu​ro​wa​niu basz​ty. Oparł jed​ną nogę na ma​syw​nej la​we​cie dzia​ła i za​pa​trzył się ja​sny​mi oczy​ma w ciem​no​czer​wo​ną smu​gę nie​ba na za​cho​dzie, po​zo​sta​wio​ną przez rej​te​ru​ją​ce słoń​ce na kształt cię​cia za​da​ne​go cier​pią​ce​mu cia​łu wszech​świa​ta… – Róż​ni lu​dzie, róż​ne mą​dro​ści – po​wtó​rzył w za​du​mie. – Su​po​nu​ję, że to tak być musi. Lu​dzie wio​dą tak róż​ne ży​cie… A ja​kie​goż ro​dza​ju była mą​drość tego sta​re​go czło​wie​ka? – Mą​drość wiel​kiej rów​ni​ny, nie​omal pła​skiej jak mo​rze – od​rzekł roz​mów​ca mło​dzień​ca z po​wa​gą. – Głos jego, gdym go usły​szał, za​brzmiał tak nie​spo​dzie​wa​nie jak wasz głos, si​gno​re. Wła​śnie oto​czy​ły mnie cie​nie za​pa​da​ją​cej nocy, gdy rzu​ci​łem okiem ku za​chod​nie​mu skra​jo​wi ho​ry​zon​tu i do​strze​głem lwa, chy​bia​ją​ce​go w sko​ku ucie​ka​ją​ce​go da​nie​la. Po​mknę​li w blask i zni​kli. Zu​peł​nie jak we śnie. Kie​dym się od​wró​cił, stał za mną sta​ry czło​wiek, nie da​lej niż o pół sze​ro​ko​ści tej plat​for​my. Na me zdu​mie​nie od​po​wie​-

dział tyl​ko uśmie​chem. Dłu​gi​mi jego kę​dzio​ra​mi igrał wiatr. Z pół dnia pod​pa​try​wał, mnie snadź z za​głę​bień grun​tu i z si​to​wia, gło​wiąc się, cze​go szu​kam. Wy​lą​do​wa​łem, żeby po​wa​łę​sać się po rów​ni​nie. Nie​kie​dy mie​wam ocho​tę być sam. Mój okręt był o wie​le mil od tego miej​sca w za​ło​mie tego pu​styn​ne​go wy​brze​ża, za da​le​ko, by taki jak ja, obcy czło​wiek mógł do nie​go wró​cić po nocy. Prze​no​co​wa​łem tedy w za​gro​dzie sta​re​go czło​wie​ka, w chat​ce z tra​wy i trzcin, tuż przy staw​ku mro​wią​cym się od ptac​twa. Ob​cho​dził się ze mną jak z sy​nem. Ga​dał do świ​tu, a gdy słoń​ce wze​szło, nie po​wró​ci​łem na okręt. Nie​wie​le chu​do​by mia​łem na okrę​cie i mało war​tej, a nie było tam ni​ko​go, kto zwra​cał​by się do mnie: „mój synu”, z tą szcze​gól​ną in​to​na​cją, wiesz, co mam na my​śli, si​gno​re. – Nie wiem, ale mogę się do​my​ślić – za​brzmia​ło w od​po​wie​dzi nie​fra​so​bli​wie, choć ze szcze​rą po​wa​gą wła​ści​wą pierw​szej mło​do​ści, co wy​wo​ła​ło uśmiech star​sze​go męż​czy​zny. Na ogół twarz jego ob​le​ka​ła po​wa​ga. An​giel​ski nie​zna​jo​my pod​jął po prze​rwie. – Zde​zer​te​ro​wa​łeś pan ze swe​go okrę​tu, aby do​trzy​my​wać to​wa​rzy​stwa pu​stel​ni​ko​wi na pu​sty​ni tyl​ko przez wzgląd, iż wzru​szył cię swym gło​sem. Czy tak mam to ro​zu​mieć? – Zga​dłeś, si​gno​ri​no . Może i coś wię​cej w tym się kry​ło. Nie​wąt​pli​wie jed​nak zde​zer​te​ro​wa​łem z okrę​tu. – A gdzież to było? – Na po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skim wy​brze​żu – uciął nie​spo​dzie​wa​nie czło​wiek trzy​ma​ją​cy się po prze​ciw​nej stro​nie wiel​kie​go dzia​ła. – A te​raz nad​szedł czas, aby​śmy się roz​sta​li. Lecz ani je​den, ani dru​gi nie ru​szył się i dłuż​szy czas za​cho​wy​wa​li mil​cze​nie, sta​jąc się dla sie​bie na​wza​jem po​dob​ni do cie​ni na tym ma​sy​wie basz​ty, któ​ra sama tak​że, w mia​rę za​pa​da​nia ciem​no​ści, upo​dab​nia​ła się do sza​re​go wid​ma uno​szą​ce​go się nad ciem​nym nie​ru​cho​mym mo​rzem.

– Jak dłu​go po​zo​sta​łeś pan z pu​stel​ni​kiem na pu​sty​ni? – spy​tał Co​smo. – I jak go opu​ści​łeś? – Si​gno​re, to on mnie opu​ścił. Gdy po​cho​wa​łem go, nie mia​łem tam nic wię​cej do ro​bo​ty. Na​uczy​łem się dużo przez ten rok. – Cze​go się pan na​uczył, mój przy​ja​cie​lu? Chciał​bym to wie​dzieć. – Si​gno​re, mą​drość jego nie była taka jak in​nych lu​dzi i za dłu​go trwa​ło​by wy​ja​śnia​nie tego tu, na tej basz​cie i o tak póź​nej po​rze. Wie​lu rze​czy na​uczy​łem się. Na przy​kład, jak być cier​pli​wym… Czy nie przy​cho​dzi ci na myśl, si​gno​re, że dłu​ga nie​obec​ność może za​nie​po​ko​ić jego przy​ja​ciół lub słu​żą​cych w ho​te​lu? – Mó​wię panu, że nie by​łem dłu​żej w tym mie​ście niż dwie go​dzi​ny i nie roz​ma​wia​łem z ni​kim, za​nim my​śmy się spo​tka​li, prócz z ludź​mi w ho​te​lu. – Mogą roz​po​cząć po​szu​ki​wa​nia. – Cze​muż mie​li​by za​wra​cać so​bie gło​wę? Jesz​cze nie jest póź​no. Dla​cze​go mie​li​by zwró​cić uwa​gę na moją nie​obec​ność? – Dla​cze​go?… A dla​te​go po pro​stu, że pań​ska wie​cze​rza może być go​to​wa o tej po​rze – od​parł człek nie​cier​pli​wie. – To moż​li​we, ale ja jesz​cze nie je​stem głod​ny – rzekł mło​dzie​niec nie​dba​le. – Niech so​bie szu​ka​ją po ca​łym mie​ście, je​że​li chcą. – A po​tem do​dał z za​in​te​re​so​wa​niem. – Czy pan są​dzisz, że przy​szło​by im do gło​wy po​szu​kać mnie tu​taj? – Nie. To ostat​nie miej​sce, ja​kie przy​szło​by na myśl ko​mu​kol​wiek – mruk​nął jak​by do sie​bie sa​me​go męż​czy​zna. Po czym znacz​nie pod​niósł głos. – Na​praw​dę mu​si​my się roz​stać. Do​bra​noc, si​gno​re. – Do​bra​noc. Człek w kur​cie że​glar​skiej chwi​lę wy​trzesz​czał oczy, po​tem zsu​nął gwał​tow​nie czap​kę o dziw​nym chwa​ście na ba​kier. – Nie od​cho​dzę stąd – rzekł.

– A ja my​śla​łem, że tak. To dla​cze​go ży​czy​łeś mi pan do​brej nocy? – Bo mu​si​my się ro​zejść. – Przy​pusz​czal​nie, prę​dzej czy póź​niej – przy​znał Co​smo życz​li​wym to​nem. – Chciał​bym się jesz​cze spo​tkać z pa​nem. – Mu​si​my się roz​stać za​raz, na​tych​miast, na tej basz​cie. – Dla​cze​go? – Bo chcę po​zo​stać sam – od​po​wie​dział człek po naj​krót​szym za​wie​sze​niu gło​su. – Daj pan po​kój! Po cóż pan chcesz po​zo​stać sam? Cóż pan tu mo​żesz ro​bić… – opo​no​wał roz​we​se​lo​ny mło​dzie​niec. Wresz​cie do​dał, jak​by mu przy​szła do gło​wy za​baw​na myśl. – Chy​ba że na​praw​dę pa​rać się chcesz in​kan​ta​cja​mi – cią​gnął da​lej swo​bod​nie – i może wy​wo​ły​wać złe​go du​cha. – Za​milkł. – Ba, są lu​dzie, wie​rzą​cy w moż​li​wość tego pro​ce​de​ru – do​rzu​cił drwią​co. – Nie bar​dzo się mylą – za​brzmia​ło zło​wro​go w od​po​wie​dzi. – Każ​dy ma dia​bła tuż przy so​bie. Nie sprze​ci​wiaj się, si​gno​re, nie wy​wo​łuj go we mnie. Naj​le​piej, je​śli bez sło​wa odej​dziesz stąd w po​ko​ju. Mło​dy wo​ja​żer nie zmie​nił nie​dba​łej pozy. Czło​wiek w czap​ce do​sły​szał sło​wa wy​po​wie​dzia​ne spo​koj​nie jak​by do sie​bie: – Wolę po​zo​stać tu w spo​ko​ju. A spo​kój na​praw​dę był cu​dow​ny. Ci​che ich gło​sy nie zda​wa​ły się pło​szyć go w naj​mniej​szej mie​rze. Ów spo​kój czło​wie​ko​wi w czap​ce zda​wał się ogro​mem swym i bez​kre​sem za​się​gu po​pie​rać fleg​mę An​gli​ka prze​ciw wzbie​ra​ją​ce​mu w nim sa​mym gnie​wo​wi. Nie zdo​łał się opa​no​wać i ku nie​wy​god​ne​mu to​wa​rzy​szo​wi po​su​nął się z groź​nym ge​stem, któ​ry za​marł w nie​zde​cy​do​wa​niu. Zsu​nął jesz​cze bar​dziej czap​kę na ba​kier i za​czął się dra​pać za uchem. – Pan na​le​żysz do lu​dzi, na​wy​kłych do ro​bie​nia, co się im po​do​ba. Ale tym ra​zem nie mo​żesz po​sta​wić na swo​im. Pro​si​łem pana grzecz​nie, abyś mnie zo​sta​wił sa​me​go na tej basz​cie. Zwra​ca​łem się jak czło​wiek do czło​wie​ka. Je​-

śli jed​nak nie moż​na panu prze​mó​wić do roz​sąd​ku, to ja… Co​smo od​biw​szy się dłoń​mi od skra​ju omu​ro​wa​nia ze​sko​czył nie​mal na śro​dek plat​for​my i sta​nął na rów​ne nogi. Mó​wił z naj​zu​peł​niej​szym spo​ko​jem. – Rzą​dzę się wy​łącz​nie roz​sąd​kiem – oświad​czył. – Lecz żą​da​nie pań​skie wy​da​je mi się zwy​kłym ka​pry​sem. Bo cóż masz tu pan do ro​bo​ty? Ptac​two mor​skie po​szło spać i ja mam rów​ne, co i pan, pra​wa do wy​tchnie​nia tu​taj. A prze​to… – Zda​wał się ude​rzo​ny na​głą my​ślą. – Toć nie mo​żesz mie​wać tu scha​dzek – za​sta​no​wił się z pew​ną sym​pa​tią. Nie​zna​jo​my par​sk​nął krót​kim szy​der​czym śmie​chem, co sły​sząc mło​dy czło​wiek bąk​nął pod no​sem roz​sąd​nie: – Nie. Cał​kiem się nie na​da​je… Śród tych po​nu​rych sta​rych ar​mat… – Pod​niósł głos. – Zo​sta​wiam panu całe miej​sce wol​ne, tyle tyl​ko uczy​nić mogę. – Cof​nął się ty​łem ze środ​ka plat​for​my i siadł tym ra​zem na ma​syw​nej ko​mo​rze sześć​dzie​się​cio​fun​to​we​go dzia​ła. – Za​czy​naj pan swo​je in​kan​ta​cje – zwró​cił się ku wy​so​kiej mrocz​nej po​sta​ci trwa​ją​cej chwi​lę bez ru​chu, czym bo​daj zdra​dza​ła swą bez​rad​ność. Męż​czy​zna mil​czał chwi​lę, po czym ode​zwał się po​waż​nie: – Bez wąt​pie​nia, si​gno​re, zda​jesz so​bie spra​wę, iż od​kąd roz​po​czę​li​śmy dys​kurs, każ​dej chwi​li mia​łem moż​ność rzu​cić się na cie​bie znie​nac​ka, kie​dy sie​dzia​łeś na skra​ju omu​ro​wa​nia, i strą​cić do stóp basz​ty. – Cze​kał chwi​lę na od​po​wiedź i rzekł z całą po​wa​gą: – Za​prze​czysz pan może? – Nie. Nie my​ślę prze​czyć – pa​dło nie​dba​le w od​po​wie​dzi. – Ani mi się śni​ło mieć się na bacz​no​ści. Jed​nak umiem pły​wać. – Czyż nie wiesz pan, że tam w dole jest ob​ra​mo​wa​nie z wiel​kich gła​zów? Zgi​nął​byś strasz​ną śmier​cią… A te​raz, si​gno​re, czy nie ze​chcesz uczy​nić, o co pro​szę, i wró​cić do ho​te​lu, o wie​le bez​piecz​niej​sze​go miej​sca od tej plat​for​my? – Bez​pie​czeń​stwo to nie​wiel​ka po​ku​sa, a ja ani przez chwi​lę nie uwie​rzę,

abyś pan my​ślał o zdra​dziec​kiej na​pa​ści na mnie. – Ra​cja! – pa​dło nie​chęt​ne przy​zna​nie od stro​ny, gdzie ry​so​wa​ła się wy​so​ka wid​mo​wa po​stać uwień​czo​na za​ry​sem dzi​wacz​nej czap​ki. – Ra​cja, sko​ro pan tak to na​zy​wa, w sa​mej rze​czy nie mia​łem za​mia​ru. – Sam przy​zna​jesz. Wie​rzę, że je​steś szla​chet​nym czło​wie​kiem. Jed​na​ko​woż w tej sy​tu​acji nie wi​dzę się w ja​ki​kol​wiek spo​sób zo​bo​wią​za​ny do słu​cha​nia pana. – Pan je​steś prze​bie​gły – wy​buch​nął nie​zna​jo​my gwał​tow​nie. – Ma​cie to we krwi. Jak​że na​le​ży po​stę​po​wać z ludź​mi pań​skie​go po​kro​ju? – Spró​buj pan od​pę​dzić mnie – in​sy​nu​ował mło​dy czło​wiek. Dłuż​szy czas nie było od​po​wie​dzi, po​tem od stro​ny wy​so​kiej syl​wet​ki za​brzmia​ło to​nem na​my​słu: – Bądź co bądź… jest on An​gli​kiem. – Z tego wzglę​du nie mam się za nie​zwy​cię​żo​ne​go – za​uwa​żył spo​koj​nie Co​smo. – Wiem. Wal​czy​łem z an​giel​ski​mi żoł​nie​rza​mi w Bu​enos Aires. Wy​ro​bi​łem so​bie zda​nie, dia​błu też od​da​jąc spra​wie​dli​wość, iż lu​dzie wa​szej na​ro​do​wo​ści nie ob​cu​ją ze szpie​ga​mi, ani też mi​łu​ją ty​ra​nów. Pro​szę mi po​wie​dzieć, czy to praw​da, że tyl​ko dwie go​dzi​ny by​łeś pan w mie​ście? – Naj​szczer​sza praw​da. – A jed​nak wszy​scy ty​ra​ni z ca​łe​go świa​ta są pań​ski​mi sprzy​mie​rzeń​ca​mi – po​wie​dział, idąc za bie​giem swych my​śli, wid​mo​wy czło​wiek pół​gło​sem. Nie​mniej wid​mo​wy po​dróż​nik za​strzegł się fleg​ma​tycz​nie wśród za​pa​da​ją​cej nocy: – Pan nie wiesz, kim są moi przy​ja​cie​le. – Nie wiem, lecz w mym mnie​ma​niu nie pa​trzy na to, abyś po​szedł plot​ko​wać do au​striac​kich szpie​gów lub raj​co​wał z pie​monc​ki​mi sbir​ri. A co do​ty​czy księ​ży, któ​rzy wszę​dy nos wty​ka​ją, ja…

– Nie znam we Wło​szech ży​wej du​szy – prze​rwał mu Co​smo. – Ale wkrót​ce po​znasz. Lu​dzie pań​skie​go po​kro​ju za​wie​ra​ją zna​jo​mo​ści wszę​dzie. Oba​wiam się pu​stej ga​wę​dy z cu​dzo​ziem​ca​mi. Czy mogę za​wie​rzyć panu, jako An​gli​ko​wi, że nie po​wiesz, co tu zo​ba​czysz? – Mo​żesz pan. Nie wy​obra​żam so​bie, ja​kie​go bez​praw​ne​go czy​nu za​mie​rzasz tu do​ko​nać. Umie​ram z cie​ka​wo​ści. Czy to moż​li​we, abyś na​praw​dę był ja​kimś cza​ro​dzie​jem? Rób swo​je. Za​kre​ślaj ma​gicz​ny krąg, je​śli pa​rasz się ta​kim rze​mio​słem, i wy​wo​łuj du​sze zmar​łych. Za całą od​po​wiedź po​sły​szał ci​che chrząk​nię​cie na wpół po​waż​ne, a na poły żar​to​bli​we. Co​smo, sie​dząc na ko​mo​rze lufy swe​go dzia​ła, ob​ser​wo​wał z wiel​kim za​in​te​re​so​wa​niem ru​chy czło​wie​ka, któ​ry tak gwał​tow​nie opo​no​wał prze​ciw jego obec​no​ści, a te​raz nie zda​wał się zwra​cać na nie​go naj​mniej​szej uwa​gi. Nie​wąt​pli​wie nie były to ru​chy maga, bo wca​le nie przy​po​mi​na​ły kre​śle​nia krę​gów. Przy​stą​pił do od​mor​skiej stro​ny basz​ty i zda​wał się bez koń​ca wy​cią​gać ja​kieś przed​mio​ty z gór​nej kie​sze​ni swej kur​ty. Mło​dy An​glik ze​szedł ze swej ar​ma​ty i, za​mie​niw​szy się cały we wzrok, zbli​żał się krok za kro​kiem, aż od​sko​czył z okrzy​kiem: – O, nie​ba, chce ło​wić ryby… – Co​smo za​nie​mó​wił przez chwi​lę ze zdu​mie​nia, po czym wy​buch​nął gło​śnym okrzy​kiem: – I na co ta cała pań​ska ta​jem​ni​czość? To naj​więk​szy szwin​del, jaki mi się… – Przy​stąp bli​żej, si​gno​re, ale uwa​żaj, że​byś mi no​ga​mi nie po​plą​tał szpa​ga​tu… Wi​dzisz to pu​deł​ko? Obie gło​wy zbli​ży​ły się z uf​no​ścią i mło​dy wo​ja​żer doj​rzał wal​co​wa​ty przed​miot, bę​dą​cy rze​czy​wi​ście okrą​głym bla​sza​nym pu​deł​kiem. To​wa​rzysz wci​snął mu je w rękę z proś​bą: – Po​trzy​maj to, si​gno​re, chwi​lę. – Przy tej oka​zji Co​smo prze​ko​nał się, że po​kryw​ka pu​deł​ka przy​le​ga​ła her​me​tycz​nie. Człek w czap​ce za​głę​bił rękę w kie​sze​ni spodni, do​by​wa​jąc krze​siw​ko. An​glik

był za​sko​czo​ny, gdy zo​ba​czył swe​go tak przed tym wro​go uspo​so​bio​ne​go kom​pa​na, jak wci​skał się mię​dzy po​tęż​ną lufę dzia​ła i ka​mien​ny mur, wy​chy​lił się przez otwór strzel​ni​cy, aż po​zo​sta​ły wi​docz​ne tyl​ko czar​ne jego poń​czo​chy i po​de​szwy cięż​kich bu​tów. Po chwi​li głos czło​wie​ka, przy​du​szo​ny, do​szedł Co​sma wzdłuż gru​be​go muru: – Po​daj mi te​raz pu​deł​ko, si​gno​re. Wcią​gnię​ty w te ta​jem​ni​cze ma​ni​pu​la​cje, któ​rych sens przej​rzał do​sta​tecz​nie, Co​smo usłu​chał bez zwło​ki, zbli​żyw​szy się do strzel​ni​cy wy​su​nął pu​deł​ko na całą dłu​gość ra​mie​nia, aż do​tknął go​to​wej uchwy​cić je ręki czło​wie​ka, le​żą​ce​go na brzu​chu z gło​wą za zrę​bem basz​ty. Ręka czło​wie​ka po omac​ku zna​la​zła i po​rwa​ła pu​deł​ko. Było uwią​za​ne na szpa​ga​cie le​żą​cym na plat​for​mie, któ​re​go dłu​gość po​czę​ła się zmniej​szać, aż w koń​cu zni​kła cał​ko​wi​cie. Czło​wiek scho​wa​ny w głę​bi strzel​ni​cy le​żał ci​cho jak mysz pod mio​tłą, a mło​dy po​dróż​ny wy​tę​żał słuch wśród ab​so​lut​nej ci​szy, aby uchwy​cić naj​lżej​szy dźwięk u stóp basz​ty. Nie do​sły​szał jed​nak nic prócz sła​be​go wy​bi​ja​nia go​dzi​ny przez ze​gar miej​ski. Po​cze​kał jesz​cze chwi​lę i to​nem chęt​ne​go wspól​ni​ka wy​szep​tał w otwór: – Ryba chwy​ci​ła? Od​po​wiedź na​de​szła le​d​wie do​sły​szal​nie: – Nie, ale to aku​rat o tej go​dzi​nie. Za​in​te​re​so​wa​nie Co​sma wzra​sta​ło. Choć fak​ty same przez się nie uspra​wie​dli​wia​ły ta​kie​go pod​nie​ce​nia, wszyst​ko to mia​ło po​zór i urok nie​spo​dzie​wa​nej przy​go​dy. Sprzy​ja​ła temu ta​jem​ni​ca roz​gry​wa​ją​ca się u stóp sta​re​go mia​sta, pię​trzą​ce​go się ni​czym góra rzeźb ude​ko​ro​wa​na świa​tła​mi, któ​re za​czy​na​ły po​ja​wiać się na ciem​nym ko​lo​sal​nym ma​sy​wie tego wy​nio​słe​go wy​brze​ża. Na za​cho​dzie zni​kło ostat​nie lśnie​nie. W przy​sta​ni było ciem​no; je​dy​ne świa​tło to la​tar​nia na ru​fie bry​tyj​skie​go li​niow​ca. Czło​wiek w strzel​ni​cy po​ru​szył się nie​co. Co​smo zdwo​ił czuj​ność, lecz po​zor​nie nic nie za​szło. Nie było ani gwa​ru gło​sów, ani plu​sku, ani po​ru​sze​nia gdzie​kol​wiek do​oko​ła basz​ty. Na​gle czło​wiek w strzel​ni​cy za​czął wi​jąc się wpeł​zać z po​wro​tem na plat​for​mę i w parę chwil póź​niej sta​nął, wy​pro​-

sto​wał swą wy​so​ką po​stać i zna​lazł się oko w oko ze swym po​moc​ni​kiem. – Na​de​szła i po​szła – rzekł. – Czy sły​sza​łeś co​kol​wiek, si​gno​re? – Nic ab​so​lut​nie. Mu​sia​ła być wid​mem ło​dzi, boć czy​nisz pan alu​zję do lo​dzi, nie​praw​daż? – Si! mam na​dzie​ję, że kto​kol​wiek wy​pa​trzył​by ją z brze​gu, mu​siał​by ją wziąć za wid​mo. Ów an​giel​ski okręt wo​jen​ny po nocy wy​sy​ła pa​tro​lu​ją​ce ło​dzie. Nie po to jed​nak, by śle​dzi​ły wid​ma. – Oczy​wi​ście! Wid​ma nie wcho​dzą w ra​chu​bę. Cóż może być bar​dziej bez zna​cze​nia od wid​ma ło​dzi? – Pan na​le​ży do trzeź​wo my​ślą​cych, si​gno​re. O du​chy fra​su​ją się nie​oświe​ce​ni, jed​nak kto wie? To śmiesz​ne bo​daj mó​wić o wid​mie ło​dzi, rze​czy z nie​oży​wio​nej ma​te​rii. Czyż wid​mo nie na​le​ży do dzie​dzi​ny du​cha, nie jest du​szą ludz​ką, któ​rą żal albo mi​łość, zgry​zo​ta albo sła​bość po​zba​wia​ją spo​ko​ju? Tak przed​sta​wia​ją tę rzecz klech​dy, ja​kie się sły​szy. Ale sta​ry pu​stel​nik z rów​ni​ny, o któ​rym mó​wi​łem, za​pew​niał mnie, że umar​li zbyt są ra​dzi, że skoń​czy​li z ży​ciem, żeby czy​nić za​męt na zie​mi. – Ach! Ten pań​ski pu​stel​nik! – za​krzyk​nął Co​smo z chło​pię​cym zdu​mie​niem. – Su​pa​nu​ję, że by​ło​by bez​ce​lo​we py​tać się pana, w czym panu do​po​mo​głem. – W drob​nej szmu​gler​skiej afe​rze, si​gno​re. Nie​wąt​pli​wie, si​gno​re, w An​glii są ko​mo​ry cel​ne, a prze​to mu​szą być i szmu​gle​rzy. – Sły​sza​łem o nich oczy​wi​ście. Ale go​to​wym się za​ło​żyć, iż nie ma ta​kie​go, któ​ry był​by do pana po​dob​ny. Ani też uwie​rzę, iż szmu​glu​ją tak małe pacz​ki jak ta, któ​rą spu​ści​łeś do wid​mo​wej ło​dzi. Na​tu​ral​nie wi​dzia​łeś łódź. Była. – Ktoś prze​ciął sznu​rek, si​gno​re, jak sam pan wi​dzisz. Pro​szę po​pa​trzeć, tu mamy cały szpa​gat prócz ma​łe​go ka​wał​ka. Mógł to uczy​nić pły​wak w ciem​nej wo​dzie. Czło​wiek ma​ją​cy du​szę, zdol​ny ujść za wid​mo… Na​zwij​my go wid​mem, si​gno​re.

– Do​brze, na​zwij​my – od​rzekł mło​dzie​niec bez​tro​sko. – Ju​tro, gdy się obu​dzę, wszyst​ko z pew​no​ścią wy – da mi się snem. Na​wet w tej chwi​li mam ocho​tę się uszczyp​nąć. – A to po co, na Boga? – Tak mówi się u nas w kra​ju. Nie​chyb​nie wyda mi się wszyst​ko snem. Pan, jego pu​stel​nik, nasz dys​kurs, a i sama ta basz​ta. – Po​wie​dział​bym „do​sko​na​le”, gdy​by nie to, że więk​szość lu​dzi lubi opo​wia​dać swo​je sny. Nie, si​gno​re, ra​czej niech to bę​dzie dla pana bar​dziej bła​he od opo​wiast​ki o du​chach, o tych du​chach, w któ​re nie wie​rzysz. Na​rzu​ci​łeś mi się pan, jak byś był go​spo​da​rzem tego miej​sca, a ja ży​wię dla pana przy​ja​zne uczu​cia. – Nie pro​si​łem o pań​ską przy​jaźń – od​parł mło​dy wo​ja​żer tak otwar​cie i bez wszel​kiej ob​raź​li​wej in​ten​cji, że jego roz​mów​ca uznał to za zwy​kłe stwier​dze​nie fak​tu. – Oczy​wi​ście, że nie, a choć je​stem przy​by​szem i ob​cym w mym wła​snym ro​dzin​nym mie​ście, upew​niam pana, że le​piej we mnie mieć przy​ja​cie​la niź​li wro​ga. A naj​lep​sze ze wszyst​kie​go, co mo​żesz zro​bić, to za​po​mnieć wszyst​ko o mnie. By​ło​by to tak​że naj​szla​chet​niej z pań​skiej stro​ny. – Na​praw​dę? – od​rzekł Co​smo współ​czu​ją​co. – Jak mo​żesz się pan spo​dzie​wać, że za​po​mnę o naj​nie​zwy​klej​szym wy​da​rze​niu w ca​łym moim ży​ciu? – W ca​łym ży​ciu? Hm. Masz pan jesz​cze całe ży​cie przed sobą, si​gno​ri​no. – Och, ależ to przy​go​da! – Do tego piję wła​śnie. Cze​ka pana tyle cu​dow​nych przy​gód, si​gno​ri​no, że pręd​ko tę przy​go​dę za​po​mnisz. Więc cze​mu nie od razu? – Nie, mój przy​ja​cie​lu, nie wy​da​jesz mi się pan oso​bą, któ​rą ła​two za​po​mnieć. – Ja… Boże ucho​waj… Do​bra​noc, si​gno​re.

Za​le​d​wie te sło​wa pa​dły z jego ust, a już w paru sko​kach prze​był plat​for​mę, dał nur​ka w czar​ne pro​sto​kąt​ne wyj​ście po od​lą​do​wej stro​nie i zbiegł po scho​dach tak lek​kim kro​kiem, że i naj​słab​szy od​głos nie do​szedł z dołu. Co​smo zszedł, śli​ma​kiem scho​dów, lecz stą​pa​jąc ostroż​nie w gę​stych ciem​no​ściach. Drzwi u dołu sta​ły otwo​rem i wy​szedł na pu​stą keję. Nie do​strzegł tam nic po​dob​ne​go do czmy​cha​ją​ce​go cie​nia. Na sa​mym skra​ju wy​brze​ża męt​ne świa​tło ćmi​ło przez otwar​te drzwi ma​łe​go i ni​skie​go bu​dyn​ku o trzech ar​ka​dach. Był to ro​dzaj od​wa​chu, bo stał tam na war​cie szyl​dwach, bo​daj że au​striac​ki żoł​nierz w bia​łym mun​du​rze. Ale obo​wiąz​kiem jego mu​sia​ło być da​wa​nie ba​cze​nia na schod​ki wio​dą​ce z przy​sta​ni do od​wa​chu, bo po​zwo​lił mło​de​mu po​dróż​ne​mu przejść, jak​by go wca​le nie spo​strzegł. Na dłu​giej kei za​pa​no​wa​ła naj​zu​peł​niej​sza noc. Tu i ów​dzie mdła la​tar​nia ulicz​na rzu​ca​ła sła​be bla​ski na nie​rów​ne fli​zy, po któ​rych mło​dy wo​ja​żer szedł sprę​ży​ście, zda​jąc się nie ty​kać ich sto​pą. Był pod przy​jem​nym wra​że​niem, że coś nie​zwy​kłe​go mu się wy​da​rzy​ło, i to przy​śpie​sza​ło jego ru​chy. Czuł się rów​nież bar​dzo głod​ny i śpie​szył do swe​go ho​te​lu, by naj​pierw zjeść obiad, a po​tem prze​my​śleć grun​tow​nie przy​go​dę, w tym głę​bo​kim prze​ko​na​niu, że na​le​ża​ła ona za​rów​no do pod​nie​ca​ją​cych, jak i nie​zro​zu​mia​łych.

II

Co​smo La​tham miał wro​dzo​ny dar orien​ta​cji w ob​cym oto​cze​niu, wprost bez​cen​ny dla ofi​ce​ra ka​wa​le​rii; rzad​ko ten dar był mu przy​dat​ny na​wet w ostat​niej kam​pa​nii na pół​wy​spie, w cią​gu tych paru mie​się​cy, kie​dy to był kor​ne​tem w ar​mii Wel​ling​to​na. Nie​wie​le miał oka​zji do prze​ja​wia​nia daru orien​ta​cji jako sub​al​tern i nowo za​cięż​ny. Jed​nak tej nocy przy​dał mu się bar​dzo w wę​drów​ce do ho​te​lu po zu​peł​nie ob​cym mie​ście. Szedł we wła​ści​wym kie​run​ku bez zwra​ca​nia zbyt​nio uwa​gi, któ​rę​dy idzie. Miał bo​wiem za​prząt​nię​tą gło​wę my​śla​mi o umi​ło​wa​nym ro​dzin​nym gnieź​dzie, któ​re​go każ​dy ka​mień, każ​de drze​wo wy​ry​so​wy​wa​ło mu się przed oczy​ma. My​ślał o po​zo​sta​łych tam, któ​rych rów​nież ko​chał, a każ​dą z tych osób in​a​czej, o ojcu, sir Char​le​sie, o sio​strze Hen​riet​cie. Jesz​cze przed Wiel​ką Re​be​lią dzie​dzicz​nym gniaz​dem La​tha​mów było La​tham Hall, duży bu​dy​nek o licz​nych przy​bu​dów​kach, wie​lo​sty​lo​wy, oskrzy​dlo​ny ro​man​tycz​nym par​kiem i z roz​le​głym wi​do​kiem na york​shi​re​skie wzgó​rze. Ży​cio​wej mą​dro​ści La​tha​ma z owe​go okre​su na​le​ży przy​pi​sać, że ma​ją​tek nie uległ kon​fi​ska​cie. Snadź ów La​tham zręcz​nie uni​kał na​ra​ża​nia się wy​so​ko po​sta​wio​nym i wpły​wo​wym oso​bi​sto​ściom. Nie od​zna​cza​li się jed​nak tą za​le​tą póź​niej​si La​tha​mo​wie wraz z sir Char​le​sem, oj​cem Co​sma. Nie​prze​cięt​na in​dy​wi​du​al​ność sir Char​le​sa dla są​sia​dów z oko​li​cy po​zo​sta​ła za​kry​tą kar​tą. Prze​ciw​ne losy spra​wi​ły, że wsku​tek idio​syn​kra​zji wła​sne​go ojca spę​dził on wcze​sną mło​dość w głu​szy hrab​stwa York, w oto​cze​niu nie sprzy​ja​ją​cym jego gu​stom, choć był przez na​tu​rę hoj​nie ob​da​rzo​ny sil​nym in​te​lek​tem, żywą wy​obraź​nią i ta​len​ta​mi to​wa​rzy​ski​mi. Po​tem czas pe​-

wien słu​żył w gwar​dii, jed​nak po krót​kim cza​sie wy​stą​pił z ar​mii i wy​ru​szył w dłu​go​trwa​łe wo​ja​że po Fran​cji i Wło​szech. Pod​ów​czas, przed samą Re​wo​lu​cją, che​va​lier La​tham cie​szył się wiel​kim po​wo​dze​niem w pa​ry​skich i wer​sal​skich ko​łach to​wa​rzy​skich, ob​ra​ca​jąc się wśród naj​wy​bit​niej​szych oso​bi​sto​ści, a to nie tyle dzię​ki bły​sko​tli​wo​ści umy​słu, co sile swe​go cha​rak​te​ru i sze​ro​ko​ści ho​ry​zon​tów. Na​gle wy​mknął się jed​nak przy​ja​cio​łom, wy​rzekł suk​ce​sów i udał do Włoch. Tam wśród osia​dłych we Flo​ren​cji An​gli​ków po​znał dwie pan​ny Aston, a z tego czy in​ne​go wzglę​du stał się ulu​bień​cem ich owdo​wia​łej mat​ki. Nie​mniej, w parę mie​się​cy po​tem zde​cy​do​wał się na​gle na po​wrót do kra​ju. Całą noc do świ​tu spę​dził bez​sen​nie, krą​żąc po wspa​nia​łych kom​na​tach swe​go flo​renc​kie​go apar​ta​men​tu, to​czył sro​gą wal​kę z sobą sa​mym. W re​zul​ta​cie po​sta​no​wił dro​gą mor​ską wra​cać do kra​ju. Było to naj​ła​twiej​szym spo​so​bem omi​nię​cia z dala Pa​ry​ża. Do​szła go nie​daw​no wieść, że uro​dzi​ła się có​recz​ka mar​ki​zo​stwu d’Ar​miand, naj​lep​szym z przy​ja​ciół, ja​kach po​zy​skał so​bie w świet​nej so​sje​cie Fran​cji. W Li​vor​no, w przed​dzień za​okrę​to​wa​nia zma​gał się z sobą w no​wym przy​stę​pie roz​ter​ki. Pod​czas dłu​giej po​dró​ży mor​skiej, nim zstą​pił na oj​czy​ste brze​gi, za​nie​chał my​śli uda​nia się na pół​noc i za​ko​pa​nia w ro​dzin​nych pie​le​szach. Po​zo​stał w Lon​dy​nie po​gar​dli​wy i roz​próż​nia​czo​ny i, acz nie​chęt​nie, wcią​gnął się w tryb ży​cia świa​tow​ca, aż po​wra​ca​ją​cy z Włoch zna​jo​my przy​wiózł mu wia​do​mo​ści. Miss Aston wy​cho​dzi​ła za to​skań​skie​go szlach​ci​ca w doj​rza​łych le​ciech, a we​dle krą​żą​cych we Flo​ren​cji dziw​nych plo​tek, je​śli młod​sza jej sio​stra, miss Mol​ly Aston, dała ko​sza dwóm po ko​lei kon​ku​ren​tom, to dla​te​go, że uwa​ża​ła się w ja​kiś spo​sób za za​rę​czo​ną z nim, Char​le​sem La​tha​mem. Może drę​czo​ny wy​rzu​ta​mi su​mie​nia, a może w przy​stę​pie obu​rze​nia, sir Char​les im​pul​syw​nie udał się w po​dróż do Włoch przez po​łu​dnio​wą Fran​cję. Dłu​ga to była dro​ga. Z po​cząt​ku był zdu​mio​ny, zmie​sza​ny i zły, lecz w po​dró​ży, nim do​tarł do jej celu, miał czas na za​sta​no​wie​nie się nad splo​tem oko​-

licz​no​ści, gro​żą​cych wy​two​rze​niem ab​sur​dal​nej i wstręt​nej sy​tu​acji. Po​wie​dział so​bie, że przez po​ślu​bie​nie Mol​ly Aston da się unik​nąć mnó​stwa roz​ma​itych kło​po​tów. Tak też po​stą​pił, zy​sku​jąc so​bie sza​cu​nek roz​sąd​nych lu​dzi, i po dwóch la​tach spę​dzo​nych za gra​ni​cą wró​cił do kra​ju, aby za​mknąć się w ro​dzin​nej sie​dzi​bie, z któ​rej otwie​rał się wi​dok na roz​le​gły i ro​man​tycz​ny kra​jo​braz, dla nie​go je​den z naj​pięk​niej​szych w świe​cie. Mol​ly Aston od​zna​cza​ła się uro​dą słu​żą​cą w swo​im cza​sie za na​tchnie​nie paru wę​drow​nym po​etom i co naj​mniej jed​ne​mu wło​skie​mu rzeź​bia​rzo​wi, lecz Co​smo, w mia​rę pod​ra​sta​nia, zda​wał so​bie spra​wę, że w ro​dzin​nym ży​ciu była ze​rem. Szczy​tem jej sa​mo​wo​li było nada​ne mu imię. Po​sta​wi​ła na swo​im, na​zwa​no go Co​smo, po​nie​waż w da​le​kiej prze​szło​ści Asto​no​wie za​li​cza​li do swych pra​ba​bek flo​ren​tyn​kę, spo​krew​nio​ną rze​ko​mo z Me​dy​ce​usza​mi. Co​smo miał cerę ja​sną i nic nie wziął po mat​ce prócz imie​nia. Hen​riet​ta była w ty – pie po​łu​dnio​wych pięk​no​ści. Lady La​tham wcze​śnie od​umar​ła swo​je dzie​ci. Za ży​cia zdo​bi​ła La​tham Hall na po​do​bień​stwo po​są​gu. Jako pani domu ogra​ni​cza​ła się do dys​po​no​wa​nia obia​du. Z dro​bia​zgo​wym za​mi​ło​wa​niem do po​rząd​ku i nie​zwy​kłą prze​cięt​no​ścią umy​słu łą​czy​ła sil​ny tem​pe​ra​ment, to​też gdy​by ma​jąc lat osiem​na​ście nie za​ko​cha​ła się na za​bój w męż​czyź​nie, za któ​re​go wy​szła, gu​sto​wa​ła​by pew​nie w to​wa​rzy​skim ży​ciu, roz​ryw​kach, może i hu​lan​kach. Lecz je​dy​ną jej roz​ryw​ką i hu​lan​ką było wy​pi​sy​wa​nie dłu​gich li​stów do roz​sia​nych po ca​łym świe​cie nie​zli​czo​nych przy​ja​ciół i krew​nych, wi​dy​wa​nych po za​mąż​pój​ściu bar​dzo rzad​ko. Nig​dy się nie skar​ży​ła. Jej skry​ty strach przed po​wzię​ciem ja​kiej​kol​wiek de​cy​zji i za​ta​jo​ny żar tem​pe​ra​men​tu zna​la​zły wy​raz w zu​peł​nym pod​da​niu się woli sir Char​le​sa. Nig​dy nie zdo​by​ła​by się na po​pro​sze​nie o ko​nie do wy​jaz​du z wi​zy​tą w są​siedz​two, gdy jed​nak mąż na​po​mknął: „Zda​je się, moja pani, że by​ło​by do​brze, gdy​byś tych a tych od​wie​dzi​ła”, oży​wia​ła się na​tych​miast, od​po​wia​da​ła ocho​czo: „Nie​wąt​pli​wie, sir Char​les”, i bie​gła wy​stro​ić się wspa​nia​le – kto

wie, czy nie dzię​ki owej kro​pli krwi Me​dy​ce​uszów – ale i bar​dzo gu​stow​nie. Z cza​sem sir Char​les po​sta​rzał się nie​współ​mier​nie do swych lat, a na​wet za​czął przy​bie​rać na tu​szy, lecz każ​dy mu​siał przy​znać, że swe​go cza​su był bar​dzo przy​stoj​ny, co tłu​ma​czy​ło za​du​rze​nie się w nim żony. W po​li​ty​ce był bar​dziej stron​ni​kiem Mr. Pit​ta niź​li szcze​rym to​ry​sem. Ko​chał swój kraj, wie​rzył w jego wiel​kość, w jego wyż​szość mo​ral​ną, jego po​tę​gę nie​zwy​cię​żo​ną. Nic nie zdo​ła​ło za​chwiać go w wier​no​ści wszel​kim prze​są​dom na​ro​do​wym. Nie sprzy​jał po​ten​ta​tom i zwy​kłej ary​sto​kra​cji, gar​dził ele​ganc​kim świa​tem i nie chciał mieć nic wspól​ne​go z „par​we​niu​sza​mi” ja​kie​go​kol​wiek ro​dza​ju. Nie bę​dąc do​bro​dusz​nym był jed​nak z na​tu​ry uprzej​my i go​ścin​ny. Wro​dzo​na jego szla​chet​ność była tak do​brze zna​na, że nikt się nie zdzi​wił, gdy w swym york​shi​re​skim ma​jąt​ku za​ofia​ro​wał schro​nie​nie ro​dzi​nie fran​cu​skich emi​gra​ni​tów, mark​tii​zo​stwu d’ Ar​mand z ich małą có​recz​ką, Ade​lą. Przy​by​li oni do An​glii, ogo​ło​ce​ni nie​mal ze wszyst​kie​go, z dwoj​giem słu​żą​cych, dzie​lą​cych z nimi nie​bez​pie​czeń​stwa i tru​dy uciecz​ki przed eks​ce​sa​mi re​wo​lu​cji. Spo​ko​ju stroj​nej, le​ni​wej i zgod​nej lady La​tham nie za​kłó​cił by​najm​niej po​byt tych osób w La​tham Hall; miał być tym​cza​so​wy, a prze​cią​gnął się całe lata. Czyż ongi d’Ar​man​do​wie nie byli przy​ja​ciół​mi od ser​ca sir Char​le​sa we Fran​cji? Lady La​tham nie była cie​ka​wa. Zro​bi​ło na niej pew​ne wra​że​nie, że mar​ki​za była cór​ką chrzest​ną kró​lo​wej ne​apo​li​tań​skiej. Resz​ta nie spra​wia​ła jej kło​po​tu; było tyl​ko wię​cej służ​by w dwor​skiej ofi​cy​nie, wię​cej osób przy sto​le i w sa​lo​nie, gdzie spę​dza​no wie​czo​ry. Osło​nię​ta aba​żu​rem lam​pa z re​flek​to​rem, wi​szą​ca wy​so​ko na jed​nej ze ścian, rzu​ca​ła moc​ne świa​tło na spor​tre​to​wa​ne​go do pół fi​gu​ry jed​ne​go z La​tha​mów, a zwłasz​cza na jego żół​ty je​dwab​ny ka​ftan. Ten La​tham był ru​mia​ny, w stro​ju z bia​łe​go kam​lo​tu, a po​sta​cią nie​wie​le róż​nił​by się od swe​go wła​sne​go stan​gre​ta, gdy​by nie za​da​wa​ły temu kłam wraż​li​we jego usta. Prócz tej

ko​lo​ry​stycz​nej pla​my ob​szer​ny sa​lon z okna​mi na ta​ras – sir Char​les zwykł z nie​go po​dzi​wiać za​cho​dy słoń​ca – był mrocz​ny i ro​bił wra​że​nie ol​brzy​mie​go, co spra​wia​ło, że obec​ni w nim, na​wet sam sir Char​les, na​bie​ra​li cech nie​zma​te​ria​li​zo​wa​nych cie​ni, a wy​po​wie​dzia​ne przez nich sło​wa zda​wa​ły się przy​bie​rać wiel​kie, po​zba​wio​ne ja​sno​ści prze​strze​nie. Z jed​nej stro​ny ko​min​ka z wło​skich mar​mu​rów – sta​no​wił nowy na​by​tek we​dług pro​jek​tu sa​me​go sir Char​le​sa – skrzy​ła się ob​fi​ta bi​żu​te​ria lady La​tham, a cała jej le​żą​ca na so​fie oso​ba tchnę​ła spo​czyn​kiem. Na​prze​ciw niej, na sty​lo​wej ku​szet​ce zwy​kła le​żeć mar​ki​za z sza​le​ni lady La​tham na​rzu​co​nym na nogi. D’Ar​man​do​wie w uciecz​ce przed ter​ro​rem le​d​wie uszli z ży​ciem, a poza tym z ni​czym. Samo ży​cie mar​ki​zy w tym cza​sie było bar​dzo za​gro​żo​ne. Sir Char​les bo​daj zda​wał so​bie z tego spra​wę bar​dziej od jej męża, mar​ki​za. Zo​sta​ła w pa​mię​ci sir Char​le​sa jako nie ma​ją​ca so​bie rów​nej w ka​pry​śnych zmia​nach od we​so​ło​ści do za​du​my, cza​ru​ją​ca, czyn​na, fa​scy​nu​ją​ca, naj​in​te​li​gent​niej​sza i naj​pięk​niej​sza z dam fran​cu​skie​go dwo​ru. Czy​sty jej, ale sła​by głos, do​cie​ra​jąc do nie​go po​przez dłu​gość sa​lo​nu, miał pa​te​tycz​ną wy​mo​wę, a w to​nie jego od​po​wie​dzi dźwię​cza​ły wspo​mnie​nia głę​bo​kie​go uczu​cia i sza​cu​nek na​leż​ny wiel​kiej nie​do​li. Od cza​su do cza​su lady La​tham rzu​ca​ła trzeź​wą uwa​gę, na co sir Char​les od​po​wia​dał z wy​szu​ka​ną uprzej​mo​ścią, ale nie​co oschle, my​śląc so​bie, że w ustach tej ko​bie​ty na​wet Mo​dli​twa Pań​ska brzmia​ła​by pro​za​icz​nie. Na​stę​po​wa​ły dłuż​sze prze​rwy w kon​wer​sa​cji i każ​de z nich po​dą​ża​ło za bie​giem swych my​śli, tak po​gma​twa​nych i nie​spo​koj​nych jak za​czy​na​ją​cy się od skra​ju ta​ra​su, gdzie pięk​nie za​cho​dzi​ło słoń​ce, świat mórz i lą​dów, w któ​rym ście​ra​ły się i wal​czy​ły na​ro​dy w naj​burz​liw​szym bo​daj okre​sie hi​sto​rii. Z głę​bi wło​skie​go ko​min​ka pa​da​ły bla​ski pło​ną​cych an​giel​skich po​lan na Ade​lę d’Ar​mand, prze​sia​du​ją​cą spo​koj​nie na ni​skim sto​łecz​ku przy ku​szet​ce

swej mat​ki. Jej ja​sne wło​sy, cera i ciem​no​nie​bie​skie oczy sta​no​wi​ły żywy kon​trast ze sma​głą uro​dą Hen​riet​ty La​tham, ciem​nej sza​tyn​ki z błysz​czą​cy​mi ra​czej in​te​li​gen​cją niż uczu​ciem orze​cho​wy​mi oczy​ma. Od cza​su do cza​su mała Fran​cuz​ka od​wra​ca​ła gło​wę, spo​glą​da​jąc na sir Char​le​sa, do któ​re​go w tym za​ci​szu przy​wią​za​ła się jak cór​ka. Pod​ów​czas Ade​la d’Ar​mand rzad​ko wi​dy​wa​ła swe​go ojca. Mar​kiz prze​waż​nie by​wał poza do​mem. Czę​ste jego wy​jaz​dy były ofia​rą zło​żo​ną dla spra​wy ksią​żąt, oce​nia​ją​cych to nie​wąt​pli​wie, lecz uwa​ża​ją​cych po​świę​ce​nie się jed​ne​go z d’Ar​man​dów za zu​peł​nie na​tu​ral​ne. Da​rzy​li go swą ła​ską obar​cza​jąc da​le​ki​mi i nie​bez​piecz​ny​mi mi​sja​mi do pół​noc​no​nie​miec​kich i pół​noc​no​wło​skich dwo​rów. Przy po​wszech​nym roz​pa​dzie daw​ne​go ustro​ju mi​sje te były da​rem​ne, gdyż nikt jesz​cze in​try​ga​mi i ukła​da​mi nie po​wstrzy​mał la​wi​ny. Jed​nak mar​kiz nie zda​wał so​bie w peł​ni spra​wy z tej bez​względ​nej praw​dy, bo en​tu​zjazm stwa​rza na​dzie​je i nimi się żywi. Z całą po​wa​gą przyj​mo​wał in​struk​cje na te sza​leń​cze wy​pra​wy i wy​ru​szał nie​zwłocz​nie, wpa​da​jąc jak po ogień do La​tham Hali, aby uści​snąć cier​pią​cą żonę i ci​chą swą cór​kę oraz grun​tow​nie prze​dys​ku​to​wać spra​wę ze swym nie​po​rów​na​nym an​giel​skim przy​ja​cie​lem, przed któ​rym nie ukry​wał naj​taj​niej​szych my​śli czy na​dziei. Za​rów​no jed​ne, jak i dru​gie znaj​do​wa​ły zro​zu​mie​nie u sir Char​le​sa, my​śli bo​wiem były trzeź​we i wol​ne od ab​sur​dal​nych ilu​zji wszyst​kich wy​gnań​ców, czym prze​ma​wia​ły do świa​tłe​go jego umy​słu i do ta​jo​nej wzgar​dy, jaką ży​wił wzglę​dem wszyst​kich ary​sto​kra​tów – na​dzie​je zaś mar​ki​za wy​pły​wa​ły z moc​ne​go prze​ko​na​nia, iż An​glia jest nie​złom​na i kon​ser​wa​tyw​na, co sir Char​les miał za naj​na​tu​ral​niej​szą rzecz w świe​cie. Go​dzi​nę lub dwie spa​ce​ro​wa​li po chłod​nym, tchną​cym wil​go​cią szpa​le​rze lau​ro​wym. Oka​za​ły sir Char​les uty​ka​jąc ni​czym ka​le​ki syn sa​me​go Jo​wi​sza, a mar​kiz przy​sto​so​wu​jąc krok do nie​go, z mar​sem na czo​le, zgar​bio​ny, w wy​-

sił​ku mó​wie​nia mia​ro​wo i płyn​nie. Sir Char​les wy​ra​żał świa​tłe swe my​śli krót​ki​mi zda​nia​mi, na​ce​cho​wa​ny​mi wzgar​dą dla śle​pych po​czy​nań ludz​kich i krót​ko​wzrocz​no​ści, lecz i nie​za​chwia​ną wia​rą w lep​szą przy​szłość. Zo​stał za​war​ty trak​tat w Amiens i re​pre​zen​tu​ją​cy wy​gna​ną dy​na​stię w An​glii hra​bia d’Ar​to​is wy​ra​ził ży​cze​nie, aby d’Ar​mand sta​le był przy jego oso​bie. Mar​ki​za i Ade​la opu​ści​ły La​tham Hall i uda​ły się do Lon​dy​nu na zmien​ne ko​le​je losu i ubó​stwo bę​dą​ce udzia​łem nie​mal wszyst​kich, ogo​ło​co​nych do cna emi​gran​tów. Był to cięż​szy od wszel​kich in​nych do​wód po​świę​ce​nia dla mo​nar​chii. Gnieź​dzi​li się w brud​nym domu z żół​tej ce​gły, w któ​rym do ich czte​ro​po​ko​jo​we​go miesz​ka​nia wio​dły bar​dzo wą​skie i stro​me scho​dy. Sług mie​li dwo​je. Po​ko​jów​ka ich była ciem​no​skó​rą Mu​lat​ką, spro​wa​dzo​ną dziec​kiem przez ciot​kę mar​ki​zy jesz​cze za mo​nar​chii z In​dii Za​chod​nich, a słu​żą​cym ich – człek nie​okre​ślo​nej na​ro​do​wo​ści, zwa​ny Ber​nar​dem. Ongi pie​cze​niarz w re​zy​den​cji wiej​skiej d’Ar​man​dów, nie opu​ścił on ro​dzi​ny, to​wa​rzy​sząc jej w uciecz​ce i tu​łacz​ce, nim zna​la​zła schro​nie​nie w An​glii, a wy​ka​zał w po​trze​bie nie​spo​dzie​wa​ne zdol​no​ści jako fac​to​tum. Po​byt w La​tham Hall znu​dził go nie​wy​mow​nie. Nie mógł znieść re​gu​lar​ne​go try​bu ży​cia, jaki się tam wio​dło. Do me​lan​cho​lii do​pro​wa​dza​ły go sta​łe go​dzi​ny ob​fi​tych po​sił​ków. Po prze​pro​wadz​ce do Lon​dy​nu oży​wił się bar​dzo, bo zna​lazł tam dużo do ro​bo​ty i co​dzien​ne oka​zje do prze​ja​wia​nia swych róż​no​rod​nych uzdol​nień. Z rana wy​ru​szał na targ, od​ku​rzał po​kój, któ​ry zwał sa​lo​nem, ku​cha​rzył, w czym słu​ży​ły mu za na​tchnie​nie sze​ro​kie, od ucha do ucha, uśmie​chy bły​ska​ją​cej bia​ły​mi zę​ba​mi miss Aglae, Mu​rzyn​ki, w któ​rej bar​dzo gu​sto​wał. Po​łu​dnio​wą porą po ukoń​cze​niu po​wierz​chow​ne​go sprzą​ta​nia ci​cho, mimo swo​ich cięż​kich bu​tów z kwa​dra​to​wy​mi czub​ka​mi, wcho​dził do po​ko​ju mar​ki​zy i pew​nie, ce​re​mo​nial​nie, z nie​by​wa​łym sza​cun​kiem prze​no​sił ją na oto​ma​nę. Aglae szła za nim z po​dusz​ką, ple​dem i so​la​mi trzeź​wią​cy​mi, za​cho​wu​jąc sztucz​ną po​wa​gę. Do​da​wa​ła mu bodź​ca jej obec​ność oraz pew​ność, że

po uło​że​niu mar​ki​zy na oto​ma​nie zo​sta​nie na​gro​dzo​ny bły​skiem bia​łych zę​bów czar​nej po​ko​jów​ki. Póź​niej ma​de​mo​isel​le Ade​la, pięk​ność ja​sno​wło​sa, uda​wa​ła się z wi​zy​ta​mi, a krok w krok – to​wa​rzy​szy​ła jej Aglae ni​czym noc na​stę​pu​ją​ca po dniu; Ber​nard zwykł pa​trzeć w ślad za scho​dzą​cy​mi w na​dziei, iż Aglae pod​nie​sie ku nie​mu ru​chli​we swe oczy, oży​wia​ją​ce ciem​no​brą​zo​wą twarz. Resz​tę po​po​łu​dnia miał tym spoj​rze​niem opro​mie​nio​ną. Wie​czo​ra​mi na​le​ża​ło do jego funk​cji anon​so​wa​nie go​ści, pną​cych się mo​zol​nie po scho​dach. No​si​li zna​ko​mi​te na​zwi​ska Fran​cji, a przy​by​wa​li pie​szo po bło​cie lub w ku​rzu nędz​nych uli​czek, aby wy​peł​nić sła​bo oświe​tlo​ny po​kój, sta​no​wią​cy sa​lon mar​ki​zy d’Ar​mand. Do peł​nie​nia tej funk​cji wcią​gał bia​łe poń​czo​chy, pra​ne co dru​gi dzień przez miss Aglae, a po​tęż​ne swe bary wci​skał w bar​dzo cia​sny i wy​tar​ty zie​lo​ny ka​ftan z du​ży​mi me​ta​lo​wy​mi gu​zi​ka​mi. Miss Aglae za​wsze zna​la​zła parę wol​nych chwil, żeby się przyj​rzeć, czy li​be​ria do​brze na nim leży, i wy​szczot​ko​wać ją. Były to roz​kosz​ne chwi​le. Z za​par​tym tchem, wy​pro​sto​wa​ny, w bło​giej sa​tys​fak​cji ob​ra​cał się na wszyst​kie stro​ny, jak mu szep​tem na​ka​zy​wa​ła eg​zo​tycz​na bog​dan​ka. Póź​niej prze​sia​dy​wał na krze​seł​ku pod za​mknię​ty​mi drzwia​mi, ło​wiąc uchem stłu​mio​ny gwar kon​wer​sa​cji, pro​wa​dzo​nej gło​sa​mi o mo​du​la​cji bez za​rzu​tu; a kie​dy go​ście za​czy​na​li się roz​cho​dzić, przy​świe​cał im ło​jów​ką tkwią​cą w ma​łym świecz​ni​ku spo​nad po​rę​czy po​de​stu. Kie​dy już spro​stał wszyst​kim obo​wiąz​kom, roz​kła​dał so​bie le​go​wi​sko na pod​ło​dze w wą​skim ko​ry​ta​rzu, dzie​lą​cym po​ko​je miesz​kal​ne od du​żej ko – mór​ki, gdzie miss Aglae od​po​czy​wa​ła po tru​dach dnia. Le​żąc pod dwo​ma cien​ki​mi ko​ca​mi i pa​ląc w po​sta​wio​nym na pod​ło​dze świecz​ni​ku ło​jów​kę, drze​mał, póki miss Aglae nie wy​su​nę​ła owią​za​nej zno​szo​nym czer​wo​nym fu​la​rem gło​wy – i tyl​ko gło​wy – przez szpa​rę w drzwiach uchy​lo​nych, aby szep​tem uciąć z nim po​ga​węd​kę. Była to pora, gdy tych dwo​je służ​by wy​mie​nia​ło po​glą​dy i dzie​li​ło się my​śla​mi i ob​ser​wa​cja​mi. Czar​na po​ko​jów​ka była prze​bie​glej​sza od bia​łe​go fa​mu​lu​sa. Ob​słu​gu​jąc dwie

damy mia​ła wię​cej spo​sob​no​ści zo​ba​cze​nia cze​goś lub usły​sze​nia niż jej wiel​bi​ciel. Gwa​rzy​li o wi​docz​nym po​gor​sze​niu się zdro​wia mar​ki​zy nie ze współ​czu​ciem, a po pro​stu jako o symp​to​mach sy​tu​acji, o try​bie ży​cia mar​ki​za, sta​ją​ce​go się do​ma​to​rem, pra​wie już nie wy​jeż​dża​ją​ce​go. Co dzień wy​cho​dził, lecz nie wy​ru​szał już w ty​go​dnie i mie​sią​ce trwa​ją​ce wo​ja​że, jak to przed​tem by​wa​ło. Do​bie​gły kre​su te na​głe i ta​jem​ni​cze mi​sje, opła​ca​ne z wła​snej kie​sze​ni przez an​giel​skie​go ba​ro​ne​ta, york​shi​re​skie​go od​lud​ka. Wy​sła​nie mar​ki​za d’Ar​mand w cha​rak​te​rze zwy​kłe​go szpie​ga było nie do po​my​śle​nia, a w świe​cie cy​wi​li​zo​wa​nym nie zna​la​zło​by się dwo​ru, wa​żą​ce​go się po​ta​jem​nie czy jaw​nie przy​jąć emi​sa​riu​sza zde​tro​ni​zo​wa​nej dy​na​stii. W te spra​wy po​krót​ce wta​jem​ni​czył Aglae Ber​nard umie​ją​cy czy​tać. Wszy​scy wiel​cy tego świa​ta byli w stra​chu przed Bo​na​par​tem. Wszyst​kich ge​ne​ra​łów przej​mo​wał on drże​niem. Miss Aglae mia​ła go za cza​ro​dzie​ja. Ber​nard z in​ne​go punk​tu wi​dze​nia za​pa​try​wał się na wiel​kość Na​po​le​ona. Po​le​ga​ła wy​łącz​nie na po​tę​dze bla​gi. I pew​ne​go razu po krót​kim wa​ha​niu Ber​nard wy​buch​nął: – Czy mam pan​nie po​wie​dzieć praw​dę o nim, miss Aglae? – W męt​nym świe​tle ło​jów​ki spo​strzegł, że po​ta​ku​je pa​ro​krot​nym kiw​nię​ciem owią​za​nej czar​nej gło​wy, wy​chy​lo​nej ze szpa​ry we drzwiach. – A więc – Ber​nard po​wtór​nie zdo​był się na wiel​ki wy​si​łek – on jest bez zna​cze​nia. Miss Aglae z tru​dem po​wstrzy​my​wa​ła się od gło​śne​go wy​bu​chu śmie​chu, tak jak zwy​kła wy​ra​żać swe pro​ste re​ak​cje. Sły​sza​ła prze​cie i pa​nów wy​po​wia​da​ją​cych się po​dob​nie o Bo​na​par​tem, lecz przy​szła jej na​gle na myśl miss Ade​la i wes​tchnę​ła. – Zda​je się jed​nak, że po​ło​żył łapę na ca​łym świe​cie. Ja​kie​go ro​dza​ju to czło​wiek? Pan go wi​dział? Ber​nard wi​dział tego osob​ni​ka. Upew​nił miss Aglae, że to mi​ze​rak w dłu​gich bu​tach i z gład​ki​mi wło​sa​mi zwi​sa​ją​cy​mi wzdłuż żół​tych po​licz​ków. Mógł​by go zła​mać jak słom​kę, gdy​by go tyl​ko do​stał w ręce.

Bio​rąc to za​pew​nie​nie do​słow​nie czar​na po​ko​jów​ka za​pro​po​no​wa​ła, aby wy​ru​szył i do​ko​nał tego. – Ru​szył​bym na​tych​miast w dro​gę – rzekł wier​ny ad​o​ra​tor – gdy​bym jed​nak to zro​bił, nig​dy już pan​ny nie zo​ba​czył​bym. Ma on przy so​bie za​wsze sto ty​się​cy lu​dzi. Za​czy​na​ją​ca się już uśmie​chać miss Aglae za​re​ago​wa​ła tak bo​le​snym wes​tchnie​niem, że Ber​nard za​pew​nił ją, że na​dej​dzie dzień, o tak, przyj​dzie dzień, kie​dy każ​dy doj​dzie do swe​go. Aglae była skłon​na wie​rzyć temu pro​roc​twu. Tym​cza​sem jed​nak był kło​pot z miss Ade​lą. Ko​cha​nej pa​nien​ce czas wyjść za mąż, a wszy​scy są tak strasz​nie bied​ni. Pło​myk ło​jów​ki chwiał się w prze​cią​gu na ko​ry​ta​rzu przy sien​ni​ku, słu​żą​cym Ber​nar​do​wi za łoże, rzu​cał plą​sa​ją​ce cie​nie jego gło​wy w szlaf​my​cy wy​so​ko na ścia​nę. W męt​nym tym bla​sku twarz Ber​nar​da przy​bra​ła wy​raz sen​ty​men​tal​ny. Bąk​nął coś o mi​ło​ści i że zwy​cię​ża ona wszyst​kie prze​szko​dy. – Bar​dzo głu​pi z pana czło​wiek, mon​sieur Ber​nard. Mi​łość! Cóż pan za ba​nia​lu​ki ple​cie? Za mi​łość nie kupi pan ryb na obiad. – I z na​głą tro​ską za​py​ta​ła: – Czy ma pan pie​nią​dze na ju​trzej​sze za​ku​py na tar​gu? – Ber​nard miał je. Nie​du​żo. Ale miał tro​chę pie​nię​dzy. – To niech pan wcze​śnie wyj​dzie i kupi ryb na obiad. Tak ka​za​ła ma​da​me la ma​rqu​ise. To ła​twiej, niż za​bić ce​sa​rza – cią​gnę​ła sar​ka​stycz​nie. – I niech pan pa​mię​ta nie dać się za​nad​to oszu​kać gru​bej prze​kup​ce na Bil​lings​ga​te – do​da​ła z god​no​ścią, co​fa​jąc gło​wę i za​my​ka​jąc drzwi do swej ciem​nej ko​mór​ki. W mie​siąc po​tem, sie​dząc na swym sien​ni​ku z oczy​ma utkwio​ny​mi w drzwiach wio​dą​cych do kre​den​su, Ber​nard za​czy​nał już przy​pusz​czać, że czymś ob​ra​ził Aglae i ga​wę​da o pół​no​cy go omi​nie, gdy drzwi się otwo​rzy​ły i czar​na gło​wa uka​za​ła się w zwy​kły spo​sób. Lecz była ni​sko spusz​czo​na. Biał​ka oczu Mu​lat​ki lśni​ły, za​la​ne łza​mi. Dłu​go się nie od​zy​wa​ła. Ber​nard był strasz​nie za​nie​po​ko​jo​ny. Cze​kał w na​pię​ciu, by oznaj​mi​ła szep​tem, co się

sta​ło złe​go. Z mi​nu​tę trwa​ło mil​cze​nie. Ber​nard gło​wił się, o co cho​dzi, aż wresz​cie oświad​czy​ła, że „och” nie po​do​ba​ją się jej wi​zy​ty dżen​tel​me​nów „w zbyt sza​me​ro​wa​nych fra​kach”. Ber​nard z ulgą, lecz wciąż nic nie ro​zu​mie​jąc, wziął świecz​nik z pod​ło​gi i pod​niósł go, tak aby świa​tło pa​dło na twarz dziew​czy​ny. – Cóż to za po​wód do pła​czu? – spy​tał. Ze zdu​mie​niem spo​strzegł łzy błysz​czą​ce na ciem​nych po​licz​kach Aglae. Sam był głę​bo​ko wzru​szo​ny i współ​czu​ją​cy do łez nie​mal, gdyż twarz afry​kań​ska jest bar​dziej wy​mow​na w smut​ku niż twa​rze lu​dzi in​nej rasy. – Jest pan śle​py! Nic pan nie ro​zu​mie, Ber​nar​dzie. Sto​isz pan u drzwi jak bał​wan. Je​steś zu​peł​nie do ni​cze​go. Ob​ru​szył​by się na taką nie​spra​wie​dli​wość, gdy​by nie miał nie​złom​nej wia​ry w swe za​le​ty. A przy tym biło w oczy, że Aglae jest cał​ko​wi​cie wy​pro​wa​dzo​na z rów​no​wa​gi. Co się ty​czy czło​wie​ka w zbyt sza​me​ro​wa​nym fra​ku, to przy​po​mniał so​bie, że na​praw​dę ubra​ny był wspa​nia​le. Pierw​szą wi​zy​tę zło​żył w asy​ście an​giel​skie​go dżen​tel​me​na, przy​ja​cie​la ro​dzi​ny, i kon​ty​nu​ował dal​sze wi​zy​ty za​wsze z nim ra​zem. Było fak​tem, że nig​dy jesz​cze nie przy​szedł sam. Pań​stwo byli z nim na obie​dzie oneg​daj za​le​d​wie, o czym Ber​nard wie​dział, gdyż ka​za​no mu spro​wa​dzić wy​na​ję​ty ekwi​paż i po​dać ad​res, już nie mó​wiąc o tym, że po​wie​rzo​no mu z ca​łym za​ufa​niem mar​ki​zę i zniósł ją ze scho​dów, a za po​wro​tem z pro​szo​ne​go obia​du wniósł do miesz​ka​nia. Nie upa​try​wał nic złe​go w czło​wie​ku, z któ​rym pań​stwo za​sia​da​li do obia​du. A przy tym była na obie​dzie i mar​ki​za; pani, któ​ra, fi​gu​ral​nie mó​wiąc, nig​dzie nie wy​cho​dzi​ła. – Cze​góż się on do​pu​ścił? – py​tał z bi​ją​cym w oczy prze​ję​ciem. – Nig​dy pan​ny nie wi​dzia​łem tak przy​gnę​bio​nej, miss Aglae. – Ja przy​gnę​bio​na? Pew​nie, że je​stem. Boję się, że on chce po​rwać miss Ade​lę, bie​dacz​kę.

Wier​ny Ber​nard był oszo​ło​mio​ny. – Nie​chby po​pró​bo​wał – rzu​cił wo​jow​ni​czo. – W ko​ry​ta​rzu mam pod ręką po​rząd​ną lagę. – Prze​rwał mu wzgar​dli​wy okrzyk po​ko​jów​ki. – Aha! – ozwał się in​nym to​nem. – On chce się z nią oże​nić. Cóż w tym złe​go? – Och! Głu​piec z pana! – chlip​nę​ła Aglae. – Czyż pan nie wi​dzi, że ma dwa razy, dwa i pół razy tyle lat co ma​die​mod​sel​le Ade​la. Ber​nard roz​my​ślał w mil​cze​niu. – Po​staw​ny męż​czy​zna – za​uwa​żył wresz​cie. – Czy pan​na wie o nim coś wię​cej? – Ma furę pie​nię​dzy – za​łka​ła Aglae. – Wi​dzi mi się, że ro​dzi​ce będą mie​li tu dużo do po​wie​dze​nia – rzekł Ber​nard po krót​kim na​my​śle. – A je​że​li ma​de​mo​isel​le Ade​la sama… Lecz Aglae ze szlo​chem szep​nę​ła, jak rze​czy sto​ją. – To się już sta​ło, Ber​nar​dzie, to się już sta​ło. Ber​nard wy​trzesz​czył oczy na dziew​czy​nę jak w tran​sie. W umy​śle jego po​wsta​ło sko​ja​rze​nie z mnó​stwem pie​nię​dzy, ja​kie mieć bę​dzie idąc na targ. – Wi​dzi mi się, że ma​de​mod​sel​le Ade​la może ko​chać ta​kie​go, jak on, czło​wie​ka. Cze​muż by nie? – On ma dużo pięk​nych stroi rze​czy​wi​ście – za​sy​cza… ła Aglae z wście​kło​ścią. Po​tem upa​dła kom​plet​nie na du​chu; była w roz​pa​czy. – Och, Ber​nar​dzie, nasi pań​stwo to bied​ni lu​dzie, wy​czy​ta​łam to im z twa​rzy dziś rano, gdy po​da​wa​łam śnia​da​nie. My​śla​łam, że wy​buch​nę pła​czem, gdy po​da​wa​łam ta​lerz panu mar​ki​zo​wi. Nie śmia​łam pod​nieść na ni​ko​go oczu. – A ma​de​mo​isel​le? – za​py​tał nie​spo​koj​nym szep​tem. – Przy​kro było pa​trzeć i na nią – cią​gnę​ła trwoż​nie. – Cała w pą​sach. My​śli, że to wspa​nia​le i szla​chet​nie z jej stro​ny, wszyst​kich wzbo​ga​ci. Ona nie zda​je so​bie spra​wy. Jest za mło​da. Cze​mu nie pła​czesz ze mną, ty bar​dzo głu​pi czło​wie​ku?

III

We wła​ści​wym cza​sie zo​sta​ło za​war​te mał​żeń​stwo po​tę​pio​ne przez ko​lo​ro​wą po​ko​jów​kę. Stro​nę ma​jąt​ko​wą tego związ​ku ure​gu​lo​wa​no in​ter​cy​zą wy​róż​nio​ną za​szczyt​nie pod​pi​sa​mi księ​cia krwi i dwóch in​nych ary​sto​kra​tów naj​wyż​sze​go rodu. Fran​cu​ska ko​lo​nia w Lon​dy​nie po​wstrzy​ma​ła się od jaw​nych ko​men​ta​rzy. Ła​ska​we usto​sun​ko​wa​nie się do ob​lu​bień​ca jego wy​so​ko​ści księ​cia de Ber​ry unie​moż​li​wia​ło wszel​ką kry​ty​kę na szczy​tach emi​gra​cji. W ko​łach nie​co mniej no​bli​wych wzru​sza​no tyl​ko ukrad​kiem ra​mio​na​mi lub wy​mie​nia​no zna​czą​ce spoj​rze​nia, chy​ba że ktoś ozwał się cza​sem z dwu​znacz​nym sar​ka​zmem, co moż​na było przy​pi​sać za​zdro​ści lub in​nym wzglę​dom. Wśród có​rek emi​gran​tów nie​jed​na w głę​bi ser​ca mia​ła Ade​lę d’Ar​mand za bar​dzo uprzy​wi​le​jo​wa​ną dziew​czy​nę. Wspa​nia​łość przy​jęć, wy​da​nych dla lon​dyń​skiej so​cje​ty przez mło​do​żeń​ców po po​wro​cie z po​dró​ży po​ślub​nej, nie po​zo​sta​wia​ła wąt​pli​wo​ści, że czło​wiek, któ​re​mu Aglae za​rzu​ca​ła „zbyt wy​sza​me​ro​wa​ny frak”, był to praw​dzi​wy bo​gacz. Za​czę​ły rów​nież krą​żyć po​gło​ski o jego dzi​wac​twach i eks​cen​trycz​nych fa​na​be​riach, nie to​le​ro​wa​nych w naj​lep​szym to​wa​rzy​stwie, zwłasz​cza ty​czy​ło się to oso​bi​sto​ści o wąt​pli​wej po​zy​cji spo​łecz​nej i nie​daw​no zdo​by​tym ma​jąt​ku. Lecz zgorzk​nia​łe i nie​prze​jed​na​ne szcząt​ki emi​gra​cyj​nej ary​sto​kra​cji nie da​rzy​ly Ade​li d’Ar​mand sym​pa​tią. Po​win​na była cze​kać na re​stau​ra​cję mo​nar​chii i, jed​no z dwoj​ga, albo wyjść za mąż w swo​jej sfe​rze, albo wstą​pić do klasz​to​ru dla dam z to​wa​rzy​stwa. Te klasz​to​ry bo​wiem zo​sta​ną wkrót​ce przy​wró​co​ne. Mar​kiz przed ogło​sze​niem za​rę​czyn cór​ki na​pi​sał do swe​go przy​ja​cie​la, sir Char​le​sa, uprze​dza​jąc go o bli​skim jej za​mąż​pój​ściu tak do​bra​ny​mi sło​-

wy, że wy​ma​ga​ły tyl​ko krót​kie​go grzecz​no​ścio​we​go po​win​szo​wa​nia. Nie​wie​le, prócz na​zwi​ska, za​ko​mu​ni​ko​wał o swym zię​ciu. No​si​ła je, oświad​czył, daw​no zu​bo​ża​ła pie​monc​ka ro​dzi​na o do​brych fran​cu​skich pa​ran​te​lach za​dzierz​gnię​tych za cza​sów, za​nim po​szła po​nie​kąd w za​po​mnie​nie, lecz – za​zna​czył mar​kiz – obu​stron​nie uzna​nych. To ro​dzi​na de Mon​te​ves​so. Mar​kiz, i owszem, przy​zna​wał, że świat nie sły​szał o niej od prze​szło wie​ku. Przy​szły mąż cór​ki na imię ma He​lion – hra​bia He​lion de Mon​te​ves​so. Król Sar​dy​nii, nie​szczę​śli​wy mo​nar​cha, przed sa​mym swym wy​gna​niem przez ar​mie re​pu​bli​kań​skiej Fran​cji, nadał mu ten ty​tuł w na​gro​dę za usłu​gi od​da​ne w kry​tycz​nym mo​men​cie, lecz bar​dzo istot​ne – mar​kiz to przy​zna​wał – choć fi​nan​so​wej na​tu​ry. W dal​szym cią​gu pi​sał, że hra​bia He​lion w bar​dzo mło​dym wie​ku opu​ścił ro​dzin​ne stro​ny i w wę​drów​ce po wie​lu kra​jach zgro​ma​dził wiel​ki ma​ją​tek oso​bi​sty, szczę​śli​wie za​in​we​sto​wa​ny w taki spo​sób, że go za​cho​wał mimo re​wo​lu​cji i klęsk spo​łecz​nych za​rów​no we Fran​cji, jak i Wło​szech. Fakt fak​tem, iż for​tu​ny swej nie zdo​był w Eu​ro​pie, lecz gdzieś w za​mor​skich kra​jach. List mar​ki​za nad​szedł do La​tham Hall wie​czo​rem dnia je​sien​ne​go. Mło​dziut​ka miss La​tham, sie​dząc przy haf​ciar​skim bę​ben​ku, wpa​try​wa​ła się przez całą dłu​gość sa​lo​nu w ojca, czy​ta​ją​ce​go list pod lam​pą u stóp por​tre​tu La​tha​ma w żół​tym je​dwab​nym ka​fta​nie. Sir Char​les uniósł brwi, któ​re z la​ta​mi sta​ły się krza​cza​ste z nie​ja​ką ujmą dla jego uro​dy. Miss La​tham bar​dzo była za​nie​po​ko​jo​na grą fi​zjo​no​mii ojca. Za​raz po roz​wi​nię​ciu z sze​le​stem pi​sma po​wie​dział Hen​riet​cie, że jej do​ro​sła przy​ja​ciół​ka. Ade​la d’Ar​mand – o czte​ry lata star​sza od niej – ma wyjść za mąż. Hen​riet​tę wieść ta ze​lek​try​zo​wa​ła od razu, choć nic nie dała po​znać po so​bie. Lada chwi​la spo​dzie​wa​ła się usły​szeć coś wię​cej. Sie​dzia​ła jak na szpil​kach, lecz spod por​tre​tu do​cho​dził tyl​ko sze​lest pa​pie​ru: wi​dzia​ła mars na czo​le ojca. Po​tem sir Char​les opu​ścił ręce. Nie zdo​ła​ła dłu​żej po​wścią​gnąć swej cie​ka​wo​ści.

– Któż to taki? – za​py​ta​ła żywo. Hen​riet​ta La​tham mia​ła wte​dy pięt​na​ście lat. Jej orze​cho​we oczy po​zo​sta​ły rów​nie duże jak i za lat dzie​cin​nych. Mia​ła za​chwy​ca​ją​co czy​stą cerę, choć nie mlecz​no​bia​łą, lśnią​ce loki ciem​nej sza​tyn​ki oka​la​ły jej z lek​ka za​ró​żo​wio​ną twarz, co wszyst​ko ra​zem skła​da​ło się na har​mo​nij​ną ca​łość. Zgor​szo​nym, roz​tar​gnio​nym wzro​kiem sir Char​les pa​trzył na ślicz​ną swą cór​kę. Na zu​peł​ne opa​no​wa​nie jed​nak się nie zdo​był. Wbrew ce​chu​ją​cej go dys​tynk​cji od​burk​nął ostro: – Par​we​niusz tego czy in​ne​go ro​dza​ju. Po​mi​mo ży​wo​ści swe​go cha​rak​te​ru miss La​tham nie była skłon​na do oka​zy​wa​nia uczuć. Wieść była zbyt szo​ku​ją​ca, by przy​jąć ją za​chły​śnię​ciem lub okrzy​kiem. Spie​kła tyl​ko raka aż po na​sa​dę pięk​nych lo​ków. Par​we​niusz, w jej ro​zu​mie​niu, to było wszyst​ko, co naj​gor​sze w ludz​kim ro​dza​ju, lecz ostry ton sir Char​le​sa zda​wał się zdra​dzać ura​zę do sa​mej Ade​li d’Ar​mand. Go​dzi​ło to w wier​ną i ser​decz​ną skłon​ność Hen​riet​ty do fran​cu​skiej pan​ny, nie osty​głą mimo trzech​let​niej roz​łą​ki. Ozwa​ła się spo​koj​nie: – Ade​la… To nie​moż​li​we! Ru​mień​ce zdro​wia zni​kły z jej twa​rzy, po​bla​dła; oczy cór​ki zda​ły się sir Char​le​so​wi ciem​niej​sze niż kie​dy​kol​wiek. Spo​strze​gł​szy te ob​ja​wy wzru​sze​nia, za​pa​no​wał nad sobą. Chwi​lę wpa​try​wał się w cór​kę, ci​chym bez​dź​więcz​nym gło​sem po​wtó​rzył „nie​moż​li​we” i znów pod​niósł list do oczu. Ale nie od​krył w nim nic pod​wa​ża​ją​ce​go pierw​sze wra​że​nie o czło​wie​ku, za któ​re​go mia​ła wyjść Ade​la d’Ar​mand. Po​wtór​nie w tym za​wi​łym li​ście mar​kiz czy​nił alu​zję do for​tu​ny swe​go przy​szłe​go zię​cia. Dzię​ki bo​gac​twu po​zy​skał on so​bie po​zy​cję w naj​lep​szym to​wa​rzy​stwie, ja​kiej nie za​pew​ni​ły​by mu może tak cał​ko​wi​cie jego oso​bi​ste za​le​ty. Da​lej mar​kiz pi​sał o sta​nie zdro​wia żony. Po​trze​bo​wa​ła wy​gód, nie​ustan​nej pie​lę​gna​cji i po​god​ne​go oto​cze​nia. Mar​kiz miał moż​ność opu​ścić po​nu​re miesz​ka​nie w nędz​nej ulicz​ce i

prze​nieść się do ma​łe​go dom​ku w Chi​swick, bar​dzo bli​sko Lon​dy​nu. Skar​żył się sta​re​mu dru​ho​wi, iż nie​prze​jed​na​ni ro​ja​li​ści wy​rzu​ca​ją mu gorz​ko pod​pi​sa​nie trzech​let​nie​go kon​trak​tu naj​mu. W ich oczach było to od​ra​ża​ją​cym za​par​ciem się wia​ry w try​um​fal​ny po​wrót sta​re​go po​rząd​ku w cią​gu naj​bliż​szych mie​się​cy. „Wy​wo​ła​łem praw​dzi​wy skan​dal, po​stę​pu​jąc roz​sąd​nie – pi​sał. – Szka​lu​ją mnie, lecz nie wąt​pię, że na​wet naj​su​ro​wiej mnie po​tę​pia​ją​cy ra​dzi przy​bę​dą na ślub Ade​li.” Po​tem, jak​by wzię​ła w nim górę po​trze​ba otwo​rze​nia ser​ca, roz​po​czął na​stę​pu​ją​cy​mi sło​wa​mi od no​we​go wier​sza. „Nie po​trze​bu​ję Pana za​pew​niać, że to wszyst​ko jest oso​bi​stym dzie​łem mo​jej cór​ki. Z proś​bą o jej rękę zwró​co​no się do nas for​mal​nie za po​śred​nic​twem lor – da G., mego przy​ja​cie​la, choć na​le​ży on do frak​cji Mr. Foxa, w któ​rej hra​bia de Mon​te​ves​so ma naj​wię​cej życz​li​wych. Lecz za​raz po za​ko​mu​ni​ko​wa​niu przez nas Ade​li tych oświad​czyn, uczy​ni​ła krok, któ​ry Panu wyda się nie do uwie​rze​nia, a któ​ry moż​na by uznać za sprzecz​ny z obo​wiąz​ka​mi cór​ki, je​śli ta​kie okre​śle​nie da​ło​by się za​sto​so​wać do uko​cha​ne​go i od​da​ne​go nam ca​łym ser​cem dziec​ka, ja​kim Ade​la była za​wsze. Bez po​ra​dze​nia się ani mnie, ani mat​ki zwró​ci​ła się oso​bi​ście do lor​da G. Oka​zał tyle sła​bo​ści, że za​aran​żo​wał spo​tka​nie we wła​snym domu mię​dzy nią i hra​bią. Nie poj​mu​ję, co oni mie​li so​bie do po​wie​dze​nia. Gdy do​szła nas wieść o tym, spra​wa była prze​są​dzo​na tak da​le​ce, że nic nam nie po​zo​sta​wa​ło, jak tyl​ko po​go​dzić się z nie​unik​nio​nym…” Sir Char​les znów opu​ścił na ko​la​na swe duże, bia​łe, ra​so​we ręce. Ciem​na głów​ka jego cór​ki po​chy​li​ła się nad bę​ben​kiem haf​ciar​skim, a sir Char​les oczy​ma wy​obraź​ni wi​dział obok niej cał​kiem inną, bar​dzo ja​sną głów​kę dru​giej dziew​czyn​ki. Sta​no​wi​ła ona cząst​kę jego sa​mot​ni​cze​go ży​cia, udzie​lił jej wie​le miej​sca w swym ser​cu. Jak wie​le, zdał so​bie spra​wę do​pie​ro te​raz, gdy czuł, iż w pew​nej mie​rze stra​cił ją na za​wsze. „Nie​unik​nio​ne” – bąk​nął pod

no​sem to​nem na wpół lek​ce​wa​żą​cym, a na wpół bo​le​snym. Sir Char​les miał zro​zu​mie​nie dla cier​pień, trud​no​ści i upo​ko​rzeń ubó​stwa. Ale mar​kiz nie wziął pod uwa​gę, że za​wsze mógł li​czyć na po​moc swe​go przy​ja​cie​la. Przez parę lat nig​dy nie wa​hał się czer​pać z jego szka​tu​ły. Co praw​da, szło to na taj​ne i waż​ne mi​sje, po​wie​rza​ne mu bez skru​pu​łów przez ksią​żąt, nie trosz​czą​cych się wca​le, skąd ma na nie czer​pać środ​ki. Tacy już są ksią​żę​ta, du​mał sir Char​les w naj​głęb​szym roz​go​ry​cze​niu. A te​raz do tego do​szło… Całe mło​de ży​cie pew​nie zmar​no​wa​ne przez nie​win​ność, przez nie – świa​do​mość… Ile lat mo​gła mieć te​raz Ade​la? Osiem​na​ście lub dzie​więt​na​ście. Nie​wie​le star​sza była jej mat​ka wów​czas, kie​dy tak czę​sto wi​dy​wał ją w Pa​ry​żu i Wer​sa​lu, kie​dy zdo​ła​ła tak pod​bić jego ser​ce, że póź​niej nie dbał, z kim się żeni, gdzie prze​by​wa… Nie​unik​nio​ne!… Sir Char​les nie po​tra​fił​by mieć żalu do mar​ki​zy, była obec​nie sła​nia​ją​cym się cie​niem tego nie​zwy​cię​żo​ne​go cza​ru, któ​re​mu mu​sia​ło ulec jego ser​ce. Ona, jak i jej mąż utra​ci​li snadź wszel​kie na​dzie​je; wszel​kie lo​jal​ne ro​ja​li​stycz​ne na​dzie​je, nim ska​pi​tu​lo​wa​li przed nie​unik​nio​nym. To wdzięcz​ne fran​cu​skie dziec​ko ła​two dało się po​ko​chać, jak​by była dru​gą jego cór​ką. W udrę​ce po​ru​szył się na fo​te​lu. Pół​gło​sem wy​po​wie​dział swą myśl: – Au​ster​litz to spra​wi​ło. Miss La​tham pod​nio​sła ciem​ne błysz​czą​ce oczy z py​ta​ją​cym wy​ra​zem i wy​szep​ta​ła: – Papo? Sir Char​les wziął swą la​skę. – Nic, ko​cha​nie, nic ta​kie​go. Chciał po​zo​stać sam. Lecz wy​cho​dząc z sa​lo​nu za​trzy​mał się przy haf​ciar​ce, na​chy​lił się i po​ca​ło​wał w czo​ło cór​kę – swą cór​kę An​giel​kę. Na jej przy​szło​ści nie za​cią​ży wy​nik wiel​kiej bi​twy. Na​to​miast tam​ta dziew​czy​na była dla nie​go bez​pow​rot​nie stra​co​na i na to nie było rady. Szla​chet​ną dumę jej ży​cia zni​we​czy​ła jed​na bi​twa. To przy​kry sku​tek na​le​że​nia do na​ro​du Fran​-

cu​zów lub do ja​kie​go bądź in​ne​go na kon​ty​nen​cie. Dzia​ła​ły tam siły zmu​sza​ją​ce lu​dzi do nie​roz​waż​ne​go lub nie​przy​zwo​ite​go po​stę​po​wa​nia, do czy​nów po​dyk​to​wa​nych, bo​daj, roz​pa​czą, a prze​to no​szą​cych pięt​no nie​mo​ral​no​ści. Sir Char​les ro​zu​miał Ade​lę d’Ar​mand le​piej na​wet niż wła​sną cór​kę, a już co naj​mniej ro​zu​miał ją z więk​szym współ​czu​ciem. Mia​ła szla​chet​ny cha​rak​ter. Była zbyt mło​da, zbyt nie​do​świad​czo​na, żeby zda​wać so​bie spra​wę z tego, co zro​bi​ła, po​wie​rza​jąc sa​mo​wol​nie swą oso​bę temu par​we​niu​szo​wi o przy​pusz​czal​nie pie​monc​kim po​cho​dze​niu, po​dej​rza​nym na​zwi​sku i ta​jem​ni​czo na​by​tej for​tu​nie. „Mam choć tę na​dzie​ję, że nie za​wie​dzie się na jego bo​gac​twie” – po​my​ślał sir Char​les z po​nu​rym scep​ty​cy​zmem. Lecz w, tym wzglę​dzie nie mo​gło być wąt​pli​wo​ści, jak to wy​ni​ka​ło z póź​niej​szych li​stów jego sta​re​go przy​ja​cie​la. Po krót​kim, acz wy​staw​nym po​by​cie w Lon​dy​nie, par​we​niusz za​brał Ade​lę do Fran​cji. Na​był do​bra w oj​czy​stym swym Pie​mon​cie, a dru​gi ma​ją​tek ze wspa​nia​łą re​zy​den​cją w po​bli​żu Pa​ry​ża. Po​tem już sir Char​le​sa nie zdzi​wi​ło, że i mar​ki​zo​stwo wró​ci​li do Fran​cji. Skoń​czy​ło się prze​śla​do​wa​nie ro​ja​li​stycz​nych ro​dów, któ​re prze​waż​nie po​wra​ca​ły, nie​prze​jed​na​ne w głę​bi ser​ca, lecz chwiej​ne w swych za​mie​rze​niach. Sir Char​les nie wie​rzył, aby ce​sar​skie splen​do​ry kie​dy​kol​wiek mo​gły olśnić jego sta​re​go’ przy​ja​cie​la. Choć mar​kiz po​świę​cił cór​kę par​we​niu​szo​wi, był zbyt wier​nym ro​ja​li​stą, aby wy​rzec się za​sad, za któ​re nie​wąt​pli​wie od​dał​by ży​cie, gdy​by się to na co zda​ło. Ale po​wró​cił do Fran​cji. Więk​szość zna​jo​mych emi​gran​tów rów​nież wró​ci​ła, a do​brze ro​zu​miał, że mar​kiz z żoną chcie​li być bli​sko cór​ki. Ten wy​jazd za​mknął dłu​gi okres w ży​ciu sir Char​le​sa, a po​tem wspo​mi​nał on już rzad​ko swych fran​cu​skich przy​ja​ciół. Hen​riet​ta kon​kret​nie wie​dzia​ła tyl​ko tyle, że Ade​la d’Ar​mand wy​szła za par​we​niu​sza i po​wró​ci​ła do Fran​cji. Za​ko​mu​ni​ko​wa​ła tę wia​do​mość swe​mu bra​tu, któ​ry spoj​rzał na nią z nie​dwu​znacz​nym zdu​mie​niem, lecz po​wstrzy​mał się od wszel​kich ko​men​ta​rzy. Dla Co​sma, prze​by​wa​ją​ce​go poza do​mem w szko​le, a po​tem w Cam​-

brid​ge, fran​cu​scy przy​ja​cie​le ojca po​zo​sta​li na kształt cie​ni śród zmien​nej sce​ne​rii bar​dzo fa​scy​nu​ją​ce​go, re​al​ne​go i szyb​ko roz​gry​wa​ją​ce​go się dra​ma​tu współ​cze​snych mu dzie​jów, z do​mi​nu​ją​cą, nie​zmier​nie ży​wot​ną i ta​jem​ni​czo wiel​ką po​sta​cią na pierw​szym pla​nie – je​dy​nym czło​wie​kiem swych cza​sów. Na pro​gu ży​cia Co​smo La​tham nie po​dzie​lał żad​ne​go z dwóch sprzecz​nych po​glą​dów na ce​sa​rza Na​po​le​ona, wy​zna​wa​nych przez współ​cze​snych. Świat dla nie​go, jak i dla jego ojca, sta​no​wił are​nę skłó​co​nych uczuć, na któ​rej fak​ty, wi​dzia​ne oczy​ma ro​zu​mu, wy​da​wa​ły się skom​pli​ko​wa​ne i wie​lo​znacz​ne. Pew​ne​go wie​czo​ru, dys​ku​tu​jąc swo​bod​nie z mło​dy​mi ludź​mi w jego wie​ku, po​wie​dział, że Bo​na​par​te to je​dy​ny czło​wiek wśród mnó​stwa stra​chów na wró​ble. – Po​pa​trz​cie tyl​ko, jak je prze​wra​ca – wy​ja​śnił. Za​pa​no​wa​ło mil​cze​nie. Po​tem ktoś za​opo​no​wał: – To może on nie jest tak wiel​ki, jak nie​któ​rzy u was wy​obra​ża​ją go so​bie. – Ści​śle mó​wiąc, nie to mia​łem na my​śli – od​po​wie​dział Co​smo nie tak ka​te​go​rycz​nie. – Nikt go bar​dziej nie po​dzi​wia ode mnie. Świat, być może, mało stra​cił​by, gdy​by tu i ów​dzie po​zo​stał strach na wró​ble na po​gra​ni​czu do​bra czy spra​wie​dli​wo​ści. Chcia​łem tyl​ko wy​ra​zić, co my​ślę o dy​na​micz​nej sile jego ge​niu​szu. – Co on przed​sta​wia? – py​tał ten sam opo​nent. Co​smo po​trzą​snął gło​wą. – Wie​le rze​czy, a nie​któ​re zbyt oczy​wi​ste, by je wspo​mi​nać. I nie po​tra​fię się oprzeć wra​że​niu, że są ta​kie, któ​rych wciąż jesz​cze nie wi​dzi​my. – A nie​któ​re z nich są już mar​twe – od​parł opo​nent Co​sma. – Umar​ły w jego wła​snym ręku. Jed​nak jest coś, co on przed​sta​wia, a co nig​dy nie umrze. I bo​daj za​po​mnia​łeś o tym. To duch wro​go​ści do na​sze​go na​ro​du, do tego, co my w tym po​ko​ju, choć mamy naj – róż​niej​sze po​glą​dy i prze​ko​na​nia, sta​wia​my nade wszyst​ko.

– Och, co do tego! – rzekł Co​smo z pew​no​ścią sie​bie – to to, co sta​wia​my nade wszyst​ko, nie jest sta​rym stra​szy​dłem. Mimo ca​łej swej wiel​ko​ści on nie oba​li tego nig​dy. Nie ma dość dłu​giej na to ręki, choć​by w za​my​słach swych za​bie​gał jak naj​da​lej. Musi po​słu​gi​wać się zwy​kły​mi ludź​mi. – Nie wiem, co pod tym ro​zu​miesz. Czym​że in​nym my je​ste​śmy? Wi​dzę, że go wiel​bisz. – Nie in​a​czej – po​twier​dził Co​smo z upo​rem. Nie prze​szko​dzi​ło mu to za​cią​gnąć się do ar​mii, wal​czą​cej w Hisz​pa​nii, wbrew woli ojca. Sir Char​les po​tę​piał bez​względ​nie za​an​ga​żo​wa​nie sił zbroj​nych ko​ro​ny na Pół​wy​spie Pi​re​nej​skim. Do ów​cze​sne​go ga​bi​ne​tu mi​ni​strów był uspo​so​bio​ny kry​tycz​nie, moc​no uprze​dzo​ny do wszyst​kich Wel​le​sley​ów, któ​rych wy​nie​sie​niu zda​wa​ła się słu​żyć cała ta po​li​ty​ka. Gdy syn jego jed​nak w pół​to​ra roku póź​niej, po osta​tecz​nym zwy​cię​stwie pod Tu​lu​zą, po​ja​wił się w hrab​stwie York​shi​re, obaj za​po​mi​na​jąc o wza​jem​nych kwa​sach wi​ta​li się uści​skiem ręki, trwa​ją​cym całą mi​nu​tę. Co​smo nie​dłu​go brał udział w kam​pa​nii i wkrót​ce oznaj​mił ojcu, że chce wy​stą​pić z woj​ska. Twier​dził, że z wo​jo​wa​niem ko​niec na dłu​gie lata, a choć on nie stro​nił od wal​ki w do​brej spra​wie, nie lu​bił zwy​kłej żoł​nier​ki. Chciał się co​kol​wiek ro​zej​rzeć po świe​cie za​mknię​tym dla nich tak dłu​go. Po​sta​rza​ły i do​stoj​ny sir Char​les wspie​rał się na la​sce cho​dząc po ta​ra​sie. – Cały świat nig​dy nie był dla nas za​mknię​ty – rzekł. – Nie mia​łem na my​śli Wscho​du – wy​ja​śniał Co​smo. – Nie​któ​rzy, sły​sza​łem, twier​dzą, że Wschód jest ta​jem​ni​czy, lecz, moim zda​niem, Eu​ro​pa jest te​raz dość ta​jem​ni​cza, a na​wet bar​dziej in​te​re​su​ją​ca. Sir Char​les ski​nął siwą gło​wą, nie osło​nię​tą, choć wiatr wie​czor​ny był chłod​ny. – Fran​cja, Niem​cy – wy​szep​tał. Co​smo wo​lał naj​pierw po​znać Wło​chy. Póź​niej uda się na Pół​noc.

– Pew​nie na Wie​deń – pod​su​nął sir Char​les z nie​prze​nik​nio​nym wy​ra​zem twa​rzy. – Nie mam tego za​mia​ru, sir – po​wie​dział otwar​cie Co​smo. – Nie od​po​wia​da mi ro​bo​ta, jaką się tam pro​wa​dzi, a jesz​cze mniej lu​dzie, któ​rzy do niej przy​kła​da​ją ręki. Tym ra​zem po​wol​ne ski​nie​nie gło​wy sir Char​le​sa wy​ra​ża​ło apro​ba​tę bez za​strze​żeń, nie sym​pa​ty​zo​wał z ro​bo​tą tam wsz​czę​tą. Ale po​dróż do Włoch po​chwa​lał. Znał je sprzed trzy​dzie​stu lat i wię​cej, lecz mu​sia​ły się zmie​nić nie do po​zna​nia. Umilkł wo​dząc oczy​ma po kra​jo​bra​zie, na któ​ry skła​da​ły się le​si​ste si​nie​ją​ce wzgó​rza i ciem​ne ko​tli​ny, ko​lo​ry​stycz​na glo​ria za​cho​du słoń​ca. Już ja​skra​we bar​wy za​czy​na​ły przy​ga​sać. – Da​le​ko za​je​dziesz, nim zo​ba​czysz co​kol​wiek w tym ro​dza​ju – za​uwa​żył zwra​ca​jąc się do syna. – I nie śpiesz się z wy​jaz​dem. Le​d​wie wró​ci​łeś. Pa​mię​taj, że mam prze​szło sześć​dzie​siąt​kę. Co​smo chęt​nie po​grą​żył się w ci​szy york​shi​re​skie​go domu, od​dzia​ły​wa​ją​cej ko​ją​co po na​pię​tej at​mos​fe​rze w ostat​niej kam​pa​nii na po​łu​dniu Fran​cji. Na do​bre usta​li​ła się już je​sień, nim wy​zna​czył datę swe​go wy​jaz​du. Ostat​nie​go dnia po​by​tu syna w domu sir Char​les ozwał się do Co​sma z zu​peł​ną rów​no​wa​gą du​cha: – Kie​dy bę​dziesz we Wło​szech, nie omiesz​kaj od​wie​dzić mego sta​re​go przy​ja​cie​la, mar​ki​za d’Ar​mand. Król Fran​cji wy​zna​czył go am​ba​sa​do​rem w Tu​ry​nie. Mnie​mam, iż to do​wód wiel​kiej ła​ski. Za​sta​niesz go albo w Tu​ry​nie, albo w Ge​nui… – Sir Char​les prze​rwał, a po na​my​śle, z głę​bo​kim wes​tchnie​niem i pew​nym wa​ha​niem do​dał: – Mar​ki​za nie żyje. Zna​łem ją za mło​du. Była cu​dow​ną ko​bie​tą… – Sir Char​les po​wścią​gnął swe wy​nu​rze​nia i po​wtór​nie prze​zwy​cię​ża​jąc się pod​jął: – Ale cór​ka mego do​bre​go przy​ja​cie​la jest, jak są​dzę, te​raz u swe​go ojca, za​męż​na cór​ka, hra​bi​na de Mon​te-ves​so. – Pan oj​ciec mówi o ma​łej Ade​li – pod​chwy​cił Co​smo z za​in​te​re​so​wa​niem,

a na twa​rzy sir Char​le​sa wy​raź​nie od​bi​ła się roz​ter​ka. – Och, pa​mię​tasz ją dziec​kiem – wy​rzekł z czu​ło​ścią, lecz wnet zmie​nił ton na lek​ce​wa​żą​cy. – Nie wiem, czy ten osob​nik, mam na my​śli tego czło​wie​ka, za któ​re​go wy​szła, miesz​ka u nich czy oni u nie​go, czy może… nic mi nie wia​do​mo. Co​smo​wi na​su​nę​ło się sło​wo „par​we​niusz”, któ​re przed wie​lu laty usły​szał od Hen​riet​ty. Sko​men​to​wał w du​chu: „Coś tam jest złe​go”, a ojcu po​wie​dział: – Będę mógł ojcu wszyst​ko o tym za​ko​mu​ni​ko​wać. – Nie chcę nic wie​dzieć – od​parł sir Char​les zdu​mie​wa​ją​co uro​czy​stym gło​sem i w spo​sób zdra​dza​ją​cy głęb​sze wzru​sze​nie. – Lecz naj​ser​decz​niej​sze po​zdro​wie​nia za​wieź ode mnie mar​ki​zo​wi i po​wiedz mu, by pa​mię​tał, że gdy go znu​żą wszel​kie splen​do​ry, w tym domu, póki mego ży​cia, cze​ka na nie​go po​cze​sne miej​sce. Te​goż wie​czo​ra przy że​gna​niu się z sio​strą uści​snął ją, po​ca​ło​wał w czo​ło i, przy​glą​da​jąc się jej na dłu​gość wy​cią​gnię​te​go ra​mie​nia, po​wie​dział: – Wy​ro​słaś, Hen​riet​to, na ślicz​ną pan​nę. – Rada to sły​szę od cie​bie – od​rze​kła. – Nie​ste​ty, mam za ciem​ną cerę. Nie mogę być nig​dy tak cza​ru​ją​ca, jak Ade​la była w moim wie​ku. Pew​nie ją za​po​mnia​łeś. – O nie – za​pro​te​sto​wał Co​smo z non​sza​lan​cją. – Była cu​dow​ną blon​dyn​ką, nie​praw​daż? Pa​mię​tam, mó​wi​łaś mi przed laty, że wy​szła za par​we​niu​sza. – Tak się wy​ra​ził oj​ciec. Wiesz, co to zna​czy, Co​smo? – Do​brze wiem, co to zna​czy – od​parł śmie​jąc się. – Lecz z tego, co oj​ciec po​wie​dział dzi​siej​sze​go wie​czo​ru, zda​je się on być ra​czej przy​krym par​we​niu​szem. – Boję się o tym my​śleć – wy​zna​ła Hen​riet​ta. – Nie wiem, co ją skło​ni​ło do tego. Nig​dy mi nie mó​wio​no. Póź​niej oj​ciec nie od​zy​wał się pra​wie o d’Ar​-

man​dach. By​łam przy nim w żół​tym sa​lo​nie tego wie​czo​ra, gdy otrzy​mał list od mar​ki​za. Po prze​czy​ta​niu go po​wie​dział coś nie​zwy​kłe​go. Wiesz, że to było całe dzie​więć lat temu i by​łam dziec​kiem, ale nie mo​gło mi się śnić. Sły​sza​łam wy​raź​nie. Opu​ścił ręce i po​wie​dział: „Au​ster​litz to spra​wi​ło.” Co mógł przez to ro​zu​mieć? – Trud​no do​my​ślić się związ​ku – rzekł Co​smo z uśmie​chem wi​dząc skon​ster​no​wa​nie na twa​rzy sio​stry. – Oj​ciec mu​siał my​śleć o czym in​nym. – Oj​ciec o ni​czym in​nym nie my​ślał ca​ły​mi dnia​mi – oświad​czy​ła sta​now​czo Hen​riet​ta. – Mu​sia​łaś być bar​dzo spo​strze​gaw​czym dziec​kiem – za​uwa​żył jej brat. – Ale by​łaś za​wsze mą​drą, Hen​riet​to. Ba, zo​ba​czę Ade​lę. – Ach tak, wy​jeż​dżasz rano w po​dróż tak da​le​ką i tak dłu​gą – po​wie​dzia​ła miss La​tham z za​zdro​ścią. – Och, Co​smo, pisz do mnie… Czę​sto. Po​pa​trzył na nią z uzna​niem i po​wtór​nie ją uści​snął po bra​ter​sku. – Nie​za​wod​nie będę wy​pi​sy​wał całe pli​ki – po​wie​dział.

IV

Bar​dzo nie​wie​lu lu​dzi spo​tkał Co​smo po dro​dze z przy​sta​ni do gór​nej czę​ści mia​sta, gdzie mie​ścił się jego ho​tel. Mu​siał prze​cho​dzić przez ja​kiś kry​ty pa​saż, któ​re​go wy​lot pod ar​ka​dą ział głę​bo​ką czer​nią z ni​kłym pło​mycz​kiem la​tan​ki w głę​bi. Nie przy​szło mu na​wet na myśl, że gdy​by w tym miej​scu ja​kiś zło​czyń​ca gra​so​wał za​raz po za​pad​nię​ciu mro​ku, ła​two by​ło​by mu ude​rze​niem w gło​wę ogłu​szyć prze​chod​nia. Go​dzi​na nie była póź​na, choć ostat​ni od​blask za​cho​du znikł z zie​mi i z nie​ba. Po wyj​ściu z pa​sa​żu Co​smo miał do wy​bo​ru ist​ny la​bi​rynt uli​czek, wie​dział jed​nak, że idąc pod górę, zbli​ża się do cen​trum mia​sta. Z ma​sy​wu gru​bych mu​rów, cią​gną​ce​go się bez koń​ca, ster​cza​ły w znacz​nych od​stę​pach la​tar​nie o ra​mio​nach z ku​te​go że​la​za i mdłym świa​teł​ku. Mi​jał ogrom​ne za​war​te wro​ta wy​so​kich bram wjaz​do​wych, sły​szał zaś tyl​ko, zmie​rza​jąc w ob​ra​nym kie​run​ku, od​głos swych kro​ków. Za​trzy​mał się u zbie​gu kil​ku wą​skich uli​czek i wo​dząc wo​kół oczy​ma me​dy​to​wał, czy wszyst​kie te wiel​kie pa​ła​co​we sie​dzi​by sto​ją pust​ka​mi, czy też gru​be mury tłu​mią w nich wszel​ki znak ży​cia. Nie po​sta​ło mu w gło​wie, by wszy​scy miesz​kań​cy już spa​li. Rap​tem do​strzegł otu​lo​ną po​stać ko​bie​cą. W gę​stym mro​ku zda​wa​ła się wy​ła​niać z jed​ne – go muru i su​nąc wzdłuż nie​go wsią​kła w dru​gi. Nie​wąt​pli​wie była to ko​bie​ta. Co​smo za​sko​czo​ny bez​sze​lest​ny​mi zja​wi​skiem był chwi​lę pod wra​że​niem, że zna​lazł się w za​cza​ro​wa​nym mie​ście, a wkrót​ce po​tem mrocz​ną ci​szę za​mą​cił co​raz gło​śniej​szy stuk ude​rza​ją​cej po ka​mien​nych pły​tach oku​tej la​ski, wresz​cie z ciem​nej i krę​tej ulicz​ki wy​ło​nił się człek, w któ​rym po roz​ko​ły​sa​nym cho​dzie, syl​wet​ce i cha​rak​te​ry​stycz​nym kształ​cie ka​pe​lu​sza Co​smo roz​po​znał ma​ry​na​rza z an​-

giel​skie​go okrę​tu wo​jen​ne​go sto​ją​ce​go w przy​sta​ni. Stu​ka​nie la​ski usta​ło na​gle, a Co​smo za​wo​łał do nie​go po an​giel​sku py​ta​jąc o dro​gę. Krzep​ki, w ka​pe​lu​szu z nie​prze​ma​kal​ne​go płót​na, człek wsa​dził so​bie lagę pod pa​chę i od​po​wie​dział ni​skim, mi​łym gło​sem. Tak, on zna ten ho​tel. Wła​śnie stam​tąd wra​ca. Jego wiel​moż​ność pój​dzie uli​cą wprost i wyj​dzie na ob​szer​ne nie za​bu​do​wa​ne miej​sce, a wów​czas bę​dzie miał przed sobą ho​tel po dru​giej stro​nie pla​cu. Z ca​łej twa​rzy ma​ry​na​rza, po​zo​sta​ją​ce​go w głę​bo​kim cie​niu, Co​smo wi​dział tyl​ko wie​chy wą​sów i błysz​czą​ce oczy. Miło mu było spo​tkać tak pięk​ny okaz z za​ło​gi li​niow​ca te​goż dnia, w któ​rym do​tarł na wy​brze​że śród​ziem​no​mor​skie, ja​dąc do Ge​nui wprost z Tu​ry​nu. Po​dzię​ko​wał za wska​za​nie kie​run​ku, a ma​ry​narz do​tknął ron​da ka​pe​lu​sza i od​szedł lek​ko roz​ko​ły​sa​nym kro​kiem. Co​smo za​uwa​żył, że zbo​czył on za wę​gieł, tuż obok miej​sca, gdzie zni​kła przed chwi​lą szczel​nie otu​lo​na ko​bie​ta. Było tam bar​dzo ciem​ne i wą​skie przej​ście mię​dzy dwo​ma spię​trzo​ny​mi gma​cha​mi. Trzy​ma​jąc się swej dro​gi Co​smo do​szedł do źle oświe​tlo​nej, ale peł​nej lu​dzi ar​te​rii. Wie​dział już, gdzie jest. Wnet po​tem zna​lazł się przed wej​ściem do ho​te​lu, na du​żym pla​cu, któ​ry w po​rów​na​niu z resz​tą mia​sta, ob​ra​zo​wo mó​wiąc, ja​rzył się od świa​teł. Pod że​la​zną la​tar​nią wi​szą​cą nad trze​ma sze​ro​ki​mi stop​nia​mi schod​ków Co​smo roz​po​znał swe​go słu​żą​ce​go, roz​glą​da​ją​ce​go się fra​so​bli​wie po pla​cu. Na wi​dok swe​go pana zmie​nił się na twa​rzy i ode​tchnął peł​ną pier​sią. Się​gnął do czap​ki i ru​szył za Co​smem do ob​szer​nej kil​ku​drzwio​wej sali, za​sta​wio​nej drew​nia​ny​mi krze​sła​mi i sto​ła​mi. Przy jed​nym z nich, oświe​tlo​nym czte​re​ma świecz​ni​ka​mi, sie​dzia​ło kil​ku bry​tyj​skich ofi​ce​rów i pro​wa​dzi​ło pół​gło​sem roz​mo​wę. Moc​nej bu​do​wy osob​nik, sta​ran​nie ogo​lo​ny, o z lek​ka za​pa​dłych po​licz​kach, w czar​nych bry​cze​sach i ru​do​czer​wo​nej ka​mi​ze​li z rę​ka​wa​mi, od​sła​nia​ją​cej wy​myśl​ny ża​bot bia​łej ko​szu​li, stał po​środ​ku sali, bacz​nie się roz​glą​da​jąc, i wnet po​śpie​szył spóź​nio​ne​go go​ścia po​wi​tać ukło​-

nem. Co​smo od​kło​nił się si​gno​ro​wi Can​te​luc​ci, któ​ry po​rwał za naj​bliż​szy świecz​nik i po​czął wcho​dzić po sze​ro​kich ka​mien​nych scho​dach z miną czło​wie​ka peł​nią​ce​go uro​czy​stą funk​cję. Co​smo po​stę​po​wał za nim, a lo​kaj za Co​smem. Szli wciąż w górę i w górę. Na każ​dym pię​trze ar​ka​dy sze​ro​kich ko​ry​ta​rzy otwie​ra​ły mrocz​ne per​spek​ty​wy, w któ​rych nic nie było wi​dać prócz kil​ku mdłych ogni​ków. Wresz​cie na jed​nym z po​de​stów si​gnor Can​te​luc​ci sze​ro​ko roz​warł drzwi i oznaj​mił z ukło​nem: – Pro​szę spoj​rzeć, mi​lor​dzie, pali się. Znam an​giel​skie oby​cza​je i przy​zwy​cza​je​nia. Co​smo zna​lazł się w ob​szer​nym i wy​so​kim po​ko​ju, gdzie spod ma​syw​ne​go i wy​nio​słe​go oka​pu ko​min​ka biły bla​ski, a cie​nie pło​chli​wie za​plą​sa​ły przy jego wej​ściu. Z sa​tys​fak​cją wszedł w krąg cie​pła. – Mia​łem dość kło​po​tu ze zmu​sze​niem ich do roz​pa​le​nia w ko​min​ku – za​uwa​żył lo​kaj zrzęd​nie. – Gdy​by nie drab z wą​sa​mi jak wie​chy, któ​re​go zna​la​złem w hal​lu, nie do​ka​za​li​by tego i do​tych​czas. Przy​był z okrę​tu to​wa​rzy​sząc jed​ne​mu z tych ofi​ce​rów flo​ty tam na dole. Ocią​ga​li się z wnie​sie​niem drew, a on dał im szko​łę, jak się pa​trzy. Zna tu​tej​szych lu​dzi. Wo​ła​jąc na każ​de​go po imie​niu sklął jed​ne​go po dru​gim, a po​tem wy​pi​li​śmy lamp​kę wina. Tym​cza​sem si​gnor Can​te​luc​ci, uda​jąc głu​che​go, na dwóch od​dziel​nych sto​łach roz​pa​lił w kan​de​la​brach świe​ce, któ​re ode​gna​ły cie​nie w ob​szer​nym po​ko​ju do pół wy​so​ko​ści ścian, i jak na ko​cich ła​pach cof​nął się ku drzwiom. Za​trzy​mał się w pro​gu i ba​daw​czym spoj​rze​niem ogar​nął pana i słu​gę. Po​pa​trzy​li za nim do​pie​ro na od​głos za​my​ka​nych drzwi. – Da​rem​nie su​szy​łem so​bie gło​wę, co się sta​ło z pa​ni​czem. By​łem bar​dzo o pa​ni​cza nie​spo​koj​ny. Pa​nicz od​szedł nie po​wie​dziaw​szy mi sło​wa, sir. – Po​sze​dłem w dół mia​sta przejść się nad mo​rze – od​rzekł Co​smo, gdy lo​kaj tym​cza​sem przy​stą​pił do kil​ku uszy​ko​wa​nych pod ścia​ną ku​frów z cie​lę​cej skó​ry. – Gdzie​kol​wiek przy​bę​dę, lu​bię ro​zej​rzeć się w no​wym miej​scu. – Tak, sir, ale kie​dy się ściem​ni​ło, za​cho​dzi​łem w gło​wę.

– Zma​ru​dzi​łem na basz​cie, żeby przyj​rzeć się za​cho​do​wi słoń​ca. – Roz​pa​ko​wa​łem tro​chę – rzekł słu​ga – ale nie wie​dząc, jak dłu​go miał​by pa​nicz za​miar po​zo​stać… – To może być dłuż​szy po​byt. – W ta​kim ra​zie będę roz​pa​ko​wy​wał da​lej, to zna​czy, je​że​li pa​nicz ze​chce za​trzy​mać ten po​kój. – Tak. Ten po​kój mi wy​star​czy. Jest dość duży. Spi​re wziął je​den z kan​de​la​brów i pod​szedł do sto​ją​ce​go w prze​ciw​le​głym ką​cie po​ko​ju wiel​kie​go łoża z cięż​ki​mi ko​ta​ra​mi. Tam, otwo​rzyw​szy sze​ro​ko ku​fry i sza​fę, za​czął się krzą​tać ci​cho i sys​te​ma​tycz​nie, aż pan jego ozwał się spo​koj​nie. – Spi​re. – Słu​cham, sir – od​po​wie​dział, przy​sta​jąc z na​rę​czem ko​szul prze​ło​żo​nych przez ra​mię. – Czy ten ho​tel jest bar​dzo prze​peł​nio​ny? – Tak jest, sir – rzekł Spi​re. – Całe mia​sto jest peł​ne po​dróż​nych i oko​licz​nych miesz​kań​ców. Tędy prze​jeż​dża dużo na​szej ary​sto​kra​cji i pa​nów z do​brych ro​dzin. Uło​żył ko​szu​le na pół​ce we wnę​ce ścia​ny i znów się od​wró​cił. – Sły​sze​li​ście ja​kie na​zwi​ska, Spi​re? Spi​re po​chy​lił się nad ku​frem i pie​czo​ło​wi​cie wy​jął dużo bia​łych kra​wa​tów, zło​żo​nych po​rząd​nie je​den w dru​gi. – Jesz​cze nie, nie mia​łem cza​su, sir. Sły​sza​łem parę. Zło​żył kra​wa​ty obok ko​szul, a Co​smo, opar​ty łok​ciem na kon​so​li, spy​tał po​przez dłu​gość po​ko​ju: – Czy jest ktoś z mo​ich zna​jo​mych? – Nie w tym ho​te​lu, sir. Na ogół bio​rąc, tu za​trzy​mu​ją się ofi​ce​ro​wie z okrę​tu wo​jen​ne​go. Przy​by​wa​ją i od​jeż​dża​ją. Wi​dzia​łem wło​skich dżen​tel​me​nów w sur​du​tach o ostro ścię​tych po​łach, z upu​dro​wa​ny​mi wło​sa​mi. Bar​dzo

sta​ro​świec​cy pa​no​wie, sir. Zda​je mi się, że są i Au​stria​cy, sir, lecz nie wi​dzia​łem pań. Oba​wiam się, sir, że nie jest to pierw​szo​rzęd​ny ho​tel. Jest i dru​gi, o ja​kie sto kro​ków stąd, po prze​ciw​nej stro​nie pla​cu. – Nie chcę spo​tkać ko​go​kol​wiek ze zna​jo​mych – rzekł ci​cho Co​smo La​tham. „Dzię​ki temu – po​my​ślał Spi​re – po​byt w Ge​nui bę​dzie bar​dzo nud​ny.” Jed​nak był prze​ko​na​ny, że jego mło​dy pan wkrót​ce od​mie​ni de​cy​zję i prze​nie​sie się do tego dru​gie​go, fa​wo​ry​zo​wa​ne​go przez wo​ja​że​rów z wiel​kie​go świa​ta ho​te​lu. On sam miał​by ocho​tę za​żyć tro​chę spo​ko​ju. Spi​re nie był już mło​dy. Trzy​dzie​ści lat temu, do wo​jen i re​wo​lu​cji, po​dró​żo​wał po Fran​cji i Wło​szech z sir Char​le​sem. Osiem​na​sto​let​nie​go le​d​wie, lecz sta​tecz​ne​go i bu​dzą​ce​go za​ufa​nie mło​dzie​niasz​ka za​bra​no za gra​ni​cę dla do​glą​da​nia koni. Sir Char​les trzy​mał we Flo​ren​cji czte​ry ko​nie i Spi​re czę​sto jeź​dził to​skań​ski​mi trak​ta​mi w ślad za sir Char​le​sem i dwo​ma pan​na​mi Aston, z któ​rej po​tem jed​na zo​sta​ła lady La​tham. Po za​miesz​ka​niu ro​dzi​ny na sta​łe w hrab​stwie York​shi​re, Spi​re prze​szedł ze staj​ni na po​ko​je, po​zy​skał so​bie po​zy​cję za​ufa​ne​go słu​gi, a ile​kroć lady La​tham wy​jeż​dża​ła, zaj​mo​wał miej​sce na koź​le z dwu​strza​ło​wym pi​sto​le​tem w kie​sze​ni swej li​be​rii oraz za​rzą​dzał wszyst​kim po dro​dze. Póź​niej stał się po​śred​ni​kiem mię​dzy sir Char​le​sem a sta​jen​ny​mi oraz ogrod​ni​ka​mi i za​ła​twiał wszyst​kie po​za​do​mo​we spra​wy dwo​ru. Miał pie​czę nad lady La​tham w jej ostat​niej po​dró​ży na miej​sce wiecz​ne​go spo​czyn​ku, jemu to zo​sta​ły po​wie​rzo​ne wszyst​kie szcze​gó​ły po​grze​bu. Był też bar​dzo do​brym lo​ka​jem. We​zwa​ny pew​ne​go wie​czo​ru do bi​blio​te​ki sta​nął przed sir Char​le​sem, drę​czo​nym owe​go dnia po​da​grą i wspie​ra​ją​cym się jed​ną ręką na gru​bej la​sce, a dru​gą o brzeg sto​łu. Sir Char​les po​wie​dział mu: – Wy​po​ży​czam was Mr. Co​smo​wi, któ​ry się uda​je w po​dróż po Fran​cji i Wło​szech. Bę​dzie​cie wie​dzie​li, jak się ob​ró​cić. I pa​mię​taj​cie, aby co rano wy​cią​gać ła​dun​ki z pi​sto​le​tów w po​jeź​dzie i za​kła​dać świe​że.

Po​tem Spi​re na po​le​ce​nie sir Char​le​sa po​mógł mu wejść po scho​dach i za​mie​nił jesz​cze kil​ka słów z dzie​dzi​cem, któ​ry za​trzy​mał się przed drzwia​mi swej sy​pial​ni. – Mr. Co​smo ma dużo zdro​we​go roz​sąd​ku. Nie za​nu​dzaj​cie go. – Nie będę, sir Char​le​sie – od​rzekł nie​wzru​szo​ny słu​ga. – Po​tra​fię dbać o Mr. Co​sma. A gdy​by o to za​py​ta​no Spi​re’a, mógł​by za​rę​czyć, że nie miał wca​le kło​po​tów z Co​smem pod​czas po​by​tu w Pa​ry​żu i w po​dró​ży przez Fran​cję i Szwaj​ca​rię do Ge​nui. Wciąż za​ję​ty wy​pa​ko​wy​wa​niem spo​glą​dał na swe​go mło​de​go pana. Ro​bił on nie​wąt​pli​wie wra​że​nie bar​dzo spo​koj​ne​go mło​dzień​ca, gdy tak stał opar​ty łok​ciem o blat ko​min​ka, a blask ognia bił z dołu na jego my​ślą​cą twarz, gład​ką i bla​dą. „Rze​czy​wi​ście jest bar​dzo przy​stoj​ny” – my​ślał Spi​re. W za​du​mie Co​smo bar​dzo był po​dob​ny do sir Char​le​sa sprzed trzy​dzie​stu czy trzy​dzie​stu pię​ciu lat. Czy i on znaj​dzie so​bie żonę za gra​ni​cą? W Pa​ry​żu było dość ko​biet wszel​kie​go ro​dza​ju i kon​dy​cji, An​gie​lek, Fran​cu​zek i in​nych do wy​bo​ru. Ale fakt fak​tem, iż Mr. Co​smo szu​kał so​bie prze​waż​nie to​wa​rzy​stwa męż​czyzn; nie bra​kło ich na wszel​kich szcze​blach. I pod tym wzglę​dem Mr. Co​smo był bar​dzo po​dob​ny do sir Char​le​sa. To​wa​rzy​stwo mę​skie. Je​śli​by wpadł w si​dła ko​bie​ty, to już bez resz​ty; w każ​dym ra​zie na pe​wien czas – roz​my​ślał Spi​re, przy​po​mi​na​jąc so​bie, jak sir Char​les rap​tow​nie wy​ru​szył w po​wrot​ną po​dróż do Włoch, stro​na in​tym​na tej po​dró​ży po​zo​sta​ła tak samo ta​jem​ni​cą dla słu​gi, jak i dla ob​cych. Pod​cho​dząc do kan​de​la​bra Spi​re roz​ło​żył bar​dzo pięk​ny strój i zło​żył go na po​wrót, nim umie​ścił na do​god​nej pół​ce. Prze​lot​nie zdjął go żal za swy​mi mło​dy​mi la​ta​mi. Nie był ani razu żo​na​ty i to nie z bra​ku ko​biet chęt​nych wyjść za nie​go, a gwo​li pół​świa​do​mej prze​zor​no​ści. Wpły​nę​ło na nie​go tak​że prze​świad​cze​nie, że sir Char​les z tych czy in​nych wzglę​dów nie był​by z tego

rad. A może i do​brze się sta​ło. Te​raz, wol​ny od trosk, opie​ko​wał się Mr. Co​smem bez fra​so​wa​nia się o ro​dzi​nę po​zo​sta​łą w kra​ju. Wy​kła​da​jąc na stół za​war​tość ne​se​se​ra, po​wtór​nie zer​k​nął na po​stać pa​ni​cza przed ko​min​kiem. Bar​dzo uro​dzi​wy. Po​dob​ny do sir Char​le​sa, a jed​nak inny. Na​ce​cho​wa​ny czymś nie​zwy​kłym, być może cu​dzo​ziem​skim, choć kto znał się na lu​dziach bez po​chy​by roz​po​znał​by w Mr. Co​smo an​giel​skie​go dżen​tel​me​na. Spi​re’owi za​tar​ły się wspo​mnie​nia wę​drów​ki z sir Char​le​sem. Lecz at​mos​fe​ra lat daw​nych dość ja​sno za​cho​wa​ła mu się w pa​mię​ci, żeby mógł so​bie te​raz zdać spra​wę z uczu​cia na​pię​cia, z ob​ja​wów nie​po​ko​ju, bę​dą​cych nie​wąt​pli​wie dla nie​go no​wo​ścią. Mil​cze​nie trwa​ło bar​dzo dłu​go. Co​smo nie po​ru​szył się przy ko​min​ku. Spi​re za​ry​zy​ko​wał wresz​cie uwa​gę: – Spo​strze​głem, że lu​dzie tu​tej​si są bar​dzo za​afe​ro​wa​ni tym i owym, co się tu dzie​je, sir. – Za​afe​ro​wa​ni. Nic dziw​ne​go. W jaki spo​sób? – Pod​nie​ce​ni, sir. Nie lu​bią Au​stria​ków, sir. Może pa​nicz za​uwa​żył po dro​dze… – Czyż nas lu​bi​li, gdy oku​po​wa​li​śmy mia​sto? – Trud​no mi po​wie​dzieć, sir. Sie​dzia​łem z go​dzi​nę czy dłu​żej na stan​cji ku​rie​rów, roz​ma​ici lu​dzie wcho​dzi​li i wy​cho​dzi​li, i sły​sza​łem bar​dzo burz​li​we roz​mo​wy. – Cóż mo​że​cie wie​dzieć o ich burz​li​wo​ści? – Wy​star​czy​ło po​pa​trzeć na twa​rze. Dziw​ne to miej​sce ów po​kój na dole – cią​gnął Spi​re, wy​cie​ra​jąc skraw​kiem je​dwa​biu po​dróż​ne lu​ster​ko w kunsz​tow​nej opraw​ce ze sre​bra, któ​ra otwie​ra​jąc się two​rzy​ła dlań opar​cie. Po​sta​wił je na środ​ku sto​li​ka i od​wró​cił się, aby spoj​rzeć na swe​go pana. Zmiar​ko​waw​szy, że Co​smo zda​je się uspo​so​bio​ny do słu​cha​nia go, pod​jął: – Jest skle​-

pio​ny jak piw​ni​ca i z boku są małe drzwi pro​wa​dzą​ce wprost na uli​cę. Lu​dzie tam wcho​dzą i wy​cho​dzą, jak im się po​do​ba. Wszel​kie​go ro​dza​ju pro​ści lu​dzie, sir, fac​chi​ni, woź​ni​ce i lo​dzia​rze, i temu po​dob​ni. Był tam je​den sta​ry, si​wo​bro​dy ła​tacz obu​wia, miar​ku​ję, bo przy​niósł cały wór bu​tów z na​pra​wy dla służ​by ho​te​lo​wej. Całą za​war​tość wy​sy​pał na ka​mien​ną pod​ło​gę i za​miast za​jąć się zbie​ra​niem za​pła​ty od lu​dzi, roz​chwy​tu​ją​cych obu​wie, wy​gło​sił do nich prze​mo​wę. De​kla​mo​wał bez za​czerp​nię​cia tchu. Go​niec, słu​ga za​miesz​ka​łe​go tu an​giel​skie​go me​dy​ka, wi​dzi mi się, Szwaj​car, sir, po​wia​da do mnie ła​ma​ną an​gielsz​czy​zną: „On go​tów po​de​rżnąć gar​dło każ​de​mu Au​stria​ko​wi w tym mie​ście.” – Płu​ka​li​śmy gar​dła win​kiem, więc ja go py​tam: „A co pan o tym my​ślisz?” On zaś do mnie po krót​kim na​my​śle: „Ja się z nim zga​dzam…” Okrop​ność, sir – za​koń​czył Spi​re z ide​al​nie nie​ru​cho​mą twa​rzą. Co​smo pa​trzył na nie​go dłuż​szy czas w mil​cze​niu. – Bar​dzo zu​chwa​ła to mowa – ode​zwał się w koń​cu – je​że​li na​praw​dę ten czło​wiek tak mó​wił. A zwłasz​cza, je​że​li to po​miesz​cze​nie jest tak do​stęp​ne dla wszyst​kich, jak po​wia​da​cie. – Stoi kom​plet​nie otwo​rem na uli​cę, a ten sam Szwaj​car do​pie​ro co mi po​wie​dział, że mia​sto roi się od szpie​gów i ta​kich, co ich zwą sbir​ri, przy​by​łych z Tu​ry​nu wraz z kró​lem. Król za​miesz​kał w pa​ła​cu. Ocze​ku​ją z dnia na dzień przy​by​cia kró​lo​wej Sar​dy​nii. Pa​nicz o tym nie wie, sir. Po​wia​da​ją, że przy​bę​dzie na an​giel​skim okrę​cie wo​jen​nym. A tak​że ten ła​tacz obu​wia wy​ra​żał się bar​dzo obe​lży​wie o kró​lu Pie​mon​tu. Sło​wa ta​kie na pew​no nie uszły​by pła​zem gdzie​kol​wiek bądź na świe​cie. Spi​re umilkł na​gle, a Co​smo sta​nął ty​łem do ognia. – No i cóż się sta​ło? – za​py​tał z uśmie​chem. – Zro​bi​ło się ci​cho jak ma​kiem po​siał – rzekł obo​jęt​nie Spi​re. – Do​pie​ro si​gno​re Can​te​luc​ci, pa​dro​ne tego ho​te​lu, sir. – Czło​wiek, któ​ry mi tu świe​cił przy wej​ściu? – ozwał się Co​smo.

– Tak, sir. ja nie wie​dzia​łem, że on jest w tym po​ko​ju, gdy na​raz ozwał się za mymi ple​ca​mi, ka​żąc jed​ne​mu z tam obec​nych kuch​ci​ków po​dać kie​li​szek wina temu krzy​ka​czo​wi. Ów zaś nic lep​sze​go nie miał do zro​bie​nia, tyl​ko drzeć się na całe gar​dło, że pije zdro​wie nisz​czy​cie​la Au​stria​ków, i jed​nym hau​stem szkło osu​szył. Nie po​sia​da​łem się ze zdu​mie​nia, ale si​gnor Can​te​luc​ci okiem nie mru​gnął. Ze wzru​sze​niem ra​mion po​dał swą ta​ba​kier​kę nam, temu goń​co​wi kon​sy​lia​rza i mnie, i po​wie​dział: „To tyl​ko Pie​tro, tro​chę sfik​so​wa​ny” – na​kre​ślił so​bie kół​ko na czo​le, sir. Go​niec me​dy​ka nic na to, szcze​rzył zęby. Rap​tem zdjął mnie strach o pa​ni​cza, sir, i po​sze​dłem do drzwi fron​to​wych wyj​rzeć, czy pa​nicz nie nad​cho​dzi. Trzy​dzie​ści lat temu było tu cał​kiem in​a​czej. Nie sły​sza​ło się we Wło​szech o pod​rzy​na​niu gar​dła cu​dzo​ziem​com, kie​dy sir Char​les po​dró​żo​wał tu ze mną. Iście wstrzą​sa​ją​ca przy​go​da. Co​smo ski​nął gło​wą. – Je​ste​ście pod jej wra​że​niem, Spi​re. Mnie tak​że o za​cho​dzie słoń​ca spo​tka​ła przy​go​da. – Z przy​kro​ścią to sły​szę, sir. – Co chce​cie przez to po​wie​dzieć? Dla​cze​go mia​ło​by wam być przy​kro? – Pro​szę o wy​ba​cze​nie, sir; my​śla​łem, że to coś nie​przy​jem​ne​go. Co​smo za​śmiał się krót​ko. – Nie​przy​jem​ne​go? Nie. Praw​dę po​wie​dziaw​szy, nie, choć moją przy​go​dę uwa​żam za nie​bez​piecz​niej​szą od wa​szej. Je​śli łą​czy się z nią ja​kieś sza​leń​stwo, to bije w oczy, jaka w tym sza​leń​stwie jest me​to​da. Nie spro​wa​dza​ło się to tyl​ko do ga​da​nia. Tak, Spi​re, to było emo​cjo​nu​ją​ce. – Nie ro​zu​miem, co ich wszyst​kich na​szło. Wszy​scy wy​da​ją,się roz​draż​nie​ni. Nie było roz​draż​nie​nia, sir, przed trzy​dzie​stu laty, gdy tu jeź​dzi​łem z sir Char​le​sem czwór​ką koni, ma​jąc jed​ne​go czło​wie​ka tyl​ko do po​mo​cy, z tego mia​sta do Flo​ren​cji.

Co​smo z utkwio​nym w ogień wzro​kiem pu​ścił mimo uszu żale Spi​re’a. – Na​praw​dę nad​zwy​czaj​nej – za​wo​łał tak wy​bu​cho​wo, że słu​ga się jaw​nie wzdry​gnął. Wziął się w ryzy i za​py​tał rze​czo​wo: – Czy pa​nicz ży​czy so​bie zjeść obiad u sie​bie w po​ko​ju, sir? Póź​na już pora. Uspo​so​bie​nie Co​sma ule​gło rów​nież wi​dać zmia​nie. – Nie wiem. Nie je​stem głod​ny. Prze​suń​cie je​den z tych pa​ra​wa​nów bli​żej ko​min​ka i po​staw​cie tu stół i krze​sło. Dziś wie​czór za​ła​twię tro​chę ko​re​spon​den​cji. Tak, tu chy​ba zjem obiad. – Zej​dę i ob​sta​lu​ję obiad, sir – rzekł Spi​re. – Tu​tej​szy ku​charz to Fran​cuz, któ​ry oże​nił się w tym kra​ju i… – Któż, u li​cha, tak klnie za tymi drzwia​mi? – wy​krzyk​nął Co​smo, a na twa​rzy Spi​re’a od​bi​to się zdu​mie​nie, gdy gwał​tow​nie, na całe gar​dło, wy​bu​chła roz​pra​wa mię​dzy dwo​ma męż​czy​zna​mi zbli​ża​ją​cy​mi się ko​ry​ta​rzem; głos jed​ne​go z kłó​cą​cych się brzmiał gniew​nie, dru​gie​go per​swa​du​ją​co. Wciąż gło​śniej roz​le​ga​ły się po​ła​jan​ki i uspra​wie​dli​wia​nie, aż po szczy​to​wym na​si​le​niu, gdy roz​mów​cy mi​nę​li drzwi, zgiełk prze​mie​nił się w da​le​ka szmer gło​sów na koń​cu dłu​gie​go ko​ry​ta​rza. – To był głos an​giel​ski – ozwał się Co​smo. – Mó​wię o tym gniew​nym. – Wy​da​je mi się, że to ten an​giel​ski kon​sy​liarz z To​ska​nii, któ​ry tu bawi już od trzech czy czte​rech dni. Ulo​ko​wa​no go na tym pię​trze. – Z tego, co zdo​ła​łem pod​chwy​cić – po​wie​dział Co​smo – jest bar​dzo roz​gnie​wa​ny, że ma są​sia​da. To pew​nie mnie miał na my​śli. Czy sły​sze​li​ście jego na​zwi​sko? – Ma​rvel, czy coś w tym ro​dza​ju. Jego tu, bo​daj​że, zna​ją, rzą​dzi się, jak​by był u sie​bie w domu. Dru​gim był Can​te​luc​ci, sir. – Cał​kiem moż​li​we. Słu​chaj​cie, Spi​re. Zej​dę na obiad do ogól​nej sali na dole. Chcę zo​ba​czyć roz​złosz​czo​ne​go dżen​tel​me​na. Czy wi​dzie​li​ście go, Spi​re?

– Tyl​ko z tyłu, sir. Bar​dzo sze​ro​ki w ba​rach. Wy​so​ki. W bu​tach i ko​stiu​mie do kon​nej jaz​dy. Czy za​raz pa​nicz zejdz​de? Od daw​na po​da​ją już obiad, sir. – Tak – po​wie​dział Co​smo go​tu​jąc się do wyj​ścia. – A na​wia​sem mó​wiąc, Spi​re, je​śli kie​dy​kol​wiek zo​ba​czy​cie na uli​cy lub w tym po​ko​ju na dole, gdzie każ​dy wcho​dzi i wy​cho​dzi, jak mó​wi​li​ście, tycz​ko​wa​te​go osob​ni​ka w dzi​wacz​nej czap​ce z frędz​lą, to po​sta​raj​cie się do​wie​dzieć o nim cze​goś; w każ​dym ra​zie daj​cie mi znać, gdy go zo​ba​czy​cie… Mo​gli​by​ście po​wa​łę​sać się za nim tro​chę i prze​ko​nać się, do​kąd cho​dzi. Z tymi sło​wy Co​smo opu​ścił po​kój, nim Spi​re zdo​był się na od​po​wiedź. Zdu​mie​niu swe​mu dał wy​raz okrzy​kiem: – No, jak żyję!… coś po​dob​ne​go!…

CZĘŚĆ DRU​GA

I

Co​smo ze​szedł do hal​lu już pu​ste​go i z wy​ga​szo​ny​mi nie​mal cał​ko​wi​cie świa​tła​mi. Do drzwi sali re​stau​ra​cyj​nej przy​wiódł go gło​śny gwar. Prze​ko​nał się, że to dłu​gi po​kój z pła​ski​mi pi​la​stra​mi, dzie​lą​cy​mi bia​ło tyn​ko​wa​ne ścia​ny, nie​co przy​po​mi​na​ją​cy re​fek​tarz klasz​tor​ny. Po​do​bień​stwo uwy​dat​nia​ły jesz​cze dwa wą​skie sto​ły po​środ​ku. Je​den przy​swo​ili so​bie bry​tyj​scy ofi​ce​ro​wie flo​ty, pło​nę​ły na nim licz​ne świecz​ni​ki i na ca​łej swej dłu​go​ści błysz​czał szyj​ka​mi bu​te​lek wina. Roz​mo​wę przy nim pro​wa​dzo​no gło​śno i cha​otycz​nie. Krót​szy ze sto​łów słu​żył lu​dziom w ciem​nym przy​odziew​ku, w któ​rych na pierw​szy rzut oka Co​smo roz​po​znał miesz​kań​ców mia​sta, lu​dzi niż​szej kon​dy​cji. Tam mniej było świa​teł, mniej wina, a oży​wie​nia, bo​daj, wca​le. Wzdłuż ścian, w rów​nych od​stę​pach, sta​ło kil​ka mniej​szych sto​łów, z któ​rych je​den zwró​cił uwa​gę Co​sma, po​nie​waż za​pa​lo​no nad nim świe​ce w kin​kie​tach ścien​nych. Był na​kry​ty olśnie​wa​ją​co bia​łym ob​ru​sem, a si​gnor Can​te​luc​ci stał z sza​cun​kiem, trzy​ma​jąc ser​we​tę w ręku, obok go​ścia, któ​ry sam je​den go zaj​mo​wał, sie​dząc ty​łem do drzwi. Co​smo są​dził, że nikt nie za​uwa​żył jego wej​ścia. Nim jed​nak prze​szedł pół sali, si​gnor Can​te​luc​ci, omia​ta​ją​cy ją wciąż oczy​ma, choć sam trwał w ugrzecz​nio​nej po​zie tuż przy łok​ciu uprzy​wi​le​jo​wa​ne​go go​ścia, ru​szył na spo​tka​nie nowo przy​by​łe​go z po​wa​gą i sku​pie​niem, któ​ry​mi na​ce​cho​wa​ne było całe jego za​cho​wa​nie. Przy​jął Co​sma ukło​nem. Czy si​gno​re nie ze​chciał​by za​siąść do sto​łu ze swym zna​ko​mi​tym ro​da​kiem? – Owszem, je​śli mój ro​dak nie ma nic prze​ciw​ko temu – zgo​dził się chęt​nie Co​smo. Był pew​ny, że to wła​śnie ów kon​sy​liarz, o któ​rym mó​wił mu Spi​-

re. Can​te​luc​ci nie wąt​pił, że to​wa​rzy​stwo jego eks​ce​len​cji bę​dzie miłe zna​ko​mi​te​mu ro​da​ko​wi. Po​tem, usu​nąw​szy się na bok, do​dał szep​tem: – To bar​dzo zna​ko​mi​ty czło​wiek. Naj​wię​cej go ce​nię ze wszyst​kich go​ści, jacy mnie za​szczy​ca​ją… – Tak za​re​ko​men​do​wa​na oso​bi​stość od​wró​ci​ła wła​śnie gło​wę, uwię​zio​ną w wy​so​kim koł​nie​rzu. Co​smo uj​rzał okrą​głą twarz z wy​go​lo​ny​mi po​licz​ka​mi, moc​no za​ry​so​wa​ne brwi i cien​kie war​gi, nie​co ścią​gnię​te w dół ka​pry​śnym gry​ma​sem. Zna​ko​mi​ty gość na​tych​miast usi​ło​wał za​trzeć ten de​fekt uśmie​chem. Co​smo od​wza​jem​nił się rów​nież pół​u​śmie​chem. Chwi​lę pa​trzy​li na sie​bie ba​daw​czo, nic nie mó​wiąc, a w tym cza​sie Can​te​luc​ci, rów​nież w mil​cze​niu, skła​dał głę​bo​ki ukłon. – Pro​szę sia​dać, sir, pro​szę sia​dać – ozwał się star​szy pan. (Wy​glą​dał, we​dle Co​sma, na bliż​sze​go pięć​dzie​siąt​ki niż czter​dziest​ki.) Pod​niósł głos, aby za​pa​no​wać nad ra​żą​cym uszy zgieł​kiem do​cho​dzą​cym od sto​łu ma​ry​na​rzy i ru​chem ręki wska​zał krze​sło na​prze​ciw swe​go. Było to krze​sło z wy​so​kim rzeź​bio​nym opar​ciem, zdra​dza​ją​cym śla​dy po​zło​ty, i z sie​dze​niem kry​tym je​dwa​biem w strzę​pach. Gdy Co​smo zaj​mo​wał miej​sce, Can​te​luc​ci znikł, a je​go​mość vis a vis krzyk​nął co tchu w pier​si: – Bar​dzo mi przy​jem​nie – co wnet uzu​peł​nił ener​gicz​nie: – O, do dia​bła! – i prze​chy​lił się nad sto​łem: – Nie spo​sób sły​szeć się na​wza​jem przy tej ha​ła​śli​wej kom​pa​nii. Sami bo​ha​te​ro​wie nie​wąt​pli​wie, ale ani jed​ne​go wśród nich dżen​tel​me​na. Wy​pro​sto​wał się i oparł o po​ręcz krze​sła, cze​ka​jąc aż usta​nie wy​buch burz​li​wej we​so​ło​ści przy ofi​cer​skim sto​le. Kąty ust mu opa​dły, a Co​smo przy​szedł do prze​ko​na​nia, że fi​zjo​no​mia tego je​go​mo​ścia sta​now​czo na​ce​cho​wa​na jest zło​śli​wo​ścią. – Nie poj​mu​ję, co za po​wód mogą mieć do ta​kiej ra​do​ści – pod​jął, bo​cząc się na stół kum​plów z flo​ty i po​now​nie na​chy​la​jąc ku Co​smo​wi. – Stra​ci​li za​ję​cie. Bo​ha​te​ro​wie to lu​dzie bez​myśl​ni. Niech pan się przyj​rzy temu pod​sta​-

rza​łe​mu lej​te​nan​to​wi na po​cze​snym miej​scu u sto​łu. Wy​tar​ty na nim mun​dur. Sta​re szli​fy. On się nie śmie​je. Skoń​czy ka​rie​rę jako ze​me​ry​to​wa​ny lej​te​nant, po​bie​ra​ją​cy po​ło​wę gaży. Tak bywa z bo​ha​te​ra​mi, kie​dy miną cza​sy he​ro​icz​ne. – Rad sły​szę – od​rzekł Co​smo fleg​ma​tycz​nie – że przy​zna​je im pan choć he​ro​izm. Rysy je​go​mo​ścia przy​bra​ły nie​co ru​basz​ny wy​raz, usta otwo​rzył na dłu​go, nim za​czął się śmiać. Kie​dy jed​nak się ro​ze​śmiał, śmiech jego był nie​gło​śny, ła​god​ny i przy​mil​ny w brzmie​niu. – Nie. Nie. Pro​szę nie su​po​no​wać, iż szka​lu​ję na​sze siły mor​skie… Mia​łem za​szczyt po​znać naj​więk​sze​go bo​ha​te​ra. Nie in​a​czej. Dwa razy mó​wi​łem z lor​dem Nel​so​nem. On z pew​no​ścią nie był… Urwał i pod​nió​sł​szy oczy na​po​tkał zu​peł​nie spo​koj​ne, utkwio​ne w nim wej​rze​nie Co​sma, więc pod​jął da​lej z pew​ną iry​ta​cją: – Chcia​łem po​wie​dzieć, że ten przy​najm​niej był praw​dzi​wym bo​ha​te​rem. Pa​mię​tam, że pil​ne da​wa​łem ba​cze​nie na to, co mó​wi​łem do nie​go. Mu​sia​łem li​czyć się wów​czas z każ​dym sło​wem zwró​co​nym do ko​go​kol​wiek. Ktoś mógł wmó​wić mu, że po​wi​nien po​wie​sić mnie na noku tej czy in​nej rei. – Po​mi​mo to za​zdrosz​czę panu tej przy​go​dy – uprzej​mie od​rzekł Co​smo. – Nie mia​łeś pan na​tu​ral​nie nic na su​mie​niu. – Za​wsze wiel​kie mia​łem sta​ra​nie o to, aby su​mie​niu memu do drę​cze​nia mnie po​wo​du nie da​wać – od​po​wie​dział dok​tor dość oschle, ale nie za​czep​nie – a prze​ży​łem już znacz​ny szmat cza​su. W rze​czy​wi​sto​ści je​stem o wie​le star​szy, niż na to wy​glą​dam – za​koń​czył i prze​szył Co​sma tak prze​ni​kli​wym wzro​kiem, że wy​wo​łał mi​mo​wol​ny uśmiech mło​de​go czło​wie​ka. Je​go​mość jesz​cze chwi​lę wpa​try​wał się w Co​sma upar​cie, nim prze​niósł wzrok na drzwi w od​le​głym koń​cu dłu​giej sali, jak​by znie​cier​pli​wio​ny ocze​ki​wa​niem na obiad. Wresz​cie prze​stał wpa​try​wać się w dal i pod​jął:

– Sta​ry jak Ma​tu​za​lem musi się czuć czło​wiek, któ​ry przez ostat​nich lat dwa​dzie​ścia wiódł czyn​ne ży​cie, czyn​ne w ca​łym tego sło​wa zna​cze​niu. Lord Nel​son w mym ży​ciu był tyl​ko epi​zo​dem. Za​cho​dzę w gło​wę, jak​by od​niósł się do tęgo wszyst​kie​go, gdy​by żył. Lek​kim po​ru​sze​niem ręki zda​wał się prze​no​sić swą alu​zję poza skle​pio​ną gwar​ną salę i skie​ro​wy​wać ją ku do​nio​słym spra​wom, dzie​ją​cym się na sze​ro​kim świe​cie. Co​smo za​uwa​żył, że jego ręka była mu​sku​lar​na, kształt​na i nie​zwy​kle wy​pie​lę​gno​wa​na. – Są​dzę, że nie może być żad​nych wąt​pli​wo​ści co do tego, ja​kie by​ły​by jego uczu​cia, gdy​by żył – od​parł Co​smo z zu​peł​ną obo​jęt​no​ścią. Roz​mów​ca jego ci​cho chrząk​nął. – Hm. Nie in​a​czej, tyl​ko kwę​kał​by i wy​rze​kał na wszyst​ko w ogó​le i na każ​dą rzecz w szcze​gól​no​ści. Nie, nie był​by skłon​ny do bra​nia rze​czy z hu​mo​ry​stycz​nej stro​ny. Bar​dzo był sła​bej kom​plek​sji. Bar​dzo. Ist​ny śle​dzien​nik… je​stem me​dy​kiem, jak to wia​do​mo panu. Can​te​luc​ci przy​stą​pił do ob​słu​gi​wa​nia tych dwóch go​ści. Po​dał dok​to​ro​wi dy​mią​cą wazę owi​nię​tą w ser​we​tę. Dok​tor na​tych​miast wziął się do rze​czy go​spo​dar​nie, na jego proś​bę Co​smo pod​sta​wił swój ta​lerz. Esku​lap na​lał mu zupy z całą dba​ło​ścią. – Nie za​po​mnij o wi​nie, o moim wi​nie, An​zel​mo – po​wie​dział do Can​te​luc​cie​go, na co od​po​wie​dzią był ukłon. Kie​dy ho​te​larz od​da​lił się, pod​jął roz​mo​wę. – Ura​to​wa​łem mu ży​cie. Na sło​wach tych po​ło​żył szcze​gól​ny na​cisk. Co​smo, wa​ha​jąc się mię​dzy nie​chę​cią, jaką wzbu​dzał w nim ten je​go​mość, a uczu​ciem roz​ba​wie​nia, za​py​tał, czy za​cny ich go​spo​darz był po​waż​nie cho​ry. Dok​tor po​łknął ostat​nią łyż​kę zupy. – Cho​ry – rzekł. – Ba, on miał tej dłu​go​ści ranę cię​tą w boku, a na no​gach czter​dzie​sto​fun​to​we kaj​da​ny. Wy​ku​ro​wa​łem go z obu tych bo​lą​czek. Nie bez

ry​zy​ka z mej stro​ny, jak się pan do​my​ślasz. W po​łu​dnio​wych Wło​szech pa​no​wa​ła wte​dy epi​de​mia wie​sza​nia i roz​strze​li​wa​nia. Spo​strzegł, że Co​smo nie spusz​cza z nie​go oczu, i pod​niósł opa​dłe kąty ust, na​da​jąc swej sze​ro​kiej ru​mia​nej twa​rzy wy​raz jo​wial​ny. – To było w dzie​więć​dzie​sią​tym dzie​wią​tym. Dziw​no mi, żem wte​dy nie zgi​nął. By​łem o wie​le młod​szy, a dzię​ki uczu​ciom ludz​kim, mło​dzień​czym za​pa​łom i temu po​dob​nym rze​czom wda​łem się w bar​dzo złą kom​pa​nię. Nie​mniej, po​zy​ska​łem so​bie rów​nież wy​bor​nych przy​ja​ciół. Z tej czy in​nej przy​czy​ny je​stem do​brze we Wło​szech zna​ny. Na​zy​wam się Mar​tel, dok​tor Mar​tel. Mo​głeś pan o mnie sły​szeć… Prze​szył ba​daw​czym spoj​rze​niem Co​sma, któ​ry przy – jął pre​zen​ta​cję z obo​jęt​nym ukło​nem, i pod​jął nie​zwłocz​nie: – Ja pierw​szy we Wło​szech wpro​wa​dzi​łem szcze​pion​kę. Can​te​luc​ci pró​bo​wał mi za​ko​mu​ni​ko​wać na​zwi​sko pana, ale do​praw​dy nic nie zro​zu​mia​łem. – Na​zy​wam się La​tham – rzekł Co​smo – a sta​ną​łem na zie​mi wło​skiej po raz pierw​szy w ży​ciu za​le​d​wie dwa dni temu. Esku​lap żywo nad​sta​wił ucha. – La​tham, czyż​by? Hrab​stwo York​shi​re? – Tak – po​twier​dził Co​smo z uśmie​chem. – Do​praw​dy. Czy sir Char​les. – To mój oj​ciec. – A więc to tak. Słu​żył w gwar​dii. Zna​łem się z me​dy​kiem jego re​gi​men​tu. Oże​nił się we Wło​szech. Na​zwi​ska lady nie pa​mię​tam. Och, były to daw​ne cza​sy. Wy​da​je się, że sto lat temu. – Chcesz pan przez to po​wie​dzieć, że tak szyb​ko to​czy​ły się dzie​je? – Tak. Bar​dzo szyb​ko – przy​znał dok​tor i ma​jąc coś na my​śli ugryzł się w ję​zyk. – Jed​nak​że, po​wiedz mi pan, do cze​go to wszyst​ko do​pro​wa​dzi? Co​smo nie udzie​lił od​po​wie​dzi. Dok​tor na​lał przy​nie​sio​ne​go w mię​dzy​-

cza​sie przez Can​te​luc​cie​go wina do dwóch kie​lisz​ków, po​cze​kał chwi​lę na od​po​wiedź Co​sma, lecz wo​bec jego mil​cze​nia, wzniósł to​ast: – Więc wy​pij​my za po​wo​dze​nie po​ko​ju. Jed​nym hau​stem wy​chy​lił swój kie​li​szek, na​to​miast Co​smo ze swe​go pił wino po​wo​li. Od​sta​wiw​szy na stół opróż​nio​ne kie​lisz​ki, drgnę​li na dźwięk prze​raź​li​we​go gło​su wy​peł​nia​ją​ce​go skle​pio​ną salę od koń​ca do koń​ca: „Mel​du​ję ich wiel​moż​no​ściom: sza​lu​pa przy​bi​ła i cze​ka u scho​dów.” Dok​tor za​re​ago​wał krzy​wym uśmie​chem. – Sły​sza​łeś pan ryk bry​tyj​skie​go lwa, Mr. La​tham? – za​py​tał zrzęd​nie. – A to do​sko​na​le, te​raz bę​dzie​my mie​li tu tro​chę spo​ko​ju. Ofi​ce​ro​wie sie​dzą​cy przy sto​le flo​ty, któ​rym wy​pa​dło udać się na okręt, po​wsta​li tłum​nie i z po​śpie​chem opu​ści​li salę. Trzej czy czte​rej, ko​rzy​sta​ją​cy z dłuż​sze​go urlo​pu, wie​dli, po​chy​le​ni ku so​bie, pół​gło​sem ci​chą roz​mo​wę. Co​smo​wi, lu​stru​ją​ce​mu głąb sali, wy​da​ło się, że w po​sta​ci u drzwi roz​po​zna​je spo​tka​ne​go tego wie​czo​ru ma​ry​na​rza. Udał się on wnet za ofi​ce​ra​mi. Opusz​cza​ło salę rów​nież dużo sto​łow​ni​ków, ciem​no przy​odzia​nych, z upu​dro​wa​ny​mi gło​wa​mi. Can​te​luc​ci po​dał na stół nowe da​nie, od​stą​pił o krok z ukło​nem i stał bez ru​chu. Po zgieł​ku na​stą​pi​ła głę​bo​ka ci​sza. – Pal​ce li​zać – rzekł dok​tor Mar​tel do Co​sma po​kosz​to​waw​szy po​tra​wy i ski​nął gło​wą Can​te​luc​cie​mu, któ​ry od​szedł z po​now​nym ukło​nem i nie​zmier​nie uro​czy​stą miną. – Wło​ska to kuch​nia oczy​wi​ście, ja jed​nak je​stem za​sie​dzia​ły we Wło​szech. Nie ozna​cza to, abym prze​pa​dał za Wło​cha​mi, prze​ją​łem tyl​ko wie​le ich gu​stów. Nim wsta​nie​my od sto​łu, po​pró​bu​jesz pan, co ich kuch​nia, na pół​no​cy i po​łu​dniu, ma naj​przed​niej​sze​go, lecz za​pew​niam, że pan uczest​ni​czy w moim obie​dzie. Niech pan nie do​pusz​cza na​wet my​śli, by da​nia na ten stół po​da​wa​ne były te same co i in​nym sto​łow​ni​kom. Co​smo od​wza​jem​nił się pół​u​kło​nem. – Po​tra​fię oce​nić ten przy​wi​lej.

– Za​szczyt i przy​jem​ność są po mo​jej stro​nie, pro​szę mi wie​rzyć – rzekł dok​tor dość nie​dba​le, pa​trząc z od​ra​zą na małą grup​kę ofi​ce​rów, ko​rzy​sta​ją​cych ze zwol​nie​nia na dobę; skoń​czy​li ga​wę​dę i wsta​li ra​zem, jak lu​dzie zde​cy​do​wa​ni czas spę​dzić we​se​lej. Tyl​ko pod​sta​rza​ły lej​te​nant, po​zo​sta​jąc nie​co w tyle, rzu​cił parę razy okiem na ro​da​ków przy ma​łym sto​le i ru​szył za swy​mi mniej ocho​czo. – Can​te​luc​ci wie, iż ćwierć ży​la​ste​go wołu i na wpół su​ro​wa ba​ra​ni​na jest bar​dziej w ich gu​ście. A kom​pa​nia, któ​ra dru​gi stół zaj​mo​wa​ła, to, mo​żesz pan być pe​wien, urzęd​ni​czy​ny i han​dla​rze tego czy in​ne​go po​kro​ju. Su​po​nu​ję, że w kie​sze​niach u wszyst​kich ra​zem, jak ich było ze dwu​dzie​stu, nie zna​la​zło​by się nig​dy rów​no​war​to​ści jed​ne​go an​giel​skie​go fun​ta. I Can​te​luc​ci tak​że wie o tym. Do​brze mu się po​wo​dzi, choć to ubo​ga obe​rża. Za​sta​na​wiam się, Mr. La​tham, co pan tu ro​bisz? – Ba – od​parł z we​so​łym uśmie​chem Co​smo. – Po pro​stu tu się za​trzy​ma​łem, jak i pan. – Tak, ale pan nie ura​to​wa​łeś ży​cia Can​te​luc​cie​mu, jak mi się to zda​rzy​ło, co mnie skła​nia do lo​ko​wa​nia się u nie​go, z przy​chyl​no​ści po pro​stu i dla da​nia mu oka​zji do od​wza​jem​nie​nia się… Po​zwo​li pan na​lać so​bie kie​li​szek? Nie​złe to wino. – Wy​bor​ne. Co to za wino? – Bóg ra​czy wie​dzieć. Na​zwij​my je: wdzięcz​no​ścią Can​te​luc​cie​go. Szla​chet​ny tru​nek, na​da​je się do kon​kok​cji tych po​traw. Ob​żar​stwo to wstręt​na wada, ale am​bi​cja zje​dze​nia smacz​ne​go obia​du jest je​dy​ną, któ​rej moż​na się od​da​wać bez szko​dy bliź​nie​go. – Nie za​sta​na​wia​łem się nad tym – mruk​nął Co​smo z roz​tar​gnie​niem, gdyż za​da​wał so​bie w du​chu py​ta​nie, dla​cze​go nie po​do​ba mu się ten miły kom​pan, i oto wła​śnie przy​szedł do prze​ko​na​nia, że z po​wo​du chwiej​no​ści w jego spo​so​bie by​cia wa​ha​ją​ce​go się mię​dzy zgry​źhi​wo​ścią a fa​ce​cjo​ni​zmem i

nad​to z po​wo​du cze​goś, kry​ją​ce​go się na dal​szym pla​nie jego kształt​nej, schlud​nej i za​do​wo​lo​nej z sie​bie per​so​ny. Z po​wo​du cze​goś, co nie moż​na było na​zwać za​czep​no​ścią ani też, w ści​słym zna​cze​niu tego sło​wa, czel​no​ścią. Jaki on, Co​smo, miał po​wód nie​uf​no​ści w sto​sun​ku do tego ory​gi​na​ła, tak roz​mow​ne​go, a po​mi​mo to nie zdra​dza​ją​ce​go cie​ka​wo​ści? I w tej​że chwi​li usły​szał wręcz do nie​go skie​ro​wa​ne py​ta​nie: – Na​tu​ral​nie prze​jeż​dża​łeś pan przez Pa​ryż? – Tak i przez Szwaj​ca​rię. – Och, Pa​ryż! Cie​ka​wym, jak wy​glą​da te​raz. Z pew​no​ścią peł​no tam An​gli​ków. Ileż to lat upły​nę​ło, od​kąd tam by​łem? Ba, ba, dużo szla​chet​nych głów spa​dło z kar​ków od tego cza​su. Cóż, po​pró​bu​ję zna​leźć so​bie tam dro​gę. Cie​ka​we to cza​sy. Za​sta​łem tu tro​chę li​stów. Czy bar​dzo nie​lu​bia​ny jest ksią​żę Wel​ling​ton? Jego kiw​nię​cie gło​wą jest nie​zno​śne, nie​praw​daż? – Mia​łem spo​sob​ność przyj​rzeć mu się parę razy – rzekł Co​smo. – Upew​nić mogę pana, że wszy​scy od​no​szą się doń z jak naj​więk​szym sza​cun​kiem. – Oczy​wi​ście, oczy​wi​ście. Nie​mniej, dał​bym gło​wę, że wszy​scy ci cu​dzo​ziem​cy nie po​sia​da​ją się z ra​do​ści, iż skoń​czy​li ro​bo​tę bez jego udzia​łu. – Nie po​win​ni być tak w so​bie za​du​fa​ni… – rzekł Co​smo wzgar​dli​wie. – Sama ich prze​wa​ga li​czeb​na… – Ra​cja. Była to ra​czej wę​drów​ka zbroj​nych ple​mion niź​li ar​mia. Po​mi​mo to będą się cheł​pi​li swym zwy​cię​stwem. Nie wia​do​mo, co my​śli ksią​żę Wel​ling​ton… Wąt​pię, czy zdo​łał​by po​bić tego dru​gie​go w re​gu​lar​nej bi​twie. A te​raz nikt już się nie do​wie. Co​smo do​znał wra​że​nia epic​kiej opo​wie​ści z za​koń​cze​niem wąt​pli​wym. Can​te​luc​ci, ce​re​mo​nial​ny, opa​no​wa​ny, przy​cho​dzi​li i od​da​lał się ze zwy​kły​mi dwo​ma ukło​na​mi. Od​szedł, żeby wy​ga​sić świe​ce na środ​ko​wym sto​le, i znikł z oczu. Ze swe​go oświe​tlo​ne​go miej​sca Co​smo wi​dział tyl​ko mro​ki dłu​-

giej na kształt re​fek​ta​rza sali z wy​so​ki​mi okna​mi, z za​war​ty​mi moc​no okien​ni​ca​mi, co nada​wa​ło im wy​gląd rzę​du nisz do usta​wie​nia w nich sta​tui. Jed​nak z lud​nej piaz​za do​cho​dził jego uszu przy​tłu​mio​ny gwar. Sta​nął mu w oczach roz​le​gły, wy​ło​żo​ny pły​ta​mi ka​mien​ny​mi plac, oto​czo​ny ma​syw​ny​mi, po​sęp​ny​mi za​ry​sa​mi pa​ła​ców, gdzie tu i ów​dzie ja​rzy​ły się świa​tła, a nad nimi roz​cią​ga​ło się ob​ję​te nocą nie​bo, peł​ne gwiazd i kom​plet​nie bez​chmur​ne. – Ten ho​tel jest bar​dzo spo​koj​ny – za​uwa​żył. – To nie​wąt​pli​wie jego za​le​ta. Jak pan wi​dzisz, ma mury po​kaź​nej gru​bo​ści. Nie wy​koń​czo​ny pa​łac. Mam na my​śli or​na​men​ta​cję jego wnę​trza, któ​ra mia​ła być bar​dzo wspa​nia​ła i ra​czej kosz​tow​na niż wspa​nia​ła. Wła​ści​ciel pa​ła​cu, czło​wiek, któ​ry go wy​bu​do​wał, umarł z gło​du w tym tam oto hal​lu. – Umarł z gło​du? – po​wtó​rzył Co​smo. – Nie może być co do tego dwóch zdań. Było to pod​czas ob​lę​że​nia Ge​nui. Zna​ne jest pew​nie panu to ob​lę​że​nie? Co​smo wy​tę​żył pa​mięć. – W tym cza​sie by​łem dziec​kiem. Ho​no​ro​wy gość Can​te​luc​cie​go roz​łu​pał wło​ski orzech i przyj​rzał się Co​smo​wi uważ​nie. – Wte​dy nie mo​głeś pan mieć po​nad sie​dem lat – od​rzekł to​nem rze​czo​znaw​cy. – Kie​dy po raz pierw​szy przy​by​łem do Włoch ze szcze​pion​ką, wciąż mó​wi​ło się dużo we Flo​ren​cji o mał​żeń​stwie sir Char​le​sa. Pa​mię​tam do​sko​na​le, choć wszyst​ko to dzia​ło się jak​by w in​nym świe​cie. Tak, on bez wąt​pie​nia umarł z gło​du, jak i dzie​sięć ty​się​cy in​nych Ge​nu​eń​czy​ków. Nie mógł wy​cho​dzić po​spól​nie z gmi​nem na po​szu​ki​wa​nie od​pad​ków ani po nocy wy​peł​zać za mury na zbie​ra​nie po​krzyw w fo​sach for​ta​li​cji, i nikt nie wie​dział​by, że nie żyje od mie​sią​ca, gdy​by drzwi nie roz​wa​lił po​cisk, wy​strze​lo​ny z bom​bar​dow​ca blo​ku​ją​cej Ge​nuę eska​dry ad​mi​ra​ła Ke​itha; zna​le​zio​no go u stóp

scho​dów i, po​wia​da​no, z gar​ścią zło​tych mo​net w kie​sze​ni. Lecz nikt się o zło​to nie trosz​czył. Gdy​by to były nie do​gry​zio​ne ko​ści, krew po​la​ła​by się nie​wąt​pli​wie. Su​po​nu​ję, iż były, a i po dziś dzień mogą tu być w gru​bych mu​rach peł​ne zło​ta skryt​ki. Dość, że zwło​ki rzu​co​no na wóz gra​bar​ski, a wła​dze ka​za​ły drzwi za​bić de​ska​mi. Tak ca​ły​mi la​ta​mi sta​ły za​bi​te, po​nie​waż spad​ko​bier​cy nie chcie​li mieć nic wspól​ne​go z tym nie wy​koń​czo​nym pa​ła​cem. We​dle mych su​po​zy​cyj ostat​ni z nich zgi​nął w śnie​gach Ro​sji. Przy​był Can​te​luc​ci i dzię​ki przy​jaź​ni z ja​kimś ma​gi​strac​kim gry​zi​piór​kiem do​stał ze​zwo​le​nie na za​ję​cie pa​ła​cu pod swą obe​rżę. Mó​wił mi, że po ob​ję​ciu go w po​sia​da​nie w ką​tach hal​lu zna​lazł kil​ka pół​du​ka​tów. Wy​star​czy​ło mu ich, są​dzę, na wap​no do bie​le​nia, gdyż nie uwie​rzę, aby Can​te​luc​ci kie​dy​kol​wiek opły​wał w ma​mo​nę. – Może zna​lazł któ​rą z tych skry​tek wspo​mnia​nych przez pana – do​my​ślał się Co​smo. – Co? Can​te​luc​ci? Nig​dy nie oglą​dał się za zło​tem. Zbyt​nio buja w ob​ło​kach; wsze​la​ko ugo​ścił nas pysz​nie w domu za​gło​dzo​ne​go czło​wie​ka. Przed szes​na​stu laty w Ne​apo​lu był on ja​ko​bi​nem i stron​ni​kiem Fran​cu​zów, re​be​lian​tem, zdraj​cą swe​go mo​nar​chy, je​śli panu od tej stro​ny za​pa​try​wać się na to po​do​ba, jed​nak pa​mięć ma do​brą, nie​za​prze​cze​nie. – Czy jest Ne​apo​li​tań​czy​kiem? – za​py​tał Co​smo. – Wy​obra​ża​łem ich so​bie in​a​czej. – Bóg ra​czy wie​dzieć. Ja by​łem wte​dy mło​dy i chy​ba hu​ma​ni​tar​niej uspo​so​bio​ny. Krew ści​na​ła się w ży​łach na wi​dok tego, jak trak​to​wa​no lu​dzi na sta​no​wi​skach, za​słu​żo​nych, in​te​li​gent​nych. Ne​apo​li​tań​czy​cy ja​ko​bi​ni nie byli mo​tło​chem. Byli to lu​dzie moc​ne​go cha​rak​te​ru, ide​owi, kwiat wszyst​kich klas. Wła​ści​wie mó​wiąc, byli li​be​ra​ła​mi. A po​mi​mo to zwa​no ich ja​ko​bi​na​mi, a może to i dzi​wi pana, iż ja, przed​sta​wi​ciel wol​ne​go za​wo​du i An​glik…

Za​in​try​go​wa​ny na​głym za​milk​nię​ciem dok​to​ra Co​smo spoj​rzał na nie​go uważ​nie. Dok​tor sie​dział z me​lan​cho​lij​nie utkwio​ny​mi w je​den punkt oczy​ma i z wy​ra​zem czło​wie​ka rap​tem z sie​bie sa​me​go nie​za​do​wo​lo​ne​go. Po​śpie​szył tedy za​pew​nić go, że i on sam nie sprzy​ja re​ak​cjo​ni​stom, a w każ​dym ra​zie nie jest tak za​ro​zu​mia​ły, żeby są​dzić po​stę​po​wa​nie star​szych od sie​bie. Z cierp​kim zgryź​li​wym pół​u​śmie​chem, przy​le​pio​nym do twa​rzy, dok​tor nie zdra​dzał ni​czym, że sły​szy choć sło​wo z tego, co do nie​go mó​wił. Po​ru​szył się do​pie​ro, gdy po dłuż​szej pau​zie Co​smo ozwał się po​wtór​nie. – Czy pan ocze​ku​jesz ko​goś, kto chciał​by się z nim wi​dzieć dzi​siej​szej nocy? – za​py​tał. Dok​tor drgnął. – Ze mną? Nie. Dla​cze​go pan pyta o to? – Bo ktoś w cią​gu ostat​nich pię​ciu mi​nut dwa razy za​glą​dał przez uchy​lo​ne drzwi, a ja nie ocze​ku​ję ani go​ścia, ani goń​ca, więc su​po​no​wa​łem, iż szu​ka on pana. Nie znam tu ni​ko​go. Dok​tor sie​dział jak ska​mie​nia​ły. Co​smo, pa​trząc ku drzwiom w koń​cu sali, znów zo​ba​czył ko​goś za​glą​da​ją​ce​go, lecz tym ra​zem okrzyk​nął go, py​ta​jąc, cze​go chce. Na to ów ktoś wszedł, a nim do​szedł do po​ło​wy sali, Co​smo roz​po​znał kor​pu​lent​ną po​stać Spi​re’a. Zdzi​wio​ny jed​nak był co nie​mia​ra, gdy Spi​re, miast po​dejść do sto​łu, z nie​zro​zu​mia​łym ge​stem za​trzy​mał się w miej​scu. Ta​kie za​cho​wa​nie było dzi​wacz​ne. Dok​tor sie​dział przy sto​le naj​zu​peł​niej du​cho​wo nie​obec​ny, więc Co​smo uznał za sto​sow​ne prze​pro​sić go i ru​szył w ślad za Spi​re’em. Słu​ga, gdy za​uwa​żył, że jego pan wsta​je od sto​łu, czym prę​dzej wy​co​fał się do drzwi. Dok​tor nie ock​nął się na​wet na tyle, by od​po​wie​dzieć; Co​smo po​zo​sta​wił współ​bie​siad​ni​ka opar​te​go na łok​ciu, w po​zie zna​mio​nu​ją​cej głę​bo​ką za​du​mę. Zna​lazł on Spi​re’a w sła​bo oświe​tlo​nym hal​lu, mię​dzy scho​da​mi a drzwia​mi, któ​re, jak mnie​mał, wio​dły do kan​to​ru ho​te​lo​-

we​go. Spi​re uczy​nił zno​wu gest nie​okre​ślo​ny, ostrze​gaw​czy bo​daj, i zbli​żył się do swe​go pana na pal​cach. – No, o cóż cho​dzi? Co zna​czy to wy​ma​chi​wa​nie ku mnie ręką? – za​py​tał Co​smo ostro, a Spi​re za​ry​zy​ko​wał ostrze​gaw​cze: „Cyt!” – Dla​cze​go cyt, tu ni​ko​go nie ma – rzekł Co​smo, po​mi​mo to przy​tłu​mio​nym gło​sem. – Chcia​łem po​wie​dzieć pa​ni​czo​wi, że wi​dzia​łem tego czło​wie​ka. – Co za czło​wie​ka? Ach, tak. Czło​wie​ka w czap​ce. Gdzie go wi​dzie​li​ście? – Jest tu – od​rzekł Spi​re wska​zu​jąc na za​mknię​te drzwi. – Tu? Cze​go tu może chcieć czło​wiek jego po​kro​ju? Czy mó​wi​li​ście z nim? – Nie, sir, on do​pie​ro wszedł i może już od​szedł, choć mi się to nie wi​dzi. – Ach, nie wi​dzi się wam! Czy wie​cie, po co przy​szedł? Spi​re nie od​po​wie​dział na py​ta​nie, ozwał się na​to​miast po chwi​li na​my​słu: – Pój​dę i zo​ba​czę, a je​śli pa​nicz po​zo​sta​nie na tym miej​scu, sir, to bę​dzie mógł zaj​rzeć do we​wnątrz. To może nie ten czło​wiek. Nie cze​ka​jąc na po​zwo​le​nie, pod​szedł do za​mknię​tych drzwi i otwo​rzył je na oścież. Po​kój przy​po​mi​nał salę re​stau​ra​cyj​ną, róż​niąc się od niej skrom​niej​szy​mi wy​mia​ra​mi. Był sła​bo oświe​tlo​ny dwo​ma kop​cą​cy​mi lam​pa​mi olej​ny​mi, za​wie​szo​ny​mi u su​fi​tu nad sto​łem na ko​złach, z któ​re​go obu stron sta​ły ławy. Choć nie​wie​le tam było świa​tła, Co​smo na​tych​miast doj​rzał czło​wie​ka w dzi​wacz​nej czap​ce. Sie​dział na jed​nej z ław, wspar​ty o stół obu łok​cia​mi i prze​chy​lo​ny do dziew​czy​ny, któ​rej ja​sne wło​sy wy​my​ka​ły się spod je​dwab​ne​go sza​la. Obo​je byli tak po​chło​nię​ci po​waż​ną roz​mo​wą, że nie od​wró​ci​li się przy wej​ściu Spi​re’a. Co​smo miał za​le​d​wie czas za​uwa​żyć smu​kłość ple​ców dziew​czy​ny, zwró​co​nej do nie​go bo​kiem, a już drzwi za​mknę​ły się za Spi​xe’em.

II

Za po​wro​tem do swo​jej sy​pial​ni Co​smo za​stał nie​wy​ga​sły w ko​min​ku ogień, któ​re​go bla​ski igra​ły ka​pry​śnie po za​cią​gnię​tych za​sło​nach, po nie​wy​raź​nych za​ry​sach łoża z bal​da​chi​mem; za​uwa​żył, że Spi​re, speł​nia​jąc po​le​ce​nie, przy​go​to​wał sto​lik do pi​sa​nia, przy​su​nął do nie​go wy​god​ny fo​tel i po​sta​wił za nim pa​ra​wan. Co​smo nie za​siadł do ko​re​spon​den​cji. W tym mo​men​cie za​cią​ży​ła mu bar​dziej niż kie​dy​kol​wiek obiet​ni​ca dana sio​strze zbyt po​chop​nie pod wra​że​niem we​so​łe​go roz​czu​le​nia. Już w Pa​ry​żu po​rał się z tą trud​no​ścią. Hen​riet​ta była spra​gnio​na wia​do​mo​ści o wiel​kim świe​cie, o lu​dziach, ja​kich na​po​tkał, ko​rzy​sta​ją​cych z ostat​nio po​zy​ska​nej swo​bo​dy wo​ja​żo​wa​nia, o An​gli​kach, Fran​cu​zach, Po​la​kach i Niem​cach. Rze​czy​wi​ście po​znał mnó​stwo lu​dzi, lecz py​ta​nie, co po​wie​dzieć o nich pa​nien​ce nie zna​ją​cej świa​ta, wy​cho​wa​nej na wsi, i w grun​cie rze​czy nie ma​ją​cej o lu​dziach po​ję​cia? Szcze​rze przy​zna​wał w du​chu, że i on lu​dzi nie zna. Sam był za​le​d​wie no​wi​cju​szem, a ona już z pew​no​ścią była zbyt nie​win​na, aby mógł jej ko​mu​ni​ko​wać swe po​dej​rze​nia, opo​wie​dzieć, jak to wszyst​ko wy​glą​da​ło na​praw​dę. Na​wet zu​peł​nie po​wierz​chow​ne opi​sa​nie świa​ta Hen​riet​cie, i to nie było ła​twe. Świat nie​wąt​pli​wie był za​baw​ny, lecz wła​śnie w chwi​li gdy to po​my​ślał, po​czuł pe​wien nie​smak. Przed sa​mym od​jaz​dem z Pa​ry​ża był na rau​cie u wiel​kiej damy. Zja​wił się tam osob​nik, na któ​rym cią​ży​ło po​dej​rze​nie o kra​dzie​że kie​szon​ko​we. Od​zna​czał się wiel​ką brzy​do​tą i dla​te​go zwra​cał na sie​bie uwa​gę. Wiel​ka dama za​py​ta​na, czy go za​pro​si​ła, za​prze​czy​ła, że go wi​dzia​ła kie​dy​kol​wiek, on zaś ją upew​niał, że roz​ma​wia​ła z nim te​goż wie​czo​ru. Je​śli był

tym, za kogo się po​da​wał – oświad​czy​ła lady – to wca​le nie wie​dzia​ła, że ba​wił w Pa​ry​żu. Są​dzi​ła, że był w Ir​lan​dii. Wszyst​ko ra​zem – dzi​wacz​na hi​sto​ria. A czym się skoń​czy​ła, Co​smo nie miał po​ję​cia, bo je​den z przy​ja​ciół, Hol​tis, od​cią​gnął go, żeby przed​sta​wić Mrs. R. Dama była dla nie​go na​der uprzej​ma i ba​wiąc go kon​wer​sa​cją wy​mie​nia​ła cały in​wen​tarz za​let swej cór​ki obec​nej na sali, nie​wąt​pli​wie ślicz​nej oraz in​te​li​gent​nej, ale nie​co dzi​wacz​nej; gdy zo​stał po​tem za​pre​zen​to​wa​ny cór​ce, dys​ku​to​wa​ła z nim przez całe pół go​dzi​ny o spra​wach ser​co​wych, cza​ru​ją​co, lecz z po​dej​ściem do te​ma​tu na wskroś chłod​nym, bez​oso​bi​stym. Była tam rów​nież lady Jane, bar​dzo na świecz​ni​ku, bar​dzo oto​czo​na, z sy​re​nim gło​sem o cza​ru​ją​cej sło​dy​czy, lecz bar​dzo swo​bod​na, aby nie po​wie​dzieć roz​wią​zła w kon​wer​sa​cji. Jak​że mógł zwie​rzyć się Hen​riet​cie, ja​kie na nim zro​bi​ła wra​że​nie? Praw​dę po​wie​dziaw​szy, miał czas pe​wien za​prząt​nię​tą gło​wę tą lady Jane. Ob​ra​zo​wo mó​wiąc, to​wa​rzy​szy​ła mu w ca​łej po​dró​ży z Pa​ry​ża aż do chwi​li, gdy tego dnia z rana za​je​chał przed ho​tel Can​te​luc​cie​go. Ale te​raz go od​bie​gła. A może to on sam z krę​gu nie​po​ko​ją​cych umysł ak​tu​al​no​ści strą​cił ją do la​mu​sa, w któ​rym lu​dzie skła​da​ją reszt​ki swo​ich prze​żyć. Ale czyż to moż​li​we, aby mię​dzy nim i lady Jane sta​nął o za​cho​dzie słoń​ca człek w ob​ci​słych spodniach, znisz​czo​nych bu​tach i czap​ce nie​zwy​kłe​go kształ​tu? Rap​tem na​strę​czy​ła się Co​smo​wi myśl, iż ży​cie oso​bi​ste czło​wie​ka jest na​der dziw​ne. Mógł na​pi​sać sio​strze, że trzech go​dzin nie spę​dził w Ge​nui, a już był za​mie​sza​ny w szwar​co​wa​nie taj​nej ko​re​spon​den​cji z Włoch na wy​spę Elbę. Zo​bo​wią​zał się so​len​nie do pi​sa​nia wszyst​kie​go, cze​go mógł​by do​wie​dzieć się, usły​szeć, a na​wet cze​go mógł​by się do​my​ślić o Na​po​le​onie. Otóż sły​szał mnó​stwo naj​nie​zwy​klej​szych hi​sto​rii, a sam, nie wda​jąc się w żad​ne do​my​sły, sty​kał się z ludź​mi, któ​rzy byli za​prząt​nię​ci wy​łącz​nie tym – z oso​ba​mi wy​stra​szo​ny​mi, try​um​fu​ją​cy​mi, stra​pio​ny​mi, lek​ko​myśl​ny​mi, z ludź​mi o mi​nach ta​jem​ni​czych lub po​gar​dli​wych. Ale on, na Jo​wi​sza, na​wią​zał oso​-

bi​sty kon​takt i na​praw​dę był po​moc​ny czło​wie​ko​wi z ludu ko​re​spon​du​ją​ce​mu z Elbą se​kret​nie. Mógł coś nie​coś na​pi​sać o tym, lecz czyż war​to w grun​cie rze​czy? Zde​cy​do​wał osta​tecz​nie, że nie bę​dzie pi​sał tej nocy do domu, od​su​nął sto​lik, padł na fo​tel i nogi wy​cią​gnął ku pło​ną​ce​mu ko​min​ko​wi. Mar​kot​ny wy​raz osiadł mu na twa​rzy. Trwał tak, nie​czu​ły na ze​wnętrz​ne bodź​ce, jak​by spał z otwar​ty​mi oczy​ma, bez mru​gnię​cia po​wie​ką wpa​try​wał się w ogień, któ​re​go od​blask za​pa​lił mu w źre​ni​cach dwie czer​wo​ne iskier​ki. Po​mi​mo to usły​szał, że Spi​re dys​kret​nie puka do drzwi. Pierw​szym im​pul​sem Co​sma było za​wo​łać, że jest mu nie​po​trzeb​ny, ale roz​my​ślił się. – Wejdź​cie – po​wie​dział. Spi​re ci​cho za​mknął za sobą drzwi, prze​szedł cały po​kój wzdłuż i pod​ło​żył po​la​no do ognia. – Cał​kiem nie mogę dziś do​stać go​rą​cej wody, sir – ode​zwał się. – Bar​dzo mi przy​kro, sir . Na przy​szłość będę miał sta​ra​nie, żeby się to nie po​wtó​rzy​ło. A w skry​to​ści du​cha my​ślał: „Na​le​ży ci się to za wy​bra​nie tego ho​te​lu, było się gdzie za​trzy​my​wać!” Co​smo mil​czał wciąż, z wle​pio​ny​mi w ogień oczy​ma, a gdy się w koń​cu ock​nął, spo​strzegł, że Spi​re sta​wia przed jego krze​słem pan​to​fle z glan​so​wa​nej skó​ry na czer​wo​nych ob​ca​sach. – Czy ścią​gnąć pa​ni​czo​wi buty, sir? – za​pro​po​no​wał Spi​re zni​ża​jąc głos. Co​smo po​zwo​lił mu na to. – Czy pa​nicz te​raz się po​ło​ży? – za​py​tał Spi​re rów​nie ci​cho. – Nie, ale mo​że​cie nie cze​kać. Nie będę was wię​cej po​trze​bo​wał dziś w nocy. – Dzię​ku​ję, sir – Spi​re ma​ru​dził z bu​ta​mi w ręku. – Dwa małe pi​sto​le​ty są na sto​li​ku przy łóż​ku. Za​ła​do​wa​łem je na nowo. Sły​sza​łem, że mia​sto jest peł​ne ka​na​lii, któ​ra spły​nę​ła ze​wsząd. Za​mek u drzwi pa​ni​cza to li​cho​ta. Będę spał przed drzwia​mi, na ko​ry​ta​rzu, sir. Mają mi tam po​ło​żyć sien​nik. – Bę​dzie wam bar​dzo zim​no – za​opo​no​wał Co​smo.

– Bę​dzie mi zu​peł​nie do​brze, sir. Wy​cią​gną​łem fu​trza​ną der​kę z ko​la​sy. Wszyst​ko z niej wy​ją​łem. Na dzie​dziń​cu nie jest bez​piecz​nie, sir. O ile się orien​tu​ję, nic nie jest na​le​ży​cie pew​ne w tym domu. Co​smo ski​nął gło​wą z roz​tar​gnie​niem. – O, po​cze​kaj​cie chwi​lę, Spi​re. Czy ten czło​wiek, to in​dy​wi​du​um w czap​ce jest jesz​cze ma dole? Spi​re po​chwy​cił w lot myśl pana i ze spro​wa​dze​niem do sy​pial​ni jed​ne​go z tych łach​ma​nia​rzy po​sta​no​wił nie mieć nic wspól​ne​go. Od​parł więc fleg​ma​tycz​nie: – Po​szedł od daw​na, sir. Co​smo uprzy​tom​nił so​bie z całą wy​ra​zi​sto​ścią pozę tego czło​wie​ka, usa​do​wio​ne​go jak ktoś przy​by​ły na po​waż​ną i ab​sor​bu​ją​cą roz​mo​wę, mo​gą​cą po​trwać i do póź​na w noc. – Nie na​le​ży do tego domu? – za​py​tał. – Nie, sir, przy​szedł tyl​ko po​mó​wić z mło​dą ko​bie​tą. Gdy się z nią że​gnał wy​sze​dłem, aby iść na górę do pa​ni​cza. Są​dzę, że jest on tym, któ​re​go pa​nicz miał na my​śli, sir. – Tak – ode​zwał się Co​smo. – Nie mam wąt​pli​wo​ści. On się tu pew​nie znów po​ka​że. Spi​re przy​znał nie​chęt​nie, że to moż​li​we. – Opo​wia​dał tej mło​dej ko​bie​cie dłu​gą hi​sto​rię. Bar​dzo przy​stoj​ny, sir. – Czy jest słu​żą​cą w tym domu? – O nie, sir. Przy​szła z tym sta​rym ła​ta​czem obu​wia od pod​rzy​na​nia gar​deł. Wy​glą​da​li za​przy​jaź​nie​ni. Nie po​do​ba​ją mi się lu​dzie w tym domu. – Przy​cho​dzi mi na myśl – rzekł Co​smo – czy nie mo​gli​by​ście skło​nić tego czło​wie​ka do po​ga​węd​ki ze mną, gdy przyj​dzie na​stęp​nym ra​zem. Spi​re przy​jął tę pro​po​zy​cję głę​bo​kim mil​cze​niem. – My​śli​cie, że mo​gli​by​ście? – na​le​gał Co​smo. Spi​re uniósł brwi z obo​jęt​ną

miną i od​parł na po​zór bez związ​ku: – Naj​gor​sze w tym domu, że zda​je się stać otwo​rem dla wszel​kie​go ro​dza​ju ka​na​lii. – Wiem o tym. Więc, Spi​re, za​sta​nów​cie się, ja​kim da​ło​by się to zro​bić spo​so​bem. Mo​że​cie odejść. Spi​re z bu​ta​mi w ręku do​szedł do sa​mych drzwi i od​wró​cił się na mo​ment. – Je​dy​nym spo​so​bem, jaki mi przy​cho​dzi na myśl, sir, to za​zna​jo​mie​nie się z tą mło​dą ko​bie​tą. Nim Co​smo za​sko​czo​ny tak ka​te​go​rycz​nym twier​dze​niem zdo​łał ze​brać my​śli, Spi​re wy​szedł i za​mknął za sobą drzwi. Co​smo spał snem głę​bo​kim, ale prze​ry​wa​nym, bu​dził się na​gle z zu​peł​ne​go za​po​mnie​nia, le​żał na wznak z otwar​ty​mi oczy​ma, dzi​wiąc się, gdzie jest, i znów za​pa​dał w sen, nim zdą​żył zmie​nić po​zy​cję. Naj​pierw z sa​me​go rana skre​ślił parę słów do hra​bi​ny de Mon​te-ves​so z proś​bą, by mu wol​no było ją od​wie​dzić za​raz w po​ran​nych go​dzi​nach. Wy​pi​su​jąc ad​res, uśmiech​nął się na myśl, że bądź co bądź jest to mała Ade​la, któ​rą przy​po​mi​nał so​bie z tru​dem, prze​waż​nie jako ja​sną głów​kę, krą​żą​cą koło fo​te​la ojca w wiel​kim sa​lo​nie z okna​mi wy​cho​dzą​cy​mi na za​chod​ni ta​ras. Bę​dąc w wie​ku szkol​nym pod​czas wa​ka​cji wi​dy​wał dwie dziew​czyn​ki, Ade​lę i sio​strę, zwy​kle wie​czor​ną porą. Gdy dziew​czyn​ki prze​by​wa​ły z gu​wer​nant​ką na pię​trze, on uwi​jał się poza do​mem. Wspo​mnie​nia, jak je wi​dy​wał obie, ja​sną i ciem​no​wło​są, spa​ce​ru​ją​ce po par​ku, spra​wia​ły, że bar​dziej był cie​kaw uj​rzeć hra​bi​nę de Mon​te​ves​so, niż gdy​by nie znał jej wca​le. Nie umiał jej so​bie wy​obra​zić jako ko​bie​ty za​męż​nej od lat i cór​ki am​ba​sa​do​ra. Po od​jeź​dzie ro​dzi​ny d’Ar​man​dów z La​tham Hall, po​sta​cie ich za​tar​ły mu się w pa​mię​ci, ich twa​rze, spo​sób by​cia, cha​rak​te​ry, wszyst​kie ob​ra​zy ule​gły za​ćmie​niu, a po​zo​sta​ło tyl​ko swoj​skie tło york​shi​re​skie​go gniaz​da, na któ​rym ich oso​by nie za​ry​so​wa​ły mu się kon​kret​nie. Spo​tka więc zu​peł​nie obcą

oso​bę. Czy ta lady, choć wciąż mło​dą, po prze​ży​ciu tak tra​gicz​nych cza​sów i po​zna​niu tylu lu​dzi, bę​dzie go w ogó​le pa​mię​ta​ła? Jego oso​bi​ście. Bo nie wąt​pił, że nie za​po​mnia​ła jego ro​dzin​ne​go domu, (ka​mie​ni), la​sów i rzek. Co do lu​dzi, to Co​smo do​sko​na​le zda​wał so​bie spra​wę, że łą​czy​ła ją więk​sza za​ży​łość z ich oj​cem niż kie​dy​kol​wiek jego lub Hen​riet​tę. Oj​ciec nie na​le​żał do lu​dzi, któ​rych się za​po​mi​na. A ta hra​bi​na de Mon​te​ves​so, któ​rą trud​niej było so​bie wy​obra​zić niż cał​kiem obcą oso​bę, mu​sia​ła pa​mię​tać jego mat​kę le​piej od nie​go sa​me​go. Wi​dy​wa​ła ją dzień po dniu o wie​le dłu​żej niż on, w cią​gu ja​kichś trzech lat, gdyż by​wał w domu tyl​ko od cza​su do cza​su, a i wte​dy Uwa​żał obec​ność do​bro​tli​wej, po​god​nej i stroj​nej lady La​tham za coś samo przez się zro​zu​mia​łe​go. Co​smo wrę​czył krót​ki li​ścik Spi​re’owi z roz​ka​zem wy​sła​nia go przez jed​ne​go z próż​nu​ją​cych u wrót ho​te​lu łach​ma​nia​rzy. Nie bę​dzie od​po​wie​dzi. Po​tem pod​szedł do okna i prze​ko​nał się, że nie​wie​le moż​na z nie​go zo​ba​czyć. Le​ża​ło zbyt wy​so​ko nad piaz​za, za​sło​nię​tej przy tym wy​sta​ją​cy​mi bal​ko​na​mi. Lecz nie​bo było moc​no błę​kit​ne i nie​zwy​kle lśnią​ce, a słoń​ce pa​da​ło uko​sem na da​chy prze​ciw​le​głej stro​ny piaz​za. Kie​dy otwo​rzył okno, rzeź​we czy​ste po​wie​trze wzmo​gło jego siły ży​wot​ne. Bar​dzo wy​raź​nie sły​szał z dołu przy​tłu​mio​ny gwar ludz​ki, ten sam, jaki sły​szał wczo​raj​szej nocy przez za​mknię​te okien​ni​ce sali re​stau​ra​cyj​nej, jak​by miesz​kań​cy tego mia​sta nie sy​pia​li wca​le. Pod​czas śnia​da​nia, po​da​ne​go przez Spi​re’a w po​ko​ju, wy​si​lał ima​gi​na​cję, chcąc wy​obra​zić so​bie hra​bi​nę de Mon​te​ves​so. Więc wy​obra​żał so​bie tę samą gło​wę, lecz tkwią​cą wy​żej, na mia​rę wzro​stu do​ro​słej oso​by, i z wło​sa​mi już nie spa​da​ją​cy​mi na ra​mio​na, lecz z pew​no​ścią upię​ty​mi, z czym mu​sia​ło jej być bar​dzo do twa​rzy, i może po​ciem​nia​ły​mi z wie​kiem. Była to fry​zu​ra cór​ki am​ba​sa​do​ra, ko​bie​ty o du​żej po​zy​cji to​wa​rzy​skiej, zna​ją​cej się na lu​dziach i na po​li​ty​ce, bar​dzo wiel​kiej damy. Może tyl​ko wiel​kiej damy i nic

poza tym. Lecz nowa fala pa​mię​ci przy​wio​dła mu przed oczy dziew​czyn​kę peł​ną Wdzię​ku, spo​koj​ną, nie​śmia​łą, a po​mi​mo to każ​dym ru​chem zdra​dza​ją​cą przy​ja​zne uspo​so​bie​nie, i rękę ojca, gła​dzą​cą jej ja​sne wło​sy… Nie, to nie tyl​ko pięk​na pani. Co​smo nie od​zna​czał się wro​dzo​ny​mi umie​jęt​no​ścia​mi to​wa​rzy​ski​mi. Nie był nie​śmia​ły we wła​ści​wym tego sło​wa zna​cze​niu, ale bra​ko​wa​ło mu tej pew​no​ści sie​bie, do ja​kiej upraw​nia​ły go uro​da i po​zy​cja spo​łecz​na. W to​wa​rzy​stwie oba​wiał się na​ra​zić na szy​der​stwo, a je​śli spo​tkał się z nie​wąt​pli​wą życz​li​wo​ścią, zwłasz​cza ko​biet, to za​wsze wy​da​wa​ła mu się nie​co po​dej​rza​na; przy​pi​sy​wał ją nie swym za​le​tom, cał​kiem mu nie zna​nym, ale płyt​kie​mu, do​bro​dusz​ne​mu współ​czu​ciu. Wy​obra​żał so​bie, że w ży​ciu świa​to​wym jest nie​zgrab​ny. De​pry​mu​ją​co dzia​ła​ła na nie​go już sama wspa​nia​łość uro​czy​sto​ści to​wa​rzy​skich, w któ​rych uczest​ni​czył wie​lo​krot​nie. Nie​raz w kon​wer​sa​cji z ja​kąś ład​ną ko​bie​tą od​no​sił wra​że​nie, że nie jest stwo​rzo​ny na świa​tow​ca, i za​my​kał się w so​bie. Wy​ro​bi​ło mu to re​pu​ta​cję ory​gi​na​ła. Do pew​ne​go stop​nia zda​wał so​bie z tego spra​wę, lecz nie brał pod uwa​gę, że to wła​śnie czy​ni​ło go in​te​re​su​ją​cym. Je​dząc śnia​da​nie bez ape​ty​tu miał mo​ment wa​ha​nia: „Do​praw​dy nie mam wca​le ocho​ty wi​dzieć się z tą hra​bi​ną” – po​my​ślał so​bie. Przy​po​mi​na​jąc so​bie jed​nak ton, ja​kim oj​ciec mó​wił o Ade​li, po​my​ślał, że może na​tra​fi na oso​bę nie​po​spo​li​tą. Co​smo był wy​so​kie​go mnie​ma​nia o swym ojcu, choć wie​dział, że go do​brze nie ro​zu​mie. Ale je​śli to ko​bie​ta nie​po​spo​li​ta, nie za​in​te​re​su​je jej pew​nie nie​oby​ty sztu​bak, wy​ro​sły na mło​dzień​ca, bez szcze​gól​ne​go w świe​cie zna​cze​nia. Choć nie​wąt​pli​wie przyj​mie go na​der uprzej​mie… – Uprząt​nij​cie to wszyst​ko, Spi​re – ozwał się – i zejdź​cie na dół, zo​bacz​cie, czy nie wró​cił po​sła​niec. Po​sła​niec nie po​wró​cił jesz​cze i Co​smo z po​mo​cą lo​ka​ja za​czął się ubie​rać nie​zwy​kle sta​ran​nie. Za​wsze iry​to​wa​ło go wią​za​nie kra​wa​ta, a rów​nież i sam

Spi​re, któ​ry przy tej czyn​no​ści z cał​ko​wi​cie drew​nia​ną twa​rzą trzy​mał przed nim lu​ster​ko. Co​smo po​psuł dwa kra​wa​ty i zdra​dzał wiel​kie nie​za​do​wo​le​nie z kro​ju i ko​lo​ru róż​nych czę​ści gar​de​ro​by, pro​po​no​wa​nych mu ko​lej​no przez lo​ka​ja. Moda mę​ska była wprost ab​sur​dal​na. Dużo do​brej woli mu​siał zu​żyć, aby opa​no​wać swe ka​pry​sy i nie oka​zy​wać nie​za​do​wo​le​nia ze zna​nych so​bie rze​czy. Skoń​czył się stro​ić. Po​słał Spi​re’a na dół prze​ko​nać się, czy nie ma jesz​cze goń​ca. Spi​re ze​szedł po​słusz​nie, ale znikł na do​bre, jak​by nig​dy nie miał już wró​cić. Nie było Spi​re’a. A w po​ko​ju nie było pasa do dzwon​ka. Co​smo wy​su​nął gło​wę przez drzwi. W stud​ni scho​dów pa​no​wa​ła zu​peł​na ci​sza. Ko​bie​ta w czar​nej odzie​ży, szo​ru​ją​ca pod​ło​gę na ko​ry​ta​rzu i klę​czą​ca przy wia​drze wody, pod​nio​sła na nie​go oczy. Co​smo się cof​nął. Li​tość bu​dzi​ła ta ję​dza… Oczy​wi​ście, był pe​wien ła​ska​we​go przy​ję​cia. Był pe​wien tak samo, że zo​ba​czy tam mnó​stwo roz​ma​itych lu​dzi. Ja​kie​go ro​dza​ju to​wa​rzy​stwo mo​gła ona przyj​mo​wać? Wszel​kie​go, bez wąt​pie​nia. Au​stria​ków, Wło​chów, Fran​cu​zów, całą try​um​fu​ją​cą re​ak​cję, wszyst​kie po​ni​żo​ne gło​wy wy​ska​ku​ją​ce z po​wro​tem na po​wierzch​nię, gdy sztorm mi​nął, ja​do​wi​te, spra​gnio​ne ze​msty, de​spo​tycz​ne, wstręt​ne. Cóż, u dia​ska, sta​ło się ze Spi​re’em? Dłu​gie okno, się​ga​ją​ce aż do po​sadz​ki, sta​ło otwo​rem. Na​gle obi​ło się o uszy Co​sma bęb​nie​nie. Wy​szedł na bal​kon i zo​ba​czył kom​pa​nię pie​cho​ty w bia​łych mun​du​rach, ma​sze​ru​ją​cą w od​le​głym rogu piaz​za. Au​stria​cy! Ba, na​sta​ły ich cza​sy. Po​sły​szał głos za swo​imi ple​ca​mi: – Po​sła​niec wró​cił, sir. – Co​smo cof​nął się do po​ko​ju i zo​ba​czył Spi​re’a z pu​sty​mi rę​ko​ma. – Jest ust​na od​po​wiedź, sir. – Jaka? Roz​ma​wia​li​ście z po​słań​cem czy nie? – Wi​dzia​łem go, sir, ale wia​do​mość do​sta​łem za po​śred​nic​twem ho​te​la​rza. Mówi tro​chę po an​giel​sku. Lady rada bę​dzie wi​dzieć pa​ni​cza za​raz po czwar​tej go​dzi​nie. Mają tu wła​sną ra​chu​bę cza​su, a o ile ja miar​ku​ję, to ozna​cza mię​dzy dzie​sią​tą a je​de​na​stą. Tak przy​najm​niej po​wia​da Can​te​luc​ci, a on

po​tra​fi okre​ślać czas i we​dle an​giel​skie​go ze​gar​ka. – Za​mknij​cie okno, Spi​re. Nie chcę sły​szeć tego bęb​nie​nia. Nie in​a​czej, ozna​cza to za​raz po dzie​sią​tej, lecz cze​mu ten czło​wiek prze​pa​dał tak dłu​go? Czy to bar​dzo da​le​ko? – Nie, sir, wi​dzi mi się, że cał​kiem bli​sko. Był tak dłu​go, bo pró​bo​wał li​ścik od​dać lady do wła​snych rąk i miał z tym trud​no​ści. Ho​te​larz mi mó​wił, że za​miast od​dać go por​tie​ro​wi, go​niec wszedł ku​chen​ny​mi drzwia​mi i czas pe​wien wy​cze​ki​wał na spo​sob​ność w ko​ry​ta​rzu. Co​smo spoj​rzał ba​daw​czo na Spi​re’a, lecz nie wy​czy​tał mu z twa​rzy, co my​śli o tych ma​chi​na​cjach. – Wy​cze​ki​wał w ko​ry​ta​rzu? – po​wtó​rzył Co​smo. – Ale czy wi​dział się z samą lady? – Zda​je się, że nie, sir. Can​te​luc​ci zbesz​tał go za mi​trę​gę, a on bro​nił się, że po​stą​pił jak nie moż​na le​piej. Był​by tam wciąż ster​czał, gdy​by nie na​de​szła czar​na ko​bie​ta, któ​ra wy​rwa​ła mu list z ręki. I ona to wró​ci​ła do nie​go z od​po​wie​dzią lady. – O tak – po​wie​dział Co​smo. – Czy nie przy​po​mi​na​cie so​bie, że mie​li czar​ną słu​żą​cą? – Owszem, sir. Przy​po​mi​nam so​bie, miesz​ka​ła w po​ko​ju och​mi​strzy​ni. Na​uczy​ła się mó​wić po an​giel​sku bar​dzo pręd​ko, ale była nie​co po​ryw​cza. – Czyż​by? Spi​re, za​ję​ty szczot​ko​wa​niem ka​pe​lu​sza swe​go pana, za​uwa​żył wy​ja​śnia​ją​co: – Zu​peł​nie nie zna​ła się na żar​tach, sir. To​wa​rzy​szył Co​smo​wi do hal​lu, gdzie Can​te​luc​ci ze swą zwy​kłą bacz​ną uwa​gą i głę​bo​kim ukło​nem spy​tał, czy si​gno​re nie po​trze​bu​je po​wo​zu. Co​sma wo​łał się przejść, tedy mło​dzień​co​wi, któ​ry list za​no​sił, zle​co​no po​ka​zać dro​gę mi​lor​do​wi do Pa​laz​zo Bri​gno​li. Na gło​wie prze​wod​ni​ka ster​cza​ła szo​pa wło​sów, miał na so​bie ka​ftan,

przy​po​mi​na​ją​cy do​lman hu​zar​ski ze ścię​tym sza​me​ro​wa​niem i gu​zi​ka​mi, a zdo​bio​ny na​to​miast dziu​ra​mi na obu łok​ciach. Po​licz​ki miał za​pa​dłe, oczy​ma to​czył wy​ra​zi​ście, a w uśmie​chu uka​zy​wał peł​ny gar​ni​tur zdro​wych zę​bów. – Si, si, Pa​laz​zo Ros​so – po​wie​dział. Can​te​luc​ci z wła​ści​wym mu nie​wzru​szo​nym i ce​re​mo​nial​nym spo​ko​jem wy​ja​śnił, że plebs nadał pa​ła​co​wi tę na​zwę, gdyż był z czer​wo​ne​go gra​ni​tu; chu​do​gę​ba dał susa i wy​prze​dził Co​sma idąc przez piaz​za, od​wra​ca​jąc od cza​su do cza​su ku nie​mu gło​wę. Nie​zwy​cię​żo​ny urok i splen​dor mia​sta roz​pro​szy​ły wąt​pli​wo​ści i po​dej​rze​nia Co​sma. Na rogu wą​skiej ulicz​ki i ma​łe​go pla​cy​ku z kil​ku drze​wa​mi po​środ​ku ob​szar​pa​ny gu​ide za​trzy​mał się i, wska​zaw​szy na ciem​ny wspa​nia​ły gmach, opu​ścił mi​lor​da. Ma​syw​ny i przy​tła​cza​ją​cy, pre​ten​sjo​nal​ny i cięż​ki, ra​żą​cy oczy swą po​sęp​no​ścią i Zdob​ny w ogrom​ne rzeź​by gmach, w któ​rym miesz​ka​ła mała Ade​la, zro​bił na Co​smie wra​że​nie wspa​nia​łe​go wię​zie​nia. Do por​ty​ku z cięż​ki​mi, zdob​ny​mi w że​la​zne oku​cia drzwia​mi, pro​wa​dzi​ło kil​ka ni​skich stop​ni, wy​ci​nek wiel​kie​go pół​ko​la, któ​ry z obu stron strze​gły ogrom​ne skrzy​dla​te gry​fo​ny z za​krzy​wio​ny​mi szpo​na​mi sie​dzą​ce czuj​nie na wy​so​kich i wą​skich po​stu​men​tach. Wcho​dząc po stop​niach Co​smo za​uwa​żył, że cięż​kie dźwie​rza były uchy​lo​ne, i mógł się przez nie prze​śli​zgnąć. I od razu, gdy wy​szedł spod ar​kad mrocz​ne​go pa​sa​żu, otwo​rzył się przed nim wi​dok na osło​necz​nio​ne ole​an​dry w dzie​dziń​cu we​wnętrz​nym, wy​ło​żo​nym mar​mu​ro​wy​mi pły​ta​mi; stam​tąd sze​ro​kie scho​dy wio​dły ku ko​lum​na​dzie ga​le​rii na pię​trze. Co​smo nie zo​ba​czył por​tie​ra ani w ogó​le ży​wej du​szy, nie do​szedł go ja​ki​kol​wiek od​głos ani nie do​strzegł, aby się co gdzie​kol​wiek po​ru​szy​ło. Na​wet li​ście ole​an​drów trwa​ły w kom​plet​nym bez​ru​chu. W świe​tle po​ran​nym uko​śny cień roz​ci​nał za​chod​nią ścia​nę na dwa trój​ką​ty, je​den ciem​ny, a dru​gi ja​rzą​cy się pło​mien​ną czer​wie​nią, i Co​smo​wi wy​da​ło się przez chwi​lę, że ktoś

rzu​cił na nie​go urok, nie mógł się bo​wiem oprzeć sil​ne​mu wra​że​niu bez​dusz​ne​go do​sto​jeń​stwa, prze​py​chu i osa​mot​nie​nia. Skądś za nim, od stro​ny bra​my, któ​rą wszedł, za​wo​ła​no: „W górę, si​gno​re!” Co​smo za​czął wstę​po​wać po bez​po​rę​czo​wych scho​dach z za​am​ba​ra​so​wa​niem, jak​by śle​dzi​ło go ty​siąc oczu. W ga​le​rii za​wa​hał się, bo z kil​ku drzwi, ja​kie wi​dział, nie otwo​rzy​ły się ani jed​ne, a nic nie do​cho​dzi​ło jego uszu prócz ci​che​go plu​sku fon​tan​ny na dzie​dziń​cu na dole. Za​nim się zde​cy​do​wał, otwo​rzy​ły się sze​ro​ko drzwi, przed któ​ry​mi stał, choć nie do​strzegł otwie​ra​ją​cej je oso​by, póki nie wszedł do we​sty​bu​lu z wą​ski​mi czer​wo​ny​mi ka​na​pa​mi, sto​ją​cy​mi wzdłuż bia​łych ścian. Drzwi za​mknę​ły się za nim i, gdy się od​wró​cił, sta​nął oko w oko z ciem​no​li​cą pulch​ną Mu​lat​ką, wpa​tru​ją​cą się w nie​go z nie​kła​ma​nym za​chwy​tem. Aż kla​snę​ła w ręce z po​dzi​wu, otwo​rzy​ła usta i wy​buch​nę​ła gar​dło​wym, gda​czą​cym śmie​chem uka​zu​jąc bia​łe zęby. – Bon​jo​ur, Aglae – ozwał się ocho​czo Co​smo. Ko​bie​ta znów się za​śmia​ła, szcze​rze ucie​szo​na. – Imię moje pa​nicz pa​mię​ta, Mr. Co​smo. Cał​kiem mnie pa​nicz wy​stra​szył, zro​bił się taki duży. Pa​mię​tam pa​ni​cza, jak dra​pał się na drze​wo i zrzu​cał czar​nej dziew​czy​nie smacz​ne doj​rza​łe jabł​ka. – Jak sza​lo​na bły​ska​ła biał​ka​mi ru​chli​wych oczu. Co​sma tak dziw​nie wzru​szy​ło na​po​mknie​nie o jego chło​pięc​twie i ła​że​niu po drze​wach, iż go​tów był przy​znać jej ra​cję, gdy do​da​ła: – To były do​bre cza​sy – i jesz​cze raz ro​ze​śmia​ła się z ucie​chy. Jed​nak Aglae naj​wi​docz​niej trzy​ma​ła się w ry​zach. Jej śmiech był przy​tłu​mio​ny. Nie był tym sa​mym swo​bod​nym, na całe gar​dło śmie​chem, jaki bu​dził echa w mrocz​nych ko​ry​ta​rzach La​tham Hal​lu i do​cho​dził od stro​ny ofi​cyn. A prze​cież i tam Aglae sta​ra​ła się ha​mo​wać wy​bu​chy swej we​so​ło​ści, bo​jąc się re​pry​mend i drwią​cych ko​men​ta​rzy służ​by. Rap​tem Aglae prze​sta​ła się śmiać i roz​trop​nie, z sza​cun​kiem

spy​ta​ła, jak oj​ciec się mie​wa. Co​smo od​po​wie​dział, że cał​kiem do​brze. – On bar​dzo wiel​ki dżen​tel​men – za​uwa​ży​ła Aglae. – Za​wsze dy​go​cę na jego wi​dok. Pa​nicz tak​że bar​dzo pięk​ny dżen​tel​men, Mr. Co​smo. Po​de​szła do jed​nych z drzwi, pro​wa​dzą​cych na po​ko​je, lecz gdy Co​smo po​stą​pił za nią, pod​nio​sła ostrze​gaw​czo rękę i uchy​li​ła tyl​ko drzwi, po czym wró​ci​ła i prze​mó​wi​ła ci​szej: – Po to, żeby le​piej było sły​chać dzwo​nek. Ze​chce pa​nicz po​cze​kać tu chwi​lę? – za​py​ta​ła nie​spo​koj​nie. – Po​cze​kam – od​rzekł Co​smo – lecz Aglae nie ma po​wo​du dy​go​tać przede mną. O co cho​dzi? – O nic a nic nie cho​dzi. – Z prze​bły​skiem daw​nej czu​pur​no​ści wstrzą​snę​ła gło​wą, owią​za​ną chu​s​tecz​ką ban​da​na. Jej za​cho​wa​nie się roz​we​se​li​ło Co​sma. – Ja przed pa​ni​czem nie dy​go​czę – pod​ję​ła. – Ja za​wsze bar​dzo lu​bię pa​ni​cza. Z ca​łe​go ser​ca ra​dam wi​dzieć tu pa​ni​cza. Przez cały czas nad​sta​wia​ła ucha ku drzwiom, któ​re zo​sta​wi​ła nie do​mknię​te. Mia​ła na so​bie bia​łą per​ka​lo​wą su​kien​kę z wy​so​kim sta​nem, bia​łe poń​czo​chy i ge​nu​eń​skie pan​to​fle na no​gach. Jej ciem​ne ręce po​ru​sza​ły się ner​wo​wo. – A jak czu​je się ma​da​me la con​tes​sa? – za​py​tał – Miss Ade​la, bar​dzo do​brze. Przy​najm​niej nig​dy nic in​ne​go nie po​wie. Ona jest te​raz bar​dzo wiel​ka lady. Całe mia​sto tu bywa, ale ona chce wi​dzieć pa​ni​cza sam na sam po tylu la​tach. – To bar​dzo miło z jej stro​ny – rzekł Co​smo. – Wąt​pi​łem, czy w ogó​le przy​po​mi​na mnie so​bie. Wy​wo​ła​ne spo​tka​niem z Co​smem pod​nie​ce​nie opu​ści​ło Aglae; był zdzi​wio​ny ma​lu​ją​cą się na jej czar​nej twa​rzy tro​ską. W pew​nym mo​men​cie twarz ta wy​da​ła mu się tra​gicz​ną ma​ską, lecz wnet oży​wił ją błysk zę​bów,

któ​ry, rzecz dziw​na, nie przy​po​mi​nał uśmie​chu. – Ona pa​mię​ta wszyst​ko – po​wie​dzia​ła Aglae. – Ona… ona… Mr. Co​smo, pa​nicz już nie jest chłop​cem. Mó​wię pa​ni​czo​wi, że miss Ade​la nie mia​ła chwi​li spo​ko​ju, od​kąd wy​je​cha​ła z wa​sze​go wiel​kie​go domu na wsi w ów dzień bar​dzo mroź​ny. Pa​mię​tam do​sko​na​le. Małe ptasz​ki spa​da​ły mar​twe z drzew. Go​to​wa by​łam sama paść mar​twa. – By​łem poza do​mem, w szko​le – rzekł Co​smo. Przy​po​mniał so​bie, że za po​wro​tem swym do domu nie prze​jął się znik​nię​ciem tych osób. Na​praw​dę do​tknię​ty był tyl​ko bra​kiem ja​snej głów​ki ob​cej dziew​czyn​ki, Ade​li, obok śnia​dej Hen​riet​ty. I to pierw​sze​go wie​czo​ru. A na​za​jutrz już mu jej nie bra​ko​wa​ło. Za​prząt​nię​ty tymi my​śla​mi, pod​czas ocze​ki​wa​nia na przy​ję​cie, pa​trzył na Aglae z pół​u​śmie​chem, nie zda​jąc so​bie spra​wy, że się uśmie​cha. Mu​lat​ka cze​ka​jąc na dzwo​nek była za​ab​sor​bo​wa​na, nad​sta​wia​ła ucha. Ozwał się na​resz​cie. Co​smo rów​nież usły​szał dzwo​nie​nie, bar – dzo da​le​kie i sła​be, i dłu​go​trwa​łe. Był to ręcz​ny dzwo​nek. – Te​raz – po​wie​dzia​ła Aglae ci​cho, a Co​smo po​szedł za nią przez am​fi​la​dę wspa​nia​łych, lecz ską​po ume​blo​wa​nych kom​nat, w któ​rych pa​no​wał pół​mrok, bo ża​lu​zje były do po​ło​wy opusz​czo​ne. Per​spek​ty​wa sa​lo​nów koń​czy​ła się bia​ło-zło​ty​mi drzwia​mi. Aglae za​trzy​ma​ła się przed nimi i spoj​rza​ła na Co​sma z wy​ra​zem za​cie​ka​wie​nia, oba​wy, a może z wa​ha​niem. Lecz nie​wąt​pli​wie bez uśmie​chu. Jemu zaś uśmiech przy​lgnął do ust. Mu​lat​ka nad​słu​chi​wa​ła chwi​lę, za​nim na​ci​snę​ła klam​kę. Otwo​rzy​ła drzwi sze​ro​ko, uka​zu​jąc apar​ta​ment za​la​ny świa​tłem, lecz nie​wi​docz​ny w ca​łej dłu​go​ści, bo pa​ra​wan za​sła​niał część dal​szą. Przy prze​kro​cze​niu pro​gu ostat​nią my​ślą Co​sma było: „Bę​dzie in​te​re​su​ją​co”, a po​tem usły​szał za​my​ka​nie za sobą drzwi i oto po​zo​stał sam przed cięż​kim pa​ra​wa​nem z wzo​rzy​ste​go ak​sa​mi​tu, w po​to​kach sło​necz​ne​go świa​tła, pły​ną​ce​go z trzech okien i ośle​pia​ją​ce​go go nie​le​d​wie po

dłu​giej wę​drów​ce w pół​mro​kach. Mi​nął pa​ra​wan i zdu​miał się wy​mia​ra​mi po​ko​ju. Tu i ów​dzie sta​ły pa​ra​wa​ny i nie​ocze​ki​wa​nie dużo wy​twor​nych me​bel​ków, śród któ​rych czuł się za​gu​bio​ny. Wszyst​ko to ja​śnia​ło i lśni​ło, i ja​rzy​ło się bar​wa​mi śród świe​żo​ści i pro​mien​no​ści sło​necz​ne​go ran​ka. „Ależ tu nie ma ni​ko​go”, my​ślał z mie​sza​ni​ną za​wo​du i ulgi. Po le​wej ręce, nad pro​sto​kąt​nym dy​wa​nem po​dob​nym do kwiet​ni​ka wzno​sił się bia​ły blat ko​min​ka, któ​ry swą wspa​nia​ło​ścią i pro​por​cja​mi przy​wo​dził na myśl ni​ski, rzeź​bio​ny por​tyk, ogrom​na ta​fla lu​strza​na się​ga​ła od ko​min​ka po gzyms su​fi​tu. Co​kol​wiek znie​cier​pli​wio​ny wstą​pił na ów kwie​ci​sty ko​bie​rzec i do​pie​ro wte​dy spo​strzegł w koń​cu po​ko​ju, w rogu pod czwar​tym oknem pa​nią, sie​dzą​cą do nie​go ty​łem. Suk​nia jej, do​strze​gal​na przez fi​li​gran zło​co​ne​go opar​cia, była je​dy​ną pla​mą nie​bie​skiej bar​wy w ca​łym apar​ta​men​cie. Tro​chę bia​łej ko​ron​ki zdo​bi​ło jej ra​mio​na. Ja​sną gło​wę trzy​ma​ła spusz​czo​ną i śpiesz​nie coś pi​sa​ła. Kim​kol​wiek była, nie zda​wa​ła so​bie wi​dać spra​wy z jego obec​no​ści. Co​smo nie wie​dział, czy cze​kać w mil​cze​niu, czy coś po​wie​dzieć, czy ostrzec ją ci​chym kaszl​nię​ciem: „Co za głu​pia sy​tu​acja” – po​my​ślał. Rów​no​cze​śnie pani odło​ży​ła pió​ro i wsta​ła z krze​sła gwał​tow​nie, lecz upły​nę​ła jesz​cze znacz​na chwi​la, nim od​wró​ci​ła się i skie​ro​wa​ła ku nie​mu. Była wy​so​ka. Tyl​ko spo​sób wpro​wa​dze​nia tu Co​sma prze​ma​wiał nie​zbi​cie za tym, iż jest ona oso​bą, z któ​rą przy​był się zo​ba​czyć. Chciał się eks​ku​zo​wać, jak​by tra​fił do in​ne​go domu. Przy​szło mu tak​że na myśl, że lady od pierw​szej chwi​li wie​dzia​ła o jego obec​no​ści. Był za​fra​po​wa​ny głę​bią skie​ro​wa​ne​go na nie​go wej​rze​nia. Szła, wlo​kąc za sobą tren ciem​no​nie​bie​skiej suk​ni po po​sadz​ce. Ob​fi​te ja​sne i drob​ne loki wiły się na jej kształt​nej gło​wie. Co​smo za​uwa​żył, że zbli​żyw​szy się do nie​go po​bla​dła, ru​mień​ce spły​nę​ły z jej twa​rzy. Za​trzy​ma​ła się i ozwa​ła czy​stym gło​sem: – Nie po​zna​je mnie pan? Od​zy​skał mowę, lecz nie pa​no​wał nad swy​mi my​śla​mi, mio​ta​ny mnó​-

stwem sil​nych i nie​uchwyt​nych po​ry​wów. – Nig​dy pani nie zna​łem – wy​po​wie​dział to​nem naj​głęb​sze​go prze​ko​na​nia. Uśmiech​nę​ła się (Co​smo był ab​so​lut​nie pe​wien, że nig​dy nie wi​dział tego ro​dza​ju uśmie​chu ani na​wet za​po​wie​dzi cze​goś tak urze​ka​ją​ce​go) i usia​dła po​wo​li, osu​wa​jąc się płyn​nym ru​chem na sofę; wnet od​cień jej suk​ni i wdzięk pozy har​mo​ni​zu​jąc z bro​ka​tem sza​rym jak świe​że po​pio​ły, z rzeź​bio​nym opar​ciem, ma​lo​wa​nym w kwia​ty, a in​kru​sto​wa​nym zło​tem, nada​ły temu me​blo​wi nie​zwy​kłe pięk​no. Wska​za​ła mu krze​sło przy so​fie. Co​smo usiadł. Stał mię​dzy nimi ma​lut​ki he​ba​no​wy sto​lik wy​kła​da​ny sre​brem, opie​ra​ła na nim rękę. Co​smo po​pa​trzył na jej rękę z po​dzi​wem, jak na dzie​ło sztu​ki, pod​niósł oczy i za​uwa​żył, że cze​ka, aby się ozwał. – Szcze​rze mó​wiąc – rzekł – czy pani nie my​śla​ła, że zo​stał tu wpro​wa​dzo​ny kom​plet​nie obcy czło​wiek? Po​wie​dział to z całą po​wa​gą, a ona od​po​wie​dzia​ła mu swo​bod​nie: – Przez chwi​lę ba​łam się od​wró​cić. Sie​dzia​łam ple​ca​mi od​wró​co​na do pana. To nie​mą​drze z mej stro​ny po tak nie​ostroż​nym za​pro​sze​niu go w po​ran​nych go​dzi​nach. Pan za​cho​wał się tak ci​cho, że mo​gło pana już nie być w po​ko​ju. Prze​stra​szy​łam się, ze​rwa​łam, ale to wa​ha​nie było nie​po​trzeb​ne. Wciąż ten sam chło​piec z pana. Co​smo zwra​cał mało uwa​gi na to, co mó​wi​ła. Bez skrę​po​wa​nia, otwar​cie, z jaw​nym po​dzi​wem wpa​try​wał się w nią, mó​wiąc so​bie: „Czyż to moż​li​we – to Ade​la?” Opa​mię​tał się jed​nak nie​co i za​uwa​żył, iż męż​czyź​ni zmie​nia​ją się o wie​le wol​niej i, być może, nie tak zu​peł​nie jak ko​bie​ty. Hra​bi​na de Mon​te​ves​so była in​ne​go mnie​ma​nia, a w każ​dym ra​zie, zda​niem jej, to nie mo​gło się sto​so​wać do Co​sma. – Wca​le nie o to cho​dzi. Wiem, bo pa​trzy​łam na pana z uwa​gą, na​leż​ną po​tom​ko​wi rodu La​tha​mów, pod​czas gdy pan le​d​wie oko​licz​no​ścio​wo za​-

szczy​ca​łeś spoj​rze​niem małą Fran​cuz​kę. Cze​muż miał​byś bar​dziej mną się in​te​re​so​wać? Mia​łeś swe psy, ko​nie, pierw​szą flin​tę. Pa​mię​tam flin​tę. Po​ka​zy​wa​łeś ją pan pod​czas spa​ce​ru po par​ku nam obu, sio​strze i mnie. Za​wo​ła​łeś nas, bie​gnąc przez ga​zon i wy​ma​chu​jąc flin​tą, a na​sza gu​wer​nant​ka – nie pa​mię​tam, jak się zwa​ła – krzyk​nę​ła: „O mom Dieu! N’ap​pro​chez pas!” Nie zwra​ca​łeś pan na nią naj​mniej​szej uwa​gi. By​łeś za​ru​mie​nio​ny z prze​ję​cia. Jej krzy​ki oczy​wi​ście nas prze​stra​szy​ły z po​cząt​ku i wła​śnie gdy za​czę​ły​śmy in​te​re​so​wać się flin​tą, od​sze​dłeś pan z po​gar​dli​wą miną. – Czyż za​cho​wa​łem się tak brzyd​ko? – rzekł Co​smo i na​gle po​czuł się zu​peł​nie nie​skrę​po​wa​ny w to​wa​rzy​stwie damy, z któ​rą nig​dy nie za​mie​nił na​wet dwóch kon​wen​cjo​nal​nych słów. Oży​wi​ła się jesz​cze bar​dziej. Co​smo, któ​ry ko​chał swą sio​strę, z przy​jem​no​ścią od​po​wia​dał na jej licz​ne py​ta​nia o Hen​riet​tę. Po wy​czer​pa​niu tego te​ma​tu dama na so​fie – może daw​niej​sza Ade​la d’Ar​mand, a może i nie – prze​szła do wy​py​ty​wa​nia o dom i wszyst​kich do​mow​ni​ków w spo​sób do​wo​dzą​cy, że do​kład​nie i ser​decz​nie za​cho​wa​ła w pa​mię​ci owe cza​sy. Rów​nież i wspo​mnie​nia oko​li​cy były jej miłe, co prze​ma​wia​ło Co​smo​wi do ser​ca. Tak do​brze pa​mię​ta​ła nie​któ​re za​kąt​ki par​ku i wi​do​ki w po​bli​żu, jak​by za​le​d​wie rok temu opu​ści​ła tam​te stro​ny. Zda​wa​ła się pa​mię​tać wszyst​kich ze służ​by. Spy​ta​ła o Spi​re’a. – Za​bra​łem go z sobą – od​rzekł Co​smo. – Na​tu​ral​nie po​sta​rzał się. Za​po​mniał nie​mal, z kim mówi. Nie iden​ty​fi​ku​jąc damy z dziew​czyn​ką Ade​lą, uznał ist​nie​nie hra​bi​ny de Mon​te​ves​so za coś nie​za​prze​czal​ne​go. Był za​chwy​co​ny jej opa​no​wa​niem, jej zu​peł​ną na​tu​ral​no​ścią. Pierw​sze wra​że​nie jej po​sta​ci nie roz​pro​szy​ło się, lecz uzu​peł​ni​ło, zdał so​bie spra​wę, jak ciem​no​błę​kit​ne są jej oczy i że w niej jest ży​wot​ność i głę​bia, któ​rej gra​nic jego myśl nie mo​gła prze​kro​czyć. Lecz był jej nie​świa​do​mie wdzięcz​ny, że ani przez chwi​lę nie do​znał przy​kre​go uczu​cia świa​to​wej nie​po​rad​no​ści, da​ją​ce​go mu się tak bar​dzo we zna​ki, choć nie mo​gło być naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści,

że mała Ade​la – je​śli kie​dy​kol​wiek ist​nia​ła mała Ade​la – była te​raz bar​dzo wiel​ką damą. Ale ko​cha​ła sta​re gniaz​do i wszyst​ko w nim. To rów​nież nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści. Parę jej wzmia​nek o jego mat​ce wzru​szy​ły go i zdzi​wi​ły. Uwa​ża​ła wi​dać lady La​tham za isto​tę nie tak po​wierz​chow​ną, jak są​dził on, jej syn, i Hen​riet​ta, jej cór​ka. Na​to​miast Co​smo za​uwa​żył, że po za​py​ta​niu na wstę​pie o zdro​wie sir Char​le​sa, nie wspo​mnia​ła wię​cej o jego ojcu. – Czy dłu​go za​mie​rzasz pan ba​wić w Ge​nui? – spy​ta​ła po chwi​li mil​cze​nia. – Parę dni – od​po​wie​dział nie​zde​cy​do​wa​nie, gdyż nie wie​dział, ja​kiej na swe py​ta​nie ocze​ki​wa​ła od​po​wie​dzi, na pierw​sze py​ta​nie, któ​re nie do​ty​czy​ło York​shi​re. Resz​tą Włoch in​te​re​so​wał się bar​dzo mało, z cze​go zda​wał so​bie spra​wę. Lecz przez sko​ja​rze​nie my​ślo​we uprzy​tom​nił so​bie, że czas pły​nie. Pod​niósł oczy na sła​bo wy​ry​to​wa​ny cy​fer​blat z brą​zu, z czar​ny​mi wska​zów​ka​mi nad jed​ny​mi z drzwi prze​ciw​le​głej stro​ny po​ko​ju. Czar​ne wska​zów​ki oznaj​mia​ły je​de​na​stą, ale coś prze​szko​dzi​ło mu po​grą​żyć się znów w peł​nej po​dzi​wu kon​tem​pla​cji hra​bi​ny de Mon​te​ves​so: za​uwa​żył, że drzwi pod ze​ga​rem po​ru​szy​ły się z lek​ka. – Za​mie​rzam ro​zej​rzeć się po Wło​szech – rzekł. – Mam wol​ny czas i nic szcze​gól​ne​go do ro​bo​ty. Te​raz mam uczu​cie, że osią​gną​łem już głów​ny cel mej po​dró​ży. Nie su​po​nu​ję, by oj​ciec był zdzi​wio​ny, gdy się do​wie, że wró​ci​łem wprost z Ge​nui. Hra​bi​na spoj​rza​ła na nie​go i dłuż​szą chwi​lę pa​trzy​li so​bie w oczy, a Co​smo my​ślał: „Cóż ja ta​kie​go mó​wię, na Boga?” Wi​dział, że jej war​gi ukła​da​ły sło​wa, przej​mu​ją​ce go stra​chem. – Czy sir Char​les dał ja​kieś po​le​ce​nie do mnie? „Sam je​stem so​bie wi​nien” – po​my​ślał. Była to przy​kra chwi​la. Tak dłu​go trwa​ła, że hra​bi​na zdą​ży​ła przy – brać wy​raz obo​jęt​no​ści, kon​tra​stu​ją​cy jaw​nie z wi​bra​cją jej gło​su, gdy za​da​wa​ła to py​ta​nie. – Nie – rzekł Co​smo zgod​nie z praw​dą. – Mam tyl​ko po​le​ce​nie do ojca

pani. – Za​wie​sił głos. – Po​wiem jed​nak, z czym mi się Hen​riet​ta zwie​rzy​ła na ostat​ku. Po​wie​dzia​ła, że po wyj​ściu pani za mąż, oj​ciec o ni​czym in​nym nie my​ślał dzień po dniu, tyl​ko o pani. Wy​mi​jał jej spoj​rze​nie, a po​tem do​dał im​pul​syw​nie: – Mój oj​ciec ko​chał pa​nią bar​dzo. My, dzie​ci, wie​dzia​ły​śmy to do​brze, Ad… – Cze​mu nie koń​czysz mego imie​nia? – po​wie​dzia​ła, a głos jej miał cza​ru​ją​ce brzmie​nie. Co​smo za​czer​wie​nił się. – Ba, wiesz, nig​dy nie sły​sza​łem, by na​zy​wa​no cię in​a​czej. Wy​mó​wi​ło mi się samo przez się, bo my​ślę, że mu​sisz być… Ade​lą. Ma​da​me de Mon​te​ves​so, śle​dząc każ​de po​ru​sze​nie jego warg, była zdu​mio​na spo​strze​gł​szy, że pod​niósł oczy i utkwił znie​ru​cho​mia​ły wzrok w coś poza jej ple​ca​mi. W chwi​li gdy sta​rał się jej wy​tłu​ma​czyć swo​je roz​tar​gnie​nie, spo​strzegł, że bez​sze​lest​nie otwie​ra​ją się drzwi pod ze​ga​rem; we​szła tam​tę​dy, cał​kiem ci​cho – a sam spo​sób, w któ​ry to zro​bi​ła „ miał w so​bie coś dzi​wacz​ne​go – mło​da dziew​czy​na (nic nie mo​gło być więk​szą nie​spo​dzian​ką) w de​za​bi​lu, na któ​ry skła​da​ła się bia​ła spód​ni​ca i dłu​ga ró​żo​wa ma​tin​ka z ja​kiejś cien​kiej je​dwa​bi​stej tka​ni​ny. Po​stą​pi​ła parę kro​ków i sta​nę​ła. Była ra​czej krę​pa, a wło​sy mia​ła czar​ne jak skrzy​dło kru​ka, scze​sa​ne z czo​ła do tyłu. Co​smo za​ło​żył​by się – choć nie mógł tego wi​dzieć – że były za​ple​cio​ne w je​den dłu​gi war​kocz zwi​sa​ją​cy na ple​cach. Twarz mia​ła krót​ką i owal​ną, pod​bró​dek tępy, nos tro​chę za duży, a oczy czar​ne, zu​peł​nie okrą​głe. Co​smo​wi star​czy​ło cza​su na za​ob​ser​wo​wa​nie tego wszyst​kie​go, po​nie​waż ze zdu​mie – nia​nie zdo​łał od​wieść od niej oczu. Dziew​czy​na pod​cho​dzi​ła po​wo​li, z zu​peł​ną pew​no​ścią sie​bie i”z wle​pio​ny​mi w Co​sma oczy​ma; wstał z krze​sła w naj​wyż​szym stop​niu za​am​ba​ra​so​wa​ny. Wte​dy mło​da dziew​czy​na sta​nę​ła jak wry​ta i przez chwi​lę trzy obec​ne w po​ko​ju oso​by za​cho​wa​ły kom​plet​ną nie​ru​cho​mość. Po​tem hra​bi​na z całą swo​bo​dą obej​rza​ła się przez ra​mię i zwró​-

ci​ła do Co​sma. – To jest Cle​lia, bra​ta​ni​ca mego męża. – Co​smo skło​nił się głę​bo​ko krą​gło​okiej oso​bie. – Do​wie​dzia​łam się o jej ist​nie​niu do​pie​ro ze dwa ty​go​dnie temu – do​da​ła nie​dba​le ma​da​me de Mon​te​ves​so. Dziew​czy​na, wciąż wier​cąc Co​sma oczy​ma, dy​gnę​ła. – Mój mąż – pod​ję​ła Ade​la – ma rów​nież dwie sta​re ciot​ki, któ​re tu miesz​ka​ją. Nig​dy ich nie wi​dzia​łam. Dom jest bar​dzo duży. Co​smo za​jął na po​wrót opusz​czo​ne miej​sce i na​stą​pi​ła chwi​la ci​szy. Pan​na sia​dła bo​kiem przed se​kre​ta​rzy​kiem, po​ło​ży​ła na ga​le​ryj​kę me​bla skrzy​żo​wa​ne ręce, a pod​bró​dek opar​ła o dłoń. Jej krą​głe oczy ba​da​ły Co​sma z pew​ne​go ro​dza​ju zwie​rzę​cą otwar​to​ścią. Przy​szło mu na myśl, że czas po​ło​żyć kres wi​zy​cie. Wstał​by na​tych​miast, gdy​by hra​bi​na de Mon​te​ves​so nie za​czę​ła do nie​go mó​wić, i w dal​szym cią​gu po an​giel​sku. Od​ga​dła snadź, co mu przy​szło na myśl. – Jesz​cze nie od​chodź chwi​lę – po​wie​dzia​ła to​nem zu​peł​nie obo​jęt​nym i za​wie​si​ła głos. – Mó​wi​li​śmy o two​im ojcu. – Nic wię​cej – od​parł Co​smo – nie mam o nim do po​wie​dze​nia. O ile mi wia​do​mo, to cała praw​da. Opu​ści​ła z wol​na gło​wę i pod​ję​ła rów​nie bez​barw​nym gło​sem. – Dwór tu bawi i więk​szość cu​dzo​ziem​skich am​ba​sa​do​rów. Cze​ka​my na przy​by​cie kró​lo​wej Sar​dy​nii, któ​ra może się zja​wić w cią​gu mie​sią​ca, a może i wca​le się nie po​ka​zać. To mia​sto ucho​dzi za do​bry punkt ob​ser​wa​cyj​ny, lecz bar​dzo mało mamy tu do ob​ser​wo​wa​nia z dy​plo​ma​tycz​ne​go punk​tu wi​dze​nia. Więk​szość z nas prze​ży​ła już wszel​kie moż​li​we emo​cje. Ży​cie na​gle sta​ło się bar​dzo nud​ne. Plot​ku​je​my tro​chę jed​ni o dru​gich, cze​ka​my na za​koń​cze​nie Kon​gre​su Wie​deń​skie​go i oma​wia​my ostat​nie krą​żą​ce po​gło​ski. Sztu​ka zo​sta​ła ode​gra​na, sce​na wy​da​je się pu​sta. Gdy​bym była tobą, po​zo​sta​ła​bym tu tro​chę dłu​żej. – Rze​czy​wi​ście za​mie​rzam tu czas pe​wien po​zo​stać – oświad​czył Co​smo z

nie​spo​dzie​wa​ną sta​now​czo​ścią. – Słusz​nie – pod​ję​ła tak samo obo​jęt​nie. – Ale po​cze​kaj dni parę z pi​sa​niem do domu. Obu​dzi​łeś we mnie daw​ne wspo​mnie​nia. Nie do wia​ry od​le​głe – mó​wi​ła gło​sem bar​dziej bez wy​ra​zu niż kie​dy​kol​wiek – i uśpio​ne uczu​cia z in​ne​go chy​ba po​cho​dzą​ce wie​ku. Co​smo uśmiech​nął się na to. Krą​gło​oka dziew​czy​na za​cho​wy​wa​ła się naj​zu​peł​niej ci​cho, tyl​ko wpa​try​wa​ła czuj​nie. Ma​da​me de Mon​te​ves​so zda​wa​ła się czy​tać w my​ślach Co​sma. – Tak – po​twier​dzi​ła. – Czu​ję się bar​dzo sta​ra i wszyst​ko jest bar​dzo od​le​głe. Mam dwa​dzie​ścia sześć lat i je​stem od pra​wie dzie​się​ciu lat mę​żat​ką. Co​smo, pa​trząc na nią my​ślał, że były to naj​burz​liw​sze dzie​sięć lat w hi​sto​rii Eu​ro​py. – Nie​wąt​pli​wie York​shi​re musi ci się wy​da​wać bar​dzo da​le​kie. – Czy czę​sto pi​su​jesz do domu? – spy​ta​ła. Co​smo bro​nił się przed za​li​cza​niem go do osób pi​su​ją​cych o swych po​dró​żach. Bo i ta​len​tu mu brak, i cóż moż​na pi​sać do ta​kiej jak Hen​riet​ta pan​ny i do czło​wie​ka tak su​ro​we​go jak jego oj​ciec, tak dłu​go trzy​ma​ją​ce​go się z dala od świa​ta? Co​smo uwa​żał, że to bar​dzo trud​no. Oczy​wi​ście da​wał czę​sto znać, że jest zdrów i cały. Ade​la po​dzie​li​ła te za​pa​try​wa​nia. Zda​wa​ła się uba​wio​na szko​pu​ła​mi mło​de​go czło​wie​ka, zdra​dza​ją​ce​go w pro​sto​cie du​cha, że nie ma z kim ko​re​spon​do​wać prócz z oj​cem i z sio​strą. Do​wie​dzia​ła się, że nie po​zo​sta​wił w kra​ju przy​ja​cie​la, któ​re​mu zwie​rzał​by się ze swych wra​żeń. Co​smo oświad​czył, że nie po​zo​sta​wał z ni​kim w ta​kiej za​ży​ło​ści, jaka skła​nia męż​czyzn do dzie​le​nia się naj​taj​niej​szy​mi my​śla​mi i uczu​cia​mi. – Praw​do​po​dob​nie i twój oj​ciec był taki sam – po​wie​dzia​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so. – Pew​nie bar​dzo trud​no było mu się spodo​bać, a jesz​cze trud​niej pod​bić jego ser​ce.

– O, je​śli o to cho​dzi – rzekł Co​smo – to śmiem twier​dzić, iż mego ser​ca nikt jesz​cze nie pod​bił – ro​ze​śmiał się z chło​pię​cą bez​tro​ską. Wy​znał rów​nież, że na więk​szość spraw zwykł za​pa​try​wać się prze​kor​nie. – Oj​ciec mój nig​dy taki nie był – za​koń​czył. W skry​to​ści du​cha krę​po​wa​ła go po​wa​ga, z jaką go słu​cha​ła. Wresz​cie ski​nę​ła gło​wą i za przy​czy​nę jego stra​pień uzna​ła ży​wość uczuć. Oświad​czył, że naj​bar​dziej go cza​sem boli nie​zro​zu​mie​nie ze stro​ny męż​czyzn w jego wie​ku. – A ko​biet? – spy​ta​ła ci​cho. – O, co do ko​biet – od​rzekł bez cie​nia fry​wol​no​ści – nie ma co na​wet pró​bo​wać. – Pod​niósł na nią oczy i, idąc za pierw​szym im​pul​sem, do​dał: – Zda​je się, że może ty mo​gła​byś mnie zro​zu​mieć. – Dla​te​go, że je​stem o wie​le od cie​bie star​sza – od​po​wie​dzia​ła. W cien​kich ry​sach jej twa​rzy, nie​za​leż​nie od mło​dej świe​żo​ści i wdzię​ku, od​krył wy​raz głę​bo​kiej za​du​my, pięt​no pro​ble​mów ży​cio​wych i kon​flik​tów we​wnętrz​nych. Uro​da jej wy​trzy​my​wa​ła pró​bę bia​łe​go dnia. Ską​pa​na w świe​tle sło​necz​nym, bi​ją​cym z czte​rech okien, wy​da​ła mu się prze​pięk​na w bla​sku swej kar​na​cji, har​mo​nii kształ​tów i swym no​bli​wym spo​ko​ju. Do​sko​na​łość ca​łej jej oso​by od​czu​wał po​nie​kąd fi​zycz​nie i po​my​ślał so​bie, że przy​glą​da się jej zbyt dłu​go. Spoj​rzał w bok i na​tra​fił na wle​pio​ne w nie​go bez mru​gnię​cia okrą​głe oczy sma​głej dziew​czy​ny, jak oczy kota go​to​we​go sko​czyć na mysz. Nie zmie​ni​ła pozy ani odro​bi​nę, a Co​smo rów​nież nie spusz​czał jej z oka, cał​kiem jak​by była dzi​kim ko​tem. Usły​szał, że hra​bi​na de Mon​te​ves​so mówi do nie​go, i mu​siał się do niej od​wró​cić. – A więc po​cze​kaj parę dni, nim na​pi​szesz do domu o… Ge​nui. – Już mia​łem za​miar list za​cząć wczo​raj – po​wie​dział. – Co? Tak pręd​ko! Za​le​d​wie w kil​ka go​dzin po przy​jeź​dzie! – Tak. Hen​riet​ta spra​gnio​na jest bar​dzo wszyst​kie​go, co do​ty​czy Na​po​le​-

ona. Ma​da​me de Mon​te​ves​so zdzi​wi​ła się szcze​rze. Tym ra​zem w jej gło​sie za​bra​kło nie​zmą​co​ne​go cza​ru. Cóż ta​kie​go miał​by do po​wie​dze​nia Hen​riet​cie o Na​po​le​onie, cze​go jej nie mógł na​pi​sać z Pa​ry​ża? – To praw​da – rzekł. – Tam jest on osią wszyst​kich my​śli i na ustach wszyst​kich. Ile​kroć trzech się zbie​rze, jest z nimi obec​ny i on jako czwar​ty. Ale ubie​głej nocy… Miał na koń​cu ję​zy​ka swą przy​go​dę na basz​cie, gdy mu prze​rwa​ła: – Kon​gres wszyst​ko to za​raz prze​tnie. Wy​nu​rze​nia uwię​zły mu w gar​dle, po​wie​dział na​to​miast: – Bar​dzo moż​li​we. Ale tej nocy, przy​jeż​dża​jąc tu, do​zna​łem dziw​ne​go wy​czu​cia jego bli​sko​ści. Wie​czo​rem po​sze​dłem na wy​brze​że, aby rzu​cić okiem na port. – Nie jest stąd tak da​le​ko, rzecz pew​na. A ja​kież są two​je wzglę​dem nie​go uczu​cia? – Och – rzu​cił swo​bod​nie – jak wzglę​dem wszyst​kie​go na świe​cie: sprzecz​ne. Ma​da​me de Mon​te​ves​so wsta​ła na​gle, mó​wiąc: – Nie py​tam więc o uczu​cia wzglę​dem mnie. Co​smo wstał z po​śpie​chem. Był nie​co wyż​szy od niej, lecz ich twa​rze zna​la​zły się nie​mal na rów​nym po​zio​mie. – Chcia​ła​bym, abyś wy​ro​bił so​bie zda​nie o mnie, nim chwy​cisz za pió​ro po​dróż​ni​ka – cią​gnę​ła Ade​la. – Wróć tu wie​czo​rem. Bę​dzie nie​wie​le osób; a jak po​wie​dzia​łeś, gdy kil​ka osób się zbie​rze te​raz, to czu​je się mię​dzy nimi nie​wi​dzial​ną obec​ność Na​po​le​ona. Ale zo​ba​czysz się z moim oj​cem. Czy go w ogó​le pa​mię​tasz? Co​smo za​pew​nił ją, że mar​ki​za d’Ar​mand do​sko​na​le pa​mię​ta. Miał jej zło​żyć po​że​gnal​ny ukłon, gdy ma​da​me de Mon​te​ves​so ze sło​wa​mi: d l’an​gla​ise,

wy​cią​gnę​ła do nie​go rękę. Ujął ją i tak był za​sko​czo​ny wra​że​niem, ja​kie zro​bi​ło na… nim to do​tknię​cie jej ręki, że się za​pa​mię​tał. Przy​trzy​my​wał ją w swo​jej, gdy ku jego zdu​mie​niu ma​da​me de Mon​te​ves​so wska​za​ła oczy​ma na dziew​czy​nę przy se​kre​te​rze i po​wie​dzia​ła: – Wi​dzia​łeś kie​dy coś po​dob​ne​go? Co​smo stra​cił cał​kiem kon​te​nans. Pu​ścił jej rękę. Nie wie​dział, co od​po​wie​dzieć, a na​wet, czy wy​pa​da​ło mu się uśmiech​nąć. Ma​da​me de Mon​te​ves​so pod​ję​ła da​lej gło​sem po​zba​wio​nym wszel​kie​go za​bar​wie​nia uczu​cio​we​go: – Te​raz je​stem nie​ustan​nie na​ra​żo​na na to wdzie​ra​nie się w moje pry​wat​ne ży​cie. Czy ro​zu​miesz, wy​cho​dzi na to, że je​stem jej ciot​ką? Wa​łę​sa się po ca​łym pa​ła​cu ni​czym do​mo​we zwie​rząt​ko, tyl​ko jest bar​dziej spo​strze​gaw​cza i by​najm​niej nie idiot​ka. Na szczę​ście nie zna in​ne​go ję​zy​ka prócz wło​skie​go. Po​su​wa się z wol​na ku prze​ciw​le​głe​mu koń​co​wi po​ko​ju, lecz tym ra​zem ma​da​me de Mon​te​ves​so za​trzy​ma​ła się i po​że​gnal​ny ukłon Co​sma od​wza​jem​ni​ła lek​kim po​chy​le​niem gło​wy. Przed okrą​że​niem pa​ra​wa​nu, sto​ją​ce​go mię​dzy nim i drzwia​mi, obej​rzał się. Dziew​czy​na na krze​śle ani drgnę​ła. Miał nie​ja​ką na​dzie​ję, że Mu​lat​ka bę​dzie go ocze​ki​wa​ła. Lecz nie zo​ba​czył ni​ko​go. Prze​cho​dząc dzie​dzi​niec, mógł​by mnie​mać, że opusz​cza dom nie za​miesz​ka​ny. Na​to​miast na uli​cach, któ​ry​mi zdą​żał do swe​go ho​te​lu, ro​iło się. Dzień był bar​dzo cie​pły. Już tu i ów​dzie na skra​ju tro​tu​aru wi​dział kwia​ty wy​sta​wio​ne na sprze​daż, a na każ​dym rogu uli​cy spo​ty​kał co​raz wię​cej lu​dzi na po​zór bez​tro​skich, a ko​bie​ty w swych je​dwab​nych sza​lach na gło​wie wy​da​wa​ły mu się po​wab​ne. Na piaz​za pa​no​wał ruch nie​ustan​ny. To tu, to ów​dzie sta​ła gru​pa lu​dzi roz​ma​wia​ją​cych pół​gło​sem, lecz z wy​ra​zi​stą ge​sty​ku​la​cją. Kie​dy pod​cho​dził do ho​te​lu, za​ma​ja​czy​ła mu syl​wet​ka czło​wie​ka, spo​tka​ne​go na basz​cie. Czap​ka nie po​zo​sta​wia​ła wąt​pli​wo​ści, że to on, a nikt inny. Co​smo przy​śpie​szył kro​ku, lecz czło​wiek znikł mu z oczu. Co​smo roz​glą​dał się na wszyst​kie stro​ny i wszedł na scho​dy ho​te​lu. W swym po​ko​ju za​-

stał Spi​re’a skła​da​ją​ce​go me​to​dycz​nie jego gar​de​ro​bę. – Wi​dzia​łem tego czło​wie​ka – rzekł Co​smo wrę​cza​jąc mu swój ka​pe​lusz. – Czy szedł za pa​ni​czem, sir? – spy​tał Spi​re. – Nie, wi​dzia​łem go z tyłu cał​kiem bli​sko tego domu. – Nie dzi​wił​bym się, gdy​by tu szedł – oświad​czył Spi​re. – W każ​dym ra​zie nie za​gab​nął​bym go na piaz​za – rzekł Co​smo. – Le​piej nie, sir – od​parł słu​żą​cy. – Ko​niec koń​ców – oświad​czył Co​smo – nie wiem, co miał​bym mu do po​wie​dze​nia. Z tych słów Spi​re wy​wnio​sko​wał, że jego pan zna​lazł coś bar​dziej in​te​re​su​ją​ce​go i tym za​prząt​nął so​bie gło​wę. Co​smo padł na fo​tel, a Spi​re, nie prze​ry​wa​jąc za​ję​cia, mó​wił mu o ko​niecz​no​ści pew​nych re​pe​ra​cji ko​la​sy, po​tem po​in​for​mo​wał go, że an​giel​ski dok​tor zo​sta​wił kart​kę z za​py​ta​niem, czy Mr. La​tham ze​chce z nim za​siąść do po​łu​dnio​we​go po​sił​ku przy tym sa​mym sto​le co wczo​raj wie​czo​rem. Po krót​kim wa​ha​niu Co​smo się zgo​dził, a Spi​re po​wie​dział, że zej​dzie na dół uprze​dzić o tym, i opu​ścił po​kój. W sa​mot​no​ści, sprzy​ja​ją​cej ze​bra​niu my​śli, Co​smo uprzy​tom​nił so​bie, że nie po​tra​fi my​śleć lo​gicz​nie ani o ja​snych lo​kach hra​bi​ny de Mon​te​ves​so, ani o nie​po​ję​tej hi​sto​rii jej mał​żeń​stwa. Ści​śle mó​wiąc, nic nie wie​dział o tym, był jak ta​ba​ka w rogu, co unie​moż​li​wi​ło mu snu​cie wnio​sków, jed​nak kształ​to​wa​ły się w jego umy​śle pew​ne ob​ra​zy; nie​mal osią​gnął ten stan, w któ​rym się ma zwi​dze​nia. Nie​zna​jo​mość jej prze​szło​ści po​bu​dza​ła wy​obraź​nię. In​tu​icja utwier​dza​ła go w prze​świad​cze​niu, że wi​dział ją w naj​więk​szym roz​kwi​cie uro​dy i cza​ru in​te​li​gen​cji. Taka ko​bie​ta mo​gła wie​le – ro​zu​mo​wał – a po​tem przy​szło mu na myśl, że, choć tak wspa​nia​ła, nie była jed​nak pa​nią sa​mej sie​bie. Ze​gar z dzwon​ni​cy któ​re​goś z ko​ścio​łów wy​bił go​dzi​nę, Co​smo nie ze​szedł jed​nak na dół na​tych​miast, prze​mie​rza​jąc po​kój tam i z po​wro​tem. A

zmu​sza​jąc się do opusz​cze​nia po​ko​ju, gdzie mu nikt nie za​kłó​cał ci​szy, czy​nił to z wiel​ką od​ra​zą do wszyst​kie​go, co zo​ba​czy i usły​szy, z chwi​lo​wym wstrę​tem do wy​ma​gań kon​we​nan​sów, ni​czym czło​wiek od​ry​wa​ją​cy się od ubó​stwia​nej ko​chan​ki.

III

Wra​ca​jąc tego wie​czo​ru do Pa​laz​zo Bri​gno​li, Co​smo zo​ba​czył, że la​tar​nia pali się pod skle​pie​niem pa​sa​żu. Był i por​tier, w sza​me​ro​wa​nej zło​tem li​be​rii i trój gra​nia​stym ka​pe​lu​szu, przyj​mu​ją​cy go​ści ukło​nem, a w bia​łym we​sty​bu​lu, z czer​wo​ny​mi ka​na​pa​mi wzdłuż ścian, dwóch lo​kai go​to​wych po​móc mu przy zdej​mo​wa​niu płasz​cza. Ale człek ciem​no odzia​ny za​trzy​mał Co​sma, po​da​jąc się za ka​mer​dy​ne​ra am​ba​sa​do​ra, i po​wiódł go po bar​dzo sła​bo oświe​tlo​nym ko​ry​ta​rzu we​wnętrz​nym. Wy​ja​śnił, że jego eks​ce​len​cja am​ba​sa​dor pra​gnie zo​ba​czyć się na krót​ko z mon​sieur La​tha​mem pry​wat​nie, za​nim mon​sieur La​tham przy​łą​czy się do ze​bra​ne​go to​wa​rzy​stwa. Ga​bi​net am​ba​sa​do​ra, do któ​re​go wpro​wa​dził Co​sma, był oświe​tlo​ny dwo​ma kan​de​la​bra​mi. Ka​mer​dy​ner po​wie​dział, że jego eks​ce​len​cja koń​czy to​a​le​tę, i z tymi sło​wy znikł. Co​smo za​uwa​żył, iż w po​ko​ju było kil​ko​ro drzwi, prócz tych, któ​ry​mi wszedł, te zaś były naj​mniej wi​docz​ne ze wszyst​kich, tak mało wi​docz​ne, tak do​pa​so​wa​ne do ma​lo​wa​nych bo​aze​rii, że moż​na je było na​zwać se​kret​nym wej​ściem. Inne drzwi mia​ły odrzwia z kosz​tow​ne​go drze​wa, po​kry​wa​ją​ce​go mury znacz​nej gru​bo​ści. Jed​ne z nich otwo​rzy​ły się bez ha​ła​su i Co​smo uj​rzał męż​czy​znę wyż​sze​go nie​co, niż się spo​dzie​wał, z bia​łą gło​wą, we fra​ku po​ły​sku​ją​cym ma​to​wo ha​fta​mi i z sze​ro​ką wstę​gą przez pierś. Pod​szedł, kor​dial​nie roz​warł ra​mio​na, a Co​smo, któ​ry spo​strzegł ta​ba​kier​kę w jed​nym jego ręku, pod​dał się, jak do​bre wy​cho​wa​nie na​ka​zy​wa​ło, uści​sko​wi mar​ki​za d’Ar​man​da; sta​rzec uca​ło​wał go w oba po​licz​ki, a po​tem chwi​lę po​stał z rę​ko​ma na ra​mio​nach mło​dzień​ca. – Sia​daj, mon en​fant! – było jego (pierw​szy​mi sło​wa​mi.

Co​smo za​jął miej​sce na​prze​ciw fo​te​la, na któ​ry opadł mar​kiz. Bia​łą, wy​chu​dzo​ną ręką w man​kie​cie z pięk​nej ko​ron​ki prze​su​nął kan​de​labr na sto​le, a Co​smo grzecz​nie po​zwo​lił się oglą​dać w mil​cze​niu. Ten ary​sto​kra​ta we wspa​nia​łym fra​ku, srebr​no​gło​wy i z sze​ro​ką wstę​gą przez pierś zda​wał się nie mieć ab​so​lut​nie nic wspól​ne​go z go​ściem ojca. Z chło​pię​cych cza​sów pa​mię​tał go Co​smo, jak spa​ce​ro​wał z sir Char​le​sem śród gę​stych krze​wów albo jak pi​sy​wał gor​li​wie u koń​ca dłu​gie​go sto​łu w bi​blio​te​ce La​tham Hal​lu, za​wsze z nie​co zga​szo​ną miną wy​gnań​ca i wy​ra​zem czło​wie​ka obar​czo​ne​go strasz​li​wie taj​ny​mi se​kre​ta​mi; a ten wy​raz twa​rzy za​cho​wy​wał na​wet, gdy w wiel​kim sa​lo​nie gry​wał w trik-tra​ka z sir Char​le​sem. Czu​jąc na so​bie wej​rze​nie zmę​czo​nych oczu, Co​smo uważ​nie po​pa​trzył na mar​ki​za i uznał, iż wy​glą​da sta​ro, lecz by​najm​niej nie zgrzy​bia​le. W koń​cu mar​kiz oświad​czył, że do​strze​ga w ry​sach syna po​do​bień​stwo do swe​go dru​ha, i ci​chym, do​bro​tli​wym to​nem za​dał sze​reg py​tań ty​czą​cych sir Char​le​sa, Lon​dy​nu i daw​nych po​zo​sta​łych tam przy​ja​ciół. Nie na wszyst​kie py​ta​nia Co​smo po​tra​fił od​po​wie​dzieć, a zwłasz​cza nie na wszyst​kie do​ty​czą​ce daw​nych przy​ja​ciół mar​ki​za. – Za​po​mi​nam! Je​steś wciąż tak mło​dy – spo​strzegł się am​ba​sa​dor. Sie​dzą​cy przed nim z mi​łym uśmie​chem mło​dzie​niec miał przy​ja​ciół wśród swych ró​wie​śni​ków, po​dzie​lał ide​olo​gię i po​glą​dy swe​go wła​sne​go po​ko​le​nia, któ​re do​ro​sło po re​wo​lu​cji i wi​dzia​ło w niej tyl​ko fakt hi​sto​rycz​ny, a któ​re​go za​pa​ły mia​ły oso​bli​we za​bar​wie​nie, bo​wiem cha​otycz​ne na​dzie​je mło​dzie​ży czy​nią ją lek​ko​myśl​ną w sło​wach i w czy​nach. Po​ko​le​nie mar​ki​za było zu​peł​nie inne. Nie było skłon​ne do lek​ko​myśl​no​ści. Przy​szło na świat w usta​lo​nym po​rząd​ku rze​czy. Nie​wąt​pli​wie, nie​licz​ni fi​lo​zo​fo​wie da​wa​li fol​gę swe​mu wy​wro​to​we​mu sen​ty​men​ta​li​zmo​wi, lecz fun​da​men​ty Eu​ro​py wy​da​wa​ły się pod​ów​czas nie​wzru​szo​ne. Mar​kiz za​uwa​żył wy​cze​ku​ją​ce za​cho​wa​nie się Co​sma i po​wie​dział: – Bar​dzo cie​kaw je​stem, co my​śli o tym wszyst​kim mój sta​-

ry naj​lep​szy przy​ja​ciel? – Trud​no przej​rzeć spo​sób my​śle​nia mego ojca – wy​znał Co​smo. – Ko​niec koń​ców, mon​sieur Ze ma​rqu​is zna dużo le​piej mego ojca ode mnie. – Su​ro​wo​ścią swych prze​ko​nań twój oj​ciec przy​po​mi​na ra​czej re​pu​bli​ka​ni​na ze świa​ta an​tycz​ne​go – od​rzekł mar​kiz z po​wa​gą. – Czyż cię to dzi​wi, mło​dy przy​ja​cie​lu?… – Co​smo z lek​ka po​trzą​snął gło​wą. – Ale za​wsze zga​dza​li​śmy się do​sko​na​le. Twój oj​ciec miał zro​zu​mie​nie dla wszel​kie​go ro​dza​ju wier​no​ści. Świat go nig​dy nie znał i już nig​dy nie po​zna. Tyl​ko ja, po​zo​sta​jąc z nim w za​ży​ło​ści, na​bra​łem naj​głęb​sze​go sza​cun​ku dla jego cha​rak​te​ru i jego da​le​ko​wzrocz​nej mą​dro​ści. – Bar​dzo się cie​szę sły​sząc to – wtrą​cił Co​smo. – Był wzgar​dli​wy – rzekł mar​kiz, za​wie​sił głos i po​wtó​rzył raz jesz​cze: – Tak. Un grand d’éda​igneux. Ta​kim był. Ale trze​ba było się z tym go​dzić, choć nie znio​sło​by się tego od ni​ko​go in​ne​go; czu​ło się, że nie wy​pły​wa to z ma​łost​ko​wych pre​ten​sji lub za​wie​dzio​nych na​dziei. Te​raz po​wra​ca sta​ry po​rzą​dek rze​czy i, co​kol​wiek mój przy​ja​ciel my​ślał​by, przy​ło​żył rękę do tego dzie​ła. Co​smo pod​niósł gło​wę. – Nie mia​łem po​ję​cia… – wy​szep​tał. – Nie in​a​czej – rzekł mar​kiz. – Po​śred​nio, je​śli tak wo​lisz. Mym ksią​żę​tom nie zdo​łał​bym za​ofia​ro​wać nic prócz mego ży​cia, mego tru​du, po​świę​ce​nia mych naj​czul​szych uczuć męża i ojca, czym zresz​tą się nie cheł​pię. Nie po​tra​fił​bym po​stę​po​wać in​a​czej. A za​wdzię​czam ten mój udział w dzie​le Re​stau​ra​cji, ry​zy​kow​ny, nie​raz de​spe​rac​ki i sta​le bez​na​dziej​ny, jak się wy​da​wa​ło, po​mo​cy twe​go ojca, mon jeu​ne ami. Czer​pa​łem środ​ki ma​te​rial​ne z tej for​tu​ny, któ​ra kie​dyś bę​dzie two​ją. Je​dy​ną rze​czą w tej ca​łej dzia​łal​no​ści, któ​rą nie gar​dził wni​kli​wy umysł twe​go ojca, była moja wier​ność. Poj​mo​wał, iż dzię​ki niej sta​łem po​nad in​try​ga​mi, łgar​stwa​mi, sa​mo​lub​ny​mi głup​stwa​mi

tego ży​cia wy​gnań​cze​go, ja​kie dzie​li​li​śmy z na​szy​mi ksią​żę​ta​mi. Nig​dy się oni nie do​wie​dzą, ile za​wdzię​cza​ją temu an​giel​skie​mu dżen​tel​me​no​wi. Kie​dy roz​sta​wa​łem się z moją żoną i dziec​kiem, pod​no​si​ła mnie na du​chu myśl, że będą oto​czo​ne czu​łą opie​ką, któ​ra nie za​wie​dzie. – Nic nie sły​sza​łem o tym wszyst​kim – po​wie​dział Co​smo. – Na​tu​ral​nie wia​do​mo mi było, że pana mar​ki​za łą​czy​ła z oj​cem wiel​ka przy​jaźń. To jed​na z nie​wie​lu rze​czy wia​do​mych świa​tu o nim. – Czy przy​wio​złeś list do mnie? – za​py​tał mar​kiz. – Dłu​go nie mia​łem wie​ści o twym ojcu. Kie​dy dzię​ki wpły​wom mego zię​cia po​wró​ci​li​śmy do Fran​cji, po​ro​zu​mie​wać się było bar​dzo trud​no. Dzie​sięć lat woj​ny, mój dro​gi, dzie​sięć lat… – Oj​ciec bar​dzo rzad​ko bie​rze pió​ro do ręki – po​wie​dział Co​smo – ale… Mar​kiz mu prze​rwał: – Wy​sy​ła​jąc list do domu, mój ko​cha​ny przy​ja​cie​lu, na​pisz ojcu, że nig​dy nie po​wo​do​wa​łem się wzglę​da​mi ma​łost​ko​wej am​bi​cji czy też nie​go​dzi​wej próż​no​ści. Na​pisz, że dwu​krot​nie od​mó​wi​łem, gdy na​le​ga​no, bym ob​jął am​ba​sa​dę w Ma​dry​cie; a je​śli przy​ją​łem no​mi​na​cję na ko​mi​sa​rza do usta​le​nia gra​nic z przed​sta​wi​cie​la​mi mo​carstw so​jusz​ni​czych, było to dla mnie bar​dzo bo​le​sne i chcia​łem być uży​tecz​ny mej po​ko​na​nej oj​czyź​nie. Dzię​ki se​kret​nym mi​sjom by​łem zna​ny więk​szo​ści eu​ro​pej​skich mę​żów sta​nu. Wie​dzia​łem, że są mi przy​chyl​ni. My​śla​łem, że mi się uda zro​bić coś do​bre​go. Ro​sja​nie, mu​szę przy​znać, byli wprost cza​ru​ją​cy, i mo​żesz po​wie​dzieć twe​mu ojcu, że sir Char​les Ste​wart sfor​mu​ło​wał swe żą​da​nia z jak naj​da​lej idą​cą grzecz​no​ścią, wszyst​kie jed​nak te ukła​dy ko​niec koń​ców opie​ra​ły się na pra​wie sil​niej​sze​go. Mia​łem chwi​le roz​pa​czy, bo​le​sne dla mnie jako dla Fran​cu​za. Bo​le​sne… Mar​kiz wstał, prze​szedł się na dru​gi ko​niec po​ko​ju, wró​cił i znów opadł na fo​tel. Co​smo był wstrzą​śnię​ty tym prze​ja​wem emo​cji i za​po​mniał wstać. Ko​-

ron​ki na pier​si am​ba​sa​do​ra unio​sło cięż​kie wes​tchnie​nie. – Twój oj​ciec wie, że w od​róż​nie​niu od wie​lu in​nych emi​gran​tów za​wsze po​zo​sta​łem Fran​cu​zem. Za​pła​cił​bym nie​mal każ​dą cenę, żeby unik​nąć tego upo​ko​rze​nia. Cie​szy​ło Co​sma, że przy​ja​ciel kró​la pra​gnie uspra​wie​dli​wić się przed jego oj​cem. Zro​zu​miał, że na​wet ten sta​ry ro​ja​li​sta, choć prze​lot​nie, ża​ło​wał dni zwy​cięstw ce​sar​stwa. Mar​kiz za​stu​kał w ta​ba​kier​kę, za​żył z niej szczyp​tę i uspo​ko​ił się. – Na​tu​ral​nie, gdy na​rzu​co​no mi rap​tem mi​sję do Tu​ry​nu, po​sze​dłem do sa​me​go kró​la i wy​ja​śni​łem, że po od​mo​wie znacz​nie wyż​sze​go sta​no​wi​ska, nie mogę przy​jąć tego. Ale król zwró​cił mi uwa​gę na od​mien​ny cha​rak​ter tego po​ste​run​ku. Król Sar​dy​nii to jego szwa​gier. Nic nie mia​łem do po​wie​dze​nia na taki ar​gu​ment. Jego kró​lew​ska mość ra​czył przy tym po​wie​dzieć, że pra​gnie oka​zać mi każ​dy fa​wor, o jaki się zwró​cę. Nie chcia​łem ubie​gać się o fa​wo​ry, lecz mu​sia​łem coś za​im​pro​wi​zo​wać pod wra​że​niem chwi​li i pro​si​łem o przy​wi​lej wstę​pu w dnie nie​re​cep​cyj​ne. Nie mo​głem się oprzeć, gdy oka​zał mi tyle ła​ski – cią​gnął mar​kiz. – Uda​ło mi się utrzy​mać z dala od prze​są​dów, któ​re za​tru​wa​ją Re​stau​ra​cję i za​gra​ża​ją po​kła​da​nym w niej na​dzie​jom, lecz je​stem ro​ja​li​sta, czło​wie​kiem z mej epo​ki. Pa​mię​taj wszyst​ko to po​wie​dzieć ojcu, mój mło​dy przy​ja​cie​lu. – Nie za​nie​dbam – rzekł Co​smo, wąt​piąc w traf​ność tego dziw​ne​go ar​gu​men​tu, lecz prze​ję​ty sym​pa​tią i po​wa​ża​niem dla sta​re​go czło​wie​ka w roz​ter​ce mię​dzy ra​do​ścią i smut​kiem pod ko​niec swe​go ży​cia. – Pra​gnął​bym tak​że, aby wie​dział – mó​wił mar​kiz z wła​ści​wym jego gło​so​wi przy​ja​znym i ła​god​nym brzmie​niem – że mon​sieur de Tal​ley​rand przed sa​mym wy​jaz​dem do Wied​nia roz​to​czył przede mną per​spek​ty​wę ob​ję​cia am​ba​sa​dy w Lon​dy​nie. Na​tu​ral​nie tego nie od​mó​wił​bym, choć​by przez wzgląd na zbli​że​nie się do czło​wie​ka, wzglę​dem któ​re​go mam ogrom​ne zo​-

bo​wią​za​nia, rów​ne tyl​ko afek​tom wzbu​dzo​nym przez nie​go w mym ser​cu w cią​gu tych lat nie​for​tun​nych. – Mój oj​ciec… – roz​po​czął Co​smo – po​wi​nie​nem był za​ko​mu​ni​ko​wać to przed​tem – po​wie​dział mi, że​bym za​wiózł panu mar​ki​zo​wi naj​ser​decz​niej​sze po​zdro​wie​nia i oznaj​mił mu, że gdy znu​żą pana mar​ki​za wszel​kie splen​do​ry, to w domu mego’ ojca cze​ka na nie​go po​cze​sne miej​sce. Za​sko​czy​ło Co​sma rap​tow​ne po​ru​sze​nie mar​ki​za, któ​ry prze​chy​lił się przez po​ręcz swe​go fo​te​la i ręką za​sło​nił oczy. Czas pe​wien pa​no​wa​ła w ga​bi​ne​cie kom​plet​na ci​sza. Wresz​cie ozwał się Co​smo: – Wy​da​je mi się, że sły​szę dra​pa​nie do drzwi. Mar​kiz wy​pro​sto​wał się i nad​sta​wił ucha, po​tem ozwał się pod​nie​sio​nym gło​sem: – Mo​że​cie wejść. Czło​wiek w czer​ni wszedł se​kret​nym wej​ściem i za​trzy​mał się w pew​nej od​le​gło​ści w po​zie peł​nej sza​cun​ku. Mar​kiz ski​nie​niem przy​wo​łał go, a słu​ga, na​chy​la​jąc się do ucha am​ba​sa​do​ra, po​wie​dział ci​cho; do​sły​szal​nie jed​nak dla Co​sma: „On jest tu.” Mar​kiz od​parł pół​gło​sem: „Przy​szedł za wcze​śnie. Musi po​cze​kać” – a na to słu​ga po​wie​dział coś szep​tem nie​uchwyt​nym dla Co​sma, któ​ry spo​strzegł, że mar​kiz spoj​rzał na nie​go nie​zde​cy​do​wa​nie, nim się ode​zwał: – Mój dro​gi chłop​cze, bę​dziesz mu​siał wejść do sa​lo​nu mo​jej cór​ki ra​zem ze mną. Chcia​łem ode​słać cię dro​gą, któ​rąś przy​szedł, lecz zo​sta​ła za​blo​ko​wa​na… Wpro​wadź​cie go i niech tu sie​dzi po na​szym wyj​ściu – udzie​lił wska​zó​wek czło​wie​ko​wi w czer​ni. Co​smo do​pie​ro wte​dy roz​po​znał Ber​nar​da, słu​gę, któ​re​go wier​ność prze​szła wszyst​kie pró​by w la​tach klę​ski dla ro​dzi​ny d’Ar​man​dów. Ber​nard wy​co​fał się, nie od​po​wia​da​jąc na uśmiech, któ​rym Co​smo ob​da​rzył go na znak roz​po​zna​nia. – W mo​jej sy​tu​acji – cią​gnął da​lej mar​kiz – mu​szę po​słu​gi​wać się agen​ta​mi mniej lub wię​cej stro​nią​cy​mi od świa​tła dzien​ne​go. Lu​dzie ci nie​raz nie chcą być wi​dzia​ni. Ich za​ję​cie jest ry​-

zy​kow​ne. Tego ro​dza​ju czło​wiek cze​ka na ko​ry​ta​rzu. Co​smo od​po​wie​dział, że jest na roz​ka​zy mar​ki​za, lecz am​ba​sa​dor nie pod​niósł się z fo​te​la, pu​ka​jąc z lek​ka w po​kryw​kę ta​ba​kier​ki. – Sły​sza​łem, że wi​dzia​łeś dziś rano moją cór​kę. – Co​smo od​po​wie​dział pół​u​kło​nem. Ma​da​me de Mon​te-ves​so za​szczy​ci​ła go przy​ję​ciem z rana. – Mó​wisz bar​dzo do​brze po fran​cu​sku – rzekł mar​kiz. – Do​praw​dy nie poj​mu​ję, cze​mu An​gli​ków uwa​ża​ją za nie​zdol​nych do ję​zy​ków. My, Fran​cu​zi, je​ste​śmy bar​dziej nie​zdol​ni. Czy wy dwo​je roz​ma​wia​li​ście po fran​cu​sku? – Nie – za​prze​czył Co​smo – mó​wi​li​śmy po an​giel​sku. Na ży​cze​nie hra​bi​ny de Mon​te​ves​so. – Czyż nie za​po​mnia​ła an​giel​skie​go? – Za​fra​po​wa​ło mnie – po​wie​dział Co​smo – że cór​ka pana mar​ki​za nie za​po​mnia​ła ani ję​zy​ka, ani lu​dzi, ani wi​do​ków ze swych lat dzie​cin​nych. By​łem wzru​szo​ny, że tak to ja​sno po​zo​sta​ło jej w pa​mię​ci i że z ta​kim uczu​ciem to wspo​mi​na. Dość uczu​cia zdra​dził ton Co​sma, by mar​ki​za skło​nić do pod​nie​sie​nia na nie​go oczu. Upły​nę​ła chwi​la mil​cze​nia. – Nikt z nas na pew​no nie za​po​mni owych dni, kie​dy z taką szla​chet​no​ścią i bez​mier​ną do​bro​cią od​no​szo​no się do nas. By​li​śmy tyl​ko włó​czę​ga​mi we wro​gim świe​cie. Moja cór​ka nie mo​gła była za​po​mnieć! Do​pó​ki po​zo​sta​nie kto​kol​wiek no​szą​cy na​sze na​zwi​sko… Mar​kiz urwał rap​tow​nie, lecz wnet się ozwał tro​chę od​mien​nym to​nem: – Ale ja je​stem ostat​ni mego na​zwi​ska. Ża​łu​ję, że nie mam syna, żeby wię​zy wdzięcz​no​ści prze​cho​dzi​ły z po​ko​le​nia na po​ko​le​nie i sta​ły się tra​dy​cją na​szych ro​dzin. Jed​nak to nie​moż​li​we. Może nie wiesz, że mia​łem bra​ta. Był znacz​nie młod​szy ode mnie i ko​cha​łem go jak syna. Za​le​d​wie żonę i cór​kę umie​ści​łem bez​piecz​nie, twój oj​ciec na​le​gał, że​bym wziął od nie​go środ​ki na po​ta​jem​ny

po​wrót do Fran​cji i pró​bo​wał ura​to​wać tę mło​dą gło​wę. Speł​zły na ni​czym wszyst​kie moje usi​ło​wa​nia. Spa​dła pod no​żem gi​lo​ty​ny. Brat mój był jed​ną z ostat​nich ofiar krwio​żer​czej ma​nii owych cza​sów. Lecz mów​my o czym in​nym. Ja​kie masz pla​ny, mło​dy przy​ja​cie​lu? Co​smo wy​znał, że wca​le nie ma pla​nów. Za​mie​rzał czas pe​wien za​trzy​mać się w Ge​nui. Ma​da​me de Mon​te​ves​so była tak do​bra, że go utwier​dzi​ła w tym za​mia​rze, bo i rze​czy​wi​ście, gdy w ca​łej Eu​ro​pie pa​nu​je taka at​mos​fe​ra wy​tchnie​nia, to po co on miał​by ro​bić ja​kieś pla​ny? Cały świat cie​szy się z pierw​sze​go swo​bod​ne​go od​de​chu. – A bo​daj – po​pra​wił się Co​smo – wąt​pli​we jest, czy sło​wo „cie​szy” jest od​po​wied​nie. – Praw​dę po​wie​dziaw​szy, nie za​uwa​żył zbyt wie​le ra​do​ści… Za​wa​hał się, lecz mar​kiz oka​zy​wał mu tyle życz​li​wo​ści i za​chę​ty, że Co​smo nie za​prze​stał ana​li​zo​wać swych wra​żeń i kon​ty​nu​ował w tym sa​mym du​chu. Za​uwa​żył ak​tyw​ność, wiel​ką ak​tyw​ność, być może wzbu​rze​nie, ale nie praw​dzi​wą ra​dość. A już w każ​dym ra​zie nie za​do​wo​le​nie. Na​wet te​raz nie, kie​dy obce woj​ska opu​ści​ły Fran​cję i wszy​scy mo​nar​cho​wie świa​ta po​je​cha​li do Wied​nia. Mar​kiz słu​chał ze skon​cen​tro​wa​ną uwa​gą. – Czy są to two​je oso​bi​ste wra​że​nia, mon cher en​fant? Nie wy​da​ją mi się zbyt po​myśl​ne. Ale wy, An​gli​cy, je​ste​ście skłon​ni do su​ro​wo​ści w są​dach o nas. Mnie bar​dzo mało do​cho​dzi z tego, co się dzie​je we Fran​cji. Po​dą​ża​jąc za bie​giem swych my​śli i po​rwa​ny nimi Co​smo do​dał: – Naj​bar​dziej za​fra​po​wa​ło mnie po​czu​cie bez​pie​czeń​stwa… Za​milkł na chwi​lę. Am​ba​sa​dor, wy​chy​la​jąc się z fo​te​la z wy​ra​zem czło​wie​ka prze​pro​wa​dza​ją​ce​go eks​pe​ry​ment, pod​chwy​cił uprze​dza​ją​co: – Nie tak znów źle, że ist​nie​je to po​czu​cie. W fer​wo​rze szcze​ro​ści Co​smo nie za​uwa​żył ani pozy, ani tonu, tyl​ko zro​zu​miał sam sens zda​nia.

– Ale czy po​le​ga na praw​dzie – cią​gnął jak w dys​ku​sji z sa​mym sobą – czy też po​cho​dzi z bra​ku trzeź​we​go sądu i nie​mal wszel​kie​go wy​czu​cia? Mon​sieur le ma​rqu​is, je​stem za mło​dy, żeby fe​ro​wać wy​ro​ki, lecz słu​cha​jąc tego wszyst​kie​go, co mi się ze wszech stron obi​ja​ło o uszy, mógł​bym wno​sić, że Bo​na​par​te nie ist​niał wca​le. – By​wa​łeś w ko​łach re​emi​gra​cyj​nych – rzekł mar​kiz po krót​kim na​my​śle. – Emi​gran​tów po​wi​nie​neś są​dzić po​błaż​li​wie. Kla​sa pro​skry​bo​wa​na przez tak dłu​gie lata żyje swy​mi na​mięt​no​ścia​mi i uprze​dze​nia​mi, któ​rych wy​bu​ja​ło​ści tłu​mią nie tyl​ko zdol​ność ro​ze​zna​nia, ale i po​czu​cie rze​czy​wi​sto​ści. Nasz obec​ny mi​ni​ster spraw za​gra​nicz​nych – roz​po​czął z in​nej becz​ki – nig​dy nie ko​mu​ni​ku​je się ze mną oso​bi​ście. Je​dy​ny list na​tu​ry pry​wat​nej, jaki od czte​rech mie​się​cy otrzy​ma​łem od nie​go, do​ty​czy do​star​cze​nia dla kró​la tru​fli, ro​sną​cych w tym kra​ju, i za​wie​ra czte​ry stro​ny naj​dro​bia​zgow​szych wska​zó​wek, gdzie je moż​na od​szu​kać i jak mają być opa​ko​wa​ne i do​star​czo​ne do Pa​ry​ża. A co się ty​czy mych de​pesz, to otrzy​mu​ję tyl​ko urzę​do​we po​twier​dze​nie ich od​bio​ru. W sa​mej rze​czy, nie wiem, co się dzie​je, chy​ba za po​śred​nic​twem przy​jezd​nych, ubar​wia​ją​cych na​tu​ral​nie swe in​for​ma​cje wła​sny​mi pra​gnie​nia​mi. Mon​sieur de Tal​ley​rand pi​su​je do mnie krót​kie no​tat​ki od cza​su do cza​su, lecz, prze​by​wa​jąc od mie​się​cy w Wied​niu, sam nie może wie​dzieć, co dzie​je się we Fran​cji. Dzię​ki nie​zwy​kłej prze​ni​kli​wo​ści umy​słu i roz​licz​nym swym zdol​no​ściom po​tra​fi spro​stać sy​tu​acji mię​dzy​na​ro​do​wej, lecz mnie​mam, że on rów​nież jest nie​spo​koj​ny. Fakt fak​tem, dro​gi mło​dy przy​ja​cie​lu, że moim zda​niem, do​oko​ła ca​łe​go ba​se​nu śród​ziem​no​mor​skie​go prze​wa​ża na​strój trwoż​ne​go za​wie​sze​nia w próż​ni. Wciąż ważą się losy na​ro​dów. Co​smo od​cze​kał chwi​lę i wy​szep​tał: – I bo​daj losy nie​któ​rych po​je​dyn​czych lu​dzi. Am​ba​sa​dor przy​jął tę uwa​gę mil​cze​niem, cią​gną​cym się całą mi​nu​tę, a kie​dy się ozwał, to tyl​ko, aby po​wie​dzieć: – Su​po​nu​ję, iż jak wie​lu wa​szych mło​dych lu​dzi, a na​wet i ro​da​ków star​-

szych wie​kiem, no​sisz się z za​mia​rem od​wie​dze​nia Elby. Co​smo od razu prze​szedł do zwy​kłej kon​wer​sa​cji. – Co naj​wy​żej z ewen​tu​al​nym za​mia​rem – rzekł. – Nig​dy nie na​le​ża​łem do lu​bu​ją​cych się w zwie​dza​niu wię​zień i przy​glą​da​niu bliź​nim w nie​wo​li. Do​praw​dy dzi​wacz​ne gu​sta! Wy​znam panu mar​ki​zo​wi – cią​gnął z mło​do​cia​ną wy​lew​no​ścią – że samo po​ję​cie nie​wo​li jest mi wstręt​ne, za​rów​no wię​zie​nie lu​dzi, jak i zwie​rząt. Zno​śniej​szy jest dla mnie wi​dok mar​twe​go lwa niż lwa w klat​ce. Przy​po​mi​nam so​bie roz​mo​wę z Fran​cu​zem, mym zna​jo​mym, któ​ry utrzy​my​wał, że my, An​gli​cy, je​ste​śmy z na​tu​ry naj​cie​kaw​szym z na​ro​dów na świe​cie. Lecz, jak pan mar​kiz po​wie​dział, wszy​scy zdą​ża​ją na Elbę. Su​po​nu​ję, że nie ro​bią im trud​no​ści. – Nie ro​bią dość trud​no​ści – po​wie​dział am​ba​sa​dor swym ko​ją​cym gło​sem. – Mam na my​śli dla do​bra wszyst​kich za​in​te​re​so​wa​nych. – Ach – ozwał się Co​smo i po​wtó​rzył w za​du​mie: – „Wszyst​kich za​in​te​re​so​wa​nych!” Przed kil​ku dnia​mi spo​tka​łem w Pa​ry​żu Mr. Wy​cher​ley’ego po​wra​ca​ją​ce​go do kra​ju. Zda​je się, że mu nie ro​bio​no trud​no​ści, na​wet na sa​mej El​bie. Au​dien​cja trwa​ła dość dłu​go. Mr. Wy​cher​ley zro​bił na mnie wra​że​nie czło​wie​ka gru​bo​skór​ne​go. Po​dob​no ce​sarz… bądź co bądź ce​sar​ski ty​tuł nie zo​stał mu od​ję​ty jesz​cze… Mar​kiz po​wol​nym ski​nie​niem gło​wy po​twier​dził. – Nie, jesz​cze nie. – Więc ce​sarz po​wie​dział mu: „Przy​był pan tu zo​ba​czyć… dzi​ką be​stię”, a Mr. Wy​cher​ley, od​zna​cza​ją​cy się po​noć ob​rot​no​ścią ję​zy​ka, od​po​wie​dział bez zwło​ki: „Przy​by​łem tu zo​ba​czyć wiel​kie​go czło​wie​ka.” Co za bru​tal​na od​po​wiedź! Opo​wia​da tę hi​sto​rię każ​de​mu. Po​wie​dział mi, że za​mie​rza ogło​sić pam​flet o swej wi​zy​cie. – Mr. Wy​cher​ley jest czło​wie​kiem z to​wa​rzy​stwa. Jego od​po​wiedź była grzecz​na. Ja​kąż by​ła​by two​ja, mój mło​dy przy​ja​cie​lu?

– Nie są​dzę, żeby kie​dy​kol​wiek wy​pa​dło mi od​po​wia​dać na ja​kie​kol​wiek py​ta​nia wiel​kie​go czło​wie​ka – rzekł Co​smo. Mar​kiz wstał ze sło​wa​mi: – Tu​szę, iż wszyst​ko bio​rąc w kon​sy​de​ra​cję i słu​cha​jąc roz​sąd​ku, nie bę​dziesz trwo​nił cza​su. Mam tu list od fran​cu​skie​go kon​su​la w Li​vor​no, gdzie cy​tu​je ostat​ni ra​port z Elby. Bo​na​par​te dnia​mi ca​ły​mi za​my​ka się w pry​wat​nych apar​ta​men​tach. Za przy​czy​nę tego po​da​ją oba​wę, któ​rą od​czu​wa przed na​sta​ją​cy​mi na jego ży​cie emi​sa​riu​sza​mi z Fran​cji i Włoch. Jest nie​wi​docz​ny. “W jed​nym z ostat​nich ra​por​tów do​no​szą, ja​ko​by dał do po​zna​nia, iż wiel​ce jest za​alar​mo​wa​ny ma​new​ra​mi fran​cu​skich i an​giel​skich fre​gat. Mar​kiz po przy​ja​ciel​sku po​ło​żył rękę na ra​mie​niu mło​dzień​ca. – Nie mo​żesz na​rze​kać na mnie. Udzie​li​łem ci ostat​nich in​for​ma​cji. A te​raz chodź​my do tych lu​dzi, któ​rych przyj​mu​je moja cór​ka. Zda​je mi się, że są nie​licz​ni. Prze​szedł przez po​kój. Co​smo idąc za nim za​uwa​żył, że wy​raź​nie uty​ka na nogę. Przy otwie​ra​niu drzwi mar​kiz d’Ar​mand rzekł: – Po​daj mi ra​mię, mon jeu​ne ami. Dziś wie​czór reu​ma​tyzm daje mi się bar​dzo we zna​ki. Co​smo po​spie​szył po​dać ra​mię mar​ki​zo​wi, któ​ry z ręką na klam​ce mó​wił: – Le​d​wie mogę cho​dzić. Mam na​dzie​ję, iż zdo​łam udać się na au​dien​cję, wy​zna​czo​ną mi u kró​la Sar​dy​nii. Prze​mi​ły czło​wiek, lecz ide​ami swy​mi i uczu​cia​mi nie się​ga poza rok dzie​więć​dzie​sią​ty ósmy, kon​wer​sa​cję z nim czy​ni to na​der uciąż​li​wą na​wet dla mnie. Jego mi​ni​stro​wie są bar​dziej oświe​ce​ni, ale tyl​ko dla​te​go, że się boją. Am​ba​sa​dor ci​cho jęk​nął. Przy​sta​nął, opie​ra​jąc się jed​ną ręką na Co​smie, trzy​ma​ją​cym go pod ra​mię, a dru​gą ucze​pio​ny klam​ki. – Boją się ludu? – spy​tał Co​smo. – Bo lud jest sko​rum​po​wa​ny przez taj​ne sto​wa​rzy​sze​nia – pa​dło bez​na​-

mięt​nie z ust mar​ki​za. – Całe Wło​chy wrą od kon​spi​ra​cji. Jed​nak tym, przed kim są w naj​więk​szym stra​chu, jest Czło​wiek z Elby. W pierw​szej chwi​li zdzi​wi​ły Co​sma te zwie​rze​nia, lecz wnet się zo​rien​to​wał, że te spra​wy były pew​nie wia​do​me każ​de​mu, kto od​gry​wał ja​ką​kol​wiek rolę w Eu​ro​pie, a za​tem uf​ność mar​ki​za za​wdzię​cza jego do​bro​ci wzglę​dem syna sta​re​go przy​ja​cie​la. – Mogę już iść – rzekł mar​kiz, pchnąw​szy skrzy​dło drzwi. Co​smo roz​po​znał jed​ną z mi​ja​nych z rana kom​nat. Tyl​ko ta jed​na była ja​sno oświe​tlo​na wiel​kim szkla​nym ży​ran​do​lem po​środ​ku su​fi​tu za​wie​szo​nym, lecz z za​pa​lo​ny​mi tyl​ko dwo​ma rzę​da​mi świec. Od​by​wa​ła się tedy mała re​cep​cja. Resz​ta am​fi​la​dy była le​d​wie wi​docz​na w męt​nej per​spek​ty​wie. Damy zaj​mo​wa​ły mniej niż tu​zin fo​te​li roz​sta​wio​nych pół​ko​lem. Gra​no przy jed​nym tyl​ko sto​li​ku do kart. Wszyst​kie gło​wy zwró​ci​ły się ku otwie​ra​nym drzwiom i wy​raz za​sko​cze​nia na twa​rzach go​ści za​fra​po​wał Co​sma. Na paru wy​czy​tał idio​tycz​ne osłu​pie​nie. Nie przy​szło mu na myśl, że wy​wo​ła​ną sen​sa​cję w do​sta​tecz​nej mie​rze tłu​ma​czy​ło wej​ście oso​bi​ste​go przed​sta​wi​cie​la kró​la Fran​cji, wspar​te​go na ra​mie​niu zu​peł​nie nie​zna​ne​go mło​dzień​ca. Umil​kła roz​mo​wa gru​py star​szych osób w koń​cu sa​lo​nu. Mar​kiz po​wi​tał całe to​wa​rzy​stwo ski​nie​niem gło​wy, a Co​smo po​czuł, że kie​ru​je nim w stro​nę kon​so​li sto​ją​cej mię​dzy dwo​ma okna​mi. Oparł​szy się o nią, mar​kiz szep​nął: – By​ło​by mi bar​dzo cięż​ko wstać, gdy​bym usiadł. Hra​bi​na de Mon​te​ves​so szyb​ko zdą​ża​ła ku nim przez sa​lon. Co​smo za​uwa​żył, że mia​ła na so​bie suk​nię z dłu​gim tre​nem. Uśmiech​nę​ła się do Co​sma, a do mar​ki​za zwró​ci​ła nie​spo​koj​nie: – Cier​pią​cy je​steś, papo? – Tro​chę… Te​raz po​wie​rzam ci go, moja dro​ga. Był tak uprzej​my, że mnie tu do​pro​wa​dził. – Ve​nez, Mr. La​tham – po​wie​dzia​ła Ade​la. – Mu​szę pana na​tych​miast przed​sta​wić lady Wil​liam Ben​tinck, aby za​po​biec sza​lo​nym do​my​słom, kim jest ta​-

jem​ni​czy nie​zna​jo​my. Mia​sto i tak bę​dzie się trzę​sło od ko​men​ta​rzy. Bę​dzie się o tym mó​wi​ło jesz​cze dzi​siej​szej nocy. Co​smo po​szedł za Ade​lą przez sa​lon. Szła wol​no i roz​ma​wia​ła swo​bod​nie to​nem po​chle​bia​ją​cej mu za​ży​ło​ści. Za​trzy​ma​ła się pod wiel​kim ży​ran​do​lem. – Lady Wil​liam roz​ma​wia te​raz z hra​bią Bub​na – wy​ja​śni​ła Co​smo​wi. Ogar​nął szyb​kim spoj​rze​niem wy​so​kie​go, krzep​kie​go męż​czy​znę w mun​du​rze au​striac​kie​go ge​ne​ra​ła, z wło​sa​mi zwią​za​ny​mi w har​cap, czar​ny​mi wą​sa​mi i ry​sem cy​ni​zmu w twa​rzy by​najm​niej nie od​py​cha​ją​cej. Ów dy​gni​tarz prze​rwał na​gle kon​wer​sa​cję z już nie​mło​dą damą w to​a​le​cie dość skrom​nej i po​dą​żył do am​ba​sa​do​ra, ob​da​rza​jąc w przej​ściu Co​sma z lek​ka sar​ka​stycz​nym uśmie​chem i prze​ni​kli​wym spoj​rze​niem. – Po​zwo​li pani za​pre​zen​to​wać so​bie Mr. Co​smo La​tha​ma – po​wie​dzia​ła Ade​la. – Jest on sy​nem sta​re​go przy​ja​cie​la mego ojca. Nie spo​ty​ka​li​śmy się od cza​sów dzie​ciń​stwa, gdy prze​by​wa​li​śmy ra​zem w hrab​stwie York. Do​pie​ro co przy​je​chał. Co​smo zło​żył ukłon i gdy nie​znacz​nym ge​stem dama wska​za​ła mu miej​sce obok sie​bie, siadł przy niej; za​uwa​żył, że była czymś za​afe​ro​wa​na. Jak​by cią​ży​ła jej ja​kaś tro​ska. Co​smo nie wie​dział nic o krą​żą​cej plot​ce, iż tyl​ko czar​ne oczy Lu​izy Du​raz​zo trzy​ma​ją lor​da Wil​lia​ma we Wło​szech. Na zdaw​ko​we py​ta​nie o ostat​nie wie​ści z Pa​ry​ża od​po​wie​dział, że nie spie​szył w po​dró​ży, wąt​pli​we prze​to, by miał wia​do​mo​ści naj​now​sze. Lady Wil​liam spoj​rza​ła na nie​go, jak​by go jesz​cze nie wi​dzia​ła. – Och, nie bar​dzo in​te​re​su​ję się wie​ścia​mi prócz tych, któ​re czy​ni​ły​by na​sze prze​by​wa​nie tu zby​tecz​nym. – Chy​ba wszy​scy pra​gną zo​ba​czyć w koń​cu usta​lo​ny nowy ład cy​wi​li​zo​wa​ne​go świa​ta – rzekł Co​smo uprzej​mie. – Ni​cze​go nie pra​gnę, tyl​ko wró​cić do kra​ju – oświad​czy​ła lady Wil​liam. Nie pa​trzy​ła na Co​sma i mia​ła minę oso​by, nie​skłon​nej do wy​słu​chi​wa​nia, co

się do niej mówi. Co​smo ro​zej​rzał się po sa​lo​nie. Grę w kar​ty pod​ję​to zno​wu. Au​striac​ki ge​ne​rał roz​ma​wiał z mar​ki​zem, tuż przy nich sta​ła hra​bi​na de Mon​te​ves-so, a resz​ta to​wa​rzy​stwa trzy​ma​ła się tro​chę z dala od nich, za​cho​wu​jąc na​ka​zy​wa​ny re​spek​tem dy​stans. Lady Wil​liam to​nę​ła w swych wła​snych my​ślach, obo​jęt​na i za​ab​sor​bo​wa​na. Co​smo czuł się upo​waż​nio​ny do ob​ser​wa​cji i, oglą​da​jąc się wo​kół, za​uwa​żył na wpół scho​wa​ną za opar​ciem fo​te​la, opusz​czo​ne​go przez Ade​lę, śnia​dą krą​gło​oką dziew​czy​nę, wi​dzia​ną z rana. Ku jego zdu​mie​niu po​sła​ła mu uśmiech i nie dość na tym, pod​kre​śla​ła w roz​ma​ity spo​sób, że – go po​zna​je. Są​dził, że musi co naj​mniej wstać i ukło​nić się jej. Nim siadł na po​wrót, zdał so​bie spra​wę ze ścią​gnię​cia na sie​bie uwa​gi wszyst​kich dam usa​do​wio​nych, przy ko​min​ku. Jed​na pod​nio​sła lor​gnon i przy​glą​da​ła mu się, dwie inne po​czę​ły ci​cho roz​ma​wiać mię​dzy sobą, ob​ser​wu​jąc go ką​ta​mi oczu, a… wszyst​kie zdra​dza​ły za​in​te​re​so​wa​nie. O wie​le mniej go to zmie​sza​ło niź​li upo​rczy​wy wzrok mło​de​go stwo​rze​nia, wle​pio​ny w nie​go bez mru​gnię​cia po​wie​ką. Na​wet lady Wil​liam spoj​rza​ła na nie​go prze​lot​nie z za​cie​ka​wie​niem. – Zro​zu​mia​łam ze słów pana, żeś do​pie​ro co przy​był do Ge​nui. – Tak. Wczo​raj pod wie​czór. To jest mój pierw​szy wy​stęp. – Miał na my​śli pierw​szy wy​stęp w to​wa​rzy​stwie i pod​jął: – I nie znam ni​ko​go w tym sa​lo​nie na​wet z na​zwi​ska. Na​tu​ral​nie wiem, że to hra​bia Bub​na roz​ma​wia z mar​ki​zem, ale nic po​nad​to. – Ach – ozwa​ła się lady Wil​liam tak szcze​gól​nym to​nem, że Co​smo aż się zdzi​wił, co mógł po​wie​dzieć po​dej​rza​ne​go. A lady Wil​liam sta​wia​ła so​bie py​ta​nie, cze​mu mło​dy An​glik zda​je się do​brze znać tę chi​me​rycz​ną dziew​czy​nę, da​ją​cą te​mat do wie​lu przy​pusz​czeń w Ge​nui, a któ​rej to​wa​rzy​stwo, o czym wie​dzia​no, hra​bia de Mon​te​ves​so na​rzu​cił swej żo​nie. Tym​cza​sem Co​smo za​czął się czuć nie​swo​jo pod ogniem spoj​rzeń wszyst​kich ko​biet, skon​cen​tro​wa​nych na nim cał​kiem jaw​nie. Lady Wil​liam za​uwa​ży​ła to i przez

zwy​kłą uprzej​mość prze​mó​wi​ła do nie​go zno​wu: – Je​że​li wła​ści​wie zro​zu​mia​łam, to pan zna​łeś ma​da​me de Mon​te​ves​so od dziec​ka. – Za przy​ja​cie​la lat dzie​cin​nych trud​na mi się uwa​żać. Prze​by​wa​łem tak dużo poza do​mem – wy​ja​śnił Co​smo. – Ale ona miesz​ka​ła parę lat w domu mo​ich ro​dzi​ców i wszy​scy ją ko​cha​li: mój oj​ciec, moja mat​ka, moja sio​stra, i mnie się wy​da​je, gdy pa​mię​cią wstecz się​gnę, że i ja ko​cha​łem ją w owe cza​sy, choć bar​dzo rzad​ko w cią​gu ca​łe​go dnia za​mie​nia​li​śmy wię​cej niż słów parę. Mó​wił z prze​ję​ciem i spo​glą​dał ku gru​pie koło kon​so​li, gdzie gło​wa Ade​li pod pry​zma​tycz​ny​mi szkła​mi ży​ran​do​la zda​wa​ła się pro​mie​nieć. Lady Wil​liam, prze​chy​lo​na w fo​te​lu, po​licz​kiem opie​ra​ła się na ręku w po​zie chęt​nej słu​chacz​ki. Co​smo wy​czuł, że chcia​ła, aby po​wie​dział wię​cej, lecz wy​da​ło mu się, że nic wię​cej nie ma do po​wie​dze​nia. Uciekł się do uwag na​tu​ry ogól​nej. – Chłop​cy, są​dzę, to bar​dzo głu​pie stwo​rze​nia. Jed​nak nie by​łem na tyle głu​pi, żeby nie zda​wać so​bie spra​wy, że Ade​la d’Ar​mand jest bar​dzo in​te​li​gent​na i cał​kiem od​mien​na od nas. Już przez samą de​li​kat​ność trzy​ma​ła się na ubo​czu. A przy tym Hen​riet​ta i ja by​li​śmy mło​dzi. Sio​strze i mnie wy​da​wa​ła się pra​wie do​ro​słą. W tym wie​ku parę lat sta​no​wi dużą róż​ni​cę. Wkrót​ce po jej od​jeź​dzie, my, dzie​ci, usły​sze​li​śmy, że wy​szła za mąż. Wte​dy wy​da​ła się nam stra​co​na. Nie​ba​wem wy​je​cha​ła do Fran​cji, a gdy raz się tam zna​la​zła, była na​praw​dę stra​co​na. Gdy pod​ów​czas ob​ró​ci​ło się oczy ku Fran​cji, nie wi​dzia​ło się bo​daj nic prócz Na​po​le​ona. A po​tem to mał​żeń​stwo. Hra​bi​na de Mon​te​ves​so to dla nas nie zna​czy​ło nic. Przy​by​łem tu spo​dzie​wa​jąc się spo​tkać oso​bę obcą. Co​smo po​wścią​gnął się. Nie po​tra​fił​by po​wie​dzieć, czy lady Wil​liam sły​sza​ła, co mó​wił, a na​wet, czy w ogó​le go słu​cha​ła, jed​nak za​py​ta​ła: – Pan nig​dy nie spo​tka​łeś się z hra​bią He​lio​nem? – Nie mam naj​lżej​sze​go po​ję​cia o tym czło​wie​ku. Nie ma go w sa​lo​nie, czy

też jest? Jak wy​glą​da? Na​iw​ne za​cie​ka​wie​nie mło​de​go przy​ja​cie​la hra​bi​ny de Mon​te​ves​so zda​wa​ło się ba​wić lady Wil​liam, lecz po​wie​dzia​ła obo​jęt​nie: – Hra​bia He​lion jest pa​nem ogrom​nej for​tu​ny, zdo​by​tej gdzieś w In​diach. Jest da​le​ko star​szy od swej żony. Wię​cej niż dwu​krot​nie. – Co​smo oka​zał zdzi​wie​nie, a lady Wil​liam do​da​ła na​tu​ral​nym to​nem: – Cały świat wie oczy​wi​ście, że Ade​la jest wzo​ro​wą żoną. Co​smo uchwy​cił naj​lżej​szy na​cisk po​ło​żo​ny na te sło​wa i po​my​ślał so​bie: „To zna​czy, że nie jest szczę​śli​wa i że w wiel​kim świe​cie wia​do​mo o tym.” Lecz w tym cza​sie kil​ku męż​czyzn zbli​ży​ło się do tam​tej gru​py i kon​wer​sa​cja sta​ła się ogól​na. Opu​ścił miej​sce u boku lady Wil​liam i zo​stał przez Ade​lę za​pre​zen​to​wa​ny kil​ku oso​bom. Wśród nich była de​li​kat​na mło​da ko​bie​ta we wspa​nia​łym stro​ju, o z lek​ka ży​dow​skich ry​sach. Za​cho​wy​wa​ła się z dziw​ną nie​śmia​ło​ścią i nie​le​d​wie bała się mó​wić, choć była żoną ge​ne​ra​ła, hra​bie​go Bub​ny, głów​no​do​wo​dzą​ce​go woj​ska​mi au​striac​ki​mi i re​pre​zen​tan​ta Au​strii przy tu​ryń​skim dwo​rze. Zwy​kła ma​da​me Fer​ra​ti – tak przy​najm​niej Co​smo do​sły​szał jej na​zwi​sko – dama… z bia​łą roz​rzu​co​ną fry​zu​rą, od​zna​cza​ła się agre​syw​ny​mi ma​nie​ra​mi. Co​smo za​uwa​żył w mia​rę trwa​nia re​cep​cji, że na​rzu​ca​ła się lady Wil​liam. Lecz uprzej​mie obo​jęt​nej lady Wil​liam nic nie wy​pro​wa​dza​ło z rów​no​wa​gi. Mar​kiz od​szedł od kon​so​li i usiadł przy ma​łej ma​da​me Bub​na. Mu​siał to zro​bić, po​my​ślał Co​smo, le​ża​ło to w jego cha​rak​te​rze. Wkrót​ce po za​po​zna​niu się z mło​dym czło​wie​kiem o po​waż​nym spo​so​bie by​cia i ze zło​śli​wym bły​skiem w oczach, pierw​szym se​kre​ta​rzem am​ba​sa​dy, Co​smo usły​szał od nie​go, iż żona ge​ne​ra​ła nie by​ła​by na​tu​ral​nie przyj​mo​wa​na w wie​deń​skim to​wa​rzy​stwie i na tym po​le​ga ta​jem​ni​ca, dla​cze​go Bub​na trzy​ma się tak dłu​go przy wło​skim do​wódz​twie, choć mi​nę​ły cza​sy wo​jen​ne. Był oczy​wi​ście za​ko​cha​ny w żo​nie. Dwa razy na ty​dzień wy​da​wał na jej cześć bale na koszt tu​ryń​skie​go ma​gi​stra​tu. Sta​ry Bub​na to łu​pież​ca w

wiel​kim sty​lu, lecz poza tym par​fa​it ga​lant hom​me i uzdol​nio​ny do​wód​ca. Bo​na​par​te lu​bił go bar​dzo. Bub​na był je​dy​nym przy​ja​cie​lem, ja​kie​go Bo​na​par​te miał w tym sa​lo​nie. Se​kre​tarz am​ba​sa​dy ro​zu​miał przez to oso​bi​stą sym​pa​tię, jaką czło​wiek może ży​wić do czło​wie​ka. Gdy przed laty Bub​na był w Pa​ry​żu, po​zo​sta​wał na bar​dzo przy​ja​znej sto​pie z ce​sa​rzem. Bo​na​par​te po​tra​fił po​ła​sko​tać czy​jąś am​bi​cję. War​to było po​sie​dzieć do póź​na w noc, by usły​szeć, jak Bub​na mówi o Bo​na​par​tem. – In​for​mu​ję tak pana – za​koń​czył se​kre​tarz – wi​dząc, że cie​szy się pan za​ufa​niem tu obec​nych mar​ki​za d’Ar​mand i ma​da​me de Mon​te​ves​so. Od​szedł na roz​mo​wę z kim in​nym, a wkrót​ce po​tem ma​da​me de Mon​te​ves​so, mi​ja​jąc Co​sma z bli​ska, szep​nę​ła mu: „Po​zo​stań do koń​ca”, i ode​szła nie cze​ka​jąc na od​po​wiedź. Co​smo wśród wszyst​kich tych za​ję​tych oży​wio​ną kon​wer​sa​cją grup czuł się ra​czej sa​mot​ny, obcy my​ślom, ja​ki​mi się dzie​li​li. Nie po​tra​fił​by po​dzie​lać na wskroś oso​bi​stych obaw i na​dziei oraz ro​ja​li​stycz​no-le​gi​ty​mi​stycz​ne​go en​tu​zja​zmu tych he​rol​dów po​rząd​ku rze​czy, po​cho​wa​ne​go przed ćwierć​wie​czem, a oto pa​ra​du​ją​ce​go zno​wu, ni​czym uró​żo​wa​ny i upu​dro​wa​ny trup, sy​mu​lu​ją​cy ży​cie i ze​mstę. Po​tem przy​szło mu na myśl, że praw​do​po​dob​nie w tym sa​lo​nie nie ma miej​sca na nic in​ne​go prócz skan​da​li, po​nu​rych plo​tek, try​wial​nych i ma​łost​ko​wych in​tryg. Po cóż miał się obu​rzać? Ba​wi​ła go na​wet wła​sna rola, a oglą​da​jąc się wo​ko​ło w po​błaż​li​wym uspo​so​bie​niu, spo​strzegł, że naj​bli​żej zna​lazł się tej cu​dacz​nej dziew​czy​ny z okrą​gły​mi ocza​mi. Na si​wym nie​wy​god​nym ta​bo​re​cie sie​dzia​ła nie​ru​cho​mo jak dzi​kus w nie​wo​li. Zie​lo​ną fal​ba​nia​stą spód​ni​cę roz​ło​ży​ła na obie stro​ny ta​bo​re​tu. Jej czar​ny sta​nik był głę​bo​ko wy​cię​ty, jej na​gie ra​mio​na mło​do​cia​no za​czer​wie​nio​ne i nie​do​kształ​co​ne. Wło​sy mia​ła gład​ko upię​te, scze​sa​ne z czo​ła na wzór por​tre​tów XV stu​le​cia. „Dla​cze​go ją ubie​ra​ją jak cu​da​ka? – my​ślał Co​smo. – To nie mógł być po​mysł Ade​li. Może sa​me​go hra​bie​go. Ale i to nie​praw​do​po​dob​ne. Być może to

jej wła​sny okrop​ny gust. Lecz w ta​kim ra​zie na​le​ży z tym wal​czyć.” Po​my​ślał so​bie, że nie by​ło​by nie​wła​ści​we, gdy​by po​mó​wił z bra​ta​ni​cą pana domu. Spró​bu​je wy​sła​wiać się po​tocz​nym ję​zy​kiem wło​skim. Z po​czu​ciem, że waży się na ry​zy​kow​ny eks​pe​ry​ment, prze​su​nął się za ple​ca​mi dziew​czy​ny, siadł tuż obok niej i cze​kał. Mu​sia​ła zdać so​bie spra​wę z jego obec​no​ści. W koń​cu od​wró​ci​ła gło​wę i spoj​rza​ła mu pro​sto w twarz, a gdy raz wle​pi​ła w Co​sma oczy, już nie pró​bo​wa​ła ich od​wró​cić. Co​smo wy​gło​sił do​bra​ny​mi sło​wy kom​ple​ment o jej suk​ni, co przy​ję​ła z ka​mien​nym mil​cze​niem. Jej kar​mi​no​we war​gi bar​dzo dłu​go po​zo​sta​ły rów​nie nie​ru​cho​me jak jej okrą​głe czar​ne oczy. Rap​tem ozwa​ła się ci​chym gło​sem, nie​zwy​kłym ak​cen​tem, któ​ry Co​smo uznał za pie​monc​ki, i z prze​kor​nym try​um​fem: – Wie​dzia​łam, że bę​dzie mi w tym do twa​rzy. Tak pan są​dzi? Cała jej oso​bo​wość mia​ła tak agre​syw​ny cha​rak​ter, że Co​smo, za​sko​czo​ny i uba​wio​ny, po​twier​dził czym prę​dzej. – Nie​za​wod​nie – w oba​wie, żeby mu nie sko​czy​ła do oczu. Po​ka​za​ła zęby w uśmie​chu peł​nym bar​ba​rzyń​skie​go za​do​wo​le​nia z sie​bie i te​mat zo​stał wy​czer​pa​ny. Co​smo po​sta​no​wił po​skro​mić ją nie​wzru​szo​nym wzro​kiem, lecz wnet po​ża​ło​wał tego. Był pe​wien, że nie ona pierw​sza od​wró​ci oczy. Nie​wąt​pli​wie. Po​kry​wa​jąc zmie​sza​nie, ro​zej​rzał się nie​dba​le po sa​lo​nie, uśmiech​nął się miło i po​wie​dział: – Stry​ja si​gno​ri​ny tu nie ma. Czy będę miał przy​jem​ność zo​ba​cze​nia go dziś wie​czór? – Nie – po​wie​dzia​ła. – Nie zo​ba​czysz go pan dzi​siaj wie​czór. Ale on wie, że by​łeś tu dziś rano. Było to, praw​dę mó​wiąc, no​wo​ścią dla Co​sma, lecz od​po​wie​dział bez na​my​słu i z zu​peł​ną obo​jęt​no​ścią: – Cze​muż by nie miał wie​dzieć? Pew​nie po​wie​dzia​ła mu ma​da​me de Mon​te​ves​so. Zna​łem cio​cię si​gno​ri​ny, kie​dy była młod​sza od pani.

– Skąd pan wie, ile mam lat? Co​smo py​tał sie​bie w du​chu, czy te jej czar​ne oczy nig​dy nie mru​gną. – Wiem, że si​gno​ri​na nie ma stu lat. To ode​zwa​nie się uzna​ła snadź za ko​micz​ne, gdyż uszu Co​sma do​szedł ci​chy chi​chot, ten głup​ko​wa​ty za​zwy​czaj dźwięk był w da​nym wy​pad​ku ja​kiś nie​po​ko​ją​cy. – Stry​jen​ka nie po​wie​dzia​ła – oświad​czy​ła szorst​kim gło​sem – ja po​wie​dzia​łam stry​jo​wi. Z rana na​pa​trzy​łam się dość na pana. Dla​cze​goś pan nie pa​trzył na mnie? – Ba​łem się być nie​dy​skret​ny – od​po​wie​dział gład​ko, nie zdra​dza​jąc swe​go zdu​mie​nia. – Co za głup​stwo – za​uwa​ży​ła wzgar​dli​wie. – A i dzi​siej​sze​go wie​czo​ru! Cały czas pa​trzy​łam na pana, a pan mia​łeś oczy tyl​ko dla tych jędz, jed​nej po dru​giej. – Wszyst​kie damy w tym sa​lo​nie są wprost cza​ru​ją​ce – rzekł Co​smo. – Kła​miesz pan. Su​po​nu​ję, że nic in​ne​go nie ro​bisz od rana do wie​czo​ra. – Przy​kro mi, że si​gno​ri​na ma tak złą o mnie opi​nię, lecz, sko​ro już tak jest, czy nie le​piej zro​bię od​cho​dząc? – Le​d​wiem na pana spoj​rza​ła, wie​dzia​łam, że pan jest tego po​kro​ju. – I czyś, si​gno​ri​na, za​ko​mu​ni​ko​wa​ła to swo​je zda​nie stry​jo​wi? – spy​tał Co​smo. Ta dziew​czy​na ty​leż mo​gła go ob​ra​zić, co nie​tre​so​wa​ne zwie​rzę. W jej upo​rczy​wym wej​rze​niu nie za​szła zmia​na, tyl​ko w ogól​nym za​cho​wa​niu się na​stą​pi​ło chwi​lo​we od​prę​że​nie. – Nie. Alem po​sta​ra​ła się po​wie​dzieć mu, że pan je​steś bar​dzo przy​stoj​nym dżen​tel​me​nem… Bo je​steś bar​dzo przy​stoj​nym dżen​tel​me​nem. Nie tyle zdzi​wi​ło Co​sma ta​kie oświad​cze​nie pro​sto w oczy, ile myśl, któ​ra bły​ska​wicz​nie prze​mknę​ła mu przez gło​wę, iż to, co usły​szał, było rów​nie okrop​ne jak po​są​dze​nie, że on na​da​je się do zje​dze​nia. Dłuż​szą chwi​lę pa​-

trzył na dziew​czy​nę bez za​mia​ru zmu​sze​nia jej do od​wró​ce​nia oczu. Nie ba​wi​ło go to. By​najm​niej. Spy​tał: – Gdzie si​gno​ri​na przy​szła na świat? – Skąd mogę wie​dzieć? W gó​rach. Tak mi się wi​dzi. Gdzieś, do​kąd pan nig​dy się nie udasz. Co to pana ob​cho​dzi? Co​smo prze​pro​sił za nie​dy​skre​cję, co spo​tka​ło się z pew​ne​go ro​dza​ju po​gar​dli​wym nie​zro​zu​mie​niem. Ozwa​ła się po prze​rwie: – Ani jed​na z tych jędz, mło​dych czy sta​rych, nie od​zy​wa się do mnie nig​dy. A na​wet pan nie chcia​łeś ze mną mó​wić. Ode​zwa​łeś się tyl​ko do mnie… Och, nie! Wiem, dla​cze​go prze​mó​wi​łeś pan do mnie. – Dla​cze​go prze​mó​wi​łem do pani? – spy​tał Co​smo, sam się gło​wiąc nad tym. – Nie ze​chce mi pani po​wie​dzieć? Na jędr​nej, za​okrą​glo​nej twa​rzy o sil​nych ru​mień​cach za​szła mi​ni​mal​na zmia​na, ni​czym brzask prze​bu​dzo​nej chy​tro​ści, a szorst​ki, nie​co głu​chy głos wy​do​był się spo​mię​dzy warg czer​wo​nych, ma​ją​cych ty​leż po​wa​bu, co ma​lo​wa​ne usta rzeź​by z drze​wa. – Je​że​li​bym po​wie​dzia​ła panu, był​byś rów​nie mą​dry jak i ja. – Cóż to szko​dzi​ło​by, gdy​bym był rów​nie mą​dry jak si​gno​ri​na? – spy​tał Co​smo, si​ląc się na ton żar​to​bli​wy, lecz tak nie​udol​nie, że sam uznał tę pró​bę za chy​bio​ną. – Gdy​byś pan był tak mą​dry jak ja, nig​dy nie przy​szedł​byś wię​cej do tego domu, a ja nie chcę, że​byś trzy​mał się z dala – pa​dło w od​po​wie​dzi z wro​gą in​to​na​cją. Co​smo rzekł: – Si​gno​ri​na nie chce!… No, w każ​dym ra​zie nie dyk​tu​je jej to życz​li​wość, więc i nie dzię​ku​ję za to. W jak naj​uprzej​miej​szy po​wie​dział to spo​sób. Za​uwa​żył, że go​ście za​czy​na​ją się roz​cho​dzić, i do​strzegł ką​tem oka, że nikt nie opu​ścił sa​lo​nu bez

spoj​rze​nia w ich kie​run​ku. Po​tem po​że​gna​nie lady Wil​liam wy​wo​ła​ło ogól​ne po​ru​sze​nie i dało oka​zję Co​smo​wi do po​wsta​nia i od​da​le​nia się. Lady Wil​liam ob​da​rzy​ła go ła​ska​wym ski​nie​niem gło​wy, a mar​kiz pod​szedł i przed​sta​wił go ge​ne​ra​ło​wi, hra​bie​mu Bub​na, w ostat​niej chwi​li kie​dy ten dys​tyn​go​wa​ny per​so​nat spo​so​bił się do wy​pro​wa​dze​nia swej żony. Wszy​scy po​wsta​li i po raz pierw​szy Co​smo czuł się nie ob​ser​wo​wa​ny. Na dys​kret​ny znak hra​bi​ny de Mon​te​ves​so po​su​nął się z na​tu​ral​ną swo​bo​dą w stro​nę za​mknię​tych bia​ło-zło​tych drzwi, zna​nych so​bie z pierw​szej wi​zy​ty. Od​wró​cił się, bę​dąc tak ich bli​sko, że mógł się​gnąć klam​ki. Zo​ba​czył ple​cy go​ści wy​cho​dzą​cych po​wo​li. Ade​la od​wró​ci​ła ku nie​mu gło​wę z po​ta​ku​ją​cym ski​nie​niem. Zro​zu​miał ten gest, nie wa​hał się dłu​żej, otwo​rzył drzwi i prze​śli​znął się przez nie, ma​jąc wra​że​nie, że nie zo​sta​ło to przez ni​ko​go za​uwa​żo​ne. Rze​czy​wi​ście tak było. Zna​lazł się w bu​du​arze ma​da​me de Mon​te​ves​so, w któ​rym przy​ję​ła go te​goż po​ran​ka.

IV

Ci​cho za​mknął za sobą drzwi i sta​nął mię​dzy nimi i pa​ra​wa​nem. Spo​dzie​wał się, że Ade​la wnet po​dą​ży za nim. Co mo​gło​by ją za​trzy​mać? Lecz przy​po​mniał so​bie nie​zwy​kłe roz​mia​ry tej am​fi​la​dy sa​lo​nów re​cep​cyj​nych. Wi​dział w Pa​ry​żu nie​któ​re apar​ta​men​ty, lecz nie tak dłu​gie. Sta​ry mar​kiz nie​wąt​pli​wie od​pro​wa​dzał małą ma​da​me Bub​na aż do drzwi przed​po​ko​ju. Am​ba​sa​dor ar​cy​chrze​ści​jań​skie​go kró​la nie mógł za​nie​dbać świad​cze​nia ty|ch aten​cji re​pre​zen​tan​to​wi jego apo​stol​skiej mo​ści i głów​no​odo​wo​dzą​ce​mu sił zbroj​nych Au​strii. Chrze​ści​jań​ski król, jego apo​stol​ska mość – wszyst​kie te za​to​pio​ne gło​wy wy​ska​ki​wa​ły z ustę​pu​ją​cej po​wo​dzi. Wy​obra​ził so​bie tych dwo​je z ich nie​skom​pli​ko​wa​ną men​tal​no​ścią i no​bli​wy​mi ma​nie​ra​mi: mar​kiz im​po​nu​ją​cy i po​sta​rza​ły, a u jego boku wier​na swym obo​wiąz​kom cór​ka, pro​mien​no​gło​wa, o kształ​tach bo​gi​ni. Zda​wa​ło się nie do wia​ry, iż tych dwo​je ule​gło rów​nież swe​go cza​su za​to​pie​niu. Wszy​scy ci lu​dzie byli tyl​ko za​baw​ka​mi – roz​wa​żał Co​smo bez​na​mięt​nie. – Ale kto czy co nimi igra? – wy​wiódł myśl śmia​łą i utknął na niej, za​in​try​go​wa​ny ku​glar​stwem tego wszyst​kie​go na po​do​bień​stwo wi​dza te​atral​ne​go, przy​glą​da​ją​ce​go się zmia​nom in​sce​ni​za​cji. Gdzież jed​nak po​dzie​li się tam​ci? Każ​dej chwi​li mo​gła otwo​rzyć drzwi. Czy dla​te​go ka​za​ła mu po​zo​stać po odej​ściu in​nych go​ści, żeby z nim po​mó​wić sam na sam? Ależ tak, oczy​wi​ście. Co​smo nie za​sta​na​wiał się, o czym chcia​ła z nim mó​wić. Nie dzi​wił się temu. Był sub​tel​nie wzru​szo​ny na po​do​bień​stwo czło​wie​ka, ocze​ku​ją​ce​go przy​obie​ca​nej chwi​li szczę​ścia nie​okre​ślo​ne​go ro​dza​ju. Wszyst​ko to, ra​zem wziąw​szy, nie było wstrzą​sa​ją​ce. Było tyl​ko roz​kosz​nie emo​cjo​nu​ją​ce.

Wy​zna​czy​ła mu tête-à-tête, to ja​sne – my​ślał zmie​rza​jąc w głąb bu​du​aru. Pa​no​wa​ło tu przy​jem​ne cie​pło. Co​kol​wiek mia​ła​by do po​wie​dze​nia, bę​dzie to cu​dow​ne ze wzglę​du na bar​wę jej gło​su. Bę​dzie jej pa​trzył w oczy. Nie onie​śmie​la​ła go. Nie​po​dob​na mieć dość tego pa​trze​nia. Ko​niec koń​ców, roz​my​ślał, uba​wio​ny, to tyl​ko Ade​la, Ad… Wą​tek w skry​to​ści du​cha pro​wa​dzo​ne​go dys​kur​su urwał się, jak no​żem uciął; Co​smo spo​strzegł bo​wiem na ma​lo​wa​nej ka​nap​ce męż​czy​znę, pa​trzą​ce​go na nie​go w zu​peł​nym mil​cze​niu i bez naj​mniej​sze​go po​ru​sze​nia. Hra​bia He​lion, wszedł​szy do bu​du​aru żony wcze​śniej, niż go się spo​dzie​wa​ła, nie spusz​czał oka z pa​ra​wa​nu od chwi​li, gdy usły​szał otwie​ra​nie i za​mknię​cie drzwi. Sie​dział z jed​ną ręką spo​czy​wa​ją​cą na lę​dź​wiach, a w dru​giej trzy​ma​jąc nu​mer ja​kiejś ga​ze​ty zwi​sa​ją​cej aż na po​sadz​kę. I wła​śnie ten ar​kusz, choć nie​zbyt wiel​kie​go for​ma​tu, ścią​gnął uwa​gę Co​sma, któ​ry prze​no​sząc z nie​go wzrok do​strzegł upier​ście​nio​ne brą​zo​we pal​ce, chu​de łyd​ki w je​dwab​nych poń​czo​chach i trze​wi​ki z glan​so​wa​nej skó​ry na skrzy​żo​wa​nych sto​pach. W na​stęp​nym mgnie​niu oka Co​smo uzu​peł​nił swe spo​strze​że​nia. Zo​ba​czył sze​ro​ką, lecz szczu​płą twarz; rzekł​byś, po​cią​ga​no ją tak dłu​go so​kiem orze​cho​wym, że po​zo​stał na niej na​lot brą​zu, mimo prze​świe​ca​nia na​tu​ral​nej bla​do​ści cery. Ten sam od​cień się​gał po sam łysy czu​bek gło​wy. Lecz na​praw​dę nie​zwy​kłe były wło​sy: dwa pa​sma czer​ni za obu skro​nia​mi nie​wąt​pli​wie far​bo​wa​ne. Co​smo nie miał naj​mniej​szych wąt​pli​wo​ści, kim był ten męż​czy​zna, któ​ry wła​śnie wstał, wy​pro​sto​wał w ca​łej dłu​go​ści swą ko​ści​stą po​stać, prę​żąc się sztyw​no, po żoł​nier​sku, jak​by przez pierś bie​gły mu skrzy​żo​wa​ne pasy, a na ple​cach cię​żył tor​ni​ster z cie​lę​cej skó​ry. „Gre​na​dier” – po​my​ślał Co​smo wstrzą​śnię​ty tym nie​spo​dzie​wa​nym spo​tka​niem, któ​re roz​gnie​wa​ło go, jak​by zo​stał wcią​gnię​ty w pu​łap​kę. Nie mógł jed​nak po​jąć, dla​cze​go ten czło​wiek robi na jego wi​dok tak okrop​ną minę. Całą fi​zjo​no​mię miał ścią​gnię​tą kon​wul​syj​nie, usta, po​licz​ki, na​wet oczy ob​ję​te dziw​nym

spa​zmem. Naj​okrop​niej​sze ze wszyst​kie​go, że to nie mi​ja​ło… Ależ to uśmiech, do​my​ślił się Co​smo z uczu​ciem ulgi tak na​głej, że od​bi​ła się na jego twa​rzy mi​mo​wol​nym – uśmie​chem. Na​tych​miast twarz hra​bie​go He​lio​na od​zy​ska​ła nor​mal​ny wy​gląd, Co​smo po raz pierw​szy usły​szał jego głos. Był do​no​śny, nie​wy​raź​ny i uro​czy​sty, a za​ra​zem sztyw​ny; sło​wem, głos, któ​ry pa​so​wał do ca​łe​go spo​so​bu by​cia tego czło​wie​ka. Cze​ka w bu​du​arze hra​bi​ny, żeby za​wrzeć zna​jo​mość z Co​smą, po​wie​dział hra​bia He​lion, lecz z taką czuj​no​ścią w oczach, jak​by to było do​nio​słe oznaj​mie​nie, on zaś był nie​spo​koj​ny, jak zo​sta​nie przy​ję​te. Kom​plet​nie po​zio​my dże​to​wo-czar​ny wąs, two​rząc kre​chę pod sze​ro​kim u na​sa​dy, a cien​kim w koń​cu no​sem, nada​wał hra​bie​mu He​lio​no​wi rys ko​mi​zmu; na ogół zdra​dzał on zbyt sil​ną in​dy​wi​du​al​ność, aby Co​smo mógł w nim wi​dzieć tyl​ko męża Ade​li, trud​no mu było wy​obra​zić go so​bie w tej roli. Fakt ten wy​my​kał się ja​koś Co​smie. Za​cho​wał do​sko​na​le rów​no​wa​gę du​cha i po​wie​dział, że sam za​da​wał so​bie py​ta​nie, czy bę​dzie miał przy​jem​ność po​zna​jo​mie​nia się z hra​bią tego wie​czo​ru; obaj usie​dli. – Za​ję​cia moje za​trzy​ma​ły mnie dziś do póź​na – rzekł hra​bia. – Przy​był ku​rier. Wska​zał ręką ga​ze​tę na po​sadz​ce, a Co​smo spy​tał, czy są ja​kieś wia​do​mo​ści. – W ga​ze​cie nie ma. W każ​dym ra​zie nic cie​ka​we​go. Świat pe​łen jest próż​no​ści i skan​da​li, po​gło​sek o kon​spi​ra​cji. Nic prócz śmie​cia. Ni​ko​go nie znam z tych lu​dzi, któ​rych co dzień wy​mie​nia​ją ga​ze​ty. To ra​czej dzie​dzi​na mo​jej żony. Już od lat, dzie​sięć mie​się​cy rocz​nie spę​dza w Pa​ry​żu lub pod Pa​ry​żem. Ja je​stem pro​win​cju​szem. Zaj​mu​ję się sie​ro​ciń​cem, któ​ry ufun​do​wa​łem w mym kra​ju ro​dzin​nym. Bu​du​ję też przy​tu​łek dla… Po​wstał rap​tow​nie, trze​ma kro​ka​mi do​tarł do ko​min​ka i od​wró​cił się do​kład​nie jak żoł​nierz w szy​ku kom​pa​nii, wy​ko​nu​ją​cy zwrot w tył. No​sił gra​na​-

to​wy tu​żu​rek, roz​cho​dzą​cy się z przo​du i dłu​go​po​ły, strój na wzór mun​du​ru, choć z naj​lep​sze​go ma​te​ria​łu i moc​no gar​ni​ro​wa​ny zło​tem, tak samo jak jego je​dwab​na ka​mi​zel​ka. Co​smo przy​po​mniał so​bie za​sły​sza​ną po​gło​skę o służ​bie hra​bie​go de Mon​te​ves​so w wie​lu ar​miach, nim król Pie​mon​tu nadał mu ran​gę ge​ne​ral​ską. Był wy​musz​tro​wa​ny. Co​sma ogar​nę​ła cie​ka​wość, czy kie​dy do​sta​ły mu się pał​ki. Był to awan​tur​nik woj​sko​wy naj​po​spo​lit​sze​go typu. Nie​któ​rzy z nich po​wra​ca​li z for​tu​ną, na​by​tą dzię​ki gra​bie​ży i in​try​gom – a cza​sem i praw​dzi​wym zdol​no​ściom pew​ne​go ro​dza​ju – w służ​bie wschod​nich dwo​rów, peł​nych splen​do​ru i zbrod​ni, ty​ra​nii i zdrad, i po​nu​rych dra​ma​tów na tle am​bi​cji lub mi​ło​ści. „Tym jest i ni​czym in​nym” – do​bit​nie po​wie​dział so​bie w du​chu, pa​trząc na sztyw​ną po​stać opar​tą o ko​mi​nek. Na​tu​ral​nie bo​gac​twa zdo​był w In​diach. God​ne uwa​gi było, że zdo​łał ujść cało ze swy​mi łu​pa​mi lub z ich czę​ścią, bądź co bądź tak znacz​ną, że umoż​li​wi​ła mu od​gry​wa​nie roli w to​wa​rzy​stwie i oże​nie​nie się z Ade​lą d’Ar​mand w An​glii. To tyl​ko z po​wo​du re​wo​lu​cji. W mo​nar​chi​stycz​nej Fran​cji nie miał​by naj​mniej​szych szans, a na​wet przy ów​cze​snym sta​nie rze​czy zy​skał je so​bie dzię​ki wstręt​ne​mu roz​luź​nie​niu oby​cza​jów lon​dyń​skie​go to​wa​rzy​stwa, skłon​ne​mu przyj​mo​wać ob​cych dla ich bo​gac​twa. Zmu​sza​jąc się do za​ję​cia sta​no​wi​ska wo​bec tej po​dej​rza​nej oso​bi​sto​ści, męża Ade​li, Co​smo wście​kał się na lek​ko​myśl​ne to​le​ro​wa​nie cu​dzo​ziem​ców, cha​rak​te​ry​stycz​ne dla pew​nych odła​mów so​sje​ty Lon​dy​nu. Było to po pro​stu obu​rza​ją​ce. – Gdzie, u dia​bła, może być moja żona? Co​smo drgnął na te sło​wa, choć nie były wy​po​wie​dzia​ne bar​dzo gło​śno. Nie​mal au​to​ma​tycz​nie od​po​wie​dział: „Nie wiem”, i za​uwa​żył, że hra​bia He​lion wle​pił w nie​go oczy w dziw​nie tępy spo​sób. – Na​praw​dę za​cho​dzę w gło​wę – mruk​nął po​ru​sza​jąc się nie​spo​koj​nie, choć stał wciąż opar​ty łok​ciem na bla​cie ko​min​ka. – Tra​pi mnie to na​tu​ral​-

nie, boć nie wia​do​mo, cze​mu mu​si​my tu cze​kać na nią. Nie spo​strze​głem się, że wy​po​wie​dzia​łem myśl moją na głos. Miesz​ka​łem tyle lat wśród lu​dzi, nie ro​zu​mie​ją​cych ja​kie​go​kol​wiek eu​ro​pej​skie​go ję​zy​ka – ba, mia​łem ich set​ki w moim pa​ła​cu, w Sindh – i na​by​łem zwy​cza​ju mó​wie​nia do sie​bie, choć panu może się to wy​dać dziw​ne. – Tak – po​twier​dził Co​smo z miną nie​wi​niąt​ka. – Su​po​nu​ję, że na​by​wa się wszel​kie​go ro​dza​ju dzi​wacz​nych przy​zwy​cza​jeń w tych od​le​głych kra​inach. My w An​glii mamy kla​sę lu​dzi, któ​rzy wra​ca​ją wzbo​ga​ce​ni z In​dii. Zwą ich na​ba​ba​mi. Nie​któ​rzy z nich mają naj​bar​dziej nie​mi​łe przy​zwy​cza​je​nia. Na nie​szczę​ście samo ich bo​gac​two… – Nic nie da się po​rów​nać z bo​gac​twem – prze​rwał mu hra​bia He​lion po żoł​dac​ku i za​milkł, a po chwi​li pod​jął to​nem czło​wie​ka skła​da​ją​ce​go mel​du​nek: – Kie​dy by​łem w An​glii, mia​łem za​szczyt roz​ma​wia​nia z wie​lu wpły​wo​wy​mi ludź​mi. Byli dla mnie bar​dzo uprzej​mi. Nie za​uwa​ży​łem, żeby lek​ce​wa​ży​li bo​gac​twa. Każ​de zda​nie pa​da​ło z jego ust krót​ko, ode​rwa​nie, lecz ja​snym było, że nie z ob​raź​li​wą in​ten​cją. Te oświad​cze​nia po​cho​dzi​ły wi​docz​nie z głę​bo​kie​go prze​ko​na​nia, a kie​dy hra​bia je wy​po​wia​dał, czo​ło ora​ły mu po​zio​me bruz​dy świad​czą​ce o wy​sił​ku my​śli. Co​smo za​da​wał so​bie py​ta​nie: „A może on w grun​cie rze​czy jest bar​dzo głu​pi?” Oczy pod wy​so​ki​mi łu​ka​mi brwi ro​bi​ły wra​że​nie wy​bla​kłych i bez​myśl​nych. – Mam na my​śli furę pie​nię​dzy – roz​po​czął znów mon​sieur de Mon​te​ves​so. – A nie wa​sze oszczęd​no​ści i du​sie. Pie​niądz, któ​ry się zdo​by​wa zu​chwa​le i w ta​kiej ob​fi​to​ści, że moż​na so​bie po​zwo​lić na hoj​ność. „Ura​czy mnie wul​gar​ny​mi prze​chwał​ka​mi” – my​ślał Co​smo. Wzdy​chał, żeby przy​by​ła Ade​la i prze​rwa​ła to tête-à-tête, tak bar​dzo od​mien​nie od spo​dzie​wa​ne​go. – Wie​rzę, że są bar​dzo uży​tecz​ne – przy​znał z wy​nio​słym lek​ce​wa​że​niem,

co, przy​pusz​czał, po​ło​ży, kres roz​mo​wie na ten te​mat. Lecz hra​bia Mon​te​ves​so ob​sta​wał przy swo​im. – Nic pan nie może o tym wie​dzieć – stwier​dził i do​dał nie​spo​dzie​wa​nie: – Pie​nią​dze ro​dzą na​wet po​my​sły. Mnó​stwo po​my​słów. Bie​da z tym, że nie​któ​re z nich mogą się oka​zać god​ne po​tę​pie​nia. Nie in​a​czej. Na​tu​ral​nie w bo​gac​twie kry​je się nie​bez​pie​czeń​stwo, lecz cóż z tego? – Chy​ba nie, gdy jest uży​te na do​bro​czyn​ność, jak je hra​bia uży​wasz – rzekł Co​smo z grzecz​ną obo​jęt​no​ścią. Przy​pusz​czał, że to bę​dzie ostat​nie sło​wo w tym przed​mio​cie, lecz hra​bia de Mon​te​ves​so nie dał się zbić z tro​pu. – Przy​spa​rza​ją czło​wie​ko​wi kło​po​tów – rzekł. – Na przy​kład ten mój sie​ro​ci​niec to do​praw​dy pla​ców​ka na wiel​ką ska​lę. Usi​łu​ję stać się do​bro​dzie​jem mych stron ro​dzin​nych, lecz świad​czyć do​bro​dziej​stwa chcę na mój wła​sny spo​sób. Otóż od cza​su Re​stau​ra​cji księ​ża sta​ra​ją się na tym po​ło​żyć rękę. Chcą ob​ró​cić to dzie​ło na chwa​łę bożą i na usłu​gi re​li​gii. Dość na​pa​trzy​łem się re​li​gii, że​bym nie wie​dział, do cze​go to pro​wa​dzi. Za​le​d​wie król wje​chał do Pa​ry​ża, już bi​skup wy​tknął mi, że nie ma w sie​ro​ciń​cu ka​pli​cy, i za​pro​po​no​wał jej wy​bu​do​wa​nie oraz wy​zna​cze​nie ka​pe​la​na. Ten bi​skup to… Na​gle pod​niósł oczy, co u nie​go wy​glą​da​ło na za​dar​cie gło​wy, i Co​smo zdał so​bie spra​wę, że Ade​la jest obec​na, choć nie uchwy​cił do​tych​czas na​wet sze​le​stu jej suk​ni. Wstał spiesz​nie. Na​stą​pi​ło krót​kie mil​cze​nie. – Wi​dzę, że zna​jo​mość za​war​ta – po​wie​dzia​ła pa​trząc to na jed​ne​go, to na dru​gie​go. Po​pa​trzy​ła dłu​żej na Co​sma i od​wró​ci​ła się do męża: – Nie wie​dzia​łam, że już tu bę​dziesz. Mu​sia​łam od​pro​wa​dzić ojca do jego po​ko​ju. By​ła​bym tu wcze​śniej, ale mnie za​trzy​mał. – Znów zwró​ci​ła się do Co​sma: – Pan mi wy​ba​czy. – Za​sta​łem tu hra​bie​go He​lio​na. Nie by​łem sam ani przez chwi​lę – od​rzekł Co​smo. – Nic nie mam pani do wy​ba​cze​nia. Rad by​łem bar​dzo po​znać męża pani, choć jej nie było tu dla za​pre​zen​to​wa​nia nas so​bie.

Było to po​wie​dzia​ne po an​giel​sku i hra​bia He​lion prze​cze​kał przy ko​min​ku, aż Co​smo skoń​czy, nim za​py​tał: – Gdzie jest Cle​lia? – Po​sła​łam ją do łóż​ka – po​wie​dzia​ła hra​bi​na de Mon​te​ves​so. – He​lio​nie, mój oj​ciec chciał​by cię wi​dzieć tej nocy. – Je​stem na roz​ka​zy mon​sieur le ma​rqu​is. Gre​na​dier u ko​min​ka nie po​ru​szył się, tyl​ko po wy​po​wie​dze​niu tych słów lek​kie drgnie​nie prze​bie​gło mu po twa​rzy, rzekł​byś z lek​ka sar​ka​stycz​ne. – Dziś w nocy, na​tych​miast – po​wtó​rzył – lecz sko​ro Mr. La​tham jest tu? – Pro​szę nie zwa​żać na mnie, nie​zwłocz​nie od​cho​dzę – po​wie​dział Co​smo. – Już póź​no. – We Wło​szech nig​dy nie jest póź​no. Mam na​dzie​ję za​stać tu pana za mym po​wro​tem. Jako mąż cór​ki domu d’Ar​mand wiem, co się na​le​ży przed​sta​wi​cie​lo​wi rodu La​tha​mów. Czy rze​czy​wi​ście mon​sieur le ma​rqu​is ocze​ku​je mnie nie​zwłocz​nie? Ade​la po​su​nę​ła się parę kro​ków na​przód, mó​wiąc szyb​ko. – Na​de​szły wia​do​mo​ści z Elby czy też o El​bie, bu​dzą​ce pew​ne oba​wy ojca. Wia​do​mo po​wszech​nie, że lu​dzi z Elby znasz z bez​po​śred​niej z nimi stycz​no​ści, to​też oj​ciec chciał po​sły​szeć two​ją opi​nię. Hra​bia He​lion zmie​nił pozę i, opar​ty o ko​mi​nek ple​ca​mi, zwró​cił się do Co​sma. – To była naj​nie​win​niej​sza rzecz w świe​cie. Cho​dzi​ło o coś w ro​dza​ju eks​plo​ata​cji wy​spy Pia​no​za. Na​po​le​on wy​słał tu swe​go skarb​ni​ka, aby sko​mu​ni​ko​wał się z ban​kie​rem. Je​stem czło​wie​kiem in​te​re​su. Ban​kier kon​sul​to​wał się ze mną jako z czło​wie​kiem zna​ją​cym ten te​ren. To praw​da, że miej​sce znam, ale niech pan, pro​szę, nie wie​rzy, je​śli mu po​wie​dzą, że to z po​wo​du mych sto​sun​ków z be​jem Al​gie​ru. Wca​le nie je​stem w ko​mi​ty​wie z bar​ba​rzyń​ski​mi pań​stwa​mi.

Zro​bił krok na​przód, po​tem dru​gi i za​trzy​mał się. – Wy dwo​je siądź​cie i roz​ma​wiaj​cie. Tak, siądź​cie i roz​ma​wiaj​cie. Od​nów​cie zna​jo​mość z lat naj​wcze​śniej​szych… wa​szej naj​wcze​śniej​szej mło​do​ści – po​wtó​rzył ci​cho. – Te dzie​cin​ne przy​jaź​nie… – Twarz mu prze​orał kon​wul​syj​ny gry​mas, w któ​rym Co​smo roz​po​znał śla​dy uśmie​chu. – Jest coś tak cza​row​ne​go w tych przy​jaź​niach z lat dzie​cin​nych. Je​że​li o mnie cho​dzi, to nie pa​mię​tam, że​bym w ogó​le miał dzie​ciń​stwo. Od​szedł ku drzwiom, za​pa​mię​ta​nym przez Co​sma, bo nimi rano we​szła Cle​lia. – Gdy wró​cę, niech was za​sta​nę za​ba​wia​ją​cych się jak naj​sen​ty​men​tal​niej. Jak naj​przy​jem​niej. Jego dłu​gie sztyw​ne ple​cy chwia​ły się w otwar​tych drzwiach, któ​re za​mknął za sobą z trza​skiem. Co​smo i Ade​la spoj​rze​li na sie​bie i uśmiech​nę​li się. Co​smo, z ka​pe​lu​szem w ręku, spy​tał nie​do​sły​szal​nie pra​wie: – Chy​ba le​piej, że​bym zo​stał? – Po​twier​dzi​ła ge​stem i, od​da​la​jąc się od nie​go, opar​ła nogę na mar​mu​ro​wej kra​cie ko​min​ka, w któ​rym żar krył się jesz​cze pod po​pio​ła​mi.

V

Co​smo czuł się skrę​po​wa​ny i nie spusz​czał z niej oczu. Nie był pe​wien, co ozna​czał dany mu przez nią znak ner​wo​wy, na​ka​zu​ją​cy gest, mo​gą​cy za​rów​no zna​czyć, że chce, aby od​szedł, jak i po​zo​stał. Pa​trzył na nią nie​zde​cy​do​wa​ny, z my​ślą, że była nie​praw​do​po​dob​nie uro​cza i że sło​wo „pro​mien​na” pa​so​wa​ło do isto​ty tak hoj​nie ob​da​rzo​nej przez na​tu​rę. Blask bił od niej. A nie był to zim​ny blask mar​mu​ru. „Do​praw​dy, ona pło​nie – po​wie​dział so​bie w zdu​mie​niu – jak doj​rza​ły owoc wśród li​ści, jak wiel​ki kwiat w cie​niu.” – Nie patrz, jak się ru​mie​nię – po​wie​dzia​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so rów​nym gło​sem, za​pra​wio​nym szczyp​tą drwi​ny i odro​bi​ną go​ry​czy. – Czy uwie​rzysz, że za dziew​czę​cych cza​sów by​łam tak bo​jaź​li​wa, że sta​wa​łam w pą​sach, ile​kroć kto​kol​wiek po​pa​trzył na mnie lub ode​zwał się do mnie. To ułom​ność, któ​ra nie wzbu​dza współ​czu​cia. A jed​nak moje cier​pie​nia były bar​dzo istot​ne. Cza​sem wzma​ga​ły się do ta​kie​go stop​nia, że by​łam bli​ska pła​czu. – Czy mam odejść? – spy​tał Co​smo stłu​mio​nym gło​sem. Cze​kał chwi​lę ma​jąc wra​że​nie, że ona za​sta​na​wia się nad od​po​wie​dzią. W stra​chu, że go od​pra​wi, pod​jął: – Bóg ra​czy wie​dzieć, że nie chcę odejść od cie​bie. Jed​nak hra​bia po​wró​ci i… – O, tak, on po​wró​ci. Sia​daj. Tak. Tak bę​dzie le​piej. Sia​daj… – Co​smo siadł w miej​scu, skąd mógł wi​dzieć jej kształt​ne ple​cy, okrą​głość jej od​wró​co​nej gło​wy, co​if​fée en bo​uc​les i w zło​tym dia​de​mie, nie​wy​raź​ny, od​chy​lo​ny w bok jej pro​fil. Dłu​gi tren jej suk​ni smu​ga​mi sza​fi​ro​we​go lśnie​nia spły​wał na po​sadz​kę… – On jest nie​unik​nio​ny. On za​wsze był nie​unik​nio​ny – pa​dło z jej warg,

któ​rych nie wi​dział, bo zwier​cia​dło nad ko​min​kiem od​bi​ja​ło tyl​ko jej czo​ło i zło​ci​stą mgłę wło​sów nad nim. Co​smo trwał w mil​cze​niu. Za nic na świe​cie nie ode​zwał​by się. Wstrzy​mał od​dech w ocze​ki​wa​niu i wsku​tek krań​co​we​go na​pię​cia ca​łej jego isto​ty przy​ćmi​ły mu się w oczach świa​tła do​oko​ła, co stwa​rza​ło złu​dze​nie, że je​dy​nym źró​dłem ja​sno​ści w tym po​ko​ju były jej bia​łe ra​mio​na, gę​ste, skłę​bio​ne loki, ręka, na któ​rej się opie​ra​ła, i dru​ga naga ręka, zwi​sa​ją​ca bez​wład​nie u jej boku. – Nie znasz mnie wca​le – prze​mó​wi​ła hra​bi​na de Mon​te​ves​so. – Nie mam do cie​bie pre​ten​sji o nie​pa​mięć, lecz mały po​ży​tek i z tej odro​bi​ny, co pa​mię​tasz o mnie. To cał​kiem na​tu​ral​ne, że je​stem dla cie​bie kimś ob​cym. Ale ty nie mo​żesz być kimś ob​cym dla mnie. Bo przede wszyst​kim by​łeś chłop​cem, i to nie dziec​kiem wy​rzut​ków bez oj​czy​zny, uchodź​ców z prze​szło​ścią w ru​inie i bez przy​szło​ści. By​łeś mło​dym La​tha​mem, za​ko​rze​nio​nym w oj​czy​stej gle​bie, jak sta​ro​drzew twe​go par​ku. Na​wet pod​ów​czas było dla mnie w to​bie coś god​ne​go po​zaz​drosz​cze​nia. – Od​wró​ci​ła nie​co gło​wę, spo​glą​da​jąc na nie​go. – Nie mam po​ję​cia, jak to wszyst​ko wy​glą​da​ło po na​szym wy​jeź​dzie do Lon​dy​nu. Tak zu​peł​nie nie zna​łam świa​ta, że czu​łam się w nim nie​swo​jo. Ufa​łam, że mam po​cią​ga​ją​cą twarz, ale zro​zu​mia​łam, że je​stem ład​na, do​pie​ro ze sły​sza​nych uwag na uli​cy. Spę​dza​łam ży​cie u wez​gło​wia mo​jej cho​rej mat​ki. Nie wy​cho​dzi​łam nig​dy sama, tyl​ko z mym oj​cem lub Aglae. Je​dy​ną moją roz​ryw​ką była od cza​su do cza​su gra w sza​chy ze sta​rym dok​to​rem, rów​nież emi​gran​tem le​czą​cym moją mat​kę, albo przy​słu​chi​wa​nie się kon​wer​sa​cji od​wie​dza​ją​cych nas go​ści. Byli wśród nich wszy​scy wy​bit​ni lu​dzie, męż​czyź​ni i ko​bie​ty an​cien re​gi​me’u. Rzad​ko mó​wi​li so​bie praw​dę, a jed​nak nie byli głup​si od resz​ty świa​ta. Nikt nie zdo​łał​by być od nich do​bro​dusz​niej​szy i mil​szy w to​wa​rzy​stwie, bar​dziej lek​ko​myśl​ny i nie​roz​waż​ny. Wi​dy​wa​łam ko​bie​ty z naj​lep​szej sfe​ry pra​cu​ją​ce dzie​sięć go​dzin dzien​nie na chleb

dla swych dzie​ci, lecz szka​lu​ją​ce jed​na dru​gą, opo​wia​da​ją​ce kłam​stwa o po​stę​po​wa​niu czy pra​cy in​nych i kłó​cą​ce się mię​dzy sobą jak pracz​ki. Roz​wią​złość pa​no​wa​ła tam na​wet więk​sza niż w cza​sach przed​re​wo​lu​cyj​nych. Do​bre wy​cho​wa​nie po​szło w kąt. Eks​ku​zo​wa​no każ​dy wy​stę​pek, je​śli do​pusz​czał się go ktoś uzna​ny za do​bre​go ro​ja​li​stę. Nie twier​dzę, że się to ty​czy więk​szo​ści emi​gran​tów. Nie​któ​rzy wie​dli ży​cie bez za​rzu​tu. Wo​kół na​szych ksią​żąt roz​gry​wa​ły się naj​bez​sen​sow​niej​sze in​try​gi. Z tego wszyst​kie​go mnie było wia​do​mo nie​wie​le, lecz pa​mię​tam, jak się mój bied​ny oj​ciec obu​rzał, jak we mnie sa​mej bu​dzi​ły pro​test i wstręt rze​czy, któ​rych nie mo​głam nie wi​dzieć i nie sły​szeć. Od​wró​ci​ła gło​wę i spoj​rza​ła na Co​sma. – Mó​wię ci to wszyst​ko, abyś miał po​ję​cie o atmo – sfe​rze, któ​rą mu​sia​łam od​dy​chać – ozwa​ła się in​nym to​nem. – Nie są​dzę, abym ule​gła za​ra​zie. Czu​łam jej ohy​dę, lecz wy​da​wa​ło się, że nie ma na to rady. Nie cier​pia​łam na​wet dużo z tego po​wo​du. Naj​bo​le​śniej tra​pi​ły mnie na​sze do​mo​we tro​ski, strach mo​jej mat​ki, że za​wio​dą nas zu​peł​nie te małe środ​ki, z któ​rych wy​pa​da​ło nam żyć. Ka​wa​łek na​sze​go po​wsze​dnie​go chle​ba za​le​żał bo​daj od wy​pad​ków po​li​tycz​nych w Eu​ro​pie, a te opo​wia​da​ły się prze​ciw​ko nam. Bi​twy, per​trak​ta​cje, wszyst​ko. Jak​by mór padł na na​szą ro​ja​li​stycz​ną spra​wę. Moja mat​ka nie ukry​wa​ła swej roz​pa​czy. Lecz jesz​cze bar​dziej de​pry​mo​wa​ły mnie udrę​cze​nie i ci​cha trwo​ga mego bied​ne​go ojca. Umil​kła, pa​trząc z na​tę​że​niem na Co​sma, któ​re​go wzrok utkwio​ny był w jej twa​rzy. – Koń​czy​łam szes​na​ście lat – pod​ję​ła. – Nikt nig​dy nie ubie​gał się o mnie. Na​praw​dę ko​cha​łam tyl​ko ro​dzi​ców. Ale czyż jest sens mó​wić da​lej? Zresz​tą nie wiem, coś mógł już sły​szeć. – Tyle sły​sza​łem tyl​ko – rzekł Co​smo to​nem głę​bo​kie​go sza​cun​ku – że Ade​la de Mon​te​ves​so wio​dła nie​na​gan​ne ży​cie.

– Pa​mię​tam cza​sy, gdy cały świat si​lił się, by uczy​nić je cał​ko​wi​cie nie​moż​li​wym. Czy bar​dzo był​byś zgor​szo​ny, gdy​bym ci po​wie​dzia​ła, że te​raz nie dbam wca​le o opi​nię świa​ta. Był czas, kie​dy świat w naj​gor​szy moż​li​wie spo​sób in​ter​pre​to​wał moją roz​pacz, moje oszo​ło​mie​nie, na​wet moją nie​win​ność. – Dla​cze​go miał​by świat być ta​kim w sto​sun​ku do cie​bie? – Dla​cze​go? Ale wi​dzę, że ty nic nie wiesz. Spo​tka​łam po raz pierw​szy mego męża na eks​klu​zyw​nym kon​cer​cie daw​ne​go ka​pel​mi​strza kró​lo​wej Fran​cji. Moja mat​ka czu​ła się nie​co le​piej i na​le​ga​ła, abym tro​chę by​wa​ła. Od​by​wa​ły się małe to​wa​rzy​skie ze​bra​nia. Mia​łam nie​zły głos i tego wie​czo​ra śpie​wa​łam z ma​da​me Sep​pio. An​giel​ski dżen​tel​men – mniej​sza o to, jak się na​zy​wał – za​pre​zen​to​wał mi mon​sieur de Mon​te​ves​so jako swe​go przy​ja​cie​la, któ​ry nie​daw​no po​wró​cił z In​dii i pra​gnął zo​stać wpro​wa​dzo​ny w naj​lep​sze to​wa​rzy​stwo. Bio​rąc pod uwa​gę moją wro​dzo​ną nie​śmia​łość a jego brzy​do​tę, umi​zgi jego z pew​no​ścią przy​ję​łam chłod​no. Rze​czy​wi​ście nie było po​wo​du, że​bym się nim za​in​te​re​so​wa​ła. Od razu biło w oczy, że to nie jest czło​wiek z to​wa​rzy​stwa. Gdzież​by mógł na​być do​brych ma​nier? Opu​ścił swe ro​dzin​ne mia​stecz​ko ma​jąc lat sie​dem​na​ście, za​cią​gnął się do ir​landz​kie​go re​gi​men​tu słu​żą​ce​go we Fran​cji, a po​tem pew​nie zde​zer​te​ro​wał. Tyle wiem tyl​ko, że po kil​ku la​tach był ka​pi​ta​nem na służ​bie ro​syj​skiej. Stam​tąd prze​do​stał się do In​dii. Su​po​nu​ję, iż ge​ne​rał-gu​ber​na​tor ko​rzy​stał z jego usług jako agen​ta mię​dzy tu​byl​czy​mi ksią​żę​ta​mi. Ale wy​ni​kło tam ja​kieś nie​po​ro​zu​mie​nie mię​dzy nim, chle​bo​daw​ca​mi a kom​pa​nią. Na​praw​dę nie mam po​ję​cia, jak’ uda​ło mu się do​stać na grzbiet sło​nia i do​wo​dzić ar​mią tu​byl​cze​go księ​cia. A gdy​bym na​wet wie​dzia​ła, nie stał​by się dzię​ki temu bar​dziej w mych oczach in​te​re​su​ją​cy. Ode​tchnę​łam z ulgą, gdy mnie po​że​gnał ni​skim ukło​nem, z ręką na ser​cu. Naj​po​wierz​chow​niej​sze tyl​ko od​nio​słam wra​że​nie ze spo​tka​nia z nim, lecz on za​raz na​stęp​ne​go ran​ka po​słał do mych ro​dzi​ców

swe​go an​giel​skie​go przy​ja​cie​la z proś​bą o moją rękę. Ten przy​ja​ciel był szlach​ci​cem, czło​wie​kiem god​nym sza​cun​ku, a ofer​ty, do któ​rych uczy​nie​nia zo​stał upo​waż​nio​ny, tak były olśnie​wa​ją​ce, że moi ro​dzi​ce uwa​ża​li za ko​niecz​ne za​ko​mu​ni​ko​wać mi o oświad​czy​nach. W pierw​szej chwi​li zdu​mia​ło mnie to do tego stop​nia, że za​nie​mó​wi​łam. Wy​szłam bez sło​wa i za​mknę​łam się w swo​im po – koju. Ro​dzi​ce moi nie byli zdol​ni do wy​wie​ra​nia na mnie pre​sji. Tych dwo​je ko​cha​nych są​dzi​ło, że na​wet nie zgo​dzę się wziąć pod roz​wa​gę oświad​czyn; ja tym​cza​sem za​mknąw​szy się w po​ko​ju, by​łam w stra​chu, przy​po​mi​na​jąc so​bie, w jaki spo​sób przed​sta​wi​li mi pro​po​zy​cję, że od​rzu​cą ją bez za​się​ga​nia wię​cej mego zda​nia. Po​sła​łam Aglae z oznaj​mie​niem, że udzie​lę od​po​wie​dzi na​za​jutrz, i proś​bą, aby mnie po​zo​sta​wio​no samą. Po​tem wy​mknę​łam się z domu w asy​ście Aglae, któ​ra nig​dy jesz​cze nie była tak prze​ra​żo​na, i uda​łam się do żony owe​go przy​ja​cie​la mego obec​ne​go męża. Pro​si​łam ją, żeby na​tych​miast po​sła​ła po ge​ne​ra​ła de Mon​te​ves​so – pod​ów​czas mie​nił się ge​ne​ra​łem. Król Sar​dy​nii nadał mu tę szar​żę w uzna​niu ja​kiejś usłu​gi, któ​rej od​da​nie dwo​ro​wi tu​ryń​skie​mu umoż​li​wi​ły mu wiel​kie jego bo​gac​twa. Ta dama mia​ła oczy​wi​ście da​le​ko idą​ce skru​pu​ły, wzdry​ga​ła się przed tak nie​wła​ści​wym po​stę​po​wa​niem, lecz w koń​cu zgo​dzi​ła się, wi​dząc, jak je​stem ze​mo​cjo​wa​na. – Uczy​ni​ła to? – szep​nął Co​smo. – Nie​sły​cha​ne! – I owszem. Po​stą​pi​ła tak; za​miast od​pro​wa​dzić mnie do domu. Lu​dzie czy​nią rze​czy nie​zwy​kłe, byle przy​po​do​bać się panu ba​jecz​nej for​tu​ny! Wy​sła​ła dwóch czy trzech goń​ców z po​le​ce​niem szu​ka​nia go po ca​łym mie​ście. Upły​nę​ło spo​ro cza​su, nim. go od​na​leź​li. Cze​ka​łam. Czu​łam się zu​peł​nie spo​koj​na, spo​koj​niej​sza niż w tej chwi​li, gdy ci to mó​wię. By​łam opa​no​wa​na pra​gnie​niem zło​że​nia sie​bie w ofie​rze. Nie mia​łam obaw. Pa​mię​tam na​wet, jak mi było zim​no w tym ma​łym sa​lo​ni​ku, choć wę​gle bu​zo​wa​ły w ko​min​ku. Przy​był bez tchu. Był we wspa​nia​łym stro​ju i za​cho​wy​wał się bar​dzo ce​re​mo​-

nial​nie. Wy​czu​łam, że opa​no​wa​ło go wiel​kie wzru​sze​nie, nie po​dzie​la​ne prze​ze mnie. Ja, któ​ram zwy​kła sta​wać w pą​sach z lada oka​zji, nie czu​łam się ani tro​chę za​że​no​wa​na zwra​ca​jąc się do tego wiel​kie​go, sztyw​ne​go męż​czy​zny, o wie​le star​sze​go ode mnie. Nie orien​to​wa​łam się, jak fa​tal​ny błąd po​peł​niam mó​wiąc mu, że jest mi zu​peł​nie obo​jęt​ny i praw​do​po​dob​nie nie ule​gnie to już zmia​nie; gdy​by on jed​nak za​pew​nił moim ro​dzi​com przy​szłość bez​tro​ską, to przez wiel​ką wdzięcz​ność go​to​wa​ni wyjść za nie​go bez wa​ha​nia i być jego lo​jal​ną przy​ja​ciół​ką i żoną na całe ży​cie. Stał, jak​by kij po​łknął, zło​wro​gi, i po​wie​dział, że nie po​chle​bia so​bie, aby mógł wzbu​dzić we mnie głęb​sze uczu​cie. Dłuż​szą chwi​lę sta​li​śmy mie​rząc się oczy​ma. Nie czu​łam nic prócz we​wnętrz​ne​go za​do​wo​le​nia, że po​stą​pi​łam we​dług swe​go mnie​ma​nia uczci​wie. Co do nie​go, to po pro​stu mu​siał za​nie​mó​wić z wście​kło​ści. W koń​cu zło​żył mi ukłon z dło​nią na ser​cu i po​wie​dział, iż te​raz nie po​pro​si na​wet o ła​skę po​ca​ło​wa​nia mej ręki. W owej chwi​li oce​ni​łam to jako de​li​kat​ność jego uczuć. By​ło​by to cięż​ką pró​bą prze​zwy​cię​że​nia mej nie​śmia​ło​ści. Te​raz my​ślę, że bał się po pro​stu pod​nieść moją rękę do ust, aby nie stra​cić pa​no​wa​nia nad sobą i nie ugryźć jej. Po​tem, w jed​nym z tych mo​men​tów, kie​dy lu​dzie nie dba​ją o to, co mó​wią, po​wie​dział mi, że w owej chwi​li zde​cy​do​wa​nie mnie nie​na​wi​dził, nie mo​je​go wi​do​ku, ro​zu​miesz, ale mej ary​sto​kra​tycz​nej aro​gan​cji. Umil​kła, a Co​smo z mło​dzień​czą szcze​ro​ścią za​re​ago​wał tłu​mio​nym okrzy​kiem bólu. Ma​da​me de Mon​te​ves​so spoj​rza​ła na nie​go po​now​nie i od​wró​ci​ła oczy. – Po​tem do​szły mnie plot​ki, że go zdra​dzi​ła dziew​czy​na, z któ​rą był za​rę​czo​ny, cór​ka ja​kie​goś dy​mi​sjo​no​wa​ne​go ka​pi​ta​na, a oświad​czył mi się wy​łącz​nie, aby jej po​ka​zać, że może zna​leźć pan​nę ład​niej​szą, wyż​sze​go sta​nu i pod każ​dym wzglę​dem bar​dziej dys​tyn​go​wa​ną, go​to​wą wyjść za nie​go. Su​-

po​nu​ję, iż ten wzgląd nie po​zwo​lił mu na cof​nię​cie się wo​bec mo​jej szcze​ro​ści. Co do mnie, to po​szłam do domu, nie wi​dząc, nie sły​sząc, nie dba​jąc o nic, jak​bym wy​rze​kła się świa​ta i zo​sta​ła za​kon​ni​cą. Nie znaj​du​ję in​ne​go po​rów​na​nia dla spo​ko​ju, jaki mną owład​nął. Wy​słu​cha​łam wy​mó​wek mo​jej mat​ki z rów​no​wa​gą du​cha. Oczy​wi​ście była bar​dzo ura​żo​na, że jej nie za​ufa​łam w tym prze​ło​mo​wym mo​men​cie mego ży​cia. Mój oj​ciec rów​nież. Jed​nak​że, jak mo​głam za​ufać im w spra​wie, od któ​rej za​le​ża​ło ich za​bez​pie​cze​nie ma​te​rial​ne i do​bro​byt? Jak mo​głam się zwie​rzyć ko​mu​kol​wiek z ota​cza​ją​cych mnie, męż​czyź​nie czy ko​bie​cie, któ​rzy wy​da​wa​li mi się sza​leń​ca​mi, a któ​rych po​stę​po​wa​niem i prze​ko​na​nia​mi gar​dzi​łam, uzna​jąc je z mło​do​cia​ną su​ro​wo​ścią za głu​pie i nie​mo​ral​ne? Był tyl​ko je​den czło​wiek na świe​cie, któ​re​mu, być może, zwie​rzy​ła​bym się i spo​tka​ła​bym się pew​nie ze zro​zu​mie​niem z jego stro​ny. To twój oj​ciec, Co​smo. Jed​nak​że prze​by​wał o trzy​sta mil. Cza​su zbra​kło. Po​wiedz mi, czy on mnie zro​zu​miał? Czy prze​stał o mnie my​śleć zu​peł​nie? – Mój oj​ciec – po​wie​dział Co​smo – od lat pro​wa​dził ży​cie pu​stel​ni​ka. Nic ab​so​lut​nie nie zmu​sza​ło go do za​po​mnie​nia o to​bie. Owszem, to był czło​wiek, któ​re​mu mo​gła​byś za​ufać. Zro​zu​miał​by cię. Nie ozna​cza to, żeby po​chwa​lił. Szko​da, że go nie było przy to​bie. Wy​warł​by na​cisk na twych ro​dzi​ców dzię​ki au​to​ry​te​to​wi sta​re​go i nie​za​wod​ne​go przy​ja​cie​la. – Oraz do​bro​dzie​ja – wtrą​ci​ła hra​bi​na de Mon​te-ves​so. – Mój oj​ciec do​my​ślał się po​nie​kąd praw​dy. Wie​lo​krot​nie upo​mi​nał mnie, bym do​brze roz​wa​ży​ła, co czy​nię. Od​po​wie​dzia​łam mu, że je​stem cał​kiem za​do​wo​lo​na z tego, co uczy​ni​łam. Wte​dy było to naj​zu​peł​niej zgod​ne z praw​dą. Uspo​ko​iłam moje su​mie​nie, po​wie​dziaw​szy memu kon​ku​ren​to​wi, że po​ko​chać go nie będę mo​gła nig​dy. By​łam dziw​nie pew​na, że zdo​łam spro​stać obo​wiąz​kom swej no​wej po​zy​cji, i uszczę​śli​wio​na, że ro​dzi​ców uchro​ni​łam od trwo​gi przed nę​dzą. Nie zda​wa​łam so​bie spra​wy, że czy​nię ja​kie​kol​wiek po​świę​ce​-

nie. Z pew​no​ścią, gdy​bym mia​ła ze dwa​dzie​ścia lat lub wię​cej, by​ła​bym mniej za​du​fa​na w so​bie; może nie star​czy​ło​by mi od​wa​gi. Ale wów​czas nie wie​dzia​łam, że całe ży​cie sta​wiam na kar​tę, by​łam tak mło​da. W trzy ty​go​dnie po​tem od​był się mój ślub. Jak wi​dzisz, pręd​ko po​szło. W tym cza​sie na​sze ob​co​wa​nie nie tyl​ko było naj​kom​plet​niej for​mal​ne, ale ja na​wet nie za​da​wa​łam so​bie tru​du uważ​ne​go ob​ser​wo​wa​nia go. Za​cho​wy​wał się bar​dzo sztyw​no i ce​re​mo​nial​nie, lecz pi​lił, po​nie​waż, mnie​mam, do​świad​cze​nia daw​niej​sze na​pa​wa​ły go stra​chem, bym się nie wy​co​fa​ła. Na wy​po​wie​dzia​ne prze​ze mnie ży​cze​nia i więk​szość mo​ich słów zwy​kle od​po​wia​dał ni​skim ukło​nem – i nie​raz mnie to ba​wi​ło. Ima​gi​no​wa​łam so​bie lek​ko​myśl​nie, że przy​szłe po​ży​cie na ta​kim za​sa​dza​ją​ce się sto​sun​ku może być za​baw​ne. Nie utrzy​mu​ję, by mnie czym​kol​wiek wpro​wa​dził w błąd. Wy​wiózł z In​dii ol​brzy​mie skar​by, a świat z po​zo​rów go osą​dzał. Za​miast fał​sza​mi mnie zwo​dzić wy​star​czy​ło mu trzy​mać ję​zyk za zę​ba​mi i da​wać ba​cze​nie na swe za​cho​wa​nie, abym nic nie wie​dzia​ła o jego cha​rak​te​rze, ro​dzi​nie, prze​szło​ści, na​wet na​zwi​sku. Za​raz po ślu​bie za​cho​wy​wał się w spo​sób roz​rzut​ny i za​ra​zem ską​py. Za​zdrość, na​tu​ral​na u męż​czy​zny w jego wie​ku, sta​ła się jesz​cze nie​zno​śniej​sza wsku​tek dłu​gich lat spę​dzo​nych w In​diach i na​bra​ła cech za​zdro​ści orien​tal​nej. A po​nad​to cha​rak​te​ru był z na​tu​ry przy​kre​go. Po​tę​gę swej wiel​kiej for​tu​ny da​wał od​czuć wy​łącz​nie w spo​sób bo​le​sny dla in​nych, dla służ​by, za​leż​nych od nie​go lu​dzi i swych przy​ja​ciół. I żo​nie jego przy​pa​dła z tego cząst​ka. Star​sza i ży​cio​wo wy​ro​bio​na ko​bie​ta z pew​ną umie​jęt​no​ścią uda​wa​nia i dba​ła o ma​te​rial​ne ucie​chy po​tra​fi​ła​by le​piej sko​rzy​stać sama i jemu się bar​dziej przy​dać w sy​tu​acji, w ja​kiej zo​sta​łam po​sta​wio​na; ja, nie​mal dziec​ko, z moją uczci​wo​ścią i dumą, nie dba​ją​ca o pły​ną​ce z bo​gac​twa ko​rzy​ści, ja by​łam zu​peł​nie bez​rad​na. By​łam usta​wicz​nie za​sko​czo​na i zgor​szo​na wy​bu​cha​mi ni​skich na​mięt​no​ści i pa​rok​sy​zma​mi jego śmiesz​nej za​zdro​ści, ob​ja​wia​ją​cej się tak or​dy​-

nar​nie, iż bu​dzi​ła we mnie tyl​ko obu​rze​nie i po​gar​dę. Tym​cza​sem ży​li​śmy na sze​ro​ką sto​pę – pro​wa​dząc dom otwar​ty i sami by​wa​jąc na pro​szo​nych obia​dach i kon​cer​tach. Mia​łam pięk​ny głos. Wie​rzę, iż pra​gnął cheł​pić się pu​blicz​nie swym no​wym na​byt​kiem, lecz rów​no​cze​śnie nie mógł znieść, żeby na mnie lu​dzie pa​trzy​li lub na​wet od​zy​wa​li się do mnie. Na​cho​dził go pa​rok​syzm wschod​niej za​zdro​ści, zwłasz​cza gdy mnie moc​no okla​ski​wa​no. W pa​sji zwra​cał się do mnie ko​sza​ro​wym ję​zy​kiem. W koń​cu pew​ne​go wie​czo​ru zro​bił mi naj​skan​da​licz​niej​szą sce​nę wo​bec pa​ru​set go​ści, a po​tem wy​szedł z domu, po​zo​sta​wia​jąc mnie, abym przed nimi oczy​ma świe​ci​ła. Wy​wo​ła​ło to skan​dal nie​by​wa​ły. To​wa​rzy​stwo ro​ze​szło się na​tu​ral​nie. Resz​tę nocy spę​dzi​łam w sy​pial​ni, zbyt przy​bi​ta, aby zdjąć wspa​nia​łą suk​nię i te klej​no​ty, któ​rych no​sze​nia za​wsze do​ma​gał się ode mnie. Z brza​skiem dnia po​wró​cił. Wszedł na górę i za​stał mnie tam sie​dzą​cą. Po​wie​dział mi, że po​ży​cie ze mną sta​no​wi zbyt wiel​ką dla nie​go tor​tu​rę i za​pro​po​no​wał, abym na czas pe​wien uda​ła się z po​wro​tem do ro​dzi​ców. By​li​śmy wów​czas za​ślu​bie​ni już nie​co po​nad rok. Pierw​szy raz po ślu​bie czu​łam się na​praw​dę szczę​śli​wa. Moi bied​ni ro​dzi​ce byli ura​do​wa​ni. Wszy​scy tro​je by​li​śmy tak na​iw​ni, że po​czy​ty​wa​li​śmy to za ko​niec na – szych utra​pień, są​dzi​li​śmy, że on oka​że się dość ry​cer​ski, by przy​znać się do po​peł​nio​ne​go błę​du i po​nieść jego kon​se​kwen​cje, jak przy​sta​ło. Czyż nie po​wie​dzia​łam mu wy​raź​nie, bez wszel​kich nie​do​mó​wień, że nig​dy nie będę go mo​gła po​ko​chać? Po​win​nam była wie​dzieć, że ten czło​wiek jest nie​zdol​ny do ja​kiej​kol​wiek szla​chet​no​ści. Fakt fak​tem, że nie​wie​le so​bie za​przą​ta​łam tym gło​wę. Choć na tyle opa​no​wa​łam moją nie​śmia​łość, że mimo mło​do​ści sta​łam się nie​zrów​na​ną pa​nią domu w świe​cie tak mało so​bie zna​nym – osta​tecz​nie tra​dy​cyj​nie mi to prze​ka​za​no – by​łam jed​nak zbyt głu​pia, zbyt bez​po​śred​nia, aby tych dzie​sięć mie​się​cy mo​gło mi po​słu​żyć za na​ukę. Nic mnie one nie na​-

uczy​ły, nic wię​cej, niź​li uczy kosz​mar sen​ny lub okres bo​le​snej cho​ro​by. Po pro​stu od​dy​cha​łam swo​bod​nie. Sta​łam się znów daw​ną Ade​lą. Wy​ma​za​łam Mr. Mon​te​ves​so z mych my​śli, jak​by wca​le nie ist​niał. Czy dasz temu wia​rę, Co​smo? Zdu​mie​wa​ją​ce, że ta​kie fak​ty, jak bru​tal​ne trak​to​wa​nie, wy​my​śla​nie, wy​bu​chy na​mięt​no​ści, sza​leń​cze ob​ja​wy za​zdro​ści nie zo​sta​wia​ją swe​go pięt​na, póki nie na​ru​sza​ją na​sze​go po​ję​cia o na​szej mo​ral​nej in​te​gral​no​ści. Wszyst​ko to spa​dło ze mnie jak za​tru​ta sza​ta, po​zo​sta​wia​jąc le​d​wie tu i ów​dzie bo​le​sne śla​dy. Pod​nio​słam gło​wę jak kwiat po przej​ściu bu​rzy. Nie po​dej​rze​waj mnie o płyt​kość cha​rak​te​ru, Co​smo. Są we mnie głę​bie, któ​re moż​na do​się​gnąć, lecz do tego cza​su drę​czył mnie tyl​ko, gor​szył, zdu​mie​wał, ale bo​daj nig​dy nie prze​stra​szył. To on cier​piał. Lecz i na mnie mia​ła przyjść ko​lej. – Mnie​mam, iż nie by​łaś nig​dy oso​bą o po​wierz​chow​nych uczu​ciach. – Uczu​cia jak wszyst​ko inne dłu​go doj​rze​wa​ją, ja zaś za​pew​niam cię, iż nie by​łam jesz​cze cał​kiem do​ro​sła. Na​stęp​nych sześć mie​się​cy mia​ło za​koń​czyć moją edu​ka​cję. Przez ten czas bo​wiem stra​ci​łam wszel​kie złu​dze​nia. Gdy ja ży​łam swo​bod​nie przy ojcu i mat​ce, za​po​mi​na​jąc o świe​cie nas ota​cza​ją​cym, Mon​te​ves​so ob​no​sił się w lon​dyń​skim to​wa​rzy​stwie ze swy​mi ża​la​mi i po​dej​rze​nia​mi, ża​ło​wał, że dał mi odejść, i wście​kał się, że umknę​łam mu tak ła​two. A mo​żesz być pe​wien, że znaj​dy​wał współ​czu​ją​cych mu. Bo​gacz, to zro​zu​mia​łe. Kto mógł od​mó​wić współ​czu​cia ta​kiej for​tu​nie? Ucho​dził za czło​wie​ka zmal​tre​to​wa​ne​go, a wszel​ka wina była na​tu​ral​nie po mo​jej stro​nie; w nie​ca​ły mie​siąc sta​łam się przed​mio​tem pod​stęp​nych in​tryg i ofia​rą za​cie​kłe​go śle​dze​nia. Przy​ja​cie​le, ku​zy​ni i zwy​kli zna​jo​mi ze świa​ta emi​gra​cyj​ne​go po​szli na jur​gielt mon​sieur de Mon​te​ves​so. Śle​dzi​li moje po​stę​po​wa​nie i prze​ku​py​wa​li słu​żą​cych. W jego domu od​by​wa​ły się asam​ble, na któ​rych moje do​bre imię roz​ry​wa​no na strzę​py. Nie​któ​rzy z tych do​brych przy​ja​ciół za​ofia​ro​wa​li mu swo​je wpły​wy w Rzy​mie, obie​cu​jąc mu prze​pro​wa​dze​-

nie anu​la​cji mał​żeń​stwa, za po​rę​ka​wicz​ne, rzecz pro​sta. Inni wy​naj​dy​wa​li wady w in​ter​cy​zie. Wy​my​śla​li okrop​ne hi​sto​rie. Po​ja​wi​ły się na​wet obrzy​dli​we ku​ple​ty o tym skan​da​lu, aż wresz​cie jemu sa​me​mu sta​nę​li ko​ścią w gar​dle ci nędz​ni​cy, za​mknął im przed no​sem drzwi domu i za​sznu​ro​wał sa​kiew​kę. W kil​ka lat po​tem po​ka​zał mi li​stę ich na​zwisk i sumy wy​pła​co​ne za wszyst​kie te ob​ja​wy sym​pa​tii. Mu​siał być sam w al​te​ra​cji i obu​rzo​ny tym prze​glą​dem, gdyż sumy były ogrom​ne. Co do na​zwisk, to były na tyle ary​sto​kra​tycz​ne, że schle​bia​ły jego ple​bej​skiej py​sze. Po​ka​zu​jąc mi tę li​stę, chciał mnie ura​zić. Jaw​no​grzesz​ni​ce ka​mie​no​wa​no, lecz ja, sie​dem​na​sto​let​nia nie​win​na dziew​czy​na, by​łam ob​rzu​ca​na bło​tem, a to było nie do znie​sie​nia. Nie dało się skło​nić go do ja​kie​go​kol​wiek ukła​du, żeby po​zo​sta​wił mnie w spo​ko​ju. A świat, pod​bech​ta​ny przez jego płat​nych przy​ja​ciół, był mi wro​gi. Cóż mi po​zo​sta​wa​ło? Cięż​ko sta​wić czo​ło ka​lum​niom. Cię​żej niż praw​dzie. Na​wet moi ro​dzi​ce oka​zy​wa​li chwiej​ność. On obie​cy​wał po​pra​wić się. Na​tu​ral​nie wró​ci​łam do nie​go, jak ktoś wy​peł​za​ją​cy z bło​ta mię​dzy czy​ste cier​nie mo​gą​ce go tyl​ko po​ka​le​czyć. Przy​jął mnie z po​wro​tem i eks​ku​zo​wał się o tyle pu​blicz​nie, o ile for​my ży​cia to​wa​rzy​skie​go na to po​zwa​la​ją. Było to zwró​ce​nie mi ho​no​ru. Le​d​wie miał mnie jed​nak przy so​bie, za​czął znów da​wać fol​gę swej nie​na​wi​ści jak i przed​tem, nie​na​wi​ści, jaką ro​dzi naj​dzik​sza za​zdrość. To było okrop​ne. Bo​wiem i za​zdrość na​wet ma swo​je gra​da​cje, za​leż​nie od wąt​pli​wo​ści i na​dziei, jego zaś była naj​gor​sze​go ro​dza​ju, bez​na​dziej​na, gdyż nig​dy nie mógł za​po​mnieć mego pierw​sze​go oświad​cze​nia. Głos hra​bi​ny de Mon​te​ves​so roz​to​pił się w ci​szy i Co​smo pod​niósł na nią wzrok. Przy​bla​dła nie​co, dzię​ki cze​mu oczy jej wy​da​ły mu się ciem​niej​sze niż przed​tem. Był za mło​dy, aby w peł​ni zro​zu​mieć tę spo​wiedź, lecz wła​śnie mło​dość jego spra​wia​ła, że nada​wał fak​tom wy​mo​wę ja​kiejś ro​man​tycz​nej wiel​ko​ści, gdy tym​cza​sem sto​ją​ca przed nim ko​bie​ta czu​ła się zdru​zgo​ta​na

ich brud​ny​mi ma​łost​ka​mi. Nie pa​trząc na nie​go pod​ję​ła: – Po​dró​żo​wa​li​śmy przez pół​to​ra roku, za​trzy​ma​li​śmy się na pe​wien czas w Pa​ry​żu, gdzie znów za​czął mi urzą​dzać sce​ny, a stam​tąd wy​ru​szy​li​śmy w dal​szą po​dróż do Włoch. Za pre​tekst po​dał, że chce, by mnie po​zna​li nie​któ​rzy z jego krew​nych. Nie su​po​nu​ję, aby mógł pa​mię​tać swą mat​kę, a oj​ciec, sta​ry han​dlarz skór​ka​mi kró​li​czy​mi, nie żył już, zda​je się, od dłuż​sze​go cza​su. Co zaś do resz​ty, są​dzę, iż za​bra​kło mu od​wa​gi do za​zna​jo​mie​nia ich ze mną, po​mi​mo bru​tal​nej py​chy, jaką się nie​raz po​pi​sy​wał w mo​jej obec​no​ści. Za​pro​wa​dził mnie do ja​kichś pod​upa​dłych lu​dzi, za​miesz​ku​ją​cych w ru​inach sta​rych do​mów, któ​rych bez wąt​pie​nia prze​ku​pił dla od​gry​wa​nia roli jego dal​szych krew​nych. Była to dzi​wacz​na piel​grzym​ka wśród naj​gor​szej ka​na​lii, naj​brud​niej​szych szal​bie​rzy, coś, cze​go nie po​tra​fił​byś so​bie wy​obra​zić, lecz nie bun​to​wa​łam się prze​ciw temu okrop​ne​mu po​ni​że​niu. Na​le​ża​ło to do wa​run​ków za​war​tej trans​ak​cji. Przy​cho​dzi​ło mi nie​kie​dy na myśl, że mnie za​mor​du​je na ja​kimś pust​ko​wiu w ja​kiejś za​po​mnia​nej do​li​nie, któ​rej miesz​kań​cy, odro​bi​nę jeno róż​nią​cy się odzie​żą i mową od chło​pów, płasz​czy​li się przed nim jako bo​ga​tym ku​zy​nem i do​bro​dzie​jem. Mam wra​że​nie, że pod​czas tych wę​dró​wek był na wpół przy​tom​ny. To ja prze​ży​wa​łam to wszyst​ko cał​kiem spo​koj​nie. Jed​nak​że nie su​po​nu​ję, by nie​bez​pie​czeń​stwo gro​zi​ło kie​dy​kol​wiek memu ży​ciu. W owe cza​sy jego chi​me​ry zmie​nia​ły się tak pręd​ko, że nie star​czy​ło​by cza​su na wy​ko​na​nie ja​kie​go​kol​wiek kon​kret​ne​go za​mia​ru. A poza tym, nie jest to czło​wiek o kry​mi​nal​nych in​stynk​tach. Osta​tecz​nie on jest może wiel​kim awan​tur​ni​kiem. Do​wo​dził stu​ty​sięcz​ny​mi ar​mia​mi. W pew​nym zna​cze​niu sta​wiał czo​ło po​tę​dze An​glii w In​diach. Sam fakt, iż zdo​łał wy​do​stać się z ta​ki​mi skar​ba​mi i z cał​kiem do​brą re​pu​ta​cją, prze​ma​wia za tym, że jest coś wart. Nie wiem, lecz może to wła​śnie spra​wi​ło, że bar​dzo ła​ska​wie zo​stał przy​ję​ty przez Bo​na​par​te​go, gdy mnie po​wlókł z po​wro​tem do Pa​ry​ża.

VI

Ma​da​me de Mon​te​ves​so prze​sta​ła mó​wić, wpa​tru​jąc się w bia​ły po​piół, w któ​rym jesz​cze nie wy​ga​sły iskier​ki. – Tak – pod​ję​ła – miesz​ka​łam w oko​li​cach Pa​ry​ża przez cały czas Ce​sar​stwa. Mia​łam uro​czą wiej​ską re​zy​den​cję. Mon​sieur de Mon​te​ves​so za​in​sta​lo​wał mnie na sto​pie, któ​rą uwa​żał za god​ną sie​bie, je​śli nie mnie. Nig​dy mi nie mógł da​ro​wać, że by​łam sobą. To​le​ro​wa​ny przez by​łych emi​gran​tów ze wzglę​du na mnie, ale przy​tło​czo​ny wła​sną nie​do​lą, zde​cy​do​wał się na za​miesz​ka​nie w oj​czy​stym kra​ju, gdzie mógł być do​stoj​ną per​so​ną. Może to i nie​zu​peł​nie zły czło​wiek. Gor​li​wie współ​dzia​łał z mo​imi ro​dzi​ca​mi, któ​rzy otrzy​ma​li po​zwo​le​nie na po​wrót do kra​ju, gdzie mie​li​śmy się po​łą​czyć na wsi. W ser​decz​nej at​mos​fe​rze, jaką mnie oto​czy​li, nie sty​ka​jąc się pra​wie ze świa​tem ofi​cjal​nym, za​zna​łam znów tro​chę spo​ko​ju. Na​szym śro​do​wi​skiem było daw​ne to​wa​rzy​stwo, świat ary​sto​kra​cji, któ​ra po​wró​ci​ła z wy​gna​nia. Ży​wi​li nie​na​wiść i po​gar​dę do wła​dzy ce​sar​skiej, lecz więk​szość go​to​wa była płasz​czyć się przed nią. Ba, naj​lep​si żyli pod gro​zą tej re​al​nej siły, za​ma​sko​wa​nej blich​trem wiel​ko​ści. Na​sze kół​ko było bar​dzo nie​licz​ne, skła​da​ją​ce się z prze​ko​na​nych ro​ja​li​stów, lecz nie mo​głam po​dzie​lić ich ani​mo​zji i ich aro​gan​cji. Czu​łam się Fran​cuz​ką li​be​ral​nych prze​ko​nań… Spo​strze​gła, że Co​smo wpa​try​wał się w nią z żywą i przy​ja​zną cie​ka​wo​ścią i urwa​ła z pół​u​śmie​chem. – Ro​zu​miesz mnie, Co​smo? – spy​ta​ła. On zaś kiw​nął gło​wą, nie od​wo​dząc oczu od jej twa​rzy, zda​ją​cej mu się ja​rzyć od żaru szla​chet​nych uczuć, lecz ma​da​me de Mon​te​ves​so już pod​ję​ła da​lej:

– Nie ży​czy​łam so​bie pro​tek​cji wszyst​kich tych przy​by​łych na po​wrót księż​nych, po​ucza​ją​cych mnie, ja​ki​mi się rzą​dzić uczu​cia​mi i jak za​cho​wy​wać. Ich wła​sne za​cho​wa​nie było mie​sza​ni​ną aro​gan​cji i in​te​re​sow​no​ści w sto​sun​ku do tego rzą​du, któ​ry nie​na​wi​dzi​ły i lek​ce​wa​ży​ły. Nie ba​łam się go, lecz rów​nież nie mo​głam lek​ce​wa​żyć. Wszyst​kie te lata prze​ży​łam z bó​lem w ser​cu, lecz nie zroz​pa​czo​na. Gała Eu​ro​pa sta​ła w ogniu, a pło​mie​nie osma​la​ły i ośle​pia​ły, przej​mo​wa​ły gro​zą i zło​wro​gim prze​czu​ciem, lecz ogień pono oczysz​cza wszyst​ko, cze​go nie może stra​wić. Może świat, wy​szedł​szy z po​żo​gi, zy​ska na tym. – Ba, skoń​czy​ło się wszyst​ko – rzekł Co​smo – i cóż z tego wy​ni​kło? Chmu​ry dymu błą​ka​ją się jesz​cze i gry​zą mnie w oczy, ale jak ty się czu​jesz, Ade​lo? Ma​da​me de Mon​te​ves​so, wspar​ta łok​ciem o blat ko​min​ka a sto​pą o kra​tę, sta​ła z opusz​czo​ny​mi oczy​ma pa​trząc na po​pio​ły, w któ​rych tu i ów​dzie ża​rzy​ła się iskier​ka. – Czu​ję, że zim​no mi się robi – po​wie​dzia​ła – a może i w oczach mi się mie​ni. Nie wia​do​mo, do​kąd zwró​cić wzrok. Co​smo wstał i po​stą​pił krok na​przód. Mó​wił jed​nak przy​ci​szo​nym gło​sem. – Przed​tem był czło​wiek. – Czło​wiek, o tak. Nie spo​sób było nie oglą​dać się na nie​go. Było coś nie​na​tu​ral​ne​go w tym, że ist​niał tyl​ko on, sam je​den, ale, czy wiesz, Co​smo, że ten czło​wiek był ni​czym. Uśmie​chasz się, my​ślisz: mówi przez nią ro​ja​list​ka, ko​bie​ta hoł​du​ją​ca nie​mą​drym ary​sto​kra​tycz​nym prze​są​dom; ko​bie​ta, do​strze​ga​ją​ca tyl​ko drob​ne​go kor​sy​kań​skie​go szla​chet​kę, któ​re​mu zbra​kło na​wet na tyle zdro​we​go roz​sąd​ku, by po​chwy​cić w lot oka​zję do przy​wró​ce​nia dy​na​stii bur​boń​skiej. To wszyst​ko mnie przy​pi​su​jesz… Mnie! Sta​ła wciąż w tej sa​mej po​zie, zgnę​bio​na, jak​by pa​trząc z góry na po​pio​ły spa​lo​ne​go świa​ta. – Nie my​ślę, że​byś po​tra​fi​ła być nie​mą​dra, na​wet gdy​byś tego chcia​ła – po​-

wie​dział. – Jed​na​ko​woż, je​śli ów czło​wiek był ni​czym, to któż tego do​ko​nał? Ma​da​me de Mo​te​ves​so mil​cza​ła dłuż​szy czas, aż w koń​cu szep​nę​ła: – Los. – Do​pie​ro po wy​po​wie​dze​niu tego sło​wa, od​wró​ci​ła nie​co gło​wę ku Co​smo​wi. – Cze​mu tak wpa​tru​jesz się w kąt po​ko​ju? – za​py​ta​ła znów po chwi​li mil​cze​nia. – Czyż​bym się wpa​try​wał? – od​rzekł drgnąw​szy lek​ko. – Nie wiem, two​je sło​wa na​su​nę​ły mi na myśl po​stać w luź​nej sza​cie z od​wró​co​ną gło​wą. – W ta​kim ra​zie to co in​ne​go – po​wie​dzia​ła, pa​trząc na nie​go przy​jaź​nie. – Czym​kol​wiek zda​wa​ło​by ci się two​je przy​wi​dze​nie, to nie był Los. Trze​ba żyć bar​dzo dłu​go, żeby zo​ba​czyć choć​by rą​bek jego sza​ty. Bar​dzo dłu​go – po​wtó​rzy​ła to​nem ta​kie​go znu​że​nia i trwo​gi, że Co​smo im​pul​syw​nie zbli​żył się do Ade​li, ujął jej luź​no zwi​sa​ją​cą rękę i wy​ci​snął na niej po​ca​łu​nek. Gdy pu​ścił jej dłoń, opa​dła i zwi​sła jak przed​tem. Ale ma​da​me de Mon​te​ves​so nie po​ru​szy​ła się wca​le. – To bar​dzo było miłe z two​jej stro​ny – po​wie​dzia – ła. – To był od​ruch sym​pa​tii. Bar​dzo rzad​ko mnie to spo​ty​ka. Coś we mnie jest bu​dzą​ce​go ani​mo​zję lu​dzi, wśród któ​rych żyję. Mój oj​ciec, na​tu​ral​nie, ko​cha mnie, lecz to co in​ne​go. Twój oj​ciec współ​czuł mi, gdy by​łam dziec​kiem, i czu​ję się wzru​szo​na, że syn zda​je się po​nie​kąd ro​zu​mieć mnie, te​raz, gdy sta​łam się ko​bie​tą, pra​wie sta​rą ko​bie​tą. Jej ton szcze​re​go prze​ko​na​nia, gdy wy​zna​wa​ła, że jest sta​rą ko​bie​tą, roz​śmie​szył​by Co​sma. Ale do​strze​gli zbyt wie​le zgry​zo​ty w mło​dej twa​rzy, zbyt wie​le me​lan​cho​lij​ne​go wdzię​ku w ca​łej po​sta​ci ko​bie​ty sto​ją​cej przed nim z opusz​czo​ną gło​wą – tej isto​ty, w dzie​ciń​stwie zwa​nej Ade​lą, tego ob​ce​go bez​dom​ne​go dziec​ka, któ​re zna​la​zło chwi​lo​we schro​nie​nie w sta​rym ro​dzin​nym gnieź​dzie Co​sma i bra​ło udział w peł​nym god​no​ści jego co​dzien​nym ży​ciu. – Nie – rzekł, zdzi​wio​ny, iż tak olśnie​wa​ją​ca oso​ba mo​gła mieć za sobą tyle cięż​kich, na​pa​wa​ją​cych go​ry​czą przejść. – Nie. Los dzia​ła dość pręd​ko. Wciąż

je​ste​śmy mło​dzi, a cze​go to już by​li​śmy świad​ka​mi. Miał wra​że​nie, że się wzdry​gnę​ła. Za​wsty​dził się na myśl, co ona prze​szła, jak od​bi​ja​ło się na jej co​dzien​nym ży​ciu to, co dla nie​go bądź co bądź było tyl​ko wi​do​wi​skiem, choć jego oj​czy​zna ode​gra​ła swo​ją rolę, efek​tow​ną rolę ska​ły gó​ru​ją​cej nad po​to​pem. – Prze​cież Czło​wiek Losu sam jest jesz​cze mło​dy. Mu​sia​łaś go czę​sto wi​dy​wać? – pod​jął. – Nie. Raz czy dwa razy do roku uda​wa​łam się do Tu​ile​rii w to​wa​rzy​stwie po​jed​na​nych ro​ja​li​stów i przy​mu​sza​jąc się do tego. Samo się przez się ro​zu​mia​ło, że ma​da​me de Mon​te​ves​so musi się tam po​ka​zy​wać, a od​jeż​dża​jąc każ​do​ra​zo​wo by​łam rada, że mam to poza sobą na czas dłuż​szy. Nie mo​żesz so​bie wy​obra​zić, jak nud​ne były te cza​sy Ce​sar​stwa. Wszel​kie na​dzie​je le​ża​ły w gru​zach. Coś na kształt od​ra​ża​ją​cej, zbyt stroj​nej ma​ska​ra​dy, z nie​usta​ją​cym grzmo​tem ka​no​na​dy na dal​szym pla​nie. Rok​rocz​nie spę​dza​łam mie​siąc z mę​żem dla za​cho​wa​nia po​zo​rów. To na​le​ża​ło do na​szej umo​wy. Wów​czas zwykł był za​pra​szać na sze​reg wy​staw​nych obia​dów wszyst​kich pro​win​cjo​nal​nych no​ta​bli. Ale na​wet na pro​win​cji wy​czu​wa​ło się po​nu​ry na​strój przy​mu​su, wy​wie​ra​ne​go przez ce​sar​ską chwa​łę. Całe moje po​stę​po​wa​nie nie​wąt​pli​wie było pod kon​tro​lą i re​la​cjo​no​wa​ne przez od​po​wied​nich lu​dzi. Oczy​wi​ście ce​sa​rza wi​dzia​łam kil​ka razy. Wi​dy​wa​łam go też w te​atrze, gdy prze​jeż​dżał w ka​ro​cy, ale ode​zwał się do mnie tyl​ko raz. – Raz tyl​ko – pod​chwy​cił Co​smo in​ten​syw​nym szep​tem. – Poj​mu​jesz, że chcia​łam jak naj​mniej rzu​cać się w oczy i nie na​le​ża​łam do dwo​ru. Było to przy oka​zji balu, wy​da​wa​ne​go dla księż​nicz​ki Ba​deń​skiej. Tłu​my były nie​przej​rza​ne. O wcze​snej wie​czor​nej po​rze zna​la​złam się w pierw​szym rzę​dzie sto​ją​cych w Ga​le​rie de Dia​ne mię​dzy dwo​ma ko​bie​ta​mi cał​kiem mi ob​cy​mi. Po​wo​li za​czął ścią​gać dwór, ce​sa​rzo​wa, księż​nicz​ka, szam​be​la​ni w gali, dwór za​jął miej​sce na plat​for​mie u koń​ca ga​le​rii. W prze​rwie mię​dzy tań​ca​mi ce​sarz szedł ga​le​rią sam, od​zy​wa​jąc się tyl​ko do ko​biet.

Miał na so​bie strój ce​sar​ski z czer​wo​ne​go ak​sa​mi​tu ze zło​tem szy​ty​mi szwa​mi, bia​łe je​dwab​ne spodnie; gar​dę jego sza​bli, sprzącz​ki trze​wi​ków zdo​bi​ły bry​lan​ty, a ka​pe​lusz bia​łe pió​ra. Był to ubiór do​brze po​my​śla​ny, lecz ce​sarz, bę​dąc ni​ski i przy​sa​dzi​sty i po​ru​sza​jąc się nie​zdar​nie, w mo​ich oczach wy​glą​dał okrop​nie, coś na kształt kró​la z far​sy. Gdy pod​szedł do mnie, za​trzy​mał się. By​łam pew​na, że wie​dział, kim je​stem, lecz za​py​tał mnie o na​zwi​sko. Wy​mie​ni​łam je. – Mąż ma​da​me miesz​ka na pro​win​cji? – Tak, sire. – Sły​sza​łem, że mąż ma​da​me za​trud​nia wie​lu ro​bot​ni​ków. Je​stem mu obo​wią​za​ny za da​wa​nie lu​dziom pra​cy. To wła​ści​wy spo​sób czy​nie​nia użyt​ku z bo​gac​twa. Czy nie słu​żył w ar​mii an​giel​skiej w In​diach? Mó​wił przy​ja​znym to​nem. Po​wie​dzia​łam, że tego nie wiem, lecz wia​do​mo mi, że tam wal​czył z An​gli​ka​mi. Przy​jął to z fa​scy​nu​ją​cym uśmie​chem i po​wie​dział: – To bar​dzo moż​li​we. Ry​cerz For​tu​ny. Po​cho​dzi z Pie​mon​tu, czyż nie tak? – Tak, sire. – Ale ma​da​me je​steś Fran​cuz​ką, czy​stej krwi Fran​cuz​ką. Ro​ści​my sobe pra​wia do ma​da​me. Ile ma​da​me ma”lat? Po​wie​dzia​łam mu. – Ma​da​me wy​glą​dasz mło​dziej – stwier​dzi. Przy​stą​pił do mnie bli​żej i to​nem po​ufa​łym rzekł: – Ma​da​me nie ma dzie​ci. Wiem. Wiem. To nie z winy ma​da​me, ale po​win​naś in​a​czej się urzą​dzić. Wie​rzaj mi, do​brze ra​dzę. Za​nie​mó​wi​łam ze zdu​mie​nia. Ob​da​rzył mnie zno​wu bar​dzo ła​ska​wym uśmie​chem i po​szedł da​lej. To była je​dy​na roz​mo​wa, jaką pro​wa​dzi​łam z ce​sa​rzem. Za​mil​kła nie pod​no​sząc wciąż oczu, wresz​cie do​da​ła: – To było bar​dzo cha​rak​te​ry​stycz​ne dla nie​go.

Na Co​smie naj​więk​sze wra​że​nie zro​bi​ło od​kry​cie, że tak mało wie​dział o niej. Nad​mie​ni​ła po raz pierw​szy, że jej mał​żeń​stwo z Mon​te​ves​so było bez​dziet​ne. Nie przy​cho​dzi​ło mu na myśl za​da​wać so​bie tego py​ta​nia, lecz spra​wi​ło mu przy​jem​ność usły​szeć przy oka​zji, iż taki był stan rze​czy. – Nie urzą​dzi​łam się in​a​czej – pod​ję​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so nie​co iro​nicz​nym to​nem. – By​łam ogrom – nie rada, że mnie zo​sta​wia​ją w spo​ko​ju. W tym cza​sie gdy za​czę​ła się kam​pa​nia ro​syj​ska, zło​ży​łam do​rocz​ną wi​zy​tę mon​sieur de Mon​te​ves​so. Prócz zwy​kłych sto​sun​ków to​wa​rzy​skich z miej​sco​wy​mi oby​wa​te​la​mi by​łam sama z hra​bią He​lio​nem i jak zwy​kle, gdy by​li​śmy zu​peł​nie sami, za​cho​wy​wał się zno​śnie. Nie było ni​ko​go i nic, mo​gą​ce​go obu​dzić jego za​zdrość i głę​bo​ko w jego ser​cu drze​mią​cą nie​na​wiść do mnie. Wy​ni​kło mię​dzy nami tyl​ko raz prze​lot​ne nie​po​ro​zu​mie​nie i pod ko​niec sprzecz​ki przy​znał ze zgrzy​ta​niem zę​bów, że nic mi nie ma do za​rzu​ca​nia prócz tego, że by​łam tym, czym je​stem. Od​po​wie​dzia​łam, że nic na to nie po​ra​dzę i że w sy​tu​acji, jaka się wy​two​rzy​ła, może so​bie ra​czej tego po​win​szo​wać. Zmie​rzył mnie tyl​ko po​nu​rym wzro​kiem. Gdy chce, po​tra​fi wspa​nia​le pa​no​wać nad sobą. Na ogół bio​rąc spo​koj​nie spę​dzi​łam czas. Sama dla sie​bie gry​wa​łam i śpie​wa​łam, czy​ta​łam tro​chę, wy​cho​dzi​łam ma da​le​kie spa​ce​ry, jeź​dzi​łam pra​wie co dzień kon​no w asy​ście Ber​nar​da. To nie było ta​kie przy​jem​ne. Pa​mię​tasz Ber​nar​da? Co​smo ski​nął gło​wą. – Dłu​gie lata był bar​dzo od​da​nym i wier​nym słu​żą​cym na​szym, jed​nak, mnie​mam, iż i on, jak i wie​lu in​nych lep​szych od nie​go, nie oparł się uro​ko​wi bo​gactw mon​sieur de Mon​te​ves​so. Kie​dy ro​dzi​ce po​łą​czy​li się ze mną we Fran​cji, po​sta​wił w koń​cu na swo​im i oże​nił się z Aglae, Mu​lat​ką, moją po​ko​jo​wą. Był w niej kom​plet​nie za​du​rzo​ny, a te​raz ją uniesz​czę​śli​wia. Ona jest szcze​rze do mnie przy​wią​za​na, on zaś, bez naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści, zo​stał prze​ku​pio​ny przez mego męża, żeby mnie szpie​go​wać. Wy​da​je się to nie do

wia​ry, jed​nak hra​bia po​wie​dział mi to wy​raź​nie. Ber​nard dał się prze​ku​pić przed laty. Było to wte​dy, kie​dy mon​sieur de Mon​te​ves​so w pa​sji ode​słał mnie ro​dzi​com, a na​stęp​ne​go dnia sza​lał z roz​pa​czy, że tak po​stą​pił. Tak, trwa to już od tak daw​na. Czło​wiek, tak wier​ny nam w nie​szczę​ściu, dał się prze​ku​pić z naj​więk​szą ła​two​ścią. Wszy​scy, po​cząw​szy od naj​wy​żej sy​tu​owa​nych do naj​ni​żej, bra​li udział w spi​sku prze​ciw bied​nej dziew​czy​nie, któ​rej je​dy​ną winą była jej szcze​rość. Wie​dzia​łam już o tym, kie​dy Ber​nard przy​je​chał do Fran​cji z mo​imi ro​dzi​ca​mi, lecz Aglae chcia​ła wyjść za nie​go, więc nic nie po​wie​dzia​łam. Praw​do​po​dob​nie Aglae nie uwie​rzy​ła​by mi wte​dy. – I mo​głaś zno​sić przy so​bie tego łaj​da​ka przez tak dłu​gie lata? – za​wo​łał Co​smo, nie po​sia​da​jąc się z obu​rze​nia. Uśmiech jej był smut​ny. Zno​si​ła wyj​ście na jaw więk​szych nik​czem​no​ści i za​cho​wy​wa​ła ta​jem​ni​cę. Wszel​kiej wia​ry w uczci​wość po​zba​wio​no ją tak wcze​śnie, że nie mia​ło dla niej te​raz zna​cze​nia to, co wie​dzia​ła o lu​dziach ze swe​go oto​cze​nia. – Och, Co​smo – za​wo​ła​ła wy​bu​cho​wo – je​stem te​raz twar​da i za​har​to​wa​na, lecz za​pew​niam cię, że łzy mi się ci​sną do oczu, gdy wspo​mnę sie​bie jako szes​na​sto​let​nią dziew​czy​nę, nie​zdol​ną do złej my​śli i nie​świa​do​mą, oto​czo​ną przez naj​po​dlej​szych oszczer​ców i in​try​gan​tów. A wsku​tek pod​ło​ści i sa​mo​lub​nych na​mięt​no​ści, któ​rych by​łam świad​kiem, kłę​bią​cych się wo​ko​ło nie​na​wist​nej sła​wy tego czło​wie​ka z Elby, wy​da​je mi się, że nie ma nig​dzie żad​nej uczci​wo​ści na świe​cie, nig​dzie. Kon​trast mię​dzy ener​gią tego wy​bu​chu a nie​ru​cho​mą jej po​sta​cią jak zgrzyt prze​jął Co​sma dresz​czem. – Nie wspo​mi​na​jąc nas dwoj​ga tu w tym po​ko​ju – rzekł Co​smo – znam dwóch co naj​mniej uczci​wych lu​dzi na świe​cie. Są to twój oj​ciec i mój. Cze​muś nie na​pi​sa​ła do mego ojca, Ade​lo? – Mó​wię ci, że by​łam dziec​kiem. Co mo​głam na​pi​sać do nie​go? Czyż nie

wy​co​fał się ze świa​to​we​go ży​cia od tak dłu​gich lat tyl​ko po to, żeby nie wie​dzieć i nie sły​szeć, co się dzie​je? To je​den z twych uczci​wych lu​dzi. A co do mego bied​ne​go ojca, uoso​bie​nia ho​no​ru, taki wpływ na naj​szla​chet​niej​sze cha​rak​te​ry mają dłu​go​trwa​łe nie​szczę​ścia i po​ku​sy zwią​za​ne z od​zy​ska​niem po​zy​cji spo​łecz​nej, że są mo​men​ty, gdy jego po​stę​po​wa​nie mnie prze​ra​ża. Prze​są​dy ka​sto​we są strasz​ne, lecz, dzię​ki Bogu, mści​wość jest mu obca. To nie dwo​rak. – Sły​sza​łem o tym – prze​rwał Co​smo – z ust sa​me​go mar​ki​za. Ko​cha​ny star​szy pan. Obo​je, sto​jąc przy ko​min​ku, wy​mie​ni​li mgli​sty pół​u​śmiech. – Mu​sia​łam tu z nim przy​być – po​wie​dzia​ła Ade​la. – Nie mógł się obejść beze mnie. Z praw​dzi​wą przy​jem​no​ścią ode​szłam od złych na​mięt​no​ści i bez​na​dziej​nej głu​po​ty emi​gran​tów, któ​rzy ścią​gnę​li do Fran​cji bez śla​du pa​trio​ty​zmu w ser​cu i ani jed​nej no​wej my​śli w gło​wie, ni​czym bez​li​to​sne wid​ma nie​na​wi​dzą​ce świa​ta, na któ​ry po​wró​ci​ły z gro​bów. Ni​cze​go nie za​po​mnie​li i ni​cze​go się nie na​uczy​li – Odro​bi​nę tego wi​dzia​łem na wła​sne oczy – wy​szep​tał Co​smo. – Ale świa​ta nie da się cof​nąć tam, gdzie był przed na​szym uro​dze​niem. – Nie. Lecz nie do znie​sie​nia było pa​trzeć, jak usi​ło​wa​li tego do​ko​nać. Wte​dy mój mąż zja​wił się na sce​nie, wy​na​jął ten pa​łac i na​le​gał, aby​śmy wszy​scy tu za​miesz​ka​li. Trud​no było za​rzu​cić co​kol​wiek temu pro​jek​to​wi. Oj​ciec nig​dy nie do​wie​dział się na​wet po​ło​wy z mo​ich przejść ży​cio​wych. Wcze​śnie na​uczy​łam się tłu​mić wszel​kie ob​ja​wy swych uczuć. Na ogół bio​rąc, jed​nak ro​zu​mie​my się bez słów. Kie​dy otrzy​mał pi​smo hra​bie​go He​lio​na z za​ofia​ro​wa​niem tej re​zy​den​cji, spoj​rzał tyl​ko na mnie i po​wie​dział: „Su​po​nu​ję, że mu​si​my to zro​bić?” Je​śli o mnie cho​dzi, to pę​dzę ży​cie nie opo​nu​jąc prze​ciw ni​cze​mu. Trze​ba prze​cie za​cho​wy​wać w ja​kiś spo​sób swą god​ność oso​bi​stą, a czy po​zo​sta​je mi inny spo​sób? Tak, zde​cy​do​wa​łam się, lecz mu​szę

ci po​wie​dzieć, Co​smo, że po​mi​mo od​by​cia tej fra​pu​ją​cej włó​czę​gi śród hi​po​te​tycz​nych ku​zy​nów mon​sieur de Mon​te​ves​so, te dwie sio​stry i ta bra​ta​ni​ca były dla mnie kom​plet​ną no​wo​ścią. Je​dy​nie po​cie​szam się su​po​zy​cją, iż nig​dy nie zdra​dzi​łam się ze zdu​mie​niem czy ja​ką​kol​wiek re​ak​cją na ten te​mat. – Hra​bi​na spoj​rza​ła Co​smo​wi w oczy. – Mó​wi​łam z tobą, jak nig​dy nie mó​wi​łam do ni​ko​go w ży​ciu, przez wzgląd na wspo​mnie​nia z lat daw​nych, tak cen​nych dla mnie, jak i przez wzgląd, iż nie mo​gła​bym od​czu​wać nie​uf​no​ści wzglę​dem ko​go​kol​wiek z two​jej ro​dzi​ny. Czy znu​ży​łam cię dłu​gą opo​wie​ścią? – Nie – rzekł Co​smo. – Ale czy przy​cho​dzi​ło ci na myśl, jak się to skoń​czy? – Skoń​czy się? – od​po​wie​dzia​ła trwoż​nie, a ton ten do​tknął Co​sma bo​le​śnie. – Skoń​czy? Co przez to ro​zu​miesz? Wszyst​ko już się skoń​czy​ło. – Mia​łem na my​śli two​ją wy​trzy​ma​łość – po​wie​dział Co​smo. – Czy wy​glą​dam na znu​żo​ną? – spy​ta​ła. Co​smo pod​niósł gło​wę i wpa​try​wał się w nią upo​rczy​wie. Wy​war​ła na nim ta​kie wra​że​nie wdzię​ku i siły, że ogar​nął go nie​omal bo​le​sny za​chwyt. Me umiał zna​leźć od​po​wied​nich słów, nie wie​dząc, co w nim gó​ru​je, li​tość czy po​dziw z do​miesz​ką roz​draż​nie​nia. – No, coś wy​czy​tał z mo​jej twa​rzy? – Nie wi​dzia​łem nig​dy więk​szej po​go​dy du​cha na ni​czy​jej – rzekł Co​smo. – Jak​że mu​sisz być pew​na sie​bie. Z prze​lot​nym ru​mień​cem na twa​rzy i po​ciem​nia​ły​mi oczy​ma od​po​wie​dzia​ła to​nem peł​nym wdzięcz​no​ści: – Masz ra​cję, Co​smo. Moja twarz nie jest ma​ską. Pra​wie nie sły​szał, co po​wie​dzia​ła. Na​gły za​męt wła​snych my​śli wpra​wiał go w zdu​mie​nie. Gdy od​zy​skał rów​no​wa​gę du​cha, za​uwa​żył, że ma​da​me de Mon​te​ves​so zda​je się na​słu​chi​wać. – Czyż​by hra​bia był wciąż u mego ojca? – po​wie​dzia​ła. – Co​smo, za​dzwoń

tym dzwon​kiem na sto​le, masz go pod ręką. Co​smo za​dzwo​nił i cze​ka​li, pa​trząc na sie​bie. Wkrót​ce drzwi otwo​rzy​ły się, a rów​no​cze​śnie ze​gar ścien​ny wi​szą​cy nad nimi za​czął wy​dzwa​niać go​dzi​nę. Co​smo na​li​czył je​de​na​ście ude​rzeń ze​ga​ra, a gdy prze​brzmia​ły, ma​da​me de Mon​te​ves​so ode​zwa​ła się do Ber​nar​da, któ​ry cze​kał w mil​cze​niu. – Czy mon​sieur le com​te jest wciąż u mego ojca? – Nie wi​dzia​łem, aby wy​cho​dził, ma​da​me la com​tes​se. – Po​wiedz​cie swej żo​nie, aby na mnie nie cze​ka​ła, Ber​nar​dzie. – Słu​cham, ma​da​me la com​tes​se. – Ber​nard z re​spek​tem wy​co​fał się przez drzwi. – Jaki gru​by się zro​bił i jak gład​ko ucze​sa​ny – dzi​wił się Co​smo. – A co za uro​czy​sty spo​sób by​cia. Nie dziw, żem go od razu nie po​znał. To on wpro​wa​dził mnie do apar​ta​men​tu twe​go ojca. Wy​glą​da w sam raz na za​ufa​ne​go słu​gę po​sła nad​zwy​czaj​ne​go. I po​my​śleć, że to twój do​mo​wy szpieg! Po​dzi​wiam two​ją cier​pli​wość. – Gdy​bym co​kol​wiek mia​ła do ukry​cia, kto wie, czy tak cier​pli​wie zno​si​ła​bym szpie​ga – po​wie​dzia​ła spo​koj​nie. – Kie​dy miesz​ka​li​śmy w Pa​ry​żu, mu​siał, moim zda​niem, pi​sy​wać co ty​dzień do mon​sieur de Mon​te-ves​so, bo, wiesz, on pi​sze zu​peł​nie do​brze. Dzi​wię się, o czym mógł pi​sać. Po​da​wał li​stę na​zwisk, są​dzę. Albo pi​sał o swych wła​snych za​pa​try​wa​niach na lu​dzi, któ​rzy u mnie by​wa​li, o uryw​kach pod​słu​cha​nych roz​mów. – To nie do wia​ry – wy​szep​tał Co​smo. – To fan​ta​stycz​ne. Jaką po​gar​dę musi on ży​wić dla twe​go męża. – Je​stem prze​ko​na​na, że nie pi​sał żad​nych kłamstw, i to jest naj​bar​dziej fra​pu​ją​ce z tego wszyst​kie​go – po​wie​dzia​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so. – Owszem – rzekł Co​smo – wie​rzę w to. Czy przez to ro​zu​miesz, że hra​bia pła​ci mu co ty​dzień za coś po​dob​ne​go? Szpet​na far​sa. – Czy nie są​dzisz – po​wie​dzia​ła hra​bi​na – że coś po​waż​ne​go może z tego

wy​nik​nąć kie​dyś? – Co​smo przy​jął to oświad​cze​nie bez​na​dziej​nym ge​stem. – Czło​wiek, za któ​re​go wy​szłaś, jest wa​ria​tem – po​wie​dział z głę​bo​kim prze​ko​na​niem. – Były cza​sy, kie​dy czu​łam, że sama je​stem obłą​ka​na – od​po​wie​dzia​ła ci​cho ma​da​me de Mon​te​ves​so. – Weź ka​pe​lusz – do​da​ła pręd​ko. Do​sły​sza​ła kro​ki za drzwia​mi. W chwi​lę po​tem wszedł hra​bia He​lion i po​nu​rym wej​rze​niem ogar​nął żonę i Co​sma. Nie ode​zwał się sło​wem i czas pe​wien stał przy drzwiach z miną zło​wróżb​ną. Mil​cze​nie to stwa​rza​ło zło​wro​gie na​pię​cie, spo​tę​go​wa​ne jesz​cze sztyw​ną po​sta​wą tego człe​ka, nie​ru​cho​mo​ścią jego wy​ra​zi​stej brą​zo​wej twa​rzy, prze​kre​ślo​nej kru​czo​czar​nym wą​sem, kon​tra​stu​ją​cym z upu​dro​wa​ną gło​wą. Rzekł​by kto, sier​żant wcho​dzą​cy z wy​bi​ciem go​dzi​ny, aby tej pa​rze oznaj​mić, że plu​ton eg​ze​ku​cyj​ny cze​ka na nich za drzwia​mi. Ma​da​me de Mon​te​ves​so prze​cię​ła zły urok mil​cze​nia. – Ro​bi​łam, co było w mo​jej mocy, dla za​ba​wie​nia Mr. La​tha​ma, lecz stra​ci​li​śmy na​dzie​ję na twój po​wrót. Wła​śnie za​bie​rał się do wyj​ścia. Spoj​rza​ła po​god​nie na Co​sma, któ​re​go sło​dycz jej gło​su, ła​twość pa​no​wa​nia nad sobą wo​bec tego żoł​da​ka ukłu​ły w samo ser​ce. W tej chwi​li nie po​tra​fił​by na​wet wy​ra​zić nie​na​wi​ści do hra​bie​go de Mon​te​ves​so, na któ​re​go pa​trzył z uśmie​chem naj​ba​nal​niej​szym w świe​cie. Hra​bia He​lion ru​szył z miej​sca sztyw​no, jak​by kij po​łknął. – Twój oj​ciec spo​dzie​wa się cie​bie za chwi​lę – rzekł do żony. – Jesz​cze się nie po​ło​żył. – Więc idę do nie​go na​tych​miast. Ma​da​me de Mon​te​ves​so wy​cią​gnę​ła rękę do Co​sma, któ​ry pod​niósł ko​niusz​ki jej pal​ców do warg ce​re​mo​nial​nie. – Wy​pro​wa​dzę Mr. La​tha​ma – rzekł hra​bia z ukło​nem w stro​nę żony, któ​ra wy​szła z po​ko​ju nie spoj​rzaw​szy na nie​go. Wio​dąc za nią oczy​ma, Co​smo za​po​mniał o ist​nie​niu hra​bie​go He​lio​na. Za​po​mniał tak cał​ko​wi​cie, że aż

drgnął, gdy za​uwa​żył, że hra​bia son​du​je go dziw​nym spoj​rze​niem. „Ten czło​wiek nig​dzie nie bę​dzie się czuł swo​bod​nie” – my​ślał Co​smo z po​gar​dą. Do tego cza​su zma​la​ła znacz​nie jego nie​na​wiść. – Wy​da​je mi się, że chce mnie eskor​to​wać. Cu​dacz​nie mu​siał wy​glą​dać na grzbie​cie sło​nia.” – Bar​dzo ład​nie ze stro​ny pana, że cze​kał pan tak dłu​go na mój po​wrót – rzekł hra​bia He​lion. – Zmi​trę​ży​łem przez ab​sur​dal​ną dys​pu​tę, wy​wo​ła​ną ra​por​ta​mi praw​do​po​dob​nie fał​szy​wy​mi. – Czas zle​ciał mi pręd​ko – od​po​wie​dział Co​smo szcze​rze, lecz ostrze​żo​ny po​sęp​nym, cięż​kim spoj​rze​niem swe​go roz​mów​cy, po​śpie​szył do​dać: – Mó​wi​li​śmy o daw​nych cza​sach. – Daw​ne cza​sy – po​wtó​rzył hra​bia He​lion bez​dź​więcz​nym gło​sem. – Moja żona jest jesz​cze bar​dzo mło​da, choć musi być star​sza od pana. Czy nie jest star​sza? Co​smo oświad​czył la​ko​nicz​nie, że do​praw​dy nie wie. Kie​dy we tro​je bie​ga​li ra​zem jako dzie​ci była naj​wyż​sza z troj​ga. – A te​raz – pod​jął gło​sem bez wy​ra​zu hra​bia de Mon​te​ves​so – gdy​by nie wy​so​kie ob​ca​sy, by​ła​by niż​sza od pana. Kie​dy sta​li​ście ra​zem, wy​da​wa​li​ście mi się tego sa​me​go wzro​stu. A więc od​na​wia​li​ście wspo​mnie​nia lat mło​dych. Mu​sia​ły być roz​kosz​ne. – Bez wąt​pie​nia roz​kosz​niej​sze dla mnie, niź​li mo​gły być dla ma​da​me la com​tes​se – od​rzekł Co​smo, czy​niąc krok ku drzwiom. – Chwi​lecz​kę. Będę miał za​szczyt od​pro​wa​dzić pana. – Hra​bia He​lion okrą​żył po​kój, zdmu​chu​jąc świe​ce w trzech kan​de​la​brach i bio​rąc czwar​ty do ręki. – Po co za​da​wać so​bie ten trud? – za​opo​no​wał Co​smo. – Znam dro​gę. – Wy​ga​szo​no wszyst​kie świe​ce w sa​lo​nach re​cep​cyj​nych, a w każ​dym ra​zie po​win​no to być zro​bio​ne. Nie zno​szę ja​kie​go​kol​wiek mar​no​traw​stwa. Dla​te​go to pew​nie do​ro​bi​łem się for​tu​ny, tak wiel​kiej, chwa​ła Bogu, i od​da​ją​-

cej ta​kie usłu​gi do​brej spra​wie, że wy​ma​ga jak naj​więk​szej dba​ło​ści w za​rzą​dza​niu nią. Może być, że to ory​gi​nal​ny punkt wi​dze​nia, lecz wy​tłu​ma​czy​łem ma​da​me de Mon​te​ves​so, jak się na to za​pa​tru​ję. – Mu​sia​ła być zbu​do​wa​na – wy​mam​ro​tał Co​smo mię​dzy zę​ba​mi, po​dą​ża​jąc przez po​kój i wo​kół pa​ra​wa​nu za wła​ści​cie​lem tych nie​zmier​nie waż​nych skar​bów, któ​ry, z kan​de​la​brem w ręku, wy​prze​dzał go o parę kro​ków i otwo​rzył z trza​skiem drzwi za pa​ra​wa​nem. Co​smo idąc śla​da​mi hra​bie​go He​lio​na przez sa​lon, w któ​rym od​by​ło się wie​czor​ne przy​ję​cie, do​strze​gał mgli​ście roz​sta​wio​ne w nie​ła​dzie me​ble wo​kół ko​min​ka, fo​tel zaj​mo​wa​ny przez lady Wil​liam, wiel​ką oto​ma​nę, w któ​rej ką​cie lę​kli​wie ku​li​ła się drob​na hra​bi​na Bub​na, sto – lik do gry z od​su​nię​ty​mi krze​sła​mi i kar​ta​mi zsu​nię​ty​mi na śro​dek. Chwiej​ne pło​my​ki świec, prze​ska​ku​jąc z jed​nych wy​so​kich tre​mo w dru​gie, po​wio​dły go do na​stęp​ne​go sa​lo​nu, gdzie całe ume​blo​wa​nie sta​ło wy​cze​ku​ją​co wzdłuż ścian. Dal​sze dwa sa​lo​ny były zu​peł​nie ta​kie same, róż​niąc się tyl​ko bar​wą por​tier i wiel​ko​ścią ob​ra​zów na ścia​nach.. Co​smo nie po​tra​fił doj​rzeć, co one przed​sta​wia​ły. Ani je​den z lo​ka​jów nie po​ka​zał się w we​sty​bu​lu o bia​łych ścia​nach i czer​wo​nych ka​nap​kach, lecz Co​smo zdzi​wił się nie​ma​ło na wi​dok ko​bie​ty, po​dob​nej do chłop​ki, któ​ra zda​wa​ła się tam sie​dzieć w ciem​no​ściach od dłuż​sze​go cza​su. Świa​tło pa​dło na jej sę​ka​te ręce zło​żo​ne w po​doł​ku. Skraj ciem​nej chust​ki rzu​cał cień na rysy twa​rzy i od​sła​niał tyl​ko star​czy pod​bró​dek. Ani drgnę​ła. Hra​bia He​lion, za​cho​wu​jąc się jak​by jej nie wi​dział, po​sta​wił kan​de​labr na stoł​ku i ży​czył do​brej nocy Co​smo​wi ce​re​mo​nial​nym ukło​nem. Rów​no​cze​śnie wy​ra​ził szorst​kim gło​sem na​dzie​ję wi​dy​wa​nia Co​sma czę​sto pod​czas jego po​by​tu w Ge​nui. I na za​koń​cze​nie, si​ląc się zła​go​dzić ton, bąk​nął coś o swej żo​nie „przy​ja​ciół​ce mło​dych lat pana”. Alu​zje po​draż​ni​ły Co​sma. Im wię​cej po​zna​wał Ade​lę do​ro​słą, tym mniej wi​dział w niej po​do​bień​stwa do Ade​li z prze​szło​ści. Kon​tra​sto​wa​ły zbyt​nio

ze sobą. Ku​si​ło go, by po​wie​dzieć mon​sieur de Mon​te​ves​so, że on by​najm​niej nie żywi pre​dy​lek​cji do wspo​mnień. W związ​ku z tym bie​giem my​śli oświad​czył tyl​ko, że zda​rzy​ło mu się sły​szeć wie​le po​chleb​ne​go o ma​da​me de Mon​te​ves​so w Pa​ry​żu. Mon​sieur de Mon​te​ves​so po​grą​żo​ny wła​śnie w kon​tem​pla​cji ciem​nej, z chłop​ska wy​glą​da​ją​cej fi​gu​ry, sku​lo​nej na kar​ma​zy​no​wej ka​nap​ce, prze​niósł rap​tow​nie swe po​sęp​ne spoj​rze​nie na Co​sma. – Ma​da​me de Mon​te​ves​so wio​dła bar​dzo ci​che ży​cie za Ce​sar​stwa. Po​stę​po​wa​nie jej ce​cho​wa​ła jak naj​więk​sza oględ​ność. Ale jest oso​bą z naj​wyż​szych sfer. Bóg ra​czy wie​dzieć, ja​kie plot​ki mo​gły dojść do pań​skich uszu. Świat jest taki zło​śli​wy. Co​smo wy​szedł spiesz​nie na ga​le​rię ze​wnętrz​ną. Słu​cha​nie mon​sieur de Mon​te​ves​so nie na​le​ża​ło do przy​jem​no​ści. Hra​bia asy​sto​wał mu aż do szczy​tu scho​dów i sta​nął tam, pa​trząc na scho​dzą​ce​go zu​peł​nie bez wy​ra​zu, ni​czym żoł​nierz pod​czas pa​ra​dy, aż na​gle za​czął to​czyć oczy​ma, jak​by w po​szu​ki​wa​niu przed​mio​tu, któ​ry mógł​by ci​snąć Co​smo​wi z góry na gło​wę. Trwa​ło to jed​nak małą chwi​lę. Wró​cił do we​sty​bu​lu spo​koj​nie, drzwi za sobą za​mknął, i to na zam​ki, bar​dzo sta​ran​nie. Upo​raw​szy się z tym, pod​szedł do po​sta​ci na ka​nap​ce i sta​nął nad nią bez sło​wa.

VII

Sta​ra ko​bie​ta od​cią​gnę​ła w tył chust​kę i pod​nio​sła swą po​marsz​czo​ną jak pie​czo​ne jabł​ko, nie​zbyt wy​ra​zi​stą twarz, mó​wiąc: – Dziec​ko woła cie​bie już od go​dzi​ny albo i wię​cej. He​lion de Mon​te​ves​so prze​szedł przez całą dłu​gość we​sty​bu​lu i z po​wro​tem, po​tem sta​nął nad sta​rą ko​bie​tą w daw​nej po​zy​cji. – Wiesz, jaka jest – za​czę​ła mó​wić, le​d​wie hra​bia przy​sta​nął. – Nie ma przy niej chwi​li spo​ko​ju. Kie​dy była mała, za​wsze moż​na było dać jej la​nie, lecz te​raz nie ma co z nią ro​bić. Przyjdź le​piej i zo​bacz sam. – Bar​dzo nie​sfor​na? – spy​tał hra​bia de Mon​te​ves​so. – Ma szes​na​ście lat – po​wie​dzia​ła sta​ra la​pi​dar​nie, wsta​jąc i zmie​rza​jąc do drzwi wio​dą​cych na pię​tro. Mia​ła te​raz w ręku la​skę, któ​ra le​ża​ła scho​wa​na w fał​dach jej spód​ni​cy. Wcho​dzi​ła po scho​dach zręcz​niej, niź​li moż​na by​ło​by ją o to po​są​dzać z wy​glą​du, a hra​bia de Mon​te​ves​so szedł za nią dłu​gim ko​ry​ta​rzem, aż w koń​cu szu​ra​nie jej pan​to​fli i stuk la​ski usta​ły przed za​mknię​ty​mi drzwia​mi. Głę​bo​ka ci​sza pa​no​wa​ła w tym od​le​głym skrzy​dle sta​re​go pa​ła​cu, na​ję​te​go przez do​rob​kie​wi​cza w bez​gra​nicz​nej próż​no​ści, aby w ob​li​czu przy​wró​co​nych mo​nar​chii w Eu​ro​pie go​ścić tu swą żonę i swe​go te​ścia. Sta​ra ko​bie​ta od​wró​ci​ła się do tego drą​ga​la, któ​ry z kan​de​la​brem w ręku d w zło​tem sza​me​ro​wa​nym stro​ju wy​glą​dał na wspa​nia​łe​go lo​ka​ja. – Po​ło​ży​li​śmy ją do łóż​ka – po​wie​dzia​ła – jed​na​ko​woż inna rzecz po​ło​żyć, a inna przy​trzy​mać w nim. Ma​ria jest moc​na, ale i ona się w koń​cu zma​cha​ła. Po​sła​ły​śmy po ojca Paw​ła. Cho​ciaż bez​wstyd​na, nie po​pró​bu​je wsta​wać z łóż​ka w ko​szu​li noc​nej przed księ​dzem. Ksiądz do​bro​dziej obie​cał zo​stać

przy niej, za​nim spro​wa​dzi​my cie​bie, alem nie śmia​ła pójść da​lej niż we​sty​bul. Fa​gas po​wie​dział mi, że masz jesz​cze u sie​bie go​ścia, więc go ode​sła​łam, a sama sia​dłam i cze​ka​łam. Łaj​dak, żeby się po​mścić na mnie, wy​ga​sił świe​ce przed odej​ściem. – Wy​le​ję go ju​tro – od​rzekł mon​sieur de Mon​te​ves-so pół​gło​sem. – Chy​bam nie zro​bi​ła nic złe​go, He​lio​nie. – Nie – po​wie​dział mon​sieur de Mon​te​ves​so tym sa​mym stłu​mio​nym to​nem. Nad​sta​wił ucha, si​ląc się uchwy​cić choć naj​słab​szy od​głos spo​za drzwi. Lecz za nimi pa​no​wa​ła ci​sza, ni​czym w po​ko​ju cho​re​go, z któ​re​go łowi się naj​lżej​szy sze​lest. Sta​ra ko​bie​ta po​ło​ży​ła lek​ko rękę na wspa​nia​łym rę​ka​wie. – Je​steś wiel​kim czło​wie​kiem. – Je​stem – rzekł hra​bia He​lion to​nem nie zdra​dza​ją​cym za​do​wo​le​nia. Sie​dem​dzie​się​cio​let​nia sta​rusz​ka, ścią​gnię​ta z ro​dzin​nych pie​le​szy w do​li​nie, gdzie spę​dzi​ła ży​cie, przez wiel​kie​go czło​wie​ka, któ​re​go wola była nie​zwy​cię​żo​na, gło​wi​ła się nad wy​ra​że​niem swych paru pro​sto​dusz​nych my​śli. Przy tej na​głej od​mia​nie losu tyl​ko zo​bo​jęt​nie​nie sta​ro​ści ura​to​wa​ło ją od zu​peł​nej ko​ło​wa​ci​zny, nie​mniej, była przy​tło​czo​na ota​cza​ją​cym ją splen​do​rem. Miesz​ka​ła w głę​bi pa​ła​cu jak za​klę​ta w stan re​zy​gna​cji. Od sa​me​go swe​go przy​by​cia do Ge​nui, co wy​da​rzy​ło się pięć ty​go​dni temu, trzy​ma​ła się gór​ne​go pię​tra. Je​dy​nie bez​względ​na ko​niecz​ność zmu​si​ła ją do zej​ścia po scho​dach aż do bia​łe​go we​sty​bu​lu. Była prze​świad​czo​na, że speł​ni​ła swój obo​wią​zek. – Ło​iłam jej skó​rę, jak się pa​trzy – oświad​czy​ła z rów​no​wa​gą du​cha, wła​ści​wą jej wie​ko​wi, i prze​świad​cze​niem o swej słusz​no​ści. War​gi mon​sieur Mon​te​ves​so za​drża​ły nie​co. – Rze​tel​nie mó​wię, choć nie​raz ze sła​bo​ści trud​no mi było rękę pod​nieść. Wte​dy za​rzu​ca​łam chust​kę na gło​wę i wy​cho​dzi​łam na deszcz po​mó​wię z oj​cem Paw​łem. Uczył ją czy​tać i pi​sać. Bar​dzo li​to​sier​ny. Wzru​szał ra​mio​na​mi i ka​zał w Bogu mieć na​dzie​ję. Łac​no jemu tak

mó​wić. Po praw​dzie, to z two​je​go po​wo​du by​łam naj​waż​niej​szą per​so​ną na milą wo​ko​ło. Wszę​dy sa​dza​no mnie na po​cze​snym miej​scu. Ale kie​dyś nas te​raz wy​cią​gnął tu​taj, umy​śliw​szy z dziec​ka zro​bić con​tes​sę, wszyst​ko mi się mąci w sta​rej gło​wie. Bo choć uzbro​jo​na w twój au​to​ry​tet da​wa​łam jej la​nie, wszy​scy inni we wsi byli na każ​de jej ski​nie​nie. Była wte​dy dum​na i sa​mo​wol​na. Kie​dy ją te​raz wpro​wa​dzi​łeś mię​dzy tych wszyst​kich gran​dis​si​mi si​gno​ri, o któ​rych ona sły​sza​ła, tak jak się sły​szy o anio​łach w nie​bie, cał​kiem prze​wró​ci​ło się jej w gło​wie ze zbyt​ku, py​chy i upo​ru. Co z nią ro​bić? Jed​ne​go dnia z ra​cji cze​goś, com po​wie​dzia​ła, obu​rącz chwy​ci​ła mnie za siwe wło​sy… – Sta​rusz​ka zsu​nę​ła chust​kę z gło​wy i wnio​sła po​marsz​czo​ne po​wie​ki. – Za te siwe wło​sy na naj​star​szej gło​wie w two​jej ro​dzi​nie, He​lio​nie. Gdy​by nie było przy tym Ma​rii, moje zwło​ki po​nie​wie​ra​ły​by się na pod​ło​dze. – Sta​ra ko​bie​ta, ła​god​na w obej​ściu, co nada​wa​ło jej swo​istą god​ność, za​czę​ła rap​tem zdra​dzać nie​po​kój i pod​nie​ce​nie. – Nie​raz prze​sia​dy​wa​łam w łóż​ku z pół nocy, ła​miąc so​bie gło​wę. Je​stem sta​ra ko​bie​ta. Znam się na ome​nach. Tu jest ro​bo​ta dla księ​ży. Kie​dy by​łam do​ro​słą dziew​czy​ną, u nas na wsi eg​zor​cy​zmo​wa​no przy​stoj​ne​go chłop​ca, pa​stu​cha. o tych rze​czach. Ale ty, He​lio​nie, mógł​byś​szep​nąć słów​ko ojcu Paw​ło​wi. Wie​dział​by, co zro​bić… albo do bi​sku​pa się zwró​cić… – Zdu​mie​wa​ją​cy za​bo​bon – ozwał się hra​bia He​lion szorst​kim jak tar​ka po​mru​kiem. – Mi​nę​ły cza​sy księ​ży i dia​błów – pod​jął, lecz urwał wnet, jak czło​wiek za​chwia​ny w swym prze​ko​na​niu lub ude​rzo​ny nową my​ślą. Sta​rusz​ka nie​znacz​nie po​trzą​snę​ła gło​wą. W za​pa​dłych ką​tach do​li​ny, skąd po​cho​dzi​ła, na​dzie​je i oba​wy miesz​kań​ców nie od​mie​nia​ły się wca​le od tak daw​na, jak po​tra​fi​ła się​gnąć wstecz pa​mię​cią. Nie poj​mo​wa​ła, czym mo​gła swe​go bra​ta ob​ra​zić, i wes​tchnę​ła z re​zy​gna​cją. – Ale co się dziś sta​ło? – spy​tał ostro hra​bia He​lion.

Sta​rusz​ka wy​ra​zi​ście wzru​szy​ła ra​mio​na​mi. Hra​bia He​lion na​le​gał: – Musi być ja​kaś przy​czy​na. – Przy​czy​ną jest nikt inny, ja​kom grzesz​na, tyl​ko ów mło​dzie​niec, z któ​rym wy​sze​dłeś i któ​re​mu kła​nia​łeś się tak ni​sko. Nie wie​dzia​łam, że mu​sisz za​mia​tać proch przed kim​kol​wiek prócz kró​la, co przy​był ostat​nio. Wsze​la​ko król zo​stał na​masz​czo​ny świę​ty​mi ole​ja​mi. Nie wie​rzy​łam wła​snym oczom. Cóż to był za ro​dzaj księ​cia? – Cze​ka​ła na od​po​wiedź, świ​dru​jąc oczy​ma twarz hra​bie​go He​lio​na, któ​ry stał nad nią nie da​jąc nic po​znać po so​bie i wresz​cie ra​czył prze​mó​wić: – To był An​glik. Jęk​nę​ła ze zdu​mie​nia i prze​stra​chu. He​re​tyk. My​śla​ła, że ża​den he​re​tyk nie może być taki przy​stoj​ny. Czy nie mają zło​ści swej wy​pi​sa​nej na twa​rzach? – Nie – od​rzekł hra​bia He​lion. – Ża​den męż​czy​zna tego nie ma ani żad​na ko​bie​ta. Znów za​milkł; na​my​ślał się. – Wejdź​my te​raz – do​dał. Wszyst​kie po​ko​je w pa​laz​zo były ogrom​ne (prócz ciem​nych i dusz​nych ko​mó​rek), a więc i ten po​kój, do któ​re​go we​szli tak ci​cho, jak​by le​ża​ła w nim ko​na​ją​ca, był rów​nież wiel​ki. Śród zło​co​nych me​bli sta​ło tam kil​ka drew​nia​nych stoł​ków i ciem​ny orze​cho​wy stół, prze​wie​zio​ny z za​gro​dy wraz z wie​śnia​ka​mi, aby się czu​li bar​dziej swoj​sko. Ksiądz, sie​dzą​cy we wspa​nia​łym fo​te​lu, trzy​mał pod świa​tłem zwy​kłej olej​nej mo​sięż​nej lam​py otwar​tą książ​kę, któ​rej cień ogar​niał cały kąt wiel​kiej kom​na​ty mię​dzy ścia​na​mi, wy​ło​żo​ny​mi rzad​ki​mi ga​tun​ka​mi mar​mu​ru, dłu​gi​mi zwier​cia​dła​mi i zdob​ny​mi w cięż​kie ko​ta​ry. Na prze​cią​gnię​tym od okien​nej za​kręt​ki do po​rę​czy krze​sła sznu​rze wi​sia​ło kil​ka ma​łych sztuk su​szą​cej się bie​li​zny. Zwy​kły pie​cyk stał w pa​le​ni​sku ko​min​ka, a przy nim chu​da, ko​ści​sta ko​bie​ta w czar​nej suk​ni i bia​łej chu​s​tecz​ce na gło​wie mie​sza​ła coś w gli​nia​nym gar​nusz​ku. U stóp po​dium,

dźwi​ga​ją​ce​go wspa​nia​łe, lecz ogo​ło​co​ne łoże, sta​ły przy​su​nię​te dwa małe drew​nia​ne łóż​ka. Na jed​nym z nich le​ża​ła pod​ło​żyw​szy rękę pod po​li​czek dziew​czy​na, przed​sta​wio​na Co​smo​wi jako „Cle​lia, bra​ta​ni​ca mego męża”. Jej dru​gi po​li​czek pa​łał moc​nym ru​mień​cem, a kru​cze wło​sy le​ża​ły w nie​ła​dzie roz​sy​pa​ne na po​dusz​ce. Czy to przez sza​cu​nek dla du​chow​ne​go, czy też po pro​stu z wy​czer​pa​nia, trwa​ła w zu​peł​nej nie​ru​cho​mo​ści pod koł​dra​mi, pod​cią​gnię​ty​mi aż po szy​ję, tak że tyl​ko jej gło​wa była wi​docz​na. Przy wej​ściu hra​bie​go ksiądz za​mknął książ​kę i po​wstał, ale ko​bie​ta sto​ją​ca u ko​min​ka nie prze​sta​ła mie​szać w swym gar​nusz​ku. „Bon​so​ir, abbé” , ozwal się hra​bia He​lion, od​wza​jem​nia​jąc zło​żo​ny mu w mil​cze​niu przez księ​dza ukłon. Po​sta​wił kan​de​labr na kon​so​li i skie​ro​wał się wprost ku łóż​ku. Po​zo​sta​li, a wśród nich i chu​da ko​bie​ta, wciąż z gar​nusz​kiem w ręku, po​de​szli bli​żej, za​cho​wu​jąc jed​nak pe​wien dy​stans. Hra​bia He​lion sto​jąc przy łóż​ku Cle​lii pa​trzył na nią z góry, w za​du​mie, ona zaś pod jego spoj​rze​niem ani drgnę​ła. Twarz mia​ła wci​śnię​tą w po​dusz​kę, a wi​docz​ne jed​no tyl​ko oko było za​la​ne łza​mi. Le​ża​ła jak nie​ma, nie od​po​wia​da​jąc w ja​ki​kol​wiek bądź spo​sób na py​ta​nia, roz​ka​zy i na​po​mnie​nia hra​bie​go He​lio​na. Na​wet per​swa​zje, z któ​ry​mi zwra​cał się do niej tym sa​mym ni​skim, szorst​kim gło​sem, przyj​mo​wa​ła upo​rczy​wym mil​cze​niem. Ile​kroć prze​sta​wał mó​wić, sły​szał za swy​mi ple​ca​mi szept sta​rej ko​bie​ty skie​ro​wa​ny do księ​dza. Wresz​cie i to usta​ło. Hra​bia He​lion oparł się po​ku​sie po​rwa​nia pod​lot​ka za roz​sy​pa​ne na po​dusz​ce wło​sy i wy​cią​gnię​cie jej za nie z łóż​ka. Po dłuż​szej prze​rwie po​wie​dział swym szorst​kim to​nem: – My​śla​łem, że mnie ko​chasz. Po raz pierw​szy po​ru​szy​ła się pod koł​drą. Ale poza tym nie za​re​ago​wa​ła ni​czym. Hra​bia od​wró​cił się od łóż​ka i za​uwa​żył trzy pary czar​nych oczu utkwio​ne w nim z róż​nym wy​ra​zem. Wy​mi​nął ich spoj​rze​nia. – Może by​ście mnie zo​sta​wi​li sa​me​go – rzekł. Po​słu​cha​li w mil​cze​niu, lecz

w ostat​niej chwi​li od​wo​łał z po​wro​tem księ​dza i od​wiódł go na bok, w głąb kom​na​ty, gdzie sta​ła mo​sięż​na lam​pa olej​na na orze​cho​wym sto​le. Peł​na twarz ojca Paw​ła Car​pi o cien​kich brwiach i odę​tych war​gach tchnę​ła świa​do​mą za​wo​do​wą po​go​dą, go​tów był, rzekł​byś, nie dzi​wić się ni​cze​mu, co​kol​wiek by zo​ba​czył lub usły​szał. Wy​wie​ra​ło to za​wsze wra​że​nie na hra​bie​go de Mon​te​ves​so. – Abbé – ode​zwał się szorst​ko – moja sio​stra my​śli, że dziew​czy​na jest opę​ta​na. Su​po​nu​je, że przez dia​bła. Po​pa​trzył nie​cier​pli​wie na księ​dza, za​cho​wu​ją​ce​go mil​cze​nie, po​tem rzu​cił gwał​tow​nie, przy​głu​szo​nym gło​sem: – Są​dzę, że wa​sza brać ma na​dzie​ję ścią​gnąć go te​raz na świat z po​wro​tem, owe​go wa​sze​go sta​re​go przy​ja​cie​la. – Za​wie​sił głos. – Pro​szę siąść, abbé. Oj​ciec Car​pi opadł na fo​tel z nie​ja​ką god​no​ścią, a hra​bia He​lion po​rwał trój​noż​ny sto​łek i ulo​ko​wał się po prze​ciw​nej stro​nie sto​łu. – No co, chcie​li​by​ście tego? Coś w ro​dza​ju nie go​ry​czy, nie drwi​ny, lecz roz​cza​ro​wa​nia prze​wi​nę​ło się po ustach ojca Car​pi, gdy ode​zwał się opa​no​wa​nym gło​sem: – Tyl​ko jako świad​ka pa​no​wa​nia bo​że​go. – Któ​re na​tu​ral​nie bę​dzie wa​szym pa​no​wa​niem. Mniej​sza z tym. Czło​wiek mego po​kro​ju bę​dzie rzą​dził pod każ​dym pa​no​wa​niem. – Nie​znacz​nym, lecz po​ryw​czym ru​chem gło​wy wska​zał na łóż​ko. – Cóż to za ro​dzaj dia​bła może sie​dzieć w tym dziec​ku? Oj​ciec Car​pi uczy​nił gest od​że​gny​wa​ją​cy złe moce, nie tra​cąc nic ze swej god​no​ści. – Na​zwał​bym go nie​mym dia​błem – pod​jął hra​bia He​lion. – Chwi​lo​wo zo​staw​my to. Nie​raz mi przy​krość spra​wia, że nie wiem, co ksiądz my​śli. Czy nie oka​za​łem się do​sta​tecz​nie do​brym przy​ja​cie​lem, abbé? – Oj​ciec Car​pi od​po​wie​dział ge​stem, wy​ra​ża​ją​cym uzna​nie, i za​prze​czył szep​tem. Hra​bia He​-

lion od​re​stau​ro​wał ko​ściół, od​bu​do​wał pre​zbi​te​rium i w ogó​le da​wał do​wo​dy wiel​kiej szczo​dro​bli​wo​ści. Po​cho​dząc z ro​dzi​ny skle​pi​kar​skiej mia​sta Novi, oj​ciec Car​pi prze​we​ge​to​wał w cza​sach cięż​kich dla du​cho​wień​stwa. Za​do​wa​lał się tym, że ist​nie​je. Lecz upa​dek Ce​sar​stwa zda​wał się po​cią​gać za sobą znisz​cze​nie bez​boż​nych sił re​wo​lu​cji i oto w ojcu Car​pim oży​ły pierw​sze bodź​ce am​bi​cji. Bez​po​śred​nim jego ce​lem było zo​stać ka​pe​la​nem róż​nych fun​da​cji do​bro​czyn​nych hra​bie​go de Mon​te​ves​so. Dla ojca Car​pi był to je​den z wiel​kich tego świa​ta, ani mógł, ani na​wet si​lił się go przej​rzeć, po​znać jego cha​rak​ter, lecz wi​dział wy​raź​nie, że to czło​wiek nie​szczę​śli​wy. A to było waż​ne. Bo nie​szczę​śli​wi bar​dziej ule​ga​ją ta​jem​ni​czym wpły​wom re​li​gij​nym i in​nym. Ale oj​ciec Car​pi był za in​te​li​gent​ny, żeby po​cie​chą re​li​gij​ną lub świec​ki​mi ra​da​mi le​czyć zgry​zo​tę tego czło​wie​ka z ta​jem​ni​czą prze​szło​ścią. Już od dłuż​sze​go cza​su ob​ser​wo​wał i wy​cze​ki​wał, za​cho​wu​jąc swe my​śli w naj​głęb​szym se​kre​cie, kry​jąc się z nimi bo​daj przed sobą sa​mym. Bru​tal​nym, aro​ganc​kim, lek​ce​wa​żą​cym, drę​czą​cym wy​bu​chom hra​bie​go de Mon​te​ves​so mógł prze​ciw​sta​wić tyl​ko po​wa​gę swe​go ka​płań​stwa, tak jak Ade​la bro​ni​ła się przed nimi swą wy​nio​słą po​go​dą du​cha, ode​rwa​niem wzgar​dli​wym i nie​przy​stęp​nym, sta​wia​ją​cym ją na in​nym po​zio​mie. Oj​ciec Car​pi nig​dy jesz​cze nie zna​lazł się bez​po​śred​nio w tak trud​nej sy​tu​acji jak w owej wła​śnie chwi​li z po​wo​du tej nie​zno​śnej i nie​moż​li​wej dziew​czy​ny. Chcąc zy​skać na cza​sie po​kry​wał za​kło​po​ta​nie pół​u​śmie​chem. – Nam, księ​żom, mon​sieur le com​te, wpo​jo​no za​sa​dę, żeby nie wda​wać się w dys​ku​sje teo​lo​gicz​ne z ludź​mi, choć​by naj​zac​niej​szy​mi i naj​mą​drzej​szy​mi, ale nie​wy​kształ​co​ny​mi w tej ma​te​rii. Pod każ​dym in​nym wzglę​dem je​stem cał​ko​wi​cie do dys​po​zy​cji mon​se​igneu​ra. Bę​dąc pro​bosz​czem ubo​giej pa​ra​fii, a zwra​ca​jąc się do uty​tu​ło​wa​ne​go fi​lan​tro​pa swo​jej pro​win​cji oj​ciec Car​pi nie wpa​dał w prze​sa​dę, mi​la​nu​jąc go

„mon​se​igneu​rem”. – Czy ksiądz ob​ra​ca się czę​sto wśród miej​skiej lud​no​ści? – za​py​tał hra​bia He​lion. – Wy​cho​dzę co dzień koło siód​mej rano, aby od​pra​wić mszę świę​tą w tym po​bli​skim ko​ście​le, któ​ry mon​se​igneur mógł za​uwa​żyć. Po​nad​to od​wie​dzi​łem pa​ro​krot​nie tu​tej​sze​go księ​dza z bied​nej pa​ra​fii, z któ​rym przy​jaź​ni​łem się daw​ny​mi cza​sy w se​mi​na​rium. Ra​zem cie​szy​my się z po​wro​tu ojca świę​te​go do Rzy​mu. A co do resz​ty, to mia​łem wra​że​nie, że mon​se​igneur nie ży​czył so​bie, abym zbyt​nio po​ka​zy​wał się miesz​kań​com mia​sta. – Być może, że nie ży​czy​łem so​bie. Jed​nak przy​da​ło​by się wie​dzieć, co za po​gło​ski krą​żą wśród pleb​su. Ta war​stwa ma swe wła​sne za​pa​try​wa​nia. Su​po​nu​ję, iż przy​ja​ciel księ​dza wie o tym dużo. – Bez wąt​pie​nia. Ale ja mogę po​wie​dzieć mon​se​igneu​ro​wi, co lu​dzie my​ślą. Je​że​li nie mogą być ge​nu​eń​czy​ka​mi, jak przed​tem, to wolą być Fran​cu​za​mi niż Pie​mont​czy​ka​mi. Taki, pro​szę mon​se​igneu​ra, do​mi​nu​je na​strój na​wet wśród wyż​szej kla​sy oby​wa​te​li. – Dużo by przez to zy​ska​li – za​mam​ro​tał hra​bia de Mon​te​ves​so. – Chy​ba że on by po​wró​cił, a bbé – do​dał ostro. – Czy roz​pra​wia się o jego po​wro​cie? – To oczy​wi​ście by​ła​by klę​ska. – Hra​bia He​lion uchwy​cił nut​kę za​nie​po​ko​je​nia, choć sła​bą, w to​nie ojca Car​pi. – Co​kol​wiek zda​rzy​ło​by się, ksiądz bę​dzie we mnie za​wsze miał przy​ja​cie​la – rzekł, a oj​ciec Car​pi po​dzię​ko​wał za to za​pew​nie​nie skło​nie​niem się, nie wsta​jąc z fo​te​la. – Chy​ba iż Bóg na to nie po​zwo​li – mruk​nął nie​spo​koj​nie. Lecz upar​cie utkwio​ny w nim wzrok roz​mów​cy wzmógł trwo​gę księ​dza. A jesz​cze bar​dziej wzbu​rzy​ło go, gdy hra​bia de Mon​te​ves​so za​uwa​żył, iż je​dy​ną rze​czą ogra​ni​cza​ją​cą po​tę​gę Boga jest sza​leń​stwo ludz​kie. Był zbyt ni​skie​go mnie​ma​nia o hra​bi, by go obu​rza​ło to bluź​nier​stwo. Do​wo​dzi​ło, zda​niem księ​dza,

tyl​ko, że hra​bia był czymś bar​dzo za​nie​po​ko​jo​ny, ja​kimś fak​tem, ja​ki​miś wie​ścia​mi. – A lu​dzie osza​le​li wła​śnie w tej chwi​li, za​rów​no w Pa​ry​żu, jak i w Wied​niu – do​dał hra​bia Mon​te​ves​so po dłu​giej prze​rwie. A więc to były jed​nak wia​do​mo​ści. Oj​ciec Car​pi nie zdra​dził ni​czym swej trwoż​nej cie​ka​wo​ści. We​wnętrz​ny nie​po​kój, prze​ni​ka​ją​cy cały ba​sen za​chod​nio-śród​ziem​no​mor​ski, był może naj​sil​niej​szy we Wło​szech i bar​dzo moc​ny w ser​cu ojca Car​pi, jako Wło​cha i księ​dza. Kto wie, czy cze​go nie usły​szy. Nie​le​d​wie dech za​ta​ił, lecz hra​bia de Mon​te​ves​so ści​snął rę​ko​ma skro​nie i po​wie​dział tyl​ko: – Utra​pie​nie z sza​leń​stwa​mi wszel​kie​go ro​dza​ju! Niech abbé spró​bu​je temu dziec​ku przy​wró​cić ro​zum. Jak​kol​wiek ni​sko ce​nił​by oj​ciec Car​pi hra​bie​go de Mon​te​ves​so jako czło​wie​ka, nig​dy nie po​da​wał w wąt​pli​wość jego po​zy​cji so​cjal​nej. Żą​da​nie to roz​wście​czy​ło ojca Car​pi, lecz po​słu​chał. Zbli​żył się do pry​mi​tyw​ne​go wiej​skie​go łóż​ka i po​pa​trzył na le​żą​cą w nim dziew​czy​nę z po​sęp​ną od​ra​zą. Wszyst​ko było ja​sne dla nie​go w tej sy​tu​acji. Choć nie mógł po​wie​dzieć ści​śle, któ​ry dia​beł opę​tał tę dziew​czy​nę, pa​mię​tał do​sko​na​le jej mat​kę, gwał​tow​ne​go tem​pe​ra​men​tu dziew​czy​nę, któ​rą przed laty zna​le​zio​no uto​pio​ną w za​sta​na​wia​ją​co płyt​kim sta​wie mię​dzy gła​za​mi, o nie​ca​łą milę od ple​ba​nii. Mógł to być wy​pa​dek. Zgo​dził się ją po​cho​wać w po​świę​co​nej zie​mi nie przez mi​ło​sier​dzie ja​kie​go​kol​wiek ro​dza​ju, lecz ze wzglę​du na du​cha re​wo​lu​cyj​ne​go, któ​ry prze​nik​nął na​wet przez gru​be czasz​ki jego pa​ra​fian; od​mo​wa gro​zi​ła roz​ru​cha​mi, mo​gą​cy​mi do​pro​wa​dzić do upad​ku wpły​wu Ko​ścio​ła w za​pa​dłej do​li​nie. Oj​ciec Car​pi stał wy​pro​sto​wa​ny u wez​gło​wia łóż​ka, pa​trząc z góry na dziew​czy​nę, w jej od​sło​nię​te oko, któ​re​go czar​na tę​czów​ka po​ru​sza​ła się wśród błysz​czą​ce​go od łez biał​ka. W przy​stę​pie po​gar​dy i fu​rii go​tów był się ro​ze​śmiać. O tyle ści​szył swój głę​bo​ki głos, by do uszu hra​bie​go He​lio​na do​cho​dził tyl​ko jako uro​czy​sty, kar​cą​cy szept.

– Ty wstręt​na mała nędz​ni​co – rzekł – nie mo​żesz to za​cho​wy​wać się przy​zwo​icie? By​łaś mi krzy​żem la​ta​mi ca​ły​mi. Prze​ję​ty bo​le​snym do​zna​niem wła​snej bez​sil​no​ści, wal​czył z po​ku​są po​rzu​ce​nia wszyst​kie​go, wyj​ścia z po​ko​ju, szu​ka​nia schro​nie​nia wśród grzesz​ni​ków, wie​rzą​cych w Boga czy też dia​bła. – Je​steś pla​gą dla nas wszyst​kich – cią​gnął tym sa​mym szep​tem. – Je​że​li nie prze​mó​wisz, ty mała be​stio, i pręd​ko nie za​prze​sta​niesz ro​bie​nia tej sce​ny, będę cię eg​zor​cy​zmo​wał. Groź​ba po​dzia​ła​ła tyl​ko w ten spo​sób na dziew​czy​nę, że prze​sta​ła to​czyć okiem, któ​re znie​ru​cho​mia​ło. Oj​ciec Car​pi zwró​cił się do hra​bie​go. – To praw​do​po​dob​nie ro​dzaj cho​ro​by – rzekł. – Może dok​tor mógł​by prze​pi​sać ja​kieś le​kar​stwa. Hra​bia He​lion ock​nął się z apa​tii. Przed chwi​lą był tu ja​kiś dok​tor. Kon​fe​ro​wał z mon​sieur le ma​rqu​is. Może jesz​cze jest. Hra​bia He​lion wstał gwał​tow​nie i po​pro​sił a bbé, aby prze​szedł na prze​ciw​ne skrzy​dło pa​ła​cu i do​wie​dział się o nie​go. – Ksiądz weź​mie świa​tło. Wszyst​kie świa​tła są tam wy​ga​szo​ne. Pro​szę za​stu​kać do drzwi mon​sieur le ma​rqu​is i do​wie​dzieć się od Ber​nar​da, a je​śli dok​tor tam jesz​cze jest, to spro​wa​dzić go tu​taj. Oj​ciec Car​pi wy​szedł po​śpiesz​nie, a hra​bia de Mon​te-ves​so, wciąż trzy​ma​jąc ko​bie​ty za drzwia​mi, cho​dził wzdłuż kom​na​ty i na po​wrót. Ten osob​nik, kim​kol​wiek mógł​by być w isto​cie, po​da​wał się za dok​to​ra. Nie​za​leż​nie od tego, czy dziec​ku po​mo​że, czy nie – Mon​te-ves​so przy​sta​nął i pa​trzył ba​daw​czo na łóż​ko – na​strę​cza​ła się wiel​ce spo​sob​na oka​zja za​po​zna​nia się z tą per​so​ną. Któż mógł prze​wi​dzieć, jak da​ło​by się wy​ko​rzy​stać jego inne uzdol​nie​nia, po​mi​ja​jąc już, że praw​do​po​dob​nie po​tra​fił​by prze​pi​sać ja​kieś le​kar​stwo. Ser​ce hra​bie​go de Mon​te​ves​so prze​mó​wi​ło’ sen​ty​men​tem oj​cow​skim. Zro​bił tak za​wrot​ną ka​rie​rę, wspiąw​szy się z eu​ro​pej​skich ko​szar do orien​-

tal​ne​go pa​ła​cu, że wpra​wi​ło go to w oszo​ło​mie​nie. Uwa​żał dziew​czy​nę na​wet za po​wab​ną. Le​ża​ła tu przed nim, ofia​ra ja​kiejś cho​ro​by. Na​chy​lił się nad wez​gło​wiem łóż​ka, a le​d​wie to uczy​nił, para cien​kich na​gich ra​mion wy​pry​sła spod koł​dry i ob​ję​ła go za szy​ję z siłą, ja​kiej się nie spo​dzie​wał. „Ta mnie ko​cha” – po​my​ślał. Nie wie​dział, że rzu​ci​ła​by się na szy​ję każ​de​mu w dzi​kim pra​gnie​niu otrzy​ma​nia tego, cze​go pra​gnę​ła. Ogar​nę​ła go nie​ja​sna świa​do​mość, że wszy​scy usto​sun​ko​wy​wa​li się do niej dość nie​chęt​nie. Upły​nę​ła chwi​la, za​nim uwol​nił się ła​god​nie z jej na​mięt​nych uści​sków. – Dla​cze​go tak się za​cho​wu​jesz? – za​py​tał. – Czy boli cię co​kol​wiek? Żad​ne wzru​sze​nie nie po​zba​wia​ło jego gło​su chro​po​wa​to​ści, lecz mó​wił bar​dzo ci​cho i to​nem, co do któ​re – go dziew​czy​na nie mo​gła się po​my​lić. Sia​dła na​gle w łóż​ku, a zwi​chrzo​ne wło​sy spły​nę​ły jej po ple​cach. Okrą​głe oczy, dra​pież​ny cha​rak​ter twa​rzy, na​stro​szo​ny wy​gląd upo​dab​nia​ły ją do roz​gnie​wa​ne​go pta​ka, i coś pta​sie​go prze​bi​ja​ło w jej skrze​czą​cym gło​sie. – Boli? Nie. Ale gdy​by nie to, że ich tak nie​na​wi​dzę, chcia​ła​bym umrzeć. Chcia​ła​bym… Hra​bia de Mon​te​ves​so jed​ną rękę pod​ło​żył jej pod gło​wę, a dru​gą sze​ro​ką dło​nią za​mknął jej usta. Tak była za​sko​czo​na, że na​wet się nie wy​ry​wa​ła. Kie​dy hra​bia od​jął ręce, mil​cza​ła, nie pa​trząc na nie​go. – Nie wrzeszcz tak – za​mam​ro​tał szorst​ko, lecz z wi​docz​nym po​bła​ża​niem. – Two​je ciot​ki są za drzwia​mi i wszyst​ko po​wtó​rzą księ​dzu. Cle​lia pod​cią​gnę​ła okry​te koł​drą ko​la​na, ob​ję​ła je rę​ko​ma i wy​trzesz​czy​ła oczy. – Po pro​stu je​steś na​rwa​na! – za​ga​dy​wał hra​bia He​lion to​nem na​ga​ny. – Gar​dzą mną wszyst​kie te wy​szta​fi​ro​wa​ne ję​dze. Ja ich się nie boję. A naj​gor​sza z nich jest ta żół​to​wło​sa ję​dza, two​ja żona. Gdy​bym tam we​szła boso, nie mo​gły​by bar​dziej mie​rzyć mnie wzro​kiem… Oczy im wy​dra​pię. Wiem, co my​ślą pod​no​sząc do oczu swo​je szkieł​ka. Jak​by py​ta​ły jed​na dru​gą „Co to za

zwie​rzę?” Je​stem dla nich dzi​kie zwie​rzę. Jak​by prze​lot​ny cień padł na twarz hra​bie​go de Mon​te​ves​so. Cle​lia roz​plo​tła pal​ce, trzę​sła za​ci​śnię​ty​mi pię​ścia​mi, gro​żąc pu​st​ce przed sobą, po​tem znów’ ob​ję​ła pod​cią​gnię​te ko​la​na. Hra​bia w mil​cze​niu ob​ser​wo​wał te od​ru​chy, peł​ne po​nu​rej ener​gii. – Pa​tien​za – po​wie​dział, a sło​wo to po​zor​nie po​kor​ne, jest ha​słem am​bit​nych, nie prze​ba​cza​ją​cych i ści​śle ob​li​cza​ją​cych się ze świa​tem, ha​słem nie​po​skro​mio​nej na​dziei. – Po​cze​kaj, aż pod​ro​śniesz tro​chę, wte​dy bę​dziesz mia​ła mnó​stwo lu​dzi u swych stóp i wte​dy bę​dziesz w moż​no​ści po​mia​tać każ​dym, kim ci się spodo​ba. – My​lisz, kie​dy wyj​dę za mąż – po​wie​dzia​ła Cle​lia z roz​tar​gnie​niem wpa​tru​jąc się wprost przed sie​bie, po​nad swy​mi ko​la​na​mi. – Tak – od​rzekł hra​bia de Mon​te​ves​so – ale naj​pierw mu​sisz się na​uczyć być uprzej​ma. Wska​zów​ka naj​wi​docz​niej chy​bi​ła celu, jak​by nie do​szła uszu, dla któ​rych była prze​zna​czo​na. Cle​lia przez całą mi​nu​tę dra​pież​nym i pa​te​tycz​nym, znie​ru​cho​mia​łym wzro​kiem go​ni​ła ja​kiś twór swo​jej wy​obraź​ni. Z jed​ne​go ra​mie​nia zsu​nę​ła się jej noc​na ko​szu​la. Rap​tem od​rzu​ci​ła w tył roz​czo​chra​ne wło​sy i wy​cią​ga​jąc ra​mię ku hra​bie​mu He​lio​no​wi, piesz​czo​tli​wie po​gła​dzi​ła go po twa​rzy. Kie​dy cof​nę​ła rękę, hra​bia He​lion, nie​wzru​szo​ny piesz​czo​tą, po​wie​dział: – Więc mów, cze​go chcesz? Wy​mi​ja​jąc jego spoj​rze​nie, wy​szep​ta​ła z od​wró​co​ną twa​rzą: – Chcę tego mło​de​go si​gno​ra, któ​ry dziś przy​był, żeby po​że​rać oczy​ma moją cio​cię. – Nie​moż​li​we. – Dla​cze​go nie​moż​li​we? By​łam przy nich dziś rano. Nic in​ne​go nie ro​bi​li, tyl​ko przy​pa​try​wa​li się so​bie. Ale mnie sa​mej wpadł w oko.

– Ten An​glik? Nie mo​żesz mieć ta​kie​go An​gli​ka. My​ślę dla cie​bie o czymś lep​szym, mar​ki​zie albo hra​bi. Była to szcze​ra praw​da, nie wy​mysł, na​strę​cza​ją​cy mu się dla spro​sta​nia trud​nej sy​tu​acji. – Le​d​wie mo​głaś mieć czas mu się przyj​rzeć – do​dał hra​bia He​lion. – Pa​trzy​łam na nie​go cały wie​czór, nie spusz​cza​jąc z nie​go oczu i wkła​da​jąc w to całą du​szę. Całą noc mo​gła​bym tak prze​sie​dzieć pa​trząc na nie​go. Ale on wstał i od​wró​cił się do mnie ple​ca​mi. Nie ma oczu dla ko​go​kol​wiek prócz mej cio​ci. – Czy roz​ma​wia​li​ście, wy dwo​je? – Tak – po​twier​dzi​ła – usiadł przy mnie, a wszyst​kie te ję​dze ro​bi​ły na mnie wiel​kie oczy, jak na po​two​ra. Czy je​stem po​two​rem? On tak​że pa​trzył na mnie, jak​bym była po​two​rem. – Czy był dla cie​bie nie​grzecz​ny? – spy​tał hra​bia de Mon​te​ves​so. – Był rów​nie aro​ganc​ki jak wszy​scy lu​dzie, któ​rych wi​dzia​łam od przy​jaz​du do tego mia​sta. Miał ka​mien​ne ser​ce, jak i resz​ta. Był dla mnie ła​ska​wy, jak się bywa dla że​bra​ka przez li​tość. Och, jak​że go nie​na​wi​dzi​łam. – No, więc nikt ci nie bro​ni mieć go w po​gar​dzie – od​rzekł hra​bia de Mon​te​ves​so szorst​ko i bez współ​czu​cia. Cle​lia wy​sko​czy​ła z łóż​ka i rzu​ci​ła się hra​bie​mu He​lio​no​wi na szy​ję, lecz on po​zo​stał sztyw​ny i nie​wzru​szo​ny, choć nie ode​pchnął jej od sie​bie, zno​sząc dzi​kie i gwał​tow​ne piesz​czo​ty. – Och, naj​droż​szy stry​ju – wy​szep​ta​ła mu żar​li​wie do ucha – on jest pięk​ny. Mu​szę go mieć dla sie​bie. Ktoś za​pu​kał do drzwi. Hra​bia He​lion ode​rwał na​gle ra​mio​na dziew​czy​ny ze swe​go kar​ku i we​pchnął ją z po​wro​tem do łóż​ka. – Za​kryj się – roz​ka​zał po​śpiesz​nie. Po​pra​wił koł​dry za jej ple​ca​mi. – Leż spo​koj​nie i nie mów nic o tym wszyst​kim, a nie bę​dziesz mia​ła cze​go się bać.

Ale je​że​li pi​śniesz ko​mu​kol​wiek choć słów​ko, to… Pro​szę wejść – krzyk​nął na po​now​ne stu​ka​nie i miał le​d​wie czas po​gro​zić Cle​lii pal​cem, nim ksiądz z dok​to​rem we​szli do kom​na​ty.

CZĘŚĆ TRZE​CIA

I

Co​smo od​szedł. Tuż przed skrę​ce​niem za wę​gieł obej​rzał się tyl​ko raz na czuj​nie na​stro​szo​ne gry​fy strze​gą​ce dźwie​rzy pa​laz​zo. Wcho​dząc ‘do swe​go ho​te​lu na​tra​fił na gru​pę lu​dzi na chod​ni​ku; prze​rwa​li ci​chą roz​mo​wę i przy​glą​da​li mu się. Gdy mi​nął ich, usły​szał głos aa sobą: „To jest ten an​giel​ski mi​lord.” W męt​nie oświe​tlo​nym hal​lu było pu​sto, jak wy​miótł, i nie spo​tkał ni​ko​go idąc scho​da​mi w gór​ne re​gio​ny mil​cze​nia. Twarz jego, któ​ra lu​dziom na uli​cy wy​da​wa​ła się bez​na​mięt​na i bla​da ni​czym mar​mur, wyj​rza​ła mu na​gle na​prze​ciw ze zwier​cia​dła nad ko​min​kiem, czym tak był za​sko​czo​ny, jak​by uj​rzał du​cha. Spi​re’owi ka​zał nie cze​kać na swój po​wrót. Pu​sty po​kój po​wi​tał go przy​jaź​nie ja​sno roz​pa​lo​nym ko​min​kiem i za​pa​lo​ny​mi świe​ca​mi. Od​wró​cił się od swe​go od​bi​cia i stał ty​łem do ognia ze spusz​czo​ny​mi oczy​ma, czu​jąc brze​mię głę​bo​kiej cza​ją​cej się wo​kół ci​szy. In​ten​syw​ność i no​wość prze​ży​tych dnia tego wra​żeń, in​tym​ny ich zew przy​pra​wi​ły Co​sma o wy​czer​pa​nie du​cho​we. Czuł się śmier​tel​nie znu​żo​ny i za​czął się roz​bie​rać, lecz w łóż​ku sie​dział dłuż​szy czas. Po raz pierw​szy w ży​ciu po​czuł się sa​mot​ny. Ojca miał o trzy​dzie​ści pięć lat star​sze​go od sie​bie. To cały wiek. Sio​stra była po pro​stu mło​dą dziew​czy​ną. In​te​li​gent​ną, to praw​da. Ko​chał ją bar​dzo, lecz sam fakt, że była dziew​czy​ną, dzie​lił ich. Nig​dy nie na​wią​zał praw​dzi​wych przy​jaź​ni. Nie miał czym się za​jąć, a nie przy​pi​sy​wał so​bie wy​ro​bio​nych po​glą​dów na świat. Była na przy​kład ta zwy​cię​żo​na oty​ła fi​gu​ra w ma​łym, trój​gra​nia​stym ka​pe​lu​szu… Wciąż jesz​cze ce​sarz.

Gwał​tow​nie się obu​dził z głę​bo​kie​go snu pod wra​że​niem, że spał tyl​ko mo​ment. Wie​dział jed​nak, gdzie jest, choć w pierw​szej chwi​li mu​siał upo​rać się z uro​je​niem, iż mniej niż przed pię​ciu mi​nu​ta​mi roz​stał się z hra​bią He​lio​nem na szczy​cie scho​dów. Tym​cza​sem wi​dział, że Spi​re wpusz​cza po​wódź olśnie​wa​ją​ce​go słoń​ca do po​ko​ju, bo trzy okna umiesz​czo​ne były z wschod​niej stro​ny. – Bar​dzo pięk​ny ra​nek, sir – rzekł Spi​re, od​wra​ca​jąc gło​wę. – Zu​peł​nie wio​sen​ny. Roz​kosz​na świe​żość tchnę​ła na Co​sma. Nie prze​ję​ła go ra​do​ścią, lecz trwo​gą. Już dzień! Za pręd​ko. Nie miał jesz​cze cza​su na po​wzię​cie de​cy​zji, co ro​bić. Za​spał. Nad​zwy​czaj​ne! Uspo​ko​ił się wpadł​szy na tę pro​stą myśl, że nic go nie zmu​sza do ro​bie​nia cze​go​kol​wiek. Wy​pił cze​ko​la​dę, któ​rą Spi​re do​stał na tacy od ja​kiejś ko​bie​ty za drzwia​mi, i oznaj​mił mu, że za​mie​rza po​świę​cić cały dzień na za​ła​twia​nie ko​re​spon​den​cji. Kie​dy w tym celu zo​stał usta​wio​ny stół przy otwar​tym oknie, za​czął pi​sać nie​zwłocz​nie. Wy​su​wa​jąc się bez szme​ru z po​ko​ju, Spi​re sły​szał skrzy​pie​nie gę​sie​go pió​ra śli​zga​ją​ce​go się po pa​pie​rze. Mi​nę​ło po​łu​dnie, nim Co​smo usły​szał wcho​dzą​ce​go na po​wrót do po​ko​ju Spi​re’a pod ja​kimś pre​tek​stem, ode​rwał się więc po raz pierw​szy od pi​sa​nia i, rzu​ca​jąc pió​ro, po​wie​dział: – Po​daj​cie mi mój płaszcz, chcę zejść do sali re​stau​ra​cyj​nej. Do tego cza​su zgłu​szo​ny gwar gło​sów ustał na piaz​za. Po​czci​wi ge​nu​eń​czy​cy po​szli do do​mów na po​si​łek. Gdy Co​smo wy​szedł z za​la​ne​go świa​tłem po​ko​ju, chłod​ne i mrocz​ne ko​ry​ta​rze wy​da​ły mu się po​dob​ne do sztol​ni, wy​ku​tych w ska​le, a hall u stóp scho​dów – po​nu​ry ni​czym kryp​ta cmen​tar​na. Przez kon​trast z hal​lem dłu​ga sala ja​dal​na mia​ła wy​gląd od​święt​ny, pe​łen nie​mal bru​tal​nej ja​sno​ści. W ką​cie, w któ​rym stał stół, sie​dział je​go​mość zwą​cy się dok​to​rem Mar​te​lem, świa​tło było sto​no​wa​ne dzię​ki na wpół spusz​czo​nym ża​lu​zjom, to​też Co​smo skie​ro​wał tam kro​ki. Do​bro​czyń​ca Can​te​luc​-

cie​go sie​dząc bo​kiem, z ra​mie​niem na po​rę​czy krze​sła, uznał przy​by​cie Co​sma za rzecz na​tu​ral​ną, po​wi​tał go przy​ja​znym po​mru​kiem i oznaj​mił, że jest głod​ny jak wilk. Po pew​nym cza​sie, od​kła​da​jąc nóż i wi​de​lec, za​py​tał, co Co​smo ro​bił z rana. Pi​sał? Na​praw​dę? On my​ślał, że Co​smo zwie​dza ko​ścio​ły. Z rana moż​na zo​ba​czyć bar​dzo ład​ne dziew​czy​ny, cze​ka​ją​ce na swą ko​lej przy kon​fe​sjo​na​le. Co​smo, pod​no​sząc na​gle oczy znad ta​le​rza, pod​chwy​cił utkwio​ne w nim prze​ni​kli​we spoj​rze​nie kom​pa​na. Dok​tor wy​buch​nął ha​ła​śli​wym śmie​chem i po​wścią​gnął się do​pie​ro wi​dząc po​waż​ną twarz Co​sma. – Prze​pra​szam. Przy​po​mnia​ło mi się rap​tem coś bar​dzo za​baw​ne​go z wczo​raj​szej nocy. Oba​wiam się, że pan ma mnie za bar​dzo źle wy​cho​wa​ne​go. Było to nie​zwy​kle ko​micz​ne. Nie, dro​gi pa​nie. Pan nie je​steś w na​stro​ju. Wolę pro​sić o wy​ba​cze​nie. Kry​je się w tym se​kret, nie mój. Lecz co do​ty​czy dziew​cząt, to mó​wi​łem cał​kiem se​rio. Szu​ka​jąc ko​bie​cej uro​dy, trze​ba się roz​glą​dać wśród ludu, a w Ge​nui nie bę​dziesz pan szu​kał da​rem​nie. Ko​bie​ty z warstw wyż​szych są wszę​dzie ta​kie same. Mu​sia​łeś to za​uwa​żyć. – Za mało mia​łem cza​su, aby się ro​zej​rzeć – rzekł Co​smo. Nie zi​ry​to​wał go już me​dyk na​wet, gdy po​wie​dział: – Na pew​no wczo​raj wie​czór mu​sia​łeś mieć pan oka​zję. Wró​ci​łeś tak póź​no. – Cie​kaw je​stem, kto za​da​je so​bie trud śle​dze​nia tego, co ro​bię? – za​uwa​żył Co​smo od nie​chce​nia. – Po​li​cja miej​ska, szpie​dzy, na​tu​ral​nie – rzekł dok​tor sar​ka​stycz​nie – a może paru z naj​bar​dziej przed​się​bior​czych zło​dziei. Mu​sisz być pan na to przy​go​to​wa​ny. Ko​niec koń​ców, po cóż miał​byś się tym przej​mo​wać? – Tak, po cóż miał​bym się przej​mo​wać? – po​wtó​rzył Co​smo non​sza​lanc​ko. – Czy oni panu skła​da​ją mel​dun​ki? Dok​tor ro​ze​śmiał się po​wtór​nie. – Wi​dzę, że pan nie prze​ba​czył mi nie​-

wcze​snej we​so​ło​ści, ale po​mi​mo to od​po​wiem na py​ta​nie. – Nie​wąt​pli​wie mógł​bym wie​le się do​wie​dzieć, gdy​bym chciał, za​rów​no od po​li​cji, jak i od zło​dziei. Lecz w rze​czy​wi​sto​ści po​wie​dział to mi mój go​niec. Roz​ma​wiał z kil​ku zna​jom​ka​mi przed ho​te​lem, gdy pan wcho​dzi​łeś. Ro​zu​mie się, że pan rzu​casz się w oczy. – Och, go​niec pana. Su​po​nu​ję, iż nie ma dużo ro​bo​ty. – Wi​dzę, iż je​steś pan w kłó​tli​wym uspo​so​bie​niu, Mr. La​tham – rzekł kom​pan, przy tym na jego krą​głych po​licz​kach nie​spo​dzie​wa​nie po​ja​wi​ły się doł​ki. – Do​brze. Ale czy nie le​piej by​ło​by po​cze​kać na inną oka​zję? Czy za​bra​niasz pan swe​mu lo​ka​jo​wi mó​wić, gdy po​ma​ga mu przy ubie​ra​niu? Wy​zna​ję, iż po​zwa​lam mo​je​mu pa​plać, kie​dy mnie z rana goli. Co praw​da nie – fra​so​bli​wy ze mnie włó​czę​ga. Bom tyl​ko włó​czę​ga. Nie mam La​tham Hal​lu, do​kąd mógł​bym po​wró​cić. Od​su​nął swe krze​sło od sto​łu, wy​cią​gnął nogi, za​głę​bił ręce w kie​sze​niach z miną wiel​ce za​do​wo​lo​ną z sie​bie. Jak dłu​go był włó​czę​gą? – wy​po​wia​dał swe my​śli na głos. – Dwa​dzie​ścia lat? Czy też tro​chę dłu​żej. Z jed​ne​go koń​ca Eu​ro​py na dru​gi. Z Ma​dry​tu do Mo​skwy, moż​na śmia​ło po​wie​dzieć. Cał​kiem jak ten Kor​sy​kań​czyk. Z tą róż​ni​cą, że nie cią​gnął za sobą w ogo​nie dwu​stu ty​się​cy lu​dzi i nie wy​ta​czał wię​cej krwi, niż tego moż​na do​ko​nać lan​ce​tem. Ogar​nął Co​sma szyb​kim spoj​rze​niem. – Lan​cet jest moją bro​nią, jak panu wia​do​mo. Nie ba​gnet ani sza​bla. Tak czy owak stal, zim​na broń. Na​tu​ral​nie mia​łem spo​sob​ność od​pa​le​nia z pi​sto​le​tów nie​raz, w po​dró​żach, a po​chle​biam so​bie, że ile​kroć strze​li​łem, roz​strzy​ga​ło to spra​wę. Pew​ne​go wie​czo​ru, pa​mię​tam, w Tran​syl​wa​nii, wy​cho​dząc z nędz​nej obe​rży, aby się tro​chę ro​zej​rzeć, wpa​dłem na szaj​kę zło​żo​ną z trzech ol​brzy​mich haj​du​ków w za​smo​lo​nych haj​da​we​rach z wą​sa​mi dłu​gi​mi na sto​pę. Księ​życ świe​cił tak moc​no, że było ja​sno jak za dnia. Od pierw​sze​go rzu​tu oka zo​rien​to​wa​łem się w sy​tu​acji i za​pew​niam pana, że dwóch z nich

pa​dło jak ra​żo​nych gro​mem, a trze​ci tyl​ko raz za​rzę​ził. Zda​je mi się, że mie​li złe za​mia​ry wzglę​dem mo​jej szka​py. Koń był w obe​rży. Taki jest miej​sco​wy oby​czaj. Lu​dzie i zwie​rzę​ta pod tym sa​mym da​chem. Za​wsze żal mi było zwie​rząt. Kie​dy wró​ci​łem, Żyd wła​śnie skoń​czył sma​żyć jaj​ka. Był przed​tem bar​dzo krnąbr​ny, a kie​dy mi po​da​wał do sto​łu, za​uwa​ży​łem, że trzę​sie się jak liść. Dla uła​go​dze​nia mnie za​pro​po​no​wał kieł​ba​sę. Rzu​ci​łem się na nią żar​łocz​nie. Prze​cho​ro​wa​łem po​tem dwa dni. Dla​te​go nie za​po​mnia​łem tej przy​go​dy. O mały włos, a był​by po​mścił tych zbó​jów. Na szczę​ście mia​łem od​po​wied​nie le​kar​stwa w mej wa​li​zie, a bę​dąc że​la​znej kom​plek​sji wy​ła​bu​da​łem się ja​koś. Cie​ka​we, co po​czął​by Bo​na​par​te w ta​kiej obe​rży. Nie wie​dział​by, co ro​bić. Tak czy owak, kieł​ba​sa po​ło​ży​ła​by kres jego ka​rie​rze. Jest od​mien​nej niż ja kom​plek​sji. Jest cho​ro​wi​ty, sir, cho​ro​wi​ty. – Miał pan oka​zję wi​dy​wać go czę​sto? – spy​tał Co​smo, a rzu​cił to py​ta​nie tyl​ko dla​te​go, że nie chcia​ło mu się wra​cać do pi​sa​nia li​stów. – Dro​gi na​sze krzy​żo​wa​ły się rzad​ko – od​po​wie​dział kom​pan na​tu​ral​nie. – Lecz w pe​wien czas po ab​dy​ka​cji prze​jeż​dża​łem przez Wa​len​cję – włó​czę​ga, wia​do​mo, musi być w ru​chu – i mia​łem spo​sob​ność przyj​rze​nia mu się przed sta​cją pocz​to​wą. Mogę za​pew​nić pana, że nie do​ży​je lat ma​tu​za​le​mo​wych. Gdy tak oglą​da​ni się wstecz, Mr. La​tham, my obaj, ja i Kor​sy​ka​nin, sie​dzi​my o ja​kie sto mil je​den od dru​gie​go po dwu​dzie​stu la​tach włó​czę​gi, to kto z nas, mó​wiąc bez ogró​dek, kto le​piej wyj​dzie na tym w koń​cu? – To za​le​ży od punk​tu wi​dze​nia – mruk​nął me​lan​cho​lij​nie Co​smo. Do​dał jed​nak, że naj​roz​ma​iciej oce​nia się ka​rie​ry wiel​kich łu​dzi. – Naj​roz​ma​iciej – przy​znał me​dyk. – Pan, na przy​kład, po​wie, że dla po​ko​na​nia go trze​ba było aż ca​łej Eu​ro​py. Ale Poz​zo di Bor​go my​śli, że on do​ko​nał tego sam je​den. Na wspo​mnie​nie kor​sy​kań​skie​go wro​ga ce​sa​rza, Co​smo pod​niósł gło​wę. W Pa​ry​żu wi​dy​wał tę oso​bi​stość na paru z tych wiel​kich przy​jęć, z któ​rych

wy​cho​dził z od​ra​zą do świa​ta i nie​za​do​wo​le​niem z sie​bie. Dok​tor zda​wał się w skry​to​ści du​cha uba​wio​ny wspo​min​ka​mi o Poz​zo di Bor​go. – Po​wie​dział mi – cią​gnął da​lej – „Ach! Gdy​by Bo – na​par​te miał na tyle ole​ju w gło​wie, żeby się ze mną nie kłó​cić, nie był​by te​raz na El​bie”. Cóż pan my​ślisz o tym, Mr. La​tham? Czy to też jest punkt wi​dze​nia? – Po​wie​dział​bym, że wa​riac​ki ego​tyzm. – Owszem, lecz naj​ko​micz​niej​sze z tego wszyst​kie​go jest to, że kry​je się w tym nie​co praw​dy. Ani​mo​zja jed​nost​ki może być nie​bez​piecz​niej​sza i sku​tecz​niej​sza niż nie​na​wiść mi​lio​nów na fo​rum pu​blicz​nym. Poz​zo jest za​usz​ni​kiem im​pe​ra​to​ra Wszech​ro​sji. Los Bur​bo​nów wi​siał na wło​sku. Sło​wo Alek​san​dra było pra​wem, i kto wie? Co​smo, bu​ja​jąc w ob​ło​kach, po​wta​rzał so​bie au​to​ma​tycz​nie: „Los Bur​bo​nów wi​siał na wło​sku – los Bur​bo​nów.” Te sło​wa zda​wa​ły się bez zna​cze​nia. Sta​rał się otrzą​snąć z za​du​my. – Tak, Alek​san​der – bąk​nął nie​wy​raź​nie. Dok​tor pod​niósł na​gle głos i ode​zwał się zi​ry​to​wa​nym to​nem: – Ja nie mó​wię o Alek​san​drze Ma​ce​doń​skim, Mr. La​tham. – Za​cho​wa​nie Co​sma ura​zi​ło jego am​bi​cję. Mło​dy czło​wiek uła​go​dził go bla​dym uśmie​chem i nie​do​rzecz​ne doł​ki uka​za​ły się znów na twa​rzy dok​to​ra, gdy pod​jął: – Oto masz pan. Dla Poz​za Na​po​le​on był za​wsze gło​du​ją​cym szla​chet​ką. Dla księ​cia był prze​waż​nie uro​dzo​nym wro​giem do​bre​go sma​ku… – Księ​cia? – po​wtó​rzył Co​smo, usi​łu​jąc utrzy​mać gło​wę po​nad czar​ny​mi wo​da​mi me​lan​cho​lii, któ​re mu do warg się​ga​ły. – Po​wie​dzia​łeś pan: księ​cia? Ja​kie​go księ​cia? – Ależ, Tal​ley​ran​da, na​tu​ral​nie. Raz po​wie​dział mu to tak​że w oczy. Bar​dzo zu​chwa​le! Co?… Ba, nie wiem. Wy​staw so​bie pan, żeś wład​cą świa​ta i ktoś po​wia​da ci coś w tym ro​dza​ju wprost w oczy – co mógł​byś zro​bić? Nic. Mu​siał​byś scho​wać do kie​sze​ni, czu​jąc się bar​dzo za​że​no​wa​ny. Do​brze usy​-

tu​owa​ny dżen​tel​men, nie za​an​ga​żo​wa​ny po​li​tycz​nie, mógł​by wziąć za złe taką uwa​gę, wy​po​wie​dzia​ną przez rów​ne​go so​bie, ale nie wład​ca świa​ta. Wład​ca świa​ta, Mr. La​tham, to zno​wu nic tak bar​dzo wiel​kie​go, i po​wiem dla​cze​go: po​nie​waż jest czymś je​dy​nym w swym ro​dza​ju, wy​sta​wio​ny na po​kaz jak zło​dziej pod prę​gie​rzem, każ​dy może go ob​rzu​cać zde​chły​mi ko​ta​mi i głą​ba​mi ka​pu​sty. Mar​ny los, je​śli to nie trwa krót​ko. Ale ża​den czło​wiek uro​dzo​ny z nie​wia​sty nie jest po​two​rem. Ta​kie​go nig​dy nie było. Czło​wiek, któ​ry na​praw​dę był​by po​two​rem, nie bu​dził​by nic prócz od​ra​zy i nie​na​wi​ści. A tego czło​wie​ka ad​o​ro​wa​ła ar​mia, na​ród. La​ta​mi ca​ły​mi żoł​nie​rze od​da​wa​li za nie​go w unie​sie​niu ży​cie. Czy tak nie było? Co​smo spo​strzegł, że się otrzą​snął z me​lan​cho​lii i był za​in​te​re​so​wa​ny roz​mo​wą. – Tak – rzekł. – Nie​po​dob​na za​prze​czyć. – Nie​po​dob​na – cią​gnął dok​tor. – A te​raz, nie da​lej jak dwa​dzie​ścia jar​dów od nas, za mu​rem, są mi​lio​ny lu​dzi, któ​rzy wciąż go wiel​bią. Hej! Can​te​luc​ci! – za​wo​łał po​przez już opu​sto​sza​łą salę. – Chodź no tu. Krzą​ta​ją​cy się bez​sze​lest​nie przy da​le​kim kre​den​sie ho​te​larz zbli​żył się z re​spek​tem. Był w ka​mi​ze​li z rę​ka​wa​mi, opa​sa​ny dłu​gim far​tu​chem z za​ło​żo​nym za pas ro​giem i w bia​łej myc​ce na gło​wie. Za​py​ta​ny, czy praw​da, że Wło​si ko​cha​li Na​po​le​ona, od​po​wie​dział ukło​nem i sło​wem „eks​ce​len​cjo”. – Sam uwa​żasz, że jest to wiel​ki czło​wiek, nie​praw​daż? – na​le​gał dok​tor i uzy​skał w od​po​wie​dzi nowy ukłon oraz ci​chy szept „eks​ce​len​cjo”. Dok​tor zwró​cił się do Co​sma z try​um​fem: – Masz pan! A Bo​na​par​te la​ta​mi ca​ły​mi kradł im wszyst​ko, do cze​go mógł się tyl​ko do​rwać. Wszyst​kie ich dzie​ła sztu​ki. Bar​dzo się dzi​wię, że nie zra​bo​wał ścia​ny, na któ​rej zo​sta​ła na​ma​lo​wa​na Ostat​nia Wie​czerza. Krew czło​wie​ka za​le​wa. Ko​cham Wło​chy, wia​do​mo panu. – Zwró​cił się zno​wu do mil​czą​ce​go Can​te​luc​cie​go.

– Ale co spra​wia, że wasz na​ród ko​cha tego czło​wie​ka? Tym ra​zem Can​te​luc​ci nie zło​żył ukło​nu. Zda​wał się pa​so​wać z sobą. – Idea, si​gno​re. Dok​tor znów po​pa​trzył w mil​cze​niu zna​czą​co na Co​sma. W koń​cu ho​te​larz od​stą​pił trzy kro​ki w tył, za​nim od​wró​cił się ple​ca​mi do an​giel​skich klien​tów. Zni​kły doł​ki w księ​ży​co​wo okrą​głej twa​rzy dok​to​ra. Ro​dzaj po​gar​dy prze​bi​jał po​przez te​trycz​ny wy​raz jego warg i krań​co​wą su​ro​wość wej​rze​nia. Zła​god​nia​ło ono nie​co, gdy zwró​cił się do Co​sma. – Tu masz pan nowy punkt wi​dze​nia. Dia​beł chy​ba wie, co to za idea, lecz ja po​dej​rze​wam, iż jest dość męt​na, aby w niej mie​ści​ło się każ​de złu​dze​nie, ja​kie kie​dy​kol​wiek wy​strych​nę​ło ludz​kość na dud​ka. Musi być ja​kiś czar w tym sza​rym płasz​czu i sta​rym trój​gra​nia​stym ka​pe​lu​szu, bo czło​wiek tak ubra​ny za​wiódł wszel​ką nie​na​wiść i wszel​ką na​dzie​ję, ja​kie go wspie​ra​ły w jego ka​rie​rze ży​cio​wej. – Za​sta​na​wiam się – ode​zwał się w koń​cu Co​smo – czy mó​wi​łeś pan kie​dy​kol​wiek w ten spo​sób do ko​go​kol​wiek bądź in​ne​go. Me​dyk wy​da​wał się nie​co skon​ster​no​wa​ny. – Och! Ro​zu​miesz przez to pan: O Bo​na​par​tem – rzekł. – Gdy​byś się pan za​trzy​mał w tym dru​gim ho​te​lu, u Pol​le​gri​nie​go, bar​dziej sto​sow​nym dla dżen​tel​me​na pań​skiej na​ro​do​wo​ści oraz kon​dy​cji, nie usły​szał​byś ni​cze​go w tym gu​ście. W grun​cie rze​czy nie je​stem bar​dzo roz​mow​ny, lecz nie do znie​sie​nia by​ło​by sie​dze​nie przy po​sił​kach ni​czym dwaj nie​mi. O czym mo​gli​by​śmy skan​da​licz​nym wy​stę​pem. Lecz dok​tor Mar​tel ani przez chwi​lę – rzecz cha​rak​te​ry​stycz​na – nie był zły na dziew​czy​nę. U łóż​ka tej burz​li​wej pa​cjent​ki za​cho​wy​wał się jak czło​wiek na​uki, spo​koj​ny, bacz​ny, nie​prze​nik​nio​ny. Do​pie​ro po​tem, gdy hra​bia od​cią​gnął go na po​uf​ną roz​mo​wę w głąb kom​na​ty, nie wie​dział sam, czy sen to, czy jawa. Taką ten czło​wiek wzbu​dził w nim po​gar​dę, że nie stra​cił pa​no​wa​nia nad sobą, a hra​bie​mu bra​ko​wa​ło na tyle

in​te​li​gen​cji, że nie zdał so​bie z tego spra​wy do koń​ca roz​mo​wy. Dok​tor opu​ścił pa​laz​zo mniej wię​cej w go​dzi​nę po Co​smie (lecz nie tymi sa​my​mi scho​da​mi) i po dro​dze do go​spo​dy dał upust swe​mu obu​rze​niu. Czy ten głu​pi by​dlak wy​obra​żał so​bie, że może ro​ścić pra​wo do jego usług? Ba, on chciał się po​zbyć tego dan​dy​sa z Ge​nui! W sa​mej rze​czy! A cóż, u li​cha, jemu do tego? Czy spo​dzie​wa​no się po nim, że zręcz​nie urzą​dzi małe skry​to​bój​stwo dla przy​po​do​ba​nia się tej uro​czy​stej drew​nia​nej pale? Po​czu​cie god​no​ści dok​to​ra zo​sta​ło bo​le​śnie do​tknię​te. Na​wet po do​brze prze​spa​nej nocy nie mógł otrzą​snąć się spod przy​kre​go wra​że​nia. Miał jed​nak dość roz​sąd​ku, by Co​sma nie czy​nić od​po​wie​dzial​nym z ja​kie​go​kol​wiek wzglę​du za wy​bryk wprost nie do wia​ry, za naj​więk​szą ob​ra​zę, ja​kiej do​znał w ży​ciu. Pa​trzył tyl​ko na mło​dzień​ca, gdy wcho​dził na lunch, z pew​ne​go ro​dza​ju gry​zą​cą iro​nią, jako na isto​tę zdol​ną wzbu​dzić na​mięt​ność w pier​wot​nym ser​cu ta​kiej cu​dac​kiej ma​łej dzi​ku​ski. Pod​czas po​sił​ku dok​tor miał wra​że​nie, że jego mło​dy ro​dak ja​koś się od​mie​nił. Ob​ser​wo​wał go po kry​jo​mu. Cóż mu się przy​go​dzi​ło wczo​raj​sze​go wie​czo​ru? Ale bez wąt​pie​nia nie za​du​rzył się w ma​łej dzi​ku​sce, któ​ra pod żad​nym po​zo​rem nie mo​gła​by się nadać na słu​żą​cą w ro​dzi​nie an​giel​skiej. Opusz​czo​ny przez Co​sma w sali re​stau​ra​cyj​nej, dok – tor po​zo​stał w tej sa​mej po​zie, usa​do​wio​ny wy​god​nie w fo​te​lu, i my​śla​mi nadal krą​żył wo​kół tej dzi​wacz​nej spra​wy, bu​dzą​cej wąt​pli​wość, czy to była mi​łość od pierw​sze​go spoj​rze​nia, czy też prze​jaw dzie​dzicz​ne​go ob​cią​że​nia cho​ro​bą umy​sło​wą. Cał​kiem uro​dzi​wy mło​dzie​niec. Nie​po​spo​li​ty rów​nież i pe​łen dys​tynk​cji. Ra​zem wziąw​szy, okaz ro​da​ka, z któ​re​go moż​na było być dum​nym – snuł wą​tek swych my​śli dok​tor, któ​ry uro​bił so​bie gust przez cią​głą stycz​ność z mnó​stwem lu​dzi. Cha​rak​te​ry​stycz​ne było rów​nież, że przez chwi​lę w swój zrzęd​ny, po​gar​dli​wy spo​sób współ​czuł ma​łej nie ucze​sa​nej dzi​ku​sce z gar​ba​tym no​sem, wy​pie​ka​mi na twa​rzy i cien​ki​mi jak pa​ty​ki ra​mio​na​mi. Dok​tor był

ludz​ki. Po​pu​lar​ność zdo​był so​bie wła​śnie swo​ją ludz​ko​ścią. Lecz z chwi​lą gdy w my​ślach od​biegł od Cle​lii, za​trzy​mał się dłu​go na in​nej po​sta​ci, któ​ra ją za​stą​pi​ła. Za​pa​mię​tał so​bie hra​bi​nę de Mon​te​ves​so. Znał ją od daw​na z wi​dze​nia i z re​pu​ta​cji. Wi​dział ją ostat​nio tej nocy przy fo​te​lu sta​re​go mar​ki​za, Te​raz, gdy po​znał hra​bie​go de Mon​te​ves​so, uwie​rzył we wszyst​kie opo​wie​ści o jego dłu​go​trwa​łej za​zdro​ści. Zim​nym, ru​chli​wym oczom me​dy​ka nie uszła praw​da. To nie z po​wo​du ma​łej dzi​ku​ski ten po​nu​ry, udrę​czo​ny osioł, sier​żant-in​struk​tor hin​du​skie​go ra​dży, chciał po​zbyć się La​tha​ma z Ge​nui. O, wca​le nie. Nie o to cho​dzi​ło. To była o wie​le po​waż​niej​sza spra​wa. Nim dok​tor Mar​tel wy​szedł z pu​stej sali re​stau​ra​cyj​nej, do​szedł on rów​nież do prze​ko​na​nia, że by​ło​by może le​piej, gdy​by mło​dy La​tham nie zwle​kał z wy​jaz​dem z Ge​nui. na pocz​tę, a pod​czas nie​obec​no​ści lo​ka​ja krą​żył po po​ko​ju. Dzień ja​koś spę​dził. Te​raz kwe​stia, jak za​bić czas wie​czo​rem. Prze​ląkł się jed​nak, że po tym wie​czo​rze na​stą​pią dłu​żą​ce się w nie​skoń​czo​ność go​dzi​ny nocy, wy​peł​nio​ne wi​rem mgli​stych my​śli to​wa​rzy​szą​cych na​ro​dzi​nom na​mięt​no​ści; oko w oko z tą kosz​mar​ną per​spek​ty​wą zdo​był się tyl​ko na gorz​ki śmiech. Spi​re wró​cił i stał jak wry​ty, nie ru​sza​jąc się ode drzwi. – Co się z wami dzie​je? Czy zo​ba​czy​li​ście du​cha? – py​tał Co​smo, któ​ry na​gle prze​stał się śmiać i pół​przy​tom​nie wpa​trzył się w lo​ka​ja. – Nic, sir, na​tu​ral​nie że nic. Nie by​łem tyl​ko pew​ny, czy nie ze​chciał​by pa​nicz ra​czej zjeść tu obiad. – Co przez to ro​zu​mie​cie? Czy wy​glą​dam tak, że nie mogę się lu​dziom po​ka​zać na oczy? – py​tał Co​smo pod​chwy​tli​wie, oglą​da​jąc się w lu​strze, jak​by prze​ży​ta w cią​gu trzech czy czte​rech mi​nut roz​ter​ka wy​krzy​wi​ła mu twarz gry​ma​sem. Spi​re nie od​po​wie​dział. Śmiech pana wy​trą​cił go z kon​wen​cjo​nal​nej po​sta​wy; Co​smo na​to​miast sta​wiał so​bie py​ta​nie, co sta​ło się z tym dur​niem, i po​dejrz​li​wie spo​glą​dał na nie​go ja​rzą​cym się wzro​kiem.

– Po​daj​cie mi płaszcz – rzekł w koń​cu. – Scho​dzę na dół. To prze​gna​ło złe uro​ki, a i Spi​re, ma​jąc coś do zro​bie​nia, od​zy​skał rów​no​wa​gę du​cha. – Ha​ła​śli​wa tam kom​pa​nia, sir. My​śla​łem, że pa​ni​czo​wi się nie bę​dzie po​do​ba​ło. Co​smo na​gle za​pra​gnął zna​leźć się wśród ha​ła​su, bez​sen​sow​ne​go, gło​śne​go, or​dy​nar​ne​go ha​ła​su; ha​ła​su dość gło​śne​go, aby nie dał mu my​śleć; ta​kie​go ro​dza​ju ha​ła​su, któ​ry czy​ni czło​wie​ka obo​jęt​nym na wszyst​ko. – Cze​go chce​cie? – rzu​cił z wście​kło​ścią py​ta​nie Spi​re’owi, któ​ry uwi​jał mu się za ple​ca​mi. – Chcę pa​ni​czo​wi po​dać płaszcz, sir – od​rzekł lo​kaj apa​tycz​nie. Spi​re był głę​bo​ko wstrzą​śnię​ty. Kie​dy pan wy​szedł za​trza​sku​jąc drzwi, słu​ga z ka​mien​ną twa​rzą za​jął się po​rząd​ko​wa​niem po​ko​ju, zga​sił świe​ce, po​tem udał się na ko​la​cję. – Czy dziś rano nie ra​dzi​łeś mi pan po​je​chać do Li​vor​no? – spy​tał Co​smo, osu​wa​jąc się cięż​ko na krze​sło. Dok​tor Mar​tel sie​dział już przy sto​le. Gdy​by nie to, że miast bu​tów na no​gach miał poń​czo​chy i trze​wi​ki, moż​na by​ło​by po​my​śleć, że nie ru​szył się z fo​te​la od lun​chu. – Li​vor​no… – po​wtó​rzył ten dziw​ny czło​wiek. – Czyż​bym ra​dził? Owszem. Dro​ga wzdłuż Ri​vie​ra di Le​van​te jest za​chwy​ca​ją​ca dla każ​de​go czu​łe​go na pięk​no wło​skich kra​jo​bra​zów. – Zi​ry​to​wa​ny ha​ła​sem na sali urwał z cierp​kim wy​ra​zem twa​rzy i mruk​nął, że nie​wąt​pli​wie opła​ca się to Can​te​luc​cie​mu, lecz ta jego go​spo​da sta​je się nie do znie​sie​nia. Co​smo po​my​ślał so​bie na​to​miast, że mało mu ta​kie​go rwe​te​su. Ofi​ce​ro​wie flo​ty zda​wa​li się być tego wie​czo​ru w kwa​śnych hu​mo​rach. Na pierw​szym miej​scu u sto​łu sie​dział ten sam sta​ry lej​te​nant z za​pa​dły​mi po​licz​ka​mi i spi​cza​stym no​sem, w tym sa​mym wy​tar​tym mun​du​rze. Can​te​luc​ci, stroj​ny w dłu​go​po​ły frak kasz​ta​no​we​go ko​lo​ru, uwi​jał się po sali, czu​wa​jąc nad wszyst​-

kim nie​po​strze​że​nie. Na ski​nie​nie swe​go do​bro​czyń​cy przy​biegł. – Znaj​dziesz czło​wie​ka z czte​re​ma do​bry​mi koń​mi do ka​ro​cy, si​gno​re? – spy​tał dok​tor. Uznaw​szy ukłon ho​te​la​rza za po​twier​dza​ją​cą od​po​wiedź, zwró​cił się do Co​sma. – Dro​gi są zu​peł​nie bez​piecz​ne. W kra​ju roi się od au​striac​kich wojsk. – Wo​lał​bym wy​ru​szyć dro​gą mor​ską – rzekł Co​smo, nie ma​jąc wca​le ocho​ty wy​bie​rać się w po​dróż. żył w od​osob​nie​niu tej cia​snej na​szej wy​spy. Mon​sieur Mon​trond jest uprzy​wi​le​jo​wa​ny, bo cie​szy się za​ufa​niem księ​cia. Czy mnie pan ro​zu​mie? Jest in​tym​nym to​wa​rzy​szem księ​cia. Był nim od wie​lu lat. Ksią​żę po​wie​dział ko​muś kie​dyś, że lubi Mon​tron​da, bo on nie jest „nad​mier​nie” skru​pu​lat​ny. To panu ma​lu​je czło​wie​ka. Mó​wi​łem z mon​sieur Mon​tron​dem o przy​szło​ści Bo​na​par​te​go – a nie sta​ra​łem się być nie​życz​li​wy. Wspo​mnia​łem, że trud​no spo​dzie​wać się po nim ustat​ko​wa​nia, je​że​li rząd fran​cu​ski nie za​pła​ci mu sum, za​gwa​ran​to​wa​nych trak​ta​tem. Bo​na​par​te mu​siał​by się li​czyć z tym, że na​dej​dzie mo​ment, kie​dy bę​dzie bez gro​sza. To wy​star​czy do wzbu​dze​nia opo​ru w każ​dym. Bę​dzie pró​bo​wał coś zro​bić. „Czło​wiek musi żyć”, po​wie​dzia​łem. A Mon​trond spoj​rzał na mnie z uko​sa i po​wie​dział z na​ci​skiem: „Och, my tu​taj nie wi​dzi​my tej ko​niecz​no​ści.” Poj​mu​jesz plan, iż po ta​kiej alu​izji zmie​ni​łem te​mat. Jest to punkt wi​dze​nia do​bry jak każ​dy inny, nie​praw​daż, Mr. La​tham? Sło​wa te wy​war​ły na Co​smie wra​że​nie. – Sły​sza​łem wczo​raj​szej nocy – po​wie​dział – iż ma się na bacz​no​ści w oba​wie o swe oso​bi​ste bez​pie​czeń​stwo. – Przy​po​mniał so​bie może, co przy​go​dzi​ło się nie​ja​kie​mu duc d’En​ghien, mło​de​mu czło​wie​ko​wi, któ​ry naj​wi​docz​niej nie miał się na bacz​no​ści. Więc sły​sza​łeś pan tę hi​sto​rię? Ba, w Li​vor​no usły​szysz wszel​kie​go ro​dza​ju gad​ki. Li​vor​no to miej​sce emo​cjo​nu​ją​ce i do​sko​na​ły punkt do wy​ru​sze​nia na Elbę,

co by​ło​by dla pana na sta​re lata waż​kim wspo​mnie​niem. A je​śli panu zda​rzy się coś oso​bli​we​go spo​strzec, to będę mu wdzięcz​ny za prze​sła​nie mi wie​ści na ręce Can​te​luc​cie​go. Wi​dzisz pan, ja za​in​we​sto​wa​łem tro​chę pie​nię​dzy w naf​to​we przed​się​bior​stwo i nie wiem, cze​mu to się dzie​je, że wszyst​ko na świe​cie, na​wet taki gro​szo​wy, jak mój, in​te​res cier​pi na tym za​wie​sze​niu, spo​wo​do​wa​nym obec​no​ścią tego czło​wie​ka, da​ją​cą po​chop do na​dziei, pla​nów, afek​tów, mi​ło​stek. Na pań​skim miej​scu z pew​no​ścią udał​bym się do Li​vor​no. – Zma​ru​dził jesz​cze chwi​lę, po​tem wstał, bąk​nąw​szy, że cze​ka go spo​ro pi​sa​ni​ny, i znikł za drzwia​mi, otwo​rzo​ny​mi mu skwa​pli​wie przez Can​te​luc​cie​go. Co​smo po​zo​stał bez​wol​nie na swym krze​śle. Sala pu​sto​sza​ła stop​nio​wo, a kie​dy Co​smo z ko​lei ją opusz​czał, była pu​sta jak wy​miótł, bez jed​ne​go na​wet słu​żą​ce​go. Wró​cił do swe​go po​ko​ju, do​rzu​cił parę po​lan do ognia w ko​min​ku, siadł. Czuł się jak zgu​bio​ny w ob​cym świe​cie. Za​sta​na​wiał się, czy nie na​le​ża​ło dziś zło​żyć wi​zy​ty w pa​ła​cu choć​by po to, żeby się po​że​gnać. I na​gle wszyst​kie wy​da​rze​nia, a na​wet sło​wa z wczo​raj​sze​go dnia obie​gły go hur​tem. Wstrzą​snę​ły nim do głę​bi ran​ne od​wie​dzi​ny, roz​mo​wa z Mu​lat​ką, ja​sność sło​necz​na w bu​du​arze hra​bi​ny Mon​te​ves​so, urze​ka​ją​ce brzmie​nie jej gło​su, uczu​cio​wa re​ak​cja na opo​wieść o jej ży​ciu. Gdzie był męż​czy​zna, któ​ry wy​obra​żał​by so​bie ist​nie​nie tak wspa​nia​łej isto​ty ludz​kiej, z ta​kim gło​sem, o tak zdu​mie​wa​ją​cej har​mo​nii po​sta​ci, wy​ra​zu, ge​stu, o ta​kich ry​sach twa​rzy w tym świe​cie po​spo​li​tych śmier​tel​ni​ków, ofia​ro​wu​ją​cym jako swój naj​wyż​szy wy​kwint, god​ny ad​o​ra​cji męż​czyzn, lady Jane i cór​ki Mrs R…? A jed​nak Co​smo przy​po​mniał so​bie te​raz, że pod wpły​wem pierw​sze​go wra​że​nia, oszo​ło​mio​ny jej wi​do​kiem czuł, że mu nie jest obca, że po​zna​je tę wspa​nia​łą uro​dę: po​sta​wa, wej​rze​nie, usta. Nie ko​ja​rzył tego męt​ne​go roz​po​zna​nia z dziew​czyn​ką Ade​lą. Żad​ne dziec​ko nie mo​gło ro​ko​wać prze​mia​ny w taką ko​bie​tę. Było to ra​czej przej​mu​ją​ce gro​zą wspo​mnie​nie

pro​ro-

III

W mo​men​cie gdy Co​smo opusz​czał po​kój, aby uciec przed wi​zją sta​re​go ob​ra​zu, prze​sta​wia​ją​ce​go pięk​ną mę​czen​ni​cę ze szty​le​tem w pier​si, dok​tor Mar​tel pra​co​wał nad wy​koń​cze​niem pra​cy, któ​rą zwał po​uf​nym me​mo​ran​dum, a za​mie​rzał wrę​czyć mar​ki​zo​wi d’Ar​mand. Przy oce​nie cha​rak​te​ru czło​wie​ka dok​tor był bar​dzo wy​ma​ga​ją​cy, bio​rąc pod uwa​gę ho​nor i wier​ność. Sta​ry mar​kiz był w wiel​kim u nie​go po​wa​ża​niu. Chciał uczy​nić go po​wier​ni​kiem ze​bra​nych ostat​nio cen​nych po​kąt​nych in​for​ma​cji, przy​dat​nych fran​cu​skim Bur​bo​nom. Prze​sie​dział pół nocy, za​spał rano i wła​śnie koń​czył się go​lić; do​cho​dzi​ła je​de​na​sta, gdy za​pu​ka​no do drzwi i wszedł Can​te​luc​ci. Ho​te​larz nie prze​pro​sił za wtar​gnię​cie, lecz od razu oznaj​mił bez wstę​pu, że mło​dy an​giel​ski dżen​tel​men znik​nął z ho​te​lu w nocy. Ko​bie​ta, roz​no​szą​ca po gór​nych pię​trach cze​ko​la​dę z rana, nie zna​la​zła lo​ka​ja, cze​ka​ją​ce​go na śnia​da​nie jak zwy​kle. Drzwi sy​pial​ni sta​ły sze​ro​ko otwar​te. Po dłuż​szym wa​ha​niu zde​cy​do​wa​ła się zaj​rzeć do po​ko​ju. Ża​lu​zje były pod​nie​sio​ne, więc zo​ba​czy​ła łóż​ko z nie zmię​tą noc​nym spo​czyn​kiem po​ście​lą. Dok​tor prze​stał na​cie​rać wodą ko​loń​ską po​licz​ki i od​wró​cił się do ho​te​la​rza, wpi​ja​jąc się w nie​go wzro​kiem. W koń​cu wzru​szył nie​znacz​nie ra​mio​na​mi. Can​te​luc​ci zo​rien​to​wał się na​tych​miast. Tak. Ale w tym wy​pad​ku nie​po​dob​na ba​ga​te​li​zo​wać spra​wy. Mło​dy An​glik nie​wie​le dłu​żej ba​wił w Ge​nui niż dwie doby. Nie miał cza​su na po​zna​jo​mie​nie się z wie​lu oso​ba​mi. A w każ​dym ra​zie, zda​niem Can​te​luc​cie​go, mu​siał​by już być z po​wro​tem w tym cza​sie.

Dok​tor pod​jął swą pe​ru​kę i tro​skli​wie lo​ko​wał ją na gło​wie niby myc​kę. Przy tej pro​stej czyn​no​ści wy​raz twa​rzy jego uległ tak ra​dy​kal​nej zmia​nie, że na Can​te​luc​cim zro​bi​ło to wra​że​nie. Zło​żył je​den ze swych ści​śle ce​re​mo​nial​nych ukło​nów, jak​by tym sa​mym całą spra​wę od​da​wał w ręce dok​to​ra. – Zda​jesz się bar​dzo za​nie​po​ko​jo​ny – rzekł me​dyk. – Czy roz​ma​wia​łeś z jego słu​żą​cym? Musi coś wie​dzieć. – Wąt​pię, eks​ce​len​cjo. Był na​tu​ral​nie na gó​rze, żeby pod​nieść ża​lu​zje. Te​raz jest przy drzwiach fron​to​wych, wy​glą​da. Mó​wi​łem z nim. Za dużo wy​pił wczo​raj w nocy i za​snął przy sto​le. Tam go wi​dzia​łem oso​bi​ście przed uda​niem się do sie​bie. Wo​bec za​cho​wa​nia przez dok​to​ra czuj​ne​go mil​cze​nia Can​te​luc​ci do​dał, że tak wcze​śnie po​szedł do sie​bie z po​wo​du jed​ne​go z chro​nicz​nych bó​lów gło​wy, na któ​re cier​piał od cza​sów mło​do​ści, kie​dy to całe mie​sią​ce był przy​ku​ty w lo​chach St. Elmo. Dok​tor spo​strzegł, że Can​te​luc​ci wy​glą​da na czło​wie​ka, któ​ry spę​dził noc nie​spo​koj​nie. – Dla​cze​goś nie przy​szedł do mnie na​tych​miast? Wiesz, że po​tra​fię wy​le​czyć z gor​szych do​le​gli​wo​ści? Ho​te​larz pod​niósł ręce ze zgro​zą na po​dob​ne przy​pusz​cze​nie. Nig​dy nie ośmie​lił​by się nie​po​ko​ić jego eks​ce​len​cji z po​wo​du ta​kiej bła​host​ki jak ból gło​wy. Miał cał​kiem inny po​wód do tro​ski. Jako stron​nik fran​cu​skiej re​wo​lu​cji Can​te​luc​ci był od wcze​snej mło​do​ści czyn​nym kon​spi​ra​to​rem, wal​czą​cym z daw​nym ustro​jem. Te​raz, gdy kró​lo​wie i ksią​żę​ta znów pod​no​szą gło​wy star​te w proch, stał się wiel​ce ak​tyw​ny. Ostat​nim jego przed​się​wzię​ciem było wy​sła​nie waż​nych do​ku​men​tów do kon​spi​ra​to​rów na po​łu​dniu. Zna​lazł emi​sa​riu​sza, przed​się​wziął kro​ki dla eks​pe​dio​wa​nia go po kry​jo​mu i ostat​nią czyn​no​ścią jego w nocy przed po​ło​że​niem się do łóż​ka było udzie​le​nie mu

in​struk​cji. Mło​dy ten czło​wiek był nie​prze​cięt​nie od​waż​ny, in​te​li​gent​ny i po​my​sło​wy. Ale wła​śnie pre​cy​zja wy​da​nych dys​po​zy​cji nie da​wa​ła spać sta​re​mu kon​spi​ra​to​ro​wi. Wciąż o nich roz​my​ślał. Nie mógł ob​my​ślić wszyst​kie​go le​piej. W koń​cu za​snął, ale, jak mu się wy​da​wa​ło, w krót​ką chwi​lę po​tem zo​stał roz​bu​dzo​ny przez ję​dzę, do któ​rej na​le​ża​ło roz​pa​le​nie ognia z rana. Ta sta​ra, do wiedź​my po​dob​na baba, wy​mam​ro​ta​ła bez​zęb​ny​mi usta​mi, że w kuch​ni sie​dzi Chec​ca, za​pła​ka​na, i do​ma​ga się zo​ba​cze​nia z nim na​tych​miast. Ta Chec​ca była to w grun​cie rze​czy tyl​ko ład​na dziew​czy​na, sie​ro​ta, po​zo​sta​wio​na na jego opie​ce przez zmar​łą sio​strę. Wuj, któ​re​go się bała, wy​dał ją bez py​ta​nia za star​sze​go już wła​ści​cie​la wi​niar​ni po​ło​żo​nej w dol​nej dziel​ni​cy mia​sta, cią​gną​cej się wzdłuż wy​brze​ża w po​bli​żu przy​sta​ni. Był do​bro​dusz​ny, cięż​ko my​ślą​cy i nie​raz sko​ry do bi​cia żony. Lecz Chec​ca bała się go o wie​le mniej od swe​go su​ro​we​go wuja. Ba​wi​ło ją od​gry​wać rolę pa​dro​ny oste​rii, któ​ra za cza​sów ce​sar​stwa była zna​nym schro​nie​niem ofi​ce​rów z fran​cu​skich okrę​tów kor​sar​skich. Lecz w cza​sie po​ko​ju ta klien​te​la zni​kła i mąż Chec​ci po​zo​sta​wił jej pie​czy becz​ki wina, a z wol​ne​go cza​su ko​rzy​stał, aby się zaj​mo​wać drob​ny​mi szmu​gler​ski​mi afe​ra​mi, trzy​ma​ją​cy​mi go z dala od domu. Can​te​luc​ci przy​pi​sy​wał przyj​ście sio​strze​ni​cy ja​kiejś złej przy​go​dzie, w któ​rą mo​gli się za​plą​tać męż​czyź​ni. Był stra​pio​ny. Miał inne spra​wy na gło​wie. Zdu​miał się, wi​dząc ją tak zroz​pa​czo​ną. Kie​dy wresz​cie uspo​ko​iła się o tyle, że mo​gła mó​wić, jej opo​wia​da​nie było ro​dza​jem wy​zna​nia. Sta​ry kon​spi​ra​tor le​d​wie wie​rzył wła​snym uszom, gdy usły​szał, że jego po​wier​nik, emi​sa​riusz, po​peł​nił nie​wy​ba​czal​ny błąd, zdra​dza​jąc se​kret​ność swej mi​sji przez pój​ście póź​ną nocą do oste​rii, żeby się po​że​gnać z Chec​cą. Za​pew​nia​ła go, że był tam le​d​wie krót​ką chwi​lę. – Co, w wi​niar​ni! Na oczach wszyst​kich! Kie​dy roi się od szpie​gów wszę​dzie!

– Nie – od​par​ła. – To było dużo póź​niej. Za​dra​pał w za​ry​glo​wa​ne drzwi. – A tyś była za drzwia​mi, żeby go wpu​ścić, pod​ła dziew​ka – za​sy​czał wście​kle Can​te​luc​ci. Wy​trzesz​czy​ła za​pła​ka​ne oczy na swe​go strasz​ne​go wuja. – Tak. By​łam. Od​mó​wić mu nie mia​łam ser​ca. Po​zo​stał tyl​ko małą chwi​lę… – Can​te​luc​ci za​zgrzy​tał zę​ba​mi z wście​kło​ścią. Po raz pierw​szy sły​szał o tej mi​ło​st​ce. Oto naj​le​piej za​po​wia​da​ją​cy się spi​sek za​gro​żo​ny przez ta​kie be​stia​li​ta… Je​den uścisk – nie wię​cej – a po​tem sama go wy​pchnę​ła. Nim skoń​czy​ła za​kła​dać szta​by na drzwi, usły​sza​ła tu​mult na uli​cy. I strza​ły. Wy​sko​czy​ła​by może na uli​cę, ale jej mąż był w domu, wró​cił na parę dni. Wszedł do wi​niar​ni bar​dzo zły i wy​tar​gał ją za uszy, nie wia​do​mo cze​mu. Może dla​te​go, że o tak póź​nej go​dzi​nie była w skle​pie. Mniej​sza z tym, lecz po​gnał ją przed sobą po scho​dach w górę i go​dzi​na​mi mu​sia​ła uda​wać, że śpi, nim za​czął chra​pać re​gu​lar​nie. Była tak zde​spe​ro​wa​na, że się zde​cy​do​wa​ła wyjść, chcąc wszyst​ko opo​wie​dzieć wu​jo​wi. My​śla​ła, że po​wi​nien wie​dzieć o tym. A wła​ści​wie przy​gna​ła ją do ho​te​lu sła​ba na​dzie​ja, że At​ti​lio, uszedł​szy z rąk za​bój​ców (bo była pew​na, że to za​bój​cy), schro​nił się tu nie dra​śnię​ty – a może ran​ny. O tym jed​nak nie pi​snę​ła słów​ka. Lecz za​ła​ma​ła się ner​wo​wo wo​bec ka​mien​nej obo​jęt​no​ści Can​te​luc​cie​go! – On nie żyje – po​ve​ri​no! Wła​sny​mi rę​ka​mi wy​pchnę​łam go na śmierć – za​sko​wy​cza​ła do sie​bie pół​przy​tom​nie; sta​ła zwró​co​na twa​rzą do mil​czą​ce​go wuja, przed bu​zu​ją​cym tuż pod bla​chą ogniem, choć dom był po​grą​żo​ny we śnie. Can​te​luc​ci onie​miał z wście​kło​ści. Naj​su​row​szy mo​ra​li​sta był​by zbu​do​wa​ny jego obu​rze​niem na to, co po​sły​szał. Ale Can​te​luc​ci był kon​spi​ra​to​rem, a wszyst​ko, co brał w tym wy​da​rze​niu pod uwa​gę, spro​wa​dza​ło się do ka​ry​god​ne​go po​stę​po​wa​nia tych dwoj​ga mło​dych, obo​wią​za​nych my​śleć wy​łącz​nie o wy​zwo​le​niu Ita​lii. At​ti​lio bo​wiem był za​przy​się​żo​nym kar​bo​na​riu​szem,

a Chec​ca na​le​ża​ła do or​ga​ni​za​cji ko​bie​cej tego taj​ne​go sto​wa​rzy​sze​nia. Była or​to​la​na, jak się same na​zy​wa​ły. Wta​jem​ni​czył ją i był od​po​wie​dzial​ny za jej po​stę​po​wa​nie. Pod​łość, głu​po​ta, lek​ko​myśl​ność, sa​mo​lub​stwo! Tyl​ko pa​no​wa​nie nad sobą, na​by​te su​ro​wą prak​ty​ką, po​wstrzy​ma​ły go od wy​rzu​ce​nia jej za drzwi to​ną​cej w łzach. Mruk​nął jed​nak groź​nie: – Precz mi z oczu, mała błaź​ni​co! – Za​mach​nął się na nią. Ale ona sta​wi​ła mu czo​ło. Na​wet nie mru​gnę​ła okiem. Pod​nie​sio​na ręka nie prze​stra​szy​ła jej. A gdy ta ręka opa​dła bez​sil​nie u jego boku, po​chwy​ci​ła ją w obie dło​nie, przy​ci​ska​ła to do ust, to do pier​si, szep​cąc wszel​kie piesz​czo​tli​we sło​wa roz​wście​czo​ne​mu Can​te​luc​cie​mu. Sły​szał ruch per​so​ne​lu, roz​po​czy​na​ją​ce​go dzien​ną pra​cę, gło​sy, kro​ki. Będą się lu​dzie dzi​wi​li – ale sio​strze​ni​ca nic so​bie z tego nie ro​bi​ła. Cze​pia​ła się jego ręki i nie mógł się jej po​zbyć, póki nie obie​cał za​wia​do​mić ją, gdy się tyl​ko cze​goś do​wie. I po​my​śla​ła na​wet przez kogo ją za​wia​do​mi. Przez tego dziel​ne​go ma​ry​na​rza z czar​ny​mi wą​sa​mi ob​słu​gu​ją​ce​go an​giel​skich ofi​ce​rów, od​wie​dza​ją​cych ho​tel. Był to do​bro​dusz​ny człek. Znał dro​gę do wi​niar​ni. To przy​po​mnia​ło jej męża. Co bę​dzie, je​że​li obu​dzi się pod jej nie​obec​ność? I wciąż pół​przy​tom​na, wy​bie​gła wresz​cie, po​zo​sta​wia​jąc Can​te​luc​cie​mu ra​to​wa​nie sy​tu​acji. Był wy​trą​co​ny z rów​no​wa​gi. Nie miał po​ję​cia, co się sta​ło – nie z wy​słan​ni​kiem, lecz z do​ku​men​ta​mi. Bi​jąc się z my​śla​mi, sta​ry kon​spi​ra​tor cho​dził mię​dzy swy​mi ludź​mi tak ci​chy i su​ro​wy, że nikt nie wa​żył się zbli​żyć do nie​go przez parę go​dzin. Kie​dy wresz​cie przy​szli do nie​go z wia​do​mo​ścią o znik​nię​ciu mło​de​go mi​lor​da, zwy​my​ślał ich po pro​stu. Lecz w mia​rę jak mi​ja​ły ran​ne go​dzi​ny, przy​szedł do prze​ko​na​nia, że z wie​lu wzglę​dów naj​le​piej bę​dzie pójść do swe​go daw​ne​go do​bro​dzie​ja. Uczy​nił to z tak skon​ster​no​wa​nym wy​ra​zem twa​rzy, że dok​tor uwie​rzył w opo​wieść o bez​sen​nie spę​dzo​nej nocy. Na​tu​ral​nie, Can​te​luc​ci po​wie​dział mu tyl​ko o znik​nię​ciu Co​sma.

Opar​ty ple​ca​mi o brze​żek swej go​to​wal​ni dok​tor pa​trzył na ho​te​la​rza bez sło​wa. Ta wieść wzbu​rzy​ła go moc​no. – Masz przy so​bie ta​ba​kier​kę? – za​py​tał. Can​te​luc​ci wy​cią​gnął bły​ska​wicz​nie ta​ba​kier​kę i z rów​nie szyb​kim wy​krę​ta​sem pod​su​nął ją swe​mu do​bro​dzie​jo​wi. – Mło​dy an​giel​ski si​gno​re – za​uwa​żył – od​wie​dził Pa​laz​zo Gra​zia​ni oneg​daj​sze​go wie​czo​ra. Dok​tor wziął szczyp​tę ta​ba​ki. – Tak czy owak, nie spę​dził tam nocy – za​uwa​żył. – Wiesz, kto miesz​ka w Pa​laz​zo, praw​da? – Wiem, że ja​kiś pie​monc​ki ge​ne​rał, wa​sza eks​ce​len​cjo – rzekł Can​te​luc​ci, któ​ry był w kon​tak​cie z hra​bią He​lio​nem od po​cząt​ku au​striac​kiej oku​pa​cji, a na​wet po​ta​jem​nie wy​słał je​den czy dwa li​sty od nie​go na Elbę. Były jed​nak ad​re​so​wa​ne do kup​ca zbo​żo​we​go w Por​to Fer​ra​io. – Nic nie będę ukry​wał przed wa​szą eks​ce​len​cją – cią​gnął da​lej Can​te​luc​ci. – An​giel​ski mi​lord to per​so​nat znacz​ny. Gdy​bym za​mel​do​wał o jego znik​nię​ciu, po​li​cja przy​by​ła​by tu na śledz​two. Nie chcę żad​nej po​li​cji w moim domu. Dok​tor prze​stał uda​wać obo​jęt​ne​go. – Do​my​ślam się, że nie chcesz – rzekł ką​śli​wie. – Po​le​cam się moż​nym wpły​wom jego eks​ce​len​cji – wy​szep​tał przy​po​chleb​nie Can​te​luc​ci. Dok​tor upu​ścił szczyp​tę ta​ba​ki, trzy​ma​ną mię​dzy wiel​kim i wska​zu​ją​cym pal​cem. – A on mógł wró​cić, gdy tu roz​ma​wia​li​śmy – ozwał się rześ​ko. – Zejdź, Can​te​luc​ci, i przy​ślij mi mo​je​go goń​ca. Ale słu​żą​cy me​dy​ka był już we drzwiach, nio​sąc na ręku wy​czysz​czo​ne ubra​nie. Przy ubie​ra​niu się dok​tor me​dy​to​wał nad ta​jem​ni​cą. Lecz wszel​kie jego do​my​sły do ni​cze​go nie pro​wa​dzi​ły. Ktoś mógł wyjść w nocy, aby ode​-

tchnąć świe​żym po​wie​trzem, i do​stać po gło​wie. Ale ja​kież to mało praw​do​po​dob​ne! Roz​ma​wiał nie​dba​le ze swym słu​żą​cym, ob​słu​gu​ją​cym go w po​sęp​nym mil​cze​niu. – Bę​dziesz mu​siał nie​za​dłu​go zajść na po​li​cję i wy​wie​dzieć się, czy co​kol​wiek zda​rzy​ło się w nocy. Zro​bisz to dys​kret​nie. – Ro​zu​miem – od​rzekł go​niec zgryź​li​wie. Dok​to​ro​wi przy​szło na myśl, że jego słu​ga moc​no z kimś pił nie​daw​no. – Z kim pi​łeś wczo​raj w nocy? – za​py​tał ostro. – Z an​giel​skim ka​mer​dy​ne​rem – wy​znał go​niec-lo​kaj kwa​śno. – Zwol​nio​ny był przez swe​go pana na noc. – Tak to. A kosz​ta on po​no​sił. – Z tymi sło​wy opu​ścił dok​tor po​kój. Mi​ja​jąc wiel​ki hall na dole zo​ba​czył ple​cy Spi​re’a, jak wro​śnię​te we fra​mu​gę drzwi wej​ścio​wych. Praw​do​po​dob​nie lo​kaj nie ru​szył się stam​tąd od siód​mej rano. A więc Mr. La​tham nie po​wró​cił. W sali re​stau​ra​cyj​nej było tyl​ko dwóch ofi​ce​rów ma​ry​nar​ki przy sto​le, za​re​zer​wo​wa​nym dla nich: pod​sta​rza​ły dżen​tel​men na po​cze​snym miej​scu i je​go​mość o krą​głej, kwit​ną​cej twa​rzy w ku​sej pe​rucz​ce, wy​glą​da​ją​cy na chi​rur​ga okrę​to​we​go. Dok​tor za​uwa​żył, że je​dząc śnia​da​nie nie wy​mie​ni​li ani jed​ne​go sło​wa. Wy​szli ra​zem, a gdy ostat​ni ze sto​łow​ni​ków tak​że opu​ścił re​stau​ra​cję, dok​tor sie​dział sam przy swo​im sto​le, ba​wiąc się w za​du​mie do po​ło​wy wy​próż​nio​nym kie​lisz​kiem. Krót​ki wy​buch śmie​chu, z któ​rym od​su​nął krze​sło wsta​jąc od sto​łu, kłó​cił się z po​wa​gą jego twa​rzy. Wy​wo​ła​ny był my​ślą, że nie da​lej niż po​przed​nie​go wie​czo​ru na​le​gał żar​to​bli​wie na swe​go mło​de​go ro​da​ka, by opu​ścił Ge​nuę w je​den z przy​ję​tych spo​so​bów, trak​tem czy mo​rzem, a te​raz znikł on mści​wą usu​nię​ty ręką – zde​ma​te​ria​li​zo​wa​ny, na Jo​wi​sza! Dok​tor dzi​wił się od​mia​nie swe​go na​sta​wie​nia. Ja​do​wi​te sło​wa hra​bie​go He​lio​na: „Chcę się po​zbyć stąd tego dan​dy​sa”, nie wy​da​wa​ły mu się tak ko​micz​ne jak wte​dy, gdy je usły​szał. Wiel​ce nie​zwy​kłe rze​czy mo​gły się

wy​da​rzyć i zda​rza​ły w ży​ciu co​dzien​nym. Py​tał się sie​bie w du​chu: „Czyż to moż​li​we, by tam dało się zna​leźć klucz do roz​wią​za​nia tej za​gad​ki?” Ba​dacz po​ta​jem​nych ani​mo​zji i aspi​ra​cji swo​jej epo​ki nie za​ty​kał nig​dy uszu na zwy​kłe, krą​żą​ce w to​wa​rzy​stwie plot​ki, któ​re mu się o nie obi​ja​ły. Szmat ży​cia miał poza sobą, spa​mię​tał dużo. Po​tra​fił so​bie, na przy​kład, przy​po​mnieć, co mó​wio​no o sir Char​le​sie La​tha​mie na dłu​go przed przyj​ściem na świat Co​sma. A co do mał​żeń​stwa Mon​te​ves​so, to w swo​im cza​sie po​wstał koło nie​go hu​czek w wyż​szych sfe​rach i wśród fran​cu​skich emi​gran​tów, ślub, wy​ni​kłe póź​niej nie​po​ro​zu​mie​nie, po​go​dze​nie się, wza​jem​ne za​rzu​ty i osta​tecz​ny układ do​star​cza​ły żeru ko​me​ra​żom ca​ły​mi la​ta​mi. Nie​wąt​pli​wie ów po​dej​rza​ny Mon​te​ves​so za​wdzię​czał temu mał​żeń​stwu swo​ją po​zy​cję so​cjal​ną, a po​nad​to, w kon​se​kwen​cji, nada​ło ono tej nie​do​rzecz​nej oso​bo​wo​ści cha​rak​ter słyn​ne​go Mo​lie​row​skie​go bo​ha​te​ra ko​me​dii: Le Ja​lo​ux. Le​ci​wy za​zdro​sny mąż. Na ogół było to ko​micz​ne. Ale to ro​dzaj ko​mi​zmu, któ​ry pro​wa​dzi wprost do tra​ge​dii. Wy​star​czy ja​kaś pro​wo​ka​cja, na​gła oka​zja. Naj​wię​cej zdu​mie​wał się dok​tor na​gło​ścią pro​ble​mu. Nie moż​na było jed​nak prze​wi​dzieć, ja​kie spo​so​by miał do dys​po​zy​cji zo​rien​ta​li​zo​wa​ny bru​tal, któ​ry pew​nie ma​czał ręce w dwor​skich zbrod​niach. Mógł w za​ka​mar​kach swe​go pa​ła​cu da​wać schro​nie​nie na​jem​nym zbi​rom. Ja​kie​muś kor​sy​kań​skie​mu stra​ceń​co​wi lub oprysz​ko​wi z gór​skiej kra​iny, skąd sam po​cho​dził. Czyż nie ukry​wał tam dwóch od​ra​ża​ją​cych wiej​skich sta​ruch? Dok​tor był prze​ko​na​ny, że co dzień zda​rza​ją się rze​czy nie do wia​ry. Nie wro​dzo​na ła​two​wier​ność przy​wio​dła go do tego prze​ko​na​nia, lecz na​by​te w po​ta​jem​nych spra​wach do​świad​cze​nia. A zwłasz​cza ła​two mógł wpaść w cięż​kie ta​ra​pa​ty taki po​waż​ny, wy​bred​ny i za​cnie my​ślą​cy mło​dzie​niec jak Mr. La​tham. Wy​star​czy​ło​by prze​ja​wie​nie cał​kiem nie​win​nej sym​pa​tii, a na​wet mniej. Nie​bacz​ne spoj​rze​nie. Nie​świa​do​ma ser​decz​ność tonu. Niech to wszyst​ko dia​bli!… Ale on, dok​tor Mar​tel, nie mógł jed​nak po​zwo​lić, bez pod​-

ję​cia wła​ści​wych kro​ków, aby mu sprząt​nię​to sprzed nosa ro​da​ka, mi​łe​go, wzbu​dza​ją​ce​go sym​pa​tię mło​de​go dżen​tel​me​na. Dok​tor wy​szedł do hal​lu, przy​jem​nie mrocz​ne​go i chłod​ne​go w po​rze po​łu​dnio​wej. Spi​re znikł, lecz dok​tor utra​cił już na​dzie​ję na po​wrót Co​sma. W ciem​nym ką​cie spo​strzegł sto​so​wa​ny ka​pe​lusz na ba​kier i wy​ło​wił z cie​nia całą po​stać sta​re​go lej​ten​ta, opar​te​go o ścia​nę z za​ło​żo​ny​mi rę​ko​ma i spusz​czo​ną gło​wą. Przed nim sta​ła bu​tel​ka wina i kie​li​szek. „Są​dzę – po​my​ślał so​bie – że po to przy​jeż​dża na brzeg.” Pro​dukt dwu​dzie​stu lat woj​ny. Na​gle za​marł w ru​chu hu​czą​cy warsz​tat, za​mie​nia​ją​cy ta​kich, jak on, w mię​so ar​mat​nie. Nie bę​dzie po​py​tu na bo​ha​te​rów przez dłu​gi, dłu​gi czas, a oko​licz​ność, że ten osob​nik za​cho​wał nie​na​ru​szo​ne wszyst​kie człon​ki, bar​dziej jesz​cze czy​ni​ła go pa​te​tycz​nym. Dok​tor nie​mal za​po​mniał o Co​smie. Nie za​uwa​żył scho​dzą​ce​go ze scho​dów Spi​re’a i drgnął na dźwięk jego gło​su. – Pro​szę o wy​ba​cze​nie, sir – wy​mó​wił dok​to​ro​wi nad sa​mym uchem. Pod​sta​rza​ły lo​kaj był moc​no wstrzą​śnię​ty. Wy​mam​ro​tał ci​cho: – Od​cho​dzę nie​le​d​wie od zmy​słów, sir. Mój pan… – Wiem – prze​rwał mu dok​tor. Rzu​cił się na Spi​re’a jak dra​pież​ny ptak. – Prę​dzej, co o tym wie​cie? Ta​kie przy​ję​cie wzmo​gło nie​chęć Spi​re’a do tej cierp​kiej bez​ce​re​mo​nial​nej oso​bi​sto​ści, nie​po​dob​nej do żad​ne​go kon​sy​lia​rza, ja​kie​go kie​dy​kol​wiek zda​rzy​ło mu się spo​tkać, a już na pew​no nie do dżen​tel​me​na. We​dle przy​sło​wia: „Jaki pan, taki kram”, Spi​re był bar​dziej czu​ły na ma​nie​ry niź​li na inne ce​chy cha​rak​te​ru czło​wie​ka. Wziął się jed​nak w ryzy i opa​no​wał głos. – Nie wiem nic, sir, po​nad to, iż pan był ostat​nią oso​bą roz​ma​wia​ją​cą z Mr. La​tha​mem. – Nie ima​gi​nu​je​cie so​bie chy​ba, żem go scho​wał do kie​sze​ni – spy​tał dok​tor Mar​tel, za​uwa​żyw​szy wro​gie spoj​rze​nie. – Czy nie usłu​gu​je​cie swe​mu

panu, gdy kła​dzie się spać? – Tej nocy pan mnie wcze​śnie zwol​nił. Z przy​kro​ścią wy​zna​ję, żem do bar​dzo póź​na prze​sie​dział na dole, słu​cha​jąc ga​dek to o jed​nym, to o dru​gim. Ja… ja tam za​sną​łem – do​dał Spi​re w przy​stę​pie de​spe​ra​cji. – Słu​cha​jąc ga​dek – po​wtó​rzył dok​tor drwią​co. – Ład​ne to mu​sia​ły być gad​ki. Zil​lers to nie kom​pan dla sza​nu​ją​ce​go się an​giel​skie​go ka​mer​dy​ne​ra. Po​win​ni​ście się wsty​dzić. No do​brze, a po​tem? – Po​sze​dłem na górę, sir. – W środ​ku nocy – przy​po​mniał dok​tor. – Było bar​dzo póź​no. Ja… Za​jąk​nął się na wspo​mnie​nie bie​gu wy​pad​ków. Ock​nął się w zim​nej, ciem​nej kuch​ni. Po​tem zim​ne, ciem​ne scho​dy. Świa​tło prze​ni​ka​ło przez dziur​kę od klu​cza z sy​pial​ni Mr. Co​sma. Pierw​sze prze​czu​cie, że coś nie jest w po​rząd​ku. Pu​sty po​kój. A naj​gor​sze ze wszyst​kie​go, że łóż​ko po​zo​sta​ło nie tknię​te, a świe​ce w kan​de​la​brach do​pa​la​ły się. Pa​mię​tał swe prze​ra​że​nie, nie​do​wie​rza​nie. Padł na fo​tel, gdzie prze​sie​dział do bia​łe​go dnia w sta​nie god​nym po​li​to​wa​nia, nie​zmier​nie wzbu​rzo​ny. Kor​pu​lent​ny słu​ga wzdry​gnął się nie​znacz​nie, lecz zmu​sił do mó​wie​nia. – Mr. La​tham opróż​nił kie​sze​nie, sir, jak​by się kładł do łóż​ka. Cała drob​na mo​ne​ta i klu​cze le​ża​ły na kon​so​li. Po​my​ślał​by kto, że zo​stał po​rwa​ny. Na​tu​ral​nie, to nie​moż​li​we – do​dał in​ten​syw​nym szep​tem. – Czy ro​zu​mie​cie przez to, że znikł bez swe​go ka​pe​lu​sza? – spy​tał dok​tor. – Nie, sir, nie było ka​pe​lu​sza i płasz​cza. – A przy dal​szym ba​da​niu przez dok​to​ra Spi​re wy​znał, że z rana nie mó​wił z ni​kim w ho​te​lu. Od​po​wie​dzia​no by mu same łgar​stwa. Nie jest do​bre​go mnie​ma​nia o per​so​ne​lu ho​te​lo​wym. – Tedy po​zwo​li​łem so​bie zwró​cić się do pana, sir, Mr. La​tham może wró​cić lada chwi​la, a ja nie wiem, czy był​by rad, gdy​bym już był na po​li​cji. – Nie, może nie chciał​by tego – przy​znał dok​tor z na​my​słem.

– O to cho​dzi, sir – wy​mam​ro​tał Spi​re. – Mr. Co​smo to bar​dzo oso​bli​wy mło​dy dżen​tel​men. Nie lubi, żeby zwra​cać na nie​go uwa​gę. – Czyż​by? No, w ta​kim ra​zie le​piej wstrzy​maj​cie się z pój​ściem na po​li​cję. Daj​my mu czas do czwar​tej. – Do​brze, sir – rzekł Spi​re, tłu​miąc uczu​cie, że nie może być nic gor​sze​go od tego wy​cze​ki​wa​nia. Dok​tor po​że​gnał go kiw​nię​ciem gło​wy, a po​tem rzu​cił w ostat​niej chwi​li: – Na​wia​sem mó​wiąc, czy nie by​ło​by le​piej, gdy​by​ście przej​rze​li wszyst​kie pa​pie​ry, któ​re mogą le​żeć roz​rzu​co​ne? Pro​po​zy​cja ta spodo​ba​ła się Spi​re’owi. – I owszem, sir, mamy małą po​dróż​ną ka​set​kę. Idę na górę i zaj​mę się tym na​tych​miast. Nikt nie uka​zał się w hal​lu pod​czas tej cie​ka​wej roz​mo​wy, pro​wa​dzo​nej u stóp pa​rad​nych scho​dów. Na​wet czuj​ny Can​te​luc​ci. Tyl​ko sta​ry lej​te​nant pod​niósł gło​wę i tę​py​mi, obo​jęt​ny​mi oczy​ma po​wiódł za dok​to​rem, mi​ja​ją​cym hall i wy​cho​dzą​cym przez drzwi na osło​necz​nio​ną piaz​za. Na ca​łej roz​le​głej i wy​ło​żo​nej ta​fla​mi prze​strze​ni po​ru​sza​ło się tyl​ko nie​wie​le po​sta​ci. Gu​sty dok​to​ra, a na​wet sarn los nie czy​ni​ły zeń noc​ne​go go​ścia moż​nych tego świa​ta. Lecz o tej po​rze dnia wcho​dząc do pa​ła​cu gry​fo​nów ry​zy​ko​wał rów​nie mało, że go ktoś zo​ba​czy, jak w środ​ku nocy. Lu​dzie z gmi​nu, skle​pi​ka​rze, au​striac​ki gar​ni​zon, żan​dar​mi, sbir​ri, szpie​dzy, a na​wet kon​spi​ra​to​rzy od​by​wa​li po​łu​dnio​wą sje​stę. Na​wet para jabł​ko​wi​tych koni, za​przę​żo​nych do ogrom​ne​go dwu​ko​ło​we​go wozu, drze​ma​ła w cie​niu z pu​sty​mi wor​ka​mi od ob​ro​ku na py​skach. Zu​peł​nie odrę​twia​łe psy spa​ły we wro​tach i tyl​ko gry​fo​ny z brą​zu, wcze​pio​ne szpo​na​mi w wą​skie gra​ni​to​we pie​de​sta​ły przed por​ty​kiem pa​laz​zo, mia​ły się na bacz​no​ści, z roz​war​ty​mi oczy​ma, w po​zie zna​mio​nu​ją​cej wie​ku​istą czuj​ność. Rze​czy​wi​ście były wspa​nia​łe. I dok​tor po​że​gnał je spoj​rze​niem znaw​cy, nim prze​wę​dro​wał pu​sty czwo​ro​bok. Czuł się je​dy​ną

isto​tą cał​ko​wi​cie roz​bu​dzo​ną w uśpio​nym świe​cie. Za​sta​na​wiał się, czy do​pusz​czą go do pa​laz​zo. Je​że​li nie, przy​zna​wał to, nie bę​dzie wie​dział, co przed​się​wziąć da​lej. Bar​dzo przy​kre. Miał jed​nak w kie​sze​ni me​mo​ran​dum dla mar​ki​za, któ​re po​słu​ży mu za pre​tekst od​wie​dzin. Wszyst​ko mil​cza​ło na ze​wnątrz i we​wnątrz, jed​nak w do​stoj​nym we​sty​bu​lu na​tknął się na wi​dok cha​rak​te​ry​stycz​ny dla nie​dba​łych wło​skich oby​cza​jów. Roz​po​star​ty na jed​nej z czer​wo​nych zło​co​nych ka​na​pek spał twa​rzą w dół głę​bo​kim snem lo​kaj w ka​mi​zel​ce z rę​ka​wa​mi i w krót​kich spoden​kach roz​pię​tych u ko​lan. Skoł​tu​nio​ną gło​wę wspie​rał na przed​ra​mie​niu. Obu​dzo​ny bez ce​re​mo​nii kuk​sań​cem w że​bro, po​rwał się na nogi z wy​stra​szo​ną i wście​kłą miną. Lecz dok​tor Mar​tel po​tra​fił go wziąć w klu​by. – Co się z tobą dzie​je, przy​ja​cie​lu? – spy​tał ła​god​nie. – Czy wy​zna​czo​no cenę na two​ją gło​wę? Fa​gas stał jak spa​ra​li​żo​wa​ny uszczy​pli​wym py​ta​niem, z sze​ro​ko otwar​ty​mi usta​mi. – Spro​wadź tu ma​jor​do​ma – roz​ka​zał dok​tor, mó​wiąc so​bie, że rzad​ko kie​dy zda​rzy​ło mu się wi​dzieć osob​ni​ka o wy​glą​dzie bar​dziej ban​dyc​kim. Cze​ka​jąc, dok​tor Mar​tel za​sta​na​wiał się, że li​be​ria na​da​je się do​sko​na​le na prze​bra​nie. Przy​szło mu na myśl, że w domu czło​wie​ka, trzy​ma​ją​ce​go ta​kich na​jem​ni​ków, zda​rzyć się mogą wszel​kie​go ro​dza​ju rze​czy. To były Wło​chy. Gro​bo​we mil​cze​nie pa​nu​ją​ce w ca​łym domu, choć tłu​ma​czą​ce się na​tu​ral​nie go​dzi​ną sje​sty, ro​bi​ło wra​że​nie po​nu​rej ta​jem​ni​cy. Przy​by​cie gład​kie​go Ber​nar​da nie roz​pro​szy​ło tego na​stro​ju. Dok​tor nie wi​dział go nig​dy jesz​cze przy świe​tle dzien​nym i po​wie​dział so​bie, że był to bez wąt​pie​nia tyl​ko inny ro​dzaj ło​tra. Mar​kiz w nocy – oznaj​mił Ber​nard – był bar​dzo cho​ry, więc nie wi​dzi moż​no​ści za​anon​so​wa​nia dok​to​ra, dok​tor zaś za​py​tał wte​dy, czy może wi​dzieć się z ma​da​me de Mon​te​ves​so w spra​wie na​der waż​nej. Ku wiel​kie​mu swe​mu za​do​wo​le​niu – cały czas bo​wiem gło​wił się dok​tor Mar​tel, ja​kim

spo​so​bem uzy​skać pry​wat​ną roz​mo​wę z hra​bi​ną – Ber​nard nie czy​nił trud​no​ści. Po pro​stu od​szedł. I zno​wu głu​cha ci​sza za​cią​ży​ła dok​to​ro​wi. Po​padł w za​du​mę. Ów pa​łac, słyn​ny ze swych skar​bów sztu​ki, splen​do​ru swych mar​mu​rów, ma​lo​wi​deł i zło​ceń, nie był ni​czym in​nym jak im​po​nu​ją​cym gro​bow​cem. To próż​ność ludz​ka wzno​si​ła te wspa​nia​łe sie​dzi​by po to tyl​ko, by przyj​mo​wać w nich nie​uchron​ne​go go​ścia, śmierć, z ca​łym ce​re​mo​nia​łem za​bo​bon​ne​go stra​chu. Bar​dzo przy​kre było po​czu​cie ludz​kiej śmier​tel​no​ści, wy​wo​ła​ne nie​mo​tą pa​ła​cu. Dok​to​ro​wi spra​wi​ło ulgę, gdy po​wró​cił Ber​nard, ci​chy, cały w czer​ni i uro​czy​sty, ni​czym wy​mu​ska​ny ku​stosz tego oso​bli​we​go gro​bow​ca; sta​nął przed dok​to​rem i rzekł pół​gło​sem: – Pro​szę za mną. Ber​nard wpro​wa​dził dok​to​ra do sto​sun​ko​wo nie​wiel​kie​go, ja​sne​go bu​du​aru. W tej sa​mej chwi​li ma​da​me de Mon​te​ves​so we​szła tam ze swej sy​pial​ni in​ny​mi drzwia​mi. Pierw​szym wra​że​niem dok​to​ra była olśnie​wa​ją​cej pięk​no​ści gło​wa gó​ru​ją​ca po​nad suk​nią z tre​nem zdob​ną we wstaw​ki i ko​ron​ki. Twarz damy była bla​da. Ma​da​me de Mon​te​ves​so spę​dzi​ła pra​wie całą noc przy łóż​ku ojca. Mar​kiz był zbyt cho​ry, by wi​dzieć się z kim​kol​wiek. Dok​tor kon​wen​cjo​nal​nie wy​ra​ził ubo​le​wa​nie. Rów​no​cze​śnie wy​cią​gnął z kie​sze​ni skrypt i po​pro​sił ma​da​me la com​tes​se, by trzy​ma​ła go do​brze pod klu​czem, nim bę​dzie mia​ła spo​sob​ność do​rę​cze​nia go ojcu. Dys​po​no​wał rów​nież in​for​ma​cją pier​wo​rzęd​nej wagi dla dwo​ru fran​cu​skie​go, jed​nak mógł ją wy​ja​wić tyl​ko kró​lo​wi Fran​cji lub mon​sieur de Ja​co​ur​to​wi. Był go​tów wy​ru​szyć do Pa​ry​ża, gdy​by mar​kiz wy​su​nął dość moc​ne wnio​ski z me​mo​ran​dum, aby mu wy​jed​nać au​dien​cję u kró​la lub mi​ni​stra. To zwię​złe, rze​czo​we oświad​cze​nie wy​wo​ła​ło uśmiech na cza​ru​ją​cej twa​rzy, uśmiech prze​lot​ny, le​d​wie cień uśmie​chu. Przez tak uro​czą isto​tę nie mógł czuć się ob​ra​żo​ny. Chciał tyl​ko do​dać so​bie wagi w jej oczach. – Nie mogę mieć do czy​nie​nia z po​śled​niej​szy​mi ludź​mi – po​wie​dział po pro​stu. – Mu​szą to zro​zu​mieć w Pa​ry​żu. Sta​wiam swo​je wa​run​ki. Nie je​stem

na​jem​ni​kiem. Oj​ciec ma​da​me zna mnie od lat. Spo​ty​ka​łem się z mon​sieur l e ma​rqu​is w in​nych, nie​bez​piecz​nych cza​sach, w róż​nych czę​ściach Eu​ro​py. Obaj sta​wia​li​śmy swe ży​cie na kar​tę. Mar​kiz czę​sto mó​wił ze swą cór​ką o mi​nio​nych spra​wach. Sły​sza​ła o pew​nym agen​cie Mar​te​lu, oso​bli​wym czło​wie​ku. Roz​bu​dzi​ło to jej za​in​te​re​so​wa​nie. Po​wie​dzia​ła: – Wiem o tym. Oj​ciec za​wdzię​czał chy​ba panu swe bez​pie​czeń​stwo przy pew​nej oka​zji. Ro​zu​miem po​bud​ki mego ojca. Lecz pan wy​ba​czy, że wy​znam, iż co do pań​skich po​bu​dek… – Och! To nie z umi​ło​wa​nia ab​so​lu​ty​zmu. Fakt fak​tem, że wcze​śnie od​kry​łem, iż nie je​stem stwo​rzo​ny do prak​ty​ki wiej​skiej. Wy​ru​szy​łem w wo​jaż bez okre​ślo​ne​go celu prócz chę​ci, żeby być po​moc​nym tu i ów​dzie. Przy​by​łem do Włoch, gdy były pod​mi​no​wa​ne przez ja​ko​bi​nów. Oni rów​nież nie przy​pa​dli mi do ser​ca. Im​pul​sy hu​ma​ni​tar​ne, oko​licz​no​ści zdzia​ła​ły resz​tę. Pa​trzył na nią Wprost. Owo tête-à-tête sta​no​wi​ło je​dy​ne w swym ro​dza​ju prze​ży​cie. Tak czy owak, była to isto​ta olśnie​wa​ją​ca i bar​dzo wiel​ka dama. A jed​nak peł​na pro​sto​ty w spo​so​bie by​cia, jak dziew​czy​na ze wsi – wy​kwint​na dziew​czy​na wiej​ska. Przej​ścia ży​cia tu​ła​cze​go i ubó​stwo wy​zu​ły ją z naj​lżej​sze​go na​lo​tu afek​ta​cji lub ja​kiej​bądź sztucz​no​ści. Dok​tor był zdu​mio​ny. Cóż za su​ge​styw​ne czło​wie​czeń​stwo biło z czy​stych ry​sów tej twa​rzy, sko​ro spra​wi​ła, że mó​wił tak otwar​cie, wi​dząc ją po raz pierw​szy! I na​gle prze​szy​ła go na wskroś myśl: „Ka​rie​rę zro​bi​ła dzię​ki swym ry​som”, a rów​no​cze​śnie obok tego uoso​bie​nia szla​chet​ne​go, nie​świa​do​me​go wdzię​ku usta​wił drew​nia​ną fi​gu​rę hra​bie – go de Mon​te​ves​so. To było wstrzą​sa​ją​ce, lecz sza​re, ostre oczy dok​to​ra nie zdra​dzi​ły ani zgro​zy, ani obu​rze​nia. Spy​tał tyl​ko ma​da​me de Mon​te​ves​so, za​my​ka​ją​cej jego me​mo​ran​dum w szu​fla​dzie ma​łe​go biu​recz​ka, czy tam bę​dzie w bez​piecz​nym prze​cho​wa​niu, a na to otrzy​mał od​po​wiedź, że nikt do tego po​ko​ju nie wcho​dzi prócz za​ufa​nej ko​lo​ro​wej po​ko​-

jów​ki, któ​ra słu​ży​ła u niej od daw​na. – O ile ma​da​me wia​do​mo – za​ry​zy​ko​wał dok​tor zna​czą​co. Tym za​ini​cjo​wał roz​mo​wę, z któ​rej wy​ni​ka​ło, że ma​da​me de Mon​te​ves​so nie wie wca​le, z kogo skła​da się jej do​mo​wa służ​ba. Nie wie​dzia​ła, ilu było słu​żą​cych. Nie za​in​te​re​so​wa​ła się na​wet na tyle, aby zwie​dzić cały pa​łac. Wy​zna​ła mu z miną nie​co zdzi​wio​ną, że nie zna​ła tego pa​ła​cu wca​le prócz pry​wat​nych apar​ta​men​tów i rzę​du sa​lo​nów, prze​zna​czo​nych na małe re​cep​cje. Biło w oczy, że nic nie wie​dzia​ła, nic nie po​dej​rze​wa​ła, żyła w ogrom​nym i wspa​nia​łym gma​chu ni​czym za​błą​ka​ne w le​sie dziec​ko. Dok​tor czuł, że wy​czer​pu​je się te​mat kon​wer​sa​cji, aż wpadł na myśl wy​ra​że​nia na​dziei, że nie jest zbyt za​trwo​żo​na sta​nem swe​go ojca. Z rana mar​kiz czuł się le​piej. Oświad​czył, że rad to sły​szy, a po​tem in​tu​icyj​nie użył zręcz​ne​go chwy​tu. Bę​dzie mu miło za​ko​mu​ni​ko​wać tę do​brą wia​do​mość Mr. La​tha​mo​wi, któ​re​go spo​dzie​wał się zo​ba​czyć tego wie​czo​ru. Ma​da​me de Mon​te​ves​so przez krót​ką chwi​lę za​nie​mó​wi​ła ze zdzi​wie​nia na dźwięk tego na​zwi​ska. – Pan po​znał Mr. La​tha​ma… – wy​po​wie​dzia​ła nie​pew​nie. – Och! Przy​pad​ko​wo. Za​trzy​ma​li​śmy się w tym sa​mym ho​te​lu. Jest bar​dzo in​te​re​su​ją​cy. Ma​da​me de Mon​te​ves​so wnet prze​sta​ła za​cho​wy​wać się jak dama ocze​ku​ją​ca na po​że​gna​nie się go​ścia. Le​d​wie dok​tor miał czas zdać so​bie spra​wę z tej od​mia​ny, a już usły​szał bez​po​śred​nie za​py​ta​nie. – Czy Mr. La​tham po​wie​dział panu, że jest z nami za​przy​jaź​nio​ny? Dok​tor Mar​tel od​po​wie​dział wy​mi​ja​ją​co, że bar​dzo mało zna Mr. La​tha​ma, wie o nim to tyl​ko, co mu się rzu​ci​ło w oczy, że Mr. La​tham o wie​le prze​wyż​sza zło​tą mło​dzież, ścią​ga​ją​cą tu tak licz​nie z An​glii od koń​ca woj​ny. To po​ko​le​nie robi na dok​to​rze wra​że​nie mało wy​ro​bio​ne​go i zu​peł​nie nie​cie​ka​we​go. Mr. La​tham róż​ni się od nich bar​dzo. Po​wsta​ła sy​tu​acja, przy któ​rej

na​der wska​za​ne by​ło​by uzy​ska​nie nie​co in​for​ma​cji o ogól​nym sta​nie jego spraw. – Wska​za​ne? – za​py​ta​ła ma​da​me de Mon​te​res​so szep​tem. – Tak, po​moc​ne… Umyśl​ny na​cisk, jaki po​ło​żył na to sło​wo, oszo​ło​mił ma​da​me de Mon​te​ves​so osta​tecz​nie. – Nie​zu​peł​nie ro​zu​miem. W jaki spo​sób? Po​moc​ne dla pana czy też po​moc​ne dla Mr. La​tha​ma? – Pro​szę zwa​żyć – rzekł z wol​na dok​tor – że choć zna​my się od bar​dzo nie​daw​na, za​in​te​re​so​wa​łem się nim. Je​stem uży​tecz​nym zna​jo​mym dla po​dró​żu​ją​cych po Wło​szech. Ma​da​me de Mon​te​ves​so opa​dła na ber​żer​kę, wska​zu​jąc rów​no​cze​śnie krze​sło na​prze​ciw. Lecz dok​tor z uprzej​mym ukło​nem po​ło​żył tyl​ko rękę na jego wy​so​kim opar​ciu. W cią​gu pię​ciu mi​nut Ade​la do​wie​dzia​ła się wszyst​kie​go, co dok​to​ro​wi było wia​do​mo o znik​nię​ciu Co​sma. Sie​dzia​ła w mil​cze​niu, z po​chy​lo​ną gło​wą i spusz​czo​ny​mi oczy​ma. Dok​to​ra za​czę​ło to iry​to​wać; wtem ode​zwa​ła się, nie pod​no​sząc oczu: – I to jest wła​ści​wa przy​czy​na zja​wie​nia się tu pana? Dok​to​ra wzru​szył bez​na​dziej​ny ton tych słów. Mo​gła to być pró​ba uda​nia obo​jęt​no​ści, lecz mo​men​tal​nie w prze​cią​gu chwi​li tak się zmie​ni​ła, jak​by ucie​kło z niej ży​cie. – Ba – rzekł – pod pierw​szym wra​że​niem wy​da​wa​ło się to je​dy​ną rze​czą do zro​bie​nia… Ktoś jest w są​sied​nim po​ko​ju. Czy moż​na za​mknąć drzwi? – To tyl​ko moja po​ko​jów​ka – po​wie​dzia​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so. – Nie mo​gła​by stam​tąd nas sły​szeć. – W ta​kim ra​zie może le​piej po​zo​sta​wić drzwi, jak są. Naj​le​piej uni​kać wszel​kich po​zo​rów skry​to​ści. – Dok​tor miał na my​śli hra​bie​go He​lio​na, lecz ma​da​me de Mon​te​ves​so nic nie dała po so​bie po​znać. Dok​tor jesz​cze zni​żył

głos. – Chcia​łem spy​tać, czy ma​da​me wi​dzia​ła go wczo​raj, ostat​niej nocy. Nie? Ale mógł tu być bez wie​dzy ma​da​me. Uzna​ła to za moż​li​we. Od​wie​dza​ją​cych od​pra​wia​no ode drzwi ze wzglę​du na cho​ro​bę ojca. Nie od​by​ła się re​cep​cja tego wie​czo​ru. Ale Mr. La​tham zgło​sił​by się do niej. Mnie​ma​ła, że uprze​dzo​no by ją. Dok​tor przy​pu​ścił, że Mr. La​tham mógł py​tać o hra​bie​go. Ma​da​me de Mon​te​ves​so wi​dzia​ła swe​go męża przez chwi​lę w sy​pial​ni ojca oneg​daj, a wca​le dzi​siej​sze​go dnia. Wie​dzia​ła tyl​ko, że wy​brał się na cały dzień w oko​li​ce mia​sta. – Ale o jego in​te​re​sach na​praw​dę nic nie wiem – po​wie​dzia​ła tro​chę ży​wiej. Me mo​gła ob​ja​śnić dok​to​ra, że była obcą w swym domu, nie do​bro​wol​nym go​ściem u an​ty​pa​tycz​ne​go go​spo​da​rza, któ​ry wzbu​dza mi​mo​wol​nie po​dej​rze​nia o złe za​mia​ry. Nic nie wie​dzia​ła o ży​ciu hra​bie​go de Mon​te-ves​so, poza tym jed​nym mie​sią​cem, któ​ry spę​dza​ła co roku w jego wiej​skiej re​zy​den​cji. Nie mia​ła i nie mo​gła mieć naj​lżej​sze​go po​ję​cia, co go przy​wio​dło do Ge​nui. In​tu​icja jej tyl​ko mó​wi​ła, że nie na​le​ża​ło przy​jąć na​tar​czy​wych za​pro​szeń do tego wy​na​ję​te​go pa​laz​zo. Ale w ta​kim ra​zie nie mo​gła​by przy​być ze swym oj​cem do Ge​nui. A prze​cie on nie mógł się obejść bez niej. I przy​jazd ten wy​da​wał się jej bła​host​ką. Prze​szła ją alar​mu​ją​ca myśl, iż cał​kiem nie​świa​do​mie uczy​ni​ła fa​tal​ny krok. Dok​tor, orien​tu​jąc się do​kład​nie w sta​nie rze​czy, ozwał się pręd​ko: – Ko​niec koń​ców, nie wiem, czy to ma ja​kie​kol​wiek zna​cze​nie. Sły​sza​łem, że Mr. La​tham był cały wczo​raj​szy dzień za​ję​ty pi​sa​niem. Je​że​li przy​był do Włoch w pew​nym okre​ślo​nym celu – cią​gnął da​lej dys​ku​tu​jąc jak​by z sa​mym sobą – moż​na by… – Urwał, po czym za​py​tał ostro: – Mo​gła​by mi ma​da​me po​wie​dzieć co​kol​wiek czy też nie?

– Wi​dzia​łam go po raz pierw​szy od dzie​się​ciu lat – ma​da​me de Mon​te​ves​so pod​nio​sła na dok​to​ra oczy peł​ne trwo​gi. – Od tego cza​su, gdy by​li​śmy ra​zem, jako dzie​ci w York​shi​re. Roz​ma​wia​li​śmy o daw​nych cza​sach. Tyl​ko o daw​nych cza​sach – po​wtó​rzy​ła. – Na​tu​ral​nie… ma się ro​zu​mieć – mam​ro​tał dok​tor. W skry​to​ści du​cha miał za​strze​że​nia: nie zni​ka się w ten spo​sób po ga​wę​dzie o daw​nych cza​sach. A na głos po​wie​dział: – Przy​pusz​czam, iż Mr. La​tham za​zna​jo​mił się z hra​bią de Mon​te​ves​so. – Tak. – Chy​ba miał spo​sob​ność roz​ma​wia​nia z nim. – Nie są​dzę, aby Co​smo… aby Mr. La​tham zwie​rzał się hra​bie​mu de Mon​te​ves​so z czym​kol​wiek. – Ade​la mó​wiąc to pa​trzy​ła dok​to​ro​wi pro​sto w oczy. Za​py​tał się sie​bie w du​chu, czy ona mo​gła czy​tać w jego my​ślach, lecz w tej​że chwi​li wsta​ła i ode​szła do okna bez po​śpie​chu i z taką gra​cją, że wpra​wi​ła w po – dziw dok​to​ra. Nie mógł jej zdra​dzić, co my​śli. Pa​trzył nie​zde​cy​do​wa​nie na po​stać przy oknie. Nie​ru​cho​mość jej sta​wa​ła się nie​po​ko​ją​ca. Za​czął czuć się nie​swo​jo, gdy usły​szał nie​spo​dzia​nie: – Po​dej​rze​wasz pan zbrod​nię? Dok​tor nie miał moż​no​ści do​my​ślić się, ja​kie​go wy​sił​ku kosz​to​wa​ło ją tych parę słów. Ade​la de Mon​te​ves​so ro​bi​ła wra​że​nie tak spo​koj​nej wsku​tek oszo​ło​mie​nia cio​sem, jaki spadł na nią. Dok​to​ro​wi Mar​te​lo​wi po​dyk​to​wa​ło od​po​wiedź jego hu​ma​ni​tar​ne po​dej​ście. – Po​dej​rze​wam ja​kąś nie​ostroż​ność – przy​znał spo​koj​nie. W da​nej chwi​li tłu​ma​czył so​bie znik​nię​cie Co​sma jak naj​tra​gicz​niej, wy​su​wa​jąc ten wnio​sek ze zło​wróżb​ne​go prze​ko​na​nia, że dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny wy​star​cza​ją na przy​go​to​wa​nie mor​der​stwa. Cała trud​ność po​le​ga na tym, co dało temu asumpt. Do​my​śla​nie się mo​ty​wu… Ma​da​me de Mon​te​ves​so wciąż była od​wró​co​na do okna, jak​by po​dzi​wia​ła

roz​le​głą pa​no​ra​mę. – I przy​by​łeś pan tu szu​kać przy​czy​ny? – Nie są​dzę, aby mi się su​mi​to​wać wy​pa​da​ło – od​parł z od​ru​chem znie​cier​pli​wie​nia i miną czło​wie​ka do​tknię​te​go do ży​we​go. – Mógł​bym, na​tu​ral​nie, zaj​mo​wać się po pro​stu wła​sny​mi spra​wa​mi, waż​ny​mi ską​di​nąd dla wie​lu. Ra​dzi​łem Mr. La​tha​mo​wi opu​ścić Ge​nuę, a to pod wra​że​niem, iż nic go nie trzy​ma na miej​scu i że waha się on z uda​niem na Elbę. Pro​po​no​wa​łem Li​vor​no jako naj​do​god​niej​szy punkt do prze​pra​wy. Nie wie​dział, czy ko​bie​ta sto​ją​ca przy oknie słu​cha go w ogó​le. Nie po​ru​sza​ła się wca​le, zu​peł​nie jak​by za​po​mnia​ła o jego ist​nie​niu. Ale jej nie​ru​cho​mość moż​na było rów​nież przy​pi​sać skon​cen​tro​wa​niu uwa​gi. Zde​cy​do​wał się mó​wić w dal​szym cią​gu. – Za​rów​no umysł jego, jak ima​gi​na​cja zda​wa​ły się za​prząt​nię​te Na​po​le​onem. Mia​łem wra​że​nie, że to był je​dy​ny po​wód jego wo​ja​żu – urwał. – Je​stem prze​ko​na​na, że je​dy​nym po​wo​dem przy​jaz​du Mr. La​tha​ma do Ge​nui było nas zo​ba​czyć. – Ma​da​me de Mon​te​ves​so od​wró​ci​ła się i skie​ro​wa​ła z po​wro​tem na ber​żer​kę. Była bla​da jak płót​no. – To jest mo​je​go ojca i mnie – wy​ja​śni​ła. – Przy​był zo​ba​czyć się ze mną przed​wczo​raj z rana. Za​pro​si​łam go na zwy​kłą u nas wie​czor​ną re​cep​cję. Po​zo​stał, gdy wszy​scy się ro​ze​szli. Na moją proś​bę. Ale mu​sia​łam do​glą​dać ojca i po​zo​sta​wić Mr. La​tha​ma z mon​sieur de Mon​te​ves​so. Dok​tor prze​rwał jej ła​god​nie. – Wiem, ma​da​me. By​łem w pa​laz​zo u mar​ki​za, w jego po​ko​ju, kie​dy po​słał po męża ma​da​me. – Za​po​mnia​łam – wy​zna​ła z pro​sto​tą ma​da​me de Mon​te​ves​so. – Ale Mr. La​tham wró​cił bez​piecz​nie do ho​te​lu. – I owszem. Dnia na​stęp​ne​go pi​sał li​sty do póź​na w noc i jak​by za​padł się pod zie​mię przy tym za​ję​ciu. Ale lu​dzie po​kro​ju Mr. La​tha​ma nie by​wa​ją po​-

ry​wa​ni z sy​pial​ni prze​mo​cą. Do​ra​dzi​łem jego lo​ka​jo​wi, aby po​cze​kał do czwar​tej po po​łu​dniu, a sam wprost przy​sze​dłem tu. – Do czwar​tej – po​wtó​rzy​ła ma​da​me de Mon​te​ves​so szep​tem. Dok​tor, od​zna​cza​ją​cy się spe​cjal​ny​mi zdol​no​ścia​mi w ope​ro​wa​niu ta​jem​ni​czy​mi sy​tu​acja​mi, wo​bec tej za​gad​ki sta​wał się rów​nie bez​rad​ny jak naj​na​iw​niej​szy ze zwy​kłych śmier​tel​ni​ków. – Nie wiem. Wy​da​je mi się, że ktoś, kto przed znik​nię​ciem wkła​da ka​pe​lusz i płaszcz, musi się znów uka​zać. Po​win​no mu się w każ​dym ra​zie dać tę szan​sę. Po​zo​sta​wił tak​że wszyst​kie swe pie​nią​dze. Mam na my​śli na​wet drob​ną mo​ne​tę. Wi​dok bez​rad​nej tro​ski dok​to​ra na​peł​nił Ade​lę uczu​ciem fi​zycz​ne​go wprost lęku. Wsta​ła gwał​tow​nie z ber​żer​ki i wy​szła na śro​dek po​ko​ju. Dok​tor, pusz​cza​jąc opar​cie krze​sła od​wró​cił się do niej. – Je​stem prze​ra​żo​na – szep​nę​ła. Za​brzmia​ło to jak na tor​tu​rach. Bar​dziej był tym wzru​szo​ny niź​li czym​kol​wiek, co mu się od lat zda​rzy​ło usły​szeć. Zni​żył głos do uspo​ka​ja​ją​ce​go szep​tu. – To pew​ne, ma​da​me, że gdy​by tej nocy gdzie​kol​wiek w tym mie​ście po​peł​nio​no mor​der​stwo, do​szło​by coś mo​ich uszu dzi​siaj z rana. Do mego wła​śnie ho​te​lu do​cie​ra​ją ta​kie wia​do​mo​ści. Wra​cam tam nie​zwłocz​nie. Znów wy​py​tam lo​ka​ja. Może wie coś, co rzu​ci​ło​by choć odro​bi​nę świa​tła. Jej wy​raz oczu, bacz​ny i zroz​pa​czo​ny, był nie do znie​sie​nia, a jed​nak przy​ku​wał go. Nie mógł po​zo​sta​wić ko​bie​ty w ta​kiej trwo​dze. Usły​szał gło​sy za drzwia​mi: coś na kształt kłót​ni. Po​śpie​szył ze zło​że​niem po​że​gnal​ne​go ukło​nu, a ma​da​me de Mon​te​ves​so idąc za nim, szep​nę​ła żar​li​wie: – Tak! Odro​bi​nę świa​tła! Niech pan mnie za​wia​do​mi. Nie ode​tchnę swo​bod​niej, nim cze​goś nie usły​szę. Wy​cią​gnię​te ręce opa​dły jej na mo​ment przed otwo​rze​niem drzwi na ście​-

żaj i roz​legł się spo​koj​ny głos Ber​nar​da, oznaj​mia​ją​ce​go for​mal​nie: – Si​gno​ri​na Cle​lia. Od​wra​ca​jąc się od ma​da​me de Mon​te​ves​so, dok​tor zo​ba​czył „małą łaj​dacz​kę” sto​ją​cą już w bu​du​arze, naj​wi​docz​nej bar​dzo zdu​mio​ną nie​spo​dzie​wa​nym spo​tka​niem. Mu​sia​ła, jego zda​niem, sko​rzy​stać z ja​kiejś spo​sob​no​ści i uciec od sta​rych ko​biet. Nie mia​ła cza​su wcią​gnąć poń​czoch, co było wi​docz​ne, bo ubra​na była tyl​ko w krót​ką ciem​ną spód​nicz​kę i bia​łą ma​tin​kę. Zdą​ży​ła wsu​nąć bose nogi w sta​re pan​to​fle, a scze​sa​ne z czo​ła wło​sy, zwią​za​ne na kar​ku nie​bie​ską wstąż​ką, ro​bi​ły wra​że​nie schlud​no​ści, kłó​cą​cej się z jej ogól​nym wy​glą​dem. Naj​ście jej było nie​po​ko​ją​ce i nie​wy​tłu​ma​czal​ne. Dok​tor wy​cho​dząc za​ci​snął usta i spio​ru​no​wał ją wście​kłym wzro​kiem, chcąc ją na​stra​szyć i zmu​sić do przy​zwo​ite​go za​cho​wa​nia się. Na tę mil​czą​cą na​ga​nę za​re​ago​wa​ła wle​pie​niem w nie​go tę​pych, okrą​głych oczu z wy​ra​zem zdu​mie​nia. W na​stęp​nej chwi​li był na ko​ry​ta​rzu sam z Ber​nar​dem, któ​ry spo​koj​nie za​mknął drzwi i sta​nął ob​ró​co​ny do nich ple​ca​mi. Dok​tor z iry​ta​cją zmie​rzył go od stóp do głów. – Od jak daw​na, mój przy​ja​cie​lu, masz zwy​czaj pod​słu​chi​wa​nia pod drzwia​mi swej lady? – za​py​tał ze zło​wro​gą po​ufa​ło​ścią. Nic nie po​zo​sta​ło z pro​sto​dusz​ne​go to​tum​fac​kie​go lon​dyń​skich cza​sów, schną​ce​go z mi​ło​ści ado​ni​sa Mu​lat​ki. Dok​tor miał przed sobą zim​no​krwi​ste​go, nie​wzru​szo​ne​go lo​ka​ja, bar​dzo do​świad​czo​ne​go, skłon​ne​go do oty​ło​ści, w czar​nym, do​brze skro​jo​nym ubra​niu, do​da​ją​cym mu po​wa​gi. Nie​zmie​sza​ny udzie​lił do​pie​ro po chwi​li od​po​wie​dzi: – Już od daw​na. Nie​mal przez całe ży​cie. Od​po​wiedź była utrzy​ma​na w to​nie zmie​rza​ją​cym do za​sko​cze​nia dok​to​ra. Ko​rzy​sta​jąc z jego mil​cze​nia, Ber​nard za​wie​sił głos, a po​tem pod​jął roz​sąd​nie. – Czy mia​łem po​zwo​lić, żeby wpa​dła do ma​da​me la com​tes​se, gdy pan tam był? Pró​bo​wa​łem ją ode​słać z po​wro​tem, ale ona bez skrę​po​wa​nia

wrzesz​cza​ła prze​raź​li​wie. Po​wstrzy​my​wa​łem, póki po​zwo​li​ła na to ostroż​ność… – od​wró​cił rękę i pod​niósł dło​nią do góry, prze​strze​ga​jąc dok​to​ra w ten spo​sób, by za​cho​wał mil​cze​nie, sam zaś ze skru​pu​lat​ną po​wa​gą przy​tknął do drzwi swe wiel​kie ucho. Kie​dy od​su​nął się ode drzwi, nie zda​wał się już wię​cej zwra​cać uwa​gi na dok​to​ra i stał w prze​pi​so​wej po​sta​wie. – Czy to zwy​kłe wa​sze prak​ty​ki? – spy​tał zdu​mio​ny dok​tor z cie​ka​wo​ścią ra​czej niż z obu​rze​niem. – Przy​pu​ść​my, że do​nio​sę o tym – do​dał wska​zu​jąc oczy​ma drzwi. – Przy​pu​ść​my, że ktoś inny was wyda… – Nie po​dzię​ku​ją panu za to – pa​dła nie​ocze​ki​wa​na od​po​wiedź. – Nie uwie​rzo​no by mi… czy to ma​cie na my​śli? Do​praw​dy, le​d​wie wła​snym uszom wie​rzę. – Och, uwie​rzo​no by panu – przy​znał Ber​nard re​zo​lut​nie i obo​jęt​nie. Li​cząc na by​strość umy​słu swe​go roz​mów​cy, nie za​wiódł się by​najm​niej. – Chce​cie przez to po​wie​dzieć, że zo​sta​li​ście już od​kry​ci? – rzekł dok​tor in​nym to​nem. – No, no! Czyż​by? Ba, zda​rza​ły się dziw​niej​sze rze​czy. Na czy​im żoł​dzie je​ste​ście? – Za​wsze na​le​ża​łem do do​mow​ni​ków ma​da​me la com​tes​se – od​rzekł jur​gielt​nik nie pa​trząc na dok​to​ra, któ​ry po pew​nym na​my​śle przy​jął to oświad​cze​nie za do​brą mo​ne​tę. – Sto​ję w ho​te​lu Can​te​luc​cie​go – po​wie​dział zwy​kłym gło​sem dok​tor, jak​by pro​wa​dził nor​mal​ną roz​mo​wę. – Rad będę was tam wi​dział, ile​kroć przyjść wam się spodo​ba. A zwłasz​cza, je​śli​by​ście mie​li mi coś do po​wie​dze​nia o Mr. La​tha​mie. – Gdy Ber​nard nie od​po​wia​dał na tę pro​po​zy​cję, dok​tor do​dał: – Wie​cie, co przez to ro​zu​miem? – O tak, wiem, co pan przez to ro​zu​mie – od​rzekł chłod​no czci​god​ny słu​ga i nie po​wie​dział nic wię​cej, eskor​tu​jąc dok​to​ra do we​sty​bu​lu u stóp pa​rad​nych scho​dów. Za​su​szo​na, zgar​bio​na sta​rusz​ka w czer​ni sta​ła ucze​pio​na po​rę​czy w po​ło​wie mar​mu​ro​wych scho​dów, a dru​ga, wyż​sza i trzy​ma​ją​ca się

pro​sto, krę​ci​ła się nie​spo​koj​nie wy​żej na po​de​ście. Ber​nard wy​ra​żał swe zgor​sze​nie okrzy​ka​mi: „Odejdź​cie! Wra​caj​cie!” Brzmia​ły one au​to​ry​ta​tyw​nie. Dok​tor nie wąt​pił, że obie ję​dze cof​ną się do swe​go le​go​wi​ska, lecz szedł da​lej swo​ją dro​gą, nie​cie​kaw tego. Ber​nard ru​szył po​wo​li po scho​dach do pierw​sze​go po​de​stu i stam​tąd przy​glą​dał się co​fa​niu nie​sa​mo​wi​tych istot w głąb dłu​gie​go mrocz​ne​go ko​ry​ta​rza. Bar​dzo je onie​śmie​lał ten człek w czer​ni i po​dob​ny do księ​dza. Jed​na z nich jed​nak​że za​trzy​ma​ła się i za​wo​ła​ła zi​ry​to​wa​nym, ze​rwa​nym gło​sem: – Gdzie jest dziec​ko? Dziec​ko! Szu​ka​my jej! – Dla​cze​go nie za​bie​ra​cie jej z po​wro​tem do wa​szej wio​ski i tam jej nie ho​du​je​cie? – za​krzyk​nął su​ro​wo. – Wi​dzia​łem ją. Nie zgu​bi się… Za​trza​snę​ły się od​le​głe drzwi. Sta​rusz​ki zni​kły, jak​by od​że​gna​ne jego gło​sem, a Ber​nard, bąk​nąw​szy z na​my​słem: „A szko​da”, piął się pię​tro po pię​trze, aż do​tarł do gma​twa​ni​ny man​sard, za​miesz​ki​wa​nych kie​dyś przez mnó​stwo służ​by i na​jem​ni​ków. Wszedł do po​ko​ju ni​skie​go i po​sęp​ne​go, z na​gi​mi mu​ra​mi i znacz​nym ob​sza​rem nie​kry​tej ni​czym pod​ło​gi. Żona jego, Aglae, sie​dzia​ła na brze​gu łóż​ka, z rę​ko​ma w po​doł​ku i spusz​czo​ny​mi oczy​ma, któ​rych nie pod​nio​sła, gdy wcho​dził. Spoj​rzał na nią z po​waż​nym i przy​ja​znym wy​ra​zem twa​rzy, nim usa​do​wił się przy niej. I na​wet wte​dy nie po​ru​szy​ła się. Mil​czał wo​bec tej tra​gicz​nej nie​ru​cho​mo​ści, jak​by nie spo​dzie​wał się ni​cze​go in​ne​go. Twarz jego, któ​ra nig​dy nie była ru​chli​wa, z la​ta​mi na​bra​ła enig​ma​tycz​nej god​no​ści. Spra​wi​ły to lata, te lata po​ży​cia mał​żeń​skie​go, któ​re w bar​dziej im​pul​syw​nej Aglae za​tar​ły na​wet wszel​kie śla​dy daw​nej jej fer​tycz​no​ści. Kie​dy szep​tem się ode​zwa​ła do nie​go: „Ber​nar​dzie, to za​bi​ja mnie po tro​chu co dnia”, od​ru​cho​wo oto​czył jej ki​bić ra​mie​niem, my​śląc so​bie, jak za​wsze przy tym z go​ry​czą, że bar​dzo schu​dła. Bo​ry​ka​jąc się z ży​ciem, któ​re za​wio​dło jego na​dzie​je na bło​gie ukon​ten​to​wa​nie, naj​do​tkli​wiej od​czu​wał utra​tę pulch​no​ści jej cia​ła, ce​nio​nej prze​zeń tak bar​dzo przed laty.

Skar​dze wy​po​wie​dzia​nej te​raz, a nie​raz przez nie​go sły​sza​nej, nada​wa​ło to ce​chy na​ma​cal​no​ści, ja​kiś okrop​ny re​alizm. „Po tro​chu… Co dnia.” Cof​nął ra​mię na​gle i wstał. – Spo​dzie​wa​łem się zna​leźć cię tu​taj – za​uwa​żył z obo​jęt​no​ścią mę​żow​ską. – Te​raz ten czło​wiek po​szedł. Z głę​bo​kim wes​tchnie​niem po​ko​jów​ka ma​da​me de Mon​te​ves​so otrzą​snę​ła się z przy​gnę​bie​nia, po to tyl​ko, by stać się ofia​rą trwo​gi. – Och, Ber​nar​dzie, cze​go on chciał od mis Ade​li? Na za​sa​dzie tego, co mu było wia​do​me, Ber​nard wy​ro​bił so​bie zda​nie, że An​glik mu​siał zo​sta​wić ma​da​me de Mon​te​ves​so do​ku​men​ty lub list dla mar​ki​za.

CZĘŚĆ CZWAR​TA

I

Co​smo w bar​dzo krót​kim, jak mu się zda​wa​ło, cza​sie do​tarł do ko​lum​na​dy, dzie​lą​cej spię​trzo​ne na wzgó​rzach mia​sto od pła​skich te​re​nów po​brze​ża. Na ciem​no lśnią​cych wo​dach przy​sta​ni i dłu​giej wy​gię​tej li​nie na​brze​ży pa​no​wa​ła głę​bo​ka ci​sza. Wzrok wy​bie​gał swo​bod​nie śród tej ci​szy we wszyst​kich kie​run​kach, poza masz​ty sku​pio​nych stat​ków ka​bo​taż​ni​czych, ku noc​ne​mu ho​ry​zon​to​wi peł​ne​go mo​rza, i Co​smo po​zbył się uro​je​nia, że tkwi za​mknię​ty we wła​snym cie​le, peł​nym dresz​czy, za​ha​mo​wań i wład​czych pod​szep​tów. Wszyst​ko to tyl​ko ob​ja​wy sła​bo​ści. Nie​mniej, po​zo​sta​wa​ło mu i nie stra​ci​ło na sile pra​gnie​nie wspię​cia się na szczyt basz​ty, jak gdy​by tam tyl​ko jego usi​dlo​ny duch mógł wy​zwo​lić się kom​plet​nie. Je​dy​ne do​strze​gal​ne na wy​brze​żu świa​tło w po​sta​ci męt​nej smu​gi wy​do​sta​wa​ło się z drzwi od​wa​chu, któ​ry pierw​sze​go wie​czo​ru spę​dzo​ne​go w Ge​nui mi​nął w po​wrot​nej dro​dze z basz​ty. Nie chcąc prze​cho​dzić w po​bli​żu au​striac​kie​go war​tow​ni​ka przy sa​mych schod​kach przy​sta​ni, Co​smo miast iść wzdłuż kei, trzy​mał się pod por​ty​kiem za od​wa​chem. Gdy do​szedł do jego wę​gła, zo​ba​czył ma​syw przy​sad​ko​wa​tej basz​ty po​przez znacz​ną pła​ską pu​stać, cią​gną​cą się do ni​skich skał po​brze​ża. Opa​no​wa​ny na​tręt​ną my​ślą ru​szył pro​sto ku basz​cie. Kie​dy w głę​bi ciem​nej skle​pio​nej wnę​ki do​tarł do ni​skich drzwi, prze​ko​nał się, że nie ustę​pu​ją. Za​mknię​te! Co za głu​po​ta. Jak​by było moż​na ukraść te cięż​kie dzia​ła okrę​to​we na gó​rze. Za​wie​dzio​ny, oparł się ple​ca​mi o mur w skle​pio​nej wnę​ce, ma​ru​dząc, jak to zwykł każ​dy czy​nić wo​bec roz​strzy​ga​ją​ce​go fak​tu za​mknię​tych drzwi czy w sy​tu​acji bez wyj​ścia. Już po​zbył się za​bo​bon​ne​go na​stro​ju. Sta​ry ob​raz był sta​rym ob​ra​zem, a

praw​do​po​dob​nie lice tej pięk​nej mę​czen​ni​cy zo​sta​ło sko​pio​wa​ne z ja​kie​goś tryp​ty​ku i nie przy​po​mi​na​ło wca​le twa​rzy ma​da​me de Mon​te​ves​so. Co naj​wy​żej ja​kiś cień po​do​bień​stwa mógł być dzie​łem ko​pi​sty, a prze​to nie​waż​ny jako omen. Ko​pi​sta to nie twór​ca na​tchnio​ny i nie wi​zjo​ner. Co​smo był te​raz w kry​tycz​nym uspo​so​bie​niu wzglę​dem sie​bie sa​me​go, z iro​nią nie​mal wspo​mi​nał Co​sma, ja​kim był z rana, Co​sma w cią​gu dnia i Co​sma ucie​ka​ją​ce​go ni​czym dziec​ko, na​stra​szo​ne uro​jo​nym, pew​nie nie ist​nie​ją​cym wca​le po​do​bień​stwem. Cóż on tu robi? Dla​cze​go nie za​py​tał o dro​gę do par​ku miej​skie​go? Przy​cza​jo​ny w ciem​nej wnę​ce, otu​lo​ny w swój gra​na​to​wy płaszcz, wy​glą​dał po​dej​rza​nie: skry​to​bój​ca, spa​das​si​no cza​tu​ją​cy na ofia​rę lub kon​spi​ra​tor, kry​ją​cy się przed słu​żal​ca​mi ty​ra​nii. „Po pro​stu je​stem śmiesz​ny – my​ślał. – Mu​szę jak naj​prę​dzej wra​cać.” Do​szedł na​gle do tego wnio​sku, ale się nie ru​szył z miej​sca. Przy​gwoź​dzi​ła go myśl, że nie ma wca​le ocho​ty zna​leźć się w swym pu​stym nu​me​rze ho​te​lo​wym. „ Czy to nowy pa​rok​syzm pa​ni​ki?” – za​py​ty​wał się w du​chu z po​gar​dą… W tej​że chwi​li do​sły​szał wy​raź​nie szept do​cho​dzą​cy jak​by przez mur lub z góry albo spod zie​mi. Za​ta​ił dech w pier​si. Szept nie usta​wał, ga​da​tli​wy. Gdy je​den głos prze​stał mó​wić, dru​gi rów​nie ci​chy, lecz grub​szy i wy​raź​niej​szy wy​mam​ro​tał sło​wa: – Go​dzi​na mi​nę​ła. A cóż to? Szep​ty w po​wie​trzu, gło​sy bez​cie​le​sne, ta​jem​ni​cze, jak​by przy​wę​dro​wa​ły skąd​ciś, o set​ki mil, bo nie po​sły​szał ani kro​ków, ani sze​le​stu, ani w ogó​le ja​kie​go​kol​wiek dźwię​ku. Nic prócz dwóch gło​sów. Były tak nie​sa​mo​wi​cie zde​ma​te​ria​li​zo​wa​ne i nie​wia​ro​god​ne, iż na​zwał je przy​miot​ni​ka​mi: zi​ry​to​wa​ny, zrzęd​ny. Były zu​peł​nie bli​sko. Ale nie wi​dział z któ​rej stro​ny skle​pio​nej wnę​ki, w któ​rej się krył. Bo te​raz krył się na​praw​dę. Przy​po​mniał so​bie, że pi​sto​le​ty zo​sta​wił przy łóż​ku. I był pe​wien, że gło​sy znów usły​szy. Dłu​go cze​kał, nim z nie​okre​ślo​nej prze​strze​ni ozwał się płyn​nie ga​da​tli​wy głos, na któ​ry tym ra​zem ba​so​wy or​gan za​re​ago​wał nie​zro​zu​mia​łym chrząk​nię​ciem.

Przed opusz​cze​niem głę​bo​ko skle​pio​nej wnę​ki ustrze​gło Co​sma przy​kre uczu​cie, że jest bez​bron​ny, w ra​zie gdy​by go ktoś na​padł. Dwaj lu​dzie, je​den zi​ry​to​wa​ny, dru​gi zrzęd​ny, byli od nie​go o nie​ca​łą sto​pę od​da​le​ni. Ma​jąc w pa​mię​ci, że basz​ta była do​stęp​na z od mor​skiej stro​ny, Co​smo przy​pusz​czał, iż wła​śnie przy​by​li ło​dzią, prze​leź​li do​oko​ła muru boso, skry​cie i oczy​wi​ście go​to​wi do uży​cia noży. Praw​do​po​dob​nie szmu​gle​rzy. Mo​gli wi​dać upra​wiać swój pro​ce​der w od​le​gło​ści trzy​stu jar​dów od od​wa​chu z wy​sta​wio​nym przed nim szyl​dwa​chem; Co​smo nie dzi​wił się temu zbyt​nio. Au​striac​cy żoł​nie​rze nie zna​li miej​sco​wych wa​run​ków i na pew​no nie my​śle​li prze​szka​dzać w szmu​glu. Lecz w ta​kim ra​zie, cóż tam​tych po​wstrzy​my​wa​ło od kon​ty​nu​owa​nia swo​jej ro​bo​ty? Dro​ga była wol​na. Ale może już po​szli so​bie? Wy​da​wa​ło się Co​smo​wi, że przy tych drzwiach wa​ru​je już z go​dzi​nę. Na​praw​dę trwa​ło to nie dłu​żej niż dzie​sięć mi​nut. Oba​wia​jąc się pchnię​cia przez po​mył​kę no​żem, za​my​ślał już wy​sko​czyć i po​mknąć w skok w stro​nę od​wa​chu, gdy zrzęd​ny, ostroż​nie zni​żo​ny głos ozwał się rap​tem tuż przy wnę​ce: – Gdzie się to by​dlę po​dzia​ło? Przed chwi​lą zda​wa​ło mi się, że nad​cho​dzi. Czy i ty nie mia​łeś wra​że​nia, że sły​szysz kro​ki, kie​dy​śmy lą​do​wa​li? Co​smo opu​ścił na zie​mię już pod​nie​sio​ną nogę. Nie po​tra​fił wy​łu​skać naj​mniej​sze​go sen​su z dłu​giej ga​da​ni​ny po​bu​dli​we​go osob​ni​ka. Wy​obra​żał go so​bie przy​sad​ko​wa​tym, ma​syw​nym. Dru​gi, któ​re​go miał za wy​so​kie​go chu​de​usza, spy​tał: – Po co? – Roz​in​dy​czo​ny osob​nik syk​nął ze zło​ścią: – Żeby się po​że​gnać. – Do dia​ska z tymi wszyst​ki​mi ba​ba​mi – stwier​dził bez​na​mięt​nie zrzęd​ny głos. Co​raz in​ten​syw​niej​szy szept, przy​po​mi​na​jąc stłu​mio​ne sa​pa​nie, za​uwa​żył pra​wie ze współ​czu​ciem: – Mogę jej nig​dy nie zo​ba​czyć wię​cej. Nie ule​ga​ło wąt​pli​wo​ści, że ani im się śni​ło, by kto​kol​wiek prócz nich sa​-

mych miał co​kol​wiek bądź do ro​bo​ty w tej czę​ści po​brze​ża o tej po​rze nocy. „Czy się prze​stra​szą, kie​dy wy​sko​czę?” – za​py​ty​wał się w du​chu Co​smo, ścią​ga​jąc płaszcz i kła​dąc go na lewe przed​ra​mię. Gdy​by do​szło do star​cia, mógł za​wsze płaszcz upu​ścić. Ale na se​rio nie my​ślał, że bę​dzie zmu​szo​ny uciec się do pię​ści. Uwa​żał za wska​za​ne opu​ścić wnę​kę da​jąc dłu​gi skok, któ​rym od​sa​dził się dość da​le​ko od basz​ty, i gdy po​czuł grunt pod no​ga​mi, od​wró​cił się bły​ska​wicz​nie. Usły​szał okrzyk, lecz ni​ko​go nie zo​ba​czył. Dali dra​pa​ka! Go​tów był par​sk​nąć śmie​chem, lecz sam się prze​stra​szył strza​łu, któ​ry padł gdzieś w od​da​li, za jego ple​ca​mi – naj​bru​tal​niej​szy, naj​bar​dziej wstrzą​sa​ją​cy dźwięk, jaki może ro​ze​drzeć nocą ci​szę. Na​tych​miast, jak​by to był sy​gnał, do​szły go krzy​ki ostrze​gaw​cze i za​chę​ca​ją​ce wrza​ski, dzi​ki ryk, rzekł​by kto: tłum goni wście​kłe​go psa. Po​mi​mo to ru​szył w stro​nę por​ty​ku, chcąc zna​leźć się jak naj​da​lej od tego wstręt​ne​go roz​gar​dia​szu, gdy try​snął błysk strza​łu musz​kie​to​we​go i na mgnie​nie uka​zał mu przy​ło​żo​ną do kol​by gło​wę w cza​ko i bia​łe pasy, skrzy​żo​wa​ne na pier​si au​striac​kie​go żoł​nie​rza, sto​ją​ce​go jak słup po​środ​ku otwar​tej prze​strze​ni. Co​smo sta​nął na​gle, po​tem wy​krę​cił na lewo, po​su​wa​jąc się ostroż​nie i wpa​tru​jąc w ciem​ność. Stop​nio​wo wrza​ski usta​ły na po​brze​żu, gdzie za​pa​mię​tał so​bie gru​pę nędz​nych do​mów, gnież​dżą​cych się pod urwi​ska​mi. Nie chcia​ło mu się wie​rzyć, żeby strzał był wy​mie​rzo​ny w nie​go, póki nie do​wiódł tego nowy błysk i huk musz​kie​tu, a na​stęp​nie gwizd kuli bar​dzo bli​sko jego ręki. My​śląc już tyl​ko o tym, aby zejść z li​nii ognia, schy​lił się ni​sko i po​gnał na oślep, póki ra​mie​niem nie ude​rzył o ja​kąś twar​dą i kom​plet​nie nie​ru​cho​mą prze​szko​dę. Pod pal​ca​mi była szorst​ka i zim​na, od​krył, że to ka​mień, ogrom​ny kwa​dra​to​wy głaz, ja​kich uży​wa​ją do bu​do​wy fa​lo​chro​nów. Kil​ka in​nych le​ża​ło bli​sko sie​bie ni​czym mi​nia​tu​ro​wy gró​dek wśród mi​nia​tu​ro​wej rów​ni​ny. Wlazł mię​dzy nie, roz​po​starł na zie​mi płaszcz i usiadł opar​ty ple​ca​mi o głaz.

Zdu​mie​wa​ła go cu​dow​na ostrość wzro​ku prze​klę​te​go żoł​da​ka. Nie przy​szło mu na myśl, że jego wła​sna czar​na syl​wet​ka od​ci​na się na tle gwiezd​ne​go nie​ba. „O mały włos, a był​by mnie tra​fił” – my​ślał. Otrzą​snął się ze wstrę​tem na myśl, że gro​ził mu po​czę​stu​nek kulą musz​kie​to​wą. Po​sta​no​wił po​zo​stać tam, gdzie się zna​lazł, póki się nie uspo​koi ten nie​zro​zu​mia​ły tu​mult i nie pój​dzie precz to by​dlę o nad​zwy​czaj​nym wzro​ku. Wte​dy dro​gę bę​dzie miał wol​ną. Od​cze​ka dłuż​szy czas. Ci​sza do​ko​ła trwa​ła i z upły​wem cza​su co​raz wy​mow​niej prze​ko​ny​wa​ła, że wszyst​ko mi​nę​ło, prze​ko​ny​wa​ła tak do​sad​nie, że pod​nio​sła​by na du​chu i wcie​lo​ną nie​śmia​łość. Dla​cze​go taką nie​chę​cią przej​mo​wa​ła go myśl o po​wro​cie do nu​me​ru ho​te​lo​we​go? Czym​że był po​kój w ho​te​lu, w domu? Małą cząst​ką prze​strze​ni, od​gro​dzo​ną ce​gła​mi czy ka​mie​nia​mi, w któ​rej nie​zli​czo​ne jed​nost​ki by​wa​ły sa​mot​ne ze swy​mi do​bry​mi i zły​mi my​śla​mi, po​ku​sa​mi, oba​wa​mi, zmar​twie​nia​mi wszel​kie​go ro​dza​ju, i skąd po​tem od​cho​dzi​ły nie po​zo​sta​wia​jąc po so​bie śla​du. Ten bieg my​śli do​pro​wa​dził Co​sma do ob​ser​wa​cji, że nikt nie mógł po​zo​sta​wić swych zmar​twień za sobą… nig​dy… prze​nig​dy… „Nie ma sen​su pró​bo​wać” – my​ślał z roz​pa​czą. Po co miał je​chać do Li​vor​no? Na co się zda​ło wra​cać do kra​ju? Prze​dłu​ża​nie dy​stan​su by​ło​by na kształt prze​dłu​że​nia łań​cu​cha. Co za sens mia​ło​by scho​dze​nie z oczu?… „Gdy​bym ju​tro oślepł, nie po​mo​gło​by mi nic.” Za​po​mniał, gdzie jest, aż pry​sła ci​sza pod na​po​rem sła​be​go i da​le​kie​go krzy​ku, któ​ry przy​wo​łał go do przy​tom​no​ści. Wkrót​ce usły​szał wię​cej krzy​ków, wciąż od​le​głych, lecz już znacz​nie bliż​szych. To od​cią​gnę​ło Co​sma od roz​wa​żań nad sobą sa​mym i pchnę​ło jego my​śli na inne tory. A więc szczu​cie czło​wie​ka nie skoń​czy​ło się jesz​cze. Człek ten wy​lazł z kry​jów​ki i ru​szył na po​wrót ku basz​cie. Wy​obra​ził so​bie zbie​ga jako dłu​go​no​gie​go, szczu​płe​go, ru​chli​we​go, wy​łącz​nie z tego po​wo​du, że mu ży​czył po​wo​dze​nia. Za​sta​na​wiał się, czy żoł​dak-ostro​widz strze​li do nie​go. Ale nie padł ani je​den strzał w ci​szy, jaka na​sta​ła po da​le​kich

krzy​kach. Może czło​wiek umknął? Przy​najm​niej na pe​wien czas. Bar​dzo moż​li​we, że ko​goś za​dźgał;, i… o nie​ba! Już jest tu! Co​smo zło​wił uchem sła​by od​głos bie​gną​cych po twar​dym grun​cie nóg. I za​nim na​wet upew​nił się, że to nie złu​dze​nie, od​głos ustał i ma​syw​ny przed​miot spadł ha​ła​śli​wie z nie​ba tak bli​sko Co​sma, że ten od​ru​cho​wo pod​cią​gnął nogi i wzdry​gnął się moc​no, co spo​wo​do​wa​ło, że spadł mu z gło​wy ka​pe​lusz, któ​rym za​wa​dził o głaz. Co​smo zo​rien​to​wał się, że grzbie​tu zbie​ga mógł​by nie​le​d​wie do​tknąć. Nie mo​gło być wąt​pli​wo​ści, że czło​wiek ten prze​sko​czył głaz i utrzy​mał się na no​gach, ku​ca​jąc. Co​smo spo​dzie​wał się, że znów da susa i znik​nie, on na​to​miast, wy​cią​ga​jąc rękę, zło​wił prze​ta​cza​ją​cy się obok nie​go ka​pe​lusz i rów​no​cze​śnie wy​krę​cił się na czub​kach pal​ców, za​cho​wu​jąc swą po​sta​wę w kuc​ki. „Je​że​li ma nóż w ręku, dźgnie mnie nim” – po​my​ślał Co​smo. Więc nie ru​sza​jąc się wca​le ozwał się gło​śnym szep​tem: – Bie​gnij​cie do basz​ty. Przy​ja​cie​le wasi cze​ka​ją na was. – To było na​głe na​tchnie​nie. Człek nie wsta​jąc, wy​cią​gnął się jak dłu​gi ku przo​do​wi i oparł​szy na ra​mio​nach przy​su​nął swą twarz do twa​rzy Co​sma. Jego lśnią​ce gał​ki oczne zda​wa​ły mu się wy​ska​ki​wać z oczo​do​łów. W ta​kiej po​zie za​cho​wy​wał mil​cze​nie parę se​kund. – Moi przy​ja​cie​le… ale kto wy je​ste​ście – wy​mam​ro​tał człek. I wtem mo​men​tal​nie po​zna​li je​den dru​gie​go. Co​smo po​wie​dział po pro​stu: „Halo!”, a człek, osu​wa​jąc się na zie​mię, wy​mó​wił gło​sem osła​błym z wra​że​nia: „Mój An​glik.” – Było ich dwóch – rzekł Co​smo. – Dwóch? Czy oni wi​dzie​li pana? Co​smo za​pew​nił go, że nie wi​dzie​li. Ów zaś, wciąż po​ru​szo​ny nie​spo​dzie​wa​nym spo​tka​niem, za​py​tał nie​do​wie​rza​ją​co, a na​wet tro​chę po​dejrz​li​wie: – Więc co ja mam o tym my​śleć? Skąd pan mógł wie​dzieć, że to byli moi

przy​ja​cie​le? Co​smo pu​ścił py​ta​nie mimo uszu. – Zła​pią pana, gdy bę​dziesz tu ma​ru​dził – wy​szep​tał. Lecz tam​ten jak​by nie sły​szał ostrze​że​nia, na​le​gał: – Jak​że oni mo​gli panu po​wie​dzieć moje imię? – Nie wy​mie​nia​li żad​nych imion… Ucie​kaj! – Nie są​dzę, żeby tam te​raz byli – rzekł zbieg. – Pew​nie. Dość było ha​ła​su, na to, żeby każ​de​go od​stra​szyć – za​uwa​żył Co​smo. – Có​żeś to pan zro​bił? Zbieg nie udzie​lił od​po​wie​dzi i pod​czas prze​rwy w roz​mo​wie obaj wy​tę​ża​li słuch. Noc była wciąż ciem​na. Co​smo my​ślał: „Ja​kaś afe​ra prze​myt​ni​cza”, a człek obok mruk​nął do sie​bie: „Wpa​ko​wa​łem ich w ka​ba​łę.” Siadł przy Co​smie i wło​żył jego ka​pe​lusz. Naj​wi​docz​niej ka​pe​lusz Co​sma le​żał cały czas mię​dzy nimi na zie​mi i zbieg miał go w ręku. – Zim​nej krwi panu nie brak – rzekł Co​smo. – Żoł​nie​rze… – Kto trosz​czył​by się o żoł​nie​rzy? Nie mogą bie​gać. – Jed​nak mają musz​kie​ty. – O, tak. Sły​sza​łem strza​ły i dzi​wi​łem się, do kogo strze​la​ją. – Do mnie. To dla​te​go wpa​dłem tu​taj. Jest wśród nich je​den, któ​ry po​tra​fi wi​dzieć w ciem​no​ściach – wy​ja​śniał Co​smo, wciąż pod sil​nym wra​że​niem. Przy​ja​ciel Co​sma z basz​ty za​chi​cho​tał. – Żoł​nie​rze, woda i ogień wszę​dzie so​bie uto​ru​ją dro​gę. Ale oni nie wie​dzie​li, kogo go​nią. Zo​sta​li za​alar​mo​wa​ni przez tę be​stię. Urwał rap​tem, a Co​smo spy​tał: – Kto pana ści​gał? – Je​den zdraj​ca i Bóg ra​czy wie​dzieć ilu sbir​ri. Gdy​by spóź​ni​li się choć o dzie​sięć mi​nut, nig​dy nie zo​ba​czy​li​by mnie na oczy. – Dziw​no mi, że nie uda​ło się im od​ciąć pana, sko​ro ich było tak dużo –

rzekł Co​smo. – Nie orien​to​wa​li się. Ot, co! Na​wet te​raz ich sko​ło​wa​łem zwra​ca​jąc się wstecz . Wi​dzisz pan, by​łem w jed​nym domu… – Za​wa​hał się. – Tak, tak… – rzekł Co​smo. – Po​że​gna​nie… . Człek le​żą​cy obok Co​sma za​re​ago​wał nie​znacz​nym po​ru​sze​niem i za​cho​wy​wał dłuż​szą chwi​lę mil​cze​nia. – Nie ma​jąc na usłu​gach de​mo​na – po​czął mó​wić z wol​na – któ​ry by mnie in​for​mo​wał o cu​dzych spra​wach, mu​szę pana za​py​tać, co pan tu​taj robi? – Ba, spa​ce​ru​ję jak i tam​te​go wie​czo​ru. Ale dla​cze​go nie pró​bu​jesz pan uciec, póki czas? – Do​brze, ale do​kąd? – Za​mie​rzasz opu​ścić Ge​nuę – rzekł Co​smo. – Udać się w dłu​gą albo bar​dzo nie​bez​piecz​ną po​dróż. Człek obok Co​sma po​ru​szył się po​wtór​nie, za​sko​czo​ny, i mil​czał chwi​lę. To było bar​dzo nie​zwy​kłe, zu​peł​nie jak​by dia​beł, ma​ją​cy swo​je spo​so​by uzy​ski​wa​nia in​for​ma​cji, wziął na się po​stać An​gli​ka w ro​dza​ju tych, któ​rzy wo​ja​żu​ją i za​trzy​mu​ją się po obe​rżach. Co​smo, któ​ry nie​mal w go​dzi​nę po swym przy​by​ciu do Ge​nui za​zna​jo​mił się z nim, był bar​dzo zdu​mie​wa​ją​cą, a tro​chę po​dej​rza​ną oso​bą, choć nie wy​da​ją​cą się tak nie​bez​piecz​ną jak wte​dy”, lecz rów​nie za​gad​ko​wą, nie​po​ję​tą dla jego umy​sło​wo​ści, na po​do​bień​stwo owych na​rzę​dzi, któ​ry​mi los cza​sem się po​słu​gu​je w spra​wach ludz​kich. – Tedy wi​dzia​łeś pan nie​daw​no dwóch cze​ka​ją​cych na mnie lu​dzi? – Nie wi​dzia​łem ich. Uwa​ża​li, zda​je się, że pan się bar​dzo spóź​nia – brzmia​ła zdu​mie​wa​ją​ca od​po​wiedź. – A skąd pan wie​dzia​łeś, że oni cze​ka​ją na mnie? – Nie wie​dzia​łem – od​po​wie​dział Co​smo z całą na​tu​ral​no​ścią. Zbieg na​to​miast za​mru​czał, że miło mu po​sły​szeć o rze​czy , o któ​rej Co​smo nie wie​dział. A Co​smo do​dał: – Me wie​dzia​łem, rzecz pro​sta, póki pan tu nie wsko​-

czy​łeś. Zbieg ge​stem na​ka​zał mil​cze​nie i wsłu​chał się w ota​cza​ją​cą ich ci​szę. – Si​gno​re – ozwał się na​gle bar​dzo spo​koj​nym i wy​raź​nym szep​tem – to może i praw​da, że ja mia​łem opu​ścić mia​sto, lecz nie przy​cho​dzi​ło mi na myśl wy​do​sta​wać się z nie​go wpław. Nie​za​wod​nie rwe​te​su było dość, aby każ​de​go wy​pło​szyć, lecz spo​kój pa​nu​je już te​raz dość dłu​go i za​mie​rzam pod​peł​znąć aż do basz​ty, aby zo​ba​czyć, czy wy​pad​kiem nie uwa​ża​li oni za wska​za​ne pod​je​chać znów łód​ką do basz​ty. Zbi​łem z tro​pu mych wro​gów i są​dzę, że szu​ka​ją mnie w od​le​głych od tego miej​sca ką​tach. Zdra​da, si​gno​re, nie po​le​ga​ła na tym, żeby uprze​dzić ich, gdzie je​stem. Każ​dy ma​ją​cy oczy mógł wi​dzieć mnie, cho​dzą​ce​go po Ge​nui. Zdra​da po​le​ga​ła na po​wie​dze​niu, kim je​stem. Umilkł, by nad​słu​chi​wać, i na​gle zmie​nił pozę, pod​cią​ga​jąc nogi pod sie​bie. – Ba – po​wie​dział Co​smo – sam się gło​wię, kim pan je​steś. – Spo​strzegł, że człek to​czy oczy​ma do​ko​ła, a szept wy​rwał się z jego ust da​le​ko pręd​szy i, bo​daj, po​uf​niej​szy. – At​ti​lio, do usług – za​szep​tał Co​smo​wi do ucha to​nem drwią​cym. – Wi​dzę, że si​gno​re nie jest ta​kim cza​ro​dzie​jem, jak mi się wy​da​wał. – I do​dał na​der szyb​ko: – Gdy​by si​gno​re zna​lazł coś, nig​dy nie wia​do​mo, to Can​te​luc​ci jest tym, komu to na​le​ży do​rę​czyć. Na​gle do​ko​nał pół​ob​ro​tu i od​biegł na czwo​ra​kach, przez chwi​lę za​ma​ja​czy​ła jego po​twor​na syl​wet​ka i zni​kła tak pręd​ko, że Co​sma to oszo​ło​mi​ło. Si​lił się od​gad​nąć, co to wszyst​ko zna​czy, gdy do​szły jego uszu od​gło​sy licz​nych kro​ków i za​nim zdo​łał ru​szyć się z miej​sca, zo​stał oto​czo​ny przez całą kupę lu​dzi. W rze​czy​wi​sto​ści było ich tyl​ko czte​rech, lecz sta​li tuż nad nim, sie​dzą​cym na zie​mi, a ich ciem​ne syl​wet​ki za​gra​dza​ły cały wi​dok, czy​niąc wra​że​nie znacz​nej prze​wa​gi. Bar​dzo roz​sąd​nie Co​smo nie pró​bo​wał wstać,

pod​niósł tyl​ko ka​pe​lusz, a pod​no​sząc do​znał wra​że​nia, że jest ja​kiś dziw​ny. Kie​dy go wło​żył, po​czuł, że na cie​mię spadł mu ja​kiś przed​miot ani zbyt twar​dy, ani też cięż​ki. Po​wstrzy​mał się od obej​rze​nia go na​tych​miast. „Cóż to ta​kie​go być może?” – po​my​ślał. Na wy​czu​cie bio​rąc, par​kiet pa​pie​rów. Nie​wąt​pli​wie pła​ski. Czyjś głos ode​zwał się ze zgro​zą: „To cu​dzo​zie​miec.” Inny mruk​nął: „Cóż za dia​bel​stwo?” Gdy Co​smo po​pró​bo​wał wstać z god​no​ścią, na jaką tyl​ko się mógł zdo​być, naj​bliż​szy z ban​dy zwin​nie chwy​cił go za ra​mię, jak​by chcąc mu być po​mo​cy, i wy​mam​ro​tał: „Per​mes​so, si​gno​re.” A gdy sta​nął na nogi uchwy​cił go z tyłu ktoś za dru​gie ra​mię bez wszel​kiej ce​re​mo​nii. Usi​ło​wał z lek​ka oswo​bo​dzić się i prze​ko​nał się, że mają za​miar go trzy​mać. – Czyż​by to był wspól​nik? – wy​ra​ził je​den zdzi​wie​nie. – Nie. Spójrz na jego ka​pe​lusz. To An​glik. – Tym go​rzej. Są bar​dzo kło​po​tli​wi. Wła​dza dla nich to fur​da. Przez cały czas to ten, to ów ko​lej​no za​glą​dał mu w oczy, w spo​sób, któ​ry Co​smo uznał za ob​raź​li​wy. Nie miał naj​mniej​szej wąt​pli​wo​ści, że zna​lazł się w ręku miej​skich sbir​ri. Ten dzi​wacz​ny At​ti​lio od​krył ich zbli​ża​nie się z da​le​ka. „Mógł mnie ostrzec” – po​my​ślał. Nie​za​do​wo​le​nie ze zbie​ga ode​szło go pręd​ko, lecz ogar​nia​ła go złość na ła​pa​czy, z któ​rych każ​dy, za​uwa​żył, miał pał​kę. – Cóż za wła​dzę ma​cie mnie się cze​piać? – za​py​tał wy​nio​śle. Łotr, któ​ry trzy​mał go za rękę, mruk​nął roz​strzy​ga​ją​co: – In​gle​se, po​nad wszel​ką wąt​pli​wość. – Kor​pu​lent​ny człek w sze​ro​ko​skrzy​dłym ka​pe​lu​szu mruk​nął: – Wła​dzę czte​rech nad jed​nym – a po​tem zwró​cił się do swych kam​ra​tów z uwa​gą, któ​rej ogól​nym sen​sem było, że nie wie, do cze​go świat doj​dzie, je​śli po​zwo​li się cu​dzo​ziem​com wda​wać z kon​spi​ra​to​ra​mi. Wy​glą​da​ło na to, że nie wie​dzie​li, co zro​bić ze swym jeń​cem. Je​den z ban​dy za​su​ge​ro​wał:

– Nie wiem. Ci cu​dzo​ziem​cy mają fury pie​nię​dzy i nie zno​szą przy​mu​su. To i bied​ne​mu czło​wie​ko​wi może z tego coś kap​nąć. Co​smo po​my​ślał so​bie, że każ​dy z nich praw​do​po​dob​nie za​opa​trzo​ny jest w szty​let. Nic im nie bro​ni​ło za​dać mu kil​ka ran kłu​tych, ob​cią​żyć jego cia​ło ka​mie​nia​mi z wy​brze​ża i ci​snąć je w wodę. Co za pech ucho​dzić za bo​ga​cza! Przy​po​mniał so​bie, że nie wziął pie​nię​dzy. Tro​chę mo​net, ja​kie zwykł no​sić przy so​bie, le​ża​ło te​raz na bla​cie ko​min​ka w sy​pial​ni ho​te​lo​wej. By​ło​by to wszyst​ko jed​no, je​śli ci lu​dzie to ban​dy​ci, sko​ro nie wie​dzą, że ma płót​no w kie​sze​ni. „Mógł​bym praw​do​po​dob​nie ich prze​ku​pić i pu​ści​li​by mnie” – po​my​ślał, gdy po​sły​szał tego sa​me​go zbi​ra, do​da​ją​ce​go z przy​śmie​chem: – Mam na my​śli zo​bli​go​wa​nie bied​nych lu​dzi. Ci an​giel​scy si​gno​ri są bo​ga​ci i nie​szko​dli​wi. Co​smo jesz​cze bar​dziej po​ża​ło​wał, że nie jest w sta​nie za​pro​po​no​wać im ła​pów​ki. Praw​do​po​dob​nie zo​sta​ła​by przy​ję​ta, gdyż zda​wa​li się nie​zde​cy​do​wa​ni, co da​lej po​cząć. Wspo​mniał, że miesz​ka w Casa Gra​zia​ni. – Gdy​by je​den z was po​szedł tam ze mną, wy​na​gro​dził​bym wa​szą fa​ty​gę. – Nie było od​po​wie​dzi na tę pro​po​zy​cję, tyl​ko je​den ze zbi​rów ci​cho za​ka​słał. Ich do​wód​ca w ka​pe​lu​szu z ogrom​nym ron​dem, po​grą​żo​ny wi​dać w głę​bo​kiej za​du​mie, stał przed Co​smem, któ​re​mu ta jego nie​ru​cho​ma poza wy​da​wa​ła się śmiesz​nie ta​jem​ni​cza i zło​wro​ga. Był zde​ner​wo​wa​ny, znie​cier​pli​wio​ny i tłu​mił w so​bie bez​sen​sow​ne pra​gnie​nie wy​rwa​nia się i rzu​ce​nia do uciecz​ki, a po​tem uległ rów​nie ab​sur​dal​ne​mu przy​gnę​bie​niu, jak​by był prze​stęp​cą nie ma​ją​cym gdzie się ukryć. Człek w wiel​kim ka​pe​lu​szu gwał​tow​nie pod​niósł gło​wę i dał wy​raz swej iry​ta​cji, że nie uda​ło się schwy​tać tego fur​fan​te. – A co się ty​czy An​gli​ka – cią​gnął da​lej gło​sem szorst​kim jak tar​ka, nie​zwy​kłym u czło​wie​ka jego kor​pu​len​cji – za​bie​ra​my go na od​wach. Tam po​ka​że swe do​ku​men​ty.

To oświad​cze​nie spro​wo​ko​wa​ło Co​sma. – Czy spo​dzie​wa​cie się, że dżen​tel​men za​bie​ra do​ku​men​ty wy​cho​dząc na spa​cer – po​wie​dział. Zmie​szał się sły​sząc wy​bu​chy śmie​chu z trzech stron. Przy​wód​ca zbi​rów nie ro​ze​śmiał się, a ozwał z go​ry​czą: – Spo​dzie​wa​my się oka​za​nia do​ku​men​tów po czło​wie​ku zna​le​zio​nym przez nas, gdy się krył. – No cóż, nie mam przy so​bie do​ku​men​tów – rzekł Co​smo, a rów​no​cze​śnie za​świ​ta​ło mu w gło​wie: „Prócz w moim ka​pe​lu​szu.” Rze​czy​wi​ście to, co się trzy​ma​ło na czub​ku jego gło​wy, było pa​kie​tem pa​pie​rów, nie​bez​piecz​nych do​ku​men​tów. At​ti​lio był spi​skow​cem. Nie​za​wod​nie. Co​smo zro​zu​miał ta​jem​ni​czą alu​zję do cze​goś, co miał zna​leźć i do​rę​czyć Can​te​luc​cie​mu. Złość go zdję​ła na ta​jem​ni​cze​go zna​jom​ka. „Oczy​wi​ście nie mógł on prze​wi​dzieć, w ja​kiej znaj​dę się obie​ży” – po​my​ślał, jak​by już pró​bo​wał go uspra​wie​dli​wiać. – Avan​ti – roz​ka​zał sto​ją​cy przed nim przy​wód​ca. Za​ci​snę​ły się na ra​mio​nach Co​sma klesz​cze rąk dwóch zbi​rów; nada​rem​nie pró​bo​wał się wy​rwać, choć znów przy​szła mu ocho​ta sta​wić opór. Gdy​byż mógł uwol​nić się na chwi​lę, umknąć w ciem​no​ści i rzu​cić ten głu​pi pa​kiet gdzie​kol​wiek, nim zdo​ła​ją go ująć na po​wrót. By​ło​by to ja​kieś wyj​ście z sy​tu​acji, lecz, ku swe​mu zdzi​wie​niu, uniósł się nie​wy​tłu​ma​czal​ną lo​jal​no​ścią. „Nie! Ktoś zna​la​zł​by pa​pie​ry i za​niósł na po​li​cję – po​my​ślał. – Je​że​li zbli​ży​my się do kei, może uda mi się ci​snąć je w wodę.” – Mo​że​cie pu​ścić moje ręce – ode​zwał się z wy​nio​słą nie​dba​ło​ścią. Nie otrzy​mał wca​le od​po​wie​dzi. Ani je​den, ani dru​gi sie​pacz nie roz​luź​nił uchwy​tu rąk. Trze​ci dep​tał mu po pię​tach, pies po​li​cyj​ny w wiel​kim ka​pe​lu​szu po​prze​dzał go o parę kro​ków z urzę​do​wą po​wa​gą. Wkrót​ce po​de​szli do od​wa​chu tak bli​sko, że Co​smo zo​ba​czył u stóp scho​-

dów szyl​dwa​cha, któ​ry za​wo​łał: „Stój, kto idzie?” Sbir​ro w ka​pe​lu​szu po​stą​pił na​przód sam i dał się po​znać w smu​dze świa​tła pa​da​ją​ce​go z drzwi. Było za póź​no, aby przed​się​wziąć co​kol​wiek. We​pchnię​ty przez pro​wa​dzą​cych go ła​pa​czy do wnę​trza od​wa​chu, oświe​tlo​ne​go fi​lu​ją​cą lam​pą olej​ną i peł​ne​go ty​to​nio​we​go dymu, Co​smo po​my​ślał: „Wpa​dłem. Co za okrop​na mor​dę​ga! Czy mnie zre​wi​du​ją?” Przy wej​ściu Co​sma pod eskor​tą, kil​ku żoł​nie​rzy le​żą​cych na pod​ło​dze pod​nio​sło gło​wy. Była to nie​wiel​ka izba, któ​ra mo​gła przed​tem słu​żyć za skład ża​gli i lin. Ume​blo​wa​nie skła​da​ło się z dłu​giej ławy, sto​ja​ka na musz​kie​ty, sto​łu i jed​ne​go krze​sła. Sie​dzą​cy na tym krze​śle sier​żant wstał i nim rzu​cił okiem na Co​sma, ga​dał dłu​go z przy​wód​cą sbir​ri po​ufa​le i z za​in​te​re​so​wa​niem o prze​bie​gu ło​wów. Co​smo nie mógł ich słów do​sły​szeć. Sier​żant był po​staw​nym męż​czy​zną z su​mia​stym czar​nym wą​sem i dłu​gą bli​zną na po​licz​ku. Ki​wał od cza​su do cza​su gło​wą ze zro​zu​mie​niem w stro​nę czło​wie​ka w ka​pe​lu​szu; ten ostat​ni, wi​dzia​ny przy świe​tle, oka​zał się wła​ści​cie​lem ma​łych oczek, krót​kiej gę​stej bro​dy i twa​rzy w kształ​cie grusz​ki o cier​pięt​ni​czym wy​ra​zie. Na znak sbir​ri, któ​rzy go pu​ści​li, Co​smo siadł na ła​wie, usta​wio​nej wzdłuż ścia​ny. Czę​ścio​wo zaj​mo​wał ją żoł​nierz, roz​cią​gnię​ty jak dłu​gi; gło​wa jego spo​czy​wa​ła na tor​ni​strze, a cza​ko wi​sia​ło nad nim na ścia​nie. Spał moc​no. „Może to ten, któ​ry do mnie strze​lał dwa razy” – do​my​ślał się Co​smo. Inny ze sbir​ri pod​szedł do Co​sma i z po​jed​naw​czym uśmie​chem wrę​czył mu jego płaszcz. Co​smo za​po​mniał o płasz​czu zu​peł​nie. – Nio​słem płaszcz cały czas za si​gno​re – za​szep​tał z ta​jem​ni​czą miną, co skło​ni​ło Co​sma do ozwa​nia się to​nem zna​czą​cym: – Szko​da, że nie przy​nie​śli​ście mi go do ho​te​lu Can​te​luc​cie​go. – Na to oświad​cze​nie człek uczy​nił od​że​gnaw​czy gest i rzekł po ci​chu: – Si​gno​re może być płaszcz po​trzeb​ny dziś w nocy. Był to mło​dy czło​wiek. Wy​trzy​mał spoj​rze​nie Co​sma, pa​trząc mu pro​sto w oczy.

– Ro​zu​miem – za​szep​tał Co​smo. – Co chcą ze mną zro​bić? – Człek, wo​dząc w bok oczy​ma obo​jęt​nie, od​po​wie​dział: – Je​stem nowy w tej służ​bie, ale mamy po​ste​ru​nek żan​dar​me​rii kró​lew​skiej po prze​ciw​nej stro​nie przy​sta​ni. Opadł cięż​ko na ławę obok Co​sma, wy​cią​gnął nogi przed sie​bie, za​ło​żył ręce na pier​si i ziew​nął bez​tro​sko. „Czy mogę mu za​ufać?” – za​py​ty​wał sie​bie Co​smo w du​chu. Nikt nie zda​wał się zwra​cać na nie​go naj​mniej​szej uwa​gi. Sbir​ro w ka​pe​lu​szu z za​afe​ro​wa​ną miną wy​szedł z od​wa​chu w wiel​kim po​śpie​chu i sier​żant, sie​dząc kon​no na zy​dlu, z łok​cia​mi na opar​ciu, wpa​try​wał się w noc przez otwar​te drzwi. Sbir​ro obok Co​sma, pa​trząc w su​fit, mruk​nął: – Wi​dzi mi się, że Bar​bo​ne po​szedł szu​kać lo​dzia​rza. – Z tego Co​smo wy​wnio​sko​wał, że mają go prze​wieźć w po​przek por​tu i zdać żan​dar​mom. Roz​my​ślał: „Je​że​li uprą się, żeby mnie zre​wi​do​wać, będę mu​siał się temu (pod​dać, a ka​pe​lusz nie na​da​je się do ukry​cia cze​go​kol​wiek. W ta​kim ra​zie le​piej od razu wrę​czyć im pa​kiet bez opo​ru.” Wpadł na do​bry po​mysł: „Je​że​li te dra​by będą mnie prze​wo​zi​ły ło​dzią, żeby oszczę​dzić so​bie tru​du ob​cho​dze​nia por​tu wo​ko​ło, to znaj​dę spo​sób upusz​cze​nia ka​pe​lu​sza za bur​tę, na​wet gdy​by trzy​ma​li mnie za ręce pod​czas prze​jaz​du.” Był te​raz pe​wien, że At​ti​lio na​le​żał do ja​kie​goś taj​ne​go sto​wa​rzy​sze​nia. Nie​za​wod​nie to nie​po​spo​li​ty człek. Za​cho​dził w gło​wę, co się z nim sta​ło. Czy prze​kra​dał się i klu​czył wo​kół ni​żej po​ło​żo​nych dziel​nic mia​sta, zdą​ża​jąc do ja​kiejś kry​jów​ki, a może na​praw​dę za​stał swych kam​ra​tów, po​pę​dli​we​go i zrzęd​ne​go, wciąż ocze​ku​ją​cych go pod basz​tą w ło​dzi. Bar​dzo to nie​praw​do​po​dob​ne po ta​kim alar​mie i tu​mul​cie, wrza​skach i strza​łach. Oba​wiał się, że At​ti​lio nie zdo​ła uciec, a w ta​kim ra​zie nie uda mu się pew – nie unik​nąć uję​cia ju​tro lub w naj​lep​szym ra​zie po​ju​trze. Sam naj​wi​docz​niej spo​dzie​wał się tego, bo w prze​ciw​nym ra​zie nie sta​rał​by się tak bar​dzo po​zbyć tych pa​pie​rów. Co​smo przy​-

szedł do wnio​sku, że spi​skow​cy są ab​so​lut​nie zwa​rio​wa​ni na punk​cie do​ku​men​tów, któ​re nie​odmien​nie by​wa​ją wy​kry​te w de​cy​du​ją​cej chwi​li i wy​da​ją ich na szu​bie​ni​cę. Spo​strzegł, że sier​żant, Kro​at z ob​wi​sły​mi czar​ny​mi wą​sa​mi, przy​glą​da się jego ka​pe​lu​szo​wi, i od razu po​czuł się nie​swo​jo, jak​by sam na​le​żał do taj​ne​go sto​wa​rzy​sze​nia. Ka​pe​lusz Co​sma był ostat​nim krzy​kiem mody mę​skiej, cy​lin​drem, ku​pio​nym w Pa​ry​żu. Lecz sier​żant wnet od​wró​cił oczy ku drzwiom i znów za​pa​trzył się w nie. Co​smo do​znał ulgi. Jed​nak po​sta​no​wił za​nie​chać po​ro​zu​mie​nia z mło​dym po​li​cjan​tem, któ​ry nie​mal sty​kał się z nim łok​ciem i któ​re​go poza, gnu​śna, nie​dba​ła i sen​na, zbyt rzu​ca​ła się w oczy, aby mo​gła wzbu​dzać za​ufa​nie. „I w sa​mej rze​czy – du​mał Co​smo – czym on mógł​by się przy​słu​żyć?” Mimo pod​nie​ce​nia przy​go​dą Co​smo do​zna​wał uczu​cia we​wnętrz​ne​go spo​ko​ju, ja​kie​go nie za​znał od dłu​gich go​dzin. Dzi​wi​ła go wła​sna lo​jal​ność w sto​sun​ku do prze​bie​głe​go At​ti​lia. Miał​by świę​te pra​wo uznać jego po​stę​pek za pod​ły pod​stęp „ a tym​cza​sem mimo woli za​pa​try​wał się na to jako na do​wód za​ufa​nia. Bez ustan​ku był za​ab​sor​bo​wa​ny spra​wą do​ku​men​tów (z pew​no​ścią cho​dzi o te pa​pie​ry) – pro​szo​no go o wrę​cze​nie ich Can​te​luc​cie​mu (jak​że bę​dzie zdu​mio​ny!) – bo naj​wi​docz​niej ho​te​larz na​le​żał tak​że do spi​sku. Jed​nak​że, ro​zu​mo​wał, le​piej je znisz​czyć, ani​że​li mia​ły​by do​stać się do rąk pie​monc​kich or​ga​nów spra​wie​dli​wo​ści czy też do​wódz​twa wojsk au​striac​kich. „Mu​szę zna​leźć spo​sób – my​ślał – po​zby​cia się ich w ło​dzi. Za​wsze będę w sta​nie strzą​snąć z gło​wy ka​pe​lusz za bur​tę niby wy​pad​ko​wo.” Lecz pa​kiet bę​dzie pły​wał po wo​dzie i na pew​no znaj​dzie go ja​kiś lo​dziarz za dnia. Z dru​giej stro​ny, nim się roz​wid​ni, pi​smo praw​do​po​dob​nie sta​nie się nie​czy​tel​ne. A może i nie? Po​trzeb​ny mu był ogień, a nie woda. Gdy​by tę nie​wy​po​wie​dzia​nie brud​ną izbę na od​wa​chu ogrze​wa​no, sko​rzy​stał​by z tego przed sa​mym no​sem dzi​kich Kro​atów. Ba, a może to był zły po​mysł i zbyt po​-

śpiesz​ny? Nic nie wy​my​ślił do po​wro​tu Bar​bo​na z si​wo​wło​sym po​tul​nym star​cem o twa​rzy opa​lo​nej na orze​cho​wo, bo​sym i z na​gi​mi ra​mio​na​mi, dźwi​ga​ją​cym parę wio​seł na ra​mie​niu; Bar​bo​ne wy​pchnął go przed sier​żan​ta. Ów wy​jął krót​ką faj​kę z ust, splu​nął w bok, po​pa​trzył na sta​re​go okrut​nie i prze​szy​wa​ją​co, wresz​cie ski​nął gło​wą. Na Co​sma nie spoj​rzał wca​le, ale Bar​bo​no​wi wrę​czył klucz ze sło​wa​mi: „Przy​wieź mi go z po​wro​tem.” Sbir​ri oto​czy​li Co​sma, a Bar​bo​ne wark​nął i mach​nął ręką w kie​run​ku drzwi. Co​smo nie mógł po​jąć, cze​mu Bar​bo​ne po​trzeb​ny był klucz do wy​pro​wa​dze​nia go na dwór. Chy​ba, że był​by to klucz wol​no​ści. Ale to było nie do uwie​rze​nia, żeby ów sro​gi Kro​at i po​nu​ry Bar​bo​ne po​zwa​la​li so​bie na sym​bo​licz​ne czyn​no​ści. Że​glarz z wio​sła​mi na ra​mie​niu cier​pli​wie szedł za gru​pą tych lu​dzi aż do miej​sca na sa​mym skra​ju kei, gdzie au​striac​ki żoł​nierz z musz​kie​tem na ra​mie​niu od​mie​rzał kro​ki w jed​ną i dru​gą stro​nę po​przez smu​gę czer​wo​na​we​go bla​sku pa​da​ją​ce​go z drzwi war​tow​ni. Do​ko​nał zwro​tu i sta​nął w mar​so​wej po​sta​wie przed gru​pą, lecz na wi​dok klu​cza, po​ka​za​ne​go mu przez Bar​bo​ne, usu​nął się z dro​gi. Po​wie​trze było ci​che, lecz przej​mu​ją​ce. Po​ni​żej po​zio​mu kei sły​chać było brzęk me​ta​lu i grze​chot drob​nych łań​cu​chów; Co​smo zro​zu​miał, że klucz był od kłód​ki łań​cu​cha, słu​żą​ce​go za cumę wie​lu ma​łym ło​dziom. Mło​dy po​li​cjant szep​nął z tyłu Co​smo​wi do ucha: „Si​gno​re sta​le za​po​mi​na swój płaszcz” – i lek​ko za​rzu​cił mu okry​cie na ra​mio​na. Wy​ja​śnił rów​nież, że co noc zbie​ra się wszyst​kie małe ło​dzie po obu stro​nach por​tu i tak je ubez​pie​cza. Au​stria​cy zaś wy​sta​wia​ją szyl​dwa​cha, żeby po tej stro​nie da​wał ba​cze​nie. Mia​ło to na celu nie do​pusz​czać do po​ru​sza​nia się ja​kich​kol​wiek ło​dzi po dzie​sią​tej wie​czór prócz ga​le​ry do​ga​na i, na​tu​ral​nie, sza​lup an​giel​skie​go li​niow​ca. – Przyjdź​cie do ho​te​lu Can​te​luc​cie​go w po​łu​dnie i wy​wo​łaj​cie mnie – szep​nął Co​smo, ów zaś tchnął: „Będę, eks​ce​len​cjo”, to​nem bar​dzo usłuż​nym, nim

ru​szył schod​ka​mi w górę. Wkrót​ce Co​smo sie​dział w ło​dzi mię​dzy dwo​ma sbir​ri. Sta​ru​szek ode​pchnął łódź wio​sła​mi i za​nu​rzył je. Z wy​so​ka nad nimi, z kei, krzyk​nął mu Bar​bo​ne: – Żan​dar​mi za​trzy​ma​ją two​ją łódź do rana. – Od​po​wie​dzią sta​re​go lo​dzia​rza było tyl​ko cięż​kie wes​tchnie​nie. Po kil​ku ru​chach wio​seł na​brze​że z szyl​dwa​chem wsią​kło w ciem​ność. Je​den ze sbir​ri za​uwa​żył z za​do​wo​le​niem: – Na​sza służ​ba skoń​czy się, gdy zda​my tam si​gno​ra. – Dru​gi zaś od​parł na to: – Spo​dzie​wam się, że si​gno​re weź​mie pod uwa​gę, że przez wzgląd na nie​go tak dłu​go peł​ni​li​śmy służ​bę. – Co​smo, któ​ry otrzą​snął się na myśl o wy​da​niu go żan​dar​me​rii, ro​ze​śmiał się z go​ry​czą i po chwi​li rzekł zim​no: – Po cóż ma​cie czas tra​cić na wio​sło​wa​nie aż na prze​ciw​le​głą stro​nę por​tu? Do​wieź​cie mnie do bur​ty naj​bliż​sze​go stat​ku. Pręd​ko prze​do​sta​nę się na keję z jed​ne​go tar​ta​ne na dru​gi, a wa​sza służ​ba skoń​czy się od razu. Sbir​ro po le​wej jego ręce od​po​wie​dział niby to ze zdzi​wie​niem i na se​rio: – Na więk​szo​ści z tych tar​ta​nes trzy​ma​ją złe​go psa. Nie mo​gli​by​śmy na​ra​żać zna​ko​mi​te​go cu​dzo​ziem​ca na ugry​zie​nie przez taką pod​łą be​stię. Dru​gi jed​nak z dra​bów nie był uspo​so​bio​ny do drwin ma​ją​cych po​zo​ry po​waż​nej roz​mo​wy. Szorst​ko i bru​tal​nie ka​zał lo​dzia​rzo​wi wy​wio​sło​wać na sam śro​dek za​to​ki, z dala od cu​mo​wa​nych stat​ków. Mia​ło się wra​że​nie prze​pły​wa​nia wszerz je​zio​ra z cie​nia​mi gór na wo​dzie i fa​lo​chro​na​mi prze​dłu​ża​ją​cy​mi brzeg ku mo​rzu. Sta​rzec pod​no​sił i za​nu​rzał pió​ra wio​seł po​wo​li, bez plu​sku, a dłu​gie smu​gi gwiaź​dzi​stej po​świa​ty drża​ły na wod​nych zmarszcz​kach z obu burt ło​dzi. Kie​dy po​su​nął się tak da​le​ko, że od​krył się wy​lot por​tu, Co​smo wio​dą​cy oczy​ma wo​kół nie​dba​le, doj​rzał mię​dzy koń​ca​mi fa​lo​chro​nów w du​żym od​da​le​niu ciem​ną pla​mę wiel​ko​ści ludz​kiej gło​wy, któ​ra nie po​win​na była się tam znaj​do​wać. Pa​no​wa​ło bez​wie​trze,

a ho​ry​zont był usia​ny gwiaz​da​mi. Od razu przy​szło mu do gło​wy, że to nic in​ne​go tyl​ko sza​lu​pa bry​tyj​skie​go li​niow​ca lub łódź ko​mo​ry cel​nej, bo in​nym nie wol​no było po​ru​szać się w nocy. Jed​nak tak był za​ab​sor​bo​wa​ny roz​wa​ża​niem, co po​zo​sta​je mu do zro​bie​nia, że nie zwró​cił szcze​gól​nej uwa​gi na ten dziw​ny punkt. Pa​trzył z roz​tar​gnie​niem na srebr​no​wło​se​go lo​dzia​rza, wio​słu​ją​ce​go w po​wol​nym tem​pie, i za​py​ty​wał się w du​chu: czy nad​szedł już czas, czy jesz​cze nie, upusz​cze​nia ka​pe​lu​sza za bur​tę? Jak mógł temu nadać po​zo​ry na​tu​ral​ne przy tym głu​pim szti​lu? I za​rzu​cił so​bie wnet, iż nie​słusz​nie przy​pi​su​je tym dwóm dra​bom – a sty​ka​nie się z nimi sta​ło się dlań nie​zno​śne – nad​na​tu​ral​ną prze​ni​kli​wość. Gdy​by ka​pe​lusz ze​rwał z gło​wy i ci​snął da​le​ko, po​my​śle​li​by praw​do​po​dob​nie, że pa​sa​żer sta​je się kło​po​tli​wy albo zwa​rio​wał po pro​stu, albo co​kol​wiek bądź in​ne​go, lecz nie wpa​dli​by na myśl, że miał w nim przed​miot, któ​ry chciał znisz​czyć. Spo​koj​nie od​piął za​pin​kę płasz​cza i ręce po​ło​żył na ko​la​nach. Straż​ni​cy nie uwa​ża​li już za nie​zbęd​ne trzy​mać go za ręce. Zda​wa​li się na​praw​dę nie zwra​cać na nie​go bacz​nej uwa​gi. Na krót​ko po​sta​ła mu myśl, żeby wstać na​gle i sko​czyć do wody. Na​tu​ral​nie po​chwy​ci​li​by go z po​wro​tem pręd​ko, był prze​cież cał​ko​wi​cie ubra​ny i obu​ty, ale osią​gnął​by swój cel. Jed​nak​że za​nie​chał tego pro​jek​tu; cią​gnę​li​by ga za ło​dzią do na​brze​ża ko​mo​ry cel​nej za koł​nierz ka​fta​na i po​sta​wi​li​by przed oczy żan​dar​mów ni​czym uto​pio​ne​go szczu​ra. Zbyt przy​kra to była per​spek​ty​wa. W tym cza​sie łódź zna​la​zła się nie​co da​lej niż w po​ło​wie dro​gi po​przez port. Pra​wie cały to​naż wid​niał zle​pio​ny z na​brze​żem. Naj​bliż​szy​mi okrę​ta​mi był pro​sto​ża​glo​wy bryg i sze​be​ka, oba za​ko​twi​czo​ne. Oba ry​so​wa​ły się na kształt cie​ni, a sze​be​ka z krót​ki​mi masz​ta​mi była ni​czym roz​la​na pla​ma na męt​nym lśnie​niu wody. Od cza​su do cza​su wio​ślarz ję​czał. Łódź le​d​wie się po​su​wa​ła. Na wo​dach pa​no​wa​ła ci​sza i ciem​no​ści. Za​ło​gi ka​bo​taż​ni​ków spę​dza​ły noc na brze​gu lub spa​ły; a je​śli tam na któ​rym​kol​wiek z po​kła​dów były psy, to zda​wa​ły się po​grą​żo​ne w tej sa​mej sen​no​ści, sku​wa​ją​-

cej wszyst​ko na zie​mi, a tyl​ko przez kon​trast gwiaz​dy na nie​bie wy​glą​da​ły na bar​dzo czuj​ne. Wśród tych za​wi​kłań Co​smo de​lek​to​wał się spo​ko​jem, któ​ry za​wład​nął nim na​tych​miast, gdy wpadł w ta​ra​pa​ty. – Całą noc bę​dzie​my się wle​kli na dru​gą stro​nę – za​war​czał na​gle drab z lewa. – Nie wiem, co Bar​bo​ne so​bie my​ślał, wy​cią​ga​jąc z łóż​ka tego sta​ro​wi​nę. – Mó​wi​łem, że le​d​wie się du​sza ko​ła​cze w moim sta​rym cie​le – oświad​czył lo​dziarz spo​koj​nym gło​sem. Wi​docz​nie chcąc mó​wić, prze​stał wio​sło​wać, bo opie​rał się na rę​ko​je​ściach wio​seł, cią​gnąc da​lej śród gro​bo​wej ci​szy: – Ale on sza​lał jak dia​beł, i żeby nie po​bu​dził wszyst​kich są​sia​dów, wy​sze​dłem. Rów​nie do​brze mogę umrzeć w ło​dzi, jak i w łóż​ku. Obaj sbir​ri okrzy​ka​mi obu​rze​nia po​tę​pi​li Bar​bo​na, lecz ani je​den, ani dru​gi nie się​gnę​li po wio​sła. Z bo​le​snym ję​kiem sta​rzec za​czął wio​sło​wać na nowo. Co​smo spy​tał: – Co to za ciem​ny przed​miot wi​dać mię​dzy gło​wa​mi fa​lo​chro​nów? Je​den z ła​pa​czy od​wró​cił gło​wę przyj​rzał się i po​wie​dział: – To musi być ga​le​ra. Chciał​bym, żeby po​pły​nę​ła w tę stro​nę. Po​pro​si​li​by​śmy, żeby nas wzię​ła na hol. Dru​gi z dra​bów za​uwa​żył sar​ka​stycz​nie: – Nie ma stra​chu, wszy​scy ki​ma​ją w niej prócz jed​ne​go, może, po​sta​wio​ne​go na oku. Ła​two im się żyje… Voga, vec​chio, voga. Na​gle przy​szło na myśl Co​smo​wi: gdy​by wy​pad​kiem sza​lu​pa z li​niow​ca wio​sło​wa​ła w po​bli​żu, ob​wo​łał​by ją bez wa​ha​nia, a nie​wąt​pli​wie do​wo​dzą​cy nią ofi​cer nie zo​sta​wił​by go w ręku tych ło​trów bez wy​słu​cha​nia w naj​gor​szym ra​zie tego, co ma do po​wie​dze​nia. Na nie​szczę​ście ob​ra​ny kie​ru​nek w po​przek por​tu nie zbli​żał ich do li​niow​ca. Świa​tło na noku jego be​zan​rei wy​da​wa​ło się Co​smo​wi bar​dzo da​le​kie i gdy​by nie mia​ło za tło czer​ni lądu, ro​bi​-

ło​by wra​że​nie dal​sze​go od któ​rej​kol​wiek z gwiazd i wca​le nie tak czuj​ne​go. Ode​rwał od nie​go wzrok i ospa​le prze​niósł na wody le​żą​ce przed nimi. Sbir​ro z pra​wa ziew​nął prze​cią​gle. Dało to oka​zję dru​gie​mu do sklę​cia nudy tej ca​łej spra​wy. Co​smo był zbyt​nio w opa​łach, żeby się miał nu​dzić. Wła​śnie wte​dy, roz​złosz​czo​ny od​ra​ża​ją​cym za​cho​wa​niem tych lu​dzi, da​wał ba​cze​nie na wszyst​ko. Po​nad​to zbli​żał się mo​ment uczy​nie​nia cze​goś, a wsku​tek wciąż wzra​sta​ją​ce​go na​pię​cia ner​wo​we​go nie mógł do​cze​kać się tej chwi​li. W ta​kim to sta​nie, wpa​tru​jąc się w noc, do​strzegł sza​lu​pę li​niow​ca. Ale czyż to była sza​lu​pa? – ba, coś czar​ne​go na wo​dzie, a sko​ro nie krą​ży​ła żad​na inna łódź… Była mała – ale da​le​ko i praw​do​po​dob​nie od​da​la​ła się… Nie sły​szał od​gło​sów wio​sło​wa​nia… a więc prze​sta​li na niej wio​sło​wać, trzy​ma​jąc ręce na rę​ko​je​ściach… Te​raz już nie wi​dział… aha, oto tu idzie, spró​bu​je szczę​ścia. Nie ru​sza​jąc się wca​le na​brał po​wie​trza głę​bo​ko i co sił w płu​cach wy​tchnął je, rzu​ca​jąc okrzyk: – Łódź ahoj! – Sam był zdu​mio​ny mocą swe​go gło​su. Miał wra​że​nie, że okrzyk mu​siał do​trzeć po krań​ce za​to​ki, więc po​na​wia​nie go uznał za zby​tecz​ne i za​cho​wy​wał nie​ru​cho​mość po​są​gu. Są​sia​dów swych tak prze​ra​ził, że obaj drgnę​li gwał​tow​nie, aż łódź roz​ko​ły​sa​li; oszo​ło​mie​ni wy​chy​li​li się na​przód i za​glą​da​li mu w twarz sze​ro​ko roz​war​ty​mi oczy​ma. Po chwi​li je​den z nich spy​tał z za​par​tym tchem: – Co się sta​ło, si​gno​re? – i zła​pał go za płaszcz. Co​smo usły​szał wy​raź​nie, jak dru​gi za​szep​tał do sie​bie: „To był okrzyk wo​jen​ny” – i rów​nież chwy​cił za płaszcz. Za​pin​kę płasz​cza miał od​pię​tą, więc zsu​nął się Co​smo​wi z ra​mion, a wte​dy ucze​pi​li się jego rąk. Zdu​miał Co​sma fakt, że lo​dziarz ani na chwi​lę nie za​prze​stał sła​biut​ko ro​bić wio​sła​mi. Ulżył so​bie tym krzy​kiem. Po​krze​pił się na du​chu, od​zy​sku​jąc po​czu​cie wła​snej god​no​ści, a krew ży​wiej za​krą​ży​ła mu w ży​łach, jak​by to rze​czy​wi​-

ście był okrzyk wo​jen​ny. Za​grał ło​trom na ner​wach. Gdy​by nie za​cho​wy​wa​li się zu​peł​nie nie​ru​cho​mo, trzy​ma​jąc go za ra​mio​na, wy​ni​kła​by szar​pa​ni​na, łód​ka wy​wró​ci​ła​by się z pew​no​ścią i wszy​scy zna​leź​li​by się w wo​dzie. Lecz ich uchwyt był sła​by. Nie zro​bi​li nic, tyl​ko po​chy​li​li się przed Co​smem je​den ku dru​gie​mu, sty​ka​jąc się nie​mal gło​wa​mi wpa​try​wa​li mu się w usta, z któ​rych padł tak nie​zwy​kły okrzyk. Co​smo ka​mien​nym wzro​kiem pa​trzył przed sie​bie, jak​by nie​po​mny ich eg​zy​sten​cji, i znów do​znał wra​że​nia, że wi​dzi ciem​ną pla​mę przed ło​dzią. My​ślał: „To nie złu​dze​nie. Jak​że głu​pio po​stą​pi​łem. To musi być becz​ka cu​mow​ni​cza.” Upły​nę​ło parę mi​nut, nim znów mu przy​szło do gło​wy: „Sta​ry wprost na nią wio​słu​je i wnet w nią ude​rzy.” Nie jego rze​czą było ostrze​gać i nie star​czy​ło​by cza​su, gdyż prze​wi​dzia​ne zde​rze​nie na​stą​pi​ło nie​mal mo​men​tal​nie. Źle okre​ślił dy​stans. Dzię​ki wol​ne​mu tem​pu wio​sło​wa​nia zde​rze​nie było bar​dzo sła​be, słab​sze, niż Co​smo przy​pusz​czał, że to moż​li​we, gdy się wpa​da na tak cięż​ki przed​miot jak becz​ka cu​mow​ni​cza. W grun​cie rze​czy, bar​dziej przy​po​mi​na​ło głu​chy dźwięk niź​li wstrząs. Przy​go​to​wa​ny nań Co​smo był je​dy​nym w ło​dzi, kto je po​czuł, a lo​dziarz, sta​ro​wi​na, obej​rzał się szyb​ko przez ra​mię. Nie ozwał się wca​le, nie pró​bo​wał na​wet wstać z ław​ki. Po pro​stu, jak wy​da​wa​ło: się Co​smo​wi, pu​ścił wio​sła. Sbir​ri zda​li so​bie spra​wę, że coś się sta​ło, do​pie​ro po po​wtó​rze​niu się głu​che​go od​gło​su, a Co​smo zo​rien​to​wał się, że przed​miot na wo​dzie nie był becz​ką, lecz dru​gą ło​dzią, nie​wie​le co więk​szą od ich łód​ki. Wte​dy obaj za​krzyk​nę​li i za​sko​cze​ni zwol​ni​li ucisk na ra​mio​nach więź​nia. Je​den z nich za​wo​łał ze zdu​mie​niem: – Pu​sta łódź. – Było to rze​czy​wi​ście nie​spo​dzian​ką. Co​smo wstał bez okre​ślo​ne​go za​mia​ru, a rów​no​cze​śnie z nim je​den ze sbir​ri, czy chcąc przy​trzy​mać łódź, czy też ją ode​pchnąć, bo w tym cza​sie obie ło​dzie pły​nę​ły bur​ta w bur​tę. W ciem​no​ściach ozwał się obcy głos bar​dzo gło​śno: – Czło​wiek w ka​pe​lu​szu – i jak na za​klę​cie uka​za​ły się… sto​ją​ce rzę​dem trzy po​sta​cie. Co​smo na​wet nie miał cza​su zdu​mieć się. Obie ło​dzie za​czę​ły

się moc​no bur​ta​mi obi​jać, po​czuł, że ktoś go chwy​cił za koł​nierz i jed​no ra​mię, wy​cią​gnął gwał​tem spo​mię​dzy dwóch sbir​ri mo​car​ny​mi ra​mio​na​mi, któ​re na​gle go pu​ści​ły jak mar​twy przed​miot; upadł cięż​ko na dno dru​giej ło​dzi, nie​mal za​nim nogi jego wy​do​sta​ły się z pierw​szej. Pod​czas tych bru​tal​nych prze​no​sin ka​pe​lusz spadł mu z gło​wy bez wszel​kie​go udzia​łu z jego stro​ny. Wy​stra​szo​ny we wła​ści​wym zna​cze​niu tego sło​wa nie był, ale zde​ner​wo​wa​ny, rzecz pro​sta. Nie bywa się co dzień po​ry​wa​nym w ten spo​sób bez ja​kich​kol​wiek wstęp​nych za​po​wie​dzi. Bo​le​śnie od​czu​wał to, że za​wa​dzał swo​im no​wym na​past​ni​kom. Ko​pa​li go w że​bra i tra​to​wa​li po no​gach. Sły​szał cio​sy w coś twar​de​go i wie​dział, że to ude​rze​nia po czasz​kach ludz​kich, bo, gdy cio​sy chy​bia​ły celu, od​zy​wa​ły się wrza​ski i wnet za​mie​nia​ły w jęki. Ata​ko​wa​no z de​ter​mi​na​cją, bez par​do​nu, lecz tak, aby jak naj​mniej wy​wo​łać ha​ła​su. Sły​szał tyl​ko za​da​wa​nie po​tęż​nych cio​sów i cięż​ki od​dech na​past​ni​ków. Po​tem na​stą​pił plusk, coś na kształt upad​ku bez​wład​ne​go wor​ka. „Ko​goś uto​pią” – po​my​ślał. Spiesz​nie prze​lazł na dziób lo​dzi, ucho​dząc wal​czą​cym spod nóg. Na szczę​ście dla jego że​ber były to bose nogi, co rów​nież przy​czy​ni​ło się do ci​che​go za​ła​twie​nia spra​wy. Gdy Co​smo prze​do​stał się na dziób, usiadł, a pod​ów​czas było już po wszyst​kim. W ło​dzi sta​ły rzę​dem trzy nie​wy​raź​ne po​sta​cie bez ru​chu, ni​czym pra​cow​ni​cy, któ​rzy wy​ko​na​li nie byle ja​kie za​da​nie. O jard czy dwa pły​nę​ła pu​sta, snadź, łód​ka, z któ​rej zo​stał wy​cią​gnię​ty. Wszyst​ko to mo​gło się ro​ze​grać w cią​gu ja​kiejś mi​nu​ty, lecz dla Co​sma sta​ło się bły​ska​wicz​nie. Ża​den dźwięk nie do​cho​dził z to​na​żu wzdłuż na​brze​ży ani na​wet z bry​gu i sze​be​ki, bę​dą​cych naj​da​lej. Zdol​no​ści spo​strze​gaw​cze Co​sma chwi​lo​wo ule​gły po​ra​że​niu, miał po​czu​cie, że za​le​gła osta​tecz​na ci​sza jak, na przy​kład, po wy​bu​chu miny . Wkrót​ce po​tem ozwał się po​waż​ny, choć ci​chy głos, ostrze​ga​ją​cy ogłu​szo​ny świat: – Nie waż się ha​ła​so​wać, bo wró​cę i za​bi​-

ję. – Ostrze​że​nie brzmia​ło nie​oso​bi​ście, bez​kie​run​ko​wo, bez okre​ślo​ne​go prze​zna​cze​nia. Co​smo sły​szał sło​wa wy​raź​nie, a nie na​su​wa​ły mu ob​ra​zu ja​kiej​kol​wiek isto​ty ludz​kiej. Ock​nął się wresz​cie, gdy opusz​cza​jąc rękę na nad​bur​cie, po​czuł pod nią pal​ce ludz​kie. Po​de​rwał rękę jak opa​rzo​ny i do​pie​ro po​tem spoj​rzał za bur​tę. Na wo​dzie zda​ły się spo​czy​wać bia​łe wło​sy sta​re​go ło​dzia​rza, tuż przy bur​cie. Trzy​mał się ło​dzi w mil​cze​niu, oka​zu​jąc na​wet w tej sy​tu​acji bez​wol​ną cier​pli​wość swe​go czci​god​ne​go wie​ku. Co​smo wpa​try​wał się w nie​go mil​czą​co. Od rufy ode​zwał się ktoś, tym ra​zem cał​kiem kon​kret​nie: – Za​łóż​cie wio​sła. – Tu jest w wo​dzie czło​wiek – prze​mó​wił Co​smo, dzi​wiąc się, że sły​chać jego wła​sny głos w tych fan​ta​stycz​nych oko​licz​no​ściach. Jed​nak osią​gnął za​mie​rzo​ny sku​tek, bo le​d​wie się ozwał, już mu​siał po​ma​gać bro​da​te​mu, cał​kiem so​bie nie zna​ne​mu że​gla​rzo​wi przy wcią​ga​niu star​ca przez bur​tę. Wca​le nie był cięż​ki i przy​szło​by ła​two prze​wlec go przez nad​bur​cie, gdy​by nie ko​niecz​ność ob​cho​dze​nia się z nim jak z to​piel​cem. Ani razu nie pró​bo​wał po​móc so​bie. Ktoś jesz​cze z za​ło​gi ło​dzi za​in​te​re​so​wał się tymi ma​ni​pu​la​cja​mi. – Czy nie żyje? – z rufy spy​tał ktoś po ci​chu. – Jest bar​dzo sta​ry i sła​by – wy​ja​śnił Co​smo pół​gło​sem. Ktoś za​klął dłu​go, lecz do​bro​dusz​nie, i za​koń​czył uwa​gą: – To kom​pli​ku​je spra​wę. – Ten łotr Bar​bo​ne wy​cią​gnął umie​ra​ją​ce​go – za​czął Co​smo im​pul​syw​nie. – Va bene, va bene… Wta​ra​bań go, si​gno​re, i przyjdź na rufę. Co​smo, speł​nia​jąc to po​le​ce​nie, zna​lazł się na ru​fie przy czło​wie​ku, któ​ry na po​wi​ta​nie po​ło​żył mu lek​ko rękę na ra​mie​niu z pew​ne​go ro​dza​ju de​li​kat​ną kor​dial​no​ścią. W pierw​szej chwi​li Co​smo za​nie​mó​wił z wra​że​nia, od​kryw​szy, iż był to At​ti​lio. W na​stęp​nej – uwa​żał to już za rzecz zu​peł​nie na​tu​ral​ną.

– Wy​cho​dzi na to, że nic nas nie może roz​dzie​lić – rzekł ten nie​zwy​kły czło​wiek po ci​chu. Zdjął rękę z ra​mie​nia Co​sma i po​le​cił dwóm wio​śla​rzom – Co​smo do​my​ślał się, że to byli ci dwaj, szep​cą​cy przy basz​cie – aby po​wio​sło​wa​li pod dziób bry​gu. – Mu​si​my kryć się przed cel​ni​ka​mi, – rzekł. – Mnie​mam, że zbli​ża się ga​le​ra. Nie pa​dło ani sło​wo wię​cej. Wresz​cie je​den z wio​śla​rzy uchwy​cił za łań​cuch ko​twicz​ny bry​gu i łódź przy​war​ła do przed​niej czę​ści ka​dłu​ba bry​gu. Co​smo, sły​sząc te​raz zgłu​szo​ne od​da​le​niem wio​sło​wa​nie, za​py​tał szep​tem At​ti​lia: – Szu​ka​ją was? – Je​śli cze​go szu​ka​ją – pa​dło z zim​ną krwią w od​po​wie​dzi – to owe​go bar​dzo do​no​śne​go gło​su… Co skło​ni​ło pana do rzu​ce​nia tego okrzy​ku? – Mu​sia​łem sie​dzieć ci​cho jak mysz pod mio​tłą wo​bec tych sbir​ri, ze wzglę​du na zo​sta​wio​ne mi przez was pa​pie​ry, i chcia​łem so​bie zwró​cić ho​nor. – Co​smo wy​ja​śnił swój stan du​cha z po​nu​rą za​wzię​to​ścią. Uległ złu​dze​niu, do​dał in​nym to​nem, że do​strze​ga syl​wet​kę an​giel​skiej sza​lu​py wo​jen​nej, a wów​czas nie mógł już się oprzeć po​ku​sie, aby jej nie ob​wo​łać. – Moż​li​we, że to ich za​alar​mo​wa​ło. Nic o nas nie wie​dzie​li. Mie​li​śmy szczę​ście. Wśli​znę​li​śmy się nie​po​strze​że​nie. W tym cza​sie od​gło​sy wio​sło​wa​nia sta​ły się tak gło​śne, że stra​ci​li wszel​ką ocho​tę do dal​szej roz​mo​wy. Ło​skot cięż​kich wio​seł, ob​ra​ca​ją​cych się w swych dul​kach, czy​nił wśród ci​szy noc​nej wra​że​nie ce​lo​wej nie​ugię​to​ści, a duża dwu​na​sto​wio​sło​wa ga​le​ra, pę​dzo​na pod​ry​wa​niem wio​seł w szyb​kim tem​pie, zda​wa​ła się po​su​wać nie​za​wod​nym kur​sem z głu​chym grzmo​tem. Za​ło​ga ło​dzi, ukry​tej pod dzio​bem bry​gu, z wzra​sta​ją​cym na​pię​ciem mu​sia​ła tego słu​chać, nic nie wi​dząc, a było to nie​le​d​wie nie do znie​sie​nia. Co​smo trwoż​nie za​da​wał so​bie py​ta​nie, czy zo​sta​nie schwy​ta​ny raz jesz​cze, nim ta noc nie​spo​dzia​nek prze​mi​nie, lecz nie – w ostat​niej chwi​li ga​le​ra zbo​czy​ła i

prze​szła pod rufą bry​gu, jak​by od​by​wa​jąc tyl​ko zwy​kłe okrą​że​nie por​tu. Wszy​scy w ło​dzi ode​tchnę​li peł​ną pier​sią. Jed​nak​że w chwi​lę po​tem ło​skot wio​seł ustał na​gle i lu​dzie w ło​dzi znów ska​mie​nie​li. W koń​cu At​ti​lio tchnął Co​smo​wi do ucha: – Per Dio! Zna​leź​li dru​gą łódź. Co​smo nie​mal ze wsty​dem uprzy​tom​nił so​bie, ile gor​li​wo​ści i trwo​gi prze​bi​ja w jego szep​cie. – Czy lu​dzie w niej są za​bi​ci? – Tyle wiem tyl​ko, że je​ste​śmy zgu​bie​ni, je​że​li któ​ry z tych dwóch zdo​ła prze​mó​wić – od​szep​nął At​ti​lio. – Ci sbir​ri mie​li mnie wy​dać żan​dar​mom… – roz​po​czął szep​tem Co​smo. Na​gle ło​skot wio​seł za​bęb​nił im znów w uszach. Lecz wkrót​ce wszyst​kie oba​wy roz​pro​szy​ły się, gdyż od​gło​sy wio​sło​wa​nia od​da​la​ły się ku wschod​niej stro​nie por​tu. W rze​czy​wi​sto​ści ma​ry​na​rze z ko​mo​ry cel​nej, któ​rzy wy​ru​szy​li do​ko​ła za​to​ki, gdy po​sły​sze​li na niej ja​kieś krzy​ki, na​tknę​li się ku nie​zmier​ne​mu swe​mu zdu​mie​niu na łódź. Wy​da​ła im się w pierw​szej chwi​li pu​sta, lecz nie​ba​wem od​kry​li na jej dnie dwie sku​lo​ne po​sta​cie; po​zor​nie ci lu​dzie wy​glą​da​li na mar​twych, a je​śli jesz​cze dy​sze​li, to w każ​dym ra​zie byli nie​przy​tom​ni. Naj​zu​peł​niej traf​nie do​my​ślił się At​ti​lio, że do​wód​ca ga​le​ry po​sta​no​wił nie​zwłocz​nie od​ho​lo​wać łódź na po​ste​ru​nek po​li​cji po wschod​niej stro​nie; do​szedł też do tego słusz​ne​go prze​ko​na​nia, że to dla nich je​dy​na szan​sa wy​śli​znię​cia się z por​tu, gdzie on z to​wa​rzy​sza​mi czu​li się w pu​łap​ce, go​to​wej się za​trza​snąć lada chwi​la. W naj​lep​szym ra​zie, wy​czu​wał in​tu​icyj​nie, sy​tu​acja była roz​pacz​li​wa. Co​smo rów​nież czuł to, choć bar​dziej abs​trak​cyj​nie – w cha​rak​te​rze nie​do​bro​wol​ne​go wi​dza. Trosz​czył się jed​nak o bez​pie​czeń​stwo swych to​wa​rzy​szy tak, jak​by ich znał całe ży​cie. Choć do pew​ne​go stop​nia za​tra​cił po​czu​cie swo​je​go związ​ku z nimi, miał wła​sne zda​nie o sy​tu​acji, któ​rą ko​mu​ni​ko​wał At​ti​lii szep​tem, pod​czas gdy dwaj wio​śla​rze ha​-

ro​wa​li co sił. U rum​pla At​ti​lio, ze​sztyw​nia​ły w na​pię​ciu wszyst​kich zmy​słów, słu​chał go z oczy​ma utkwio​ny​mi w ciem​ny lśnią​cy pas wody mię​dzy czar​ny​mi gło​wa​mi obu fa​lo​chro​nów. – Si​gno​re ma ra​cję – przy​znał. – Nie mie​li​by​śmy szans uciec przed ga​le​rą, gdy​by raz nas do​strze​gła. Na​sza je​dy​na szan​sa to wy​kraść się z por​tu, nim ona wró​ci na swą po​zy​cję przed fa​lo​chro​na​mi. Da​rem​nie będą się gło​wi​li nad tą za​gad​ką. Stra​cą spo​ro cza​su na ob​ga​da​nie jej z żan​dar​ma​mi. Chy​ba że ktoś ze s bir​ri przyj​dzie do sie​bie. – Tak. Ci sbir​ri… – mruk​nął Co​smo. – Cóż wię​cej od nas moż​na żą​dać? Su​mien​nie pra​co​wa​li​śmy bo​sa​ka​mi, za​pew​niam pana. Co​smo w to nie wąt​pił. Przy​kro było słu​chać, jak dru​zgo​cą​ce cio​sy spa​da​ły gę​sto na łby ło​trów, lecz te​raz na wspo​mnie​nie tego był rad. Tak samo był rad z na​wro​tu głę​bo​kiej ci​szy, gdy ło​skot wio​słu​ją​cej ga​le​ry za​marł w od​da​li. Pod​nio​sło to Co​sma na du​chu, póki rap​tem nie przy​szło mu do gło​wy, że nig​dy roz​gwież​dżo​ne nie​bo nie było tak lśnią​ce ani noc tak bez​chmur​na, ani port taki ogrom​ny. Czuł, że nie może tra​cić ani mi​nu​ty. Po​rwał się i za​czął jak sza​le​niec ścią​gać płaszcz. At​ti​lio za​wo​łał z prze​ra​że​niem: – Za​trzy​maj się! Nie rób tego! – Bo miał on wra​że​nie, że An​glik zde​cy​do​wał rzu​cić się wpław do brze​gu. Ale Co​smo od​mruk​nął: – Mu​szę przy​ło​żyć ręki – lek​ko prze​szedł ku przo​do​wi, wy​mi​ja​jąc wio​śla​rzy, i za​czął po omac​ku szu​kać pod ław​ka​mi za​pa​so​we​go wio​sła. Nim je zna​lazł, na​tra​fił ręką na bosą sto​pę. To mu przy​po​mnia​ło o ist​nie​niu wie​ko​we​go lo​dzia​rza. Ten bie​dak, nie bio​rąc udzia​łu w bój​ce, wy​padł za bur​tę z sa​mej sła​bo​ści i dłu​go mókł w zim​nej wo​dzie. Le​żał sku​lo​ny w dzio​bie ło​dzi i dy​go​tał gwał​tow​nie na psią mo​dłę. W pierw​szej chwi​li Co​smo stra​pił się na myśl, że sta​rzec sta​no​wi do​dat​ko​wy ba​last w ło​dzi. Nie po​tra​fił my​śleć o ni​czym

in​nym tyl​ko o ga​le​rze ko​mo​ry cel​nej. Wy​obra​żał ją so​bie dłu​gą, smu​kłą, pru​ją​cą szkli​ste wody jak żywa isto​ta, gdy tym​cza​sem nie​zdar​ne ko​ry​to, w któ​rym tkwił, to rzecz mar​twa, z któ​rą trze​ba się bo​ry​kać i wy​wal​czać jej dro​gę siłą cal po calu. Za​ci​snął zęby i ro​bił wio​słem upar​cie, jak​by prze​ści​gnię​to go na re​ga​tach, nie od​wró​cił gło​wy ani razu. Na​gle zdał so​bie spra​wę, że ko​niec sta​re​go mola prze​śli​zgu​je się obok nich i że At​ti​lio, miast da​lej trzy​mać ten kurs, skrę​ca i po ze​wnętrz​nej stro​nie fa​lo​chro​nu zmie​rza do brze​gu. Nie​ba​wem na jego roz​kaz wio​sła wcią​gnię​to, a za​trzy​ma​na łódź ko​ły​sa​ła się na pły​ciź​ni śród gła​zów, roz​sia​nych wzdłuż mola. Lu​dzie sa​pa​li gło​śno ze zmę​cze​nia. Nie czuć było ani tchnie​nia wia​tru w chłod​nym po​wie​trzu. Co​smo wró​cił na rufę, wło​żył płaszcz i przy​siadł się do At​ti​lia. Wi​docz​nie At​ti​lio, ste​ru​jąc jed​ną ręką, dru​gą zdo​łał prze​szu​kać kie​sze​nie płasz​cza Co​sma, bo pierw​sze jego peł​ne nie​po​ko​ju sło​wa wy​mó​wio​ne były szep​tem: – Si​gno​re, gdzie są te pa​pie​ry? Co​smo zu​peł​nie za​po​mniał o nich. Do​znał sil​ne​go wstrzą​su. – Pa​pie​ry – za​wo​łał nie​pew​nie. – W moim ka​pe​lu​szu. – Tak, wło​ży​łem je tam. Pan mia​łeś go na gło​wie w ło​dzi. Po​zna​łem po nim pana. – Na​tu​ral​nie, że mia​łem. Gdzież on jest? – Bóg ra​czy wie​dzieć – rzekł At​ti​lio z go​ry​czą. – Py​ta​łem pana o pa​pie​ry. – Ja do​pie​ro od​kry​łem, że pa​kiet był w moim ka​pe​lu​szu po wło​że​niu go na gło​wę – za​pro​te​sto​wał Co​smo. – Już sta​ło nade mną czte​rech sbir​ri. – Czyż to moż​li​we? – za​wo​łał At​ti​lio bar​dzo zni​żo​nym gło​sem. – Póź​niej cały czas mie​li mnie na oku. Gdy w naj​więk​szej kon​ster​na​cji wy​mie​nia​li te zda​nia, naj​bli​żej sie​dzą​cy nich że​glarz ukląkł na​gie i za​czął pra​co​wi​cie grze​bać pod ław​ka​mi. Po​sły​szał on sło​wo „ka​pe​lusz” i przy​po​mniał so​bie, że pod​czas wal​ki ze sbir​ri na​stą​pił

na ja​kiś okrą​gły przed​miot, któ​ry mu się roz​le​ciał pod nogą. Po​da​jąc Co​smo​wi jed​ną ręką ron​do, a dru​gą głów​kę ka​pe​lu​sza pro​sił si​gno​re o wy​ba​cze​nie i za​pew​nił, że sta​ło się to z ko​niecz​no​ści. Ka​pe​lusz był spłasz​czo​ny jak pu​sty wo​rek, lecz Co​smo po​chwy​cił go łap​czy​wie i wnet z wiel​ką ulgą prze​ko​nał się, że . wciąż za​wie​ra pa​kiet pa​pie​rów. At​ti​lio po​rwał go z ner​wo​wym śmie​chem. Wzru​sze​nie, oka​za​ne przez „ ta​kie​go czło​wie​ka, ude​rzy​ło Co​sma i za​ję​ło jego my​śli przez parę chwil mil​cze​nia, za​nim At​ti​lio oznaj​mił: – Oto i ona. Obej​rzaw​szy się ku od​mor​skiej stro​nie, Co​smo uj​rzał na czar​nej lśnią​cej wo​dzie, ni​czym dla gwiazd wy​po​le​ro​wa​nym zwier​cia​dle, męt​ną wy​pu​kłość, przy​po​mi​na​ją​cą wy​ła​nia​ją​cy się z mo​rza szczyt ska​ły, i przy​szło mu do gło​wy, że w wy​ści​gu zdo​by​li tyl​ko małą prze​wa​gę. W li​czo​ne mi​nu​ty po ło​dzi ga​le​ra do​tar​ła mię​dzy gło​wy fa​lo​chro​nów. Po​wra​ca​jąc na daw​ną po​zy​cję do​wód​ca ga​le​ry po​su​nął się na ja​kie pięć​dzie​siąt jar​dów za kra​niec sta​re​go mola i na​ka​zał swym pod​ko​mend​nym zło​żyć wio​sła. Roz​wią​za​nie za​gad​ki po​zo​sta​wił po​li​cji. To nie do nie​go na​le​ża​ło; nic nie wie​dząc o ist​nie​niu jesz​cze jed​nej ło​dzi za awan​por​tem, nie wpadł na myśl wy​pa​try​wa​nia wzdłuż brze​gów. Cza​ją​ca się przy sa​mym brze​gu łódź At​ti​lia była nie​wi​docz​na z od​mor​skiej stro​ny. Dy​stans mię​dzy jed​nost​ka​mi pły​wa​ją​cy​mi był na tyle duży, że gło​śny stu​kot skła​da​nia wie​lu wio​seł na sło​wo ko​men​dy do​szedł uszu Co​sma tyl​ko jako sła​by, ta​jem​ni​czy od​głos. Ostat​ni, jaki miał sły​szeć przez dłu​gi czas. Pod​dał się uro​ko​wi słod​kiej, prze​moż​nej ci​szy po​wie​trza, mo​rza i gwiazd, spo​wi​ja​ją​cej na​mięt​ne po​czy​na​nia i ta​jem​ne oba​wy ludz​kie, roz​gry​wa​ją​ce się na ciem​nej zie​mi. Pod​czas każ​dej z chwi​lo​wych przerw w jego dłu​giej i fan​ta​stycz​nej przy​go​dzie po​wra​ca​ła ci​sza, peł​na nie​po​rów​na​ne​go cza​ru i wspa​nia​łe​go spo​ko​ju, ni​czym po​tę​ga wiel​kiej i nie​zgłę​bio​nej mi​ło​ści, któ​ra tkli​wo​ścią swo​ją, jak sa​kral​nym za​klę​ciem, zma​zu​je wszel​kie prze​ja​skra​wie​nia i gwał​ty żądz.

Co​smo w roz​ma​rze​niu pu​ścił wo​dze swym my​ślom, jak się to dzie​je na po​gra​ni​czu snu. Ock​nął się z lek​kim drgnie​niem, pod​no​sząc oczy na krą​głą basz​tę, któ​rej ma​syw ma​ja​czył nad samą wodą. Był oto przy niej z po​wro​tem, opi​saw​szy krąg w ry​zy​kow​nej wę​drów​ce i nie wie​dząc, co go na​stęp​nie cze​ka. Wszy​scy mil​cze​li. Dwaj lu​dzie na ław​kach z za​ło​żo​ny​mi rę​ka​mi i gło​wa​mi spusz​czo​ny​mi na pier​si, At​ti​lio, sie​dzą​cy na ru​fie i nie​ru​cho​mo trzy​ma​ją​cy pod​nie​sio​ną gło​wę z sze​ro​ko otwar​ty​mi oczy​ma jak uoso​bie​nie czuj​no​ści. Pu​stać wod​na zda​wa​ła się roz​cią​gać od brze​gów Ita​lii do sa​mych krań​ców wszech​świa​ta, nie dźwi​ga​jąc nic na so​bie prócz czar​nej plam​ki ga​le​ry, tak nie​ru​cho​mej jak wierz​cho​łek ska​ły. „Nie mo​że​my tu tkwić do świ​tu” – my​ślał Co​smo. Tą samą my​ślą miał za​prząt​nię​tą gło​wę At​ti​lio. W wy​ści​gu z ga​le​rą jego łódź zwy​cię​ży​ła, ale mo​gło być od​wrot​nie. Gdy​by Co​smo nie za​ofia​ro​wał się do trze​cie​go wio​sła, to bar​dzo praw​do​po​dob​ne, że zrów​na​li​by się, a to na​tu​ral​nie zna​czy​ło to samo co zła​pa​nie. Rze​czy tak się mia​ły, że At​ti​lio unik​nął o mały włos wy​kry​cia dzię​ki okrą​że​niu z bli​ska fa​lo​chro​nu, za​miast trzy​ma​nia się kur​su na peł​ne mo​rze. Do​ko​na​nie tego było ry​zy​kow​ne, sko​ro na​ra​ził po​wo​dze​nie swej uciecz​ki; chcąc od​zy​skać Co​sma, nic mu nie po​zo​sta​wa​ło prócz wy​bo​ru mię​dzy kar​ko​łom​ny​mi przed​się​wzię​cia​mi. At​ti​lio przy​szedł na świat w ma​lut​kim bia​łym mia​stecz​ku na wschod​nim brze​gu Za​to​ki Ge​nu​eń​skiej. Po​cho​dził z ro​dzi​ny drob​nych rol​ni​ków i ry​ba​ków. Na​zy​wał się Pie​schi, z któ​re​go to rodu po​cho​dził zna​ny spi​sko​wiec prze​ciw wła​dzy Do​riów i w okre​sie re​pu​bli​ki. O tym fak​cie At​ti​lio usły​szał do​pie​ro ostat​nio – od Can​te​luc​cie​go – i z pew​ną sa​tys​fak​cją. We wcze​snej mło​do​ści, któ​rą spę​dził na po​łu​dnio​wo​ame​ry​kań​skim wy​brze​żu, na​słu​chał się wy​wro​to​wych dys​put i oswo​ił z ideą re​wol​ty jako pod​kre​śle​niem praw god​no​ści mę​skiej i du​cho​wym ce​lem ży​cia . Po​wró​cił w ro​dzin​ne stro​ny mniej wię​cej pół roku

temu i na wi​dok po​sta​rza​łych twa​rzy wśród krew​nych w nie​zmie​nio​nym oto​cze​niu uro​ił so​bie, że to jego wła​sne ży​cie było bar​dzo dłu​gie, choć miał za​le​d​wie koło trzy​dziest​ki. Bę​dąc spo​krew​nio​ny z Can​te​luc​cim wkrót​ce na​wią​zał kon​tak​ty z po​śled​niej​szy​mi człon​ka​mi taj​nych sto​wa​rzy​szeń, po​zo​sta​łych z epo​ki re​wo​lu​cyj​nej, obu​dzo​nych upad​kiem Ce​sar​stwa i na​tchnio​nych szczyt​ny​mi ide​ała​mi, nie​na​wi​ścią do au​striac​kich na​jeźdź​ców, przy​wra​ca​ją​cych ty​ra​nię daw​nych prze​są​dów re​li​gij​nych i ucisk warstw uprzy​wi​le​jo​wa​nych. Tak jak i ugrzecz​nio​ny ho​te​larz wie​rzył w ab​so​lut​ną rów​ność wszyst​kich lu​dzi. Sza​no​wał wszyst​kie re​li​gie, lecz po​gar​dzał księż​mi, orę​dow​ni​ka​mi nie​wo​li, i nie wi​dział nic dzi​wacz​ne​go w utwo​rze​niu ce​sar​stwa wło​skie​go (o któ​rym pierw​szy na​po​mknął mu po​pę​dli​wy sta​ry ła​tacz obu​wia, wuj Cec​chi​ny), sko​ro mie​li na po​do​rę​dziu wiel​kie​go czło​wie​ka – wiel​kie​go ce​sa​rza do po​sta​wie​nia na cze​le. Za​da​niem pierw​szo​rzęd​nej wagi było uchro​nić go przed za​ma​cha​mi ze stro​ny wszyst​kich tych kró​lów i ksią​żąt, za​ję​tych obec​nie w Wied​niu na​sta​wa​niem na jego ży​cie, aż do chwi​li, gdy wy​bi​je go​dzi​na czy​nu. Nie​ła​twe to za​da​nie, bo w świe​cie, ob​cym lu​do​wi, ro​iło się od jego wro​gów. At​ti​lio, sie​dzą​cy nie​ru​cho​mo i w mil​cze​niu przy Co​smie, nie wy​rzu​cał so​bie, że po​szedł wie​czo​rem po​że​gnać się z Cec​chi​ną. Ko​bie​ta sama była za​sko​czo​na jego przy​by​ciem, bo już po​że​gna​li się,po po​łu​dniu. Ale ro​mans z nią trwał od nie​ca​łych dwóch mie​się​cy i nie za​spo​ka​jał go śpiesz​ny mil​czą​cy po​ca​łu​nek, wy​kra​dzio​ny za wpó​ło​twar​ty​mi drzwia​mi, mię​dzy kuch​nią Can​te​luc​cie​go z po​pi​ja​ją​cy​mi u dłu​gie​go sto​łu licz​ny​mi klien​ta​mi a po​krę​co​ną sta​ru​chą prze​wra​ca​ją​cą coś ha​ła​śli​wie w skła​dzi​ku u koń​ca ciem​ne​go ko​ry​ta​rza. Cec​chi​na na​tu​ral​nie wy​rzu​ca​ła mu, że przy​szedł, ale nie bar​dzo. Obo​je nie prze​czu​wa​li, by za​gra​ża​ło to ja​kim​kol​wiek nie​biez​pie​czeń​stwem. Po​tem, wprost z jej ra​mion, wpadł w tę za​sadz​kę. Przy​tom​ność umy​słu i zwin​ność dały mu prze​wa​gę nad szaj​ką głu​pie​go Bar​bo​na. Do​pie​ro gdy im się wy​-

mknął, w la​bi​ryn​cie ma​łych ogród​ków na ty​łach do​mów miał czas, le​żąc za mur​kiem, za​sta​no​wić się nad tą nie​spo​dzie​wa​ną bie​dą. Wie​dział, że ści​ga​ją​ce go dra​by na​le​ża​ły do po​li​cji, po​nie​waż wzy​wa​li gło​śno żoł​nie​rzy na po​moc, przy​szedł jed​nak do wnio​sku, że za​wdzię​czał tę nie​spo​dzian​kę ja​kie​muś za​zdro​sne​mu wiel​bi​cie​lo​wi Cec​chi​ny. W tych cza​sach za​mę​tu bar​dzo ła​two było ja​kie​muś pod​łe​mu ło​tro​wi wy​dać ko​goś po​li​cji. Mógł to uczy​nić na​wet któ​ryś z wta​jem​ni​czo​nych przy​ja​ciół Can​te​luc​cie​go. Miał w po​dej​rze​niu zwłasz​cza drob​nych urzęd​nicz​ków sto​łu​ją​cych się u Can​te​luc​cie​go, a już szcze​gól​nie cien​kie​go pi​sar​czy​ka ze spi​cza​stym jak szczur no​sem, któ​ry wcho​dził i wy​cho​dził z izby ku​rie​rów, je​dy​nie, jak przy​pusz​czał At​ti​lio, w celu ro​bie​nia słod​kich oczu do Cec​chi​ny. Tyl​ko zbieg oko​licz​no​ści spra​wił, że za​sadz​kę za​sta​wi​li nań tego wła​śnie wie​czo​ru, wy​zna​czo​ne​go na jego od​jazd. W grun​cie rze​czy był w nie​bez​pie​czeń​stwie z po​wo​du pa​pie​rów, któ​re miał przy so​bie, lecz ze stra​chu, by jego przy​ja​cie​le przy basz​cie nie po​zo​sta​wi​li go wła​sne​mu lo​so​wi, opu​ścił kry​jów​kę za wcze​śnie. Żoł​nie​rze ode​szli, jed​nak sbir​ri szpe​ra​li, choć bez prze​ko​na​nia, w ciem​nych ką​tach i do​strze​gli go. Po​wtór​nie ura​to​wał się szyb​ką uciecz​ką. Na krót​ko. Czuł, że jego sy​tu​acja sta​je się roz​pacz​li​wa. Nie wa​żył się na po​rzu​ce​nie pa​pie​rów. Od​kry​cie Co​sma, sie​dzą​ce​go wśród gła​zów, uznał At​ti​lio za wy​pa​dek tak nad​zwy​czaj​ny, ma​ją​cy sam przez się taką wy​mo​wę, że wy​wo​łał prze​wrót w re​ali​stycz​nym jego świa​to​po​glą​dzie ni​czym cud ja​kiś. Wzbu​dził w nim za​bo​bon​ny lęk, za​ufa​nie i żywą sym​pa​tię wzglę​dem cu​dow​nej oso​by, któ​rą los po​sta​wił na jego dro​dze. Dep​ta​no mu po pię​tach, nie było cza​su na wy​ja​śnie​nia. I nie były one po​trzeb​ne. Nie​zwłocz​nie, gdy tyl​ko po​czuł się bez​piecz​ny w ło​dzi, At​ti​lio po​ża​ło​wał, że roz​stał się z pa​pie​ra​mi. Dal​sze wy​ko​ny​wa​nie po​wie​rzo​nej mi​sji by​ło​by bez​ce​lo​we, bez tych do​ku​men​tów, któ​re mu wrę​czył Can​te​luc​ci, dzia​ła​ją​cy z ra​mie​nia władz wyż​szych.

Su​szył so​bie gło​wę, co mo​gło się przy​tra​fić Co​smo​wi. Czy ła​pa​cze za​aresz​to​wa​li go na pod​sta​wie po​dej​rzeń? Mało to było praw​do​po​dob​ne i w naj​gor​szym ra​zie mo​gło po​cią​gnąć za sobą tyl​ko krót​ko​trwa​łe przy​trzy​ma​nie. Z pew​no​ścią nie po​wa​ży​li​by się go zre​wi​do​wać. Ale na​wet gdy​by pa​kiet zna​leź​li, Co​smo mógł oznaj​mić, że to jego pry​wat​na wła​sność i za​pro​te​sto​wać prze​ciw otwie​ra​niu ko​per​ty. Wie​rzył bez za​strze​żeń w lo​jal​ność Co​sma, a co wię​cej w dar mło​de​go An​gli​ka po​sta​wie​nia na swo​im. Miał taki spo​sób by​cia i twarz od​po​wied​nią. Twarz i po​sta​wę czło​wie​ka, przy​no​szą​ce szczę​ście z nim sprzy​mie​rzo​nym. Ga​le​ra znaj​do​wa​ła się wła​śnie na prze​ciw​nym koń​cu swe​go szla​ku, więc przed At​ti​lio le​ża​ła dro​ga wol​na, mógł się wśli​znąć do por​tu. Spo​kój na ca​łym ob​sza​rze por​tu po​bu​dzał jego wro​dzo​ną zu​chwa​łość. Po​czął wio​sło​wać ku wschod​niej stro​nie, gdzie bli​sko na​brze​ża był po​ste​ru​nek żan​dar​me​rii. Tam było cał​kiem spo​koj​nie. Ka​zał swym lu​dziom zło​żyć wio​sła w cie​niu za​ko​twi​czo​nych stat​ków i cze​kał. Na brze​gu i na wo​dach pa​no​wał sen, ka​mien​ny sen. At​ti​lio skła​niał się ku my​śli, że nie mo​gli zna​leźć Co​sma. Je​śli tak było, to po​wi​nien w tym cza​sie do​cho​dzić do ho​te​lu Can​te​luc​cie​go. Zde​cy​do​wał się tedy przy​bić do jed​ne​go z opusz​czo​nych stat​ków ka​bo​taż​ni​czych, ucu​mo​wa​nych do na​brze​ża, do​cze​kać na nim rana, a po​tem sam udać się do ho​te​lu, gdzie mógł po​zo​sta​wać w ukry​ciu aż do zor​ga​ni​zo​wa​nia no​wej wy​pra​wy. Po​wie​dział swym że​gla​rzom, by z wol​na wio​sło​wa​li do naj​ciem​niej​szej czę​ści na​brze​ża. A po​tem usły​szał do​no​śny okrzyk Co​sma. Był nim wy​trą​co​ny z rów​no​wa​gi nie​mal tak samo jak i sbir​ri w łód​ce. Ten prze​ry​wa​ją​cy głę​bo​ką ci​szę głos zdał się dość moc​ny, żeby roz​bu​dzić śpią​ce mia​sto, strą​cić w dół zbo​czy ka​mie​nie. I rów​no​cze​śnie przy​szło mu na myśl: „Co za szczę​ście!” Szczę​ście, ce​chu​ją​ce zdu​mie​wa​ją​ce zu​chwal​stwo An​gli​ka, bo czyż komu in​ne​mu strze​li​ło​by coś po​dob​ne​go do gło​wy? Ka​zał wio​śla​rzom ci​cho zło​żyć wio​sła i wziąć się za bo​sa​ki. Na te przy​go​to​wa​nia mie​li czas, dzię​ki

nad​zwy​czaj po​wol​ne​mu wio​sło​wa​niu sta​re​go lo​dzia​rza. Szep​tem wy​dał po​le​ce​nie: – Mamy wy​cią​gnąć z ło​dzi ob​ce​go si​gno​re. Inni w ło​dzi będą to sbir​ri. Łup​cie ich moc​no. – Przed sa​mym zej​ściem się ło​dzi roz​po​znał Co​sma, bo ten stał. Wte​dy to wy​po​wie​dział sło​wa, usły​sza​ne przez Co​sma: „Czło​wiek w ka​pe​lu​szu.” At​ti​lio przy​pi​sy​wał to wszyst​ko szczę​ściu słu​żą​ce​mu lu​dziom, ma​ją​cym do czy​nie​nia z An​gli​kiem. Na​wet samą nie​po​strze​żo​ną uciecz​kę z por​tu przy​pi​sy​wał nie do​dat​ko​we​mu wio​słu w ręku Co​sma, lecz wła​ści​wo​ściom jego oso​by. Wciąż sie​dząc jak ska​mie​nia​ły, prze​rwał mil​cze​nie, wy​mó​wiw​szy wy​raź​nie, lecz z re​zer​wą: „Si​gno​re.” Co​smo był rad, że się do​wie​dział, jak to się wszyst​ko sta​ło, nim na​stą​pi mo​ment roz​sta​nia. Ale nie prze​mó​wi​ła do nie​go teo​ria szczę​ścia, do​pa​so​wa​na do fak​tów. Co​smo po​wie​dział, że gdy​by At​ti​lio wca​le po nie​go nie przy​był, to już po​su​nął​by się znacz​nie na dro​dze swych ta​jem​ni​czych mi​sji, a tym​cza​sem co zy​skał? Oto zna​lazł się tyl​ko w no​wej pu​łap​ce. W od​po​wie​dzi usły​szał tyl​ko po​mruk: – Si, ale to nie by​ło​by to samo. Si​gno​re, czyż nie dziw​ne, że zo​sta​li​śmy ku so​bie przy​cią​gnię​ci od pierw​szej chwi​li, gdy stą​pi​łeś na zie​mię ge​nu​eń​ską? – Nie in​a​czej – rzekł Co​smo z em​fa​zą, któ​ra ośmie​li​ła At​ti​lia do dys​ku​sji, choć wy​po​wia​dał się z mniej​szą już pew​no​ścią sie​bie. – Nie​któ​rzy lu​dzie daw​niej wie​rzy​li, że spo​tka​nia i roz​sta​nia mają coś wspól​ne​go z gwiaz​da​mi, z ich po​ło​że​niem i że nie​któ​rzy, choć może nie wszy​scy, mają gwiaz​dę im prze​zna​czo​ną. – Moż​li​we – od​rzekł Co​smo przy​ci​szo​nym gło​sem. – Ale są​dzę, iż jest czło​wiek więk​szy ode mnie lub od pana, któ​ry wie​rzy, że ma swą wła​sną gwiaz​dę. – Może Na​po​le​on. – Tak sły​sza​łem – rzekł Co​smo i my​ślał: „Oto mamy, gdzie dwóch się zbie​ra, tam on trze​ci, nie moż​na go się po​zbyć.”

– Cie​ka​wym, gdzie ona – po​wie​dział do sie​bie At​ti​lio, pod​no​sząc gło​wę ku nie​bu. – Albo pań​ska i moja – do​dał ci​cho. – Mu​szą być te​raz bar​dzo bli​sko jed​na dru​giej. Co​smo z roz​tar​gnie​niem ga​wę​dził na za​bo​bon​ny te​mat ze wzglę​du na ży​wio​ną skry​cie do swe​go roz​mów​cy sym​pa​tię. – Tak, wy​glą​da na to, że na​szym gwiaz​dom prze​zna​czo​ne zo​sta​ło, aby się ze​szły. – Nie, ja mam na my​śli wszyst​kie trzy. – Czyż​by? W ta​kim ra​zie mu​sisz pan wie​dzieć wię​cej ode mnie. Choć, praw​dę po​wie​dziaw​szy, nie jest on zbyt da​le​ko od tego miej​sca, gdzie sie​dzi​my. Ale czy nie są​dzisz, mój przy​ja​cie​lu, iż by​wa​ją męż​czyź​ni i ko​bie​ty, któ​rych ich gwiaz​dy ska​zu​ją na taką sa​mot​ność, że nikt się do nich zbli​żyć nie może? – Czy to ozna​cza: po​nie​waż są wiel​cy? – Po​nie​waż są nie​po​rów​na​ni – rzekł Co​smo po krót​kiej chwi​li, pod​czas któ​rej At​ti​lio zda​wał się na​my​ślać. – Po​do​ba mi się to, coś pan rzekł – w koń​cu ozwał się At​ti​lio. – Gwiaz​dy mogą być sa​mot​ne. Po​patrz, ja​kie są spo​koj​ne. Ale lu​dzie są bar​dziej na po​do​bień​stwo okrę​tów, któ​re na​gle na​tra​fia​ją je​den na dru​gi bez uprze​dze​nia. A jed​nak okrę​ty tak​że wio​dą gwiaz​dy. Nie mogę się na​dzi​wić na​sze​mu spo​tka​niu dzi​siej​szej nocy. – Gdy​byś pan nie zmi​trę​żył przy po​że​gna​niu, nie spo​tka​li​by​śmy się – rzekł Co​smo, pa​trząc na dwóch lu​dzi, drze​mią​cych na ław​kach, tych sa​mych, co szep​ta​li przy basz​cie. Zu​peł​nie in​a​czej ich so​bie wy​obra​żał. At​ti​lio dłuż​szy czas bacz​nie przy​glą​dał się An​gli​ko​wi. Miał wra​że​nie, że wi​dzi uśmiech na jego ustach. Zdzi​wie​nie, że on wszyst​ko wie, od​ję​ło mu ocho​tę do od​po​wie​dzi. Wo​lał nie py​tać, choć nie po​tra​fił się do​my​ślić, gdyż by​wa​ją pew​ne​go ro​dza​ju rze​czy oczy​wi​ste, nie​uchwyt​ne dla wszel​kich do​cie​-

kań. – Pan może i ma słusz​ność – rzekł. – To po raz pierw​szy w ży​ciu tak trud​no było mi się po​że​gnać. Za​czy​nam po​dej​rze​wać – szep​tał da​lej – że są lu​dzie, któ​rych le​piej by​ło​by nie znać. Są ko​bie​ty… – Tak – ozwał się Co​smo bar​dzo ci​cho, jak​by nie​świa​dom tego, co mówi. – Wi​dzia​łem was twarz przy twa​rzy. At​ti​lio nie​znacz​nie od​su​nął się od Co​sma, a po​tem ku nie​mu po​chy​lił. – Pan wi​dzia​łeś… – po​wie​dział po​wo​li i urwał. My​ślał o czymś, co sta​ło się za​le​d​wie dwie go​dzi​ny temu. – Niech tam – rzekł z zim​ną krwią – pan wiesz wszyst​ko, wi​dzisz wszyst​ko, co się dzie​je. Czy pan wiesz, co nam się obu przy​tra​fi? – To bar​dzo praw​do​po​dob​ne, że roz​staw​szy się, nig​dy się wię​cej nie zo​ba​czy​my – od​po​wie​dział Co​smo, opie​ra​jąc łok​cie na ko​la​nach i gło​wę uj​mu​jąc w dło​nie. Nie wy​glą​dał na czło​wie​ka go​tu​ją​ce​go się do zej​ścia na brzeg. Nic fi​zycz​nie nie sta​ło na prze​szko​dzie, aby wy​lą​do​wał. O nie​ca​łe sześć​dzie​siąt jar​dów była pod​sta​wa basz​ty z wą​skim pa​skiem grun​tu, do któ​re​go moż​na było do​trzeć w ło​dzi, a to wszyst​ko to​nę​ło we wła​snym cie​niu, pod wy​so​kim zrę​bem fa​lo​chro​nu i ma​sy​wem basz​ty, czy​nią​cy​mi zwier​cia​dło wody ciem​nym w tym za​kąt​ku po​brze​ża. A po​nad​to wody, na któ​rej łódź pły​wa​ła, były tak płyt​kie, że Co​smo w bród mógł​by się prze​do​stać na brzeg z ło​dzi, za​mo​czyw​szy się nie​wie​le wy​żej ko​lan, gdy​by At​ti​lio od​mó​wił wy​su​nię​cia się z cie​nia skał. Zresz​tą At​ti​lio nie opo​no​wał​by praw​do​po​dob​nie. Nie na tym po​le​ga​ła trud​ność. At​ti​lio mu​siał gło​wić się nad tym sa​mym, bo za​py​tał Co​sma, czy sbir​ri wie​dzie​li, gdzie miesz​ka. Co​smo po dłuż​szym na​my​śle za​prze​czył: był pe​wien, że nie wie​dzą. Sbir​ri nie za​da​wa​li mu py​tań. Nie zdra​dza​li, rzekł, ja​kie​go​kol​wiek szcze​gól​ne​go za​in​te​re​so​wa​nia, kim był. – Ale cze​mu py​ta​cie?

– Nie wie pan? – rzekł At​ti​lio z na poły uda​nym zdzi​wie​niem. – Z pół tu​zi​na ich mo​gło​by cza​ić się w są​siedz​twie na wy​pa​dek, gdy​byś pan wró​cił, a nie masz in​ne​go miej​sca, gdzie mógł​byś się udać. – Nie, nie mam – od​parł Co​smo ta​kim to​nem, jak​by tego ża​ło​wał. My​ślał jed​nak, że nie​któ​rzy z nich mo​gli się znaj​do​wać mię​dzy por​tem i mia​stem; do​dał, że on znał jed​ną tyl​ko dro​gę, i to nie bar​dzo do​brze. Fakt fak​tem, że nie​bez​pie​czeń​stwo było zu​peł​nie uro​jo​ne, gdyż po​zo​sta​ją​cy na żoł​dzie po​li​cji za ro​bo​ty tego ro​dza​ju Bar​bo​ne nie był dość po​my​sło​wy, żeby ro​bić co​kol​wiek bez roz​ka​zu, a po ode​sła​niu swe​go więź​nia żan​dar​mom, resz​tę im po​zo​sta​wił do za​ła​twie​nia i po​szedł spać do domu, jego zaś mło​dy ako​li​ta za​jął się wła​sny​mi spra​wa​mi. Dwaj inni sbir​ri po​trze​bo​wa​li le​kar​skiej po​mo​cy, a zwłasz​cza je​den, fa​tal​nym cio​sem w skroń nie​mal po​zba​wio​ny ży​cia. Wszyst​ko, co dru​gi sbir​ro mógł po​wie​dzieć sła​bym gło​sem, spro​wa​dza​ło się do męt​nej re​la​cji, iż było ich czte​rech w ło​dzi, ule​gli na​pa​ści przez nie​zna​ną mor​der​czą ban​dę i, we​dług nie​go, dwaj inni, wię​zień i lo​dziarz, zo​sta​li za​bi​ci i praw​do​po​dob​nie spo​czy​wa​ją na dnie przy​sta​ni. Nic wię​cej bry​ga​dier żan​dar​me​rii nie zdo​łał z nie​go wy​do​być, nie ma​jąc zaś naj​lżej​sze​go po​ję​cia o ca​łej spra​wie, po​sta​no​wił zło​żyć ra​port swym wła​dzom prze​ło​żo​nym z rana. Tyle tyl​ko zro​bił, że ob​szedł miej​sca, gdzie ło​dzie trzy​ma​no na łań​cu​chach; do​zór nad nimi na​le​żał do nie​go. Po​li​czył je. Ani jed​nej nie bra​ko​wa​ło. Nie gro​zi​ła mu od​po​wie​dzial​ność. Prze​to nic nie prze​szka​dza​ło Co​smo​wi w pój​ściu do ho​te​lu Can​te​luc​cie​go prócz jego wła​snej od​ra​zy. By​ła​by w tym dziw​na ule​głość, brak zde​cy​do​wa​nia, coś po​ni​ża​ją​ce​go nie​omal. Wy​obra​ził so​bie, jak się prze​kra​da za tym ohyd​nym od​wa​chem, boi każ​de​go cie​nia, peł​za pod ko​lum​na​dą, błą​ka w tych okrop​nych roz​pa​dli​nach uli​czek mię​dzy pa​ła​ca​mi, w cią​głym stra​chu, że wpad​nie w łapy tym pod​łym ło​trom, że za​wlo​ką go na ja​kiś po​ste​ru​nek po​li​cji i tam bez ka​pe​lu​sza na gło​wie bę​dzie się głu​pio wy​łgi​wał; a po co to

wszyst​ko? Wy​łącz​nie, aby po​wró​cić do tego wstręt​ne​go sy​pial​ne​go po​ko​ju. Jed​nak​że bę​dzie mu​siał to znieść. – Szko​da, że pan nie zna mia​sta – ozwał się znów ostroż​nie At​ti​lio – bo wska​zał​bym mu schro​nie​nie do rana, skąd mógł​by pan za​wia​do​mić swe​go słu​żą​ce​go. Nie tra​fił​byś jed​nak sam. A to szko​da. Za​pew​niam wa​szą eks​ce​len​cję, że ona jest na​praw​dę do​brą ko​bie​tą. Mieć taką pew​ną kry​jów​kę to do​bra rzecz. Nig​dy się nie wie, co komu się przy​da, a to god​na za​ufa​nia isto​ta. Ca​łym ser​cem od​da​na spra​wie Włoch, a przy tym i giar​di​nie​ra. Cóż wię​cej mógł​bym rzec? Co​smo po​my​ślał mgli​ście, że dziew​czy​na, któ​rą wi​dział w kuch​ni, nie wy​glą​da​ła na ogrod​nicz​kę, cho​ciaż, rzecz pro​sta, je​śli At​ti​lio ro​man​so​wał, to na​tu​ral​nie z ko​bie​tą z ta​kie​go śro​do​wi​ska. Przy​szło mu jed​nak na myśl, że może At​ti​lio mó​wił o in​nej ko​bie​cie. Nie za​re​ago​wał żad​nym ge​stem. W szep​cie At​ti​lia wy​czu​wał ton re​zy​gna​cji. – Szczę​ście, si​gno​ra, opu​ści nas wraz z nim, a na​sze może odej​dzie jego śla​dem. Co​smo za​pro​te​sto​wał prze​ciw tak nie​roz​sąd​ne​mu przy​pusz​cze​niu – przy​pusz​cze​niu oczy​wi​ście ab​sur​dal​ne​mu, któ​re jed​nak tra​fi​ło go w jed​no z owych sła​bych miejsc zbroi uku​tej z za​ro​zu​mia​łych uro​jeń, jaką czło​wiek na​kła​da do wal​ki z isto​ta​mi swe​go wła​sne​go ga​tun​ku. Rap​tem ogar​nę​ło go prze​moż​ne uczu​cie, że go szczę​ście opu​ści​ło jak czło​wie​ka, któ​ry prze​ciął szlak pro​mie​niu​ją​ce​go flu​idu, lub któ​ry obu​dził śpią​cą i zgub​ną moc, ma​ją​cą go od​tąd ści​gać do kre​su ży​cia. Był on mło​dy, mi​zan​tro​pij​ny, nie​uf​ny i su​ro​wy, nie jak sto​ik, lecz na bar​dziej ludz​ką mo​dłę, jak czło​wiek z na​tu​ry wy​bred​ny. I w pew​nej mie​rze cał​kiem nie przy​sto​so​wa​ny do świa​ta. – Nie chcesz pan na​zy​wać tego swo​im szczę​ściem – cią​gnął da​lej At​ti​lio. – A więc po​zo​staw​my je bez na – zwy. To coś tkwi w panu. Non​sza​lan​cja w rzą​dze​niu się fan​ta​zją, si​gno​re, jak pod​ów​czas, gdy na​rzu​cił mi pan swą obec​-

ność nie da​lej niż przed dwo​ma dnia​mi – upie​rał się przy swo​im, jak​by non​sza​lan​cja i fan​ta​zja były na​rzę​dzia​mi za​pew​nia​ją​cy​mi po​wo​dze​nie. Gło​sem, znie​wo​lo​nym do naj​cich​sze​go z szep​tów, do​dał: – Ge​niusz pana czy​ni go wier​nym wła​snej woli. Żad​na isto​ta ludz​ka nie po​zo​sta​ła​by nie​czu​ła na ta​kie sło​wa, wy​po​wie​dzia​ne nie​spo​dzie​wa​nie w za​ufa​niu i na se​rio. Nie​mniej wtrą​ci​ły one Co​sma w głę​bo​kie przy​gnę​bie​nie. Dru​zgo​czą​co po​dzia​ła​ła na nie​go ich ra​żą​ca nie​traf​ność. W cią​gu ostat​nich dwu​dzie​stu czte​rech go​dzin za​py​ty​wał sie​bie w du​chu, czy ma wła​sną wolę, i wy​da​wa​ło mu się, że za​tra​cił po​ję​cie istot​nej od​wa​gi. Wła​śnie kie​dy się tak wsłu​chi​wał w ta​jem​ni​czo stłu​mio​ny szept At​ti​lia, prze​szy​ła go myśl, że jego cha​rak​ter pre​de​sty​nu​je go na ofia​rę wy​rzu​tów su​mie​nia. – Nie mo​że​cie żad​ną mia​rą wie​dzieć co​kol​wiek bądź o mnie, At​ti​lio – rzekł – a co​kol​wiek by​ście wy​ima​gi​no​wa​li so​bie, bę​dzie​cie mu​sie​li wkrót​ce od​sta​wić mnie na brzeg. Nie mogę tu po​zo​sta​wać do rana ani wy tak​że – do​dał. – Co za​my​śla​cie? Co mo​że​cie zro​bić? – Czyż moż​li​we, aby to choć tro​chę in​te​re​so​wa​ło si​gno​ra? Tam​te​go wie​czo​ru nie mo​głem pana skło​nić do po​zo​sta​wie​nia mnie sa​me​go, a te​raz nie​cier​pli​wisz się pan i chcesz po​zo​sta​wić mnie wła​sne​mu lo​so​wi. Co mogę zro​bić? Za​wsze mogę pójść na kar​ko​łom​ne ry​zy​ko… – urwał i za​ci​snąw​szy zęby do​dał: – a gdy po​my​ślę, jak mało mi trze​ba, żeby je uczy​nić nie​mal bez​piecz​nym… – Z po​boż​nym okrzy​kiem: “ Ah, Dio!”, po​trzą​snął za​ci​śnię​tą pię​ścią, gro​żąc wi​dać ca​łe​mu świa​tu, lecz uczy​nił to bar​dzo dys​kret​nie, nie wy​kra​cza​jąc poza ska​lę ci​che​go, a in​ten​syw​ne​go szep​tu. – A co po​trze​ba? – spy​tał Co​smo, pod​no​sząc gło​wę. – Dwóch par moc​nych ra​mion, ni​cze​go nad​to. Z czte​re​ma wio​sła​mi, tą ło​dzią i odro​bi​ną orien​ta​cji sta​wił​bym w uciecz​ce czo​ło tej tam. – Gwał​tow​nym zwro​tem gło​wy wska​zał ga​le​rę, któ​ra na tym mo​rzu bez przy​pły​wów nie

zmie​ni​ła po​zy​cji ani na jard. – Tak – pod​jął – miał​bym na​wet szan​sę przy na​głym wy​pa​dzie ujść nie​do​strze​że​nie. I wy​ja​śniał Co​smo​wi w dal​szym cią​gu, że za go​dzi​nę, dwie, nie​co bli​żej brza​sku, kie​dy lu​dzie by​wa​ją ocię​ża​li i sen​ni, wraz ze stę​pie​niem się czuj​no​ści ma​ry​na​rzy stat​ku cel​ne​go, zwięk​sza​ją się jego szan​se. Gdy​by zo​stał do​strze​żo​ny, miał​by jesz​cze na​dzie​ję prze​ści​gnąć ich, choć wo​lał​by inną ewen​tu​al​ność, gdyż na wi​dok ło​dzi zmie​rza​ją​cej na peł​ne mo​rze, do​my​ślą się, że ja​kiś okręt cze​ka na nią; opo​wie​dzą to na brze​gu i owa rzą​do​wa sze​be​ka, za​ko​twi​czo​na w por​cie, pręd​ko ru​szy w po​ścig. A jest szyb​ka i w dwa​dzie​ścia czte​ry go​dzi​ny zdo​ła do​ści​gnąć każ​dą jed​nost​kę pły​wa​ją​cą, któ​rą doj​rzy mię​dzy tym oto miej​scem a tym, do​kąd on zmie​rza. – A do​kąd to? – spy​tał Co​smo, bio​rąc gło​wę w dło​nie. – W kie​run​ku Li​vor​no – od​rzekł At​ti​lio i ugryzł się w ję​zyk. – Ale chy​ba nie po​wiem tego panu, gdyż na wy​pa​dek ba​da​nia go przez wszyst​kich tych urzęd​ni​ków, a może Au​stria​ków, chciał​byś mó​wić praw​dę, jak go​dzi się dżen​tel​me​no​wi, no​bi​lis​si​mo si​gno​re, chy​ba, że po​tra​fił​byś za​po​mnieć, co już po​wie​dzia​łem, lub wy​pad​kiem wo​lał​byś udać się z nami. – Udać się z wami – po​wtó​rzył Co​smo, a ude​rzo​ny oso​bli​wym to​nem siadł wy​pro​sto​wa​ny na ław​ce, oko w oko z At​ti​lio. – Coś mi się wi​dzi, że je​ste​ście zdol​ni mnie po​rwać. – Dio​ne vo​glio – pa​dło w od​po​wie​dzi. – Boże ucho​waj! Ra​ban, jaki pan wsz​czął​byś, przy​pra​wił​by nas o kło​po​ty bez koń​ca. Gdy​by nie to, może by​ło​by tak le​piej dla mnie – do​dał z na​my​słem. – To​też przy​sze​dłem do prze​ko​na​nia, że tyl​ko na do​bre wy​szło​by, gdy​by​śmy się po​łą​czy​li. Prze​cie, si​gno​re, omal nie wy​ru​szy​łeś z nami bez py​ta​nia o co​kol​wiek, bo wzię​li​śmy kurs na peł​ne mo​rze i nie mo​głeś prze​wi​dy​wać, że ja tu zbo​czę. Wy​znaj, si​gno​re, że wte​dy nie my​śla​łeś o po​wro​cie. Wy​star​czy​ło​by mi tyl​ko trzy​mać ster rów​no na​stęp​nych pięć mi​nut, a miał​bym pana w swej mocy.

– Mój przy​ja​cie​lu, by​li​ście w stra​chu przed ga​le​rą ko​mo​ry cel​nej – rzekł Co​smo, jak​by się wda​wał w spór. – Za po​zwo​le​niem, si​gno​re – od​parł At​ti​lio z całą po​wa​gą. – Obudź​cie się tam – zwró​cił się do swych dwóch wio​śla​rzy pół​gło​sem. – Weź wio​sła, Pie​tro, i skie​ruj łódź do stóp basz​ty. – Mamy tu tak​że sta​re​go lo​dzia​rza – ozwał się Co​smo. – Stój – rzekł At​ti​lio. – Jego nie wy​sa​dzę na ląd. Mogą przyjść do nie​go, tam gdzie miesz​ka, z rana, a wte​dy po​wie, co wie… chy​ba, że nie żyje. Zo​bacz​cie, co tam z nim na dzio​bie. Z dzio​bu do​cho​dzi​ła bar​dzo ci​cha roz​mo​wa, At​ti​lio zaś szep​nął: – Pie​tro​nie ga​dał​by z umar​łym. – On jest u kre​su sił – rzekł Co​smo. At​ti​lio, py​ta​jąc o „tę za​wa​dę”, jak zwał star​ca, do​wie​dział się, że jest dość sil​ny, aby przejść z po​mo​cą in​nych przez ław​ki. Pod​trzy​my​wa​ny za łok​cie zna​lazł się wkrót​ce na ru​fie przy Co​smie, i usa​do​wi​li go mię​dzy sobą. Duże swe ręce opu​ścił na ko​la​na. Od cza​su do cza​su dy​go​tał bez​wol​nie. – Ten łotr Bar​bo​ne nie zna li​to​ści – za​uwa​żył Co​smo. – Su​po​nu​ję, że był pierw​szym z brze​gu, któ​re​go mo​gli wziąć. Co za ty​ra​nia! Bez​rad​ni, są na ła​sce i nie​ła​sce tych łaj​da​ków. Nie po​fa​ty​go​wał się o trzy domy da​lej. Obaj po​pa​trzy​li na star​ca z my​ślą, ja​kim mógł być, są​dząc z bu​do​wy cia​ła, póki go wiek nie po​ko​nał. – Kie​dyś ka​wał męż​czy​zny – rzekł At​ti​lio po ci​chu. – Czy mo​żesz mnie sły​szeć, vec​chio? – Si, i wi​dzieć cię tak​że, ale nie znam twe​go gło​su – za​brzmia​ło w od​po​wie​dzi moc​niej, niź​li się spo​dzie​wa​li, ale bez wszel​kie​go za​in​te​re​so​wa​nia. – Na pew​no wtrą​cą go do wię​zie​nia. – A gdy Co​smo za​re​ago​wał okrzy​kiem obu​rze​nia, At​ti​lio wy​tłu​ma​czył, że sta​ry jest je​dy​nym, któ​re​go zdo​ła​ją ująć, i

bę​dzie mu​siał za​pła​cić za wszyst​kich. Co​smo wy​ra​ził prze​ko​na​nie, że nie po​ży​je tam dłu​go. – Le​piej dla nie​go, je​że​li umrze pod go​łym nie​bem niź​li w wię​zie​niu – mruk​nął At​ti​lio po​sęp​nie. – Słu​chaj, sta​ry czło​wie​ku, czy po​tra​fił​byś łódź trzy​mać wprost na gwiaz​dę, gdy ci ją wska​żę? – Go​spo​da​rzy​łem w ło​dzi, nim na​uczy​łem się mó​wić jak na​le​ży – od​po​wie​dział lo​dziarz, pod​niósł ra​mię i opu​ścił je na rum​pel, jak​by chcąc do​wieść, że na to przy​najm​niej star​czy mu sił. – Mam za​ło​gę mej ło​dzi, si​gno​re. Niech ten sta​ry ge​nu​eń​czyk do​ko​na cze​goś dla ca​łych Włoch, choć wy​da​jąc ostat​nie tchnie​nie. A te​raz je​śli si​gno​re ze​chciał​byś tyl​ko wziąć się do tego dzio​bo​we​go wio​sła, któ​rym tak do​brze wła​da​łeś nie​daw​no, będę wio​sło​wał na​da​jąc tem​po i spra​wi​my, że łódź po​mknie lo​tem strza​ły. Co​smo wy​czu​wał tłu​mio​ną żar​li​wość tego we​zwa​nia, nie zwra​ca​jąc uwa​gi na sło​wa. Nie wy​ma​ga​ły od​po​wie​dzi. Att​ti​lio na​le​gał na nie​go, jak​by na​tra​fił na opór do zwal​cze​nia. Nie​za​wod​nie Co​smo nie był stron​ni, kiem ty​ra​nii albo au​striac​kich cie​mięż​ców i nie od​mó​wi przy​słu​że​nia się czło​wie​ko​wi, któ​re​go ja​kaś ukry​ta po​tę​ga po​sta​wi​ła na jego dro​dze. On, At​ti​lio, nie szu​kał go. Rad był​by nig​dy nie wi​dzieć go na oczy. Z pew​no​ścią Co​sma nic nie od​wo​łu​je na brzeg jesz​cze tej nocy, sko​ro w Ge​nui nie był dłu​żej niż trzy dni. Nie miał cza​su na wi​dze​nie się z kim​kol​wiek. Sło​wa z jego ust pły​nę​ły do ucha Co​sma, gdy tym​cza​sem bia​ło​wło​sy ło​dziarz sie​dział w mil​cze​niu nad po​to​kiem szep​ta​nej mowy, zda​jąc się słu​chać ni​czym czci​god​ny sę​dzia. Cóż mo​gło prze​szka​dzać Co​smie w uży​cze​niu im swe​go szczę​ścia i siły ra​mie​nia? Z pew​no​ścią nie mi​łość, sko​ro po​dró​żo​wał sam. – Dość – ozwał się Co​smo, jak​by to sło​wo zo​sta​ło na nim wy​mu​szo​ne bó​lem, lecz At​ti​lio czuł, że wy​grał spra​wę; nie​mniej prze​pra​szał za nie​wła​ści​wość spo​ru i upew​niał mi​lor​da In​gle​se, że nic nie bę​dzie ła​twiej​sze​go, jak od​-

sta​wić go na brzeg w cią​gu ju​trzej​sze​go dnia. – Wi​dzi pan, jest tam moje ro​dzin​ne mia​stecz​ko, nie tak da​le​ko od Ge​nui, na Ri​vie​ra di Po​nen​ta, i wa​sza eks​ce​len​cja bę​dzie tam mię​dzy przy​ja​ciół​mi, go​to​wy​mi speł​nić każ​dy roz​kaz, jaki mu się wy​dać spodo​ba, lub po​da​wać so​bie eks​ce​len​cję z rąk do rąk tak pręd​ko, jak tyl​ko muły po​tra​fią się piąć, a ko​nie kłu​so​wać. I z każ​de​go kąta Włoch bę​dzie tak samo. Wpro​wa​dzą eks​ce​len​cję do Ge​nui w prze​bra​niu lub bez i do sa​me​go domu Can​te​luc​cie​go tak, że pan bę​dzie mógł się tam zja​wić, a żywa du​sza nie bę​dzie wie​dzia​ła, któ​rę​dy wszedł lub jak po​wró​cił. Co​smo do​znał na​głej ulgi i na​dzi​wić się nie mógł, że Spra​wi​ło mu ją po​sta​no​wie​nie po​ta​jem​ne​go od​jaz​du tyl​ko w ubra​niu, ja​kie miał na so​bie, bez gro​sza przy du​szy, bez ja​kiej​kol​wiek war​to​ścio​wej rze​czy, na​wet ze​gar​ka, i bez ka​pe​lu​sza na gło​wie – po​sta​no​wie​nie, po​wzię​te dla​te​go, że pro​sił go o to czło​wiek, któ​ry miał do speł​nie​nia se​kret​ne za​da​nie. Bóg ra​czy wie​dzieć, gdzie i po co, a uznał za sto​sow​ne oświad​czyć mu za​le​d​wie tyle, że ma krew​nych gdzie​kol​wiek bądź na zie​mi wło​skiej i ro​mans z or​to​la​ną. Znie​cier​pli​wio​ny ra​żą​cą ab​sur​dal​no​ścią przed​się​wzię​cia chciał na​tych​miast przy​stą​pić do czy​nu; At​ti​lio zaś na wy​ra​żo​ne przez nie​go ży​cze​nie star​to​wa​nia, ze sło​wa​mi: „Si​gno​re tu roz​ka​zu​je” – oznaj​mił rów​no​cze​śnie swym pod​ko​mend​nym, że czas ru​szać w dro​gę. W małe pół go​dzi​ny za​ło​ga, ku​ląc się na dnie i po​su​wa​jąc na pych wio​sła​mi po przy​brzeż​nej pły​ciź​nie, wy​strze​ga​jąc się pil​nie zde​rzeń i po​trą​ceń, jak​by łódź, wio​sła i wszyst​ko we​wnątrz było ze szkła, prze​pro​wa​dzi​ła ją dość da​le​ko od basz​ty, żeby pa​trzy​ła dzio​bem na peł​ne mo​rze. Po kil​ku pierw​szych ru​chach wio​seł Co​smo do​znał żalu za usu​wa​ją​cym się wstecz brze​giem. Ale było za póź​no. Za​nur​to​wa​ło w nim głę​bo​kie po​czu​cie, że nie był – może nikt z lu​dzi nie był – pa​nem swej woli. Czuł ro​dzaj lęku, chwiej​no​ści w ca​łym cie​le przy każ​dym od​chy​le​niu wstecz dla za​rzu​ce​nia wio​sła. Po​tem

spoj​rze​niem za​wa​dził o ga​le​rę i już nie od​ry​wał od niej wzro​ku. Wpa​try​wa​li się w nią, rzecz pro​sta, wszy​scy z ło​dzi prócz sę​dzi​we​go ster​ni​ka; si​wo​wło​sy, wy​pro​sto​wa​ny nad wszel​kie spo​dzie​wa​nie, choć le​d​wie du​sza w nim się ko​ła​ta​ła, i bę​dąc igrasz​ką cu​dzej woli, czy​nił za​dzi​wia​ją​ce wra​że​nie do​wód​cy. W nie​ca​łe dzie​sięć mi​nut za​tar​ła się syl​wet​ka ga​le​ry i na​wet dłu​gie cie​nie fa​lo​chro​nów zni​ży​ły do po​zio​mu mo​rza. Była chwi​la, kie​dy je​den z wio​śla​rzy za​uwa​żył spo​koj​nie: „Ści​ga nas”, lecz nie wy​wo​ła​ło to ko​men​ta​rzy i oka​za​ło się omył​ką. At​ti​lio, z go​dzi​nę jesz​cze u wio​sła, śle​dził sła​bo fos​fo​ry​zu​ją​cą smu​gę, prze​mi​ja​ją​cy blask pod czar​ną gła​dzią mo​rza, zwod​ni​czy jak ogon ko​me​ty wśród nie​ja​snych od​bić gwiazd. Pro​sto​li​nij​ność tej smu​gi słu​ży​ła mu za je​dy​ny spraw​dzian, że mil​czą​cy ster​nik z ręką na rum​plu wciąż jesz​cze żyje. Po​tem za​czął się roz​glą​dać wko​ło i nie​ba​wem, ukła​da​jąc wzdłuż bur​ty swe wio​sło, za​stą​pił star​ca przy ste​rze. Mu​siał zdjąć jego rękę z rum​pla. Sta​rzec nie tchnął ani sło​wa. Łódź te​raz pły​nę​ła po​wo​li. Na​le​ża​ło od​kryć ocze​ku​ją​cą fe​lu​kę, bez świa​teł i z ża​gla​mi opusz​czo​ny​mi. Kil​ka​krot​nie At​ti​lio wsta​wał i wy​pa​try​wał nada​rem​nie. Za​czął czuć się nie​swo​jo. Prze​mó​wił do Co​sma: – Mam na​dzie​ję, że jej nie mi​nę​li​śmy. Gdy​by raz do​sta​ła się mię​dzy nas i ląd, nie uda​ło​by się nam jej do​strzec do świ​tu. Le​piej za​nie​chać wio​sło​wa​nia. Sam stał w dal​szym cią​gu. Oczy​ma wo​dził tam i z po​wro​tem i na​gle par​sk​nął krót​kim śmie​chem: – Oto ona. Wciąż sto​jąc, ste​ro​wał, gdy inni wol​no wio​sło​wa​li. Sta​rzec bez sło​wa prze​do​stał się z miej​sca swe​go na ru​fo​wą ław​kę. At​ti​lio rzekł spo​koj​nie: „Wcią​gnij​cie wio​sła”, i na​gle Co​smo po​czuł, że łódź ude​rzy​ła o ni​ską bur​tę fe​lu​ki, ku któ​rej nie od​wró​cił się ani razu. Nie padł z niej okrzyk ob​wo​łu​ją​cy ani na​wet po​mruk. Nie pa​li​ły się na niej świa​tła. Ozwał się głos At​ti​lia: „Si​gno​re pierw​szy”, i Co​smo, pod​nió​sł​szy oczy, zo​ba​czył trzy nie​ru​cho​me gło​wy nad

fal​szbur​tą. Nie ozwa​no się do nie​go ani sło​wem. Ci mil​czą​cy i wid​mo​wi lu​dzie nie pa​trzy​li na​wet na nie​go. Pierw​sze sło​wa, ja​kie mu w ucho wpa​dły, były ostrze​że​niem At​ti​lia: „Uważ​nie”, w związ​ku z wnie​sie​niem star​ca na po​kład. Sto​jąc z bo – ku, Co​smo wi​dział gru​pę prze​no​szą​cą go na prze​ciw​ną bur​tę. Pod​czas pod​no​sze​nia ża​gli sie​dział na po​kry​wie luku i nie​le​d​wie pod​da​wał się wra​że​niu, że jest nie​wi​dzial​ny, gdy rap​tem zo​ba​czył obok sie​bie At​ti​lia. – Tak oto sko​rzy​sta​my z pierw​sze​go tchnie​nia o brza​sku i je​śli w ślad za nim za​dmie bry​za, znik​nie​my z ho​ry​zon​tu temu mia​stu, splu​ga​wio​ne​mu przez Au​stria​ków i ma​ją​ce​mu być wy​da​nym na łup szlach​cie i księ​żom – urwał. – Przy​najm​niej tak twier​dzi Can​te​luc​ci. Są koje do spa​nia we wnę​trzu, si​gno​re, je​śli po​trze​ba mu od​po​czyn​ku. – Nie je​stem śpią​cy – od​parł Co​smo. Choć nie czuł się nie​wi​dzial​ny, po​zo​sta​ło mu uczu​cie od​cie​le​śnie​nia. Nie był ani śpią​cy, ani zmę​czo​ny, ani też głod​ny, na​wet nie​cie​kaw, jak​by cał​kiem wol​ny od sła​bo​ści cia​ła, i nie obo​jęt​ny, lecz wol​ny od obaw, ra​chub ja​kie​go​kol​wiek ro​dza​ju, za​kłó​ca​ją​cych rów​no​wa​gę du​cha, jak​by wszyst​ko mu było z góry wia​do​me. Zda​wał się so​bie lek​ki jak piór​ko. Prze​ży​wał re​ak​cję po zry​wie wszyst​kich uczuć i nie​ustan​nej wal​ce we​wnętrz​nej, i tego ro​dza​ju du​cho​wej ago​nii, jaka nim za​wład​nę​ła przy zej​ściu wiel​ki​mi scho​da​mi pa​laz​zo pod okiem hra​bie​go de Mon​te​ves​so. Był jak czło​wiek, któ​ry w ata​ku fe​bry ob​ser​wu​je wła​sne de​li​rium i nie czu​je się za nic od​po​wie​dzial​ny, jak ktoś ob​łoż​nie cho​ry. At​ti​lio pod​jął: – Z Can​te​luc​cie​go do​świad​czo​ny kon​spi​ra​tor. Mnie​ma on, że po​tę​ga ludu jest tak wiel​ka jak trzę​sie​nie zie​mi. Może to być, ale gdzie czło​wiek, któ​ry po​tra​fił​by nią po​kie​ro​wać? Co​smo pu​ścił to mimo uszu ni​czym pro​blem, któ​ry mógł po​cze​kać na roz​wią​za​nie, lub też jak pu​ste na​gro​ma​dze​nie słów. Noc​ne po​wie​trze ani drgnę​ło i At​ti​lio roz​po​czął z in​nej becz​ki:

– Za​rzu​ci​li węd​ki za​raz, gdy sztyl się usta​lił. Bę​dzie​my mie​li ryby na śnia​da​nie rano. Si​gno​re bę​dzie tym​cza​sem jak je​den z nas, za​cho​wu​jąc oby​cza​je gmi​nu. – Po​wiedz​cie mi, At​ti​lio – za​py​tał Co​smo nie za​czep​nie, ale spo​koj​nie, po​uf​nie bo​daj, i po raz pierw​szy kła​dąc rękę na ra​mie​niu tego nie​wie​le star​sze​go od sie​bie czło​wie​ka. – Po​wiedz​cie mi, co ja tu ro​bię? At​ti​lio, by​wa​lec mor​skich wód wzdłuż wy​brze​ży po​łu​dnio​wej pół​ku​li i uczeń pu​stel​ni​ka z rów​nin le​żą​cych pod kon​ste​la​cja​mi po​łu​dnio​we​go nie​ba, uśmiech​nął się przy​jaź​nie w ciem​no​ściach, za​lśniw​szy bie​lą zę​bów w po​wle​czo​nej cie​niem twa​rzy. Ale je​dy​ną od​po​wie​dzią, ja​kiej udzie​lił, było: – Któż te​raz ośmie​li się twier​dzić, że nie na​sze gwiaz​dy nas ścią​gnę​ły ra​zem. Pójdź i siądź na ru​fie, si​gno​re. Znaj​dę bre​zent do przy​kry​cia buch​ty liny i zro​bi się sie​dze​nie. Je​stem te​raz pa​dro​ne tej fe​lu​ki, ale, prócz spraw ty​czą​cych wy​ko​na​nia zle​co​nej mi ro​bo​ty, je​steś, si​gno​re, tu pa​nem. Sło​wa te zo​sta​ły wy​po​wie​dzia​ne w spo​sób szcze​gól​nie uprzej​my, jak zwrot grzecz​no​ścio​wy. At​ti​lio przy​sta​nął jed​nak w przej​ściu na rufę, aby wska​zać pal​cem na po​kład. – Za​rzu​ci​li​śmy na nie​go skra​wek ża​glo​we​go płót​na. Tak, to jest ten sta​ry czło​wiek, któ​re​go ostat​nią w ży​ciu pra​cą było ste​ro​wa​nie ło​dzią, i oso​bli​we, gdy się po​my​śli, iż może do​ko​nał jej dla Włoch. – Gdzie te​raz jest jego gwiaz​da? – rzekł Co​smo, po​pa​trzyw​szy na roz​cią​gnię​tą po​stać i pod​no​sząc oczy. – Si​gno​re, może zga​sła – od​po​wie​dział At​ti​lio z świa​do​mym na​ci​skiem. – Lecz komu bę​dzie jej brak na nie​bie?