Ocalenie - Joseph Conrad

Joseph Conrad

Ocalenie Opowieść z płytkiego morza

Tytuł oryginału: The Rescue Przełożyła Aniela Zagórska

„Alias!” quod she „that ever this sholde happe! For wende I never, by possibilitee That swich a monstre or merveille mighte be!” The Frankeleyn’s Tale

„O, biada! — rzekła — że to się stać mogło, Bo, jako żywo, nigdym nie sądziła. By się rzecz taka cudowna zdarzyła.” Opowieść ziemianina (Chaucer) FRYDERYKOWI COURTLAND PENFIELDOWI Ostatniemu ambasadorowi Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej w byłym Cesarstwie Austriackim poświęcam z wdzięcznością tę opowieść z dawnych czasów na wspomnienie pomocy okazanej pewnym stroskanym podróżnym podczas wielkiej burzy dziejowej roku 1914.

Przedmowa autora Z trzech długich powieści, które pisałem z przerwami, Ocalenie musiało czekać najdłużej, aby los się nad nim zmiłował. Nie zdradzę tu żadnej tajemnicy, gdy stwierdzę, że powieść ta czekała okrągłelłat dwadzieścia. Odłożyłem ją pod koniec lata 1898 roku i również pod koniec lata roku 1918 podjąłem znów pracę z silnym postanowieniem, że dotrę do końca, wspomagany nagłym poczuciem, iż wywiążę się dobrze z podjętego zadania. Nie znaczy to jednak, abym je podejmował z radosną dumą. Zdawałem sobie sprawę wyraźnie — może aż nazbyt wyraźnie — z niebezpieczeństw takiej przygody. Zdumiewająca, serdeczna życzliwość, którą ludzie o różnych usposobieniach, rozbieżnych zapatrywaniach i rozmaitych gustach literackich okazywali memu dziełu przez lata, dała mi wiele, dała mi wszystko — prócz jednego: tej przesadnej pewności siebie, która może być czasem pomocna dla miłośnika przygód, lecz — na dłuższą metę — doprowadza ostatecznie do szubienicy. Ponieważ szczerość jest rysem zasadniczym, który pragnąłbym przede wszystkim nadać tym krótkim „przedmowom autora”, pisanym dla pierwszego zbiorowego wydania mych dzieł, pośpieszam oświadczyć, że nie liczyłem wcale na swe mniemane zasługi, lecz na stałą życzliwość czytelników. Powiem od razu, że moje nadzieje ziściły się w stopniu nie pozostającym w żadnym stosunku do tego, na co zasłużyłem. Spotkałem się z najwzględniejszą, najdelikatniej wyrażoną krytyką, wolną od wszelkiego antagonizmu i wykazującą w swych wnioskach głębię spojrzenia, która już sama przez się musiała głęboko mię wzruszyć, a łączyła się przy tym z takim uznaniem, że poczułem się władcą bogactw przewyższających najśmielsze marzenia skąpca — mam na myśli skąpca artystę, który poszukuje skarbów w sercach mężczyzn i kobiet. Nie! Mimo wszelkich uprzednich niepokojów ta przygoda nie miała się smutno zakończyć. Raz jeszcze śmiałość została przez los nagrodzona; a jednak nie zapomniałem nigdy żartobliwego tłumaczenia Audaces fortuna iuvat* — tłumaczenia, które wuj mi przytoczył, gdy byłem jeszcze małym

chłopczykiem: „Śmiałkowie dostają w skórę.” Nadmienił mi jednak przy tym, że są różne rodzaje śmiałości. O tak, zaiste! Jest na przykład pewien jej rodzaj prawie równoznaczny z bezczelnością… Muszę uwierzyć, że w tym wypadku nie byłem bezczelny, ponieważ sobie nie przypominam, abym dostał w skórę. Faktem jest, że gdym odkładał pracę nad Ocaleniem, nie skłaniała mnie do tego rozpacz. Wchodziło tu w grę kilka przyczyn, a główną z nich było na pewno wzrastające poczucie trudności w ujęciu samego tematu. Treść i przebieg opowieści rysowały się jasno przede mną. Ale jeśli chodzi o samo przedstawienie faktów i może w pewnej mierze o ich rodzaj, nasuwało mi się dużo wątpliwości. Mam tu na myśli najbardziej uderzające, wymowne fakty, pomocne przy rozwijaniu tematu; chodziło mi o ujęcie ich w taki sposób, aby uczynić zbytecznym szczegółowe opracowanie atmosfery, üogące oddziałać ujemnie na akcję. Otóż zdawało roi się, że nie potrafię uniknąć nudy w przedstawieniu szczegółów i w pogoni za jasnością. Sam przebieg akcji widziałem dosyć wyraźnie. Lecz zatraciłem wówczas poczucie, jak znaleźć odpowiednią formę dla ujęcia tematu, formę jedynie właściwą. To osłabiło oczywiście moją wiarę w istotną wartość tej opowieści i w zainteresowanie, które by mogła wzbudzić — w tej postaci, w jakiej ją pomyślałem. Ale podejrzewam, że w gruncie rzeczy na dnie tego wszystkiego leżała nieufność do własnego stylu, nieufność do jego ścisłości, do władania barwą i cieniem. Trudno wyrazić skomplikowany stan mych uczuć, tak jak je sobie przypominam; ale czytelnicy, którzy się interesują artystycznymi zagadnieniami, zrozumieją mnie najlepiej, gdy powiem, że nře porzuciłem Ocalenia, aby się oddać bezczynności, żalom lub marzeniom, ale by zacząć Murzyna z załogi „Narcyza” — i ciągnąć tę opowieść bez wahań i bez przerwy. Porównanie którejkolwiek stronicy Ocalenia z pierwszą lepszą stronicą Murzyna może służyć za demonstrację, jaką była istota, jakim było wewnętrzne znaczenie tego pierwszego kryzysu w moim literackim życiu. Gdyż był to istotnie kryzys. Odłożyć dzieło tak daleko już posunięte to strasznie ciężka decyzja. Powziąłem ją pod presją nagłego przekonania, że to jest właśnie jedyna droga ratunku — jedyny sposób, aby położyć kres wyrzutom sumienia. Gdy skończyłem Murzyna, poczucie spełnionego obowiązku podniosło mię na duchu, dając mi po raz pierwszy świadomość pewnego mistrzostwa — świadomość, że będę mógł czegoś dokonać z

pomocą sprzyjających mi gwiazd. Jeśli nie powróciłem wówczas do Ocalenia, to nie dlatego, abym zaczął się go bać. Umiałem już teraz przybrać stanowczą postawę i powiedziałem sobie z rozwagą: ..Tamto może po— czekać.” A jednocześnie czułem z równą pewnością, że Młodość, opowiadanie, które miałem — że się tak wyrażę — na końcu pióra, czekać nie może. Nie mogłem również odłożyć Jądra ciemności, a to dla pewnego praktycznego powodu: p. W. Blackwood prosił, abym napisał coś dla tysiącznego numeru jego Przeglądu; musiałem tedy od razu zabrać się do tematu, który długo we mnie spoczywał; nie mogłem żadną miarą narazić na czekanie czcigodnego wydawnictwa, patriarchy liczącego tysiąc numerów. A potem znowu Lord Jim, którego prawie siedemnaście stron napisałem różnymi czasy, zwrócił się do mnie z nieodpartym wezwaniem. I tak każde pociągnięcie pióra oddalało mię od porzuconego Ocalenia, nie bez skruchy z mej strony, lecz ze słabnącym stopniowo oporem; aż wreszcie poddałem się zupełnie, jakby uznając jakiś wyższy wpływ, z którym walka jest bezcelowa. Mijały lata; liczba stronic wciąż rosła, a długie zadumy, z których się te strony rodziły, rozpostarły się szeroko między mną a porzuconym Ocaleniem — jak gładka, zamglona przestrzeń sennego morza. A jednak w gruncie rzeczy nie straciłem nigdy z oczu tej ciemnej plamki w mglistym oddaleniu. Zmniejszyła się znacznie, ale dawała znać o sobie przyzywając mię dawnymi wspomnieniami. Zdawało mi się, że byłoby niecnie z mej strony, gdybym ten świat opuścił zostawiając ową plamkę hen w dali, samotną, czekającą na znak losu, znak, który nie objawi się nigdy! Uczucie więc, tylko uczucie — jak z tego widać — skłoniło mnie ostatecznie do podjęcia trudów i ryzyka powrotu. Gdy ruszyłem zwolna ku porzuconemu zrębowi powieści, zamajaczył przede mną wysoko wśród lśniących płycizn wybrzeża, samotny, lecz nie odpychający. Nie przypominał wcale posępnych szczątków okrętu. Tkwiło w nim utajone życie. Rozróżniałem jed— ną po drugiej znajome twarze, oczekujące mnie z lekkim uśmiechem zadowolenia, świadczącym, że mię poznają. Wiedziały dobrze, że muszę do nich powrócić. Ale ich oczy patrzyły we mnie z powagą, czego się też należało spodziewać — ponieważ i ja sam byłem w bardzo poważnym nastroju, znalazłszy się znów między nimi po latach nieobecności. Od razu, nie tracąc czasu, wzięliśmy się razem do pracy nad wskrzeszeniem naszego życia. I z każdą chwilą czułem silniej, że Ci, co Czekali, nie mają żalu do

człowieka, który — choć nawędrował się ongi po szerokim świecie — raz tylko w życiu wypuścił się na wagary. J. C. 1920

Część I Człowiek i bryg

Płytkie morze, które się pieni i szemrze u wybrzeży tysiąca wielkich i małych wysp Malajskiego Archipelagu, było przez wieki widownią awanturniczych przedsięwzięć. Wady i zalety czterech narodów uwydatniły się przy zdobywaniu tej krainy, która aż po dziś dzień nie została odarta z tajemnicy i romantycznego uroku swej przeszłości — a rasa ludzi walczących ongi przeciw Portugalczykom, Hiszpanom, Holendrom i Anglikom nie uległa zmianie mimo nieuchronnej klęski. Ci ludzie zachowali po dziś dzień umiłowanie wolności, fanatyczne przywiązanie do wodzów, ślepą wierność w przyjaźni i nienawiści — wszystkie swe skłonności zgodne z prawem lub prawu przeciwne. Kraj ich z lądu i wody złożony — gdyż morze było ich krajem tak jak i ziemia tych wysp — stał się łupem zachodniej rasy jako nagroda za większą siłę, jeśli nie za wyższą moralność. Prąca naprzód cywilizacja za trze jutro ślady długiej walki dopełniając niezawodnego zwycięstwa. Zdobywcy, którzy rozpoczęli tę walkę, nie mają już dziś następców. Pojęcia świata zmieniły się na to za szybko. Ale mieli naśladowców nawet jeszcze w drugiej połowie tego wieku. Widzieliśmy, jak jeden z nich, prawie nam współczesny — rycerski awanturnik wierny swym porywom, człowiek o wielkiej duszy i szlachetnym sercu — oparł podwaliny kwitnącego pań— stwa na gruncie współczucia i sprawiedliwości. Uznał po rycersku roszczenia zwyciężonych; był zdobywcą bezinteresownym, a nagrodą jego szlachetnych instynktów jest cześć, z jaką obca, a wierna rasa miłuje jego pamięć. Choć nie zrozumiano go i zniesławiono za życia, chwała jego dzieła świadczy o czystości jego pobudek. Dziś człowiek ten należy do historii. Ale byli jeszcze inni — nieznani awanturnicy nie mający za sobą jego urodzenia, pozycji i inteligencji; podzielali tylko jego uczucia dla leśnego i morskiego ludu, który on tak głęboko znał i kochał. Nie można powiedzieć o tych ludziach, że zostali zapomniani, skoro nie znano ich nigdy. Ginęli w pospolitym tłumie kupców–żeglarzy Archipelagu, a jeśli stawali się głośni, to tylko gdy ich skazywano za wykroczenia przeciw prawu. Roztrwonili życie dla sprawy, której nie wolno było istnieć w obliczu nieubłaganego, zorganizowanego postępu — roztrwonili swe bezmyślne życie, kierowane prostym uczuciem. Lecz dla niewielu ludzi znających tamte dzieje ci marnotrawcy zabarwili

romantyzmem krainę płytkich wód i wysp lasami okrytych, leżącą daleko na wschodzie między głębokimi wodami dwóch oceanów — i wciąż tajemniczą.

I Z gładkiego błękitu morskiej płycizny dźwiga się Carimata, jałowa wyniosłość o szarym i żółtym zabarwieniu, o szczytach płowych i nieurodzajnych. Ku zachodowi widać Suroeton, oddzielony wąskim pasem wody, wysepkę o wygiętym zarysie przełęczy, podobnym do grzbietu pochylonego olbrzyma. A na wschód leży grupa drobnych wysepek, zatartych i niewyraźnych; mgliste ich kontury zdają się rozpływać w gromadzących się cieniach Noc postępuje od wschodu w ślad za cofającym się słońcem, posuwa się zwolna, chłonąc ląd i morze; ląd poszarpany, udręczony i stromy; morze równe, nęcące gładzią wygodnej, jednolitej powierzchni do wędrówek łatwych i nieskończonych. Wiatru nie było i mały bryg, który stał przez całe popołudnie kilka mil na północo–zachód od Carimaty, posunął się w tym czasie zaledwie o pół mili. Spokój był zupełny — martwy, tępy spokój, cisza martwego morza i martwego powietrza Jak okiem sięgnąć, panował bezwład. Nic się nie poruszało ani na ziemi, ani na wodzie, ani ponad nimi w niezamąconej wspaniałości nieba. Na równej powierzchni cieśniny bryg tkwił spokojny i prosty, jakby spojony mocno, kilem w kil, z własnym wizerunkiem odbitym w olbrzymim, nieobramionym zwierciadle morza Na południu i wschodzie podwójne wyspy strzegły w milczeniu podwójnego okrętu, który zdawał się tkwić między nimi na zawsze — zwątpiały więzień bezruchu, nieporadny jeniec płytkiego morza. Już od południa lekkie i kapryśne powiewy tych mórz rzuciły mały bryg na pastwę nierychłego losu; dziób statku obrócił się wolno na zachód, a koniec smukłej i wygładzonej rei bukszprytowej*, wystający śmiało za wdzięcznie wygięty dziób okrętu, godził w wieczorne słońce jak włócznia ważąca się wysoko w dłoni wroga Z prawej strony juty*, tuż przy kole, sternik malajski stał wparłszy mocno nogi w kratę i tęgim chwytem trzymał szprychy pod kątem prostym, jak gdyby okręt żeglował pod sztormowym wiatrem. Sternik stał bez drgnienia jak skamieniały, gotów puścić w ruch koło natychmiast, gdy los pozwoli brygowi ruszyć w drogę przez oleiste morze.

Drugą ludzką istotą obecną wówczas na pokładzie był oficer pełniący służbę, biały człowiek niskiego wzrostu, krępy, o wygolonych policzkach, siwiejącym wąsie i twarzy powleczonej szkarłatem przez palące słońce i ostre, słone wiatry mórz. Zrzucił poprzednio lekką kurtkę i miał na sobie tylko białe spodnie i cienką perkalową koszulę; skrzyżowawszy na piersi krzepkie ramiona, wyglądające jak dwa grube kawały surowego mięsa, krążył po jucie od burty do burty. Na bosych nogach miał słomiane sandały, a głowę osłaniał mu olbrzymi korkowy kapelusz — niegdyś biały, lecz teraz bardzo brudny — który nadawał całej postaci wygląd dziwacznego, poruszającego się grzyba. Niekiedy oficer przerywał swą niespokojną wędrówkę przez trap* juty i stawał nieruchomo, utkwiwszy niepewny wzrok w spokojnej wodzie, gdzie się bryg odbijał. Mógł widzieć także tam w dole swą głowę i ramiona wychylające się znad burty; stał długo, jakby pociągnięty własnymi rysami, i mruczał niewyraźne przekleństwa na ciszę, która leżała na statku ]ak niewzruszony ciężar — niezmierny i palący. W końcu westchnął głęboko, zmusił się do wielkiego wysiłku i oderwawszy się od burty zdołał się dowlec w swych sandałach aż do stojaka z busolą. Tu zatrzymał się znowu, wyczerpany i znudzony. Spod uchylonych szyb pobliskiego luku świetlnego nad kabiną dochodziło nikłe ćwierkanie kanarka, które zdawało się sprawiać marynarzowi pewną przyjemność. Przysłuchiwał się, uśmiechnął się z lekka, szepnął: „Dicky, biedny Dick” — i pogrążył się znów w niezmiernej ciszy świata. Oczy jego zamknęły się, a głowa zwisła nad gorącym mosiądzem pokrywającym wierzch stojaka z busolą. Nagle targnął się w górę i rzekł ostro zachrypłym głosem: — Ty tam, śpisz, czy co? Ster na drugą stronę. Statek się cofa. Malaj, bez najlżejszej zmiany w rysach czy pozie, jak gdyby był bezdusznym przedmiotem powołanym nagle do życia przez ukryty czar tych słów, obrócił szybko koło przepuszczając szprychy między rękami; a gdy ruch ustał ze zgrzytliwym hałasem, ujął je znów i trzymał ponuro. Jednak po chwili zwrócił zwolna głowę ku ramieniu, spojrzał na morze i rzekł upartym tonem: — Nie chwycić wiatr — nie ma droga. — Nie chwycić, nie chwycić; to wszystko, co wiesz — burknął marynarz o czerwonej twarzy. — Chwytaj ręka za ręką, mój Ali — ciągnął z nagłą

pobłażliwością. — Za chwilę schwycisz wiatr, a wtedy ster będzie narychtowany jak trzeba. Rozumiesz? Nieczuły wilk morski zdawał się nic nie słyszeć i nic nie rozumieć. Biały popatrzył z niesmakiem na niewzruszonego Malaja, obrzucił wzrokiem horyzont, spojrzał znów na sternika i rozkazał krótko: — Z powrotem ster. Czy nie czujesz powiewu od rufy? Stoisz jak malowany. Malaj obrócił znów szprychy ze wzgardliwym posłuszeństwem, a człowiek o czerwonej twarzy skierował się ku przodowi mrucząc coś pod nosem, gdy przez otwarty luk świetlny dobiegło go wołanie: „Hej, wy tam na pokładzie!” Stanął jak wryty, a wyraz jego twarzy zmienił się raptownie na uważny i pełen uprzejmości. — Jestem, panie kapitanie — rzekł pochylając ucho ku otworowi. — Cóż tam się dzieje na górze? — zapytał głęboki głos z dołu. Mężczyzna o czerwonej twarzy rzekł zdziwionym tonem: — Słucham, panie kapitanie? — Słyszałem, jak obracaliście ster z burty na burtę. Co pan tam robi, panie Shaw? Czy wiatr się pokazał? — Ta–ak — przeciągnął Shaw wtykając głowę pod szyby i mówiąc do mroku w kajucie. — Zdawało mi się, że jest lekki wietrzyk, i… ale teraz już ustał. Nigdzie ani powiewu pod niebem. Cofnął głowę i chwilę czekał przy luku, ale słyszał tylko ćwierkanie niestrudzonego kanarka, słabiuchny świegot, który zdawał się sączyć przez zwisające czerwone kwiaty geranii rosnące w doniczkach pod szybami. Odszedł powoli parę kroków dalej, kiedy głos z dołu zawołał prędko: — Panie Shaw! Czy pan jest? — Jestem, panie kapitanie — odrzekł wracając.

— Czy ruszyliśmy z miejsca tego popołudnia? — Ani na cal, panie kapitanie, ani na cal. Zupełnie jakbyśmy stali na kotwicy. — To tak zawsze — rzekł niewidzialny Lingard. Głos jego zmieniał natężenie stosownie do jego poruszeń w kajucie i wybuchnął niebawem jasnym dźwiękiem w chwili, gdy głowa jego ukazała się nad zasuwą tambuczy*. — Zawsze tak jest! Prądy zaczynają się dopiero, gdy już ciemno i człowiek nie może zobaczyć, na jakie paskudztwo woda go niesie, no a wtedy przychodzi Wiatr. I to prosto od rufy — jakbym go widział. Shaw wzruszył z lekka ramionami, Małaj u steru dał nurka w luk świetlny kabiny, aby spojrzeć aa zegar, po czym pociągnął dwa razy mały dzwonek na rufie Natychmiast z przodu na głównym pokładzie rozległ się ostry, przeciągły gwizd, który zmiękł i zamarł w ciszy. Władca brygu wynurzył się z luku schodni na pokład, spojrzał w górę na skantowane reje* i z progu ogarnął horyzont przeciągłym spojrzeniem. Miał lat około trzydziestu pięciu, prosty był i gibki. Poruszał się swobodnie, raczej jak człowiek zwykły przemierzać równiny i wzgórza niż jak ten, który od najwcześniejszej młodości przywykł do przeciwdziałania nagłymi zgięciami ciała wznoszeniu się i chybotom ciasnego pokładu na małych statkach, miotanych kaprysami gniewnego lub rozigranego morza. Miał na sobie popielatą flanelową koszulę, a białe jego spodnie przytrzymywała błękitna jedwabna szarfa, owinięta ciasno wkoło smukłych bioder. Wyszedł z kajuty tylko na chwilę, ale przekonawszy się, że główny marsel* rzuca cień na rufę, pozostał z gołą głową na pokładzie. Jasne, kasztanowate włosy wiły się z lekka na jego kształtnej głowie, a przystrzyżona broda mieniła się jaskrawo, gdy mijał wąski pas słońca, jakby każdy jej włosek był falistym i cieniuchnym złotym drucikiem. Usta Lingarda ginęły pod gęstymi wąsami; nos był prosty, krótki, o lekko stępionym końcu; szeroki pas mocniejszej czerwieni leżał pod oczami i przylegał do kości policzkowych. Oczy nadawały twarzy szczególny wyraz. Brwi, ciemniejsze od włosów, kreśliły prostą linię pod szerokim, gładkim czołem, znacznie bielszym od ogorzałej twarzy. Siwe oczy, gorejące jak gdyby blaskiem ukrytego ognia, mieniły się czerwonymi błyskami, co

nadawało badawczość i zapał spokojnemu ich spojrzeniu. Ten człowiek, tak dobrze niegdyś znany, a dziś zapomniany tak zupełnie wśród czarownych i nieczułych brzegów płytkiego morza, miał wśród kolegów przezwisko „Czerwonookiego Toma”. Dumny był ze swego szczęścia, ale bynajmniej nie ze swego rozsądku. Pysznił się swym brygiem, szybkością swego okrętu, który uchodził za najzwinniejszy statek na tych wodach; pysznił się także tym, co statek przedstawiał. A bryg przedstawiał owoc szczęśliwej wyprawy na Wiktoriańskie pola złotodajne; przedstawiał przezorną wstrzemięźliwość właściciela, długie dni snutych przezeń planów i pełnego oddania trudu przy budowie; wielką radość jego młodych lat i niezrównanej wolności mórz; idealny, bo wędrowny, dom; niezależność Lingarda, jego miłość — i jego troskę. Słyszał często, jak ludzie mówili, że Tom Lingard nie dba o nic na świecie prócz swego brygu — i z uśmiechem poprawiał w myśli to zdanie, dodając, że nie dba o nic żywego — prócz brygu. Dla niego bryg był równie pełen życia jak i szeroki świat. Czuł jego żywotność w każdym ruchu, w każdym chybnięciu się, w każdym przechyleniu ostrokończastych masztów, tych masztów, których malowane gałki dla oczu żeglarza poruszają się wiecznie na tle chmur albo na tle gwiazd. Ten statek był mu zawsze drogi — jak dawna miłość; zawsze pożądany — jak obca kobieta; zawsze pełen tkliwości — jak matka; . zawsze wierny — jak ukochane dziecię ojcowskiego serca. Lingard stał nieraz godzinami z łokciem na burcie, z głową wspartą na dłoni i słuchał — słuchał w sennej ciszy pieszczotliwego i pełnego obietnic szeptu morza, które sunęło w szybko niknących bańkach wzdłuż gładkich, pomalowanych na czarno boków statku. Co przewijało się w takich chwilach samotnej zadumy przez duszę tego potomka wielu rybackich pokoleń z wybrzeży Devonu — człowieka, który jak większość ludzi z jego sfery był głuchy na subtelne głosy świata i ślepy wobec tajemniczych jego przejawów, który zawsze był gotów zmierzyć się z konkretną rzeczywistością, bez względu na warunki jak najbardziej nieoczekiwane, przerażające lub groźne, ale jak dziecko był bezbronny wobec ukrytych porywów własnego serca; jakie były myśli tego człowieka, gdy popadł w marzący nastrój — trudno powiedzieć.

Zapewne i jego — jak większość z nas — unosił niekiedy poryw budzącego się liryzmu w krainy czarujące, puste i niebezpieczne. Ale — jak większość z nas — nieświadom był swych bezpłodnych podróży ponad absorbującymi troskami tej ziemi. Jednak owe chwile, niewątpliwie bezsensowne i stracone, rzucały na poprzednie życie tego człowieka coś na kształt gorejącej, pogodnej poświaty, która łagodziła kanty jego szorstkiej natury. Takie chwile zacieśniały więzy pomiędzy nim a brygiem. Lingard zdawał sobie sprawę, że jego mały stateczek jest w stanie dać mu to, czego on sam nie mógłby uzyskać od nikogo i od niczego na świecie: coś, co stanowiło najistotniejszą jego własność. Zależność tego krzepkiego mężczyzny o wydatnych kościach i muskułach od posłusznej rzeczy z drzewa i żelaza nabierała przez to jego poczucie tajemniczego dostojeństwa miłości. Statek miał wszystkie zalety żywej istoty: szybkość, posłuszeństwo, ufność, wytrzymałość, piękno, zdolność do działania i cierpienia — wszystko prócz życia. Człowiek był natchnieniem tej rzeczy, którą uważał za najdoskonalszą w swoim rodzaju. Jego wola była wolą statku, myśl — impulsem; to on tchnął weń życie. Lingard czuł to wszystko niejasno, nie wyrażając nigdy tego uczucia w bezgłośne] formule myśli. Jedynym jego ukochaniem był ten statek, bryg o objętość5 trzystu czternastu ton — całe królestwo! A teraz władca chodził miarowo po pokładzie swego królestwa — barczysty, z gołą głową Stąpał rozkołysanym krokiem, machając swobodnie ramionami jak człowiek wyruszający w pole na piętnastokilometrową przechadzkę; ale co dwanaście kroków musiał nagle zawracać i iść z powrotem aż do poręczy. Shaw założył ręce za pas i wparł się obu łokciami w burtę; zdawało się, że spogląda na pokład między nogami. W rzeczywistości zaś wpatrywał się w domek z malutkim frontowym ogródeczkiem, zagubiony w labiryncie nadrzecznych ulic na wschodnim krańcu Londynu. Shawa męczyła trochę okoliczność, że nie mógł dotychczas zawrzeć znajomości ze swym synem liczącym osiemnaście miesięcy — i to właśnie wywołało odlot jego fantazji w mroczną rodzinną atmosferę. Lecz był to spokojny lot, po którym nastąpił szybki powrót. Nim upłynęły dwie minuty, Shaw znalazł się znów aa brygu — „w pogotowiu” — jak zwykle mawiał. Pysznił się tym, że jest zawsze „w pogotowiu”, W stosunku do majtków był porywczy i szorstko się do nich

odzywał. Każdemu ze swych zwierzchników okazywał na zewnątrz tyle uszanowania, ile tylko potrafił, wewnętrznie zaś był z zasady wrogo względem nich usposobiony; tak rzadko który z kapitanów należał według niego do gatunku ludzi „w pogotowiu”. Co się tyczy Lingarda, z którym pracował dopiero od niedawna — a dostał się na bryg w Madras Roads rzuciwszy wskutek kłótni i bójki z kapitanem statek wracający do kraju — otóż dla Lingarda miał dosyć dużo uznania, choć stwierdzał z żalem, że i ten szyper — jak większość ludzi — miał pewne idiotyczne manie; Shaw określał je jako „kiełbie we łbie”. Był to człowiek — wielu się takich spotyka — ma—jacy istotną wartość tylko dla siebie samego i pozbawiony znaczenia poza tym, że pełnił obowiązki głównego pomocnika na brygu i był jedynym białym z załogi obok kapitana. Czuł się nieskończenie wyższy od żeglarzy malajskich, z którymi miał do czynienia, i traktował ich z wyniosłą pobłażliwością, choć był przekonany, że w razie czego okaże się dobitnie, ii wszystkie te draby nie są „w pogotowiu”. Z chwilą gdy duch jego wrócił ze swego domowego urlopu, Shaw oderwał się od burty i posunąwszy się naprzód stanął przy trapie juty spoglądając wzdłuż sztymborku głównego pokładu. Lingard ze swej strony zatrzymał się także i patrzył przed siebie z roztargnieniem. Na śródokręciu, między wąskimi belkami przymocowanymi z każdej strony luku ładunkowego, mógł widzieć gromadkę ludzi przycupniętych wkoło drewnianej tacy naładowanej kopiasto ryżem i stojącej na świeżo zamiecionej podłodze. Milczący mężczyźni o ciemnych twarzach i łagodnych oczach siedzieli w kucki i pojadali godnie z przejęciem, które nie wyłączało powściągliwości. Z całej gromadki tylko dwóch czy trzech miało sarongi, gdyż pozostali ulegli — przynajmniej na morzu — poniżającemu zwyczajowi: nosili europejskie spodnie. Dwóch siedziało na belkach. Jeden z nich — mężczyzna o dziecinnej, jasnożółtej twarzy i zarozumiałym, głupkowatym uśmiechu pod kosmykami twardych, prostych wąsów, zabarwionych na kolor mahoniowy — był tindalem załogi — czymś w rodzaju pomocnika bosmana, czyli seranga. Drugi, siedzący na bomie obok niego, był prawie zupełnie czarny, niewiele większy od dużej małpy, a pomarszczona jego twarz miała wyraz komicznej dzikości, która charakteryzuje często ludzi z południowo—

wschodniego wybrzeża Sumatry. Był to kassab, czyli szafarz, piastujący godność wygodną i pełną dostojeństwa. Kassab był jedynym spośród wieczerzającej załogi, który zauważył obecność dowódcy na pokładzie. Szepnął coś do tindala; ten zsunął natychmiast na bok głowy swój stary kapelusz, który to bezsensowny gest nadał mu minę skończenie głupkowatą. Pozostali usłyszeli również szept kassaba, lecz w dalszym ciągu pożywiali się sennie, podnosząc pajęczymi ruchami chude ramiona. Słońce znajdowało się mniej więcej o stopień nad horyzontem i z nagrzanej powierzchni wód zaczęła się podnosić lekka mgła; nikła mgiełka, niewidzialna dla ludzkiego oka, dość jednak silna, aby zmienić słońce w czerwoną, rozżarzoną tarczę, pionową i gorącą, która staczała się powoli na kraniec poziomej i zimnej na pozór tarczy połyskliwego morza. Oba krańce zetknęły się i krągła przestrzeń wód nabrała nagle tonu mrocznego jak zmarszczenie brwi, głębokiego jak ponura zaduma o złym. Zdawało się, że senne wody zatrzymały na chwilę spadające słońce, z którego strzelił ku nieruchomemu brygowi po ciemnej powierzchni morza szlak światła prosty i jaśniejący, równy i wspaniały, ścieżka ze złota, purpury i fioletu — olśniewająca i straszliwa — która prowadziła jak gdyby z ziemi prosto w niebo przez wrota chlubnej śmierci. Jaśniejący szlak zwolna płowiał. Światło zostało pokonane przez morze. Wreszcie pozostał w oddali tylko szczątek słońca, jak czerwona iskra unosząca się na wodzie. Ociągała się jeszcze czas jakiś i nagle — bez ostrzeżenia — zagasła, jakby zduszona zdradziecką ręką. — Zaszło! — krzyknął Lingard, któremu wymknęła się ta ostatnia chwila zachodu, choć cały czas patrzył bacznie na słońce. — Zaszło! Panie Shaw, popatrz no pan, fetor a jest na zegarze w kabinie! — Zdaje mi się, że czas prawie zupełnie się zgadza, panie kapitanie. Trzy minuty po szóstej. Sternik uderzył ostro w dzwon cztery razy. Inny bosy majtek przesunął się po dalszej stronie rufy, aby zluzować człowieka przy kole, a serang brygu wszedł po trapie, gdyż miał objąć po Shawie pieczę nad pokładem. Podszedł

do kompasu i czekał stojąc w milczeniu. — Serangu, weźmiesz kurs południowo—wschodni, jak będzie wiatr — rzekł Shaw wyraźnie. — Południowo—wschodni — powtórzył podstarzały Malaj z głęboką powagą. — Dasz mi znać, gdy statek ruszy — dodał Lin—gard. — Ya, tuan* — odrzekł Malaj spoglądając szybko na niego. — Wiatr się zbliża — mruknął. — Ja też tak myślę — szepnął Lingard jakby do siebie. Cienie gromadziły się szybko wkoło brygu. Mulat wytknął głowę z kajuty i zawołał: — Gotowe, panie kapitanie. — Panie Shaw, chodźmy coś przegryźć — rzekł Lingard. — Ale, ale, rozejrzyj no się pan przed zejściem na dół. Ciemno już będzie, gdy wrócimy. — Z pewnością, panie kapitanie — rzekł Shaw biorąc lunetę i przykładając ją do oczu. — Cóż to za przeklęta sztuka — mówił urywanym głosem, majstrując przy szkłach, wsuwając je i wysuwając — jakoś nie mogę, ani rusz. No! utrafiłem nareszcie! Obrócił się zwolna na pięcie, trzymając koniec rury na widnokręgu. Potem zamknął instrument z trzaskiem i rzekł stanowczo: — Nie widać nic, panie kapitanie. Zszedł na dół za Lingardem zacierając wesoło ręce. Przez długą chwilę milczenie panowało na rufie. Potem majtek u koła odezwał się sennie: — Czy malim powiedział, że nie ma nic na morzu? — Tak — mruknął serang nie patrząc na stojącego za nim człowieka.

— Między wyspami była łódź — wyrzekł majtek bardzo cicho. Serang stał wyprostowany i sztywny obok kompasu, z rękami splecionymi na plecach i z lekka rozstawionymi nogami. Jego twarz, którą trudno już było rozróżnić, nie wyrażała nic zgoła — jak drzwi kasy. — Słuchajże, co mówię — nalegał sternik łagodnym tonem. Zwierzchnik nie poruszył się wcale. Wilk morski pochylił się nieco z wysokości kraty przy kole. — Widziałem łódź — szepnął z odcieniem tkliwego uporu jak kochanek błagający o łaską. — Widziałem łódź. Hadżi Wasub! Ya! Hadżi Wasub! Serang był ongi po dwakroć pielgrzymem i nie okazał się obojętny na dźwięk należnego mu tytułu. Posępny uśmiech zjawił się na jego twarzy. — Widziałeś płynące drzewo, o, Sali — rzekł ironicznie. — Ja jestem Sali i moje oczy są lepsze od zaczarowanej mosiężnej rzeczy, która rozciąga się na wielką długość — rzekł uparty sternik. — Łódź była tam, tuż za wyspą lezącą najdalej na wschód. Tam była łódź, a ci, co w niej siedzieli, mogli widzieć statek pod zachodnie światło — chyba że są ślepcami zagubionymi na morzu. Widziałem łódź. Czy widziałeś ją także, o Hadżi Wasub? — Czy ja jestem tłustym białym mężczyzną? — warknął serang. — Byłem człowiekiem morza przed twoim urodzeniem, o Sali! Mamy rozkaz milczeć i pilnować steru, aby okrętowi nie stało się nic złego. Po tych słowach wrócił do swej nieugiętej wyniosłości. Stał z nogami nieco rozstawionymi obok kompasu, bardzo sztywny i wyprostowany. Oczy jego wędrowały nieustannie od oświetlonej róży kompasu do mrocznych żagli brygu i z powrotem, a ciało było nieruchome, jakby wycięte z drzewa i wbudowane w okręt. Tak to Hadżi Wasub, serang brygu „Błyskawica”, pełnił kapitańską wachtę z wytężoną i baczną gotowością, niestrudzony i czujny — niewolnik obowiązku.

W pół godziny po zachodzie ciemność objęła ziemię i niebo w niepodzielne panowanie. Wyspy rozpłynęły się w nocy. A mały bryg, tkwiący tak spokojnie na gładkiej wodzie cieśniny, zdawał się spać głęboko, otulony wonnym płaszczem gwiezdnego blasku i ciszy.

II Było wpół do dziewiątej, gdy Lingard zjawił się znów na pokładzie Shaw — teraz już w kurtce — dreptał tam i z powrotem po rufie, ciągnąc za sobą zapach tytoniowego dymu. Iskra żarząca się niejednolicie zdawała się biec w ciemności przed okrągłym zarysem jego głowy. Nad masztami brygu kopuła czystych niebios pełna była świateł, które migotały jak gdyby pod wpływem potężnych oddechów, miotających tam wysoko płomieniami gwiazd. Zupełna cisza objęła pokłady, a gęste cienie zalegające statek miały wygląd tajnych zakątków, w których się kulą postacie czekające w głuchym milczeniu na jakiś fakt decydujący. Lingard potarł zapałkę, aby zapalić cygaro; potężna jego twarz ze zmrużonymi oczami wystąpiła na chwilę z ciemności i znikła raptownie. Potem już dwie ciemne postacie i dwie czerwone iskry krążyły po rufie tam i z powrotem. Większe, lecz bledsze i podłużne plamy światła od lamp kompasu leżały na mosiężnych okuciach steru i na piersi Malaja stojącego przy kole. Głos Lingarda, jakby niezdolny do opanowania olbrzymiej ciszy morza, zabrzmiał głucho i bardzo spokojnie, bez zwykłego głębokiego tonu. — Niewiele się zmieniło, panie Shaw. — Niewiele, panie kapitanie. Widzę już tylko wyspę, tę wielką — ciągle w tym samym miejscu. Przychodzi mi na myśl, że pod względem ciszy to jest psia okolica. Rozciął na dwie części słowo oko—lica przedzielając je dobitną pauzą. Takie ładne słowo. Zadowolony był z siebie, że przyszło mu na myśl. Ciągnął dalej: — Więc… już od południa ta wielka wyspa… — Carimata, panie Shaw — przerwał Lingard. — Tak, panie kapitanie, właśnie — Carimata. Muszę zaznaczyć, że będąc obcym w tych stronach, nie wprawiłem się w te wszystkie…

Chciał powiedzieć „nazwy”, ale zatrzymał się i zamiast tego rzekł „miana” wymawiając z lubością obie sylaby. — W ciągu ostatnich piętnastu lat — ciągnął dalej — żeglowałem regularnie na dużych statkach linii wschodnio—indyjskiej. Czuję się bardziej u siebie tam — w zatoce. Wyciągnął rękę w ciemność ku północo–zachodowi i patrzył z natężeniem w tym kierunku, jakby mógł dojrzeć z pokładu tę Zatokę Bengalską, gdzie — jak twierdził — czułby się o tyle bardziej u siebie. — Przyzwyczai się pan szybko — mruknął Lingard mijając swego pomocnika prędkim, rozkołysanym krokiem. Potem zawrócił i spytał ostro, idąc z powrotem: — Mówił pan, że po zachodzie nie było nic widać na morzu? — O ile mogłem dojrzeć, panie kapitanie. Kiedy o ósmej objąłem pokład, spytałem tego seranga, czy co się nie pokazało; o ile zrozumiałem, odpowiedział, że akurat to samo jest na morzu co i przedtem, kiedy schodziłem o szóstej z pokładu. To morze bywa czasem bardzo puste, prawda, panie kapitanie? A tymczasem zdawałoby się, że o tej porze statki wracające z Chin do kraju powinny się trafiać często gęsto. — Tak — rzekł Lingard — spotkaliśmy mało statków od czasu, gdy „Pedra Branca” została za rufą. Tak jest, morze było puste. Ale mimo wszystko, panie Shaw, to morze — nawet puste — nie jest nigdy ślepe. Każda wyspa jest okiem. A teraz, odkąd nasza eskadra wyruszyła na chińskie wody… Nie skończył zdania. Shaw włożył ręce do kieszeni i oparł się wygodnie plecami o pokrywę luku świetlnego. — Mówią, że będzie wojna z Chinami — rzekł plotkarskim tonem — i że Francuzi będą po naszej stronie, tak jak pięć lat temu na Krymie. Zdaje mi się, że coraz bardziej kumamy się z Francuzami. Nie mam o tym wyraźnego zdania. A co pan myśli, panie kapitanie?

— Spotykałem ich statki wojenne na Oceanie Spokojnym — rzekł zwolna Lingard. — Statki były piękne, a ludzie na nich obchodzili się ze mną dość grzecznie — i bardzo się interesowali tym, co robię — dodał ze śmiechem. — Ale nie jeździłem tam, aby z nimi wojować. Miałem wtedy stary zbutwiały kuter handlowy — ciągnął z ożywieniem. — Doprawdy, panie kapitanie? — rzekł Shaw bez cienia zapału, — Żeby tak mieć duży statek — uważa pan, taki duży statek, z którym można by… — A później już, przed kilku laty — przerwał mi Lingard — zaprzyjaźniłem się z francuskim szyprem w Ampanamie; było nas tylko dwóch białych w całym mieście. To był dobry chłop i nie żałował swego czerwonego wina. Trudno było zrozumieć, gdy mówił po angielsku, ale umiał śpiewać pieśni w swoim języku o ah–mur. Ah–mur, panie Shaw, to znaczy po francusku miłość. — Aha — właśnie, panie kapitanie Kiedy byłem drugim oficerem na barce sunderlandzkiej, w czterdziestym pierwszym, na Morzu Śródziemnym, równie mi było łatwo władać ich mową jak na przykład panu pięciocalową cumą przerzuconą przez bok okrętu. — Tak, to był człowiek jak się patrzy — ciągnął Lingard w zamyśleniu jak gdyby do siebie. — Nie znałem lepszego kompana do lądowych wycieczek. Miał raz historię z dziewczyną z Bali, która rzuciła mu z progu czerwony kwiat; szliśmy właśnie złożyć uszanowanie bratankowi radży. Francuz był doprawdy bardzo przystojny, ale dziewczyna należała do bratanka radży i zrobiła się z tego poważna sprawa. Stary radża rozgniewał się i powiedział, że dziewczyna musi umrzeć. Zdaje mi się, że bratankowi nie zależało specjalnie na tym, aby ją zasztyletowali, ale stary zrobił wielką awanturę i posłał jednego ze swych głównych zauszników, żeby tego dopilnować — a dziewczyna miała nieprzyjaciół; właśni jej krewni byli przeciwko niej! Nie mogliśmy nic zrobić. Pomyśl pan, między nimi dwojgiem nie było nic prócz tego nieszczęśliwego kwiatu, który Francuz przypiął sobie do kurtki — a potem, po śmierci dziewczyny, nosił pod koszulą zawieszony na szyi w małym pudełeczku Zdaje mi się, że nie miał nic innego, w czym by to mógł nosić. — Czyżby te dzikusy zabijały za taką rzecz kobietę? — spytał Shaw

niedowierzająco. — Oho! Oni tam są bardzo moralni. Wtedy to pierwszy raz w życiu o mało co nie rozpocząłem wojny na własną rękę. Nie umieliśmy trafić do przekonania tym ludziom. Nie można ich było przekupić, choć Francuz oddawał wszystko, co miał najlepszego, a ja byłem gotów poprzeć go do ostatniego dolara, do ostatniego skrawka bawełny! Nic nie pomogło — tacy byli przeklęcie cnotliwi. No więc Francuz mówi do mnie: „Mój drogi, jeśli nie chcą przyjąć w darze naszego prochu, spalimy go i obdarujemy ich ołowiem.” Byłem uzbrojony tak, jak pan teraz widzi: sześć ośmiofuntowych armatek na głównym pokładzie i długa osiemnastofuntowa na przednim pomoście — a dalibóg, chciało mi się ją wypróbować. Może mi pan wierzyć! Ale Francuz miał tylko kilka starych muszkietów; te szelmy wykręcały się pięknymi słówkami — aż wreszcie pewnego dnia rano załoga łodzi ze statku Francuza znalazła dziewczynę martwą na wybrzeżu. To pokrzyżowało nam plany. Dla niej wszystkie zmartwienia były skończone, a żaden rozsądny człowiek nie będzie się bił za nieżywą kobietę. Ja tam nigdy nie byłem mściwy i — Bogiem a prawdą — przecież nie mnie rzuciła ten kwiat. Ale Francuza złamało to zupełnie. Zaczął się gryźć, nie robił żadnych interesów i wkrótce potem odpłynął. Pamiętam, że z tej wycieczki miałem ładny kawał grosza. Zdawało się, że z tymi słowami wyczerpały się wspomnienia Lingarda o owej wyprawie. Shaw stłumił ziewnięcie. — Kobiety bywają przyczyną wielu kłopotów — rzekł beznamiętnie. — Przypominam sobie, że na „Morayshire” mieliśmy pasażera — starego pana — który opowiedział nam raz historię o starożytnych Grekach, co walczyli dziesięć lat o jakąś kobietę. Porwali ją Turcy czy też coś w tym rodzaju. W każdym razie walczyli w Turcji, w co mi łatwo uwierzyć Ci Grecy i Turcy to ciągle się bili. Mój ojciec był pierwszym oficerem na trzypokładowcu w bitwie pod Navarino — wtedy właśnie, gdyśmy szli na pomoc tym Grekom. Ale tamta historia o kobietę zdarzyła się długo przedtem. — Naturalnie — mruknął Lingard przechylając się przez balustradę i śledząc przelotne błyski, które migały głęboko w wodzie wzdłuż dna statku. — Tak. Świat się zmienił. W tamtych dawnych czasach ludzie byli jeszcze nieoświeceni. Mój dziadek był kaznodzieją i choć ojciec służył w marynarce wojennej, nie trzymam za wojną. Bić się to grzech; tak mówił staruszek i ja

myślę tak samo Chyba że z Chińczykami i Murzynami czy też w ogóle z ludźmi, których trzeba ostro trzymać albo którym nie można przemówić do rozumu, bo za mało mają sensu w głowie, żeby pojąć, co dla nich jest dobre, choć tłumaczą im to ludzie o wiele od nich lepsi — misjonarze i tym podobne powagi Ale bić się dziesięć lat… I to o kobietę! — Czytałem tę historię w jakiejś książce — rzekł Lingard; mówił w dół, przechylony przez burtę, jakby spuszczał delikatnie słowa na morze. — Czytałem o tym. Ta kobieta była bardzo piękna. — To jeszcze gorzej, panie kapitanie. Ręczę panu, że to była taka sobie nicpotem Te pogańskie czasy nigdy już nie wrócą, Bogu dzięki. Dziesięć lat mordów i nieprawości! I to wszystko o kobietę Czyżby kto zrobił dziś coś podobnego? Czyby pan co zrobił? Czy pan… Dźwięk dzwonu szarpniętego ostro przerwał przemowę Shawa. Wysoko w górze jakiś suchy blok pisnął krótko i rozpaczliwie niby z bólu. Ten dźwięk przeniknął spokój nocy aż do samego rdzenia i jak gdyby usunął powściągliwość, która hamowała głosy obu mężczyzn; zaczęli teraz mówić głośno. — Spuść pan pokrywę na kompas — rzekł Lingard tonem zwierzchnika. — Świeci to jak księżyc w pełni. Należy pokazywać tylko te światła, które są konieczne, gdy stoimy nocą tak blisko lądu. Nie trzeba, aby nas widziano, gdy sami widzieć nie możemy — czy nie? Niech pan o tym pamięta, panie Shaw. Jakieś włóczęgi mogą się tu wałęsać… — Myślałem, że skończono z tym raz na zawsze — rzekł Shaw majstrując koło pokrywy — odkąd sir Thomas Cochrane ze swą eskadrą zrobił porządek przed kilku laty wzdłuż wybrzeży Borneo. Ten to się nawojował, co? Słyszałem o tym od chłopców z szalupy „Diany”, którą naprawiano w Kalkucie, kiedy tam byłem na „Warwick Castle”. Wzięli tu w tej okolicy jakieś królewskie miasto leżące wyżej nad rzeką. O niczym innym nie gadali. — Sir Thomas sprawił się porządnie — odrzekł Lingard — ale upłynie jeszcze dużo czasu, zanim to morze będzie równie bezpieczne jak kanał angielski w czasie pokoju. Mówiłem o tym świetle głównie po to, aby pouczyć pana o wszystkim, na co trzeba zwracać uwagę na tych morzach.

Czy pan zauważył, jak mało statków malajskich widzieliśmy przez te wszystkie dni, co się — że tak powiem — włóczymy po tym morzu? — Nie mogę powiedzieć, panie kapitanie, abym przywiązywał do tego faktu jakieś specjalne znaczenie. — To znak, że coś się dzieje. Kiedy się puści jakąś wieść na te wody, wędruje od wyspy do wyspy; nie trzeba na to żadnego wiatru, który by ją pędził. — Jestem sam marynarzem głębokich wód i przez całe życie żeglowałem spokojnie z portów angielskich — rzekł Shaw z wielką rozwagą — nie mogę więc twierdzić, że znam wszystkie szczególne właściwości tych okolic leżących poza uczęszczanymi drogami. Ale umiem pełnić wachtę w zwykły sposób i zauważyłem, że statki trafiały się rzadko w ostatnich dniach; zważywszy, że prawie co dzień mieliśmy ląd w pobliżu — to z tej, to z tamtej strony. — Zapozna się pan prędko z tymi szczególnymi właściwościami, jak pan je nazywa, jeśli pan pozostanie ze mną jakiś czas — zauważył niedbale Lingard. — Mam nadzieję, że pan kapitan będzie ze mnie zadowolony bez względu na to, czy pozostaniemy razem długo, czy krótko! — rzekł Shaw podkreślając te słowa dobitnym ich wymawianiem. — Człowiek, który spędził na słonej wodzie trzydzieści dwa lata swego życia, nie może nic więcej powiedzieć. Byłem oficerem na statkach angielskich przez ostatnich lat piętnaście i nie znam się na pogańskich obyczajach tych tu dzikusów, ale jeśli chodzi o obowiązki marynarza, znajdzie mnie pan kapitan zawsze w pogotowiu. — Z wyjątkiem… sądząc z tego, co pan mówił przed chwilą… z wyjątkiem, jeśli trzeba będzie się bić — zaśmiał się Lingard. — Bić się! Nie wiem o nikim, kto by chciał się bić ze mną. Jestem spokojnym człowiekiem, panie kapitanie, ale gdyby co do czego przyszło, potrafiłbym walczyć równie dobrze jak każdy z tych płaskonosych drabów, którymi musimy się zadowalać w braku porządnej załogi, złożonej z

przyzwoitych chrześcijan. Bić się! — ciągnął z niespodzianą bojowniczością w głosie — bić się! Jeśli zjawi się ktoś, kto będzie chciał bić się ze mną, znajdzie mnie w pogotowiu — przysięgam! — To doskonale. Doskonale — rzekł Lingard wyciągając ramiona nad głową i poruszając łopatkami. — Słowo dają, chciałbym już, aby przyszła bryza i pomogła nam stąd się wydostać. Dosyć mi spieszno, panie Shaw. — Doprawdy, panie kapitanie; choć właściwie nie spotkałem jeszcze nigdy prawdziwego marynarza, któremu by nie było spieszno, gdy obrzydłe zaklęcie ciszy trzyma go za pięty. Jak przyjdzie bryza… niech pan posłucha, panie kapitanie! — Słyszę — rzekł Lingard. — To krótka fala przypływowa, panie Shaw. — I ja tak przypuszczam, panie kapitanie. Ale co za hałas. Rzadko kiedy słyszałem takie… Na morzu pojawiło się w najdalszym polu widzenia pasmo kipiącej piany podobne do wąskiej, białej wstęgi ciągnionej szybko po gładkiej powierzchni wody za dwa końce zagubione w ciemności. Dotarło do brygu, przeszło pod nim, rozciągając się z obu stron — i z obu stron woda stała się hałaśliwa i rozbiła się na mnóstwo drobnych falek — mimikry niezmiernego wzburzenia. Lecz okręt wśród tego nagłego i głośnego zamieszania pozostał tak niewzruszony i spokojny, jak gdyby stał bezpiecznie uwiązany między kamiennymi ścianami zacisznego doku. Po krótkiej chwili smuga piany i szum, sunąc szybko na północ, znikły nagle dla wzroku i słuchu nie zostawiając śladu na niezmożonej ciszy. — Otóż to jest bardzo ciekawe — zaczął Shaw. Lingard gestem nakazał mu milczenie. Zdawał się wciąż nasłuchiwać, jakby szum fal mógł odbić się echem, które spodziewał się usłyszeć. A męski głos, co przemówił na przodzie, miał w sobie istotnie coś z nieosobowego dźwięku głosów odbitych od twardych, wyniosłych skał i padających na puste przestrzenie morza, Głos odezwał się cicho w malajskim języku. — Co tam? — zawołał Shaw. — Co takiego? Lingard powstrzymał go dotknąwszy jego ramienia i ruszył żwawo naprzód. Shaw poszedł za nim

zdziwiony. Szybka wymiana niezrozumiałych słów, rzucanych w tył i naprzód poprzez cienie głównego pokładu od kapitana do wachtowego majtka i z powrotem, sprawiła, że oficer uczuł się z przykrością wyłączony z rozmowy. Lingard zawołał ostro na majtka: — Co tam widzisz? Odpowiedź natychmiastowa i szybka brzmiała: — Ja słyszę, tuanie. Słyszę wiosła. — Z której strony? — Noc nas otacza. Słyszę je blisko. — Ze strony bakortu czy sztymborku? Tym razem nastąpiła zwłoka w odpowiedzi. Na rufie pod tylnym pomostem zaszurały bose nogi Ktoś kaszlnął. Wreszcie głos na przedzie rzekł niepewnie: — Kanan*. — Zawołaj pan seranga, panie Shaw — rzekł Lingard spokojnie. — Trzeba zebrać załogę. Porozkładali się wszyscy na pokładach. Uważaj pan teraz. Coś jest blisko nas. To nieprzyjemnie czuć się tak zaskoczonym — dodał z rozdrażnieniem. Przeszedł na prawą stronę statku i stanął nasłuchując z uchem zwróconym ku morzu, ująwszy jedną ręką więź tylną najwyższego masztu, ale nie mógł schwycić z tej strony żadnego dźwięku. Szaniec pełen był tłumionych szmerów. Nagle wzniósł się długi, ostry gwizd, rozbrzmiał głośno między płaszczyznami nieruchomych żagli i osłabł stopniowo, jak gdyby wymknął się i uszedł biegnąc po wodzie. Hadżi Wasub był już na pokładzie gotów wykonać rozkazy białego Cisza zapadła na brygu; wreszcie Shaw odezwał się spokojnie: — Pójdę teraz na dziób, panie kapitanie razem z tindalem. Jesteśmy wszyscy na stanowiskach manewrowych.

— Dobrze, panie Shaw Bardzo dobrze. Uważaj pan, żeby nie dostali się na statek — ale ja nic nie słyszę. Żadnego szmeru. To musi być coś małego. — Temu człowiekowi przyśniło się z pewnością Mam także dobre uszy, a… Poszedł ku przodowi i koniec zdania zagubił się w niewyraźnym pomruku Lingard stał skupiwszy uwagę. Trzech majtków z dolnej wachty zjawiło się na tylnym pomoście i zakrzątnęło koło wielkiej skrzyni stojącej obok osłony kajutowego zejścia. Rozległ się grzechot i brzęk stalowej broni wydobywanej na pokład, ale ludzie nie zaszeptali nawet do siebie. Lingard patrzył spokojnie w noc, wreszcie potrząsnął głową. — Serangu! — zawołał półgłosem. Chudy, stary Malaj wbiegł po trapie tak zręcznie, że kościste jego stopy zdawały się nie dotykać schodów Stanął obok swego dowódcy z rękami założonymi za plecy — postać niewyraźna, lecz prosta jak strzała. — Kto stał na wachcie? — spytał Lingard — Badrun, Bugis — rzekł Wasub w swój ostry, szarpany sposób. — Nie słyszę nic! Badrun słyszał hałas w swojej głowie. — Noc kryje łódkę — Widziałeś ją? — Tak, tuanie. Mała łódka. Przed zachodem. Blisko lądu. Teraz kieruje się tutaj — jest już blisko. To ją właśnie słyszał Badrun. — Więc dlaczego nie zameldowałeś? — spytał ostro Lingard. — Malim meldował. Powiedział: „Nie ma nic” — ale ja ją widziałem. Skąd mogłem wiedzieć, jakie są jego myśli albo twoje, tuanie? — Słyszysz co teraz?

— Nie. Zatrzymali się. Może zgubili z oczu okręt — kto wie? A może boją się… — No, no — mruknął Lingard poruszając niespokojnie nogami. — Zdaje mi się, że kłamiesz. Jaka to łódź? — Łódź białych. Czteroosobowa, zdaje mi się. Mała. Tuanie, słyszę ją znowu! Tam! Wyciągnął ramię w kierunku poprzecznym do statku, potem opuścił je zwolna. — Zbliżają się z tej strony — dodał stanowczo. Od przodu Shaw zawołał przestraszonym głosem: — Coś jest na wodzie, panie kapitanie! Widać wyraźnie — przybija do przodu! — Dobrze! — zawołał w odpowiedzi Lingard. Bryła czarniejszego mroku pojawiła się przed jego oczami. Płynęły od niej po wodzie angielskie słowa wypowiadane z rozwagą, jedno po drugim, jakby każde z nich musiało torować sobie własną, uciążliwą drogę poprzez głęboką ciszę nocy: — Co — to — jest — za — okręt? — Angielski bryg — odpowiedział Lingard po krótkiej chwili namysłu. — Bryg! Myślałem, że wasz statek jest większy — ciągnął głos z morza z odcieniem rozczarowania w tonie pełnym rozwagi. — Wejdę na pokład, jeśli pan pozwoli. — Nie! nie wchodź pan! — odkrzyknął ostro Lingard. Powolne cedzenie słów przez nie widzianego człowieka wydawało mu się obrażające i budziło nieprzyjazne uczucie. — Nie! nie wchodź pan, jeśli pan dbasz o całość swej łódki. Skąd się wzięliście? Kto jesteście? Ilu was tam jest? Po tych dobitnych pytaniach nastąpiła chwila ciszy. Tymczasem zarys łodzi stał się nieco wyraźniejszy. Widać posunęła się jeszcze naprzód, gdyż zamajaczyła teraz większą sylwetą prawie na wprost miejsca, gdzie stał

Lingard. Spokojny głos dał się znów słyszeć. — Pokażą panu. Potem, znów po krótkiej przerwie, głos rzekł mniej głośno, lecz bardzo wyraźnie: — Uderz o burtę. Uderz mocno, John! — i nagle rozbłysło niebieskie światło rozjaśniając sinym płomieniem okrągły płat ciemności. W dymie i szumie tej upiornej aureoli ukazał się biały czterowiosłowy gig z pięciu ludźmi siedzącymi rzędem. Głowy ich były zwrócone w stronę brygu i wielkie zainteresowanie malowało się na twarzach, które nabrały martwego wyglądu w tym blasku jaskrawym i ponurym, przypominając twarze zaciekawionych trupów. Majtek stojący na oku w przodzie łodzi upuścił w wodę światło, które trzymał nad głową, i ciemność rzuciła się z powrotem na łódkę chłonąc ją z głośnym i gniewnym sykiem. — Jest nas pięciu — rzekł spokojny głos z głębi nocy, która wydała się teraz ciemniejsza niż przedtem. — Czterech majtków i ja. Jesteśmy z jachtu — brytyjskiego jachtu. — Niechże pan wejdzie na pokład! — krzyknął Lingard. — Dlaczego pan tego nie powiedział? Przypuszczałem, że jesteście przebranymi Holendrami z wałęsającej się kanonierki. — Czy ja mówią jak parszywy Holender? Jeszcze jedno uderzenie, chłopcy. Wiosła złóż! Uważaj na dziób, John! Łódka zbliżyła się uderzając lekko o bryg i ludzki kształt zaczął od razu wspinać się po kadłubie z pewnego rodzaju masywną zręcznością. Przez chwilę utrzymywał się w równowadze na poręczy, mówiąc w dół do łódki’ „Odbijcie cokolwiek, chłopcy”, po czym skoczył na pokład z głuchym łoskotem i rzekł do Shawa, który podszedł od strony rufy: „Dobry wieczór… Czy to pan kapitan?” — Nie. Kapitan jest na jucie — burknął Ehaw. — Niech pan pozwoli tu na górę, proszę, proszę — zawołał niecierpliwie

Lingard. Malaje zeszli ze swych stanowisk i stali koło głównego masztu, zbici w milczącą grupę. Ani jedno słowo nie rozległo się na pokładach brygu gdy nieznajomy zdążał do czekającego kapitana Lingard zobaczył krępego, zwinnego mężczyznę który zbliżył się, dotknął czapki i powtórzył chłodno słowa powitania, cedząc sylaby: — Dobry wieczór. Pan jest kapitanem? — Tak, jestem kapitanem O co panu chodzi? Zniosło was od statku? Co się stało? — Nie! Nie zniosło nas. Opuściliśmy statek przed czterema dniami i od tego czasu wiosłowaliśmy prawie cały czas w zupełnej ciszy. Moi ludzie dłużej nie wytrzymają. Wody już nie mamy. To szczęście, że was wypatrzyłem. — Wypatrzył pan nas! — wykrzyknął Lingard. — Kiedy? O której godzinie? — Nie w ciemności, zapewniam pana Tłukliśmy się między tymi wyspami, kierując się na południe — wiosłowaliśmy, aż nam płuca pękały — to w jednym przesmyku, to w drugim — chcieliśmy się wydostać na pełne morze. Objechaliśmy wkoło jakąś wysepkę — kawał jałowej skały w kształcie głowy cukru — i wtedy dostrzegłem bardzo daleko statek. Wziąłem w pośpiechu jego kierunek i zabraliśmy się do roboty; ale widać jakiś przeciwny prąd musiał nas trzymać, bo długi czas nie mogliśmy oddalić się od tej wysepki. Sterowałem przy świetle gwiazd i — do diaska — zacząłem myśleć, że was gdzieś wyminąłem — bo to chyba na pewno was dojrzałem. — Tak, pewnie że nas. Nie widzieliśmy nic przez cały dzień — przyznał Lingard. — Gdzie wasz statek? — zapytał skwapliwie. — Siedzi mocno i pewnie na ławicy miękkiego błota — ze sześćdziesiąt mil stąd — tak mi się zdaje. Jesteśmy drugą z kolei łódką wysłaną po pomoc. Rozstaliśmy się z tamtą pierwszą we czwartek. Musiała przejechać dziś na północ od was. Pierwszy oficer prowadzi ją i ma rozkaz dotarcia do

Singapuru. Ja jestem drugim oficerem i zostałem wysłany w kierunku tej cieśniny na chybił trafił, aby złapać jakiś okręt. Mam list od właściciela. Nasi państwo są znudzeni tym siedzeniem w błocie i chcą pomocy. — Jakąż pomoc spodziewał się pan tu znaleźć? — Dowie się pan o tym z listu. Czy mogę pana prosić, panie kapitanie, o trochę wody dla chłopców w łódce? A i ja będę wdzięczny, jeśli pan mi da się czego napić. Od południa nie przełknęliśmy ani łyku. Okazało się, że nasza beczka przecieka. — Panie Shaw, proszę się tym zająć — rzekł Lingard. — Niechże pan zejdzie do kajuty, panie… — Nazywam się Carter. — Ach tak — panie Carter. Proszę, proszę — ciągnął Lingard idąc naprzód po kajutowych schodach. Steward zapalił wiszącą lampę i postawił na stole karafkę i butelki. Kajuta wyglądała wesoło; pomalowana była na biało, a naokoło ścian biegły złote gzymsy. Naprzeciw zamkniętej kotarą niszy z oknami wychodzącymi na rufą stał kredens z marmurowym blatem, a nad nim wisiało lustro w złoconej ramie. Na półokrągłej kanapie naokoło steru leżały poduszki z karmazynowego pluszu. Stół był nakryty czarnym indyjskim obrusem haftowanym jaskrawymi kolorami. Między pokładnicami juty umieszczono stojaki na muszkiety, których lufy błyszczały w świetle. Było ich dwadzieścia cztery między czterema belkami. Tyleż bagnetów starego typu otaczało polituro—wane, tikowe obudowanie steru podwójnym pasem mosiądzu i stali. Wszystkie drzwi do kajutkompanii były wyjęte z zawiasów i w odrzwiach wisiały tylko zasłony jak gdyby z żółtego chińskiego jedwabiu. Zatrzepotały naraz wszystkie cztery, gdy dwaj mężczyźni weszli do kajuty. Carter objął wszystko jednym spojrzeniem, ale oczy jego przylgnęły do okrągłej tarczy zawieszonej ukośnie nad mosiężnymi rękojeściami bagnetów. Na czerwonym jej polu odcinał się wypukłe jaskrawo złocony snop stylizowanych błyskawic, godzących przez środek tarczy ku dołowi między dwiema dużymi literami T. L. Lingard patrzył ciekawie na swego gościa.

Miał przed sobą człowieka młodego, lecz wyglądającego jeszcze młodziej, o chłopięcej, gładkiej twarzy, mocno opalonej, o błyszczących niebieskich oczach, jasnych włosach i małym wąsiku. Lingard zauważył przykuty wzrok gościa. — Aha, patrzy pan na tę historyjkę. Dał mi to budowniczy tego brygu, najlepszy z ludzi, jacy kiedykolwiek spuszczali okręty na morze. To ma przedstawiać nazwę okrętu między moimi inicjałami — błysk piorunu — widzi pan? Bryg nazywa się „Błyskawica”, a ja Lingard. — Bardzo ładna rzecz; tak ozdabia kajutę — mruknął grzecznie Carter. Wychylili szklanki, przepijając do siebie, i usiedli. — A teraz proszę pana o list — rzekł Lingard. Carter podał list nad stołem i rozglądał się dalej, podczas gdy Lingard wyjmował arkusik z otwartej koperty zaadresowanej do komendanta pierwszego z brzegu brytyjskiego statku na Morzu Jawajskim. Papier był gruby, miał wypukły nagłówek: „Szkuner–jacht Hermit”, i nosił datę sprzed czterech dni. List donosił, że pewnej mglistej nocy jacht wjechał na jakąś mieliznę w pobliżu brzegów Borneo. Ląd tam jest niski. Oficer nawigacyjny twierdzi, że statek osiadł na mieliźnie w czasie największego wiosennego przypływu. Wybrzeże wygląda w tym miejscu na zupełnie opustoszałe. Przez cztery dni — odkąd jacht tam ugrzązł — można było dojrzeć w oddali tylko dwa małe statki krajowców, które się nie przybliżyły. Właściciel brygu kończył list prośbą zwróconą do kapitana jakiegokolwiek statku wracającego do Anglii, aby doniósł o sytuacji brygu czy to władzom w porcie Anjer — gdy będzie przejeżdżał przez Sunda Straits — czy też pierwszemu lepszemu spotkanemu na drodze krążownikowi angielskiemu albo holenderskiemu. List kończył się wyrażonym z góry podziękowaniem, propozycją zwrócenia kosztów związanych z wysłaniem posłańców z Anjeru oraz zwykłymi grzecznościami. Składając zwolna papier w dawne załamki, Lingard rzekł: — Nie jadę ani do Anjeru, ani też w jego pobliże. — Zdaje mi się, że każde inne miejsce będzie równie dobre — rzekł Carter.

— Ale nie miejsce, dokąd jadę — odrzekł Lingard otwierając list ponownie i zaglądając do niego z nie— pokojem. — Wybrzeże nie jest dokładnie opisane, a podana szerokość geograficzna bardzo niepewna — ciągnął dalej. — Nie zdaję sobie sprawy, gdzieście właściwie utknęli. A jednak znam każdy cal tego lądu — w tamtej okolicy. Carter odchrząknął i zaczął mówić po swojemu, cedząc sylaby. Zdawało się, że wydziela skąpo fakty, że odsłania w oszczędnych słowach charakter wybrzeża, lecz każdy wyraz wykazywał drobiazgowość jego obserwacji i przytomny wzrok marynarza umiejącego zdać sobie szybko sprawę z nieznanego lądu i nieznanego morza. Przedstawił z treściwą jasnością obraz plątaniny skał i mielizn, przez które jacht przedostał się po ciemku jakimś cudem, zanim się oparł o dno. — Zdaje się, że na morzu dosyć jest pogodnie — zauważył w końcu i zatrzymał się, aby pociągnąć długi łyk. Lingard, pochylony nad stołem, słuchał uważnie i skwapliwie. Carter mówił dalej po swojemu, zwięźle i rozważnie. — Zauważyłem od strony południowej kilka wysokich drzew na wybrzeżu, które jest według mnie lądem; ktoś, kto ma coś do czynienia z tą zatoką, był na tyle dowcipny, że pobielił dwa z tych drzew: jedno na przylądku, a drugie głębiej. Przypuszczam, że to są znaki nawigacyjne… Co panu, panie kapitanie? Lingard zerwał się na równe nogi, ale po zdumionym okrzyku Cartera siadł z powrotem. — Nic, nic… Niech mi pan powie, ilu macie ludzi na tym jachcie? — Dwudziestu trzech, poza chlebodawcami: właścicielem, jego żoną i jednym Hiszpanem — znajomym, którego zabrali w Manili. — Więc jechaliście z Manili? — Aha. Do Batawii. Właściciel nasz chce studiować holenderski system kolonialny. Zamierza wykazać jego błędy. Pan wie, jak to jest — nie można słyszeć wielu rzeczy, kiedy się trzyma wartę na rufie. Potem pojedziemy na

Cejlon na spotkanie parowca. Nasz właściciel wróci do domu tą samą drogą, którą przyjechał — lądem przez Egipt. A jacht, oczywiście, pojedzie naokoło przylądka. — Więc tam jest kobieta? — rzekł Lingard. — Pan mówi, że macie na jachcie kobietę. Czy jesteście uzbrojeni? — Nieszczególnie — odparł niedbale Carter. — Jest tam parę muszkietów i dwie myśliwskie strzelby na rufie. To mniej więcej wszystko; zdaje mi się, że to albo za dużo, albo za mało — dodał z lekkim uśmiechem. Lingard spojrzał na niego z bliska. — Czy pan przyjechał z kraju na tym jachcie? — zapytał. — Ależ nie! Nie jestem właściwie oficerem jachtowym. Dostałem się na ten jacht prosto ze szpitala w Hongkongu. Przedtem byłem dwa lata na chińskim wybrzeżu. Zatrzymał się, po czym dodał szeptem wyjaśnienie: — Uważa pan, służyłem na kliprach handlujących opium. Nie mam nic wspólnego z brązowymi guzikami. Mój statek zostawił mnie i potrzebowałem pracy. Wziąłem tę robotę, ale nie zależało mi specjalnie na tym, aby wracać do domu. Taki jacht to nudziarstwo dla człowieka, który żeglował ze starym Robinsonem na „Ly–e–moonie” To był mój okręt. Słyszał pan o nim, panie kapitanie? — Tak, tak — rzekł spiesznie Lingard. — Niech pan posłucha, panie Carter. Którędy pojechał wasz pierwszy oficer do Singapuru? Przez cieśninę Rhio? — Tak mi się zdaje — odparł Carter nieco zdziwionym tonem. — A dlaczego pan pyta? — Po prostu żeby wiedzieć… A co tam, panie Shaw? — Czarna chmura podnosi się od północy, panie kapitanie, i zaraz będziemy mieli wiatr — rzekł Shaw stojąc na progu.

Ociągał się, z oczami zwróconymi na karafki. — Napije się pan szklankę? — rzekł Lingard podnosząc się z krzesła. — Idę na górę się rozejrzeć. Poszedł na pokład. Shaw zbliżył się do stołu i zaczął przygotowywać sobie napój manewrując butelkami w głębokim milczeniu i z przesadną ostrożnością, jakby z kruchych naczyń odmierzał jakąś śmiertelną truciznę. Carter siedział z rękami w kieszeniach, oparty o tylną poręcz krzesła, i oglądał go chłodnym wzrokiem od stóp do głów. Pomocnik Lingarda podniósł szklankę do ust; wpatrzony znad jej brzegu w nieznajomego, wysączył powoli zawartość. — Pan to ma nosa do znajdowania po ciemku okrętów, mój panie — rzekł dobitnie, stawiając szklankę na stole z niezmierną delikatnością. — Co? Cóż to znowu? Zobaczyłem was zaraz po zachodzie. — I wiedział pan dobrze, w którą stronę patrzeć — ciągnął Shaw spoglądając ostro na Cartera. — Patrzyłem na zachód, gdzie było jeszcze jasno, co każdy rozsądny człowiek zrobiłby na moim miejscu — odparł tamten z pewną niecierpliwością. — O co panu właściwie chodzi? — I ma pan obrotny język do rozpowiadania cudów o sobie, może nie? — Nigdy jeszcze nie widziałem podobnego człowieka — oświadczył Carter wracając do niedbałego tonu. — Zdaje mi się, że panu coś nie w smak poszło. — Nie lubię, jak łódź zjawia się nie wiadomo skąd chyłkiem milczkiem koło okrętu, kiedy jestem odpowiedzialny za pokład. Umiem trzymać straż równie dobrze jak i każdy inny marynarz z portów angielskich, ale nie znoszę, aby mię podchodzono za pomocą obwiniętych wioseł i tym podobnych brzydkich kawałów. Oficer jachtu — ho, ho! Na tym morzu roi się pewno od takich oficerów. Uważam, że pan zrobił mi brzydki kawał.

Powiedziałem staremu o zachodzie, że nie ma nic na morzu — i rzeczywiście nic nie było. Jestem przekonany, że pan natknął się na nas przypadkiem — pomimo wszystkich pańskich przechwałek o zachodach i kierunkach. Bzdury! Wiem, że pan wpadł na nas na oślep, i to jeszcze z obwiniętymi wiosłami. Pan nazywa takie postępowanie przyzwoitym? — Jeżeli obwinąłem wiosła, to miałem ku temu wystarczające powody. Chciałem prześlizgnąć się koło zatoki, gdzie były przycumowane jakieś statki krajowców. To najzwyklejsza ostrożność, gdy się jedzie taką małą łódką, i to bez broni, jak ja. Widziałem was bardzo dobrze, ale nie miałem zamiaru nikogo straszyć. Mogę panu dać na to słowo. — Czemuż nie trafiliście gdzie indziej — warknął Shaw. — Oświadczam panu, że nie zniosę, aby zbieg okoliczności i czyjeś kłamstwa stawiały mię w złym s świetle. Ale słyszę, że mój stary woła… Opuścił spiesznie kabinę; wkrótce potem Lingard zszedł na dół i siadł znów naprzeciw Cartera po drugiej stronie stołu. Twarz jego była poważna i stanowcza. — Zaraz będziemy mieli wiatr — rzekł. — Zatem, panie kapitanie — rzekł Carter wstając — zechce pan oddać mi ten list, a ja będę w dalszym ciągu krążył po tej okolicy, aby porozumieć się z jakim innym okrętem. Ufam, że pan doniesie o nas tam, dokąd pan pojedzie. — Jadę do jachtu i zatrzymuję list przy sobie — odparł stanowczo Lingard. — Wiem dokładnie, gdzie się jacht znajduje, i muszę jechać na ratunek tych ludzi. To bardzo szczęśliwie, że pan natknął się na mnie, panie Carter. Szczęśliwie i dla nich, i dla mnie — dodał ciszej. — Ta–ak — przeciągnął Carter z namysłem. — Niezła sumka mogłaby się panu okroić, gdyby pan nasz statek wyciągnął, ale nie zdaje mi się, aby pan mógł wiele pomóc. Lepiej pozostanę tutaj i będę się starał porozumieć z jaką kanonierką… — Pan musi wrócić ze mną do swego statku — rzekł rozkazująco Lingard. — Niech pan się nie troszczy o żadne kanonierki.

— To nie byłoby wypełnieniem rozkazów, które otrzymałem — przedkładał Carter. — Mam porozumieć się z okrętem wracającym do kraju albo ze statkiem wojennym — to jest zupełnie jasne. Nie mam wcale ochoty tłuc się całymi dniami po morzu w odkrytej łodzi, ale — niech mi pan kapitan pozwoli napełnić beczkę świeżą wodą — czas mi w drogę. — Głupstwo — rzekł ostro Lingard. — Jedzie pan ze mną, żeby pokazać to miejsce i — pomóc. Poholuję pańską łódkę. Carter nie wyglądał na przekonanego. Lingard położył ciężką dłoń na jego ramieniu. — Posłuchaj, mój młodzieńcze. Jestem Tom Lingard; nie ma ani jednego białego na tych wyspach — a krajowców bardzo niewielu — którzy by o mnie nie słyszeli. Moje szczęście naprowadziło pana na mój okręt — a teraz, gdy pana trzymam, musi pan zostać. Musi pan! To ostatnie „musi” zabrzmiało głośno i ostro jak wystrzał z pistoletu. Carter odstąpił w tył, — Czy mam przez to rozumieć, że pan by zatrzymał mię siłą? — zapytał przestraszony. — Siłą? — powtórzył Lingard. — To zależy od pana. Nie mogą dopuścić, aby pan się porozumiał z jakimkolwiek innym statkiem. Pański jacht osiadł na mieliźnie w miejscu jak najbardziej… dla mnie… nieodpowiednim; a pańskie łodzie, rozesłane tu i tam, mogłyby mi sprowadzić pierwszą lepszą parszywą kanonierkę na miejsce, które było tak spokojne i zapadłe, jak tylko można sobie było życzyć. Że utknęliście właśnie w tym punkcie wybrzeża, to był mój pech. Ale na to nie mogłem nic poradzić. Zaś to, że pan trafił na mnie, jest moim szczęściem. I trzymam je! Spuścił zamkniętą pięść, wielką i muskularną, na czarną serwetę oświetloną lampą, aż szklanki zabrzękły — pięść o silnych palcach zaciśniętych mocno na twardych muskułach dłoni. Trzymał ją tak przez chwilę, jakby pokazując Carterowi to szczęście, które postanowił zatrzymać. I ciągnął dale]:

— Czy pan wie, w jakie gniazdo szerszeni dostali się pańscy głupi towarzysze? Jak pan myśli, ile też życie ich jest warte w tej chwili? Ani złamanego szeląga, jeśli bryza zawiedzie mnie jeszcze przez drugie dwadzieścia cztery godziny. Niech pan wytrzeszcza oczy, ile się panu podoba, ale tak jest! I może być za późno już nawet w chwili, gdy tu rozprawiamy. Uderzył kostkami zgiętych palców w stół i obudził znów szklanki, które zadźwięczały jak cienki, żałosny finał jego słów. Carter stał oparty o bufet. Zdumiał go nieoczekiwany zwrot rozmowy; szczęka opadła mu z lekka, a oczy nie schodziły ani na chwilę z twarzy Lingarda. Milczenie w kajucie trwało tylko parę sekund, ale Carterowi, który czekał z zapartym oddechem, wydało się bardzo długie. I nagle usłyszał w tej ciszy po raz pierwszy wyraźne tykanie zegara — pulsujące uderzenia, jakby małe metalowe serce za cyferblatem spłoszyło się czegoś i dostało palpitacji. — Kanonierka! — zawołał nagle Lingard, jak gdyby ujrzał dopiero w tej chwili, w świetle jaskrawej błyskawicy myśli, wszystkie trudności położenia. — Jeśli pan nie wróci razem ze mną, to wkrótce nie pozostanie już nic, do czego by pan mógł wracać. Pańska kanonierka nie znajdzie ani jednego wręga z kadłuba, ani jednego trupa zostawionego na znak nawigacyjny. Nic nie znajdzie. Nie kapitana kanonierki wam trzeba. Mnie wam trzeba. Pan waszego szczęścia nie widzi, ale ja widzę swoje szczęście — i niech pan posłucha… Dotknął palcem wskazującym piersi Cartera i rzekł z nagłą łagodnością w głosie: — Jestem człowiekiem białym i z wyglądu, i z duszy; nie pozwolę, aby niewinnym ludziom, i to kobiecie w dodatku, stało się coś złego, jeżeli mogę temu zapobiec. A jeśli ja nie zapobiegnę, nikt tego nie potrafi. Rozumie pan — nikt! Nie ma czasu na namysły. Jestem jak każdy człowiek godny tej nazwy, nie wypuszczę z rąk żadnego przedsięwzięcia, póki je mogą utrzymać, a tak jest właśnie… Ton jego był perswadujący, prawie pieszczotliwy; trzymał teraz guzik od kurtki Cartera i pociągał go z lekka, mówiąc dalej poufnie:

— Tak jak rzeczy stoją obecnie, panie Carter, prędzej bym — że się tak wyrażę — zastrzelił pana tu na tym miejscu, niżbym pana wypuścił po to, aby pan podniósł alarm na całe morze o ten wasz głupi jacht. Muszę mieć wzgląd na życie innych jeszcze ludzi — i na przyjaciół — i na pewne obietnice — i — i także na siebie. Zatrzymuję pana — zakończył ostro. Carter odetchnął głęboko. Obaj mężczyźni mogli słyszeć nad sobą na pokładzie ciche kroki, krótkie szepty, niewyraźne słowa mówione blisko luku świetlnego. Głos Shawa zabrzmiał głośno i burkliwie: — Zwinąć górne marsle, tindalu? — To ci dopiero dziwaczna historia — mruknął Carter patrząc w podłogę. — Dziwny z pana człowiek. Zdaje mi się, że trzeba wierzyć temu, co pan mówi — chyba że pan i ten pański pomocnik jesteście dwaj wariaci, którzy w jakiś sposób zawładnęli tym brygiem. Przecież ten człowiek tam na górze chciał wszcząć ze mną sprzeczkę o to, że znalazłem się tutaj, a teraz pan mi grozi, że raczej mnie pan zastrzeli, niż stąd wypuści! Niewiele sobie z tego robię, bo prędzej czy później wisiałby pan za to, a nie wygląda mi pan na człowieka, który ma skończyć w ten sposób. Gdyby to, co pan mówi, było prawdziwe choćby tylko w połowie, powinien bym wracać do statku tak prędko, jak tylko się da. Wydaje mi się jednak, że pański przyjazd będzie dla jachtu małą pociechą i że moja obecność może się tam na coś przydać. To ci dopiero… Czy mogę jechać w swojej łódce? — Jak pan woli — rzekł Lingard. — Zbliża się szkwał. — Jestem na służbie i zmoknę razem z mymi chłopcami. Niech pan nam da porządną, długą linę, panie kapitanie. — To już zrobione — rzekł Lingard. — Wygląda pan na rozsądnego marynarza i chyba pan rozumie, że nic by z tego nie wyszło, gdyby pan chciał drapnąć przede mną. — Jak na człowieka, który o byle co gotów jest strzelać, wydaje się pan bardzo ufny — wycedził Carter. — Jeżeli przetnę linę podczas szkwału, mam niejakie dane, że więcej pana nie zobaczę.

— Spróbuj pan tylko — rzekł sucho Lingard. — Są oczy na tym brygu, które zobaczą pańską łódź, kiedy pan nie będzie mógł dojrzeć okrętu. Pan jest z gatunku, który lubię, ale jeśli pan będzie chciał mię nabrać, to pana znajdę — a gdy pana znajdę, pójdzie pan na dno, jak mnie pan tu widzi. Carter klasnął ręką w udo, a oczy mu się zaświeciły. — Ej, do diabła! — zawołał. — Gdyby nie ludzie, których mam z sobą, spróbowałbym to zrobić dla kawału. Taki pan jest pewien siebie, panie kapitanie. Pan by i świętego sprowokował do otwartego buntu. Był znowu w dobrym humorze; parsknął śmiechem, ale wnet spoważniał. — Niech się pan nic nie boi — rzekł — nie wymknę się panu. Jeśli ma być jakaś bitka — o czym pan zdaje się napomyka — obiecuję panu, że nie założę rąk, i… Wyciągnął ramiona, spojrzał na nie, potrząsnął nimi z lekka. — I ta para ramion przyda się także — dodał cedząc słowa niedbale po swojemu. Ale władca brygu siedząc z łokciami opartymi o stół i twarzą w dłoniach popadł nagle w zadumę tak głęboką i skupioną, że zdawał się nie słyszeć, nie widzieć, nie oddychać. Widok tego człowieka, pochłoniętego myślami tak zupełnie, zdumiał Cartera może bardziej jeszcze niż wszystkie inne wydarzenia tej nocy. Gdyby dziwny jego gospodarz rozwiał mu się nagle w oczach, nie czułby się bardziej nieswojo i samotnie w tej kajucie, gdzie wytrwały zegar wystukiwał bezużytecznie minuty ciszy, tak jak później miał mierzyć tym samym spokojnym rytmem bezcelową gwałtowność sztormu.

III Poczekawszy chwilę Carter udał się na pokład. Niebo, morze, bryg nawet, wszystko znikło w ciemności, która stała się nieprzenikniona, dotykalna i dusząca. Olbrzymia chmura zbliżyła się biegnąc po niebie, jakby szukała małego statku, a teraz wisiała nad nim nieruchomo. Na południe widać było sinawą, drżącą jasność, nikłą i posępną, niby zanikające wspomnienie zatartego blasku gwiazd. Ku północy, jakby na dowód, że wszystko jest możliwe, niewiarogodnie czarna plama wystąpiła na potężnej czarności nieba, ciemniejsza jeszcze od tła — jądro zbliżającego się szkwału. Błyski na wodzie zagasły i niewidzialne morze leżało naokół nieme i ciche, jakby skonało nagle z przerażenia. Carter nie mógł nic dojrzeć. Czuł, że naokoło ruszają się ludzie; słyszał ich w ciemnościach szepczących po cichu, jak gdyby powierzali sobie sekrety ważne lub haniebne. Noc zatarła nawet słowa, a tajemnica jej pochłonęła wszystko, każdy dźwięk nawet — nie ogarniając tylko niewiadomego, które zdawało się krążyć wkoło człowieka, by wyciągnąć znienacka rękę w dotknięciu nagłym, poufałym i przerażającym. Nawet beztroski młody eks– oficer ze statku handlującego opium nie mógł pozostać nieczuły na złowieszczość tej chwili. Co to za okręt? Co to za ludzie? Co się stanie jutro? Z nim, Carterem? Z jachtem? Uczuł nagle, bez żadnej innej przyczyny prócz tej ciemności, że zabrnął w przykrą historię — i on, i jego ludzie. To nie wyrozumowane przekonanie sprawiło, że zachwiał się przez sekundę na nogach i chwycił mocno za zasuwę tambuczy. Głos Shawa, który zabrzmiał na prawo tuż koło jego ucha, sprawił mu ulgę i rozjaśnił jego zmącono myśli. — Ach! to pan. Przyszedł pan tu nareszcie — rzekł zwolna pierwszy oficer. — Okazuje się teraz, że mamy pana holować. To jest najlepsze z tych wszystkich dziwacznych historii. Jakaś tam łódka zjawia się cichaczem Bóg wie skąd, no i okazuje się, że to dawno oczekiwany przyjaciel! Bo przecież pan jest jednym z tych przyjaciół, których szyper miał spotkać gdzieś w tych okolicach. Prawda? No, no! Ja wiem więcej, niż się panu wydaje. Czy

pojedziemy teraz do — no niechże pan powie — do… no, jakże tam… przecież pan wie? — Tak. Wiem. A pan nie wie? — wycedził niewinnie Carter. Shaw stał przez chwilę bardzo cicho. — Gdzie mój szyper? — zapytał wreszcie. — Zostawiłem go na dole — był w jakimś transie. Gdzie moja łódka? — Pańska łódka jest za rufą. A moim zdaniem jest pan równie niegrzeczny jak i niegodzien zaufania — jota w jotę — co panu już wykazałem. Carter ruszył chwiejnie ku tylnej burcie i za pierwszym krokiem natknął się na kogoś, kto się usunął. Wydało mu się, że taka noc obniża w ogóle poziom człowieka. Pomyślał, że mógłby dostać po głowie od każdego, kto by potrafił dźwignąć lewar. Czuł się dziwnie podrażniony. Nagle rzekł głośno, zwracając się do Shawa, gdyż przypuszczał, że pomocnik gdzieś jest w pobliżu: — A moim zdaniem — i na pana, i na pańskiego szypra przyjdzie prędki i marny koniec, zanim… — Myślałem, że pan już jest w swojej łódce. Czy pan zmienił zamiar? — spytał Lingard głębokim swym głosem tuż obok Cartera. Carter ruszył po omacku, trzymając się burty, póki jego ręka nie natrafiła na linę, która w tej zupełnej ciszy zdawała się własnym impetem biec prosto w ciemność. Zakrzyknął na łódkę i usłyszał natychmiast szum wody ocierającej się o jej boki, gdy holowano ją prędko pod wychyl rufy. Potem Carter zamajaczył na poręczy bezkształtną plamą i w następnej chwili znikł, jakby zapadł się w przepaść. Lingard usłyszał go mówiącego: — Złap mię za nogę, John. — Głuchy łoskot rozległ się w łodzi i jakiś głos burknął: „Już dobrze.” — Trzymajcie się z daleka od wychyłu rufy — rzekł Lingard w noc spokojnym, ostrzegawczym głosem. — Bryg może się cofnąć dobry kawał,

jeśli szkwał go nie pchnie porządnie. — Dobrze, dobrze. Będę uważał — doszła z wody burkliwa odpowiedź. Lingard przeszedł na lewą stronę i przypatrywał się spokojnie zbliżającej się mglistej masie koloru sadzy. Po chwili rzekł krótko: — Panie Shaw, niech pan przebrasuje na lewy ciąg — i zamilkł z twarzą zwróconą ku morzu. Dźwięk smutny i przerażający — jak westchnienie jakiejś olbrzymiej istoty wędrujące przez bezgwiezdny przestwór — przewiał nad pionowymi, wyniosłymi masztami nieruchomego brygu. Rozległ się głośniej, potem umilkł nagle na chwilę, a wyprężone żagle statku zawibrowały śpiewną nutą w odpowiedzi na ten groźny pomruk wichru. Długie i powolne zakolebanie wzniosło poziom wód, jakby morze odetchnęło głęboko wśród niespokojnego oczekiwania. W następnej chwili olbrzymia zawierucha wyskoczyła z ciemności na morze rozniecając na nim siną jasność piany i pierwsze uderzenie szkwału wpadło na bryg wśród kolącego deszczu i śmigających bryzgów fal. Jakby unieruchomiony nagłością dzikiego napadu, statek stał przez sekundę wyprostowany, wstrząsając się potężnie od szczytu masztów aż do kilu, zaś wysoko wśród nocy słychać było gwałtowny grzechot i łopotanie niewidzialnych płótnisk. Nagle rozległ się szybki, podwójny huk jak strzały z armat, oba marsie wzdęły się od razu i bryg przewrócił się szybko na bok. Shaw został rzucony na oślep na luk świetlny, a Lingard, który objął ramieniem poręcz nawietrzną, czuł, że statek pod jego nogami porywa się i biegnie gładko naprzód, a pokład staje się mniej pochyły: szybkość brygu zmniejszyła się nieco i zelżał przemożny napór wiatru na powierzchnię napiętych żagli. Tylko piękno linii małego okrętu i doskonały kształt jego kadłuba ocaliły żagle, a może i maszty, umożliwiając zwinnemu statkowi dźwignięcie się z tak błyskawiczną szybkością. Lingard odetchnął głęboko i krzyknął triumfująco do Shawa, który walczył z wiatrem i deszczem u boku dowódcy: — Wytrzyma. Zachować wszystkie żagle. Shaw usiłował coś powiedzieć. Połykał mnóstwo letniej wody, którą wiatr wpędzał mu do gardła. Bryg zdawał się żeglować skroś rozkołysanych fal, co

przepływały sycząc między masztami i pędziły po pomostach ze wściekłym pędem i hałasem wodospadu. Z każdej rei i z każdej liny lały się poszarpane płachty wody śmigając ku stronie podwietrznej. Przemożny potok zdawał się trwać już wieki; w pewnej chwili stał się nie do zniesienia — i nagle ustał. W parę minut ulewa przebiegła przez bryg całą swą długością i można ją było teraz widzieć jako prostą, szarą ścianę, odchodzącą w noc pod dzikimi szeptami rozpraszających się chmur. Wiatr pofolgował. Na północy, nisko w ciemnościach, trzy gwiazdy ukazały się rzędem, zjawiając się i niknąc między grzbietami bałwanów, jak dalekie głowy pływaków wśród nadbrzeżnych fal; a cofająca się krawędź chmury, zupełnie prosta od zachodu aż po wschód, sunęła po kopule nieba niby olbrzymia, półkolista, żelazna kurtyna opadająca gładko, jakby wprawiona w ruch przez jakiś potężny mechanizm. Ożywcza i przenikliwa świeżość płynęła wraz ze skrzeniem świateł przez wzmożoną wspaniałość niebios, wzniosłą, czystą i dziwnie zdumiewającą — jak gdyby jakiś nowy świat został stworzony podczas krótkiego przelotu burzliwej chmury. Był to powrót do życia, powrót do przestrzeni; zdawało się, że ziemia wychodzi spod całunu, aby zająć swe miejsce w spotęgowanym, olbrzymim roziskrzeniu wszechświata. Bryg o lekko skróconych żaglach biegł swobodnie pod marslami — kliwrem i sztakslem — roztrącając z pogardą burzliwą ciżbę hałaśliwych i podnieconych fal. W miarę jak statek posuwał się szybko naprzód, rozwijał za sobą na tle niespokojnej ciemności morza szeroką wstęgę kipiącej piany, usianej na kształt błędnych ogników błyskami ciemnych kręgów wymykających się spod steru. Daleko za rufą, u końca liny — nie grubszej od czarnej nitki — która nurzała niekiedy długą, wygiętą linię w rozpryskującej się pianie, można było dostrzec przedmiot podobny do zabawki, wydłużony i ciemny, pędzący za brygiem przez śnieżną białość jego szlaku. Lingard poszedł na rufę i trzymając oburącz tylną poręcz wypatrywał skwapliwie łódki Cartera. Uspokoił się na pierwszy rzut oka widząc, że gig jachtu sunie lekko u końca długiej liny, i odwrócił się, aby spojrzeć spokojnym wzrokiem ku przodowi i stronie pod—wietrznej. Było wtedy dokładnie wpół do pierwszej i Shaw, zluzowany przez Wasuba, zszedł na dół. Przed odejściem rzekł do Lingarda: — Pójdę sobie, panie kapitanie, jeżeli pan nie zamierza podnieść więcej

żagli. Jeszcze nie w tej chwili — odrzekł Lingard bardzo czymś zaprzątnięty, wobec czego Shaw oddalił się zmartwiony tym, że się marnuje okazja pozwalająca wyzyskać pomyślną bryzę. Na głównym pokładzie ciemnoskórzy ludzie, których odzienie przylegało do drżących członków, jakby skąpali się w morzu, skończyli zwijać brasy i porządkować takielunek. Kassab przymocowawszy do kołka fały marsrei* wkroczył na śródokręcie kierując się ku rzędowi ludzi, którzy stali bezczynnie oparci plecami o bok szalupy w połowie dłużni okrętowej. Przeszedł obok nich patrząc z bliska w tępe twarze. Posunęli się; zajął miejsce u końca szeregu. — Deszcz był wielki, a wiatr potężny, o ludzie — rzekł tonem wyroczni — ale żaden wiatr nie uszkodzi tego okrętu. Wiedziałem o tym stojąc i pilnując żagla, który jest powierzony mej pieczy. Głuchy, bezbarwny pomruk rozległ się wśród Malajów. Znad nawietrznej poręczy olbrzymi bałwan rzucił im w oczy garść ciężkich kropel kłujących jak grad. Podniosły się ciche jęki pełne oburzenia. Jeden z ludzi westchnął. Inny zaśmiał się spazmatycznie przez szczękające zęby. Żaden nie odszedł. Mały kassab obtarł sobie twarz i ciągnął dalej bezdźwięcznym głosem przy akompaniamencie syczącego szumu fal, które pędziły miarowo ku rufie wzdłuż boków okrętu. — Czyście słyszeli, jak biały wołał na wiatr — głośniej od wiatru? Ja słyszałem, bo byłem blisko przodu. A i przedtem, w ciągu wielu lat, które przesłużyłem u niego, słyszałem często, jak krzyczał czarodziejskie słowa oddalające niebezpieczeństwo. Ya–wa! To jest prawda. Spytajcie Wasuba, który jest hadżim tak jak i ja. — Widywałem statki białych z połamanymi masztami, rozbite jak i nasze prau* — zauważył smutnie wysmukły, chuderlawy Malaj, który trząsł się obok kassaba, zwieszając głowę i usiłując objąć swoje łopatki. — To prawda — przyznał kassab. — Oni wszyscy są dziećmi szatana, ale na niektórych spływa więcej łask. Dobrze jest słuchać takich ludzi na morzu

lub w bitwie. Widziałem tego, który tu jest panem, jak walczył z dzikimi ludźmi, co jedzą swych nieprzyjaciół — daleko na wschodzie — i u jego boku zadawałem ciosy bez trwogi; gdyż czary, które z pewnością posiada, osłaniają także służących mu ludzi. Jestem prawowiernym i Ukamienowany nie może dotknąć mego czoła. Jednak nagroda za zwycięstwo przychodzi i z rąk przeklętych. Przez sześć lat żeglowałem z tym białym; z początku jako majtek pilnujący steru, gdyż jestem człowiekiem morza, urodziłem się na okręcie i biegły jestem w tej robocie. A teraz, ponieważ znam tak dobrze życzenia białego, czuwam nad wszystkim na tym statku. Kilka głosów wyszeptało: „Prawda. Prawda.” Stali apatycznie i cierpliwie w pędzie wiatru, smagani co chwila bryzgami fal. Pod lekkie chybotanie statku kołysali się sztywno wszyscy razem, oparci o wielką łódź. Poświst wiatru między pochyłymi masztami owijał ich ciemne i milczące postacie nieustannym swym echem. Dziób brygu został tak nastawiony, aby skierować się nieco ku stronie nawietrznej obok małych wysepek tworzących grupę Carimaty. Dotychczas były ukryte w ciemnościach, ale teraz obaj majtkowie trzymający wartę donieśli w jednym długim okrzyku, że z przodu jest ląd. Lingard, stojący po stronie podwietrznej na jednej linii z kołem steru, śledził pierwszą z dostrzeżonych wysepek. Gdy znalazła się w kierunku poprzecznym do długości okrętu, wydał rozkazy i Wa—sub pobiegł na główny pokład. Ster został położony na burtę, reje wielkiego masztu powoli obróciły się na trawers, a mokre płótna wielkiego marsla przylgnęły nagle do masztu po jednym jedynym, ciężkim plaśnięciu. Znikła olśniewająca wstęga znacząca ślad okrętu. Bryg stracił pęd i zaczął się nurzać bokami w szybko następujących po sobie rozpędzonych falach. A przy każdym powolnym zanurzeniu się statku śpiew wiatru wzmagał się między rozkołysanymi rejami, przybierając ton dziki i żałosny. Właśnie w chwili gdy na brygu przygotowano łódkę do spuszczenia na morze, gig jachtu ciągniony przez swą linę ukazał się miotając się i pluszcząc po stronie nawietrzne] ku tyłowi statku. Carter stał w rufie przeginając się zręcznie w miarę bezładnych ruchów swej łupiny. Dwa razy okrzyknął bryg, aby się dowiedzieć, co się dzieje, gdyż nie był w stanie dojrzeć z dołu i w ciemności, co robi na rufie ta bezładna grupka ludzi. Nie dostał odpowiedzi,

choć rozróżnił męską sylwetę stojącą samotnie na rufie i obserwującą go najwidoczniej. Chciał zawołać po raz trzeci, gdy usłyszał zgrzyt bloków, po czym rozległ się głośny plusk, wrzawa głosów, głuche hałasy jakby gramolących się ludzi — i ciemna masa odłączając się od boku żaglowca przemknęła obok niego na grzebieniu pędzącej fali. Przez mniej niż sekundę widział na roziskrzonym nocnym niebie zarys łodzi, głowy ludzkie, pióra wioseł sterczące ku górze w chwili, gdy wyjmowano je spiesznie z dna łódki. Potem wszystko to zapadło mu się przed oczami, ukazało się raz jeszcze w oddali zaledwie widzialne, wreszcie znikło na dobre. — Jak to, przecież oni spuścili łódź! — wykrzyknął Carter opadając na ławkę. Przypomniał sobie, że widział zaledwie przed paru godzinami trzy prau krajowców kryjące się właśnie wśród tych wysp. Mignęła mu myśl, aby odrzucić linę, puścić się w pogoń za łódką i przekonać się… O czym się przekonać? Zaniechał tej myśli od razu. Cóż mógł uczynić? Przeświadczenie, że jacht i wszyscy ludzie na nim są w jakimś nieokreślonym, lecz bardzo realnym niebezpieczeństwie, owładnęło nim silnie na nowo, a pewność, że dowódca brygu idzie jachtowi na pomoc, nie łagodziła bynajmniej trwogi Cartera. Ten fakt skomplikował tylko jego niepokój dodając doń poczucie jakiejś tajemnicy. Ów biały, przemawiający, jakby całe to morze do niego należało albo jakby spokój jego domowego zacisza był naruszony przez ludzi, którzy pozwolili sobie ugrzęznąć na wybrzeżu, gdzie on i jego przyjaciele mieli jakieś dziwne interesa — ów biały nie wydawał się Carterowi pożądanym sprzymierzeńcem. Że łódź została spuszczona dla porozumienia się ze statkami krajowców, które Carter widział i z którymi uniknął spotkania, nie miał co do tego wątpliwości. Myśl ta błysnęła mu od razu. To wyglądało mu podejrzanie. „Właściwie jedyną rzeczą, jaka mu pozostawała do zrobienia, było: dać się holować, wrócić do jachtu i ostrzec ich… Ostrzec ich przed kim? Ten człowiek rozmawiał z Carterem najzupełniej otwarcie. Ostrzec ich przed czym? Przyszło mu na myśl, że nie miał najlżejszego pojęcia o tym, co miało nastąpić, a nawet co nastąpić mogło. Sam dziwny wybawca oznajmił o niebezpieczeństwie. Oczywiście o niebezpieczeństwie grożącym ze strony krajowców. A jednak porozumiewał się z tymi krajowcami. To było widoczne. Ta łódka odjeżdżająca w noc… Carter zaklął siarczyście w duchu.

Jego niepokój przemienił się w dotkliwy ból fizyczny, gdy tak siedział niewygodnie i bez ruchu, przemoknięty do nitki, trzymając jedną ręką rękojeść steru, podrzucany na wszystkie strony przez łódź rozhuśtaną gwałtownie. A wznoszący się wysoko przed jego oczami czarny kadłub brygu także się wznosił i opadał zagłębiając ster w morzu raz po raz z potężnym, rozplenionym pluskiem. Żaden odgłos ze statku nie dochodził ucha Cartera. Bryg byłby mógł się wydawać opuszczonym okrętem, gdyby nie zarys męskiej głowy i postaci widzialny wciąż nad tylną poręczą w postawie pełnej czujności. Carter kazał jednemu z majtków przyholować się bliżej i zawołał: — Hej tam, na brygu! Czy coś jest nie w porządku? Czekał nasłuchując. Cień człowieka stał ciągle na straży. Po pewnym czasie krótkie: „Nie” — nadeszło w odpowiedzi. — Czy długo będziecie leżeli w dryfie? — krzyknął Carter. — Nie wiem. Niedługo. Oddalcie się od okrętu. Oddalcie się. Uszkodzę gig, jeśli się nie oddalicie. — Zwolnij linę, John! — rzekł Carter zrezygnowanym tonem do starszego majtka w przedzie łodzi. — Zwolnij, oddalmy się na całą długość liny. Zdaje mi się, że ci z pokładu nie bardzo są rozmowni. Podczas gdy to mówił, lina się wyciągnęła i miarowe kołysanie przebiegających fal odsunęło łódkę od brygu. Carter odwrócił się z lekka na ławce, aby spojrzeć na ląd. Wznosił się ściśle po stronie podwietrznej niby wyniosły i nieregularny stożek, oddalony tylko o milę albo półtorej. Szum fal rozbijających się o jego podnóże słychać było na tle wiatru w miarowo powtarzającym się huku. Zmęczenie po wielu dniach spędzonych w łódce zapanowało nad niepokojem Cartera, który stracił stopniowo poczucie mijającego czasu, nie zatracając jednak całkowicie świadomości. W przerwach tego odrętwienia raczej niż snu zdawał sobie sprawę, że przerywany hałas bałwanów uderzających o brzeg wzmógł się do nieustannego, potężnego huku, przechodzącego od czasu do czasu w głośny ryk; że wysoka wysepka wydawała się teraz większa i że widać było białą

frędzlę piany u jej stóp. Mimo to jednak nie zauważył żadnego ruchu na pokładzie brygu. Spostrzegł, że wiatr łagodnieje, a morze się uspokaja, po czym zdrzemnął się znów na minutę. Gdy porwał się nagle ze snu, zobaczył ze zdziwieniem, że nowa gwiazda wzniosła się cicho zza lądu, zajęła swe miejsce we wspaniałej konstelacji — i nagle zagasła. Po niej ukazały się jeszcze dwie, uleciały razem w górę i osiągnąwszy prawie tę samą wysokość, skonały jedna obok drugiej. — Rakiety czy co, proszę pana — rzekł jeden z ludzi stłumionym głosem. — Aha, rakiety — burknął Carter. — Ciekawym, co też teraz się stanie? — mruknął do siebie złowieszczo. Otrzymał odpowiedź w dzikim, syczącym furkocie smukłego, ognistego promienia, który strzelił gwałtownie w górę z ciemnego kadłuba brygu i rozsypał się od razu w ciemnoczerwony deszcz spadających iskier. Tylko jedna z nich, biała i błyszcząca, zawisła samotnie wysoko w górze, świecąc jaskrawo przez sekundę, po czym wybuchnęła z lekkim hukiem. Prawie w tej samej chwili Carter dojrzał, że dziób statku wychodzi z wiatru, rozróżnił reje obracające się, aby napełnić główny marsel, i usłyszał wyraźnie głuche uderzenie pierwszej fali, odrzuconej przez sunący przód okrętu. W następnej chwili lina holownicza wyprężyła się i łódka, szarpnięta nagle, ruszyła spiesznie za brygiem. Pochylony naprzód, czujny i uważny, Carter sterował. Ludzie jego siedzieli na ławkach jeden obok drugiego; drzemali ze skulonymi ramionami i zgiętym grzbietem trwając cierpliwie w niewygodnych pozycjach. Uwaga — której wymagało sterowanie łodzią wśród szlaku kipiącej i wzburzonej wody, ciągnącej się za brygiem przy szybkim jego kursie — przeszkadzała Carterowi w rozmyślaniach o niepewnej przyszłości i o niezwykłym położeniu. Teraz pragnął tylko usilnie znów zobaczyć jacht i z uczuciem bardzo głębokiego zadowolenia ujrzał, że wszystkie proste żagle podnoszą się na brygu. Przez pozostałe godziny nocy siedział dzierżąc rękojeść steru z oczami utkwionymi w niewyraźną i wysoką piramidę płótnisk, która sunęła spokojnie przed łodzią kołysząc się leciutko z boku na bok.

IV Było już południe, zanim Lingard przeprowadził swój bryg przez głębokie przesmyki między zewnętrznymi koralowymi rafami i okrążył na odległość pistoletowego strzału niską ławicę z piasku, znaczącą koniec długiego szeregu kamienistych raf, które — zalane przez morze — ukazywały tylko gdzieniegdzie czarne grzbiety spośród syczącej, brunatnej piany żółtego morza. Gdy bryg odpłynął od piaszczystej ławicy, ściśle po stronie nawietrznej ukazał się za labiryntem spienionej wody, piaszczystych rew i grupek skał czarny kadłub jachtu, pochylony, wysoki i nieruchomy nad wielką przestrzenią błyszczących płycizn. Jego długie, nagie maszty chyliły się z lekka, jak gdyby żeglował z pomyślnym wiatrem. Dla ludzi patrzących nań z brygu jacht miał w swym wyglądzie coś smutnego i przykrego, gdy tak stał zupełnie nieruchomo w pozie kojarzącej się w pojęciu marynarza z szybkim ruchem. — Otóż i jacht! — rzekł Shaw, który nadszedł w niepokalanie białym ubraniu, wracając właśnie z dziobu, gdzie był zajęty przy kotwicach. — Oho, siedzi tam mocno, prawda? Wygląda mi to stąd na błotnistą mieliznę. — Tak. To błotnista mielizna — rzekł zwolna Lin—gard podnosząc lunetę do oczu. — Niech pan ściągnie główny żagiel, panie Shaw — mówił przypatrując się spokojnie jachtowi. — Będziemy musieli lawirować tutaj krótkimi ciągami. Spuścił lunetę i odszedł od burty. W ciągu następnej godziny manewrował swym małym statkiem w pogmatwanym i wąskim przesmyku z pewnością i swobodą, jakby każdy kamień, każde ziarnko piasku na zdradliwym dnie były dla niego dokładnie widzialne. Kierował brygiem przy dorywczej i zmiennej bryzie tak spokojnie i tak śmiało, że szczera trwoga zapierała oddech Shawowi stojącemu z przodu na swym stanowisku. Gdy bryg posuwał się ku wewnętrznej mieliźnie, nie skręcano nigdy, póki szybkie, głośne okrzyki sondujących majtków nie oznajmiły, że nie więcej niż trzy stopy wody jest pod kilem; a gdy płynął ku stromemu, wewnętrznemu progowi długiej rafy, gdzie ołowianka przydać się nie mogła, kładziono ster

na burtę dopiero, gdy stewa przednia dotykała już nikłej linii nadbrzeżnej piany. Miłość Lingarda do brygu była miłością mężczyzny, i to tak wielką, że mógł ją na— sycić jedynie wówczas, gdy wymógł na swym okręcie rozwinięcie wszystkich jego zalet i całej jego siły, gdy bryg odpowiadał na wymagającą miłość swego władcy oddaniem wystawionym na próbę do ostatnich granic wytrzymałości. Każdy trzepot żagli spływający z góry po wyprężonych brzegach płótna zapadał w serce Lingarda budząc w nim uczucie żywej rozkoszy, a łagodny szmer wody wzdłuż boków, nieustanny i cichy, który świadczył, że we wszystkich swych zwrotach niezrównany statek nie przestał ani na chwilą posuwać się naprzód, był dla Lingarda droższy i bardziej porywający niż miękki szept czułych słów dla innego mężczyzny. W takich chwilach właśnie żył całą pełnią, porwany potężnym uczuciem, które sprawiało, że pragnął przycisnąć do piersi swój mały statek. Był to dla Lingarda idealny świat, pełen ufnej radości. Ludzie na pokładzie jachtu śledzący skwapliwie pierwszy żagiel dostrzeżony od czasu, gdy się znajdowali na tej opustoszałej części pobrzeża, przekonali się wkrótce z pewnym rozczarowaniem, że to mały bryg handlowy posuwający się z ciągu na ciąg wzdłuż wewnętrznego krańca skał — prawdopodobnie z zamiarem porozumienia się z jachtem i ofiarowania mu pomocy. Wśród marynarzy przeważało zdanie, że nie można się spodziewać skutecznej pomocy od tego rodzaju okrętu. Tylko kapitan jachtu odezwał się do bosmana (który miał tę wyższość, że był jego bratem ciotecznym): — Ten człowiek zna dobrze okolicę; widać to ze sposobu, w jaki prowadzi swój bryg. Nie zawadzi nam mieć tu kogoś do pomocy. Nie mam pojęcia, mój Jerzy, kiedy wyleziemy z tego błota. Bryg posunął się bardzo długim ciągiem i to mu umożliwiło dotarcie do południowej granicy bezbarwnej wody pokrywającej mieliznę, na którą jacht naje— chał. Na samym krańcu błotnistej rewy osadzono bryg po raz ostatni. Z chwilą gdy zmieniono ciąg, żagle zostały zręcznie skrócone i statek zabrał się do ostatniej części drogi, która go miała doprowadzić do rzucenia kotwicy pod rozwiniętymi marslami, niższymi sztakslami i kliwrem. Było mniej niż ćwierć mili płytkiej wody między brygiem a jachtem; ale podczas gdy jacht osiadł na mieliźnie z dziobem zwróconym ku wschodowi, bryg posuwał się zwolna w kierunku wschodnio–północno–wschodnim i wskutek tego

przejechał niejako wzdłuż całej długości jachtu. Lingard widział każdziutkiego z Judzi stojących na pokładzie szkunera i śledzących zbliżający się statek w milczenia równie wielkim i nienaruszonym jak to, które panowało na pokładzie jego własnego statku. Mały człowieczek o czerwonej twarzy okolonej białym zarostem, stojący na śródokręciu, powiał nad burtą czapką ze złotym galonem. Lingard podniósł ramię w odpowiedzi. Dalej ku rufie, pod białym płóciennym dachem zobaczył dwóch mężczyzn i kobietę. Jeden z mężczyzn był w granatowym ubraniu, a kobieta w granatowej sukni. Drugi mężczyzna, który wydawał się bardzo wysoki i stał obejmując ramieniem jedną z podpórek płóciennego dachu, miał na sobie białe ubranie. Lingard widział ich wyraźnie; patrzyli na bryg przez lornetki, zwracali twarze ku sobie poruszając wargami i wyglądali na zdziwionych. Wielki pies postawił łapy na burcie i podnosząc duży czarny łeb zaszczekał trzy razy głośno i żałośnie, po czym znikł z widoku. Nagły ruch i widoczne podniecenie zapanowały na jachcie wśród marynarzy, gdy spostrzegli, że łódź holowana przez obcy statek jest ich własnym, drugim gigiem. Wyciągano ręce i pokazywano gig palcami. Ktoś wykrzyknął długie zdanie, z którego ani słowa nie można było zrozumieć; wreszcie bryg, dosięgnąwszy zachodniego krańca ławicy, zaczął oddalać się na ukos, powiększając przestrzeń między sobą a jachtem, lecz ukazując stopniowo swą rufę Lingard zauważył, że ludzie na rufie jachtu ruszyli z miejsc i podeszli do tylnej burty, aby go mieć dłużej na widoku. Gdy bryg znalazł się mniej więcej o milę od rewy, prawie na jednej linii z rufą jachtu, marsie brygu zatrzepotały i reje zniżyły się zwolna. Przednie i tylne płótna opadły i przez chwilę statek płynął spokojnie ze zwiniętymi skrzydłami po przejrzystej tafli wody, w ciszy promiennego nieba. Potem kotwica opuściła się na dno z dudniącym hałasem podobnym do odległego grzmotu Po chwili dziób statku zwrócił się ku ostatnim powiewom północnej bryzy, a flaga na gaflu drgnęła, rozwinęła się powoli, opadła, rozpostarła się znów i wreszcie zwisła spokojnie w prostych fałdach, jakby obciążona ołowiem. — Martwa cisza, panie kapitanie — rzekł Shaw do Lingarda. — Znowu martwa cisza. Dojechaliśmy w samą porę do tego dziwnego miejsca, panie

kapitanie. Stali przez chwilę obok siebie, patrząc wkoło na brzeg i morze. Bryg zatrzymał się w samym środku szerokiego pasa przejrzystej wody. Ku północy skaliste rafy rysowały się białymi i czarnymi liniami nad lekkim rozfalowaniem, które tam brało początek. Mała wysepka sterczała ze skotłowanej wody jak czworokątna wieża jakiegoś zatopionego budynku — mniej więcej o dwie mile od brygu. Ku wschodowi wybrzeże się obniżało: rosły na nim zielone lasy obramowane frędzlą ciemnych mangrowii. W ich mrocznej, ponurej zieleni widać było wyraźnie zarysowany otwór, jak gdyby ktoś wyciął ostrym nożem mały kawałek lasu. Woda w tym otworze jaśniała niby płyta polerowanego srebra. Lingard pokazał ją Shawowi. — To jest droga do miejsca, dokąd jedziemy — rzekł. Shaw wytrzeszczył na niego oczy. — Myślałem, że pan przyjechał tu z powodu tego jachtu — wyjąkał zdumiony. — Hm! Jacht! — rzekł zamyślony Lingard utkwiwszy wzrok w wyłomie brzegu. — Jacht — tupnął nagle w pokład. — Dałbym wszystko, co mam, i dorzuciłbym jeszcze kilka dni życia w dodatku, gdybym mógł się go pozbyć stąd przed wieczorem. Uspokoił się i sta? zapatrzony w ląd. Nieco dalej w głębi, zza ściany lasu niewidzialny ogień buchał spokojnie czarnymi, ciężkimi kłębami gęstego dymu, który wznosił się wysoko jak pokręcony i drżący słup na tle jasnego błękitu. — Musimy przerwać tę zabawę — rzekł raptem Lingard. — Dobrze, panie kapitanie. — Ale jaką zabawę? — zapytał Shaw rozglądając się ze zdumieniem. — Ten dym — rzekł niecierpliwie Lingard — to jest sygnał. — Oczywiście, panie kapitanie — tylko nie rozumiem, jakbyśmy to mogli zrobić. To zdaje się daleko w głębi lądu. A co to za sygnał, panie kapitanie?

— Nie dla nas jest przeznaczony — rzekł Lingard z nagłą gwałtownością. — No! panie Shaw, każ pan założyć pusty nabój do tej armatki na baku. Powiedz pan, żeby ubili mocno pakuły i wysmarowali otwór tłuszczem. Chcemy narobić porządnego hałasu. Jeśli stary Jörgenson nas usłyszy, to ogień zgaśnie, nim pan zdąży dwa razy się obrócić… Zaraz, panie Carter. W chwili gdy bryg się zatrzymał, łódka zrównała się z nim i Carter czekał, aby zabrać Lingarda na pokład jachtu. Skierowali się teraz obaj ku zejściu. Shaw szedł za swym zwierzchnikiem i stanął obok niego chcąc wysłuchać ostatnich rozkazów. — Proszę spuścić wszystkie łódki na wodę, panie Shaw — mówił Lingard z nogą na poręczy, gotów do opuszczenia swego statku — i załadować czterofuntowe sprzęgło do dziobu wielkiej łodzi. Zdejmie pan postronki z armatek, ale nie wysunie pan ich jeszcze. Marsie niech będą zluzowane, a kliwer gotów do napięcia; możliwe, że będę potrzebował żagli w pośpiechu. A teraz jestem gotów, panie Carter. — Odbić, chłopcy — rzekł Carter z chwilą, gdy znaleźli się w łódce — odbić, zbierzcie siły na ten ostatni kawałek drogi; czeka was długi wypoczynek. Majtkowie u wioseł przechylili się w tył, pomrukując. Rysy ich były wyciągnięte, a twarze szare i porysowane pręgami zaschłej soli. Mieli udręczony wyraz ludzi, których wytrzymałość została poddana ciężkiej próbie. Carter siedział otępiały z opadającymi powiekami, sterując ku drabince jachtu. Lingard spytał, gdy mijali dziób brygu: — Przypuszczam, że macie dość wody wzdłuż boków statku? — Tak. Osiem do dwunastu stóp — odrzekł Carter ochrypłym głosem. — No, panie kapitanie, gdzież ci pańscy łotrzykowie? Przecież to morze jest puste jak stodoła. Przerwał mu głuchy odgłos strzału osiemnastofuntowej armatki, który rozległ się prawie nad jego głową. Okrągły kłąb białego dymu rozpływał się leniwie, czepiając się zwiewnymi skrawkami przedniej rei. Lingard, odwróciwszy się bokiem na tylnej ławce, obserwował dym na wybrzeżu.

Carter milczał wpatrując się w jacht, do którego się zbliżali. Lingard śledził dym z takim natężeniem, że zapomniał prawie, gdzie się znajduje, dopiero głos Cartera wymawiający ostro słowo „dość” przywołał go do przytomności. Znaleźli się w cieniu padającym od jachtu i wchodzili już po drabince. Władca brygu spojrzał w górę na twarz mężczyzny z długimi bokobrodami i wygolonym podbródkiem patrzącego nań przez monokl znad burty. Gdy Lingard stawiał nogę na najniższym szczeblu, widział, że dym nadbrzeżny wciąż bucha, gęsty i nieprzerwany; ale właśnie w chwili, gdy patrzył, podstawa czarnej kolumny wzniosła się ponad zygzakowatą linię wierzchołków drzew. Cały słup oderwał się od ziemi, skotłował się w nieregularny kłąb i popłynął w stronę morza, wędrując zwolna po błękitnym niebie jak chmura groźna i samotna.

Część II Wybrzeże Zbiegów

I Wybrzeże, przy którym ma)y bryg stał prosto na kotwicy i zdawał się strzec wysokiego kadłuba jachtu, nie ma żadnych cech wybitnych. To ląd bez wyraźnego kształtu. Ciągnie się bez przylądków i urwistych brzegów, długi i niski — nieokreślony; a gdy ciężkie podrywy północno–wschodniego musonu pędzą gęsty deszcz ukośnie na morze, pod szarym niebem majaczy czarny brzeg o zatartych konturach, jak wyciągnięty w linię prostą skraj rozpływającego się lądu. Podczas długiego okresu bezchmurnych dni widać go tylko jako wąski pas ziemi; wygląda to na rozległej płaszczyźnie wód, jakby ląd został zmiażdżony przez ciężar nieba, którego olbrzymia kopuła spoczywa na nim zakreślając linię równie piękną i czystą jak linia morskiego horyzontu. Mimo bliskiego sąsiedztwa z ośrodkami europejskiej władzy brzeg ten od wieków był znany zbrojnym wędrowcom tych mórz jako „Wybrzeże Zbiegów”. Nie jest oznaczony żadną specjalną nazwą na mapach i podręczniki geografii nie wspominają o nim wcale, ale rozbitkowie — ofiary różnych porażek — znajdują zawsze drogę do jego zatok. Dostęp do nich niezmiernie jest trudny dla obcych. Gdy się patrzy na ten brzeg od strony morza, niezliczone wysepki otaczające to, co ze względu na obszar można nazwać głównym lądem, stapiają się z tłem, na którym nie ma żadnego punktu pozwalającego wytknąć drogę przez powikłane cieśninki. Można powiedzieć, że w pasie szerokości dwudziestu mil koło tego niskiego wybrzeża znacznie jest więcej raf koralowych, błota, piasku i kamieni niż morskiej wody. Wśród zewnętrznych mielizn tego pasa utknął jacht i tam rozegrały się właśnie wypływające stąd wypadki. Niewyraźne światło krótkiego świtu ukazało na wschodzie otwarte morze, uśpione, gładkie i szare pod pobladłym niebem. Prosty brzeg rzucał pas głębokiego mroku wzdłuż mielizn, które wśród spokoju konającej nocy nie znaczyły się najlżejszą zmarszczką. W nikłym świetle brzasku niskie kępy krzaków na piaszczystych ławicach robiły wrażenie olbrzymich.

Dwie postacie, bezszelestne jak dwa cienie, posuwały się zwolna wybrzeżem skalistej wysepki i stanęły obok siebie na samym skraju wody. Za nimi dymił się spokojnie niewielki stos czarnych węgli między matami, z których się podniosły. Postacie stały prosto i bez ruchu, tylko głowy ich obracały się z lekka z prawej strony ku lewej i z powrotem, w miarę jak ich wzrok przebiegał szarą pustkę morza, gdzie — oddalony mniej więcej o dwie mile — widniał kadłub jachtu, czarny i bezkształtny na tle bladego nieba. Obie postacie patrzyły w dal, nie zamieniając z sobą nawet szeptu. Wyższa z nich oparła o ziemię kolbę strzelby z długą lufą trzymając ją na odległość ramienia. Włosy drugiej postaci spadały do pasa; a liście lian spływających w pobliżu ze szczytu stromej skały były równie nieruchome jak głaz pod nimi. Nikłe światło odsłaniające gdzieniegdzie połysk białych, piaszczystych ławic i niewyraźne kopce wysepek rozrzuconych wśród mroków drzewa, głęboka cisza, zupełny spokój wokoło — wszystko uwydatniało osamotnienie dwóch ludzkich istot, które pobudzone nadzieją spędzającą sen z powiek wstały o świcie, by spojrzeć w dal na zasłonięte oblicze morza. — Nic! — rzekł mężczyzna z westchnieniem, jakby budząc się z długiej zadumy. Miał na sobie kurtkę z grubego niebieskiego perkalu — w rodzaju tych, jakie noszą biedni rybacy — otwartą na muskularnej piersi o barwie i gładkości brązu. Z fałd wytartego saronga, obwiniętego ciasno koło bioder, wystawał po lewej stronie nóż z rękojeścią z kości słoniowej, zdobną pięciu złotymi obrączkami — broń, której by się nie powstydził udzielny władca. Srebro połyskiwało naokoło kurka strzelby i na kolbie z twardego drzewa. Głowę Malaja obwijała czerwonozłota chusta z kosztownej materii, tkanej zwykle przez szlachetnie urodzone Malajki z otoczenia wodzów, lecz złote nitki były przyćmione, a jedwab przetarty na zgięciach. Mężczyzna przechylił głowę w tył; spuszczone powieki zwężały połysk jego oczu. Miał twarz bez zarostu, krótki nos o ruchomych nozdrzach; beztroski i pogodny jego uśmiech wyglądał jak wyryty na zawsze delikatnym narzędziem w lekkich zagłębieniach u kątów dość wydatnych warg. Prosta jego postać odznaczała się niedbałym wykwintem, lecz w beztroskiej twarzy i swobodnych ruchach było coś czujnego i powściągliwego. Objął morze ostatnim, badawczym spojrzeniem i odwróciwszy się ku

wschodzącemu słońcu, szedł boso po elastycznym piasku. Za nim wlokła się kolba żłobiąc głęboką bruzdę. Węgle przestały dymić. Przez chwilę patrzył na nie w zamyśleniu, po czym zawołał przez ramię do dziewczyny, która została w tyle, obserwując wciąż morze: — Immado, ogień wygasł. Na dźwięk głosu dziewczyna zwróciła się w stronę mat. Czarne jej włosy zwisały jak płaszcz. Miała na sobie narodowy sarong malajski w szarą i czerwoną kratę — podobny do spódniczek szkockich górali — noszony zarówno przez mężczyzn, jak przez kobiety, lecz w stroju jej brakowało pasa, szarf, luźnej chusty i nakrycia głowy, które zwykle uzupełniają ubiór Malajki. Czarna, jedwabna kurtka, jak u mężczyzn z wysokich rodów, zapięta była na piersi i obciskała smukłą kibić. Brzeg stojącego kołnierza, sztywny od złotego haftu, ocierał się o policzek. Na rękach jej i nogach nie było bransolet i — choć ubrana właściwie po męsku — nie miała przy sobie żadnej broni. Ręce jej zwisały w bardzo obcisłych rękawach, rozciętych trochę nad dłonią, ozdobionych złotą plecionką i rzędem małych, złotych guziczków. Zbliżała się drobnym krokiem, brązowa i czujna, z oczami pełnymi życia w nieruchomej twarzyczce, z łukiem ust stanowczo zaciśniętych, a cała jej postać pełna surowego wdzięku tchnęła żarliwą powagą młodości, która wstępuje w życie przejęta wiarą i nadzieją. Tego samego dnia Lingard dotarł do wybrzeża, lecz — jak wiadomo — bryg, powstrzymywany przez ciszę, zjawił się w pobliżu mielizn dopiero późnym rankiem. Mężczyzna i kobieta stracili nadzieję, że ujrzą oczekiwany żagiel w pierwszych promieniach wschodzącego słońca, i spoczęli na posłaniu z mat, nie próbując rozniecić ognia na nowo. U ich stóp leżało zwykłe czółno, wyciągnięte z wody i przymocowane dla większej pewności powrozem z traw do drzewca długiej włóczni wbitej mocno w biały brzeg. Zaczynający się przypływ pluskał monotonnie o rufę. Dziewczyna zwijała czarne włosy spinając je cienkimi drewnianymi szpilkami. Mężczyzna wyciągnął się na matach zostawiwszy obok siebie miejsce dla strzelby — jak dla przyjaciela — i wsparty na łokciu spoglądał ku jachtowi oczami zasnutymi zadumą, niby przejrzystą zasłoną nie ukrywającą ponurych myśli, od których spojrzenie jego stopniowo się pogłębiało i chmurzyło.

— Widzieliśmy już trzy razy wschód słońca na tej wysepce, a nasz przyjaciel nie przybył od strony morza — rzekł mężczyzna nie zmieniając pozy, zwrócony plecami ku dziewczynie, która siedziała po drugiej stronie wystygłego ogniska. — Tak, a miesiąca ubywa — odrzekła cichym głosem. — Miesiąca wciąż ubywa. A jednak obiecał przyjechać, gdy noce są jasne i woda kryje ławice piasku aż po krzaki. — Podróżnik zna czas swego odjazdu, lecz nie wie nigdy, kiedy powróci — zauważył spokojnie mężczyzna. Dziewczyna westchnęła. — Noce oczekiwania są długie — wyszeptała. — I czasem czuwa się na próżno — rzekł mężczyzna z tym samym spokojem. — Może on nigdy nie wróci. — Dlaczego? — wykrzyknęła dziewczyna. — Droga jest długa i serce może wyziębnąć — brzmiała spokojna odpowiedź. — Jeżeli nie wraca, to dlatego, że zapomniał. — O Hassimie, jeśli nie wraca, to chyba umarł! — krzyknęła dziewczyna z oburzeniem. Mężczyzna, patrząc nieruchomo ku morzu, uśmiechnął się na jej słowa pełne zapału. Byli rodzeństwem i choć podobieństwo między nimi występowało bardzo wyraźnie, ginęło jednak w bardziej zasadniczych rysach wspólnych całej rasie. Pochodzili z Wajo, a wśród Malajów popularne jest twierdzenie, że aby być szczęśliwym podróżnikiem i kupcem, trzeba mieć w żyłach choć trochę krwi z plemienia Wajo. Handel zaś, jednoznaczny u tego ludu z dalekimi podróżami, jest zajęciem romantycznym i zaszczytnym. Żądza przygód i bystry rozum muszą charakteryzować kupca, który winien posiadać męstwo młodego wieku i dojrzałą mądrość starości; powinien być dyplomatą i

śmiałkiem zarazem, aby zapewnić sobie łaskę potężnych i wzbudzić strach w złoczyńcach. Nie należy oczywiście spodziewać się tych zalet po kramarzu lub chińskim wędrownym kupczyku; są one niezbędne tylko dla szlachetnie urodzonego człowieka, który — będąc nieraz krewniakiem władcy swego kraju — wędruje przez morza na własnym statku, otoczony licznym orszakiem; który rozwozi od wyspy do wyspy zarówno towary, jak i ważne wieści; któremu można powierzyć cenne przesyłki i tajne zlecenia; musi to być mąż równie skory do intryg i walk, jak do sprzedaży i kupna. Oto ideał kupca z plemienia Wajo. Tak zrozumiany handel był zajęciem ambitnych ludzi odgrywających tajną, lecz ważną rolę we wszystkich narodowych powstaniach, zamieszkach religijnych, a także w zorganizowanych na wielką skalę korsarskich rozruchach, które w pierwszej połowie tego wieku wpłynęły na losy niejednej malajskiej dynastii i — przynajmniej przez kilka lat — zagrażały poważnie holenderskiemu władztwu na wschodzie. Gdy za cenę obficie przelanej krwi i złota narzucono wyspom względny spokój, zawód kupiecki, choć pozbawiony już wspaniałych perspektyw, przyciągał jednak w dalszym ciągu najbujniejsze indywidualności tej niespokojnej rasy. Młodzi synowie i krewniacy niejednego władcy przemierzali morza archipelagu odwiedzając niezliczone i mało znane wysepki i prawie zupełnie wówczas nie zbadane wybrzeża Nowej Gwinei — wszystkie zakątki, dokąd europejski handel jeszcze nie dotarł, od Aru do Atjeh, od Sumbawy do Palawanu.

II W najbardziej może nieznanym ze wszystkich tych zakątków, w małej zatoczce na wybrzeżu Nowej Gwinei, młody Pata Hassim, bratanek jednego z największych wodzów plemienia Wajo, spotkał się po raz pierwszy z Lingardem. Hassim był kupcem na wzór tych z plemienia Wajo i na porządnie zbudowanym morskim prau — zaopatrzonym w dwie armatki i obsługiwanym przez młodzieńców związanych z jego rodziną przez krew lub zależność — przybył tu, aby kupić nieco skór rajskich ptaków dla starego sułtana z Ternate; było to przedsięwzięcie ryzykowne, a podjął się go nie dla zysku, lecz dla wyświadczenia grzeczności staremu sułtanowi, który gościł go wspaniale przez miesiąc lub dłużej w swym ponurym pałacu z cegły. Hassim zatrzymał się opodal nadbrzeżnej wsi i miał się wielce na ostrożności czekając na skóry i targując się z chytrymi dzikimi z pobrzeża — którzy są pośrednikami w tym handlu — gdy pewnego ranka zobaczył bryg Lingarda rzucający kotwicę w zatoce. Wkrótce potem zauważył, że biały człowiek wysokiego wzrostu, o brodzie jaśniejącej jak złoto, wysiada z łódki i bez broni spaceruje powoli po brzegu, kierując się ku wsi krajowców, a za nim idą czterej Malaje z załogi łodzi. Hassima ogarnął podziw i zdumienie nad tak spokojnym lekceważeniem niebezpieczeństwa; omówił ze swymi ludźmi mniej więcej w ciągu godziny — iście po malajsku — nagłość danego wypadku i wylądował również, lecz uzbrojony i w otoczeniu licznej świty, aby śledzić dalszy bieg rzeczy. Cała ta historia była właściwie bardzo zwyczajna. „Taka rzecz — opowiadał potem Lingard — mogła się każdemu wydarzyć.” Wysiadł na brzeg, aby znaleźć jaki strumień, gdzieby mógł wygodnie napełnić wodą beczki, ponieważ w tym celu jedynie zawinął do zatoki. Gdy otoczony swymi ludźmi i tłumem czarnych krajowców o wiechciowatych czubach pokazywał kilka perkalowych chustek i usiłował

wytłumaczyć znakami cel swego wylądowania, włócznia ciśnięta z tyłu zadrasnęła go w szyję. Papuas, który ją rzucił, chciał przypuszczalnie upewnić się tylko, czy podobny stwór może być zabity lub ranny, i najprawdopodobniej wierzył niezłomnie, że to jest niemożliwe; lecz jeden z marynarzy Lingarda odwzajemnił się natychmiast, uderzając eksperymentującego dzikusa parangiem — wzięli bowiem trzy takie tasaki, aby w razie potrzeby torować sobie drogę w gęstwinie — a była to jedyna broń, którą rozporządzali. Wściekły zgiełk wybuchł tak nagle, że Lingard, odwróciwszy się prędko, zobaczył, jak jego obrońca, przebity już włócznią trzykrotnie, wali mu się twarzą do nóg. Wasub, który był przy tym i opowiadał później tę historię przeciętnie raz na tydzień, przejmował zgrozą słuchaczy pokazując, jak ów człowiek mrugał szybko oczami, zanim upadł. Sam Lingard był bezbronny. Aż do końca życia pozostał niepoprawnie lekkomyślny pod tym względem; tłumaczył, że jest „o wiele za porywczy, aby nosić przy sobie broń palną na wypadek jakiej bójki. Jeśli przyjdzie co do czego — przekonywał — zawsze mogę sobie jakoś poradzić i zabić człowieka samą pięścią; wtedy, widzi pan, zdaję sobie sprawę z tego, co robię, i nie tak łatwo mi coś przeskrobać — jakby to mogło się zdarzyć w gniewie albo i strachu — nieprawdaż?” W powyższym wypadku usiłował zabić jednego dzikusa uderzeniem z góry, drugiego zaś złapał w pół i rzucił go w nagi, dziki tłum. „Ciskał ludźmi jak wiatr złamanymi gałęźmi. Utorował nam szeroką drogę wśród wrogów” — opowiadał Wasub swym urywanym głosem. Ale bardziej jest prawdopodobne, że raczej szybkie ruchy Lingarda i zdumiewający wygląd takiej dziwnej istoty znagliły dzikich do cofnięcia się przed jego natarciem. Wykorzystując natychmiast zdumienie i strach wroga Lingard i jego ludzie przebiegli po czymś, co wyglądało na zrujnowany pomost prowadzący do wsi zbudowanej jak zwykle nad wodą. Wpadli do jednej z nędznych szop skleconych ze zbutwiałych mat i szczątków spróchniałych czółen i w tym schronieniu — którego wszystkie ściany przeświecały — zaczerpnęli tchu i zdali sobie sprawę, że sytuacja nie o wiele się poprawiła. Kobiety i dzieci znikły z wrzaskiem w zaroślach, a u lądowego końca pomostu wojownicy podskakiwali i wrzeszczeli przygotowując się do tłumnego ataku. Lingard zauważył z przykrością, że majtek pozostawiony w

łodzi stracił prawdopodobnie głowę, gdyż zamiast popłynąć do statku i zaalarmować go, co mógł zrobić z łatwością, skierował się ku niewielkiej skale oddalonej o sto jardów i z zapamiętałością usiłował wdrapać się na nią od strony prostopadłej. Przypływ się jeszcze nie zaczął i skok w ohydne błoto pod chatami równał się prawie śmierci. Nędzna szopa nie wytrzymałaby nawet energicznego kopnięcia, a cóż dopiero oblężenia — nie pozostawało zatem nic innego, jak tylko rzucić się z powrotem do brzegu i zawładnąć łodzią. Lingard szybko się na to zdecydował i uzbroiwszy się w zagięty kij, który znalazł pod ręką, ruszył na czele swych trzech ludzi. Gdy sadził wzdłuż pomostu Wyprzedziwszy ich dobry kawał i miał czas uprzytomnić sobie rozpaczliwą ostateczność tego kroku, usłyszał z prawej strony dwa strzały. Zwarty blok czarnych ciał i skędzierzawionych łbów na wprost niego zachwiał się i rozpadł. Nie uciekli jednak. Lingard biegł wciąż, ale teraz już niósł go poryw radości, który budzi się w optymiście wobec słabej nawet nadziei powodzenia. Usłyszał w oddali krzyk wielu głosów, potem jeszcze jeden wystrzał i muszkietowa kula z dalekiego strzału wzbiła drobny wytrysk piasku między nim a jego dzikimi wrogami. Następny skok byłby rzucił Lingarda w sam środek, gdyby na niego czekali, ale podniesione jego ramię nie miało już w co uderzyć. Czarne grzbiety umykały skacząc wysoko albo sunęły poziomo przez trawę ku skrajowi zarośli. Cisnął kijem w najbliższe czarne plecy i zatrzymał się. Wysokie trawy chwiały się coraz wolniej i stanęły, chór wrzasków i świdrujących pisków zamarł w ponurym wyciu i wydało się naraz, że na zarośnięte lasem wybrzeże i błękitną zatokę padł czar świetlistej ciszy. Zmiana była tak uderzająca jak obudzenie się ze snu. Ta raptowna cisza zdumiała Lingarda. Zmącił ją podnosząc głos w potężnym okrzyku, który zatrzymał jego ludzi. Powrócili niechętnie, oglądając się z gniewem na ścianę dżungli, gdzie nie drgnął ani jeden listek. Nieznajomi, których pojawienie się w odpowiedniej chwili rozstrzygnęło o wyniku tej przygody, nie rzucili się do wspólnego pościgu, lecz stanęli zwartą gromadą na miejscu zajmowanym uprzednio przez dzikich. Lingard i młody dowódca kupców z Wajo spotkali się we wspaniałym blasku południa, wśród czujnego milczenia swych ludzi, na tym samym

miejscu, gdzie malajski majtek postradał życie. Lingard podszedł wielkimi krokami wyciągając otwartą dłoń; Hassim natychmiast odwzajemnił ten szczery odruch i zamienił pierwszy uścisk dłoni nad wyciągniętym ciałem, jak gdyby los pobrał już okup śmierci za najbardziej ważki ze swych darów — dar przyjaźni, który zawiera niekiedy całe dobro lub całe zło życia. — Nigdy tego dnia nie zapomnę — zawołał serdecznie Lingard, a Hassim uśmiechnął się spokojnie. Zapadło krótkie milczenie. — Czy spalisz wieś przez zemstę, tuanie? — spytał Hassim spojrzawszy przelotnie w dół na zabitego Malaja, co leżąc twarzą do ziemi z wyciągniętymi ramionami, zdawał się czepiać rozpaczliwie tej ziemi, którą znał tak krótko. Lingard zawahał się. — Nie — odrzekł w końcu. — Nikomu by to się na nic nie zdało. — — To prawda — rzekł łagodnie Hassim. — Ale czy ten człowiek był ci dłużny… czy był twym niewolnikiem? — Niewolnikiem? — zawołał Lingard. — To jest bryg angielski. Niewolnikiem? Nie! był to człowiek wolny jak i ja. — Hai. Wolny jest teraz zaiste — mruknął Malaj spoglądając w dół po raz drugi. — Ale kto zapłaci osieroconej rodzinie za jego życie? — Jeśli zostawił gdzie kobietę lub dziecko — mój serang będzie wiedział O’ tym — to wynajdę je! —i zawołał Lingard ze skruchą. — Przemawiasz jak wódz — rzekł Hassim — tylko że nasi wodzowie nie idą walczyć z gołymi rękami. O biali ludzie! O waleczności białych ludzi! — To było szaleństwo, czyste szaleństwo — zaprzeczył Lingard — a ten biedak za nie zapłacił. — Nie mógł uniknąć swego losu — szepnął Malaj. — Zdaje mi się, że mój

handel na tym wybrzeżu już się skończył — dodał wesoło. Lingard wyraził mu swoje ubolewanie. — To nic nie szkodzi, nic nie szkodzi — zapewnił dwornie Malaj, a gdy się rozstawali, Lingard zaprosił serdecznie Hassima i dwóch jego towarzyszy wysokiego rodu, aby zechcieli bryg odwiedzić. Wieczór był spokojny, gdy malajski statek opuścił swe stanowisko tuż przy brzegu i zbliżył się wiosłując zwolna po zatoce aż do miejsca, gdzie bryg był zakotwiczony. Koniec grubej liny zarzucono na pokład i nocy tej bryg białego i prau ciemnego człowieka kołysały się razem u tej samej kotwicy. Słońce zachodzące ku morzu słało między przylądki ostatnie swe promienie, gdy ciało zabitego Malaja zawinięte, jak przystało, w białe prześcieradło zgodnie z mahometańskim zwyczajem spuszczano powoli w ciche wody zatoki, na którą ciekawy wzrok jego padł po raz pierwszy ledwie przed kilku godzinami. W chwili gdy zmarły uwolniony od lin znikł bez pluśnięcia z oczu swych towarzyszy, zajaśniał błysk wystrzału i rozległ się głośny huk przedniej armatki na brygu wywołując echowy pomruk brzegów wokoło zatoki i głośne krzyki morskiego ptactwa, które kręciło się całymi chmarami zdając się słać odchodzącemu marynarzowi dzikie i wieczyste pożegnanie. Za władcą brygu idącym ku rufie ze zwieszoną głową podniosły się ciche szepty uznania; zachowanie Lingarda było miłą niespodzianką zarówno dla jego załogi, jak i dla obcych stłoczonych na głównym pokładzie. W podobnych postępkach, pełnych prostoty i wypływających z głębi przekonania, ujawniało się to, co można było nazwać romantyczną stroną tego człowieka: czujny oddźwięk na tajemne wezwania życia i śmierci — oddźwięk, który jest podstawą rycerskiego charakteru. Lingard rozmawiał długo w noc ze swymi trzema gośćmi. Ludzie na prau dostali barana z zapasów okrętowych, a w kajucie Hassim i jego dwaj przyjaciele siedzieli rządem na tylnej ławce, zdobni w kosztowne metale i drogie kamienie ze skazami; wyglądali wspaniale. Rozmowa prowadzona ze strony Lingarda z serdecznym wylaniem, a ze strony Malajów z wytwornością i dworną rozwagą, która jest wrodzona wyższym warstwom tego ludu, dotykała wielu tematów i zeszła wreszcie na politykę.

— Myślę, tuanie, że jesteś potężnym mężem w swej ojczyźnie — rzekł Hassim obrzucając wzrokiem kajutę. — Moja ojczyzna leży wśród dalekiego morza, gdzie lekkie brygi są równie silne jak tutaj wiatry w porze deszczów — rzekł Lingard. Rozległy się ciche okrzyki podziwu. — Wyjechałem stamtąd będąc bardzo młody i nie wiem nic o swej potędze w kraju, gdzie wielcy ludzie równie są liczni jak biedacy na wszystkich waszych wyspach, tuanie Hassimie. — Ale tutaj — ciągnął dalej — tutaj, gdzie także jest moja ojczyzna — ponieważ to jest statek angielski i w dodatku godny tej nazwy — czuję się wcale potężnym. Prawdziwie, jestem tu radżą. Ten kawałek mojej ojczyzny należy do mnie. Na gościach zrobiły te słowa wielkie wrażenie; patrzyli na siebie znacząco, kiwali głowami. — Pięknie, pięknie, tuanie — rzekł wreszcie Hassim z uśmiechem. — Wozisz ze sobą po morzu swoją ojczyznę i swoją potęgę. Jesteś radżą na morzu. To pięknie! Lingard wybuchnął grzmiącym śmiechem, a goście jego wyglądali na rozbawionych. — Twój kraj jest bardzo potężny, wiemy o tym — zaczął znów Hassim po krótkiej przerwie — ale czy jest silniejszy od kraju Holendrów, którzy kradną nam ziemię. — Silniejszy? — krzyknął Lingard. Otworzył szeroką dłoń. — Silniejszy? Moglibyśmy wziąć ich do ręki… o tak — i zamknął dłoń triumfalnie. — A czy każecie im płacić haracz za ziemię? — dopytywał skwapliwie Hassim. — Nie — odrzekł Lingard bardziej umiarkowanym tonem. — Widzisz, tuanie Hassimie, to nie jest w zwyczaj u ludzi białych. Moglibyśmy to zrobić naturalnie, ale to nie jest w zwyczaju. — Ach tak? — zapytał tamten uśmiechając się sceptycznie. — A oni są silniejsi niż my i żądają od nas haraczu. I otrzymują go niekiedy — nawet z

Wajo, gdzie każdy człowiek jest wolny i nosi kriss. Zapadła głucha cisza; Lingard zamyślił się, Malaje patrzyli kamiennym wzrokiem w przestrzeń. — A my spalamy nasz proch walcząc ze sobą — ciągnął łagodnie Hassim — i stępiamy naszą broń jedni na drugiej! Westchnął, urwał na chwilę, po czym przeszedł dc swobodnego tonu i zaczął nalegać, aby Lingaid odwiedził Wajo — „dla handlu i dla zobaczenia się z przyjaciółmi” — rzekł kładąc rękę na piersiach i pochylając się z lekka. — Aha. Dla handlu z przyjaciółmi — zawołał Lingard ze śmiechem — bo też taki okręt — powiódł ręką dokoła — bo też taki okręt to gospodarstwo, gdzie za kotarą kryje się wielu domowników. Kosztowny jest jak żona i dzieci. Goście powstali i zaczęli się żegnać. —— Strzelałeś dla mnie trzy razy, Panglimo Hassimie — rzekł poważnie Lingard — a ja kazałem złożyć na pokładzie twego prau trzy baryłki prochu; jedną za każdy strzał. Ale rachunek między nami jeszcze nie wyrównany. Oczy Malaja zabłysły radością. — To zaiste dar przyjaciela. Odwiedź mnie w moim kraju! — Obiecuję — rzekł Lingard — odwiedzić cię… kiedyś. Spokojna powierzchnia zatoki odbijała wspaniałe nocne niebo, a bryg i prau za rufą okrętu wyglądały jak zawieszone między gwiazdami, wśród spokoju, który był prawie nieziemski w swej nieskazitelnej doskonałości. W a pokładzie zamieniono ostatni 5 uściski rąk i Malaje udali się na swój statek. Następnego ranka, gdy wkrótce po wschodzie słońca powiał wiatr, bryg i prau opuściły razem zatokę. Na pełnym morzu Lingard rozpiął wszystkie żagle i zboczył z drogi przepływając wzdłuż prau, aby się pożegnać przed rozstaniem — gdyż oczywiście bryg posuwał się o trzy stopy w tym samym czasie co prau o jedną Hassim stał na wysokim tylnym pomoście.

— Szczęśliwej drogi! — okrzyknął się Lingard. — Pamiętaj o przyrzeczeniu! — odpowiedział tamten. — I przyjedź prędko! — wołał podnosząc głos w miarę tego, jak bryg ich mijał. — Przyjedź prędko, aby nie stało się to, co może jest sądzone! Bryg pędził naprzód. — Co? — krzyknął Lingard zdumionym głosem — co jest sądzone? Nadsłuchiwał odpowiedzi. A po wodzie przypłynęły nikłe słowa: — Tego nikt nie wie!

III — Słowo daję, nie mogłem tego chłopca nie polubić! — wykrzykiwał Lingard opowiadając tę historię; i gdy spoglądał wokoło po oczach błyszczących skroś dymu z cygar — on, dawny chłopiec okrętowy na trawlerze w Brixham, potem młodzieniec na żaglowcach przewożących węgiel, dojrzały mężczyzna ze statków głębokowodnych, kopacz złota, właściciel i komendant „najpiękniejszego ze wszystkich brygów” — wiedział, że jego słuchacze — marynarze, kupcy goniący jak i on za przygodami — przyjmują te słowa nie jako wyraz uczuć, lecz jako hołd najwyższego uznania dla malajskiego przyjaciela. — Jak mi Bóg miły, pojadę do Wajo! — zawołał; półkole głów skłoniło się z aprobatą pełną powagi, a z lekka ironiczny głos rzekł zwolna: „No, Tomie, kariera twoja będzie gotowa, gdy zasiądziesz po prawicy tego twojego radży.” — Jedź z Bogiem, a pilnuj się dobrze! — zawołał inny głos ze śmiechem. Trochę zawodowej zazdrości musiało dać sobie upust, ponieważ Wajo ze względu na stan chronicznych zamieszek było zamknięte dla białych kupców; ale z żartów tych ludzi nie przebijała prawdziwa zawiść. Zaczęli wstawać z miejsc, ściskając dłoń Lingarda, i rozproszyli się jeden po drugim. A on udał się wprost na pokład swego okrętu i aż do rana spacerował po rufie miarowym krokiem. Wokoło niego na statkach migotały światła kotwiczne, na wybrzeżu światełka migotały rzędami, nad jego głową gwiazdy migotały wśród czarnego nieba i odbite w czarnej wodzie portu migotały głęboko pod nogami. A wszystkie te niezliczone jaśniejące punkciki gubiły się ze szczętem w olbrzymiej ciemności. Raz posłyszał w oddali dudnienie łańcucha; to jakiś okręt rzucał kotwicę gdzieś daleko, poza urzędowymi granicami portu. „Obcy okręt — pomyślał Lingard — każdy z nas byłby wjechał do środka. Może to okręt z kraju?” I uczuł się dziwnie wzruszony myślą, że ten okręt, strudzony miesiącami wędrówki, nie śmie się zbliżyć do miejsca wypoczynku. O świcie, gdy wielki statek z zachodu — o bokach porysowanych pręgami rdzy i szary od morskiej soli — wjeżdżał powoli do

portu, aby umieścić się blisko brzegu, Lingard opuścił port kierując się ku wschodowi. Groźna burza szalała w zatoce, gdy po długiej przeprawie — pod koniec parnego, cichego dnia, zmarnowanego na bezradnym tkwieniu naprzeciw celu podróży — Lingard wykorzystał dorywcze podmuchy wiatru i zbliżył się do brzegów Wajo. Z właściwą sobie śmiałością posuwał się naprzód, dobijając do nieznanego wybrzeża, i to wśród nocy, która byłaby przejęła zgrozą innego człowieka; a za każdą oślepiającą błyskawicą rodzinny kraj Hassima zdawał się przyskakiwać bliżej — po czym znikał natychmiast, jakby się czaił gdzieś nisko, gotując się do następnego skoku z nieprzeniknionych ciemności. Podczas długiego dnia ciszy Lingard utworzył sobie tak dokładny obraz wybrzeży obserwując je z pokładu i z góry, rozpatrzył tak starannie zarys lądu i wszystkie miejsca niebezpieczne, że choć w chwili, gdy dawał wreszcie rozkaz spuszczenia kotwicy, już od dłuższego czasu nie był w stanie dojrzeć nic absolutnie, jakby mu omotano głowę wełnianą kołdrą, jednak najbliższa migotliwa, sina błyskawica ukazała mu bryg zakotwiczony prawie ściśle tam, gdzie zamierzał, naprzeciw wąskiego białego brzegu, blisko ujścia rzeki. Ujrzał na wybrzeżu wysoką grupę bambusowych chat na palach, niewielki gaj wyniosłych palm, które gięły się wszystkie razem pod wichurą jak źdźbła trawy, tuż nad brzegiem coś na kształt palisady z zaostrzonych kołów, a w oddali ciemne tło podobne do olbrzymiej ściany — wzgórza lasem pokryte. W następnej chwili wszystko to znikło sprzed jego oczu najkompletniej, jak unicestwione, i zanim się zdążył odwrócić, ukazało się znów z nagłym hukiem, nietknięte i nieruchome pod krzywymi grotami płomieni, jakby jakaś bajeczna kraina nieśmiertelnych przeciwstawiająca się gniewowi i ogniom niebios. Lingard niepewny był dna, w którym tkwiła kotwica; obawiał się, że w straszliwych napadach lądowego wiatru grunt może puścić, i został na pokładzie czuwając nad bezpieczeństwem statku. Trzymał rękę na lince sondy, aby go ostrzegła natychmiast, w razie gdyby bryg pociągnął za sobą kotwicę; stał przy burcie prawie ciągle ogłuszony i oślepiony, ale oczarowany zarazem powtarzającą się błyskawiczną wizją nieznanego wybrzeża — widokiem tak porywającym zarówno z powodu przeczuwanych

niebezpieczeństw, jak i przez nadzieję powodzenia, którą nieznany brzeg budzi zawsze w sercu prawdziwego miłośnika przygód. A niezmienny wygląd tego wybrzeża, jego głęboki, niemy spokój pod strumieniami ognia i wśród gwałtownego huku czynił je niewymownie tajemniczym i zdumiewającym. Wśród napadów gwałtownej ulewy zdarzały się krótkie chwile spokoju, podczas których cichły niekiedy nawet i grzmoty, jakby dla zaczerpnięcia tchu. Podczas jednej z tych przerw Lingard, zmęczony i śpiący, zapadł w drzemkę stojąc i wydało mu się nagle, że gdzieś w dole morze przemówiło ludzkim głosem. Rzekło: „Niech będzie Bóg pochwalony” — a głos dźwięczał słabo, wyraźnie i ufnie jak głos dziecka w katedrze. Lingard drgnął i pomyślał: „Przyśniło mi się coś” — gdy natychmiast morze odezwało się tuż pod nim: „Rzućcie mi linę.” Grom warczał groźnie, a Lingard, krzyknąwszy do ludzi na pokładzie, patrzył z natężeniem w dół, aż wreszcie rozpoznał unoszącą się na wodzie zadartą twarz człowieka z szeroko otwartymi oczami, które błyszczały wpatrzone w niego, a potem zaczęły mrugać w świetle błyskawicy. Cała załoga rzuciła się gorączkowo na pomoc i wiele lin przerzucono przez burtę. Wówczas w porywie wichru przeleciał nad poręczą człowiek, jakby niesiony burzą, i zwalił się na pokład. Zanim ktokolwiek zdążył go podnieść, skoczył na nogi, tak że ludzie stłoczeni wkoło niego cofnęli się nagle. Ponury, siny blask ukazał osłupiałe twarze majtków skamieniałych ze zdumienia i doszczętnie przez grom ogłuszonych. Po chwili doszedł ich uszu — jak gdyby byli pogrążeni w otchłani wiecznej ciszy — nieznany, słaby, daleki głos, który mówił: — Szukam białego człowieka. — Jestem — zawołał Lingard. Potem, gdy nieznajomy stanął pod lampą w kajucie ociekający wodą i nagi, z mokrą przepaską na biodrach, Lingard rzek.: — Nie znam ciebie. — Nazywam się Dżaffir i przybywam od Paty Hassima, który jest moim wodzem i twoim przyjacielem. Czy to znasz? Pokazał ciężki, złoty pierścień z dość pięknym szmaragdem. — Widziałem to dawniej na palcu radży — rzekł Lingard poważniejąc.

— To jest świadectwo prawdy moich słów. Posłanie od Hassima brzmi: — Odejdź i zapomnij! — Ja nie zapominam! — rzekł zwolna Lingard. — Nie taki człowiek ze mnie. Cóż to znów za wybryk? Nie potrzebujemy powtarzać w całej rozciągłości opowiadania Dżaffira. Okazało się, iż Hassim wróciwszy do kraju po spotkaniu z Lingardem zastał swego krewniaka umierającego i dowiedział się, że powstało silne stronnictwo, aby przeciwstawić się prawowitemu następcy. Stary radża Tulla umarł późno w noc i — wedle słów Dżaffira — jeszcze przed wschodem słońca rozpoczęła się bójka na podwórcu dalama władcy. Była to przedwstępna walka, po której nastąpiła wojna domowa poparta przez obce intrygi; wojna prowadzona i wśród dżungli, i na rzece, a polegająca na obleganiu ostrokołów i na leśnych zasadzkach. W tej walce obie strony — jak twierdził Dżaffir — wykazały wielką odwagę, a jedna z nich — nieugięte poświęcenie dla sprawy, którą od początku można było uważać za przegraną. Przed upływem miesiąca Hassim był zbiegiem, choć stał wciąż jeszcze na czele zbrojnego oddziału. Nie porzucał jednak walki mając niejasne przeczucie, że przyjazd Lingarda kartę odwróci. — Żyjemy już od tygodni dzikim ryżem; walczyliśmy całymi dniami, nie mając w brzuchach nic prócz wody — przemawiał Dżaffir tonem prawdziwego zjadacza ognia. I opowiadał dalej, jak Hassim, party nieustannie ku morzu wraz z niewielkim oddziałem swych stronników, bronił się już od wielu dni, zamknięty w ostrokole nad wodą. — Ale co noc znikało po kilku ludzi — zwierzał się Dżaffir. — Byli znużeni i głodni i uciekali, aby się najeść u swych nieprzyjaciół. Jest nas teraz już tylko dziesięciu — dziesięciu mężczyzn i jedna kobieta o sercu męża, którzy już dzisiaj umieramy z głodu — a jutro zginiemy prędką śmiercią. Widzieliśmy twój okręt w oddali przez cały dzień; ale przybyłeś za późno. Więc radża lękając się podejścia i bojąc się, aby coś złego nie spotkało ciebie — jego przyjaciela, dał mi ten pierścień, a ja popełzłem na brzuchu przez piasek i popłynąłem w noc — i oto ja, Dżaffir, najlepszy pływak z Wajo i niewolnik Hassima, powiadam ci jego zlecenie: — Odejdź i

zapomnij — a to jest jego dar, bierz! Pochwycił nagle rękę Lingarda, wetknął w nią szorstko pierścień, a potem rozejrzał się pierwszy raz po kajucie zdumionymi, lecz nieulękłymi oczami. Wzrok jego przylgnął do półkola bagnetów i zatrzymał się z upodobaniem na stojaku z muszkietami. Dżaffir wydał pomruk pełen zachwytu. — Ya–wa, oto jest siła! — szepnął jakby do siebie. — Ale przyszła do nas za późno. — Może jeszcze nie jest za późno — zawołał Lingard. — Za późno — powtórzył Dżaffir. — Jest nas tylko dziesięciu, a o świcie wypadniemy, by umrzeć. — Podszedł do drzwi kajuty i stanął zakłopotany, gdyż nie był przyzwyczajony do zamków i klamek. — Co teraz zrobisz? — zapytał Lingard. — Popłynę z powrotem — odparł Dżaffir. — Zlecenie jest wypełnione, a noc nie może trwać wiecznie. — Mógłbyś zostać ze mną — rzekł Lingard patrząc badawczo na Małaja. — Hassim czeka — brzmiała krótka odpowiedź. — Czy rozkazał ci wrócić? — spytał Lingard. — Nie! I po co? — rzekł tamten zdziwionym tonem. Lingard chwycił go porywczo za rękę. — Gdybym miał dziesięciu ludzi takich jak ty! — wykrzyknął. — Nas jest dziesięciu, ale tamtych wypada dwudziestu na każdego z nas — rzekł Dżaffir z prostotą. — Czy nie pragniesz czegoś, co jest w ludzkiej mocy? — spytał Lingard. Malaj zawahał się chwilę, a Lingard zauważył zapadłe oczy, wystające

żebra i znużony wygląd tego człowieka. — Mów — naglił go z uśmiechem — posłaniec niosący dar musi otrzymać nagrodę. — Daj mi łyk wody i garść ryżu, abym miał siłę dotrzeć do brzegu — rzekł śmiało Dżaffir. — Albowiem tam — wskazał głową — nie mieliśmy dziś nic do jedzenia. — Dostaniesz jeść — dostaniesz z moich własnych rąk — zamruczał Lingard. Usłużył sam Dżaflirowi obniżając się przez to na jakiś czas w jego oczach. Podczas gdy posłaniec, przykucnąwszy na piętach, jadł bez pośpiechu, lecz z wielkim przejęciem, Lingard obmyślał plan działania. Ponieważ nie był świadom prawdziwego stanu rzeczy w tym kraju, rozsądek nie pozwalał mu nic przedsięwziąć poza ratowaniem Hassima z grożącego mu niebezpieczeństwa. W tym celu postanowił spuścić szalupę i posłać ją do brzegu po Hassima i jego ludzi. Znał dość dobrze Malajów i był przekonany, że w taką noc oblegający — którzy byli pewni zwycięstwa i jak mówił Dżaffir, owładnęli wszystkimi czółnami — nie będą się zbytnio mieli na ostrożności, szczególnie od strony morza. Dowodził tego zresztą sam fakt, że Dżaffir mógł niepostrzeżenie popłynąć. Gdy błyskawice staną się mniej gęste, łódź będzie mogła zbliżyć się cichaczem do brzegu, a pokonany oddział — czy to wymykając się po jednemu, czy robiąc wspólny wypad — wsiądzie do łodzi i dostanie się na pokład brygu. Wyłuszczył swój plan Dżaffirowi, który słuchał go bez najlżejszej oznaki zainteresowania, snadź zbyt zaprzątnięty jedzeniem. Gdy znikło ostatnie ziarno ryżu, powstał z miejsca, pociągnął długi łyk wody z butelki, mruknął — ..Rozumiem. Dobrze. Powiem Hassimowi” — i zaciskając szmatę wkoło bioder zabierał się do odejścia. „Daj mi czas dopłynąć do brzegu, tuanie — rzekł — a gdy łódź wyruszy, zapal drugie światło obok tego, które świeci teraz jak gwiazda nad twym okrętem. Zobaczymy je i zrozumiemy. A nie wysyłaj łodzi, póki błyskawice nie zrzedną; łódź większa jest niż człowiek na wodzie. Nakaż wioślarzom, aby skierowali się ku gajowi z palm i aby się zatrzymali, gdy wiosło zanurzone w wodę silnym ramieniem dotknie dna. Usłyszą wkrótce nasz okrzyk; ale jeśli się nikt nie pokaże, muszą odjechać

przed świtem. Wódz może przełożyć śmierć nad życie, a ci, co z nami zostali, dzielnego są serca. Czy rozumiesz, o wielki mężu?” — Ten chwat ma dobrze w głowie — mruknął do siebie Lingard i rzekł, gdy stali już obok siebie na pokładzie: — Ale na brzegu mogą być wrogowie, o Dżaffirze, i mogliby również krzyknąć, aby oszukać mych ludzi. Więc niech wasz okrzyk brzmi: „Błyskawica”! Będziesz pamiętał? Przez chwilę Dżaffir zdawał się krztusić. — Bły–wica! Czy dobrze? Pytam się, czy dobrze mówię, o silny mężu! — Po chwili cień jego stał już na burcie. — Tak. Dobrze. Idź już — rzekł Lingard, a Dżaffir skoczył stając się niewidzialny długo, nim o wodę uderzył. Rozległ się plusk; po chwili słaby głos zawołał szybko i niewyraźnie: „Bły–wica. Ah, ha!” — i nagle szkwał z grzmotami runął z nową siłą na wybrzeże. W gromowych błyskach Lingard oglądał raz po raz wizję białego brzegu, gaj pochylonych palm, ostrokół tuż nad morzem, daleki las: rozległy krajobraz cichy i tajemniczy — ojczyznę Hassima pogrążoną w niewzruszonym śnie pod gniewem i płomieniami niebios.

IV Aż po dziś dzień podróżnik zwiedzający Wajo, jeśli zasługuje na zaufanie prostego ludu, może usłyszeć tradycyjną opowieść o ostatniej wojnie domowej wraz z legendą o wodzu i jego siostrze, których matka była potężną księżną podejrzaną o czary i na łożu śmierci powierzyła swym dzieciom tajemnicę sztuki czarnoksięskiej. Szczególnie siostra wodza, „o wyglądzie dziecka i nieulękłym męstwie wielkiego wojownika”, nabyła wprawy w rzucaniu uroków. Oboje zostali zwyciężeni przez swego ciotecznego brata, ponieważ — brzmi proste wyjaśnienie opowiadającego — „odwaga nasza, ludzi z plemienia Wajo, jest tak wielka, że czary nic przeciw niej nie mogą. Walczyłem w tej wojnie. Przyparliśmy ich grzbietami do morza.” I opowiadający ciągnie dalej zalęknionym głosem, że pewnej nocy, „gdy szalała burza, o jakiej nie słyszano nigdy przedtem ani potem” — okręt podobny do okrętów białych ludzi zjawił się blisko brzegu, „jak gdyby przyżeglował z chmur. Posuwał się z żaglami wzdętymi przez wiatr; rozmiarami dorównywał wyspie; błyskawica igrała wśród masztów wyniosłych jak szczyty gór; nisko nad nim paliła się gwiazda przeświecająca przez chmury. Poznaliśmy od razu, że to gwiazda, bo żaden płomień zapalony przez człowieka nie byłby wytrzymał wichru i ulewy tej nocy. Była to taka noc, że my, cośmy stali na straży, ledwie śmieliśmy spoglądać na morze. Ulewny deszcz zaciskał nam powieki. Zaś gdy uczynił się dzień, nie było już nigdzie okrętu, a za ostrokołem, gdzie poprzedniego dnia znajdowało się stu ludzi albo więcej, zdanych na naszą łaskę i niełaskę, nie został ani jeden. Wódz Hassim uciekł, a z nim jego siostra, która była księżniczką w tym kraju — i nikt nie wie, co stało się z nimi od tamtej chwili aż do dnia dzisiejszego. Czasem kupcy z naszych okolic powiadają, że słyszeli o nich tu i słyszeli o nich ówdzie, ale są to tylko kłamstwa ludzi wędrujących w dal za zarobkiem. My, którzy mieszkamy w tym kraju, wierzymy, że okręt pożeglował z powrotem w chmury, skąd został sprowadzony przez zaklęcia księżniczki. Czyż nie widzieliśmy tego okrętu na własne oczy? A co się tyczy radży Hassima i jego siostry, Mas Immady, jedni mówią tak, drudzy inaczej, ale Bóg jeden zna prawdę.” Oto tradycyjna opowieść o wycieczce Lingarda na wybrzeże Boni. I

prawdą jest, że przybył i odjechał tej samej nocy, bo gdy świt błysnął na chmurnym niebie, bryg pod skróconym ożagleniem, sieczony bryzgami, pędził na południe, opuszczając zatokę. Lingard czuwał nad rączym biegiem statku i patrząc naprzód niespokojnymi oczyma, raz po raz pytał się siebie ze zdziwieniem, dlaczego właściwie gna tak swój okręt rozwinąwszy wszystkie żagle. Włosy Lingarda rozwiewał wiatr, duszę miał pełną troski, kłębiło się w nim wiele nowych myśli o niejasnych zarysach, a pod jego nogami posłuszny statek pędził na oślep od fali do fali. Właściciel i komendant brygu nie wiedział, dokąd dąży. Ten miłośnik przygód miał tylko niewyraźne poczucie, że stoi u progu nowej wielkiej przygody. Należało czegoś dokonać i czul, że ten mus spada na niego. Spodziewano się tego po nim. Spodziewało się morze, spodziewał się ląd. A także i ludzie! Historia tej wojny i cierpień przez nią zadanych; niezłomna wierność Dżaffira; widok Hassima i jego siostry, noc, burza, wybrzeże pod strumieniami ognia — wszystko to składało się na porywający objaw życia, który wzywał wyraźnie jego pośrednictwa. Ale najgłębiej przemawiała do mego milcząca, zupełna, bezwzględna i pozornie obojętna ufność tych ludzi. Z objęć śmierci niejako padli wprost w jego ramiona i pozostali w nich biernie, jakby nie istniały w ogóle takie uczucia jak nadzieja lub pragnienie. Ta zdumiewająca obojętność zdawała się go przygniatać ciężarem wielkiej odpowiedzialności. Mówił sobie, że gdyby ci zwyciężeni ludzie nie spodziewali się po nim wszystkiego, nie odnosiliby się tak obojętnie do jego zamierzeń. Niemy ich spokój wzruszał go bardziej niż najżarliwsze błagania. Ani słowa, ani szeptu, ani nawet pytającego spojrzenia! Nie pytali o nic! Pochlebiało mu to. I cieszyło go do pewnego stopnia, bo choć w nieświadomej swej głębi był absolutnie pewien, że czegoś dokona, nie miał jednak pojęcia, co począć z gromadką tych Skołatanych i pognębionych istot, które swawolny los wydał mu w ręce. Powitał zbiegów, pomógł niektórym z nich przedostać się przez burtę; w ciemnościach pociętych błyskawicami odgadł, że ani jeden nie uszedł cało, i stojąc wśród słaniających się postaci zastanawiał się, jakim sposobem zdołali się dostać do łodzi, która ich przywiozła. Chwycił bez ceremonii w ramiona najmniejszą z postaci i zaniósł ją do kajuty, a potem, nie rzuciwszy nawet

okiem na swój lekki ciężar, pobiegł znów na pokład, by zarządzić odjazd. Gdy wykrzykiwał rozkazy, zdał sobie niejasno sprawę, że ktoś snuje się u jego boku. Był to Hassim. — Nie mogę prowadzić teraz wojny — wyjaśnił szybko zza ramienia Lingarda — a jutro może nie będzie wiatru. Potem na pewien czas Lingard zapomniał o wszystkich i o wszystkim prowadząc bryg przez niebezpieczne miejsca za zatoką. Ale po upływie pół godziny, płynąc w pół wiatru, odsądził się od brzegu i odetchnął. I wówczas dopiero podszedł do dwojga ludzi stojących na rufie, gdzie w trudnych chwilach obcował zwykle sam na sam z okrętem. Immada i Hassim — który wywołał siostrę z kajuty — stali tam oboje; od czasu do czasu Lingard widział ich z niesłychaną wyrazistością jedno obok drugiego, jak spleceni ramionami patrzyli ku tajemniczej krainie, która za każdą błyskawicą zdawała się odskakiwać dalej od brygu — nietknięta i coraz mniej wyraźna. W myślach Lingarda górowało pytanie: „Cóż ja, u’ Pana Boga, z nimi pocznę?” A nikt nie zdawał się dbać o to, co on zamierza. Dżaffir z ośmiu innymi Malajami umieszczonymi na głównym luku opatrywali sobie nawzajem rany i gawędzili po cichu bez końca, weseli i spokojni jak dobrze wychowane dzieci. Każdy z nich ocalił swój kriss, ale Lingard musiał obdzielić ich perkalem z towarów przeznaczonych na sprzedaż. Ilekroć koło nich przechodził, patrzyli za nim wszyscy z powagą. Hassim i Immada mieszkali w kajucie. Siostra wodza wychodziła na pokład tylko wieczorem i słychać było wówczas dwoje rodzeństwa, jak szeptali niewidzialni w cieniach tylnego pokładu. Wszyscy Malaje, pełni szacunku, trzymali się od nich z daleka. Lingard chodząc po tylnym pomoście przysłuchiwał się cichym głosom wznoszącym się i opadającym melancholijnym rytmem; niekiedy wyrywał się kobiecie okrzyk — jak gdyby gniewu lub bólu. Wówczas Lingard przystawał. Głębokie westchnienie płynęło ku niemu w górę wśród nocnego spokoju. Czarne gwiazdy otaczały wędrowny okręt i ze wszech stron światło ich padało skroś rozległej ciszy na bezszmerne morze. Lingard zaczynał znów chodzić po pokładzie mrucząc pod nosem: — Belarab jest do tego jedyny. Tylko do niego mogą się zwrócić o pomoc,

ale nie wiem, czy potrafię go odnaleźć. Gdybym tak miał tu starego Jörgensona — choćby tylko na dziesięć minut. Ten Jörgenson wiedział o rzeczach, które działy się na długo przedtem, i przebywał wśród ludzi obrotnych w codziennym życiu, ale nie dbających o jutro i nie mających czasu na pamięć o dniu wczorajszym — a ściśle mówiąc, nawet wśród nich nie przebywał. Pojawiał się tylko między nimi od czasu do czasu. Mieszkał z malajską kobietą w dzielnicy krajowców, w domku malajskim stojącym na gruncie ogrodzonym i zarosłym babką; jedynym umeblowaniem tego domku były maty, naczynia kuchenne, dziwaczna sieć rybacka rozwieszona na dwóch tykach i niewielka skrzynka mahoniowa z zamkiem i srebrną płytką, na której widniały słowa: „Kapitan H. C. Jörgenson. Barka »Dzika Róża«.” Wyglądało to jak napis na grobie. „Dzika Róża” już nie istniała, podobnie jak i kapitan H. C. Jörgenson, a skrzynka z sekstansem była wszystkim, co po nich zostało. Stary Jfrgenson, wychudzony i niemy, zjawiał się nieraz podczas jedzenia na którymś z okrętów prowadzących handel w cieśninach i każdy steward — czy to Chińczyk, czy Mulat — dodawał niechętnie jeszcze jedno nakrycie nie czekając na rozkazy. Gdy kupcy—żeglarze gromadzili się hałaśliwie wokół połyskujących butelek i szklanek na oświetlonej werandzie, stary Jörgenson wyłaniał się nad schodami jakby z głębi ciemnego morza i podchodząc z niepewną siebie fantazją, brał pierwszą z brzegu szklankę. — Piję za zdrowie was wszystkich. Nie — nie trzeba mi krzesła. Stał niemy nad rozprawiającą gromadką. Milczenie jego było równio wymowne jak wypowiadane raz po raz przestrogi niewolnika przy uczcie. Ciało Jörgensona zmarniało, co jest zwykłym udziałem ciała, umysł pogrążył się w zamęcie przeżytych lat, lecz kościsty zrąb jego olbrzymiej budowy przetrwał, jakby był z żelaza. Ręce mu się trzęsły, ale oczy były spokojne. Przypuszczano, że wiedział dokładnie, jaki był koniec wielu tajemniczych ludzi i tajemniczych przedsięwzięć. Był sam jaskrawym przykładem przegranej, lecz wierzono, że zna sekrety, które mogłyby niejednemu przynieść majątek; jednocześnie zaś panowało przekonanie, iż wiedza jego nie należy do tych, które by mogły się przydać przeciętnie ostrożnemu człowiekowi.

Potężny ten szkielet, odziany w spłowiałą niebieską dymkę i pozbawiony zupełnie bielizny, wegetował jakimś sposobem. Czasami, gdy mu zaproponowano, przeprowadzał jakiś wracający do kraju okręt prze? cieśniny Rhio, jednak przedtem zapewniał kapitana: — Pan nie potrzebuje pilota; tamtędy można przejechać z zamkniętymi oczami. Ale jeśli pan chce, stawię się. Dziesięć dolarów. Potem, gdy powierzony mu okręt znalazł się za ostatnią wyspą, jechał z powrotem trzydzieści mil czółnem z dwoma starymi Malajami, którzy wyglądali w pewnej mierze na jego adherentów. Trzydziestomilowa podróż morska pod równikowym słońcem w wywrotnym czółenku, w którym nie można się poruszyć, gdy się raz zasiądzie, jest czynem wymagającym wytrzymałości fakira i cech właściwych salamandrze. Dziesięć dolarów to było tanio i na ogół udawano się często do Jörgensona. Gdy przyszły ciężkie czasy, pożyczał pięć dolarów od któregokolwiek z awanturniczych żeglarzy, przy tym oświadczał: — Nie będę mógł panu prędko oddać, ale moja dziewczyna musi jeść; a jeśli się pan chce czegokolwiek dowiedzieć, to służę panu. Ciekawa rzecz, że nikt się nigdy nie uśmiechał słysząc to: „czegokolwiek”. Odpowiadano mu zwykle: — Dziękuję, stary; jak będę potrzebował jakichś informacji, zwrócę się do pana na pewno. Jörgenson kiwał wówczas głową i mówił: „Ale pamiętaj pan — jeżeli wy, młodziaki, nie jesteście tacy jak my, którzyśmy przebiegali te morza przed laty — to moje wskazówki mogą się stać dla was czymś gorszym od trucizny.” Jörgenson miał ulubieńców, z którymi mniej był milczący; od niego to właśnie usłyszał Lingard o Darat–es–Salam — „Wybrzeżu Zbiegów”. Jörgenson znał ongi — jak się wyraził — „wnętrze tego kraju bezpośrednio po owych pradawnych czasach, gdy biało odziani Padrysowie wygłaszali kazania i walczyli po całej Sumatrze, tak że Holendrzy mieli porządnego pietra”. Jörgenson wyraził się co prawda trochę inaczej, ale powyższa

parafraza oddaje dość dobrze treść jego pogardliwych słów. Lingard usiłował teraz przypomnieć sobie i zestawić pożyteczne dla siebie ustępy ze zdumiewających opowiadań starego Jörgensona; ale pozostało mu tylko w pamięci niejasne wyobrażenie o tej miejscowości i silne, lecz niewyraźne poczucie niebezpieczeństw grożących przy dojeździe do wybrzeża. Namyślał się wciąż, a bryg — stosując się w ruchach do stanu duszy swego pana — ociągał się i zdawał się również namyślać kołysząc się tam i sam w dni ciszy. Właśnie z powodu tego wahania wielki okręt z New Yorku, naładowany skrzyniami z oliwą dla Japonii, przejeżdżając przez przesmyk Biliton ujrzał pewnego ranka bardzo szykowny bryg leżący w dryfie na właściwej drodze, trochę na wschód od Carimaty. Chudy szyper w surducie i tęgi pomocnik o gęstych wąsach uważali, że bryg jest prawie za piękny jak na statek angielski, i zastanawiali się, dlaczego jego komendant spuszcza marsel bez żadnego widocznego powodu. Żagle wielkiego okrętu wiodły go naprzód, trzepocząc w lekkim powiewie, a gdy ujrzano bryg po raz ostatni daleko za rufą, główna reja była wciąż skantowana, jakby bryg kogoś oczekiwał. Lecz kiedy nazajutrz londyński kliper z ładunkiem herbaty przejeżdżał tą samą drogą, nie zobaczył już pięknego żaglowca, który dzień przedtem wahał się u rozstajnych dróg biały i nieruchomy. Przez całą tę noc ostatnią Lingard rozmawiał z Hassimem, a nad ich głowami płynęły gwiazdy ze wschodu na zachód jak olbrzymia rzeka iskier. Immada przysłuchiwała się, to wydając ciche okrzyki, to wstrzymując oddech. Raz klasnęła w dłonie. Nikły brzask się pojawił. — Będziesz traktowany jak ojciec mój w moim kraju — mówił Hassim. Gęsta rosa kapała z olinowania, a pociemniałe żagle odcinały się czarno na bladym lazurze nieba. — Będziesz mi ojcem, który ku dobremu prowadzi. — Będę wiernym przyjacielem i chcę być traktowany jak przyjaciel i nic więcej — rzekł Lingard. — Weź swój pierścień z powrotem. — Czemu gardzisz mym darem? — zapytał Hassim ze smutnym i ironicznym uśmiechem. — Weź go — rzekł Lingard. — On pozostanie moim. Jakże mogę zapomnieć, że patrząc w oczy śmierci troszczyłeś się o moje ocalenie? Przed nami jest jeszcze wiele niebezpieczeństw. Będziemy często rozdzieleni —

aby pracować lepiej, dążąc do tego samego celu. Jeśli kiedy ty lub Immada zapragniecie natychmiastowej pomocy, gdy będę w pobliżu, poślij mi gońca z tym pierścieniem, a nie zawiodę was, jeśli żyw będę. — Spojrzał wokoło po bladym świcie. — Pomówię wprost z Belarabem, jak jest w zwyczaju u nas białych. Nigdy go nie widziałem, lecz jestem człowiekiem silnym. Belarab musi nam pomóc w odzyskaniu twego kraju, a gdy nasz cel będzie osiągnięty, nie pozwolę, aby cię wyzyskał. Hassim wziął pierścień i skłonił głowę. — Czas nam wyruszyć — rzekł Lingard. Uczuł lekkie pociągnięcie za rękaw. Spojrzał za siebie i zobaczył, że Immada przyciska czoło do szarej flaneli. — Nie rób tego, dziecko! — rzekł łagodnie. Słońce wzeszło nad nikłą, błękitną linią Wybrzeża Zbiegów. Czas wahania przeminął. Człowiek i okręt, pracując w ścisłym zespoleniu, znaleźli drogę ku nikłej linii błękitu. Nim słońce uszło pół drogi do miejsca swego spoczynku, statek został zakotwiczony na odległość strzału od błotnistych mangrowii, w miejscu, gdzie przez sto lat lub więcej żaden okręt białego człowieka nie był chwytowi dna powierzony. Poszukiwacze przygód sprzed dwóch wieków znali to miejsce z pewnością, gdyż byli nieuczeni i niezrównanie śmiali. Jeśli prawdą jest, co mówią niektórzy, że duchy zmarłych nawiedzają miejsca, gdzie trudzili się za życia i grzeszyli, to duchy te mogły teraz ujrzeć białą, wielką łódź o ośmiu wiosłach; u steru siedział spalony przez słońce brodaty mężczyzna w kapeluszu z włókien palmowych, z pistoletami za pasem. Łódź płynęła wzdłuż czarnego błota pełnego skręconych korzeni szukając dogodnego wjazdu. Mijali zatokę za zatoką; łódź pełzła zwolna naprzód jak potworny pająk wodny o wielkim odwłoku i ośmiu smukłych nogach… Czy śledziliście bezcielesnymi oczyma poszukiwania tych nieznanych wczorajszych zdobywców, o wy, duchy zdobywców zapomnianych, którzyście w skórzanych kurtach — zlani potem pod stalowymi hełmami — atakowali palisady dziwnych pogan dzierżąc długie rapiery albo strzegli z muszkietem na ramieniu i lontem na panewce blokhauzów z drzewa nad brzegami rzek, które panują nad korzystnym handlem? Wy, co znużeni znojem walki, spaliście zawinięci w opończe fryzyjskie na piasku spokojnych wybrzeży,

marząc o bajecznych diamentach i o dalekiej ojczyźnie. — Tu jest otwór — rzekł Lingard do Hassima, który siedział u jego boku; słońce staczało się właśnie po lewej stronie za widnokrąg. — Oto otwór dość duży, statek może się tędy przedostać. Myślę, że to jest właśnie wejście, którego szukamy. Będziemy wiosłować całą noc w górę zatoki, o ile zajdzie potrzeba, i niech mię diabli porwą, jeśli nie dotrzemy do legowiska Belaraba jeszcze przed świtem. Położył ster na burtę, a łódź skręciła pod ostrym kątem, znikając z wybrzeża. I kto wie — może w owej chwili cienie dawnych zdobywców pokiwały mądrze cieniami głów i zamieniły między sobą cień tęsknego uśmiechu.

V — Co się stało w ostatnich czasach królowi Tomowi? — zapytywał któryś z kupców–żeglarzy, gdy rozparci na krzesłach odpoczywali po zawziętej partii rzuciwszy karty na stół. — Tom nauczył się trzymać język za zębami, pewno knuje jakiś wściekle dobry interes — zawyrokował ktoś inny, zaś mężczyzna o zakrzywionym nosie i niemieckim pochodzeniu, rzekomo agent holenderskiej firmy handlującej porcelaną — sławnej marki „Sfinks” — wtrącił mściwie: — Tajcie mu pokój, panofie — on jest żalony, żalony jak marcowy Häse. Przed drzema miesiącami otwieciłem go na poglądzie jego ogrętu, żeby pomófić o inderesach. A on otsywa się do mnie tak: „Fynoś się pan.” — „Tlaczeko?” — mófię. — „Fynoś się pan, bo inaczej wyszucę cię za burtę.” — Talibóg! Czy tak się mófi o inderesach? Ja mu chcę sprzedać na handel małą zgrzynkę porcelany pierwszorzędnej margi, a on… — Ha, ha, ha! Ja się tam Tomowi nie dziwię — przerwał właściciel poławiającego perły szkunera, który zawinął do Roads po zapasy. — Jakże, Mojżeszku, przecież na całej Nowej Gwinei nie ma ani jednego parszywego ludożercy, którego byś pan nie zaopatrzył w filiżankę i spodek. Przesyciłeś pan rynek, zrozumiano? Jörgenson zatrzymał się obok rozmawiających — wyglądał przy stole do gry jak szkielet. — To dlatego, że z pana jest szpieg holenderski — rzekł nagle groźnym tonem. Agent marki „Sfinks” zerwał się w nagłej pasji. — Co? Co? Panofie, wy fszyscy mnie znacie! — Ani jeden muskuł nie drgnął na twarzach obecnych. — Znacie mnie, — bełkotał mokrymi wargami. — Jak to, fünf lat — toskonale mię znacie — porcelana — verjluchte darmozjady. Ich! Szpieg! Tlaczego ja mam być szpiegiem?

Przeklęte angielskie kupczyki! Trzasnęły drzwi. — Więc to taka sprawa? — spytał głos o amerykańskim akcencie. — Dlaczego nie zrobicie z nim końca? — Ach, przecież tutaj tego zrobić nie możemy — mruknął jeden z graczy. — Twoja kolej, Trench, jedźmy dalej. — Nie możecie? — wycedził głos o amerykańskim akcencie. — Taka to z was banda synów Beliala — lojalna, przykładna, trzymająca się prawa? — nie możecie? No a teraz popatrzcie na te pistolety Colta, które sprzedaję. — Wziął na bok poławiacza pereł i słychać było, jak w kącie rozpowiadał mu coś z powagą. — Widzisz pan — tak się nabija — i — widzisz pan? — Rozległy się szybkie trzaski. — Czy to nie proste? A w razie jakiej awantury — powiedzmy z pańskimi nurkami — trzask, trzask, trzask — na wylot — jak sito — gwarantuję panu, że to wyleczy najgorszego rodzaju przekorę w każdym Murzynie. Tak, dobrodzieju! Skrzynka na dwadzieścia cztery sztuki czy też pojedynczo — jak pan woli. Nie? A może armatki, strzelby? Nie chce pan? Oho, widzę, że nie będę miał z pana pożytku, ale z tym Tomem dałoby się coś porządnego wykombinować — jak to on się nazywa? Gdzie go można przydybać? Co, wszędzie? Eee, to znaczy nigdzie. Ale już ja go którego dnia przyłapię — tak, dobrodzieju. Jörgenson, doszczętnie zapomniany, patrzył sennie na padające karty. „Szpieg — ja wam to mówię” — mruknął do siebie. „Jeśli się chcecie czego dowiedzieć, mnie się pytajcie.” Gdy Lingard powrócił z Wajo po niezwykle długiej nieobecności, wszyscy zauważyli w nim wielką zmianę. Był mniej rozmowny i hałaśliwy, zawsze gościnny, ale gościnność jego stała się mniej wylana — i człowiek ten, który się czuł najszczęśliwszy, gdy mógł rozprawiać o fantastycznych, szalonych planach w towarzystwie pół tuzina ludzi sobie podobnych, teraz unikał często spotkania z najlepszymi przyjaciółmi. Jednym słowem, po powrocie okazał się znacznie mniej dobrym kolegą niż przedtem. Odwiedzał kolonie równie często jak dawniej, lecz na krótko; a gdy się zjawiał, spieszno mu było zawsze odjechać.

W ciągu dwóch lat bryg miał na swój sposób równie ciężkie życie jak i jego właściciel. Zwinny i piękny, przewijał się szybko między wyspami mało znanych grup. Z samotnych przylądków można go było dostrzec w oddali jako białą plamkę wędrującą szybko po błękitnym morzu; apatyczni dozorcy nielicznych morskich latarni przy głównej drodze na wschód nauczyli się rozpoznawać krój jego żagli. Widywali go płynącego to na wschód, to na zachód. Raz śmigał niewyraźnie wśród deszczowej mgły szkwału pędząc z pochyłymi masztami; to znów wyprostowany suną spokojnie o drgających żaglach dążąc pracowicie naprzód w ciągu długiego dnia niepewnej bryzy. Widziano, jak walczył z ciężkim musonem w Zatoce Bengalskiej, jak tkwił nieruchomo wśród ciszy na Jawajskim Morzu albo wysuwał się nagle zza przylądka, wdzięczny i cichy w jasnym świetle miesięcznym. Ruchliwość jego była przedmiotem gorączkowych, lecz, cichych rozmów, które urywały się, gdy zjawiał się Lingard. — O, idzie. Przyjechał wczoraj w nocy — szeptała plotkująca gromadka. Lingard nie widział ukrytych spojrzeń, pełnych szacunku zaprawionego ironią; kiwał głową i przechodził. — Hej, Tomie! Nie zajdziesz napić się czego? — wołał ktoś za nim. Potrząsał głową nie oglądając się i był już daleko. Widywano go w ciągu dnia lub dwóch, jak — potężny i ogorzały — wysiadał z zakurzonych gharries*; szedł w słońcu wielkimi krokami od Zachodniego Banku do biura portowego i mijał Esplanadę znikając w perspektywie uliczki z chińskimi sklepami, a tuż za nim kroczył stary Jörgenson, prawie równie jak on wysoki, chudy i wyblakły, uparty i lekceważony jak upiorny duch przeszłości pragnący wejść z powrotem w ludzkie życie. Lingard nie zwracał uwagi na tę ruinę dawnego awanturnika, który lgnął do niego wierny jak cień, a tamten nie starał się ściągnąć na siebie uwagi. Czekał cierpliwie u drzwi urzędów, znikał podczas drugiego śniadania, zjawiał się znowu niezmiennie wieczorem i tkwił w miejscu, póki Lingard nie poszedł spać na statek. Policjanci pełniący służbę patrzyli pogardliwie na widmo kapitana H. C. Jörgensona z barki „Dzika Róża” — gdy wędrowało po cichym bulwarze albo stało spokojnie całymi godzinami na skraju ciemnej przystani usianej światłami kotwicznymi okrętów — jak awanturniczy duch

pragnący przebyć z powrotem wody zapomnienia. Przewoźnicy sampanów*, którzy wracali do domu wiosłując leniwie wzdłuż czarnego kadłuba brygu stojącego na kotwicy, mogli słyszeć długo w noc głos o amerykańskim akcencie wymykający się przez podniesione szyby luku świetlnego. Strzępy zdań mówionych przez nos unosiły się w ciszy naokół cichego brygu. — Tak, dobrodzieju! Meksykańskie strzelby wojenne — tak jak nowe — po sześć sztuk w skrzynce — moi klienci w Baltimore — otóż to właśnie. Sto dwadzieścia dolarów na stół za każdą sztukę. Przypuśćmy, że to są muzyczne instrumenty, o tak, tą stroną stawia się do góry, starannie — jak to się panu podoba? Nie! gotówka na stół — moi klienci z Balt. — Strzelać do rybitew, mówi pan? Hm, hm! To ryzykowny interes — posłuchaj pan — dziesięć procent opuszczę — z mojej własnej kieszeni… Ponieważ czas upływał, a nic nowego nie zaszło — przynajmniej nic, o czym by ludzie wiedzieli — podniecenie minęło. Nowa postawa Lingarda została przyjęta po prostu jako jego „sposób bycia”. Nic w tym nie ma, mówili jedni. Inni zaprzeczali. Utrzymało się jednak duże zainteresowanie tą sprawą i pogłoski o jakichś wielkich przygotowaniach krążyły koło Lingarda w każdym porcie, gdzie się zatrzymywał — od Rangoonu do Hongkongu. Nigdzie nie czuł się tak bardzo u siebie jak na wprost Wybrzeża Zbiegów, gdy bryg stał na kotwicy po wewnętrznej stronie wielkiego łańcucha mielizn. Centralny punkt jego życia przesunął się mniej więcej o czterysta mil — od cieśniny Malakki do Wybrzeża Zbiegów — a gdy się Lingard tam znalazł, był w kręgu innego istnienia — we władzy swych porywów, bliżej upragnionego celu. Hassim i Immada przychodzili na brzeg i oczekiwali go na wysepce. Opuszczał ich zawsze z żalem. Przy końcu pierwszego etapu każdej wędrówki Jörgenson czekał na Lingarda u szczytu portowych schodów i szedł tuż za nim bez słowa. Rzadko kiedy zamieniali parę słów przez cały dzień; ale pewnego wieczoru, na jakie sześć miesięcy przed ostatnią wyprawą Lingarda, gdy przechodzili przez krótki most nad kanałem, gdzie tkwiły grupkami przycumowane statki krajowców, Jörgenson przyspieszył kroku i znalazł się na jednej linii z Lingardem. Była to noc księżycowa; na ziemi nic się nie poruszało prócz

cieni wysokich chmur. Lingard zdjął kapelusz i ode— tchnął głęboko, wciągając ciepły powiew. Jörgenson przemówił nagle ściszonym głosem: — Nowy radża, Tulla, pali opium i często niebezpiecznie jest odezwać się do niego. Wśród możnych w Wajo panuje wielkie niezadowolenie. — To dobrze! Dobrze! — szepnął z podnieceniem Lingard tracąc nareszcie panowanie nad sobą. Potem zapytał: — Skądże pan wie o tym, u licha? Jörgenson wskazał palcem na mnóstwo prau, łodzi nadbrzeżnych i sampanów, które tkwiły na wodzie stłoczone w kanale, pokryte matami i zalane zimnym blaskiem księżyca; gdzieniegdzie widać było mętne światło latarni palącej się wśród gmatwaniny wysokich ruf, rei, masztów i spuszczonych żagli. — Stamtąd — rzekł Jörgenson. Szli dalej, a cienie ich w ubraniach i kapeluszach padały ciężko na statki dziwnego kształtu, które wożą po płytkim morzu losy brunatnych ludzi. — Stamtąd! Umiem z nimi przesiadywać, umiem z nimi mówić, mogę przyjść i odejść, kiedy mi się podoba. Znają mnie już od trzydziestu pięciu lat — to kawał czasu. Niektórzy z nich dają białemu człowiekowi talerz ryżu i kawałek ryby. To wszystko, co mi zostało — po trzydziestu pięciu latach życia, które im poświęciłem. Milczał przez jakiś czas. — Byłem jak pan… niegdyś — dodał, a potem położył rękę na rękawie Lingarda i szepnął: — Czy pan daleko w to zabrnął? — Do najostatniejszego centa — rzekł spokojnie Lingard patrząc wprost przed siebie. Połysk wody zagasł i maszty zakotwiczonych statków znikły w cieniu nadciągającej chmury. — Niech pan to rzuci — szepnął Jörgenson.

— Pozaciągałem długi — rzekł zwolna Lingard i przystanął. — Niech pan to rzuci! — Nigdy w życiu nie rzuciłem niczego. — Niech pan to rzuci! — Na Boga, nie rzucę! — krzyknął Lingard i tupnął. Nastąpiła chwila milczenia. — Byłem jak pan… niegdyś — powtórzył Jörgenson. — Trzydzieści i pięć lat — nie rzuciłem niczego. A to, czego pan może dokonać, jest tylko dziecinną zabawką w porównaniu do interesów, które miałem w ręku — słyszy pan — choć jesteś pan wielkim człowiekiem. Kapitan Lingard z „Błyskawicy”… Gdyby pan był widział „Dziką Różę”. — Głos jego załamał się nagle. Lingard oparł się o poręcz kamiennego występu. Jörgenson przysunął się bliżej. — Podpaliłem ją własnymi rękami! — rzekł bardzo cicho drgającym głosem, jakby czyniąc jakieś potworne zwierzenie. — Biedaczysko — mruknął Lingard poruszony do głębi tragiczną okropnością tego czynu. — Widocznie nie było innego wyjścia? — Nie chciałem dopuścić, aby zgniła i rozpadła się w kawałki w jakimś holenderskim porcie — rzekł Jörgenson ponuro. Czy pan słyszał kiedy o Dawsonie? — Coś niecoś… nie pamiętam już teraz — mruknął Lingard czując, że zimny dreszcz zbiega mu po grzbiecie na myśl o jego własnym statku butwiejącym powoli w jakimś holenderskim porcie. — On już nie żyje, prawda? — zapytał z roztargnieniem, rozmyślając, czy zdobyłby się na odwagę podpalenia brygu, gdyby zaszła taka konieczność. — Poderżnął sobie gardło na wybrzeżu pod fortem Rotterdam — rzekł

Jörgenson. Wychudła jego postać zachwiała się w niepewnym świetle księżyca, jak gdy— by była z mgły. — Tak. Wykroczył przeciw jakimś przepisom handlowym — czy coś w tym rodzaju — i blagował przed porucznikiem z „Komety” żądając sądu i procesu. „Ależ oczywiście — odparł ten pies. — To należy do sądu w Makassarze, zabiorę tam pański szkuner.” A potem, gdy się zbliżali do portu, nadział w pędzie statek Dawsona na skalistą rafę po stronie północnej — trach! Kiedy woda zalała już szkuner do połowy, zdjął kapelusz i ukłonił się nisko Dawsonowi: „Oto tam wybrzeże — mówi — idź pan teraz i prowadź sądowy proces — ty — Angliku!” — Jörgenson podniósł długie ramię i pogroził pięścią księżycowi, który schował się nagle za chmurę. — Wszystko było stracone. Biedny Dawson włóczył się miesiącami po ulicach, boso i w łachmanach. Wreszcie pewnego dnia wyżebrał nóż od jakiejś miłosiernej duszy, zeszedł na wybrzeże, żeby spojrzeć ostatni raz na ruinę okrętu i… — Ja wcale Holendrom w drogę nie wchodzę — przerwał niecierpliwie Lingard. — Chcę, żeby Hassim odzyskał to, co mu się należy. — A jeśli Holendrzy tego sobie nie życzą? — odparł Jörgenson. — Tak czy owak, bies siedzi w takiej robocie — niech pan to rzuci! — Posłuchaj pan — rzekł Lingard. — Zabrałem tych ludzi w chwili, gdy nie było już dla nich ratunku. To przecież coś znaczy. Gdybym się nie był wtrącał, wszystko byłoby się skończyło w parę godzin. Musiałem mieć coś na myśli, kiedy wówczas się nimi zająłem — czy wiedziałem, co się święci, czy nie. Otóż miałem coś wtedy na myśli — i nie wiedziałem, o co chodzi. Bardzo pięknie. A teraz mam na myśli to samo — i wiem już wszystko. Kiedy się uratuje ludzi od śmierci, bierze się udział w ich życiu. Oto jak ja się na to zapatruję. Jörgenson potrząsnął głową. — Wariactwo! — zawołał, a potem spytał po cichu głosem drżącym z ciekawości: — Gdzie pan ich zostawił? — U Belaraba — szepnął Lingard. — Znał go pan w dawnych czasach? — Znałem i jego, i jego ojca — wybuchnął tamten podnieconym szeptem.

— Kogo ja nie znałem? Znałem Sentota, gdy był królem południowego brzegu Jawy i gdy Holendrzy naznaczyli cenę na jego głowę — była to wielka suma, cały majątek. Nocował dwa razy na „Dzikiej Róży”, kiedy zaczęły się jego niepowodzenia. Znałem go, znałem wszystkich jego wodzów, kapłanów, wojowników, starego regenta, który stchórzył i przeszedł do Holendrów, znałem… — Zająknął się, jakby słowa nie mogły wydostać mu się z gardła, wreszcie zamilkł i westchnął. — Ojciec Belaraba uciekł ze mną — zaczął znów spokojnie — i połączył się z Padrysami na Sumatrze. Wyrósł na wielkiego przywódcę. Belarab był wtedy młodzikiem. Takie to były czasy. Włóczyłem się wzdłuż wybrzeży — i śmiałem się w nos krążownikom; widziałem każdą bitwę w kraju Battaków — i widziałem, jak Holendrzy uciekali; byłem, jak brali Singal — i uszedłem cało. To ja jestem tym białym, którego rad słuchali wodzowie plemienia Manangkabo. Pisano o mnie wtedy mnóstwo w gazetach holenderskich. Opowiadali, że jestem Francuzem, który przyjął mahometanizm. — Zaklął potężnie i zatoczył się na poręcz dysząc ciężko i mrucząc przekleństwa na dzienniki. — Otóż właśnie Belarab trzyma całą rzecz w ręku — rzekł spokojnie Lingard. — On jest głównym przywódcą na Wybrzeżu Zbiegów. Naturalnie są i inni. Porozsyłał gońców na północ i na południe. Musimy zapewnić sobie ludzi. — Wszystkie diabły już rozpętane — rzekł Jörgenson. — Pan to zrobiłeś, a teraz strzeż się — strzeż się… — Nic nie może zawieść, o ile mi się zdaje — dowodził Lingard. — Wszyscy wiedzą, co mają robić. Trzymam ich w ręku. Pan nie myśli, że Belarab jest niepewny? Co? — Piętnaście lat go nie widziałem… ale cała rzecz jest niepewna — warknął Jörgenson. — Mówię panu, tak wszystko urządziłem, że nic zawieść nie może. Byłoby dobrze, gdybym miał białego do ogólnego nadzoru nad tym wszystkim. Jest tam dużo zapasów i broni — i nie ulega kwestii, że przydałoby się Bełaraba dopilnować. Czy panu czego nie potrzeba? — dodał kładąc rękę do kieszeni.

— Nie, dość jest w domu jedzenia — odrzekł krótko Jörgenson. — Rzuć pan to! — wybuchnął. — Byłoby lepiej dla pana skoczyć od razu za burtę. Niech pan spojrzy na mnie. Przyjechałem tu jako osiemnastoletni wyrostek. Umiem po angielsku, umiem po holendersku, umiem mówić każdym przeklętym narzeczem tych wysp — pamiętam rzeczy, od których włosy stanęłyby panu na głowie — ale zapomniałem języka własnego kraju. Handlowałem, walczyłem, nie złamałem nigdy słowa ani białemu, ani krajowcowi. A spójrz pan na mnie! Gdyby nie moja dziewczyna, byłbym skończył w rowie dziesięć lat temu. Wszystko mnie opuściło — młodość, pieniądze, siła, nadzieja — nawet sen. Ale ona wytrwała przy tej ruinie. — To wiele mówi o niej, a trochę i o panu — rzekł wesoło Lingard. Jörgenson potrząsnął głową. — To najgorsze ze wszystkiego — rzekł powoli, z naciskiem. — To już koniec. Przyjechałem do nich z tamtej strony ziemi i zabrali mnie — i patrz pan, co ze mnie zrobili. — Skąd pan pochodzi? — spytał Lingard. — Z Trömso — wyjąkał Jörgenson. — Nigdy już śniegu nie zobaczę — załkał z twarzą w dłoniach. Lingard patrzył na niego w milczeniu. — Czy nie pojechałby pan ze mną? — rzekł. — Jak już panu mówiłem, potrzebuję… — Bodajeś pan sczezł przedtem! — wybuchnął dziko tamten. — Jestem starym białym łazikiem, ale nie dam się wciągnąć w ich szatańskie sprawy. Oni mają swego diabla… — Ta rzecz nie może wprost zawieść. Obmyśliłem każde posunięcie. Obwarowałem się ze wszystkich stron. Nie jestem głupi. — Owszem — jesteś pan. Dobranoc. — No, do widzenia — rzekł spokojnie Lingard.

Wsiadł do łodzi, a Jörgenson poszedł w górę bulwarem. Lingard, porządkując linki sterowe, usłyszał go wołającego z oddali: — Rzuć pan to! — Odpływam przed świtem — krzyknął w odpowiedzi i wrócił na statek. Gdy po niespokojne] nocy wyszedł z kajuty, było jeszcze ciemno. Wychudła postać łaziła po pokładzie. — Jestem — rzekł Jörgenson ochrypłym głosem. — Czy umrę tu, czy tam — wszystko jedno. Ale jeśli tam umrę — niech pan pamięta, że moja dziewczyna musi jeść. Lingard był jednym z niewielu, którzy widzieli dziewczynę Jörgensona. Miała pomarszczoną, brunatną twarz, gąszcz potarganych, siwych włosów, parę czarnych pieńków zamiast zębów — i niedawno została mu zaślubiona przez młodego, przedsiębiorcze— go misjonarza z Bukit Timah. Jakim mógł być jej wygląd ongi, gdy Jörgenson dał za nią trzysta dolarów i kilka mosiężnych strzelb — nie podobna było osądzić. Z młodości pozostały jej tylko oczy, nie—przyćmione i żałosne, które — gdy była sama — zdawały się patrzeć kamiennym wzrokiem w przeszłość dwojga ludzi. Kiedy Jörgenson był przy niej, oczy te śledziły jego ruchy z niespokojną uporczywością. A teraz, pod sarongiem zarzuconym na siwą głowę, płynęły z nich niewidzialne łzy; dziewczyna Jörgensona kiwała się naprzód i w tył, przykucnąwszy samotnie w kącie ciemnej chaty. — Niech się pan o to nie troszczy — rzekł Lingard chwytając dłoń Jörgensona. — Niczego jej nie zbraknie. A pana proszę tylko o to, aby pan czuwał trochę nad sprawowaniem Belaraba podczas mojej nieobecności. Muszę odbyć jeszcze jedną wycieczkę, a potem będziemy mogli zabrać się do roboty. Przewidziałem wszystko, każdy szczegół. Niech mi pan zaufa! I tak się stało, że niespokojny cień kapitana H. C. Jörgensona przebył z powrotem wody zapomnienia i wszedł znów w ludzkie życie.

VI Lingard rzucił się duszą i ciałem w wielkie przedsięwzięcie i żył przez dwa lata w długotrwałym upojeniu, przygotowując powoli korzystny wynik sprawy. Nigdy mu nie przyszła do głowy myśl o przegranej i żadna cena nie wydawała mu się zbyt wysoka za tak wspaniałe dzieło. Zamierzał ni mniej ni więcej tylko wprowadzić triumfalnie Hassima z powrotem do tego kraju, który ukazał mu się raz nocą pod niskimi chmurami w nieustannym łoskocie gromów. Przy końcu długiej rozmowy z Hassimem, który po raz dwudziesty może opowiedział historię swej krzywdy i swych walk, Lingard podniósł potężne ramię i potrząsając pięścią nad głową, krzyknął: „Wykurzymy ich stamtąd. Zbudzimy cały kraj!” W tych słowach uczynił wyznanie — nie zdając sobie wcale z tego sprawy — całego swego idealizmu ukrytego pod siłą pełną prostoty. Zbudzić cały kraj! To podświadome uczucie stanowiło podstawę, z której wyrastała potrzeba czynu Lingarda, prymitywne pojęcie o tym, co jest istotą sprawiedliwości, wdzięczności, przyjaźni; czuł litość dla ciężkiej doli Immady — tego biednego dziecka — i dumne przeświadczenie, że ze wszystkich ludzi na świecie on jeden ma możność i odwagę porwać się na tak wielkie dzieło. Trzeba było pieniędzy i trzeba było ludzi, a Lingard zdobył i jedno, i drugie w przeciągu dwóch lat począwszy od owego dnia, gdy z pistoletami za pasem, w kapeluszu z włókien palmowych na głowie, stanął nagle o świcie w głuchym milczeniu przed tajemniczym Belarabem, który w pierwszej chwili zanadto był zdumiony na widok białej twarzy, aby się do niego odezwać. Słońce nie wysunęło się jeszcze zza lasów w głębi lądu; niebo, już przesycone światłem, sklepiało się nad ciemną, podłużną laguną i nad rozległymi polami pełnymi cienia, który zwolna zdawał się przeistaczać w białość porannej mgły. Wśród pól stały chaty, płoty, ostrokoły; duże domy na wyniosłych palach górowały nad kępami drzew owocowych jak zawieszone w powietrzu. Tak wyglądała osada Belaraba w chwili, gdy wzrok Lingarda pierwszy raz na niej spoczął. Na tym tle zobaczył bardzo liczne twarze za szczupłą i

otuloną w tkaniny postacią stojącą naprzeciw niego; świt roz jaśniał się szybko i wśród głuchej ciszy słowo: marhaba (witaj), wyszeptane wreszcie przez wodza, doszło najwyraźniej do uszu każdego z dworzan. Żołnierze ze straży przybocznej w czarnych myckach, wsparci na długich lancach, stali nieporuszenie wokół władcy. Widać było ludzi biegnących przez otwartą przestrzeń ku brzegowi. Gromadka kobiet wpatrywała się w przybyszów; stały na niskim kopcu, a znad nieruchomych łodyg kukurydzy widać było tylko ich głowy. Nagle wśród grupy pustych chat w pobliżu rozległ się głos niewidzialnej jędzy, która z krzykliwą pasją wymyślała jakiejś niewidzialnej dziewczynie. — Cudzoziemcy! Chcesz widzieć cudzoziemców? Jesteś bez wstydu! Więc ja, kulawa i stara, mam sama ryż łuskać? Niechaj zły urok padnie na ciebie i na cudzoziemców. Niech nigdy nie zaznają laski! Niech ich ścigają z mieczami! Stara jestem. Stara. Nie ma nic dobrego w cudzoziemcach. O dziewczyno! Oby sczeźli od ognia! — Witaj — powtórzył z powagą Beiarab patrząc prosto w oczy Lingarda. Lingard spędził wówczas sześć dni w osadzie Belaraba. Z tych trzy przeszły na obserwowaniu się wzajemnym, przy czym nie padło żadne zapytanie i najlżejszą aluzją nie dotknięto sprawy, o którą chodziło. Lingard wylegiwał się na pięknych matach, którymi wódz usłał mały domek bambusowy stojący na zewnątrz warownego częstokołu, gdzie biała flaga z zielonymi brzegami powiewała na wysokiej i cienkiej żerdzi, niższej jednak od ścian długich budynków o wyniosłych dachach. Budynki te wznosiły się na słupach z twardego drzewa wysokości czterdziestu stóp lub więcej. Dalekie lasy w głębi lądu zabarwione połyskliwym błękitem wyglądały jak widziane we śnie. Od strony morza pas wysokich pni i splątanego podszycia sięgał zachodniego brzegu owalnej laguny; a w przejrzystej świeżości powietrza grupy brunatnych domów, odbitych w wodzie lub wznoszących się nad falującą zielenią pól, kępy palm, ogrodzone plantacje, gaje drzew owocowych składały się na obraz wspaniałego dobrobytu. Nad budynkami, nad ludźmi, nad nieruchomą powierzchnią wody i wielką równiną łanów błyszczących od rosy rozciągał się wyniosły, cudowny spokój bezchmurnego nieba. Zdawało się, że nie ma wcale drogi do tego kraju

wspaniałości i ciszy. Nie podobna było uwierzyć, że tak blisko leży niespokojne morze ze wszystkimi darami i nieustanną swą groźbą. Nawet w okresie deszczów, gdy potężny huk wznosił się ze zbielałej przestrzeni ludzkiego morza, do osady dochodził tylko rozległy szmer, to słabszy, to silniejszy, który zawisał wysoko w powietrzu i unoszony wiatrem zdawał się bujać tam i sam ponad ziemią; nikt nie byłby mógł odgadnąć, skąd ów szmer pochodzi. Przypominał uroczystą pieśń wodospadu, to wznoszącą się, to zamierającą nad gajami i połami, nad dachami i głowami ludzi, nad spokojem tej ukrytej, a kwitnącej osady zamieszkanej przez zwyciężonych fanatyków, zbiegów i wygnańców. Co dzień po południu Belarab w otoczeniu eskorty, która zatrzymywała się przede drzwiami, wchodził do domu swego gościa. Pozdrawiał Lingarda, pytał o jego zdrowie, rozprawiał z nieprzeniknioną twarzą o rzeczach małej wagi. Ale spokojny wzrok myślących jego oczu zdawał się doszukiwać wciąż prawdy na białym obliczu. Rozmawiali w chłodzie wieczornym pod zachód słońca, chodząc tam i na powrót wśród gładkich kolumn gaju rosnącego niedaleko wrót w ostrokole. Świta stojąca opodal w ukośnych promieniach zachodu śledziła wzrokiem przechadzające się zwolna postacie, które ukazywały się i nikły za drzewami. Wypowiadali wiele słów, nic jednak nie mówiąc, co by mogło odsłonić ich myśli. Podawali sobie ostentacyjnie ręce przed rozstaniem, po czym rozlegało się ciężkie trzaśniecie bramy i trzykrotny głuchy stuk drewnianych zasuw spuszczanych w żelazne klamry. Trzeciej nocy zbudziły Lingarda z lekkiego snu szepty na zewnątrz chaty. Czarny cień przesłonił gwiazdy w otworze drzwi; człowiek jakiś wszedł nagle i stanął nad jego posłaniem, drugi zaś przykucnął na progu, gdzie wyglądał jak ciemna bryła. — Nie bój się. To ja, Belarab — rzekł ostrożny głos. — Nie bałem się wcale — odszepnął Lingard. — Niebezpieczeństwo grozi tylko temu, kto przychodzi w ciemności i znienacka. — A czyż ty uprzedziłeś mię o swym przybyciu? Powiedziałem ci: „witaj” — ale równie dobrze mogłem powiedzieć: „zabić go”. — Dzieliła nas odległość ramienia. Bylibyśmy zginęli razem — odparł

spokojnie Lingard. Tamten cmoknął dwa razy; wydało się, że niewyraźna jego postać na wpół się zapada w podłogę. — Nie było to zapisane przed naszym przyjściem na świat — rzekł stłumionym głosem Belarab siedząc obok mat ze skrzyżowanymi nogami. — Dlatego jesteś moim gościem. Niech mowa nasza będzie prosta jak drzewce włóczni i krótsza niż pozostała noc. Czego sobie życzysz? — Przede wszystkim twego najdłuższego życia — odrzekł Lingard pochylając się naprzód ku błyszczącej parze oczu — a następnie — twojej pomocy.

VII Nikły szept słów wypowiedzianych owej nocy trwał długo w uszach Lingarda, uporczywszy niż wspomnienie wrzawy. Bel arab wysłuchał wszystkiego, co Lingard miał do powiedzenia, i jakby urzeczony siłą i odwagą białego, otworzył mu serce bez zastrzeżeń; a Lin—gard słuchał wpatrując się bez ruchu w gwiazdy palące się spokojnie w prostokątnym otworze drzwi. Bełarab mówił o swej młodości spędzonej wśród rozszalałego fanatyzmu i wojny, o walkach toczonych na wzgórzach, o pochodach przez łasy, o nieugiętej wierności mężów, o ich niesytej nienawiści. Ani jedna wędrująca chmurka nie zaćmiła łagodnego blasku, którym jaśniał prostokąt gwiezdnego światła obramiony w nieprzeniknioną czarność chaty. Belarab szeptał wciąż o szeregu niepowodzeń, o pierścieniu klęsk zaciskającym się wkoło niknących ludzkich nadziei i nieugiętego męstwa. Szeptał o klęskach i ucieczkach, o dniach rozpaczy, o bezsennych nocach, o nie kończącym się pościgu, o ślepym przerażeniu i głuchej wściekłości, o kobietach i dzieciach, które oblężeni wojownicy pozabijali w ostrokole, zanim wypadli na pewną śmierć. — Widziałem to wszystko, nim jeszcze dosięgnąłem męskich lat — wybuchnął szeptem. Głos jego zadrżał. Nastała chwila ciszy; usłyszeli lekkie westchnienie dworzanina, który spal z czołem wspartym o kolana, objąwszy nogi wyżej kostek. — A był wtedy między nami — zaczął znów Belarab — jeden biały, który przetrwał do końca, który dochował nam wierności swą siłą, swym męstwem, swą mądrością. Człowiek potężny. Miał wielkie bogactwa, ale jeszcze większe serce. Wspomnienie o Jörgensonie, wychudłym i siwym, usiłującym pożyczyć pięć dolarów, aby kupić coś do jedzenia dla swej dziewczyny, przesunęło się nagle przed Lingardem na tle migocących, spokojnych gwiazd.

— Podobny był do ciebie — ciągnął porywczo Belarab. — Uciekliśmy z nim i przybyliśmy tutaj na jego okręcie. Była tu pustka. Las sięgał prawie do samego brzegu, wybujała trawa chwiała się nad głowami wysokich mężów. Telal, mój ojciec, umarł z wycieńczenia. Było nas tylko kilku i wszyscy omal nie umarliśmy ze zgryzoty i smutku — tutaj! Na tym miejscu! I nikt z nieprzyjaciół nie wiedział, gdzie jesteśmy. Na tym Wybrzeżu Zbiegów groziła nam śmierć — z głodu. Mówił monotonnie w ciemności, a głos jego wznosił się i opadał. Opowiedział, jak zrozpaczeni jego towarzysze pragnęli wypaść na morze i umrzeć rzucając się na okręty z zachodu, okręty o wysokich bokach i białym ożagleniu; jak — nieugięty i samotny — on ich zatrzymał, aby walczyli z ciernistym gąszczem, z bujną trawą, z wyniosłymi, olbrzymimi drzewami. Lingard, wsparty na łokciu i zapatrzony wciąż w otwór drzwi, przywołał na pamięć obraz rozległych pól za chatą, które teraz spały wśród niezmiernego spokoju i blasku gwiazd. Ten cichy człowiek, w mroku prawie niewidzialny, dokonał tego wszystkiego; to on był twórcą, budowniczym i kierownikiem osiedla. Myśl ta wzbudziła w Lingardzie wielki podziw, a ciemna, szepcząca postać nabrała w jego oczach olbrzymiego znaczenia, jakby wcielała jakąś żywiołową siłę — władczą i nieśmiertelną. — A nawet i teraz życie moje jest niepewne — jak gdybym był ich wrogiem — rzekł Belarab ponuro. — Spojrzenie nie zabija ani też gniewne słowa, a przekleństwa nie mają siły, bo inaczej Holendrzy nie porastaliby tłuszczem, wysysając nasz kraj, a ja nie byłbym żyw tej nocy. Czy mnie rozumiesz? Widywałeś ludzi, którzy przeżyli lata walki? Oni nie zapominają o wojennych czasach. Dałem im ogniska domowe i spokojne serca, i pełne brzuchy. Ja sam. A oni przeklinają moje imię ukradkiem, szepcząc jeden drugiemu na ucho — bo nie mogą zapomnieć. Ten człowiek, którego opowieść rozbrzmiewała wojną i gwałtem, zdradził się niespodzianie z namiętnym pragnieniem bezpieczeństwa i spokoju. I opowiadał dalej, że nikt go nie chce zrozumieć. Niektórzy z tych, co nie chcieli zrozumieć — umarli. Białe zęby Belaraba błysnęły okrutnie w ciemności. Ale pozostali inni, których zabić już nie mógł. Głupcy! On pragnie, by zapomniano do cna o jego kraiku i ludziach, jak gdyby połknęło ich morze. Ale tamci nie mają ani mądrości, ani cierpliwości. Czyżby nie

mogli zaczekać? Śpiewają pięć razy na dzień modlitwy, lecz wiary nie posiadają. — Śmierć przyjdzie na każdego — a dla prawowiernych jest końcem utrapień. Lecz wy, biali ludzie, którzyście dla nas za silni, wy umieracie także. Umieracie i istnieje raj tak wielki jak cała ziemia i wszystkie niebiosa razem wzięte — ale nie dla was — nie dla was! Zdumiony Lingard słuchał bez słowa. Śpiący Malaj z lekka pochrapywał. Belarab ciągnął dalej bardzo spokojnie po tym prawie mimowolnym wybuchu wiary niosącej ukojenie. Wyjaśnił, że pragnie znaleźć w kimś oparcie, w kimś silnym i godnym zaufania — w jakiejś zewnętrzne] sile, która by zastraszyła niesfornych, która by przejęła lękiem ich głupotę i zabezpieczyła jego rządy. Chwycił po omacku ramię Lingarda wyżej łokcia i ścisnął je silnie — potem puścił. A Lingard zrozumiał, dlaczego śmiały jego krok został uwieńczony takim powodzeniem. Wtedy to za otwarte poparcie Lingarda, za kilka strzelb i trochę pieniędzy Belarab obiecał pomoc przy zdobywaniu Wajo. Nie było żadnej wątpliwości, że mógł znaleźć ludzi chętnych do walki. Mógł posłać gońców w dalsze strony do swych przyjaciół, a w jego własnym kraiku nie brakło niespokojnych duchów gotowych na wszystko. Mówił o tych ludziach z dziką pogardą i gniewną czułością, mieszając akcenty zazdrości i lekceważenia. Zmęczony był ich szaleństwem, ich zuchwalstwem, ich niecierpliwością — i zdawał się czuć za to urazę, jakby to były dary, których on sam został pozbawiony przez zgubną swą mądrość. Oni będą się bili. Gdy czas nadejdzie, Lingard zawiadomi Bela—raba i na jego skinienie pójdą na marną śmierć — ci ludzie, którzy nie umieją czekać na odpowiednią chwilę na ziemi lub na wieczystą zemstę niebios. Skończył; postać jego zamajaczyła wysoko w mroku. — Zbudź się! — zawołał cicho, pochylając się nad śpiącym człowiekiem. Czarne ich postacie przesunęły się jedna za drugą zasłaniając dwukrotnie migotanie gwiazd i Lingard, który nie poruszył się wcale, pozostał sam. Wyciągnął się na wznak i rękę przerzucił przez oczy.

Gdy w trzy dni później opuszczał osadę Belaraba, był cichy poranek, bezchmurny i spokojny. Wszystkie łodzie brygu wpłynęły na lagunę, obsadzone zbrojnymi ludźmi, aby wbić głębiej w pamięć sojuszników uroczysty fakt zawarcia przymierza. Zapatrzony tłum śledził imponujący odjazd w głębokim milczeniu, z rosnącym wciąż podziwem nad tajemniczym pojawieniem się białego. Łodzie posuwały się gładko i wolno, przepływając rozległą lagunę. Lingard obejrzał się. Wielka cisza położyła dłoń na ziemię, niebo i ludzi, na nieruchomy tłum i krajobraz. U boku wodza widać było wyraźnie Hassima i Immadę, którzy podnieśli ramię na znak ostatniego pożegnania; a ten daleki gest wydał się smutny, daremny, zagubiony w przestrzeni jak sygnał rozpaczy rozbitków czekających w złudnej nadziei na niemożliwy ratunek. Lingard odjechał, powrócił, znów odjechał, i za każdym razem te dwie postacie stojące samotnie na którejś z mielizn płytkiego morza witały go lub żegnały tym samym jakby daremnym znakiem. Każdy ruch ich ramion zdawał się mocniej zaciskać więzy opiekuńczego przywiązania wokół serca Lingarda. Pracował bardzo prozaicznie, zarabiając na opłacenie kosztów romantycznych potrzeb, które wtargnęły do jego życia. A pieniądze jak woda płynęły mu przez race. Człowiek mówiący amerykańskim akcentem przekazał znaczną ich część swym wspólnikom w Baltimore. Ale spora suma okroiła się także importowym towarzystwom w portach Dalekiego Wschodu. Była to cena zwinnego prau, które pod komendą Dżaffira żeglowało do nieuczęszczanych zatok i w górę nieznanych rzek, wioząc tajne zlecenia, ważne wieści, bogate dary. Znaczna część pieniędzy Lingarda poszła na zakupienie „Emmy”. „Emma” był to pogruchotany i zgrzybiały stary szkuner, który u schyłku swego istnienia wycierpiał wiele od brzuchatego białego kupca o przebiegłym i żarłocznym wyglądzie. Ten człowiek chełpił się później bezczelnie wysoką ceną, którą dostał „za to moje stare, zgniłe pudło — pamięta pan”. „Emma” opuściła port tajemniczo w towarzystwie brygu i odtąd znikła z morza raz na zawsze. Lingard wholował ją do zatoczki i wpędził na brzeg laguny w punkcie położonym najdalej od osady Belaraba. Woda w lagunie była wówczas wezbrana; a opadłszy wkrótce, osadziła stary okręt głęboko w mule, z dziobem wpartym wysoko między pnie dwóch wielkich drzew i z lekka pochylonym, jak gdyby po ciężkim życiu „Emma”

osiadła znużona na wieczny spoczynek. Tam właśnie znalazł się Jörgenson w kilka miesięcy później, gdy — powołany z powrotem do ludzkiego życia — ukazał się wraz z Lingardem na Wybrzeżu Zbiegów. — „Emma” lepsza jest niż fort na lądzie — rzekł Lingard, gdy stali obok siebie, oparci o tylną poręcz, patrząc ponad laguną na domy i gaje palmowe osady. — Wszystek proch, który dotychczas zebrałem, wszystkie strzelby są tutaj. To była dobra myśl, prawda? — Może i przez kilka lat nie będzie równie wysokiej wody, a tak jak jest teraz, nie podobna podpłynąć z boku, tylko wprost pod wychyl rufy, i to tylko jedną łodzią. Myślę, że pan tu jest najzupełniej bezpieczny; może pan stawić czoło całej flotylli, a las od strony dziobu lepszy jest od muru. Prawda? Jörgenson potakiwał pomrukując. Patrzył na spustoszone pomosty, na obdarte reje, na martwy kadłub ogołoconego stateczku, który nie miał już nigdy zaznać życia na morzu. Mrok lasu spływał na niego ponury jak całun. Krzewy rosnące na wybrzeżu uderzały lekko gałązkami o dziób szkunera, a zwisająca kiść drobnych, brunatnych kwiateczków kołysała się tam i sam nad szczątkami windy kotwicznej. Towarzysze Hassima stanęli załogą w starym kadłubie; Jörgenson, któremu powierzono dowództwo, kręcił się po pokładzie od baku do rufy, milczący, troskliwy i wierny powierzonemu sobie statkowi. W osadzie przyjęto go ze zdumieniem, szacunkiem — i strachem. Belarab często go odwiedzał. Niejeden z Malajów — których znał przed laty, gdy byli w pełni męskich sił, w czasie walk o wiarę i życie — przychodził do białego na pogawędkę. Głosy ich były jak echa wstrząsających wypadków przeżytych ongi — wśród zwodniczego blasku minionej młodości. Kiwali starymi głowami. „Czy pamiętasz?” — mówili. Za dobrze wszystko pamiętał! Był jak człowiek, który powstał z martwych i którego czarowną wiarę w potęgę życia skaziło czarne zwątpienie grobów. Czasem niezwyciężona wiara w rzeczywistość istnienia wracała do Jörgensona podstępna i porywająca. Wówczas wyprężał pierś, trzymał się prosto i chodził pewniejszym krokiem. Czuł w sobie żar i przyśpieszone bicie serca. Obliczał w milczącym podnieceniu szansę Lingarda i żył przez pewien czas życiem tego drugiego człowieka, który nie wiedział nic o czarnym zwątpieniu grobów. A szansę były duże, bardzo duże.

— Chciałbym to przeprowadzić aż do końca — szeptał żartobliwie Jörgenson, a jego matowe oczy jaśniały blaskiem przez chwilę.

Część III Porwanie

I — Są ludzie — rzekł Lingard — którzy chodzą po świecie z zamkniętymi oczyma. Pan ma rację. Morze jest otwarte dla wszystkich. Jedni pracują na nim, a drudzy zbijają bąki — i to nie moja rzecz. Tylko niech pan sobie zapamięta, że nie pozwolę, aby czyjeś igraszki przeszkadzały mi w pracy. Pan mi daje do zrozumienia, że pan jest bardzo wybitnym człowiekiem… Pan Travers uśmiechnął się chłodno. — O tak — ciągnął Lingard. — Rozumiem to dobrze. Ale niech pan nie zapomina, że pan jest bardzo daleko od swego kraju, a tymczasem ja jestem tutaj na swoim gruncie. Ja wrosłem w ten grunt. Jestem właśnie Tomem Lingardem, ni mniej, ni więcej, czy znajduję się tu, czy tam i — może pan zapytać… Szeroki ruch jego ręki wzdłuż zachodniego horyzontu powierzył z głęboką ufnością resztę zdania niememu świadectwu morza. Lingard był na pokładzie jachtu już przeszło godzinę, ale nic z tego nie wynikło, poczuł tylko, że rodzi się w nim instynktowna nienawiść. Wobec nieświadomych żądań, które wyczuwał w samym fakcie obecności tych ludzi, w ich nieznajomości warunków, w ich twarzach, w ich głosach, w ich oczach — nie był w stanie zdobyć się na nic innego prócz urazy, która kryła w sobie zaród gwałtu nie liczącego się z niczym. Nie mógł im nic powiedzieć, bo nie było na to sposobu. Pojawienie się jachtu w chwili, gdy przekroczył krąg zakreślony wokół każdego człowieka przez rasę, wspomnienia, wcześnie zawarte związki, przez wszystkie zasadnicze warunki środowiska — odebrało mu poniekąd mowę. Był zbity z tropu. Ta przygoda wyglądała jak spotkanie w pustyni z jakimiś zachłannymi widmami. Skrzyżowawszy ramiona wpatrywał się w szerokie morze żując wściekłość. Już sam wygląd wyodrębniał go zupełnie spomiędzy wszystkich na tym statku. Popielata koszula, błękitna szarfa, podwinięty rękaw odsłaniający posągowe ramię, niedbała władczość głosu i postawy

przejmowały niesmakiem pana Traversa, który już się był zdecydował czekać na jakąś oficjalną pomoc i odnosił się podejrzliwie do najścia tego niepojętego osobnika. Od chwili zjawienia się Lingarda na pokładzie wszyscy obecni nie spuszczali zeń oczu. Tylko Carter, stojący niedaleko z łokciem wspartym o burtę, wbił wzrok w pokład jak opanowany przez senność lub zadumę. Na rufie znajdowały się jeszcze trzy osoby, a między nimi pan Travers; trzymał ręce w kieszeniach kurtki i nie ukrywał wzrastającej odrazy. Z drugiej strony pokładu spoczywała na leżaku kobieta, której bierne zachowanie wydało się wielce charakterystyczne stojącemu obok niej d’Alcacerowi; w ten sposób zwykła była przyjmować wszystko, czego się nie udało uniknąć. D’Alcacer mieszkał przed laty w Londynie jako attache swego poselstwa i uważał zawsze panią Travers za interesującą panią domu. A teraz okazała się jeszcze bardziej zajmująca z chwilą przypadkowego ich spotkania, gdy Travers zaproponował d’Alcacerowi wspólną podróż do Batawii. D’Alcacer uzyskał przez to sposobność studiowania przeróżnych odcieni pogardy, która — jak się domyślał — była tajną przyczyną pogodzenia się pani Travers z płytkością wydarzeń i monotonią światowego życia. Niektórych rzeczy z początku nie był w stanie zrozumieć, na przykład — dlaczego wyszła za Traversa. Prawdopodobnie przez ambicję. D’Alcacer nie mógł się oprzeć wrażeniu, że ten wygodny błąd tłumaczył najzupełniej jej pogardę — a także tolerancję. Spotkanie w Manili spadło na d’Alcacera zupełnie nieoczekiwanie; opowiadając o nim swemu wujowi, generalnemu gubernatorowi kolonii, zwrócił jego uwagę na to, że Anglicy, przegrywając w miłości lub polityce, puszczają się często w daleką podróż, jakby przez ogarnięcie wielkiego obszaru ziemskiej powierzchni spodziewali się nabrać świeżych sił do ponownej walki. Co się zaś tyczyło samego d’Alcacera, sądził — lecz tego już wujowi nie powiedział — że osobista jego walka z losem była skończona, choć i on wiele podróżował. Po stolicach Europy opowiadano sobie o nim pewną historię; cały jej skandal polegał na rozgłosie wybujałego uczucia, a cały tragizm — na przedwczesnej śmierci kobiety, której czarująca doskonałość równie mało była znana wielkiemu światu jak dyskretne i namiętne ubóstwienie, niewinnie przez nią wzbudzone.

Zaproszenie do podróży na jachcie było kulminacyjnym punktem wielu wymienionych uprzejmości i zostało wywołane głównie przez to, że pan Travers pragnął mieć towarzysza do rozmowy. D’Alcacer zgodził się z niedbałą obojętnością człowieka, dla którego równie dobry jest każdy rodzaj ucieczki przed bezlitosnym wrogiem. Nie spodziewał się wielkiej ulgi w smutku wobec perspektywy wysłuchiwania długich monologów o handlu, administracji i polityce, gdyż niczego więcej nie mógł oczekiwać od pana Traversa, którego życie i myśli, obce ludzkim namiętnościom, starały się wyciągnąć możliwie największą osobistą korzyść z ludzkich urządzeń. D’Alcacer przekonał się jednak, że znajduje pewne zapomnienie — rzecz wówczas dla niego najcenniejszą — w towarzystwie Edyty Travers. Obudziła jego ciekawość, gdy sądził, że nikt i nic już na świecie dokonać tego nie zdoła. Tych dwoje prowadziło rozmowy o rzeczach obojętnych i zajmujących, nie związanych wcale z życiem społecznym, a bardzo luźno z ludzkimi namiętnościami; mimo to jednak d’Alcacer nie mógł nie spostrzec w pani Travers ukrytej zdolności do współczucia, rozwijającej się w ludziach rozczarowanych przez życie lub śmierć. Jak dalece ona sama była rozczarowana — nie wiedział i nie usiłował odgadnąć. Tę wstrzemięźliwość narzucił mu rycerski szacunek, który d’Alcacer miał dla kobiecych tajemnic, oraz przekonanie, iż głębokie uczucie bywa często mętne i nieprzeniknione nawet dla tych, którymi owładnęło, aby ich natchnąć lub zgubić. Był przeświadczony, że i ona sama nigdy się o tym nie dowie; ale poważna jego ciekawość znalazła zaspokojenie w obserwacji jej duchowego stanu— i d’Alcacer nie gniewał się bynajmniej, iż przez ugrzęźnięcie jachtu przedłużała się sposobność do jego spostrzeżeń. Czas mijał na tej błotnistej ławicy tak jak i gdziekolwiek indziej, a d’Alcacer nie szukał ulgi w różnorodności wydarzeń, tylko w samym upływie czasu. Wśród monotonii życia na płytkim morzu dni płynęły nieustannie, lecz i niepostrzeżenie; a ponieważ każdy człowiek zżywa się z tym, co czuje — radością czy bólem — podobało się d’Alcacerowi, iż po niespokojnych wędrówkach mógł sobie wyobrazić, że cały wszechświat — czas nawet — zatrzymał się nagle, jakby nie chcąc odwodzić go dalej od jego smutku, który bladł rzeczywiście, lecz wcale się nie zmniejszał — jak bledną przedmioty nie przez odległość, ale przez mgłę.

II D’Alcacer był człowiekiem blisko czterdziestoletnim, szczupłym i bladym, o zapadniętych oczach i zwisającym, brunatnym wąsie. Spojrzenie miał przenikliwe i szczere, uśmiech częsty i przelotny. Obserwował Lingarda z wielkim zajęciem. Pociągało go coś nieuchwytnego — jakaś linia czy zmarszczka — kształt oka lub sposób spuszczania powieki, a może zagłębienie w policzku — ten nieznaczny rys, który nie powtarza się nigdy na dwóch ludzkich twarzach, który na każdej jest źródłem odrębnego wyrazu — jak gdyby pozostałe rysy były wynikiem dziedziczności, przypadku lub jakichś tajemniczych przyczyn, a tylko ten jeden jedyny został świadomie przez duszę ukształtowany. D’Alcacer pochylał się niekiedy nad czerwonym wachlarzem powiewającym zwolna w zagłębieniu leżaka i mówił kilka słów do pani Travers, która odpowiadała, nie podnosząc oczu, bezbarwnym głosem i z twarzą nieruchomą, jakby mówiła przez zasłonę niezmiernej obojętności, zapuszczoną między nią a pozostałymi ludźmi, między jej sercem a istotą wypadków, między jej oczami a płytkim morzem, które — jak jej spojrzenie — wydawało się głębokie, uciszone na zawsze i rzekłbyś, gubiło się w niebie, za dalekim, bladym horyzontem, poza orbitą wzroku, gdzie ramię ni głos nie sięga. Pan Travers odszedł na bok i zasypał Cartera wymówkami. — Nie zrozumiał pan moich instrukcji — szeptał szybko. — Po co pan sprowadził tutaj tego człowieka? Jestem zdziwiony… — Na pewno mniej niż ja zeszłej nocy — mruknął młody marynarz bez krzty uszanowania dla zwierzchnika, tonem bardzo wyzywającym. — Widzę teraz, że pan był zupełnie nieodpowiedni do misji, którą panu powierzyłem — ciągnął właściciel jachtu. — Byłem w mocy tego człowieka — rzekł Carter. — Pan słyszał go przecież także.

— To wszystko nie ma sensu — szepnął gniewnie pan Travers. — Czy pan się domyśla, jakie są właściwie jego zamiary? — Jestem prawie pewien — odrzekł Carter — że miał stanowczy zamiar zastrzelić mnie zeszłej nocy w swojej kajucie, gdybym był… — Nie o to mi chodzi — przerwał pan Travers. — Czy pan zdaje sobie sprawę, w jakim celu tu przyjechał? Carter podniósł zmęczone, krwią nabiegłe oczy, a szkarłatna i łuszcząca się jego twarz wyglądała jak polizana przez płomień. — Nie więcej wiem od pana. Tamtej nocy, gdy trzymał mnie w swojej kabinie, powiedział, że zastrzeli mię raczej, niż pozwoli mi szukać jakiejś innej pomocy. Wygląda to, jakby postanowił bezwzględnie dostać grube pieniądze za akcję ratunkową od właścicieli jachtu osiadłego na mieliźnie. Pan Travers odwrócił się i przez chwilę wyglądał jak zatopiony w głębokiej zadumie. To utknięcie naprzeciw pustego wybrzeża było przykre ze względu na stratę czasu. Pan Travers usiłował zbagatelizować sytuację porządkując notatki zebrane w czasie całorocznej podróży po Wschodzie. Wysłał ludzi na poszukiwanie pomocy; kapitan, bardzo upadły na duchu, ośmielił się powiedzieć, że jacht popłynie najprawdopodobniej z wiosennym przypływem. D’Alcacer, człowiek pochodzący na pewno z dobrej rodziny, choć rządzący się niższymi zasadami, lepszym był kompanem od żadnego, przynajmniej pod tym względem, że umiał grać w pikietę. Pan Travers postanowił więc czekać. I nagle ów nieokrzesany człowiek — jakby wyjęty żywcem z drzeworytu, z książki o korsarzach — zamącił jego rezygnację tajemniczymi aluzjami do niebezpieczeństw — które brzmiały bezsensownie, lecz niepokojąco — i zawiłymi przestrogami wyglądającymi na zamaskowane groźby. Pan Travers miał ciężkie i dość długie szczęki, które stale golił. Jego oczy były niebieskie — naiwnie niebieskie i chłodne. Stał naprzeciw Lingarda, nie tknięty trudami podróży, bez śladu zmęczenia czy pobytu na świeżym powietrzu; zdawało się, że od urodzenia nic mu się nigdy nie stało i stać nie może. Miał nalaną, bladą twarz i cerę zupełnie bezbarwną, lecz dziwnie

świeżą, jakby był wyhodowany w cieniu. Pan Travers pomyślał: „Muszę położyć kres tym niesłychanym zaczepkom. Nie dam się zastraszyć i nie myślę płacić za usługi, których nie potrzebuję.” Przejęty był odrazą do tego bezczelnego zamachu; nagle poczuł dziwne, niepojęte uniesienie na myśl, że pokrzyżuje tajne zamysły tego człowieka, jak gdyby to była dla niego sprawa życiowej wagi, niczym walka z rywalem lub przyjacielem. Lingard, nieświadom wszystkiego i wszystkich, zapatrzył się w morze. Wyrósł na nim, zżył się z nim; ono go znęciło, aby opuścił dom; na nim rozwinęły się jego myśli, a ręce znalazły pracę. To morze natchnęło go pragnieniem czynu, uczyniło go właścicielem i dowódcą najpiękniejszego z brygów; wszczepiło mu wiarę w siebie samego, w swą siłę, w swoje szczęście — i nagle, sprzysiągłszy się z fatalnym wypadkiem, postawiło go oko w oko z trudnością, która wyglądała jak początek klęski. Powiedział właścicielowi jachtu wszystko, co tylko mógł powiedzieć, i przekonał się, że mu nie wierzą. To go od lat nie spotkało. To nie spotkało go nigdy. Poczuł się oszołomiony, jakby odkrył nagle, że przestał być sobą. Przyszedł do tych ludzi i powiedział: „Chcę wam dopomóc. Jestem Tom Lingard.” — a oni mu nie uwierzyli! Był bezradny wobec tego sceptycyzmu, ponieważ nie wyobrażał sobie nigdy, aby to się stać mogło. Powiedział im: „Przeszkadzacie mi w wykonaniu mego dzieła. Przeszkadzacie mi w tym, czego za nic porzucić nie mogę; ale wyprowadzę was wszystkich z niebezpieczeństwa, jeśli mi tylko zaufacie — mnie, Tomowi Lingardowi.” A oni nie chcieli mu wierzyć! To było nie do zniesienia. Wyobraził sobie, że usuwa tych niedowiarków ze swej drogi. I dlaczegóżby nie? Nie znał ich, nie obchodzili go wcale, nie potrzebował nawet podnieść na nich ręki! Należało tylko zamknąć oczy na dzień lub dwa, a potem mógł zapomnieć, że ich kiedykolwiek oglądał. To by mu przyszło z łatwością. Niech zginie ich niewiara, niech przepadnie ich głupota, niech zginą ich ciała… Miał do wyboru to — albo zgubę!

III Wzrok Lingarda, oderwawszy się od niemego morza, wędrował zwolna po niemych postaciach skupionych na baku, po twarzach marynarzy, uważnych i zdumionych, po twarzach nigdy dawniej nie widzianych, lecz przywodzących mu na myśl dawne czasy — młodość — inne morza — dalekie wybrzeża złączone z wczesnymi wspomnieniami. Pan Travers ocknął się także i ręka jego, skubiąca zarost z lewej strony, powędrowała do kieszeni kurtki, jakby wyciągnęła z bokobrodów coś, co warto było przechować. Posunął się szybko o krok w stronę Lingarda. — Nie wyobrażam sobie, w jaki sposób mógłbym skorzystać z pańskich usług — rzekł z chłodną stanowczością. Lingard trzymał się za brodę w zadumie i spoglądał na niego z góry przez krótką chwilę. — Może to i dobrze — rzekł bardzo wolno — ponieważ panu swych usług nie proponowałem. Proponowałem, że wezmę państwa na pokład, na przeciąg kilku dni — ponieważ to jedyny sposób, aby zapewnić wam bezpieczeństwo. A pan pyta o moje pobudki. Moje pobudki! Jeśli pan ich nie widzi, to panu nic do tego. I ci dwaj ludzie, którzy parę godzin przedtem nigdy się nie widzieli, stali przez chwilę wrogo tuż obok siebie jak odwieczni nieprzyjaciele; jeden krępy, ruchliwy, ze wzrokiem podniesionym, drugi wysoki, barczysty, patrzący nań z pogardą i gniewem. D’Alcacer nie spuszczając z nich oczu pochylił się nisko nad leżakiem. — Czy widziała pani kiedy człowieka rzucającego się na kamienny mur? — spytał poufnie. — Nie — odrzekła pani Travers patrząc wprost przed siebie znad kołyszącego się wolno wachlarza. — Nie, nie wiem, czy to się kiedy stało; ludzie podkopują się pod mur albo przemykają się spokojnie naokoło patrząc

w przeciwną stronę. — A, to jest określenie dyplomacji — mruknął d’Alcacer. — Nie zaszkodziłaby tutaj odrobina dyplomacji. Ale nasz malowniczy gość wcale jej nie posiada. Mam dla niego wielką sympatię. — Już! — szepnęła pani Travers z uśmiechem, który dotknął jej ust jasnym skrzydłem i uleciał, prawie zamm stał sit; widzialny. — Istnieje sympatia od pierwszego wejrzenia — dowodził d’Alcacer — tak samo jak i miłość; to się nazywa coup de foudre* — wie pani. Podniosła wzrok na chwilą, a on ciągnął dalej z powagą: — Myślę, że to jest najistotniejsze, najgłębsze z uczuć. Nie kocha się kogoś z powodu tego, co jest w nim. Kocha się z powodu czegoś, co jest w nas — czegoś żywego — w nas samych. — Uderzył się z lekka w piersi końcem palca. — Jest taka zdolność w człowieku. Ale nie w każdym; i nie każdy na to zasługuje, aby ogień z niebios zstąpił na niego. — I spalił go — rzekła. Poruszył się z lekka. — Któż to wie? Mniejsza o to. Ale to zawsze jest przywilejem, nawet jeśli się musi żyć jeszcze jakiś czas po spaleniu. Skroś ciszy, która zapadła między nimi, doszedł wyraźnie głos pana Traversa mówiący z irytacją: — Powiedziałem już panu, że pana nie potrzebuję. Wysłałem gońca do gubernatora Straits. Niechże pan się nie narzuca. Na to Lingard, stojący do nich tyłem, warknął coś, co musiało pana Traversa rozjątrzyć, bo podniósł głos jeszcze bardziej. — Pan prowadzi niebezpieczną grę, ostrzegam pana. Tak się składa, że sir John jest moim osobistym przyjacielem. Wyśle tu krążownik… Lingard przerwał głośno i niedbale:

— To mi jest obojętne, byle ten krążownik przez dziesięć dni tu się nie zjawił. W tej chwili mało jest krążowników w cieśninach; a jeśli zostawię was waszemu losowi, wisieć za to nie będę. Mogę zaryzykować i to, i jeszcze więcej. Słyszy pan? Jeszcze więcej! Tupnął ciężko w pokład. Pan Travers odstąpił w tył. — Nic pan przez to nie wskóra, jeśli pan będzie się starał mnie zastraszyć — rzekł. — Nie wiem nawet, kim pan jest. Wszystkie oczy na jachcie były szeroko otwarte. Stłoczeni majtkowie gapili się idiotycznie jak stado baranów. Pan Travers wyciągnął chustkę i przesunął nią po czole. Twarz kapitana, który stał oparty o główny maszt — tak blisko, jak tylko śmiał podejść do państwa — połyskiwała i czerwieniła się wśród białych bokobrodów jak rozżarzony węgiel między dwiema grudkami śniegu. D’Alcacer szepnął: — To już jest kłótnia; malowniczy człowiek gniewa się. Jest urażony. Wachlarz pani Travers spoczął na jej kolanach; siedziała bez ruchu, jakby czekając na to, co jeszcze usłyszy. — Czy pani nie uważa, że powinienem się starać o zawarcie pokoju? — spytał d’Alcacer. Nic nie odpowiedziała; poczekawszy trochę, powtórzył z naciskiem: — Jak pani myśli? Czy mam podjąć się pośrednictwa — jako strona neutralna — życzliwie neutralna? Lubię tego człowieka z brodą. Wymiana gniewnych zdań podniesionym tonem trwała wciąż wśród ogólnej konsternacji. — Puściłbym was w trąbę, tylko że myślę o tych tu nieborakach — warknął Lingard z wściekłością. — A zapytał pan ich o zdanie? — Nie pytam się nikogo — wykrztusił pan Travers. — Ja sam tu wszystkim rozporządzam.

— W takim razie żal mi ich bardzo — wypowiedział Lingard z nagłą rozwagą i pochylił się naprzód, skrzyżowawszy ramiona na piersiach. Na to pan Travers dosłownie podskoczył i zapomniał się tak dalece, że krzyknął: — Pan jest bezczelny! Nie mam panu nic więcej do powiedzenia. D’Alcacer mruknął do siebie: „Oho, zanosi się na coś poważnego”, poruszył się — i nie chciał wierzyć własnym uszom: oto pani Travers odezwała się szybko i jak gdyby żarliwie: — Niech pan ich zostawi, proszę pana! niech pan się nie wtrąca. Ach! to coś prawdziwego — to gniew! nareszcie coś, co jest istotne. D’Alcacer natychmiast oparł się znów o poręcz. Pan Travers wyciągnął rękę i powtórzył bardzo głośno: — Powiedziałem już wszystko. Proszę natychmiast mój jacht opuścić! I wnet czarny pies, wyciągnięty u stóp pani Travers z pyskiem złożonym na łapach, zaczął warczeć błyskając żółtymi ślepiami, niezadowolony z hałasu. Pani Travers roześmiała się nikłym, jasnym śmiechem, który zdawał się wymykać, wysuwać, wypadać spomiędzy białych zębów. D’Alcacer, ukrywając zdumienie, patrzył na nią z góry z powagą; wreszcie zaczerpnęła powietrza i rzekła parskając jeszcze z lekka śmiechem co parę słów: — Doprawdy, to jest — taka — taka dla mnie nowość — słyszeć — widzieć — coś prawdziwego i ludzkiego. Ha, ha! Można by pomyśleć, że czekali całe życie na tę sposobność — ha, ha, ha! Całe życie — na to — ha, ha, ha! Uderzyło d’Alcacera, że te dziwne słowa są najzupełniej słuszne i rzucają nieoczekiwane światło. Ale, uśmiechnąwszy się, rzekł poważnie: — Ta rzeczywistość mogłaby zajść za daleko. Człowiek, który wygląda tak malowniczo, zdolny jest do wszystkiego. Niech mi pani pozwoli… Opuścił ją i skierował się w stronę Lingarda. D’Alcacer był chudy, członki jego były jakby luźno spojone, lecz całe jego zachowanie, chód, ruchy pełne

swobody cechowała dystynkcja i dworność. Lingard odwrócił się z zaczepną miną, poczuwszy lekkie dotknięcie na ramieniu, lecz z chwilą gdy przestał patrzeć na pana Traversa, gniew jego opadł, rzekłbyś, osunął się bez szelestu do jego stóp jak porzucone odzienie. — Przepraszam pana — rzekł spokojnie d’Alcacer, przy czym lekki ruch jego ręki był ledwie zaznaczeniem, początkiem pojednawczego gestu. — Przepraszam pana, ale to jest sprawa wymagająca pełnego zaufania obu stron. Don Martin, którego pan tu widzi, jest ważną osobistością… — Wypowiedziałem się otwarcie. Powiedziałem wszystko, co tylko odważyłem się powiedzieć. Daję na to słowo! — oświadczył Lingard dobrodusznie. — Aha! — rzekł d’Alcacer z namysłem — więc pan przemilcza niektóre rzeczy z powodu danego słowa — słowa honoru? Lingard zdawał się również namyślać przez chwilę. — Można by to i tak określić. Ale nie mam żadnych obowiązków względem człowieka, który nie mógł dostrzec mojej ręki, gdy ją do niego wyciągnąłem stanąwszy tu na pokładzie. — Pan jest w położeniu o tyle lepszym od naszego — odparł d’Alcacer — że może pan sobie pozwolić na wspaniałomyślność i zapomnieć o tym niedopatrzeniu; a przy tym trochę więcej zaufania… — Kochany panie d’Alcacer, pan mówi zupełnie od rzeczy — wtrącił pan Travers głosem spokojnym, choć wargi jego pobielały. — Nie zajechałem tak daleko, aby podawać rękę byle komu i wysłuchiwać zwierzeń pierwszego lepszego awanturnika! D’Alcacer odstąpił w tył, skinąwszy głową prawie niedostrzegalnie w stroną Lingarda, który stał przez chwilę z drgającą twarzą. — Jestem awanturnikiem — wybuchnął — a gdybym nim nie był, musiałbym zginąć z głodu albo zapracowywać się w kraju dla takich jak pan.

Gdybym nie był awanturnikiem, leżałby pan z pewnością tu na pokładzie z poderżniętym gardłem, rozwalonym od ucha do ucha. Pan Travers machnął ręką, jakby oganiał się od tych słów. Ale słyszeli Lingarda także i inni. Carter przysłuchiwał się bacznie, a małemu, grubemu kapitanowi zaświtało widać poczucie niebezpieczeństwa, gdyż podbiegł na swych krótkich nogach i ciągnąc Cartera za rękaw jął rozpaczliwie bełkotać. — Co on mówi? Kto to jest? Co się dzieje? Czy krajowcy są wrogo dla nas usposobieni? W mojej książce stoi wyraźnie: „Krajowcy usposobieni życzliwie wzdłuż całego wybrzeża.” W mojej książce… Carter, który spoglądał na burtę, wyrwał mu rękę. — Niech pan zejdzie do kredensu, panie szyper, gdzie jest właściwe miejsce dla pana, i niech pan znów sobie odczyta ten ustęp o krajowcach — rzekł gwałtownie i pogardliwie do swego zwierzchnika. — Bodajem przepadł, jeśli jaki dzikus nie skrada się już na pokład, żeby pana pożreć — razem z pańską książką. Niechże pan zejdzie z drogi i pozwoli tym panom wziąć się za czuby. Po czym zwróciwszy się do Lingarda wycedził w zwykły swój sposób: — Ten pomylony pański pomocnik odesłał z powrotem waszą łódź, i to z parą gości w dodatku. Lingard nie zdążył jeszcze zrozumieć dokładnie znaczenia tych słów, gdy ujrzał dwie głowy wznoszące się nad burtą — głowę Hassima i głowę Immady. Potem ciała ich ukazały się ponad poręczą, jak gdyby te dwie istoty wyłaniały się stopniowo z płytkiego morza. Przez chwilę stali—na burcie spoglądając w dół na pokład niby przed wstąpieniem w nieznane, wreszcie zeszli i skierowali się ku rufie wkraczając w półcień pod zasłoną rozpostartą nad wspaniałym otoczeniem i zawiłymi uczuciami istnień dla nich niezrozumiałych. Lingard wykrzyknął natychmiast: — Co słychać, o radżo? Hassim obiegł oczami pokład szkunera. Zostawił był strzelbę w łodzi i zbliżał się z próżnymi rękoma, spokojny i pewny siebie, jakby nikły uśmiech

na jego wargach oznaczał jakąś korzystną propozycję. Immada, na wpół przez niego zasłonięta, szła za nim lekkim krokiem z łokciami przyciśniętymi do boków. Gęste frędzle jej rzęs były spuszczone jak zasłona. Wyglądała bardzo młodo; zdawało się, że jest pogrążona w zadumie; robiła wrażenie nieśmiałej, a zdecydowanej. Zatrzymali się przed białymi na odległość ramienia i przez pewien czas nikt nie odezwał się ani słowem. Wreszcie Hassim spojrzał znacząco na Lin —garda i rzekł szybko z lekkim ruchem głowy, który ogarnął niejako cały bryg: — Nie widzę armat! — N… nie! — odpowiedział Lingard i wydał się nagle bardzo zmieszany. Przyszło mu na myśl, że pierwszy raz w ciągu dwóch lat lub więcej zapomniał, zapomniał ze szczętem o istnieniu tych ludzi. Immada stała smukła i sztywna, ze spuszczonymi oczami. Hassim obserwował swobodnie twarze obecnych, jakby szukał nieuchwytnych rysów podobieństwa albo subtelnych odcieni odróżniających tych ludzi. — Cóż to za nowe najście? — spytał gniewnie pan Travers. — To są ci rybacy, proszę pana — wtrącił kapitan — których widzieliśmy przez ostatnie trzy dni snujących się po morzu; tacy są głupi, że nie odpowiadali wcale na nasze okrzyki — a przydałby się kawałek ryby na śniadanie. — Uśmiechnął się służalczo i naraz — bez żadnej do tego zachęty — zaczął ryczeć: — Hej, Johnnie! Mieć ryba! Ryba! Jedna ładna ryba! Co? Rozumie? Ryba! Ryba… — Nagle urwał i rzekł tonem pełnym szacunku: — Nie można się dogadać z tymi dzikusami! — wreszcie wycofał się jak po dokonaniu czegoś bardzo sprytnego. Hassim spojrzał na Lingarda. — Dlaczego mały biały człowiek narobił tyle hałasu? — zapytał niespokojnie.

— Oni chcą jeść ryby — rzekł Lingard wściekłym tonem i wobec wyrazu niezmiernego zdumienia, który pojawił się natychmiast na twarzy Malaja, nie mógł powstrzymać krótkiego, beznadziejnego śmiechu. — Jeść ryby! — powtórzył Hassim otwierając szeroko oczy. — O biali ludzie! O biali ludzie! Jeść ryby! Dobrze! Ale po co ten hałas? I dlaczego przysłałeś ich tutaj bez armat? — Tu spojrzał znacząco wzdłuż pokładu, który był przechylony wskutek osadzenia jachtu na mieliźnie, i dodał kiwnąwszy głową w stronę Lingarda: — I bez umiejętności? — Nie powinieneś był tu przybywać, Hassimie — rzekł gniewnie Lingard. — Tu nikt nic nie rozumie. Biorą radżę za rybaka. — Ya–wa! To wielki błąd, gdyż zaiste, wódz dziesięciu zbiegów bez ojczyzny o wiele mniej znaczy niż główny rybak we wsi — zauważył spokojnie Hassim. Immada westchnęła. — Ale przynajmniej ty, tuanie, znasz całą prawdę — ciągnął ze spokojną ironią; po chwili dodał: — Przybyliśmy tutaj, ponieważ zapomniałeś spojrzeć ku nam, którzyśmy czekali śpiąc mało w nocy, a we dnie śledząc rozpalonymi oczami pustą wodę u stóp nieba. Immada szepnęła nie podnosząc głowy: — Nie obejrzałeś się na nas wcale. Ani razu. — Za wiele miałem trosk na głowie — tłumaczył Lingard z łagodną cierpliwością w głosie i twarzy. Za każdym razem, gdy mówił do dziewczęcia, łagodność zdawała się emanować z całej jego postaci, tłumiąc jego gwałtowność i zmiękczając wygląd, niby senna mgła, co wśród wczesnej promienności ranka osnuwa zasłoną delikatnego wdzięku urwistą skałę na oceanie. — Muszę spoglądać teraz na prawo i na lewo jak wśród grożących niebezpieczeństw — dodał po chwili — a Immada szepnęła z przerażeniem: „Dlaczego?” — tak cicho, że ból zawarty w tym słowie uleciał wśród bacznego milczenia mężczyzn — bez oddźwięku, nie dosłyszany, pominięty, jak ból nieuchwytnej myśli.

IV D’Alcacer odstąpił w tył i spoglądał po wszystkich z głęboką i czujną uwagą. Zdawało się, że Lingard niezdolny jest oderwać się od jachtu; ociągał się — jakby go coś zatrzymało w chwili, gdy już odchody — niby człowiek, co przystanął, aby przemyśleć ostatnią rzecz, którą ma do powiedzenia; a ten bezwład ciała zapomnianego przez pracującą duszę przypomniał Carterowi ową chwilę w kajucie, kiedy patrzył sam jeden na tego człowieka mocującego się ze swymi myślami, nieruchomego — we władzy sumienia. Pan Travers wymamrotał przez zęby: — Jak długo jeszcze ma trwać ta komedia? Mówiłem już, żeby pan opuścił mój jacht. — Niechże pan pomyśli o tych nieborakach — szepnął Lingard rzuciwszy krótkie spojrzenie na załogę zbitą w gromadkę blisko nich. — Pan jest ostatnim człowiekiem, któremu bym zaufał w każdej okoliczności — rzekł gryząco pan Travers bardzo znużonym tonem, z niezrozumiałym, lecz widocznym zadowoleniem. — Pan tutaj traci tylko swój czas. Lingard zaczerwienił się gwałtownie aż po uszy. — Pan… pan — zająknął się i wpatrzył w Tra—versa. Żuł pomrukując jakąś zniewagę i wreszcie połknął ją z wysiłkiem. — Płacę swoim czasem za pańskie życie — rzekł w końcu. Zauważył nagłe poruszenie i spostrzegł, że pani Travers wstała z fotela. Tknięta nagłym impulsem, podeszła do grupy na rufie kierując się wprost ku Immadzie. Hassim usunął się, a obojętny jego wzrok — jak przystało na szlachetnie urodzonego Malaja — przemknął po niej, jak gdyby była niewidzialna.

Wysoka, giętka, poruszała się swobodnie. Cera jej była w cieniu tak olśniewająca, że zdawała się otaczać jej głowę aureolą. Na gładkie, szerokie czoło zsuwały się nisko obfite, blade blond włosy, cienkie jak jedwab, sfalowane jak morze, ciężkie jak hełm, bez połysku na zgięciach, jakby nie tknięte nigdy przez promień światła; a szyja biała, gładka, tętniąca życiem, krągła szyja o delikatnym i silnym zarysie, podtrzymywała dumnie tę promienną twarz i blady gąszcz włosów nigdy przez słońce nie całowanych. Pani Travers odezwała się żywo: — Ależ to jest dziewczyna! D’Alcacer składał pani Travers nową daninę ciekawości. Silny powiew zatrzepotał płóciennym dachem; uniósł jedną z zasłon wpuszczając na rufę szemrzący połysk płytkiego morza i ukazując d’Alcacerowi świetlany obraz z linią dalekiego horyzontu — ciemną jak skraj otaczającej ich nocy — przeciągniętą na wysokości ramion Edyty… Gdzież on spotkał tę kobietę po raz ostatni — dawno już, z drugiej strony świata? Tam widział ją też wśród migotliwej wspaniałości, na tle jakby zalanego światłem przestworu. Okrążała ją także noc, która czeka na swą kolej, aby pochłonąć blaski, wspaniałość, mężczyzn, kobiety. Nie mógł sobie tego na razie przypomnieć, ale odczuwał wyraźnie, że ze wszystkich kobiet, które znał, ona jedna jest stworzona do czynu. Każdy jej ruch miał pewność i swobodę, wagę żywego faktu, duchowe piękno nieulękłego wypowiedzenia. Jej giętkiej postaci nie psuł żaden niepewny kontur pod zwyczajną suknią z granatowego materiału, obciskającą jej kształty ze śmiałą prostotą. Tylko kilka kroków dzieliło ją od Immady, ale nim się przed nią zatrzymała, d’Alcacer przypomniał sobie, gdzie widział panią Travers po raz ostatni — daleko na Zachodzie — nieprawdopodobnie różną, jak w innym świecie, jakby w fantasmagorii stworzonej przez rozgorączkowaną wyobraźnię. Ujrzał ją w jaśniejącej perspektywie wspaniałych salonów, wśród niespokojnego wiru i nurtu ludzkiego morza, u stóp ścian wysokich jak skały, pod wyniosłymi sklepieniami, które jak tropikalne niebo rzucały światło i żar na płytki połysk mundurów, gwiazd, brylantów — i oczu błyszczących w zmęczonych lub obojętnych twarzach tłumu na urzędowym

przyjęciu. Wyszedłszy stamtąd, natknął się na nieuniknioną ciemność — zdającą się czekać cierpliwie — i na chmurne niebo tamujące brzask londyńskiego poranka. Trudno w to było uwierzyć. Lingard, który przed chwilą wyglądał dziko i niebezpiecznie, uderzył się po udzie i zdradził zaniepokojenie. — Boże mój, zapomniałem zupełnie o pani! — wyrzekł z przestrachem. Pani Travers utkwiła wzrok w Immadzie. Jasnowłosa i biała, stanęła przed dziewczęciem o oliwkowej twarzy i kruczych kędziorach — dojrzała w swej doskonałości — z wyższością kwiatu nad liściem, zdania zawierającego myśl nad okrzykiem, który może wyrazić tylko wzruszenie. Olbrzymie obszary i niezliczone wieki rozciągały się między nimi; spoglądała na Immadę, jak się spogląda w swoje własne serce — pochłonięta ciekawością, pełna cichego podziwu, przejęta niezmiernym współczuciem. Lingard mruknął ostrzegawczo: — Niech pani jej nie dotyka. Pani Travers spojrzała na niego. — Pan myśli, że mogłabym ją skrzywdzić? — spytała cicho i tak ]ą przestraszyło ponure: „Kto wie” — mruknięte przez Lingarda, że zawahała się przez chwilę, nim się uśmiechnęła. — To prawie dziecko! I taka ładna! Co za delikatna twarzyczka! — mówiła, a w tejże chwili głębokie westchnienie morskiej bryzy podniosło znów i opuściło zasłony, tak że dźwięk, wiatr i połysk wbiegły jak gdyby jednocześnie i uniosły jej słowa w przestrzeń. — Nie miałam wyobrażenia o czymś tak czarującym i łagodnym — mówiła dalej głosem, który bezwiednie rozgrzewał, pieścił i miał czarodziejską władzę przenikania duszy rozkoszą. — Taka młodziutka! I mieszka tutaj — prawda? Na morzu, czy gdzie? Mieszka… — i jakby w trakcie mówienia odsunięto ją nagle na wielką odległość, rzekła cicho: — Jak też ona żyje? Lingard nie widział prawie Edyty Travers do tej chwili. Nie widział właściwie nikogo prócz Traversa. Patrzył i słuchał w oszołomieniu, jakby doznawał czegoś zupełnie nowego. Wreszcie zebrał myśli zdobywając się na doraźny wysiłek i rzekł z resztą wściekłości:

— Co pani do niej? Ona wie, co to wojna. Czy pani ma pojęcie o wojnie? I głód zna, i pragnienie, i niedolę; rzeczy, o których pani tylko słyszała. Śmierć przeszła koło niej tak blisko, jak ja teraz stoję od pani — i co was to wszystko może obchodzić? — To dziecko! — rzekła zwolna w zdumieniu. Immada zwróciła na panią Travers oczy czarne jak węgiel, błyszczące i łagodne jak tropikalna noc; i spojrzenia tych dwu kobiet, spojrzenia różne a badawcze, spotkały się, zetknęły i jak gdyby się splotły, poufnie zespolone. Rozdzieliły się wreszcie. — Po co oni tu przybyli? Dlaczego pokazałeś im drogę do tego miejsca? — spytała cicho Immada. Lingard zaprzeczył poruszeniem głowy. — Biedne dziewczątko — rzekła pani Travers. — Czy one wszystkie takie ładne? — Jak to, wszystkie? — wymamrotał Lingard. — Nie znajdzie się drugiej takiej, choćby się przetrząsnęło wszystkie wyspy dokoła. Edyto! — wykrzyknął pan Travers napominającym, cierpkim głosem, tak że wszyscy spojrzeli na niego z niepewnością i zdumieniem. A pani Travers zapytała: — Kto ona jest? Lingard, bardzo czerwony i poważny, oświadczył krótko: — Księżniczka. Rozejrzał się natychmiast podejrzliwie. Nikt się nie uśmiechnął. D’Alcacer, uprzejmy i obojętny, trzymał się tuż za Edytą. — Jeżeli ona jest księżniczką, to ten człowiek jest rycerzem — mruknął z przekonaniem. — Jakem żyw, to rycerz! Potomek nieśmiertelnego hidalga błądzący po morzu. Byłoby dla nas korzystnie zyskać w nim przyjaciela. Myślę zupełnie poważnie, że pani powinna by…

Odeszli oboje na stronę, rozmawiając cicho z pośpiechem. — Tak, powinna pani… — Ale jak? — przerwała chwytając znaczenie jego słów jak piłkę. — Niech mu pani coś powie. — Czy to jest doprawdy konieczne? — spytała z powątpiewaniem. — Nie zaszkodziłoby — rzekł d’Alcacer z nagłą obojętnością w głosie. — Przyjaciel lepszy jest zawsze od wroga. — Zawsze? — powtórzyła z naciskiem. — Ale cóż mu mogę powiedzieć? — Kilka słów — odrzekł. — Uważam, że jakiekolwiek słowa wypowiedziane pani głosem… — Panie d’Alcacer! — Albo mogłaby pani spojrzeć parę razy na niego… niekoniecznie jak na rozbójnika — ciągnął dalej. — Czy pan się boi, panie d’Alcacer? — Szalenie — odrzekł schylając się po wachlarz leżący u jej stóp. — Dlatego właśnie zależy mi tak na zgodzie. I nie powinna pani zapominać, że jedna z waszych królowych stąpnęła niegdyś na płaszcz takiego może człowieka. .Oczy jej zabłysły; spuściła nagle powieki. — Nie jestem królową — rzekła zimno. — Niestety, nie — przyznał. — Ale tamta kobieta nie miała żadnego innego czaru — prócz korony. W tej chwili Lingard, do którego Hassim mówił coś poważnie, zaprzeczył głośno:

— Pierwszy raz widzę tych ludzi. Immada chwyciła brata za ramię. Pan Travers rzekł dość szorstko: — Zechce pan łaskawie zabrać tych krajowców. — Pierwszy raz ich widzi — szepnęła Immada jakby w zachwycie. D’Alcacer spojrzał na Edytę i posunął się o krok naprzód. — Czyby nie udało się jakoś zażegnać tych trudności, panie kapitanie? — zapytał z wytworną uprzejmością. — Proszę wziąć pod uwagę, że nie tylko mężczyźni są tu na statku… — Niech zginą! — zawołała triumfująco Immada. Chociaż jeden jedyny Lingard zrozumiał znaczenie tych słów, wszyscy na pokładzie odczuli ciężar niespokojnego milczenia, które zapadło po jej słowach. — Ach! On już odchodzi. No więc, proszę pani — szepnął d’Alcacer. Mam nadzieję — rzekła pani Travers w nagłym porywie i zatrzymała się, jakby zatrwożona dźwiękiem tych słów. Lingard przystanął. — Mam nadzieję — zaczęła znowu — że to biedne dziewczątko doczeka się lepszych czasów… — Zawahała się. Lingard czekał uważnie, z powagą. — Pod pańską opieką — dokończyła. — I wierzę, że pan miał względem nas życzliwe zamiary. — Dziękuję pani — rzekł Lingard z godnością. — I ty, i pan d’Alcacer — zauważył surowo Tra—vers — zatrzymujecie niepotrzebnie tego… hm… człowieka i… hm… jego… hm… przyjaciół! — Zapomniałem o pani… a teraz… co? Trzeba… trudno jest… trudno — ciągnął Lingard bez związku. Spoglądał w fiołkowe oczy pani Travers i czuł się głęboko wzruszony i obezwładniony, jakby się wpatrywał w jakąś daleką

przestrzeń. — Ja… pani nie wie… ja… pani… ja nie mogę… Ha! To wszystko jest winą tego człowieka! — wybuchnął. Przez chwilę, jakby nie posiadając się z gniewu, mierzył wzrokiem pana Traversa, po czym wzniósł ramię nagłym gestem i ruszył wielkimi krokami ku zejściu, gdzie Hassim i Immada, zaciekawieni, cierpliwie na niego czekali. Wymówił jedno jedyne słowo; „Chodźcie” — i pierwszy zaczął schodzić do łodzi. Na pokładzie nie było słychać najlżejszego szmeru, gdy tych troje znikało jedno za drugim — jakby pogrążali się w morze.

V Popołudnie wlokło się w milczeniu. Pani Travers siedziała zamyślona i bezczynna z wachlarzem na kolanach. D’Alcacer, który uważał, że należało traktować całe zajście w duchu pojednawczym, usiłował wyłożyć swój pogląd gospodarzowi, ale pan Travers nie uznając rozmyślnie jego pobudek zasypał go takim nawałem przeprosin i wyrazów żalu z powodu lej przykrej i zapewne niedogodnej dla niego zwłoki, „którą pan musi znosić przyjąwszy w swej dobroci nasze zaproszenie” — iż d’Alcacer musiał zaniechać tego tematu. — Nawet wzgląd na kochanego pana nie mógłby mnie skłonić do ustąpienia przed tak bezczelnym naciąganiem — twierdził pan Travers tonem pełnym niezłomnej cnoty. — Ten człowiek chciał mi narzucić swoje usługi, aby potem zgłosić pretensje do wielkiej nagrody za ratunek. Na tym polega cała tajemnica — może md pan wierzyć. Naturalnie że połapałem się w tym od razu — monokl pana Traversa błysnął przenikliwie. — Nie docenił mojej inteligencji. A przy tym cóż to za gwałtowna bestia! To skandal doprawdy, żeby w naszych czasach istnieli tacy ludzie. D’Alcacer poszedł do swego pokoju i — pełen niejasnych, złych przeczuć — godzinami usiłował bez skutku znaleźć przyjemność w czytaniu. Pan Travers chodził niespokojnie tam i z powrotem, starając się wmówić w siebie, że jego oburzenie wypływa ze źródeł ściśle moralnych. Rozjarzony dzień — jak wyciągnięta z ognia bryła rozpalonego do białości żelaza — tracił stopniowo żar i blask nasiąkając głębszym, bogatszym tonem. O zwykłym czasie dwóch majtków weszło bez szelestu na rufę w jachtowym obuwiu i podniosło w milczeniu zasłony; a wybrzeże, płytkie morze, ciemne wysepki i śnieżne ławice piasku, odsłaniane w ten sposób dzień po dniu, ukazały się znów, pełne niemej czujności. Bryg zwrócony rufą ku jachtowi, z nastawionymi poziomo rejami, przecinającymi wyniosłe, symetryczne omasztowanie, podobny był do pełnej życia istoty, obdarzonej zdolnością porwania się do czynu, przyczajoną pod spokojem pełnym lekkości i wdzięku.

Paru stewardów w białych kurtkach z mosiężnymi guzikami ukazało się na pokładzie i zaczęło się krzątać bezgłośnie, nakrywając do stołu na płaskim wierzchu luku świetlnego kajuty. Słońce płynęło ku innym krajom, ku innym morzom, ku innym ludziom; całe czerwone na bezchmurnym niebie, ostrzeliwało jacht pożegnalną salwą szkarłatnych promieni, które rozsypywały się w ogniste iskry na krysztale i srebrze zastawy i nieciły krótkotrwałe płomienie w ostrzach noży, powlekając różaną barwą białość talerzy. Smuga purpury leżała na morzu jak plama krwi na błękitnej tarczy. Siadając do stołu pan Travers napomknął podrażnionym tonem o konieczności żywienia się konserwami, ponieważ wyczerpano już wszystkie zapasy zabrane na przejazd do Batawii. Było to wybitnie nieprzyjemne. — Ale nie podróżuję dla swej przyjemności — dodał — a przeświadczenie, że ofiara z mego czasu i moich wygód przyniesie korzyść całemu światu, byłoby pełnym zadośćuczynieniem za wszelkie braki. Zdawało się, że pani Travers i d’Alcacer nie są w stanie przezwyciężyć wybitnego wstrętu do rozmowy, która — jak zamierający powiew — konała raz po raz po każdym leniwym podmuchu. Bezbrzeżna cisza horyzontu, głęboki spokój wszystkiego, co widzialne, spowijały ciała i dusze kojącym wpływem, uciszając zarówno myśl, jak i głos. Przez długą chwilę nikt nie przemówił. Wśród milczenia państwa służba uwijała się bez szmeru. Nagle pan Travers, jakby kończąc swą myśl, mruknął głośno: — Wyznaję z żalem, iż w pewnym stopniu straciłem panowanie nad sobą; ale przyznacie mi chyba, że istnienie takiego człowieka przynosi hańbę cywilizacji. Nikt tej uwagi nie podjął i pan Travers pogrążył się z powrotem w rozpamiętywaniu swego oburzenia, na którego dnie — jak potwór wśród mgły — pełzało dziwaczne uczucie urazy. Odsunął podany sobie półmisek. — To wybrzeże — zaczął znów — zostało oddane pod wyłączny protektorat Holandii przez traktat z 1820 roku. Traktat z roku 1820 stwarza specjalne prawa i zobowiązania…

Dwoje słuchaczy odczuwało żywo pragnienie, aby raz przestał już mówić. D’Alcacer, któremu było niewygodnie na polowym krześle, siedział sztywno i wpatrywał się w szklany korek od karafki. Pani Travers odwróciła się nieco bokiem i oparłszy się na łokciu, ujęła głowę w dłoń, jakby rozmyślając o rzeczach wielkiej wagi. Pan Travers mówił; mówił nieubłaganie głosem szorstkim i bezbarwnym, jak gdyby czytał jakąś proklamację. Tamci dwoje, niby pogrążeni w transie — choć niezupełnym — czuli, jak urywki urzędowej gadaniny obijają im się o uszy. — Międzynarodowe porozumienie — obowiązek szerzenia cywilizacji — nie umiał przeprowadzić — ugoda — Canning… — D’Alcacer stał się uważny na chwilę. — …ale ten zamach, prawie zabawny przez swą bezczelność, nie wpływa wcale na moje zapatrywania. Nie chcę uznać, aby można było popełnić gwałt na ludziach naszej pozycji. Pragnę tylko napiętnować społeczne znaczenie podobnego wypadku. Tu d’Alcacer pogrążył się znowu w rozpamiętywaniu chwili, gdy Edyta i Immada patrzyły na siebie — początek i koniec, liść i kwiat, okrzyk i zdanie. Głos pana Traversa rozlegał się jeszcze długo, apodyktyczny i uporczywy. Zakończenie zostało wypowiedziane z pewną gwałtownością. — A jeśli niższa rasa zaginie, będzie to czystym zyskiem, krokiem do . udoskonalenia społeczności… które to udoskonalenie jest celem postępu. Przestał mówić. Iskry zachodu gasły na srebrze i krysztale, a naokoło jachtu przestrzeń płytkiego morza i wybrzeże zdawały się czekać nieporuszenie na nadejście zupełnego mroku. Obiad był już dawno skończony i cierpliwi stewardzi czekali ze stoicyzmem pod ulewą słów jak wartownicy na deszczu. Pani Travers podniosła się nerwowo i poszła na rufę, skąd zaczęła się wpatrywać w wybrzeże. Za nią słońce, które już zaszło, zdawało się przedzierać przez masę wód żarem niewygasłego ognia, a pod jej stopami, z obu stron jachtu, połyskliwe morze barwiło się ciemnofiołkowym odcieniem, jakby odbijając kolor jej oczu. D’Alcacer podszedł spokojnym krokiem ku pani Travers i przez pewien czas stali obok siebie w milczeniu, oparci o poręcz. Wreszcie d’Alcacer

rzekł: „Jak cicho!” — a jej się wydało, że spokój tego wieczoru jest głębszy i bardziej znaczący niż kiedykolwiek przedtem. Prawie nie wiedząc o tym, wyszeptała: „Zupełnie jak we śnie.” Nastało długie milczenie: spokój wszechświata taką miał pełnię i wzniosłość, że dźwięki zatrzymywały się na ustach, jakby w lęku przed profanacją. Niebo było przejrzyste jak diament, a pod ostatnimi blaskami słońca noc rozpościerała nad ziemią swoją zasłonę. Czuło się jakieś bezcenne ukojenie we wspaniałym, pogodnym końcu gasnącego dnia, tego dnia pełnego życia, żaru i blasków, który teraz umierał w nieskończonym spokoju, bez ruchu, bez drgnienia, bez jęku — wiedząc, że zmartwychwstanie. Potem zmierzch się nagle pogłębił i gwiazdy ukazały się tłumnie, siejąc deszcz bladych iskier na czarność wody — brzeg zaś wyciągnął się w dole jak ciemny pas matowy. Bocianie gniazdo brygu majaczyło nad nim niewyraźnie i wysoko. Pani Travers odezwała się pierwsza. — Jaka nienaturalna cisza! To wszystko wygląda jak pustynia z lądu i wody… bez jednej jedynej żywej duszy. — Ale ta pustynia jest zamieszkana co najmniej przez jednego człowieka — rzekł lekko d’Alcacer — a jeśli mamy mu wierzyć, są tam i inni ludzie żywiący złe zamiary. — Czy pan myśli, że to jest prawda? — zapytała pani Travers. D’Alcacer usiłował dojrzeć wyraz jej twarzy, zanim odpowiedział, ale ciemność była już zbyt głęboka. — Jakże można dostrzec ciemną prawdę w taką ciemną noc? — rzekł wymijająco. — Ale uwierzyć w zło jest łatwo… czy tu, czy gdzie indziej. Zdawało mu się przez chwilę, że pogrążyła się w myślach. — A co pan myśli o tym człowieku? — zapytała. Minęła chwila, nim d’Alcacer zaczął mówić powoli. — Nieokrzesany jest i niezwykły… stanowczo niezwykły — w swoim rodzaju. Wcale nie taki, za jakiego go bierze don Martin. Zresztą — jest dla

mnie tajemniczy. Przecież to właściwie rodak pani. — Tak — rzekła zwolna. — Ale widzi pan, ja nie mogę.—.. jakby to powiedzieć? nie mogę go sobie wcale wyobrazić. On nie ma nic wspólnego z ludźmi, których znam. Nie ma się o co zaczepić. Jak taki człowiek żyje? Jakie są jego myśli? Jego czyny? Jego uczucia? Jego… Jego przyzwyczajenia — poddał d’Alcacer. —w tym mieści się wszystko. Nagle ukazał się za nimi pan Travers z żarzącym się cygarem w ustach. Ujął je w dwa palce i oświadczył z nieustępliwą cierpkością, że żadne „łajdackie pogróżki” nie wstrzymają go od zwykłego spaceru. Około trzystu jardów na południe od jachtu leżała piaszczysta rewa długości mniej więcej mili, połyskująca w mroku srebrzystą bielą; w środku tej rewy tkwił pióropusz z gęstych, suchych zarośli, które szeleściły bardzo głośno przy najlżejszym ruchu ciężkiego, nocnego powietrza. Nazajutrz po ugrzęźnięciu statku Traversowie i d’Alcacer wysiedli na tej rewie, aby „rozprostować trochę nogi”, jak to określił kapitan, i odtąd każdego wieczoru — niby korzystając z przywileju lub spełniając obowiązek — wszyscy troje spacerowali po ławicy godzinę tam i na powrót — zagubieni w mrocznym ogromie — snując się brzegiem wody wzdłuż pasa wilgotnego piasku, który był gładki, równy, elastyczny w dotknięciu jak żywe ciało i pocił się z lekka pod ciężarem nóg. Tym razem tylko d’Alcacer towarzyszył Traversowi. Edyta słyszała, jak wsiadali do najmniejszej łódki, a nocny wartownik przewiózł ich wiosłując dwoma wiosłami do najbliższego cypla. Potem wrócił i wszedł po trapie na pokład. Pani Travers słyszała, jak mówił do kogoś: — Mam wrócić za godzinę. Kroki jego zamarły na baku i senny spokój bez najlżejszego powiewu zawładnął jachtem osiadłym na mieliźnie.

VI Po niejakim czasie bezwzględna cisza, którą czuło się zewsząd prawie że dotykalnie, przyprawiła panią Travers o halucynację. Ujrzała siebie stojącą samotnie na krawędzi czasu, u kresu dni. Wszystko trwało bez ruchu, jakby świt nie miał nigdy już nadejść, gwiazdy nigdy nie zblednąć, słońce nie wzejść już nigdy; wszystko było nieme, ciche, martwe; zdawało się, że cień zewnętrznego mroku ogarnął panią Travers — cień nieprzerwanej, wieczystej nocy, która wypełnia wszechświat, cień nocy tak głębokiej i rozległej, że pałające słońca gubią się w niej jak iskry, jak drobniuchne ogniste punkciki; zdawało się, że ów cień niespokojny — co niby przeczucie złej prawdy omracza wszystko na ziemi, kiedy przez nią przechodzi — ogarnął panią Travers i stanął, by z nią pozostać na zawsze. A w tym złudzeniu była taka skończoność, taka harmonia z kierunkiem jej myśli, że gdy szepnęła cicho w ciemność: „Niechaj tak będzie” — wypowiedziała jakby jedno z tych zdań, które są streszczeniem i zamknięciem życia. Jako młoda dziewczyna, strofowana często za romantyczne poglądy, marzyła o szczerej, wielkiej miłości, która wydawała jej się idealnym wypełnieniem i jedyną prawdą życia. Wchodząc w świat odkryła, że ideału tego osiągnąć nie może, ponieważ świat zbyt jest ostrożny, aby być szczerym. Potem znów miała nadzieję, że znajdzie prawdę życia w ambicji, którą rozumiała jako poświęcenie się całkowite jakiemuś altruistycznemu celowi. Nazwisko Traversa było na ludzkich ustach; uważała go za zdolnego do zapału i poświęcenia; podziałał na jej wyobraźnię, gdyż wydał się jej nieprzenikniony. Wyszła za niego, odkryła, że oddany jest z zapałem pielęgnowaniu swej własnej kariery — i nie miała już żadnej nadziei. Że mąż jej był zdumiony dziwnym nieporozumieniem jakie zaszło między nimi, że bolał wciąż nad jej nielojalnością w stosunku do szacownych swych ideałów — to było zupełnie naturalne. Dogadzała mu jednak niezmiernie piękność żony, jej świetność i pożyteczne stosunki. Podziwiano ją, zazdroszczono jej; była otoczona przepychem i hołdami; dni mijały szybko

— świetne i jednostajne — bez źdźbła szczerości i prawdziwego uczucia, bez żadnego istotnego wzruszenia — nawet bez wielkich trosk. Szybko i chyłkiem prowadził ją czas coraz dalej — aż do tego wieczoru, do tego wybrzeża, do tego morza, do tej chwili i doi tego miejsca na ziemskiej powierzchni, gdzie — jak to czuła niezbicie — sunący cień głuchej nocy stanął, by z nią pozostać na zawsze. „Niechaj tak będzie!” — szepnęła, zrezygnowana i nieufna, do niemej, jednolitej ciemności, która wisiała przed jej oczami niby czarna zasłona bez fałd; i jakby w odpowiedzi na ten szept, wciągnięto latarnię na koniec przedniej rei na brygu. Pani Travers widziała wznoszące się światło, które kołysało się przez krótką chwilę, a potem zawisło nieruchomo w powietrzu, przebijając gęstą noc między dwoma statkami płomiennym spojrzeniem, co zdawało się padać z daleka tylko na nią, mocne i spokojne. Jej myśli, jak ćma, frunęły ku temu światłu — temu człowiekowi — temu dziewczęciu, które znało wojnę, niebezpieczeństwa, widziało z bliska śmierć i zyskało najwidoczniej oddanie tego człowieka. Wypadki popołudnia były dziwne już same przez się, lecz do zmysłu artystycznego pani Travers przemówiła szczególnie siła ich wyrazu. Uwypukliły się w jej pamięci z jasnością i prostotą jak nieśmiertelna legenda. Wyglądały tajemniczo, ale czuła niezbicie, że są na wskroś prawdziwe. Były przejawem uczuć prostych i potężnych, jakie zapewne targały ludzkością w młodzieńczych, naiwnych jej dniach. Pani Travers pozazdrościła na chwilę losu tej siostrze skromnej i nieznanej. Nic nie stało między tą dziewczyną a prawdą jej uczuć. Mogła być z całą szczerością odważna i tkliwa, i namiętna — i nawet okrutna. Dlaczegóżby nie okrutna? Mogła przeniknąć całą prawdę zgrozy — i miłości — do dna, bez sztucznych pęt, nie narzucając sobie dotkliwego przymusu. Rozmyślając nad tym, czym mogłoby być takie życie, pani Travers poczuła, że ogarnia ją niepojęte uniesienie, które budzi się tak często w ludziach intelektu, gdy sobie uświadomią swe fizyczne zdolności. Rozgorzała nagłym poczuciem, że i ona mogłaby sprostać wymaganiom podobnej egzystencji; serce jej rozszerzyło się na chwilę tęsknotą za nagą prawdą rzeczy; nagą prawdą życia i namiętności, przywaloną ciężarem stuleci. Nagły wstrząs przywrócił jej przytomność; wydało jej się, że spada z gwiazd. Szmer wody dał się słyszeć i bezkształtna masa wysunęła się z

ciemnej próżni naprzeciw pani Travers. Głos u jej stóp powiedział: — Rozpoznałem pani postać — na tle nieba. Okrzyk zdumienia zamarł na jej ustach; wytężyła tylko oczy spoglądając w dół. Lingard siedział w joli sam jeden; uderzeniem wiosła skierował lekkie czółenko prawie aż pod sam wychył rufy, złożył wiosła i powstał z ławki. Głowa jego i ramiona zamajaczyły obok jachtu; wyglądał, jakby stał na morzu. Pani Travers cofnęła się mimo woli. — Nieeh pani nie odchodzi — rzekł z niepokojem — i niech pani głośno nie mówi. Nikt nie powinien wiedzieć. Ciekaw jestem, co sobie państwo właściwie wyobrażacie. Myślicie pewnie, że jesteście w porcie — w kraju? A pani… Mego męża nie ma na statku — przerwała mu spiesznie. — Wiem o tym. Pochyliła się trochę niżej nad burtą. — Więc pan kazał nas śledzić. Dlaczego? — Ktoś musi przecież czuwać. Wasi ludzie stoją tak pilnie na straży — nieprawdaż? Tak. Od chwili zmierzchu jedna z moich łodzi snuła się tu wciąż od tyłu — po głębokiej wodzie. Poprzysiągłem sobie, że nigdy już nikogo z was nie zobaczę, że do nikogo z was nie przemówię, że będę niemy, ślepy, głuchy. I — oto jestem! Przestrach i nieufność pani Travers ustąpiły niezmiernej ciekawości, palącej, lecz spokojnej, jak wobec nieuniknionego zrządzenia losu. Spojrzała w dół na Lingarda. Stał z gołą głową oparłszy rękę o bok statku i wydawał się głęboko zamyślony. — Dlatego, że pan ma jeszcze coś nam powiedzieć — poddała łagodnie. — Tak — rzekł po cichu, nie poruszając się wcale. — Może pan wejdzie na pokład i zaczeka? — zapytała.

— Jak to! Ja? — Podniósł głowę tak szybko, że się przelękła. — Nie mam mu nic do powiedzenia i noga moja nie postanie nigdy na pokładzie tego statku. Powiedziano mi, abym poszedł precz. To dosyć. — Mój mąż jest przyzwyczajony do tego, że wszyscy go traktują z szacunkiem — rzekła po krótkiej chwili — a pan… — Kim on jest? — spytał Lingard po prostu. Wydało jej się, że te trzy słowa rozwiały jej przeszłość w powietrzu — jak dym. Obdarły całą ludzką masę z wszelakiego znaczenia. Uczuła ze zdumieniem, że tego wieczoru, na tym miejscu nie mogła znaleźć właściwej odpowiedzi na to badawcze i naiwne pytanie. — Nie żądałem od was wiele — zaczął znów Lin—gard. — Prawda? Tylko żebyście wszyscy przenieśli się na mój bryg — na pięć dni. To wszystko… Czy wyglądam jak kłamca? Są rzeczy, których nie mogłem powiedzieć! Nie mogłem wyjaśnić — nie mogłem — ani jemu, ani nikomu innemu — żadnemu człowiekowi na świecie… Głos jego opadł. — Nawet samemu sobie — zakończył jak we śnie. — Tak długo nikt nas tu nie niepokoił — zaczęła pani Travers trochę niepewnie — że teraz bardzo trudno uwierzyć w niebezpieczeństwo. Przez cały czas nie widzieliśmy nikogo oprócz tych dwojga ludzi, którzy po pana przyszli. Jeśli pan nie może wytłumaczyć… — Naturalnie, przecież nie podobna widzieć przez ścianę — przerwał Lingard. — To wybrzeże jest jak ściana, ale ja wiem, co się dzieje po drugiej stronie… Jacht tutaj — na tym miejscu! Kiedy go zobaczyłem, mogłem pomyśleć, że przed jaką godziną odbił od brzegów Anglii. Już sam wygląd jego masztów przywodzi mi na myśl dawne czasy. A przy tym twarze tych chłopców na pokładzie. Doznałem wrażenia, że znam ich wszystkich. Jak gdyby rodzinny kraj do mnie przyszedł, w chwili, gdy wcale o nim nie myślałem. I znienawidziłem sam wasz widok.

— Jeśli jesteśmy narażeni na niebezpieczeństwo — rzekła po chwili milczenia, podczas której starała się przeniknąć tajemnicę namiętności ukrytej za słowami tego człowieka — to pan się nie potrzebuje tym przejmować. Nasza druga łódź wyruszyła do Straits i skuteczna pomoc nadejdzie wnet z pewnością. — Nie przejmować się!… Czy ten wasz szacowny wartownik kieruje się tu — w stronę rufy? Nie h aby ktokolwiek wiedział, że byłem tu znów i że prosiłem — choćby nawet i panią. Czy on tu idzie?… Niech pani słucha! Zatrzymałem waszą drugą łódź! Głowa jego i ramiona znikły, jak gdyby dał nurka w bardziej zwarty pokład mroku unoszącego się nad wodą. Wartownik, który miał zamiar wyciągnąć się na jednym z leżaków, dostrzegłszy żonę właściciela podszedł wprost do lampy wiszącej pod środkowym prętem płóciennego dachu, pogmerał przy niej czas jakiś i skierował się opieszałym krokiem ku dziobowi. — Pan się ośmielił! — szepnęła dobitnie w dół pani Travers; i natychmiast głowa Lingarda z podniesioną twarzą znów wynurzyła się pod nią. — Musiałem na to się ważyć — albo się wyrzec wszystkiego. Pomoc ze Straits nadeszłaby w każdym razie za późno, gdybym nie miał sił zapewnić wam bezpieczeństwa; a jeśli mam tę siłę, mogłem dopomóc wam sam. Spodziewałem się, że znajdę tu rozsądnego człowieka, z którym będę się mógł dogadać. Powinienem był przewidzieć, co się stanie. Przybywacie z tak dalekich stron, że nie rozumiecie tych rzeczy. Tak — ośmieliłem się to zrobić; posłałem za waszą łodzią człowieka, który — gdy czuje mnie za sobą — gotów zatrzymać samego gubernatora ze Straits. On to zrobi. Może już zrobił. Niczego nie możecie się spodziewać. Ale ja tu jestem. Pani powiedziała, że pani wierzy w moje dobre zamiary… — Tak — szepnęła. — Dlatego właśnie pomyślałem, że powiem pani wszystko. Musiałem zacząć od tej historii z łodzią. A co też pani teraz o mnie myśli? Odciąłem was od reszty ziemi. Przepadlibyście jak kamień w wodę. Wyruszyliście z jednego obcego portu do drugiego. Kto by się zatroszczył o to, co się z wami

stało? Kto by się o tym dowiedział? Kto by mógł odgadnąć? Upłynęłyby miesiące, zanimby powstał alarm. — Rozumiem — rzekła spokojnie — jesteśmy bezradni. — I sami — dodał. Po chwili rzekła rozważnym, powściągliwym tonem: — Co nam grozi? Rabunek, niewola? — Groziłaby śmierć, gdybym ja nie był tutaj. — Więc pan ma dosyć siły, aby… — A co pani myśli, dlaczego wy jeszcze żyjecie? — wykrzyknął. — Jörgenson porał się z nimi tam na wybrzeżu — ciągnął spokojniej, zakreślając ręką łuk w stronę, gdzie noc zdawała się najmroczniejsza. — Czy pani myśli, że byłby ich powstrzymał, gdyby się mnie co dzień nie spodziewali? Jego słowa byłyby niczym bez mojej pięści. Usłyszała tępe uderzenie w bok jachtu, ukryte w tym samym mroku, który spowijał obojętność ziemi i morza, wściekłość i ból serc — i uśmiechnęła się nad głową Lingarda, oczarowana prostotą jego obrazów i wyrażeń. Lingard zachwiał się nagle, gdyż ruchliwe czółenko chybnęło się pod ]ego nogami, a ona zaczęła mówić wolno i z roztargnieniem,, jakby jej myśl się gubiła w nieokreślonych uczuciach. — A ten — ten — Jörgenson, pan mówi? Kto to jest? — Człowiek — odpowiedział — człowiek taki jak ja. —— Jak pan? Zupełnie taki sam — rzekł z dziwną niechęcią, jak gdyby potwierdzał przykrą prawdę. — Może ma więcej rozsądku, ale za to mniej szczęścia. Choć odkąd wasz jacht tu się zjawił, zaczynam myśleć, że nie mam co się przechwalać swoim szczęściem.

— Czy nasza obecność tutaj taka jest zgubna? — Dla niektórych może oznaczać śmierć. Dla mnie może być gorsza od śmierci. A to zależy poniekąd od pani. Niech pani nad tym pomyśli! Nigdy mi się nie zdarzy taka sposobność. Ale to jeszcze nic. Człowiek, który kiedyś ocalił mi życie i któremu dałem słowo, pomyślałby, że go opuściłem. Ale i to jeszcze nic! Niechże pani posłucha! Jak tu stoję w tej łodzi i mówię do pani, wiem, że dziewczyna umarłaby ze zgryzoty. — Pan ją kocha — rzekła miękko. — Jak własną córkę — zawołał szeptem. — Ach! — wyrwało się cichutko pani Travers. Przez chwilę panowało milczenie, potem Lingard znów zaczął mówić: — Niech pani posłucha. Kiedy byłem chłopcem na trawlerze i przypatrywałem się wam, ludziom z jachtów w portach Kanału Angielskiego, byliście mi tak obcy, jak ci Malaje tutaj obcy są dla was. Opuściłem kraj przed szesnastu laty i wywalczyłem sobie drogę naokoło całej ziemi. Miałem czas zapomnieć, skąd wyszedłem. Czym jesteście dla mnie wobec tych dwojga? Gdybym umarł tu na miejscu, czy to by was obeszło? Nikt w kraju nie dbałby o to. Nikt na całym świecie — oprócz tych dwojga. — A co ja mogę zrobić? — rzekła pani Travers i czekała wychyliwszy się za poręcz. Zdawał się namyślać, wreszcie podniósł głowę i powiedział łagodnie: — Czy pani rozumie niebezpieczeństwo, w którym się znajdujecie? Czy pani się boi? — Rozumiem naturalnie słowa, których pan użył. A czy rozumiem niebezpieczeństwo? — ciągnęła. — Nie — stanowczo nie. I — mówiąc uczciwie — nie boję się wcale. — Więc tak? — rzekł z rozczarowaniem. — Może mi pani nie ufa? A jednak ja uwierzyłem, kiedy pani mówiła, że jest przekonana o moich

dobrych intencjach. Uwierzyłem na tyle, że przybyłem tu prosić panią o pomoc — powiedzieć pani to, o czym nikt nie wie. — Pan mnie nie rozumie — rzekła porywczo i z powagą. — To wszystko jest takie wyjątkowe, niezwykle, niespodziane, przekracza tak dalece moje doświadczenie… — Oczywiście! — mruknął. — Cóż pani może wiedzieć o niebezpieczeństwie i troskach? Pani! Ale może gdy pani się nad tym zastanowi… — Pan chce, abym doprowadziła się do strachu! — Pani’ Travers roześmiała się z lekka — i wśród mrocznych myśli Lingarda ta błyskawica radosnego dźwięku zabrzmiała niestosownie i prawie strasznie. W chwilę potem noc wydała mu się jasna jak dzień, ciepła jak blask słońca; ale kiedy śmiech ustał, powracająca ciemność zadała mu ból, jakby ugodziła go ciężko w piersi. — Zdaje mi się, że nie potrafię — zakończyła poważnie pani Travers. — Nie potrafi pani? — wahał się niezdecydowany. — Rzeczy stoją tak źle, że nie potrzebowałaby pani tego się wstydzić. Mówię pani — rzekł nagle — a wcale bojaźliwy nie jestem — że nie będę w stanie wiele dla was zrobić, jeśli mi w tym nie pomożecie. — Pan chce, abym udawała, że się boję? — spytała szybko. — Aha, żeby pani udawała — otóż to właśnie. To trudne zadanie dla pani, która pewnie nigdy w życiu niczego nie musiała udawać — prawda? — Prawda — odrzekła po chwili. Nieoczekiwana gorycz jej głosu wzbudziła przestrach w Lingardzie. — Niechże się pani nie obraża — prosił. — Muszą znaleźć wyjście z tej awantury. To nie są żarty. Czy pani potrafiłaby udawać? — Może, gdybym się bardzo starała. Ale w jakim celu? — Musicie wszyscy przenieść się na bryg — zaczął szybko — i wówczas

przebrniemy może przez to wszystko bez bójki. Otóż — gdyby pani powiedziała, że pani sobie tego życzy, że pani nie czuje się bezpieczna na jachcie — rozumie pani? — Rozumiem — wyrzekła w zamyśleniu. — Bryg jest mały, ale ma kajutę odpowiednią dla kobiety — ciągnął Lingard z ożywieniem. — Czyż nie służyła już za schronienie księżniczce? — poddała chłodno. — A ja się narzucać nie będę. — To jest zachęcające. — Nikt nie będzie śmiał się narzucać. Nie będzie pani nawet potrzebowała mnie widywać. — To jest prawie dla mnie decydujące, tylko że… — Zdaję sobie sprawę z odległości, która nas dzieli. — Tylko że mogłabym nie mieć dostatecznego wpływu — dokończyła. — Temu uwierzyć nie mogę — rzekł szorstko. — Krótko mówiąc, nie ufa mi pani, ponieważ pani myśli, że tylko ludzie waszego stanu mówią zawsze prawdę. — Oczywiście — mruknęła. — Mówi sobie pani: oto ten tkwi po uszy w zmowie z piratami, złodziejami, Murzynami… — Z pewnością… — Człowiek, jakiego nigdy w życiu nie spotkałam — ciągnął Lingard porywczo — taki… brutal. Zatrzymał się zmieszany. Po niejakim czasie usłyszał, jak mówiła

spokojnie: — Pan w tym jest podobny do innych mężczyzn, że się pan gniewa, kiedy pan nie może od razu postawić na swoim. — Ja się gniewam! — wykrzyknął ściszonym głosem. — Pani tego nie rozumie. Przecież myślę także i o pani — a Pani Jest dla mnie niedobra. — Ja wątpię nie o panu, ale o własnej sile. Pan wywarł niekorzystne wrażenie na moim mężu. — Niekorzystne wrażenie. Obszedł się ze mną, jakbym był łazikiem z wybrzeża. Mniejsza o to. To jest pani mąż. Każdemu mężczyźnie ciężko znieść trwogę w kimś, kto go obchodzi. A więc… — Cóż to za makiawelizm! — Co? co pani mówi? — Ja się tylko dziwię, gdzie pan to spostrzegł. Na morzu? — Co spostrzegłem? — rzekł z roztargnieniem i ciągnął dalej swą myśl: — Jedno pani słowo powinno wystarczyć. — Tak pan myśli? — Jestem tego pewien. Przecież nawet ja sam… — Naturalnie — przerwała, — Ale czy pan nie uważa, że po rozstaniu się panów tak… tak… nieprzyjaznym, mogłaby zajść trudność przy ponownym nawiązaniu stosunków? — Człowiek taki jak ja zrobi wszystko dla pieniędzy — czyż pani tego nie rozumie? Po chwili zapytała: — A czyby pan chciał, abym użyła tego argumentu?

— Jeżeli pani wie, że tak nie jest… Głos jego zadrżał; cofnęła się zmieszana, jak gdyby dotknął jej niespodzianie. — O co wam chodzi właściwie? — O królestwo — rzekł Lingard. Pani Travers wychyliła się daleko za burtę, patrząc w Lingarda, i twarze ich — jedna nad drugą — znalazły się tuż koło siebie. — Ale nie dla pana? — szepnęła. Poczuł na czole dotknięcie jej oddechu i przez chwilę stał nieruchomo, jakby nigdy już nie miał zamiaru poruszyć się lub odezwać. — Takie rzeczy — zaczął nagle — wchodzą w drogę, kiedy się o nich nie myśli, i biorą w łeb, zanim się człowiek zorientuje, co chce właściwie zrobić. Kiedy wjeżdżałem do zatoki na Nowej Gwinei, nie miałem pojęcia, dokąd mię ta podróż zaprowadzi. Mógłbym pani opowiedzieć jedną historię. Pani zrozumiałaby! Pani! Pani! Zająknął się, zawahał — i nagle zaczął mówić rzucając w noc obrazy z ostatnich dwóch lat, a pani Travers śledziła je, jak gdyby się rysowały ognistymi słowami.

VII Opowiadanie jego było równie zdumiewające jak odkrycie nowego świata. Prowadził ją po krawędzi porywającego życia, które oglądała poprzez naiwny zapał opowiadającego. Wszystko, co było nieproporcjonalne i bezsensowne w tej wdzięczności, w tej przyjaźni, w tym niepojętym poświęceniu, ginęło w olbrzymim napięciu uczuć. Ślepa gwałtowność, z jaką dążył do celu, nadawała niejasnemu planowi podboju proporcje wielkiego przedsięwzięcia. Żadna wizja podbitego świata nie mogła być bardziej porywająca dla najznakomitszego ze zdobywców znanych w historii. Od czasu do czasu przerywał opowiadanie, aby zapytać poufnie, jakby mówił do starego przyjaciela: „Co byłaby pani zrobiła?” — i ciągnął spiesznie dalej nie czekając na aprobatą. Uderzyło ją w tym wszystkim wielkie uczucie, piękno wrodzonej zdolności kochania, która znalazła samą siebie, sposób wypowiedzenia się, i zaspokoiła swą bezpośrednią potrzebę jakiegoś przedmiotu; uderzyła ją także tkliwość przejawiająca się gwałtownie, tkliwość mogąca znaleźć ujście jedynie przez wspomaganie ludzkich istot walczących przeciw swemu losowi. Może nienawiść pani Travers do wszelkiego konwencjonalizmu, który pętał szczerość jej własnych porywów, uczyniła ją bardziej wrażliwą na wszystko, co jest istotnie wielkie i głębokie w przejawach ludzkich namiętności, przejawach tak prostych i tak nieskończenie różnorodnych, stosownie do danej strefy i chwili. Cóż z tego, że opowiadający był tylko błędnym marynarzem, królestwo — dżunglą, a ludzie — mieszkańcami lasów, o których nikt nie słyszał! Wielkość idei opanowała prostą duszę tego człowieka; nie było nic niskiego w jego płomiennych porywach. Z chwilą gdy pani Travers to pojęła, opowiadanie przemówiło do śmiałego jej ducha i to, co usłyszała, tak ją oczarowało, że wprost straciła świadomość, gdzie się znajduje. Zapomniała, że jest osobiście związana z tą opowieścią, którą zobaczyła w oderwaniu,

daleko — jako prawdę czy fantazję przedstawioną malowniczym językiem, a rzeczywistą jedynie przez odzew jej wzruszenia. Lingard zamilkł na chwilę. Namiętny szept jego ustał i pani Travers zaczęła się zastanawiać. Z początku było to tylko niejasne poczucie, że opowieść tego człowieka ma jakiś sens realny. Sens, który ją osobiście obchodzi. Po raz pierwszy cień niebezpieczeństwa i śmierci przesunął jej się przez duszę. Więc to ma takie znaczenie? Nagle olśniła ją błyskawica ostrej przenikliwości i pani Travers pojęła, że jest bezradnie wplątana w tę opowieść, jak się jest wplątanym w katastrofę. Lingard znów zaczął mówić. Nie milczał dłużej nad minutę. A jednak wydało się pani Travers, że upłynęły lata, tak odmienny był teraz skutek jego słów. Odczuwała takie podniecenie, jakby jego zwierzenia i ufność były faktem wstrząsającym do głębi. Był to fakt z własnego jej życia, a zarazem część tej historii. I to ją niepokoiło. Słyszała, jak wymawiał różne imiona: Belarab, Daman, Tengga, Ningrat. Należały teraz do jej życia i stwierdziła z przestrachem, że nie umie połączyć tych imion z jakąkolwiek ludzką postacią. Wystąpiły na jaw samotnie jak wypisane na tle nocy; nabrały symbolicznego znaczenia, narzuciły się jej zmysłom. Szepnęła jak gdyby w zamyśleniu: „Belarab, Daman, Ningrat” — a barbarzyńskie te dźwięki zdawały się posiadać wyjątkową siłę, złowrogi wygląd, posmak szaleństwa. — Każdy z nich ma ciężkie porachunki z białymi. Cóż mnie to może obchodzić! Musiałem wynaleźć gdzieś ludzi, którzy by chcieli się bić. Narażałem życie, aby ich zebrać do kupy. Poczyniłem im obietnice, których dotrzymam, albo!… Czy pani teraz rozumie, dlaczego ośmieliłem się zatrzymać waszą łódź? Tak głęboko w to jestem wplątany, że żaden sir John mnie ni—e obchodzi. Gdy patrzę na robotę, która mnie czeka — nie dbam o nic. Dałem wam sposobność do ocalenia się — dobrą sposobność. Musiałem to zrobić. No, trudno! Przypuszczam, że za mało wyglądam na dżentelmena. Tak, tak! Otóż to właśnie. A jednak wiem, czym są dżentelmeni. Żyłem całe lata w ich towarzystwie. Przyjaźniłem się z nimi — a jakże — na polach złotodajnych, a także gdzie indziej, wśród okoliczności, kiedy człowiek musi pokazać swoją podszewkę. Niektórzy z nich po dziś dzień pisują do mnie z kraju, ponieważ — ale mniejsza o to! I wiem, jakby się dżentelmen zachował, oho! Czy nie potraktowałby obcego jak uczciwego człowieka?

Czy nie pamiętałby, że żaden człowiek nie jest kłamcą, póki mu się tego nie dowiedzie? Czy nie dotrzymałby raz danego słowa? No więc ja to właśnie uczynię. Póki ja żyję, włos pani z głowy nie spadnie. Odzyskała już poniekąd panowanie nad sobą, ale przy tych słowach objęło ją nagle to chwiejne poczucie zupełnej niepewności, jakiego się doznaje podczas trzęsienia ziemi przy pierwszych wstrząsach. Potem wszystkie jej uczucia zastygły w oczekiwaniu. Milczała. Lingard myślał, że mu nie dowierza. — No… jak pani sądzi — co mnie tu przywiodło… abym… abym… tak mówił do pani? Otóż Hassim, a właściwie radża Tulla, pytał mnie dziś po południu: „Co ty teraz zrobisz z tymi twoimi przyjaciółmi?” On prawdopodobnie dotychczas myśli, że to ja sprowadziłem was tutaj z jakiegoś powodu. Nie można nigdy przewidzieć, co za fałszywe pojęcia wylęgną się w ich tępych głowach. Człowiek gotów jest kląć ze złości. — I zaklął1 istotnie. — Z przyjaciółmi! Czy jesteście nimi naprawdę? I jak dalece? Niech pani powie — jak dalece? Nie więcej, niż ja jestem waszym przyjacielem. Czy ktokolwiek z was — jaśnie państwa — naraziłby się w kraju na ostateczną ruinę, aby ocalić od utonięcia załogę rybackiego żaglowca? Choć odczuwała niejasno, że coś jej grozi, żaden obraz śmierci jej się nie ukazywał. Czuła się na wskroś żywą. Czuła swą żywotność w przypływie sił, świeżości doznawanych wrażeń, jakby życie jej było arem tej właśnie ostatniej chwili. Niebezpieczeństwo ryte w ciemnościach żadnym znakiem nie wzbudziło jej trwogi, natomiast działalność ludzkiej duszy, prostej i gwałtownej, odsłoniła się przed nią; był w tym niepokojący czar nie doznanego jeszcze przeżycia. Przysłuchiwała się człowiekowi, który nic nie ukrywał. Rzekła: — A jednak pan przyjechał? — Tak — odpowiedział — tylko dla pani i przez panią. Przypływ przebiegi szybko po ławicach i zapluskał spokojnie przy sterze jachtu.

— Nie chcę, aby pan ocalił tylko mnie jedną. — Więc musi pani sama ich przyprowadzać — rzekł posępnie. — Tam jest bryg. Ma pani mnie — moich ludzi — moje armaty. Pani wie, co pani ma zrobić. — Spróbuję — rzekła. — Doskonale. Przykro mi będzie ze względu na tych tam nieboraków z kasztelu, jeśli się pani nie uda. Ale uda się, naturalnie. Niech pani obserwuje światło tam na brygu. Umyślnie kazałem je zawiesić. Bieda jest może bliżej, niż nam się zdaje. Dwie moje łódki wyruszyły na zwiady, a jeśli przywiozą złe nowiny, każę światło opuścić. Niech pani się nad tym wszystkim zastanowi. Powiedziałem pani to, o czym nikt nie wie. Niech pani pomyśli też o tym, co dzieje się we mnie. Powiedziałem pani, ponieważ… ponieważ musiałem powiedzieć. Odepchnął się od boku jachtu i znikł jej z oczu. Szmer wody ustał. Odeszła od poręczy. Lampa i luki świetlne jaśniały słabo wzdłuż czarnej przestrzeni pomostów. Ten wieczór podobny był do poprzedniego — do wszystkich poprzednich. „Czy to wszystko, co słyszałam, jest prawdopodobne? — zapytała siebie. — Nie, ale jest prawdziwe.” Usiadła na leżaku, aby zebrać myśli, i przekonała się, że jest zdolna tylko do rozpamiętywań. Nagle zerwała sią. Była pewna, że ktoś okrzyknął jacht z cicha. Czy to ten człowiek? Wytężyła słuch przez chwilę; nie usłyszała nic i zła była na siebie, że ją ten głos prześladuje. „Powiedział, że może mi ufać. Ale jakie niebezpieczeństwo nam grozi? I co to jest — niebezpieczeństwo?” — rozmyślała. Od dziobu zbliżały się kroki. Postać wartownika mignęła nieco na schodni. Znikł pogwizdując z cicha. W łodzi rozległ się głuchy stukot, potem dał się słyszeć plusk wioseł. Noc pochłonęła te lekkie hałasy.

Pani Travers usiadła znów i poczuła, że jest znacznie spokojniejsza. Umiała myśleć samodzielnie i miała po temu odwagę. Aż do powrotu męża nie mogła rozpocząć żadnej akcji. Najsilniejsze wrażenie pozostawiły w niej nie przestrogi Lingarda. Ale ten człowiek otworzył przed nią najskrytsze swe wnętrze, nie osłonięte żadnymi wybiegami. Widziała jak na dłoni jego pragnienia, jego wahania, uczucia, wątpliwości, jego gwałtowność, jego szaleństwo; wszystko to składało się na indywidualność rządzącą się własnymi prawami, ale nie mającą w sobie nic niskiego. Pani Travers za wiele miała wzniosłości ducha, by spojrzeć na Lingarda z punktu widzenia innego niż ściśle ludzki. Jeśli jej ufał (Jakie to dziwne; dlaczego jej ufał? Czy miał w tym rację?) — przyjmowała tę ufność ze skrupulatną lojalnością. A gdy zaświtało jej w myślach, że ze Wszystkich mężczyzn na świecie tego zna bezsprzecznie najlepiej, ogarnęło ją zdumienie, a potem uczuli głębokiego smutku. Wydało jej się to bardzo przykrą sprawą, dotyczącą tylko jej samej. Przestała myśleć na chwilę, nasłuchując, czy łódź nie wraca. Przerażało ją zadanie, które miała przed sobą. Żaden dźwięk nie mącił ciszy. I czuła się jak gdyby zagubiona w pustej przestrzeni. Wtem ktoś na śródokręciu ziewnął przeciągle, mówiąc: „Ach mój Boże, mój Boże!” Jakiś głos zapytał: „Czy jeszcze nie wrócili?” Odpowiedziało mu przeczące mruknięcie. Dla pani Travers Lingard był wyruszający, gdyż mogła go zrozumieć. „Jakże proste jest życie” — myślała. Była szczera względem samej siebie. Rozpatrywała Lingarda poza nawiasem społecznej organizacji. Odkryła, że nie ma tam dla niego miejsca. Jakież to zachwycające! Oto ma przed sobą ludzką istotę, a naga pcawda bytu nie jest tak od niej daleka pomimo nalotu wieków. I wówczas przyszło jej na myśl, że czyn Lingarda ogołocił ją naraz z jej pozycji, z jej bogactw, z jej stanowiska, z jej przeszłości. „Jestem bezradna. Cóż mi pozostaje?” — zapytała siebie. — „Nic!” Ktoś byłby mógł jej poddać: „Twoja uroda.” Lecz za mało miała jeszcze prostoty, aby wziąć pod uwagę swą piękność; a jednak potęga indywidualności jest częścią nagiej prawdy rzeczy. Spojrzała przez ramię i zobaczyła światło u najniższej przedniej red palące się płomieniem silnym i równym wśród gwiezdnego pyłu wiszącego nad wybrzeżem. Rozległo się mocne stuknięcie, jakby łódka uderzyła na oślep o trap. Wrócili! Wstała z leżaka w nagłym, wielkim wzburzeniu. Co ma

powiedzieć? Co przemilczeć? Jak zacząć? I po co w ogóle mówdć? To byłby zupełny absurd, tak jakby mówiła poważnie o tym, co jej się śniło. Nie zdobędzie się na to! W jednej chwili ogarnęło ją prawie szaleństwo. Usłyszała, że ktoś wbiega po trapie. Chcąc zyskać na czasie podeszła szybko do tylnej burty. Światło na brygu paliło się na wprost niej bez drgnięcia, olbrzymie na tle słońc rozsianych w ogromie nocy. Utkwiła w nim oczy. Pomyślała; „Nie powiem nic. To niemożliwe. Nie! Powiem mu wszystko!” Spodziewała się każdej chwili, że posłyszy głos męża, i to oczekiwanie było nie do zniesienia, ponieważ czuła, że musi się zdecydować. Na pomoście ktoś paplał podnieconym głosem. Pragnęła całym sercem, aby d’Alcacer odezwał się pierwszy i odwlókł tym samym chwilę decydującą. Jakiś głos zapytał szorstko: ,,Co takiego?” I wśród swej rozterki pani Travers poznała głos Cartera, gdyż ten młody człowiek — innego pokroju niż reszta załogi — zwrócił był na siebie jej uwagę. W końcu przyszło jej na myśl, że można by powiedzieć wszystko w sposób żartobliwy albo — czemu nie udać strachu? W tej samej chwili światło u rei na brygu, na które patrzyła, drgnęło wyraźnie; oniemiała na ten widok, jak gdyby zastrząsł się firmament. Z ustami otwartymi do krzyku patrzyła, jak opadło o kilka stóp, zamigotało i zgasło. Wszelkie niezdecydowanie opuściło panią Travers. Pierwsza oznaka niebezpieczeństwa przejęła ją dreszczem zupełnie nowego wzruszenia. Należało coś zrobić natychmiast. Z jakiejś niejasnej przyczyny było jej wstyd poprzedniego wahania. Ruszyła szybko ku przodowi i pod lampą spotkała się twarzą w twarz z Carterem, który szedł ku rufie. Zatrzymali się i wpatrzyli w siebie; światło padało na ich twarze i każde z nich było uderzone wyglądem drugiego. Błyszczało czworo oczu rozwartych szeroko. — Widział pan? — zapytała i zaczęła drżeć. — Skąd pani wie? — zapytał jednocześnie, widoczne zdumiony. Nagle zobaczyła, że wszyscy byli na pokładzie. — Światło opadło — wyjąkała. — Panowie zginęli — rzekł Carter. Spostrzegł, że zdawała się go nie

rozumieć. — Porwano ich z ławicy — ciągnął nie odwracając od niej oczu, aby się przekonać, jak na to zareaguje. Wydawała się spokojna. — Porwano ich jak parę jagniąt! Ani jednego krzyku — wybuchnął z oburzeniem. — Ale ławica jest długa i mogli się znajdować na drugim końcu. Czy pani była na pokładzie? — zapytał. — Tak — szepnęła. — Tu na leżaku. — My wszyscy byliśmy na dole. Musiałem trochę wypocząć. Kiedy wróciłem na pokład, wartownik spał. Przysięga, że nie spał, ale ja już wiem. Nikt nie słyszał żadnych hałasów, chyba pani. Ale może pani spała? — zapytał z szacunkiem. — Tak… nie… prawdopodobnie — odrzekła słabym głosem.

VIII Lingard był niezmiernie podniecony rozmową z panią Travers, a także udręką niepewności i nieopisanym znużeniem. Powróciwszy na pokład zapytał o Hassima; odpowiedziano mu, że radża i jego siostra odjechali w swym czółnie, obiecując wrócić przed północą. Łódki posłane na zwiady wśród wysepek, na północ i południe od miejsca zakotwiczenia, jeszcze nie powróciły. Wszedł do swej kajuty, rzucił się na posłanie i zamknął oczy mówiąc do siebie: „Muszę zasnąć, bo inaczej oszaleję.” Chwilami przejmowała go niewzruszona wiara w panią Travers, potem przypominał sobie jej twarz, która wnet znikała. Wysilał się, aby tę twarz zatrzymać, co mu się nie udawało — i nagle odczuwał bez cienia wątpliwości, że jest zgubiony bez ratunku, jeśli się nie zgodzi, aby tych ludzi starto z oblicza ziemi. „Oni słyszeli wszyscy, że ten człowiek kazał mi pójść precz ze swego statku — myślał, a potem przez jakieś parę sekund rozpatrywał nieugięcie ponury obraz rzezi. — A jednak musiałem jej powiedzieć, że włos jej z głowy nie spadnie. Musiałem.” I wbrew jakiejkolwiek logice, na wspomnienie tych słów wydało mu się, że wszelka udręka znikła z powierzchni ziemi. Niekiedy jednak przychodziły czarne chwile, gdy ze zmęczenia po prostu nie myślał o niczym; i podczas jednej z takich chwil zasnął tracąc świadomość rzeczy zewnętrznych tak nagle, jak gdyby go ktoś powalił uderzeniem w głowę. Gdy siadł na posłaniu, zanim jeszcze zdołał wytrzeźwieć, pomyślał z niepokojem, że przespał całą noc. W sąsiedniej kabinie paliło się światło i przez otwarte drzwi Lingard ujrzał wyraźnie panią Travers przechodzącą przez oświetloną przestrzeń. — Więc przenieśli się jednak na bryg — pomyślał — jakże się to stało, że mnie nie wezwano! Wpadł do kabiny. Nikogo! Spojrzawszy w górę na zegar w luku

świetlnym, zauważył z rozdrażnieniem, że wskazówki stoją, gdy wtem ucho jego pochwyciło słabe tykanie mechanizmu. A więc zegar szedł! Lingard nie spal dłużej niż dziesięć minut. Zeszedł z pokładu najwyżej przed dwudziestu minutami! Więc to było tylko złudzenie; nie widział nikogo. A jednak pamiętał zwrot jej głowy, linię karku, barwę włosów, ruch przechodzącej postaci. Poszedł zgnębiony do kajutkompanii mrucząc: „Już nie będę mógł spać tej nocy” — i wrócił natychmiast, trzymając kilka arkuszy papieru pokrytego dużym, kanciastym pismem. Był to list Jörgensona, napisany przed trzeba dniami i powierzony Hassimowi. Lingard przeczytał go już dwa razy, ale teraz podkręcił lampę i zasiadł, aby go raz jeszcze odczytać. Na czerwonej tarczy ponad głową Lingarda złocony snop błyskawic, godzących w dół między jego inicjałami, zdawał się celować prosto w jego kark, gdy siedział oparłszy o stół gołe łokcie, ślęcząc nad pomiętymi kartkami. List tak się zaczynał: Hassim i Immada wyruszają dziś wieczór, aby Ciebie szukać. Jesteś spóźniony, a każdy dzień pogarsza sytuację. Przed dziesięciu dniami trzej ludzie Belara—ba, którzy zbierali żółwie jaja na wysepkach, wrócili z pośpiechem, opowiadając o jakimś okręcie osiadłym na zewnętrznych mieliznach. Belarab rozkazał natychmiast, aby łodzie nie opuszczały laguny. Dotąd wszystko było w porządku. We wsi zapanowało wielkie podniecenie. Przypuszczam, że to musi być szku—ner należący do jakiegoś głupiego kupca. No, ale będziesz już wiedział, o co chodzi, kiedy to przeczytasz. Może myślisz, że mogłem sam wyruszyć na morze i sprawdzić wszystko naocznie. Ale pominąwszy nawet rozkazy Belaraba, których nie chciałem przekroczyć, aby nie dać złego przykładu, wszystko, co posiadasz na tym świecie, mój Tomie, jest tutaj na „Emmie”, pod moimi nogami, i nie opuściłbym swego stanowiska nawet na pół dnia. Hassim brał udział w naradach odbywających się co wieczór w szopie, za ostrokołem Belaraba. Ningrat, ten mąż świątobliwy, był za złupieniem okrętu. Hassim sprzeciwił się temu twierdząc, że okręt został prawdopodobnie wysłany przez Ciebie, ponieważ żaden biały nie przedostał się nigdy przez pas mielizn. Belarab popierał Hassima. Ningrat rozgniewał się bardzo i wyrzucał Belarabowi, że nie daje mu — Ningratowi — opium do palenia.

Na początku przemowy nazywał go „synom”, a przy końcu krzyczał: „O ty, któryś jest gorszy od niewiernego!” Zaczął się rwetes. Zwolennicy Tenggi gotowi byli pośredniczyć, a wiesz przecież, jak rzeczy stoją między Tenggą a Belarabem. Tengga chciał od dawna Belaraba wypędzić i okoliczności zaczęły coraz bardziej mu sprzyjać, kiedy ty się zjawiłeś i uzbroiłeś w muszkiety przyboczną straż Belaraba. Jednakże Hassim uciszył kłótnię i tym razem nikt nie został raniony. Na drugi dzień — był to piątek — Ningrat, odczytawszy modlitwy w meczecie, miał przemowę na dworze do ludu. Beczał i podskakiwał jak stary cap, przepowiadając nieszczęścia, klęski i zagładę, jeśli dadzą tym białym odjechać. To wariat, ale oni uważają go za świętego, i bił się z Holendrami za młodu przez długie lata. Sześciu ludzi ze straży Belaraba przemaszerowało drogą przez wieś z odwiedzionymi kurkami — i tłum się rozproszył. Ningrata uprowadzili ludzie Tenggi do ostrokołu swego pana. Gdyby nie to, że lada chwila spodziewano się twego powrotu, byłoby doszło wieczorem do walki między partiami. Wielka szkoda, że zamiast Belaraba Tengga nie stoi na czele osady. Na odważnym i przezornym człowieku można zawsze do pewnego stopnia polegać, choćby nawet był w gruncie rzeczy zdradziecki. A z Belarabem nie wiadomo nigdy, czego się trzymać. Pokój! Pokój! Znasz jego manię. I z powodu tej manii postępuje głupio. To domaganie się pokoju doprowadzi go do awantury. Może w końcu przypłacić to życiem. Ale Tengga nie czuje się jeszcze dość silny, aby oprzeć się tylko na swoich poplecznikach. Belarab zaś posłuchał mojej rady i rozbroił wszystkich mieszkańców wsi. Jego ludzie wtargnęli do chat i odebrali wszystką broń palną i wszystkie włócznie, jakie tylko znaleźli. Kobiety wymyślały im naturalnie, ale oporu nie było. Widziano, że kilku ludzi uszło z bronią do lasu. Zapamiętaj to sobie, bo to znaczy, że obok Belaraba jest we wsi druga siła. Wzrastająca siła Tenggi. Jednego dnia rano — przed czterema dniami — pojechałem w odwiedziny do Tenggi. Znalazłem go na wybrzeżu, gdzie obrabiał deskę małą siekierką, a niewolnik trzymał mu parasol nad głową. Zabawia się teraz budowaniem łodzi. Porzucił siekierkę, aby wyjść naprzeciw mnie, i trzymając mię za rękę, zaprowadził w cieniste miejsce. Powiedział mi otwarcie, że wysłał dwóch dobrych pływaków, aby śledzili ów statek osiadły na mieliźnie. Ci ludzie prześliznęli się w czółnie w dół rzeczki i znalazłszy się na brzegu morza, płynęli od mielizny do mielizny, az zbliżyli się — prawdopodobnie nie dostrzeżeni — na pięćdziesiąt jardów do tego szkunera. Co to może być za

statek? Nie mogę tego wyrozumieć. Ludzie donieśli, że jest trzech wodzów na pokładzie. Jeden ma błyszczące oko, drugi jest chudy i biało ubrany, a trzeci nie ma wcale włosów na twarzy i jest ubrany zupełnie inaczej. Czyżby to była kobieta? Nie wiem, co o tym myśleć. Chciałbym, abyś był tutaj. Po długich rozhoworach Tengga rzekł: „Przed sześciu laty byłem władcą swego kraju i Holendrzy mię wypędzili. Kraik był mały, ale nic nie jest za małe dla ich chciwości. Oddali go niby to memu siostrzeńcowi — oby zczezł marnie. Uciekłem, bo byliby mię zabili. Jestem tu niczym — ale pamiętam wszystko. Tamci biali ludzie nie mogą uciec i jest ich bardzo mało. Dałoby się może coś zrabować. Oddałbym to moim ludziom, którzy poszli za mną w nieszczęściu, ponieważ jestem ich wodzem, a mój ojciec był wodzem ich ojców.” Wykazałem mu całą nieostrożność takiego postępku. Odpowiedział: „Umarli drogi nie pokażą.” Na to zauważyłem, że ci, którzy nie wiedzą, nie mogą dać informacji. Tengga milczał przez jakiś czas, wreszcie rzekł: „Nie wolno nam ich dotknąć, ponieważ skóra ich jest taka jak wasza i dlatego byłoby złem ich zabić; ale na rozkaz was, na rozkaz białych wolno nam iść i walczyć z ludźmi o takiej samej skórze jak nasza, z ludźmi naszej własnej wiary — i to jest dobre. Obiecałem tuanowi Lingardowi dwudziestu ludzi i statek na wojnę w Wajo. Ludzie są dzielni, i spójrz na prau — szybkie jest i silne.” Muszę przyznać, Tomie, że prau to jest najlepszym statkiem w tym rodzaju, jaki kiedykolwiek widziałem. Odrzekłem, że zapłaciłeś mu dobrze za tę pomoc. „Ja bym także zapłacił — odpowiedział — gdybyś mi dał parę strzelb i trochę prochu dla moich ludzi. Ty i ja podzielimy się zdobyczą znalezioną na tym okręcie, a tuan Lingard nic się o tym nie dowie. To będzie tylko taka sobie zabawa. Ty masz wiele strzelb i prochu pod swoją opieką.” Miał na myśli proch i strzelby na „Emmie”. Odpowiedziałem mu prosto z mostu, co myślę o tej propozycji, i rozmowa mocno się zaogniła, aż wreszcie dał mi do zrozumienia, że ma około czterdziestu popleczników, a ja tylko dziewięciu ludzi Hassima, aby bronić „Emmy”; że zatem mógłby bardzo łatwo napaść i zabrać wszystko. „A wówczas — mówił — będę bardzo mocny i wszyscy znajdą się po mojej stronie.” Wymiarkowalem z toku późniejszej rozmowy, że rozeszły się pogłoski, jakoby Cię spotkało coś złego i że się tu już więcej nie pokażesz. Wywnioskowałem z tego, iż położenie jest groźne, i postanowiłem wracać natychmiast na „Emmę”; ale uśmiechnąłem się udając zupełną obojętność i podziękowałem Tendze, że mię uprzedził o swych intencjach względem mnie i „Emmy”. Na to o mało się nie udusił swoją prymką z betelu i wlepił we mnie małe oczki mrucząc: „Nawet i

jaszczurka zostawia musze chwilę czasu na odmówienie modlitwy.” Odwróciłem się i byłem bardzo zadowolony, gdy się znalazłem tak daleko, że włócznia nie mogła mnie już dosięgnąć. Odtąd nie opuściłem już „Emmy” ani razu.

IX Dalej Jörgenson rozwodził się nad intrygami Tenggi, chwiejnym postępowaniem Belaraba i ogólnym stanem umysłów w osadzie. Zapisywał każdy zwrot w opinii i każde wydarzenie z tak głęboką wiarą w ich doniosłość, jakby chodziło o kronikę przesilenia w historia jakiego mocarstwa. Cień Jörgensona wszedł zaiste z powrotem w ludzkie życie. Stary marynarz oceniał z głębokim zrozumieniem wartość drobnych szczegółów, używając swych oczu dla tego drugiego człowieka, który miał się podjąć rozwikłania węzła. Lingard przeżył, czytając, wszystkie te dni w osadzie i był wdzięczny Jörgensonowi, tylko ponieważ nie żył z dnia na dzień, ale od zdania do zdania, odczuwał zawrotną szybkość w następstwie wypadków, tak że chwilami aż pomrukiwał ze zdumienia lub sarkał gniewnie: „Co takiego?”, i odczytywał po wiele razy kilka wierszy albo też całą stronę. Ku końcowi listu wystąpiła mu na czoło głęboka zmarszczka pełna troski; kręcił się niespokojnie na krześle, czytając: …i zacząłem myśleć, że potrafię utrzymać wszystko w spokoju, póki ci nieszczęśni biali nie wydobędą swego szkunera, gdy Szeryf Daman przybył z północy tego samego dnia, kiedy się go spodziewano, prowadząc dwa prau z załogą złożoną z Illanunów. Wygląda na Araba. Nie mam najmniejszej wątpliwości, że Daman może sobie obwinąć naokoło palca obu illanuńskich pangeranów. Prau są duże i zaopatrzone w broń. Jechali rzeką z rozwiniętymi flagami i proporcami, bijąc w gongi i bębny, i wpłynęli na lagunę; na pokładach pełno było zbrojnych ludzi potrząsających dwuręcznymi mieczami i wydających wojenne okrzyki. To piękne posiłki dla Ciebie, tylko że Bela—rab, który jest przewrotnym szelmą, nie chciał zaraz przyjąć Szeryfa Damana. Tedy Daman udał się do Tenggi, który zatrzymał go bardzo długo. Opuściwszy Tenggę przybył na pokład „Emmy” i wówczas poczułem od razu, że coś się święci. Na samym wstępie zażądał ode mnie amunicji i broni, które ma dostać od Ciebie, twierdząc, że chce zaraz popłynąć do Wajo, ponieważ było postanowione, iż Cię o kilka dni wyprzedzi. Odparłem, że to jest zupełna prawda, ale że nie ma nawet mowy o wydaniu mu prochu i muszkietów przed

Twoim przyjazdem. Wówczas sprowadził rozmowę na Ciebie i dawał do zrozumienia, ii może już nigdy nie wrócisz. „Zresztą wszystko jedno — dodał — jest tu radża Hassim i księżniczka Immada, za których gotowiśmy się bić, nawet gdyby się ani jeden biały na świecie nie ostał. Ale nie możemy się bić gołymi rękami.” Tu udał, że zupełnie o mnie zapomina, i rozmawiał z Hassimem, a ja siedziałem i słuchałem. Przechwalał się, jak doskonale przepłynął wzdłuż wybrzeża Bruni. Żadne prau Iłlanunów nie przeprawiło się tamtędy od długich lat. Immada chciała, żebym wydał broń, o którą mu chodziło. Dziewczyna nie posiada się ze strachu, aby nie stało się coś, co by uniemożliwiło wyprawę na Wajo. Postanowiła niezłomnie swój kraj odzyskać. Hassim jest zamknięty w sobie, ale i on się mocno niepokoi. Daman nic ze mnie nie wydębił i tegoż wieczoru prau dostały od Befaraba rozkaz opuszczenia laguny. On nie dowierza Illanunom — i trudno mu się dziwić. Szeryf Daman wyniósł się potulnie jak baranek. Nie ma prochu dla swoich armat. Gdy prau mijały „Emmę”, krzyknął do mnie, że będzie czekał na Ciebie przy ujściu rzeczki. Tengga dał człowieka, który pokaże mu odpowiednie miejsce. Wszystko to wygląda mi bardzo podejrzanie. Więc pilnuj się tam na morzu. Prau włóczą się pomiędzy wysepkami. Daman odwiedza często Tenggę. Tengga złożył mi wizytę jako dobremu przyjacielowi i usiłował mię przekonać, abym wydał Damanowi broń i proch, o które mu tak chodzi. Potrafili jakimś sposobem pozyskać dla siebie Belaraba, który odwiedził mnie wczoraj wieczorem i dał mi do zrozumienia, że lepiej się zgodzić. On pragnie, aby ci Illanunowie wynieśli się czym prędzej z sąsiedztwa. Myśli, że po złupieniu szkunera odjadą natychmiast. Na razie chce tylko tego. Immada odwiedziła żony Belaraba i pozostała dwa dni w obrębie ostrokołu. Najmłodsza z żon Belaraba — zaślubił ją przed sześciu tygodniami — jest za zrabowaniem okrętu; przypuszcza, że Belarab dostałby swoją część łupu, a wbiła sobie w głupią łepetynę, że na szkunerze są klejnoty i jedwabie. Otóż Belarab, wzięty we dwa ognie między Tenggę, który go dręczy poza domem, i kobiety, dręczące go w domu, postanowił odprawić modły u grobu ojca. Już od dwóch dni go nie ma; koczuje w tej niezdrowej miejscowości. Gdy wróci, jak dwa a dwa cztery, dostanie febry i będzie wówczas do niczego. Tengga zapala często dymiące ogniska. To są z pewnością sygnały dla Damana. Wyprawiam się na wybrzeże z ludźmi

Hassima i gaszę je. Za każdym razem grozi to walką, bo ludzie Hassima bardzo krzywo na nas patrzą. Nie mam pojęcia, co teraz nastąpi. Na Hassimie można polegać bezwzględnie. Immada jest bardzo nieszczęśliwa. Opowiedzą Ci wiele szczegółów, o których nie mam czasu pisać. Ostatni arkusz wysunął się z palców Lingarda j opadł na stół. Przez chwilę Lingard siedział bardzo spokojny, patrząc wprost przed siebie, wreszcie udał się na pokład. — Czy nasze łodzie wróciły? — spytał Shawa, który łaził po tylnym pomoście. — Nie, panie kapitanie, a chciałbym, żeby tu już tyły. Czekam tylko na nie, aby pójść spać — odpowiedział pomocnik kwaśnym tonem. — Spuśćcie latarnię tam na przodzie — zawołał nagle Lingard po malajsku. — Praca na tym okręcie nie nadaje się dla przyzwoitego człowieka — mruknął Shaw pod nosem. Odszedł i oparł się o poręcz patrząc markotnie w stronę morza. Po chwili rzekł: — Zdaje mi się, że coś zaszło tam na pokładzie jachtu. Widzę, jak światła migają po pomostach. Nie myśli pan, panie kapitanie, że stało się coś złego? — Nie, ja wiem, co to znaczy — rzekł Lingard z uniesieniem. „Zrobiła to!” — pomyślał. Wrócił do kajuty, odłożył list Jörgensona i wyciągnął szufladę stołu. Była pełna naboi. Wziął ze stojaka muszkiet, nabił go, potem brał wszystkie inne po kolei. Ubijał pakuły z dziką radością. Stemple dźwięczały odskakując. Zdawało mu się, że odrabia swoją część pracy w dziele, w którym ta kobieta odgrywa lojalnie swą rolę. „Zrobiła to — powtarzał w myśli. — Będzie przebywała w kabinie. Będzie spała na moim posłaniu. No, mojego brygu to się nie powstydzę. Dalibóg — nie! Będę się trzymał z daleka; nigdy się do nich nie zbliżę, tak jak obiecałem. Teraz nie mam już nic do powiedzenia. Powiedziałem jej wszystko od razu. Nie zostało nic.”

Czul ciężar palący w piersi, we wszystkich członkach, jakby krew w jego żyłach zmieniła się w płynny ołów. „Ściągnę jacht z mielizny. Potrzebuję na to trzech, czterech dni… nie, tygodnia.” Uznał, że musi mieć na to tydzień. Przyszło mu na myśl, że będzie ją codziennie widywał, póki jacht nie odpłynie. Nie, narzucać się nie myśli, ale ostatecznie jest przecież panem i właścicielem brygu. Nie myśli przemykać się po własnym pokładzie jak zbity pies. „Z dziesięć dni upłynie, nim szkuner będzie gotów. Muszę wyjąć z niego balast do ostatniej krzty. Muszę go ogołocić — dalibóg! Muszę zdjąć jego niższe maszty. Sprawdzę, czy wszystko w porządku. Potem drugi tydzień zajmie wyrychtowanie — i żegnajcie. Byłbym wolał nie spotkać ich nigdy. Żegnajcie — na zawsze. Tacy to powinni siedzieć w domu. Nie tak jak ja. W innych okolicznościach wcale by nie chciała mnie słuchać. Ależ to jest kobieta — w każdym calu. Uścisnę jej rękę — na chwilę przed odjazdem. Czemużby nie, u licha? Jestem tu przecież panem — na tym brygu — tak jak i każdy inny — na Boga! więcej niż inny — więcej niż wszyscy na świecie!” Usłyszał, że nad jego głową Shaw poszedł szparko ku dziobowi i zawołał: — Co to takiego… łódź? Jakiś głos odpowiedział niewyraźnie. „Jedna z moich łódek wróciła — pomyślał Lin—gard. — Może są wieści o Damanie. Wszystko mi jedno, czy się stawia, czy nie. Chciałbym, żeby się stawiał. Pokazałbym jej zaraz, że umiem walczyć równie dobrze jak kierować brygiem. Dwa prau. Tylko dwa. Nie dbałbym, gdyby ich było dwadzieścia. Zmiótłbym je z morza — zdmuchnąłbym je z wody — przejechałbym się po nich brygiem. I powiedziałbym jej: «pani się nie boi; niechże pani teraz popatrzy, jak to się robi!»„ Czuł się dziwnie lekki. Miał wrażenie, że wir jakiś unosi go wśród zgiełku hen, w górę — bezsilnego niby piórko porwane przez huragan. Gwałtowny dreszcz go przebiegł.

Opuścił bezwładnie ramiona i stał przy stole z oczami wlepionymi przed siebie jak człowiek przygnieciony przez jakąś złowrogą nowinę. Shaw idąc na śródokręcie, aby przyjąć łódź, która nadjechała i którą wziął za jedną z łódek brygu — natknął się na Car ter a zmierzającego spiesznie ku rufie. — Halo! To znowu pan? — rzekł szybko, zagradzając mu drogę. — Przybywam z jachtu — zaczął Carter z jawnym zniecierpliwieniem. — A skądżeby pan mógł przybywać? — rzekł Shaw. — I czego pan chce teraz? — Chcę widzieć się z waszym szyprem. — To się nie da zrobić — oświadczył Shaw ze złością. — Poszedł spać. — On czeka na mnie — rzekł Carter i tupnął w pokład. — Muszę mu powiedzieć, co się stało. — Nie irytuj się, młody człowieku — rzekł Shaw z góry — on o tym wie doskonale. Zamilkli obaj nagle w ciemnościach. Carter wyglądał, jak gdyby to zbiło go z tropu. Shaw był zaskoczony jego postawą, ale rozkoszował się wrażeniem, które wywarły jego słowa. — Niech mnie diabli, jeśli tego nie myślałem — Diruknął Carter do siebie, po czym zapytał chłodno, cedząc słowa: — A może i pan wie także? — A cóż pan myślisz? Żem tu popychadłem? Nie Po próżnicy jestem pomocnikiem na tym brygu. — A tak, nie po próżnicy — rzekł Carter z pewną goryczą. — Ludzie imają się różnych dziwnych sposobów, aby tylko wyżyć — i ja sam nie jestem znów taki wybredny, ale grubo bym się zastanowił, zanim bym wziął pańskie miejsce.

— Co takiego? Co pan in–sy–nu–u–je? Moje miejsce? Nie masz pan na to żadnych kwalifikacji — ty wycirusie jachtowy, ty oszuście z mosiężnymi guzikami! — Co sią dzieje, czy to która z łódek wróciła? — zapytał Lingard z rufy. — Niech majtek dyżurny przyjdzie tu do mnie natychmiast. — To tylko wysłaniec z jachtu — zaczął Shaw powoli. — Z jachtu! Dawajcie tu na śródokręcie latarnie! Przypilnować mi, żeby spuszczono trap. Ruszże się, serangu! Panie Shaw! Zapalić pochodnie na rufie. Dwie! Trzeba oświetlić drogę łódkom jachtu, które tu płyną. Stewardzie! Gdzie ten steward? Dawajcież mi go tutaj! Bose nogi zaczęły plaskać wokoło Cartera. Cienie przesuwały się szybko. — No cóż tam z tymi pochodniami? Gdzież majtek dyżurny? — krzyczał Lingard po angielsku i malajsku. — Tędy, chodź tutaj! Osadź pochodnię na kiju od rakiet — no dalej! Trzymaj nad burtą — o tak! Tam na przodzie czekajcie z linami na łódki! Panie Shaw, potrzebujemy tu więcej światła! — Dobrze, dobrze, panie kapitanie — zawołał Shaw, ale nie ruszył się wcale, jakby oszołomiony gwałtownością swego zwierzchnika. — Tego nam właśnie potrzeba — mruknął Carter pod nosem. — Oszust! A jakże pan nazwie siebie? — rzekł półgłosem do Shawa. Czerwony blask pochodni oświetlił od stóp do głów Lingarda stojącego u luku na rufie. Był z gołą głową, a jego twarz zalana światłem miała wyraz srogi i zmienny w chybotliwym blasku płomieni. „Do czegóż on zmierza? — myślał Carter, na którym zrobiła wrażenie ta postać o wyglądzie dzikim i potężnym. — Coś się w nim zmieniło od czasu, kiedy go widziałem po raz ostatni” — rozważał. Przyszło mu na myśl, że zmiana była zasadnicza; niekoniecznie na gorsze, a jednak… Lingard uśmiechnął się do niego z rufy. Carter wszedł po schodach i zawiadomił go bezzwłocznie o tym, co się

stało. — Pani Travers kazała mi zaraz udać się do pana. Bardzo jest wstrząśnięta, co pan łatwo zrozumie — cedził patrząc bacznie w twarz Lingarda. Lingard zmarszczył brwi. — Ludzie są też przerażeni — ciągnął Carter. — Wyobrażają sobie, że ci, co porwali właściciela — dzicy czy też kto inny — wedrą się na jacht lada chwila. Ja sam tak nie myślę, ale… — Zupełnie słusznie, to wcale nie jest prawdopodobne — mruknął Lingard. — Ehe, widzę, że pan wie o wszystkim — ciągnął chłodno Carter. — Ludzie są bez kwestii przestraszeni, ale nie mogę brać im tego za złe. Na statku nie ma nawet dość noży, żeby je rozdać majtkom. Jest tylko jedna stara strzelba od sygnałów. Kiepska sytuacja nawet i dla lepszej załogi. — Przypuszczam, że to nie jest jakieś nieporozumienie? — spytał Lingard. — No, chyba że tym panom zebrało się na figle i bawią się z nami w chowanego. Majtek mówi, że czekał dziesięć minut u końca rewy, potem przejechał zwolna wzdłuż brzegu, rozglądając się za nimi; spodziewał się, że spotka ich, jak będą wracali. Spostrzegł pień drzewa, osiadłego widać na piasku, i mówi, że gdy przejeżdżał tamtędy, jakiś człowiek wyskoczył zza kłody, rzucił w niego kijem i uciekł. Majtek cofnął się zaraz i zaczął wołać: „Czy pan tam jest, proszę pana?” Nikt nie odpowiedział. Majtek słyszał szelest zarośli i dziwne jakieś szmery podobne do szeptów. Było bardzo ciemno. Nawoływał kilka razy i czekał trzymając wiosła w pogotowiu, wreszcie zląkł się i wrócił na statek. To wcale jasne. Jednego tylko pewien nie jestem: czy ci panowie są jeszcze przy życiu. Nie powiedziałem tego pani Travers. Tę uwagę zechce pan oczywiście zatrzymać dla siebie. — Nie zdaje mi się, aby ich zabito — rzekł Lingard zwolna, jakby myśląc o czym innym. — Hm, jeżeli pan tak mówi, to wszystko w porządku — rzekł Carter rozważnie. — Co ten majtek powiedział? — spytał Lingard z roztargnieniem — że

rzucili w niego kijem? Włócznią w niego rzucili! — Otóż to właśnie! — potwierdził Carter — ale nic mu na to nie powiedziałem. Byłem tylko ciekaw, czy nie rzucili takim samym kijem w naszego zwierzchnika — to i wszystko. Ale przypuszczam, panie kapitanie, że pan wie najlepiej, co zrobić! Lingard wziął się za brodę; namyślając się głęboko, stał wyprostowany w blasku płomieni z pochyloną głową. — Myślę, że podług pana to wszystko jest moja robota — rzekł ostro, nie podnosząc oczu. Carter obserwował go otwarcie z zaciekawieniem. — Otóż, panie kapitanie, pani Travers napomknęła mi coś niecoś o naszym gigu. Pan go zatrzymał, prawda? Bóg raczy wiedzieć, jakim sposobem dowiedziała się o tym. Przykro jej było, że się wygadała, ale nie była to dla mnie taka nowina, jak jej się zdawało. Czasem to niezłą mam kapówkę. Na przykład te rakiety wczoraj w nocy — co? Czemu nie odgryzłem sobie języka, zanim powiedziałem panu o wysłaniu naszej kapitańskiej łodzi. Ale byłem zaskoczony. Może nie? Niech pan sam powie! I tak też jej powiedziałem, kiedy mię pytała, co zaszło między panem a mną na tym brygu, przed niespełna dwudziestu czterema godzinami. A teraz raptem wszystko wygląda inaczej. To wystarcza, aby nastraszyć kobietę, ale ona jest najdzielniejsza z nich wszystkich. Tamci do cna stracili głowę, ponieważ jest trochę ciemno i stało się coś, do czego nie są przyzwyczajeni. Ale ona jest czymś pochłonięta. Nie mogę jej przeniknąć! — Urwał, wzruszył z lekka ramionami. — Tak jak i pana — dodał. — W tym sęk, prawda? — rzekł zwolna Lingard. — Właśnie, panie kapitanie. Czy dla pana to wszystko jest jasne? Zatrzymuje się naszą łódź, porywa się tych panów. W swoim rodzaju to wcale niezłe kawały, ale — wobec pana jestem smarkaczem — ale czy to dla pana jasne? Stary Robinson nie był wybredny, proszę pana, i… — Jasne jak słońce! — zawołał porywczo Lingard. — Nie mogę

poświęcić… Zatrzymał się. Carter czekał. Ludzie trzymający pochodnie stali sztywno, odwracając twarze od płomieni, a wśród gry świateł najbliższy maszt wznosił się w głuchą ciemność jak wyniosła kolumna. Liny wybiegały ukośnie wzwyż w ciemną próżnię i gubiły się dla wzroku, ale wysoko w górze połyskiwał blok od brasu i widać było koniec rei, zawieszony w powietrzu i palący się jak gdyby własnym światłem. Niebo zachmurzyło się nad brygiem bez najlżejszego Powiewu. — Nie może pan poświęcić — powtórzył Carter Poruszywszy się niespokojnie na nogach. — Nikogo — dokończy} Lingard. — Nie mogę. To jasne jak dzień. Nie mogę! Nie! I niczego! Wpatrzył się w dal przed sobą, a Carter spojrzał na niego i tknięty młodzieńczą intuicją szepnął: „To źle” — głosem, w którym — prawie wbrew jemu samemu — świtało jakieś mgliste współczucie. Czuł w sobie zamęt, a naokoło siebie — tajemnicę. Nigdy jeszcze czegoś podobnego nie doświadczył służąc pod starym Robinsonem na „Ly–e– moonie”. A jednak widział tam ciekawe machinacje i brał w nich udział nie zdając sobie wówczas z nich sprawy. Były tajne, ale można się było domyślać w nich czegoś zrozumiałego. A tutaj nie. Tkwiło w tym wszystkim coś nieuchwytnego, co na niego działało. Czuł niepokój, jak gdyby jakieś magiczne tchnienie powiało na wypadki i ludzi nadając tym komplikacjom, które zaszły podczas podróży jachtem, znaczenie niemożliwe do odgadnięcia, choć wyczuwalne w słowach, w gestach, w wydarzeniach — i przejmujące wszystko dziwnym, niejasnym lękiem. Nie należał do tych, którzy umieją analizować swoje uczucia, a poza tym nie miał na to czasu. Musiał odpowiadać Lingardowi, który wypytywał go o ludzi z jachtu. Nie, nie może powiedzieć, aby pani Travers była, powiedzmy, przestraszona. Ale zdaje się, że jest czymś zaprzątnięta. O tak! chłopcy są w strachu. Czyby się bili w razie czego? Każdy będzie się bił, jeśli go zmuszą do tego, czy się boi, czy nie. Carter wie o tym z doświadczenia. Oczywiście każdy by wolał mieć coś lepszego w garści niż drąg żelazny. I to jeszcze…

Zamilkł i zdawał się rozważać spokojnie szansę ludzi uzbrojonych w drągi. — A o co pan chce, żebyśmy się bili? — zapytał nagle. Lingard drgnął. — Wcale nie chcę — rzekł — i nie prosiłbym pana o to. — Nie podobna z góry powiedzieć, co pan zrobi, panie kapitanie — odparł Carter. — Nie ma jeszcze dwudziestu czterech godzin, jak pan chciał mnie zastrzelić. .— Powiedziałem tylko, że raczej pana zabiję, niż pozwolę, aby mi pan narobił kłopotu — wyjaśnił Lin—gard. .— Jedna noc nie jest podobna do drugiej — mruknął Carter — ale jakże ja się mam w tym połapać? Zdaje mi się, że to pan sam wpędza siebie w tarapaty — i to w jak najszybszym tempie. — No więc przypuśćmy, że tak — rzekł Lingard, nagle posępniejąc. — Czy wasi ludzie biliby się, gdybym ich porządnie uzbroił? — Za kogo — za pana czy za siebie samych? — spytał Carter. — Za tę kobietę! — wybuchnął Lingard. — Pan zapomina, że na statku jest kobieta. Gwiżdżę na to, co stanie się z resztą. Carter rozważał to sumiennie. — Nie dzisiaj — rzekł na koniec. — Jest między nimi jeden czy dwóch jak się patrzy, ale reszta zupełnie zbaraniała. Nie dzisiaj. Niech im pan da czas trochę się uspokoić, jeżeli pan chce, żeby się bili. Zdawał sprawę ze stanu rzeczy i wyrażał swoje zdanie, wahając się między lojalnością i niedowierzaniem. Stan własnej duszy dziwił go niepomiernie. Nie mógł nic zrozumieć, nie wiedział, co o tym wszystkim myśleć, a jednak czuł instynktowne pragnienie, natchniony poryw, aby pomóc temu człowiekowi. Niekiedy wydawało mu się to koniecznością, to znów dyplomatycznym posunięciem, chwilami zaś wielkim szaleństwem — które by może i nie miało znaczenia, ponieważ podejrzewał, że jest tak czy owak bezsilny. Czasami porywał go gniew. Dotykał wówczas w kieszeni rękojeści

nabitego pistoletu. Zaopatrzył się weń, gdy pani Travers poleciła mu wyruszyć na bryg. — Gdyby chciał mi się stawiać, wygarnę w niego i wezmę nogi za pas — wyjaśniał pośpiesznie. Pamiętał, jak przerażona wydała mu się pani Travers. Naturalnie — taka kobieta nie jest przyzwyczajona do podobnych rzeczy. Toteż słuchał tego, co mówiła, tylko ze względu na dobre wychowanie. Kto się na gorącym sparzył, ten na zimne dmucha. Nie miał ochoty być porwany — jeszcze czego — ani też dać się sponiewierać. — Nie mogę pozwolić, aby mnie capnął — rzekł, — Pani będzie mnie teraz potrzebowała; i obiecuję pani, że nie wypalę z tego starego grata, póki tamten sam mnie do tego nie zmusi. Idąc za głosem młodzieńczego rozumu Carter postanowił nie ustępować prośbom pani Travers, choć jej niezmierne wzburzenie zachwiało na chwilę jego decyzją. Pamiętał, że gdy łódź była już w drodze, pani Travers krzyknęła za nim: — Pan tego nie zrobi! Pan nie może zrozumieć. Jej głos, brzmiący nikło w ciemnościach, wzruszył go, tak był podobny do krzyku rozpaczy. — Naprzód, chłopcy, naprzód — przynaglał swych ludzi. Był roztropny, zdecydowany, a że był i bardzo młody, więc prawie sobie życzył, „aby doszło co do czego”. I wydał przezornie rozkaz załodze łodzi, żeby trzymała gig tuż za rufą, pod głównym olinowaniem brygu. — Jeśli zobaczycie, że nagle skaczę do czółna, odbijajcie i wiosłujcie co tchu. Podczas rozmowy z Lingardem nie miał jakoś ochoty strzelać, ale trzymał się bezwzględnie swej pięknej decyzji, aby mu się nie wymknęła i nie przepadła w morzu wątpliwości.

— Czy nie powinienem wracać na jacht? — spytał łagodnie. Nie otrzymując odpowiedzi ciągnął dalej z rozwagą: .— Pani Travers kazała mi powiedzieć, że bez względu na to, co się stało, gotowa jest panu zaufać. Przypuszczam, że czeka na jakąś odpowiedź. .— Gotowa mi zaufać! — powtórzył Lingard. Oczy jego dziko błysnęły. Każdy ruch płomieni miotał z lekka tam i sam masywnymi cieniami głównego pomostu, na którym można było dojrzeć gdzieniegdzie postać człowieka stojącego bardzo spokojnie, z mroczną twarzą i błyszczącymi źrenicami. Carter wsunął ostrożne rękę do kieszeni na piersiach. — No więc, panie kapitanie — wyrzekł powtarzając sobie w duszy, że się nie da zastraszyć, a żona zwierzchnika niech sobie ufa, komu jej się żywnie podoba. — Czy pan ma tam coś dla mnie na piśmie? — spytal Lingard i posunął się o krok w radosnym uniesieniu. Carter odstąpił żwawo w tył, aby utrzymać odległość. Shaw gapił się z boku; czerwonawe jego policzki drżały, okrągłe oczy omal nie wyskoczyły z twarzy, a usta były otwarte, jakby już, już miał się zatchnąć z niezmiernej ciekawości, zdumienia i oburzenia. — Nie! Nie na piśmie — rzekł Carter spokojnie i cicho. Lingard wyglądał jak obudzony nagle ze snu przez jakiś krzyk. Głęboka i ponura zmarszczka wypadła — rzekłbyś — z mroku, by osiąść na jego czole, i szybko znowu w mrok wsiąkła; a gdy znikła, był już taki spokojny, wzrok jego tak był trzeźwy, a twarz opanowana, że trudno było uwierzyć, iż serce tego człowieka przeszło w tej ostatniej sekundzie próbę upokorzenia i niebezpieczeństwa. Uśmiechnął się smutno: — No, mój młodzieńcze — rzekł z jakąś dobroduszną rezygnacją — co też pan tam ma? Nóż czy pistolet?

— Pistolet — odpowiedział Carter. — Czy pan się dziwi, panie kapitanie? — Mówił z zapalczywością, ponieważ uczucie żalu wkradło mu się zwolna do duszy niepostrzeżenie i nieodparcie, jak wzbierający przypływ. — Kto zaczął te wszystkie kawały? — Wysunął z kieszeni pustą rękę i mówił dalej podniesionym głosem: — Pan zamierza coś, czego nie mogę wyrozumieć. Pan… pan nie jest otwarty. Pochodnie trzymane wysoko paliły się bez drgnienia i w owej chwili głębokiego spokoju cienie na pokładzie brygu znieruchomiały jak ludzie. — Tak pan myśli? — rzekł Lingard w zadumie. Carter skinął głową. Był podrażniony tym obrotem rzeczy i wzrastającym popędem, by ulec temu człowiekowi. — A jednak pani Travers mi ufa — ciągnął Lingard łagodnie, z triumfem, jakby wysuwał nieodparty argument. — Tak mi mówiła — mówił Carter. — Ostrzegłem ją. Ona jest jak dziecko. Wszyscy są tam naiwni jak dzieci. A pan wie o tym. I ja też wiem o tym. Słyszałem coś niecoś o ludziach w rodzaju pana. Pan wyrzuciłby nas wszystkich za burtę, gdyby to panu dogadzało. Ot, co myślę. — Czy to już wszystko? Carter skinął z lekka głową i odwrócił oczy. Zapadło milczenie. Wzrok Lingarda wędrował po brygu. Oświetlona część statku występowała jasno i chybotliwie aż do najdrobniejszych szczegółów, zamknięta w ścianach nocy i nakryta jej baldachimem. Lingard uczuł lekki wiew na twarzy. Powietrze się poruszyło, lecz płytkie morze, milczące i zagubione w mroku, nie dawało znaku życia. Ta cisza ciążyła Lingardowi. Świat jego wysiłków i nadziei wydawał się martwy, wydawał się przepadły. Pragnienie Lingarda było bezdomne w ciemności, która pochłonęła ten jego szmat morza, to wybrzeże i — pewność powodzenia. I właśnie tutaj, gdzie awanturnicza jego dusza czuła się w

swoim żywiole, znalazł się jakiś zatracony młodzik gotów zastrzelić go wskutek podejrzenia o dziwaczną zdradę. Zjawił się — i już by chciał strzelać! To także jest wcale niezłe! Lingard zanadto był zmęczony, aby się roześmiać — a może też i za smutny. Irytowało go również niebezpieczeństwo strzału, które uważał za realne, gdyż młodość jest porywcza. I ta noc, i to miejsce roiły się od przeciwieństw. Nie podobna było rozstrzygnąć, kto w tej mrocznej walce ma być wrogiem, a kto sprzymierzeńcem. Zetknięcia z ludźmi wynikłe z tych komplikacji w czasie podróży jachtem były tak bliskie, że Lingard miał wrażenie, jakby wszystko działo się w jego piersi. „Zastrzelić mię! Gotów zrobić ten kawał — niech go diabli. A jednak zaufałbym mu prędzej niż każdemu innemu człowiekowi na tym jachcie.” Takie były jego myśli, gdy patrzył na Cartera, który gryzł wargi podrażniony długim milczeniem. Kiedy zaczęli znów mówić, wyrażali się obaj powściągliwie, odczuwając głęboką ulgę, jakby wyszli na chłodne powietrze ze zbyt ogrzanego pokoju, a gdy Carter odprawiony przez Lingarda ruszył do swej lodzi, zgodził się był właściwie na linię postępowania, którą Lingard nakreślił dla załogi jachtu. Zgodził się, jak gdyby to się samo przez się rozumiało. Rył to jeden z absurdów tej sytuacji, którym należało się poddać, choć były absolutnie niezrozumiałe. — Czy mówię teraz otwarcie? — pytał Lingard. — Dość otwarcie, jak mi się zdaje — przyznał Carter z pewną rezerwą — w każdym razie będę z panem współdziałał. — Pani Travers mi ufa — zauważył Lingard powtórnie. — Tam do licha — zawołał Carter dając nagle wyraz jakiemuś ukrytemu przekonaniu — ostrzegałem ją przed panem. No, panie kapitanie, z pana to majster dopiero! Jakże pan zdołał to zrobić? — Zaufałem jej — rzekł Lingard. — Co pan mówi! — wykrzyknął zdumiony Carter. — Kiedy? Jak? Gdzie…

— Pan już i tak wie za dużo — odparł spokojnie Lingard. — Niech pan nie traci czasu. Będę pana pilnował. Carter cicho zagwizdał. — Jest parę takich osób, których nie mogę przeniknąć — krzyknął w tył do Lingarda przełażąc spiesznie przez burtę. Shaw skorzystał teraz ze sposobności, aby się zbliżyć. Zaczął wahające: „Panie kapitanie, chciałbym parę słów panu powiedzieć” — i ciągnął dalej, oświadczając, że jest porządnym człowiekiem. Wypowiadał się podniesionym, niepewnym głosem. Jest żonaty, ma dzieci i nie znosi wszelkiej nielegalności. Światło igrało na jego otyłej postaci; rzucił na pokład swój kapelusz w kształcie grzyba i nie bał się mówić prawdy. Szare wąsy sterczały mu zaczepnie, a wzrok był niespokojny; przyciskał konwułsyjnie ręce do brzucha, otwierał szeroko grube, krótkie ramiona i wyrażał życzenie, aby dobrze to zrozumiano, że bywał głównym oficerem na angielskich statkach, oficerem o charakterze nieskazitelnym i jak sądził, „na wysokości zadania” — Trudno znaleźć spokojniejszego niż on człowieka; byłby jednak skłonny do pewnych ustępstw, gdyby , przyszło do niesnasek z jakimi Murzynami, których powinno się uczyć dobrych manier i rozsądku” — i w razie czego byłby gotów do… ale tu przecież chodzi o białych — panów, panie — nie mówiąc już o załodze. Nigdy dotychczas tak się nie zwracał do żadnego ze swych., zwierzchników, a mówiła przez niego przezorność, jego przekonania, zapatrywania, zasady, świadomość swej wyższości i nagromadzone latami pretensje do wszystkich po kolei szyprów, z których bywał niezadowolony w swym życiu. Jeszcze nigdy nie zdarzyła mu się taka okazja pokazania, że wyzyskać się nie da. Przyłapał wreszcie jednego szypra i mógł na nim używać do woli. Zresztą była w tym wszystkim i odwaga, ponieważ wierzył, że wpadł niebacznie w szpony skończonego desperata, którego ramię sprawiedliwości nie może dosięgnąć. Do tego śmiałego kroku przyczyniło się także wyrachowanie — choć w bardzo nieznacznym stopniu. Zaświtało mu w głowie, że właściciele jachtu

dowiedzą się może, iż trzymał ich stronę. To by mogło być oczywiście korzystne dla człowieka, który pragnie się wybić. „Właściciel jachtu — porządnie nastraszony — wielki pan — cóż mu tam znaczą pieniądze.” Tu Shaw oświadczył z ogniem, że nie myśli maczać w tym wszystkim palców. „Tacy, którzy nigdy nie Wracają do kraju… którzy może nie mają i po co wracać — wtrącił prędko — mogą robić, co im się podoba.” Ale nie on. Ma żonę, rodzinę, mały domek — spłacony z trudem. Prowadził zawsze na morzu życie porządne, wyjeżdżał z kraju i wracał regularnym trybem; nie wałęsał się tu i ówdzie, kumając się z pierwszym lepszym Murzynem i zastawiając sidła na lepszych od siebie. Jeden z dwóch majtków trzymających pochodnie westchnął u boku Shawa i przestąpił z nogi na nogę. Ci dwaj majtkowie stali tak zupełnie nieruchomo, że poruszenie to było równie zdumiewające, jak gdyby posąg zmienił pozę. Popatrzywszy na winowajcę z zimną niechęcią Shaw zaczął mówić o sądach, procesach i wolności obywatelskiej, po czym wskazał na pewność wykrycia nadużyć i płynące stąd kłopoty, przybierając na tę chwilę ton mądry i obojętny. — Wynikiem tej historii będzie piętnaście lat więzienia dla wszystkich — rzekł — a ja mam chłopca, który nie zna jeszcze swego ojca. Ładnych rzeczy się dowie, jak dorośnie. Ci, co tu nic nie zawinili, będą się mieli z pyszna na równi z panem — jak dwa a dwa cztery. Mojej starej pęknie serce, o ile przedtem nie umrze z głodu. Dom zostanie wystawiony na sprzedaż. Wyobrażał sobie, że jakaś tajemnicza niegodziwość mu zagraża, i zaczął tracić głowę. W gruncie rzeczy chodziło mu o nieskazitelność swego życia, aby mógł dalej z sobą się cackać i być z siebie dumny. To dążenie było moralne, ale — zdjęty trwogą — zdradził się przy tym z wrodzoną sobie gburowatością, która wyskoczyła z trzaskiem jak diablik z pudełka. Wyda spisek, wsypie Lingarda, rozgłosi całą historię, weźmie stronę uczciwych ludzi, przysięgnie na Ewangelię, powie, co o tym myśli, niech się cały świat dowie… A gdy zatrzymał się, by odetchnąć, wszystko naokoło niego było nieme i spokojne. W impecie cnotliwego uniesienia sypał słowami, które się rozwiewały jak plewy porwane wichurą i pędziły na oślep w mrok płytkim morzem. Wśród wielkich ciemności noc wysłuchała niewzruszenie słów Shawa. „Umywam ręce od wszystkiego.”

— A bryg? — zapytał nagle Lingard. To osadziło pomocnika. Przez sekundę przyznawał instynktownie — jako marynarz — że statek ma swoje prawa. .— Bryg… bryg. Przeciw brygowi nic nie mam — mruknął. Nie może nic na statek powiedzieć — broń Boże. Wprawdzie bryg nie dorównuje tym wielkim okrętom, do których Shaw się przyzwyczaił, ale w swoim rodzaju to najlepszy ze statków, jaki kiedykolwiek… I opamiętawszy się nagle, oświadczył, że go zwabiono na bryg pod fałszywymi pozorami. To taka sama niegodziwość, jak gdyby go porwano pijanego na okręt. Tak! Przysięga na wszystko, co ma najświętszego. Został zwabiony na statek — prawie że korsarski! To jest właściwa nazwa dla statku — jak on nazywa się Shaw. Mówił to wytrzeszczając oczy niby sowa. Lingard stał nieruchomy i niemy pod tymi ciosami, nie dając znaku życia. Głupi harmider tego człowieka boleśnie mu doskwierał. Nie było końca tym idiotom ciągnącym do niego z zatraconych krańców ziemi. Takiemu człowiekowi nie można nic powiedzieć. Żadnemu z nich nie można nic powiedzieć. Przybyli ślepi i ślepymi też odjadą. Stwierdził niechętnie, ale bez żadnej wątpliwości, że — jakby pchnięty przez jakąś wewnętrzną siłę — będzie musiał ocalić dwóch spomiędzy nich. Przewidywał, że w tym celu trzeba prawdopodobnie bryg na jakiś czas opuścić. Trzeba zostawić go z tym człowiekiem. Z pierwszym oficerem. Sam go zgodził — aby ubezpieczenie statku było prawomocne — aby móc czasem porozmawiać — aby mieć kogoś przy sobie. Kto byłby przypuścił, że taki skończony bałwan może się na morzu uchować? Kto by to pomyślał? I jemu ma bryg powierzyć. Swój bryg! Od samego zachodu bryza, odpierana przez upał dzienny, usiłowała w ciemności zawładnąć znów mieliznami. Słychać było w nocy jej podchody, jej cierpliwe szepty, jej zawiedzione westchnienia; lecz teraz zdumiewająco silny powiew wpadł swobodnie, jakby gdzieś daleko na północy ostatnia zapora ciszy została zwycięsko zniesiona. Płomienie pochodni, zepchnięte w dół, mieniły się niebieskawo, poziome i hałaśliwe u końca wyniosłych żerdzi jak wiejące proporce; i patrzcie, oto cienie na pokładzie oszalały i jęły się wzajem potrącać, jakby pragnęły uciec z okrętu skazanego na zagładę; ciemność podtrzymywana na kształt sklepienia przez jaskrawy blask rzuciła

się ślepo na bryg nieodpartą lawiną; ludzie stali chwiejąc się, jakby mieli paść pod brzemieniem czarnej i niemej klęski. Zatarte kontury brygu, maszty, takielunek, wszystko zdawało się wstrząsać ze zgrozy przed nieuchronną zatratą — gdy nagle ciemność skoczyła znów w górę, cienie wróciły na miejsca, ludzie ukazali się wyraźnie, smagli, o twarzach spokojnych, o błyszczących źrenicach. Zagłada minęła wraz z tchnieniem wiatru, przepadła. Dysonans trzech głosów, które wydały jednocześnie zawodzący okrzyk, rozebrzmiał w znieruchomiałym powietrzu.

przeciągły,

— Ohej, bryg! Rzućcie nam linę! Łódź obciążona pierwszym ładunkiem z jachtu ukazała się i wpłynęła spokojnie na staw purpurowego blasku rozedrganego wokoło brygu na czarnej wodzie. Dwaj majtkowie w dziobie łodzi wiosłowali ściśnięci niewygodnie; w środku, na stosie podróżnych torb marynarskich z żaglowego płótna, siedział niepewnie jeszcze jeden, wsparty na obu rękach, z wyciągniętymi sztywno nogami, kanciasty i nieporadny. W świetle bijącym z rufy występowało to wszystko ponuro i dokładnie, a łódź, płynąca zwolna ku brygowi, miała wygląd podejrzany i żałosny. Lichy ładunek, który ją zapełniał, wyglądał jak ukradziony przez tych ludzi podobnych do rozbitków. Carter, stojąc w rufie, sterował nogą. Uśmiechał się z młodzieńczym sarkazmem. — Otóż i oni! — krzyknął do Lingarda. — Postawił pan na swoim, panie kapitanie. Uważałem, że powinienem odwieźć osobiście ten pierwszy cenny ładunek. — Obejdźcie naokoło rufy. Bryg jest w obrocie — przerwał mu Lingard. — Dobrze, dobrze! Postaramy się nie rozbić brygu. Bylibyśmy doprawdy zgubieni, gdyby… Odbij, John! Odbijże, stary chwacie, jeśli dbasz choć trochę o swoją słoną skórę. Lubię tego starego draba — rzekł stojąc już obok Lingarda i spoglądając w dół na łódkę, którą wyładowywali szybko biali i Malaje pracując w milczeniu ramię w ramię. — Lubię go. On nie należy do tej jachtowej bandy. Zabrali go gdzieś po drodze. Niech no pan spojrzy na tego starego wilka — wygląda jak wyciosany z okrętowego budulca — rozmowny jak ryba, ponury jak wypatroszony wrak. To coś w moim guście.

Wszyscy inni albo są żonaci, albo mają się żenić, albo powinni byli się ożenić, albo martwią się, że nie są żonaci. Każdziutki z nich holuje za sobą kieckę — do licha! Od czasu jak jeżdżę po świecie, nigdym jeszcze nie słyszał takiego szwargotu o żonach i pędrakach. No, dalej na górę, wy tam z waszymi tłumokami! Ale, ale, nie było mi wcale trudno wydostać ich z jachtu. Nie widzieli jeszcze nigdy, aby kto skradł dwóch facetów — rozumie pan. Zmieniło to zupełnie ich skromne wyobrażenie o tym, co znaczy wjechanie statku na mieliznę — w tych tu okolicach. Nie mogę powiedzieć, aby i moje pojęcia pod tym względem trochę się nie pomieszały — choć już widziałem niejedno. Jego podniecenie zdradzało się w tej chłopięcej skłonności do zwierzeń. — Niech pan patrzy — rzekł wskazując rosnący stos worków i pościeli na tylnym pokładzie brygu. — Niech pan patrzy. Czy nie mają zamiaru spać miękko— i pewnie śnić o domu? O domu. Niech pan pomyśli. Te bęcwały nie mogą się od niego odczepić. Nie tak jak pan i ja… Lingard poruszył się. — Ja to uciekłem z domu, kiedy byłem ot, tyli. Mój stary jest pilotem w Trinity. To praca, dla której warto w kraju posiedzieć. Matka pisuje do mnie czasami, ale nie mogą tak bardzo znów za mną tęsknić. Jest nas wszystkich czternaścioro — osiem sztuk jeszcze w domu. Nie ma strachu, żeby się kraj kiedy wyludnił — a na kogo padnie, ten niech umiera. Tylko żeby to była porządna rozgrywka, panie kapitanie. Niech pan nam coś pięknego pokaże. Lingard zapewnił go krótko, że będzie zadowolony. Dlatego właśnie chciał mieć załogę z jachtu na brygu. Potom spytał Cartera poważnie i spokojnie, czy ma wciąż jeszcze w kieszeni ten pistolet. — Mniejsza z tym — rzekł spiesznie młody człowiek. — Niech pan pamięta, kto zaczął. To nie dlatego, żebym się tak bał dostać kulą, tylko widzi pan, bałem się, że pan mnie zwymyśla. Ale wczorajsza noc już dawno minęła i — niech mnie powieszą, jeśli wiem, czego chciałem właściwie, kiedym zdjął ten stary grat ze ściany. Nic więcej nie mogę powiedzieć, póki się wszystko nie rozstrzygnie tak lub owak. Czy to panu wystarcza?

Czerwieniejąc jak burak, odłożył sąd nad Lingardem i powściągnął się od wyroku z młodzieńczą wspaniałomyślnością. Dogadzało to snadź Lingardowi, że wyrok na niego został zawieszony w ten sposób. Pochylił zwolna głowę. Tak, to mu wystarcza. Wydało mu się, że — uzależniając życie od nieświadomości tego młodzika — przywraca równowagę swej duszy i krzepi ją przeciw wielu tajnym zamysłom. Było to niesmaczne i gorzkie, a taką właśnie powinna być pokuta. On także trzymał w ręku życie; jedno życie i śmierć wielu ludzi — ale śmierć ich ważyła tyle co piórko na szalach jego sumienia. Lingard nie mógł odczuwać tego inaczej, gdyż jego siła nie dałaby się za żadną cenę zmarnować. Nie będzie zmarnowana — i na tym koniec. Pozostawało mu tylko dodać jeszcze jeden hazard do całego morza hazardów. I tak to Lingard stał się zdolny do zrozumienia, że kropla wody w oceanie stanowi wielką różnicę. Jego pragnienia — nie poskromione, lecz wygnane — opuściły go i nie słyszał już ustawicznie ich głosu. Zdawał sobie z tego sprawę, widział siebie, swą przeszłość, przyszłość — i widział, jak wszystko przesuwa się przed nim niewyraźnie na wzór owych kształtów, które wytężone oko wędrowca dostrzega w ciemniejszych smugach na obliczu nocy.

X Gdy Lingard schodził po drabinie do swej łódki — W ślad za Carterem, który udał się z powrotem na jacht — poprzedzał go Wasub z masztem i żaglem na ramieniu. Stary Malaj wskoczył zręcznie do joli i zakrzątnął się, aby ją przygotować dla swego dowódcy. W tej to łódeczce Lingard zwykł był przebywać samotnie płytkie morze. Miała krótki maszt, lugrowy żagiel*, mieściło się w niej z łatwością dwóch ludzi, a mogła pływać na kilku calach wody. Lingard nie był w niej zależny od załogi, a w razie gdyby wiatr zawiódł, mógł się posuwać za pomocą wioseł, skracając sobie drogę przepływaniem nad rewami. Było tam tak wiele wysepek i piaszczystych ławic, że w razie nagłej niepogody udawało się zawsze znaleźć miejsce osłonięte od wiatru; gdy zaś Lingard chciał wylądować, wciągał łódkę na brzeg, idąc naprzód z liną w ręku jak olbrzymie dziecko wlokące za sobą łódeczkę — zabawkę. Gdy statek był zakotwiczony na płytkim morzu, Lingard odwiedzał lagunę w tym właśnie czółenku. Raz, gdy zaskoczyła go właśnie silniejsza bryza, dostał się w bród na pochyłe wybrzeże niosąc łódeczkę na głowie i przez dwa dni spoczywali razem na piasku; wokoło nich szalała płytka, sina woda, a poprzez trzymilowy płat piany widać było niekiedy, jak bryg rozpływa się we mgle i znów się ukazuje wyraźnie, kiwając wyniosłymi masztami, które, zda się, dotykały rozpłakanego nieba o rozpaczliwej szarości. Za każdym razem gdy Lingard wpływał na lagunę, wiosłując nagimi ramionami, Jörgenson — śledzący ujście zatoczki od chwili, kiedy stłumiony wystrzał od strony morza zawiadomił go o przybyciu brygu na Wybrzeże Zbiegów — mruczał pod nosem: „To płynie Tom w swojej łupince.” I rzeczywiście łódka była podobna z kształtu do łupiny od orzecha, a także i z barwy swych ciemnych, pokostowanych desek. Barki i ramiona mężczyzny wystawały wysoko nad burtę; łódeczka obciążona barczystą postacią wspinała się odważnie na strome krawędzie fal, zsuwała się przycupnięta w zagłębienia morza i niekiedy przeskakiwała statecznie przez krótką falę. Jej zachowanie miało w sobie coś mężnego i godnego zaufania; zdawało się, że to górski kucyk o niezawodnych nogach niesie po trudnym terenie jeźdźca

znacznie od siebie większego. Wasub wytarł ławki, umieścił z boku maszt i żagiel, założył dulki. Lingard spoglądał w dół na chude barki starego sługi oświetlone z góry chwiejnym, lecz jasnym światłem, Wasub trudził się dla wygody swego dowódcy i prostoduszne jego przejęcie się tym zadaniem zesłało nagle na Lingarda pociechę płynącą z przyjaznego czynu. Stary Malaj podniósł wreszcie głowę i wymruczał coś z szacunkiem; na jego pomarszczonej twarzy o ciemnych wargach — u których tkwiło z obu stron po pół tuzina włosów sztywnych jak drut — malowało się coś na kształt satysfakcji pomieszanej ze znużeniem, a nieco ukośne, zmęczone oczy słały ukradkiem w górę spojrzenie pełne dyskrecji wyrażające aluzję do czegoś nieokreślonego. Lingard uznał to niejasne żądanie za słuszne i mruknął wchodząc do łodzi: — Czasy są niebezpieczne. Siadł i ujął wiosła. Wasub trzymał się burty nie tracąc jeszcze nadziei, że nastąpią dalsze zwierzenia. Służył na brygu przez pięć lat. Lingard pałętał to bardzo dobrze. Postać starego Malaja była ściśle związana z życiem brygu i jego dowódcy; zjawiała się w milczeniu, gotowa na wszelkie nagłe Przypadki i okoliczności, oczekując rozkazów w bezwzględnym posłuchu; był to symbol ślepej wiary w moc Lingarda, symbol bezgranicznego poddania się jego woli. Czy poddanie to było rzeczywiście bez granic? — Potrzeba nam będzie męstwa i wierności — dodał Lingard badawczym tonem. — Są tacy, którzy mnie znają — odciął stary z gotowością, jakby te słowa czekały już od dawna. — Patrz, tuanie. Napełniłem świeżą wodą beczułkę w przodzie łodzi. — Ja cię znam również — rzekł Lingard, — I wiatr — i morze — wykrzyknął serang urywanym głosem. — One są także wierne silnym mężom. Na Allacha! Ja, który jestem pielgrzymem i słuchałem słów mądrości w wielu miejscach, powiadam ci, tuanie: silny jest ten, który wie, co się kryje w rzeczach pozbawionych życia, zarówno jak i w ludziach. Czy tuan jedzie na długo?

— Powrócę niebawem — razem z resztą białych z tamtego jachtu. To jest początek wielu podstępów, Wasubie! Daman, syn psa, uprowadził dwóch ludzi z mego plemienia. Twarz moja poczerniała, — Tse, tse! Jaka dzikość! Nie należy obrażać przyjaciela ani brata przyjaciela, aby zemsta nie nadeszła jak przypływ. Ale czyż wódz Illanunów może nie być tyranem? Moje stare oczy wiele widziały, ale nie widziały nigdy, aby tygrys zmienił swe pasy. Ya–wa! Tygrys tego zrobić nie może. To jest nasza mądrość — nieuczonych Malajów. Mądrość białych tuanów jest wielka. Oni myślą: siła wielu słów może sprawić, że tygrys… — Urwał, po czym dodał rzeczowo, urywanym głosem: — Ster spoczywa bezpiecznie pod ostatnią ławką na wypadek, gdyby tuan chciał płynąć pod żaglem. Ta bryza nie ucichnie przed wschodem słońca. — I znów głos jego się zmienił, jakby dwie różne dusze przelatywały przez jego ciało. — Nie, nie, tuanie; zabij tygrysa, a wtedy będzie można policzyć pasy bez trwogi — jeden za drugim — o, tak. Wyciągnął szczupły, brunatny palec i nagle wykrztusił suchy dźwięk pozbawiony wesołości, jakby coś zagrzechotało mu w gardle. — Nędzników tych jest wielu — rzekł Lingard. — Nie, tuanie. Oni tylko idą za swymi wielkimi mężami, tak jak my na brygu idziemy za tobą. Tak być powinno. Lingard zastanawiał się przez chwilę. — Więc moi ludzie pójdą za mną — rzekł. — To biedni kalaszowie* bez rozumu — objaśnił Wasub z politowaniem pełnym wyższości. — Niektórzy z nich nie mają więcej rozeznania niż ludzie z dżungli dopiero ca zaciągnięci. Jest tam Sali, niemądry syn mojej siostry, któremu — z wielkiej swojej łaski, tuanie — powierzyłeś pieczę nad sterem tego okrętu. Głupota jego jest niezmierna, ale jego oczy są dobre — prawie równie dobre jak moje, które na skutek modlitwy i wielkiej wprawy umieją patrzeć w noc — daleko. Lingard roześmiał się cicho i spojrzał z powagą na seranga. Ponad ich

głowami któryś z majtków potrząsnął pochodnią na zewnątrz burty; rzadki deszcz iskier spłynął i zagasł nie dosięgnąwszy wody. — A więc umiesz patrzeć w noc, o serangu! Więc dobrze, spojrzyj — i mów. Mów! Walka czy pokój? Broń — czy słowa? Które z tych szaleństw owładnie ludźmi? No dalej — co dostrzegasz? — Ciemność, ciemność — wyszeptał wreszcie Wasub zalęknionym głosem. — Bywają noce… — Potrząsnął głową i mruknął: — Patrzaj. Przypływ się odwrócił. Tak, tuanie. Przypływ się odwrócił. Lingard spojrzał w dół, gdzie widać było, jak woda sunie wzdłuż boków okrętu; pokryta smugami piany, płynęła gładko przez oświetlony krąg, który rzucały wokół statku pochodnie palące się na rufie. Świetliste bańki, ciemne smugi, połyskujące zmarszczki ukazywały się nieustannie na wodzie, sunęły i mijały rufę bez plusku, bez bulgotu, bez skargi. Prąd niepowstrzymany a łagodny przykuwał wzrok subtelnym czarem, narzucając podstępnie duszy jątrzące poczucie żalu za czymś, co mija bezpowrotnie. Odpływ morza przez samotny blask płomieni przypominał wieczysty odpływ czasu; a gdy Lingard spojrzał wreszcie w górę, świadomość tego bezszelestnego ruchu wód oszołomiła go na chwilę. Plama światła zagubiona w mrocznym przestworze, bryg, czółno, ukryte wybrzeże, mielizny, nawet ściany i dach w ciemności — wszystko widzialne i niewidzialne zdawało się sunąć gładko naprzód poprzez olbrzymi mrok przestrzeni. Z wielkim wewnętrznym wysiłkiem Lingard osadził wszystko na miejscu; tylko piana i bańki na wodzie płynęły bez ustanku, nie powstrzymane silą jego woli. — Przypływ się odwrócił, serangu? Tak myślisz? Może, może… — zakończył mrucząc coś do siebie. — Odwrócił się naprawdę. Czy tuan nie widzi, jak woda płynie przed jego oczami? — rzekł Wasub z powagą i niepokojem. — Patrz, tuanie. Przyszło mi na myśl, że prau płynące od strony wysp z południa i wprowadzone chytrze w środek prądu zbliżyłoby się do boku tego naszego brygu, dryfując równie cicho jak bezcielesny cień. — I Illanunowie znaleźliby się w mig na naszym pokładzie, nieprawdaż? — rzekł Lingard.

— Daman jest przebiegły, a Illanunowie są bardzo krwiożerczy. Noc wcale im nie przeszkadza. Mężni są z pewnością. Czy nie urodzili się wśród walk i czy nie słuchają podszeptów swoich złych serc, nim jeszcze nauczą się mówić? A wodzowie ich może już teraz prowadzą ich na nas, podczas kiedy ty, tuanie, od nas odchodzisz… — Nie chcesz, abym odjechał? — zapytał Lingard. Przez chwilę Wasub wsłuchiwał się uważnie w głębokie milczenie. — Czyż możemy walczyć bez wodza? — zaczął znowu. — Wiara w zwycięstwo jest tym, co daje odwagę. I co by zrobili biedni kalaszowie, synowie chłopów i rybaków, niedawno zaciągnięci — bez rozeznania? Wierzą w twoją siłę — i w twoją potęgę — bo gdyby nie to… A czy cię pomszczą ci biali, którzy zjawili się tak nagle? Siedzą tu jak ryby w matni. Ya–wa! Kto przyniesie o tobie wieści i kto przybędzie, aby wykryć prawdę — a może i zabrać twe ciało? Wyruszasz sam, tuanie! — Nie można dopuszczać do walki. To by było nieszczęście — nalegał Lingard. — Jest krew, której przelać nie wolno. — Posłuchaj mnie, tuanie! — zawołał Wasub z ogniem. — Woda biegnie teraz ku morzu. — Podkreślał słowa lekkimi targnięciami ciała w stronę czółenka. — Woda odpływa i będzie wracała w oznaczonym czasie. A gdyby między przypływem jej i odpływem wylano do morza krew wszystkich ludzi na świecie, woda nie podniosłaby się o szerokość paznokcia na moim palcu. — Ale świat nie byłby już tym samym. Tego nie rozumiesz, serangu. Pchnij mocno łódkę. — Natychmiast — rzekł stary Malaj i twarz jego zobojętniała. — Tuan wie najlepiej, kiedy odjechać, a śmierć cofa się czasem przed stanowczym krokiem jak spłoszony wąż. Tuan powinien wziąć z sobą towarzysza; nie głupiego młodzika, ale człowieka, który dużo przeżył — który ma serce spokojne, który by szedł za nim czujnie — i cicho. Tak. Szedłby cicho, miałby oczy bystre — jak moje — i miałby może broń — ja ciosy zadawać umiem.

Lingard patrzył na pomarszczoną twarz przysuniętą bardzo blisko do jego twarzy i na wpatrzone w niego stare oczy. Jaśniały dziwnie. Żarliwe pragnienie wyrażało się w skurczonej postaci podanej ku niemu. Z drugiej strony, na odległość ramienia, noc stała jak mur — zniechęcająca — mętna — nieprzenikniona. Żadna pomoc nic by tu nie znaczyła. Ciemność, z którą musiał walczyć, zbyt była nieuchwytna, by dało się roztrącić ją ciosem — zbyt gęsta, by wzrok mógł ją przeniknąć; ale — jakby czar jakiś się mieścił w słowach niosących daremną ofiarę wierności, ciemność ta stała się mniej obezwładniająca dla oczu Lingarda, mniej druzgocąca dla jego myśli. Ogarnęła go przez chwilę duma, która ukoiła mu serce na przeciąg dwóch uderzeń. Jego nierozsądne i zapoznane serce, wzdrygające się przed groźbą przegranej, rozprężyło się swobodnie w uczuciu szlachetnej wdzięczności. Wśród groźnego półmroku przeżytych przez niego wzruszeń propozycja tego człowieka stała się jasnym punktem — przebłyskiem pochodni trzymanej wysoko wśród nocy. To było bezcenne oczywiście, ale daremne; za drobne, za dalekie, za samotne. Nie rozpraszało tajemniczego cienia, który zstąpił na los Lingarda, tak że jego oczy nie mogły dostrzec dzieła jego rąk. Posępność klęski przeniknęła świat. — A cóż byś mógł uczynić, o Wasubie? — rzekł Lingard. — Mógłbym zawsze zawołać: strzeż się, tuanie! — A przecież znam jeszcze zaklęcia. Co? Odżegnują niebezpieczeństwo, prawda? Ale mógłbyś mimo to zginąć. Zdrada to także silny czar — jak sam powiedziałeś. — Tak, zaiste! Twój sługa mógłby odebrać rozkaz. Lecz ja — Wasub — syn wolnego człowieka, zausznik radżów, zbieg, niewolnik, pielgrzym, nurek łowiący perły, serang na statkach białych ludzi — miałem za wielu panów. Za wielu. Ty jesteś ostatnim. — Po chwili milczenia rzekł prawie obojętnym głosem: — Jeśli masz wyruszyć, tuanie, pozwól, abyśmy wyruszyli razem. Przez jakiś czas Lingard nie odzywał się wcale. — Nie — rzekł w końcu. — Nie trzeba, serangu. Jedno życie wystarczy na okup za ludzkie szaleństwo — a ty masz dom.

— Dwa domy, tuanie; ale upłynęło już wiele czasu, odkąd siedziałem na drabinie wiodącej do mego domu i rozmawiałem swobodnie z sąsiadami. Tak. Dwa domy; jeden na… — Lingard uśmiechnął się z lekka. — Tuanie, pozwól mi z sobą wyruszyć. — Nie. Powiedziałeś to, serangu: jestem sam. To jest prawda; i sam wyruszę dziś w nocy. Ale przedtem muszę sprowadzić tu wszystkich białych ludzi. Pchnij czółno! — Jesteś gotów, tuanie? Uważaj! Ciało Wasuba zgięło się nad morzem z wyciągniętymi ramionami. Lingard ujął wiosła, a gdy czółenko odskoczyło od brygu, widok oświetlonej rufy odsłonił się w całej pełni: nadąsany i zgnębiony Shaw, oparty ciężko o tylną poręcz, ludzie trzymający pochodnie, wyprostowani i sztywni, głowy wzdłuż poręczy, oczy wpatrzone znad burty w Lingarda. Dziób brygu spowijała mroczna mgła, miejscami prześwietlona, posępna mieszanina ciemności i światła; strzeliste maszty, które można było wyśledzić po strzępiastych błyskach, znikały w górze, jakby ich słupy dość były wysokie, by przebić ciężką masę oparów wiszących nieruchomo nad głowami. Statek był piękny i bezcenny. Rozkochane oczy Lingarda patrzyły nań, gdy tak tkwił nieruchomo w chwiejnej aureoli między niewidocznym niebem i niewidocznym morzem niby cudowny okręt zawieszony w powietrzu. Lingard odwrócił głowę, jakby nie mógł znieść tego widoku w chwili rozstania, i gdy czółenko minęło granicę światła rzuconego na wodę, ujrzał bardzo nisko w czarnej pustce zachodu latarnię na rufie jachtu, błyszczącą nikle jak gwiazda mająca zajść niebawem, niedosiężna, nieskończenie odległa — należąca do innego świata.

Część IV Dar płytkiego morza

I Lingard zabrał panią Travers z jachtu i wiózł ją sam małym czółenkiem. Wśród rozgardiaszu panującego podczas wsiadania do łódek stał u jej boku, wielki i milczący, póki ostatni marynarz nie opuścił szkunera. Dopiero gdy mrukliwy, niespokojny gwar majtków odjeżdżających łodziami zagubił się zupełnie w oddali, rozległ się głos Lingarda, poważny na tle ciszy: — Niech pani pozwoli za mną. Poszła; kroki ich rozlegały się głośno i głucho na pustym pokładzie. U końca stopni odwrócił się i rzekł bardzo cicho: — Niech pani uważa. Wszedł do czółna i przytrzymał je. Zdawało mu się, że pani Travers jest przerażona ciemnością. Poczuła, że chwycił ją mocno za ramię. — Trzymam panią — rzekł. Weszła do łodzi bez wahania, powierzając się na oślep jego sile, i nieco zdyszana osunęła się na tylną ławkę. Usłyszała lekki plusk, po czym niewyraźny zarys opuszczonego statku rozpłynął się nagle wśród nocy. Lingard wiosłował siedząc na wprost postaci zakapturzonej i owiniętej płaszczem, a nad jej głową miał Przed oczyma połysk rufowej latarni, dopalającej się zwolna na porzuconym jachcie. Gdy zgasła bez żadnego ostrzegawczego błyśnięcia, przestał widzieć zupełnie kontury statku osiadłego na mieliźnie. Znikły bez śladu jak sen; a wypadki ostatnich dwudziestu czterech godzin były również jakby częścią rozwianego snu, tak samo jak i zakapturzona, owinięta płaszczem postać. Nie mówiła, nie poruszała się: zaraz zniknie. Lingard usiłował sobie przypomnieć rysy pani Travers, choć siedziała w łódce o dwie stopy od niego. Wydało mu się, że zabrał ze szkunera nie kobietę, lecz wspomnienie — dręczącą pamięć o ludzkiej istocie, której nigdy już nie zobaczy. Za każdym ruchem krótkich wioseł pani Travers czuła, że łódź skacze naprzód z nią razem. Lingard musiał spoglądać często przez ramię, aby utrzymać kierunek.

— Na brygu będzie pani bezpieczna — rzekł. Milczała. To sen! To sen! Odchylił się krzepko w tył; woda zabulgotała głośno o tępy bak. Czerwonawy blask, rzucony z dala przez pochodnie, odbijał się w głębi kaptura. Sen miał bladą twarz; wspomnienie miało żyjące oczy. — Musiałem sam po panią przyjechać — rzekł. — Spodziewałam się tego. — Były to pierwsze słowa, jakie od niej usłyszał, odkąd się spotkali po raz trzeci. — A poprzysiągłem — także wobec pani — że noga moja nie postanie na pokładzie waszego statku. — To ładnie z pana strony, że… — zaczęła. — Jakoś zapomniałem — rzekł z prostotą. — Spodziewałam się tego po panu — powtórzyła. Trzy razy poruszył szybko wiosłami, nim spytał bardzo łagodnie: — Czego pani się jeszcze spodziewa? — Wszystkiego — rzekła. Okrążał wówczas rufę brygu i musiał spojrzeć w bok. Potem zwrócił się do niej: — Więc pani ufa, że. . — wykrzyknął. — Chciałabym panu ufać — przerwała — ponieważ… przestraszony głos zawołał nad nimi po malajsku: „Kapitan przyjechał!” Pani Travers zamilkła, słysząc ten dziwny dźwięk. Lingard złożył wiosła; zobaczyła, że suną pod wysokim bokiem brygu. Ciemna twarz, patrząca z wytężeniem, zjawiła się bardzo blisko jej oczu, czarne palce chwyciły za burtę łódki. Powstała chwiejąc się. — Niech pani uważa — rzekł znowu Lingard, ale tym razem, w świetle, nie ofiarował jej pomocy. Weszła po trapie sama, a za nią Lingard.

Szaniec* był zapełniony ludźmi dwóch ras. Lingard i pani Travers przeszli szybko między grupkami ludzi, którzy usuwali im się z drogi. Otworzył przed nią drzwi kabiny, ale pozostał na pokładzie, aby się wypytać o łódki wysłane na zwiady. Powróciły, gdy był na jachcie, i obaj dowodzący majtkowie przyszli na rufę zdać raport. Łódka wysłana na północ nic nie spostrzegła. Łódź, której kazał zbadać ławice i wysepki leżące na południe od brzegu, widziała istotnie praw Damana. Dowódca jej meldował, że kilka ognisk paliło się na brzegu, gdyż załogi obu prau obozowały na piaszczystej rewie. Gotowano posiłek. Ludzie z brygu byli dość blisko, aby słyszeć głosy. Na mostku prau stał człowiek pełniący wartę; dowiedzieli się o tym, ponieważ słyszeli, jak krzyczał coś do ludzi obozujących w dole u ognisk. Lingard chciał wiedzieć, jak tego dokazali, że ich nie spostrzeżono. „Noc była naszą kryjówką” — odrzekł Malaj głębokim, warkliwym głosem. Nie miał pojęcia, że jacyś biali są w obozie Damana. Skądżeby się tam wzięli? Radża Hassim i jego siostra zjawili się niespodzianie w swym czółnie obok jego łodzi. Radża Hassim rozkazał mu szeptem, aby wracał na bryg natychmiast i opowiedział tuanowi o wszystkim, co zauważył. Radża Hassim powiedział także, iż wkrótce powróci i przywiezie nowe wieści. Dowódca łodzi słuchał; radża Hassim jest dlań zwierzchnikiem, bo „posiada pełną znajomość wszystkich zamiarów tuana, o czym wiemy tu wszyscy”. — Dość! — krzyknął nagle Lingard. Malaj podniósł na niego ociężałe spojrzenie i bez słowa wycofał się na rufę. Lingard powiódł za nim gniewnym wzrokiem. Nowa siła zjawiła się na świecie, zawładnęła ludzką mową i nasyciła ją aluzjami pełnymi posępnej ironii. Lingard przeraził się i cofnął usłyszawszy, iż ktoś „posiada dokładną znajomość jego zamiarów”. Uświadomiło mu to, że teraz sam nie wie, co zamierza — że wydaje mu się niepodobieństwem, aby kiedykolwiek mógł tę wiedzę odzyskać. Nowa potęga rzuciła czar nie tylko na słowa, których musiał wysłuchiwać, ale i na fakty, które go napastowały, na ludzi, których widywał, na myśli, którymi musiał kierować, na uczucia, których musiał doznawać. Rzeczywistość pozostała tym samym co i przedtem — widzialną w promieniach słońca powierzchnią życia, otwartą dla zwycięskiego pochodu nieokiełznanej woli. Wczoraj dawała się wyraźnie rozpoznać, opanować i zlekceważyć; ale teraz nowa siła zjawiła się na świecie i zasnuła wszystko nieokreślonym mrokiem kryjącym cel ciemny i niezbadany.

II Lingard wzdrygnął się z lekka, przychodząc do siebie, i wydał rozkaz, aby zgaszono światła na brygu. Teraz, gdy przenosiny załogi już były skończone, wszystko przemawiało za ciemnością. Wydał ten rozkaz instynktownie, ponieważ to właśnie było wskazane w danych okolicznościach. Myślami przebywał w kajucie swego brygu, gdzie czekała kobieta. Położył rękę na oczach, jak gdyby chciał się skupić przed wielkim wysiłkiem myślowym. Słyszał wokoło siebie podniecone szepty białych, których rano jeszcze pragnął tak gorąco wziąć pod swoją opiekę. Miał ich teraz na brygu; ale wypadek, pech, przeklęta głupota wydarły mu powodzenie tego planu. Musi wejść do kajuty i porozmawiać z panią Travers. Ta myśl go przerażała. Nie należał zaiste do ludzi, którzy umieją się wypowiadać. Zwierzenie było dla niego olbrzymim przedsięwzięciem, kwestią rozpaczliwego wysiłku o wątpliwym rezultacie. „Muszę dojść z nią do ładu” — szepnął, jakby spodziewając się walki. Niepewny był i siebie, i jej; niepewny był wszystkiego i wszystkich; ale wiedział z pewnością, że pragnie na nią spojrzeć. W chwili gdy zwrócił się do drzwi kajuty, obie pochodnie zgasły jednocześnie i czarne sklepienie nocy, podtrzymywane nad brygiem przez jaskrawy blask, zapadło się za Lingardem i zagrzebało pokład w nagłym mroku. Brzęczenie obcych głosów wzmogło się natychmiast na nutę przestrachu. — Halo! — Psa, kota nie widać! — Co też teraz będzie? — nastawał jakiś głos. — Chciałbym wiedzieć, co będzie? Lingard zatrzymał się w chwili, gdy miał już otworzyć drzwi, i czekał bezsensownie na odpowiedź, jakby spodziewał się po niej jakiegoś natchnienia.

— Co ci jest? Ciesz się, i tyle! — odrzekł ktoś. — Wszystko to bardzo pięknie… na dziś wieczór — odezwał się pierwszy głos. — Czego się znów ciskasz? — napominał drugi rozważnie. — Dostaniemy się do domu jak się patrzy. — Wcale nie jestem tego pewien; tutejszy pomocnik gadał… — Niech sobie gada; tamten facet — no, ten od brygu — wyciągnie nas z tego. Żona zwierzchnika pomówi z nim — już ona potrafi. Od czego forsa! Oba głosy zbliżyły się i słychać je było wyraźnie tuż za Lingardem. — A nuż te psiekrwie dzikusy podpalą jacht? Kto im przeszkodzi? — A niechby i podpalili. To ci ten bryg niedobry, żeby na nim odjechać? No gadaj! Przecie są i armaty, i wszystko. Zajedziemy do domu, i szlus. A ty co powiesz, John? — Nic nie powiem i nic mnie to nie obchodzi — rzekł trzeci głos, spokojny i słaby. — Niby chcesz powiedzieć, że wszystko ci jedno, czy przespacerujesz się na dno, czy do domu? Każ się wypchać! — Na dno — powtórzył spokojnie blady głos. — A jakże! Znajdziemy się tam wszyscy, tak czy owak. O sposób nie chodzi. — Brr! Nawet błazen z jakiego cholernego cyrku zagryzłby się przy tobie. Co by powiedziała na to moja stara, gdybym się już nigdy nie pokazał? — Wzięłaby innego chłopa. Durniów pełno jest wszędzie. Spokojny i niewesoły chichot rozległ się wśród zgorszonego milczenia. Lingard stał bez ruchu z ręką na klamce. Nieco dalej ktoś wybuchnął mrukliwie:

— Nie cierpię obijać się w ciemności po obcym okręcie. Ciekawym, gdzie tu trzymają świeżą wodę! Nie można się dogadać z tymi głupimi Murzynami. Tyle tu sobie z nas robią co ze stada bydlaków. Będziemy musieli pewno koczować Bóg wie jak długo na tym tu, psiamać, szańcu. — Potem znów, tuż przy Lingardzie, rzekł pierwszy głos, dyskretnie przytłumiony: — To doprawdy ciekawe, że ten bryg tak się tu nagle wtrynił, no nie? I jeszcze ten jego szyper! Cóż to za człowiek? — Ech, z niego to taki szyper, co się szwenda tu i tam. Ten bryg to chyba do niego należy. Rozjeżdża sobie na nim i patrzy, co by tu grypsnąć — uczciwie czy nieuczciwie. Mój szwagier przesłużył dwa tuaty na tutejszych morzach i nagadał mi okropności o tym, co się tu dzieje w tych zatraconych okolicach. Ale pewnie kłamał. Ci z wojennych statków łżą jak najęci. Cóż mnie to może obchodzić, kim jest ten szyper. Daj mu święty spokój i nie zawracaj sobie głowy. Nie zobaczysz go już ani razu, jak sobie stąd pójdziemy. — A czy on potrafi coś zrobić dla naszego zwierzchnika? — zapytał znowu głos pierwszy. — Czy potrafi! Jedno jest pewne: że my nie potrafimy nic zrobić. Może w tej oto minucie zwierzchnik już gdzieś leży zakatrupiony — któż to wie? Gadają, że te tu dzikusy to okrutne zabijaki. Powiem ci, że mi go żal naprawdę. — Mnie też — potwierdził mrukliwie drugi. — Może biedak nie był przygotowany — zaczął znowu rozsądny głos. Lingard usłyszał głębokie westchnienie. — Jeżeli tylko da się coś zrobić, już to tam jego żona pokombinuje z tym szyprem. Z wolą Bożą może się jej i przysłuży… Lingard otworzył gwałtownie drzwi kajuty, wszedł i zatrzasnął je na ciemność. — Z wolą Bożą gotów jestem się pani przysłużyć — rzekł postawszy chwilę bez ruchu z oczami utkwionymi w pani Travers. Wisząca lampa oświetlała kajutę niezmiernie jaskrawym światłem. Pani Travers odrzuciła

już kaptur. Promienna jasność małej kabiny spowijała ją tak szczelnie, lgnęła do niej z taką siłą, jak gdyby stanowiła część jej istoty. Żaden cień nie przesłaniał jej twarzy oświetlonej jaskrawo i jakby hermetycznie zamkniętej, twarzy o nieprzeniknionym pięknie. Lingard patrzył w nieświadomej ekstazie na tę zdumiewającą wizję; zdawało mu się, że zabłądziła w jego życie zza krańców niepojętego. Nie podobna było odgadnąć jej myśli, poznać jej uczuć, zrozumieć jej zmartwień czy radości. Ale ona wiedziała o wszystkim, co tkwiło na dnie jego serca. Powiedział jej to sam — znaglony raptowną myślą — uciekając się do niej w mroku, w rozpaczy, w bezsensownej nadziei, w niewiarogodnym zaufaniu. Powiedział jej to, czego nie mówił nikomu na ziemi — może tylko czasem samemu sobie, ale bez słów — mniej wyraźnie. Powiedział jej, a ona wysłuchała w milczeniu. Słuchała wychyliwszy się za poręcz, aż wreszcie dotknęła oddechem jego czoła. Przypomniał to sobie i doznał na chwilę porywającej dumy i niewysłowionego przerażenia. Zaczął z wysiłkiem: — Słyszała pani, co mówiłem przed chwilą? Oto jestem. — Pan czeka, abym coś powiedziała? Czyż to konieczne? Czyż to możliwe? — Nie — odrzekł. — To już zostało powiedziane. Wiem, czego się pani po mnie spodziewa. Wszystkiego. — Wszystkiego — powtórzyła i zamilkła, po czym dodała znacznie ciszej: — Co najmniej. Wyglądał na zatopionego w myślach. — To nadzwyczajne — rozważał półgłosem — jak ja tego człowieka nie lubię. Pochyliła się trochę. — Niech pan pamięta, że ci dwaj ludzie są niewinni — zaczęła. — Jak i ja. Jak każdy człowiek na świecie. Czy pani kiedy spotkała mężczyznę czy kobietę, którzy by nie byli niewinni? A jednak każdy musi

zdać się na los. — Spodziewam się, że pan będzie wspaniałomyślny — rzekła. — Dla pani? — No tak — dla mnie. Jeśli pan chce — dla mnie samej. — Dla pani samej! A przecież pani wie wszystko! — Głos jego przycichł. — Pani chce swego szczęścia. Poruszyła się niecierpliwie; spostrzegł, że zacisnęła dłoń leżącą na stole. — Chcę powrotu mego męża — rzekła ostro. — Tak. Tak. To właśnie mówiłem. To jest to samo — mruknął z dziwnym spokojem. Spojrzała na niego badawczo. Odznaczał się wielką prostotą i to w nim uderzało przede wszystkim. Czuła, jak nią zwolna owłada ta potężna postać. Nie był przeciętny. Był raczej wszystkim innym niż przeciętnym człowiekiem. Urok życia poza prawem rozciągał się nad nim jak niebo nad morzem, zbiegając się ze wszech stron w jednolity widnokrąg. W kole tym krążył samotny, niebezpieczny i romantyczny. Był zdolny do przestępstw, poświęceń, uwielbienia, tkliwości i skupionego szaleństwa. Myślała ze zdumieniem, że ze wszystkich mężczyzn na świecie był zaiste tym, którego znała najlepiej, a jednak nie mogła przewidzieć, co powie lub zrobi za chwilę. Rzekła wyraźnie: — Pan mi darował swą ufność; teraz chcę, żeby mi pan darował życie tych dwóch ludzi, których pan nie zna, których pan jutro zapomni. Pan może to zrobić. Pan musi to zrobić. Pan nie może mi tego odmówić. — Czekała. — Dlaczego nie mogę odmówić? — szepnął posępnie, nie podnosząc oczu. — Pan pyta? — wykrzyknęła. Stał bez ruchu. Zdawało jej się, że brak mu słów. — Pan pyta… Ach! — zawołała — czyż pan nie widzi, że ja nie mam królestw do zdobywania?

III Lekka zmiana wyrazu twarzy Lingarda, zmiana, która znikła prawie natychmiast, świadczyła, że usłyszał namiętny okrzyk pani Travers wydarty jej przez rozterkę duszy. Nie drgnął nawet. Widziała jasno niezmierną trudność swego położenia. To położenie było niebezpieczne; nie tyle same fakty, ile to, co się w nich czuło. Chwilami sytuacja nie wydawała jej się realniejsza od legendy; i myślała o sobie jak o jakiejś kobiecie z ballady, kobiecie, która musi błagać, aby jej darowano życie niewinnych więźniów. Ocalić Traversa i d’Alcacera było dla niej więcej niż obowiązkiem. To była konieczność, to była bezwzględna potrzeba, to było nieuniknione posłannictwo. Jednak musiała sobie uprzytomnić zgrozę okrutnej i tajnej śmierci, nim potrafiła odczuć litość, na którą zasługiwali. Gdy zaś patrzyła na Lingarda, serce jej się ściskało najgłębszym współczuciem. Tamci byli godni litości, ale ten człowiek, ofiara swych własnych, dziwacznych popędów, wydawał jej się tragiczny, fascynujący i winny. Lingard podniósł głowę. Za drzwiami rozległy się szepty i Hassim, poprzedzający Immadę, wszedł do kajuty. Pani Travers spojrzała na Lingarda, ponieważ ze wszystkich twarzy w kabinie tylko ta jedna była dla niej zrozumiała. Hassim zaczął mówić natychmiast, a gdy umilkł, głębokie westchnienie Immady rozległo się wśród nagłej ciszy. Lingard spojrzał na panią Travers i rzekł: — Obaj panowie żyją. Obecny tu radża Hassim widział ich przed niespełna dwiema godzinami, tak samo jak i jego siostra. Są żywi i cali na razie. A teraz… Zatrzymał się. Pani Travers wsparła się na łokciu i ocieniła ręką oczy, siedząc pod błyskiem wiszących gromów. — Pan musi nas nienawidzieć. — Nienawidzieć — was? — powtórzył, jak jej się zdawało, z odcieniem pogardy w głosie. — Nie. Nienawidzę samego siebie.

— Dlaczego samego siebie? — spytała bardzo cicho. — Bo nie wiem, co się ze mną dzieje — odpowiedział. — Bo nie wiem, co się ze mną dzieje. Bo nie wiem, co mnie napadło od… od tego ranka. Byłem zły wówczas… Byłem tylko bardzo zły… — A teraz… — szepnęła. — Jestem… nieszczęśliwy — rzekł. Po chwili milczenia, która pozwoliła pani Travers zdumieć się, jakim sposobem ten człowiek zdołał przeniknąć do samego dna jej współczucia. Lingard palnął w stół pięścią tak silnie, iż wszystkie ciężkie muszkiety jak gdyby podskoczyły. Pani Travers posłyszała, że Hassim wypowiedział poważnie kilka słów, a Immada jęknęła z rozpaczą. — Wierzyłam panu, zanim… zanim pan mi zaufał — zaczęła. — Pan to widział. Prawda? — Wpatrzył się w nią. — Pani nie jest pierwszą, która we mnie uwierzyła — rzekł. Hassim stał, oparty niedbale plecami o zamknięte drzwi, nie spuszczając z Lingarda bacznego wzroku, a ciemne i żałosne oczy Immady spoczywały na obliczu białej kobiety. Zdawało się pani Travers, że zmaga się z nimi, że walczy o zawładnięcie siłą tego człowieka i jego oddaniem. Gdy podniosła oczy na Lingarda, zobaczyła na jego twarzy — która powinna była odbijać obojętność lub uniesienie, jak twarz poważnego przywódcy albo bezlitosnego marzyciela — wyraz zupełnego zapamiętania. Wyglądało to, jakby Lin— gard rozkoszował się jakimś głębokim i zdumiewającym przeżyciem. I nagle — w chwili gdy odwoływała się do jego wspaniałomyślności w środku jakiegoś zdania — pani Travers zająknęła się uprzytomniając sobie, że to ona jest przedmiotem jego zapatrzenia. — Nie patrz, nie patrz na tę kobietę! — krzyknęła Immada. — O panie, odwróć oczy… — Hassim zarzucił ramię na szyję siostry. Głos jej przycichł. — O panie! Patrz na nas! — Hassim przyciągnął ją do siebie i zakrył ręką jej usta. Wyrywała mu się przez chwilę jak ptak schwytany w sidła; wreszcie poddała się i ukryła głowę na jego ramieniu, szlochając bardzo cicho i

spokojnie. — Co oni panu mówią? — zapytała pani Travers z nikłym i bolesnym uśmiechem. — Co oni mogą mówić? To jest nie do zniesienia, że ich słowa, które nic dla mnie nie znaczą, znajdują drogę prosto do pana serca… — Mówią, żebym odwrócił oczy — szepnął Lingard bez najlżejszego ruchu. Pani Travers westchnęła. — Tak, bardzo mi ciężko pomyśleć, że ja, która pragnę pana wzruszyć, nie mogę być zrozumiana jak oni. A jednak mówię językiem pańskiego dzieciństwa, językiem człowieka, którego cała nadzieja jest w pańskiej wspaniałomyślności. Potrząsnął głową. Przez chwilę patrzyła w niego niespokojnie. — Więc w pańskich wspomnieniach — rzekła i zdziwiła się na widok głębokiego smutku, jaki powlókł uważną jego twarz. — Czy pani wie, co ja pamiętam? — rzekł. — Czy pani chce wiedzieć? — Słuchała z lekko rozchylonymi ustami. — Więc pani powiem. Biedę, ciężki znój… i śmierć — ciągnął bardzo spokojnie. — Teraz powiedziałem pani, a pani nie wie. Tak to jest między nami. Pani mówi do mnie — ja mówię do pani — i nic nie wiemy. Powieki jej opadły. — Cóż bym mogła panu powiedzieć? — ciągnęła. — Co ja mogę zrobić? Nie powinnam ustąpić. Niech pan się zastanowi! Wśród pańskich wspomnień musi być jakaś twarz — jakiś głos — przynajmniej jakieś imię. Nie mogę uwierzyć, że tam jest sama gorycz. — Tam nie ma goryczy — mruknął. — O bracie, serce moje osłabło z trwogi — szepnęła Immada. Lingard zwrócił się szybko w stronę tego szeptu.

— Więc pan ich musi ocalić! — wykrzyknęła pani Travers. — Ja wiedziałam… — Znieś swoją trwogę cierpliwie — rzekł szybko Hassim do siostry. — Muszę ich ocalić. Pani to powiedziała — rzekł nagle głośno Lingard. Czuł się jak pływak, który — wśród nadludzkich wysiłków, aby dosięgnąć brzegu — spostrzega, że prąd go zabiera do morza. Podda się tajemniczemu prądowi; popłynie z tajemniczym prądem, popłynie szybko — i ujrzy koniec tego wszystkiego, wypełnienie — błogie i straszliwe zarazem. W tym stanie egzaltacji czuł się w niepojęty sposób zawsze zwycięski, cokolwiek by się stało — a grała tu pewną rolę i uporczywa wytrwałość. Nie mógł poświęcić swego zamysłu, długoletniego zamysłu, celu swego życia; nie mógł rozstać się z nim i żyć dalej, tak jak nie mógł wyciąć sobie serca i nie umrzeć. Ten miłośnik przygód nie mógł się wyrzec swej przygody, która — w jego własnym przekonaniu — uczyniła go wszystkim, czym był. Rozpatrywał zagadnienie z zimną odwagą, podtrzymywany przez wiarę w swe siły. To nie tych dwóch ludzi miał ocalić; miał ocalić samego siebie. Gdy z tego punktu spojrzał na sytuację, wydała mu się znana. Hassim opowiedział Lingardowi, że obu białych uprowadzono do obozu Damana. Młody radża wysiadł na piasku zostawiając siostrę w czółnie i doczołgał się do skraju światła rzuconego przez ogniska, przy których gotowali Illanunowie. Daman siedział osobno przy większym ognisku. Dwa prau stały na płytkiej wodzie obok rewy; po mostku chodziła warta obserwując światła na brygu; obóz pełen był spokojnych szeptów. Hassim wrócił do czółna, po czym oboje z siostrą, wiosłując ostrożnie, objechali wkoło zakotwiczonych statków, na których słyszeli kobiece głosy, i zbliżyli się do przeciwległego końca obozu. Blask wielkiego ogniska padał tam na wodę, a czółno sunęło bez pluśnięcia skrajem światła, trzymając się mroku. Hassim wysiadł po raz drugi i znów podpełzł blisko do ogniska. Każde z prau, zgodnie z wojennymi zwyczajami illanuńskich piratów, miało mniejszą łódkę, a że te łodzie były lekkie i zwinne, wciągnięto je na piasek opodal wielkiego ogniska, gdzie tkwiły wysoko na spadzistym brzegu, rzucając głębokie cienie. Hassim podpełzł do większej łodzi i stanąwszy na czubkach palców, mógł widzieć obóz znad burty. Niewyraźny gwar męskich głosów

przypominał brzęczenie owadów w lesie. Dziecko kwiliło na pokładzie jednego z prau, a kobiecy głos nawoływał ostro kogoś na brzegu. Hassim wyjął kriss z pochwy i trzymał go w pogotowiu. Wkrótce — opowiadał — zobaczył dwóch białych przechadzających się między ogniskami. Gestykulowali rozmawiając z sobą i zatrzymując się od czasu do czasu. Zbliżyli się do Damana, a krępy człowiek z włosami na twarzy przemawiał do niego poważnie przez długi czas. Daman siedział skrzyżowawszy nogi na małym dywaniku, z otwartym koranem na kolanach, i śpiewał wersety kiwając się z zamkniętymi oczami. Illanuńscy wodzowie, którzy spoczywali na ziemi owinięci w płaszcze, podnieśli się na łokciu, aby przyjrzeć się białym. Krępy biały człowiek skończył przemowę i patrzył na nich w dół przez chwilę, potem zaś tupnął w piasek. Widać był zły, że go nikt nie rozumie. Potem nagle zrobił się bardzo smutny; zakrył twarz rękami, a wysoki biały położył mu dłoń na ramieniu i szepnął coś do ucha. Suche drwa trzaskały w ogniskach; Illanunowie spali, gotowali, gwarzyli, ale z bronią w ręku. Jeden czy dwóch zbrojnych ludzi podeszło, aby gapić się na więźniów, i powróciło znów do ognia. Dwaj biali osunęli się na ziemię naprzeciw Damana. Ubrania ich były zbrukane, we włosach mieli piasek. Wysoki człowiek zgubił kapelusz; szkło w oku krępego bardzo błyszczało; plecy jego były pokryte błotem, a jeden z rękawów kurtki rozdarty aż do łokcia. Hassim zobaczył to wszystko i cofnął się później niepostrzeżenie na brzeg, gdzie Immada czekała na niego w czółnie gotowym do odjazdu. Ilhnunowie ufając morzu strzegli bardzo niedbale swych więźniów i Hassim twierdził, że byłoby się dało białych uprowadzić, gdyby się tylko mógł z nimi porozumieć. Al nie pojęliby jego znaków, a tym bardziej słów. Naradzał się z siostrą. Immada szeptała smutno; u ich stóp fale rozpryskiwały się z ponurym szumem nie głośniejszym od ich szeptu. Lojalność Hassima była niezachwiana, ale prowadziła go teraz nie w jasne światło nadziei, lecz w głęboki cień zwątpienia. Chciał zebrać informacje dla swego przyjaciela, który jest taki potężny i który może potrafi być stały. Gdy poprzedzając Immadę zbliżył się znów do obozu — tym razem jawnie — ich ukazanie się nikogo tak dalece nie zaskoczyło. Wodzowie Illanunów

wiedzieli dobrze, że mają walczyć — jeśli taka jest wola Boga — za radżę z Wajo i że ten radża przebywa na mieliznach, wyglądając białego człowieka, który posiada wielkie bogactwa i zapas broni i który jest jego sługą. Daman jeden jedyny zdawał sobie sprawę z ich istotnego stosunku; powitał gości z nieprzeniknioną powagą. Hassim zasiadł na dywanie po jego prawicy. Naradzali się półgłosem, zamieniając krótkie i pozornie niedbałe zdania, przeplatane długimi przestankami milczenia. Immada usadowiła się tuż przy bracie i położywszy rękę na jego ramieniu, słuchała z głęboką uwagą, na pozór zupełnie spokojnie, jak przystało księżniczce Wajo, zwykłej obradować z wojownikami i mężami stanu w chwilach niebezpieczeństwa i w godzinach rozważań. Serce jej biło gwałtownie, a naprzeciw niej milczący biali ludzie wpatrywali się w te dwie znane twarze jak z drugiej strony przepaści. Czterech illanuńskich wodzów siedziało rzędem. Obszerne płaszcze spadały z ich ramion na piasek, w którym tkwiły cztery długie lance; każda z nich podtrzymywała małą, podłużną tarczę z drzewa, rzeźbioną na brzegach i pomalowaną na ciemną purpurę. Daman wyciągnął rękę i wskazał więźniów. Twarze białych bardzo były spokojne. Daman patrzył na nich w żarliwym milczeniu, jakby go trawiła niewypowiedziana tęsknota. Koran w jedwabnej pochewce wisiał u jego szyi na szkarłatnym sznurku. Spoczywał na jego sercu, a tuż pod nim sterczał w pogotowiu zwykły kriss o rękojeści z bawolego rogu, zatknięty w skręt saronga. Chmury zgęstniały nad obozem i ciemność kładła się ciężko na żar rozproszonych ognisk. — Między mną a białymi jest krew — rzekł gwałtownie Daman. Wodzowie Illanunów ani drgnęli. Między nimi a całą ludzkością była krew. Hassim zauważył beznamiętnie, że jest jeden biały, z którym przezorność nakazuje pozostawać w przyjaźni; a poza tym czyż Daman nie jest już jego przyjacielem? Daman uśmiechnął się z przymkniętymi oczami. Jest przyjacielem tego białego, ale nie jego niewolnikiem. Illanunowie mruknęli potwierdzająco, bawiąc się rękojeściami mieczów. „Dlaczego — spytał Daman — ci dziwni biali ludzie odjechali tak daleko od swego kraju?” Wielki biały człowiek, którego wszyscy znają, wcale sobie ich przybycia nie życzył. Nikt sobie ich przybycia nie życzył. Zło idzie w ślad za nimi. Oni są jak ci ludzie, których ślą władcy, aby oglądali dalekie kraje i mówili o pokoju, i zawierali traktaty. Tak zaczynają się zwykle wielkie zgryzoty.

Illanunowie są daleko od swego kraju, gdzie żaden biały nie śmie się pokazać, i dlatego wolno im szukać wrogów na otwartym morzu. Znaleźli tych dwóch, którzy przybyli, aby patrzeć. Daman zapytuje, na co oni przybyli patrzeć. Czy nie mają nic do oglądania we własnym kraju? Mówił ironicznym i stłumionym głosem. Rozrzucone kupy węgli żarzyły się głębszą czerwienią; wielki blask ogniska dowódcy opadł i przyćmił się, nim zagasł. Proste i zręczne postacie wstawały, opuszczały się na piasek, krążyły po brzegu szepcząc. Gdzieniegdzie ostrze włóczni zabłysło czerwienią nad czarnyrn zarysem głowy. — Illanunowie szukają łupu na morzach — zakrzykną! Daman. — Ich ojcowie i ojcowie ich ojców robili to samo, a byli nieustraszeni jak ci, co patrzą śmierci w oczy. Ktoś się roześmiał po cichu. „Uderzamy i idziemy dalej” — rzekł jakiś radosny glos. „Żyjemy i umieramy z bronią w ręku.” Illanunowie skoczyli na nogi. Tupali w piasek, wywijając nagimi ostrzami mieczów nad głowami dwóch białych. Powstał wielki rwetes. Gdy się uspokoili, Daman podniósł się owinięty płaszczem aż po stopy i zabrał znowu głos wygłaszając swe rady. Biali siedzieli na piasku i wodzili oczami od twarzy do twarzy, jakby starali się go zrozumieć. Postanowiono, że więźniowie zostaną odesłania lagunę, gdzie sprawujący rządy nad krajem rozstrzygnie o ich losie. Illanunowie chcą tylko złupić okręt. Nie obchodzi to ich wcale, co się stanie z białymi. — Ale Damana to obchodzi — rzekł Hassim do Lingarda opowiadając o tym, co zaszło. — Damana to obchodzi, o tuanie! Hassim dowiedział się także, iż w osadzie panuje niepokój jak w przeddzień wojny. Belarab ze swymi zwolennikami rozłożył się obozem u grobu ojca, w kotlinie za uprawnymi polami. Ostrokół jego zamknięty i nikt się nie pokazuje na werandach domów w obrę—nie ogrodzenia. Można się domyślać, że tam są ludzie, tylko po dymie ognisk kuchennych. Tymczasem poplecznicy Tenggi panoszą się po osadzie obchodząc się po tyrańsku z ludźmi usposobionymi pokojowo. Wielki szał zstąpił na ludzi, równie silny jak szał miłości — szał walki, żądza przelewu krwi. Dziwna trwoga podnieca

jeszcze ich szaleństwo. Wielki dym, który było widać tego ranka nad lasami wybrzeża, był jakimś umówionym sygnałem Tenggi dla Damana, ale Hassim nie umiał odgadnąć, co to miało znaczyć. Lęka się o bezpieczeństwo Jörgensona. W chwili gdy przygotowywano łodzie wojenne, aby zabrać więźniów na lagunę, Hassim opuścił spokojnie obóz wraz z siostrą i odjechał w swym czółnie. Światła na brygu odbijały się od chmur słabą poświatą i to umożliwiło im skierowanie się przez mielizny wprost do statku. Lecz zanim przebyli pół drogi, światła zagasły i ciemność zdawała się bardziej zwarta niż kiedykolwiek. Ale — dodał Hassim — nie była czarniejsza od ciemności panującej w jego duszy. Widział białych, którzy siedzieli milcząc, bez ruchu, pod ostrzami mieczów; widział Damana; słyszał, jak wymawiano ostre słowa: a teraz patrzy na swego białego przyjaciela — i nie może przewidzieć, jaki będzie wynik wypadków. Można patrzeć na twarze ludzi, ale nie można dojrzeć ich losu, który jest wypisany na czołach. Oto wszystko, co miał do powiedzenia, a każde z jego słów jest prawdziwe.

IV Lingard powtórzył to wszystko pani Travers. Jej odwaga, inteligencja, lotność, barwa jej oczu i nie—ulękły wzrok wzbudziły w nim podziw i zapał. Była jego sprzymierzeńcem! Z każdą chwilą zgubne to złudzenie przywierało silniej do jego duszy — jak płomienna szata — jak ognista zbroja. Nie chciało mu się stawić czoła rzeczywistości. Całe jego życie — aż do tej chwili — było walką z wypadkarni w świetle dnia, ale tym razem nie umiał się zmusić do rozważenia sytuacji. Dopiero pani Travers narzuciła mu ten trud; poczekawszy chwilę zapytała, jaki wpływ mogą mieć na sytuację nowiny przyniesione przez Hassima. Lingard nie miał najlżejszej wątpliwości, że Daman życzył sobie, aby on, Lingard, wiedział, co się stało z więźniami. Dlatego właśnie Daman powitał uprzejmie Hassima, pozwolił mu wysłuchać decyzji i opuścić obozowisko na rewie. Mógł mieć w tym jeden tylko cel: dać Lingardowi do zrozumienia, że więźniowie zostali usunięci spod jego władzy, póki będzie pozostawał na brygu. A bryg był przecież jego siłą. Zmusić Lingarda do opuszczenia statku znaczyło to samo, co wytrącić mu oręż z ręki. — Czy pani rozumie, co mówię? — zapytał Lingard. — Boją się mnie, gdyż umiem walczyć na tym okręcie. Lękają się brygu, ponieważ bryg i ja to jedno, gdy się na nim znajduję. Zbrojny człowiek — rozumie pani? Poza brygiem jest rozbrojony, a beze mnie bryg nie może uderzyć. Tak myśli Daman. Nie wie jeszcze o wszystkim, ale nie jest daleki od prawdy. Mówi sobie, że jeśli uzbroję lodzie, aby szukać białych na lagunie, wówczas Illanunowie owładną z pewnością jachtem, a może i brygiem. Jeśli zaś zostanę tu, na brygu, Daman zatrzyma obu białych i będzie mógł się stawiać, ile mu się spodoba. Belarab wierzy we mnie bez kwestii; ale Daman nie wierzy żadnemu człowiekowi na świecie. Nie umie po prostu nikomu zaufać, ponieważ sam ciągle coś knuje. Przybył tu, aby mi pomóc, i z chwilą gdy się przekonał, że mnie nie ma, zaczął spiskować z Tenggą. Teraz zrobił pewne posunięcie, zręczne posunięcie — znacznie zręczniejsze niż mu się zdaje. A dlaczego? Zaraz pani powiem. Dlatego, że ja, Tom Lingard, nie mam na

pokładzie tego brygu ani jednego białego, któremu bym mógł zaufać. Ani jednego. Przed chwilą odkryłem, że mój pomocnik wbił sobie w głowę, jakobym był czymś w rodzaju korsarza. I wszyscy wasi ludzie z jachtu myślą to samo. Jak gdyby wasz jacht ściągnął na mnie jakieś przekleństwo. Nikt mi nie wierzy. Mój Boże, do czego ja doszedłem! Nawet tych dwoje — niech pani na nich spojrzy! Jakem żyw — oni mi nie dowierzają! Mnie! Wskazał na Hassima i Immadę. Dziewczyna wydawała się zalękniona; Hassim spoglądał spokojnie i bystro, z niewyczerpaną cierpliwością. Głos Lingarda nagle opadł. — I — na Boga — może oni mają słuszność. Któż to wie? Pani! Czy pani wie? Czekali całe łata. Niech pani spojrzy. Czekają wciąż — i ciężko im na sercu. Myśli pani, że mnie to nie obchodzi? Czy powinienem był zdusić w sobie wszystko — nikomu nic nie powiedzieć — nikomu — nawet pani? Może czekają na to, co teraz nie przyjdzie już nigdy? Pani Travers wstała i okrążyła szybko stół. — Czy nie można by czegoś obiecać temu — temu Damanowi — albo tym innym ludziom? Moglibyśmy im dać więcej, niżby przyszło im na myśl zażądać. Ja — mój mąż… — Niech mi pani nie mówi o mężu — rzekł szorstko. — Pani nie wie, co pani robi. — Wytrzymała mroczny gniew jego oczu. — Przecież muszę o nim mówić — powiedziała żywo. — Musi pani — rozważał spostrzegając, że pani Travers jest niższa od niego tylko o pół głowy. — Musi pani! O tak. Naturalnie, że pani musi. Musi pani! Tak, ale nie życzę sobie tego słuchać. Pani mówi, żeby im coś dać. Co wy możecie dać? Choćbyście nawet posiadali wszystkie skarby na ziemi. Nie! Wy nic dać nie możecie… — Powiedziałam to z myślą o pańskim trudnym położeniu — przerwała. Oczy jego przesunęły się w dół po linii jej ramienia. — O moim… moim położeniu! — powtórzył.

Mówili to wszystko prawie szeptem. Odgłos powolnych kroków rozległ się na pokładzie nad ich głowami. Lingard zwrócił twarz ku otwartemu lukowi świetlnemu. — Hej, wy tam na pokładzie! Jest wiatr? Wszystko ucichło na chwilę. Wreszcie ktoś odrzekł niedbale: — Spokojny, mały powiew z północy. I dodał po chwili: — Ciemno jak w grobie. — Aha, dosyć jest ciemno — mruknął Lingard. Czuł, że musi się na coś zdobyć. Teraz. Natychmiast. Świat czeka. Świat pełen nadziei i trwogi. Co on ma zrobić? Zamiast odpowiedzieć sobie na to pytanie, wodził oczami po matowych skrętach zwiniętych włosów pani Travers i pogrążył się w zachwycie nad zbłąkanym lokiem na jej karku. Co robić? Nie ma komu zostawić brygu. Głos, który odpowiedział poprzednio na pytania Lingarda, był głosem Cartera. — On tu się włóczy i pilnuje mnie — rzekł do pani Travers. Zaprzeczyła głową i usiłowała się uśmiechnąć. Człowiek na pokładzie zakaszlał dyskretnie. — Nie — rzekł Lingard — pani musi zrozumieć, że wy nie macie nic do dania. — Człowiek na pokładzie nie odszedł widać od luku świetlnego, bo usłyszeli, iż rzekł spokojnie: — Jestem na pani usługi, jeśli pani mnie potrzebuje. Hassim i Immada spojrzeli w górę. — Widzi pani — wykrzykną! Lingard. — Co ja pani mówiłem? On mnie pilnuje! Ma pokładzie mego własnego statku. Czy mi się śni? Czy ja bredzę? Niech mu pani powie, żeby tu zeszedł — rzekł po chwili. Gdy pani Travers to uczyniła, Lingard pomyślał, że jej głos jest rozkazujący i bardzo słodki. — Niczego na świecie nie kocham tak jak ten bryg — ciągnął dalej. — Niczego na świecie. Gdybym go stracił, nie byłoby na ziemi miejsca dla moich stóp. Pani tego nie rozumie. Pani nie może tego zrozumieć. Carter wszedł i zamknął starannie drzwi kajuty Spoglądał pogodnie na wszystkich po kolei.

— Spokojnie tam? — spytał Lingard, — Dosyć spokojnie, jeśli pan chce to tak określić — odpowiedział Carter. — Ale gdy pan tylko wytknie głowę za drzwi, usłyszy pan, że wszyscy chrapią na wyścigi tam na szańcu — jakby nie mieli żon w domu i jakby piraci wcale nie istnieli. — Posłuchaj pan — rzekł Lingard. — Przekonałem się, że nie mogę ufać memu pomocnikowi. — Doprawdy? — wycedził Carter. — Nie powiem, aby mię to zaskoczyło. Muszę stwierdzić, że o n nie chrapie, ale chyba tylko dlatego, że jest niespełna rozumu. Czyhał na mnie przed chwilą na rufie i powiedział coś w ten deseń, że z kim kto przestaje, takim się staje. Wydaje mi się, że to już kiedyś słyszałem. Dziwne zwierzenie. Usiłował mi dać do zrozumienia, że jeśli on nie jest zepsuty, nie pańska w tym zasługa. Jak gdyby mnie to mogło obchodzić. Jego bzik dorównuje jego otyłości — a może on tylko udaje, że ma bzika? — Carter roześmiał się z lekka i oparł się plecami o grodź. Lingard patrzył w tę kobietę, która spodziewała się po tym tak wiele; w świetle, które zdawała się rozsiewać, ujrzał siebie prowadzącego kolumnę zbrojnych łodzi do ataku na osadę Bełaraba. Mógł spalić wieś całą ze szczętem i wyżenąć ich wszystkich w gąszcz Mógł to zrobić! Wstrząsnęło nim zdumienie i nieokreślona zgroza, gdy uświadomił sobie niszczącą potęgę swej woli. Mógł dać pani Travers życie aż tylu ludzi Ujrzał ją dopiero wczoraj, a zdawało mu się, że przez całe życie czekał na jej skinienie. Stała bez ruchu. Lingard obmyślał plan ataku. Widział dym i ogień — a w następnej chwili ujrzał siebie stojącego samotnie wśród bezkształtnych ruin, z uszami pełnymi westchnień i jęków płytkiego morza. Zadrżał i krzyknął potrząsając ręką: — Nie! Nie mogę pani dać życia tych wszystkich ludzi! I zanim pani Travers mogła odgadnąć znaczenie tego wybuchu, Lingard oświadczył, że ponieważ trzeba obu jeńców ratować, uda się sam na lagunę. Nie podobna mu nawet pomyśleć o użyciu siły. „Pani rozumie dlaczego” — rzekł do pani Trayers. „Tak” — odszepnęła cicnutko. Więc Lingard zaryzykuje to sam. Ma wszelką nadzieję, że Belarab potrafi zrozumieć, na czyni polega jego prawdziwy interes. „Jeśli tylko zdołam do niego dotrzeć, dam sobie prędko z nim radę” — rozmyślał głośno. „Czyż nie

podtrzymywałem jego władzy przez te dwa lata? A on to wie dobrze. On to czuje.” Ale czy dadzą mu dotrzeć do Belaraba — to rzecz inna. Lingard popadł w głęboką zadumę. „On się nie ośmieli!” — wybuchnął. Pani Travers słuchała z rozchylonymi ustami. Na młodzieńczej i opanowanej twarzy Cartera nie drgnął ani jeden muskuł, lecz gdy Lingard odwrócił się nagle i podchodząc do niego blisko, zapytał po cichu z czerwonym błyskiem w oczach: „Czyby pan potrafił poprowadzić ten bryg do walki?” — coś na kształt uśmiechu drgnęło pod jego drobnym, jasnym wąsikiem. — Czybym potrafił — odrzekł. — W każdym razie mógłbym spróbować. — Urwał i dodał cichym szeptem: — Oczywiście… dla tej pani. Lingard zachwiał się, jakby go ugodzono w pierś, — Myślałem o brygu — rzekł łagodnie. — Pani Travers byłaby na jego pokładzie — odparł Carter. — Jak to! na pokładzie? Ach tak; na pokładzie brygu. A gdzieżby mogła być? — wyjąkał Lingard. Carter patrzył na niego w zdumieniu. — Czy potrafię walczyć! Pan się pyta! — rzekł zwolna. — Niech pan mnie tylko wypróbuje. — Dobrze! — wykrzyknął Lingard. Opuścił kajutę wołając na seranga. Cienki, bezdźwięczny głos ozwał się natychmiast: „Jestem, tuanie!” — i drzwi zatrzasnęły się za Lingardem. — Czy pani mu wierzy? — spytał szybko Carter. — A pan mu nie wierzy… dlaczego? — odpowiedziała. — Nie mogę się w nim połapać. Gdyby to był człowiek innego rodzaju, powiedziałbym, że się upił — rzekł Carter. — Po co on się tu w ogóle znalazł — razem ze swoim brygiem? Niech mi pani wybaczy moją śmiałość — ale czy pani mu cos obiecała?

— Ja? czy ja mu obiecałam! — wykrzyknęła pani Travers tak gorzko, że Carter zamilkł na chwilę. — Tym lepiej — rzekł wreszcie. — Niech pierwej pokaże, co potrafi, a potem… — Ma pan! Niech pan to weźmie — rzekł Lingard, który wszedł z powrotem do kajuty szukając czegoś koło szyi. Carter wyciągnął machinalnie rękę. — Od czego to? — spytał patrząc na mały miedziany kluczyk na cienkim łańcuszku. — Od składu z prochem. Drzwi są w podłodze pod stołem. Człowiek, który ma ten klucz, dowodzi brygiem podczas mojej nieobecności. Serang wie o tym. Trzyma pan życie statku w swoich rękach. Carter spojrzał na mały kluczyk leżący w jego półotwartej dłoni. — Mówiłem właśnie pani Travers, że nie ufam panu — że niezupełnie… — Wiem o tym wszystkim — przerwał pogardliwie Lingard. — Nosi pan cholerny pistolet w kieszeni, żeby mi w łeb palnąć — może nie? Cóż mnie to może obchodzić! Myślę o brygu. Zdaje mi się, że znam ten rodzaj ludzi, do którego pan należy. Pan sobie da radę. — Może i dam sobie radę — mruknął skromnie Carter. — Tylko działaj pan rozważnie — rzekł Lingard z niepokojem. — Jeśli przyjdzie do walki, używaj pan nie tylko rąk, ale i głowy. Jeśli trafi się bryza, walcz pan, choć statek będzie w ruchu. Gdyby usiłowali wedrzeć się na pokład w czasie ciszy, bądź pan pewien, że broń małego kalibru wystarczy, aby ich odeprzeć. Nie trać pan głowy i… — Wpatrzył się z natężeniem w oczy Cartera; wargi jego poruszały się bezdźwięcznie, jakby nagle oniemiał. — Nie myśl pan o mnie. Co to pana obchodzi, kim jestem. Myśl pan o statku — wybuchnął. — Nie zgub go pan! Nie zgub go! — Namiętność w jego głosie zrobiła wrażenie na słuchaczach, którzy zamilkli na dłuższą chwilę.

— Dobrze — rzekł wreszcie Carter. — Będę bronił statku, jakby był mój własny; ale chciałbym zdać sobie sprawę z tego wszystkiego. Proszę pana, więc pan gdzieś odjeżdża? I mówi pan, że jedzie pan sam? — Tak. Sam. — Bardzo pięknie. Więc niech pan pamięta, żeby pan nie wrócił z kupą tych swoich brunatnych przyjaciół — bo świadczę się tym niebem nad nami, że nie dopuszczę pana na odległość głosu do pańskiego statku. Czy mam ten klucz zatrzymać? — Kapitanie Lingard! — odezwała się nagle pani Travers. — Może byłoby lepiej wszystko panu Carterowi powiedzieć? — Powiedzieć mu wszystko? — powtórzył Lingard. — Wszystko! Można to było zarobić wczoraj. Jeszcze wczoraj! Co ja mówię — wczoraj! Jeszcze sześć godzin temu — zaledwie sześć godzin temu miałem coś do powiedzenia. Pani tego wysłuchała. A teraz to już przepadło. Powiedzieć mu! Nie mam już nic do powiedzenia. — Spuścił głowę i stał tak czas jakiś przed panią Travers; chciała mu zaprzeczyć żywym gestem, ale ręce jej nagle opadły. Po chwili podniósł znów oczy. — Zatrzymaj pan klucz — rzekł spokojnie — a gdy przyjdzie czas, wystąp pan i obejmij dowództwo. Tak będzie dobrze. — Chciałbym się jednak w tym wszystkim połapać — mruknął ponownie Carter. — A na jak długo pan nas opuszcza, panie kapitanie? — Lingard nic nie odpowiedział. Carter czekał przez chwilę. — Więc jakże, panie kapitanie — nalegał. — Muszę przecież mieć o tym pojęcie. Jak długo to będzie trwało? Dwa, trzy dni? — Lingard drgnął. — Dni — powtórzył. — Aha, dni. Czego pan chce się dowiedzieć? Dwa… trzy… co to ten stary mówił… może całe życie. — Powiedział to tak cicho, że nikt prócz Cartera nie mógł ostatnich słów usłyszeć. — Tak pan myśli? — szepnął Carter. Lingard skłonił głowę. — Czekaj pan tak długo, jak tylko się da, a potem jedź pan — rzekł równie cichym, ledwie dosłyszalnym głosem.

— Dokąd? — Dokąd pan będzie chciał — do najbliższego portu, do pierwszego lepszego portu. — Bardzo dobrze. To jest przynajmniej coś wyraźnego — oświadczył młody człowiek z niewzruszoną pogodą. — Wyruszam, o Hassimie! — zaczął Lingard, a Malaj skłonił powoli głowę i nie podniósł jej, póki Lingard nie przestał mówić. Hassim nie wyglądał przy tym na zaskoczonego i nie zdradził się z żadnym uczuciem, gdy Lingard w paru zwartych i dosadnych zdaniach zawiadomił go, iż wyrusza samopas, żeby więźniów uwolnić. Lingard zakończył słowami: — A ty, radżo Hassimie, musisz znaleźć sposób, aby mi pomóc w tych niepewnych czasach. — Wówczas Hassim podniósł oczy i rzekł: — Dobrze. Jeszcze mnie nigdy o nic nie prosiłeś. Uśmiechnął się do białego przyjaciela. Było coś subtelnego w tym uśmiechu, a gdy usta jego znieruchomiały, wyraz ich stał się jeszcze bardziej stanowczy. Immada wysunęła się naprzód. Patrzyła na Lingarda ze zgrozą w czarnych, rozszerzonych źrenicach. — On zginie, Hassimie! On zginie samotnie! — wykrzyknęła głosem, którego drganie przejęło nieokreśloną trwogą serca wszystkich obecnych. — Nie — rzekł Hassim. — Twój strach jest równie nieuzasadniony dziś wieczór jak dzisiejszego ranka. On na pewno nie zginie samotnie. Powieki Immady opuściły się zwolna. Milczała; z zasłoniętych jej oczu kapały łzy. Czoło Lingarda poorało się zmarszczkami, które zdawały się kryć nieskończoność ponurych myśli. — Pamiętasz, Hassimie? Gdy obiecałem sprowadzić cię z powrotem do ojczyzny, przyrzekłeś mi, że będziesz przyjacielem wszystkich białych ludzi. Przyjacielem wszystkich białych, którzy należą do mego narodu — na zawsze.

— Mam dobrą pamięć, o tuanie — rzekł Hassim. — Jeszcze do mego kraju nie wróciłem, ale czyż każdy z nas nie jest władcą swego serca? Obietnica, dana przez szlachetnie urodzonego człowieka, żyje równie długo jak ten, co ją wypowiedział. — Żegnam panią — rzekł Lingard do pani Travers. — Tu pani będzie bezpieczna. — Rozejrzał się po kajucie. — Opuszczam panią — zaczął znowu i urwał. Ręka pani Travers, spoczywająca lekko na krawędzi stołu, zaczęła drżeć. — To dla pani… Tak. Tylko dla pani… i wydaje mi się, że to jest niemożliwe… Miał wrażenie, że się żegna z całym światem, że się żegna na zawsze z samym sobą. Pani Travers nie wyrzekła ani słowa, ale Immada rzuciła się między nich i krzyknęła: — Jesteś okrutną kobietą! Wypędzasz go z miejsca, gdzie jest jego siła. Zaszczepiłaś w jego sercu szaleństwo! O ślepa kobieto — bez litości — bez wstydu! — Immado — rzekł spokojny głos Hassima. Nikt się nie poruszył. — Co ona mówi? — wyjąkała pani Travers i powtórzyła głosem, który zabrzmiał twardo: — Co ona powiedziała? — Niech pani jej wybaczy — rzekł Lingard. — Boi się o mnie… — Dlatego że pan odjeżdża? — przerwała szybko pani Travers. — Tak… i pani musi jej wybaczyć. — Odwrócił oczy jakby z zakłopotaniem, lecz nagle owładnęło nim nieodparte pragnienie, by spojrzeć raz jeszcze na tę kobietę. Przywarł do niej oczami w owej chwili rozstania jak człowiek trzymający w dłoniach bezcenną własność, którą by chciano mu wydrzeć. Nikły rumieniec, ogarniający stopniowo twarz pani Travers, nadał jej wyraz niezwykłego i dziwnego ożywienia. — Panu grozi niebezpieczeństwo? — zapytała porywczo. Odsunął to pytanie lekceważącym gestem.

— Nie warto o tym wspominać. Niech to pani nawet przez myśl nie przechodzi — powiedział. — Bywałem w gorszych opałach. — Klasnął w dłonie i czekał, póki nie usłyszał, że drzwi kajuty otwierają się za jego plecami. — Moje pistolety, stewardzie. — Mulat w pantoflach, opasany fartuchem aż po szyję, przesunął się przez kajutę nie patrząc na nikogo, jakby wszyscy obecni dla niego nie istnieli. „…Czy to mnie serce tak boli? — zapytała siebie pani Travers wpatrując się w nieruchomą postać Lin—garda. — Jak długo potrwa to uczucie tępego bólu? Czy będzie trwało wiecznie?” — Ile zmian bielizny mam zapakować, panie kapitanie? — zapytał steward, gdy Lingard wziął od niego pistolety i próbował kurków zakładając świeże kapiszony. — Tym razem nic nie wezmę, stewardzie. — Brał kolejno z rąk Mulata czerwoną jedwabną chustkę, notes, papierośnicę. Zawiązał luźno chustkę naokoło szyi; widać było, że przygotowania do wyprawy na ląd odbywają się zawsze według tego schematu; otworzył nawet papierośnicę, aby się przekonać, czy jest napełniona. — Kapelusz, panie kapitanie — mruknął Metys. Lingard wcisnął go na głowę. — Masz słuchać rozkazów tej pani, stewardzie, póki nie wrócę. Kajuta należy do niej — rozumiesz? — Westchnął, gotów do odejścia, i zdawało się, że nie jest zdolny poruszyć się z miejsca. — Jadę z panem — oświadczyła nagle pani Travers tonem nieugiętego postanowienia. Nie spojrzał na nią; nie podniósł nawet oczu; nie rzekł nic, aż wreszcie na okrzyk Cartera: „To niemożliwe!” — szepnął do siebie, nie poruszywszy się wcale: „Oczywiście.” Pani Travers wciągnęła już kaptur płaszcza na głowę, a twarz jej w głębi czarnego sukna powlekła się głęboką, nieziemską bladością, na której tle fiolet jej oczu wydawał się niezgłębiony i tajemniczy. Carter rzucił się naprzód. — Pani nie zna tego człowieka! — krzyknął nieomal.

— Znam go — odrzekła i wobec niedowierzającej postawy Cartera, pełnej wyrzutu, dodała wolno i z naciskiem: — Wierzę głęboko, że nie ma ani jednej jego myśli i ani jednego czynu, o których bym nie wiedziała. — To prawda… to jest prawda — mruknął do siebie Lingard. Carter podniósł z jękiem ramiona. — Usuń się pan — odezwał się głos, którzy rozległ się w uszach Cartera jak łoskot gromu. Młody oficer poczuł na ręce chwyt dłoni prawie miażdżącej mu kości. Wyrwał się. — Proszę pani! niech pani zostanie! — krzyknął. Znikli w otwartych drzwiach i odgłos ich kroków już ucichł. Carter obracał się w kółko oszołomiony, jakby szukał pomocy. — Kto on jest, stewardzie? Kto on jest, u wszystkich diabłów? — pytał gwałtownie. Stropił go zimny i filozoficzny ton odpowiedzi: — Co mam sobie tym głowę zawracać — nie moja to rzecz i chyba nie pańska, panie poruczniku. — Jak to! — krzyknął Carter. — Przecież on uprowadził panią Travers! Steward spojrzał bacznie na lampę i po chwili przykręcił nieco światło. — Tak lepiej — wymruczał. — Boże mój, co ja mam począć? — ciągnął Carter patrząc na Hassima i Immadę, którzy szeptali między sobą i musnęli go roztargnionym wzrokiem. Wypadł na pokład i został natychmiast oślepiony przez noc zdającą się na niego czatować; potknął się o coś miękkiego, kopnął jakiś twardy przedmiot i dopadł poręczy. — Wracajcie! — krzyknął. — Kapitanie! Pani Travers! Albo pozwólcie mi z sobą jechać!

Nadsłuchiwał. Bryza wionęła chłodem na jego policzki. Miał wrażenie, że czarny bandaż opasuje mu oczy. — Nie ma ich! — jęknął, do cna zgnębiony — i nagle usłyszał głos pani Travers daleko w głębiach nocy. — Broń pan brygu — wypowiedział ów glos, a słowa te, rozlegające się wśród ogromu mrocznego wszechświata, przeniknęły każde włókno Cartera swym władczym, smutnym dźwiękiem. — Broń pan, broń pan brygu… — Ani myślę — wrzasnął Carter w rozpaczy — chyba że pani wróci… Proszę pani! — …jak — gdybym — była — sama — na — pokładzie — wznosił się miarowo jej głos, już bardziej odległy — cud wyrazistości — nikły i rozkazujący. Carter nie krzyczał już więcej; przez jakiś czas usiłował dojrzeć łódkę, a gdy zaniechawszy tego zeskoczył z poręczy, gęsty mrok głównego pokładu wzburzył się od jego skoku jak ciemny staw, zakołysał się, zawirował i jakby się rozstąpił. Plamy ciemności cofnęły się, odpłynęły wstecz, bose nogi zaszurały pośpiesznie, niewidzialne szepty zamilkły. „To laskarowie* — mruknął. — Aż wre wśród załogi.” Potem wsłuchiwał się przez chwilę w zgiełkliwe chrapanie białych śpiących pokotem z głowami pod trapem juty. U jego nóg plątał się — niewidzialny — czarny pies z jachtu, przywiązany łańcuchem do „ucha” na pokładzie; skomlał, targał cienkie ogniwa, stukał pazurami w pokład, zgnębiony nieznajomym otoczeniem, żebrząc o jałmużnę ludzkiej uwagi. Carter pochylił się odruchowo; zaskoczyło go nagle liźnięcie w twarz. „Jak się masz, stary! — Poklepał gęste, kręcone kudły, pogłaskał gładka łeb. — Dobry, dobry pies, dobry Korsarz. Leżeć. Leżeć, psie! Nie możesz zrozumieć, co się dzieje, prawda, Korsarzu? — Pies przywarował nieruchomo. — No więc ja też nic nie mogę zrozumieć” — mruknął Carter. Lecz natury tego pokroju znajdują pokrzepienie w wesołej pogardzie dla zawikłanych i nieskończonych podszeptów myśli. Carter powiedział sobie, że wkrótce się przekona, co z tego wszystkiego wyniknie, i tym położył kres wszelkim rozmyślaniom. Gdyby był trochę starszy, czułby, że nie jest w

stanie zapanować nad położeniem; ale był jeszcze za młody, aby je ogarnąć w całości i niejako w oderwaniu od swojej osoby. Wszystkie te zagadkowe wypadki napełniały go głębokim niepokojem, lecz skądinąd miał przecież klucz od magazynu — i nie mógł zdobyć się na to, aby nie czuć sympatii do Lingarda. Tego przynajmniej był pewien, a pewność ta — po przebyciu przykrej wewnętrznej walki — prowadziła do rozwiązania zagadnień. Gdy wchodził za Shawem do kajuty, nie mógł opanować radości i ukryć złośliwego uśmiechu — Więc pan mówi, że odjechał? I uprowadził z sobą waszą panią? — rozprawiał Shaw bardzo głośno na progu. — Doprawdy? No, wcale nie jestem zdziwiony. Czego pan się może spodziewać po człowieku, który opuszcza swój statek na pełnym morzu bez — nie powiem już rozkazów — ale wprost bez odezwania się słowem do swego zastępcy. I to jeszcze w nocy! To już panu charakteryzuje człowieka. Jak się panu podoba taki sposób obchodzenia się ze swym pierwszym oficerem? Domyślam się, że musiała go zirytować pewna mała sprzeczka, która zaszła między nami akurat przed pańskim przybyciem na bryg. Powiedziałem mu parę słów prawdy — ale mniejsza o to. Prawo jest prawem, i to mi wystarcza. Jestem tu teraz kapitanem, póki go nie ma na okręcie — a jeśli jego adres nie będzie wkrótce prowadził do któregokolwiek z więzień jej królewskiej mości — upoważniam pana do nazywania mnie Holendrem. Niech pan zapamięta moje słowa. Wszedł władczym krokiem, zasiadł i rozejrzał się po kajucie swobodnie i majestatycznie; lecz nagle oczy jego stanęły w słup ze zdumienia i zgrozy. Wyciągnął tłusty, wskazujący palec, który drżał z lekka: — Murzyni — wyrzekł chrypliwie. — W kajucie! W kajucie! — Przez jakiś czas zdawało się, że oniemiał. Od chwili jego wejścia do kabiny Hassim śledził go w skupionym i wyczekującym milczeniu. — Nie mogę tego ścierpieć — ciągnął ze szczerym przejęciem w głosie. — Do diaska — za dużo mam dla siebie szacunku! — Dźwignął się powoli; oczy wylazły mu na wierzch w surowym spojrzeniu pełnym godności. — Precz! — wrzasnął nagle, posuwając się krok naprzód. — Cóż, u Pana Boga, pan robi, panie poruczniku? — zapytał tonem beznamiętnego zdziwienia steward, którego głowa ukazała się we drzwiach. — To przyjaciele kapitana.

— Z kim kto przestaje… — zaczął dogmatycznie Shaw, lecz urwał i przeszedł do karcącego tonu. — Nie właź mi w drogę, ty garkotłuku. Moimi przyjaciółmi nie są, bo nie jestem włóczęgą. Wiem, co mi się należy. Wynosić mi się! — syknął z wściekłością. Hassim chwycił szybkim ruchem za rękojeść krissa. Shaw wydął policzki i namarszczył się. — Pilnuj się pan! Zadźga pana jak tucznego wieprza — mruknął Carter nie poruszając się wcale. Shaw rozejrzał się bezradnie. — A pan by to uznał za pyszny kawał — może nie? — rzekł powoli z goryczą. Obojętny, nieokreślony uśmiech Cartera przytłoczył go doszczętnie swą straszliwą lodowatością. Niezmierny upadek ducha zastąpił uczucie należytej rasowej dumy w prymitywnej duszy oficera. — Boże mój, cóż za przeklęty pech! Czym sobie na to zasłużyłem, żeby się dostać do tej bandy? — jęknął i usiadł obejmując rękami siwą głowę. Carter usunął się, aby przepuścić Immadę, która skierowała się ku drzwiom, posłuszna szeptowi brata. Po chwili wahania wyszła spojrzawszy na Cartera. Brat jej stał nieruchomo w pozie obronnej i osłaniał jej odwrót. Znikła za drzwiami. Rozluźnił się chwyt dłoni Hassima obejmującej rękojeść krissa; powiódł kolejno wzrokiem po wszystkich przedmiotach w kajucie, jakby chciał wyryć sobie na zawsze w pamięci ich miejsce, i wyszedł za siostrą bezszelestnymi krokami. Wkroczyli w tę samą ciemność, która przyjęła, ogarnęła i ukryła zmącone dusze Lingarda i Edyty; ale dla tych dwojga Malajów światło, z którego ich wygnano, stało się teraz światłem zakazanych nadziei; gorzało straszną i spokojną jasnością jak latarnia paląca się na brzegu przed oczami wyczerpanego pływaka, który za chwilę ma ulec nieubłaganemu morzu. Obejrzeli się — światło znikło; Carter zamknął za nimi drzwi kajuty, aby rozmówić się z Shawem. Chciał wejść z nominalnym dowódcą w pewnego rodzaju kompromis, który by umożliwił im współpracę, lecz Shaw był tak wytrącony z równowagi przez świeży zamach na jego godność, że młody obrońca brygu nie mógł nic z niego wyciągnąć prócz narzekań pomieszanych z łagodnymi bluźnierstwami. Bryg spał, a na spokojnym pokładzie słychać

było podniesione głosy z kabiny; prośby i wyrzuty Shawa skierowane wrzaskliwie ku niebu oraz cedzone niezmiennie słowa Cartera zlewały się w głuchy i nieustanny pomruk, który się wznosił i opadał. Warty na śródokręciu, patrzące bez ruchu w ciemność z uchem zwróconym ku morzu, słyszały ten dziwaczny odgłos, który zdawał się unosić za ich plecami jak duch kłótni. Wasub, odprowadziwszy do łódki Hassima i Immadę, wałęsał się czujnie tam i sam wzdłuż całego okrętu. Nie było ani jednej gwiazdy na niebie, a na morzu ani jednego błysku; nie dostrzegało się ani horyzontu, ani żadnego konturu czy kształtu, na którym wzrok mógłby spocząć, który można by objąć ręką. Ciemność, zda się, nieskończona w przestrzeni i czasie, zatopiła wszechświat jak niszcząca powódź. Chwilowe opadnięcie bryzy zatrzymało na pewien czas czółenko w sąsiedztwie brygu. Rozwinięty żagiel — niewidzialny — trzepotał lekko i tajemniczo, a łódka, wznosząca się i opadająca przy każdym niewidzialnym ruchu fal, spoczywała jak gdyby na żywej piersi. Lingard siedział wyprostowany z ręką na sterze, wyczekujący i niemy. Pani Travers otuliła się szczelnie płaszczem. Wzrok ich sięgał niezmiernie głęboko w bezświetlną pustkę, a jednak byli wciąż jeszcze tak blisko brygu, że żałośliwe skomlenie psa, zmieszane z gniewnym szczękiem łańcucha, dochodziło słabo ich uszu wywołując niejasne obrazy rozpaczy i wściekłości. Ostre szczeknięcie zakończone żałosnym wyciem — wywołanym jakby przez pojawienie się widm niewidocznych dla ludzi — rozdarło czarną ciszę; zdawało się, że instynkt zwierzęcia, natchnionego przez duszę nocy, wypowiada w rozpaczliwej skardze trwogę przed przyszłością, lęk wobec czającej się śmierci, strach przed widmami. Niedaleko od czółenka brygu H?ssim i Immada w swej łódce, puściwszy wolno wiosła, siedzieli, milcząc, w nieprzepartym odrętwieniu, jakby dorywcze podmuchy wiatru wwiały im do serc tchnienie subtelnej trucizny, która niebawem miała przyprawić ich o śmierć. — Czyś widział oczy białej kobiety? — zawołała dziewczyna. Klasnęła głośno w dłonie, wyciągnęła ramiona ze splecionymi dłońmi i tak trwała. — O Hassimie! Czy widziałeś jej oczy, które jaśnieją pod brwiami jak promienie światła wpadające pod sklepione konary lasu? Jej oczy przebiły mię na wskroś. Zadrżałam na dźwięk jej głosu! Patrzyłam, jak szła za nim, i wydaje mi się, że ona nie żyje na ziemi, że to są wszystko czary.

Zawodziła wśród nocy, Hassim milczał. Nie miał złudzeń i gdyby chodziło nie o Lingarda, lecz o innego człowieka, byłby uznał jego postępek za samobójcze szaleństwo. Travers i d’Alcacer byli według Hassima dwoma potężnymi radżami — prawdopodobnie krewniakami władczyni kraju Anglików, o której wiedział, że jest kobietą; ale dlaczego tu przybyli i sprzeciwiali się, aby Hassim odzyskał swoje królestwo, to było niezrozumiałe i zagadkowe. Hassimowi chodziło także i o bezpieczeństwo Lingarda. Że Lingard narażał się głównie z jego powodu, aby spór o życie dwóch białych nie zniweczył wielkiego przedsięwzięcia — nie uderzało to Hassima tak bardzo, jakby sobie można wyobrazić. Pewne cechy jego charakteru sprawiały, że uważał ten postępek Lingarda za konieczny. Czyż nie był radżą Hassimem, a ten drugi człowiek — mąż silnego serca, krzepkiego ramienia, nieustraszonej odwagi, mąż dość wielki na to, by się opiekować szlachetnie urodzonymi książętami — czyż nie był jego przyjacielem? Słowa Immady wywołały na usta Hassima uśmiech, który — jak jego słowa — zagubił się w ciemności. — Zapomnij o swym znużeniu, o siostro — rzekł łagodnie — abyśmy nie przybyli za późno. Hassim spodziewał się, że nadchodzący dzień rzuci światło na jakieś decydujące wypadki. Pomyślał o swych ludziach strzegących „Emmy” i zapragnął znaleźć się w miejscu, gdzieby mogli usłyszeć jego głos. Żałował, że nie ma przy nim Dżaffira. Czuł dotkliwie nieobecność tego sługi, któremu ongi powierzył zlecenie do przyjaciela; zlecenie owo miało być ostatnie. A jednak nie było ostatnie. Hassim ocalał i żywił nowe nadzieje, i stawiał czoło nowym troskom; może pośle kiedyś Lingardowi jeszcze inne zlecenie, jeśli śmierć będzie się dobijała do wrót rękami zbrojnych wrogów. Wiatr się ustalił; rozkołysane morze wznosiło gładko czółenko na grzbiety fal wędrujących spiesznie wzdłuż lądu. Posuwali się zwolna; lecz serce Immady było bardziej znużone niż jej ramiona, a Hassim zagłębiał pióro wiosła bez plusku i spoglądał w prawo i w lewo, usiłując dojrzeć niewyraźne kształty wysepek Daleko przed czółnem, trzymając się tego samego kursu, biegła jola — z napiętym szerokim żaglem lugrowym — ku wąskiej i krętej cieśnince między wybrzeżem a południowymi rewami, ku cieśnince, która wiodła do ujścia strumienia łączącego lagunę z morzem.

Tak się to stało, że w ową bezgwiezdną noc płytkie morze było zaludnione przez niespokojne dusze Gęsta zasłona z chmur rozpościerała się nad nimi, odcinając je od reszty świata. Chwilami pani Travers miała wśród ciemności wrażenie zawrotnego pędu, to znów zdawało jej się, że łódka stoi w miejscu, że wszystko na świecie stoi w miejscu i tylko jej wyobraźnia błąka się swobodnie, pozbywszy się pęt. Lingard, nieruchomy u jej boku, sterował kierując czółnem stosownie do wiatru. Nagle ujrzał przed sobą wyraźne migotanie słabej, sinej jasności, którą ziemia zdawała się rzucać na tło jednostajnej czerni nieba. Jola zbliżała się do przestrzeni płytkiego morza. Niewyraźny szum wzburzonej wody pogłębił się w tonie. — Jak długo będziemy tak płynąć? — spytała łagodnie pani Travers. Nie poznała głosu, który wypowiedział słowo: „Zawsze” — w odpowiedzi na jej zapytanie. Był to głos o dźwięku bezosobowym, jakby nie pochodzącym od człowieka. Serce jej mocno zabiło. — Kapitanie Lingard! — krzyknęła. — Jestem. Co pani mówi? — rzekł nerwowo jak wyrwany z sennego marzenia. — Pytałam pana, jak długo będziemy tak płynąć — powtórzyła wyraźnie. — Jeśli wiatr nie ustanie, dotrzemy do laguny zaraz po świcie. To najwłaściwszy czas. Zostawię panią na pokładzie „Emmy” razem z Jörgensonem. — A pan? Co pan zrobi? — spytała. Musiała czekać chwilę na odpowiedź. — Zrobię, co będę mógł — usłyszała wreszcie jego głos. Znów nastąpiła przerwa. — Co tylko będą mógł — dodał. Bryza osłabła; żagiel zatrzepotał. — Ufam panu bez granic — rzekła. — Ale czy pan jest pewien, że panu się uda? — Nie.

— Pani Travers zdała sobie sprawę, jak dalece jej pytanie było daremne. W przeciągu kilku godzin została pozbawiona wszystkich swych pewników i rzucona w świat pełen niemożliwości. Ta myśl, zamiast powiększyć jej rozterkę, zdawała się przynosić jej spokój. To, co czuła, nie było zwątpieniem i nie było trwogą. To było coś innego. Może to tylko wielkie wyczerpanie? Usłyszała tępy huk jakby w głębi ziemi. Był to właściwie tylko wstrząs i wibracja. Wielki bałwan rozbił się o skały; sina jasność, którą Lingard widział był przed sobą, błyszczała teraz i migotała w rozległych białych płatach już znacznie bliżej czółna. A wszystko to — ponury błysk jasności i lekki wstrząs sprawiający wrażenie, że coś odległego i olbrzymiego rozpadło się w gruzy — działo się poza obrębem życia pani Travers, które było wciąż otoczone nieprzeniknionym mrokiem i nieprzeniknioną ciszą. Wiatr zrywał się naokoło jej głowy i zamierał; żagiel zwisał, trzepotał wyraźnie, wydymał się i cichł kolejno; i znów wrażenia — to zawrotnego pędu, to zupełnego bezruchu, następowały po sobie ze wzrastającą szybkością, aż stopiły się wreszcie w dziwacznym poczuciu ślepego pędu i głębokiego spokoju. Ciemność obejmowała Edytę jak drażniąca pieszczota mrocznego wszechświata. Łagodna była i zgubna. Omdlałość jej znęciła duszę Edyty do poddania. Nic nie istniało i nawet cała przeszłość rozpłynęła się w przestrzeni. Edyta była rada, że już nie istnieje. Lingard czuł przy sobie cały czas panią Travers siedzącą obok niego na ciasnej ławeczce; w pewnej chwili zaskoczyło go nagle dotknięcie głowy opadającej mu na ramię. Zesztywniał jeszcze bardziej, jakby wobec bliskiego niebezpieczeństwa usiłował skryć swoje życie w głuchej nieugiętości ciała. Łódka wznosiła się i opuszczała powoli; strefa piany i skał ciągnęła się w poprzek drogi, sycząc jak olbrzymi kocioł; silny podryw wiatru pędził ich przez chwilę wprost na tę strefę, potem przewiał i pozostawił jolę miarowo rozkołysanej fali. Walka skał — wiecznie pokonywanych i wiecznie się wynurzających — z morzem — wiecznie zwycięskim i wiecznie odtrącanym — przykuwała Lingarda. Śledził ją jak coś dziejącego się w nim samym, a tymczasem pani Travers spała, objęta jego ramieniem, przytulona do jego boku, zdana na jego opiekę. Te rafy strzegące Wybrzeża Zbiegów ukazały Lingardowi przed laty pierwsze błyski powodzenia — trwałą podstawę niezbędną dla jego dzieła. Płytkie morze było ostoją dla marzeń Lingarda;

głos tych wód miał władzę kojenia jego myśli i rozpalania ich obietnicą, że nadzieje jego się ziszczą. Nie było jeszcze na świecie tak szczodrej przyjaźni… Masa białej piany, kotłującej się wokół ośrodka o głębokiej czerni, przesunęła się cicho obok joli… Przecież i ta kobieta, którą trzyma u boku jak brankę, jest darem płytkiego morza. Nagle oczy Lingarda pochwyciły na odległej mieliźnie czerwony błysk ognia z obozu Damana; błysk ten zgasł natychmiast jak sygnał latarni dającej znaki nad poziomem wód. Przypomniało to Lingardowi o istnieniu tamtych dwóch ludzi — tamtych jeńców. Jeśli łódź wojenna mająca ich przewieźć na lagunę opuściła mieliznę po odjeździe Hassima, Travers i d’Alcacer powinni by już o tym czasie dawno jechać w górę strumieniem. Każda myśl o czynie stała się wstrętna dla Lingarda, odkąd wszystko, co mógł zrobić na świecie, musiało przyśpieszyć chwilę jego rozstania z tą kobietą, której powierzył wszystkie tajniki swego życia. A ona spała. Mogła spać! Spojrzał na nią, jakby patrzył na dziecko śpiące niewinnie, lecz tętno życia wzmogło się w nim do najwyższego uniesienia. Naokoło Lingarda wiry wzdychały wzdłuż raf, woda syczała między kamieniami, czepiając się skał wśród tragicznych szeptów, które były podobne do obietnic, pożegnań lub modłów. Z niezgłębionych nocnych dali nadleciał ryk przypływu atakującego mielizny od strony morza. Lingard czuł tak głęboko bliskość tej kobiety, że nie słyszał nic… I nagle pomyślał o śmierci. — Niech się pani obudzi! — krzyknął w ucho pani Travers odwracając się szybko na ławeczce. Pani Travers chwyciła ustami powietrze; bryzg wody chlasnął ją nad oczami, oddzielne krople spływały po jej policzkach; poczuła na wargach ich smak — były ciepłe i gorzkie jak łzy. Syczące zakolebanie wód podrzuciło łódź wysoko, potem nastąpiło drugie, i tak bez końca; aż wreszcie w pół wiatru czółenko wpłynęło na spokojną wodę przechylone wciąż na jedną burtę. — Ominęliśmy rafy — rzekł Lingard z ulgą w głosie. — Czy groziło nam niebezpieczeństwo? — spytała szeptem pani Travers. — Bryza ucichła i przydryfowałiśmy bardzo blisko skał — odpowiedział

Lingard. — Musiałem panią obudzić. Nie byłoby bardzo przyjemnie ocknąć się nagle w wodzie. A więc spała! Wydało jej się niewiarogodne, aby mogła zamknąć oczy w tym małym czółenku na tak wzburzonym morzu, z pełną świadomością celu tej rozpaczliwej wyprawy. Mężczyzna u jej boku pochylił się naprzód, wyciągnął ramię i czółenko idące pełnym wiatrem przyśpieszyło biegu na równym kilu. Nieruchomy, czarny brzeg leżący na morzu rozciągnął się w nieskończoność w poprzek ich drogi, złowieszczy i cichy. Zwróciła na niego uwagę Lingarda: — Niech pan spojrzy na tę okropną chmurę. — Ta chmura to brzeg, a za chwilę wjedziemy w ujście strumienia — odrzekł spokojnie. Pani Travers wpatrzyła się w to wybrzeże. Więc to był ląd — ląd! Wydał jej się bardziej nieuchwytny od chmury; niby jakiś ponury bezruch nad niepokojem morza, kryjący w swej głębi niepokój ludzi, którzy nie przedstawiali jej się realniej niż fantastyczne cienie.

V Z chwilą gdy oczy pani Travers spoczęły na Jörgensonie, uderzył ją przede wszystkim jego wygląd jakby nie z tego świata. Jörgenson przebywał tak długo poza nawiasem życia, że jego wielkie, wychudłe ciało, jego powolne, machinalne ruchy, jego spokojna twarz i oczy o pustym spojrzeniu sprawiały wrażenie nieprzepartej obojętności na wszelkie ziemskie niespodzianki. Ta postać zmartwychwstałego człowieka, którym rządziło jak gdyby jakieś czarodziejskie zaklęcie, błądziła po pokładzie tego, co nawet pani Travers wydawało się trupem statku. Jörgenson zwracał na panią Travers głęboko wpadnięte, pozbawione wyrazu oczy z zaświatowym wprost oderwaniem. Nigdy jeszcze nikt na nią nie patrzył z abstrakcyjnością tak dziwną i tak wiele znaczącą. Ale Jörgenson nie był niesympatyczny. We wczesnym świetle poranka, biały od stóp do głów w nieskazitelnie czystym ubraniu, które okrywało coś, co prawie nie było ciałem, świeżo ogolony (zapadłe jego policzki o zwiędłym kolorycie miały pewnego rodzaju połysk; wyglądało to, jakby Jörgenson się golił mniej więcej co dwie godziny) — wyglądał tak niepokalanie, jakby był zaiste czystym duchem, wyższym nad plamiącą styczność z poziomą ziemią. Niepokoił, lecz nie był odrażający. Nie przywitał się wcale z Lingardem ani z panią Travers. Lingard zwrócił się do niego natychmiast. — Mój drogi, zbudowałeś tu istne schody z boku kadłuba — rzekł. — Bardzo nam było wygodnie wejść teraz po nich na statek, ale czy nie przyszło ci na myśl, że w razie ataku… — I owszem. — Nie było nic równie beznamiętnego na świecie jak głos kapitana H. C. Jörgensona z barki „Dzika Róża”, odkąd przebył z powrotem wody zapomnienia i wkroczył znów w ludzkie życie. — Przyszło mi to na myśl, ale ponieważ nie zamierzam robić zamętu… — Aha, nie zamierzasz robić zamętu — przerwał Lingard. — Nie. Nie posądzaj mnie o to. Wierzysz mi, Królu Tomie?

— Ale może ja będę musiał narobić zamętu. — A więc po to przyjechałeś w tej swojej małej joli? — Co ci się stało? Czy mnie jeszcze nie znasz, Jörgenson? — Zdawało mi się, że cię znam. Jakże mogłem zgadnąć, że taki człowiek jak ty przybywa, aby walczyć, przywożąc z sobą kobietę? — To jest pani Travers — rzekł Lingard. — Żona jednego z tych nieszczęśliwych panów, których Daman porwał wczoraj wieczór… A to jest, proszę pani, Jörgenson, mój przyjaciel, o którym pani opowiadałem. Pani Travers uśmiechnęła się z lekka. Oczy jej błądzily daleko i blisko, a dziwaczność otoczenia, niezmierna jej ciekawość, konflikt jej pragnień z niepewnością nadały jej pozór, jakby życie było dla niej czymś nowym, jakby się odnosiła z naiwną prostotą do spotykających ją niespodzianek. Wyglądała bardzo niewinnie i młodzieńczo między tymi dwoma mężczyznami. Lingard patrzył w nią z nieświadomą tkliwością pełną podziwu, z jaką niektórzy mężczyźni odnoszą się do młodych dziewcząt. Jego zachowa ale nie miało nic wspólnego ze zdobywcą królestw. Jörgenson trwał wciąż w swej zdumiewającej abstrakcji, zdając się nic nie słyszeć i nic nie widzieć. Ale snadź miał jakiś tajemniczy kontakt z wypadkami zachodzącymi w świecie żyjących ludzi, bo „zapytał bardzo naturalnym tonem: — Jakże ona uciekła? — Pani Travers nie było wtedy na mieliźnie — wyjaśnił krótko Lingard. — Na jakiej mieliźnie? — mruknął machinalnie Jörgenson. — Czy złupili jacht, Tomie? — Nic podobnego — rzekł Lingard. — A ilu jest zabitych? — wypytywał Jörgenson. — Mówię ci, że nic się takiego nie stało — rzekł niecierpliwie Lingard. — Jak to? Nie było walki? — pytał znów Jörgenson bez najlżejszej oznaki ożywienia.

— Nie. — A przecież zawsze jesteś gotów się bić. — Posłuchaj mnie, Jörgenson. Tak się stało, że zanim trafiła się sposobność do walki, już było za późno. — Zwrócił się do pani Travers, która z nikłym uśmiechem na wargach rozglądała się wciąż niespokojnymi oczami. — Gdy rozmawiałem z panią tamtego wieczoru, już było za późno. Nie! Nie było do tego w ogóle żadnej okazji. Powiedziałem pani o sobie wszystko i pani wie, że to prawda, kiedy mówię: za późno. Ach, gdybym był panią znalazł samą jedną na tym jachcie wędrującym przez morze! — Tak — wtrąciła — ale nie byłam sama. Lingard opuścił głowę na piersi. Przedsmak południa już zwarzył iskrzącą się świeżość poranka. Uśmiech znikł z twarzy Edyty Travers, a oczy jej spoczywały na zwieszonej głowie Lingarda z wyrazem, w którym nie było już ciekawości; ten wyraz mógł był się wydać zagadkowym Jörgensonowi, gdyby na nią popatrzył. Lecz Jörgenson nie patrzył na nic. Spytał z oddali, z głębi swej martwej przeszłości. — Jak tam jest na morzu, Tomie? Co tam się dzieje? — Jest tam jacht na mieliźnie, mój bryg na kotwicy i około stu illanuńskich włóczęgów najgorszego gatunku pod rozkazami trzech wodzów, z dwoma wojennymi prau przycumowanymi do brzegu. Zapewne jest tam i Daman. — Nie — rzekł stanowczo Jörgenson. — A więc przyjechał tu! — zawołał Lingard. — Sam swoich więźniów tu przywiózł! — Wylądował przy świetle pochodni — rzekł dobitnie cień kapitana Jörgensona, dawnego właściciela barki „Dzika Róża”. Wyciągnął ramię wskazując na brzeg z drugiej strony laguny; pani Travers zwróciła się w tamtym kierunku.

Jak okiem sięgnąć, wszystko było tylko niezmiernym światłem i niezmierną pustką. Wzrok pani Travers wędrował po błyszczącej, ciemnej przestrzeni pustych wód do brzegu obramionego białym piaskiem; brzeg ten był także pusty i nie zdradzał żadnych przejawów ludzkiego życia. Chaty kryły się w cieniu drzew owocowych; zasłaniały je uprawne łany kukurydzy i plantacje bananów. Blisko brzegu można było rozróżnić za ostrokołami sztywne linie dwóch portów strzegących wybrzeża, a między nimi, za wielką, otwartą przestrzenią, sterczał brunatny, pochyły dach olbrzymiego, długiego budynku; ów dach zdawał się wisieć w powietrzu, a nad nim powiewała wielka, kwadratowa chorągiew. Nad szczytem meczetu unosił się jak gdyby drobny, biały płomień; był to ornament rzezany w białym koralu odbijający pionowo promienie słońca. Mnóstwo jaskrawych, wąskich chorągiewek, białych i czerwonych, powiewało nad wpół—ukrytymi dachami, nad wspaniałymi polami, wśród ciemnych gajów palmowych. Lecz mogło się zdawać, że osada jest pusta — jakby ludność udekorowała ją i porzuciła. Lingard wskazał ostrokół po prawej stronie. — Tam właśnie jest pani mąż — rzekł do pani Travers. — Kim jest ten drugi więzień? — wyrzekł za nimi głos Jörgensona. Stał zwrócony w tę samą stronę, utkwiwszy skroś nich w pustce dziwny, nie widzący wzrok. — To zdaje się Hiszpan — prawda, proszę pani? — zapytał Lingard. — Niezmiernie trudno uwierzyć, że w ogóle tam ktoś jest — szepnęła pani Travers. — Czy widziałeś ich obu, Jörgenson? — zapytał Lingard. — Nie dostrzegłem nikogo. Za daleko było. Za ciemno. Daman wylądował mniej więcej na godzinę przed świtem i właściwie Jörgenson nie dostrzegł nic prócz odległego blasku pochodni, a głośne krzyki podnieconego tłumu dosięgły go poprzez lagunę tylko jako słaby i burzliwy gwar. Światła ruszyły natychmiast korowodem przez gaj ku warownym ostrokołom. Odległy blask zanikł w blednących ciemnościach i pomruk niewidzialnego tłumu ucichł, jakby uniesiony przez cofający się cień nocy.

Światło dnia pojawiło się szybko, odsłaniając przed bezsennym Jörgensonem pustkę wybrzeża i widmowe zarysy znanych mu grup roślinnych oraz rozsianych ludzkich siedzib. Śledził rozmaite barwy, występujące wraz ze świtem, rozległą, uprawną osadę o przeróżnych odcieniach zieleni, objętą w dali piękną, czarną linią lasu stanowiącego jej kres i osłonę. Pani Travers stała tuż przy poręczy, nieruchoma jak posąg. Jej twarz straciła ruchliwość, a policzki pokryły się martwą białością, jakby cała jej krew spłynęła z powrotem do serca i tam pozostała. Nawet jej wargi pobladły. Lingard chwycił ją szorstko za ramię. — Niechże się pani opanuje! Co panią tak przeraziło? Jeśli pani nie wierzy moim słowom, niech pani posłucha, co powie Jörgenson… — Tak, pytajcie mnie — mruknął Jörgenson pod białym wąsem. — Mów otwarcie, Jörgenson. Jak myślisz, czy ci panowie żyją? — Bezwarunkowo — rzekł Jörgenson z pewnym rozczarowaniem w głosie, jakby się spodziewał daleko trudniejszego pytania. — Czy grozi im bezpośrednie niebezpieczeństwo? — Naturalnie że nie — rzekł Jörgenson. Lingard odwrócił się od wyroczni. — Słyszała go pani, prawda? Może pani wierzyć każdemu jego słowu. Nie ma żadnej myśli, żadnego projektu w tej osadzie — ciągnął wskazując na niemą pustkę laguny — których by ten człowiek nie znał jak swoich własnych. — Wiem wszystko. Pytajcie mnie — mruknął machinalnie Jörgenson. Pani Travers nic nie odrzekła, lecz poruszyła się z lekka, a sztywna jej postać zachwiała się niepokojąco. Lingard otoczył ją mocno ramieniem: zdawała się tego nie dostrzegać, póki, odwróciwszy głowę, nie zobaczyła twarzy Lingarda tuż koło swojej. Lecz jego wzrok pełen niepokoju zaglądał z tak bliska w jej oczy, że była zmuszona je zamknąć, jak kobieta, której grozi omdlenie.

Odniosło to taki skutek, że pani Travers poczuła zacieśniające się ramię Lingarda, a gdy otwarła znów oczy, policzki jej zabarwiły się z lekka. Odwzajemniła jego wzrok pełen głębokiej troskliwości spojrzeniem tak spokojnym, spojrzeniem, które — mimo jej woli —— tak bardzo było żywotne, że Lingard doznał wrażenia, iż jasność bijąca z jej oczu rzuca cień na całe jego przeszłe życie. — Nie jest mi słabo. To wcale nie z tego powodu — oświadczyła zupełnie spokojnym głosem. Wydał się Lingardowi zimny jak lód. — To i dobrze — przystał uśmiechając się z rezygnacją. — Tylko bardzo proszę, niechże pani się oprze o tę poręcz, nim panią puszczę. Pani Travers zmusiła się też do uśmiechu. — Co za brak wiary — rzekła i przez chwilę nie poruszała się wcale. Wreszcie, jakby robiąc ustępstwo, oparła końce palców o poręcz. Lingard powoli usunął ramię. — Ale bardzo pana proszę, niech pan mnie nie uważa za konwencjonalną „słabą kobietę”, delikatną panią, jak pan mnie sobie wyobraża — rzekła stojąc naprzeciw Lingarda z ręką wyciągniętą i dotykającą poręczy. — Niech pan się na to zdobędzie wbrew swoim pojęciom o kobiecie w moim rodzaju. Jestem może równie silna jak pan, panie kapitanie — w dosłownym znaczeniu tego słowa. Fizycznie. — Trzeba pani wiedzieć, że dawno już to zauważyłem — zapewniał głęboki głos Lingarda. — A jeśli chodzi o moją odwagę — ciągnęła pani Travers to uśmiechając się, to ściągając brwi, co nadawało jej twarzy czarujący wyraz niepewności — czyż nie powiedziałam panu wczoraj wieczorem, przed kilku godzinami zaledwie, że nie potrafię się doprowadzić do strachu; pamięta pan, prosił mnie pan, abym spróbowała to zrobić. Niech pan nie myśli, że wstyd mię od tego powstrzymał. Nie umiałabym po prostu. Nawet gdyby chodziło o czyjeś królestwo. Czy pan mnie rozumie? — Bóg to raczy wiedzieć! — rzekł po chwili Lin—gard, który jej słuchał z uwagą; nagle westchnął. — Wy jesteście jakby ulepieni z innej gliny.

— Kto panu wbił w głowę ten idiotyczny pogląd? — Ani lepszej, ani gorszej. I nie twierdzę, że ta wasza glina nie jest dobra. Uważam po prostu, że jest inna. To się czuje. I to jest wszystko. — Tak, to jest wszystko — powtórzyła pani Travers. — A co się tyczy tej chwili wzruszenia, to jego przyczyna obchodzi tylko mnie samą. Nie bałam się wcale. I nawet teraz nie umiem skojarzyć swego niepokoju z żadnym wyraźnym obrazem. Pan pewnie myśli, że jestem pozbawiona wstydu i serca, ponieważ to panu mówię. Lingard nie poruszył się wcale. Nie przyszło mu nawet przez myśl, że może się poruszyć. Wchłaniał słowa pani Travers, jakby się rozkoszował samym ich dźwiękiem. — Jestem po prostu szczera — ciągnęła. — Co ja mogę wiedzieć o dzikości, gwałtach, morderstwie? Nigdy w życiu nie widziałam martwego człowieka. Blask, cisza, tajemnicza pustka tego miejsca podziałały nagle na moją wyobraźnię — tak mi się zdaje. Co znaczy właściwie ten zadziwiający spokój, który otacza tylko nas dwoje — pana i mnie? Lingard potrząsnął głową. Widział połysk zębów tej kobiety między rozchylonymi wargami; uśmiechnęła się przy ostatnich słowach, jakby zapał, z którym wygłaszał swe przekonania, rozpłynął się w tęsknym uznaniu wspólności ich dwojga wobec rzeczy będących poza ich świadomością. A pewna bezsilność tego uśmiechu rozgrzała Lingarda. O trzy kroki od nich widmo kapitana Jörgensona, niezmiernie wycieńczone i schludne, wpatrywało się w przestrzeń. — Tak. Pani jest silna — rzekł Lingard. — Ale przesiedzieć całą długą noc w malutkim czółenku! Dziwię się, że pani nie zdrętwiały członki i że pani może się trzymać na nogach! — Wcale mi nie zdrętwiały — przerwała, wciąż się uśmiechając. — Jestem doprawdy bardzo silną kobietą — dodała poważnie. — Cokolwiek się stanie, może pan na to liczyć. Lingard spojrzał na nią z podziwem. Ale cień Jörgensona, pochwyciwszy

może w swej dali słowo: kobieta, nagle tym poruszony, zaczął wymyślać z całą swobodą ducha, wylewając potok beznamiętnego oburzenia. — Kobieta! Otóż to właśnie. To już jest koniec świata, żebyś ty, Tom Lingard, Czerwonooki Tom, Król Tom, i jak cię tam jeszcze pięknie nazywają — żebyś zostawił dwadzieścia mil poza sobą swą broń, swoich ludzi, swoje armaty, swój bryg, który jest twoją siłą — i żebyś tu przyjechał z gębą pełną walki — z gołymi rękoma, obarczony kobietą! No, no! — Nie zapominaj, Jörgenson, że pani Travers cię słyszy — napomniał go Lingard z rozdrażnieniem. — On nie miał zamiaru być nieuprzejmy — zwrócił się zupełnie głośno do pani Travers, jak gdyby Jörgenson był zaiste niematerialną i nic nie czującą iluzją. — On po prostu zapomniał. — Kobieta nie czuje się wcale obrażona. Proszę właśnie traktować mnie w ten sposób. — Nie zapomniałem nic — mamrotał Jörgenson z pewnego rodzaju upiorną zawziętością i jakby dla swej własnej satysfakcji. — Do czego to wszystko prowadzi? — To ja prosiłam, żeby mię kapitan Lingard zabrał — rzekła pani Travers darząc Jörgensona czarującą słodyczą swego głosu. — Otóż to właśnie! Do czego to wszystko prowadzi? Czy Król Tom nie ma własnego zdania? Co mu się stało? Oszalał! Porzucił swój bryg, choć stu dwudziestu zakamieniałych piratów najgorszego gatunku tkwi po drugiej stronie mielizny! Czy pani także i o to prosiła? Czy on się oddał w ręce obcej kobiety? Wyglądało na to, że Jörgenson zadaje sobie samemu to pytanie. Pani Travers zauważyła jego pusty wzrok — jakby mówił tylko do siebie — i pozaziemski brak ożywienia. Dlatego przyszło jej bardzo łatwo powiedzieć mu całą prawdę. — Nie — rzekła. — To ja jestem zupełnie w jego rękach. Nie można by było odgadnąć, że Jörgenson słyszał choć jedno słowo tego

dobitnego oświadczenia, gdyby nie zwrócił się do Lingarda z zapytaniem — ani mniej, ani więcej abstrakcyjnym od wszystkich innych swych powiedzeń: — Więc dlaczego ją tu przywiozłeś? — Nie rozumiesz tego. Tak wypada i tak być powinno. Jeden z tych panów jest mężem pani Travers. — Ach tak — mruknął Jörgenson. — A kto jest ten drugi? — Mówiłem ci już. Przyjaciel. — Biedny pan d’Alcacer — odezwała się pani Travers. — Jakiż to pech dla niego, że przyjął nasze zaproszenie. Ale właściwie to on jest tylko naszym znajomym. — Prawie go nie zauważyłem — rzekł Lingard posępnie. — Kiedy wszedłem na pokład jachtu, rozmawiał z panią przechylony przez oparcie pani fotela, jakby był bardzo bliskim przyjacielem. — Rozumieliśmy się zawsze doskonale — rzekła pani Travers biorąc z poręczy lunetę, która tam leżała. — Lubiłam go zawsze — jego szczerość, jego wielką prawość. — Czym on się zajmował? — zapytał Lingard. — Kochał — powiedziała lekko pani Travers. — Ale to dawna historia. ■ — Podniosła szkła do oczu i wyciągnęła rękę, aby podtrzymać długi teleskop, a Lingard zapomniał o d’Alcacerze podziwiając niewzruszoną postawę pani Travers i zupełną nieruchomość ciężkich szkieł. Była nieugięta jak skala po wszystkich tych emocjach i całym zmęczeniu. Pani Travers skierowała szkła instynktownie ku wjeździe na lagunę. Gładka woda świeciła tam jak płyta srebra w ciemnym obramowaniu lasu. Czarna plamka przesunęła się przez pole widzenia. Upłynął jakiś czas, zanim pani Travers znów ją znalazła, i wówczas dojrzała czółenko z dwojgiem ludzi, na pozór tak blisko, że głos byłby mógł tam dolecieć. Widziała, jak mokre wiosła wznosiły się i zanurzały w wodzie, błyskając w słońcu.

Rozróżniła wyraźnie twarz Immady, która zdawała się patrzeć prosto w wielki koniec teleskopu. Wódz i jego siostra, wypocząwszy parę godzin nocą u brzegu, wypłynęli na lagunę i dążyli wprost do kadłuba „Emmy”. Byli już dość blisko, tak że dałoby się ich dostrzec gołym okiem, gdyby ktoś z pokładu patrzył w tę stronę. Ale nikt o nich nawet nie myślał, jakby ich wcale nie było na świecie, jakby istnieli tylko w pamięci starego Jörgensona. Lecz ten był głównie zaprzątnięty tajemniczymi sprawami swego grobu, z którego powstał niedawno. Pani Travers opuściła nagle szkła. Lingard ocknął się jakby z transu i rzekł: — Pan d’Alcacer. Więc się kochał! Dlaczegóżby nie miał się kochać? Pani Travers spojrzała szczerze w posępne oczy Lingarda. — To jeszcze nie wszystko oczywiście — rzekła. — Przede wszystkim umiał kochać, a potem… Ale pan nie wie, jak sztuczny i jałowy może być pewien rodzaj życia. Tylko że życie d’Alcacera nie było sztuczne i jałowe. Warto było posiąść jego przywiązanie. — Zdaje się, że pani wie o nim bardzo dużo — rzekł Lingard zazdrośnie. — Czemu pani się śmieje? — Uśmiechała się jeszcze do niego przez krótką chwilę. Długa, mosiężna rura nad jej ramieniem jaśniała jak złoto na tle bladej jasności włosów. — Uśmiecham się do pewnej myśli — odrzekła prowadząc w dalszym ciągu rozmowę zniżonym tonem, jakby słowa ich mogły zamącić rozpamiętywania kapitana H. C. Jörgensona. — Do myśli, że pomimo długiej znajomości z panem d’Alcacer nie wiem o nim ani w części tego, co wiem o panu. — Ach, to jest niemożliwe — zaprzeczył Lingard. — Czy to Hiszpan, czy nie Hiszpan, przecież on do was należy. — Jest z tej samej gliny — szepnęła pani Travers z na pół rozbawioną ironią. Ale Lingard ciągnął dalej: — Usiłował pogodzić mnie z pani mężem, prawda? Zbyt byłem rozgniewany, aby zwrócić na niego uwagę, ale dosyć mi się podobał. Co mi się najbardziej podobało, to sposób, w jaki dał temu pokój. Zrobił to jak

dżentelmen. Czy pani rozumie, co chcę powiedzieć? — Najzupełniej. — Tak, naturalnie, że pani rozumie — dodał z prostotą. — Ale właśnie wtedy zanadto byłem rozgniewany, aby z kimkolwiek rozmawiać. Więc wróciłem na pokład swego statku i czekałem nie wiedząc, co począć, i pragnąłem, żebyście się wszyscy znaleźli na dnie morza. Niech mnie pani zrozumie, proszę pani; bo właśnie wam, jaśnie państwu, życzyłem, żebyście się znaleźli na dnie morza. Nie miałem nic przeciwko tym nieborakom na jachcie. Oni byliby mi uwierzyli z łatwością. I tak się złościłem i gryzłem, póki — póki… — Póki nie nadeszła dziewiąta — a może było już trochę po dziewiątej — poddała pani Travers nieprzeniknionym tonem. — Nie. Póki nie przypomniałem sobie o pani — rzekł Lingard z niezmierną naiwnością. — Czy pan chce przez to powiedzieć, że pan zapomniał zupełnie o moim istnieniu aż do tamtej chwili? Pamięta pan, przecież pan mówił ze mną na pokładzie jachtu. — Doprawdy? Tak mi się też zdawało. Co ja pani powiedziałem? — Mówił mi pan, abym nie dotykała ciemnoskórej księżniczki — odrzekła pani Travers i roześmiała się. Lecz zaraz potem zmieniła się zupełnie, jakby nagle wśród płochego nastroju uprzytomniła sobie prawdziwe znaczenie sytuacji. — Ale doprawdy nie miałam żadnych zamiarów względem tej postaci z pańskich marzeń. I niech pan popatrzy! Ona pana ściga. Lingard spojrzał ku północnemu brzegowi i stłumił okrzyk skruchy. Przekonał się po raz drugi, że zapomnial o istnieniu Hassima i Immady. Czółenko zbliżyło się już teraz o tyle, że siedzący w nim ludzie mogli rozróżnić wyraźnie głowy trzech osób nad niską poręczą „Emmy”. Immada puściła nagle wiosło z krzykiem: „Widzę tam białą kobietę!” Brat jej spojrzał przez ramię i czółenko przestało się posuwać niby zatrzymana siłą nagłego czaru.

— Oni nie są dla mnie postaciami z marzenia — mruknął Lingard stanowczo. Pani Travers odwróciła się nagle, aby spojrzeć na dalszy brzeg. Był wciąż cichy i pusty dla gołego oka i zdawał się drgać w blasku słonecznym jak olbrzymia, malowana kurtyna zapuszczona przed nieznanym. — Jörgenson, radża Hassim nadjeżdża. Myślałem, że zostanie tam, na morzu. Pani Travers słyszała za sobą głos Lingarda i odpowiedź wymruczaną przez Jörgensona. Podniosła zwolna długie szkła do oczu skierowawszy je ku brzegowi. Rozróżniała teraz wyraźnie barwy proporców powiewających nad brązowymi dachami rozległej osady, lekkie kołysanie się palmowych gajów, czarne cienie w głębi lądu i olśniewające białe pobrzeże z koralowego piasku, rozjarzone, pełne groźnej tajemniczości. Przesunęła szkła wzdłuż całej panoramy i już je miała opuścić, gdy zza masywnego węgła ostrokołu wystąpił na wspaniałą, nieruchomą widownię mężczyzna w długiej, białej szacie, z olbrzymim, czarnym turbanem nad ciemną twarzą. Poważny i złowrogi, kroczył zwolna w słonecznym blasku jak zagadkowa postać z jakiejś wschodniej bajki, a nagłe jego wystąpienie i samotne posuwanie się wzdłuż brzegu miało w sobie coś dziwacznego i groźnego. Pani Travers drgnęła i opuściła lunetę. Nagle usłyszała za sobą niski, melodyjny glos; płynęły niezrozumiałe słowa wypowiadane tonem namiętnym i błagalnym. Hassim i Immada weszli na pokład i zbliżyli się do Lingurda. Tak! to było nie do zniesienia, że ten potok miękkich słów, które dla pani Travers mc nie znaczyły, trafiał wprost do serca tego człowieka.

Część V Honor i namiętność

I — Czy można wejść? — Proszę — rzekł głos z wewnątrz. — Drzwi są otwarte. Miały drewnianą klamkę. Pan Travers nacisnął ją i wszedł, a żona jego mówiła dalej: — Czy sobie wyobrażałeś, że spuściłam zasuwkę? Czyś widział kiedykolwiek, abym się tak zamykała? Pan Travers przymknął drzwi za sobą. — Nie, do tego nigdy nie doszło — r?ek5 tonem bynajmniej nie pojednawczym. W pierwszej chwili nie mógł dobrze rozróżnić swej żony w tym pokoju, który znajdował się wewnątrz drewnianego szałasu i miał w ścianie kwadratowy otwór bez szyby, zaopatrzony w na wpół przymkniętą okiennicę. Pani Travers siedziała w fotelu; widział wyraźnie tylko jej rozpuszczone włosy spływające po oparciu. Nastąpiła chwila milczenia. Z zewnątrz dochodziły miarowe kroki dwóch mężczyzn przechadzających się w poprzek rufy martwego statku „Emma” dowodzonego przez cień Jörgensona. Gdy Jörgenson podjął się komendy martwego okrętu, wybudowano na tylnym pokładzie domek z cienkich desek dla wygody dowódcy, a także i dla Lingarda na czas przelotnych jego wizyt. Wąskie przejście dzieliło domek na dwie części; po stronie Lingarda stało łóżko polowe, ordynarnej roboty pulpit i fotel z rotanu. Lingard przywiózł raz czarną żeglarską skrzynię i tam ją zostawił. Poza tymi przedmiotami oraz małym, przybitym do ściany lusterkiem, kosztującym ze dwanaście szylingów, nic tam więcej nie było. Co się znajdowało po drugiej stronie, nikt nigdy się nie przekonał, ale z zewnętrznego wyglądu Jörgensona można było wnioskować, że jest tam i komplet brzytew. Wybudowanie tego prymitywnego domku na pokładzie było raczej

kwestią konwenansu niż konieczności. Wypadało, aby biali mieli na statku miejsce przeznaczone wyłącznie dla siebie, ale Lingard mógł z całą ścisłością powiedzieć pani Travers, że nie spał tam ani razu. Przyzwyczaił się sypiać na pokładzie. A co się tyczy Jörgensona, musiał spać bardzo mało, o ile w ogóle sypiał. Można było powiedzieć, że raczej nawiedzał „Emmę”, aniżeli nią dowodził. Biała jego postać migała tu i tam nocą lub też godzinami stała w milczeniu, wpatrując się w posępne błyski laguny. Oczy pana Traversa przyzwyczajały się stopniowo do półmroku panującego w izdebce i mogły już teraz rozróżnić w postaci Edyty nie tylko obfitość włosów barwy miodu. Widział teraz jej twarz, ciemne brwi i oczy, które w półmroku wydawały się zupełnie czarne. Rzekł: — Nie mogłabyś tu się zamknąć. Nie ma tu ani zamka, ani zasuwki. — Tak? Nie zauważyłam. Umiałabym się bronić bez zamków i zasuwek. — Miło mi to usłyszeć — rzekł pan Travers posępnym tonem i umilkł znów, obserwując kobietę siedzącą w fotelu. — Widzę, że pofolgowałaś swemu zamiłowaniu do fantastycznych kostiumów — ciągnął z lekką ironią. Pani Travers splotła ręce na karku. Szerokie jej rękawy zsunęły się i obnażyły ramiona aż do pleców. Miała na sobie cienką, bawełnianą kurtkę małajską bez kołnierza, wyciętą głęboko u szyi i zapiętą w górze na srebrne, cyzelowane klamry. Zamiast jachtowej spódniczki włożyła błękitny sarong w kwiaty, haftowany złotymi nićmi. Oczy pana Traversa, wędrując zwolna w dół, przylgnęły do błyszczącego podbicia niecierpliwej nogi obutej w lekki, skórzany sandał. — Nie zabrałam żadnej sukni prócz tej, którą miałam na sobie — rzekła pani Travers. — Mój jachtowy kostium jest za ciężki. Nie mogłam w nim wytrzymać. Byłam zupełnie mokra od rosy po przyjeździe. Więc kiedy mi pokazano te rzeczy i kiedy je obejrzałam… — Zjawiły się przez zaklęcie — mruknął pan Travers głosem za ciężkim na ironię. — Nie. Pochodzą z tej skrzyni. Są tam bardzo piękne tkaniny. — Nie mam co do tego wątpliwości — rzekł pan Travers. — Ten człowiek

na pewno jest zdolny do łupienia krajowców… — Siadł ciężko na skrzyni. — Twój kostium świetnie jest zastosowany do tej farsy — ciągnął. — A czy masz zamiar nosić go w biały dzień na pokładzie? — O tak. D’Alcacer już mię w nim widział i nie wyglądał na zgorszonego. — Powinnaś się postarać — rzekł pan Travers — aby ci podarowano parę bransolet na nogi; będziesz mogła pobrzękiwać nimi, chodząc. — Bransolety nie są konieczne — odpowiedziała zmęczonym głosem z oczami skierowanymi gdzieś w górę, jak gdyby nie chciała porzucić swego marzenia. Pan Travers zaniechał tego tematu i spytał: — Jakże długo będzie trwała ta farsa? Pani Travers rozplotła dłonie, opuściła wzrok i w mig zmieniła pozę. — Co chcesz przez to powiedzieć? Jaka farsa? — Ta, w której gram rolę błazna. — I ty w to wierzysz? — Nie tylko wierzę. Czuję głęboko, że tak jest. Jestem pośmiewiskiem. To rola niesłychanie ponura — ciągnął nieprzejednanie ze spuszczonymi oczami. — Muszę ci powiedzieć, że się zatrząsłem po prostu, kiedy cię zobaczyłem na tym dziedzińcu, wśród tłumu krajowców, pod rękę z tym człowiekiem. — Czy ja też wyglądałam ponuro? — rzekła pani Travers zwracając nieco głowę ku mężowi. — A jednak zapewniam cię, że się cieszyłam, serdecznie się cieszyłam, że widzę cię bezpiecznym przynajmniej chwilowo. Wszystko polega na tym, aby zyskać na czasie… — Zapytuję sam siebie — rozmyślał głośno pan Travers — czy byłem w ogóle w niebezpieczeństwie? 1 czy jestem teraz bezpieczny? Nie wiem tego. Nie umiem powiedzieć. Nie! To wszystko wydaje mi się ohydną farsą. Był w jego głosie ton, który sprawił, że żona przypatrywała mu się teraz z

żywym zajęciem. Widocznie cierpiał z powodu czegoś, co nie miało żadnego związku ze strachem. Na twarzy pani Travers odmalował się prawdziwy niepokój, gdy mąż jej dodał lodowatym tonem: — Ale pozostawiam tę kwestię twojemu uznaniu. Oparła się znów o poręcz fotela i złożyła spokojnie ręce na kolanach. — Czy byłbyś wolał, abym pozostała tam na jachcie, w pobliżu tych dzikich ludzi, którzy cię uprowadzili? A może myślisz, że ich także przebrano, by mogli wziąć udział w tej farsie? — Z największą pewnością. — Pan Travers podniósł głowę, choć naturalnie głosu nie podniósł. — powinnaś była pozostać na jachcie wśród białych ludzi, służby, kapitana, załogi, której obowiązkiem jest… która byłaby gotowa za ciebie umrzeć. — Ciekawam, dlaczegoby mieli za mnie umierać — i skąd ja bym mogła żądać od nich takiego poświęcenia. Ale nie wątpię, że byliby to zrobili. A może wolałbyś, abym pozostała na brygu tego człowieka. Byliśmy tam wszyscy najzupełniej bezpieczni. Jedynie dlatego chciałam tu koniecznie przyjechać, żeby być bliżej ciebie — żeby zobaczyć własnymi oczami, co można dla ciebie zrobić i co się robi… Ale jeśli chcesz, abym ci wyłożyła swoje pobudki, nie umiem ci nic powiedzieć. Nie mogłam siedzieć tam całymi dniami bez wieści o tobie, wśród tej okropnej niepewności. Przyjeżdżając tu, nie wiedzieliśmy nawet, czy obaj jeszcze żyjecie. Mogli cię przecież zamordować tam, na mieliźnie, po odjeździe radży Hassima i tej dziewczyny, mogli cię też zabić, gdy płynęliście w górę rzeki. Chciałam dowiedzieć się o wszystkim zaraz, jak najprędzej. To była kwestia jednej chwili. Wyruszyłam tak jak stałam, bez namysłu. — Tak — rzekł pan Travers. — I nie przyszło ci nawet na myśl, żeby zabrać dla mnie trochę rzeczy do podróżnego worka. Byłaś zaiste bardzo podniecona. Albo tez zapatrywałaś się tragicznie na sytuację i wydawało ci się, że nie warto się troszczyć o moje ubranie. — To była doprawdy kwestia jednej chwili. Nic innego nie mogłabym zrobić. Czy nie chcesz temu uwierzyć?

Pan Travers podniósł znów oczy na żonę. Zobaczył, że i twarz jej, i cała postać są pełne spokoju. Głos jego był do tej chwili urażony i tępy, bez śladu sarkazmu. Ale teraz stał się z lekka pompatyczny. — Nie. Stwierdziłem to już nie raz, wiem o tym z doświadczenia, że nie mogę uwierzyć, abyś posiadała uczucia właściwe twemu pochodzeniu, pozycji towarzyskiej — i pojęcia właściwe sferze, do której należysz. To było najcięższe z rozczarowań, jakie przeżyłem. Postanowiłem póki życia nie wspomnieć ci o tym. Zdaje mi się jednak, że to jest okazja, którą sama sprowokowałaś. Nie jest to jednak okazja uroczysta. Wcale jej za taką nie uważam. Jest tylko bardzo nieprzyjemna i poniżająca. Ale nawinęła się sama. Nie miałaś nigdy prawdziwego zainteresowania dla moich zajęć, przez które moje życie się wyróżnia i nabiera wartości. I nie rozumiem, dlaczegobyś raptem miała się unieść uczuciem dla mnie jako dla mężczyzny. — A więc nie pochwalasz tego — stwierdziła pani Travers równym głosem. — Ale wierzaj mi, możesz to uczynić z całym spokojem. Kierowałam się uczuciem jak najbardziej konwencjonalnym, zupełnie jakby cały świat temu się przypatrywał. Ostatecznie jesteśmy przecież mężem i żoną. Wypada stanowczo, abym się troszczyła o twój los. Nawet człowiek, którego tak bardzo podejrzewasz i nie znosisz (pozwól mi powiedzieć, że to jest najsilniejsze uczucie, jakie kiedykolwiek w tobie zauważyłam) — nawet ten człowiek uznał, że tak właśnie wypada postąpić! Powiedział to dosłownie. Wypada. I to wypada tak bardzo, że wzgląd ten przemógł jego upór. Pan Travers poruszył się niespokojnie na krześle. — Mam to przeświadczenie, Edyto, że gdybyś była mężczyzną, prowadziłabyś życie jak najmniej ustabilizowane. Byłabyś jawnym awanturnikiem. Oczywiście pod względem moralnym. To jest dla mnie zawsze wielkim zmartwieniem. Masz w sobie pogardę dla poważnej strony życia, dla pojęć i ambicji sfery towarzyskiej, do której należysz. Umilkł zobaczywszy, że żona splotła znów ręce na karku i przestała na niego patrzeć. — To jasne jak na dłoni — zaczął znowu. — Obracaliśmy się wśród najwybitniejszych ludzi, a ty odnosiłaś s’ę do nich zawsze tak… tak

negatywnie! Nie chciałaś nigdy uznać znaczenia osiągniętych zamierzeń ani też zdobytych stanowisk. Nie pamiętam, abyś kiedy wyraziła szczery podziw dla jakiejś pomyślnie przeprowadzonej akcji, politycznej czy też społecznej. Pytam sam siebie, czego ty się właściwie mogłaś od życia spodziewać? — Nie byłabym się nigdy spodziewała, że usłyszę z twoich ust taką przemowę. A jeśli chodzi o to, czego się spodziewałam… Byłam widać bardzo głupia. — Nie, tego w żadnym razie nie można o tobie powiedzieć — oświadczył sumiennie pan Travers. — To nie jest głupota. — Zastanowił się przez chwilę. — Zdaje mi się, że to jest coś w rodzaju samowoli. Wolałem zawsze nie myśleć o tej bolesnej różnicy dzielącej nasze poglądy, różnicy, której — jak mi to przyznasz — nie mogłem się spodziewać przed naszym… Coś na kształt uroczystego zakłopotania ogarnęło pana Traversa. Pani Travers, oparłszy brodę na dłoni, wpatrywała się w pustą, oszalowaną ścianę szałasu. — Czy zarzucasz mi przebiegłość i kobiecy fałsz? — spytała bardzo cicho. Duszne gorąco przepełniało mały domek, gorąco przesycone lekkim zapachem perfum, który zdawał się wydzielać z gąszczu rozpuszczonych włosów pani Travers. Jej mąż pominął milczeniem to wyraźne zapytanie, które uderzyło go brakiem subtelności zatrącającym wprost o nietakt. — Przypuszczam, że w owym czasie nie władałem w pełni swoją przenikliwością i sądem — rzekł. — Mój… mój zmysł krytyczny nie działał wówczas — przyznawał w dalszym ciągu; ale nawet zaszedłszy tak daleko nie podniósł oczu na żoną i dlatego nie dojrzał jak gdyby cienia uśmiechu na ustach pani Travers. Ten uśmiech był zabarwiony sceptycyzmem tkwiącym za głęboko, aby się wyraźniej objawić. Dlatego też pani Travers nie odezwała się wcale, a jej mąż ciągnął dalej, jakby głośno myśląc: — Twoje postępowanie było oczywiście ponad wszelkie zarzuty, ale wyrobiłaś sobie nieznośną opinię kobiety o wyższym umyśle, zaznaczającej tę swoją wyższość w sposób ironiczny. Wzbudzałaś niedowierzanie w najlepszych ludziach. Nigdy nie byłaś lubiana.

— Byłam znudzona — szepnęła pani Travers rozmyślając z brodą opartą na dłoni. Pan Travers podniósł się niespodzianie z żeglarskiej skrzyni jak ugryziony przez osę, lecz oczywiście znacznie wolniej i bardziej uroczyście. — Co się tyczy ciebie, moja Edyto, to w gruncie rzeczy jesteś najzupełniej pierwotna. — Pani Travers powstała również giętkim, swobodnym ruchem i podniósłszy ręce do włosów, odwróciła się na wpół, mówiąc w zamyśleniu: — Nie dość ucywilizowana. — Nie dość karna — poprawił pan Travers po chwili ponurej medytacji. Ręce jej opadły, zwróciła głowę ku niemu. — Nie, tego nie mów — zaprzeczyła z dziwną powagą. — Jestem chyba najkarniejszą istotą na świecie. I mam ochotę ci powiedzieć, że moja karność nie doprowadziła mnie do niczego: zabiłam tylko samą siebie. Zresztą przypuszczam, że nie zrozumiesz, o co mi chodzi. Pan Travers skrzywił się z lekka, patrząc w podłogę. — Nie będę nawet usiłował zrozumieć — rzekł. — To wygląda, jakby to powiedział barbarzyńca, nienawidzący skomplikowanych subtelności i hamulców szlachetniejszego życia. Uderza mnie to w twoich ustach jako rozmyślny brak gustu… Nieraz się twoim gustom dziwiłem. Lubiłaś zawsze skrajne opinie, egzotyczne szaty, awanturnicze typy, romantyczne osobistości jak d’Alcacer… — Biedny d’Alcacer — szepnęła pani Travers. — Człowiek, który nie ma wyobrażenia, co to jest obowiązek i użyteczność — rzekł kwaśno pan Travers. — Dlaczego się nad nim litujesz? — Dlaczego? Ponieważ znalazł się w tym położeniu z powodu swej dobroci. Nie mógł się niczego dla siebie spodziewać przyjmując nasze zaproszenie — żadnych korzyści dla swych politycznych ambicji lub czegoś w tym rodzaju. Sądzę, że zaprosiłeś go na statek, aby przerwać nasze tęte–ŕ–

tęte, które widać zaczęło cię nużyć. — Nie nudzę się nigdy — oświadczył pan Travers. — Zdawało mi się, że d’Alcacer przyjął chętnie moje zaproszenie. A ponieważ jest Hiszpanem, więc z pewnością nic sobie nie robi z tej okropnej straty czasu. — Straty czasu! — powtórzyła z oburzeniem pani Travers. — Może przyjdzie mu jeszcze zapłacić życiem za swoją dobroć. Pan Travers nie umiał powstrzymać gniewnego ruchu. — Ach! Zapomniałem, że wychodzisz z tego założenia — rzekł przez zaciśnięte zęby. — On jest tylko Hiszpanem. Odnosi się do tego śmiesznego spisku z zupełną nonszalancją. Upadłe rasy mają swoją własną filozofię. — Zachowuje się z właściwą sobie godnością. — Nie wiem, co nazywasz jego godnością. Ja bym to nazwał brakiem szacunku dla samego siebie. — Dlaczego? Czy dlatego, że jest spokojny i pełen kurtuazji i nie ujawnia swego zdania? A pozwól sobie powiedzieć, mój Marcinie, że ty nieszczególnie znosisz wszystkie nasze kłopoty. — Nie możesz się po mnie spodziewać tych cudzoziemskich afektacji. Nie jestem przyzwyczajony bawić się w kompromisy ze swymi uczuciami. Pani Travers odwróciła się i stanęła na wprost męża. — Dąsasz się — rzekła. Pan Travers odrzucił z lekka głowę w tył, jakby przepuszczając mimo siebie to słowo. — Jestem oburzony — oświadczył. Pani Travers odczuła w tych słowach coś w rodzaju prawdziwego cierpienia.

— Zapewniam cię — rzekła poważnie (gdyż była zdolna do litości) — zapewniam cię, że ten dziwny Lingard nie ma pojęcia o twoim znaczeniu w świecie. Nie wie nic o twej pozycji socjalnej i politycznej, a jeszcze mniej o twych wielkich ambicjach. Pan Travers słuchał z pewnym zainteresowaniem. — A nie mogłaś mu tego wyjaśnić? — zapytał — Nie byłoby się to na nic przydało; on jest zajęty swoją własną sytuacją i swoim własnym poczuciem siły. Pochodzi z niższej klasy… — Jest chamem — rzekł uporczywie pan Travers i przez chwilę tych dwoje spoglądało sobie w oczy. — Ach — rzekła zwolna pani Travers — postanowiłeś nie wchodzić w kompromis ze swymi uczuciami! — Odcień pogardy przebijał z jej głosu. — Ale czy ci powiedzieć, co o tym myślę? Myślę — tu przybliżyła nieco głowę do bladej, nie ogolonej twarzy patrzącej prosto w jej ciemne oczy — myślę, że mimo swej całej ślepej pogardy oceniasz tego człowieka dość trafnie i czujesz, że z zupełnym bezpieczeństwem możesz sobie pozwalać na oburzenie. Słyszysz? Z zupełnym bezpieczeństwem! Natychmiast po wymówieniu tych słów już ich pożałowała. Zaiste, nie było rozsądne przejmować się różnymi wybrykami pana Traversa — przejmować się nimi więcej w tym oto miejscu Wschodniego Archipelagu, pełnym tajnych knowań i sprzecznych pobudek, niż w bardziej sztucznej atmosferze miasta. Przecież ostatecznie chciała tylko ocalić mu życie, a nie doprowadzić go do zrozumienia czegokolwiek. Pan Travers otworzył usta i zamknął je znów bez słowa. Jego żona zwróciła się do lustra wiszącego na ścianie. Usłyszała za sobą głos męża. — Edyto, gdzież jest prawda w tym wszystkim? Odczuła w tych słowach udrękę tępego umysłu lękającego się instynktownie niejasności nasuwających możliwość nowych odkryć. Spojrzała przez ramię i odrzekła:

— Zapewniam cię, że prawda jest na wierzchu Na samym wierzchu. Zwróciła się do lustra, gdzie napotkała swoją twarz o ciemnych oczach, z jasną mgłą włosów nad gładkim czołem. Lecz słowa jej nie wywarły łagodzącego skutku. — Ale cóż to wszystko ma znaczyć? — zawołał pan Travers. — Dlaczego ten człowiek nie usprawiedliwia się przede mną? Dlaczego nas tu trzymają? I czy nas tu trzymają? Dlaczego stąd nie odjeżdżamy? Dlaczego on mnie nie odwozi z powrotem na mój jacht? Czego on chce ode mnie? Jakim sposobem uzyskał nasze uwolnienie od tych ludzi na brzegu, którzy, jak twierdzi, chcieli poderżnąć nam gardła? Czemu tego nie zrobili i wydali nas w jego ręce? Pani Travers zaczęła upinać włosy. — To są wszystko kwestie wyższej dyplomacji i miejscowej polityki. Konflikt interesów osobistych, brak zaufania między partiami, intrygi poszczególnych jednostek — powinieneś wiedzieć, jak to się w takich razach odbywa. Jego dyplomacja gra na tych wszystkich czynnikach. Rzeczą, która nasuwała się przede wszystkim, nie było przywrócenie ci wolności; mógł tylko wziąć cię pod swoją opiekę. On jest tutaj bardzo wybitnym człowiekiem; i pozwól sobie powiedzieć, że twoje bezpieczeństwo zależy od jego zręczności w wyzyskaniu raczej swego prestiżu niż siły, której użyć nie może. Gdybyś mu pozwolił z sobą porozmawiać, jestem pewna, że powiedziałby ci tyle, ile by tylko mógł ci powiedzieć. — Nie życzę sobie, aby mi opowiadał o swoich łajdactwach. Ale czyż się tobie nie zwierzył? — Ze wszystkiego — przyznała pani Travers zaglądając do małego lusterka. — Jakiegoż wpływu użyłaś na tego człowieka? Wydaje mi się, że nasz los jest w twoich rękach. — Wasz los nie jest w moich rękach. I nawet nie w jego rękach. Jest tutaj pewna moralna sytuacja, z której należy znaleźć wyjście.

— Etyka zdzierców — objaśnił pan Travers z niespodziewanym szyderstwem. Jego żonie mignęło przez myśl, że może nie zna go tak dobrze, jak przypuszczała. Wyglądało to, jakby gładka i uroczysta skorupa nieugiętego konwencjonalizmu popękała z lekka tu i tam pod wpływem wielkiego natężenia, odsłaniając omylność zwykłego śmiertelnika. Ale zarysowała się tylko zewnętrzna powłoka pana Traversa; zdumiewająca głupota jego pychy pozostała nietknięta. Pani Travers przyszło na myśl, że dyskusja zupełnie jest bezcelowa. Rzekła, kończąc upinanie włosów: — Zdaje mi się, że trzeba wyjść teraz na pokład. — Masz zamiar wyjść tak na pokład? — mruknął pan Travers ze spuszczonymi oczami. — W tym ubraniu? Naturalnie. Nie jest to już nic nowego. Któż się ma tym zgorszyć? Pan Travers nie odrzekł nic. To, co mu powiedziała o jego zachowaniu, było bardzo prawdziwe. Dąsał się na ludzi, którzy drażnili go niezmiernie, zarówno jak rzeczy i wypadki; drażniły go słowa i nawet spojrzenia, które zdawał się odczuwać na skórze fizycznie jak ból, jak poniżające dotknięcie. Opanował się o tyle, że się nie wzdrygał. Ale dąsał się wciąż. Żona jego ciągnęła dalej: — I pozwól sobie powiedzieć, że te suknie są godne księżniczki — to znaczy, że obyczaj ustalił ich gatunek, rodzaj materiału i krój dla władczyń w tym kraju — dalekim kraju, gdzie jak mi mówiono, kobiety rządzą na równi z mężczyznami. I rzeczywiście, suknie te są przeznaczone na dar dla prawdziwej księżniczki, gdy przyjdzie na to czas. Zostały wybrane z największą troskliwością dla tego dziecka — Immady. Kapitan Lingard… Pan Travers wydał nieartykułowany dźwięk, coś pośredniego między jękiem a pomrukiem. — Muszę go przecież jakoś nazywać i przypuszczam, że ta nazwa będzie dla ciebie najmniej przykra do zniesienia. Koniec końców, przecież ten człowiek istnieje. Ale znany jest także na pewnym obszarze kuli ziemskiej jako Król Tom. D’Alcacerowi ogromnie się podobała ta nazwa. Wydaje mu się przedziwnie zastosowana do tego człowieka przez swą poufałość i

szacunek. I jeśli wolisz… — Wolałbym wcale o tym nie słyszeć — powiedział wyraźnie pan Travers. — Ani słowa. Nawet od ciebie, póki znów wolny nie będę. Ale słowa mnie nie dotykają. Nic mnie dotknąć nie może: ani twoje ponure ostrzeżenia, ani płoche nastroje, które uznajesz za właściwe roztaczać przede mną, choć według ciebie życie moje wisi na włosku. — Nie zapominam o tym ani na chwilę — odrzekła pani Travers. — I nie tylko wiem, że twoje życie wisi na włosku, ale zdaję sobie sprawę z wytrzymałości tego włoska. To włosek zdumiewający! Można by powiedzieć, że został stworzony przez ten sam los, który uczynił z ciebie to, czym jesteś. Pan Travers czuł się strasznie obrażony. Nie słyszał jeszcze nigdy, aby się zwracano w podobny sposób — nie tylko do niego, ale w ogóle do kogokolwiek. Ów ton zdawał się po prostu podawać w wątpliwość jego charakter. Zgorszony pan Travers uświadomił sobie ze zdumieniem, że żył z tą kobietą przez osiem lat! Rzekł do niej ponuro: — Mówisz jak poganka. Był to bardzo surowy wyrok, którego pani Travers prawdopodobnie nie dosłyszała, bo ciągnęła dalej z ożywieniem: — Ale doprawdy nie możesz się po mnie spodziewać, że będę o tym przez cały dzień rozmyślała albo że zaniknę się tutaj, aby rozpaczać nad tym wszystkim od rana do nocy. To byłoby chorobliwe. Chodźmy na pokład. — I wyglądasz w tym kostiumie wprost po pogańsku — ciągnął pan Travers z umyślnym wstrętem, jakby mu wcale nie przerywała. Pani Travers było ciężko na sercu, ale wszystko, co jej mąż mówił, zdawało się sprowadzać gwałtem lekkomyślny ton na jej usta. — O ile tylko nie wyglądam na straszydło — zauważyła niedbale i pochwyciła w tej chwili kierunek jego ponurego spojrzenia, które spoczywało na jej nagich stopach. Umilkła na chwilę. — Ach tak, jeśli

wolisz, to włożę pończochy. Ale widzisz, muszę o nie bardzo dbać. To jedna jedyna para, jaką tu mam. Uprałam je dziś rano w tej łazience, która stoi na rufie. Suszą się tu niedaleko na poręczy. Może zechcesz mi je przynieść, gdy wyjdziesz na pokład. Pan Travers zawrócił na pięcie i wyszedł bez słowa. Pani Travers przycisnęła natychmiast ręce do skroni rozpaczliwym ruchem, który przyniósł jej ulgę swą szczerością. Miarowe stąpanie dwóch mężczyzn dochodziło do niej wyraźnie z pokładu, rytmiczne i podwójne, nasuwając obraz spokojnego i przyjaznego obcowania. Słyszała ze szczególną wyrazistością kroki człowieka, którego orbita była najbardziej odległa od jej własnej. A jednak się przecięły! Przed kilku dniami nie potrafiłaby nawet wyobrazić sobie jego istnienia, a teraz był to człowiek, którego kroki — tak jej się zdawało — poznałaby niechybnie wśród stąpania tłumu. To doprawdy rzecz niesłychana. W półmroku swego nagrzanego schronienia Edyta czekała, aż niepewny, lękliwy uśmiech zejdzie z jej ust, po czym wyszła także na pokład.

II Pomysłowo zbudowany szkielet z cienkich słupów i krokwi zajmował większą część pokładu na śródokręciu „Emmy”. Cztery ściany tej lekkiej budowli — stosunkowo wysokiej — zrobione były z muślinu. Skomplikowany system firanek osłaniał coś w rodzaju drzwi z cieniutkich deszczułek obciągniętych perkalem. System ów został obmyślony, aby udaremnić pościg moskitów, które nawiedzały wybrzeże laguny w wielkich, śpiewnych chmarach od zachodu az do świtu. Pokład był zasłany cienkimi matami w obrębie przejrzystego schronienia, które Lingard i Jörgenson wymyślili, by umożliwić życie pani Travers w tym okresie, gdy nie tylko los Traversa i d’Alcacera musiał pozostać w zawieszeniu, lecz przypuszczalnie i wszystkich innych osób na pokładzie „Emmy”. Nieproszeni i wrodzy goście Lingarda nauczyli się bardzo szybko sztuki polegającej na prędkim wchodzeniu do osłoniętego miejsca i równie szybkim wymykaniu się. D’Alcacer robił to bez widocznego pośpiechu, prawie niedbale, lecz równie dobrze jak wszyscy inni. Przyznawano ogólnie, że nie wpuścił nigdy ani jednego moskita. Pan Travers wkradał się i wykradał bez wdzięku i był widać mocno tą koniecznością zirytowany. Pani Travers robiła to bardzo indywidualnie, z wielką zręcznością, jakby nie zdając sobie z tego sprawy. W środku owego schronienia stał zaimprowizowany stół i kilka foteli plecionych z wikliny, wydobytych przez Jörgensona z głębi statku. Trudno było powiedzieć, czego wnętrze „Emmy” nie zawierało. Wypełnione było przeróżnymi towarami jak bazar. Ten stary kadłub stanowił arsenał i skarb wojenny — fundamenty politycznej akcji Lingarda; były tam zapasy muszkietów i prochu; bale płótna, perkalików w desenie i jedwabi leżały obok worków ryżu i mosiężnych strzelb zastępujących obiegową monetę. „Emma” zawierała wszystko, co było potrzebne, aby zadawać śmierć i przekupywać krajowców; aby oddziaływać na ludzką chciwość i trwogę; aby owładnąć zbrojnie krajem i zorganizować go potem; aby żywić sprzymierzeńców i zwalczać wrogów sprawy. Bogactwo i potęgę mieścił w swym łonie ten statek osiadły na brzegu, nie mający już nigdy popłynąć — statek bez masztów, którego najlepsza część pokładu była zastawiona dwiema budowlami — jedną z cienkich desek i drugą z przejrzystego muślinu.

W środku tej ostatniej mieszkali Europejczycy; Ma]aje na statku widzieli ich za dnia jak przez biały opar. Wieczorem, z chwilą zapalenia latarni, Europejczycy zamieniali się w ciemne widma otoczone jaśniejącą mgłą; najście owadzich zastępów wypadających milionami z nadbrzeżnego lasu było w tajemniczy sposób udaremnione. Zamknięci surowo w przejrzystych ścianach, niby uwięzieni wśród zaczarowanej pajęczyny, Europejczycy przechadzali się, siedzieli, gestykulowali i rozprawiali za dnia w oczach Malajów; a nocą, gdy wszystkie latarnie prócz jednej były zgaszone, postacie ich — śpiące pod białymi prześcieradłami na polowych łóżkach rozkładanych co wieczór — nasuwały straszną myśl, że to są martwe ciała spoczywające na noszach. Jedzenie — takie, jakie tam można było mieć — podawano wewnątrz tej olbrzymiej siatki od moskitów, którą wszyscy nazywali „klatką” bez żadnej żartobliwej intencji. W czasie jedzenia Lingard towarzyszył zawsze państwu Travers i d’Alcacerowi; przywiązywał do tej próby znaczenie obowiązku składanego na ołtarzu uprzejmości i pojednania. Nie mógł mieć pojęcia, jak dalece jego obecność rozjątrzała pana Traversa; zachowanie tego ostatniego było zanadto konsekwentne, aby się różnić w odcieniach. Pan Travers żywił niezbite przekonanie, że padł ofiarą podejścia; że jakiś nadzwyczajny i okrutny bandyta naznaczył za niego okup na niepojętych warunkach. To przekonanie, ugruntowane niezłomnie, nie opuszczało go ani na chwilę; było przedmiotem jego rozpamiętywań pełnych oburzenia i nawet ujawniało się niejako w jego wyglądzie. Czaiło się w oczach, gestach, nieuprzejmych pomrukach i posępnym milczeniu. Wstrząs moralny, któremu uległ, nadwerężył w końcu jego organizm. Pan Travers odczuwał bóle w wątrobie, miewał napady senności i tłurnione porywy wściekłego gniewu, które niepokoiły go skrycie. Cera jego przybrała żółty odcień, a ociężale oczy nabiegły krwią od dymu i ognisk palących się na dworze wewnątrz ostrokołu Balaraba, gdzie trzymano Traversa w ciągu trzech dni. Oczy jego były zawsze bardzo wrażliwe na zewnętrzne warunki. Piękne, czarne oczy d’Alcacera lepiej to wytrzymały, a powierzchowność jego nie różniła się zbytnio od zwykłego wyglądu. Przyjął z uśmiechem i podziękowaniem granatową kurtkę z cienkiej flaneli ofiaro—rowaną mu przez Jörgensona. Obaj mieli mniej więcej taką samą postawę, choć oczywiście d’Alcacer o żywym i spokojnym obejściu, o bystrym umyśle, nie przypominał niczym Jörgensona, który — nie będąc dosłownie macabre — zachowywał się raczej jako obojętny, lecz niespokojny trup. Nie można było powiedzieć, aby ci dwaj ludzie kiedykolwiek z sobą rozmawiali.

Konwersacja z Jörgensonem była rzeczą niemożliwą. Nawet Lingard nigdy się na to nie porywał. Zadawał Jörgensonowi pytania niby mag rozpytujący wywołanego ducha albo dawał mu krótkie wskazówki, jakby się posługiwał jakimś cudownym automatem i widać ten sposób traktowania odpowiadał Jörgensonowi najbardziej. Prawdziwym towarzyszem Lingarda na pokładzie „Emmy” był d’Alcacer. D’Alcacer odniósł się do Lingarda ze swobodą człowieka przyzwyczajonego przez całe życie do dobrego towarzystwa, w którym nawet udawanie musi mieć cechy swobody. Może d’Alcacer umiał tak dobrze udawać, może to było zgodne z jego naturą lub też podyktowane przez dyskrecję, lecz nie pozwolił nigdy, aby najlżejsze zaciekawienie odbiło się w jego gładkiej, poważnej, zawsze równej uprzejmości, rozjaśnianej przez lekkie uśmiechy, które często nie miały ścisłego związku z jego słowami, lecz zaprawiały je dobrocią i jakby taktem. Ale treść tych słów była zawsze ściśle „neutralna. Lingard odkrył jeden jedyny raz w d’Alcacerze coś w rodzaju głębszego oddźwięku; było to nazajutrz po długich rokowaniach wewnątrz ostrokołu Belaraba, mających na celu czasowe wydanie jeńców. Lingard powziął myśl prowadzenia tych rokowań — jak to pani Travers powiedziała najdokładniej mężowi — z powodu rywalizacji między partiami, a także ze względu na ogólny stan umysłów w osadzie pozbawionej obecności człowieka, który był nominalnym władcą Wybrzeża Zbiegów i — przynajmniej w teorii — stanowił tam największą siłę. Belarab przebywał wciąż u grobu ojca. Trudno było powiedzieć, czy ten człowiek o sercu zgorzkniałym i tęskniącym do pokoju usunął się, aby rozmyślać nad ludzką niesfornością i niewdzięczną naturą swego zadania, czy też udał się tam po prostu, aby się kąpać w niezmiernie przejrzystej sadzawce, osobliwości tego miejsca, rozkoszować się pewnymi owocami rosnącymi tam w obfitości i pogrążyć się na jakiś czas w drobiazgowym wykonywaniu ćwiczeń religijnych; ale tak czy owak, nieobecność jego w osadzie była faktem pierwszorzędnej wagi. Prawda, że urok długich, r bezspornych rządów władcy wciąż działał; ludność zżyła się z nimi od dawna i właśnie dlatego zabrano więźniów od razu do ostrokołu Belaraba uznając to za rzecz naturalną. Belarab, choć nieobecny, zawsze jeszcze był silniejszy od obecnego w osadzie Tenggi, którego tajne zamysły nie były lepiej znane, który był jowialny, gadatliwy, otwarty i wojowniczy; nie miał jednak sławy Bożego sługi, znanego z miłosierdzia i skrupulatności w wykonywaniu praktyk religijnych; nie był też synem ojca słynącego ze

świętości na całą okolicę. Lecz Belarab, otoczony chwałą ascetyzmu i melancholii, a zarazem mający reputację człowieka wielce surowego (bowiem mąż tak pobożny musi być oczywiście bezlitosny), Belarab przebywał poza osadą. Jedyną pomyślną stroną jego nieobecności było to, że zabrał z sobą niedawno zaślubioną żoną, ową młodą kobietę, o której Jörgenson wspominał w liście do Lingarda, iż zależy jej na wywołaniu bitwy, morderstw i grabieży jachtu; nie powodowała nią jednak wrodzona zatwardziałość serca, tylko po prostu chęć posiadania jedwabi, drogich kamieni oraz innych przedmiotów służących ku ozdobie — chęć bardzo naturalna w kobiecie tak młodej i wyniesionej na tak wysokie stanowisko. Belarab wybrał ją za towarzyszkę swej samotności i Lingard był z tego rad. Nie obawiał się jej wpływu na Belaraba. Znał swego człowieka. Żadne słowa, przymilania się, dąsy, urągania czy podszepty faworyty nie mogły wpłynąć na chwiejność tego Araba, którego czyn zdawał się zawsze trwać w mistycznym zawieszeniu wśród sprzecznych rozważań i opinii miotających jego wolą. Lingard nie obawiał się wcale jakiegoś nagłego czynu Belaraba lub jego powolnej decyzji. Niebezpieczeństwo leżało w milczącym niezdecydowaniu władcy, które miało coś beznadziejnie boskiego w swym odległym spokoju i groziło tym, że Belarab nic w ogóle nie zrobi i pozostawi białego przyjaciela samego wobec niesfornych porywów ludu; przeciw tym zaś Lingard nie miał innych środków walki prócz siły, której użyć nie śmiał, ponieważ oznaczałoby to zniszczenie jego planów i upadek wszelkich nadziei — a co gorsza, wyglądałoby na zdradę w stosunku do Immady i Hassima, zbiegów wyrwanych z objęć śmierci w burzliwą noc; obiecał przecież wprowadzić ich w triumfie z powrotem do ojczyzny, którą ujrzał raz jeden śpiącą kamiennym snem pod gniewem i ogniami niebios. Po południu tego samego dnia, kiedy Lingard przybył z panią Travers na pokład „Emmy” — co tak bardzo zgorszyło Jörgensona — pani Travers wypoczęła parę godzin, po czym Lingard miał z nią długą, płomienną i męczącą rozmowę. Ze względu na przedmiot rozmowa ta nie mogła być wyczerpująca, lecz ku jej końcowi czuli się oboje doszczętnie wyczerpani. Pani Travers nie trzeba już było informować o różnych faktach i możliwościach. Zdawała sobie z nich sprawę aż nadto dobrze i nie do niej należało udzielać rad lub przekonywać. Nie proszono jej o rozstrzyganie lub argumentację. Wypadki posunęły się już za daleko. Ale czuła się wyczerpana śledzeniem namiętnej walki w wielkiej duszy tego człowieka, który był tak straszliwie bezwzględny, a jednocześnie z taką surowością panował nad płomiennym swym sercem. Pochłonięta tym

widowiskiem, zapomniała o kwestiach mających się rozstrzygnąć. Nie działo się to w teatrze, a jednak raz spostrzegła, że się wpatruje w Lingarda z zapartym oddechem — jak w znakomitego aktora grającego na przyćmionej scenie w jakimś prostym i potężnym dramacie. Siły, które zdawały się targać jego prostym umysłem, jego szczerym sercem, wywołały w niej oddźwięk bezpośredni. Wstrząsnął nią przez swoją walkę, przeniknął ją swym wzruszeniem, narzucił jej swą indywidualność, jakby jego tragedia była jedyną rzeczą godną uwagi. A jednak cóż pani Travers miała wspólnego z tym wszystkim — z tymi niejasnymi i barbarzyńskimi sprawami? Nic, oczywiście. Została na nieszczęście świadkiem namiętnej rozterki tego człowieka i pozyskała jego zaufanie, snadź wzbudzone jedynie przez siłę jej indywidualności. Pochlebiało jej to, a nawet była tym wzruszona; czuła dla Lingarda pewnego rodzaju wdzięczność, łączyło ich coś na kształt porozumienia — jak równe sobie istoty, które po kryjomu uznały nawzajem swą wartość. A jednak żałowała jednocześnie, że nie pozostawiono jej w nieświadomości — w nieświadomości zupełnej, jak Traversa i d’Alcacera — choć co się tyczyło tego ostatniego, nigdy nie można było wiedzieć, ile dokładnej, niepojętej, intuicyjnej wiedzy kryje jego gładkie obejście. D’Alcacer należał do tego rodzaju ludzi, których można by podejrzewać raczej o wszystko w świecie niż o nieświadomość lub głupotę. Nie mógł naturalnie wiedzieć nic określonego lub nawet domyślać się czegoś z ogólnego przebiegu wypadków, lecz widać wyczuł całą sytuację obcując przez tych kilka dni z Lingardem. Był przenikliwym i współczującym obserwatorem, mimo swego tajnego oddalenia od życia — oddalenia różniącego się zasadniczo od skrytego rozbratu Jörgensona z ziemskimi namiętnościami. Pani Travers byłaby się chętnie podzieliła z d’Alcacerem ciężarem (gdyż był to ciężar) opowieści Lingarda. Ostatecznie przecież nie ona wywołała jego zwierzenia, i ten morski awanturnik, który zjawił się niespodzianie, nie zobowiązał jej do tajemnicy — nawet przez najdalszą aluzję. Nie mówił wcale, że pani Travers jest jedyną osobą, której powierza tę historię. Nie. Powiedział tylko, że pani Travers jest jedyną osobą, której może tę historię opowiedzieć, jakby nikt inny na świecie nie miał władzy wydobycia

z niego tych zwierzeń. Tylko tak należało to rozumieć. Zaiste, pani Travers ulżyłoby niezmiernie, gdyby mogła wszystko d’Alcacerowi powłóczyć. Przyniosłoby to ulgę jej poczuciu, że jest odcięta od świata razem z Lingardem — jak w czterech ścianach romantycznego pałacu, wśród egzotycznej atmosfery. I ulżyłoby to jej pod innym jeszcze względem: podzieliłaby się odpowiedzialnością z kimś zdolnym do zrozumienia sytuacji. A jednak wzdragała się przed tym zwierzeniem wskutek niepojętej powściągliwości — jakby mówiąc o Lingardzie z d’Alcacerem, pozwalała tym samym zajrzeć do własnej duszy. Przejmował ją niepokój nieuchwytny, a jednak tak uporczywy, że odczuwała go także wtedy, gdy musiała się zbliżyć do Lingarda i rozmawiać z nim w obecności d’Alcacera. D’Alcacerowi nie śniło się nawet im przypatrywać lub choćby spoglądać w ich stronę. Ale dlaczego odwracał oczy — czy nie robił tego umyślnie? To byłoby jeszcze przykrzejsze. „Głupia jestem” — szepnęła do siebie pani Travers z głębokim i kojącym przekonaniem. Mimo to jednak czekała u drzwi bez ruchu; kroki obu mężczyzn zatrzymały się obok domku, wreszcie rozdzieliły się, ucichły i dopiero wtedy pani Travers wyszła na pokład — w jakiś czas po swym mężu. Jakby w rozmyślnej sprzeczności z ludzkimi konfliktami, wielki spokój ogarnął wszystko, co widzialne. Pan Travers wszedł do klatki; wyglądał rzeczywiście na więźnia i zdawał się być zupełnie nie na miejscu. D’Alcacer był tam również, ale postać jego zachowała — a może to było złudzenie? — pozór zupełnej swobody. Lecz wcale jej nie udawał. Siedział, podobnie jak pan Travers, w fotelu z wikliny, w analogicznej pozie i również milczał, lecz w jego postawie był pewien subtelny odcień, który nie dopuszczał wcale myśli, że jest uwięziony. Poza tym d’Alcacer miał ten szczególny dar, że w żadnym otoczeniu nigdy nieodpowiednio nie wyglądał. Namówiono panią Travers, aby dla oszczędzania swych europejskich trzewików nosiła skórzane sandały, wyjęte również z owej żeglarskiej skrzyni znajdującej się w domku na pokładzie. Przymocowała je dodatkowym rzemieniem, ale nie mogła zapobiec, aby z lekka nie stukały, gdy chodziła po pokładzie. Żadna część jej stroju nie dawała jej tak wyraźnego poczucia egzotyczności. Z powodu tych sandałów musiała zmienić zwykły chód i posuwać się krótkimi, szybkimi krokami w sposób bardzo podobny do Immady. „Ograbiam tę dziewczynę z jej strojów — rzekła do siebie w myśli

— poza wszystkim innym.” W owym czasie zdawała już sobie sprawę, że dziewczę z tak wysokiego rodu nie mogłoby nawet pomyśleć o wdzianiu sukien, które inna kobieta miała na sobie. Usłyszawszy lekki stuk sandałów pani Travers, d’Alcacer spojrzał przez oparcie krzesła. Ale odwrócił się natychmiast, a Edyta oparła się o poręcz i złożyła głowę na dłoni, spoglądając leniwie ponad gładką powierzchnię laguny. Była zwrócona plecami do klatki, przedniej części pokładu i skraju najbliższego lasu. Tak blisko stała ta wielka gromada olbrzymich, krzepkich pni — ciemnych, chropawych kolumn obwieszonych wijącymi się pnączami i nurzających się w mroku, że pani Travers spojrzawszy za burtę mogła oglądać odwrócone w lustrzanym pasie wody, masywne, czarne odbicie lasu na tle odbitego nieba, które wydawało się jasną, błękitną przepaścią, widzialną przez przejrzystą błonę. A gdy podniosła oczy, ten sam przepaścisty bezruch zdawał się panować nad całą przestrzenią skąpanej w słońcu laguny, która była jednym z tajnych zakątków ziemi. Pani Travers czuła dotkliwie swoje osamotnienie. Wplątana w tę tajemnicę, odcięta tak zupełnie od istot sobie podobnych, robiła nawet na sobie samej wrażenie widziadła pozbawionego praw i obrony, skazanego na poddanie się w końcu tym siłom, które się jej wydawały tylko wyrazem nieświadomego ducha tej miejscowości. Osamotnienie jej było niezmierne i przesycone napięciem wprost katastrofalnym. Otaczało Edytę, jakby wyodrębniając ją przez zamknięcie w zaczarowanym kole. Odgradzało ją od ludzi — ale jej nie chroniło. Kroki, które umiała rozpoznać wśród wszystkich innych na tym pokładzie, rozległy się nagle tuż za nią. Nie odwróciła głowy. Od owego południa, gdy panowie — jak ich Lingard nazywał — zostali przywiezieni na pokład, pani Travers i Lingard nie zamienili ani jednego ważkiego słowa. Gdy Lingard postanowił rozpocząć układy o uwolnienie Traversa i d’Alcacera, Edyta spytała go, na czym opiera nadzieję powodzenia; odpowiedział jej: „Na moim szczęściu.” Właściwie zaś liczył na swój prestiż; ale nawet gdyby znał to wyrażenie, nie byłby go nigdy użył, ponieważ brzmiałoby jak przechwałka. A poza tym wierzył istotnie w swe szczęście. Żaden człowiek, biały czy ciemnoskóry, nie zwątpił nigdy o jego słowie, i to

dawało mu naturalnie wielką pewność siebie przy rozpoczęciu rokowań. Lecz ostateczny ich wynik zależał tylko od szczęścia. Powiedział to wyraźnie pani Travers w chwili, gdy się z nią żegnał; Jörgenson czekał już w łodzi, która miała ich powieźć przez lagunę do ostrokołu Belaraba. Edytę zaskoczyła decyzja Lingarda, którą powziął nagle i której dał wyraz w słowach: „sądzę, że potrafię to zrobić”; złożyła rękę w silnej, otwartej dłoni, na której ktoś biegły w chiromancji byłby mógł się do—patrzeć linii nie mających nic wspólnego z linią szczęścia. Dłoń Lingarda objęła jej rękę i uścisnęła ją lekko. Edyta patrzyła na niego bez słowa. Czekał przez chwilę, a potem rzekł z bezwiedną czułością: — Niechże mi pani życzy szczęścia. Milczała. Trzymał wciąż jej rękę, zaskoczony jej wahaniem. Zdawało jej się, że nie może go puścić, a on nie wiedział, co rzec; wreszcie przyszło jej na myśl, że może użyć swej władzy, którą nad nim miała. Wypróbuje ją znowu. — Jadę z panem — rzekła stanowczo. — Chyba pan sobie nie wyobraża, że mogłabym tu czekać w niepewności — może i kilka godzin. Puścił nagle jej rękę, jak gdyby go oparzyła. — Ach tak, naturalnie — mruknął zmieszany. Jeden z tamtych ludzi był przecież jej mężem! A po takiej kobiecie należało się tego spodziewać. Nie mógł istotnie nic odpowiedzieć; ale pani Travers pomyślała, że się waha. — Czy pan uważa, że moja obecność wszystko by popsuła? Niech mi pan wierzy, że mam też szczęście w swoim rodzaju. Przynajmniej w takim samym stopniu jak pan — dodała szeptem, uśmiechając się. Mruknął w odpowiedzi: — O tak, jesteśmy dwojgiem szczęśliwych ludzi. — Uważam to za szczęście, że napotkałam człowieka takiego jak pan; że właśnie pan prowadzi moją — naszą kampanię — rzekła gorąco. — Co by się stało, gdyby pan nie istniał? Pan musi pozwolić mi z sobą jechać!

Po raz drugi skłonił głowę wobec jej wyraźnego życzenia, aby mu towarzyszyć. Ostatecznie, gdyby nawet rzeczy obróciły się jak najgorzej, byłaby równie bezpieczna między nim a Jörgensonem jak sama na pokładzie „Emmy”, z kilku malajskimi włócznikami za całą obronę. Lingardowi mignęło przez myśl, czyby nie wziąć pistoletów. Uważał zasadniczo, że na tę wielką rozprawę lepiej wyruszyć bez broni i wyjął je zza pasa przed zejściem do łodzi, gdzie Jörgenson czekał na niego. Pistolety leżały na burcie, ale ich jednak nie wziął. Cztery strzały nie mogły mieć żadnego znaczenia. Nie pomogłyby, gdyby świat przez niego stworzony miał rozpaść się w gruzy. Nic o tym pani Travers nie powiedział, natomiast zakrzątnął się, aby mogła zmienić swój wygląd. Wtedy to właśnie otworzył po raz pierwszy żeglarską skrzynię w domku na pokładzie, w obecności zaciekawionej pani Travers, która weszła tam za nim. Podał jej lekką, bawełnianą kurtkę malajską, zdobną w klamry wysadzane drogimi kamieniami, aby ją narzuciła na swą europejską suknię. Kurtka zasłoniła jachtowy kostium do połowy. Pani Travers spełniała bez słowa polecenia Lingarda. Wyciągnął długą i szeroką szarfę z białego jedwabiu, obramowaną ciężkim haftem, i prosił, aby nakryła nią głowę układając końce w taki sposób, by zasłonić całą twarz oprócz oczu. — Znajdziemy się wśród tłumu mahometan — tłumaczył. — Rozumiem. Pan chce, abym wyglądała przyzwoicie — żartowała. — Zapewniam panią — rzekł z powagą — że ci ludzie w ogromnej większości, a już z pewnością wszyscy przywódcy, nie widzieli nigdy w życiu białej kobiety. Ale może pani woli inną szarfę? Jest ich trzy. — Nie, ta mi się dosyć podoba. Wszystkie są wspaniałe. Widzę, że pan zamierza wprowadzić z największym splendorem księżniczkę do jej ojczyzny. Jaki pan jest troskliwy, panie kapitanie! To dziecko będzie wzruszone pańską szczodrością… Czy tak dobrze? — Dobrze — rzekł Lingard odwracając oczy. Pani Travers zeszła za nim do łodzi, gdzie Malaje gapili się w milczeniu, a Jörgenson, sztywny i kanciasty, nie dawał znaku życia — nie poruszył nawet oczami. Lingard posadził panią Travers na tylnej ławce i siadł koło niej. Ogniste słońce pożarło wszystkie barwy. Łódź płynęła po jaskrawym blasku, kierując się ku skrawkowi koralowego wybrzeża, które jaśniało jak metalowy nów

rozpalony do białości. Wysiedli. Jörgenson otworzył z powagą wielki perkalowy parasol nad głową pani Travers; szła naprzód w oszołomieniu między dwoma mężczyznami jak we śnie, utrzymując kontakt z ziemią tylko przez to, że po niej stąpała. Wszystko było ciche, puste, rozpalone do białości i fantastyczne. Potem, gdy wrota ostrokołu się rozwarły, pani Travers spostrzegła wyczekujący i nieruchomy tłum brunatnych postaci udrapowanych w różnobarwne tkaniny. Ciżba ta zapełniała płaty cienia u stóp trzech wyniosłych drzew pozostałych po wyrąbanym lesie — wśród prażonego przez słońce pustego obszaru spiekłej ziemi. Szerokie ostrza włóczni zdobnych w pęki czerwonego włosia rzucały chłodne błyski pod rozpostartymi konarami. Na lewo grupa budowli na palach, domków o długich werandach i olbrzymich dachach, górowała wysoko w powietrzu nad głowami tłumu, zdając się pływać w blasku; budynki te wyglądały znacznie mniej masywnie niż padające od nich głębokie cienie. Lingard wskazując jeden z najmniejszych domków rzekł półgłosem: — Mieszkałem tam przez dwa tygodnie, gdy przyjechałem pierwszy raz do Belaraba — a pani Travers poczuła bardziej niż kiedykolwiek, że stąpa jak we śnie, spostrzegłszy za barierą werandy dwie postacie, widzialne od stóp do głów, strzegące zamkniętych drzwi; postacie te były odziane w zbroje z żelaznej siatki i spiczaste hełmy stalowe ozdobione białymi i czarnymi piórami. Wysoka ława okryta tureckim suknem stała wśród otwartej przestrzeni pod wielką szopą, gdzie odbywały się posłuchania. Lingard poprowadził tam panią Travers; Jörgenson, towarzyszący jej z drugiej strony, zamknął spokojnie parasol, a gdy usiadła między swymi towarzyszami, cały tłum przed nią osunął się jednocześnie na ziemię odsłaniając w głębi dziedzińca samotną postać mężczyzny wspartego o gładki pień drzewa. Biała chusta na jego głowie była obwiązana żółtym sznurem. Spiczaste jej końce spadały na ramiona, okalając szczupłą, ciemną twarz o wielkich oczach; jedwabny płaszcz w czarne i białe pasy spływał do stóp tego męża, który wyglądał w oddali wyniośle i tajemniczo, gdy tak stał wyprostowany niedbale, w pozie zdradzającej pewność siebie i siłę. Lingard, pochyliwszy się z lekka, szepnął na ucho pani Travers, że ten człowiek na uboczu, górujący nad otoczeniem, to właśnie Daman, naczelny wódz Illanunów, ten sam, który kazał porwać obu panów, prawdopodobnie, aby zaszachować Lingarda. Te dwie barbarzyńskie, półnagie postacie — zdobne w ornamenty i talizmany, przykucnięte u jego nóg z głowami

owiniętymi w czerwonozłote chusty, z prostymi mieczami w poprzek kolan, to pangeranowie, którzy wykonali rozkaz i przywieźli jeńców na lagunę. Lecz owi dwaj ludzie w zbrojach stojący na straży przed drzwiami małego domku są żołnierzami z osobistej straży Belaraba i noszą taki strój tylko przy bardzo uroczystych okazjach. Jest to zewnętrzny i widomy znak, że jeńcy pozostają we władzy Belaraba, i ta okoliczność jest na razie pomyślna. Wielka szkoda, że nie ma samego naczelnika. Rzekłszy to Lingard przybrał ceremonialną pozę, a pani Travers patrzyła wciąż na wielki dziedziniec i w pewnej chwili poczuła, że kręci jej się w głowie od niezliczonych twarzy sterczących rzędami u jej nóg. Wszelki ruch w tłumie zamarł. Nawet oczy znieruchomiały pod pstrokacizną barwnych chust; a za otwartymi wrotami palma o szlachetnym zarysie wyglądała niezmiernie czarno na tle połyskliwej laguny i rozpalonej bladości nieba. Pani Travers patrząc w tę stronę dziwiła się, że nie ma Hassima i Immady. Lecz dziewczyna była prawdopodobnie w jednym z domków razem z kobietami ze świty Belaraba. Wtem pani Travers spostrzegła, że przyniesiono drugą ławę, na której już zasiadło pięciu mężczyzn o okrągłych, poważnych twarzach; byli ubrani w jaskrawe jedwabie i haftowane aksamity. Ręce ich spoczywały na kolanach; jeden z nich miał białą szatę, a na głowie wielki, prawie czarny turban. Siedział, pochyliwszy się trochę naprzód, z brodą wspartą na dłoni; policzki jego były zapadnięte, a oczy wbite w ziemię, jakby nie chciał patrzeć na niewierną kobietę. Edyta usłyszała nagle cichy szept i spojrzawszy na Lingarda spostrzegła, że słuchał z niewzruszoną uwagą. Ważne rokowania już były rozpoczęte i ciągnęły się dalej półgłosem, przedzielone długimi pauzami; wszyscy obecni siedzieli w kucki bez ruchu; nad całym zgromadzeniem górowała odległa postać Damana stojącego w cieniu daleko w głębi dziedzińca. Pani Travers spostrzegła, że i on jest zupełnie nieruchomy, a wznoszące się z lekka i opadające szepty przenikały ją uczuciem spokoju. Obawy pani Travers łagodził fakt, że nic nie mogła zrozumieć z toczących się obrad. Czasem zapadało milczenie i Lingard, nachylając się ku niej, szeptał: „Nie idzie łatwo” — cisza zaś była tak głucha, że pani Travers słyszała trzepot gołębich skrzydeł gdzieś wysoko, na wielkim drzewie

rzucającym cień. I nagle jeden z ludzi siedzących przed nią na piętach, nie poruszając się wcale, zaczynał nową przemowę, której tajemniczość podkreślał jeszcze zupełny brak gestów i gry twarzy. Tylko czujne oczy zdradzały, że przemowa nie jest monologiem ani głośną medytacją, lecz potokiem argumentów przeznaczonych dla Lingarda, który raz po raz wypowiadał po kilka słów z wyrazem twarzy poważnym lub uśmiechniętym. Następowały po nich zawsze szepty wyglądające przeważnie na potakiwania; potem zapadało znowu milczenie pełne rozwagi i nieruchomość tłumu była jeszcze doskonalsza niż przedtem. Gdy Lingard szepnął pani Travers, że teraz przyszła na niego kolej wygłoszenia przemowy, Edyta oczekiwała, iż Lingard wstanie z miejsca i przybierze rozkazującą postawę. Ale nie zrobił tego. Siedział jak przedtem, tylko głos jego wibrował i rozchodził się władczo wśród ciszy, choć było widoczne, że Lingard usiłuje go powściągnąć. Mówił długo, a słońce wspinało się na niebo bez skazy, przesuwając zmniejszone cienie drzew i lejąc żar na głowy poprzez gęste i nieruchome listowie. Gdy z tłumu wznosiły się pomruki, Lingard się zatrzymywał i spoglądając nieustraszenie po obecnych, czekał, aż się uciszą. Raz czy dwa pomruk wzniósł się do głośnego gwaru, a pani Travers posłyszała, że z drugiej strony Jörgenson mruknął coś pod wąsem. Za rzędami głów Daman, stojący pod drzewem, skrzyżował ramiona na piersiach. Rąbek białej tkaniny zasłaniał mu czoło; u jego stóp dwaj illanuńscy wodzowie — półnadzy, obwieszeni talizmanami i ozdobami, strojni w jasne pióra, muszle, naszyjniki z zębów, szponów i połyskliwych paciorków — siedzieli skrzyżowawszy nogi, z mieczami leżącymi na kolanach, jak dwa bóstwa z brązu. Nawet pióra w ich diademach tkwiły nieruchomo. — Sudah! — Skończyło się! — Wszystkie głowy się poruszyły, a ciała zakołysały siedząc. Lingard przestał mówić. Nie wstawał z miejsca jeszcze przez chwilę i rozglądał się po słuchaczach; a gdy podniósł się wraz z panią Travers i Jörgensonem, całe zgromadzenie powstało jednocześnie i regularny jego szyk się rozsypał. Kilku Malajów o szerokich twarzach, ze świty Belaraba — młodzików odzianych jakby w mundury z kraciastych sarongów, czarnych jedwabnych kurtek i czerwonych mycek włożonych zawadiacko na bakier — przemaszerowało dumnie wśród luźnych grup i ustawiło się w dwa rzędy przed nieruchomym Damanem oraz dwoma illanuńskimi wodzami w

wojennym rynsztunku. Członkowie rady powstali z ławki, i zbliżyli się do białych z łagodnym uśmiechem i gestami pełnymi szacunku. Zachowanie ich było pojednawcze, tylko człowiek w wielkim turbanie pozostał nieubłaganie wyniosły i utkwił wzrok w ziemi. — Zrobione — szepnął Lingard do pani Travers. — Czy bardzo było trudno? — zapytała. — Nie — odpowiedział mając w głębi duszy świadomość, że w tej wielkiej rozprawie — która właściwie nic nie przesądziła, odsunęła tylko chwilę rozstrzygającą — wyzyskał do ostatecznych granic sławę swego dobrego imienia i ten zwyczaj szanowania najdrobniejszych jego życzeń płynący z blasku jego bogactw i lęku przed jego osobą. Podał rękę pani Travers, aby ją odprowadzić, ale zatrzymał się w ostatniej chwili. Na rozkazujący gest Damana rozstąpiły się rzędy młodych dworzan Belaraba w czerwonych myckach i wódz skierował się ku białym wprawiając w nieme zdumienie grupy rozsiane po dziedzińcu. Rozdzielone rzędy zamknęły się za nim. Dwaj illanuńscy wodzowie, mimo swego wrogiego wyglądu, byli o wiele za ostrożni, by się poruszyć. Zbyteczny był cichy, ostrzegawczy szept Damana zatrzymujący ich w miejscu. Daman szedł sam. Rękojeść zwykłego miecza sterczała między brzegami jego otwartego płaszcza. Zza pasa wyglądały dwa skałkowe pistolety. Koran w aksamitnej pochewce wisiał u jego szyi na czerwonym jedwabnym sznurku. Daman wyglądał pobożnie, wspaniale i wojowniczo; ruchy miał spokojne i patrzył wprost przed siebie spod rąbka zwykłej lnianej tkaniny okrywającej mu głowę. Trzymał się sztywno, a w jego obejściu było coś w rodzaju dostojnej skromności. Lingard rzekł spiesznie do pani Travers, że człowiek ten spotykał się już przedtem z białymi i że gdyby chciał uścisnąć jej rękę, powinna mu ją podać zasłoniętą końcem szarfy. — Dlaczego? — zapytała. — Ze wzglądu na przyzwoitość? — Tak będzie lepiej — rzekł Lingard, a już w następnej chwili pani Travers poczuła na swej obwiniętej dłoni lekki uścisk smukłych, ciemnych palców; doznała wrażenia, że jest na wskroś wschodnią kobietą, gdy z twarzą zasłoniętą aż po oczy spotkała się z błyszczącym, czarnym spojrzeniem

wodza korsarzy. Trwało to tylko chwilę, bo Daman odwrócił się natychmiast, aby zamienić uścisk ręki z Lingardem. W prostych, luźnych fałdach swych szat wyglądał bardzo smukło, stojąc naprzeciw krzepkiego Europejczyka. — Wielka jest twoja siła — rzekł ujmującym głosem. — Mają ci wydać białych ludzi. — Tak, biali przechodzą pod moją opiekę — rzekł Lingard odwzajemniając jasny uśmiech tamtego, lecz wyraz jego twarzy był zawzięty i groźna zmarszczka osiadła mu na czole z chwilą, gdy ujrzał zbliżającego się Damana. Spojrzał przez ramię na grupę włóczników, którzy zeszli ze schodków domku, eskortując obu jeńców. Na widok Damana, zagradzającego niejako drogę Lingardowi, włócznicy zatrzymali się w pewnym oddaleniu i otoczyli dwóch białych. Daman spojrzał też beznamiętnie w tamtą stronę. — Byli moimi gośćmi — mruknął. — Dałby Bóg, abym wkrótce przybył zażądać ich od ciebie… jako przyjaciel — dodał po krótkiej przerwie. — I daj Boże, abyś nie odszedł z pustymi rękoma — rzekł Lingard, a czoło jego się wypogodziło. — Przecież nie mieliśmy zamiaru spotykać się tylko po to, aby prowadzić kłótnię. Czy byłbyś wolał ich widzieć pod opieką Tenggi? — Tengga jest tłusty i pełen podstępów — rzekł pogardliwie Daman — to tylko kupczyk, którego pożera pragnienie, by stać się wodzem. On jest niczym. Ale ty i ja posiadamy siłę prawdziwą. Jest jednak pewna prawda, którą możemy powierzyć sobie nawzajem. Serca ludzi łatwo się zniechęcają. Posłuchaj. Przywódcy idą naprzód, wspierając się na swych stronnikach; lecz umysły pospolitych ludzi są niestałe, pragnienia zmienne, a myślom ich zawierzyć nie można. Mówią, że wielki wódz z ciebie. Nie zapominaj, żem także wodzem i przywódcą zbrojnych mężów. — Ja również słyszałem o tobie — rzekł Lingard spokojnym głosem. Daman spuścił oczy. Nagle podniósł je i rozwarł szeroko; zaskoczyło to panią Travers.

— Więc słyszałeś. Ale czy to rozumiesz? Pani Travers, wsparta lekko na ramieniu Lingarda, miała wrażenie, że gra w jakiejś wspaniale wystawionej sztuce na scenie oświetlonej jaskrawo — że to wszystko jest jakąś egzotyczną operą, której akompaniament stanowi nie muzyka, lecz wszechobecna cisza o rozmaitych tonach. — Tak. Rozumiem to — odparł Lingard nadspodziewanie poufnym głosem. — Ale potęga jest także i w ręku wielkiego przywódcy. Pani Travers śledziła lekkie falowanie nozdrzy Damana świadczące niejako o sile wzruszeń, które przeżywał, a pod jej palcami ramię Lingarda w białym rękawie nawet nie drgnęło, jakby było z marmuru. Nie patrząc nań, czuła, że jednym ruchem mógłby skruszyć nerwową postać wodza, w którym żyło tchnienie wielkiej pustyni nawiedzanej przez koczowniczych jego przodków jeżdżących na wielbłądach. — Siła jest w ręku Boga — rzekł Daman i twarz jego powoli zastygła. Zatrzymał się czekając na odpowiedź; Lingard odrzekł: — Tak jest zaiste — po czym Daman ciągnął dalej z subtelnym uśmiechem: — Ale On obdziela siłą stosownie do swej woli, dla własnych celów — nawet tych, którzy prawdziwej wiary nie wyznają. — Ponieważ taka jest wola Boża, nie powinieneś względem nich żywić w swym sercu goryczy. Cichy okrzyk: „względem nich!”, i lekki, pogardliwy ruch szczupłej, ciemnej ręki wysuniętej z fałd płaszcza były prawie że zrozumiałe dla pani Travers w swej doskonałej, melancholijnej wzgardzie; pozwoliły też Lingardowi wniknąć głębiej w charakter sojusznika dostarczonego mu przez dyplomację Belaraba. Lingard czuł się tylko na wpół uspokojony tymi pozorami wyniosłości ducha. Liczył bardziej na to, że Daman rozumie swój własny interes; gdyż Arab czekał niewątpliwie z upragnieniem na odebranie królestwa, po którym spodziewał się nagrody w zaszczytach i bogactwach. Jego ojciec i dziadek (Jörgenson wspominał o nich w liście, że przed

dwunastu laty powieszono ich dla przykładu) byli przyjaciółmi sułtanów, doradcami władców, bogaczami finansującymi wielkie wyprawy minionych czasów. Nienawiść uczyniła z Damana własnowolnego wygnańca, póki dyplomatyczne zabiegi Belaraba nie wyciągnęły go z nieznanej i niewygodnej kryjówki. W kilku słowach Lingard zapewnił Damana, że jego ludzie są zupełnie bezpieczni, o ile nie będą się starali owładnąć jachtem osiadłym na mieliźnie. Lingard rozumiał bardzo dobrze, że uwięzienie Traversa i d’Alcacera było wynikiem nagłego przestrachu; posunięciem, które Daman uczynił, aby zapewnić sobie bezpieczeństwo. Widok jachtu tkwiącego na rewie zachwiał zupełnie jego zaufaniem. Wyglądało to, jakby tajemnica tego miejsca została wydana. Ostatecznie wiara w białego człowieka była zapewne wielkim szaleństwem, choćby się wydawało, że ten biały wziął zupełny rozbrat ze swymi współziomkami. Daman miał wrażenie, że padł ofiarą spisku. Bryg Lingarda wydawał mu się strasznym narzędziem walki. Nie wiedział, co o tym wszystkim myśleć, i chęć zdobycia zakładników była w gruncie rzeczy właściwa przyczyną pojmania dwóch białych. Daman pośpieszył oddać ich pod opiekę Belaraba, nie dowierzając dzikim popędom swych stronników. Ale wszystko w osadzie wydawało mu się podejrzane: zarówno nieobecność Belaraba, jak i odmowa Jörgensona, który nie zgodził się mu wydać od razu obiecanych zapasów broni i amunicji. A teraz znowu ten biały wydostał zakładników od zastępców Belaraba jedynie siłą swej wymowy. Tak wielki wpływ napełnił Damana podziwem i przerażeniem. Ten długoletni samotnik, przebywający w najbardziej zatraconym zakątku Archipelagu, czuł się omotany przez intrygi. Lecz skądinąd przymierze z Lingardem było wielką rzeczą. Nie pragnął bynajmniej kłótni. Przyjął na razie chętnie zapewnienie białego, że nic nie grozi jego ludziom obozującym na rewach. Uważny, szczupły, zdawał się przyjmować w skupieniu rozważne słowa Lingarda. Siła tego wielkiego, nie uzbrojonego człowieka wyglądała na nieodpartą. Skłonił zwolna głowę, — Allach jest naszą ucieczką — szepnął poddając się nieuniknionemu. Daman zachwycił panią Travers nie jako żywa istota, ale jako świetny, barwny szkic, wyraziste ujęcie przez artystę wizji jakiejś subtelnej i dzikiej duszy. Przedziwny był jego bystry półuśmiech — ostry jak jasna stal, przykry przez swą przenikliwość. Pani Travers rozejrzała się i spostrzegła, że cały

dziedziniec, porażony unicestwiającą wściekłością słońca, zaludniony jest przez cienie, których kształty i barwy rozpływają się w gwałtownym blasku. Nawet brunatne tony dachów i ścian olśniewały oko. Daman usunął się na bok. Już się nie uśmiechał; a pani Travers szła z ręką wspartą na ramieniu Lingarda przez upał tak potężny, że zdawał się mieć smak i zapach, że był niejako dotykalny. Posuwała się naprzód, jakby płynęła w tym upale z pomocą Lingarda. — Gdzie oni są? — zapytała. — Idą za nami — odpowiedział. Lingard tak był pewien, iż jeńcy zostaną wydani w jego ręce na wybrzeżu, że nie odwrócił się ani razu, póki oboje z panią Travers nie znaleźli się przy łodzi. Gromadka włóczników rozstąpiła się w obie strony przed Traversem i d’Alcacerem, którzy szli teraz sami ku brzegowi; wyglądali nierealnie i dziwacznie, niby ich własne duchy straszące w biały dzień. Pan Travers nie zdradził żadnym znakiem, że zdaje sobie sprawę z obecności swej żony. Lecz d’Alcacer szedł uśmiechając się, jak gdyby to wybrzeże było salonem. Ciężka, stara łódź europejska z kilku wioślarzami sunęła zwolna po wodzie, która wydawała się równie blada i pałająca jak niebo. Jörgenson sterczał w przodzie łodzi. Czworo pozostałych Europejczyków siedziało na tylnej ławce, obaj uwolnieni więźniowie w środku obok siebie. Lingard odezwał się nagle: — Trzeba, abyście panowie zrozumieli, że to jeszcze nie koniec biedy. Nic nie jest rozstrzygnięte. Wypuszczono was tylko dlatego, że za was poręczyłem. Pan Travers odwrócił głowę, gdy Lingard zaczął mówić, ale d’Alcacer słuchał uprzejmie. Przez resztę drogi nikt nie wyrzekł ani słowa. Dwaj panowie weszli pierwsi na pokład. Lingard pozostał u stóp drabiny, aby pomóc pani Travers. Uścisnęła mu mocno rękę i rzekła patrząc z góry na jego wzniesioną twarz: — To nadzwyczajne zwycięstwo.

Przez chwilę zapatrzony jego wzrok nie zmienił wcale wyrazu, jakby się zupełnie nie odezwała. Wreszcie Lingard wyszeptał z podziwem: — Pani rozumie wszystko. Odwróciła oczy i musiała wyswobodzić swą rękę, do której przywarł przez chwilę w odurzeniu — jak człowiek lecący w przepaść.

III Pani Travers patrzyła poprzez lagunę, czując wszystkimi nerwami, że Lingard stoi za nią. Po chwili przysunął się i stanął obok niej, tuż przy poręczy. Wpatrywała się dalej w taflę wody, która pod niebem zachodu zmieniła się w ciemną purpurę. — Dlaczego pan mnie unika, odkąd powróciliśmy z tamtej wyprawy? — zapytała ściszonym głosem. — Nie mam nic ciekawego do powiedzenia, póki radża Hassim i jego siostra nie wrócą z wieściami — odrzekł Lingard tym samym tonem. — Czy powiodło się memu przyjacielowi? Czy Belarab wysłuchał jego argumentów? Czy zgodził się wyleźć ze swej skorupy? A może jest w drodze? Chciałbym to wszystko już wiedzieć!… A tu ani słychu. Może wyruszył już przed dwoma dniami i jest teraz w pobliżu osady. A może coś mu strzeliło do głowy i rozłożył się obozem gdzieś w połowie drogi; nie jest także wykluczone, że już przybył. Mogliśmy go nie dostrzec. Droga od wzgórz nie biegnie wzdłuż brzegu. Chwycił nerwowo długie szkła i skierował je ku ciemnemu ostrokołowi. Słońce zapadło już za lasy, bramując wierzchołki drzew złotą nicią pod pasem z seledynu leżącym nisko na niebie. Nieco wyżej bladoczerwony żar rozpływał się w pociemniałym błękicie. Wieczorny cień pogłębił się nad laguną, przylgnął do kadłuba „Emmy” i do zarysów przeciwległego brzegu. Lingard odłożył szkła. — D’Alcacer zdaje się mnie także unikać — rzekła pani Travers. — A pan jest z nim w doskonałej komitywie, panie kapitanie. — To bardzo miły człowiek — szepnął Lingard z roztargnieniem. — Ale mówi czasem dziwne rzeczy. Któregoś dnia zagadnął mnie, czy nie ma kart na okręcie, a gdy spytałem, czy lubi grać w karty — ot tak, żeby coś powiedzieć — rzekł mi z tym swoim dziwnym uśmiechem, że czytał opowiadanie o ludziach skazanych na śmierć, którzy spędzali czas przed

egzekucją na grze w karty ze strażnikami więzienia. — A co mu pan odpowiedział? — Powiedziałem, że są gdzieś pewnie karty na statku — Jörgenson musi o tym wiedzieć. Potem spytałem, czy uważa mnie za więziennego dozorcę. Przestraszył się po prostu i żałował tego, co powiedział. — To nie bardzo ładnie z pańskiej strony, panie kapitanie. — Jakoś mi się to wyrwało — ale załagodziliśmy to śmiechem. Pani Travers oparła łokcie o poręcz i dłońmi objęła głowę. Każda poza tej kobiety była dla Lingarda niespodzianką przez czarowne wrażenia, jakich doznawał. Westchnął; cisza zapadła na długą chwilę. — Czemuż nie mogłam rozumieć każdego słowa, Które zostało wypowiedziane wtedy rano. — Wtedy rano — powtórzył Lingard. — O jakim kierunku pani myśli? — O ranku, kiedy wyszłam z ostrokołu Belaraba pod rękę z panem, panie kapitanie, na czele całej procesji. Zdawało mi się, że spaceruję po wspaniałej scenie — że gram w jakiejś operze, w przepysznym widowisku, na które można by patrzeć z zapartym oddechem. Nie może pan sobie wyobrazić, jakie mi się to wszystko wydawało nierealne i jaka się sobie wydałam sztuczna. Pan wie, opera… — Wiem. Byłem kiedyś kopaczem złota. Niektórzy z nas zjeżdżali do Melbourne z kieszeniami pełnymi pieniędzy. Poszedłem raz na takie przedstawienie; musiało być bardzo marne w porównaniu do tego, co pani widywała. Grali jakąś historię na tle muzyki. Wszyscy na scenie śpiewali przez cały czas aż do końca. — Jak to musiało razić pański zmysł rzeczywistości — rzekła pani Travers, wciąż na niego nie patrząc. — Czy pan nie pamięta, jak się nazywała ta opera? — Nie. Nigdy sobie tym głowy nie zawracałem Nasza paczka… nie

obchodziło nas to nigdy. — Nie pytam pana, jaka to była historia. Musiało się to panu wydać rażąco nieprawdopodobne. Czyż prawdziwi ludzie mogliby śpiewać przez całe życie i nic innego nie robić, jak w baśni? — Ci ludzie nie śpiewali ciągle z radości — zauważył Lingard z prostotą. — O baśniach prawie nic nie wiem. — Mówią zwykle o księżniczkach — szepnęła pani Travers. Lingard nie dosłyszał, co mówiła. Pochylił się ku niej z lekka, ale nie patrzyła na niego — a on nie zapytał, co powiedziała. — Zdaje mi się, że baśnie są dla dzieci — rzekł. — Ale ta historia z muzyką, o której pani opowiadam, nie była dla dzieci. Zapewniam panią, że ze wszystkich przedstawień, jakie widziałem, to było dla mnie najprawdziwsze. Prawdziwsze niż wszystko, com widział w życiu. Słowa Lingarda wzruszyły panią Travers; pamiętała, jak niemożliwie głupia jest treść prawie wszystkich oper, i wydało jej się, że w bezpośredniości tych słów jest coś rozrzewniającego, jak gdyby głodny człowiek mówił o rozkoszy, z jaką jadł skórkę zeschłego chleba. — Pewnie pan zapomniał o wszystkim słuchając tej historii, bez względu na jej treść — zauważyła obojętnie. — Tak, to mnie porwało. Ale myślę, że pani zna to uczucie. — Nie. Nigdy w życiu nie czułam nic podobnego, nawet gdy byłam małą dziewczynką. Lingard zdawał się brać to wyznanie za dowód jej wyższości. Pochylił nieco głowę. Zresztą mogła mówić, co chciała. Najbardziej mu się podobało to, że na niego nie patrzyła, bo z całą swobodą mógł się oddać kontemplacji jej rysów; wpatrywał się w zarys jej policzka, w małe ucho na wpół ukryte pod jasną siatką cieniutkich włosów, w czar odsłoniętej szyi. Cała jej osoba była niepojętym, zdumiewającym i dotykalnym cudem, który mniej był

realny dla wzroku niż dla czegoś w głębi duszy, czegoś snadź niezależnego od zmysłów. Ani przez chwilę nie myślał o tej kobiecie, że jest daleka. Nietykalna — tak! Ale nie daleka. Świadomie czy nieświadomie miał niezawodne wyczucie jej ducha. A materialnie była cudem — bliskim i świętym zarazem. — Nie — odezwała się nagle pani Travers. — Nie porwała mnie nigdy żadna opowieść. Nie ma tego we mnie. Nie zapomniałam się nawet tamtego ranka na wybrzeżu — tamtego ranka, który był częścią mej własnej historii. — Zachowała się pani pierwszorzędnie — rzekł Lingard uśmiechając się do jej karku, ucha, do luźnego pasma włosów, do zarysu skroni przy oku. Dostrzegał trzepot jej rzęs; i odnosił wrażenie, że delikatny rumieniec na policzku raczej pachnie, niż się różowi. — Więc pan był zadowolony z mojego zachowania. — I bardzo, mówię pani. Słowo daję, przecież w nich jakby piorun trząsł, gdy się przekonali, kim pani jest właściwie! — Powinno by mi to pochlebiać. Muszę panu wyznać, że czułam się tylko na wpół ukryta pod przebraniem, dosyć zła — i bardzo nieswoja. Pomagało mi z pewnością to, że się chciałam podobać. — Nie mogę właściwie powiedzieć, aby pani im się podobała — wtrącił sumiennie Lingard. — Byli raczej przestraszeni. — Ja panu się chciałam podobać — rzuciła niedbale pani Travers. Głos jakiegoś ptaka — słaby, ochrypły, niecierpliwy — rozległ się od strony lasu, jakby przyzywał zbliżającą się noc. Lingard oblał się warem w gęstniejących ciemnościach. Znikły z nieba delikatne cytrynowożółte i lekko seledynowe odcienie; czerwony żar groźnie pociemniał. Słońce spoczywało za czarnym całunem lasu nie objętego już złotą nicią. — Tak, zdawałam sobie wówczas sprawę ze wszystkiego aż do niemożliwości — ciągnęła pani Travers konwersacyjnym tonem. — A winien był temu strój, który pan kazał mi włożyć na moje europejskie —

chciałam powiedzieć — przebranie; bo widzi pan, w tym obecnym, bardziej doskonałym stroju jest mi dziwnie wygodnie; a jednak nie mogę powiedzieć, aby te rzeczy dobrze na mnie leżały. Rękawy jedwabnej kurtki są za obcisłe. W plecach jest także ciasna, a sarong jest skandalicznie krótki. Zgodnie ze zwyczajem powinien mi spadać na stopy. Ale ja lubię swobodę ruchów. Bardzo rzadko kiedy miałam w życiu to, co lubię. — Trudno mi w to uwierzyć — rzekł Lingard. — Gdyby pani tego nie mówiła… — Nie powiedziałabym tego każdemu — rzekła spojrzawszy przelotnie na Lingarda, po czym odwróciła znów głowę ku zmierzchowi, który zdawał się płynąć w ich stronę po czarnej lagunie. Daleko w głębi migotało parę słabych światełek — czy na wybrzeżu, czy na skraju bardziej odległego lasu, trudno było powiedzieć. W górze zaczęły się pojawiać gwiazdy, jeszcze nikłe, jakby zanadto odległe, aby się odbić w lagunie. Tylko na zachodzie jakaś planeta świeciła przez czerwoną mgłę słonecznego żaru. — Uważano — ciągnęła dalej pani Travers — że dla mego własnego dobra nie należy dawać mi za wiele swobody. Przynajmniej tak mi mówiono. Ale mam podejrzenie, że ten system dogadzał po prostu innym. — A ja myślałem — zaczął Lingard, po czym zawahał się i urwał. Wydawało mu się niepojęte, aby wszyscy nie marzyli o zapewnieniu szczęścia tej kobiecie. A gorycz przebijająca z jej głosu zrobiła na nim wielkie wrażenie. Pani Travers nie zaciekawiało widać to, co chciał powiedzieć, i po chwili dodała: — Tak było nie tylko w moim dzieciństwie. Tamtych czasów już dobrze nie pamiętam. Przypuszczam, że musiałam być bardzo nieznośnym dzieckiem. Lingard usiłował wyobrazić ją sobie jako dziecko. Ta myśl była dla niego zupełnie nowa. Zdawało mu się, że jej doskonałość pojawiła się na świecie w stanie skończonym, dojrzałym — bez żadnych wahań czy słabości. Lingard nie miał wspomnień, które by mogły mu pomóc w wyobrażeniu sobie dziecka z tej sfery. Dzieci, które znał, bawiły się we wsi na drodze i biegały po wybrzeżu. Był ongi jednym z nich. Potem widywał już oczywiście inne dzieci, ale się nigdy z nimi nie stykał, a przy tym nie były to dzieci

angielskie. Pani Travers, tak jak i on, przeżyła swe dziecięce lata w Anglii, i ten fakt właśnie uniemożliwiał mu prawie wyobrażenie sobie jej dzieciństwa. Nie zdawał sobie nawet sprawy, czy spędziła je w mieście, czy na wsi; i czy jako dziecko widziała kiedy morze. Jakim sposobem takie dziecko mogło być nieznośne? Ale przypomniał sobie, że karcone dzieci bywają nieszczęśliwe, i powiedział: — Bardzo mi przykro. Pani Travers zaśmiała się z lekka. Wewnątrz muślinowej klatki wszystkie kształty obróciły się w zamazane cienie. Wśród nich ukazał się d’Alcacer, który wstał z krzesła i zaczął chodzić. Milczenie pana Traversa, umyślne czy też chorobliwe, nudziło i złościło d’Alcacera, choć Bogiem a prawdą, przemowy tego człowieka nie były dla niego nigdy rozrywką ani ukojeniem. — To ładnie z pańskiej strony — rzekła pani Travers. — Pan jest zdolny do wielkiego współczucia, ale właściwie to nie wiem, kto je w panu wzbudza. Ja czy te ciężko doświadczane osoby? — Dziecko — rzekł Lingard nie zważając na jej drwiący ton — dziecko może być w skrytości bardzo nieszczęśliwe. — Skądże pan o tym wie? — zapytała. — Przecież ja czuję także — odrzekł z pewnym zdziwieniem. Pani Travers, odwrócona od niego, była bardzo zmieszana. I ona nie umiała sobie wyobrazić jego dzieciństwa, jakby Lingard też przyszedł na świat w pełni sił i świadomości. Odkryła w sobie pewnego rodzaju naiwność i roześmiała się z lekka. Lingard nie odzywał się wcale. — Niech się pan nie gniewa — rzekła. — Nie przy—szłoby mi nigdy do głowy śmiać się z pańskich uczuć. Zaiste, pańskie uczucia są najpoważniejszą rzeczą, jaką spotkałam na swej drodze. Nie mogłam się powstrzymać od śmiechu z siebie samej — z pewnego zabawnego odkrycia, które zrobiłam. — W dzieciństwie? — usłyszała po chwili głęboki głos Lingarda. — Och nie. Całe wieki później. Dziecko nie mogłoby zrobić takiego

odkrycia. Czy pan wie, jaka między nami jest największa różnica? Otóż właśnie ta, że ja od dziecinnych lat żyłam jak widz patrzący na rozgrywającą się sztukę, ale nie oszukał mnie nigdy jej blichtr i hałas — w ogóle nic z tego, co się działo na scenie. Czy pan rozumie, co chcę powiedzieć, panie kapitanie? Nastała chwila milczenia. — Cóż z tego? Przecież nie jesteśmy już dziećmi. — Niezmierna łagodność dźwięczała w głębokim głosie Lingarda. — Ale nawet jeśli pani czuła się nieszczęśliwa, niech mi pani nie mówi, że pani sobie tego odtąd nie powetowała. Przecież wszystko jest na pani skinienie. Taka kobieta jak pani… — Pan uważa, że ze strachu cały świat powinien paść przede mną na kolana. — Nie… nie ze strachu. — Przebłysk wesołości mignął w ściszonym głosie Lingarda, który odetchnął głęboko i zaczął mówić z rozwagą: — Pani mąż… Zawahał się chwilę, z czego skorzystała pani Travers i rzekła zimno: — Nazywa się Travers. Lingard nie wiedział, jak to rozumieć. Wyobraził sobie, że zawinił przez pewnego rodzaju zarozumiałość. Ale jakżeż, u Pana Boga, ma tego człowieka nazywać? Przecież to ostatecznie jej mąż. Ta myśl była przykra dla Lingarda, gdyż pan Travers okazywał mu wrogość w sposób dziwnie nierozsądny i irytujący. Jednocześnie zaś Lingard czuł, że go nic ta wrogość nie obchodzi, jakby go nie obchodziła i przyjaźń tego człowieka. I nagle poczuł, że jest bardzo rozdrażniony. — Tak. O nim mówię właśnie — rzekł pogardliwym tonem. — Nie mam specjalnego upodobania do tego nazwiska i nie zamierzam bynajmniej mówić o tym człowieku więcej niż muszę. Gdyby nie był pani mężem, nie zniósłbym jego zachowania przez godzinę. Czy pani wie, co by go spotkało, gdyby nie był pani mężem?

— Nie — rzekła pani Travers. — A pan wie, panie kapitanie? — Niezupełnie — przyznał Lingard. — Coś, co by nie poszło mu w smak, tego może pani być pewna. — A to, co się teraz z nim dzieje, podoba mu się bardzo — zauważyła. Lingard zaśmiał się. — Nie zdaje mi się, abym mógł zrobić coś, co by było po jego myśli — rzekł poważnie. — Niech pani mi wybaczy moją otwartość, ale czasem z powodu jego obejścia niezmiernie mi trudno zachowywać się uprzejmie. Z różnymi rzeczami miałem już w życiu do czynienia, ale nigdy z pogardą. — Wierzę temu najzupełniej — rzekła pani Travers. — Czyż pańscy przyjaciele nie nazywają pana Królem Tomem? — Oni wszyscy mnie nic nie obchodzą. Nie mam przyjaciół. Istotnie, tak mnie nazywają… — Pan nie ma przyjaciół? — O nie — rzekł stanowczo. — Ludzie tacy jak ja przyjaciół nie mają. — To zupełnie możliwe — szepnęła do siebie pani Travers. — Nie. Nawet Jörgenson nie jest moim przyjacielem. Stary, pomylony Jörgenson. I on też nazywa mnie Królem Tomem. Pani widzi, co to jest warte. — Tak, widzę. A raczej słyszałam, jak mówił do pana. Ten biedak nie nadaje słowom właściwej intonacji, a tak wiele od tego zależy. Więc przypuśćmy, że ja będę pana nazywała w cztery oczy Królem Tomem — zaproponował głos pani Travers, odległy i kuszący wśród nocy, która nadała jej postaci bezbarwną nieuchwytność. Pani Travers czekała w ciszy z łokciami na poręczy i z głową opartą o dłonie, jakby nie pamiętając już o swych słowach. Nagle głęboki szept rozległ się tuż koło niej:

— Niechże posłyszę, jak pani to mówi. Stała bez najlżejszego ruchu. Ciemna laguna iskrzyła się słabym odblaskiem gwiazd. — Ależ najchętniej, zaraz pan to usłyszy — rzekła w gwiaździstą przestrzeń łagodnym, monotonnym głosem, który nieznacznie się zmieniał, w miarę jak mówiła. — Królu Tomie, chyba nie pożałuje pan nigdy, że pan porzucił swą tajemniczą samotność, aby do mnie przemówić. Ileż dni minęło już odtąd! A teraz jeszcze jeden upłynął. Niech mi pan powie, ile tych dni jeszcze będzie? Tych oślepiających dni i głuchych nocy. — Cierpliwości — szepnął. — Niech pani nie żąda ode mnie tego, co jest niemożliwe. — Jakże pan albo ja możemy wiedzieć, co jest niemożliwe? — wyszeptała z dziwną pogardą. — Nie odważyłby się pan tego odgadnąć. Ale mówią panu, że każdy dzień niemożliwszy jest dla mnie od poprzedniego. Namiętność tego szeptu ugodziła go w piersi jak nóż. — Co mam pani odpowiedzieć? — szepnął jak gdyby z rozpaczą. — Niech pani pamięta, że każdy zachód słońca to jeden dzień mniej. Czy pani myśli, że pragnę, abyście tu byli? Gorzki, leciutki śmiech popłynął w światło gwiazd. Pani Travers usłyszała, że Lingard nagle się od niej odsunął. Nie zmieniła pozy ani trochę. Natychmiast posłyszała także, iż d’Alcacer wyszedł z klatki. Harmonijny jego głos zapytał na wpół żartobliwie: — Zadowolona pani z rozmowy? Może mi pani coś z niej powtórzy? — Panie d’Alcacer, pan jest ciekawy. — Cóż robić, w naszym położeniu… Wyznaję, że… Proszę pamiętać, że pani jest naszą jedyną ucieczką. — Pan chce wiedzieć, o czym rozmawialiśmy — rzekła pani Travers zmieniając zwolna pozę, aby zwrócić się do d’Alcacera, którego twarz była

prawie niewidoczna. — No więc — mówiliśmy o operze, o realizmie i złudzeniach sceny, o ubiorach, o nazwiskach i różnych innych rzeczach w tym rodzaju. — O niczym ważnym — rzekł uprzejmie. Pani Travers skierowała się w stronę klatki; d’Alcacer usunął się na bok. Wewnątrz przejrzystej budowli dwóch Malajów .zawieszało okrągłe latarnie, których światło padło na siedzącego w fotelu Traversa i na spuszczoną jego głowę. Gdy zebrali się wszyscy na wieczorny posiłek, Jörgenson ukazał się nagle nie wiadomo skąd — jak to było jego zwyczajem — i oznajmił przez muślin, że kapitan Lingard przeprasza, ale nie przyłączy się do towarzystwa, jak co wieczór. Potem odszedł wolnym krokiem. Od tej chwili aż do końca posiłku i wniesienia polowych łóżek towarzystwo wewnątrz siatki nie zamieniło nawet dwudziestu słów. Dziwaczność sytuacji utrudniała niezmiernie wszelką wymianę zdań; a poza tym wszyscy mieli myśli, których ujawnienie byłoby najzupełniej bezcelowe. Pan Travers oddał się rozpamiętywaniu swej krzywdy. Była to nie tyle ponura medytacja, co tępa, rozpaczliwa wściekłość. Niemożność opanowania sytuacji rozjątrzała go do głębi. D’Alcacer był zupełnie zbity z tropu. Oderwany w pewnym znaczeniu od życia może nie mniej od Jörgensona, interesował się jednak biegiem wypadków i nie stracił doszczętnie samozachowawczego instynktu. Nie był w stanie ocenić dokładnie położenia, należał jednak do ludzi, którzy w żadnych okolicznościach nie są jak tabaka w rogu. Nie bawił się nigdy w dowcipy, ale miał dużo pogody. Jego zwykły, łagodny uśmiech dobrze go charakteryzował. D’Alcacer był więcej Europejczykiem niż Hiszpanem i miał tę prawdziwie arystokratyczną naturę, która skłonna jest przyznać każdemu uczciwemu człowiekowi coś z własnej szlachetności i w sądzie swym zupełnie jest niezależna od pojęć klasowych. Wierzył, że Lingard jest człowiekiem uczciwym, i nie troszczył się nigdy o to, jak go zaklasyfikować — chyba tylko z punktu widzenia jego interesującego charakteru. Miał coś w rodzaju szacunku dla indywidualnego wyglądu i obejścia tego marynarza. Uderzało go także, że Lingard nie jest zbliżony do żadnego typu, że można go mierzyć tylko jego własną miarą. D’Alcacer powiedział sobie z wrodzoną przenikliwością, iż wielu spośród

konkwistadorów znanych w historii mniej było wartościowych, ponieważ miało z pewnością mniej prostoty. Nie powiedział tego jednak wyraźnie pani Travers. Unikał w gruncie rzeczy rozprawiania z nią o Lingardzie; sądził, że dość jest inteligentna, aby zdać sobie dokładnie sprawą z odcieni jego postępowania. Odcienie te były subtelne, ale i pani Travers była subtelna; nie zachodziła więc potrzeba rozwodzenia się nad charakterem ich przygody. A przy tym pani Travers zdawała się unikać bezpośredniej dyskusji o roli odgrywanej w ich życiu przez Lingarda. D’Alcacer był bystry i dostrzegł, że tych dwoje rozumiało się w sposób, z którego nawet sami nie zdawali sobie sprawy. Gdy tylko widział ich razem, kusiło go zawsze bardzo, aby ich obserwować. I ulegał pokusie. Gdy życie człowieka zależy od przebiegu jakiejś niejasnej akcji, upoważnia to do pewnej swobody w postępowaniu. D’Alcacer widział ich razem niejednokrotnie, jak rozmawiali przy ludziach lub na osobności, i zauważył, że w ich sposobie zbliżania się do siebie, w ich postawie, w ich rozstawaniu się było coś szczególnego i charakterystycznego, i właściwego tylko im dwojgu, jakby byli dla siebie stworzeni. Nie mógł absolutnie zrozumieć, dlaczego pani Travers potraktowała w ten sposób jego naturalne zaciekawienie ostatnią rozmową z Człowiekiem Losu, zbywając je niewiarogodnym oświadczeniem co do treści owej rozmowy. Pogawędka o strojach, operze, o nazwiskach. Nie mógł wziąć tego na serio. Uważał, że pani Travers powinna była wymyślić coś bardziej prawdopodobnego; albo oświadczyć mu wprost, że nie chce o tym mówić. Powinna była wiedzieć, że nie czułby się tym wcale dotknięty. Czyż mogła nie zauważyć, że uznał zupełnie i bezwzględnie tajemnicze powikłania w jej stosunku do tego człowieka, jakby były postanowione z góry — na samym początku świata? Lecz odpowiedź pani Travers nie rozdrażniła d’Alcacera. Ostatecznie była to może i prawda. Pani Travers mogłaby mówić wszystko, co by zechciała, nawet rzeczy niewiaro godne, gdyby miała na to ochotę — a człowiek ten zawisłby na jej ustach. Jednocześnie zaś siłą swego wpływu potrafiłaby go pobudzić do jakiejkolwiek rozmowy — z przyczyn prostych lub przewrotnych. Opera! Stroje! Tak — mówili może o Szekspirze i o muzyce na szkle! Przez prostą fantazję lub w najchytrzejszym celu. Kobiety godne swej nazwy są właśnie takie. Zasługują na wielki podziw. Wznoszą się do poziomu sytuacji, a czasem i ponad nią, gdy — zależnie od okoliczności — mają nastąpić rzeczy śmieszne lub tragiczne, które mogą pociągnąć za sobą złe skutki nawet dla Bogu ducha winnych obserwatorów. D’Alcacer

myślał o tym wszystkim bez goryczy, a nawet bez ironii. Wśród świata pustych intryg miał na wpół oficjalną reputację człowieka o jednej wielkiej namiętności i lubił wszystkie kobiety. Lubił je za uczuciowość i za brak serca, lubił tragizm ich porywów, szalonych lub przebiegłych, na które patrzył z pewnego rodzaju czułością i powagą. Nie zapatrywał się optymistycznie na położenie, lecz uznał relację pani Travers o operach i strojach za przestrogę, aby więcej tego tematu nie poruszać. Dlatego właśnie milczał podczas jedzenia. Gdy Malaje przestali już hałasować przy sprzątaniu ze stołu, d’Alcacer podszedł zwolna do pani Travers i zauważył z wielkim spokojem: — Człowiek Losu miał intuicję, że nie przyłączył się do nas tego wieczoru. Jedliśmy obiad jak kameduli. — To aluzja do naszego milczenia? — Niezmiernie było skrupulatne. Nie potrafilibyśmy zachować go lepiej, nawet gdybyśmy złożyli wieczyste śluby. — Czuł się pan pewnie znudzony? — Pas du tout* — zapewnił d’Alcacer z żartobliwą powagą. — Nie czułem nic. Ogarnęła mnie błogosławiona próżnia. Sądzę, że byłem z nas trojga najszczęśliwszy. Chyba, że pani także… — Na nic pańskie usiłowania, nie odgadnie pan moich myśli. Gdybym pozwoliła panu do nich zajrzeć, byłby pan przerażony. — Myśli są właściwie tylko kształtem, który przybierają nasze uczucia. Muszę pani powinszować obojętnej maski; umie pani doskonale zasłonić te okropności, które jakoby się kryją w pani sercu. Z pani twarzy nic nie można wyczytać. — Pan mówi zawsze miłe rzeczy. — Pani, pochlebstwa moje wypływają z głębi serca. Zrezygnowałem już dawno z wszelkiej chęci podobania się. I nie usiłowałem wcale dotrzeć do

pani myśli. Różnych rzeczy może się pani po mnie spodziewać, ale proszę zawsze liczyć na bezwzględny szacunek dla swego wewnętrznego życia. Lecz zdaje mi się, że pani mało dba o to — wobec maski, którą pani umie stworzyć na swój użytek. Zauważyłem, że Człowiek Losu wcale pod tym względem pani nie dorównuje. — Cóż za pretensjonalna nazwa. Czy pan tak mówi i do niego? — Nie, nie mam tej czelności — wyznał spokojnie d’Alcacer. — Poza tym to nazwa zbyt uroczysta na codzienny użytek. On ma tak dużo prostoty, że mógłby wziąć to za żart, a tymczasem nic nie jest tak obce moim myślom. Muszę pani wyznać, że wcale mi nie jest wesoło na duszy. Ale co on może wiedzieć o ludziach takich jak my? A gdy sobie uprzytomnię, jak mało ludzie naszego pokroju wiedzą o takim człowieku, wystarcza mi najzupełniej zwracanie się do niego jako do kapitana Lingarda. To jest zwyczajne i kojące, i nader przyzwoite, i zadowalające, bo kapitan to najbardziej pusty ze wszystkich tytułów. Czym jest kapitan? Każdy może być kapitanem; a do Lingarda pasuje ta nazwa równie dobrze jak każda inna. Tymczasem on zasługuje na coś szczególnego, znaczącego i wyrazistego, coś, co by odpowiadało jego osobie, jego prostej i romantycznej osobie. Zauważył, że pani Travers pilnie mu się przypatruje. Oczy ich rozłączyły się spiesznie. — Pańskie zdanie zrobiłoby mu przyjemność — rzuciła niedbale pani Travers. — Obawiam się, że potraktowałby je pogardliwie. — Nic podobnego! Bardzo by mu to odpowiadało. — Zdaje mi się, że pani go rozumie. Kobiety są dziwnie pojętne, jeśli chodzi o kwestie, które je interesują; gdy wyobraźnia ich jest pobudzona, bez namysłu puszczają jej wodze. Mężczyźni mniej mają do siebie zaufania, ale kobiety rodzą się daleko śmielsze. Idą naprzód pod osłoną tajemnicy i milczenia, a im ciemniejsze jest to, co chciałyby zbadać, tym więcej mają odwagi.

— Czy pan chce doprawdy powiedzieć, że mię pan uważa za istotę lubującą się w ciemności? — Mówiłem o kobietach w ogóle — odparł d’Alcacer. — Inny punkt wyjścia byłby impertynencją. Tak, ciemność jest najlepszym przyjacielem kobiet. Ich śmiałość kocha ją; natomiast nagły błysk światła zbija kobiety z tropu. Na ogół biorąc, jeśli kobieta nie dotrze nawet do samej prawdy, potrafi zawsze dostać się w jej pobliże. Pani Travers słuchała z uwagą, a gdy d’Alcacer przestał już mówić, czas jakiś nie przerywała milczenia. Wreszcie rzekła obojętnym tonem, że jeśli chodzi o Lingarda, nastręczyła jej się specjalna okazja. D’Alcacer, panujący zawsze nad sobą, zdołał ukryć odruch istotnej ciekawości pod pozorem konwencjonalnego zainteresowania. — Doprawdy? — zawołał uprzejmie. — Specjalna okazja! Jakże pani udało się ją stworzyć? Tego było pani Travers za wiele. — Ja miałam ją stworzyć! — wykrzyknęła z oburzeniem, choć bardzo cicho. — Jakim sposobem? Jakże mogłabym to zrobić? D’Alcacer, nie okazując najlżejszej skruchy, szepnął jakby do siebie, że istotnie kobiety rzadko kiedy zdają sobie sprawę, „jak to zrobiły”, na co pani Travers zauważyła zmęczonym głosem, iż nie ma dwóch mężczyzn, którzy by byli tępi w jeden i ten sam sposób, D’Alcacer zgodził się na to bez wahania. — Tak, nasz rodzaj przedstawia większą rozmaitość. Z pewnego punktu widzenia przemawia to wybitnie na naszą korzyść. Jesteśmy interesujący… Swoją drogą nie wyobrażam sobie, abym był interesujący dla pani. A Człowiek Losu? — O tak! — szepnęła pani Travers. — Aha! Wybitnie interesujący! — rzekł d’Alcacer tajemniczo i porozumiewawczo. — Czyżby jego tępota była aż tak kolosalna?

— Jest nieodłączna od wielkich wizji, które nie są bynajmniej pospolite i stworzyły mu jego własny świat. — Domyślałem się tego — mruknął do siebie d’Alcacer. — Ale widzi pani, to nie są dla mnie wcale dobre nowiny. Pani ma na myśli świat marzeń, prawda? To bardzo złe, bardzo niebezpieczne. To jest prawie zgubne, proszę pani. — Skąd takie przerażenie? Dlaczego pan protestuje przeciw światowi marzeń? — Ponieważ nie uśmiecha mi się wcale perspektywa, że się stanę ofiarą tych Arabów. Nie jestem optymistą jak nasz przyjaciel — ciągnął dalej po cichu, kiwnąwszy głową w stronę posępnej postaci Traversa skulonego na krześle. — Nie zapatruję się na to wszystko jak na farsę i odkryłem w sobie silną niechęć do tego, aby ci okazali barbarzyńcy poderżnęli mi gardło po długiej a niedorzecznej gadaninie. Niech się pani nie pyta dlaczego. Niech pani złoży to na karb niedorzecznej słabości. Pani Travers poruszyła się z lekka na krześle podnosząc ręce do głowy i w mętnym świetle latarni d’Alcacer ujrzał, że masa jej jasnych, połyskliwych włosów opadła i okryła ramiona. Chwyciła połowę włosów rękami, które wyglądały bardzo biało, i przechyliwszy z lekka głowę, zaczęła splatać warkocz. D’Alcacer śledził przez chwilę poruszenia jej palców. — Pani jest przerażająca — rzekł wreszcie. — Tak? — odrzekła pytającym tonem. — Ma pani w sobie grozę ludzi predestynowanych. Pani jest także ofiarą marzeń. — A więc nie Arabów — wyrzekła spokojnie, zaczynając pleść drugi warkocz. D’Alcacer przypatrywał się tej czynności aż do końca. Tuż za Edytą przejrzysty cień na muślinie powtarzał najdrobniejsze jej ruchy. D’Alcacer odwrócił oczy.

— Nie! Żaden barbarzyńca nie dotknie pani. Bo gdyby do tego doszło, sądzę, że on byłby zdolny własnoręcznie panią zabić. Upłynęła minuta, nim spojrzał ukradkiem w jej stronę. Siedziała oparłszy się znów o tylną poręcz krzesła, ręce jej opadły na kolana, a głowa ujęta w warkocze wiszące z obu stron twarzy, głowa niewiarogodnie zmieniona w charakterze, mająca w sobie coś ze średniowiecza i ascezy, opadła sennie na piersi. D’Alcacer czekał z zapartym oddechem. Pani Travers nie poruszyła się wcale. W przyćmionych błyskach klamer wysadzanych drogimi kamieniami, w słabym odblasku złotych haftów i mieniących się jedwabi podobna była do postaci z wyblakłego malowidła. Tylko jej szyja wydawała się olśniewająco biała w dymnym, czerwonym świetle. Zdumienie d’Alcacera było pokrewne uczuciu grozy. Już chciał się spokojnie usunąć, gdy nagle z ust pani Travers siedzącej wciąż bez ruchu usłyszał słowa: — Powiedziałam mu, że każdy dzień wydaje mi się trudniejszy od poprzedniego. Czy pan nie widzi, jakie to wszystko jest niemożliwe? D’Alcacer spojrzał szybko poprzez klatkę ku Traversowi, który zdawał się spać skuliwszy się na krześle; wyglądał jak nastroszony, chory ptak. Z całej jego postaci widać było wyraźnie tylko łysinę. — Tak — szepnął d’Alcacer — to jest po prostu fatalne… Rozumiem pani niepokój, ale… — Boję się — rzekła. Zastanowił się przez chwilę. — Jaką dał pani odpowiedź? — zapytał cicho. — Odpowiedź brzmiała: cierpliwości. D’Alcacer roześmiał się z lekka. — Dobrze panu się śmiać — szepnęła pani Travers z udręką w głosie. — Właśnie dlatego się śmieję. Cierpliwości. Czyż on nie czuje, jakie to wszystko okropne?

— Nie wiem. Powiedział to i odszedł — rzekła pani Travers. Patrzyła bez ruchu na swoje ręce splecione na kolanach i nagle wybuchnęła z rozpaczą: — Panie d’Alcacer, co teraz będzie? — Ach, więc nareszcie zadała pani sobie to pytanie! Będzie to, czego nie można uniknąć; a pani wie o tym może najlepiej. — Nie. Pytam się siebie ciągle, jak on postąpi? — O, tego już wiedzieć nie mogę — oświadczył d’Alcacer. — Nie wiem, jak postąpi, ale wiem, 4co go spotka. — Jego, pan mówi! Jego? — zawołała. — Serce mu pęknie — rzekł wyraźnie d’Alcacer, pochylając się z lekka nad krzesłem, przy czym aż drgnął z przestrachu z powodu własnej zuchwałości. Czekał. — Croyez–vous?* — wypowiedziała wreszcie pani Travers tak zimno i omdlewająco, że dreszcze zbiegły d’Alcacerowi po grzbiecie. Pytał sam siebie, czy to możliwe, aby była taką kobietą. Czyż poza sobą nic nie widziała na świecie? Czy nie była zdolna do najzwyklejszego współczucia? Nie mógł podejrzewać jej o głupotę, ale może nie miała serca i — podobnie jak niektóre kobiety z jej sfery — nie uznawała absolutnie żadnych uczuć na świecie, prócz własnych. D’Alcacer zgorszył się tym, jednocześnie zaś poczuł ulgę, ponieważ przyznawał się sobie, że się posunął bardzo daleko w swej śmiałości. Pani Travers nie była jednak dość pospolitym człowiekiem, by się obrazić. Nie podlegała drobnym małostkom; podobało się to d’Alcacerowi, który się nauczył za wiele od ludzi nie wymagać. Ale nie wiedział, co ma teraz zrobić. Po tym, co ośmielił się powiedzieć, i po sposobie, w jaki przyjęto jego śmiałość, pozostawało mu tylko jedno: zmienić temat rozmowy. Pani Travers siedziała bez ruchu. „Zachowam się, jak gdybym myślał, że usnęła” — powiedział sobie i chciał się wycofać na palcach. Nie wiedział, że pani Travers usiłuje po prostu odzyskać pełnię władzy nad

sobą. Słowa d’Alcacera okropnie nią wstrząsnęły. Zdobyła się na wypowiedzenie tego obronnego „Croyez–vous?”, które wysunęło się z jej ust słabo i ozięble, jakby ostatkiem słabnących sił, i poczuła, że staje się sztywna i niema. Obezwładniona przez wzruszenie, myślała: „Widział to! Co więcej jeszcze zobaczył?” Nie postawiła sobie tego pytania ze strachem lub wstydem, lecz z obojętną rezygnacją. Po tym wstrząsie przyszło na nią uczucie spokoju. Płomienne gorąco przepłynęło przez wszystkie jej członki. Gdyby w tym dymnym świetle d’Alcacer zajrzał w jej twarz, dostrzegłby pełen fatalizmu uśmiech, który pojawił się na jej wargach i zniknął. Lecz d’Alcacerowi nie przeszłoby nawet przez myśl nic podobnego, a zresztą uwaga jego była zwrócona w tej chwili w innym kierunku. Usłyszał stłumione okrzyki, zauważył ruch na pomostach „Emmy” i nawet pewien rodzaj hałasu poza okrętem. — Co za dziwne odgłosy — rzekł. — Tak, słyszę je — szepnęła niespokojnie pani Travers. Niewyraźne kształty przesuwały się poza klatką — bose, prawie bezgłośne — szepcąc sekretnie malajskie słowa. — To wygląda, jakby łódź przybiła do statku — zauważył d’Alcacer nadstawiając uważnie ucha. — Ciekaw jestem, co to ma znaczyć. W naszym położeniu… — To może oznaczać wszystko — przerwała pani Travers. — Dżaffir jest tutaj — rzekł jakiś głos w ciemnościach na rufie. Potem rozległo się jeszcze kilka innych słów, wśród których baczne ucho d’Alcacera pochwyciło słowo „surat”. — Przybył jakiś wysłannik — rzekł. — Zawołają zaraz kapitana Lingarda. Ciekawym, jakie myśli czy też marzenia przerwie mu to wezwanie. — Mówił to lekkim tonem, patrząc teraz na panią Travers, która zmieniła swą pozę na krześle; sądząc z głosów tych dwojga i ich postawy, można było przypuszczać, że się znajdują na jachcie żeglującym bezpiecznie przez morze. — Pani jedna, oczywiście, będzie wiedziała o wszystkim. Nie czuje się pani trochę podniecona?

— Zalecano mi niedawno cierpliwość — rzekła takim samym, swobodnym tonem. — Umiem czekać i zdaje mi się, że będę musiała poczekać aż do rana. — Nie może być jeszcze bardzo późno — rzekł. — Czas zatrzymał się z nami na długo. A jeśli to godzina przeznaczenia? — Więc pan czuje to właśnie w tej chwili? — Doznawałem już wiele razy tego uczucia. Z początku mnie to podniecało. Teraz niepokoję się już tylko w miarę. Zużyłem ten czas na przegląd całego swego życia. — Czy doprawdy można to zrobić? — Tak; i nie powiem, abym zanudził się na śmierć. Żyję jeszcze wciąż, jak pani widzi; ale już z wszystkim skończyłem i czuję się bardzo leniwy. Na jedno tylko miałbym ochotę. Pragnąłbym znaleźć kilka słów, które by potrafiły wyrazić, jaki pani jestem wdzięczny za całą pani życzliwość w dawnych czasach, gdy pani mi pozwalała tak często się w Londynie odwiedzać. Czułem zawsze, że pani mię bierze za takiego, jakim jestem, a doznałem od pani tyle łaskawości, że często byłem skłonny mieć o sobie lepsze pojęcie. Ale obawiam się, że panią nudzę. — Zapewniam pana, że nigdy mnie pan nie nudził… dawniej. Co się tyczy teraźniejszości, proszę, aby pan nie odchodził. Niechże pan ze mną zostanie. Nie będziemy udawali, że chce nam się spać o tej wczesnej godzinie. D’Alcacer postawił krzesło tuż przy leżaku i usiadł. — Tak, możliwe, że to chwila decydująca — rzekł. — Proszę pani, mam do pani prośbę. Nie żądam, aby pani cośkolwiek mi zdradziła. I co by z tego przyszło? Gdy nadejdzie chwila przełomowa, będzie to i tak dość widoczne. Ale pragnąłbym jakiegoś ostrzeżenia, czegoś, co by po prostu dało mi czas zebrać się w sobie, niejako się opanować. Chciałbym, aby mi pani przyrzekła, że jeśli los przeciw nam się obróci, pani mi da jakiś znak. Mogłaby pani, na przykład, skorzystać z chwili, gdy będę na panią patrzył, i przyłożyć lewą rękę do czoła. O tak. To gest, którego nigdy u pani nie zauważyłem, i w ten sposób…

— Jörgenson! — rozległ się głos Lingarda na przodzie, gdzie pojawiło się nagle światło. Po chwili usłyszeli znów jego głos: — Chodź tutaj! Potem zaczęły upływać milczące minuty. Pani Travers oparta o poręcz fotela i d’Alcacer siedzący na krześle czekali bez ruchu, nie zamieniając ani słowa. Niebawem poprzez stłumione szepty i podniecenie, które ogarnęło ciemny pokład „Emmy”, pani Travers usłyszała stanowcze kroki i Lingard ukazał się z latarnią przy muślinowej klatce. — Czy mógłbym poprosić o chwilę rozmowy — rzekł głośno. — Nie, nie pana. Panią — dodał rozkazująco, gdy d’Alcacer wstał spiesznie z krzesła. — Chcę mówić z panią Travers. — Naturalnie — szepnął do siebie d’Alcacer i otwierając drzwi klatki, aby pani Travers mogła się wymknąć, szepnął jej do ucha: — To jest chwila rozstrzygająca. Pani Travers przesunęła się szybko koło niego, nie zdradzając najlżejszym znakiem, że usłyszała te słowa. Na tylnym pokładzie, między klatką a domkiem, Lingard czekał z latarnią w ręku. Nie było widać w pobliżu nikogo, lecz d’Alcacer czuł obecność milczących i podnieconych istot krążących poza obrębem światła. Lingard podniósł latarnię z chwilą zbliżenia się pani Travers i d’Alcacer usłyszał jego głos: — Dostałem wiadomości, które powinienem pani przekazać. Wejdźmy do domku. D’Alcacer widział w świetle podniesionej latarni ich głowy otoczone głębokim cieniem; wyglądało to na wizję przedziwną i symboliczną. Usłyszał panią Travers mówiącą: „Wolałabym o tych nowinach nie wiedzieć.” Ton jej słów uderzył wrażliwego obserwatora, który ściągnął usta w zdumieniu. Pomyślał, że pani Travers jest przemęczona, że nerwy jej nie są już w stanie wytrzymać tej sytuacji. Ale w głosie jej nie było strachu. D’Alcacerowi błysnęła myśl, że pani Travers stała się bardzo pewna siebie, i na tym zatrzymał się w swych rozważaniach. Ten przyjaciel kobiet był dyskretny nawet w myślach. Cofnął się w głąb klatki i bez zdziwienia zobaczył, że pani Travers wchodzi za Lingardem do domku na pokładzie.

IV Lingard postawił latarnię na stole. Światło jej było bardzo marne. Opadł ciężko na skrzynię. Czuł się też przemęczony. Flanelowa jego koszula była otwarta u szyi. Biodra opasywał mu szeroki pas; kurtki na sobie nie miał. Przed nim stała pani Travers, prosta i wysoka, w jasnych jedwabiach, płótnach i muślinach swego egzotycznego stroju; końce szarfy zarzucone na głowę opadały jej na twarz; wyglądała wspaniale i tajemniczo. Z białej twarzy patrzyło jej gniewne spojrzenie. Lingard rzekł: — Czy pani także chce mię porzucić? Mówią pani, że już teraz zrobić pani tego nie może. — Nie myślałam wcale o porzuceniu pana; nie rozumiem, o co panu chodzi. Okazuje się, że jest masa rzeczy, których zrobić nie mogę. Czy nie byłoby lepiej, aby pan mi powiedział o czymś, co mogę zrobić? Czy pan sam zdaje sobie sprawę, czego pan chce ode mnie? — Pani może pozwolić mi na siebie patrzeć. Pani może mnie słuchać. Pani może do mnie mówić. — Powiem szczerze, że nigdy się od tego nie uchylałam, ile razy pan tego sobie życzył. Pan mnie doprowadził… — Ja panią doprowadziłem! — zawołał Lingard. — Ach, więc to była moja wina — rzekła bez gniewu. — Widocznie musiało mi się przywidzieć, że to pan przybył do mnie wśród ciemności z tym opowiadaniem o swoim niebywałym życiu. Czyż mogłam pana wtedy odprawić? — Gdybyż tak się stało! Dlaczego pani tego nie zrobiła? — Czy pan chce, abym panu odpowiedziała, że nie mogłam panu się oprzeć? Jakże mogłam pana odesłać? A pan! Dlaczego pan wrócił do mnie wówczas, pokazując mi serce jak na dłoni? Upłynął pewien czas, nim Lingard zaczął mówić urywanymi zdaniami:

— Nie namyślałem się ani chwili. Byłem rozżalony. Nie myślałem o was jako o ludziach z wyższej sfery. Myślałem o was jako o tych, których życie trzymam w ręku. Jakże w swym zatroskaniu mogłem o pani zapomnieć? Przywiozłem z sobą twarz pani na pokład brygu. Nie wiem dlaczego. Nie patrzyłem na panią dłużej niż na innych. Cały czas byłem pochłonięty tylko tym, aby się poskromić i nie roznieść was wszystkich w puch. Nie chciałem być dla was niegrzeczny, ale okazało się, że to nie jest takie łatwe, bo groźby były jedynym moim argumentem. Proszę pani, czy bardzo byłem nieprzyjemny? Słuchała uważnie z wielkim natężeniem, prawie z powagą. I rzekła bez najlżejszej zmiany wyrazu: — Sądzę, że pan się zachował odpowiednio do sfery, w której podobało się Panu Bogu pana umieścić. — Jakiej sfery? — szepnął Lingard do siebie. — Jestem, czym jestem. Nazywają mnie Radżą Lautem, Królem Tomem, i tak dalej. Musiało to panią rozśmieszyć; ale mówię pani, że nie ma w tym nic zabawnego, kiedy takie nazwy przyczepią się do człowieka — choćby tylko na żarty. Właśnie te nazwy mają w sobie coś, co sprawia, że ta cała historia dla nikogo z nas nie jest drobnostką. Stała przed nim z surową, spokojną twarzą. — Czy pan zawezwał mię w sposób tak niepokojący tylko po to, aby ze mną się kłócić? — Nie, ale dlaczego pani mówi mi właśnie w tej chwili, że moje udanie się do pani o pomoc było w pani oczach tylko bezczelnością? Proszę zatem o przebaczenie, że pozwoliłem sobie pani ubliżyć, — Pan mnie nie zrozumiał — rzekła pani Travers nie zmieniwszy ani na chwilę wyrazu pełnego surowej zadumy. — Tak pochlebna rzecz nie spotkała mnie jeszcze nigdy i nigdy mnie już nie spotka. Ale proszę mi wierzyć, Królu Tomie, to zaszczyt dla mnie za wielki. Jörgenson ma zupełną słuszność, kiedy się gniewa na pana, że pan się obarczył kobietą.

— Jörgenson nie chciał być nieuprzejmy — zaprzeczył poważnie Lingard. Pani Travers nie uśmiechnęła się nawet na tę dbałość o formy wśród atmosfery dręczącego naprężenia, które zdawało się zawsze powstawać między nią a tym mężczyzną siedzącym na skrzyni. Podniósł na nią oczy z wyrazem niezmiernej szczerości i prostoty; zdawało się, że nie jest w stanie oderwać od niej wzroku. Patrzyła wciąż na niego poważnie, panując nad sobą z wielkim wysiłkiem. — Jaka pani zmieniona — szepnął. Pogrążył się ze szczętem w najzwyklejszym zdziwieniu. Wydawała mu się mściwa i jakby obrócona na zawsze w kamień wobec jego zmieszania i skruchy. Na zawsze. Nagle pani Travers rozejrzała się i usiadła. Siły ją zawiodły, ale wygląd jej był wciąż surowy; oparła ręce o poręcze fotela. Lingard westchnął głęboko i spuścił oczy. Nie śmiała zwolnić natężenia wszystkich swych muskułów bojąc się, iż straci zupełnie panowanie nad sobą, że nie dbając o nic, ulegnie porywowi czającemu się na dnie jej popłochu — że chwyci za rękę Człowieka Losu, przyciśnie ją do piersi, odrzuci precz — i zniknie, zniknie z życia jak mara. Człowiek Losu siedział niemy i pochylony, lecz można było wyczuć siłę w jego zgnębieniu. „Jeżeli się nie odezwę — rzekła do siebie pani Travers z wielkim wewnętrznym spokojem — wybuchnę płaczem.” Powiedziała głośno: — Co się mogło wydarzyć? Dlaczego pan mnie tu wciągnął? Dlaczego pan mi nie mówi, co za wieści nadeszły? — Zdawało mi się, że pani nie chce ich słyszeć. Myślę, że pani nie chce tego doprawdy. Co to panią może wszystko obchodzić? Myślę, że pani zupełnie nie dba o to, co czuję, co zrobię i jaki będzie mój koniec. Myślę naprawdę, że pani nie dba i o to, jak pani sama skończy. Że pani nie dbała nigdy ani o swoje uczucia, ani o czyjekolwiek inne. Nie dlatego, aby pani była nieczuła, ale dlatego, że pani nie wie i nie chce wiedzieć i że pani się gniewa na życie. Machnął niedbale ręką i wówczas pani Travers zauważyła, iż Lingard trzyma kartkę papieru. — Czy to są te wiadomości? — spytała znacząco. — Trudno sobie wyobrazić, aby w tej dziczy pismo miało jakieś znaczenie. I któż by mógł

panu przesłać wieści na papierze? Czy mogę to zobaczyć? Czy zrozumiem? To po angielsku? No, Królu Tomie, proszę tak strasznie na mnie nie patrzeć. Wstała nagle, nie w porywie oburzenia, ale jakby u kresu wytrzymałości. Klamry wysadzane drogimi kamieniami i złote hafty połyskiwały nieuchwytnie w zgięciach jej szat, które zaszeleściły tajemniczo. — Nie mogę tego znieść! — krzyknęła. — Nie mogę znieść, żeby tak na mnie patrzono. Żadna kobieta tego by nie zniosła. Na żadną kobietę nigdy tak nikt nie patrzył. Co pan we mnie widzi? Nienawiść mogłabym zrozumieć. O co pan mię posądza? — Pani jest nadzwyczajna — szepnął Lingard, który odzyskał panowanie nad sobą wobec tego wybuchu. — Oczywiście, i pan jest też nadzwyczajny. Wiadoma rzecz — ciąży na nas obojgu to przekleństwo i razem musimy stawić czoło wszystkiemu, co się stanie. Ale któż, u Pana Boga, mógł panu przysłać ten list? — Kto? — powtórzył Lingard. — No, ten młodzik, który natknął się na mój bryg po ciemku, wioząc mi łódź pełną zgryzoty w ową spokojną noc — w cieśninie Carimaty. Najciemniejsza z nocy, jakie kiedykolwiek widziałem. Noc przeklęta. Pani Travers zagryzła wargi, czekała przez chwilę, wreszcie zapytała spokojnie: — Co on tam znów ma za trudności? — Trudności! — zawołał Lingard. — Ten młody dureń jest niezmiernie z siebie zadowolony. Pani wie, że wówczas, kiedy go pani przysłała do mnie na rozmowę, zanim pani opuściła jacht, zjawił się z nabitym pistoletem w kieszeni. A teraz wziął i zrobił to. — Zrobił to? — powtórzyła machinalnie pani Travers. — Co takiego zrobił? Wyrwała kartkę papieru z biernej dłoni Lingarda. W chwili gdy

rozprostowywała papier, Lingard zbliżył się i stanął przy niej. Przebiegła prędko pierwsze linie, potem oczy jej się uspokoiły. Przy końcu odetchnęła szybko i podniosła oczy na Lingarda. Twarze ich nigdy jeszcze nie znalazły się tak blisko siebie i pani Travers doznała przez zdumiewającą chwilę zupełnie nowego wrażenia. Odwróciła oczy. — Czy pani rozumie, co to znaczy? — szepnął. Ręka pani Travers opadła wzdłuż ciała. — Tak — rzekła cicho. — Umowa zerwana. Carter zaczynał list bez żadnych wstępów. Pan zwiał w środku nocy i zabrał pan panią Travers. Nie zostawił mi pan odpowiednich rozkazów. Ale jako marynarz uważałem, że jestem odpowiedzialny za oba statki, gdy tymczasem w odległości pół mili na tamtej mieliźnie obozowało przeszło stu korsarskich zbójów czatujących na mnie z bliska jak tygrysy gotowe do skoku. Mijały dni bez jednego słowa od pana czy pani Travers. Nie mogłem nawet pomyśleć o opuszczeniu okrętów; nie mogłem puścić się za wami w głąb lądu, mając na karku tych wszystkich piratów. Niech pan się postawi na moim miejscu. Czy może pan sobie wyobrazić mój niepokój, moje bezsenne noce? Każda noc była gorsza od poprzedniej. I wciąż ani słowa wiadomości. Nie mogłem siedzieć spokojnie i suszyć sobie głowy o rzeczy, których nie podobna mi było zrozumieć. Jestem marynarzem. Pierwszym moim obowiązkiem było zabezpieczenie statków. Musiałem skończyć z tą niemożliwą sytuacją i mam nadzieję, że pan uzna, iż zrobiłem to w sposób godny marynarza. Pewnego mglistego rana podjechałem na brygu do mielizny i kiedy mgła się podniosła, otworzyłem natychmiast ogień na oba praw dzikich zakotwiczone w cieśninie. Z początku celowaliśmy w dal, aby pozwolić tym włóczęgom na pokładzie dać nogę i połączyć się z towarzyszami obozującymi na piaskach. Nie chciałem nikogo zabijać. Potem puściliśmy w ruch długą armatę i po upływie godziny wybiliśmy dna z obu prau. Dzikusy na mieliźnie wyły i wrzeszczały za każdym strzałem. Źli są potężnie, ale teraz gwiżdżę już na to, bo zatopiwszy prau obróciłem ich w stado niewinnych jagniąt. Nie potrzebują ginąć z głodu na tej ławicy; mają tam dwa czy trzy czółna wyciągnięte na piasek i mogą się przeprawić na brzeg ze swymi kobietami, kiedy im się będzie podobało. …Zdaje mi się, że postąpiłem jak marynarz i jak marynarz mam zamiar

dalej działać. Teraz, gdy już zabezpieczyłem okręty, zabiorę się bez zwłoki do ściągania jachtu z mielizny. Zrobiwszy to, uzbroję łodzie i udam się w głąb lądu, aby znaleźć pana i właścicieli jachtu; nie spocznę, póki się nie dowiem, czy jesteście jeszcze przy życiu. …Mam nadzieję, że słowa te dotrą do pana. Ledwie załatwiliśmy się z tymi prau, przypłynął od zachodu ów człowiek, którego pan wysłał tamtej nocy w Carimacie, aby zatrzymał naszego pierwszego oficera; człowiek ten przyholował nasz wielki gig z załogą; wszyscy czują się dobrze. Pański serang mi mówi, że to jest goniec zasługujący na największe zaufanie; nazywa się Dżaffir. Zdaje mi się, że aż nazbyt mu pilno dostać się do pana jak najprędzej. Powtarzam: okręty są zabezpieczone, tak samo jak i ludzie, i nie myślą was opuścić — żywych czy umarłych. — Pani się szybko orientuje — rzekł Lingard tępym głosem, a pani Travers patrzyła mu w twarz niespokojnymi oczami, trzymając kartkę w zaciśniętej dłoni. — Spisał się sprytnie — ani słowa. — Nie wiedział — szepnęła pani Travers. — Tak, nie wiedział. Ale czy mogłem przypuścić wszystkich do sekretu? — odparł Lingard równie zniżonym głosem. — I komu innemu mogłem zaufać? Zdawało mi się, że powinien zrozumieć bez słów. Ale jest za młody. Może zaiste być dumny patrząc na to, ze swego punktu widzenia. Spisał się gracko z tą robotą — niech go diabli! I oto życie nas wszystkich tutaj zależy od mego słowa — które jest teraz złamane, proszę pani. Jest złamane. Pani Travers skinęła lekko głową. — Byliby się raczej spodziewali, że słońce i księżyc spadną z nieba — ciągnął z tłumionym ogniem. Wydało się pani Travers, iż ogień ten zagasł po chwili; usłyszała Lingarda mruczącego coś bez sensu: — …Świat zapadł się dokoła. — Co pan zrobi? — Co ja zrobię? — powtórzył Lingard łagodnie. — Ach tak — co zrobię.

Proszę pani, czy pani nie rozumie, że ja jestem teraz niczym. Po prostu niczym. Zatracił się w kontemplacji jej twarzy zwróconej ku niemu z wyrazem ciekawości i zgrozy. Wstrząs świata, który się zapadł nad jego głową z powodu sprytu Cartera, był tak straszliwy, że stępił wrażliwość Lingarda jak wielki ból albo wielka katastrofa. Na cóż mógł patrzeć, jeśli nie na twarz tej kobiety, w świecie, który w mgnieniu oka stracił swą rzeczywistość, swój kształt, swe obietnice. Pani Travers odwróciła oczy. Zrozumiała, że stawia Lingardowi niemożliwe pytanie. To, co ona traktowała jako zagadnienie, stanowiło dla niego przełom duchowy. Było oczywiste, że czyn Cartera złamał układ zawarty z Damanem; pani Travers dość była inteligentna, aby zrozumieć, iż tego rodzaju rzeczy nie dają się naprawić słowami. Nie odczuwała zgrozy, ale coś na kształt konsternacji, jak gdyby zawód człowieka, który spóźnił się właśnie na pociąg. Tylko czuła to silniej. Prawdziwa trwoga musiała dopiero utorować sobie drogę do jej świadomości. Dla Lingar—da był to cios w samo serce. Nie gniewał się na Cartera. Ten chłopak postąpił jak marynarz. Troszczył się przede wszystkim o statki. W tym nieszczęsnym zbiegu okoliczności Carter był tylko szczegółem. Właściwy powód klęski tkwił gdzie indziej — dalej — było to coś innego. I w tej samej chwili Lingard nie mógł się oprzeć poczuciu, że to tkwiło także w nim samym, gdzieś w niezbadanych głębiach jego natury — nieuchronne i zgubne. Szepnął do siebie: — Nie. Ja nie mam szczęścia. Był to zaledwie słaby wyraz odkrytej prawdy; ta prawda przeniknęła go nagle, jakby wtłoczona do jego piersi przez jakąś świeżo objawioną siłę, która postanowiła, że tu jest kres jego lotu. Ale nie był to człowiek skłonny do rozpamiętywania swych uczuć. Walka z zewnętrznymi okolicznościami była jego żywiołem i właśnie chciał porwać się do niej; ale brakowało mu teraz tego władczego instynktu, który jest połową wygranej. Wszelkiego rodzaju zmaganie się było prawdziwą treścią jego życia. Ale w tym ostatnim starciu tkwiło coś, czego nigdy jeszcze nie zaznał. To starcie, zaszło w nim samym. Musiał przeciwstawić się siłom, których nie przeczuwał, wrogom,

których nie mógł spotkać u wrót. Byli wewnątrz, jak gdyby ktoś go zdradził — jakiś ukryty nieprzyjaciel. Chciał się rozejrzeć szukając tego chytrego zdrajcy. Poczuł w sobie jak gdyby pustkę i nagle pomyślał: „Jak to! Przecież to ja sam.” W jednej chwili wróciła mu jasna, bezlitosna pamięć o Hassimie i Immadzie. Ujrzał ich w dali za lasami. O tak, istnieli — w jego sercu! — Cóż to była za noc! — mruknął spoglądając w oczy pani Travers. Nie przestawał na nią patrzeć ani przez chwilę. Wzrok jego trzymał ją pod czarem, choć przez całą nieskończoną minutę Lingard nie zdawał sobie sprawy z jej obecności. Na jego szept poruszyła się z lekka i znów ją zobaczył. — Jaka noc? — szepnęła nieśmiało jak intruz. — Niepodobna do dzisiejszej — rzekł. — Zwróciła pani wówczas moją uwagę, jak cicho jest i spokojnie. Tak. Niech pani posłucha, jak teraz jest cicho. Oboje przechylili z lekka głowy i zdawali się nadstawiać ucha. Nie było słychać żadnego szeptu, westchnienia, szumu, plusku czy stąpnięcia. Ani szmeru, ani drgnienia, żadnego w ogóle dźwięku. Zdawało się, że są sami na pokładzie „Emmy”, opuszczeni nawet przez ducha kapitana Jörgensona, który powrócił do barki „Dzika Róża” na wybrzeża Cymmeryjskiego Morza. — To jakby cisza końca — rzekła pani Travers cichym, równym głosem. — Tak, ale to jest także fałsz — rzekł Lingard tym samym tonem. — Nie rozumiem — zaczęła spiesznie pani Travers po chwili milczenia. — Niech pan nie używa tego słowa. Proszę go nie używać, Królu Tomie! Sam jego dźwięk mię przestrasza. Lingard nic nie odrzekł. Myśli jego wróciły znów do Hassima i Immady. Młody radża i jego siostra udali się z własnej woli w głąb kraju do Belaraba; chcieli go namówić, aby wrócił i objął znów kierownictwo wszystkich spraw w osadzie. Hassim i Immada zawieźli ważne zlecenia od Lingarda, który dla

Belaraba był wcieleniem prawdy i siły, bezwzględnej siły, pozwalającej Belarabowi oddawać się melancholijnym wahaniom. Lecz tych dwoje młodych miało też urok osobisty. Byli przyjaciółmi od serca Lingarda. Byli jak gdyby jego dziećmi. Poza tym wysokie ich urodzenie, wojownicze życie, wędrówki, przygody i nadzieje otaczały ich swoistym urokiem.

V Tego samego dnia, gdy Travers i d’Alcacer przybyli na pokład „Emmy”, Hassim i Immada wyruszyli ze swoją misją; Lingard bowiem nie mógł, oczywiście, zostawić białych z samym Jörgensonem. Jörgenson zachowywał się poprawnie, ale miał pewien nieuleczalny zwyczaj; pomrukiwał często pod wąsem, że „rzuci zapałkę między beczki z prochem”, co przejmowało Lingarda pewną nieufnością. A poza tym nie chciało się Lingardowi opuścić pani Travers. Jedynym mądrym pomysłem Cartera było to, że wysłał Lingardowi raport przez Dżaffira. Ten mężny wojownik, pływak i oddany poplecznik nieszczęśliwych książąt, Hassima i Immady, uważał za drobnostkę tamtą misję (powierzoną mu w Carimacie przez Lingarda) mającą na celu dopędzenie głównego oficera z jachtu. Zajęło mu to wprawdzie nieco więcej czasu, niż się spodziewał, ale powrócił na bryg w samą porę, aby po paru godzinach wypoczynku wyruszyć znów do Lingarda z listem Cartera. Przed opuszczeniem brygu wysłuchał z ust Wasuba opowieści o wszystkich wypadkach i choć twarz jego zachowała niewzruszoną powagę, w głębi duszy nie podobało mu się bynajmniej to, co zaszło na brygu. Nieustraszony i chytry, Dżaffir był jedyny do spełniania trudnych misji; był urodzonym wysłańcem — jak się sam wyrażał: „do noszenia ważkich słów między wielkimi mężami”. Pamięć miał niezawodną i umiał powtórzyć wiernie powierzone mu słowa, czy były łagodne, czy twarde, czy dotyczyły spraw publicznych, czy też prywatnych — ponieważ nie znał trwogi. Gdy Dżaffir podjął się zlecenia, nie trzeba było pisać listu, który mógłby wpaść w ręce wroga. Gdyby posłaniec zmarł w drodze, zlecenie zginęłoby z nim razem. Miał także dar orientowania się w każdej sytuicji i czujne oko. Należał zaiste do ludzi, którzy umieją udzielić wiarogodnych informacji kierownikom wielkich przedsięwzięć. Lingard zadał mu kilka pytań, ale w tym wypadku, oczywiście, Dżaffir mógł mieć bardzo niewiele do powiedzenia. O Carterze, którego nazywał „młodzikiem”, rzekł, iż wyglądał, jak zwykle człowiek biały, kiedy jest z siebie zadowolony; potem dodał, nie czekając na wyraźne zapytanie: „Statki tam na morzu są teraz dość

bezpieczne, o Radżo Laucie!” W głosie jego nie było zachwytu. Lingard patrzył nań bez wyrazu. Gdy Największy z Białych Ludzi zauważył, że trzeba będzie jeszcze za to bezpieczeństwo zapłacić, Dżaffir rzekł potwierdzająco: „Tak, na Allacha!” — nie tracąc ani na chwilę groźnego spokoju. Gdy usłyszał, iż Lingard żąda od niego, aby odszukał swego pana i księżniczkę Immadę, którzy znajdują się gdzieś w głębi kraju, w wędrownym obozie Belaraba, oświadczył, że jest gotów do drogi. Najadł się do syta, przespał ze trzy godziny na pokładzie i nie był zmęczony. Za młodych lat ogarniało go czasem zmęczenie; ale już od dawna nie znał podobnej słabości. Dżaffir nie chciał brać łodzi z wioślarzami, która go przywiozła na lagunę. Postanowił jechać sam w małym czółnie, uważając, że nie jest to czas odpowiedni do rozgłosu i ostentacji. Tłumiony długo niepokój wyrwał mu słowa: — Mam wrażenie, tuanie, że od owej nocy, gdy przyżeglowałeś w czarnej chmurze i zabrałeś nas wszystkich z ostrokołu, radża Hassim i księżniczka Immada nie byli tak blisko śmierci. Lingard nic na to nie odrzekł, lecz Dżaffir pokładał w tym białym wiarę, którą zachwiać było niełatwo. — Jak ich ocalisz tym razem, Radżo Laucie? — spytał po prostu. — Belarab jest moim przyjacielem — mruknął Lingard. Pod wpływem troski Dżaffir stał się otwarty. — To przyjaciel pokoju! — wykrzyknął zniżonym głosem. — Któż by mógł być bezpieczny z podobnym człowiekiem? — zapytał pogardliwie. — Nie mamy teraz wojny — rzekł Lingard. — Ale są podejrzenia, strach i zemsta, i gniew zbrojnych mężów — odparł Dżaffir. — Wydobyłeś białych więźniów z ich rąk jedynie siłą swoich słów. Czy nie tak, tuanie? — Tak — rzekł Lingard. — I masz ich tu na pokładzie? — spytał Dżaffir spojrzawszy przez ramię

na białą i mglistą budowlę, wewnątrz której d’Alcacer rozmawiał właśnie z panią Travers przy świetle małego, olejnego płomyka. — Tak, mam ich tutaj. — Więc, o Radżo Laucie, możesz wszystko zażegnać, jeśli ich oddasz z powrotem. — Czyż mogę tak postąpić? — wionęło przez wargi Lingarda w stronę wiernego zausznika Hassima i Immady. — Czyż możesz postąpić inaczej? — odparł szeptem Dżaffir, wysłannik przyzwyczajony mówić otwarcie do wielkich tej ziemi. — Jesteś człowiekiem białym i masz tylko jedno słowo. A teraz idę. Małe, z gruba obciosane czółenko zaniesiono w stronę trapu. Cień kalasza krążącego z szacunkiem w ciemnościach pokładu chrząknął już znacząco dwa razy. — Tak, Dżaffirze, idź — rzekł Lingard — i bądź mym przyjacielem. — Jestem przyjacielem potężnego księcia — rzekł tamten śmiało. — Lecz ty, Radżo Laucie, byłeś jeszcze większym od niego. I pozostaniesz wielkim, jak długo będziesz z nami, z ludem tego morza i tego kraju. Ale cóż się dzieje z siłą twego ramienia wobec twych białych rodaków? Gdzie się ona podziewa? Toteż musimy wierzyć w siłę twego serca. — Mam nadzieję, że nie zawiedzie was nigdy — rzekł Lingard, a Dżaffir wydał pomruk pełen zadowolenia. — Ale Bóg jeden patrzy w ludzkie serca. — Tak. Ucieczką naszą jest Allach — potwierdził Dżaffir, który przyzwyczaił się do pobożnych zwrotów obcując z ludźmi pełniącymi gorliwie praktyki religijne; było ich wielu w obrębie ostrokołu Belaraba. I rzeczywiście pokładał całą swą ufność w Lingardzie, który miał dla niego urok opatrznościowego człowieka, zesłanego przez samo niebo w krytycznej chwili. Czekał jeszcze przez chwilę, wreszcie spytał: — A jakie mam zawieźć zlecenie?

— Opowiedz radży Hassimowi o wszystkim, co zaszło — rzekł Lingard. — I powiedz mu, aby jak najprędzej przybył tu potajemnie z księżniczką, swą siostrą. Nadszedł czas wielkich trosk. Bądźmy przynajmniej razem. — Słusznie! Słusznie! — przytakiwał Dżaffir serdecznie. — Umierać w samotności pod naporem nieprzyjaciół to straszny los. Wycofał się ze światła lampy, przy której rozmawiali; zeszedł do czółna, ujął wiosła i bez pluśnięcia znikł na ciemnej lagunie. W tej chwili właśnie pani Travers i d’Alcacer usłyszeli, że Lingard woła głośno na Jörgensona. Znajomy cień stanął natychmiast u boku Lingarda i słuchał w obojętnym milczeniu. Dopiero przy końcu opowiadania zdziwił się głośno: „Ot masz! Piwo nawarzone; jeśli chcesz, możesz je wypić.” Ale właściwie nie było takiej rzeczy na świecie, która by mogła zdziwić albo zaskoczyć starego Jörgensona. Odwrócił się mrucząc coś pod nosem. Lingard siedział wciąż z brodą wspartą na dłoni, a ostatnie słowa Dżaffira zawładnęły nim stopniowo. Nagle wziął lampę i poszedł po panią Travers. Poszedł po nią, bo potrzebował po prostu jej fizycznej obecności, dźwięku jej głosu, ciemnego, przejrzystego spojrzenia jej oczu. Wiedział, że nie mogła mu pomóc. Idąc zauważył, że Jörgenson kazał się zebrać nielicznym Malajom i rozmieszczał ich na pokładzie, aby śledzili lagunę ze wszystkich stron. Wywoławszy z klatki panią Travers Lingard — mimo swej walki wewnętrznej — zdał sobie sprawę, że doznaje pewnego zadowolenia odbierając ją d’Alcacerowi. Nie mógł znieść, aby jej uwaga zatrzymała się na innym mężczyźnie, choćby tylko przez okruszynę czasu — nie mógł ustąpić nikomu najdrobniejszej cząsteczki jej myśli! Żądał wszystkiego dla siebie. Gdy widział, że myśl pani Travers odwraca się od niego na chwilę — ogarniał go gniew, wydawało mu się to klęską. Po odejściu pani Travers d’Alcacer zastanawiał się ze zdziwieniem nad rozkazującym tonem Lingarda. Okoliczność ta wydała się ważna temu obserwatorowi wrażliwemu na wszelkie odcienie. „To po prostu nerwy — powiedział sobie. — Ten człowiek jest przemęczony. Musiało coś nim wstrząsnąć. Ale co?” — dziwił się w dalszym ciągu. Wśród zastoju i naprężonego oczekiwania tych dni najlżejsze drgnięcie miało ogromną wagę. D’Alcacer nie położył się na swym łóżku polowym. Nie usiadł nawet. Zwróciwszy się tyłem do stołu oparł się rękami o jego brzeg. Stojąc w tej

niedbałej pozie zachował czujność myśli, które przez chwilę zajęły się pytaniem, czy pani Travers nie rozpieściła trochę Lingarda. Lecz wśród okoliczności, które spadły na nich tak nagle i — według d’Alcacera — kryły jakieś moralne zagadnienie, niezmiernie było trudno ustalić ściśle miarę bezwzględnych wymagań i koniecznej powściągliwości, utrzymać równowagę między śmiałością a ostrożnym postępowaniem. I d’Alcacer podziwiał na ogół zręczność pani! Travers. Nie ulegało wątpliwości, że sytuacja była w jej rękach. To oczywiście nie świadczyło jeszcze o bezpieczeństwie. Trzymała ją w ręku jak jakiś niebezpieczny wybuchowy materiał. D’Alcacer myślał o pani Travers z głęboką sympatią i zainteresowaniem pozbawionym egoizmu. Spotykamy czasem na ulicy osoby zniewalające do sympatii i podziwu; ale mimo to nie wchodzimy za nimi do ich mieszkania. D’Alcacer powstrzymał się od dalszych obserwacji. Nagle spostrzegł, że Travers siedzi na łóżku polowym. Podniósł się zupełnie nieoczekiwanie. Przed chwilą zaledwie zdawało się, że jest pogrążony w głębokim śnie, i przez dłuższy czas panowała niczym nie zamącona cisza. D’Alcacer wykrzyknął aż ze zdziwienia, na co pan Travers zwrócił powoli głowę w jego stronę. D’Alcacer zbliżył się do łóżka z pewną niechęcią. — Pan nie śpi? — zapytał. — Dostałem nagle dreszczów — rzekł pan Travers. — Ale teraz już nie jest mi zimno. To dziwne! Zdawało mi się, że powiał jakiś lodowaty podmuch. — Ach tak — rzekł d’Alcacer. — To oczywiście niemożliwe — ciągnął pan Travers. — Tutejsze zastałe powietrze nie porusza się nigdy. Lepi się wstrętnie do człowieka. Która godzina? — Doprawdy że nie wiem. — Szkiełko mego zegarka stłukło się wtedy wieczorem na mieliźnie, kiedy ci dzicy napadli na nas tak zdradziecko — sarknął pan Travers.

— Muszę przyznać, że nigdy w życiu nie byłem tak zdumiony — zwierzył się d’Alcacer. — Pamięta pan, zatrzymaliśmy się i zapalałem cygaro. — Nie przypominam sobie — rzekł pan Travers. — Wyciągnąłem wtedy właśnie zegarek. Wyleciał mi z rąk, naturalnie, ale trzymał się na łańcuszku. Ktoś na niego nadepnął. Wskazówki są odłamane. Zegarek ciągle tyka, ale nie mogę zobaczyć, która godzina. To okropnie irytujące. — To znaczy, że pan nakręca zegarek co wieczór? Pan Travers spojrzał na niego w górę ze swego łóżka i wydał się także zdziwiony. — No, zdaje mi się, że tak. — Milczał przez chwilę. — To nie jest takie bezmyślne, jakby się panu mogło zdawać. Moje przyzwyczajenia są wynikiem ścisłej metody. Musiałem swoje życie systematycznie uporządkować. Pan wie bardzo dobrze, że bez ścisłej metody nie byłbym mógł dać sobie rady ze swoją pracą i nie starczyłoby mi czasu na obowiązki towarzyskie, które mają naturalnie bardzo wielkie znaczenie. Mogę powiedzieć, że jeśli chodzi o stronę materialną, systematyczność była podstawą mego powodzenia w życiu publicznym. Mój dzień nie zawierał nigdy pustych chwil. A teraz!… — Rozejrzał się po klatce… — Gdzie moja żona? — Rozmawiałem z nią przed chwilą — odrzekł d’Alcacer. — Nie wiem, która godzina. Mój zegarek został na jachcie; ale wcale jeszcze nie jest późno. Pan Travers odrzucił z niezwykłą porywczością okrywające go bawełniane prześcieradło. Zapiął pośpiesznie kurtkę, którą rozpiął był przed położeniem się, i właśnie w chwili gdy d’Alcacer oczekiwał, że spuści gwałtownie nogi na podłogę, opadł znów na poduszki i leżał bez ruchu. D’Alcacer czekał przez chwilę, potem zaczął chodzić miarowo po klatce. Przeszedłszy parę razy, tam i z powrotem, zatrzymał się i rzekł łagodnie: — Obawiam się, że pan nie bardzo dobrze się czuje.

— Nie wiem wcale, co to choroba — odrzekł głos z poduszki ku wielkiej uldze d’Alcacera, który się faktycznie odpowiedzi nie spodziewał. — Dobre zdrowie to wielka pomoc w życiu publicznym. Choroba może narazić człowieka na to, że się straci jakąś jedyną sposobność. Nie chorowałem, nigdy. Wszystko to było wypowiedziane stłumionym głosem, jakby pan Travers mówił z twarzą ukrytą w poduszce. D’Alcacer zaczął znów chodzić. — Zdaje mi się, że pana pytałem, gdzie moja żona — rzekł stłumiony głos. Z wielką przytomnością umysłu d’Alcacer nie zatrzymał się i chodził wciąż po klatce, jak gdyby nic nie słyszał. — Wie pan, ja myślę, że ona zwariowała — ciągnął stłumiony głos. — Albo też ja zwariowałem. I znów udało się d’Alcacerowi nie przerwać swego miarowego spaceru. — A wie pan, co ja myślę? — rzekł znienacka. — Myślę, że panu nie chce się o niej mówić. Myślę, że panu w ogóle nie chce się mówić. A jeśli mara panu powiedzieć prawdę, to i mnie również. D’Alcacer posłyszał od strony poduszki lekkie westchnienie i w tej samej chwili ujrzał, że słabe, mętne światło ukazuje się na zewnątrz klatki. Lecz chodził ciągle. Pani Travers i Lingard wyszli z domku i zatrzymali się przed drzwiami; Lingard postawił lampę na dachu. Byli za daleko od d’Alcacera, aby ich mógł usłyszeć, ale widział ich; panią Travers, prostą jak strzała, i ciężką sylwetę mężczyzny, który stał naprzeciwko niej ze spuszczoną głową. Widział twarz jego z profilu na tle światła; lekkie pochylenie głowy wydawało się pełne szacunku. Patrzyli sobie wprost w oczy. Oboje nie poruszali się wcale. — Jest we mnie coś — szepnął Lingard poważnie — od czego moje serce mogłoby się stać twardsze niż kamień. Jestem Królem Tomem, Radżą Lautem, i mogę śmiało spojrzeć w twarz każdemu w tej okolicy. Muszę dbać o swoje dobre imię. Na tym polega wszystko.

— Pan d’AIcacer wyraziłby się, że wszystko zależy od honoru — wyrzekła pani Travers wargami, które nie drżały, choć czuła od czasu do czasu przyśpieszone bicie serca. — Niech pani to nazwie, jak pani chce. To jest coś, czego człowiek potrzebuje, by móc swobodnie oddychać. I niech pani posłucha! Jak mnie pani tu widzi stojącego przed sobą — nie dbam już o to. — Ale ja dbam — odparła pani Travers. — Tak jak mnie pan tu widzi — dbam o to. To jest coś, co istotnie do pana należy. Pan ma do tego prawo. I powtarzam, że chodzi mi o to. — Pani dba o coś mojego? — szepnął Lingard tuz przy jej twarzy. — Dlaczegoby pani miała dbać o moje prawo? — Ponieważ — odrzekła stojąc niewzruszenie, choć czoła ich się prawie stykały — ponieważ jeśli kiedykolwiek powrócę do swego życia, nie chcę, aby się stało jeszcze bardziej bezsensowne z powodu wyrzutów sumienia. Mówiła cicho; Lingard poczuł na twarzy jej oddech jak pieszczotę. D’Alcacer w klatce uczynił znów wysiłek, aby nie nastręczyć Traversowi najlżejszej okazji do podniesienia się na łóżku i rozejrzenia wokoło. — Że też dożyłem tej chwili — i słyszę, że ktoś dba o coś mojego! — szepnął Lingard. — I że to właśnie pani — pani, która odjęła mi całą moją twardość. — Nie chcę, aby pana serce było twarde. Chcę, aby było mocne. — Nic lepszego nie mogła pani powiedzieć, aby je uczynić spokojnym — popłynął szept Lingarda. — Czy miał kto kiedy takiego przyjaciela? — wykrzyknął podnosząc głowę, jakby gwiaździstą noc brał na świadka. — A ja siebie pytam, czy mógłby się znaleźć na świecie drugi człowiek, któremu bym wierzyła, jak wierzę panu. I mówię: dobrze! Niech pan idzie i ocali to, co pan ma prawo ocalić, i niech pan nie zapomina o miłosierdziu. Nie będę panu powtarzała, że jesteśmy zupełnie niewinni. Ziemia musi być mała zaiste, jeśli wplątaliśmy się tak w pańskie życie. To dosyć, by uwierzyć

w przeznaczenie. Ale nie umiałabym zachowywać się jak fatalistka i siedzieć z założonymi rękami. A gdyby pan był człowiekiem innego rodzaju, albo straciłabym nadzieję, albo ogarnęłaby mnie pogarda. Czy pan wie, jak d’Alcacer pana nazywa? Wewnątrz klatki d’Alcacer, spoglądający z ciekawością w ich stronę, zobaczył, że Lingard potrząsa przecząco głową, i pomyślał z lekkim niepokojem: „Odmawia jej czegoś.” — D’Alcacer nazwał pana Człowiekiem Losu — odrzekła pani Travers, a oddech jej przyśpieszył się nieco. — To wielkie słowo. Wszystko jedno, on jest dżentelmenem. Chodzi mi o to, jak pani… — Nazywam pana różnie — tylko nie pańskim imieniem — rzekła spiesznie pani Travers. — Niech mi pan wierzy, d’Alcacer pana rozumie. — On jest bez zarzutu — wtrącił Lingard. — I jest niewinny. Pamiętam, co pan powiedział: że niewinni muszą się zdać na los szczęścia. No więc, niechże pan robi to, co jest słuszne. — Pani myśli, że to jest słuszne? Pani w to wierzy? Pani to czuje? — W tym czasie, na tym miejscu, ze strony takiego człowieka jak pan… Tak, to jest słuszne. Lingard pomyślał, iż ta kobieta przedziwnie jest mu wierna i nieustraszona w stosunku do samej siebie. Konieczność odwiezienia obu więźniów do ostrokołu Belaraba była teraz tak jasna i nieunikniona, że — sądził Lingard — nic w świecie nie byłoby go mogło od tego powstrzymać; ale gdzież znaleźć na ziemi drugą kobietę, która by się tak do tego odniosła? I pomyślał, że w prawości i odwadze jest mądrość. Wydało mu się, że póki pani Travers nie stanęła u jego boku, nie wiedział nigdy, co to prawość i odwaga, i mądrość. Zapatrzony w panią Travers, usłyszał, że zasługuje na to w jej oczach, aby mu rozkazywać i aby go błagać; i uczuł przez chwilę pełnię zadowolenia — jakby zupełnego moralnego wypoczynku.

Stał milcząc, a pani Travers spojrzała szybko w bok i spostrzegła d’Alcacera — jak się widzi kogoś we mgle — ciemną postać stojącą tuż za ścianą z muślinu. Nie wątpiła, że patrzy w ich stronę i że widzi ich daleko wyraźniej niż ona jego. Przyszło jej nagle na myśl, jaki musi być niespokojny, i przypomniała sobie, że prosił ją o jakiś znak, o jakieś ostrzeżenie w krytycznej chwili. Zrozumiała bardzo dobrze jego prośbę o chwilę czasu, by się mógł przygotować. Jeśli miał uzyskać więcej niż kilka minut, był to właśnie czas odpowiedni, aby dać mu znak — znak, który sam podsunął. Pani Travers cofnęła się odrobinę, tak że światło padło na nią w całej pełni, i powolnym, wyraźnym ruchem przyłożyła lewą rękę do czoła. — A więc — usłyszała gwałtowny szept Lingarda — a więc, proszę pani, musi się to stać dziś w nocy. Można być prawym, nieustraszonym i mądrym, a jednak zadrżeć wobec prostej, nieuniknionej konieczności. Pani Travers drgnęła: „Dziś jeszcze! Dziś jeszcze!” — wyszeptała. Ciemna i mglista sylweta d’Alcacera stała się mniej wyraźna. Zobaczył jej znak i cofnął się w głąb klatki. — Tak, dziś w nocy — powtórzył Lingard. — Teraz, od razu, w tej godzinie, w tej chwili — szeptał gwałtownie, następując na cofającą się panią Travers. Poczuła, że chwycił ją szybko za ramię. — Czy pani nie rozumie, że jeśli to ma odnieść jakiś skutek, jeśli nie mają być wydani po prostu na rzeź, musi to się stać, póki jeszcze ciemno na brzegu, póki uzbrojona, wrzaskliwa tłuszcza nie podpłynie do nas w łodziach. Tak. Musi się to stać w przeciągu godziny, abym kołatał do wrót Belaraba, gdy cała osada jeszcze spać będzie. Pani Travers nie myślała wcale protestować. Nie mogła na razie wymówić ani słowa. Ten człowiek był niezmiernie gwałtowny; puścił jej ramię równie nagle, jak je pochwycił (wśród wzburzenia mignęła jej myśl, dziwaczna w tych okolicznościach, że z pewnością jutro będzie siniak w tym miejscu), a jednocześnie skrucha zabrzmiała w jego szepcie. — A nawet i teraz jest prawie za późno! Droga była przede mną wyraźna, ale zobaczyłem na niej panią i serce moje upadło. Czułem w sobie pustkę i nie śmiałem spojrzeć pani w twarz. Pani mi musi wybaczyć. Nie, nie miałem prawa wątpić o pani ani przez chwilę. Mam uczucie, iż powinienem paść na kolana i błagać o przebaczenie, że zapomniałem, czym pani jest, że się

ośmieliłem zapomnieć. — Ależ o co chodzi, Królu Tomie? — Wydaje mi się, że zgrzeszyłem — posłyszała. Chwycił ją za ramiona, obrócił, pociągnął parę kroków naprzód. Ręce jego były ciężkie, a siła nieodparta, choć sobie wyobrażał, że się z nią obchodzi delikatnie. — Niech pani spojrzy przed siebie — burknął jej w ucho. — Czy pani coś widzi? — Pani Travers, bierna w jego nieugiętych ramionach, nie mogła nic dostrzec prócz zwartych, bezkształtnych cieni w dali na wybrzeżu. — Nie, nic nie widzę — odrzekła. — Widocznie pani nie patrzy we właściwym kierunku — usłyszała za sobą. Poczuła teraz swą głowę w rękach Lingarda. Zwrócił ją nieznacznie na prawo. — No a teraz pani widzi? — Nie. Co mam zobaczyć? — Błysk światła — rzekł Lingard puszczając nagle jej głowę. — Błysk, który rozrośnie się w łunę, nim nasza łódź dopłynie do środka laguny. Właśnie w chwili, gdy Lingard to mówił, pani Travers dostrzegła czerwoną iskrę w oddali. Przypatrywała się dość często osadzie, niby obrazowi wymalowanemu na kurtynie, i mogła się teraz zorientować, że iskra zapaliła się na brzegu, w punkcie najbardziej odległym od ostrokołu Belaraba. — Chrust się zajmuje — szepnął jej Lingard do ucha. — Gdyby mieli trochę suchej trawy, już by cały stos gorzał. — A to znaczy… — Znaczy, że wieść się rozeszła. Ogień pali się przed ogrodzeniem Tenggi, u końca jego wybrzeża. Tam się zebrały najtęższe głowy osady. To oznacza narady i niepokój, i moc przebiegłych słów. — Ognisko Tenggi! Mówię pani, nie upłynie pół godziny, a Daman zjawi się tam, aby zawrzeć przyjaźń z tłustym Tenggą, który gotów mu powiedzieć: „Czy ci tego nie

mówiłem?” — Rozumiem — szepnęła pani Travers. — Lingard pociągnął ją łagodnie ku poręczy. — A teraz niech pani spojrzy na tamten koniec wybrzeża, gdzie cienie najbardziej są zwarte. To fort Belaraba, jego domy, jego skarbiec, jego stronnicy. Oto tam jest siła osady. Ja ją podtrzymałem, ja uczyniłem ją trwałą. Ale czymże jest teraz? Jak gdyby bronią w ręku martwego człowieka. A jednak tylko stamtąd możemy się czegoś spodziewać, o ile jeszcze czas na to. Przysięgam pani, że nie ośmieliłbym się wysadzić ich na brzeg za dnia, ze strachu, aby ich nie zamordowano na miejscu. — Nie ma czasu do stracenia — wyszeptała pani Travers, a Lingard odrzekł równie cicho: — Nie — jeśli i ja nie mam utracić tego, co jest moim prawem. To pani tak powiedziała. — Tak, powiedziałam to — szepnęła nie podnosząc głowy. Lingard poruszył się gwałtownie u jej boku i pochylił głowę nisko nad jej ramieniem. — A ja pani nie dowierzałem! Powinienem ucałować kraj pani sukni, jak to robią Arabowie ze swymi wielkimi ludźmi, kajając się za to, że zwątpiłem o wielkości pani serca. — Och, moje serce — rzekła lekko pani Travers patrząc wciąż w ogień, który strzelił nagle w górę i stał się wielkim ogniskiem. — Mogę pana zapewnić, że nie odegrało w świecie wielkiej roli. — Zamilkła na chwilę, aby opanować swój głos, po czym rzekła stanowczo: — Niechże się to stanie. — Jeśli mam pani powiedzieć prawdę, łódź czeka już od pewnego czasu. — No więc… — Proszę pani — rzekł Lingard z wysiłkiem — to są ludzie z pani sfery. — I nagle wybuchnął: — Nie mogę ich zabrać na brzeg ze związanymi rękami i nogami!

— D’Alcacer już wie. Zastanie go pan przygotowanego. Od samego początku był gotów na wszystko. — To człowiek co się zowie — rzekł Lingard z przekonaniem. — Ale ja myślę o tym drugim. — Właśnie, o tym drugim — powtórzyła. — A czy ja o nim nie myślę? Na szczęście mamy d’Alcacera. Pomówię najpierw z nim. Odwróciła się od burty i poszła w stronę klatki. — Jörgenson — rozległ się po całym pokładzie głos Lingarda — każ oświetlić przejście. I ruszył zwolna za panią Travers.

VI Otrzymawszy ostrzeżenie d’Alcacer cofnął się i oparł o brzeg stołu. Nie mógł sobie nie uświadomić, że jest do pewnego stopnia wzruszony. I rzeczywiście, gdy prosił panią Travers o jakiś znak, przypuszczał, że go to przejmie — ale nie sądził, że ujrzy ten znak tak prędko. Spodziewał się, że i ta noc, jak wiele innych, upłynie mu na przerywanej drzemce, wśród niewygód i niepokoju rozstrzelonych myśli. A przy tym zaskoczyło go własne wzruszenie. Pochlebiał sobie, że ten sławny instynkt samozachowawczy jest dziwnym objawem, objawem czysto zwierzęcym. „Bo jako myślącego człowieka — zastanawiał się — naprawdę nie powinno by mnie to obejść.” Może być, iż niezwykłość sytuacji tak na niego podziałała. Oczywiście. Gdyby leżał poważnie chory w hotelowym pokoju i posłyszał jakieś złowróżbne szepty, wcale by go to nie obeszło. Tak, ale wówczas byłby naprawdę chory — w chorobie człowiek staje się taki nieczuły. Choroba pomaga bardzo do obojętnego zachowania, które jest naturalnie jedynie właściwym zachowaniem dla światowego człowieka. Prawie żałował, że nie jest bardzo chory. Lecz pan Travers był najwidoczniej chory, a to mu snadź niewiele pomagało. D’Alcacer spojrzał na jego łóżko; pan Travers leżał tak nieruchomo, że wydało się to d’Alcacerowi wyraźnie sztuczne. Nie dowierzał tej jego postawie. W ogóle nie dowierzał panu Traversowi. Nie podobna było odgadnąć, co ten człowiek zarobi za chwilę. Nie mógł oczywiście wpłynąć na wypadki w żadnym kierunku, ale istniała obawa, że pozbawi wszelkiej godności sytuację, która powinna by się odznaczać powagą jako zrządzenie losu, jako okazja do męstwa. D’Alcacer był bystrym obserwatorem, czujnym na najsubtelniejsze odcienie i wolał się uważać za ofiarę, nie oszusta, lecz prymitywnego człowieka, zaplątanego naiwnie w walkę z niesprawiedliwością niebios. Nie zastanawiał się nad swymi uczuciami, mimo to przypomniał mu się w tej chwili ustęp z francuskiego poety stwierdzający, że po wszystkie czasy ci, którzy walczyli z niesprawiedliwością niebios, zdobywali tajny podziw i miłość ludzi. D’Alcacer nie posunął się aż do miłości, ale nie mógł zaprzeczyć, że jego uczucia względem Lingarda były skrycie przyjazne i — powiedzmy — pełne uznania. Pan Travers usiadł nagle na łóżku. „Jakież to przykre!” — pomyślał d’Alcacer i wpatrzył się w końce swych trzewików, w nadziei, że tamten

znów się położy. Ale pan Travers rzekł: — Pan jeszcze ciągle na nogach? — Wcale nie jest jeszcze późno. O szóstej już się ściemnia — jedliśmy obiad przed siódmą — przez to noc wydaje się dłuższa, a ja sypiam dość marnie; nie mogę zasnąć, aż późno w nocy. — Zazdroszczę panu — rzekł pan Travers z jakąś senną apatią. — Zapadam ciągle w drzemkę, a przebudzenia są okropne. D’Alcacer podniósł oczy i zauważył, że pani Travers i Lingard znikli z obrębu światła. Podeszli do burty, gdzie d’Alcacer nie mógł ich widzieć. Pewna litość przyłączyła się do jego irytacji wywołanej przez ustawiczne budzenie się pana Traversa. „W tym człowieku jest coś dziwacznego” — pomyślał. I zaczął głośno: — Jörgenson… — Któż to znowu? — burknął pan Travers. — To nazwisko tego starego, chudego marynarza, który snuje się ciągle po pokładzie. — Nie widziałem go. Nie widzę nikogo. Nie znam nikogo. Wolę na nic nie zwracać uwagi. — Chciałem tylko powiedzieć, że dał mi talię kart; czy nie zagrałby pan w pikietę? — Zdaje mi się, że nie potrafiłbym siedzieć z otwartymi oczami — rzekł pan Travers nadspodziewanie poufnym tonem. — Czy to nie zabawne? A potem nagle budzę się. To doprawdy okropne. D’Alcacer nic na to nie odrzekł, a pan Travers zdawał się nie oczekiwać odpowiedzi. — Kiedy mówiłem, że moja żona oszalała — zaczął nagle, tak że d’Alcacer drgnął, zaskoczony — nie myślałem lego oczywiście dosłownie. — Głos jego brzmiał nieco apodyktycznie; wyglądało to, jakby Travers się nie orientował, że w rozmowie ich nastąpiła przerwa, podczas której zdawał

się spać. D’Alcacer nabrał jeszcze większej pewności, że drzemka Traversa była udana; skrzyżował ramiona na piersi i zaczął słuchać ze znużeniem i rezygnacją. — Chciałem właściwie powiedzieć — ciągnął pan Travers — że bzik ją napadł. Ludzie z towarzystwa podlegają różnym bzikom, jak pan o tym wie bardzo dobrze. Taki bzik sam przez się nie przedstawia nic złego, ale to jest najgorsze, że szusy mojej żony nie są nigdy podobne do tych, którym podlegają ludzie z naszego towarzystwa. Są na ogół wręcz tamtym przeciwne. Ta ich osobliwość przyprawiała mię nieraz o pewien niepokój, pan rozumie — wobec pozycji, jaką zajmujemy w świecie. Ludzie zaczną jeszcze mówić, że moja żona jest ekscentryczna. Proszę pana, czy pan jej gdzie nie widzi? D’Alcacer cieszył się, że mógł odpowiedzieć przecząco: nie widział pani Travers. Nie słyszał nawet żadnych szeptów, choć był pewien, że wszyscy na „Emmie” czuwają. Lecz d’Alcacer czuł nieprzezwyciężoną nieufność do pana Traversa i dodał przezornie: — Pan zapomina, że pańska żona ma pokój w domku na pokładzie. Nie chciał się już dalej posunąć, bo wiedział bardzo dobrze, że nie ma jej w domku. Pan Travers, uspokojony zupełnie tą uwagą, nie odezwał się wcale. Ale się jednak nie położył. D’Alcacer oddał się rozmyślaniom. Ta noc wywierała strasznie przygniatające wrażenie. Nagle w głębokiej ciszy rozległ się głos Lingarda wołający na Jörgensona; uderzył złowrogo o uszy d’Alcacera, który podniósł oczy i zobaczył panią Travers przed drzwiami klatki. Rzucił się ku niej, ale zdążyła już wejść. Widział, że jest poruszona. Zdawało się, że brakuje jej tchu, że nie jest w stanie przemówić. — Czy nie lepiej by zamknąć drzwi? — poddał d’Alcacer. — Kapitan Lingard idzie za mną — szepnęła do niego. — Już się zdecydował. — To doskonale — rzekł spokojnie d’A3cacer. — Wnoszę stąd, że coś usłyszymy. — Usłyszy pan wszystko ode mnie — wyszeptała pani Travers.

— Ach tak! — zawołał d’Alcacer bardzo cicho. Przez ten czas Lingard wszedł również do klatki, a pomosty „Emmy” zaroiły się postaciami. Słychać było także głos Jörgensona wydającego rozkazy. Prawie przez całą minutę czworo ludzi wewnątrz klatki nawet nie drgnęło. Cień Malaja na przejściu rzekł nagłe: „Sudah, tuan”, a Lingard szepnął: „Gotowe, proszę pani.” Edyta chwyciła d’Alcacera za ramię i zaprowadziła go w kąt najdalszy od miejsca, gdzie stało łóżko pana Traversa, Lingard zaś zajął się tymczasem podkręceniem knota u latarni, jakby nagle przyszło mu na myśJ, że cokolwiek będzie się działo, nie powinno się dziać w ciemności. Pan Travers odwrócił tylko głowę i spojrzał przez ramię. — Zaraz, proszę pani — rzekł d’Alcacer po cichu, uśmiechając się na widok poruszenia pani Travers. — Zanim mi pani coś powie, pozwoli mi pani zapytać, czy się pani zdecydowała? — Zobaczył ze zdumieniem, że oczy jej się rozszerzyły. Czy z oburzenia? Cisza pełna jakby podejrzeń zapadła między dwojgiem tych ludzi. D’Alcacer rzekł tłumacząc się: — Może nie powinienem był zadać pani tego pytania? — a Lingard dosłyszał słowa pani Travers: — Ach, nie boję się wcale panu na to odpowiedzieć. Potem ich głosy przycichły. Lingard zawiesił lampę z powrotem i stał bezczynnie w rozjaśnionym świetle; ale prawie natychmiast usłyszał, że d’Alcacer woła go przyciszonym głosem: — Panie kapitanie! Podszedł do nich od razu. W tej samej chwili głowa pana Traversa odwróciła się od tych trojga ludzi; patrzył znów prosto przed siebie. D’Alcacer, bardzo poważny, rzekł poufnie ściszonym głosem: — Pani Travers mówi mi, że trzeba nas wydać z powrotem tym Arabom z wybrzeża. — Tak, inaczej się nie da — powiedział Lingard.

— Wyznają, że trochę mnie to zaskoczyło — rzekł d’Alcacer; lecz gdyby nie to, iż mówił nieco prędzej niż zwykle, nikt nie byłby odgadł w jego słowach najlżejszej emocji. — Mam prawo do swego dobrego imienia — rzekł Lingard również bardzo spokojnie, a pani Travers obok niego słuchała niewzruszenie z na wpół zasłoniętymi oczyma, jak jaki duch opiekuńczy. — Ani przez chwilę nie chciałbym podawać tego w wątpliwość — przyznał d’Alcacer. — Kwestia honoru nie podlega dyskusji. Ale istnieje także humanitaryzm. Wydać bezradnych ludzi… — Może być! — przerwał Lingard. — Ale nie powinien pan tracić nadziei. Nie wolno mi oddać swego życia za wasze. Pani Travers wie dlaczego. Na moim życiu ciąży też zobowiązanie. — I na pańskim honorze? — Nie wiem. Obietnica jest obietnicą. — Nie trzeba żądać od nikogo niemożliwości — zauważył d’Alcacer. — Niemożliwości! Co jest niemożliwe? Nie wiem tego. Nie jestem człowiekiem, który gada o niemożliwości i chowa się za nią. Nie ja was tu sprowadziłem. D’Alcacer spuścił głowę na chwilę, — Skończyłem — rzekł z powagą. — Powiedziałem, co miałem do powiedzenia. Chyba państwo nie znajdujecie, że okazałem przesadny niepokój. — To, co kapitan Lingard chce zrobić, jest zarazem najwłaściwszą polityką — odezwała się nagle pani Travers. Stała zupełnie nieruchomo, tylko wargi jej się poruszały; nie podniosła nawet oczu. — To jest jedynie możliwa polityka. Czy pan mi wierzy, panie d’Alcacer?.” — Kiwnął głową prawie niedostrzeżenie. — No więc pokładam w panu całą nadzieję, że pan nam ułatwi wszystko, o ile się tylko da, i że pan nas wybawi od jakiejś

ohydnej sceny. A może pan myśli, że to ja powinna bym… — Nie, nie! Nie myślę tego — przerwał d’Alcacer. — To byłoby niemożliwe. — Obawiam się, że tak — przyznała nerwowo. D’Alcacer skinął ręką, jakby prosząc, aby dalej nie mówiła, i przeszedł natychmiast przez klatkę, kierując się w stronę pana Traversa. Nie chciał się zastanawiać nad swym zadaniem. Pan Travers siedział na łóżku polowym; lekkie bawełniane prześcieradło okrywało mu kolana. Wpatrywał się w próżnię. D’Alcacer zbliżył się do niego nie zważając na lęk, który go ogarnął wobec pozy Traversa zdającej się wyrażać najwyższe przerażenie. „To jest okropne — pomyślał. — On siedzi cicho jak mysz pod miotłą.” Poruszony d’Alcacer musiał się przemóc, aby uderzyć z lekka w ramię pana Traversa. — No, proszę pana, nadeszła chwila, kiedy trzeba będzie okazać silnego ducha — rzekł tonem swobodnym i poufałym. Pan Travers spojrzał szybko w górę na niego. — Mówiłem przed chwilą z pańską żoną. Kapitan Lingard udzielił jej pewnych wiadomości dotyczących nas obu. Pozostaje nam tylko jedno: zachować się z całą godnością, na jaką nas stać. Mam nadzieję, że w razie potrzeby potrafimy obaj umrzeć. Przez chwilę głębokiej ciszy d’Alcacer miał czas zadać sobie pytanie, czy jego twarz ma również osłupiały wyraz jak wzniesiona ku niemu twarz Traversa. Lecz nagle ukazał się na tej twarzy uśmiech, czego d’Alcacer z pewnością najmniej się spodziewał. Niezaprzeczony uśmiech. Uśmiech nieco pogardliwy. — Moja żona znów panu nakładła do głowy różnych swych bredni. — Pan Travers mówił głosem, który zadziwił d’Alcacera, tak jak i uśmiech; w głosie tym nie było ani irytacji, ani zrzędzenia, dźwięczała w nim natomiast wyraźnie pobłażliwość. — Drogi panie, ten bzik tak nią owładnął, że byłaby w stanie opowiedzieć panu jakąkolwiek historię. Blagierzy, media, wróżbici, szarlatani wszelkiego rodzaju zdobywają dziwny wpływ na kobiety. Sam pan to widział. Rozmawiałem z nią przed obiadem. To wprost niewiarogodne, jaki wpływ ten bandyta na nią uzyskał. Wierzę naprawdę, że ten człowiek jest

sam na wpół zbzikowany. Takim to często się zdarza, rozumie pan. Chciałem przemówić do jej rozsądku, ale machnąłem na to ręką. No, a teraz co mi pan ma powiedzieć? Ale ostrzegam, że nie wezmę tego na serio. Odrzucił nagłym ruchem bawełniane prześcieradło, spuścił nogi na podłogę i zapiął kurtkę. D’Alcacer odpowiadając mu poznał po odgłosie kroków za sobą, że pani Travers i Lingard opuszczają klatkę, ale dokończył to, co miał powiedzieć, i czekał niespokojnie na odpowiedź. — Widzi pan! Wyszła za nim na pokład — brzmiały pierwsze słowa Traversa. — Chyba pan rozumie, że to jest tylko bzik. Nie można tego nie widzieć. Niech pan spojrzy na jej kostium. Straciła po prostu głowę. Na szczęście świat o tym wiedzieć nie potrzebuje. Ale przypuśćmy, że coś podobnego byłoby się zdarzyło w domu. Jakie to by było nieprzyjemne. O tak, pójdę stąd. Pójdę gdziekolwiek. Nie mogę znieść tego okrętu, tych ludzi, tej piekielnej klatki. Myślę, że zachorowałbym chyba, gdybym tu miał zostać. Głuchy, obojętny głos Jörgensona dał się słyszeć u przejścia: — Łódka czeka już od godziny, Królu Tomie. — No więc — uprawiajmy cnotę z konieczności i chodźmy z dobrą miną — rzekł d’Alcacer, gotów ująć przekonywająco pod rękę pana Traversa, gdyż nie wiedział, czego się po nim spodziewać. Ale pan Travers wydawał się teraz innym człowiekiem. — Boję się, panie d’Alcacer, że i pan nie jest bardzo silnego ducha. Wezmę z tego łóżka kołdrę… — Zarzucił ją spiesznie na ramię i poszedł tuż za d’Alcacerem. — To dziwne, ale najwięcej ze wszystkiego dokucza mi zimno. Pani Travers i Lingard czekali koło przejścia. Ku niezmiernemu zdumieniu obecnych pan Travers zwrócił się pierwszy do żony. — Śmiałaś się zawsze z ludzkich bzików — rzekł — a teraz sama masz

bzika. Ale nie będziemy się nad tym rozwodzić. D’Alcacer minął ich uchylając czapki przed panią Travers i zszedł po trapie do łódki. Jörgenson znikł w sposób sobie właściwy, jak duch odpędzony przez egzorcyzmy, a Lingard odstąpił w głąb, zostawiając męża i żonę sam na sam. — Myślałaś, że będę robił historie? — spytał pan Travers bardzo cichym głosem. — Zapewniam cię, że bez porównania wolę stąd pójść niż zostać. Nie przyszło ci to do głowy? Zatraciłaś wszelkie poczucie rzeczywistości, poczucie tego, co jest możliwe lub nie. Myślałem właśnie dziś wieczorem, że chciałbym się znaleźć gdziekolwiek, byleby ciebie nie widzieć. Twoje szaleństwa… Na głośny okrzyk pani Travers: „Marcinie!”, Lingard wzdrygnął się, d’Alcacer podniósł głowę siedząc już w lodzi i nawet Jörgenson, stojący w ciemności gdzieś na przodzie, przestał mruczeć pod nosem. Jedyną osobą zdającą się tego okrzyku nie słyszeć był sam pan Travers, który ciągnął dalej równym głosem: — …na otumanienie twego umysłu — a zdawałaś się być zawsze tak wyższa nad pospolitą łatwowierność. Nie jesteś teraz sobą — ani trochę — i kiedyś mi sama przyznasz, że… Nie, jedynym wyjściem będzie zapomnieć o wszystkim, jak się wkrótce sama przekonasz. W przyszłości nie będziemy nigdy poruszali tego tematu. Jestem pewien, że zgodzisz się na to z całą gotowością. — Jak daleko sięgasz w przyszłość? — spytała pani Travers odzyskując głos i nawet ton, którym odezwałaby się do niego, gdyby się mieli rozstać w sieni własnego mieszkania. Mogło się zdawać, że zapytuje męża, o której ma zamiar wrócić do domu — że lokaj stoi u otwartych drzwi, a powóz czeka na ulicy. — Nie bardzo daleko. To nie może trwać długo. — Pan Travers uczynił ruch, jak gdyby miał żonę opuścić, śpiesząc się na jakąś umówioną godzinę. — Ale, ale — rzekł przystając — ten człowiek rozumie chyba dokładnie, że jesteśmy bogaci. Chyba wątpić o tym nie może.

— To ostatnia myśl, jaka przyszłaby mu do głowy — rzekła pani Travers. — Ach tak, naturalnie. — Pan Travers pozwolił, aby lekka niecierpliwość zaznaczyła się w jego niedbałym obejściu. — Ale nie waham się ci powiedzieć, że mam już tego wszystkiego dosyć. Jestem gotów do… hm… do ustępstw. Mogę poświęcić na to dużą sumę. Ale to całe położenie jest takie bezsensowne! Ten człowiek gotów by wątpić o mojej dobrej wierze. Czy nie byłoby właściwe, abyś — wobec swego specjalnego wpływu — napomknęła mu, że ze mną nie potrzebuje się niczego obawiać? Można liczyć na moje słowo. — To pierwsza rzecz, oczywiście, którą by pomyślał o każdym człowieku — rzekła pani Travers. — Czy ty nigdy nie przejrzysz? — zaczął z rozdrażnieniem pan Travers, ale urwał. — Więc tym lepiej. Daję ci wolną rękę. — Co tak wpłynęło na zmianę twego postępowania? — spytała podejrzliwie pani Travers. — Mój szacunek dla ciebie — odpowiedział bez namysłu. — Chciałabym ci towarzyszyć przez cały czas, gdy będziesz więziony. Usiłowałam go właśnie przekonać… — Zakazuję ci tego bezwzględnie — szepnął gwałtownie pan Travers. — Cieszę się, że sobie stąd pójdę. Nie chcę ciebie widzieć, póki twój bzik nie minie. Oszołomiła ją ukryta gwałtowność męża. Ale natychmiast po dzikim szepcie rozległ się jego śmiech — krótki, pusty, światowy. Pan Travers dodał znacznie głośniej: — Nie przywiązuję właściwie żadnego znaczenia… Odskoczył od żony i przechodząc przez burtę, skinął ku niej uprzejmie ręką. Oświetlona mętnie przez latarnię pozostawioną na dachu domku, pani Travers schyliła głowę na piersi i stała bez ruchu, jakby rozmyślając nad

czymś głęboko. Trwało to tylko chwilę, po czym ruszyła z miejsca i otarłszy się o Lingarda przeszła ze spuszczonymi oczami, kierując się ku domkowi. Lingard słyszał, jak zamykała drzwi. Czekał przez chwilę, uczynił ruch w stronę przejścia, ale zatrzymał się i poszedł za panią Travers do jej kabiny. Było tam ciemno choć oko wykol. Nie mógł dojrzeć nic absolutnie; przytłaczała go głucha cisza, nie zmącona nawet szmerem oddechu. — Jadę na ląd — zaczął Lingard przerywając posępne, śmiertelne milczenie otaczające ich dwoje — jego i tę kobietę, której nie mógł dojrzeć. — Chciałem się pożegnać. — Jedzie pan na ląd — powtórzyła pani Travers. Głos jej był obojętny, pusty, bezdźwięczny. — Tak, na kilka godzin albo na zawsze — rzekł Lingard miarowym głosem. — Może będę musiał umrzeć z nimi albo umrzeć za innych. Dla pani pragnąłbym żyć, gdybym tylko wiedział, jak to uczynić. Mówię to pani, ponieważ jest ciemno. Gdyby tu było światło, nie wszedłbym za panią. — To by było lepiej — wymówił ten sam bezdźwięczny kobiecy głos. — Przychodzi pan zawsze do mnie z tym życiem i tą śmiercią w ręku. — Tak, to jest dla pani za wiele — wyjaśnił półgłosem Lingard. — Pani nie może nie być szczera. I niczemu nie jest pani winna! Proszę mi nie życzyć, abym żył — ale proszę mi życzyć szczęścia, bo pani niczemu nie jest winna, a będzie pani musiała zdać się na los. — Wszystkiego najlepszego, Królu Tomie — usłyszał ją wśród ciemności, w której zdawał się teraz rozróżniać połysk jej włosów. — Zdam się na los. A niech się pan nie stara znów do mnie zbliżyć, bo mnie pan znużył. — Bardzo temu wierzę — szepnął Lingard i wyszedł z kabiny zamykając za sobą ostrożnie drzwi. Cisza trwała jeszcze przez jakie pół minuty; nagle krzesło przewróciło się w mroku. Zaraz potem głowa pani Travers ukazała się w świetle lampy stojącej na dachu domku. Jej nagie ramiona obejmowały odrzwia.

— Niech pan chwilę poczeka — rzekła głośno w ciemność. Nie słyszała kroków, nie widziała, aby się coś poruszyło prócz niknącej, białej postaci byłego kapitana H. C. Jörgensona, który odnosił się obojętnie do ludzkiego życia. — Proszę poczekać! Królu Tomie! — nalegała podnosząc głos, wreszcie krzyknęła, na nic nie zważając: — Ja tego nie myślałam. Niech mi pan nie wierzy! Po raz drugi w ciągu tej nocy głos kobiety wzbudził niepokój w męskich sercach na pokładzie „Emmy” — tylko nie w sercu starego Jörgensona. Malaje w łodzi spojrzeli w górę z ławek. D’Alcacer, siedzący na tylnej ławeczce obok Lingarda, poczuł, że go przejmuje lęk. — Co to znaczy? — wykrzyknął. — Słyszałem pańskie imię na pokładzie. Zdaje mi się, że pana wołają. — Odbij — rozkazał Lingard nieugięcie, nie spojrzawszy nawet na d’AIcacera. Pan Travers był jedynym, który zdawał się nie wiedzieć o niczym. W dobrą chwilę po odbiciu łódki od boku „Emmy” pochylił się ku d’Alcacerowi. — Mam nadzwyczaj dziwne uczucie — rzekł półgłosem. — Zdaje mi się, że jestem w powietrzu; doprawdy nie rozumiem. Czy jesteśmy na wodzie, proszę pana? Czy pan jest tego pewien? Ale naturalnie, że jesteśmy na wodzie. — Tak — rzekł d’Alcacer tym samym tonem. — Może przepływamy Styks. — Usłyszał, jak pan Travers mruknął obojętnie: — To bardzo prawdopodobne — czego się d’Alcacer bynajmniej nie spodziewał. Lingard siedział z ręką na sterze jak skamieniały. — Więc pan zmienił zapatrywanie — szepnął d’Alcacer. — Powiedziałem mojej żonie, żeby mu zrobiła pewną propozycję — ciągnął Travers poważnym szeptem. — Żeby mu ofiarowała pewną sumę pieniędzy. Ale jeśli mam panu powiedzieć prawdę, nie bardzo wierzę, aby to odniosło jaki skutek. D’Alcacer nic nie odpowiedział, tylko zaczął się zastanawiać, czy tamto

drugie, bezsensowne zachowanie pana Traversa nie było mniej przykre. Nie dało się zaprzeczyć, że pan Travers przyczynia wiele kłopotu. Chwycił nagle d’Alcacera za ramię i dodał cichym szeptem: — Wątpię o wszystkim. Wątpię, czy ta propozycja będzie kiedykolwiek zrobiona. Zachowanie Traversa nie wywierało wielkiego wrażenia. Było w tym coś wzbudzającego litość: ten szept, pochwycenie za ramię, dreszcz — mogło się zdawać, że to dziecko się zlękło w ciemności. Ale Travers był głęboko wzruszony. Po raz drugi tego wieczoru zdziwienie d’Alcacera dosięgło granic zgrozy — lecz tym razem sprawił to mąż pani Travers.

Część VI Zew życia i okup śmierci

I — Czy pani tam nie ma zegarka Króla Toma? — rzekł głos, który zdawał się nie przywiązywać najmniejszej wagi do tego pytania. Jörgenson czekał na odpowiedź przed drzwiami pani Travers. Usłyszał cichy odgłos bardzo podobny do jęku, nagły okrzyk bólu, który się czasem słyszy w pokoju chorego. Lecz wcale go to nie wzruszyło. Nie przyszłoby mu nigdy do głowy otworzyć drzwi, chyba gdyby mu to polecono, a wówczas zobaczyłby — z zupełną obojętnością — panią Travers wyciągniętą na podłodze, z głową opartą o róg polowego łóżka (na którym Lingard nigdy nie sypiał); wyglądało to, jakby się osunęła na ziemię z klęczącej pozycji, która jest postawą modlitwy, błagań lub porażki. Pani Travers spędziła noc w zupełnej nieświadomości. Znalazłszy się w swym pokoju, rzuciła się na kolana, nie mając pojęcia dlaczego — ponieważ nie wiedziała, o co się modlić, nie miała do kogo słać błagań, a uczucia tak błahe jak rozpacz zostały za nią daleko — i trwała w tej postawie, póki wyczerpanie nie przygniotło jej do tego stopnia, że nie wierzyła już, aby mogła się dźwignąć. W na wpół siedzącej pozycji, z czołem opartym o róg posłania i ramionami wyciągniętymi nad głową, zapadła w obojętność, rezygnację wyczerpanego ciała i wyczerpanej duszy, rezygnację, która stanowi jedyny możliwy wypoczynek dla ludzi beznadziejnie chorych i bywa nawet dość pożądana Głos Jörgensona wyrwał panią Travers z tego stanu. Usiadła; bolały ją wszystkie członki i była zziębnięta. Jörgenson powtórzył za drzwiami z bezdusznym uporem: — Czy pani nie ma tam zegarka Króla Toma? Pani Travers dźwignęła się z podłogi. Zachwiała się chwytając rękami powietrze i natrafiła na oparcie fotela. — Kto tam? Chciała także zapytać: „Gdzie jestem?”, ale uprzytomniła sobie wszystko i od razu stała się pastwą tej dojmującej zgrozy, która drzemała przez parę

godzin w jej zesztywniałym ciele wyciągniętym na podłodze. — Która godzina? — wyjąkała. — Świta — wyrzekł niewzruszony głos u drzwi. Zdawało jej się, że to jest słowo, na którego dźwięk serce upadłoby z trwogi w każdym człowieku. Świta! Stała w przerażeniu. A bezdźwięczny głos za drzwiami nalegał: — Pani musi tam mieć zegarek Toma! — Nie widziałam go! — krzyknęła, jakby dręczona przez senną zmorę. — Niech pani zajrzy do pulpitu. Gdy pani otworzy okiennicę, to pani zobaczy. Pani Travers zdała sobie sprawę, że głęboki mrok panuje w kajucie. Jörgenson usłyszał przez drzwi, iż się potknęła. Po chwili kobiecy głos, który uderzył nawet Jörgensona swym dziwnym dźwiękiem, odezwał się cicho: — Mam go. Stoi. — To nic. Nie chodzi mi o godzinę. Powinien być przy nim kluczyk. Czy go tam gdzie nie ma? — Jest przymocowany do zegarka — odpowiedział ze środka oszołomiony głos. Jörgenson poczekał chwilę, nim wypowiedział swą prośbę. — Może pani zechce mi go podać? Mało już czasu! Drzwi otworzyły się gwałtownie, czego się bynajmniej Jörgenson nie spodziewał. Myślał, że tylko ręka z zegarkiem wysunie się przez wąską szparę. Ale nie cofnął się i żadnym innym znakiem nie okazał zdumienia zobaczywszy, że pani Travers zupełnie jest ubrana. Na tle nikłej jasności we framudze otwartej okiennicy ujrzał ciemną sylwetkę jej pleców i gładko zaczesaną głowę; włosy jej były wciąż jeszcze zaplecione w dwa warkocze. W oczach Jörgensona pani Travers w swym egzotycznym ubiorze wyglądała zawsze nieprzyjemnie, a nawet potwornie. Jej postawę, jej ruchy i w ogóle całe zachowanie uważał za absolutnie nieodpowiednie do malajskiego ubioru — zbyt swobodne, zbyt niezależne, zbyt śmiałe, rażące. Dla pani Travers

Jörgenson wyglądał na tle ciemnego korytarza jak niewyraźny zarys białego ducha i mroził ją swym zaziemskim oderwaniem. Wziął zegarek z wyciągniętej dłoni bez słowa podziękowania, mrucząc tylko pod nosem: — Hm, tak, dobrze. Nie zapomniałem jeszcze liczyć sekund jak się należy, ale zawsze wygodniej z zegarkiem. Nie miała najlżejszego pojęcia, o co mu chodzi. I było jej wszystko jedno. W myślach jej panowało wciąż zamieszanie; dolegało jej uczucie cielesnego ucisku. Szepnęła ze wstydem: — Zdaje mi się, że spałam. — Ja nie spaleni — mruknął Jörgenson, który rysował się coraz wyraźniej przed jej oczami. Jasność krótkiego świtu wzrastała prędko, jakby słońcu śpieszyło się spojrzeć na osadę. — Nie ma strachu — dodał chełpliwie, Pani Travers przyszło na myśl, że może i ona nie spała. Jej stan był raczej podobny do niezupełnej, na wpół świadomej, dygoczącej śmierci. Drgnęła na to wspomnienie. — Co za straszna noc — wyszeptała posępnie. Niczego nie można się było spodziewać po Jörgensonie. Pani Travers oczekiwała, że zniknie — obojętny jak duch z grobu powstały — zabierając w jakimś nieziemskim celu równie martwy zegarek. Ale Jörgenson nie poruszył się nawet. Był bez czucia, był prawie bez życia. Nic nie dało się z niego wyciągnąć. Lecz panią Travers porwała już fala niepokoju, mętnego jak jej wszystkie uczucia. — Czy nie może mi pan nic powiedzieć? — krzyknęła. Przez jakie pół minuty Jörgenson milczał, wreszcie rzekł: — Mówiłem całymi latami do każdego, kto chciał mię pytać — mruknął pod wąsem. — Do Toma mówiłem także. A Tom wiedział, co chce zrobić. Ale skąd mam wiedzieć, o co pani chodzi?

Nie spodziewała się nigdy, że usłyszy tyle słów od tego surowego cienia. Monotonny jego pomruk był fascynujący, nagła jego gadatliwość raziła. Wśród głębokiej ciszy, która panowała wszędzie, zdawało się Edycie, że ani jeden człowiek nie pozostał z nią na świecie prócz cienia tego starego marynarza. Usłyszała go znów: — To, co bym mógł wam powiedzieć, stałoby się dla was gorsze od trucizny. — Pani Travers nie była otrzaskana z klasycznymi powiedzeniami Jörgensona. Machinalny jego głos, słowa, abstrakcyjny wygląd — wszystko ją przerażało. Mówił wciąż; dosłyszała, jak mruczał obojętnie: — Ja wiem wszystko — i absurd tego twierdzenia był również przerażający. Pani Travers wzdrygnęła się i rzekła z lekkim, dziwacznym śmiechem: — Więc pan wie, dlaczego tej nocy wołałam Króla Toma. Popatrzył w bok przez drzwi domku na rosnącą jasność dnia. Pani Travers spojrzała tam również. Nadchodził dzień. Już nadszedł! Następny dzień! Wydało jej się to klęską gorszą niż wszystko, co spotkało ją w życiu, niż wszystko, co jeszcze mogło kiedykolwiek jej zagrażać. Sam ogrom jej zgrozy podtrzymał ją, zdawał się uspokajać jej wzburzenie jak niektóre rodzaje trucizn, nim zadadzą śmierć. Położyła łagodnie rękę na rękawie Jörgensona i rzekła spokojnie, wyraźnie, nalegająco: — Pan był na pokładzie. Chcę wiedzieć, czy można mnie było usłyszeć. — Tak — rzekł Jörgenson z roztargnieniem. — Słyszałem panią. Potem, jakby trochę przytomniejąc, dodał mniej machinalnie: — Cały okręt panią słyszał. Pani Travers zadała sobie pytanie, czy wówczas wprost nie krzyknęła. Dotychczas nie przyszło jej to wcale na myśl. W owej chwili wydawało jej się, że starczy jej sił zaledwie na szept. Czyżby jej wołanie było doprawdy tak głośne? I śmiertelny chłód, który ubiegła noc zostawiła w jej ciele, znikł z jej członków, wydarł się z niej rumieńcem. Twarz Edyty była odwrócona od światła i to jej dało odwagę, by ciągnąć dalej. A przy tym człowiek stojący przed nią był tak oderwany od ludzkich wstydów i chełpliwości, i zamysłów, że jakby się wcale nie liczył — chociaż czasami udawało mu się jakimś

sposobem pochwycić dosłowne znaczenie tego, co do niego mówiono — i odpowiedzieć. I odpowiedzieć! Nieomylnie, bezosobowo, bez najmniejszego wzruszenia. — Czy pan widział wtedy Toma — Króla Toma? Czy on tam był? Chodzi mi o to, czy był właśnie wówczas — w tej chwili? W przejściu się świeciło. Czy był na pokładzie? — Nie. W łodzi. — Już w łodzi! Czy można mnie było usłyszeć w tej łodzi, tam w dole? Pan mówi, że cały okręt mnie słyszał — wszystko mi jedno. Ale czy on mógł mnie słyszeć? — Więc pani chodzi o Toma? — rzekł Jörgenson tonem niedbałej obserwacji. — Czy pan nie może mi odpowiedzieć? — krzyknęła gniewnie. — Tom był zajęty. To nie jest dziecinna zabawka. Łódka odbijała — rzekł Jörgenson, jakby doprawdy głośno myślał. — Więc pan mi nie chce powiedzieć? — nalegała nieustraszenie pani Travers. Nie bała się Jörgensona. W owej chwili nie bała się niczego i nikogo. A Jörgenson w dalszym ciągu głośno rozmyślał: — Sądzą, że będzie teraz wciąż zajęty, tak samo jak i ja. Zdawało się, że pani Travers chwyci go, że będzie potrząsała tym duchem o martwym głosie, póki Jörgenson nie zacznie błagać o litość. Lecz nagle opadły jej silne, białe ramiona — ramiona wyczerpanej kobiety. — Nigdy, nigdy się nie dowiem — szepnęła do siebie. Spuściła oczy w ostatecznym upokorzeniu, w nieznośnym porywie pragnienia, jakby zapuszczała zasłonę na twarz. Żaden szmer nie zmącił samotnych jej myśli. Ale gdy podniosła oczy, Jörgenson nie stał już przed nią.

Przez chwilę widziała go, całego czarnego, w jaskrawym i wąskim otworze drzwi, po czym znikł jak pożarty przez gorącą łunę światła. Słońce wzeszło nad Wybrzeżem Zbiegów. Gdy pani Travers ukazała się na pokładzie, twarz jej była jak gdyby śmiało odsłonięta, a suche i bezsenne oczy — szeroko rozwarte. Jej wzrok, nie lękający się promieni słońca, starał się przeniknąć najwewnętrzniejszy rdzeń rzeczy, na które patrzyła dzień po dniu w męce strachu i niecierpliwości. Laguna, wybrzeże, barwy i kształty wydały jej się bardziej niż kiedykolwiek jaskrawym malowidłem na olbrzymim płótnie, które kryło przejawy niepojętego życia. Ocieniła ręką oczy. Na wybrzeżu widać było postacie, ruchliwe, ciemne cętki na białym półkolu objętym ostrokołami; w głębi sterczały dachy nad gajami palm. Jeszcze dalej w głąb masa rzeźbionego, białego koralu na dachu meczetu jaśniała jak biała gwiazda świecąca w dzień. Religia i polityka — zawsze polityka. Na lewo, przed ostrokołem Tenggi mglisty majak ogniska zamienił się w słup dymu. Kilka wielkich drzew nie pozwalało dojrzeć, czy nocna narada trwa jeszcze. Poruszały się tam jakieś niewyraźne postacie. Pani Travers mogła je sobie wyobrazić: Daman, naczelny wódz morskich rabusiów, o mściwym sercu i oczach gazeli; Sentot, cierpki fanatyk w wielkim turbanie; ten drugi świątobliwy mąż z wąską przepaską na biodrach i włosami posypanymi popiołem, wreszcie Tengga, o którym mogła sobie wyrobić pojęcie z tego, co słyszała — tłusty, dobroduszny, podstępny, lecz gotów przelewać krew dla swych ambitnych celów, a tak bardzo śmiały, że paradował pod żółtym urzędowym parasolem przed samymi wrotami ostrokołu Belaraba — przynajmniej tak opowiadano. Pani Travers widziała, wyobrażała sobie te rzeczy, nawet uznawała je już za realne; przestały być w jej oczach jedynie widowiskiem urządzonym dla niej z barbarzyńskim przepychem i dziką wyrazistością. Nie mogła już żywić wątpliwości — ale i nie odczuwała tego wszystkiego bezpośrednio, jak się nie czuje głębi morza pod spokojnym jego połyskiem lub szarym zamętem jego wściekłości. Oczy jej błądziły daleko, niedowierzające i lękliwe — a potem nagle dostrzegły pustą klatkę z panującym w niej nieładem: nie uprzątniętymi łóżkami, poduszką leżącą na pokładzie i zostawioną nad stołem lampą, w której zamierał płomień wyglądający na skrawek ciemnożółtego materiału. To wszystko uderzyło ją swym brudem i jakby już ruiną — wydało jej się lichym, bezsensownym wybrykiem fantazji.

Jörgenson siedział na pokładzie tyłem do klatki i był czymś zaprzątnięty. Zajęcie jego wyglądało fantastycznie i tak na wskroś dziecinnie, że lęk przejął panią Travers, gdy spostrzegła, jak bardzo ten człowiek jest zaabsorbowany. Przed Jörgensonem leżało na pokładzie kilka’ kawałków liny — dość cienkiej i jakby brudnej — różnej długości, od paru cali do stopy mniej więcej. Jörgenson podpalił ich końce (była to zaiste zabawa godna idioty). Paliły się ze zdumiewającą chyżością, trzaskając od czasu do czasu, i słały w ciche powietrze między burtami bardzo cienkie, ściśle równoległe nitki dymu z rozpływającym się u szczytu zakrętasem; a Jörgenson był tym tak pochłonięty, że wystarczało na niego spojrzeć, aby stracić wszelką wiarę w normalne funkcjonowanie jego umysłu. W na wpół otwartej dłoni trzymał zegarek. Zaopatrzył się także w papier i kawałek ołówka. Pani Travers była pewna, że nie widzi nic i nie słyszy. — Panie kapitanie, pan pewnie myśli… — Usiłował pozbyć się jej, machając na nią ołówkiem. Nie chciał, aby mu przerywano dziwne zajęcie. Bawił się naprawdę bardzo poważnie tymi kawałkami liny. — Zapaliłem je wszystkie razem — szepnął nie spuszczając oka z cyferblatu zegarka. Właśnie w tej samej chwili najkrótszy kawałek zgasł wypaliwszy się zupełnie. Jörgenson zapisał coś pośpiesznie i znów siedział bez ruchu, pani Travers zaś patrzyła na niego z osłupieniem, mówiąc sobie, że doprawdy nie warto jest żyć na świecie. Nitki dymu wiły się wciąż i rozpływały przed uważnym Jörgensonem. — Co pan robi? — zapytała posępnie pani Travers. — Sprawdzam zegarek… konieczna ostrożność… Nigdy jeszcze pani Travers nie widziała, aby Jörgenson był tak mało podobny do widma. Zdradzał ludzkie ułomności. Niecierpliwiło go najście pani Travers. Dzielił uwagę między nitki dymu i cyferblat zegarka z takim przejęciem, że nagłe salwy wystrzałów, przerywających po raz pierwszy od wielu dni ciszę laguny i złudzenie malowanego krajobrazu, nie pobudziły go do podniesienia głowy. Targnął ją tylko z lekka w bok. Pani Travers wpatrywała się w pasma białego dymu płynące nad ostrokołem Belaraba. Salwy ostrych wystrzałów ucichły, a ich połączone echa wracały szybko po

wodzie jak długie westchnienie. — Co to znaczy? — zawołała pani Travers. — Belarab wrócił — rzekł Jörgenson. Ostatnia nitka dymu znikła i Jörgenson wstał z pokładu. Przestał się zajmować zegarkiem; wetknął go niedbale do kieszeni razem z kawałkiem papieru i ołówkiem. Wrócił do swego oderwania od ziemskiego życia, ale podszedł jednak do burty i raczył spojrzeć ku ostrokołowi Belaraba. — Tak, jest w domu — rzekł bardzo cicho. — Co się teraz stanie? — krzyknęła pani Travers. — Co trzeba zrobić? Jörgenson zdawał się dalej głośno rozmyślać. — Ja wiem, co mam robić — wymamrotał. — To pan szczęśliwy — rzekła pani Travers z głęboką goryczą. Zdawało jej się, że jest opuszczona przez cały świat. Przeciwległy brzeg laguny przybrał znów wygląd malowanej kurtyny, która nigdy się nie podniesie, aby odsłonić prawdę ukrytą za oślepiającą i bezduszną swą wspaniałością. Zdawało się pani Travers, że zamieniła już ze wszystkimi ostatnie słowa: z d’Alcacerem, z mężem, nawet z Lingardem — i że wszyscy poszli za kurtynę, znikając jej z oczu na zawsze. Z białych pozostał jeden Jörgenson, który zerwał już z życiem tak zupełnie, że sama obecność tego człowieka odbierała wszelki żar i tajemniczość istnieniu, zostawiając tylko jego straszliwą, jego oburzającą błahość. W pani Travers podniósł się bunt. Zawołała z tłumioną pasją: — Panie kapitanie, czy pan zdaje sobie sprawę, że ja żyję? Zwrócił na nią oczy; zimna ich szklistość poskromiła ją, lecz nim ją zdołała odepchnąć, coś jak błyśniecie iskry ożywiło na chwilę wzrok Jörgensona.

— Chcę tam do nich pojechać. Chcę jechać tam na wybrzeże — rzekła stanowczo. — Tam! Jej nagie, wyciągnięte ramię wskazywało na przeciwległy brzeg laguny; zmartwychwstałe oczy Jörgensona prześlizgnęły się wzdłuż białej ręki i powędrowały w przestrzeni. — Nie ma łodzi — mruknął. — Musi tu być jakieś czółno. Wiem, że tu jest czółno. Potrzebuję go. Podeszła do Jörgensona powtarzając swe żądanie, rozkazując, starając się skupić we wzroku całą siłę woli, poczucie swego prawa do rozporządzania własną osobą, nakaz, aby jej służono do ostatniej chwili jej życia. Jörgenson nie ustąpił. — O którego z nich pani chodzi? — spytał jego pusty, bezdźwięczny głos. Patrzyła na niego dalej; twarz jej zastygła w surową maskę, zdołała jednak wymówić wyraźnie: — Prawdopodobnie już od dłuższego czasu zadaje pan sobie to pytanie? — Nie. Pytani panią teraz. Jego twarz nie zdradziła się z niczym przed śmiałymi i znużonymi oczyma pani Travers, — Cóż by pani mogła tam zrobić? — dodał Jörgenson tak bezlitośnie, tak nieodparcie i szczerze, jakby był wcieleniem tego wewnętrznego głosu, który w każdym z nas się czasem odzywa — a jest przykry jak słowa Jörgensona i równie trudno nań odpowiedzieć. — Niech pan pamięta, że nie jestem cieniem, lecz żyjącą kobietą. Mogę żyć i mogę umrzeć. Niech mię pan wyśle, abym podzieliła ich los. — Chciałaby pani tego naprawdę? — spytał obudzony Jörgenson głosem mającym w sobie coś nadspodziewanie żywego, jakąś słabą wibrację, której już od lat nikt nie słyszał. — Tam czeka może śmierć. — mruknął popadając

znów w obojętność. — Cóż z tego? — zapytała niedbale. — Chcę tylko zadać Tomowi jedno pytanie i usłyszeć jego odpowiedź. Oto, czego pragnę. I muszę to osiągnąć.

II Wzdłuż upalnej i mrocznej leśnej ścieżki, poniechanej, zarośniętej, zdławionej przez dzikie życie dżungli, rozlegał się słaby szelest listowia. Dżaffir, sługa książąt, wysłannik wielkich mężów, szedł pochylony z szerokim tasakiem w ręku Był nagi do pasa, podrapane jego plecy i ramiona ociekały krwią. Mrowie kąśliwych owadów tworzyło chmurę nad jego głową. Zgubił swą kosztowną i starożytną chustę, a gdy przystanął w miejscu, gdzie ścieżka rozszerzała się nieco, i jął nadsłuchiwać, każdy byłby go wziął za zbiega. Zaczął machać ramionami, uderzając się po łopatkach, po głowie, po dyszących żebrach. Potem znieruchomiał i znów nadsłuchiwał przez chwilę. Odgłos strzelaniny, nie tyle osłabionej przez odległość, co zduszonej przez gąszcz lasu, dosięgnął jego uszu; mógłby policzyć oddzielne strzały, gdyby miał ochotę. „Już się biją w lesie” — pomyślał. Potem znów schylił się nisko i rzucił w tunel roślinny, zostawiając za sobą ohydną chmarę much, których pozbył się istotnie na chwilę. Nie uchodził jednak przed okrucieństwem owadów, gdyż żaden człowiek nie mógł się spodziewać, że go opuści ta eskorta — a Dżaffir w swym życiu wiernego gońca przyzwyczaił się już do tego, aby być żywcem jedzony — jeśli można użyć tak przesadnego wyrażenia. Zgięty prawie we dwoje, sunął i kluczył wśród drzew poprzez gęste podszycie; jego brunatne ciało ociekało potem, silne członki — jak ulane z nieśmiertelnego brązu — połyskiwały skroś zielonych liści, które się wiecznie rodzą i wiecznie umierają. Mimo rozpaczliwego pośpiechu Dżaffir nie był już teraz zbiegiem; był po prostu człowiekiem, któremu strasznie się spieszy. Ucieczkę swoją rozpoczął od skoku i biegu, dając dowód wielkiej przytomności umysłu; było to proste wyjście z krytycznego położenia. Wyjście z krytycznej sytuacji bywa na ogół proste, jeśli się jest dość bystrym, by o nim w czas pomyśleć. Dżaffir zdał sobie sprawę, że zaniechano pościgu; przeniósł się na ścieżkę i biegł wciąż z tą samą szybkością, gdyż zostawił swego radżę i księżniczkę Immadę osaczonych przez nieprzyjaciół na skraju lasu — a właściwie wziętych do niewoli przez oddział Tenggi. Niezdecydowanie Bełaraba wyczerpało nawet dziedziczną cierpliwość

Hassima w sprawach tego rodzaju. Wypada bezwarunkowo, aby ważne układy były rozłożone na szereg dni, aby te same żądania i argumenty powtarzały się w jednakowych słowach w ciągu wielu następujących po sobie rozmów i aby dawano na nie te same wymijające odpowiedzi. Sprawy państwa wymagają zachowania tak pełnego godności, jakby nawet czas był zależny od potężnych i mądrych władców. Takie jest postępowanie ambasad i taka dostojna cierpliwość posłów. Lecz w tym przełomowym okresie niecierpliwość Hassima wzięła górę; i choć podróżując z siostrą w świecie bogobojnego Bełaraba nie odstępował od tradycyjnego, cichego tonu rozmowy i spokojnego obejścia, miewał jednak chwile gniewu, niepokoju, przygnębienia. Jego związki przyjaźni, przyszłość, los jego ojczyzny, wszystko było rzucone na szalę — a obóz Bełaraba wędrował krętymi drogami w głębi kraju, jakby zależał od chwiejnych myśli władcy, stanowiących wierny wizerunek niepewnego losu. Zdarzało się często, że na całodzienne przemowy Hassima Belarab raczył łaskawie odpowiadać jednym jedynym słowem: „Dobrze.” Podrzędniejsze osoby towarzyszące władcy traktowały Hassima z uszanowaniem; lecz młody radża zdawał sobie sprawę z opozycji pochodzącej z kobiecej części obozu, która działała przeciw niemu ulegając służalczo kaprysowi nowej żony Bełaraba; młodą tę kobietę, wcale łagodną i łaskawą dla osób od siebie zależnych, poniosła wyobraźnia wzbudzając w niej chciwość łupów płynącą jedynie z prostoty i naiwności. Cóż mógł ofiarować jej Hassim, ten wędrowny, ubogi cudzoziemiec? Nic. Bogactwo jego oddalonej ojczyzny było tylko pustą gadaniną, opowieścią wygnańca szukającego pomocy. W nocy Hassim musiał wysłuchiwać niepokojów i wątpliwości Immady; ta jedyna towarzyszka jego życia — dziecię tej samej matki — była odważna jak mężczyzna, lecz bardzo kobieca w swych obawach. Zwierzała mu się z nich szeptem głęboko w noc, gdy obóz wielkiego Belaraba spoczywał objęty snem, a płomienie ognisk opadły zostawiając tylko żar. Hassim uspokajał siostrę z powagą. Ale i on był rodem z Wajo, gdzie mężczyźni są śmielsi i bystrzejsi od innych Malajów. A także bardziej energiczni; energia zaś kojarzy się zawsze z wewnętrznym ogniem. Hassim stracił cierpliwość i pewnego wieczoru oświadczył swej siostrze, Immadzie: — Jutro opuścimy tego władcę pozbawionego rozumu i wrócimy, by się

połączyć z naszym białym przyjacielem. Tedy nazajutrz rano Hassim i Immada porzucili obóz wychodzący prosto na osadę i udali się w swą własną drogę. Szli samotną ścieżką między dżunglą a polankami. Towarzyszyło im dwóch dworzan, ludzi Hassima, mężów z Wajo; toteż księżniczka Immada, jeśli miała po temu ochotę, mogła się kazać nieść na wzór możnych niewiast z Wajo, które nie potrzebują dotykać stopą ziemi, chyba że tak im się podoba. Księżniczka Immada była przyzwyczajona do trudów, które są udziałem wygnańców, i wolała iść pieszo, ale od czasu do czasu pozwalała się nieść na krótkich odcinkach, licząc się z uczuciami swych dworzan. Posuwali się szybko podczas rannych godzin i Hassim się spodziewał, że dotrą przed wieczorem do brzegu laguny w pobliżu kadłuba „Emmy”. O południu spoczęli w cieniu, blisko ciemnej sadzawki, za którą las już się kończył i tam zetknęli się właśnie z Dżaffirem, co było dla wszystkich trojga wielką niespodzianką. Spotkanie dało im sposobność do długiej rozmowy. Dżaffir, przysiadłszy na piętach, opowiadał miarowym głosem. Słuchano go z zapartym oddechem. Relacja o bohaterskim czynie Cartera nie dotarła jeszcze do obozu Belaraba. Wieść ta wstrząsnęła Hassimem, lecz właściwy mu półuśmiech, z jakim przysłuchiwał się Dżaffirowi, nie zmienił się ani na chwilę. Natomiast księżniczka Immada krzyknęła z rozpaczą i załamała ręce. Zapadło głębokie milczenie. Zaiste, wobec złowrogiej wielkości faktu nawet tym Malajom zabrakło słów, a Dżaffir, pochyliwszy głowę, uszanował przerażenie swego księcia. W chwilę potem, zanim ich gromadka siedząca wokoło kilku tlejących szczap zdołała się otrząsnąć z wrażenia, porwali się wszyscy na nogi, zaskoczeni hałaśliwym zbliżaniem się sporego oddziału. Nie zdążyli się ukryć, gdyż spostrzeżono ich od razu. Oddział był uzbrojony, jakby wyruszał na jakąś wojenną wyprawę. Wśród wojowników Sentot z przepaską na biodrach i rozwianą, potarganą czupryną podskakiwał wymachując rękami jak szaleniec, którym był rzeczywiście. Zatrzymali się w zdumieniu na widok małej gromadki, lecz postawa ich była najwidoczniej wroga. Za oddziałem sunęła ostrożnie okazała postać, której towarzyszyło dwóch ludzi niosących miecze. Radża Hassim usiadł spokojnie z powrotem na pniu powalonego drzewa. Immada położyła lekko rękę na ramieniu brata, a Dżaffir znów przykucnąwszy patrzył w ziemię, zbierając siły; każdy muskuł jego ciała był czujnie napięty.

— Wojownicy Tenggi — mruknął z pogardą. W grupie zbrojnych ludzi ktoś krzyknął; odpowiedziały mu nawoływania z oddali. Nie można było myśleć o oporze. Hassim zsunął ukradkiem z palca pierścień ze szmaragdem, a Dżaffir wziął go ruchem prawie niedostrzegalnym. Radża nie spojrzał nawet na wiernego gońca. — Nie omieszkaj oddać tego białemu — szepnął. — Twój sługa słyszy, o radżo. To czar o wielkiej sile. Cienie rosły ku wschodowi. Wszyscy milczeli, a grupa zbrojnych ludzi zdawała się przysuwać bliżej. Im—mada zarzuciwszy na twarz koniec szarfy patrzyła na sunący oddział jednym, nie zasłoniętym okiem. Z boku oddziału Sentot wykonywał jakiś powolny taniec, ale i on jakby zaniemówił. — Ruszaj — szepnął radża Hassim z oczyma patrzącymi nieruchomo w przestrzeń. Przez sekundę lub dłużej Dżaffir siedział bez ruchu, potem nagłym skokiem wzniósł się z ziemi w powietrze i uderzył o gąszcz dżungli wstrząsając potężnie listowiem; zniknął natychmiast jak pływak skaczący w wodę z wysoka. Głęboki pomruk zdumienia rozległ się wśród zbrojnej grupy: ktoś rzucił włócznię; huknął strzał; trzech czy czterech ludzi wpadło do lasu, lecz wróciło wnet, uśmiechając się z zakłopotaniem, a tymczasem Dżaffir dopadłszy dawnej ścieżki, która zdawała się prowadzić we właściwym kierunku, biegł samotnie, ocierając się z szelestem o liście, z nagim parangiem w ręku i chmarą much nad głową. Słońce chyliło się ku zachodowi i rzucało pociski światła wskroś ciemnej ścieżki. Dżaffir biegł sprężystym truchtem, rozglądając się czujnie; szerokie jego piersi dyszały; trzymał pierścień ze szmaragdem na wskazującym palcu ręki mocno ściśniętej, jakby się obawiał, że klejnot może się zsunąć, ulecieć, że jakaś niewidzialna siła wyrwie mu go, wykradnie za pomocą jakiegoś czaru. Nikt nie mógł przewidzieć, co nastąpi. Po świecie włóczyły się złe siły, potężne zaklęcia, straszliwe zjawy. Goniec książąt i wielkich ludzi, obarczony ostatnim posłaniem swego władcy, bał się gęstniejącego leśnego mroku. Złośliwe mary mogły czyhać w ciemnościach. Lecz słońce jeszcze nie zaszło. Widział jego tarczę poprzez liście, biegnąc brzegiem laguny. Co by się stało,

gdyby Allach powołał go nagle do siebie, gdyby zmarł podczas biegu! Odetchnął głęboko na skraju wody, mniej więcej o sto jardów od tkwiącego na brzegu kadłuba „Emmy”. Przypływu już nie było; Dżaffir wszedł na kłodę leżącą w wodzie i z jej końca okrzyknął „Emmę” wołając, aby mu przysłano łódź. Odpowiedział głos Jörgensona. Słońce znikło za lasem opasującym lagunę. Jak okiem sięgnąć, panował spokój na czarnej wodzie. Przypłynął po niej lekki powiew i Dżaffir, stojący u brzegu w oczekiwaniu na czółno, wzdrygnął się z lekka. W tej samej chwili Carter, wyczerpany trzydziestogodzinną znojną pracą na czele białych i Malajów przy ściąganiu statku z mielizny, osunął się na leżak pani Travers na pokładzie jachtu „Hermit” i rzekł do wiernego Wasuba: „Pamiętaj, stary, postawić dobrą wachtę dziś w nocy” — po czym spojrzał z zadowoleniem na zachodzące słońce i usnął.

III Na dziobie „Emmy” nad piętą bukszprytu wznosiło się wysokie okratowanie, skąd oko mogło ogarnąć całą przestrzeń pokładu i dostrzec każdy ruch załogi. Miejsce to było zabezpieczone od podsłuchujących, choć naturalnie widoczne ze wszystkich stron. Słońce zaszło właśnie — w tej samej chwili, gdy Carter odczuwał najżywsze zadowolenie — a Jörgenson i Dżaffir usiedli obok siebie na okratowaniu i — widzialni, lecz niedostępni, imponujący i tajemniczy — zaczęli po cichu rozmawiać. Każdy ze zbiegów z Wajo obecnych na pokładzie „Emmy” czuł, że zbliża się chwila decydująca Byli przygotowani na wszystko i serca ich biły spokojnie. Wszyscy ci straceńcy, gotowi na walkę i śmierć, nie troszczyli się o to, jak będą żyć lub umierać. Z panią Travers było inaczej. Zamknęła się w domku na pokładzie i dręczyła się strasznie tymi samymi zagadnieniami, chociaż i ją ogarnęła już taka desperacja, że gotowa była powitać z ulgą niemal każde rozstrzygnięcie. Ze wszystkich ludzi na „Emmie” ona jedna nie wiedziała nic o tej naradzie. Pogrążona w bezcelowych rozmyślaniach, zauważyła tylko, że wszelkie szmery na statku ucichły. Nie było słychać żadnych kroków, żadnego szelestu. Widok Jörgensona i Dżaffira zatopionych w naradzie wywarł takie wrażenie, że nikomu nie chciało się poruszyć. Zmierzch ogarniał stopniowo obie postacie na dziobie: Jörgenson i Dżaffir rozmawiali siedząc nieruchomo niby rzeźbione posągi Europejczyka i Azjaty, których kontrast uwydatniało jeszcze poufałe zbliżenie. Gęstniejący mrok przysłonił ich prawie zupełnie, gdy powstali wreszcie jakby niespodzianie, wywierając tym nagłym ruchem wstrząsające wrażenie na widzach. Lecz nie rozeszli się od razu. Tkwili na swym wysokim stanowisku, jakby czekając, aż nastanie zupełna ciemność, odpowiedni kres dla tajemniczego ich obcowania. Dżaffir opowiedział Jörgensonowi całą historię pierścienia, symbolu przyjaźni, która dojrzała i umocniła się w ową noc klęski, gdy uciekali z dalekiego kraju śpiącego niewzruszenie pod gniewem i ogniami niebios.

— Tak, tuanie — ciągnął Dżaffir — ten pierścień został wysłany pierwszy raz do białego nocą wśród śmiertelnych niebezpieczeństw, jako dar na wspomnienie przyjaźni. Zaniosłem go wówczas, jak to czynię obecnie. I wtedy, i dziś został mi powierzony z rozkazem, abym się przekradł i wręczył go na potwierdzenie mych słów. Wypełniłem to, a biały uciszył, rzekłbyś, burzę, by mego radżę ocalić. Taki człowiek jak on nie mógłby odjechać i porzucić męża, którego nazwał raz przyjacielem. Powierzone mi zlecenie było tylko pożegnaniem, ale czar pierścienia działał tak silnie, że przyciągnął całą potęgę białego na pomoc mojemu księciu. A teraz nie kazano mi nic powiedzieć Radża Hassim nic nie żąda. Ale cóż z tego? Z łaski Allacha wszystko jest po dawnemu: miłosierdzie Najwyższego, siła pierścienia, serce białego człowieka. Nic się nie zmieniło, tylko przyjaźń się stała dawniejszą, a przywiązanie wzrosło wskutek przebytych razem niebezpieczeństw i długoletnich wspólnych przeżyć. Dlatego, o tuanie, nie lękam się wcale. Ale jakże teraz dotrzeć z pierścieniem do Radży Lauta? Jakże mu go wręczyć? Wystarczyłaby na to chwila ostatniego oddechu, gdyby przebili mię włócznią dopiero u jego stóp. Lecz niestety! Gąszcz pełen jest ludzi Tenggi, a brzeg otwarty; nie mogę się nawet spodziewać, że dotrę do wrót. Jörgenson słuchał patrząc w dół, z rękami zagłębionymi w kieszeniach kurtki. Dżaffir odsłonił całą głębię zwątpienia, do jakiego był zdolny. — Ucieczka nasza jest w Bogu — wyszeptał. — Ale co mamy robić? Czy twoja mądrość, tuanie, nie znajdzie jakiego podstępu? Jörgenson nie odpowiedział. Zdawało się, że żaden podstęp nie przychodzi mu na myśl. Lecz Bóg jest wielki; Dżaffir czekał naprzeciw białego — stojącego bez ruchu — niespokojny, lecz cierpliwy, skłopotany, lecz pełen nadziei, mimo swej posępności, zaś noc płynąca z mrocznego, bliskiego lasu skryła ich obie postacie przed wzrokiem przypatrujących się ludzi. Wobec milczenia Jörgensona Dżaffir zaczął mówić rzeczowo. Ponieważ Tengga odrzucił maskę, Dżaffir przypuszczał, iż gdyby wysiadł na brzeg, zostałby nie tylko napadnięty, wzięty do niewoli, lecz nawet zabity — gdyż nie spodziewano się, aby człowiek taki jak on poddał się bez walki, choćby się mógł ocalić ucieczką na rozkaz swego pana. Napomknął, że podczas wykonywania swych ważnych czynności umiał przemykać się jak cień, czołgać jak wąż i prawie ryć się w ziemię. Jest przecież Dżaffirem, którego

nigdy nikt nie pokonał. Żadne bagno, trzęsawisko, wielka rzeka czy dżungla nie mogą go zatrzymać. I teraz powitałby je z radością, gdyż sprzyjają pod wielu względami przebiegłemu wysłannikowi. Ale tu jest otwarty brzeg, a innej drogi nie ma, i tak jak rzeczy stoją, każdy krzak wokoło, każdy pień drzewa, każdy cień domu lub płotu może kryć ludzi Tenggi lub rozjuszonych stronników Damana, bo niektórzy z nich zdążyli już pewnie dotrzeć do osady. Jakżeby mógł się spodziewać, że prze—będzie przestrzeń między skrajem wody i wrotami, które teraz będą z pewnością zamknięte dniem i nocą? Nie tylko on sam, ale i ktokolwiek bądź z „Emmy” może być pewien, że zostanie napadnięty i przebity dwudziestu ciosami. Zastanawiał się przez chwilę w milczeniu. — Nawet ty, tuanie, nie mógłbyś tego dokazać! — Prawda — mruknął Jörgenson. Gdy się rozejrzał po dłuższej chwili rozmyślania, nie było już Dżaffira u jego boku. Malaj zeszedł z kraty i prawdopodobnie przykucnął gdzieś na piętach w jakimś ciemnym zakątku na jucie. Jörgenson znał go dobrze i wiedział, że Dżaffir spać nie pójdzie. Będzie siedział zatopiony w myślach, które przyprawią go wreszcie o szaleństwo; opuści „Emmę” w jakikolwiek sposób, popłynie na tamten brzeg i zginie wśród walki. Jednym słowem, wpadnie w szał; wyglądało bowiem na to, że nie ma wyjścia z sytuacji. A Lingard nie dowie się oczywiście o pojmaniu Hassima i Immady, gdyż pierścień nie dosięgnie go wcale — pierścień, który umie opowiedzieć swoją historię. Nie, Lingard nic się nie dowie. Nie dowie się nic o ludziach znajdujących się poza ostrokołem Belaraba, póki nie nadejdzie koniec — wszystko jedno jaki — dla tych osób żyjących ludzkim życiem. Czy dla Lin —garda byłoby lepiej wiedzieć, czy nie — tego Jörgenson rozstrzygnąć nie umiał. Przyznał samemu sobie, że oto jest coś, na co on, Jörgenson, nie umie dać odpowiedzi. Wszystkie możliwości były wątpliwe, niepewne, jak w ogóle rzeczy odnoszące się do życia. Dopiero zwróciwszy się na chwilę myślą do siebie samego, Jörgenson poczuł, że wątpliwości go opuszczają. Wiedział naturalnie, co ma zrobić. Na chudym, ukrytym w mroku obliczu Jörgensona nie poruszył się żaden rys, nie drgnął żaden muskuł, gdy stary marynarz schodził z kolei z

okratowania i szedł na rufę wzdłuż pokładu „Emmy”. Jego wyblakłe oczy, co napatrzyły się tylu rzeczom, nie usiłowały przeniknąć nocy i nie rzuciły ani jednego spojrzenia na niemych, czuwających ludzi, o których się otarł. Gdyby mu nagle błyśnięto w twarz światłem, byłby się wydał człowiekiem wędrującym przez sen: lunatykiem pogrążonym w wieczystym uśpieniu. Pani Travers usłyszała jego kroki wzdłuż ściany domku, Usłyszała je — i opuściła znów głowę na nagie ramiona zarzucone na niewielki pulpit, przed którym siedziała. Jörgenson, stojąc przy poręczy, zauważył słabą, czerwonawą jasność w masywnej czerni dalszego brzegu. Notował fakty szybko, pobieżnie, niedbale, jako objawy nie związane niczym z jego własnym, widmowym istnieniem — istnieniem ducha nawiedzającego ziemię. Wszystko to były tylko epizody gry w życie, wciąż ludzi zaprzątającej. Wiedział aż nadto dobrze, jak dalece warto przejmować się jej przebiegiem. Porzucił już tak dawno zwyczaj długich rozmyślań, że nagły powrót do nich irytował go niesłychanie, tym bardziej iż chodziło o to,, by dojść do jakiejś konkluzji. W tym świecie wiecznego zapomnienia, którego zakosztował, nim Lingard skłonił go do wejścia w ludzkie życie, wszystko było rozstrzygnięte raz na zawsze. Gniewało go własne skłopotanie; stanowiło jakby resztkę tej śmiertelności złożonej ze spraw i pragnień, od których — jak mniemał — uwolnił się bezpowrotnie. Przez naturalne skojarzenie pogardliwa jego irytacja ogarniała także osobę pani Travers; jakże bowiem mógł myśleć o Tomie Lingardzie, o tym, co było dobre lub złe dla Króla Toma, nie myśląc także o kobiecie, która potrafiła rozniecić coś na kształt iskry nawet w jego własnych, zagasłych oczach? Jej osoba nie miała znaczenia, ale tu chodziło o nieskazi—telność Toma. Musiał myśleć o Tomie, o tym, co było dla niego złe lub dobre w tej bezsensownej, śmiertelnej grze jego życia. Doszedł ostatecznie do wniosku, że wręczenie pierścienia Tomowi Lingardowi jest pożądane. Trzeba mu wręczyć pierścień — i koniec na tym. Trzeba tylko wręczyć mu pierścień. „To pomoże mu się zdecydować” — mruknął Jörgenson pod wąsem, jakby pod wpływem jakiegoś niejasnego przekonania. Dopiero teraz poruszył się z lekka i odwrócił od wysokich ognisk na odległym brzegu. Pani Travers usłyszała znów jego kroki wzdłuż ściany domku — ale tym razem nie

podniosła już głowy. Ten człowiek pozbawiony snu był szalony, dziecinny i nieugięty. Był niemożliwy. Włóczył się bez celu po pomostach tego statku… A jednak Jörgenson poszedł szukać Dżaffira z bardzo wyraźnym celem. Przede wszystkim poddał jego rozwadze następującą obserwację: oto jedyną osobą na świecie — co do której istnieje niejaka możliwość, iż dotarłaby tej nocy do wrót Belaraba — jest ta wysoka, biała kobieta, którą Radża Laut przywiózł na „Emmę” — żona jednego z uwięzionych białych naczelników. Zdumienie wyrwało Dżaffirowi okrzyk, lecz nie myślał temu przeczyć. Możliwe, że z wielu powodów, i prostych, i bardzo zawiłych, ci synowie złego ducha, oddani Tendze i Damanowi, powstrzymają się od zabicia białe] kobiety idącej samotnie od brzegu laguny do wrót Belaraba. Tak, była pewna możliwość, że ona przejdzie bez szwanku. — Szczególnie, jeśli będzie niosła płonącą pochodnię — mruknął Jörgenson pod wąsem. Powiedział Dżaffirowi, że biała kobieta siedzi teraz po ciemku i rozpacza, milcząc, jak to jest u nich w zwyczaju. Rano podniosła wielki krzyk, żeby jej pozwolono połączyć się z białymi na wybrzeżu. On, Jörgenson, odmówił jej czółna. Od tamtej chwili zamknęła się w domku na pokładzie w wielkiej rozpaczy. Dżaffir wysłuchał tego bez szczególnego współczucia. A gdy Jörgenson dodał: „Myślę, Dżaffirze, że spełnię teraz jej wolę”, odpowiedział z największą obojętnością: — Tak, na Allacha! Puść ją, co to szkodzi. — A Jörgenson dodał: — Tak. Ona może zanieść pierścień Radży Lautowi. Jörgenson ujrzał, że Dżaffir — groźny, ponury, niewzruszony Dżaffir — drgnął wyraźnie. Z początku wydawało się niemożliwe, aby Malaj dał się namówić do rozstania z pierścieniem. To pojęcie było zbyt potworne, aby przeniknąć do jego duszy, aby poruszyć serce. Ale poddał się w końcu z uroczystym szeptem: „Bóg jest wielki. Może to jej los.” Jako mąż rodem z Wajo, nie uważał, aby kobiety nie zasługiwały na ufność lub były niezdolne do wykonywania zadań wymagających odwagi i

rozsądku. Przezwyciężywszy swe osobiste uczucia wręczył pierścień Jörgensonowi z jednym tylko zastrzeżeniem: „Pamiętaj, tuanie, że w żadnym razie nie powinna go włożyć na palec.” — Niech go zawiesi na szyi — poddał natychmiast Jörgenson. Gdy Jörgenson szedł ku domkowi, przyszło mu na myśl, że nuż coś strzeli do głowy tej kobiecie, którą Tom Lingard za sobą pociągnął — nuż nie będzie chciała opuścić „Emmy”? Niewiele go to obeszło. Wszyscy ci ludzie działali na oślep. Nawet i on w danej chwili działał na oślep. Pragnął tylko skierować myśl Lingarda ku Hassimowi i Immadzie, aby mu pomóc w decyzji i nakłonić go do bezwzględnej wierności jego zamierzeniom; nie miał poza tym żadnego innego celu. Życie tych Małych było bez znaczenia. Należeli do gatunku ludzi, których stopy śladów nie zostawiają. Ta kobieta będzie użyta za nieświadome narzędzie. A jeśli nie zechce wyruszyć, wówczas będzie musiała pozostać na statku — również w nieświadomości. Jörgenson nic jej nie powie. I rzeczywiście przekonał się, że pani Travers nie chce po prostu mieć z nim do czynienia. Nie chciała wcale go słuchać. Oświadczyła mu — słyszał znużony jej głos, zamknięty w ciemnościach kajuty — aby odszedł i nie męczył jej więcej. Ale duch kapitana Jörgensona nie łatwo poddawał się egzorcyzmom. I on był też tylko głosem w ciemnościach na zewnątrz domku — nieubłaganym głosem, nalegającym, aby wyszła na pokład i wysłuchała go. Znalazł wreszcie słowa, które do niej trafiły. — Chcę pani powiedzieć coś o Tomie. Pani mu przecież dobrze życzy, nieprawdaż? Nie mogła już teraz odmówić wyjścia na pokład, a znalazłszy się tam, wysłuchała cierpliwie tego białego ducha, który mruczał i szeptał nad jej spuszczoną głową. — Zdaje mi się, panie kapitanie — odezwała się, gdy zamilkł — że pan sobie po prostu ze mnie żartuje. — Po pańskim zachowaniu dziś rano nie chcę z panem wcale mówić. — Mam czółno dla pani — mruknął Jörgenson.

— Pan ma teraz coś innego na widoku — odcięła się żywo pani Travers. — Ale pan nie chce mi tego wyjawić. O co panu chodzi? — O dobro Toma. — Czy pan jest naprawdę jego przyjacielem? — Przywiózł mię tutaj. Pani to wie. Opowiadał pani wiele rzeczy. — Tak. Ale zapytuję siebie, czy pan jest zdolny do tego, aby być czyimś przyjacielem. — Pani siebie zapytuje! — powtórzył Jörgenson, bardzo spokojny i nasępiony. — Jeśli ja nie jestem jego przyjacielem, to chciałbym wiedzieć, kto nim jest. Pani Travers spytała szybko: — Co ma znaczyć ten pierścień? Co to za pierścień? — Należy do Toma. Już od lat. — I on go dał panu? Czy mu na nim nie zależy? — Nie wiem. To jest tylko taki sobie przedmiot. — Ale ma jakieś znaczenie w pana i jego oczach. Prawda? — Prawda. Tom będzie wiedział, co to ma znaczyć. — A co to znaczy? — Tom jest dla mnie za bliski, abym nie trzymał języka za zębami. — Jak to! Przede mną? — A kim pani jest? — odpowiedział niespodzianie Jörgenson. — On już i tak za dużo pani powiedział.

— Może — szepnęła pani Travers jakby do siebie. — Więc pan chce, żeby mu zawieźć ten pierścień? — spytała głośniej. — Tak. Natychmiast. Dla jego dobra. — Czy pan jest pewien, że to dla jego dobra? Dlaczego pan nie… Urwała. Ten człowiek był beznadziejny. On nigdy nic nie powie i nie podobna go do tego zmusić. Był nietykalny, niedosiężny… Był martwy. — Niech mu pani tylko to odda — mamrotał Jörgenson, jakby opanowany przez jakąś myśl. — Niech pani wsunie mu to spokojnie do ręki. Już on zrozumie. — Co to jest? Rada, ostrzeżenie, hasło do czynu? — To może być wszystkim — wyrzekł Jörgenson posępnie, lecz jakby zmiękczonym tonem. — To dla jego dobra. — Ach, gdybym mogła wierzyć temu człowiekowi! — rozmyślała na wpół głośno pani Travers. Lekkie chrząknięcie Jörgensona można było wziąć za wyraz współczucia. Ale nic nie powiedział. — Doprawdy, to jest wprost nadzwyczajne! — krzyknęła pani Travers z nagłą energią. — Dlaczego pan do mnie przyszedł? Dlaczego ja mam to zrobić? Dlaczego pan chce, abym właśnie ja mu to zawiozła? — Powiem pani dlaczego — rzekł bezbarwny głos Jörgensona. — Ponieważ nie ma tu na pokładzie ani jednego człowieka, który by mógł się spodziewać, że dostanie się do środka tamtego ostrokołu. Dziś rano powiedziała pani sama, że gotowa jest pani umrzeć za Toma — albo razem z Tomem. No więc, niech pani zaryzykuje. Pani jest tutaj jedną jedyną, która ma niejakie szansę przedostania się — a może Tom czeka. — Jedna jedyna — powtórzyła pani Travers i posunęła się nagle naprzód wyciągając rękę, przed którą Jörgenson cofnął się w tył. — Mam ryzykować? Dobrze! Gdzie ten tajemniczy pierścień?

— Mam go w kieszeni — rzekł natychmiast, lecz upłynęło prawie pół minuty, nim pani Travers poczuła, że Jörgenson wciska jej do wpółotwartej ręki przedmiot o charakterystycznym kształcie. — Niech go nikt nie zobaczy — upominał ją szeptem. — Niech go pan” schowa. Może go pani zawiesi na szyi? Pani Travers ścisnęła mocno pierścień w dłoni. — Tak, dobrze — szepnęła spiesznie. — Wrócę za chwilę. Niech pan każe wszystko przygotować. — Z tymi słowy znikła w domku i natychmiast nitki światła ukazały się w szparach między deskami. Pani Travers zapaliła tam w środku świecę. Zajęta była zawieszaniem pierścienia na szyi. Fojedzie natychmiast. Tak — zaryzykuje to dla Toma. — Nikt nie może się oprzeć temu człowiekowi — mruknął do siebie Jörgenson i jeszcze bardziej sposępniał. — Nawet ja mu się nie oparłem.

IV Jörgenson, zobaczywszy, że czółno oddala się od statku, przestał żyć duchowo. Nie trzeba już było się zastanawiać ani wysilać swej pomysłowości. Skończył z tym wszystkim. Pojęcia jego były dokładnie ustalone i mógł przebiegać je myślą z zaziemskim oderwaniem — jak duch — podobnie jak nawiedzał pokład „Emmy”. Na widok pierścienia Lingard wróci do Hassima i Immady, którzy teraz również byli więźniami: Jörgenson wcale jednak nie myślał, aby im groziło poważne niebezpieczeństwo. Rzecz tak się miała po prostu, że Tengga zdobył zakładników, których Jörgenson uważał za bliskich Lingardowi. Byli mu istotnie bliscy. Zjednoczył się z nimi silnie, bardzo silnie. Byli z nim związani i mieli do niego prawo — zupełnie tak samo, jak wiele lat przedtem ludzie tej samej rasy mieli prawo do Jörgensona. Tylko że Tom jest człowiekiem znacznie większej miary. Jest człowiekiem bardzo wielkiej miary. Mimo to Jörgenson nie wiedział, dlaczegoby Tom miał ujść swemu losowi — któremu uległ on, Jörgenson — dlaczegoby miał uniknąć wchłonięcia, ujarzmienia przez tamtych, zespolenia się z nimi — w przegranej czy też zwycięstwie. To była nieunikniona konieczność i Jörgenson nie wątpił, że na wezwanie pierścienia Lingard nie cofnie się przed nią. Jörgenson dążył do tego, aby Lingard przestał się zajmować tymi białymi — należącymi do gatunku ludzi, których stopy śladów nie zostawiają. Może na pierwszy rzut oka wysłanie tej kobiety do Lingarda nie było najlepszą drogą do celu. Ale Jörgenson miał wyraźne wrażenie, które potwierdziła mu jeszcze poranna rozmowa z panią Travers, że tych dwoje pokłóciło się na dobre. Co było naturalnie nieuniknione. Cóż by Tom Lingard mógł mieć do czynienia z jakąkolwiek kobietą? Jedyna kobieta w życiu Jörgensona została przez niego nabyta za pewną ilość bawełnianych tkanin i kilka mosiężnych strzelb. Ten fakt musiał na jego sąd oddziałać; w danym wypadku podobna transakcja była oczywiście niemożliwa i dlatego wypadek ten nie był poważny. Po prostu nie istniał. Co natomiast istniało, to stosunek Lingarda do wygnańców z Wajo, to wielkie, wojownicze przedsięwzięcie, na jakie żaden z żeglarzy tych mórz nigdy się jeszcze nie porwał.

Że Tengga był o wiele skłonniejszy do rokowań niż do walki, co do tego stary marynarz nie miał najlżejszej wątpliwości. Nie obchodziło wcale Jörgensona, jak Lingard da sobie radę z Tenggą. Przyjdzie mu to dość łatwo. Nic nie stało na przeszkodzie, aby Lingard Tenggę odwiedził i pomówił z nim władczym tonem. Wszystkie pragnienia tego ambitnego Malaja polegały na tym, że chciał korzystać z bogactw Lingarda, z jego siły, z jego przyjaźni. Mniej więcej rok temu Tengga napomknął raz Jörgensonowi: ,,Z jakiego powodu Belarab zasługuje bardziej na przyjaźń ode mnie?” Była to wyraźna propozycja, odsłonięcie najtajniejszych zamysłów tego człowieka. Jörgenson, naturalnie, odpowiedział głębokim milczeniem. Jego rzeczą była opieka nad zapasami, nie zaś dyplomacja. Jörgenson wysilił się bardzo na logiczny tok myśli chcąc doprowadzić do skutku wyjazd pani Travers i teraz pragnął jak najprędzej zapomnieć o tej całej sprawie. Ostatnia myśl z tym związana była ściśle praktyczna. Przyszło mu do głowy, że dobrze by było zwrócić jakimś sposobem uwagę Lingarda na lagunę. W morskim języku pojedyncza rakieta jest właściwie znakiem wzywającym pomocy, ale w danych okolicznościach trzy rakiety puszczone jednocześnie mogłyby przesłać ostrzeżenie. Wydał odpowiedni rozkaz i patrzył, jak rakiety wzbiły się pięknie w górę, siejąc czerwone iskry; wysoko w powietrzu rozpadły się na białe gwiazdy z trzykrotnym, szybko powtarzającym się hukiem. Jörgenson zaczął znów chodzić wzdłuż całego pokładu; był przekonany, iż teraz Tom zgadnie, że coś się święci, i postawi czujną wartę nad laguną. Te tajemnicze rakiety zaniepokoją z pewnością Tenggę wraz z jego przyjaciółmi i wzbudzą wielkie podniecenie w osadzie, ale to wcale Jörgensona nie obchodziło. Panował tam taki zamęt, że trochę więcej podniecenia nie zrobi już różnicy. Czego się jednak Jćrgenson nie spodziewał, to muszkietowego strzału, który się rozległ w lesie naprzeciw dziobu „Emray”. Stary marynarz stanął jak wryty. Słyszał wyraźnie, jak kula uderzyła o wygięty przód statku. „Jakiś porywczy osioł wystrzelił” — rzekł do siebie pogardliwie. Ujawniło mu to po prostu, że jest już oblężony od strony wybrzeża; znikły jego wątpliwości co do zamiarów Tenggi. Widocznie Tengga był już gotów na wszystko. Tom miał jeszcze czas, naturalnie, opanować kilku słowami sytuację, chyba że… Jörgenson uśmiechnął się groźnie w ciemnościach i zaczął znów chodzić niezmordowanie po rufie.

Ubawiło go, że ogień, który palił się dniem i nocą przed ogrodzeniem Tenggi, został nagle zgaszony. Wyobraził sobie szaloną bieganinę z bambusowymi wiadrami do brzegu laguny, zamęt i pośpiech ludzi potrącających się nawzajem wśród wielkiego syku wody i kłębów pary. Przerażenie tłustego Tenggi przemówiło do poczucia humoru Jörgensona i zajęło go na jakie pięć sekund. Potem wziął lunetę z dachu domku. Wybuch trzech białych gwiazd nad laguną ukazał mu na mgnienie czarną plamkę czółna wiozącego panią Travers. Nie mógł teraz tej plamki przez szkła odnaleźć, zbyt było ciemno; lecz część brzegu, ku której czółno się kierowało, leżała niedaleko rogu ostrokołu, najbliżej laguny. Jörgenson rozróżniał tę część ostrokołu w słabym, różowawym blasku ognisk palących się wewnątrz ogrodzenia. Był pewien, że Lingard patrzy w stronę ,,Emmy” wybrawszy najdogodniejszy otwór w palisadzie, jaki tylko mógł znaleźć. Ponieważ oczywiście pani Travers nie mogła sama przeprawić się przez lagunę, dwóch ludzi ją tam wiozło, a za sternika miała Dżaffira. Choć Dżaffir przystał na plany Jörgensona, pragnął jednak towarzyszyć pierścieniowi na miejsce przeznaczenia — tak daleko, jak tylko się dało. Tylko znaglony przez straszną ostateczność rozstał się z talizmanem. Przykucnąwszy w rufie, obracał wiosło z boku na bok, patrząc na oparcie płóciennego leżaka, który zabrano z pokładu i umieszczono w środku czółna dla pani Travers. Wyciągnęła się na nim z zamkniętymi oczami, spowita w ciemność, czując niewyraźnie pierścień wiszący nisko na piersi. Czółno było dość duże i płynęło bardzo wolno; obaj Malaje zagłębiali wiosła bez plusku. Pani Travers nie czuła wcale, że płynie. Przelotne znużenie ogarnęło wszystkie jej członki; poddawała się biernie tej przygodzie. Wyczerpały ją myśli, podobnie jak Jörgensona. Poddała się także nocnej ciszy, pełnej wzbudzonych namiętności i śmiertelnych zamysłów. Uległa pewnemu złudnemu wrażeniu; wydało jej się, że wypoczywa naprawdę. Po raz pierwszy od wielu dni zakosztowała ulgi samotności. Ci towarzyszący jej ludzie nie liczyli się wcale. Nie mogła do nich mówić; nie mogła ich zrozumieć; czółno posuwało się może mocą jakiegoś zaklęcia — jeśli się posuwało naprawdę. Jak człowiek śpiący i na wpół tego świadom, tak i ona gotowa była sobie powiedzieć: „Co za dziwny sen.” Cichy głos Dżaffira wkradł się w ów sen spokojnie, rozkazując

wioślarzom, aby się zatrzymali; szalupa zwolniła biegu i stanęła najwyżej o dziesięć jardów od lądu. Jörgenson zaopatrzył był łódkę w pochodnię, którą należało zapalić przed przybyciem do brzegu, nadając tym samym jawny charakter tej rozpaczliwej wyprawie. „A jeśli pochodnia ściągnie na nas strzały — rzekł Dżaffir do Jörgensona — wówczas zobaczymy, czyim przeznaczeniem jest zginąć tej nocy.” „Tak — mruknął Jörgenson. — Zobaczymy.” Jörgenson ujrzał na koniec słabe światło pochodni na tle czarnego ostrokołu. Wytężył słuch, aby się przekonać, czy nie rozlegnie się salwa z muszkietów, ale żaden dźwięk nie przypłynął do niego po szerokiej powierzchni laguny. Tam, u brzegu, człowiek z pochodnią, drugi wioślarz i sam Dżaffir kierujący czółno ku lądowi łagodnymi ruchami wiosła — wszyscy mieli świecące źrenice i naprężony wyraz twarzy zdradzający ciche podniecenie. Czerwony blask uderzył o zamknięte oczy pand Travers, ale nie podniosła powiek, póki nie poczuła, że czółno dotyka brzegu. Dwaj Malaje wyskoczyli z niego natychmiast. Pani Travers wstała porywczo. Nikt nie rzekł ani słowa. Wyszła, potykając się, z czółna i prawie zanim zdążyła stanąć pewnie na nogach, wepchnięto jej do ręki pochodnię. Gorąco i bliskość płomienia oszołomiły ją i oślepiły, póki nie podniosła instynktownie pochodni wysoko nad głową. Przez chwilę stała nieruchomo, trzymając w górze palący się gwałtownie płomień, z którego opadało wolno kilka iskier. Nagie, brązowe ramię, oświetlone z góry, wskazało jej kierunek i pani Travers zaczęła iść ku jednostajnej, czarnej masie ostrokołu. Gdy się po kilku krokach obejrzała, laguna, wybrzeże, czółno, ludzie, których przed chwilą opuściła, stali się już niewidzialni. Szła samotnie — niosąc w górze jaśniejącą pochodnię — po ziemi, która była niemym cieniem, usuwającym jej się spod nóg. Wreszcie dosięgła pewniejszego gruntu, a ciemna, długa palisada, nie tknięta jeszcze światłem pochodni, wydała jej się olbrzymia i przerażająca. Pani Travers czuła, że ze wzruszenia gotowa jest paść na ziemię. Ale szła ciągle naprzód. — Trochę bardziej na lewo — krzyknął silny głos. Zatargał każdym włóknem jej ciała, pobudzając ją jak zew trąby, pobiegł w dal, napełnił cały przestwór. Pani Travers stała przez chwilę nieruchomo,

potem odrzuciła daleko płonącą pochodnię i pobiegła na oślep z wyciągniętymi rękoma ku potężnemu głosowi Lin—garda zostawiając za sobą światło palące się z trzaskiem. Potknęła się i nie przewróciła tylko dlatego, że ręce jej się oparły o grubo ciosane pale. Ostrokół wznosił się wysoko nad jej głową; przypadła do niego z rozpostartymi ramionami, cisnąc się całym ciałem do chropowatej powierzchni tej olbrzymiej, nieprzebytej palisady. Słyszała przez nią ciche głosy i jakieś ciężkie uderzenia; za każdym z nich czuła pod nogami lekką wibrację gruntu. Obejrzała się lękliwie; zobaczyła w ciemności tylko gasnący żar odrzuconej pochodni i ciemne lśnienie laguny, bramujące matowy mrok wybrzeża. Wytężone źrenice Edyty zdawały się rozróżniać w ciemnościach jakieś tajemnicze ruchy; owładnęło nią nieodparte przerażenie, dygącąca męka trwogi. Czy przybije ją szerokie ostrze do ściany?… do tej wysokiej, niewzruszonej, drewniane] ściany, do której się cisnęła rozpaczliwie, jakby się mogła spodziewać, że przedostanie się przez nią samą siłą swego przerażenia? Nie miała pojęcia, gdzie się znajduje; w rzeczywistości zaś stała trochę na lewo od głównych wrót i prawie dokładnie pod jedną ze strzelnic ostrokołu. Niezmierna jej trwoga przeszła w odrętwienie. Przestała słyszeć, widzieć, nawet czuć kontakt powierzchni, do której przywarło jej ciało. Głos Lingarda, rozlegający się gdzieś w niebie nad jej głową, kierował nią — wyraźny, bardzo bliski, pełen niepokoju. — Niech się pani nisko pochyli. Jeszcze niżej. Zastygła krew w jej ciele jęła leniwie pulsować. Pani Travers schyliła się nisko — jeszcze niżej — tak nisko, że musiała uklęknąć, i wówczas poczuła słaby zapach drzewnego dymu zmieszany z niewyraźnym szmerem niespokojnych głosów. Słyszała je przez otwór nie wyższy od swej klęczącej postaci i nie szerszy od dwóch kołów. Lingard mówił: — Nie mogłem ich nakłonić, aby odsunęli rygle u wrót. Pani Travers nie była w stanie przemówić ani słowa. — Czy pani tam jest? — spytał niespokojnie Lingard, tak blisko, że zdawała się czuć jego oddech na twarzy. To przywróciło jej życie; zrozumiała na koniec, co ma zrobić. Przesunęła głowę i ramiona przez otwór; ktoś chwycił ją porywczo pod pachy i pociągnął z nieodpartą siłą tak, że szarfa, zaczepiona frędzlą o nierówne pale, została zdarta z jej głowy. Ten

sam gwałtowny chwyt podniósł ją i postawił na nogi bez żadnego z jej strony wysiłku. Zdawała sobie sprawę, iż Lingard usiłuje coś powiedzieć, ale bełkotał tak niewyraźnie, przejęty zdumieniem i rozkoszą, że dosłyszała tylko słowa: „Pani… pani…”, powtarzane w uniesieniu. Nie puścił jej; jego wybawczy, nieodparty chwyt zmienił się w ciasny, miażdżący uścisk, w gwałtowne zawładnięcie nią przez jakąś wcieloną moc, która zerwała pęta, nie dając się już opanować. Jak przed chwilą potężny głos Lingarda, tak teraz jego wielka siła zdawała się wypełniać przestrzeń swą przemożną, niezaprzeczoną władczością. Za każdym razem gdy pani Travers chciała bezwiednie oprzeć się jej potędze, siła odpowiadała potwierdzając swą dziką wolę, swą porywającą moc. Edyta poczuła kilkakrotnie, że traci grunt pod nogami; przejęło ją uczucie bezsilności bez lęku, tryumfu bez uniesienia. Stało się, co było nieuniknione. Przewidziała to — a teraz wśród mroku ten człowiek, którego ramionom usiłowała się oprzeć, pozostał dla jej oczu — dla jej przymkniętych oczu — cieniem na tle czerwonego blasku ognisk. Nagle mignęło jej przez myśl: „Zgniecie mnie na śmierć, wcale o tym nie wiedząc.” Był jak jakaś ślepa moc. Edyta zamknęła oczy. Głowa je] przechyliła się w tył. Bynajmniej nie instynktownie, lecz ze świadomą rezygnacją i jakby w poczuciu sprawiedliwości, poddała się jego ramionom. Miało to taki skutek, jakby nagle przebiła mu serce. Puścił ją tak raptownie i zupełnie, że byłaby padła na ziemię, gdyby nie zdążyła go chwycić za ramię. Zdawał się być na to przygotowany; przez chwilę zawisła całym ciężarem na jego nieugiętym ramieniu, które nawet nie drgnęło. Pani Travers słyszała za sobą ciężki łomot uderzeń w drzewo, niewyraźne szepty i poruszenia. Jakiś głos rzekł nagle: „Gotowe” — z takim naciskiem, że choć nie mogła oczywiście tego zrozumieć, sam dźwięk pomógł jej do odzyskania władzy nad sobą; a gdy Lingard zapytał prawie szeptem: „Dlaczego pani nic nie mówi?”, odpowiedziała natychmiast: „Muszę zaczerpnąć tchu.” Wokoło nich ustały wszystkie dźwięki. Ludzie zabili znów otwór w palisadzie, przez który Lingard porwał Edytę w chwili zapomnienia — i zastawił ją bez tchu, lecz nieugiętą. Jakby wypełniwszy jakiś nieodparty nakaz, Edyta poczuła, że ogarnia ja wewnętrzna pogoda, spokój nie zmącony żadną myślą; trzymała się wciąż ramienia, które ani drgnęło — jak ramię z

żelaza — a jednocześnie szukała ukradkiem po ziemi sandała, co spadł jej z nogi. O tak, nie ulegało wątpliwości — dała się porwać z ziemi bez wstydu i bez żalu. Ale nie chciała za nic w świecie, aby się Lingard dowiedział o tym upuszczonym sandale. Ten zgubiony sandał był symboliczny jak odsłonięty welon. On o tym nie wie. Nie trzeba, aby się dowiedział. Gdzież ten sandał? Była pewna, że wcale nie ruszyli się z miejsca. Wtem natrafiła nań stopą i opierając się na Lingardzie, schyliła się, aby zapiąć rzemyk. Gdy się wyprostowała, trzymając wciąż Lingarda za ramię, spojrzeli sobie w twarz. Lingard, stężały z wysiłku, z jakim panował nad sobą, czuł, że przewalają mu się przez serce fale najburzliwszego z mórz, jakie tylko mógł sobie przypomnieć; kobieta zaś była jakby pozbawiona wszelkich uczuć i myśli wskutek tego, co przeżyła, powoli jednak odzyskiwała świadomość położenia i pamięć najbliższej przeszłości. — Czuwałem u tej strzelnicy przez godzinę, od chwili kiedy przybiegli do mnie z wiadomością o rakietach — rzekł Lingard. — Byłem wtedy zamknięty z Belarabem. Zobaczyłem, jak się zapaliła pochodnia i jak pani wyszła na brzeg. Zdawało mi się, że śnię. Ale co mogłem zrobić? Pragnąłem do pani się rzucić, lecz się nie odważyłem. Ta kępa palm jest pełna ludzi. A także i domy, które pani widziała wówczas, gdy pani przybyła razem ze mną na to wybrzeże. Pełno tam ludzi. Zbrojnych ludzi. Łatwo pociągnąć za kurek i gdy raz strzelanina się zacznie… A pani szła otwartym wybrzeżem z tą pochodnią nad głową. Nie odważyłem się wypaść z ostrokołu; pani była bezpieczniejsza sama. Miałem siłę zostać tam wewnątrz i patrzeć, jak pani szła w górę po brzegu. Nie! Żaden żyjący człowiek nie oglądał nigdy takiego widoku. Dlaczego pani tu przyjechała? — Czy pan nie oczekiwał nikogo? Nie mnie, ale jakiegoś posłańca? — Nie — rzekł Lingard dziwiąc się swej sile panowania nad sobą. — Dlaczego on pozwolił pani przyjechać? — Pan mówi o kapitanie Jörgensonie? Ach, z początku odmówił. Powiedział, że musi słuchać pańskich rozkazów. — Jakże pani dała sobie z nim radę? — rzekł Lingard najłagodniejszym swym głosem.

— Wcale się nie starałam — zaczęła i nagle zamilkła. Pytanie Lingarda — choć nie zdawał się czekać na odpowiedź — obudziło na nowo jej podejrzliwość co do zmiany frontu Jörgensona. — Nie potrzebowałam wiele mówić przy końcu — ciągnęła trochę jeszcze zdyszana i czuła, że jej indywidualność, zmiażdżona do cna w uścisku tych ramion, odzyskuje znowu swą pełnię wobec nieruchomej uwagi, z jaką Lingard jej słuchał. — Kapitan Jörgenson uważał mnie zawsze za zawadę. Może postanowił pozbyć się mnie wbrew pańskim rozkazom. Czy on jest zupełnie przy zdrowych zmysłach? Rozluźniła palce, które trzymały mocno żelazne ramię; opadło zwolna wzdłuż boku Lingarda. Edyta odzyskała w zupełności władzę nad sobą. Ustępowało powoli wrażenie pozbawiające ją jeszcze tchu — wrażenie krótkiego lotu nad tą ziemią, w którą wparte były teraz silnie jej stopy. „Więc to jest wszystko?” — zapytała siebie bez goryczy, lecz jakby z czułą pogardą. — On jest tak dalece przy zdrowych zmysłach — zabrzmiał potężny głos Lingarda — że gdybym go był usłuchał, nie znalazłaby mnie pani tutaj. — Jak to, tutaj? W tym ostrokole? — Nigdzie — rzekł. — A co by wówczas się stało? — Bóg jeden wie — odpowiedział. — Co by się stało, gdyby świat nie został stworzony w siedem dni? Znam panią tylko tyle czasu mniej więcej. Zaczęło się to od mego przyjścia do pani w nocy — zjawiłem się nocą jak złodziej. Gdzie ja to, u diabła, słyszałem? A ten człowiek, którego pani jest żoną, myśli, żem nie lepszy od złodzieja. — Powinno panu wystarczyć, że ja nie pomyliłam się nigdy w sądzie o panu, że przybywam do pana w mniej niż dwadzieścia cztery godziny od chwili, gdy pan opuścił mnie pogardliwie, pogrążoną w rozpaczy. Niech pan nie udaje, że pan nie słyszał, jak za panem wołałam. O tak, słyszał mnie pan. Cały okręt mnie słyszał, bo nie miałam wstydu. — Tak, przybyła pani — rzekł Lingard gwałtownie. — Ale czy pani

doprawdy tu jest? Nie mogę wierzyć swym oczom. Czy pani tu jest naprawdę? — Ciemno tu, na szczęście — rzekła pani Travers. — Ale czy pan może o tym wątpić? — spytała znacząco. Uczynił nagły ruch w jej kierunku, zdradzając taką namiętność, że pani Travers pomyślała: „Tym razem nie wypuści mnie żywej” — a jednak oto stał przed nią jakby wryty — rzekłbyś, że się wcale nie poruszył. Było to bardziej niezwykłe, niż gdyby ziemia zachwiała mu się nagle pod nogami nie naruszając jego równowagi. Lecz grunt pod stopami pani Travers nie drgnął wcale; przez sekundę oszołomiło ją tylko zdumienie — ale nie z powodu jej własnego opanowania, tylko wobec olbrzymiej władzy, jaką ten człowiek miał nad sobą. Gdyby Edyta nie czuła się tak dziwnie wyczerpana duchowo, byłaby się może poddała tej sile. Ale zdawało jej się, że nie ma w niej nic, co by warte było poddania — i głos jej brzmiał zupełnie spokojnie, gdy rzekła: — Niech mi pan poda rękę, panie kapitanie. Nie możemy stać całą noc na tym miejscu. Gdy ruszyli z miejsca, pomyślała: „Jest prawdziwa wielkość w tym człowieku.” Był wielki nawet w swym zachowaniu. Nie przepraszał, nie wyjaśniał, nie poniżał się, nie unosił; nawet dreszcz nie przebiegł po jego ciele mieszczącym tę śmiałą, zmąconą duszę. Wiedziała o tym, gdyż palce jej spoczywały lekko na ramieniu Lingarda; szła zwolna u jego boku, jakby ją prowadził do obiadu. A jednak nie mogła przypuszczać ani przez chwilę, że i ten człowiek, jak ona, próżen jest wszelkiego wzruszenia. Nigdy jeszcze nie czuła tak wyraźnie, jaka w nim niebezpieczna tkwi siła. „On jest doprawdy bez litości” — myślała. Wyszli właśnie z cienia wewnętrznych oszańcowań u wrót, gdy rozległ się za nimi nieco ochrypły głos powtarzający z naciskiem jakieś słowa w tonie przeprosin; nawet pani Travers zrozumiała, że to jest coś w rodzaju utartej formuły. Te słowa brzmiały: „Tu jest ta rzecz — tu jest ta rzecz — tu jest ta rzecz.” Oboje się odwrócili. — Ach, to moja szarfa — rzekła pani Travers. Niski, krępy wyrostek o szerokiej twarzy, mający za całe ubranie parę

białych spodni, podawał szarfę przerzuconą przez obie ręce jak przez patyki, trzymając ją z szacunkiem możliwie najdalej od swojej osoby. Lingard wziął od niego szarfę, a pani Travers natychmiast jej zażądała. — Niech pan nie zapomni o przyzwoitości — rzekła. — To jest przecież moja zasłona na twarz. Już ją zarzucała na głowę, gdy Lingard powiedział: — To niepotrzebne. Idziemy do tych panów. — A jednak włożę tę szarfę — rzekła pani Travers. — Przysłuży mi się podwójnie: po pierwsze ze względu na przyzwoitość, po drugie jako środek ostrożności. Póki nie będę mogła spojrzeć w lustro, nic mnie nie przekona, że się coś nie zmieniło w mojej twarzy. — Lingard zwrócił się ku niej i wpatrzył się w nią usilnie. Mając już twarz zasłoniętą, wytrzymała śmiało jego wzrok. — Niech mi pan powie, panie kapitanie, ile oczu patrzyło na nas przed chwilą? — Czy to panią obchodzi? — zapytał. — Nic a nic — odrzekła. — Milion gwiazd patrzyło na nas także — i cóż z tego? Nie należą do świata, który znam. To samo odnosi się i do oczu. Nie należą do świata, w którym żyję. Lingard pomyślał: „Nikt nie należy do jej świata.” Nigdy jeszcze nie wydawała mu się bardziej niedostępna, bardziej od niego różna i bardziej odległa. Żar kilku niewielkich ognisk oświetlał tylko ziemię i pozwalał dojrzeć czarne zarysy ludzi leżących w smudze przejrzystego dymu. Tylko jedno z tych ognisk, palące się trochę dalej przed kwaterą więźniów, rzucało blask — ale niezbyt wielki. Nie oświetlał ciemnej przestrzeni między słupami ani głębokiej werandy na górze, gdzie wśród gry świateł można było dojrzeć tylko parę głów i połysk włóczni. Lecz w dole czarny kształt człowieka siedzącego na ławce występował z wielką wyrazistością. Drugi bardzo czarny cień rzucił garść chrustu do ogniska i odszedł. Człowiek siedzący na ławce podniósł się. Był to d’Alcacer. Lingard i pani Travers podeszli do niego bardzo blisko. Zdawało się, że zaniemówił z niezmiernego zdumienia.

— Pan się nie spodziewał… — zaczęła pani Travers, nieco zmieszana jego milczeniem. — Nie wierzyłem własnym oczom — wtrącił d’Alcacer, który wyglądał również na zakłopotanego. Lecz wrócił wnet do swego zwykłego tonu i wyznał z prostotą: — Nie myślałem w tej chwili o pani. — Przesunął ręką po czole. — Właściwie nie zdaję sobie sprawy, o czym przed chwilą myślałem. W świetle strzelających w górę promieni pani Travers dojrzała twarz d’Alcacera. Nie było na niej uśmiechu. Edyta nie pamiętała, aby d’Alcacer był kiedy taki poważny i jakby daleki. Puściła ramię Lingarda i podeszła do ogniska. — Wyobrażam sobie, że pan przebywał bardzo daleko, panie d’Alcacer. — To jest wolność, której nic nas nie może pozbawić — zauważył obserwując bacznie, w jaki sposób twarz pani Travers była zasłonięta szarfą. — Może i byłem bardzo daleko, lecz mogę panią zapewnić, że nie wiem, gdzie się obracałem. Niecałą godzinę temu panowało tu wielkie podniecenie z powodu jakichś rakiet, ale nie brałem w nim udziału. Nie było nikogo, komu bym mógł zadać jakieś pytanie. O ile zrozumiałem, pan kapitan był zajęty niesłychanie ważną rozmową z tutejszym królem czy też gubernatorem. Zwrócił się wprost do Lingarda. — Pozwolę sobie zapytać, do jakiej konkluzji panowie doszli? Ten Arab jest podobno bardzo opieszały. — Nie dopuściłby naturalnie do bezpośredniej napaści na panów — rzekł Lingard. — I od tego jesteście panowie zabezpieczeni. Ale muszę przyznać, że jest na mnie dość rozgniewany. Zmęczyła go ta cała historia. Kocha pokój nade wszystko w świecie. Ale jeszcze się z nim nie porozumiałem. — O ile mogłem się zorientować z tego, co mi pan przedtem powiedział — rzekł d’Alcacer rzuciwszy bokiem szybkie spojrzenie na odsłonięte i baczne oczy pani Travers — i o ile rozumiem, ów człowiek mógłby osiągnąć natychmiast pokój, którego pragnie, wypędzając nas obu, pana Traversa i

mnie, pod włócznie tamtych rozwścieczonych barbarzyńców. A niektórzy z jego doradców namawiają go, aby to zrobił nie później niż o świcie — tak to przynajmniej rozumiem. Lingard stał przez chwilę zupełnie nieruchomo. — Tak jest mniej więcej — rzekł obojętnie i odszedł ciężkim krokiem, nie spojrzawszy na d’Alcacera i panią Travers, którzy po chwili znaleźli się naprzeciw siebie. — Słyszała pani? — rzekł d’Alcacer. — To oczywiście w żadnym razie pani nie dotyczy, a jeśli chodzi o niego, zanadto jest sławny, aby mogli go zgładzić tak lekkomyślnie. Gdy się to wszystko skończy, wyjdzie pani tryumfalnie z ostrokołu, wsparta na ramieniu Lingarda; gdyż nie ma w tym nic, co by mogło pomniejszyć jego wielkość, jego bezwzględną wartość w oczach tych ludzi — i zaiste we wszystkich innych oczach. D’Alcacer mówił nie patrząc na panią Travers; gdy umilkł, zajął się odsunięciem ławki od ognia. Usiedli na niej oboje. D’Alcacer trzymał się wciąż w pewnej odległości. Edyta nie podniosła zasłony, a oczy jej bez twarzy wydały się d’Alcacerowi dziwnie nieznane i niepokojące. — Utrafił pan w sedno — rzekła. — Wszystko to wspaniale pan ułożył — aż do mego tryumfalnego wyjścia. No a co potem? Nie, nie potrzebuje pan odpowiadać; to nie ma znaczenia. Zapewniam pana, że nie przyjechałam tutaj w przewidywaniu tryumfalnego wymarszu, jak to pan nazywa. Przyjechałam, aby — określając to w najpospolitszy sposób — ocalić waszą skórę — i moją. Głos jej dochodził stłumiony do uszu d’Alcacera, odmienny w charakterze, a nawet w intonacji. Znad białej, haftowanej szarfy oczy jej przeszyły d’Alcacera w świetle ognia, czarne i tak spokojne, że nawet czerwone skry odbitego ogniska nie drgały w nich wcale. D’Alcacer nie pokazał po sobie silnego wrażenia, jakie na nim wywarła. Pochylił nieco głowę. — Sądzę, że pani wie doskonale, co pani robi. — Nie! nie wiem — powiedziała z taką żywością, jakiej nigdy jeszcze u niej nie widział. — Przede wszystkim nie myślę wcale, aby Lingard był zupełnie bezpieczny, jak pan to sobie wyobraża. Sławny jest rzeczywiście,

temu nie przeczę. Ale pan rozdziela życie i śmierć ze zbyt wielką pewnością siebie… — Wiem, co mi przypadnie — szepnął łagodnie d’Alcacer. Zapadła chwila ciszy; d’Alcacer poczuł się w końcu zmieszany wzrokiem pani Travers i odwrócił oczy. Płomienie ogniska opadły. W ciemnym kompleksie budowli, który można było nazwać pałacem Belaraba, powstało pewne ożywienie; przesuwali się ludzie, słychać było wołanie i odpowiedzi, włóczyły się światła, wydobywając nagle z mroku jakiś przysadzisty słup, róg domu, okap niskiego dachu; jednocześnie zaś pod gołym niebem, w obrębie ostrokołu, zbrojni ludzie spali u gasnących ognisk. Pani Travers powiedziała nagle: — Ten Jörgenson nie jest nam życzliwy. — Możliwe. D’Alcacer wypowiedział to bardzo cicho; siedział pochylony, trzymając splecione ręce między kolanami. Pani Travers przycisnęła nieznacznie ręce do piersi i wyczuła pierścień gruby, ciężki, ozdobiony wielkim kamieniem. Wisiał na jej sercu, ukryty i zagadkowy. Co to znaczy? Co może oznaczać? Jakie mógłby wywołać uczucia, do jakiego pobudzić czynu? I myślała ze skruchą, że powinna była oddać go Lingardowi od razu, bez namysłu, bez wahania. „Oto jest! Po to przyjechałam. Aby panu dać to.” Tak — ale przyszedł czas, kiedy w ogóle nie była zdolna myśleć o niczym, a potem miała już — niestety — sposobność do namysłu. I przypomniała sobie wrogie, pogardliwe spojrzenie Jörgensona, którym ogarnął ją od stóp do głów wówczas o świcie, po nocy samotnej udręki. Teraz siedzi tu, zasłonięta przed przenikliwymi oczami, a ten drugi mężczyzna, d’Alcacer, bawi się w proroka. O tak — tryumfalnie! Wiedziała już teraz, co to jest tryumf. Poczuła lęk przed tym pierścieniem. Była gotowa zedrzeć go z szyi i odrzucić precz. — Nie dowierzam mu — rzekła. — Ach tak — wykrzyknął d’Alcacer stłumionym głosem. — Myślę o tym Jörgensonie. Wydaje mi się takim bezlitosnym jakimś

stworem. — On jest obojętny na wszystko — rzekł d’Alcacer. — Może to maska. — Proszę pani, czy pani ma na to jakie dowody? — Nie — odparła pani Travers bez wahania — mam swój instynkt. D’Alcacer zamilkł na chwilę, jakby jego myśli pobiegły w zupełnie inną stronę, wreszcie rzekł łagodnym, prawie żartobliwym tonem, zwracając się do pani Travers: — Gdybym był kobietą, ufałbym zawsze swej intuicji. — Gdyby pan był kobietą, panie d’Alcacer, nie powinna bym mówić do pana w ten sposób, gdyż to by wzbudziło pańskie podejrzenia. D’Alcacerowi mignęło przez głowę, że może wkrótce nie będzie już ani mężczyzną, ani kobietą, lecz bryłą zimnej gliny. Myśli jego były żywe, czujne i nie zahamowane przez niebezpieczeństwo. Ucieszył się z przybycia Edyty po prostu dlatego, że był bardzo w tym ostrokole osamotniony; pan Travers przechodził fazę dąsania się, któremu towarzyszyły napady dreszczów, Lingarda zaś d’Alcacer prawie nie widział od chwili, gdy wylądowali, ponieważ Człowiek Losu zupełnie był pochłonięty rokowaniami w głównej szopie Belaraba. D’Alcacerowi nie była przyjemna myśl, że jego życie jest przedmiotem uciążliwych targów. Adherenci wodza i zbrojni ludzie z załogi ostrokołu zwracali na niego na pozór bardzo mało uwagi, a z tego wnioskował, że jego niewola jest zupełna i beznadziejna. Gdy chodził po południu tam i na powrót w cieniu szałasu podobnego do olbrzymiej szopy, gdzie pan Travers trząsł się i oddawał dąsom oraz mizantropii, zauważył, że na dalszych werandach ukazują się od czasu do czasu zakwefione postacie kobiet z otoczenia Belaraba, zerkających z daleka na białego. Wszystko to było przykre. Niezmiernie mu było trudno przebrnąć przez ten okres swego zagrożonego życia. Tak, ucieszył się z przybycia pani Travers, która wniosła nutę tragizmu w posępną próżnię.

— Mogę panią zapewnić, że podejrzliwość nie leży w mojej naturze, i mam nadzieję, że pani ze swej strony nie będzie mnie nigdy podejrzewała, bez względu na to, czy moje postępowanie będzie powściągliwe, czy otwarte. Szanuję tajemnicę pani przekonań, ale czy Jörgenson nie dał pani sposobności do… — On mnie nienawidzi — rzekła pani Travers i ściągnęła brwi widząc, że uśmiech pojawia się na wargach d’Alcacera. — To nie jest z mojej strony złudzenie. Najgorsze jest to, że nie ja wywołuję jego nienawiść. Sądzę, że moja egzystencja jest mu najzupełniej obojętna. Jörgenson mnie nie cierpi, ponieważ widzi we mnie jakby was obu, którym grozi niebezpieczeństwo i którzy jesteście źródłem tych kłopotów, podczas gdy ja… — Tak, tak, z pewnością — rzekł spiesznie d’Alcacer. — Ale Jörgenson nie ma prawa robić z pani kozła ofiarnego. Bo gdyby tu pani nie było, zimny rozsądek wmieszałby się do tego i powstrzymałby Lingarda w jego namiętnym dążeniu do wprowadzenia na tron wygnańca. Gdybyśmy zostali zamordowani, narobiłoby to z pewnością w swoim czasie trochę hałasu, a na Lingarda padłoby podejrzenie, że był wspólnikiem tych dzikich i nieludzkich Arabów. Kto by brał wówczas pod uwagę wielkość jego marzeń, zobowiązania jego honoru, rycerskie uczucia? Nic by go nie mogło obronić przed podejrzeniem. A takiego człowieka, jakim on jest, rozumie pani (ale przecież pani go zna daleko lepiej ode mnie), to by moralnie zabiło. — O Boże — szepnęła pani Travers. — Wcale mi to na myśl nie przyszło. — Zdawało się, że te słowa zagubiły się w fałdach szarfy, nie dosięgając d’Alcacera, który ciągnął dalej łagodnym swym głosem: — Ale tak, jak jest teraz, może się czuć w każdym razie bezpieczny. Będzie miał w pani świadka, który go oczyści z zarzutów. Pani Travers podniosła się nagle; starając się wciąż nie odkryć twarzy, zarzuciła koniec szarfy na ramię. — Boję się tego Jörgensona — zawołała z tłumioną pasją. — Nie podobna zrozumieć, co ten człowiek zamyśla. Uważam go za tak niebezpiecznego, że gdyby mi na przykład powierzył jakieś zlecenie mogące wpłynąć na sytuację, to bym je… przemilczała.

D’Alcacer spojrzał na nią zdumiony. Pani Travers rzekła spokojnie poprzez fałdy szarfy, odwołując się do jego sądu: — Proszę pana, pan potrafi spojrzeć na to bezstronnie; czy nie miałabym do tego prawa? — Jakże to, czy Jörgenson coś pani powiedział? — Wyraźnie — nie, oprócz paru zdań, których właściwie nie mogłam zrozumieć. Zdawało mi się, że mają jakiś ukryty sens, że on przywiązuje do nich tajemnicze znaczenie, którego mi nie śmiał wyjawić. — To było ryzyko z jego strony — wykrzyknął d’Alcacer. — I zaufał pani. Ciekawym, dlaczego właśnie pani! — Któż by odgadł, co mu się roi po głowie? Proszę pana, jedyny jego cel — to odciągnąć od nas kapitana Lingarda. Zrozumiałam to dopiero przed kilku minutami. Błysnęło mi to nagle. Pragnie tylko odsunąć go od nas. — Odsunąć go — powtórzył d’Alcacer, nieco oszołomiony zapałem, z którym wygłosiła to przekonanie. — Z pewnością nie chcę bynajmniej, tak jak i pani, aby się kapitan Lingard od nas odsunął. I mówiąc otwarcie, nie wierzę, aby Jörgenson mógł na to wpłynąć. Ale w zasadzie — jeśli pani czuje, że Jörgenson może to zrobić, to niech pani… tak, gdybym był na pani miejscu, zdaje mi się, że ukryłbym coś, czego bym nie mógł zrozumieć! Pani Travers wysłuchała go aż do końca. Jej oczy wydały się d’Alcacerowi niewiarogodnie ciemne, śledziły niejako każde ze słów, które wypowiadał powoli; gdy skończył, milczeli oboje przez dłuższą chwilę. Wreszcie odwróciła się i odeszła z gestem, który zdawał się mówić: „Niechaj tak będzie.” D’Alcacer krzyknął w ślad za nią: — Niech się pani zatrzyma! Proszę nie zapominać, że tu chodzi nie tylko o głowę pani męża, ale i o moją. Mój sąd nie jest… Przystanęła na chwilę i odsłoniła usta. Czysty jej głos rozległ się wśród

głębokiej ciszy dziedzińca; postacie u najbliższych ognisk poruszyły się z cichymi okrzykami zdziwienia. — O tak, pamiętam, czyje głowy mam ocalić — zawołała. — Ale któż na świecie ocali tego człowieka przed nim samym?

V D’Alcacer siadł z powrotem na ławce: „Ciekawym, co też ona wie — myślał — i do czego się przyczyniłem.” Zastanawiał się także nad swym zachowaniem: gdzie kończyła się jego szczerość, a gdzie zaczynała się bardzo naturalna, pełna wstrętu obawa, aby ci dzicy Arabowie nie zamordowali go skrycie z barbarzyńskim okrucieństwem. Taka nagła śmierć byłaby bardzo surowa — odarta z wszelkich pomocnych złudzeń — jak poczucie wolnej woli u samobójcy, bohaterstwo żołnierza lub uniesienie męczennika. „Czy nie należałoby uciec się do czegoś w rodzaju walki?” — rozmyślał. Wyobraził sobie, że się rzuca na nagie włócznie bez najmniejszego zapału. A może byłoby lepiej wyjść na spotkanie losu (gdzieś poza obrębem ostrokołu na tym ohydnym wybrzeżu) z godnością i spokojem. „Brr! najprawdopodobniej dźgną mnie po bestialsku włócznią w plecy” — myślał z wewnętrznym dreszczem. Nie był to z pewnością dreszcz strachu; d’Alcacer nie przywiązywał wielkiej wagi do życia. Wywołała ten dreszcz odraza, gdyż był człowiekiem kulturalnym i choć nie miał złudzeń w stosunku do cywilizacji, musiał przyznać wyższość jej metodom. Zapewniały pewien wykwint form, poprawność w postępowaniu i określoną ochronie, przeciw groźnym niespodziankom. „Jakież to wszystko marne” — pomyślał. Potem przyszło mu do głowy, że kobiety są bardzo przemyślne. „W gruncie rzeczy — medytował dalej z niezwykłym u siebie cynizmem — mają tylko jeden środek ratunku, ale ten na ogół popłaca — tak, popłaca.” Zdziwiła go własna bezwstydna gorycz w tej właśnie chwili. To było bardzo nie na miejscu. Sytuacja zanadto się powikłała, aby ją uzależniać od cynicznej lub bezwstydnej nadziei. Niczemu nie można było zaufać. W chwili gdy nad tym rozmyślał, spostrzegł nagle, że zbliża się Lingard. Podniósł szybko głowę. D’Alcacer nie odnosił się obojętnie do swego losu, a nawet do losu Traversa. Byłby się chętnie dowiedział… Ale wystarczyło mu jedno spojrzenie na twarz Lingarda. „Nie warto go pytać — rzekł sobie — bo go w tej chwili nic nie obchodzi.” Lingard siadł ciężko na drugim końcu ławki, a d’Alcacer patrząc na jego profil przyznał w duchu, że nigdy jeszcze nie widział twarzy o tak wybitnie

męskiej piękności. Była to twarz bardzo wyrazista, ale to, co wyrażała w owej chwili, sięgało poza granice dotychczasowych przeżyć d’Alcacera. A przy tym jej spokój stanowił hamulec dla pospolitej ciekawości i nawet dla pospolitych obaw. Nie, nie warto było zadawać mu żadnego pytania. A jednak należało coś powiedzieć, aby rozproszyć czar, aby ściągnąć z powrotem na ziemię tego człowieka. Lecz Lingard odezwał się pierwszy. — Dokąd poszła pani Travers? — Poszła… tam, dokąd z natury rzeczy pragnęła pójść przede wszystkim, skoro zdołała do nas się dostać — odrzekł d’Alcacer, wyrażając się z najwyższą oględnością ze względu na drażliwą sytuację. Milczenie Lingarda uczyniło się jakby jeszcze wyrazistsze. Odezwał się znowu: — Ciekaw jestem, co też tych dwoje ma sobie do powiedzenia? Pytanie jego mogło się zwracać do całego obszaru mrocznej ziemi, ale odpowiedział na nie d’Alcacer swym uprzejmym tonem: — Czy to pana bardzo zadziwi, panie kapitanie, jeśli panu powiem, że tych dwoje ludzi doskonale się nawzajem rozumie? Tak? Nie spodziewałby się pan tego? No więc zapewniam pana, że o siedem tysięcy mil stąd nikogo by to nie zdziwiło. — Zdaje mi się, że pana rozumiem — rzekł Lingard — ale czyż pan nie wie, że ten człowiek jest nieprzytomny? Przecież to prawie wariat. — Tak, on majaczy po trochu już od siódmej — rzekł d’Alcacer. — Ale niech mi pan wierzy, panie kapitanie — ciągnął poważnie, ulegając najzupełniej bezinteresownemu popędowi — że nawet w swych majaczeniach ten człowiek jest dla niej o wiele zro—zumialszy i o wiele bardziej zdolny ją zrozumieć niż… ktokolwiek inny w promieniu stu mil wokoło. — Ach! — rzekł Lingard bez żadnego wzruszenia — więc pan się temu nie dziwi. Więc dla pana to jest zrozumiałe.

— Tak, bo… widzi pan… ja wiem. — Co pan wie? — Znam mężczyzn i kobiety, panie kapitanie, których pan… — Nie znam ani jednej kobiety. — Powiedział pan teraz najistotniejszą prawdę — rzekł d’Alcacer, a Lingard po raz pierwszy odwrócił powoli głowę i spojrzał na swego sąsiada siedzącego na ławce. — Czy pan przypuszcza, że ona jest też nieprzytomna? — spytał przestraszonym głosem. D’Alcacerowi wyrwał się cichy okrzyk. Nie, z pewnością tego nie myśli. Jest to zaiste oryginalny pogląd — że wariaci mają coś w rodzaju wspólnej logiki, która czyni ich dla siebie zrozumiałymi. D’Alcacer mówił dalej usiłując jak najbardziej swój głos złagodzić: — Nie, panie kapitanie; sądzę, iż kobieta, o której mówimy, włada sobą w całej pełni i zawsze będzie sobą władała. Lingard odchylił się w tył i objął rękami kolana; zdawało się, że przestał słuchać. D’Alcacer wyciągnął z kieszeni papierośnicę i patrzył długi czas na trzy tkwiące w niej papierosy. Była to reszta zapasu, który miał przy sobie w chwili, gdy go pojmano. Wydzielał sobie racje z największą surowością. Wolno mu było zapalić papierosa tylko przy jakiejś szczególnej okazji; a teraz zostały tylko trzy, które muszą mu wystarczyć do końca życia. Papieros uspokaja, łagodzi, pomaga przybrać odpowiednią postawę. I tylko trzy pozostały! Jeden trzeba zachować na rano; d’Alcacer zapali go, nim przejdzie przez bramę przeznaczenia — bramę ostrokołu Belaraba. Papieros działa kojąco, pomaga odpowiednio się zachować. Czy to jest właściwa okazja do wypalenia jednego z dwóch ostatnich? D’Alcacer, prawdziwy Latyńczyk, nie bał się wnikać w siebie od czasu do czasu. Zapuścił się w najtajniejsze głębie swej istoty, a potem spojrzał na nocne niebo. Jako podróżnik i sportowiec, spoglądał dawniej często na gwiazdy sprawdzając, jak czas się posuwa. Posuwał się dziś bardzo powoli. D’Alcacer wyjął papierosa, zamknął z

trzaskiem papierośnicę, pochylił się nad żarem ogniska. Potem wyprostował się i wypuścił przejrzystą chmurę dymu. Człowiek u jego boku, siedzący z pochyloną głową i rękami obejmującymi kolana, wyglądał jak symbol posępnej medytacji. Takie pozy spotyka się czasem na rzeźbach starożytnych nagrobków. D’Alcacer zaczął znów mówić: — Ona jest typową kobietą, a jednak należy do tych, których po wszystkie czasy bardzo jest mało na świecie. Nie dlatego, aby były czymś bardzo rzadkim, ale dlatego, że na szczytach mało jest miejsca. Takie kobiety są tęczowymi blaskami na twardej i ciemnej powierzchni ziemi. Albowiem świat jest twardy, panie kapitanie, zarówno w tym, co pamięta, jak i w tym, co zapomina. Dla takich kobiet właśnie ludzie się trudzą na ziemi i pod ziemią; dla nich artyści wszelkiego rodzaju przyzywają natchnienia. Lingard zdawał się nie słyszeć ani słowa. Broda jego wspierała się o piersi. D’Alcacer ocenił długość swego papierosa i ciągnął równym głosem, z którego przebijał pewien smutek. — Tak, ]est ich niewiele. A jednak są wszystkim. Ozdabiają nasze życie. Są wdzięcznymi postaciami na tle szarej ściany leżącej po tej stronie naszego wspólnego grobu. Wiodą coś na kształt obrzędowego tańca, który większość z nas postanowiła brać na serio. Jest to postanowienie bardzo obowiązujące, a szczerość i dobra wiara, i honor nie mają z nim nic wspólnego. Naprawdę bardzo obowiązujące. Biada temu albo tej, która je zerwie. Natychmiast po opuszczeniu korowodu gubią się. Lingard odwrócił bystro głowę i zobaczył, że d’Alcacer patrzy na niego z głęboką uwagą. — Gubią się w labiryncie — ciągnął spokojnie d’Alcacer. — Wędrują po nim rozpaczając nad sobą. Zadrżałbym, gdyby komuś z mych bliskich miał przypaść podobny los. Czy pan wie, panie kapitanie, jaki jest koniec ludzi zbłąkanych w labiryncie? — ciągnął trzymając Lingarda pod swym spokojnym wzrokiem. — Nie?… Więc panu powiem. Kończą na tym, że nienawidzą samych siebie i umierają w rozczarowaniu i rozpaczy. D’Alcacer położył lekko kojącą dłoń na ramieniu Lingarda, jakby lękając się siły tych słów. Lecz Lin—gard patrzył ciągle w węgle żarzące się u jego stóp i pozostał nieczuły na przyjazne dotknięcie. A jednak d’Alcacer nie

mógł przypuszczać, że go Lingard nie słyszał. D’Alcacer skrzyżował ramiona na piersiach. — Nie wiem doprawdy, dlaczego mówię panu to wszystko — rzekł jakby się usprawiedliwiając. — Mam nadzieję, że nie przeszkodziłem panu myśleć. — Nie mogę myśleć o niczym — oświadczył niespodzianie Lingard. — Wiem tylko, że pański głos był przyjazny; a poza tym… — Trzeba jakoś przepędzić taką noc jak dzisiejsza — rzekł d’Alcacer. — Nawet gwiazdy jak gdyby się ociągały w swym biegu. Ludzie wierzą, iż tonący człowiek musi nieodparcie przejrzeć całe swoje życie. Poczułem właśnie, że dno usunęło mi się spod nóg, i to, co mówiłem, dotyczy moich własnych przeżyć. Jestem pewien, że pan mi wybaczy. Wszystko, co powiedziałem, sprowadza się do tego: zupełnie jest naturalne, że nam się zachciewa księżyca, ale byłoby to dla nas zgubne, gdyby nasze pragnienia zostały spełnione. Co by który z nas zrobił, gdyby podarowano mu księżyc? Mówię o nas wszystkich — przeciętnych śmiertelnikach. Zapadło milczenie; po chwili Lingard rozplótł ręce obejmujące kolana, podniósł się i odszedł. D’Alcacer śledził ze spokojnym zaciekawieniem jego wielką, niewyraźną postać, póki nie znikła w kierunku olbrzymiego drzewa, które pozostało w środku ostrokołu po wyrąbanym lesie. Najgłębszy mrok nocy rozesłał się po warownym dziedzińcu Belaraba. Nawet żar ognisk poczerniał, świecąc gdzieniegdzie iskrą; a kształty ludzi pogrążonych we śnie z trudnością można było odróżnić od twardego gruntu, gdzie spoczywali na matach z ramionami wyciągniętymi wzdłuż ciała. Pani Travers zjawiła się wkrótce tuż obok d’Alcacera; powstał natychmiast. — Marcin śpi — rzekła głosem, któremu noc zdawała się użyczać tajemniczości i spokoju. — Cały świat śpi — zauważył d’Alcacer tak cicho, że pani Travers ledwie go dosłyszała. — Oprócz pani i mnie, i jeszcze jednego człowieka, który mnie opuścił, aby błądzić po nocy. — Był z panem? Dokąd poszedł?

— Zdaje mi się, że poszedł tam, gdzie jest najciemniej — odrzekł tajemniczo d’Alcacer. — Nie warto go szukać; ale jeśli pani postoi nieruchomo i zatrzyma oddech, usłyszy pani zaraz jego kroki. — Co on panu powiedział? — szepnęła pani Travers. — Nie pytałem go o nic. Wiem tylko, że stało się coś, co pozbawiło go władzy myślenia… Czy nie lepiej, abym wrócił do chaty? Trzeba, żeby don Martin miał kogoś przy sobie, gdy się zbudzi. Pani Travers siedziała bez ruchu i wstrzymywała niekiedy oddech, w niejasnej obawie, że usłyszy te kroki wędrujące w ciemności. D’Alcacer znikł. Pani Travers znów przestała oddychać. Nie było słychać nic. Żadnego dźwięku. Tylko noc wydała się jej oczom jeszcze ciemniejsza. Czy to jego kroki?… „Gdzie mogłabym się ukryć?” — mignęło jej przez myśl. Ale nie poruszyła się wcale. Opuściwszy d’Alcacera, Lingard snuł się wśród ognisk, aż znalazł się pod wielkim drzewem, tym samym, o które opierał się Daman w dzień wielkiej rozprawy, gdy biali więźniowie zostali oddani pod opiekę Lingarda na określonych warunkach. Lingard szedł w głuchym mroku, jeszcze czarniejszym pod rozpostartymi konarami jedynego świadka przeszłości, który przez niezliczone pokolenia nie oglądał ludzi na tym wybrzeżu strzeżonym przez płytkie morze, wokoło tej laguny osłoniętej przez dżunglę. Stary olbrzym, stojący pod spokojnym nocnym niebem bez wstrząśnień i szmerów wśród swych olbrzymich członków, przyglądał się, jak niespokojny człowiek wędruje przez głuche ciemności w światło gwiazd. W tej odległej części dziedzińca było tylko kilku wartowników, którzy — sami niewidzialni — patrzyli na białą postać Lingarda chodzącego bez ustanku tam i na powrót. Wiedzieli dobrze, kto to jest. To ten wielki biały człowiek. Bardzo wielki człowiek. Bardzo bogaty. Posiadacz ognistej broni, mocen rozdzielać cenne dary i śmiertelne ciosy — przyjaciel ich władcy, wróg ich wrogów, znany im od lat i zawsze tajemniczy. Stali na swych stanowiskach, przyciśnięci do ostrokołu obok wygodnych strzelnic, rzucając w tył spojrzenia i zamieniając nikłe szepty od czasu do czasu. Lingardowi mogło się zdawać, że jest sam. Zatracił kontakt ze światem.

To, co powiedział d’Alcacerowi, było najzupełniej prawdziwe. Nie myślał o niczym. Był w położeniu człowieka, który rzuciwszy wzrokiem przez otwarte drzwi raju stał się nieczuły na wszystkie ziemskie kształty i sprawy pod wpływem tej przelotnej wizji; i — porwany najwyższym uniesieniem — patrzy nawet na siebie tylko jako na podmiot wzniosłego przeżycia, które człowieka wywyższa lub unicestwia, uświęca lub skazuje na piekło — tego rozstrzygnąć nie umiał. Każda niejasna myśl, każde przelotne uczucie było jakby marnym natręctwem w obliczu najpotężniejszego wspomnienia. Nie mógł znieść nic poza tym. Gdy usiłował nawiązać rokowania z Belarabem po przybyciu pani Travers, przekonał się, iż nie jest w stanie ich dalej prowadzić. Tylko tyle miał władzy nad sobą, że zdołał spokojnie przerwać konferencję. Wskazał na spóźnioną godzinę, co było wymówką zupełnie nieodpowiednią w stosunku do ludzi, dla których czas jest niczym i których życie i czynności nie stosują się do zegara. W gruncie rzeczy Lingard nie zdawał sobie dokładnie sprawy ze swoich słów i postępków, gdy wychodził od Belaraba zostawiając wszystkich oniemiałych ze zdumienia wobec zmiany w jego obejściu i wyglądzie. Podejrzliwe milczenie zapadło na długi czas w wielkiej izbie posłuchań — aż wreszcie naczelnik dał hasło do rozejścia się lekkim poruszeniem ręki i paru spokojnymi słowami. Z brodą opartą na dłoni, w pozie Sybilli usiłującej wyczytać przyszłość z żaru gasnących węgli, pani Travers — nie powstrzymując już oddechu — czuła obok siebie kroki, których oczekiwała z niepokojem, wyrzutami sumienia i nadzieją. Nie zmieniła pozy. Ciemnoczerwony żar oświetlał ją mętnie — jej twarz, białą rękę zwisającą z boku, nogi w sandałach. Niepokojące kroki zatrzymały się tuż koło niej. — Gdzie pan był przez cały ten czas? — rzekła nie patrząc na niego. — Nie wiem — odrzekł Lingard. Mówił szczerą prawdę. Nie wiedział. Od chwili gdy wypuścił z ramion tę kobietę, zanikło w nim wszystko prócz mglistych jakichś pojęć. Wypadki, rzeczy, konieczności życia nie istniały — stracił z nimi kontakt. I wcale go to nie obeszło. Wszystko było błahe i

jałowe; nie starczyło mu cierpliwości na te sprawy. Obrażony i zadziwiony Belarab, d’Alcacer o przyjaznym dotknięciu i życzliwym głosie, śpiący i czuwający ludzie, osada pełna niespokojnego życia i niespokojne, płytkie morze — wszystko odsunęło się od niego w nieskończoność litościwej pogardy. Może to rzeczywiście istnieje. Może to czeka na niego. Więc niechaj czeka; niech wszystko czeka, do jutra lub do kresu dni — kresu, który może każdej chwili nastąpić, nic go to nie obchodzi — w każdym razie niech wszystko czeka do jutra. — Wiem tylko — mówił dalej Lingard z takim naciskiem, iż pani Travers podniosła głowę — że gdziekolwiek pójdę, poniosę z sobą panią przytuloną do mojej piersi. Wrażliwe ucho pani Travers pochwyciło w jego głosie ton tłumionego uniesienia i świtającej trwogi — żar i niepewność tych słów. Na ich dnie czuła wciąż tak silnie fizyczną rzeczywistość, że nie mogła się powstrzymać i rzekła szeptem: — Czy pan chciał na śmierć mnie zmiażdżyć? Odpowiedział tym samym tonem: — Nie mógłbym. Pani jest za silna. Czy byłem brutalny? To niechcący. Mówiono mi często, że nie znam własnej siły. Zdawało mi się, że pani nie może przejść przez ten otwór, i dlatego panią chwyciłem. W moich rękach przedostała się pani zupełnie łatwo. I nagle przyszło mi na myśl: „Teraz muszę się upewnić.” Zatrzymał się, jakby mu zabrakło tchu. Zachowując wciąż tę samą pozę szepnęła, niby szukając ukrytej prawdy: — Upewnić się? — Tak. A teraz jestem już pewien. Pani tu jest — tutaj! Przedtem nie mogłem wiedzieć. — Ach tak, przedtem nie mógł pan wiedzieć — rzekła. — Nie mogłem.

— Więc pan szukał rzeczywistości. Powtórzył, jakby mówiąc do siebie samego: — A teraz jestem już pewien. Jej stopa w sandale, cała różowa od tlejących resztek ogniska, czuła żar bijący od węgli. Ciepła noc otuliła ciało Edyty. Będąc wciąż jeszcze pod wrażeniem siły Lingarda, poddała się na chwilę spokojowi, który ogarnął łagodnie jej serce jak powietrze nocy przeniknięte słabą jasnością gwiazd. ,,Cóż to za przejrzysta dusza” — pomyślała. — Pani wie, że ja zawsze w panią wierzyłem — zaczął znów Lingard. — Pani wie o tym. Otóż — nigdy nie wierzyłem w panią równie silnie jak teraz, gdy pani tak siedzi — właśnie tak — w tym słabym świetle, przy którym ledwie panią mogę dojrzeć. Przyszło jej na myśl, że nie słyszała nigdy głosu, który by tak jej się podobał — oprócz jednego. Ale tamten należał do wielkiego aktora; ten człowiek zaś był tylko sobą na świecie — i niczym więcej. Przekonywał, wzruszał, niepokoił, łagodził przez wrodzoną sobie szczerość. Zapragnął się upewnić — i upewnił się prawdopodobnie; tu pani Travers — zbyt zmęczona, by opanować swe rozstrzelone myśli — rzekła sobie z pewnym humorem, że najwidoczniej rozczarowania nie doznał. Pomyślała: „On we mnie wierzy. Jakie to zdumiewające. Ze wszystkich ludzi, którzy mogli we mnie uwierzyć, musiałam znaleźć właśnie tutaj tego człowieka. Wierzy we mnie bardziej niż w siebie samego.” Nagły poryw wyrzutów sumienia zakłócił spokój Edyty i wyrwał jej okrzyk: — Panie kapitanie, zapominamy, w jakich warunkach się spotkaliśmy, zapominamy o tym, co się dzieje. Nie wolno nam zapominać. Nie chcę powiedzieć, że pan źle umieścił swoje zaufanie, ale muszę coś panu wyznać. Muszę panu wyznać, jak się to stało, że się tu znalazłam dziś w nocy. Jörgenson… Przerwał jej gwałtownie, nie podnosząc jednak głosu. — Jörgenson? Kto to jest Jörgenson? Pani przyjechała do mnie, bo inaczej pani zrobić nie mogła. Te słowa zaparły jej oddech.

— Ale ja muszę panu powiedzieć. W moim przyjeździe jest coś, czego nie mogę zrozumieć. — Nie może mi pani powiedzieć nic, czego bym już nie wiedział — rzekł błagalnie. — Niech pand nic nie mówi. Niech pani siedzi spokojnie. Jutro będzie na to dość czasu. Jutro! Noc dobiega końca i nie obchodzi mnie nic na świecie prócz pani. Niech to pani zostawi. Niech mi pani udzieli swego spokoju. Nigdy jeszcze nie słyszała w jego słowach takiego akcentu; poczuła dla niego wielką, tkliwą litość. Dlaczego mącić te chwile, które pragnął przedłużyć — których nigdy już nie zazna na ziemi? Zamilkła niezdecydowana. Dostrzegła, że się poruszył w ciemności, jakby się nie mógł zdobyć na to, by siąść na ławce. Lecz nagle rozproszył uderzeniem nogi żarzące się węgle, osunął się na ziemię u jej nóg i nie zdziwiła się wcale, poczuwszy ciężar jego głowy na kolanach. Nie y zdziwiła się wcale — lecz wzruszyło ją to głęboko. Po co ma go dręczyć wszystkimi tymi sprawami wolności i niewoli, gwałtów i intryg, życia i śmierci. Był w takim usposobieniu, iż nie można mu było nic mówić; i wydało jej się, że i ona mówić nie ma ochoty, że w swym wielkim współczuciu po prostu mówić nie może. Wszystko, co mogła dla niego uczynić, to położyć lekko rękę na jego głowie i odpowiedzieć bez słowa na lekkie drgnięcie jego ciała — westchnienie czy szloch — które ją unieruchomiło w niespokojnym wzruszeniu. W tym samym czasie mniej więcej, po drugiej stronie laguny, Jörgenson podniósłszy oczy sprawdził położenie gwiazd i powiedział sobie, że noc trwać już długo nie będzie. Pragnął, aby uczyniło się jasno. Miał nadzieję, że Lingard już coś zdziałał. Ognisko przed ogrodzeniem Tenggi zostało znów zapalone. Siła Toma była bez granic — w zasadzie bez granic. I nic mu się stać nie mogło. Stare oczy Jörgensona błądziły wśród połysków i mroków wielkiej tafli wody między „Emmą” a tym wrogim brzegiem; nagle wydało mu się, że rozróżnia płynący cień, charakterystyczny kształt człowieka siedzącego w drobnym czółenku.

— O! Ya! Człowieku! — zawołał. — Czego chcesz? — Inne oczy odkryły również ów cień. Ciche szepty podniosły się na pokładzie „Emmy”. — Jeśli nie odezwiesz się natychmiast, strzelę! — krzyknął dziko Jörgenson. — Nie strzelaj, biały mężu — odparł pływający cień cedząc uroczyście wyrazy. — Jestem posłańcem niosącym przyjazne słowa. Słowa wodza. Przybywam od Tenggi. — Nie tak dawno trafiła w nasz statek kula — także od Tenggi — rzekł Jörgenson. — To był przypadek — protestował głos z laguny. — Cóż by to mogło być innego? Czy jest wojna między tobą a Tenggą? Przecież jej nie ma. O biały mężu! Tengga pragnie tylko długiej z tobą rozmowy. Wysłał mnie prosząc, abyś przybył na brzeg. Na te słowa lęk pewien przejął serce Jörgensona. To zaproszenie znaczyło, że Lingard nic nie przedsięwziął. Czy Tom śpi, czy zwariował? — Przedmiotem rozmowy ma być pokój — oświadczył z naciskiem cień, który podpłynął już znacznie bliżej do kadłuba. — Nie do mnie należy rozmawiać z wielkimi wodzami — odparł ostrożnie Jörgenson. — Lecz Tengga jest twoim przyjacielem — dowodził nocny goniec. — A przy jego ognisku zasiadają także i inni przyjaciele — twoi przyjaciele, radża Hassim i księżniczka Immada, którzy zasyłają ci pozdrowienia i którzy oczekują, że oczy ich spoczną na tobie przed wschodem słońca. — To kłamstwo — rzekł machinalnie Jörgenson i pogrążył się w myślach, zaś cień posłańca wypowiadającego te słowa zamilkł zgorszony, choć oczywiście nie spodziewał się ani na chwilę, aby mu uwierzono. Ale nigdy nie można przewidzieć, w co biały człowiek uwierzy. Goniec chciał wywołać wrażenie, że Hassim i Immada są otoczeni wielkimi honorami jako goście Tenggi. Przyszło mu nagle na myśl, iż Jörgenson może nie wiedzieć o wzięciu ich do niewoli. I mówił dalej w tym samym sensie:

— Wszystkie moje słowa są prawdziwe, o tuanie. Radża z Wajo i jego siostra przebywają z moim panem. Zostawiłem ich siedzących u ognia po prawej ręce Tenggi. Czy udasz się na wybrzeże, aby być powitanym przez przyjaciół? Jörgenson zastanawiał się głęboko. Pragnął teraz zyskać jak najwięcej na czasie, aby Lingard mógł doprowadzić do skutku pośrednictwo, które nie mogło zawieść. Ale nie miał bynajmniej zamiaru zaufać przyjaznym uczuciom Tenggi. Nie dlatego, aby się nie chciał narażać; wydawało mu się to po prostu zupełnie bezcelowe. — Nie! — odrzekł — nie mogę się udać na brzeg. My biali mamy swoje zwyczaje. Jestem dowódcą tego statku, a moim wodzem jest Radża Laut, biały człowiek jak i ja. Wszystkie ważne słowa on wypowiada i jeśli Tengga jest takim wielkim wodzem, niech zaprosi na rozmowę Radżę Lauta. Zaiste, to jedyny właściwy sposób postępowania dla Tenggi, jeśli jest takim wielkim wodzem, jak twierdzi. — Radża Laut uczynił już wybór. Przebywa z Belarabem i z białymi, których wtłoczono do ostrokołu Belaraba jak schwytaną w sidła zwierzynę. Dlaczego—byś nie miał tymczasem przeprawić się na wybrzeże — jest przecież oświetlone i otwarte — i porozmawiać przyjaźnie z przyjaciółmi Tenggi, których serca osłabły od wielu wątpliwości: z radżą Hassimem i księżniczką Immadą, i Damanem — wodzem mężów z morza? Oni nie wiedzą już teraz, komu zaufać, jeśli nie tobie, tuanie, strażnikowi wielkich bogactw… Dyplomata w czółenku zamilkł na chwilę, aby nadać szczególną wagę końcowemu argumentowi: — Bogactw, których obronić nie możesz. Wiemy, ilu zbrojnych ludzi jest z tobą. — To wielcy wojownicy — zauważył obojętnie Jörgenson i rozparł się łokciami na poręczy patrząc w unoszącą się na wodzie czarną plamę o charakterystycznym kształcie, od której płynęły słowa chytrego wysłańca Tenggi. — Każdy z nich wart jest dziesięciu takich ludzi, jakich możecie znaleźć w osadzie.

— Tak, na Allacha. Nawet dwudziestu zwykłych ludzi. Zaiste, masz ich dość, aby prowadzić wielki bój, ale za mało, by zwyciężyć. — Bóg jeden daje zwycięstwo — rzekł nagle głos Dżaffira, który stał bez ruchu u boku Jörgensona przysłuchując się rozmowie. — Wielka prawda — brzmiała odpowiedź wypowiedziana bardzo konwencjonalnym tonem. — Czy przybędziesz na wybrzeże, o wielki mężu, aby zostać przywódcą wodzów? — Już byłem nim dawniej — rzekł Jörgenson z wielką godnością — a teraz pragnę tylko spokoju. Ale nie udam się na wybrzeże między ludzi, których dusze są tak bardzo stroskane, póki radża Hassim i jego siostra nie wrócą na pokład tego statku i nie opowiedzą mi o swej nowej przyjaźni z Tenggą. Lęk Jörgensona zwiększał się z każdą chwilą; zdawało mu się, że nawet powietrze staje się cięższe wobec zbliżającej się klęski — wśród tej nocy, która nie była ani wojną, ani pokojem — i przemawiała tylko głosem wysłańca Tenggi, słodkim w tonie, choć groźnym w treści. — Nie, to się stać nie może — rzekł ów głos. — Ale, tuanie, Tengga naprawdę jest gotów przybyć na pokład tego statku, aby się z tobą rozmówić. Gotów jest przybyć każdej chwili i nawet, tuanie, zamierza wybrać się tu już niezadługo. — Tak, z pięćdziesięcioma wojennymi łodziami, pełnymi dzikiej hałastry z Wybrzeża Zbiegów — rozległ się znad poręczy głos Dżaffira jako sarkastyczny komentarz do tych słów. Złowrogi pomruk: „Być może” — podniósł się z czarnej wody. Jörgenson milczał; zdawało się, że oczekuje jakiegoś natchnienia z góry. Nagle przemówił głosem jakby nie z tego świata: — Powiedz ode mnie Tendze, że jeśli przywiezie z sobą radżę Hassima i siostrę radży, to i on, i jego główni wojownicy zostaną dobrze przyjęci na tym statku, bez względu na to, ile łodzi towarzyszyć im będzie. To mi jest obojętne. A teraz możesz odpłynąć.

Nastało głębokie milczenie. Goniec widocznie odjechał trzymając się cienia przy brzegu. Jörgenson zwrócił się do Dżaffira: — Śmierć wśród przyjaciół jest świętem — zacytował mrukliwie pod wąsem. — Na Allacha, tak jest zaiste — potwierdził Dżaffir z ponurym ogniem.

VI W trzydzieści sześć godzin później Carter, znalazłszy się w kajucie brygu sam na sam z Lingardem, podczas przerwy w rozmowie czuł nieledwie gnębiący, głuchy spokój płytkich wód czekających na nowy zachód słońca. — Nie spodziewałem się nigdy, że zastanę kogokolwiek z was przy życiu — zaczął znów Carter swym zwykłym, swobodnym tonem, lecz jego obejście było teraz znacznie mniej niedbałe, jakby w ciągu tych dni odpowiedzialności — przeżytych wśród mielizn na Wybrzeżu Zbiegów — dojrzały jego zapatrywania na świat i na miejsce, które w nim zajmował. — Naturalnie — mruknął Lingard. Obojętność tego człowieka, którego widywał zawsze działającego pod wpływem tajnej namiętności, wydała się przerażająca Carterowi, pełnemu młodzieńczej a rozważnej energii. Od chwili gdy znalazł się znów twarzą w twarz z Lingardem, usiłował skryć wstrząsające wrażenie, jakiego doznał — z delikatnością, której nie zawdzięczał wychowaniu, lecz wrodzonej, dziecięcej wprost intuicji. Wyjaśniając Lingardowi, w jaki sposób radził sobie na Wybrzeżu Zbiegów, usiłował jednocześnie zgłębić tę nową tajemnicę i żadna siła nie powstrzymałaby go od tego. A przy tym był dość młody, aby pragnąć choć słowa pochwały. — No, panie kapitanie — dowodził — jakby to się panu spodobało, gdyby pan zastał po powrocie na piaskach tylko na wpół spalone szczątki okrętów? Czekał przez chwilę i przejęty szczerym współczuciem odwrócił oczy od tego nieruchomego wzroku, od tej zgnębionej twarzy i zapadłych policzków, od tej postaci o nieposkromionej sile, pozbawionej ożywiającego ją ognia. Powiedział sobie: „On mnie wcale nie słyszy” — i podniósł głos nie zmieniając swego opanowanego tonu: — Wczoraj rano byłem w kajucie, gdyśmy poczuli ten wstrząs, lecz huk

dotarł do nas tylko jako głębokie dudnienie. Jednym słowem, znalazłem się u trapu, ale ten szacowny Shaw stał tam przede mną i wrzeszczał: „Trzęsienie ziemi!” Potem — bodajem zdechł, jeśli kłamię — noga mu się obsunęła i poleciał głową w dół aż na dno schodni. Musiałem się zatrzymać i podnieść go, zdążyłem jednak w czas na pokład i widziałem potężną, czarną chmurę, prawie że masywną, która wysunęła się zza lasu jak balon. Stała tam dość długo. Niektórzy z naszych kalaszów na pokładzie przysięgali, że widzieli czerwony błysk nad wierzchołkami lasu. Ale trudno mi w to uwierzyć. Domyśliłem się od razu, iż coś wyleciało w powietrze tam na wybrzeżu. Mignęło mi najpierw przez głowę, że nigdy już pana nie zobaczę, i postanowiłem natychmiast się przekonać, co pan taił przede mną. Nie, panie kapitanie! Niech pan się co do tego nie myli! Nie miałem zamiaru was opuścić — żywych czy umarłych. Patrzył bacznie na Lingarda mówiąc te słowa i ujrzał pierwszy dreszcz ożywienia na tej zniszczonej twarzy. Zobaczył nawet, że wargi kapitana drgnęły; nie wydały jednak żadnego dźwięku i Carter odwrócił znów oczy. — Może byłby pan lepiej zrobił, gdyby mi pan był wszystko powiedział; ale pan zostawił mnie tutaj samiuteńkiego jako swojego zastępcę. Wziąłem się więc do roboty — takiej, jaką przed sobą widziałem. Jestem marynarzem. Powierzono mi dwa okręty. I oto ma je pan oba, może pan odjechać na nich czy zostać, bić się czy uciekać — jak pan woli. Śledził z zapartym oddechem wysiłek, na jaki Lingard musiał się zdobyć, aby wyrzec słowa upragnionej pochwały: — Zuch z pana! — I jestem w dalszym ciągu na pańskie rozkazy — dodał Carter porywczo, po czym odwrócił spiesznie wzrok od Lingarda widząc, że ten usiłuje się uśmiechnąć, ale bez skutku. Carter nie wiedział, co teraz zrobić: pozostać w kabinie czy też zostawić samemu sobie, zostawić bez oparcia tego silnego człowieka. Z nieśmiałością najzupełniej obcą swemu charakterowi, której sam nie mógł zrozumieć, mruknął zachęcająco, wchodząc z zakłopotaniem w swoją rolę: — Może by pan się trochę położył, panie kapitanie? Przez ten czas mogę

zająć się wszystkim w razie potrzeby. Zdaje mi się, że pan jest strasznie zmęczony. Lingard stał pochylony nad stołem naprzeciw Car—tera wspierając się sztywno na obu rękach i patrzył osłupiałym wzrokiem — może na niego? Carter był bliski rozpaczy. Tak dalej być nie mogło. Zobaczył z ulgą, że Lingard potrząsa z lekka głową. — Nie, panie Carter. Pójdę chyba na pokład — rzekł kapitan słynnego brygu „Błyskawica” błądząc wzrokiem po kabinie. Carter usunął się zaraz na bok, ale Lingard poruszył się dopiero po chwili. Słońce już zaszło nie zostawiając tego wieczoru żadnego śladu swej wspaniałości na niebie czystym jak kryształ, na wodach bez jednej zmarszczki. Zdawało się, że wszelkie barwy zniknęły ze świata. Nadchodzący cień, subtelny jak aromat, wznosił się z czarnego brzegu, który leżał w poprzek wschodniego półkola; a cisza wewnątrz horyzontu była tak doskonała, iż można było pomyśleć, że się jest poza czasem. Bryg i szkuner, zwrócone dziobem w tę samą stronę, tkwiły na kotwicy w środku głównej cieśninki, czarne i podobne do zabawek na przejrzystych głębiach, wśród głuchej ciszy wieczoru. Lingard błądził zwolna tu i tam po tylnym pomoście, skrzyżowawszy ramiona i spuściwszy głowę na piersi. U jego boku Carter, bliski i niemy jak cień, chodził za nim, przejęty troskliwością i niepokojem… Doznawał pierwszy raz w życiu podobnego uczucia. Nigdy jeszcze tak się nie troszczył ani o siebie, ani o żadnego innego człowieka. Indywidualność jego wzbogacała się o nowe przeżycia, a że był bardzo prosty, przyjmował to wtajemniczenie lękliwie, nie dowierzając sobie samemu. Zauważył z naiwnym niepokojem, iż Lingard nie spojrzał ani na niebo, ani na morze, ani na swój statek, ani na szkuner za rufą; ani na pokład, ani w górę, ani gdziekolwiek. Nie spojrzał na nic! I Carter poczuł, że jest jakoś bardziej samotny i pozbawiony oparcia niż wówczas, gdy ten człowiek zostawił go samego powierzając mu dwa statki tkwiące na płytkim morzu jak w matni i otoczone ponurą jakąś tajemnicą. Odkąd Lingard powrócił, Carter zamiast pożądanej ulgi czuł, iż dziesięciokroć większa odpowiedzialność ciąży na jego młodych barkach. Był głęboko przeświadczony, że trzeba coś zrobić, aby się Lingard

ocknął. — Panie kapitanie! — wybuchnął z desperacją — pan nie może powiedzieć, abym pana zanudzał od chwili, kiedy powitałem pana dziś rano na pokładzie, ale ja przecież muszę dostać jakieś instrukcje. Co z nami będzie? Czy mamy się bić, czy uciekać? Lingard zatrzymał się nagle i teraz już Carter nie wątpił, że kapitan na niego patrzy. Świadczył o tym wyraźnie poważny i badawczy jego wzrok. „Aha! — pomyślał Carter. — To nim wstrząsnęło” — i czując, że nieśmiałość go opuszcza, skorzystał z okazji: — Bo nie ulega kwestii, panie kapitanie, że bez względu na to, co będzie, jeśli pan mnie nie weźmie na statek, zostanie pan bez oficera. Lepiej powiem panu od razu, że wylałem stąd tego szacownego, bzikowatego, tłustego Shawa. Demoralizował całą załogę. Powiedziałem mu wczoraj, żeby poszedł i zabrał swoje manatki, bo go posyłam na jacht. Nie mógłby narobić większego harmideru, gdybym mu zaproponował, że go wyrzucę za burtę. Ostrzegłem go, że jeśli się nie wyniesie spokojnie, każę go związać jak barana wiezionego na rzeź. Zeszedł jednak z trapu na własnych nogach, pokazując mi pięść i obiecując, że się postara, aby mnie powiesili jako korsarza. Na jachcie nie może być szkodliwy. A teraz, panie kapitanie, na pana kolej rozkazywać, a nie na mnie — Bogu dzięki!… Lingard odwrócił się nagle. Carter pozostał na miejscu. Po chwili usłyszał, że kapitan woła go z drugiej strony pokładu, i poszedł tam z pośpiechem. — Co to było z tym człowiekiem, którego pan znalazł wczoraj wieczorem na wybrzeżu? — spytał Lingard najłagodniejszym swym głosem. — Zdaje się, że mi pan o tym coś mówił, kiedy wróciłem na statek? — Usiłowałem panu opowiedzieć — rzekł szczerze Carter. — Ale wkrótce dałem spokój. Pan zdawał się nie zwracać najmniejszej uwagi na to, co mówię. Miałem wrażenie, że pan chce, aby pana zostawić w spokoju. I co ja mogę wiedzieć o pańskich zwyczajach, panie kapitanie? Czy pan zdaje sobie sprawę, że od dzisiejszego ranka byłem pięć razy na dole i zaglądałem do pana? Siedział pan tam…

Zatrzymał się, a Lingard rzekł:’ — Był pan pięć razy w kajucie? — Tak. A za szóstym razem postanowiłem ściągnąć na siebie pańską uwagę. Nie mogę zostać bez rozkazów. Trzeba pilnować dwóch okrętów, tyle rzeczy jest do zrobienia… — Nie ma już nic do zrobienia — przerwał Lingard po cichu, lecz takim tonem, że Carter zamilkł na chwilę. — Nawet i to byłoby dla mnie pewnego rodzaju wskazówką — ośmielił się wreszcie powiedzieć. — Nie mogłem pana zostawić tam w spokoju; słońce było już bliskie zachodu, a przed nami długa noc. — Czuję się jeszcze ogłuszony — rzekł Lingard patrząc prosto w twarz Car terowi, jakby śledził skutek tego wyznania. — Czy pan był bardzo blisko tego wybuchu? — spytał młody człowiek ze współczuciem i ciekawością, szukając śladów katastrofy w powierzchowności Lin—garda. Ale nic nie dostrzegł. Zdawało się, że ani jeden włos kapitana nie został osmalony. — Blisko — mruknął Lingard. — Tak jakby to było w mojej głowie. — Ścisnął skronie rękami, które wkrótce opadły. — A co się dzieje z tym człowiekiem? — spytał nagle. — Skąd on się tu wziął?… Pewnie teraz już nie żyje — dodał z zazdrością. — Owszem, panie kapitanie. Ma widać twardą skórę — odrzekł Carter. — Opowiem panu wszystko. Jak już panu mówiłem, zdecydowałem się was nie opuścić, żywych czy umarłych, i wczoraj, kiedy słońce po południu stoczyło się już trochę niżej, obsadziłem ludźmi dwie łodzie i podjechałem do brzegu mierząc głębokość, aby znaleźć przejazd. Chciałem wrócić na statek i zacząć was szukać — z brygiem — albo i bez brygu — ale to nie należy do rzeczy. Spostrzegliśmy trzy czy cztery płynące kłody. Jeden z kalaszów w mojej łódce dojrzał na jednej z nich coś czerwonego. Przyszło mi na myśl, że warto podjechać i przekonać się, co to jest. Był to sarong tego człowieka. Zaplątał się w gałęzie i powstrzymał go od zsunięcia się w wodę. Mówię panu, chyba

nigdy nie byłem taki szczęśliwy jak wówczas, gdyśmy się przekonali, że ten człowiek jeszcze oddycha. Myślałem, że jeśli zdołamy go przywołać do życia, będzie mógł opowiedzieć mi wiele rzeczy. Kłoda, na której zawisł, wypłynęła z ujścia tego strumienia i obliczyłem, że mógł się na niej znajdować najwyżej z pół dnia. Kazałem go znieść na dół przez główny luk i umieścić w hamaku na międzypokładzie. Ledwie dyszał, ale w nocy przyszedł do siebie i wydostał się z hamaka, aby się położyć na macie. Widać tak mu było wygodniej. Odzyskał mowę dopiero dziś rano; zszedłem zaraz do kajuty, aby panu o tym donieść, ale pan nie zwrócił na mnie żadnej uwagi. Powiedziałem panu także, kto to jest; nie wiem, czy pan mnie słyszał, czy nie. — Nie pamiętam — wyszeptał Lingard. — Dziwni są ci Malaje. Dziś rano był ledwie żywy, a teraz podobno rozmawiał przez godzinę z Wasubem. Czy pan zejdzie do niego, panie kapitanie, czy też mam posłać paru ludzi, aby go przynieśli na pokład? Lingard wyglądał przez chwilę jak oszołomiony. — Któż to może być? — zapytał. — Otóż to jest człowiek, którego pan wysłał w pogoń za naszym gigiem wówczas w nocy, kiedy pana spotkałem. Jak to oni go nazywają? Dżaffir, zdaje mi się. On chyba był u pana tam na lądzie, panie kapitanie? Czy nie dotarł do pana z listem, który mu wręczyłem? Wyglądał mi na wielkiego zucha. Poznałem go w chwili, gdyśmy go zdjęli z tej kłody. Lingard chwycił się za więź najwyższego masztu, która nawinęła mu się pod rękę. Dżaffir! Dżaffir! Najwierniejszy z wiernych; goniec w ostatecznych chwilach; śmiały i oddany sługa! Rozpacz przygniotła Lingarda. — Nie, nie potrafię tego znieść — szepnął do siebie, patrząc na czarne jak atrament wybrzeże leżące przed jego oczami wśród wszechogarniającego cienia, który zasnuwał powoli szarą przejrzystość płycizn. — Niech pan mi przyśle Wasuba. Zejdę do kajuty. Skierował się ku osłonie zejścia i nagle przystanął.

— Czy nie było dziś łodzi z jachtu? — zapytał, jakby coś nagle przyszło mu na myśl. — Nie, panie kapitanie — odrzekł Carter. — Nie mieliśmy dziś z jachtu żadnych wiadomości. — Niech mi pan przyśle Wasuba — powtórzył z powagą Lingard idąc w dół po schodach. Stary serang, wchodząc bez szelestu, zobaczył, że jego kapitan — wiele razy tak go widywał — siedzi pod złoconymi gromami na pozór jak zawsze silny na ciele, jak zawsze potężny w swym bogactwie i wiedzy o tajnych słowach, które rozkazują ludziom i żywiołom. Stary Malaj przykucnął o parę stóp od Lingarda, oparł się grzbietem o grodź wykładaną satynowym drzewem i splótł ręce między kolanami, wznosząc stare oczy o czujnym, życzliwym wyrazie ku twarzy białego człowieka. — Wasubie, teraz wiesz już wszystko. Czy oprócz Dżaffira nie został nikt przy życiu? Czy wszyscy zginęli? — Obyś żył wiecznie! — odrzekł Wasub. — Zginęli wszyscy! — wyszeptał Lingard ze zgrozą, a Wasub skinął z lekka głową po dwakroć. Jego załamujący się głos brzmiał żałośnie. — To wszystko prawda! Wszystko prawda! Zostałeś sam, tuanie — zostałeś sam jeden! — Takie było ich przeznaczenie — rzekł wreszcie Lingard z wymuszonym spokojem. — Ale czy ci Dżaffir powiedział, jak to nieszczęście się stało? Jakim sposobem ocalał — abyś go znalazł? — Pan jego kazał mu wyruszyć — a on usłuchał — zaczął Wasub i utkwił wzrok w suficie, mówiąc zaledwie dość głośno, by Lingard mógł go usłyszeć. A kapitan, pochylony naprzód na krześle, wzdrygał się w duchu przed każdym słowem, które go dochodziło, a jednak za nic w świecie nie byłby żadnego opuścił.

Ta katastrofa spadła mu na głowę jak grom z błękitu, o wczesne], porannej godzinie dnia poprzedniego. Z brzaskiem Belarab posłał po Lingarda, aby prowadzić dalej rozpoczętą rozmowę. Lingard poczuł nagle, że pani Travers usuwa rękę z jego głowy. Przywołał go do przytomności jej głos szepczący poufnie do ucha: „Niech pan wstanie. Jacyś ludzie nadchodzą.” Wstał z ziemi. Światło było mętne, powietrze pełne mgły; Lingard zaczął stopniowo rozróżniać kształty nad głową i u swych stóp: drzewa, domy, ludzi śpiących na ziemi. Nie poznawał ich. To była tylko okrutna zmiana snu. Któż może wiedzieć, co jest rzeczywiste na tym świecie? Rozglądał się oszołomiony; był wciąż pijany potężnym napojem zapomnienia, który zdobył dla siebie. Tak, ale to ona pozwoliła mu czarę pochwycić. Spojrzał na kobietę siedzącą na ławce. Nie drgnęła. Trwała nieruchomo w tej samej pozie przez wiele godzin, darząc go na jawie snem nieskończenie kojącym, niezmiernym szczęściem bez dźwięku i ruchu, bez myśli, bez wesela; szczęściem pełnym niesłychanej błogości — jak marzenie obejmujące świat cały, marzenie przeniknięte smutkiem i pachnące miłością. Nie poruszyła się wcale przez długie godziny. — Jesteś najhojniejszą z kobiet — rzekł. Pochylił się nad nią. Patrzyła szeroko rozwartymi oczami. Wargi jej były zimne. To go nie zdziwiło. Wyprostował się i stał u jej boku. Żar przepala wszystko, ale ona ze swymi zimnymi wargami wydała mu się niezniszczalną — i może nieśmiertelną! Nachylił się znów, lecz tym razem ucałował tylko frędzle jej szarfy. Potem odwrócił się i ruszył na spotkanie trzech ludzi, którzy pojawili się za rogiem chaty mieszczącej jeńców i szli ku niemu miarowymi krokami. Zażądali, aby stawił się w izbie obrad. Belarab już nie spał. Posłowie wyrazili zadowolenie, iż biały czuwa, ponieważ Belarab pragnął udzielić mu natychmiast wiadomości pierwszorzędnej wagi. Wydało się Langardowi, że nie spał już od niepamiętnych czasów. Ale tego, czy żyje, nie był tak bardzo pewien. Nie wątpił o tym, że istnieje; ale czyż to może być życie, ta zupełna obojętność, ta dziwna pogarda dla wszystkiego, co oglądają jego oczy, ta niechęć do słów, to zwątpienie o ważności rzeczy i ludzi? Usiłował odzyskać władzę nad sobą, nad sobą, jakim był przedtem, kiedy miał w życiu coś do zrobienia, kiedy mówił do ludzi i słuchał ich słów. Ale to było za trudne. Urzekło go potężne poczucie egzystencji o wiele wyższej nad

zwykłą świadomość życia, egzystencji, której nie podobna było udźwignąć — ogromu przeciwieństw, rozkoszy, zgrozy, radosnych uniesień i rozpaczy — a której umknąć się nie dało. Nie było w tym wszystkim spokoju. Ale któż pragnie spokoju? Lepsze jest poddanie się losowi — boska pustka w duszy i straszliwa błogość opieszałego ciała, zagarniętego przez olbrzymią falę. Jeżeli to jest istnienie, to Lingard wie, że istnieje. I wie, że ta kobieta istnieje również, porwana tym samym prądem — istnieje bez słowa, bez ruchu, bez zapału! Niezniszczalna — i może nieśmiertelna!

VII Z wyniosłą obojętnością człowieka, który spojrzał przez otwarte wrota raju i nie dba już o ziemskie życie, Lingard podążył za stroskanymi posłami Belaraba. Dziedziniec się budził wśród stłumionego rozgwaru. Ludzie wstawali z ziemi; rozpalano znowu ogniska. Postacie owinięte w tkaniny przemykały się we mgle między budynkami; mijając jakiś bambusowy domek Lingard usłyszał przez ścianę z mat słabe kwilenie dziecka. Rozpoczęło się już codzienne życie; lecz w wielkiej izbie obrad kilka woskowych świec i parę tanich europejskich lamp broniło dostępu świtowi, zaś ranna mgła, od której nie podobna się było uchronić, otaczała każdy płomień słabą, czerwonawą aureolą. Belarab czuwał i widać było po nim, że nie śpi już od dawna. Twórca Wybrzeża Zbiegów, znużony władca osady, pełen wzgardy dla ludzkiego niepokoju i szaleństw, był rozgniewany na swego białego przyjaciela, który wstępował zawsze w jego progi ze swymi pragnieniami i troskami. Belarab nie życzył sobie niczyjej śmierci, ale też i o niczyje życie specjalnie mu nie chodziło. Pragnął tylko utrzymać tajemnicę i władzę melancholijnych swych wahań. Delikatne te sprawy były zagrożone przez nagłe ruchy Lingarda, przez tego zapalczywego białego człowieka, który wierzył w wielu bogów i który zawsze zdawał się wątpić o potędze przeznaczenia. Belarab był bardzo podrażniony tym wszystkim. A przy tym szczerze się niepokoił, ponieważ lubił Lingarda. Lubił go nie tylko za siłę, która osłaniała przezorny sceptycyzm Belaraba przed niebezpieczeństwami grożącymi wszystkim władcom, ale lubił go także dla niego samego. Ów Malaj podlegający nieskończonym wahaniom, płynącym z pewnego rodzaju mistycznej pogardy dla dzieła Allacha, wierzył jednak bezwzględnie w siłę Lingarda i w jego odwagę. Bezwzględnie. A jednak — w zdumiewającej konsekwencji swego charakteru — bał się wypróbować tę siłę i to męstwo— teraz, gdy chwila działania nadeszła. Lingard nie wiedział, że na jakiś czas przed świtem jeden ze szpiegów Belaraba przedostał się na dziedziniec władcy w miejscu oddalonym od wybrzeża i że w chwilę po wyjściu Lingarda z sali obrad — z powodu rakiet

puszczonych przez Jörgensona — Belarab już słuchał zdumiewającej opowieści o wzięciu do niewoli Hassima i Immady. Dowiedział się również, że Tengga powziął decyzję — którą umocniło pojmanie radży i jego siostry — iż zawładnie „Emmą” czy to za pomocą siły, czy rokowań, czy wreszcie jakiegoś chytrego podejścia, w którym radża i jego siostra mogli też swoją rolę odegrać. Belarab żywił do wszechświata nieufność, która zdawała się nawet woli boskiej dotyczyć, i niepokoił się bardzo, gdyż piracka gromada Damana była pod rozkazami Tenggi; a kto mógł przewidzieć, czy radża z Wajo pozostanie w tych okolicznościach lojalny? Bardzo to było charakterystyczne dla Belaraba — zwanego Ojcem Bezpieczeństwa przez pierwszych osadników z Wybrzeża Zbiegów — że nic o tym wszystkim Lingardowi nie wspomniał, bojąc się obudzić dziką jego energię, która by mogła porwać nawet Belaraba wraz z jego ludem i zakłócić wieloletni spokój osady przez nagły hazard bitwy. Tedy Belarab usiłował przekonać Lingarda za pomocą ogólnych argumentów, aby wydał białych, którzy należeli istotnie do Damana, najwyższego wodza Illanunów; takim prostym sposobem odsunęłoby się go zupełnie od Tenggi. Dlaczego on, Belarab, z powodu jeńców ma wszczynać wojnę przeciw połowie osady? To nie było ani potrzebne, ani rozsądne. Rozpoczęcie wojny wśród społeczności złożonej z prawowiernych wyznawców byłoby nawet pewnego rodzaju grzechem. Belarab mógłby natomiast wysłać posłów do Tenggi z propozycją wydania jeńców, a wówczas Tengga zrozumiałby od razu, że to kres jego zamysłów i nadziei. Natychmiast! W jednej chwili!… Potem można by omówić z Damanem kwestię okupu, a on, Belarab, zbywszy się rywala, podjąłby się szczerym sercem pośrednictwa w pełni swej odzyskanej potęgi. Potem zaś w razie potrzeby mógłby obrócić wszystkie swe siły przeciw wodzowi morskich włóczęgów, gdyż ten prowadziłby z pewnością rokowania w cieniu miecza. Belarab przemawiał cichym głosem z wielką godnością, podkreślając niekiedy swe argumenty subtelną intonacją i przekonywającym tonem lub też przywołując na usta na poły melancholijny uśmiech. Zmieniony wygląd białego przyjaciela napawał go wielką otuchą. Zdawało się, że dzika siła indywidualności białego obróciła się w sen. Lingard słuchał stając się coraz bardziej nieprzenikniony w swym nieustannym milczeniu, lecz łagodność go nie opuszczała, jakby skrzydła samego anioła pokoju ukołysały go i wprawiły

w ekstazę cierpliwości. Ośmieleni tą przemianą doradcy Belaraba, siedzący na matach, ujawniali głośnym pomrukiem swą jednomyślność z wodzem. Przez gęstniejącą, białą mgłę tropikalnych okolic światło tropikalnego dnia przesączyło się do wielkiej izby. Jeden z mądrych doradców powstał z maty i ostrożnymi palcami jął gasić woskowe świece jedną po drugiej. Nie zdecydował się jednak dotknąć lamp, których żółte płomienie wyglądały zimno. Powiew rannego wiatru wbiegł do wielkiej izby, lekki i chłodny. Lingard wzdrygnął się siedząc naprzeciw Belaraba w drewnianym fotelu; czuł bezwład we wszystkich członkach i boską pustkę w duszy urzeczonej przez spojrzenie rzucone w głąb raju. Silny głos o szyderczym akcencie zawołał bezceremonialnie od progu: — Łodzie Tenggi widać we mgle na lagunie. Lingard uniósł się na fotelu; nawet Belarab nie zdołał się opanować i drgnął. Biały nadsłuchiwał i po chwili wahania wypadł z izby. Wnętrze ostrokołu zaczynało brzęczeć jak podrażniony ul. Za domem Belaraba Lingard zwolnił kroku. Mgła wciąż wisiała. Przenikał ją rozległy, przeciągły pomruk; niewyraźne postacie dążyły ze środka dziedzińca ku ostrokołowi. Gdzieś wśród budynków zabrzmiał gong. Rozległ się podniesiony głos d’Alcacera: — Co się dzieje? Lingard przechodził wówczas koło domku więźniów. Pod werandą stała tam grupa zbrojnych ludzi; nad ich głowami zobaczył panią Travers u boku d’Alcacera. Ognisko, przy którym Lingard spędził noc, zagasło, węgle rozproszyły się i nawet ławka leżała przewrócona. Pani Travers pobiegła widać na werandę przy pierwszych odgłosach alarmu. Oboje z d’Alcacerem tam, wysoko zdawali się górować nad hałasem, który już teraz przycichał. Lingard zauważył, że szarfa zakrywała twarz pani Travers. D’Alcacer był z gołą głową. Zawołał znowu: — Co się stało? — Idę zobaczyć — odkrzyknął Lingard.

Oparł się popędowi, aby się z nimi obojgiem połączyć, znaleźć się ponad hałasem, pozwolić, aby odpłynął spod jego nóg — aby odpłynęło to ludzkie życie, błahe jak sen i zakłócające potężną świadomość jego własnego istnienia. Oparł się temu popędowi nie umiejąc powiedzieć dlaczego. Nawet instynkt samozachowawczy go opuścił. Wokoło niego cisnął się tłum ludzi starających się nie zastępować mu drogi. Zdumienie, troska, niepewność malowały się na wszystkich twarzach; ale niektórzy zauważyli uśmiech zastygły na obliczu potężnego białego człowieka, który dążył ku ostrokołowi w stronę laguny. Rzucił w przestrzeń pytanie: — Czy można coś dostrzec na wodzie? Jeden z głównych wojowników Belaraba, znajdujący się najbliżej, odpowiedział: — Mgła zgęstniała. Jeśli coś dostrzeżesz, tuanie, będą to tylko cienie. Tymczasem cztery strony ostrokołu zostały obsadzone przez zbrojnych ludzi. Lingard, wstępując na ufortyfikowany wał, wyjrzał i zobaczył lagunę spowitą w biel bez skazy — biel tak spokojną, że nie było słychać nawet plusku wody uderzającej o brzegi. Poczuł, iż jest w głębokiej harmonii z tym głuchym, bezdźwięcznym spokojem. — Czy można było w ogóle coś dostrzec? — spytał niedowierzająco. Znalazło się zaraz czterech ludzi, którzy widzieli o świcie ciemną masę poruszających się czółen. Posłano jeszcze po innych świadków. Lingard ich prawie nie słuchał. Myśli mu się wymykały; stał bez ruchu i patrzył w nieporuszoną mgłę przenikniętą głuchym milczeniem. Wkrótce przyłączył się do niego Belarab eskortowany przez trzech poważnych mężów jak i on ciemnoskórych; władca gładził swą krótką, siwą brodę z nieprzeniknionym spokojem. Rzekł do Lingarda: — Twój biały człowiek nie walczy — na co Lingard odpowiedział: — Nie ma nikogo, z kim by mógł walczyć. To, co widzieli twoi ludzie, Belarabie, to były zaprawdę tylko cienie na wodzie. — Belarab mruknął: — Powinieneś mi był pozwolić zawrzeć sojusz z Damanem dziś w nocy.

Lekki niepokój wkradał się do duszy Lingarda. Po chwili zjawił się d’Alcacer strzeżony nieznacznie przez dwóch ludzi z dzidami; zaczął wypytywać niespokojnie Lingarda, który odpowiedział: — Nie myślę, aby tam się coś działo. Niech pan posłucha, jakie wszystko spokojne. Widzę tylko jeden sposób sprawdzenia, jak rzeczy stoją: trzeba by namówić Belaraba, aby wysłał natychmiast swych ludzi do ataku na twierdzę Tenggi. Wtedy byśmy się czegoś dowiedzieli. Ale Belarab nie da się nakłonić do ataku podczas mgły. I rzeczywiście, wypad w tych okolicznościach mógłby się źle skończyć. Ja sam nie wierzę, aby wszyscy ludzie Tenggi znajdowali się na lagunie… Gdzie pani Travers? D’Alcacęr drgnął, tak raptowne było to zapytanie świadczące, jak dalece ta kobieta owładnęła duszą Lingarda. — Została z don Martinem, który czuje się lepiej, ale jest jeszcze bardzo osłabiony. Jeżeli mają nas wydać, trzeba będzie go zanieść na spotkanie losu. Mogę sobie tę scenę wyobrazić: don Martina niosą na ramionach, otaczają go ci barbarzyńcy uzbrojeni we włócznie, a pani Travers i ja towarzyszymy mu z dwóch stron noszy. Pani Travers oświadczyła mi, że zamierza opuścić ostrokół razem z nami. — Aha, tak panu oświadczyła — szepnął Lingard z roztargnieniem. D’Alcacer czuł się zupełnie opuszczony przez tego człowieka. A o dwa kroki od niego zauważył grupę złożoną z Belaraba i trzech ciemnoskórych dworzan w białych szatach; wszyscy czterej zachowywali pozory obojętności i pogody. Po raz pierwszy od chwili, gdy jacht utknął na mieliźnie, d’Alcacer upadł na duchu. — Może jednak — mówił dalej — ten Arab nie będzie ostatecznie nalegał, aby nas wydano na okrutną śmierć, panie kapitanie. — Chciał was wydać w ciągu nocy, przed paru godzinami — rzekł Lingard nie spojrzawszy nawet na d’Alcacera, który podniósł z lekka ręce i zaraz je1 opuścił. Lingard usiadł na tylnym końcu armaty umieszczonej na morskiej lawecie tak, że górowała nad całą laguną. Skrzyżował ręce na

piersiach. D’Alcacer spytał łagodnie: — A więc odroczono wyrok na nas? — Nie — rzekł Lingard. — Odroczono wyrok na mnie. Nastała długa cisza. Szepty ucichły wzdłuż całej linii zbrojnego ostrokołu. Wibracja gongu zamarła. Tylko strażnicy, umieszczeni na najwyższych gałęziach wielkiego drzewa, szeleścili z lekka wśród liści, — O czym pan myśli, panie kapitanie? — spytał po cichu d’Alcacer. Lingard nie zmienił pozy. — Usiłuję się przed tym obronić — rzekł takim samym tonem. — Ale przed czym? Przed myślami? — Tak. — Czy to jest czas odpowiedni do takich eksperymentów? — spytał d’Alcacer. — Dlaczego nie? Wyrok na mnie został odroczony. Niech pan do mnie żalu o to nie czuje, panie d’Alcacer. — Zapewniani pana, że nie czuję. Ale czy to bezpieczne? — Musi się pan zdać na los szczęścia. D’Alcacer miał chwilę wewnętrznej walki. Zapytywał siebie, czyby nie powiedzieć Lingardowi, że pani Travers przybyła do ostrokołu z jakimś poleceniem od Jörgensona. Miał już na końcu języka radę, aby Lingard poszedł do pani Travers i zapytał wręcz, czy nie ma mu nic do powiedzenia; lecz zanim się na to zdecydował, rozległy się głosy niewidzialnych ludzi, wysoko na drzewie, donoszące, że mgła rzednie. Wywołało to rozruch, który ogarnął wszystkie cztery strony ostrokołu. Lingard uczuł powiew na twarzy; nieruchoma mgła zaczęła sunąć nad ostrokołem i nagle ukazała się laguna oślepiając wzrok błyskami

zmarszczonej powierzchni, wśród słabego szumu fal uderzających o wybrzeże. Mnóstwo rąk się podniosło, aby ocienić niecierpliwe oczy, i okrzyki zdumienia wydarły się z wielu ust na widok tłumu czółen różnych rozmiarów i kształtów, tkwiących jedno obok drugiego, co sprawiało wrażenie jakby olbrzymiej tratwy opodal kadłuba „Emmy”. Gwar podnieconych głosów coraz bardziej się wzmagał. Nie było wątpliwości, że Tengga wypłynął na lagunę. Ale co się dzieje z Jörgensonem? Statek wyglądał jak opuszczony przez swego opiekuna i załogę, a tłuszcza przeróżnych łodzi zdawała się obmyślać atak. Choć Lingard postanowił, że nie dopuści do siebie myśli możliwie najdłużej, nie mógł się jednak uchronić od uczucia zdumienia i trwogi. Co się dzieje z Jörgensonem? Przez chwilę oczekiwał, że bok „Emmy” pokryje się kłębami dymu, lecz wieki zdawały się upływać, a żaden strzał nie dosięgnął jego uszu. Łódki bały się widocznie przybić. Trzymały się niezdecydowane w pewnej odległości; ale dlaczego Jörgenson nie położył kresu ich wahaniom przez parę salw muszkietowych — choćby skierowanych w powietrze? Dręcząca niepewność przywołała Lingarda do życia, do zwykłego życia z jego bólem i śmiertelnością; czuł się jak człowiek zbudzony ze snu ciosem w piersi. Co znaczy to milczenie na „Emmie”? A może Tengga wdarł się już na pokład podczas mgły? Ale to niemożliwe. Jakieś odgłosy oporu dałyby się słyszeć. Łódki trzymały się z daleka, przewidując, z jak desperacką spotkałyby się odprawą; Jörgenson wiedział pewno, co robi, zwlekając z ogniem do ostatniej chwili, a ich tchórzliwe serca zamierały z lęku przed morderczą salwą, którą trzeba będzie wytrzymać. Jedno stało się jasne — że to jest chwila odpowiednia, aby Belarab otworzył wielkie wrota i wypuścił swych ludzi, aby okazał swą potęgę, spustoszył dalszy koniec osady, zburzył fortyfikacje Tenggi i skończył raz na zawsze z bezsensownym współzawodnictwem tego intryganta, tego cieśli—amatora budującego łodzie. Lingard zwrócił się skwapliwie do Belaraba, lecz spostrzegł, że wódz jest zajęty, że patrzy skroś laguny przez lunetę opartą o ramię schylonego niewolnika. Nieruchomy był jak rzeźba. Nagle puścił lunetę, którą czujne ręce pochwyciły, zanim spadła na ziemię, i rzekł do Lingarda: — Nie będzie bitwy.

— Skąd wiesz? — mruknął zdziwiony Ldngard. — U trapu są trzy puste sampany — rzekł Belarat ledwie dosłyszalnym głosem. — Tam toczy się zła rozmowa. — Rozmowa? Nie rozumiem — rzekł zwolna Lingard. Lecz Belarab zwrócił się ku swym trzem adherentom ubranym w białe szaty; na ogolonych czaszkach mieli mycki z plecionej trawy, różańce zwisały u ich rąk, a wyraz najwyższego spokoju malował się na ciemnych twarzach. Byli to towarzysze ciężkich dni Belaraba, mężowie przelewający ongi krew, a teraz pełniący niewzruszenie funkcje zaufanych doradców, mądrych i pobożnych. — Ten biały został zdradzony — szepnął do nich z największym spokojem. D’Alcacer nic nie rozumiejąc śledził tę scenę: Człowieka Losu, zdziwionego i groźnego jak podrażniony lew, Arabów w białych szatach, mnóstwo półnaga h barbarzyńców przykucniętych u armat i stojących nieruchomo przy strzelnicach — jak na paradzie. Zobaczył panią Travers na werandzie domku więźniów— niespokojną postać z białą szarfą zarzuconą na głowę. Pan Travers był snadź zbyt osłabiony po ataku febry, aby wyjść na werandę. Gdyby nie to, wszyscy biali byliby mogli się widzieć w chwili samej katastrofy, mającej za cenę życia innych ludzi, wyrwanych nagle z tego świata, wrócić ich życiu, które ich przyzywało. D’Alcacer usłyszał, iż Lingard prosi głośno o lunetę; zobaczył Belaraba dającego znak ręką i nagle poczuł, że w ziemię ugodziło potężnie coś z dołu. Zachwiał się i pochylił; niebiosa pękły z hukiem nad jego głową, polizane czerwonym jęzorem ognia, straszny mrok uczynił się nagle wokoło — i ogłuszony d’Alcacer ujrzał ze zgrozą, że poranne słońce, obdarte z promieni, żarzy się, tępe i brązowe, przez ponury zmierzch, który objął świat w posiadanie. „Emma” wyleciała w powietrze; a gdy ustał deszcz strzaskanych desek i poszarpanych ciał padających w lagunę, od chmury dymu wiszącej nieruchomo pod wybladłym słońcem padł cień hen, daleko na Wybrzeże Zbiegów, gdzie wszelka walka dobiegła kresu. Wielki jęk zgrozy podniósł się nad osadą, po czym zapadła długa cisza.

Widać było ludzi wybiegających z domu w bezmyślnej panice i uciekających w pole. Na lagunie załamała się tratwa z łodzi. Niektóre z nich tonęły, inne uciekały w różnych kierunkach. To, co pozostało nad wodą z kadłuba „Emmy”, buchnęło jasnym płomieniem pod cieniem chmury, wielkiej chmury dymu wiszącej masywnie i nieporuszenie nad wierzchołkami lasu, widzialnej o wiele mil stamtąd, z wybrzeża i z płytkiego morza. Pierwszym człowiekiem, który przyszedł do siebie w obrębie ostrokołu, był sam Belarab. Wyszeptał machinalnie formułę zdziwienia: „Bóg jest wielki” — i spojrzał na Lingarda. Ale Lingard na niego nie patrzał. Wstrząs wybuchu odebrał mu mowę i władzę w członkach. Wpatrywał się w „Emmę”, świecącą odległym i nikłym płomieniem w ponurym cieniu chmury, którą stworzył Jörgenson w swej nieufności i pogardzie dla ludzkiego życia. Belarab odwrócił się. Zmienił teraz zdanie. Nie myślał już, że Lingard został zdradzony, ale skutek był taki sam. Lingard stał się człowiekiem bez żadnego znaczenia. Belarab pragnął teraz właściwie tylko jednego: aby wszyscy biali opuścili jak najprędzej laguną. Rozkazał natychmiast otworzyć wrota; zbrojni ludzie wysypali się, aby zawładnąć osadą. Później podpalono domy Tenggi i Belarab, dosiadłszy ognistego kucyka, wyruszył na tryumfalny objazd, otoczony wielkim tłumem wyższych wojowników i straży. Tej nocy biali opuścili ostrokół otoczeni ludźmi niosącymi pochodnie. Pana Traversa trzeba było nieść aż do brzegu, gdzie dwie wojenne łodzie Belaraba czekały na znakomitych pasażerów. Pani Travers przeszła przez bramę pod rękę z d’Alcacerem. Twarz jej była na wpół zasłonięta. Szła przez tłum widzów stojących w świetle pochodni, patrząc prosto przed siebie. Belarab stał na czele grupy wojskowej starszyzny i udał, że nie widzi białych, gdy przechodzili obok niego. Zamienił uścisk dłoni z Lingardem szepcąc zwykłą formułę przyjaźni; a gdy usłyszał, że potężny biały człowiek mówi: „Nigdy mnie już nie zobaczysz” — poczuł niezmierną ulgę. Belarab nie pragnął już widzieć tego białego, lecz odwzajemnił uścisk dłoni Lin—garda uśmiechając się z powagą. — Bóg jeden zna przyszłość — odrzekł. Lingard szedł ku brzegowi sam jeden, czując, że obcy jest wszystkim ludziom i opuszczony przez wszechwiedzącego Boga. Pierwsza łódź z

Traversami minęła już krwawy blask rzucony przez pochodnie na wodę. D’Alcacer i Lingard wsiedli do drugiej łodzi. Mroczny cień zatoki otoczonej ścianą nieprzeniknionego lasu zamknął się wokół nich niebawem, a plusk wioseł powracał echem w cichym, wilgotnym powietrzu. — Nie wie pan, jakim sposobem zdarzył się ten straszny wypadek? — zapytał d’Alcacer, który siedział w milczeniu obok Lingarda. — Co za wypadek? — rzekł Lingard z wielkim wysiłkiem. — Gdzie pan taką rzecz słyszał? Wypadek! Niech pan mnie zostawi, panie d’Alcacer. Dopiero co wróciłem do życia — i zamknęło się nade mną, zimniejsze i ciemniejsze od grobu. Niechże się przyzwyczaję… Nie mogę jeszcze znieść brzmienia ludzkiego głosu.

VIII Lingard trwał ze stoicyzmem wśród zimna i mroku swego odzyskanego życia słuchając, jak Wasub powtarza mu opowiadanie Dżaffira. Twarz starego seranga wyrażała głębokie zgnębienie, a w nieprzerwanym jego szepcie brzmiał niezmierny smutek. — Tak, na Allacha! Byli tam wszyscy: ten tyran Tengga, hałaśliwy jak zwykle głupcy; radża Hassim, władca pozbawiony kraju; Daman, wędrowny wódz, i trzech pangeranów dowodzących morskimi rozbójnikami. Weszli śmiało na pokład, ponieważ tuan Jörgenson udzielił im na to pozwolenia, a sens ich słów był taki, że ty, tuanie jesteś dobrowolnym więźniem w ostrokole Belaraba. Czekali całą noc na posłańca ze słowami pokoju od ciebie lub Belaraba, Ale że nic nie nadeszło, wyruszyli z brzaskiem dnia na lagunę, by zawrzeć przyjaźń z tuanem Jörgensonem; ponieważ — tak brzmiały ich słowa — ty, tuanie, jesteś jak gdyby nieobecny i masz mniej siły od martwego człowieka będąc po prostu niewolnikiem tydh dziwnych białych ludzi i więźniem Belaraba. Tak gadał Tengga; Bóg odebrał mu wszelką mądrość i wszelką bojaźń. A przy tym myślał widać, że jest zupełnie bezpieczny, ponieważ radża Hassim i księżniczka Immada znajdowali się na statku. Powiadam ci, siedzieli jako jeńcy pośród twych przyjaciół! Księżniczka Immada, zasłoniwszy twarz, zawodziła po cichu. Radża Hassim dał znak Dżaffirowi, a ten stanął u jego boku i rozmawiał ze swym panem. Główny luk był otwarty; wielu Illanunów zgromadziło się koło niego, aby popatrzeć w dół na towary zgromadzone na statku. W życiu swoim nie widzieli tylu łupów. Dżaffir i jego pan słyszeli wyraźnie, jak tuan Jörgenson i Tengga rozmawiali z sobą. Tengga rozprawiał głośno, a słowa jego były słowami skazanego człowieka, gdyż zażądał, aby tuan Jörgenson wydał jemu oraz Damanowi broń i wszystko, co było na statku. „A wówczas — rzekł — pobijemy Belaraba, zawrzemy przyjaźń z tymi białymi i obejdziemy się z nimi wspaniałomyślnie, pozwalając, by odpłynęli bez szwanku do swego kraju. Nie pragniemy ich tutaj. Ty, tuanie Jörgensonie, jesteś jedynym białym, o którego dbam.” Dalej słyszeli, jak Jörgenson rzekł do Tenggi: „Teraz gdy mi powiedziałeś już wszystko, co masz na myśli, jedź lepiej na brzeg z twoimi przyjaciółmi i powróć jutro.” A Tengga zapytał: „Jakże to!

Czyżbyś wolał jutro ze mną walczyć niż żyć ze mną w pokoju przez długie dni?” Tu roześmiał się i trzepnął się po udzie. A tuan Jörgenson odpowiedział: „Nie, nie chcę z tobą walczyć. Ale nawet pająk zostawia musze chwilę czasu na odmówienie modlitwy.” — Słowa tuana Jörgensona zabrzmiały bardzo dziwnie i głośniej niż kiedykolwiek. O Radżo Laucie, Dżaffir i biały człowiek czekali także całą noc na jakiś znak od ciebie: wystrzał czy ognisko zapalone zamiast sygnału, aby pokrzepić ich serca. Ale nic takiego nie było. Radża Hassim rozkazał szeptem Dżaffirowi, aby skorzystał z pierwszej sposobności i skoczył przez burtę, zabierając dla ciebie posłanie przyjaźni i pożegnania. Czyżby radża i Dżaffir przewidywali, co będzie? Któż to wie! Ale cóż mogli przewidywać dla ludzi z Wajo, jeśli nie nieszczęście, bez względu na to, co tuan Jörgenson postanowił uczynić? Dżaffir przygotował się do wykonania rozkazu swego pana, choć wobec tylu nieprzyjacielskich czółen na wodzie nie mógł się spodziewać, że zdoła dotrzeć do brzegu; a co się tyczy ciebie, tuanie, nie był wcale pewien, czy jeszcze jesteś przy życiu. Ale nie powiedział o tym radży. Nikt nie patrzył w ich stronę. Dżaffir przycisnął rękę swego pana do piersi i czekał na sposobność. Mgła zaczęła odpływać i wkrótce wszystko odsłoniło się przed oczami. Tuan Jörgenson stał trzymając w palcach zapalone cygaro. Tengga siedział przed nim na jednym z krzeseł, których używali biali ludzie. Jego świta cisnęła się wkoło niego razem z Damanem i Sentotem, który szeptał zaklęcia; i nawet pangeranowie podeszli bliżej do luku. Sposobność dla Dżaffira nadeszła, ale ociągał się stojąc u boku swego radży. Słońce świeciło bardzo jasno wśród przejrzystego powietrza. Tuan Jörgenson spojrzał raz jeszcze ku ostrokołowi Belaraba. O Radżo Laucie! Ale nic tam się nie działo — nie rozwinięto nawet flagi, której by nie było przedtem. Dżaffir spojrzał także w tę stronę, a gdy odwrócił głowę, ujrzał, że tuan Jörgenson — pośród dwudziestu włóczni, które w każdej chwili mogły utkwić w jego piersi — bierze do ust cygaro i skacze w luk. W tej samej chwili radża Hassim pchnął Dżaffira ku burcie i Dżaffir skoczył przez poręcz. Był jeszcze w wodzie, gdy cały świat pociemniał, jakby słońce rozpękło się z hukiem i wyzionęło ducha. Nadbiegła wielka fala; kawały drzewa, żelaza i członki poszarpanych ludzi kotłowały się, pluszcząc, wkoło Dżaffira. Woda wyrzuciła go na brzeg. Zdolał wyczołgać się z błota. Coś go ugodziło, gdy płynął, i myślał, że umrze. Ale życie drgało w nim jeszcze. Miał dla

ciebie zlecenie. Czołgał się długo na rękach i kolanach pod wielkimi drzewami, bowiem nie ma spoczynku dla gońca, póki nie wypełni powierzonego mu zlecenia. Wreszcie znalazł się na lewym brzegu zatoki. I czuł wciąż jeszcze, że życie w nim się kołacze. Tedy zaczął płynąć na drugą stronę, gdyż jeśli byłeś przy życiu, musiałeś się tam właśnie znajdować. Płynąc poczuł, że siły go opuszczają. Zdołał się wygramolić na niesioną prądem kłodę i leżał na niej jak martwy, aż wreszcie wciągnęliśmy go do jednej z naszych łódek. Wasub przestał mówić. Wydało się Lingardowi, że jest niemożliwe, aby śmiertelny człowiek mógł cierpieć bardziej, niż on cierpiał w owej chwili — gdy zapadło milczenie pełne niemych obrazów ogólnej niejako zagłady. Czuł się poszarpany na sztuki, jakby ów czyn gwałtowny, którym Jörgenson dał wyraz swej bezwzględnej nieufności do życia — jakby ów czyn roztrzaskał mu duszę zostawiając ciało pozbawione wszelkiej odporności i siły, wydane na pastwę bezgranicznym wyrzutom sumienia i nieskończonemu żalowi. — Zostaw mnie, Wasubie — rzekł. — Oni wszyscy nie żyją, ale ja chciałbym zasnąć. Wasub podniósł nieme, stare oczy ku twarzy białego człowieka. — Tuanie, trzeba koniecznie, abyś wysłuchał Dżaffira — rzekł cierpliwie. — Czy on jest bliski śmierci? — zapytał Lingard cicho i ostrożnie, jakby się lękał dźwięku własnego głosu. — Któż to wie? — Głos Wasuba zabrzmiał cierpliwiej niż kiedykolwiek. — Na ciele jego nie ma rany, ale, o tuanie, on żyć nie pragnie. — Opuszczony przez swego Boga — szepnął Lin—gard do siebie. Wasub milczał przez chwilę, nim zaczął mówić dalej. — I, tuanie, on ma dla ciebie zlecenie. — Naturalnie. Otóż ja nie chcę słyszeć tego zlecenia. — Zlecenie od tych, którzy nie przemówią do ciebie już nigdy — ciągnął

Wasub wytrwale ze smutkiem. — Wielka odpowiedzialność ciąży na Dżaffirze. To są słowa samego radży. Dżaffirowi trudno jest umrzeć. Szepce wciąż o pierścieniu, który był dla ciebie przeznaczony i który on wypuścił spod swojej pieczy. Był to wielki talizman! — Tak. Lecz nie podziałał tym razem. A jeśli pójdę i powiem dlaczego, będzie mógł to powtórzyć swemu radży, o Wasubie, ponieważ mówisz, że jest już umierający… Ciekawym, gdzie się też spotkają — mruknął do siebie. Raz jeszcze podniósł Wasub oczy ku twarzy Lingarda. — Raj jest udziałem wszystkich wiernych — szepnął niezachwiany w swej prostej wierze. Człowiek, którego —unicestwiło spojrzenie rzucone w głąb raju, popatrzył głęboko w zwrócone na siebie oczy starego Malaja. Potem wstał. Idąc ku głównemu lukowi dowódca brygu nie spotkał na pokładzie nikogo, jakby cała ludzkość go opuściła prócz tego starca, który szedł przed nim, i tego drugiego człowieka, który konał oczekując jego nadejścia wśród gęstniejącego zmierzchu. Na dole, w świetle padającym przez luk zobaczył młodego kalasza o szerokiej, żółtej twarzy i sztywnych jak drut włosach sterczących prostymi kosmykami z fałd chustki owiniętej koło głowy; ów kalasz pochylał gliniany dzbanek do ust Dżaffira leżącego na wznak na stosie mat. Powolny obrót szklistych już źrenic — które mignęły czernią i bielą wśród zapadającego mroku — świadczył, że wierny goniec książąt zdał sobie sprawą z obecności człowieka, znanego tak długo jemu i jego ziomkom pod nazwą Króla Morza. Lingard ukląkł blisko głowy Dżaffira, która obróciła się z lekka z boku na bok i znieruchomiała z oczyma utkwionymi w belce górnego pokładu. Lingard nachylił ucho ku ciemnym wargom. — Wykonaj powierzone ci zlecenie — rzekł łagodnie. — Radża pragnął ująć raz jeszcze twą dłoń — szepnął Dżaffir tak słabym głosem, że Lingard musiał raczej odgadywać słowa aniżeli ich słuchać. — Miałem ci powiedzieć — ciągnął dalej i nagle urwał.

— Co mi miałeś powiedzieć? — Abyś wszystko zapomniał — rzekł Dżaffir głośno z wysiłkiem, jakby rozpoczynał jakąś przemowę, Lecz po tych słowach zamilkł, póki Lingard nie wyszeptał: — A księżniczka Immada? Dżaffir zebrał wszystkie swe siły. — Nie miała już nadziei — wyrzekł wyraźnie. — W chwili wyrocznej siedziała na osobności, zawodząc, z zasłoną na twarzy. Nie widziałem nawet jej lic. Lingard zachwiał się tak gwałtownie nad umierającym człowiekiem, że Wasub, stojący tuż obok, pospieszył go chwycić za ramię. Zdawało się, iż Dżaffir nie zdaje sobie już sprawy z niczego; wpatrywał się ciągle w belkę. — Czy słyszysz mnie, o Dżaffirze? — zapytał Lingard. — Słyszę. — Nie dostałem wcale pierścienia. Kto miał mi go zanieść? — Daliśmy go białej kobiecie — oby piekło stało się jej udziałem! — Nie! stanie się moim udziałem — rzekł Lingard z rozpaczliwą siłą, a Wasub wzniósł obie ręce w przerażeniu. — Ponieważ — słuchaj Dżaffirze — gdyby mi była dała ten pierścień, dostałby się człowiekowi, który był niemy, głuchy i pozbawiony wszelkiej odwagi. Nie podobna było powiedzieć, czy Dżaffir słyszał te słowa. Nie odezwał się wcale; w strasznym jego spojrzeniu nie zaszła żadna zmiana, lecz jego ciało, wyciągnięte pod bawełnianym prześcieradłem, poruszyło się, jakby się chciało odsunąć od białego człowieka. Lingard dźwignął się zwolna, dając znak Wasubowi, aby pozostał na miejscu, i poszedł na pokład, nie spojrzawszy już więcej na konającego Malaja. I znów odniósł wrażenie, że stąpa po szańcu opuszczonego okrętu. Steward — Mulat — spoglądający przez szparę w drzwiach kredensu, widział, że Lingard wszedł chwiejnym

krokiem do kajuty i z hukiem zatrzasnął za sobą drzwi. Przez więcej niż godzinę nikt się do tych zamkniętych drzwi nie zbliżył, aż wreszcie Carter zszedł po schodach i nie usiłując wejść do kajuty, zapytał: — Czy pan tam jest? Odpowiedź: „Może pan wejść” — uspokoiła młodego człowieka swym silnym brzmieniem. Wszedł do kajuty. — A co? — Dżaffir umarł. W tej chwili. Sądziłem, że pan zechce o tym wiedzieć. Lingard patrzył uporczywie w Cartera myśląc, że teraz, gdy Dżaffir już nie żyje, nie został nikt na pustej ziemi, aby wypowiedzieć słowo wymówki; nikt, kto by wiedział o wielkości jego zamiarów, o obowiązkach wierności łączących go z Hassimem i Immadą, o głębi jego przywiązania do tych ludzi, o potędze jego wizji i o bezgranicznym zaufaniu, które stało się jego nagrodą. Wybuch wariackiej pogardy Jörgensona do ludzkiego życia sprawił, że tego wszystkiego jak gdyby nigdy nie było. Stało się tajemnicą zamkniętą na zawsze w piersi Lingarda. — Powiedz pan Wasubowi, aby otworzył pakę z materiałami i dał załodze bawełniane prześcieradło — niech go pogrzebią jak się należy, zgodnie z jego wiarą i niech się to odbędzie dziś w nocy. Trzeba im dać i łodzie. Przypuszczam, że go zawiozą na tę ławicę. — Tak, panie kapitanie — rzekł Carter. — Niech wezmą wszystko, czego potrzeba — szpadle, pochodnie… Wasub zaintonuje odpowiednie słowa. Raj jest udziałem wszystkich wiernych… Rozumie pan, panie Carter? Raj! Ciekawym, czym ten raj będzie dla niego? Jeśli nie powierzą mu zleceń, aby przedzierał się z nimi przez dżunglę unikając zasadzek, płynąc wśród burzy i nie znając odpoczynku, nie będzie mu tam dobrze. Carter słuchał z twarzą nieporuszoną. Zdawało mu się, że kapitan zapomina o jego obecności.

— I po wszystkie czasy będzie spał na tej mieliźnie — zaczął znów Lingard siedząc na swym dawnym miejscu pod pękiem złoconych gromów wiszących nad jego głową, z łokciami na stole i rękoma u skroni. — Jeśli chcą zatknąć deskę na grobie, niech wezmą kawał dębowej belki. Będzie tam tkwiła — aż do najbliższego musonu. Prawdopodobnie. Carter czuł się nieswojo wobec tego wytężonego wzroku, który o włos go mijał i w zamkniętej kabinie wydawał się straszny w swym przenikliwym, dalekosiężnym wyrazie. Ale ponieważ go nie odprawiono, wolał pozostać. — Wszystko będzie, jak pan sobie życzy, panie kapitanie — rzekł. — Sądzę, że jacht wyruszy zaraz jutro rano, panie kapitanie. — Gdyby nie wyruszył, to chyba trzeba mu będzie posłać jakichś parę solidnych strzałów — to go ożywi — co, panie Carter? Carter nie wiedział, czy się uśmiechnąć, czy udać zgorszenie; w końcu zrobił i jedno, i drugie, ale nie zdołał ani słowa z siebie wydobyć. Lingard nie oczekiwał odpowiedzi. — Pan zamierza pewno ze mną pozostać, panie Carter? — Powiedziałem panu, panie kapitanie, że jestem na pańskie rozkazy, jeśli pan mnie potrzebuje. — W tym sęk, panie Carter, że już nie jestem człowiekiem, do którego pan mówił wtedy wieczorem koło Carimaty. — I ja również, że się tak wyrażę, nie jestem tym samym człowiekiem, panie kapitanie. Natężenie we wzroku Lingarda osłabło; spojrzał w zadumie na młodego marynarza. — Ale bryg będzie pana potrzebował. On się nigdy nie zmieni. To najpiękniejszy statek tych mórz. Będzie mnie dalej nosił, jak nosił mnie do tej pory, tylko że… Rozplótł ręce i rozłożył je szerokim gestem.

Carter czuł w swej prostoduszności największe współczucie dla tego człowieka, który rzeczywiście wyratował białych z opresji, lecz przy tym jakby zgubił swą własną duszę. Carter słyszał już coś niecoś od Wasuba. Z tej historii, opowiedzianej łamaną angielszczyzną przez starego seranga, zrozumiał, że dwoje malajskich przyjaciół kapitana — mężczyzna i kobieta — zginęło w tajemniczej katastrofie. Ale dlaczego i jak to się stało, absolutnie nie mógł pojąć. Naturalnie taki człowiek jak kapitan musi być strasznie zgnębiony… — Przyjdzie pan prędko do siebie, panie kapitanie — rzekł tonem możliwie najserdeczniejszym. Lingard potrząsnął przecząco głową z taką samą prostotą Myślał o martwym Dżaffirze, który wypełnił ostatnie zlecenie, któremu nie mąciły już spokoju te wszystkie ziemskie sprawy. Dano mu rozkaz, aby powiedział Lingardowi, że ma o wszystkim zapomnieć. Serce się wzdrygnęło w Lingardzie. Mógł był pomyśleć ze zgrozą, że bryg się dostał pod skrzydła samego anioła rozpaczy — tak przygnębiające, tak ostateczne i beznadziejne wydało mu się milczenie, wśród którego obaj z Carterem bacznie na siebie patrzyli. Lingard sięgnął po kartkę papieru — leżało ich kilka na stole — wziął pióro, myślał przez chwilę i napisał: „Niech pani spotka się ze mną o świcie na ławicy.” Zaadresował kopertę do pani Travers — jacht „Hermit” — i pchnął ją przez stół. — Niech pan to pośle natychmiast, na jacht, panie Carter. Zaraz, zaraz, proszę chwilę poczekać. Kiedy nasze łódki będą opuszczały bryg, każe pan strzelić z przedniej armaty. Chcę wiedzieć, kiedy zmarły opuści pokład. Siedział samotnie, wsparłszy głowę na ręce i nadsłuchiwał, nadsłuchiwał bez końca armatniego wystrzału. Czy nie usłyszy go nigdy? Gdy rozległ się wreszcie — stłumiony, odległy — lekkie drgnięcie przebiegło kadłub brygu, a Lingard nie poruszył się wcale, czując wyraźnie, mając pewność prawie

fizyczną, że pod bawełnianym prześcieradłem spowijającym zwłoki opuściło statek także coś z jego własnej duszy.

IX W obszernej kabinie, umeblowanej z surowym komfortem, pan Travers spoczywał wygodnie na niskim łożu pod śnieżnobiałym prześcieradłem i lekką, jedwabną kołdrą; głowa jego leżała na poduszce nieskazitelnej czystości. Lekki zapach lawendy zalatywał od świeżej bielizny. Pan Travers leżał wprawdzie na wznak, jak człowiek ciężko chory — ale nie dolegało mu nic poza wielkim znużeniem. Wypoczynek pana Traversa miał w sobie odcień triumfu. Powrót na jacht ugłaskał jego próżność i obudził w nim na nowo poczucie własnego znaczenia. Pan Travers, znalazłszy się nareszcie wśród odpowiednich warunków, przyglądał się sobie z lubością z dalekiej perspektywy i nie czuł się bynajmniej wytrąconym z równowagi przez przygodę, która była zbyt nadzwyczajna, aby zamącić spokój wyższego umysłu lub nawet pozostać na dłużej w pamięci. Nie odpowiadał za to, co się stało. Jak wielu ludzi ambitnych, pragnących wpływać na losy narodu, pan Travers poczucia odpowiedzialności nie lubił. W razie czego był gotów się od niej wykręcić, a w głębi ducha pogardzał nią z wyniosłą perfidią. Z tego właśnie powodu mógł leżeć spokojnie i rozkoszować się powracającymi siłami. Lecz nie miał jeszcze ochoty rozmawiać i właśnie dlatego milczenie w kajucie ciągnęło się przez całe godziny. Lampę przybitą do grodzi osłaniał zielony jedwabny abażur. Nic nie nasuwało myśli, że istnieje na świecie bezczelność lub grubiaństwo. Rozległo się lekkie stukanie do drzwi, pełne szacunku. Pani Travers wstała, aby przekonać się, o co chodzi, 1 i powróciła bez słowa na składany fotel obok łóżka, trzymając kopertę, którą rozdarła w zielonawym świetle. Pan Travers nie objawił zainteresowania, minio to żona podała mu otwarty arkusz papieru, który raczył podnieść do oczu. Arkusz zawierał tylko jeden wiersz pisma. Pan Travers upuścił papier na kołdrę i leżał dalej nieruchomo jak chory człowiek potrzebujący wypoczynku. Pani Travers siedziała z rękami na oparciach fotela w postawie pełnej godności. — Mam zamiar pojechać — oświadczyła po chwili. — Masz zamiar pojechać — powtórzył pan Travers słabym, rozważnym

głosem. — W gruncie rzeczy wszystko jedno, co postanowisz. To nie ma żadnego znaczenia. Ale sądzę, że to byłoby bezcelowe. — Może i tak — przyznała. — Ale czy nie uważasz, że za wszystko trzeba zawsze zapłacić do ostatniego szeląga? Głowa pana Traversa obróciła się nieco na poduszce; spojrzał ukradkiem, lękliwie na tę otwartą kobietę. Lecz powrócił natychmiast do poprzedniej pozycji; leżał w dalszym ciągu bez ruchu — istne wcielenie wyczerpania i bezsilności. Pani Travers zauważyła to i doznała niespodzianego wrażenia, że jej mąż nie jest tak bardzo chory, jak na to wygląda. „Wyzyskuje sytuację — pomyślała. — To manewr dyplomatyczny.” Pomyślała to bez ironii, goryczy lub wstrętu. Tylko serce jej ścisnęło się jeszcze bardziej i poczuła, że nie I może pozostać z tym człowiekiem na resztę wieczoru. Na całe życie — tak! Ale nie na ten wieczór. — To jest po prostu potworne — mruknął osłabionym głosem mężczyzna — może wyczerpany, a może dyplomatycznie nastrojony. — W tobie jest coś nienormalnego. Pani Travers podniosła się szybko. — Spotyka się różne potworności. Ale zapewniam cię, że ze wszystkich potworów, które czyhają na nas w tak zwanym normalnym życiu, za najgroźniejszego uważam nudę. To nielitościwy potwór bez kłów i szponów. Bezsilny. Ohydny! Opuściła kabinę cichym, stanowczym krokiem. Żadna siła nie mogłaby jej zatrzymać choćby przez minutę. Na pokładzie zastała bezksiężycową noc, powietrze ciepłe i aksamitne, a na niebie mętną masę gwiazd wyglądających jak przyćmiony szych wytartego, bardzo starego, bardzo nudnego firmamentu. Życie na jachcie wróciło już do zwykłej normy; rozpięto na rufie płócienny dach i zawieszono jak zawsze samotną, okrągłą lampę pod głównym prętem. Z głębokiego mroku za lampą wynurzył się d’Alcacer — długa postać o niedbałych ruchach — i włóczył się leniwie w przyćmionym świetle od burty do burty. D’Alcacer nawiązał szybko kontakt z zapasem papierosów, który zawdzięczał hojności generalnego gubernatora. Duża,

drgająca iskra żarzyła się oświetlając czerwono zarys jego warg pod pięknym, czarnym wąsem, koniec nosa, chudy podbródek. D’Alcacer wyrzucał sobie niezwykłą lekkomyślność, która jakoś nim owładnęła. Już od lat nie doświadczał podobnego uczucia. Choć zasługiwało na naganę, nie życzył sobie, aby ktoś je zamącił. Ale ponieważ nie mógł uciec otwarcie od pani Travers, ruszył na jej spotkanie. — Mam nadzieję, że pani nic mi nie chce powiedzieć — rzekł z żartobliwą powagą. — Ja? Nie! A pan? Zapewnił ją, że i on także, po czym zwrócił się do niej z prośbą: — Proszę pani, nic sobie nawzajem nie mówmy! Nie myślmy o niczym. To będzie chyba najlepszy sposób spędzenia tego wieczoru. W jego żartobliwym tonie brzmiał prawdziwy niepokój. — Doskonale — przystała z powagą. — Ale wobec tego rozejdźmy się lepiej. — I poprosiła d’Alcacera, aby zszedł na dół i posiedział z panem Traversem, który nie lubi samotności. — Chociaż i on nie wygląda na spragnionego rozmowy — dodała nawiasem i mówiła dalej: — Ale muszę pana jeszcze o coś innego poprosić. Mam zamiar siąść na tym fotelu i zasnąć — jeśli mi się to uda. Czy pan może mi obiecać, że pan mię obudzi — około piątej? Wolałabym z nikim na pokładzie nie mówić, a poza tym — panu mogę zaufać. Skłonił się w milczeniu i odszedł wolnym krokiem. Pani Travers odwróciła głowę i spostrzegła spokojne światło wiszące u rei na brygu, bardzo jasne wśród przyćmionych gwiazd. Poszła na rufę i spojrzała za poręcz. Wszystko było zupełnie jak owej nocy. Spodziewała się prawie, że usłyszy niebawem szmer zbliżającej się łodzi. Ale wszechświat trwał w ciszy. Gdy się wreszcie osunęła na leżak, czuła, że jest u kresu wszelkiej władzy myślenia. „Wyobrażam sobie, że skazańcy tak samo starają się zasnąć w noc przed egzekucją” — rzekła do siebie, nim jej powieki zamknęły się jak pod dotknięciem ołowianej dłoni.

Obudziła się z twarzą mokrą od łez; śniło jej się bardzo wyraźnie, że Lingard ubrany w kolczugę, z gołą głową — przypominający jakby krzyżowca — odchodził od niej w głąb fantastycznego krajobrazu. Spieszyła się, aby go doścignąć, lecz tłum barbarzyńców w olbrzymich turbanach rozdzielił ich w ostatniej chwili; straciła go z oczu na zawsze w zamęcie okropnej burzy miotającej kłębami piasku. Przestraszyło ją najbardziej to, że absolutnie nie mogła dojrzeć jego twarzy. Wtedy właśnie zaczęła płakać nad ciężkim swym losem. Gdy się obudziła, łzy spływały wciąż jeszcze po jej policzkach; dostrzegła w świetle lampy d’Alcacera, który stał niedaleko. — Czy pan do mnie co mówił? — zapytała. — Nie — odrzekł — nie miałem czasu. Kiedy przyszedłem tutaj, wydało mi się, że pani szlocha. To pewnie złudzenie. — O nie. Mam jeszcze mokrą twarz. To był sen. Już chyba jest piąta. Dziękuję panu za punktualność. Muszę coś załatwić przed wschodem słońca. D’Alcacer podszedł bliżej. — Wiem. Postanowiła pani spotkać się z kimś na ławicy. Mąż pani nie wymówił i dwudziestu słów przez te wszystkie godziny, ale zdołał udzielić mi tej informacji. — Nie myślałabym — szepnęła niepewnie. — Chciał mi wytłumaczyć, że to nie ma żadnego znaczenia — stwierdził d’Alcacer bardzo poważnym tonem. — Tak. On wie dobrze, co mówi — rzekła pani Travers tak gorzko, że przez chwilę d’Alcacer poczuł się zbity z tropu. — Nie widzę żywej duszy na pokładzie — mówiła dalej prawie jednym ciągiem. — Nawet wartownicy śpią — rzekł d’Alcacer. — W mojej wycieczce nie ma nic tajnego, ale wolałabym nikogo nie wzywać. Czyby pan nie zechciał zawieźć mnie w naszej małej łódeczce? Miała wrażenie, że d’Alcacer trochę się waha. Dodała:

— Widzi pan, to nie jest nic ważnego. Skłonił się na znak zgody i po chwili schodził przed nią w milczeniu po trapie. Gdy weszła do łodzi, miał już wiosła przygotowane; siadła na ławeczce, a d’Alcacer odbił natychmiast od statku. Było jeszcze tak ciemno, że gdyby nie światło wiszące u rei na brygu, nie mógłby utrzymać kierunku. Wiosłował bardzo rozważnie, spoglądając często przez ramię. Pani Travers dojrzała pierwsza słabo jaśniejącą, nagą ławicę piasku na czarnej, spokojnej „wodzie. — Trochę bardziej na lewo — rzekła. — Nie, w przeciwną stronę… — D’Alcacer słuchał jej wskazówek, lecz uderzenia jego wioseł stały się jeszcze powolniejsze. Odezwała się znowu: — Panie d’Alcacer, czy pan nie uważa, że powinno się zawsze spłacić wszystko aż do ostatniego szeląga? D’Alcacer spojrzał przez ramię i rzekł: — Właściwie jest to jedyny uczciwy sposób postępowania. Ale to może być trudne. Zbyt trudne dla naszych przeciętnych, lękliwych serc. — Jestem przygotowana na wszystko. Przestał na chwilę wiosłować. — Wszystko, co można znaleźć na piaszczystej rewie — ciągnęła pani Travers — na jałowej, bezludnej rewie bez żadnego znaczenia. D’Alcacer poruszył dwa razy wiosłami i znów się zatrzymał. — Taka piaszczysta rewa może pomieścić cały ogrom cierpień. Wszystką gorycz, wszystek żal, które zwaliły się na ludzką duszę. — Tak, zdaje mi się, że pan to rozumie — szepnęła, a d’Alcacer poruszył jeszcze parę razy wiosłami, wciąż się oglądając. — Gorycz, żal — powtórzyła cichutko pani Travers i poczuła po chwili, że kil łódki zarył się w piasek. Ale się nie poruszyła, a d’Alcacer pozostał także na ławce, trzymając wiosła wzniesione piórami do góry, jakby był gotów

opuścić je na dany znak i pchnąć jolę z powrotem na głęboką wodę. Pani Travers, siedząc wciąż bez ruchu, spytała znienacka: — Panie d’Alcacer, czy pan myśli, że ja stąd wrócę? Wydało mu się, że jej głos nie jest szczery. Ale któż by mógł powiedzieć, co się kryje za tą obcesowością — szczery lęk czy zwyczajna próżność? Zapytał się siebie, czy ona udaje przed nim, czy tylko przed sobą. — Zdaje mi się, że pani niezupełnie rozumie sytuację. Nie wiem, czy pani ma dokładne pojęcie o prostocie i dumie tego wizjonera. Pomyślała lekceważąco, że są jeszcze inne rzeczy, o których d’Alcacer nie wie, i uległa nagłej pokusie, aby go trochę oświecić. — Pan zapomina, że on jest zdolny do wielkich namiętności i że w swojej prostocie nie zdaje sobie sprawy z własnej siły. Szczerość tego szeptu nie ulegała wątpliwości. „Poczuła na sobie tę siłę” — pomyślał d’Alcacer z niezłomnym przeświadczeniem. Był ciekaw, kiedy, gdzie, jak, w jakich okolicznościach. Pani Travers podniosła się nagle z tylnej ławeczki, a d’Alcacer wyskoczył na piasek, aby pomóc jej przy wysiadaniu. — Czy nie lepiej, abym został tu gdzie w pobliżu i zabrał potem panią na statek? — poddał puszczając jej rękę. — Broń Boże! — wykrzyknęła niespokojnie. — Pan musi wrócić na jacht. Za jaką godzinę rozjaśni się już zupełnie. Przyjdę na to miejsce i będę powiewać chustką, gdy zechcę, aby po mnie przyjechali. U ich stóp płytka woda spała głęboko; widziadlana jasność piasków zwodziła wzrok swym niepewnym zarysem. W oddali gąszcz zarośli w środku rewy rysował się ku południowi ciężką, czarną masą na tle gwiazd. Pani Travers pozostała jeszcze chwilę przy łodzi, jakby lękając się niezwykłej samotności tej odludnej mielizny i tego odludnego morza, które zdawało się wypełniać cały otaczający ją wszechświat, złożony z dalekich

gwiazd i niezmierzonego cienia. — Tu nie ma nikogo — szepnęła do siebie. — On tu jest gdzieś blisko i czeka na panią, albo wcale go nie znam — rzekł półgłosem d’Alcacer. Odepchnął się silnie od brzegu i łódeczka znalazła się na wodzie. D’Alcacer miał zupełną rację. Lingard wyszedł na pokład długo przedtem, zanim pani Travers obudziła się z twarzą mokrą od łez. Majtkowie, którzy brali udział w pogrzebie, wrócili przed kilku godzinami i załoga brygu spoczywała we śnie — oprócz dwóch wartowników, którzy na widok Lingarda wycofali się bezgłośnie z tylnego pomostu. Lingard oparł się o poręcz i pogrążył w posępnym rozpamiętywaniu przeszłości. Otoczył go tłum mar spoglądających z wyrzutem, głośnych i ożywionych; nie mówiły zwyczajną mową śmiertelnych, lecz napastowały go wśród cichych łkań, głębokich westchnień i gestów pełnych grozy. Gdy przyszedł do siebie i odwrócił się, mary zniknęły — prócz jednej ciemnej postaci, niemej i nieruchomej. Lingard patrzył na nią z ukrytym przerażeniem. — Kto to? — spytał niespokojnym głosem. Cień się przybliżył. — To tylko ja, panie kapitanie — rzekł Car ter, który wydał rozkaz, aby go zawołano natychmiast po ukazaniu się kapitana na pokładzie. — Ach tak, powinienem był się domyślić — mruknął Lingard z pewnym zmieszaniem. Poprosił Cartera, aby kazał przyszykować łódź z wioślarzami, a gdy po pewnym czasie młody człowiek oświadczył, że wszystko gotowe, rzekł: „Doskonale!”, i stał w dalszym ciągu wsparty na łokciu. — Przepraszam, panie kapitanie — rzekł Carter po dość długim milczeniu — ale czy pan wyrusza w dalszą drogę? — Nie, chcę tylko, żeby mnie odwieźli na rewę. Carter wysłuchał tego z ulgą, lecz także i ze zdziwieniem. — Tam nie ma żywego ducha, panie kapitanie — rzekł.

— Ciekaw jestem — mruknął Lingard. — Ależ z pewnością — nalegał Carter. — Resztę kobiet i dzieci tych zbójów zabrano stamtąd w sampanach, które przywiozły pana i tych państwa z jachtu. Poszedł za Lingardem aż do przejścia i wysłuchał jego rozkazów. — Z chwilą gdy będzie dość jasno, by rozróżnić flagi, da pan sygnał szkunerowi, aby podniósł kotwicę i zwolnił żagle. Gdyby się ociągali, niech pan każe założyć do armaty pusty nabój i wystrzelić. Nie zniosę żadnego niezdecydowania. Jeśli nie usłuchają, to jakem żyw, wypędzę ich stąd. Jestem tu jeszcze panem — na jeden dzień. Przytłaczające wrażenie ogromu i niepokojącej pustki przejęło lękiem panią Travers — jak zwykle tych, co chodzą po mieliźnie wśród morza. Świat był jak przeogromny, płaski cień, nieuchwytny i nieruchomy. Na tle południowych gwiazd ujrzała ludzką postać, samotną i opuszczoną, która wydała jej się ogromna: podobna była do zarysu olbrzyma wśród konstelacji. Ów olbrzym szedł ku niej, malejąc do zwykłych rozmiarów; oderwał się od gwiazd, stracił grozę i stał się niepokojący w swym złowróżbnym, niemym zbliżaniu się. Pani Travers odezwała się spiesznie: — Pan żądał, abym przyszła. Jestem. Ufam, że pan nie będzie miał powodu żałować mego posłuszeństwa. Podszedł bardzo blisko i schylił się, aby zajrzeć jej w twarz. Pierwszy brzask podzwrotnikowej jutrzenki ukazał się nad Wybrzeżem Zbiegów rzucając na niebo charakterystyczną, zimną jasność. Pani Travers nie odwróciła głowy. — Pan szuka we mnie zmiany? Nie — pan jej nie zobaczy. Teraz już wiem, że nie mogłabym się zmienić, nawet gdybym chciała. Jestem zrobiona ze zbyt twardej gliny. — Patrzę na panią po raz pierwszy — rzekł Lin—gard. — Nigdy jeszcze nie mogłem pani się przyjrzeć. Za wiele było rzeczy, za wiele myśli, za wiele

ludzi. Nie, wcale pani jeszcze nie widziałem. Ale teraz świat już umarł. Wziął ją za ramiona, zbliżając twarz do jej twarzy. Nie odsunęła się wcale. — Tak, świat umarł — powiedziała. — Niech pan się napatrzy. Niedużo ma pan czasu. Puścił ją tak nagle, jakby go uderzyła. Zimne, białe światło podzwrotnikowej jutrzenki przekroczyło już zenit i przestrzeń płytkich wód, nieruchomych i gładkich, wyglądała zimno w olbrzymiej ramie widnokręgu, gdzie ku zachodowi ociągał się jeszcze cień. — Niech pani mnie weźmie pod ramię — powiedział. Uczyniła to natychmiast; odwróciwszy się od dwóch statków, ruszyli wzdłuż piaszczystego brzegu, ale nie uszli i kilkunastu kroków, gdy pani Travers spostrzegła podłużny kopiec z deską zatkniętą w nim prostopadle u końca. Pani Travers znała tę część mielizny. Tutaj właśnie spacerowała co wieczór po obiedzie z mężem i d’Alcacerem, gdy jacht osiadł na piaskach, a łódki zostały wysłane na poszukiwanie pomocy — którą znalazły, którą zaiste znalazły! Nigdy tego kopca przedtem nie widziała. Nagle Lingard przystanął i wpatrzył się weń posępnie. Przycisnęła jego ramię, aby zbudzić go z zamyślenia, i zapytała: — Co to takiego? — To grób — rzekł Lingard cichym głosem, patrząc wciąż na kupę piasku. — Wczoraj wieczorem kazałem go zabrać z brygu. Dziwna rzecz — mówił w zadumie — jak wiele może pomieścić grób obliczony tylko na jednego człowieka. Słowa, które mi goniec ten przyniósł, mówiły, aby o wszystkim zapomnieć. — Nigdy, nigdy — szepnęła pani Travers. — Czemuż nie było mnie wówczas na pokładzie „Emmy”… Pan tam zostawił szaleńca! — krzyknęła nagle. Szli dalej, a Lingard patrzył na panią Travers wspartą na jego ramieniu. — Ciekawym, który z nas dwóch był szalony — powiedział. — Dziwię się, że pan może na mnie patrzeć — szepnęła.

A Lingard rzekł: — Musiałem panią zobaczyć raz jeszcze. — Ten ohydny Jörgenson — wyszeptała do siebie. — Nie, nie, on dał mi sposobność do czynu — zanim machnął na mnie ręką. Pani Travers cofnęła ramię, a Lingard też się zatrzymał patrząc na nią długo w milczeniu. — Nie mogłam odmówić panu tego spotkania — rzekła nareszcie pani Travers. — Nie mogłabym panu niczego odmówić. Cała słuszność jest po pana stronie i wszystko mi jedno, co pan zrobi lub powie. Ale dziwię się swej własnej odwadze, gdy pomyślę o wyznaniu, które mam panu uczynić. — Przysunęła się bliżej, położyła dłoń na ramieniu Lingarda i rzekła z powagą: — Wzdrygałam się na samą myśl o spotkaniu z panem. A teraz musi pan wysłuchać mojej spowiedzi. — Niech pani nie mówi ani słowa — rzekł Lingard spokojnym głosem, nie odwracając oczu od jej twarzy. — Ja już wiem. — To niemożliwe! — krzyknęła. Ręka jej zsunęła się z jego ramienia. — Więc dlaczego pan mnie nie wrzuci do morza? — zapytała porywczo. — Czy mam żyć z nienawiścią do siebie? — Nie wolno pani! — rzekł z lękiem. — Czyż pani tego już dawno nie zrozumiała, że gdyby mi pani wręczyła wówczas ten pierścień, byłoby wszystko tak samo? — Czy mam temu wierzyć? Nie, nie! Pan postępuje zbyt szlachetnie z taką jak ja pozerką. Pan jest najszlachetniejszy z ludzi; ale pan marnuje swoją wspaniałomyślność. Myśli pan, że czuję wyrzuty sumienia? Nie. Jeżeli coś czuję, to tylko rozpacz. Lecz pan chyba to wiedział — a jednak pragnął pan znów na mnie spojrzeć. — Mówię pani, że nigdy przedtem nie miałem do tego okazji — rzekł

Lingard równym głosem. — Dopiero gdy usłyszałem, że powierzyli pani pierścień, poczułem, jaką pani nade mną ma władzę. Skąd mogłem przedtem wiedzieć? Co miłość lub nienawiść może mieć wspólnego z panią lub ze mną? Nienawiść. Miłość. I cóż panią może dosięgnąć? Dla mnie pani stoi nawet ponad śmiercią; bo widzę teraz, że nie umrze pani, póki ja żyję. Stali naprzeciw siebie na południowym skraju piasku, jakby na powierzchni otwartego morza. Środkowy grzbiet mielizny, nawiany wichrami, zasłaniał zupełnie maszty obu okrętów, a wzrastająca jasność dnia zwiększała jeszcze w tych dwojgu poczucie niezmiernego osamotnienia wśród straszliwej pogody świata. Pani Travers zasłoniła nagle oczy ramieniem i odwróciła twarz. — Oto wszystko — dodał Lingard. Ramię pani Travers opadło; zaczęła iść z powrotem nie podtrzymywana, samotna. Lingard szedł za nią aż do krańca piasków odsłoniętych przez odpływ. Pas pomarańczowego światła ukazał się na zimnym niebie nad czarnym lasem Wybrzeża Zbiegów; zbladł szybko i zmienił się w złoto, które się wnet przetopiło w oślepiający, bezbarwny blask. Dopiero minąwszy grób Dżaffira pani Travers obejrzała się ukradkiem i zobaczyła, że nie ma z nią Lingarda. Zostawił ją samą. Ujrzała go siedzącego przy piaszczystym kopcu — ze zgiętym grzbietem, z rękoma obejmującymi kolana, jak gdyby uległ nieodpartemu wezwaniu wielkich wizji nawiedzających grób wiernego wysłańca. Ocieniwszy ręką oczy pani Travers śledziła nieruchomą postać tego człowieka o nieskończonych złudzeniach. Nie drgnął — nie podniósł nawet głowy. Było po wszystkim. Skończył z nią raz na zawsze. Czekała jeszcze chwilę i ruszyła zwolna w swoją drogę. Shaw, pełniący teraz obowiązki drugiego oficera na jachcie, przyjechał z majtkiem, aby zabrać panią Travers na pokład. Wytrzeszczył na nią oczy jak obrażona sowa. Jakim sposobem żona właściciela mogła ukazać się nagle o wschodzie słońca na ławicy, powiewając chustką, tego nie mógł zrozumieć. Bo gdyby nawet potrafiła się wymknąć w ciemności, nie byłaby mogła odesłać z powrotem pustego czółna. Było to dla Shawa czymś w rodzaju niestosownego cudu. D’Alcacer pospieszył do szczytu drabiny, a gdy się spotkali na pokładzie, zdumiał się, słysząc, że pani Travers mówi tonem dziwnie wyzywającym:

— Miał pan słuszność — wróciłam. — Kiwnęła głową, dodając z lekkim śmiechem, który uczynił przykre wrażenie na d’Alcacerze: — I Marcin także miał rację. To było zupełnie bez znaczenia. Podeszła od razu do tylnej poręczy, a d’Alcacer pospieszył za nią zaniepokojony jej bladą twarzą, gorączkowymi ruchami i zdenerwowaniem, z którym szukała czegoś u szyi. Czekał dyskretnie; wreszcie odwróciła się, wyciągając ku niemu otwartą dłoń, na której zobaczył ciężki, złoty pierścień z dużym, zielonym kamieniem. — Niech pan na to spojrzy, panie d’Alcacer. To jest właśnie rzecz, o której myślałam, pytając pana, czy mam to oddać, czy schować — ten symbol ostatniej chwili — to ostateczne wezwanie. A on mówi, że to by nic nie zmieniło! On jest najwspaniałomyślniejszy z ludzi — i wszystko już zapłacone — do ostatniego szeląga. Skończył ze mną. To najwspaniałomyślniejszy… ale tam, w piasku, jest grób, gdzie zostawiłam go siedzącego — nawet za mną nie spojrzał. Po raz ostatni na ziemi! Zostawił mnie z tą rzeczą. To nie ma żadnego znaczenia. To martwy talizman. Rzuciła pierścień w wodę nerwowym ruchem, po czym rzekła gorączkowo do d’Alcacera: — Niech pan tu chwilę postoi. Niech pan nie pozwoli nikomu tu podejść — i wybuchnęła płaczem, odwracając się od niego. Lingard powrócił na pokład brygu i zaraz po południu „Błyskawica” ruszyła w drogę przepływając obok szkunera, aby go wyprowadzić z labiryntu mielizn. Lingard był na pokładzie, lecz nie spojrzał ani razu na płynący za nimi statek. Z chwilą gdy oba okręty znalazły się na wolnym morzu, zszedł na dół, mówiąc do Cartera: — Pan wie, co pan ma robić? — Tak, panie kapitanie — rzekł Carter. Wkrótce po zniknięciu kapitana z pokładu Carter spuścił główny marsel. „Błyskawica” zwolniła biegu, a szkuner z rozwiniętymi wszystkimi żaglami

przejechał tuż pod jej rufą, kierując się w swoją stronę. Pani Travers, stojąca sztywno u tylnej poręczy, trzymała się jej oburącz. Rondo białego jej kapelusza odgięte było z jednej strony przez wiatr, który powiewał spódniczką jachtowego kostiumu. U jej boku d’Alcacer skinął uprzejmie ręką. Carter zdjął czapkę w ukłonie. W ciągu całego popołudnia chodził po rufie miarowymi krokami z lornetką w ręku. Wreszcie opuścił szkła, spojrzał na różę kompasu i podszedł do otwartego luku świetlnego kajuty. — W tej chwili straciłem go z oczu, panie kapitanie — rzekł. Tam, w dole panowała zupełna cisza. Carter podniósł nieco głos. — Kazał mi pan natychmiast zawiadomić, gdy stracę jacht z oczu. Odgłos zduszonego jęku dosięgnął uszu Cartera nadsłuchującego uważnie; zmęczony głos powiedział: — Dobrze, zaraz idę. Gdy Lingard wstępował na tylny pomost „Błyskawicy”, otwarte morze obróciło się już w purpurę pod wieczornym światłem, a na wschodzie płytka woda mieniła się stalowymi błyskami wzdłuż ciemnej linii wybrzeża. Lingard patrzył na morze skrzyżowawszy ramiona. Carter zbliżył się do niego i rzekł spokojnie: — Prąd się odwrócił; nadchodzi noc. Czy nie lepiej odjechać od tych mielizn, panie kapitanie? Lingard nie poruszył się wcale. — Tak, zbliża się noc. Może pan podnieść główny marsel, panie Carter — powiedział i zamilkł znowu z oczyma utkwionymi w południowe wybrzeże, skąd pełzły ukradkiem cienie w stronę zachodzącego słońca. Niebawem Carter zjawił się znów u boku Lingarda. — Bryg zaczyna posuwać się naprzód, panie kapitanie — rzekł ostrzegawczym tonem.

Lingard ocknął się z głębokiej zadumy, a potężny tors jego zadrżał jak wyrwane z ziemi drzewo. — W którą stronę żeglował jacht, gdy pan go stracił z oczu? — zapytał. — Jak najściślej na południe — odrzekł Carter. — Jaki kierunek mam wziąć w ciągu nocy, panie kapitanie? Wargi Lingarda drgnęły, zanim przemówił, ale głos jego był spokojny. — Na północ — odrzekł. *

Odważnym szczęście sprzyja (łac).

*

Reja — poziome drzewce omasztowania Bukszpryt — drewniana lub metalowa belka wystająca ukośnie do góry przed dziób okrętu, służy do rozpinania lin i żagli. *

Juta — część pokładu na rufie, często wzniesiona ponad poziom pokładu.

*

Trap — schodki.

*

Tambucza — nadbudówka nad zejściem do kajuty, inaczej osłona zejściowa. *

Skantowane reje — reje obrócone na możliwie ostry kąt do wiatru.

*

Marsel — żagiel prostokątny rozpięty na rei.

*

Dobrze, panie (mal.).

*

Kanan — łódź (mal.).

*

Marsreja — reja na maszcie; dolna — druga od dołu, górna — trzecia od dołu. *

Prau — łódź malajska.

*

Gharry (hind. gari) — rodzaj dorożki konnej z wysokim płóciennym dachem. *

Sampan — niewielka łódź, używana przeważnie na morzach chińskich.

*

silne wrażenie, dosł. uderzenie pioruna (fr.)

*

Lugrowe ożaglowanie — typ ożaglowania, w którym czworokątny żagiel jest rozpięty na skośnie podniesionej rejce. *

Marynarze–krajowcy (mal. kelasi — marynarz).

*

Tu: tylny pokład.

*

Laskarowie — majtkowie—krajowcy w Indiach wschodnich.

*

Ani trochę (fr.),

*

Tak pan sądzi? (fr.)