Koronki z platkow sniegu

Rudolfowi Paciokowi – wielkiemu śląskiemu pisarzowi, bez którego życzliwego wsparcia nie powstałaby ta opowieść…

„Świat podtrzymywany jest przez to, co poza światem.” Abraham Joshua Heschel

Rozdział 1. Dworek na Polesiu Pies nazywał się Ugryź. Miał przedziwne umaszczenie – myśliwi nazywają ten kolor sierści „czerwienią jelenia”. Był to dumny posokowiec hanowerski sprowadzony, nie bez trudności, ze środkowych Prus przez samego hrabiego Wojciecha. Hrabia znał się na psach myśliwskich równie dobrze, jak na koniach. I konie i psy przepadły podczas konfiskaty majątku jesienią 1864. Tylko jeden Ugryź nie dał się skonfiskować. Przeczekawszy srogą zimę w lasach, teraz wrócił do Ruczaju. Stanął przed gankiem na lekko chwiejących się łapach. Nie szczekał. Wiedział, że jego pani jest w dworku. Róża Gabriela odetchnęła głębiej. Chwalić Boga, nie będzie już sama. Wyczuła raczej niż usłyszała powrót psa, ale nie miała siły doń wyjść. Choroba serca, ujawniona w dzieciństwie, ostatnimi czasy odezwała się ze zdwojoną siłą. Spróbowała uspokoić oddech. Wszystko, co najlepsze i najgorsze, miała już za sobą. Odurzający czas nadziei i odwaga zrywu powstańczego wydawały jej się teraz, mówiąc po prostu, tragiczne. Powstanie upadło, zginęły w nim setki ludzi, a carskie represje wybuchły jak wścieklizna. Stracono tysiące osób. Czterdzieści tysięcy zesłano na Sybir, a dziesięć kolejnych, w tej liczbie jej jedyny syn, wyemigrowało. Skonfiskowano około dwóch tysięcy majątków szlacheckich. Róża straciła męża. Wojciech Ruczajewski zginął w jednej z krwawych potyczek z wojskiem carskim nad rzeką Łukną. Grupa Albertyńskiego, którego był zastępcą, liczyła trzystu osiemdziesięciu ludzi, zaś oddział rosyjski, z którym przyszło im się zmierzyć, składał się z trzech rot piechoty i sześćdziesięciu kozaków. Podchodzili do nich od strony lasów łabonarskich. Podczas nocnej narady powstańcy ustalili, że siądą nad Łukną i tu będą czekać nieprzyjaciela. Decyzja należała do trafnych – zarośla rzeczne i błota były ich naturalnymi sprzymierzeńcami, a do rana, pod kierunkiem Wojciecha, zbudowano jeszcze szereg umocnień z wnękami strzeleckimi. Walka rozpoczęła się dwudziestego pierwszego maja, o siódmej rano. Cało wrócił z niej do dworku tylko ich syn, Juliusz. Gdy stanął w drzwiach, wydał się Róży starszy o dobrych kilka lat. Jakimś cudem udało im się, pod osłoną nocy, pochować ciało Wojciecha. Na przewiezienie go do Ruczaju nie było już czasu. Dziękowała Bogu i za ten skromny kopczyk z drewnianym krzyżem, zbitym naprędce z dwóch surowych desek przez wiernego sługę, Poleszuka Wasylka. W ciemności, po pośpiesznej modlitwie, poleciła synowi zapamiętać to miejsce – między

dębem a garbatą, małą kapliczką. Juliusz chciał zapłakać, ale już nie potrafił. Rozumiał aż za dobrze, że pali za sobą wszystkie mosty. Wiedział, że na Polesie nigdy nie wróci. Ta smutna mogiła prześladowała go już teraz, jeszcze gdy nad nią stał. Wszystko w nim wyło, że nie wytrzyma, że jest, do licha, zbyt młody, by taki koszmar udźwignąć. By oglądać na własne oczy śmierć ojca. Miał dość życia. Słabo docierały do niego słowa matki, że musi uciekać i to natychmiast. Po tym cichym pochówku wśród bagien. Miał do wyboru Księstwo Poznańskie albo Prusy. Byle za Niemen. Udało mu się dotrzeć na Śląsk. Róża westchnęła. Tę radosną wiadomość dostała w przedziwny sposób. Wiele miesięcy po rozstaniu z synem, w któryś niedzielny poranek, wracała z Wasylkiem z kościoła, gdy jej bryczkę zatrzymał nieznany wędrowiec. Zapytał o drogę do Święcian i zamiast podziękowania odezwał się niejasno acz dobitnie, patrząc Róży prosto w oczy: – W taką zimę to nawet czarny Szlonsk biały się być wydaje… – Szlonsk?… – zapytała niepewnie. – Nie inaczej, pani. Wracaj szczęśliwie do Ruczaju – ukłonił się i odszedł pośpiesznie. Patrzyła za nim dłuższą chwilę. Nie zwracała uwagi na utyskiwania starego Wasylka, że oto zaroiło się na poleskich bagnach od pomyleńców. Składała prędko fakty. Na pewno nigdy wcześniej nie spotkała owego człowieka. Nie był tutejszy, mówił z innym, nieznanym akcentem. Nie poszedł wcale we wskazanym kierunku na Święciany. A najważniejsze, skąd, na Boga Ojca, wiedział, że ona jest panią na Ruczaju?… I nagle zrozumiała, że to był posłaniec od Juliusza. Od tej chwili żyła nadzieją, że jej Julek jest względnie bezpieczny. Zwłaszcza, że uprosiła go przy rozstaniu, by zmienił nazwisko. Dręczyło ją tylko pytanie, czy trafił tam, w dalekiej, śląskiej krainie, na dobrych ludzi, czy znalazł dom, pracę, czy aby głodny nie chodzi… Nie przyszło jej do głowy, że ukochany syn, gruntownie wykształcony na Uniwersytecie Kijowskim matematyk i astronom, jedyny spadkobierca hrabiego Ruczajewskiego, podjął właśnie pracę w hucie cynku…

Rozdział 2. Dwanaście makatek Juliusz obudził się z poczuciem straty. Bladym świtaniem. Była piąta minut sześć, piękny majowy poranek. Mógł jeszcze pospać do „jakiej pół szóstyj”, jak tu mówią, ale usiadł na łóżku całkiem wybudzony. Serce łomotało, podchodząc mu do gardła. „Co to jest?” – próbował zebrać myśli. Zniecierpliwiony przeciągnął dłonią po włosach. Były ciemne tylko na pierwszy rzut oka, po uważnym przyjrzeniu się dziwiła siwa smuga z lewej strony głowy. Golibroda z Bogucic orzekł flegmatycznie, że „takie coś to sie robi człowiekowi, jak sie tak łoroz zlęknie”. No, to on się zaiste „łoroz zląkł”. Kilka lat temu, w taki sam majowy poranek, nad rzeką Łukną, w odległym teraz dla niego o miliony lat świetlnych powiecie święciańskim. Rosyjska pika i gasnące życie jego ojca. Zerwał się z łóżka, na tyle jednak ostrożnie, by nie zbudzić Jadwiżki. Pochylił się nad miską z wodą i opryskał twarz. „Zimna woda urody ci doda” – cierpliwie informowała biała jak śnieg płócienna makatka, wyszywana chabrową muliną. Takich makatek jego żona miała w wyprawie ślubnej słownie dwanaście, na każdy miesiąc roku świeżą – z inną, równie odkrywczą inskrypcją. Śląskie kobiety wieszały je w domach nad umywalką i pod „romą”. Nie zdołał dociec, dlaczego tak nazywano tę niepozorną, a praktyczną półeczkę, wiszącą niezmiennie nad kuchennym, białym stołem. Roma. Jadwiżka ustawiała na niej z namaszczeniem porcelanowe puszki z przykrywkami, ozdobnie opisane: Zucker, Saltz, Mühl, Kaffee. Cukier, Sól, Mąka, Kawa. Była tak rozkosznie dumna, ta jego młodziutka żona, że ma już „swoją romę w swojej kuchni”, że Juliusz nie miał serca mówić jej, co myśli o tych niemieckich napisach. Zresztą, między Bogiem a prawdą, puszek z polskimi napisami nie było tutaj gdzie kupić… Rozmyślania przerwał mu donośny, choć daleki, dźwięk – syrena z huty cynku na Wełnowcu. Wzywająca także jego na poranną zmianę… Spojrzał w lustro nad makatką. I jak zwykle, sucho rejestrowany przez niego fakt, iż jest, do licha, przystojny, wcale go nie ucieszył. Przywoływał obraz ojca. Pomyślał, że z wiekiem robi się coraz bardziej do niego podobny. *** …był do mnie podobny od dnia swych narodzin, moja duszko… …ale to po mnie ma fiołkowy kolor oczu… …to prawda… z tym muszę się zgodzić… …a czy… czy zauważyłeś kochany… że czuję się tu jak w domu… a minęła zaledwie chwila odkąd… zakończyłam ziemskie życie… nie mogę wyrazić, jak cieszę się… że czekałeś tu na mnie… wojciechu…

…teraz chłopiec ma nas dwoje… ku pomocy… …dobrze się stało… że nie zrozumiał swego przebudzenia o piątej… minut sześć… bladym świtaniem… …trzeba moja jedyna… by o twym odejściu… dowiedział się jak najpóźniej… niech nacieszy się synem… którego jego piękna żona powije mu na dniach… ***

Rozdział 3. Fiołkowy kolor oczu Koci, koci łapci Pojedziem do babci, Czeka kolebusia Na małego wnusia! Jedziemy, jedziemy Od ściany do pieca… Cóż to? Już śpi Pauluś? To dopiero heca! Jadwiżka z uśmiechem przysłuchiwała się kołysance śpiewanej przez męża i po raz nie wiadomo który dziwowała się, że dziecina tak szybko zamyka fiołkowe oczka. Jej nigdy nie udało się uśpić synaczka w podobnym tempie! Czary jakieś, czy co? No, i że w ogóle te oczka są fiołkowe! Kolor oczu maleńkiego Pawełka, dotąd niespotykany w jej rodzinie, wywołał ogólny zachwyt. Fiołkowe ślepka! Widzioł to świat? Juliusz z ciepłą nutą w głosie cierpliwie tłumaczył kolejnym ciotkom, wujkom i znajomym, że takie oczy ma osobiście on i miała jego matka, Róża Gabriela. Bardziej zaufanym członkom familii dodawał informację, że to ta, która zrobiła Pawełkowi MIEJSCE. Trochę trwało, zanim do Jadwiżki dotarła subtelność owej legendy z Ruczaju. Oto rodziły się w poleskim dworku dzieci, przynosząc Panu Bogu chwałę, a radość rodzicom – i do tego momentu wszystko jej się zgadzało. W kożdej rodzinie tak się przeca dzieje. Ale u Ruczajewskich dochodził oto nowy, nieco ocierający się o grozę szczegół: zawsze wtedy, gdy rodziło się nowe dziecko – umierał ktoś ze starszego pokolenia. Z nabożnym skupieniem podawano sobie z ust do ust rodzinną wiadomość: że „zrobił miejsce”… Powtarzało się to od wielu pokoleń, od wielu lat – i nikogo nie dziwiło. Juliusz ze spokojem wyjaśnił więc Jadwiżce, że ich Pawełek jest na świecie niejako za swoją babkę, Różę Gabrielę, która zmarła na dalekim Polesiu dwa dni przed szczęśliwymi narodzinami wnuka. W jeden z majowych poranków, o piątej rano. W samotności. Tylko z psem Ugryziem u nóg. Zrobiła Pawełkowi miejsce. Idąc tropem owej legendy, swego dziadka, Kajetana, powstańca z 1830 roku, Juliusz znał tylko z opowieści. Gdy on przychodził na świat, rodzina otrzymała świadectwo zgonu – Kajetan Krzysztof Juliusz hrabia Ruczajewski zmarł gdzieś w głębi Rosji. Jadwiżka słuchała tego w osłupieniu i pewno nie miała najmądrzejszej miny, bo mąż śmiał się i całując jej ręce, powtarzał: – Przywykniesz do moich dziwactw! Nie mam ich znów tak wiele… Jednym z nich okazało się przywiązanie do rodowego nazwiska. Dopiero po ślubie dowiedziała się, że Juliusz zmienił nazwisko. Z Ruczajewskiego na… Ruczaj. Wybuchnęła śmiechem. To ci dopiyro zmylenie tropów! Kożdy gupi by sie w tym rozeznoł!… I z miejsca się rozpłakała, bo zrozumiała, czym to grozi. Rozmawiali dwa dni i dwie noce, opowiedział jej wszystko. O tragicznym powstaniu. O ostatniej bitwie swego ojca. O nocnej wyprawie, by go pogrzebać.

O przyrzeczeniu, jakie wymogła na nim matka przy rozstaniu: że natychmiast po przybyciu na miejsce docelowe zmieni nazwisko. O tym, jak dotarł do Bogucic i znalazł schronienie u proboszcza Leopolda Markiefki. Jak ksiądz tłumaczył mu z anielską wprost cierpliwością, że od Ruczajewskiego do Ruczaja jest za blisko i „mo się przestać wygupiać!”. A on, że zaryzykuje, bo na zachowaniu chociaż trzonu swego rodowego nazwiska zależy mu bardziej niż na życiu w poczuciu bezpieczeństwa. Tu faroż się już porządnie zeźlił, wstał i wrzasnął piskliwie, że w takim razie najlepiej, jakby Juliusz przybrał nazwisko Kozioł, bo jest uparty jak tyn stary cap!… Ale szybko przeszła złość dobremu proboszczowi, pomógł Juliuszowi wyrobić papiery i znaleźć pracę. Choć trochę związaną ze starannym, matematycznym wykształceniem, jakie chłopak odebrał. Odtąd ksiądz Markiefka dyskretnie nad nim czuwał. Nie uszło też jego uwadze, do której to frelki Juliusz chodził „na zolyty”1, więc bez zdziwienia przyjął zgłoszenie na zapowiedzi. Jadwiżka wciąż wspominała ze wzruszeniem, jak ksiądz Leo­pold doprowadził ją do łez podczas pięknej uroczystości zaślubin. Pod wizerunkiem Matki Boguckiej poprosił ich oboje, by nigdy nie kończyli dnia w niezgodzie. 1 Chodzić w zaloty /śl./.

Rozdział 4. Dworek w Małopolsce Wożenie dziecka do ogólnokształcącej szkoły muzycznej, odległej – jak obszył – o trzydzieści pięć kilometrów, jest średnią przyjemnością, ale Jagoda nie dała tego po sobie poznać. Pierwszego dnia września Anno Domini 2005 ochoczo przesiadła się z normalnej toyoty na właśnie zakupioną, dziesięcioletnią terenówkę. Napęd na cztery koła gwarantował, według słów jej męża, Marcela, bezpieczniejszą jazdę po pagórkowatych, beskidzkich drogach. Zwłaszcza zimą, co wszyscy tutejsi znawcy tematu potwierdzali. Jej dzień zaczynał się o piątej pięćdziesiąt, kiedy to, walcząc z objawami miłości trójpsiej sfory, przygotowywała śniadanie dla męża swego ślubnego i syna, Bartusia. Jedli z głupimi minami, bo nikt nie wygląda mądrze o szóstej nad ranem, a ona w pośpiechu ubierała się w sypialni. Potem w te pędy wracała do pięknej, utrzymanej w tonacji écru, kuchni. By z kolei zapakować obu panom ich drugie śniadania – do gimnazjum i do pracy. W tym mniej więcej czasie poziom natręctwa u psów podnosił się już tak wysoko, że groził Jagódce kalectwem lub śmiercią. Na bezdechu wbiegała więc do sieni, a tam do spiżarenki, by nakarmić sforę. Nie, nie dała się, przy całym swoim życiowym pechu, aż tak zwariować, by gotować jeszcze dla psów! Oczywiście słyszała, że psu to się daje gotowaną kaszę z podrobami i moczoną bułką, ale już na myśl o podrobach, cokolwiek miało to znaczyć, robiło jej się słabo. Niezwłocznie zakupiła więc suchą karmę – prawda, że zachwalaną w weterynaryjnym rankingu jakości – i nauczyła psy, co dla nich najlepsze. I odtąd nie obchodziło jej już nawet to, że Marcel przy każdej towarzyskiej okazji opowiadał ze zbolałym obliczem, ile kosztuje go karmienie dobytku. A był to dobytek różnorodny pod względem ogólnej prezencji i pochodzenia. Jako pierwszy pojawił się w ich Rodzinie Wesołej yorkshire terier, o wdzięcznym imieniu Lucky, wywiedzionym, a jakże, z bajki Disneya o setce dalmatyńczyków. Według notki podpiętej pod tę rasę, miał to być „mały, dzielny piesek stróżujący, uczuciowy i wierny”. Potwierdziło się tylko, że był stróżujący – szczekał rozdzierająco na widok obcych ludzi i zwierząt. Poza tym szczegółem rzeczony york był po prostu kotem – samowolnym, upartym, uciekającym przy każdej nadarzającej się okazji, gdzie go oczy poniosą, chodzącym własnymi drogami, stanowczo odrzucającym głaskanie i branie na ręce. Pozwalał tylko na tyle czułości, ile sam potrzebował. Zgodnie z tą zasadą sporadycznie kładł się przy nodze – ale jedynie ocierając się o nią grzbietem. Dziwny koto-pies-autystyk. Kochali go jednak wszyscy – domownicy oraz rozmaici goście – niezależnie od szerokości geograficznej. Ujmował tajemniczym urokiem. Najpiękniej wyglądał już tu, na polach przysieckich, gdy stawał na szczycie zielonego oziminą wzgórza i wystawiał mały pyszczek na ciepły, wiosenny wiatr. Mrużył przy tym z lubością oczka. Kojarzył się wtedy Jagodzie z tymi mitycznymi prayorkami, wyhodowanymi

na wrzosowiskach hrabstwa Yorkshire. A może i dochodził do niego, wraz z częstym w Przysieku północnym wiatrem, zapach angielskich wrzosów… Drugi w kolejności przybycia był pies rzadko spotykanej na Śląsku rasy – posokowiec bawarski. *** …a tuś mi robaczku… posokowiec… …to psy rodowe ruczajewskich… …choć ten… nieco skundlony wydaje się być… …cóż mój wojciechu… lepszy taki… niż żaden… *** Mieszkali wtedy jeszcze w Tychach. Któregoś dnia zadzwonił do Jagody synek ich serdecznych przyjaciół z Roztocza, Tomuś. – Ciociu, nasza suczka Cykada będzie miała małe! Chciałabyś jednego szczeniaczka? – zapytał. A skąd?!… Do tego nie widziała przecież tej suki na oczy! Zapytała dyplomatycznie (albo tak jej się, niebodze, zdawało): – Zapomniałeś Tomaszku, że my już mamy pieska?… Ale dla Tomaszka, dziecka lasu, syna człowieka lasu – leśnika i myśliwego – york to nie był pies, a szczotka podłogowa. – Ale, ciociu, to będzie rasowy posokowiec bawarski, po ojcu czempionie! Ty wiesz, jakie to piękne psy? Myśliwskie! I szybko się musisz zdecydować, bo mamy wielu chętnych… W tej chwili przypomniało jej się, na własne nieszczęście, że lekarz ostatnio zasugerował matce jej rodzonej kupno pieska, z którym mogłaby, dla zdrowia, wychodzić na regularne spacery… Zapytała Tomcia ostrożnie, czy to są duże psy. – Nieeee, takie średnie! Cykada nie jest duża! To co, ciociu, zarezerwuję jednego dla was?… Po tej rozmowie nastąpiła sekwencja wydarzeń, w wyniku których Jagoda Śpiewak, matka trójki dzieci, stanęła na środku trawnika miejskiego w Tychach z psem myśliwskim na jednej smyczy i wystrzyżonym głupkowato yorkiem – na drugiej. Lucky był na nią literalnie obrażony. Patrzył z autentycznym niesmakiem na rudawego palanta obok i nie przyjmował do wiadomości, że tenże ma być odtąd jego towarzyszem życia. Podobnie zresztą zachowała się Małgosia, matka Jagódki.

Pies nazywał się Ugryź

Gdy po dziewięciu godzinach jazdy samochodem ze Szczebrzeszyna city stanęli radośnie w drzwiach z uszatym, piszczącym żałośnie szczeniaczkiem w ramionach, mama popatrzyła sceptycznie: – Nie zaiskrzyło – oceniła bezlitośnie. – Bierz go sobie! Ma duże łapy, więc będzie ogromny… Marcela omal szlag nie trafił. Pytał głosem wielkim, po co im dwa psy i to na dodatek w mieście? *** …podaj mi… mężu mój miły… choć jeden powód dla którego to musiał być posokowiec… umęczy się z nim nasza jagódka… przecież ta rasa polować lubi… …toż i będzie polował… na nornice na różanym gazonie… decydujący był fakt… iż nie wyobrażam sobie dworku bez posokowca… wspomnij naszego ugryzia… …ale my mieliśmy więcej psów… czyż nie… …dobrze pamiętasz moja duszko… miałem piętnaście gończych… stały w gotowości… nie było lepszych w całym powiecie… ale też dbałem o nie prawdziwie… spały na suchej słomie i miski zawsze pełne jadła były… …ugryź nigdy nie spał z nimi… spał w dworku… przed kominkiem miał swoje miejsce… do ludzi go ciągnęło… *** – Nie możemy mieć dwóch psów, Jagoda! – pieklił się nie na żarty Marcello. – Jak to sobie wyobrażasz? Trzeba go oddać z powrotem na Roztocze! I to natychmiast! Tam jest jego miejsce! Za to Bartuś siedział w kącie i ryczał krokodylimi łzami, tuląc do siebie szczeniaka. Ten z zapałem obgryzał chłopcu jego pianistyczne palce. Atmosfera zagęszczała się. Jagódka rozpoczęła krótki proces negocjacji. Miała wprawę. Wzięła głęboki oddech i zgrabnie wplotła wizję ich pagórka niewielkiego, na którym to, pośród pól malowanych zbożem rozmaitem, stanie prawdziwy, staropolski dwór. – A widziałeś kiedy dworek bez psa? Lucky się nie liczy, to kanapowiec… Pomyśl, Marcelu! W każdym dworku były psy i to z reguły myśliwskie! – zakończyła triumfalnie. – Owszem, były! Ale w psiarni! – jej mąż wprost wychodził z siebie. – I jeszcze to imię: Ugryź! Skąd ci się wzięło?? Bogiem a prawdą – nie miała pojęcia. W istocie, imię było kretyńskie i chyba nasunęło się Jagodzie wtedy, gdy Tomaszek prosił telefonicznie, by już odebrać pieska, bo notorycznie i z upodobaniem gryzie swoje rodzeństwo z miotu… – Marcelku, spójrz na to inaczej: nie mamy jeszcze dworku, a już mamy pasującego doń psa… Posłuchaj, jak to brzmi: pies myśliwski do dworku. Bez dworku, póki co… – uśmiechnęła się. – No, popatrz tylko na tę piękną mordę, mógłbyś go oddać? Na rzeczony dworek czekali jeszcze kilka lat, a tymczasem w Tychach dorodny i zbyt wysoki – jak na posokowca – Ugryź siał postrach na okolicznych osiedlach już samym swoim imieniem.

Okazały, duży pies biegnie w kierunku idącego z naprzeciwka człowieka. Człowiek (jeszcze, nie daj Boże, ubrany w czarną bluzę z kapturem!) przerażony przystaje i słyszy w tym momencie ostrą komendę: „Ugryź!” Do głowy mu nie przyjdzie, cholera, że to imię psa! Jest pewien bliskiej śmierci! To nie było wesołe. Różnie mogło się skończyć. Marcel opracował schemat postępowania. – W domu wołamy na zwierzę Ugryź, a na spacerach, obowiązkowo i bez żadnych wyjątków – GRYZIO! Pomogło o tyle, że teraz ludzie nie uciekali, ale za to stukali się znacząco w czoło: – Co to za popieprzone imię dla psa? Budowa dworku miała ruszyć lada chwila, więc jeździli sobie z dziećmi i psami na Ich Ziemię, kiedy tylko mogli. Naczytali się w „Muratorach”, że „ziemię należy oswajać”, co by się potem dobrze tam mieszkało. A więc – w samochód i jazda! W Przysieku na wiosnę powinno być tak pięknie! Mają do pokonania, jak obszył, trzydzieści siedem kilometrów. W jedną stronę. Po drodze, zwyczajowo, Lucky wymiotuje, albowiem ma chorobę lokomocyjną. Ugryź, siedzący z Jagodą z przodu, zgniata nogi pani słodkim ciężarem. Nic to. Jadą do swego majątku ziemskiego! Tam, gdzie dzięcielina rumieńcem pała… Na miejscu wypuszczają psy, a te, szczęśliwe, buszują po łące… Naprawdę jest cudnie. Wszystko się zieleni, ptaszki śpiewają, czyste, rześkie powietrze. Tak, tak, to już nie „czarny” Śląsk – to Małopolska… Stoją na własnym wzgórzu i napawają się zielono-błękitną przestrzenią. Wokół łąki i pola, tylko po przeciwnej stronie kamienistej dróżki dojazdowej, u podnóża Ich Ziemi, widnieje skromny, zaniedbany domek z czerwonej cegły. Nagle zza węgła domku wyłania się jakaś chwiejna postać. Mężczyzna gramoli się na ścieżkę zgięty wpół. Tu prostuje się, rozgląda wokół z pijackim niedowierzaniem i, klnąc na swój los, kieruje się do wsi… Jest pijany jak bela, ale trzyma azymut… jeden krok… drugi… I w tym momencie zaczęło się dziać wszystko naraz. Ugryź zwietrzył wroga. Stanął na sekundę z podniesioną przednią łapą, podał ciało do przodu, niespokojnie poruszył nozdrzami jak koń przed gonitwą i runął w dół, prosto na idącego. Lucky nie z tych, co się przyglądają cudzej glorii, jak zając pognał za Ugryziem, skowycząc rozdzierająco. Dystans zmniejszał się szybko, bo było z górki. Facet nie kojarzył jeszcze tego dzikiego ujadania ze swoją zamroczoną osobą. W końcu, tego… na wsi psy szczekają, tego… kto im broni, kurna… takie ich prawo, kurna… Ale w pogoń za psami, chłopu na ratunek, rzucił się rycerski Marcel, wrzeszcząc męskim, a jakże, głosem tak, że na bank cały Przysiek go słyszał: – UGRYŹ! UGRYŹ! UGRYŹ! UGRYYYYŹ! W sukurs tatusiowi biegł na krótkich nóżkach Bartuś, który piszczał najgłośniej, jak umiał, zamykając ten pędzący korowód. No i chłop w końcu zaskoczył. Podniósł chwiejącą się głowę, zamrugał oczami i ujrzawszy wreszcie, jaka banda wali z górki wprost na niego, momentalnie wytrzeźwiał. Wykonał olbrzymi skok w lewo skos i, oparłszy się plecami o ścianę czerwonego domku, rozpostarł ramiona i chrypiał: – Kurna! Kurnaaa! Ich pierwszą czynnością na tej budowie było zakupienie stalowej siatki na ogrodzenie…

Psiak, który trafił do Dworku wprost ze schroniska, nazywał się Felicja i był suczką. Zupełnym przypadkiem wypatrzyła ją miłosierna Jagódka w anonsie prasowym. Sprytni ludzie dołączyli urocze zdjęcie Felicji i chwytający za serce opis: „Około sześcioletnia jamniczka. Jest pieskiem spokojnym i zrównoważonym. Przyjacielska zarówno w stosunku do ludzi, jak i do innych zwierząt. Mimo że bardzo mądra i ułożona, nikt jej nie wypatrzył w schroniskowym boksie prawie od dwóch lat… A ona wciąż wypatruje swojego człowieka…” *** …żeby go ugryźć w rzyć… *** Nie mogła już o niej zapomnieć. Marcel nie mógł już o niej słuchać. Błażejek, ich starszy syn, studiujący w mieście stołecznym Warszawie, zagroził, że nie wróci do rodzicielskiego domu, jeśli wezmą, do ciężkiej cholery, trzeciego psa i to w dodatku sukę. Nie pomagało tłumaczenie, że jest wysterylizowana. I odrobaczona. I zaszczepiona. Jagoda wróciła myślami do dzieciństwa. Zero psów i zero suk. Zero kotków i papużek falistych. Żółwików i złotych rybek. W ogóle zero zwierząt, bo Romuś, jej braciszek, miał alergię. Pamiętała ten dzień, kiedy mamusia wytłumaczyła jej dobitnie, co to za choroba i dlaczego „psa absolutnie W TYM DOMU nie będzie”. Mało ją, do licha, wzruszało to wyjaśnienie, więc wyszlochała: – Jak będę duża, to kupię sobie trzy psy! Do dzieła więc. Dwa telefony i Felicję – wraz z pokaźnym worem suchej karmy – przywożą do Dworku wolontariuszki ze schroniska w Krakowie. Dbają o to, by ich psy trafiały do „dobrych” domów, a nie na przykład na łańcuch, czy do sadystów – dlatego do chwili odjazdu dyskretnie kontrolują warunki. Gospodarze musieli pomyślnie zdać ten egzamin, bo jedna z uroczych dwóch pań, po podpisaniu aktu adopcji, zapytała wesoło, zerkając zalotnie w stronę Marcela: – Tak tu ładnie i miło, to może państwo i nas adoptujecie? – Nie ma sprawy – rozpromienił się Marcel, ciężki idiota. – Tyle tylko, że będziecie panie jadły suchą karmę… – wtrąciła wkurzona Jagoda słodkim głosikiem. Miłe panie natychmiast przestały się radośnie uśmiechać. Marcel także. A Felicja aklimatyzowała się u nich pełne dwa lata. Była straszna. Nieufna i wycofana, z manifestowanym brakiem potrzeby bliskości, a jednocześnie – biedna, mała, wiecznie smutna, nierasowa sunia po ciężkich przejściach. Nazywał ją Bartuś Suką Waleczną, Suką-Która-Nie-Przebacza, Suką-O-Ostrych-Zębach, Suką-Psem-Na-Inne-Suki, bo, mimo najszczerszych chęci, nijak nie pasowały do niej tamte miodowe określenia z gazety… Jednak prawdziwa jazda zaczynała się wtedy, gdy przyjeżdżał do domu na parę dni z Warszawy Błażej. W dzieciństwie podstępnie ugryzła go w rękę właśnie taka, wredna, jamnikowata suka. Od początku obawiał się więc wyszczerzonych na siebie zębów Felicji i pokrywał to inteligentną „ciętą ripostą”: – Nawet w stalinowskiej propagandzie było więcej prawdy niż w tym pieprzonym ogłoszeniu! Chyba wiem, czemu nikt jej przez dwa lata nie chciał… – syczał zjadliwie, trzymając się w stosownej odległości od suki.

– Pewnie zagryzała wszystkie inne suki w schroniskowym boksie! – pisnął Bartuś, zachwycony własną inwencją twórczą. – Ta głupia suka wygląda jak potwór z Loch Ness! – odkrył nagle ich syn, student prawa na Uniwersytecie Warszawskim. – Nie, to jest suka, która nie wie, co to kompromis! – błyskotliwie dodał Bartuś. – To ona była psem Attyli! – domyślił się Błażej (szóstka z historii na maturze rozszerzonej!). – To przed suką rozstąpiło się Morze Czerwone! – Bartuś, idący ocenami z historii w ślady brata, miał już wypieki na twarzy. – I to suka zburzyła Świątynię Jerozolimską! – Nie, Bartuś, to suka ocaliła Ścianę Płaczu… – To suka goniła Hektora wokół Troi! – I to ona użarła w piętę Achillesa! – I poprowadziła Odsiecz Wiedeńską! – To ona szarżowała pod Somosierrą!!! – To ona zatopiła Atlantydę! – I przeprowadziła Hannibala przez Alpy… – To w obawie przed suką Churchill wypowiedział pamiętne słowa: „Nie mogę Wam nic obiecać, prócz krwi, łez i potu”! – Słuchajcie! TO DLATEGO dodali do suki worek karmy gratis! – zdołał się wreszcie wstrzelić Marcel. – Żebyśmy ją tylko z tego schroniska wzięli… A w trzecim roku „trudnej znajomości”, powolutku zaczęli obserwować u Felusi pierwsze, nieśmiałe oznaki psiej przyjaźni i zaufania do ludzi. Z wyłączeniem osoby Błażeja, ma się rozumieć…

Rozdział 5. Koronka z płatków śniegu Max von Grieger poznał Juliusza Ruczaja w hucie cynku Hohenlohe na katowickim Wełnowcu. Ten zamknięty w sobie, ale obiecujący inżynier wprowadzał odważne innowacje w zaśniedziały pruski system zarządzania. Grieger wziął go do muflarni na próbę i w krótkim czasie zorientował się, że kompetencja i łagodność Juliusza lepiej działają na ludzi niźli ordynarne wrzaski poprzedniego majstra. Były wczesne lata osiemdziesiąte dziewiętnastego stulecia, śląski przemysł hutniczy nabierał rozmachu, a huta na Wełnowcu byla ważnym ogniwem w tym łańcuchu sukcesów. Grieger cenił więc sobie Juliusza i ich współpraca rozwijała się nader pomyślnie. Po latach chętnie zatrudnił obu jego synów – Paula i Rudolfa. Szczerze liczył na to, że „poszli w ojca”. Udał się szczególnie Rudolf: wysoki, smukły, chłonący naukę i bardzo pracowity. Spodobał się Griegerowi. Mimo młodego wieku potrafił zjednywać sobie ludzi i szybko się uczył. W obliczeniach matematycznych okazał się genialny. Liczył tak sprawnie, jak sam diabeł. Stopniowo awansował, nie tracąc jednak skromności i dystansu do siebie. Kierował działem kobiet, transportujących ciężką masę do napełniania mufli. Była to mieszanina rudy cynku i węgla. – Transport! – prychał Rudolf przy obiedzie. – Tato, dyć one te ciężary na rękach noszą! – Dej spokój, niech ojciec je – upomniała go Jadwiżka, stawiając przed Juliuszem talerz z zupą. – Synek, synek, co żeś taki narwany? – Mamulko, a bo ja ciebie sobie tam wyobrażam! – wybuchnął Rudolf. – Wiele z tych kobiet jest w twoim wieku! Jakbyś ty tam miała tak ciężko nosić… – Wiesz co, Rudi? Tyś miał chyba księdzem zostać… – leniwie wtrącił jego starszy brat Paweł, sięgając po półmisek z kartoflami. – Ksiądz Markiefka by cie do wszystkiego przyuczył… W Rudolfie aż się zagotowało. Już otwierał usta, gdy Juliusz podniósł uspokajająco rękę. – Jak się dzieci kłócą… – zaczął i popatrzył wyczekująco na obu młodzieńców. –…to Matka Bosko płacze! – dokończyli chórem, udając małych chłopców. – To i teraz, synkowie, posłuchajcie w spokoju – zaczął Juliusz. – Rację ma Rudolf. Rzeczywiście te kobiety, nosząc cały dzień wkład do mufli, pracują bardzo ciężko, ale Hohenlohe im regularnie płaci i w ten sposób mają na życie. W większości są to młode wdowy lub samotne kobiety – czasem z przychówkiem – na które nikt inny nie zapracuje… W muflarni nie ma miejsca na położenie szyn i puszczenie tam wagoników… Koło się zamyka. Jeśli zrobi się wokół tego awantura, one wszystkie zostaną wyrzucone na bruk, a w ich miejsce wezmą do roboty chłopów. – Tak źle i tak źle, mój ty Boże – westchnęła Jadwiżka. Z tego wszystkiego zapomniała dać kompot na stół. Widzioł to świat? Po cichu dumna była ze swoich. Coraz częściej zdarzało jej się słyszeć od ludzi, że „Ruczaje to nie ukrzywdzą nikogo”. A to dyć na Śląsku liczy się bardziej niż bogactwo i zaszczyty, i sława. Niespodziewanie, w trakcie jednej z wielu fachowych rozmów w hutniczym kantorku,

Max von Grieger i jego najlepszy inżynier, Juliusz, zadecydowali o losie swych dzieci – Anny Griegerówny i młodszego z Ruczajów, Rudolfa. Wkrótce potem Juliusz, w imieniu syna, wysłał swatów. Zgodnie ze zwyczajem, młodzi nie zobaczyli się aż do dnia ślubu. Nie było w tym niczego dziwnego, zwłaszcza dla rodziców. Przecież pragnęli oni szczęśliwości swoich dzieci jako własnej… Anna otrzymała bogatą, jak przystało na „von”, wyprawę ślubną. Serwis śniadaniowy, nazywany po śląsku „kafeserwis”, oraz obiadowy – oba na trzydzieści sześć osób, a jakże, do tego sztućce i komplet śnieżnobiałych, damasowych obrusów, wykończonych koronką, z wyhaftowanym starannie monogramem. Sześć ślicznych zestawów garnitury kuchennej, na którą składały się: zasłonki do drzwi i wyszywane niebieską nitką, białe, płócienne makatki informujące, że „gość w dom to Bóg w dom”, „zimna woda urody ci doda”, „kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje” i że „bez Boga – ani do proga”. Komplety pościeli, opatrzone kunsztownymi, ręcznie robionymi monogramami, do tego duża sztuka grubego, lnianego płótna, obszytego mereżką – będzie ona służyła do pakowania prania do magla. Bielizna osobista, kilka uroczych sukienek, płaszcz zimowy i taki na lato, tudzież kapelusze, gustowne toczki z woalką, parasolki, trzewiki, koronkowe rękawiczki, torebki, jedwabne szaliki, wachlarzyki i… podobne fiki-miki. Pani matka, Hildegarda von Grieger, wielce zadowolona z obrotu sprawy, kazała dla pierworodnej córki uszyć szykowną suknię ślubną. Na same brabanckie koronki krawcowa wydała więc fortunę, ale sukienka wyszła zjawiskowo. Anna w dniu ślubu wyglądała w niej jak sen. Waleska, młodsza siostra Anny, po prostu rozpłakała się rankiem na jej widok. Nie do końca było jasne – z zachwytu to czy z zawiści… Przez ułamek sekundy sama Hilda, widząc Annę w otwartych drzwiach kościoła, pomyślała spłoszona, czy aby, w tym całym przedślubnym zamieszaniu, nie pomyliła własnych córek?… Czy jej trochę nie poniosło z tą sukienką dla Anny?… Szykowniejszej nie sposób sobie przecież wyobrazić! A czyż to nie ta jej druga córka, ta najmilejsza, czyż to nie ona tak właśnie miała kiedyś olśnić swych gości?… Przecież to Waleska miała być najpiękniejszą panną młodą!… I na zawsze pozostać w pamięci ludzi! Hilda odniosła niejasne wrażenie, że coś jej umknęło, ale Józik, klasztorny muzykant, wylozł już na chór i organy zagrały. Państwo młodzi wolno kroczyli główną nawą kościoła bogucickiego, w kierunku ołtarza. Modlitwy zamarły na ustach czekających w ławkach gości. Przez witraże wpadały do środka barwne promienie wiosennego słońca i jakby nieśmiało oświetlały drogę Młodej Parze. Właściwie pani Hildegarda von Grieger sama przed sobą musiała uczciwie przyznać, że nieoczekiwanie podobało jej się zachowanie Anny, tak przed ślubem, jak i w chwili obecnej. Dziewczyna szła oto wyprostowana, dumna, z błyszczącymi oczyma. W świetle świec koronki przy jej szyi przypominały płatki śniegu, które dopiero co osiadły i migocą – chwilę przed roztopieniem się od ciepła. Wszystkim obecnym w kościele zaparło dech w piersiach. Hildegarda przypomniała sobie, jak to Anna ni razu nie poskarżyła się, że na oczy nie widziała przyszłego męża. Zamiast tego z pogodnym spokojem i cierpliwością brała udział

w kompletowaniu ausztojeru, czyli wyprawy ślubnej, w wyszywaniu swych inicjałów na damasowych obrusach i pościeli, a potem w tysięcznych przymiarkach, „probach” – jak tu się godo – sukni ślubnej. No i dzisiaj, w dniu ślubu, nie histeryzowała i nie mdlała, jak niektóre panny, tylko w skupieniu doczekała przyjazdu pana młodego. Mody pon, czyli pan młody, zajechał rankiem pod dom von Griegerów punktualnie, pięknie ustrojonym w białe kwiecie powozem. Liczne dzieciaki, które z ciekawości wybiegły boso na ulicę, opowiadały potem w nieskończoność, że widać było tylko „cztery biołe koniki i wielko kupa kwiotków.” Obok pana młodego siedział jego brat Paweł jako starosta weselny i rodzice – Juliusz z Jadwiżką. Patrzyli z uśmiechem na Annę, całą w bieli, z mirtowym wianuszkiem we włosach, prowadzoną do furtki przez rodziców i młodszą siostrzyczkę, Waleskę. Zanim powóz się zatrzymał, już Rudolf wyskoczył ich powitać i dopiero wtedy okazało się, jak bardzo jest przystojny. Młodzi obrzucili się szybkim spojrzeniem, po czym ona opuściła wzrok. Ucałował z uszanowaniem jej dłoń w koronkowej rękawiczce, ale nie wykrztusił ni słowa. Skłonił się Griegerom i oniemiałej z wrażenia Walesce. Dziewczątko to, choć na ogół bystre, teraz stało z otwartą buzią. Matka w końcu musiała szturchnąć ją lekko, żeby wsiadła za siostrą w bieli do powozu. Ruszyli w górę ulicy. Welon panny młodej powiewał na delikatnym wietrze. Waleska nie zapamiętała, czy państwo młodzi rozmawiali z sobą w drodze do kościoła, czy też milczeli z bijącymi sercami, a tylko rodzice z obu stron prowadzili poprawną, przedślubną konwersację. Miała co innego na głowie. Wiedziała już, i to z bolesną pewnością, że do końca życia nie zapomni tej chwili, kiedy jej siostra, ta „gorsza”, wieziona oto była do ślubu przez mężczyznę z najskrytszych marzeń każdego podlotka… Waleska z zapartym tchem przyglądała się przyszłemu szwagrowi. To nie do wiary, jak ta Ana dobrze trafiła!… Chłop jak dąb i do tego jaki uważający, jaki grzeczny!… Niby hrabia albo książę! Nie tak to miało być! Dobry Boże, przecież do samego ślubu się nie widzieli i Waleska po cichu radowała się na tą hutniczą maszkarę, za którą to jej biedna siostra będzie musiała wyjść… Młodsza od Anny o niecałe trzy lata Waleska dotąd była prawdziwą „mamusiną córunią”. Dla Hildy liczyła się tylko ona, jej potrzeby, życzenia, jej zachcianki i jej przyszłość. Przy tym dziewczyna była naprawdę śliczna. Bez dwóch zdań! Nawet Anna, zepchnięta w rodzinie von Griegerów na drugi plan, kochała urodziwą siostrzyczkę całym sercem. Matka natomiast nie przepadała za Anną. Gdzie jej tam było do blond loczków Waleski, jej błękitnych ocząt, anielskiej twarzyczki, wiotkiej kibici, wdzięcznego wysławiania się? W przeciwieństwie do Waleski, Anna była smukłą jak topola brunetką, o pociągłych rysach i uważnym spojrzeniu. Nawet ubierane były zawsze przez matkę odmiennie. Krawcowa dziewcząt otrzymała wyraźne polecenie, by dla Anny szyć eleganckie stroje w stonowanym brązie, bordo i czerni, zaś Waleska ma przywdziewać barwne sukienki w odcieniach błękitu, beżu i seledynu. Jak skrzydła u motyla… Panienki von Grieger od czwartego roku życia pobierały nau­kę gry na fortepianie, uczyły się też rysunku i śpiewu. Obie czytały więcej niż ich rówieśnice, bo biblioteka ojca zajmowała całe jedno skrzydło domu. Choć tak różne – wyrastały na interesujące młode damy, ale w marzeniach matki to

Waleska miała poślubić księcia z bajki. Anny jako starszej, a co za tym szło – pierwszej w kolejce do zamęścia – należało się pozbyć z domu jak najrychlej i bez zbędnych ceregieli. W opinii Hildy, pierwsza córka, ciemnowłosa, wysoka i chuda, nie miała najmniejszych szans na intratne małżeństwo. Takoż i pasował do Anny ten jakiś nieznany hutnik! Niy trza bydzie już szukać żodnego innego… Nadszedł ten wyczekiwany ranek. Orszak weselny zatrzymał się przed kościołem i Rudolf, podając Annie ramię, odważniej zajrzał jej w oczy. Dziewczyna spłoniła się, ale i uśmiechnęła leciutko. Wtedy Rudolf pochylił się, musnął palcami jej policzek i szepnął coś uspokajająco. Walesce, która to widziała, zabrakło oddechu. I co teraz?… O, Bozicku! I co?? „Psińco!” – odpowiedziała sobie w duchu. – „Będę musiała też się tak dobrze wydać…”

Rozdział 6. Babcina puderniczka Moja Babcia ze strony mamusi miała na imię Helena. Od urodzenia w roku 1900 mieszkała na Śląsku, w różnych osadach – między Załężem, Siemianowicami a Wełnowcem-Józefowcem. W tutejszej gwarze nazywano ją od dziecka: Lyjna. O rodzicach Babci wiem, niestety, niewiele. Matka, Maria, „robiyła we dworze”. Bardzo prawdopodobne, że chodzi o tak zwany Pałac czy też Dwór w Załężu, gdyż to na jego rozległych terenach istniało pod koniec XIX wieku ogromne gospodarstwo rolnicze i hodowlane. Siłą roboczą byli okoliczni i załęscy chłopi. Uprawiali ziemię, hodowali krowy, kozy i drób. Funkcjonowała mleczarnia, rzeźnia, duży młyn i piekarnia. Właścicielem oczywiście był Niemiec, który trzymał wszystkich twardą ręką. Babcia opowiadała, że matka jej bardzo ciężko pracowała w polu, a po powrocie „to dopiero miała huk roboty w chałupie”. Było biednie. Gotowała na „ogniu”, to jest na blasze pieca węglowego. *** …jak było co do tego gornka włożyć… a węgiel tyż był abo i niy… zależało czy przepił wszysko co zarobił tyn pijak… węgiel prziwozili furą na plac i my go z chłopcami… łopatami do pywnicy wrzucali… a malutko lyjnusia konikowi wody przynosiła… *** Garnki i naczynia myła w cynowej balii. Woda – do noszenia wiadrami z zewnątrz. Pranie na waszbrecie, to jest na dużej, blaszanej tarze z solidnym, drewnianym uchwytem, płukanie i wykręcanie ręczne (w blank zimnej wodzie!), prasowanie – ważącym z pół tony żelazkiem na duszę. Światła jeszcze elektrycznego nie mieli, więc kolanówki cerowała dzieciom wieczorami, przy lampie karbidówce. Do tego hodowała też kurki. I raz w miesiącu chodziła sprzątać do kościoła. Uwijała się tak ta Maryjka, uwijała, aż jej „krew do głowy prziszła” i umarła młodo. Jej mąż ślubny, August Gołąb, był szewcem. Niezbyt wziętym, bo pił jak szewc. Latami. Zostawiła pijokowi troje drobiazgu – najmłodszą, cichutką Lyjnę, która za mamulką swoją mało co oczków nie wypłakała, Jana (Hansa) i najstarszego, Alfonsa, ociemniałego w dzieciństwie. Chłopiec nieszczęśliwie spadł w szkole z drabinki gimnastycznej i stracił wzrok. Gdy doszedł do lat, ożenił się, z wielkiej miłości, z niejaką Zofijką ze Zołęża, która powiła mu bliźnięta – chłopczyka i dziewczynkę. A że od przybytku głowa niy boli, dziewczynka ta, jak już sama po latach wyszła za mąż, to urodziła… czworaczki – słynne na cały Śląsk. Pod koniec II wojny światowej Jan jako Hans – żołnierz szmacianego już wówczas Wehrmachtu – zawieruszył się gdzieś we wschodnich landach Niemiec i mioł chłop pieronowego pecha, bo mu tam utworzyli NRD. Komunistyczny, sztuczny twór, kontrolowany przez Sowietów. Wujek Jan dwukrotnie zaznaczył się w życiu swej siostrzenicy, a mojej mamy, Małgosi: najpierw kupując dla niej wyszukany w Berlinie drogi, śnieżnobiały materiał na suknię ślubną z trenem. Materiał został odebrany osobiście przez babcię Helenę, co dało jej – jedyną w życiu –

okazję do wyjechania za granicę i zobaczenia się z bratem. Dużo później, w latach siedemdziesiątych, moja mamusia sama pojechała do Lipska odwiedzić „nieznanego ujka Hansa”. Zastała staruszka w warunkach mniej niż skromnych. Żona Dorothy, Niemka, dawno „go odeszła”, a jedyną córeczkę, Hannelore, pamiętał jako rozkoszną pięciolatkę z dołeczkami w policzkach… Z dumą pokazał zdjęcie dziewczynki sprzed lat. Zdawał się myśleć, że ona nadal tak wygląda. Na zakończenie pochwalił się starą jak świat lodówką i zapytał z frasunkiem, czy to prawda, że „tam w Polsce jeszcze lodówek nie mamy?…” Pamiętam, że mamusia wróciła oburzona. Helena, po śląsku Lyjna, od najmłodszych lat wyróżniała się wyglądem. Obdarzona była piękną, ciemną karnacją. Bez kiwnięcia palcem miała od Boga to, o czym teraz marzy każda zdeterminowana klientka solarium: czekoladowo-złotą opaleniznę. Ale dla Babci była to uprzykrzona cecha – dałaby wszystko za bladą cerę. Powtarzała, że „nie cierpi być tako bronotno”. Prawie do siedemdziesiątego roku życia Babcia Helena, po rannej toalecie, sięgała po małe zawiniątko: był to bielutki kwadracik płótna i kawałek zwykłej kredy szkolnej. Tę kredę wcierała energicznie w płócienny materiał, aż do uzyskania odrobiny białego pyłu. Następnie to przyprószone kredą płótno ostrożnie przykładała sobie do twarzy i w ten sposób otrzymywała upragnioną biel skóry… Dopiero po latach zdałam sobie sprawę, że ten racjonalizatorski pomysł Babci wynikał z biedy – po prostu nie było jej stać na puder! A my, jej bliscy, kochaliśmy ją, ale nie wpadliśmy na pomysł, by zwyczajnie kupić dla niej prawdziwy kosmetyk w drogerii. Mnie, Jagódce Ruczaj, niby mądrej, pierwszej uczennicy w podstawówce, wydawało się, że wszystkie babcie tak robią! Oj, jaka szkoda Babciu, że nie podarowałam Ci na ostatnie urodziny ładnej puderniczki, zamiast tamtego flakonika wody kwiatowej „Biały bez”! *** …dyć jo lubiła bioły bez… tak piyknie wonioł… niy trza ci sie już tym frasować… a swojom drogom… to wcześnie żech sie straciła… jagódka ledwo była w szkole powszechnyj… a tak chciałach ją widzieć jako młodo pani… w długij biołyj sukni z koronki… w piyknym szlajerze… ***

Rozdział 7. Wszystko nagle ucichło Najbliższa szkoła muzyczna dla Bartusia oddalona była od Przysieka o całe trzydzieści pięć kilometrów. A zatem, gdy dzień w dzień robi się samochodem, jak obszył, sto czterdzieści kilometrów po tej samej trasie, trzeba się czegoś uczepić. Żeby nie zwariować. Bo musiała Jagódka dzieciaka co rano do szkoły zawieźć i wrócić do Przysieka, a po południu to samo, tylko z przeciwnym wektorem. Uczepiła się więc widoków za oknem samochodu. Domki, domki, furtki, ogródki, pizzeria „U Billa”, kościół, skrzyżowanie z nowo powstałym rondem, domki, ogródki, ogródki, ogródki, domki, domki… co jest, u licha?… Gdzie ten, co tu jeszcze wczoraj…? Nie ma domku. Po prostu nie ma i cześć pieśni. Oniemiała, bo właśnie ten domeczek przez ostatnie dwa lata dojazdów do szkoły z Bartusiem w jakiś sympatyczny sposób przykuwał ich uwagę. Stary, od dawna opuszczony, zbudowany z czerwonej, domowym sposobem wypalanej cegły, stał dosłownie na zakręcie. Przypuszczalnie sto lat temu nie tędy biegła droga. Swoistym znakiem czasu była wielkich rozmiarów reklama czegoś tam, przyczepiona do bocznej ściany. Dom miał pięterko z piękną lukarną, powybijane wszystkie szyby na parterze i nieczynną studnię – z prawej, od ganeczku. Ale „miał minę”… Skłaniał do tego, by się, właściwie kompletnie bez sensu, zastanawiać, kto go kiedyś sobie wymarzył i wybudował. Jakie to koleje losu spotkały jego mieszkańców, jak żyli i czemu go teraz nikt z potomnych nie zechciał? Dlaczego pozwolono, by popadał w ruinę? Myślała sobie, że pewnie ostatni właściciele umarli, a ich dzieci wyjechały za granicę, bo często tak zdarzało się po ‘89 roku. Zwolniła, nie dowierzając własnym oczom. Bartuś też oderwał wzrok od zeszytu z teorii muzyki. – Mamusia, zburzyli ten domek! A taki był ładny… – Popatrz, został kawałek muru z piecem kaflowym. Pewnie chcą zachować te śliczne, stare kafelki… I widać, że ściany w tym pokoju były bladozielone, w srebrny wzorek. Jakoś tak mi żal… – uśmiechnęła się do chłopca. Przykro Jagodzie było patrzeć na ruinę, zwłaszcza, że dopiero co postawiła własny dom i wiedziała, ile to trudu kosztowało. Czasu. Pieniędzy. Wyobraźni. Siedzenia na forach internetowych i przy fachowych czasopismach. Debat z Trzema Głównymi Bobami Budowniczymi – od etapu fundamentów poczynając. Przez cztery lata jeździły „po majątku” koparki, betoniarki, spychacze, dźwigi, ciężarówki, samochody dostawcze i wreszcie te z napisem: „Przeprowadzka”. Dom stawał się, wedle projektu pana architekta, coraz bardziej staropolskim dworkiem. Ocieplono go (żadnym tam styropianem!) wełną, pomalowano najpiękniejszym dla niej kolorem écru, położono bruczek, posiano trawniki, posadzono pierwszą choinkę. Przyuczono tego wariata Ugryzia, by na widok obcych nie przeskakiwał płotu… W ostatniej chwili dobudowano jeszcze, bo bardzo się uparła, stylową kapliczkę dla Najświętszej Panienki.

Nagle wszystko ucichło. Stanął sobie cudny Dworek z różanym gazonem na podjeździe i nikt, nawet święty turecki, nie wymyśli dzisiaj, co będzie z tym domem za sto lat.

Rozdział 8. Zachciołek Babci Heleny Cudowne były te chwile mojego dzieciństwa, kiedy mogłam na krótko mieszkać u Babci Heleny na Wełnowcu, albo kiedy to Babcia przyjeżdżała do nas, choć na tydzień. Przyjazdy babcine do Tychów zdarzały się częściej. Wtedy nie zdawałam sobie z tego sprawy, że te wizyty wymuszał niejako nałóg jej syna, a brata mojej mamusi, Ernesta. Gdy Helena dostawała „rynta z huty”, łasił się tak długo, tak długo, aż wyłudził tę jej ubogą, hutniczą rentę – i pił, zupełnie jak jego dziadek szewc, następnych kilka dni. Babci nie pozostawało wtedy nic innego, jak uciekać z tej meliny, w jaką wówczas zamieniał jej – normalnie zawsze schludne i czyściutkie – mieszkanko w familoku na Halerze. Tak nazywano długą, słoneczną ulicę z prawej strony kościoła św. Józefa na Wełnowcu-Józefowcu. Po obu jej stronach rosły drzewa: topole i akacje. I dla mnie, małej dziewczynki, była to „ta Halera”, choć komuniści przechrzcili ją już wtedy na ulicę Nowotki. Pamiętam, że zapytałam Babcię, kim właściwie był ten Nowotko. Wzruszyła z niechęcią ramionami i burknęła: – A… jakiś gupi chop… Komunista… Spuścili nom go Ruskie na spadochronie. Ale nie godej Pucinko nikomu, żech ci tak powiedziała… Po latach domyśliłam się wreszcie, że nazwa musiała pochodzić nie od „tej” jakiejś tam enigmatycznej Halery, ale od „tego” – generała Józefa Hallera. Ulicę nazwano jego imieniem za „starej Polski”, w latach międzywojennych, no, a w 1945… Familoki w tym miejscu wybudowane zostały w 1905 roku przez hutniczy koncern Hohenlohe Werke – z myślą o swoich robotnikach cynkowni. Stały więc równym rzędem na owej Halerze i Babcia, jako robotnica z muflarni, otrzymała tam mieszkanie – mały pokój z wielką kuchnią. Dopóki nie wybudowałam sobie Dworku – nie było dla mnie bardziej przyjaznego miejsca. *** …dziecino kochana… a myślisz ty że dlaczego… poddałam ci myśl ową… o dworku naszym w ruczaju… wiedz że sprawa nie należała do najłatwiejszych… zwłaszcza że mąż twój marceli… jako żywo… ziemiankę raczej wykopać tobie zamierzał… *** Uwielbiałam zresztą na Wełnowcu wszystko: począwszy od tego specyficznego, węglowego zapachu, gdy wysiadało się z rodzicami na katowickiej Słonecznej Pętli (z tramwaju o numerze 13), przez pokryte czarnym pyłem chodniki i anemiczne skwerki, aż po babciny familok – piętrowy, czerwony budynek z czerwonymi okiennicami. Do sieni prowadziły kamienne schodki i lauba – zadaszona, maleńka altanka przed drzwiami wejściowymi – gdzie na drewnianej ławeczce przesiadywali latem, w wolnych chwilach, lokatorzy. Grzali się w słoneczku… Sień była zawsze czysto utrzymana, kobiety miały tu dyżury i w życiu żadna nie śmiałaby się wyłamać. Na tym wysokim parterze były trzy mieszkania: na wprost, pod dwójką – babcine,

z rzucającą się w dziecięce oczy, pięknie wyprofilowaną, złotą – jak wtedy myślałam – i gładką w dotyku klamką. Wyglądała naprawdę jak z innego świata, nijak nie pasowała do tych zwykłych, bordową farbą malowanych przez ujka Ernsta, familokowych drzwi. Nie dowiedziałam się, skąd się wzięła. Jak gdyby ktoś ją kiedyś ukradł z drzwi jakiegoś pańskiego dworu albo pałacu… Przyjemnie było ją nacisnąć małą, pulchną łapką. Wtedy drzwi ustępowały z cichym skrzypnięciem i natychmiast rozlegał się ciepły od uczucia, nieco chropawy, głos Babci: – Jeee!… Moja Jagusia prziszła! Pódź tu ino do mie sie przywitać… Dej babci kusika! Ucałuj babcię! Moja ty Pucinko roztomiło… Po tym radosnym powitaniu wkraczałam w inny, niepowtarzalny, bezwarunkowo przyjazny mi świat. Już samo to, jak uroczo Babcia mnie nazywała – pieszczotliwym zdrobnieniem śląskiego słowa „putka”, oznaczającego małą, śliczną, trochę jeszcze nieporadną kurkę. Pucinka… Właściwie niczego takiego wielkiego w tym babcinym mieszkaniu nie było. Do pięt nie dorastało ono na przykład temu mojemu, nowoczesnemu, w Tychach… Ot, zwykła, obszerna izba, a w niej, z lewej strony – wejście do małej sypialenki. Były to ładne drzwi z szybą, którą zasłaniała urocza firanka. Podłoga w izbie oczywiście wyłożona bordowymi, długimi deskami, które wprost lśniły czystością. Bo też Babcia nie potrafiła usiedzieć bez roboty, co rusz chwytała za szmatę na szczotce i wycierała tę swoją podłogę, „bo się namarasiło”. Na prawo od proga stał rozłożysty, kuchenny piec kaflowy z blachą do gotowania. Obok dodatkowa, służąca często do dogrzania pomieszczenia, koza z rurą, zwana żeleźniokiem, dalej ausgus, to jest żeliwna umywalka w ścianie – z zawsze lodowato zimną wodą i wreszcie duży, kremowy stół. Miał on wewnętrzną, nisko zawieszoną półkę na miski, wiadra, garniec do podgrzewania wody oraz srebrnego koloru badywanę – cynową, niewielką wannę do kąpieli. Ich niezbyt dekoracyjny widok kryła z trzech stron wzorzysta zasłonka z taniego kretonu, naciągnięta na drążki. W chabrowe, maleńkie kwiatuszki, które lubiłam dotykać palcami, sprawdzając, czy aby nie są prawdziwe… Stół przykrywała kuchenna cerata w kratkę, chwycona w cztyrych rogach pinezkami, żeby się Babci przy kulaniu nudli nie przesuwała. A nad stołem, proszę szanownego państwa, wisiała roma – królowa wszystkich śląskich kuchni. Do kompletu ze stołem, niską komodą, dwoma krzesłami i bifyjem, mitycznym tutejszym kredensem kuchennym, także w kolorze kremowym. Była to półeczka przepięknej urody, na której stały trzy babcine blaszane biksy, pojemniki z cukrem, mąką i kawą. Pod nimi, jak pod daszkiem, wisiały na krągłych kołeczkach ozdobne kubki z jednym uchem, nazywane szolkami. Wszystkie cztery malowane w różyczki. Myślę, że były z dobrego fajansu, nie z porcelany. W nich Babcia podawała kawę. Roma to był dla mnie priorytet, gdy przyszło mi potem, po wielu latach, projektować układ mebli kuchennych w Dworku… A na ścianie przeciwległej do drzwi ze złotą klamką były dwa nieduże okienka, pomiędzy którymi wisiał ogromny obraz Serca Jezusowego w zdobnych ramach. Okienka wychodziły na łąkę. Zewnętrzne okiennice pomalowano na modny tu kolor czerwony, wewnętrzne – oczywiście na biały. Miały one na cienkich drążkach zawieszone przez Babcię śnieżnobiałe gardinki. Coś jak dzisiejsze zazdroski. Tylko tamte robiono ręcznie, na szydełku… I zawsze świeżo pachniały – prawdziwym szkrubkiem, czyli krochmalem, ale robionym w domu, z kartoflanej mąki. Gardinki te mogłam zdejmować i bawić się nimi; udawać, że to mój welon, koronkowy welon młodej pani. Marzenie każdej malutkiej dziewczynki. Szczęśliwa przeglądałam się w sypialnianym, trochę krzywym, babcinym lustrze,

a firankowe koronki błyszczały na moich ciemnych warkoczykach jak płatki śniegu… Coś takiego było nie do pomyślenia u drugiej mojej babci, Neli Ruczaj, tej ze strony ojca – i pewnie to był powód, że szybciutko urywałam się z tych niedzielnych wizyt u Ruczajów. Bo dwa, trzy razy w miesiącu jeździliśmy z rodzicami do nich na Proszony Obiad. Fajnie było, ale mnie ledwo udawało się dosiedzieć do końca deseru… Szczęśliwie Babcia Helena mieszkała blisko, wystarczyło przebiec przez wysypany czarnym żwirem kościelny plac i już byłam na Halerze. Jeszcze tylko kilka kamiennych schodków, lauba i wbiegam do sieni. Z daleka błyszczy złota babcina klameczka u drzwi… Po kilku bajecznych godzinach odbierali mnie stąd rodzice. Zawsze wpadali „jak po ogiyń” i znów trzeba się było śpieszyć na ten głupi tramwaj. Bo Babcia pozwalała mi bawić się, w co tylko dziecięca dusza zapragnie – ale w mądry sposób. Zaczynałam od karmienia naszych kurek – wprost przez kuchenne okno. Wiedzione kurzym instynktem sprytne bestie zawsze czekały już pod tym właśnie konkretnym okienkiem. Ostrożnie wychylając się przez wąski, zrobiony z czerwonej cegły parapet – rzucałam im chlebek przygotowany przez Babcię. Trawnik pod oknem był lichy, rzadki, pokryty pyłem z huty. Kury w mig wydziobywały zeń moje malutkie kawałki suchych skórek z chleba. Pamiętam smak tego suchego chlebka. Pyszny i „biedny” – biedą mojej Babci, a przez to dla mnie najlepszy na świecie. Po kryjomu podjadałam go kurkom… – A dyć niy jedz mi Jagódka tego suchigo chleba! Stary jest… – lamentowała za moimi plecami Babcia. – Jo ci dom świyży, jak mosz głód… Stary chlyb jest dlo kur, a niy dlo ciebie, dziecko! Po tej kurzej uczcie prosiłam Babcię o „dziurawe” krzesło. Stało takie jedno przy drzwiach do sypialni. Nie miało ono zwykłego, z litego drewna zrobionego siedziska, tylko takie z równymi rzędami malutkich dziurek. Do tych to dziurek cierpliwie wkładałam gwoździe z szafki wujka Ernsta. Ich płaskie łebki srebrzyły się, zasłaniając dziurki czarodziejskiego krzesła. To było jak wyszywanie w drewnie; „nitka” prowadzona z łebków gwózdkowych malowała słońce, dom z kominem, płotek… Lubiłam też zabawę z Babcią w dom, mogłam wtedy do woli buszować po jej bifyju i „rychtować” obiad dla ujka Ernsta, jak wróci z pracy w wełnowieckim „Rapidzie”. Albo też siadałam na dywaniku i oglądałam cały stos „Panoram” – ukochanej przez Babcię ilustrowanej, śląskiej gazety z modą, nowinkami kulturalnymi, z polityką, turystyką i górniczymi aktualnościami. Czasem zaglądała do Babci sąsiadka, pani Walterka – i przynosiła świeże, jeszcze gorące, wełnowieckie ploteczki. Mieszkała z prawej, pod jedynką, wraz z mężem i dziećmi. Starsza córka, Fridla, była dobrze wykształcona i pracowała w zakładach graficznych, zaś syn Zygmunt, zwany Zygusiem – był łagodnym, spokojnym, lubianym przez wszystkich, ale niestety, poważnie opóźnionym w rozwoju młodzieńcem. Zaś z lewej od wejścia było mieszkanie „dzikiej Peli”, lubiącej ponad miarę mocny alkohol, chudziutkiej, ale energicznej kobiecinki. Czasem ją spotykałam, siedzącą na drewnianej ławeczce w laubie – zawsze na tym samym, porządnie złożonym, lichym kocyku w burą kratę. Życzliwie zaglądała mi w oczy i pytała, trochę jak dobra Baba Jaga, mocno zachrypniętym głosem: – I jak tam, Jagusinko? Dobrze ci sie siedzi u babci? Kochosz swoja babcia, niy? Ona mi zawsze tyle o tobie łosprawio… Pamiętam, że pani Pela była sprzątaczką „na hucie”. Babcia czasami się na nią bardzo gniewała, bo zdarzało się, że zapraszała ona jej Ernsta do siebie, „na kwarytka”, to jest na

ćwiartkę wódki. – A on jej nigdy nie odmawia… – skarżyła mi się Babcia. – Bo widzis, dziołszko, twój ujek ni mo silnyj woli… Ja się za niego już tyle lat modlę i nic. Jak żech to jednego razu powiedziała księdzu na spowiedzi, to ino mi odrzekł, że święto Monika berberyjsko sie za swoigo syna cołkie trzydziyści pięć lat modliyła – i zostoł on potem świętym… I tyle mi ksiądz pomógł… Na piętrze familoka, z powodu konieczności istnienia strychu jako suszarni na pranie, wydzielono tylko dwa mieszkania: małe i duże. W malutkim mieszkoł se niejaki Feliks Leki, muzyk. Miał już swoje lata, był „samotny”, jak mówiła Babcia (w znaczeniu, że się nie ożenił), mało kogo widywał i nigdy nie ćwiczył na swej złotej trąbce w domu. Nie wiadomo dlaczego. Walterka, ta spod jedynki, z racji posiadania okna na schody i laubę wiedziała więcej. W oknie tym, opierając się o wielkiego, puchowego jaśka, godzinami siedział jej Zyguś. Upośledzenie sprawiło, że chłopak nie mówił, tylko jęczał. Robił to zawsze wtedy, gdy coś go cieszyło. I trzeba przyznać, że było to nieco mylące. Najintensywniej reagował na trębacza Lekiego. Walterka zrazu przyjęła to ze zdumieniem. Przyłożyła się więc staranniej do codziennej obserwacji życia za oknem i szybko się okazało, że Feliks Leki na swój sposób przyjaźnił się z jej synem. Po powrocie z pracy siadał on po prostu w laubie, bliżej zygusiowego okna, z westchnieniem ulgi poluzowywał sobie pod szyją zawsze ten sam, bordowo-czarny krawat i… zaczynał cichuteńko wygwizdywać jakieś ci tam melodyje. Były to najczęściej pobożne pieśni, które właśnie tego dnia ćwiczył z panem organistą Pucką na kościelnym chórze. A Zyguś w okienku aż przymykał oczy ze szczęścia. Czasami Leki wyjmował z czarnego, mocno już podniszczonego futerału błyszczącą, złotą trąbkę i ostrożnie podawał ją do okna przyjacielowi. Śpiewnie artykułowane wówczas głoski wystarczały Lekiemu za najbardziej kwiecistą wypowiedź. Ta przyjaźń – właściwie bez słów – trwała jeszcze wiele lat. Nie wiem, który z nich odszedł pierwszy. Drugie, większe mieszkanko, vis-à-vis trębacza, zajmowała posażna, ale bardzo skromna rodzina, pochodząca z Moraw: pani Zahlodka z mężem inżynierem – co wtedy było rzadkością – i synem Damianem, który chodził do Śląskich Zakładów Technicznych, bo podobno „mioł łeb do nauki”. Pamiętam, że kiedyś byłam z Babcią odwiedzić tę miłą panią i tam po raz pierwszy w życiu ujrzałam ślicznego, żółtego kanarka. Siedział w dużej, ozdobnej klatce i słodko śpiewał, a w mieszkaniu wokół panował bajkowy ład i harmonia barw. Szczególnie rzucał się w oczy misterny haft na śnieżnobiałej makatce kuchennej, zawieszonej pod romą: „Każdemu smakuje – kiedy ja gotuję”. Jeszcze dziś słyszę trel złotego ptaszka u pani Zahlodki. *** …jo bym sie była ani niy myślała… że tako mało dziołszka tyle spamięto… …zygusia… tego kanarka… i nawet dziko pelagia… no coś takiygo… U Babci nie było tak „bogato”, ale równie czysto i schludnie. Potrafiła w kilka minut zamienić zabałaganione pomieszczenie w – jak to mówiła – „pupensztubę”, czyli pokój dla lalek. Jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki, wszystko nagle miało swoje miejsce: czerwona,

drewniana podłoga lśniła, kurze pościerane, na komodzie i bifyju – świeżo wyprane serwetki, a w wypucowanych okienkach – naciągnięte na drążki, owe bielutkie gardinki. Nawet sztuczne kwiatki z taniego wazonika były przez Babcię często odświeżane w ciepłej wodzie z mydłem. – Patrz Jagódko, kupiłach te kwiotuszki tyle lat tymu, na odpuście we Bogucicach, a takie jeszcze mają piykne kolory! – cieszyła się Babcia. Na bifyju stał obiekt moich marzeń – kolorowa, blaszana biksa, puszka po tytoniu kupionym kiedyś przez wujka Ernesta. Wymyta porządnie rękami Babci i wywietrzona, służyła jako skrytka na bombony. Tak nazywała babcia cukierki; orientowałam się, że to po śląsku – i nie widziałam w tym niczego dziwnego. Po prostu, dziecko dwujęzyczne, a takim wtedy byłam, w sposób naturalny przyjmuje, że w szkole, telewizji czy sklepie te słodycze to cukierki, natomiast po babcinemu – bombony. Najczęściej były to miętówki, anyżkowe, czarne kopalnioki i, wykwintne w tym słodkim towarzystwie, dużo droższe kawowe kukułki. Babcia nigdy mi ich nie żałowała, choć tato kręcił nosem, że psują zęby. Ale mnie nie w głowie była wtedy jeszcze profilaktyka stomatologiczna, a Babcia, za plecami taty, tak godała: – Jedz, dziołszko, jedz… Jo tego za dziecka niy miałach… nie było cukierków, gdy ja byłam mała… Bo rzeczywiście, w dzieciństwie Babcia przeżyła dziwny wypadek związany z niedostatkiem słodyczy. Opowiedziała mi o nim, jak sądzę, tylko z powodu mojego natręctwa, bo zauważyłam kiedyś u niej, pod obojczykiem, bliznę niezwykłego kształtu, coś jak wydrążone miejsce po małej kuleczce, głębokie i zaszyte na jego dnie. Prosiłam, by mi opowiedziała, co to za ślad. Mówiła niechętnie i jakby ze wstydem. Było tak, że malutka Lyjna lubiła bawić się na placu z innymi dziećmi. Czasem podchodziła do nich śliczna dziewczynka z „bogatego domu”, stojącego w pobliżu. Była zawsze wystrojona jak z żurnala, miała piykne szatki i trzewiczki, wszystkim wydawała się prawie królewną. Jednego dnia „królewna” przyszła z papierową, różową tytką w rączkach i dzieci przybiegły zaciekawione. – Co tam mosz? – Nic… – odpowiedziała. – Ale ino powiydz, co tam mosz? Pokoż nom! – Kiej niy moga! Mamulka mi niy kozali… – dziewczynka przyciskała pakuneczek do piersi. – Jak nam powiysz, to damy ci wygrać w cymbergaja! – kusili chłopcy. – Kiedy niy moga, bo to jes gyszynk, prezent od mojego krzestnego, a on mi pedzioł, że to jest tylko dla mnie! – broniła się po królewsku. Zawiedzione dzieci odstąpiły i powoli wróciły do swych zabaw, ale Lyjna została i przyglądała się, jak dziewczynka niecierpliwie, acz dyskretnie, wyjmowała z tytki kolejne cukierki i jadła łapczywie. Nie były to jednak żadne tam miętowe, tanie bombony, tylko prawdziwe, czekoladowe cukierki – każdy opakowany ekstra2 w kolorowy, błyszczący, szeleszczący obietnicą papierek. Takich maszkietów, takich drogich słodyczy mała Lyjnusia dotąd na oczy nie widziała. Szelest rozwijanych papierków przywołał z powrotem inne dzieci – stały teraz wokół dziewczynki i na wyścigi prosiły: – Dej ugryźć! Nie bydź tako! No, dej!… Chociaż raz…

Lyjnusia była najmłodsza i najwięcej prosiła. Na darmo. Królewna sprawnie uporała się z prezentem od chrzestnego, zgniotła w dłoniach papierową torebkę, wytarła rękawkiem pięknej sukienki brudną z czekolady buzię i pobiegła do domu. Do samego wieczora mała Lyjna płakała.

Szpital założony przez ks. L. Markiefkę

Nie wiedziała, że matki nie byłoby stać na takie cukierki nawet wtedy, gdyby ojciec był porządnym szewcem i zarabiał, a nie pił od rana do nocy. Nie dała sobie wyrwać z zaciśniętej łapki podniesionego z trawy, kolorowego papierka po cukierku królewny i tak zasnęła. Ciemną nocą Maryjkę obudziło głośne majaczenie córki. Dziecko było w gorączce i, co najgorsze, wyrosła jej przy ramionku, pod obojczykiem „wielko buła”, coś w rodzaju guza, tak dużego, jak piłeczka ping-pongowa… Przerażona obudziła męża i pognała go po doktora. Raz w życiu August się jej nie sprzeciwił. Wytrzeźwiał momentalnie. Doktór niewiele mógł zrobić, trzeba było do chirurga. Zawiózł Lyjnę własną bryczką, polami na skróty, do bogucickich Bonifratrów. Chwalić Boga, że ten ksiądz Markiefka wybudował szpital i ich tu do nas sprowadził! W szpitalu zoperowano dziecko bez zbędnych formalności, bo liczył się czas, a guz, choć to niewiarygodne, rósł w oczach. Następnego ranka chirurg powiedział nieprzytomnej ze strachu i niewyspania Maryjce, że wszystko, z Bożą pomocą, będzie dobrze i że był to zachciołek – nagle pojawiająca się, niebezpieczna narośl. Zapytał, czy dziewczynce w ostatnich dniach „zachciało się czegoś bardzo mocno?”. Maria poczuła ucisk w piersiach. Tamto zdarzenie zostawiło w zachowaniu Babci Heleny rozczulającą, stałą dążność do posiadania przy sobie choćby małego maszkietka – landrynki, bombona od Wedla, dropsa, toffika czy innego irysa. Przepadała też za malagami – nadziewanymi rodzynkową masą czekoladkami w kształcie muszelki. – Na starość – powtarzała, podnosząc w górę wskazujący palec – to jo bych chciała ino to jedno: ligesztul, to znaczy fotel na biegunach. Z prawej mojej strony żeby mi leżały wszystkie kryminały Agaty Christie, a z lewej – same malagi abo cukierki łod Wedla… 2 Specjalnie, ozdobnie opakowany /śl./

Rozdział 9. Towar namówiony U Ruczajów dwie rzeczy były pewne: po pierwsze, że nikt, nigdy i z nikim nie będzie współpracował „ku złemu” oraz że każdy daje pozór na śląskie przysłowia, bo się w życiu sprawdzają. Juliusz, a za nim jego synowie Paweł i Rudolf, dodawali jeszcze wychowywanie dzieci w duchu patriotyzmu, oczywiście, gdy już ruczajowe maluchy podrosną. Pierwszy punkt był do zrealizowania w sposób jasny jak słońce: nie ulegamy zaborcom, najeźdźcom ani innym Hunom, a na co dzień staramy się być porządnymi ludźmi. Obcy, jak przyszli – tak pójdą. Co do śląskich powiedzonek, a raczej: szprichwortów, to jak ktoś w rodzinie był taki mądry i udawał, że to wszystko są bzdury i „bery-bojki”3 to, jak nic, zaraz mu się noga powinęła… Jadwiżka, z dziada pradziada, a właściwie z babki prababki, bogucicka Ślązaczka, od dnia ślubu miała dla Juliusza gotowy „szprichwort” na literalnie każdą okazję: rodzinną, państwową, kościelną, społeczną, historyczną, psychologiczną, artystyczną i nawet matematyczną. Dowiadywał się więc ten całkiem nieobyty w temacie młody żonkoś, że pycha idzie przed upadkiem, że kto se rad zaśpiewo – ten sie nierad gniewo, nie ma tego złego, co by na dobre nie wyszło, lepszo chuda zgoda niż tłusty proces, z wielkiyj chmury – mały deszcz, lepiyj dziesięć razy ciynżko zachorować, niż raz lekko umrzeć, że dobrze głuchemu – niy powie drugiemu, a… rzić w oknie – nie zmoknie. Było jednak jedno przysłowie, jedno jedyne, które, choć bardzo popularne na Śląsku, w tej rodzinie się nie sprawdziło. Brzmiało ono: „Towar namówiony – zawsze uprzykrzony”. Wbrew oczywistym skojarzeniom, nie chodziło tu o zakup rzeczy niepotrzebnej, takiej, którą komuś „wmówił” nachalny sprzedawca. Powiedzonko przestrzegało mianowicie przed zgubnym zawieraniem małżeństw pod wpływem namowy swatów czy rodziców, bez dostatecznego poznania się młodych, bez ich wzajemnej miłości i zaufania. Gdy związek taki okazywał się fiaskiem, rodzina, wszyscy niedawni goście weselni, życzliwi sąsiedzi, znajomi i znajomi znajomych kiwali w troskliwej zadumie głowami, konstatując: – No, taaak… Towor namówiony zawsze uprzykrzony! Dyć oni się zaś tak wiela przed ślubem niy znali… Ale małżeństwo Rudolfa Ruczaja i Anny von Grieger, zawarte przecież w ten właśnie niebezpieczny sposób, okazało się bardzo szczęśliwe. Rodzinna opowieść o nich przetrwała i niesiona jest, jak dotąd, przez pięć pokoleń. Niedawno ich prawnuczka Jagoda, siedząc sobie z mężem przy kominku, opowiadała mu o wielkiej miłości swych przodków. Także o tym, jak pradziadek Rudolf umarł, choć na nic nie chorował, w trzy miesiące po śmierci prababci Anny. Mówiono wtedy po cichu na Wełnowcu, że „Ana po niego przyszła”, ale i bez tego u Ruczajów wszyscy wiedzieli, że Rudolf po prostu nie mógł bez niej żyć i serce mu pękło. Swoje zrobiła też tragiczna śmierć syna… Długo – i nie tylko w rodzinie – pamiętano ich ślub, bo rzadko zdarzało się, by panna

z arystokracji śląskiej brała sobie zwykłego hutnika i to niepewnego pochodzenia. Wyglądało wręcz na to, że ród Ruczajów zaczynał się od Juliusza, ojca pana młodego, a korzeni jakichkolwiek nie było się gdzie doszukiwać. Dla Maxa von Griegera nie stanowiło to jednak żadnego problemu – Ruczajów znał od lat i szanował za prawy charakter i niezwykłą pracowitość. Nie obchodziło go, skąd przyszli. Miał zaufanie do młodego Rudolfa i nie obawiał się o szczęście pierworodnej córki. Zaś jego żona Hilda, która bez reszty oddana była ich drugiej córce, urodnej Walesce, z łatwością przełknęła mezalians. Młodzi tuż po ślubie zamieszkali, dzięki Bogu, osobno, gdyż Rudolf dostał z huty mieszkanie w nowym, kilkurodzinnym budynku pracowniczym. Był on zbudowany, jak każdy familok, z czerwonej cegły, okiennice też pomalowano na kolor czerwony. Stał dosłownie naprzeciwko wielkich okien cynkowni. Dzieliła ich tylko ulica i tory tramwajowe w kierunku na Bytków. Mieszkanie było wygodne: duża, przestronna kuchnia z czterema oknami, będąca zarazem pokojem jadalnym, dalej dwa przechodnie pokoje sypialne – dla rodziców i dzieci, pokój gościnny i spiżarka. Ubikacja na zewnątrz. Piwnica obszerna – na węgiel, drewno i kartofle. Od strony podwórka, pełnego drewnianych komórek na króliki, rozciągał się widok na wielko anlaga, czyli park miejski z ławeczkami, huśtawkami dla bajtli i stawkiem z małą fontanną pośród drzew. Tu urodziło się czworo ich potomstwa: Adam, Orest, Wandeczka i Ignac. 3 Bery i bojki /śl./ – bujdy, zmyślone opowiastki i bajki.

Rozdział 10. Kresowy obrazek

Nikt nie wierzył, że my, Jagoda i Marcel Śpiewakowie, małżeństwo z dwudziestopięcioletnim stażem, znajdziemy w sobie tyle mocy, żeby postawić dom. Już sam pomysł był obcy – i to w obu rodzinach. Wszyscy, jak obszył, wywodzili się z katowickich familoków: moi dziadkowie – z Wełnowca, a mego męża – z Załęża. *** …nawet nie czuje jak rymuje… nieprawdaż rudi… …ale to braciszku… rany boskie… jakby rymy częstochowskie… …podoba mi się wasza zdatność do odtwarzania humoru… moi drodzy wnukowie… niemniej nie symulujcie że nie wiecie ile starań wymagało… ode mnie… skłonienie jej do postawienia dworku… wedle ruczajowego pierwowzoru… …różo moja miła… to dokładnie jest ruczaj… to jest ten dworek do którego przywiodłem ciebie w dniu… naszego ślubu… …ty spisałeś się wtedy… a babunia teraz… …wiwat nasze polesie… mówiłem to nieraz… …nie zwracaj na nich uwagi moja miła… oni tacy będą do końca świata… …no cóż… może masz rację… poza wszystkim mój drogi wojciechu… wnuków się nie wybiera… *** Za naszej pamięci nie wybudował się nikt – ani u Ruczajów, ani u Śpiewaków. Byliśmy jak dzieci we mgle. Nie znaliśmy się kompletnie na niczym. Prawo budowlane to był prawdziwy kosmos. Wszyscy wokół tylko stękali. Przede wszystkim po co nam dom, kiedy mamy cztery pokoje z kuchnią i to niedawno wyremontowane na cacy?… A ponadto, jak damy sobie nagle radę na wsi, skoro my, na Boga, z dziada pradziada w mieście żyjem?… A co z Bartusiem, dziecięciem wszak nieletnim, do szkoły muzycznej uczęszczającym? A start życiowy Luizki i Błażeja? Na wsi chcemy ich po studiach zakopać! Do staropanieństwa i starokawalerstwa żywcem doprowadzić! Za kogo wyjdzie Luizka? Za wioskowego głupka?… Czy my to przemyśleliśmy? Czy my w ogóle myślimy? I gdzie kupiliśmy tę ziemię? W Małopolsce?! Przebóg! Toć nie wiemy, że tam ziemia zła jest, gliniasta, bo niby skąd by się wzięło określenie: „galicyjska bieda”?… Cierpliwie tłumaczyłam rodzicielom i innym napotkanym malkontentom, że ja nie mam

zamiaru na naszej ziemi pszenicy złocistej siać, ani owiec i baranków pasać, a jeno się po bożemu wybudować. Postawić dom na pagórku, z widokiem na Beskidy. Nie potrzeba mi więc czarnoziemu ani hal zielonych, a bujnych… Chcę mieć tylko swoje miejsce na Ziemi, jakkolwiek to patetycznie brzmi. Jednak największym problemem na starcie nie byli owi krewni i znajomi Królika, ani też nie okazało się nim kupno ziemi, bo ta, o dziwo, sama przyszła, ale wybór właściwego projektu. Na tym etapie mój Marcel jeszcze spokojnie za mną nadążał. Oczywiście, jak wielu przed nami, mieliśmy za sobą sztuczny dylemat, czy wybrać letniskowy dom z drzewnianych patyczków, czy też całoroczny, z cegieł… Wszystko przemawiało za tym drugim. Na stół wyjechały katalogi zakupione przez Praktycznego Marcela, z których to wyłonił się, po wielu dniach wahań, piękny, piętrowy domeczek z balkonami, wykuszami, lukarnami i dwoma tarasami wśród kwiecia… Dobrzy ludzie ostrzegli nas jednak, i zrobili to w porę, że domek ów to nie domek, a po prostu chałupa po byku. Sam dach, ze swoimi ozdobnikami, pochłonie majątek. Te lukarny wychodzą drogie jak przejasna cholera. Po diabła nam piętro? Litości, za chwilę dzieci się wyniosą i co? A za przeproszeniem, jak chcemy to wszystko ogrzewać? Tyle kilometrów metrażu? A te dwa, już kompletnie idiotyczne, balkony? Balkony w wiejskim domu?… Brrr! Oszołomiona i kompletnie zbita z tropu zaszyłam się w kącie z katalogami, których to niezwłocznie dokupiłam ze cztery czy pięć. No, może sześć. I… bingo! BINGO! Wiejska siedziba przytulona do ziemi, pod spadzistym dachem. Sto dwadzieścia metrów kwadratowych na planie staropolskim: najpierw duża sień, a pozostałe pomieszczenia w amfiladzie. Drewniane okna, zdobne w gzymsy i szprosy. Na podjeździe – owalny gazon z różyczkami. Angielskimi! Obszerny, ale kształtny ganek, zapraszające schodki. I prawdziwy, staroświeckiej urody, portyk kolumnowy, przywodzący natychmiast na myśl nieistniejące dworki na nieistniejących dziś Kresach… Jakie znów Kresy, nawet gdyby istniały?… Nic mnie z nimi, niestety, nie łączy. „Pomyśl! Pomyśl!” – wrzasnął w mojej głowie, ni stąd ni zowąd, niebezpiecznie realny głos. Dybuk jakiś czy co?… Matko jedyna. Spokojnie, nie mogę przecież oszaleć. Trzeba pomyśleć o czymś innym… No, piękne te kolumny – grube, pękate, zwężające się na zwieńczeniach. Postarał się Marcelek, sprowadzając je aż spod Warszawy! Żadne tam rachityczne słupki. Pojęcia bladego nie mam, jak się robi takie stylowe kolumny?… A jednak! Do mojej świadomości przedarł się obraz z dzieciństwa: mam osiem lat, jestem z rodzicami i braciszkiem na Wełnowcu, u dziadków Ruczajów, rodziców mego taty. Dziadek, Orest Ruczaj, z reguły nieco chłodny, teraz z niespodziewanym entuzjazmem zdejmuje ze ściany święty obrazek, o który go nieśmiało poprosiłam. Po raz pierwszy w życiu, bo dziadek nie był dla mnie, pierworodnej wnuczki, szczególnie serdeczny.

Kresowy obrazek

– Widzisz, moja Jagódko, to jest bardzo stary obrozek świynty… – zaczął, udając, że nie zauważa znaczącego chrząknięcia Babci Kornelii. Ona nie lubiła, jak jej się coś zdejmowało ze ścian bez pozwolenia. – Joch go dostoł jeszcze od mojego ojca, a twojego pradziadka Rudolfa. A ten – od swojego ojca, a twego prapradziadka, Juliusza Ruczaja. Tyn Juliusz, wiysz, to był hrabia i się tak naprowdy nazywoł Ruczajewski, tylko że, jak uciekoł po powstaniu z Polesia – bo go Ruscy gonili – to dostał się aż tu, na Śląsk… A żeby go nie znaleźli, to z Ruczajewskiego przemianował sie na nazwisko Ruczaj… – No, to rzeczywiście się ukrył! – mruknęła moja mamusia, nieco zgryźliwie. Dziadek nie zareagował. Ze wzruszeniem spoglądał na stary, widać trochę zapomniany, obrazek. – A powiesisz ty go sobie nad łóżkiem? Bo patrz, to jest Pan Jezus pukający do drzwi. On mógłby tam, do tego domu, sam wejść przez ta ściana, ale, widzisz: tylko puka do drzwi… – Dziadku, a czemu te drzwi od zewnątrz nie mają klamki? – odważyłam się zapytać. – No, dobrześ to dostrzegła! – ucieszył się szczerze. Kątem oka zauważyłam, że babcia Kornelia niecierpliwie wzruszyła ramionami. Mamusia potem w domu śmiała się, wspominając, jak to Babcia ze skóry wychodziła, żeby Orestowi wyrwać ten stary obrazek… – Rzeczywiście nie ma klamki od tyj strony… – nagle, ku memu zdziwieniu, pogłaskał mnie po główce. – Bo i widzisz dziecko, te drzwi, to są… jakby twoje serce – otworzyć je możesz tylko ty… od środka… – dokończył cicho. – Co to tyż zawracosz dziecku głowa takimi starymi głupstwami? – nie wytrzymała w końcu Babcia Kornelia. Zero romantyzmu. – Dyć ona tego ani niy ma gdzie powiesić w nowoczesnym mieszkaniu! – Ależ nie! Powieszę, na pewno powieszę! – zapewniłam gorąco, przerażona, że nie dostanę prześlicznego obrazka. – Niy nerwuj sie, Neli… – łagodził dziadek. – Jak się dziecku podobo, niech se go weźnie. Nie ma już na świecie obojga dziadków Ruczajów, choć Kornelia – Neli – przeżyła męża aż o trzydzieści cztery lata. A obrazek z „Jezusem pukającym do drzwi” szedł ze mną przez wszystkie kolejne, „nowoczesne” mieszkania, aż po Dworek. Pomyślałam, jaką długą drogę, przez cztery pokolenia, przebył ten skromny przedmiocik… *** …cztery pokolenia… podziwej sie4 jadwiżko… czy to nie dziwne… dwie wojny światowe… trzy powstania śląskie… ten ich cały komunizm… solidarność… i wolna polska… …tyle tego było… widzioł to świat… i teroz wolno polska… *** Niemal go zobaczyłam, jak wisi nad śpiącym w łóżeczku małym Julkiem Ruczajewskim. W dziecięcej sypialni, w białym dworku… Bo przecież potem, ruszając po powstaniu styczniowym z Polesia na wygnanie, dorosły Juliusz właśnie ten obrazek zabrał ze sobą. Jak wiatyk. Podjęłam decyzję. Samowolnie. Nie będę już niczego innego szukać. Wyrzucę w kąt wszystkie budowlane czasopisma i katalogi. Koniec z tym.

Budujemy Dworek! Zaraz przekonam opornego Marcela! Opowiem mu, co mi kresowego w duszy gra. No, bo czyż nie będzie ten „Jezusicek” na swoim miejscu, właśnie w takim staroświeckim, „poleskim” dworku? To trochę tak, jakby po wielu latach wrócił do domu!… 4 Przyjrzyj się – naleciałość z języka morawskiego, bardzo często używana.

Rozdział 11. Morderca marzeń Marcel oczywiście stwierdził, że dla jakiegoś kresowego obrazka, choćby i nawet po prapradziadku, on budować dworku, jak idiota, nie ma zamiaru. Na wieść o podjęciu przez żonę jednostronnej decyzji w tej sprawie – jako żywo oniemiał. Wpatrywał się w wiszącego – póki co – na ścianie ich tyskiego mieszkania, „Jezusa pukającego do drzwi” – i nic nie rozumiał. – Kobieto – jęknął boleśnie. – Nie każ mi stawiać kresowej chałupy tylko dlatego, że on by do niego pasował!… W ogóle miał to być domek letniskowy, pamiętasz?… Tani i cholernie letniskowy, a ty skąd nagle wytrzasnęłaś szlachecki dworek?… A tak w ogóle, masz na to pieniądze? A co z Bartusiem? Pomyślałaś, ile kilometrów trzeba go będzie codziennie wozić z tego zadupia do szkoły muzycznej? Jagoda, zlituj się, to jest około czterdziestu kilometrów w jedną stronę! W jedną! – Panikujesz – spojrzała na niego z godnością. – Jak się czegoś bardzo chce, to cały świat się sprzysięga, żeby dopomóc… – Super. To niech ten świat da mi teraz kasę na budowanie… – burknął zgryźliwie. Nie wiedziała konkretnie skąd, ale w tym momencie poczuła przypływ siły perswazji. Słodkim, jak jasny gwint, głosem uświadomiła mu, że właściwie powinien się cieszyć, bo inna żona na jej miejscu, zafascynowana swym arystokratycznym, poleskim pochodzeniem, zażądałaby w ogóle przeniesienia budowy na tereny obecnej Białorusi. Na historyczne Polesie… Odpowiedział spokojnie, iż przewidział to i inteligentnie sprawdził już na mapie w internecie, że maleńki, maciupeńki wręcz skrawek naszego polskiego Polesia – po radosnym, stalinowskim podziale – ostał się na dzisiejszym Roztoczu, w województwie mianowicie lubelskim. Ale, przebóg, nie jest w stanie przewidzieć, czy na owym ostatnim, miniaturowym skrawku kresowości zmieści się ten jej, bądź co bądź, okazały Dworek. Morderca marzeń. Bez uśmiechu wstała z kanapy, chcąc zakończyć rozmowę, ale tu chłop nareszcie się zreflektował. – Jagódka, no… poczekaj chwilkę. Nikt się nigdy u nas nie budował, nie mam pojęcia, jak się za to wziąć i jakie będą koszty. Sprzedać to mieszkanie – to raz. Jakiś kredyt – to dwa. Zebrać solidną, budowlaną ekipę – to trzy. Trzeba też poczytać fachową literaturę, czasopisma… czy ja wiem, co tam jeszcze…? Kupa roboty. Mieliśmy mieć Przysiek na letnie weekendy, małą, drewnianą budkę z czterema łóżkami tam postawić, a nie… zamieszkać na zawsze. A najgorsze będą te dojazdy… To akurat wiedziała. Jej dzień będzie się zaczynał pieronem wcześnie, bo innej rady nie ma. Trzeba też będzie wejść w rolę szofera jaśnie panicza. Nauczyć się jeździć po tych górkach. Przyuczyć psy do dłuższego przebywania w zamknięciu. W Przysieku nie ma szkoły muzycznej… Najbliższa w Bielsku-Białej. Ale do tego daleko. Najpierw plan. I świadomość trudności. Jak się ktoś wyrywa, nieomal z korzeniami, z ziemi, na której się urodził, to nieuchronne są konsekwencje. Jedną z nich był, widoczny już teraz, opór dwójki rodzonych, starszych dzieci: Luizki i Błażeja. On w pierwszej licealnej, ona – rok przed maturą. Liceum to jest taki wiek, kiedy się wydaje, że starzy to mają autentyczną szajbę. Odkrycie tego bywa dla młodzieży przykre,

aczkolwiek przyjmowane jest z niejaką satysfakcją. Złośliwą. – Jeżeli wy się wybudujecie, to nam kaktus na dłoniach wyrośnie! – zgodnie oświadczyli licealiści któregoś sobotniego poranka, odmawiając wspólnej, rodzinnej eskapady do Przysieka. Co prawda, była tam jeszcze goła ziemia i tylko najmłodszy Bartuś radował się na to tajemnicze Budowanie. Kochany chłopczyk! Ubrany w zielone, „myśliwskie” spodnie i takąż bluzę, dzierżąc w jednej łapce lornetkę tatusia i długi kijaszek w drugiej, wytrwale biegał – z nieodstępującym go na krok Ugryziem – po okolicznych polach, łąkach i podmokłych leśnych jarach. Wyglądał jak zielony skrzat. Jagoda przysięgła sobie uroczyście, że będzie go bez narzekania woziła do szkoły! Wte i wewte. Pięć dni w tygodniu. Jak tylko stanie tu Dworek. Po prawdzie, nie dziwiła się starszym dzieciom, siedzieli sobie dotąd w sercu Śląska, do szkoły blisko, do kina też, znajomi i rodzina – na miejscu. Sklepy i właśnie z hukiem powstające galerie handlowe – w odległości rozsądnych piętnastu minut samochodem tatusia… Nie dziwiła się więc, ale nie dopuściła do otwartego buntu. – Jeszcze będziecie łkać ze szczęścia, wracając do naszego gniazda rodzinnego! – wysapała proroczo. Wstrętne bachory tylko przewróciły oczami. *** …ponbócek nierychliwy ale sprawiedliwy… teroz przy lada okazji… ciągną z tego swoigo sztudierowania do mamy i taty… a jak przepraszają za tego kaktusa… …zaiste tak się dzieje moja helenko… i dobrze że mają gdzie wracać… stoi jagódkowy dworek… jako ten nasz w ruczaju… …strasznym jest nie móc wrócić… do domu… nasz jedyny syn… różyczko… się o tym… aż za dobrze przekonał… ***

Rozdział 12. Księżniczka z ażurową parasolką Anna Maria Ruczaj, primo voto Griegerówna, pozostała w pamięci potomnych jako kobieta dzielna, niezachwiana w poglądach, acz dystyngowana i łagodna. Wypowiadająca się krótko, ale zawsze na temat. Wielka patriotka w sercu i czynach. Delikatna matka dla czwórki dzieci. Księżniczka. Ślązaczka nosząca z dumą strój ludowy. Będąca jakby ponad codzienną szarością, a równocześnie wzorowa żona hutnika. Dumna i zarazem romantyczna. To niespotykane połączenie cech sprawiało, że wielu osobom wydawała się w tym skromnym mieszkanku, vis-à-vis huty cynku, trochę nie na swoim miejscu. Pasowała do książęcych dekoracji. Do spacerów pod ażurowym, koronkowym parasolem. Do udzielania audiencji. Wąchania róż. Do grania Chopina na białym fortepianie… Szybko jednak zapomniała o swoim „dobrym” urodzeniu w rodzinie von Griegerów i stworzyła Rudolfowi dom pełen dzieci, kotów i smakowitych śląskich potraw. Najważniejszy był on – mąż, jedyny żywiciel i czuły ojciec. Podsuwała mu najlepsze kąski mięsa czy kiełbasy, tłumacząc cicho dzieciom, że „ojcu się należy, bo ciężko robi w hucie i musi mieć siła”. Rudolf bardzo kochał Annę. To wiedzieli wszyscy. Śmiano się w rodzinie Ruczajów, że „hrabianka i hutnik” świata poza sobą nie widzą i że kiedyś pewnie razem umrą… Na razie, z Bożą pomocą, dawali nowe życie. Kolejno przychodzili na świat – Orest Oswald, Adam Adolf, Ignacy Kajetan i najmłodsza, wyczekiwana przez wszystkich Wanda Róża, nazywana przez starszych braci WANDĄ-CO-NIE-CHCIAŁA-NIEMCA. Przezwisko miało literacką proweniencję. Każdego wieczora, w mieszkanku naprzeciw huty Hohenlohe, odbywały się bowiem „nocne Ruczajów rozmowy”, czyli między innymi opowiadanie dzieciom bajek. Zwyczaj ten przyniósł ze swojej rodziny Rudolf. Gdy Anna spodziewała się czwartego dziecka, chłopcy właśnie dorośli do legend polskich opowiadanych przez ojca. Z zapartym tchem, po wielokroć, słuchali o diable Borucie, o Wawelskim Smoku, o Hejnale Mariackim, o Warsie i Sawie, o Panu Twardowskim. Najmłodszy, Ignaś, choć oczka mu się już zamykały, zawsze na koniec prosił: – Tatulku, a teroz o Wandzie! O Wandzie… I Rudolf opowiadał o dzielnej córze Kraka, myślami odbiegając daleko – do Ruczaju, małego dworku na Polesiu. Przy tej bajce żywo wyobrażał sobie swoją, nigdy niepoznaną babkę Różę Ruczajewską, która to, według wspomnień jego ojca, Juliusza, historię Wandy opowiadała najpiękniej. W jakiś tajemniczy sposób właśnie ta legenda oczarowała też jego synów… Dlatego gdy przyszło do wybierania imienia dla nowo narodzonej siostrzyczki, Orest, jako najstarszy, po krótkiej naradzie z braćmi, stanął na baczność przed rodzicami: – Bo my by, z Adasiem i Ignacem, baaardzo chcieli, żeby ona się nazywała: Wanda-co-nie-chciała-Niemca. Niy inaczyj! Piyknie prosim! – zaseplenił, szarpiąc paluszkami spód swej marynarskiej bluzeczki. Rodzice roześmiali się, widząc zaaferowanie chłopczyka. Aż drżał z emocji ten ich mały Oreścik. I tak to dzieweczka dostała imię bardzo rzadko wybierane wówczas na Śląsku. Wanda. Z okazji chrzcin babcia Jadwiżka i dziadek Juliusz przynieśli wnukom niezwykły podarek: obraz z Aniołem Stróżem. Duży, oprawny w bogatą, rzeźbioną w liście oliwne, złoconą

ramę. Takiego pięknego obrazu chłopcy nie widzieli nawet w kościele. Na pierwszy rzut oka wydawał się ponury w tonacji, przedstawiał ciemny bór i niebo rozrywane złowieszczym zygzakiem błyskawicy. Rozświetliła ona na moment drewniany, dziurawy mosteczek nad rwącym potokiem. Na mostek ów wchodzą, niczego nieświadome, małe dzieci – urodny chłopaczek w krótkich spodenkach i obejmująca go troskliwie starsza siostrzyczka, niosąca w drugiej ręce koszyczek grzybów. Rodzeństwo ubrane jest w skromne, ale ładne, aksamitne ubranka i sznurowane trzewiczki. Najwyraźniej zbyt długo zabawiły w lesie i nastała już ciemna nocka… Po lewej stronie, w oddali, wśród drzew, widać spadzisty dach i światło w okienku ich domu… Innej drogi nie ma. Nieszczęsne dzieci idą prosto na tę – widoczną tylko dla patrzącego na obraz – ogromną dziurę w mostku… Nadzieją i wybawieniem od grożącego niebezpieczeństwa jest postać Anioła Stróża w błękitno-różowej szacie. Sunie tuż za dziećmi, osłaniając je rozpostartymi ramionami. Prawie słychać delikatny szelest jego skrzydeł. I choć dzieli ich tylko jeden krok od owej przepaści z rwącą w dole kipielą, to jest się pewnym, że nie wydarzy się nic złego. Nie wiadomo, skąd wziął się ten obraz u dziadków Ruczajów. Może kupili go na pielgrzymce do Piekar, a może, co było wtedy powszechne, przyniósł im go do domu wędrowny, żydowski handlarz? Annie wyjątkowo podobał się ten obraz. Umiała go ocenić, gdyż jako młoda panienka brała, z polecenia ojca, lekcje rysunku. Teraz sama czyniła nieśmiałe próby malarskie. Malowała przeważnie śląskie landszafty – ale, Boże broń, nie takie z jeleniami! Na ścianach mieszkania wisiały więc te obrazki, które, mimo jej protestów, z pietyzmem umieszczał tam Rudolf. Wszystko, co wyszło spod pędzla żony, było natychmiast przez niego ogłaszane arcydziełem. Gdyby miał jaką tubę, to z pewnością latałby z nią po całym Wełnowcu i zapraszał wszystkich do oglądania dzieł jego Aniczki. Każdy widoczek własnoręcznie oprawiał w ramkę z drewnianych, prostych listewek i z prawdziwym nabożeństwem szukał dlań właściwego miejsca. Anna mruczała do ucha swej siostry, Waleski, że gdyby wszyscy początkujący malarze mieli takiego marszanda jak Rudi, to nie umieraliby tak gremialnie na suchoty… Pół wieku później prawnuczka Anny, Jagoda Ruczaj, spędzała ferie zimowe, wraz z rodzicami, w Polanicy. Była na pierwszym roku studiów i właśnie brała oddech po ciężkiej sesji. Ledwie zaliczyła morderczy egzamin z ekonomii politycznej socjalizmu. Był to szatański pomysł komunistów, dać ten przedmiot obligatoryjnie na wszystkich uczelniach, niezależnie od profilu. Kto nie zdał – wylatywał po pierwszym semestrze. A dostać się na studia nie było tak łatwo, zwłaszcza gdy się miało w papierach pochodzenie tak zwane inteligenckie. Spacerując bez celu po smętnym uzdrowisku, weszła Jagódka do sklepu papierniczego i, wiedziona nagłym, acz niezrozumiałym impulsem, zakupiła… farbki akwarelowe. Zwykłe, takie jakich używają uczniowie podstawówki, z dwoma pędzelkami różnej grubości. I blok rysunkowy do kompletu. Co ją do tego skłoniło, nie miała pojęcia. Wróciła do pensjonatu i zabrała się do malowania, ku niejakiemu zdziwieniu rodziców. Nie śpiesząc się, namalowała biały dworek z dwiema kolumnami i spadzistym dachem. Ganek opleciony dzikim winem, po obu jego stronach, pod oknami – malwy i powoje. Do dworku prowadzi szeroka aleja wysadzona topolami. Na podjeździe – mały, owalny

gazon z kwitnącymi różami. Które to tak ładnie pachną?… Chyba angielskie.

Rozdział 13. Wigilijna zupa z paczki DZIECIONTKO5 W Betlyjce się rodzi Jezus maluśki, wszyscy się tu radujemy. Matula go czule owijo w pieluszki, A my przy szopce się gromadzymy… U nos, na Ślonsku bydzie Mu ciepło, bo momy węgiel i Go kochomy. I choć nom czasym jest tu niylekko Dzieciontko Boże uwielbiomy. Leży se w żłóbku te Boże Dziecie, kto żyw Go pragnie odwiedzić. Bo mimo tyla grzychów na świecie, w sercach Ślonzoków nodzieja siedzi. Dzisioj przichodzi Tyn, co nos zbowił, raduje się przy Nim matula; ani na chwila Go niy zostawi i swego synka siankiym otula. Pobożny Józef tyż tam pilnuje, a jest to przy tym chop skromny. Już nad Dzieciontkiem daszek rychtuje, Co by Zbowiciel nie był bezdomny. Niych twoje łezki, drogi Jezusku, w tym żłóbku tak pełnym chłodu, zagoszczą w kożdym ślonskim serduszku, żeby roztopić te bryły lodu. Na noszyj ziymi Tobie śpiewomy te proste i piykne kolyndy: wielki Ci przy tym hołd oddowomy, cobyś był u nos zowdy i wszyndy! Jagódka dawno się tak nie poryczała, jak podczas czytania tego kolędowego wiersza. Przyszedł wraz z kartką świąteczną od ciotki Alinki i wujka Zbyszka, na tydzień przed Bożym Narodzeniem. Wujcio Zbyszek Cok był kuzynem jej ojca, czyli synem Wandy. Tej, co „nie chciała Niemca”, jak niosła żartobliwa wieść rodzinna. Poryczała się więc jak bóbr, bo śląskie te strofki przypomniały jej żywo Wigilie z dzieciństwa. A właściwie tę Pierwszą Zapamiętaną, gdy miała zaledwie cztery latka. Oczywiście tuż przed Świętami przeziębiła się i miała taki katar, że nawet gotowanie makówek jej nie cieszyło. Stała z warzechą przy piecu, na drewnianym, małym krzesełku – zwanym na Śląsku „ryczką” – i patrzyła smętnie, jak bajecznie pocukrowany, czarny mak („…we Wilijo się niy oszczyndzo, wszyskiego mo być dość!”), mak migdałowy, maślany i waniliowy, zmienia się w białawą, tłuściutką masę. Podobno pachnącą, ale przez ten katar kompletnie nic nie

czuła… A jeszcze tato wpadał co chwilkę do kuchni i narzekał, że Jagódka ma przestać tą warzechą podjadać z garnka, bo wszystkich zarazi… Mama burczała pod nosem, że bardzo chciałaby mianowicie wiedzieć, jak można zarazić katarem… mak w garnku? W końcu jednak wpadła na pomysł, że może świeże powietrze przyniesie dziecku jakąś ulgę. Tego roku świętowała u nich babcia Helena Wiklina z synem Ernstem. – Braciszku! – przymiliła się mama, wychylając głowę z kuchni. – Bądź taki dobry i weź Jagódeczkę powozić na sankach! – Dobra! – ucieszył się szczerze. Jak był trzeźwy, okazywał się pogodnym i skorym do śmiechu człowieczkiem. – Bez ta jedna nocka zrobiło się bioło, choćby kaj na Alasce! Zaroz będa gotowy, Małgosiu… Mama narzuciła na siebie ciepły sweter i razem z Jagodą, Ernstem i saneczkami zjechała na dół windą. Przed domem usadziła córeczkę na sankach, opatuliła grubym kocem w kratkę. Buźkę zapobiegliwie zasłoniła jej szalikiem, zawiązanym z tyłu główki. Na rączki – cieplutkie rękawiczki z jednym palcem. Pojechali, a mama wróciła do makówek. Trza szybko pokroić do nich chałkę… – A ty wiysz, Jagusia, że jo tyż mom tako dziołszka, jak ty? – Ernst obrócił się do dziewczynki i teraz ciągnął sanki, idąc tyłem do przodu. – Aaapsik! – odpowiedziała spod szalika. – Nazywo się Ireczka i jest ino rok starsza od ciebie… Mieszko ze swoją mamą – zamyślił się na chwilę. Może gdyby tak nie pił, to teściowa nie wyrzuciłaby go z domu i nie przymusiła do rozwodu… – Aaaaapsik!… – ten maminy szal na twarzy nie pomagał Jagódce, od wilgotnego ciepła psikała ze zdwojoną siłą. Z oczek leciały jej łzy. – Chcesz, to ci tu ulepia srogiego bałwana? – próbował rozbawić dziecko, ale widząc, że jest jej gorzej, zawrócił do domu. A tam – niestety – wielkie miski z makówkami studziły się już na parapecie okna balkonowego! Ukochana Babcia schowała jednak dla niej garnek po słodkim maku – „do wylizania”. Teraz kobiety wzięły się do przygotowania postnej zupy na Wigilię. I tu niespodzianka. Nie był to ani barszcz z uszkami, ani żadna tam grzybowa… Mama, Małgosia Ruczaj, podawała zawsze na Wieczerzę to, co jej matka, Helena: grochową „zupę z paczki” – z torebki, taką w proszku. Do tego świeże, malusieńkie grzanki – ze starannie krojonej w kostkę bułki. Na rozpaczliwy pomysł „zupy z paczki” wpadła Helena w czasie wojny, zmuszona głęboką biedą. Franciszek, jej mąż – jak większość krzepkich Ślązaków – wcielony do Wehrmachtu, zginął już w 1941. Rodzina nie doczekała się nawet jednego, jedynego jego przyjazdu na urlop. Otrzymała natomiast od Trzeciej Rzeszy zdawkowe pismo informujące, iż Franciszek Wickel „ist vermisst”, co oznaczało: „zaginiony w akcji”. Miejsce pochówku co prawda nieznane, ale wdowa może być prawdziwie dumna, bo jej małżonek bohatersko oddał życie za swojego Führera. Troje osieroconych dzieci – Jorguś, Ernst i najmłodsza Małgosia, nazywana „Gryjtką” – wzrastało więc w biedzie i ta cyganiona zupka oraz kąsek smażonego śledzia na smutną Wigilię to była dla nich prawdziwa uczta. Krisbaumu, czyli choinki, oczywiście nie było. Ani prezentów. Jedli szybciutko i szli spać, żeby długo nie palić drogiego światła. Mamulka do snu jeszcze cichutko pośpiewała im kolędy. Żeby było śmieszniej, najbardziej podobała im się „Stiele Nacht”…

Wojna minęła. Helena pracowała w hucie cynku na Wełnowcu, „na muflach”. Trochę im się poprawiło, bo i najstarszy syn, Jorg zaczął już pracować. W skromnym familoku pojawiła się nawet choinka, ale wojenna bieda zupka pozostała w wigilijnym menu na zawsze. W jakiś nienazwany sposób stała się ostatnią nitką, łączącą Helenę z mężem. Jej smak przywoływał tamten nastrój, gdy siedząc z dziećmi przy skromnym stole w kuchni, marzyła w skrytości serca, że oto otworzą się drzwi, powieje zimnym powietrzem i wejdzie cudem ocalony Franuś, tyn jej roztomiły, wyczekiwany, zdrożony wędrowiec… Nawet jeszcze dziś Helena wierzyła, że jest taka szansa, pod warunkiem, że na Wigilię będzie grochóweczka z grzankami… Teraz w mieszkaniu Małgosi i Andrzeja Ruczajów pachniało tą właśnie legendarną zupą, należnymi jej grzankami na maśle, makówkami i pieczonym karpiem. Gotowały się już, obrane przez Babcię Helenę, kartofle oraz kapusta z grzybami i groch – taki w całości, broń Boże łuskany! Jak co roku kusił unikalnym zapachem zimowego sadu kompot z suszków. Małgosia krzątała się między zastawianiem stołu na Wieczerzo a chorą Jagódeczką. – Łyknij mi tyn syropek… Bydź grzeczno… Pamiętej, jaka będziesz w Wilijo, taka będziesz przez cały rok!… – tłumaczyła dziecku. Tej zasady trzymali się zresztą w każdym śląskim domu nawet dorośli, wszyscy starali się być w tym wyjątkowym dniu po prostu dobrzy dla siebie nawzajem. Jaka Wigilia – taki cały nadchodzący rok… – Gryjta, a mosz aby tyn bioły serwet wybiglowany? – zapytała nagle Babcia Helena. Chwila popłochu, ale szczęśliwie okazuje się, że odświętny, damasowy obrus czeka w szafie starannie wyprasowany. To cenny prezent, jeszcze od prababki Anny Ruczaj, z jej słynnej wyprawy, z monogramem. Pod niego kładą sianko, potem talerze ze złotym rąbkiem – te ze ślubnego serwisu, potem sztućce, a na białej, koronkowej serwetce Jagódka przynosi kromkę, krajiczek chleba i sól. Wujek Ernst wypolerował srebrny krzyż z dwoma małymi świecznikami, stawia je na stole, tuż przy bielutkich opłatkach. Szuka świeczek. Pod oknem stoi choinka, ustrojona przez lekko zmierzłego tatę. Głodny to i zły. – Andrzejku… – mówi do niego Małgosia słodko – nie zapalaj na razie tych lampek, dopiero przy Wieczerzy… Choinka, prawdziwa jodła z lasów beskidzkich, zaczarowuje Jagódkę. Drzewko pachnie pięknie, a do tego dziewczynka w wiszących na jego gałązkach bombkach odnajduje swoje odbicie… Ale oto już jest wołana przez mamę do sypialni, czas na przebranie się w „piykne szatki”, czyli w odświętną sukienkę w biało-czarną kratę, z wszytymi sześcioma kontrafałdkami z przodu. To była jej pierwsza „dorosła”, szykowna sukienka, szyta na miarę u prawdziwej krawcowej, pani Madejskiej! Wystrojona biegnie do okna patrzeć, czy się już aby nie pokazała pierwsza gwiazdka? – Jak ta piyrwszo gwiozdka blysknie, to siadomy do stoła… – tajemniczo szepce jej do ucha Babcia. – A potem przyjdzie do ciebie Dzieciontko. Mama wchodzi z wazą pełną zupy grochowej, uchyla nieco przykrywkę i znajomy zapach unosi się apetycznie w całym pokoju. I nagle, zupełnie nieoczekiwanie, mamie wydaje się, że znów jest Gryjtką, małą, głodną dziewczynką w tamtej smutnej kuchni na Wełnowcu… Helena odwraca się i na moment patrzą sobie z córką w oczy. Ale nic nie mówią. – Jest! Jest gwiazdka! – krzyczy podekscytowana Jagódka.

5 Dzieciątko /śl./, autor: Zygmunt Zok. Zbiory prywatne autorki.

Rozdział 14. Fanga w nos

Rudolf wymknął się na chwilkę z fajeru, to jest przyjęcia urodzinowego u swego ojca. Przymknął cicho drzwi gwarnej, pełnej gości jadalni. Nie wydawało mu się możliwe, że oto Juliusz kończy dziś siedemdziesiąt lat! Zamyślony wszedł do sypialni rodziców. I jak w dzieciństwie odczuł dojmujące zimno. Takie, że pierwszym odruchem było z wrzaskiem wskoczyć pod te pachnące krochmalem, piętrzące się na małżeńskim łożu puchate pierzyny… Przypominał sobie, jak robili to – rzecz jasna po kryjomu przed matką – wraz ze starszym bratem Pawełkiem. Nie było dla nich nic przyjemniejszego od tej zakazanej psoty! Nie zważali na matczyne śnieżnobiałe powłoczki. Ignorowali koronkowe wykończenia. Sypialnie w śląskich domach zwyczajowo nie były ogrzewane, po prostu nie palono tam w piecach. Często pieca w ogóle nie stawiano. Wynikało to z mądrej oszczędności, gdyż święcie wierzono w korzyści hartowania zimnem. – Zimno sypialnia to zdrowe spanie – powtarzała im matka, Jadwiżka. – Jak ześ zmarzluch, to ubierz flanelową koszulę. Widzioł to świat?… Trocha chłodu jesce nikomu niy zaszkodziło! Wejście do sypialni rodziców było więc jak uderzenie lodowatego powietrza, co obaj chłopcy uwielbiali. Paweł szeptem rzucał hasło: POD PIERZYNĘ!! Obydwaj, na wyścigi, wskakiwali do łóżka rodziców i popiskując, czekali, aż zimna początkowo pościel zmieni się w cieplutkie schronienie. Tam zwykle znajdowała ich rozeźlona Jadwiżka, która, wyrzekając na dziecięcą głupotę, groziła: – Z igraszków przyjdą płaczki! Dejcie pozór, chłopcy! Rudolf uśmiechnął się. Jeszcze dziś obrócił się za siebie w obawie, że matka go tu nakryje… Rzadko dawała im w skórę – najczęściej za karę zamykała w ciemnej komórce, takiej na szczotki i cynowe wiadra. Tylko że oni kompletnie nie bali się ciemności – o czym matki, rzecz jasna, nie informowali. Ta zresztą wytrzymywała bez nich co najwyżej kwadrans, więc spędzali ten czas owocnie – na opowiadaniu sobie mrożących krew w żyłach historii… O strzygach, utopcach, wisielcach i o skarbniku w kopalni, który pokazywał się górnikom zawsze chwilę przed katastrofą… Albo też o słynnym, białym koniu od Buzdygonia, handlarza z Wełnowca. Koń ten zachwycał wszystkich, był piękny i rasowy ponad wszelką miarę. Jednak przedwcześnie zdechł i odtąd w księżycowe noce ukazywał się na drodze ludziom, ale tylko tym, którzy mieli wkrótce umrzeć… Wskutek takiej zabawy chłopcy, wypuszczani z komórki, mieli zawsze tak przerażone twarze, że biednej Jadwiżki do samego wieczora nie opuszczały wyrzuty sumienia. Za każdym razem była przekonana, że za długo trzymała synków w ciemnej komórce. Nie wiedziała, niebożę, że oni po prostu straszyli się koniem od Buzdygonia. Żaliła się mężowi, że jest złą matką. No to na drugi dzień Juliusz zabierał niesfornych bajtli, malców, na długi spacer. I tam, na przykład podczas podglądania dzikich kaczek na stawie, tłumaczył im, dlaczego

trzeba być posłusznym mamie i nie narażać jej na niepotrzebne zdenerwowanie. Tego jednego wymagał od nich bezwzględnie: szanowania matki. Powoli docierało to do chłopięcych łepetynek. Rudolf zaśmiał się w duchu na wspomnienie tego, jak to Paweł – jako starszy o trzy lata – pierwszy zaczął spełniać ojcowskie oczekiwania w tej mierze. Mianowicie ostro wziął się do… wychowywania młodszego brata. – Słuchej, Rudi – oświadczył kiedyś z powagą. – Teroz się tak umawiomy, że jak znerwujesz mi naszo mamulka, to dostaniesz ode mnie fanga w nos… Mały Rudolf nie wiedział dokładnie, co to jest ta „fanga”, jednak wolał nie ryzykować. Obydwaj zresztą starali się być grzeczni, gdyż mniej więcej w tym czasie okazało się, że rodzice zaczęli dopuszczać ich do swych wieczornych rozmów. Było to dotąd nieosiągalne marzenie – zamiast iść spać z kurami, jak jakieś małe dzidziusie, teraz mogli cichutko siedzieć przy ciepłym piecu i słuchać fascynujących opowieści taty o pracy w hucie czy mamy – o jej pomaganiu w bogucickim sierocińcu. Na koniec zawsze tatulek opowiadał im baśń, czasem nawet dwie… Juliusz, z jakąś niejasną dla nich wtedy czułością, nazywał te chwile „nocnymi Ruczajów rozmowami”. Ten zwyczaj Rudolf żywcem przeniósł do swojego małżeństwa z Anną. Już widział, że i dla jego dzieci te wieczorne spotkania są jak wielka nagroda. Uwielbiali zwłaszcza słuchanie bajek. Dokładnie tak, jak kiedyś on i Paweł. I jak pewno było dawno temu w małym dworku w Ruczaju. Juliusz późno opowiedział synom, co zdarzyło się na Polesiu. Czekał z tym dotąd, aż nie upewnił się stukrotnie, że jeśli nawet wypuszczono za nim moskiewską pogoń, teraz już ona ustała. Trochę to trwało. Rudolf, stojąc dziś w tej cichej sypialni, uświadomił sobie nagle, że obaj z bratem Pawełkiem wzrastali w błogiej nieświadomości. Właściwie wiedzieli tylko, że rodzicami taty byli Róża i Wojciech, a pies nazywał się Ugryź. O powstaniu w styczniu nie padło w ich dzieciństwie z ust Juliusza ani jedno słowo. Ojciec nosił ich na barana, uczył historii Polski, pokazywał nieznane lądy na kartach atlasu geograficznego. Śpiewał im dziwne, tęskne kołysanki, zupełnie niepodobne do tych maminych. Nie było w nich śląskich słów: Śpij dziecino moja mała, jasne oczka zmruż… Mama będzie kołysała a ty – zaśnij już. Luli, luli… już słoneczko pożegnało dzień, noc nadchodzi, kochaneczku, wszędzie mrok i cień… Przyjmowali to za normalne, że tato posługuje się trochę innym językiem niż wszyscy dokoła. Należało to do jego uroku. W tym domu polskość przeplatała się ze śląskością, dając przedziwne połączenie. – Śpij, synecku, śpij… Dam ci jabłka trzy – śpiewała pogodnie mama. – A jak wstaniesz, to dostaniesz jabłek sześć – bydziesz mieć co jeść… Uwielbiali tę Jadwiżki apetyczną piosneczkę, ale tatowe śpiewanie było jakieś ci dłuższe i dawało większe pole dla wyobraźni: Kapu, kapu, kapu, kap! Deszczyk sobie pada. Do siostrzyczki przyszedł brat i tak opowiada…

Tyś Królewna a ja – Król, spacerujmy sobie, Weźmy dziadzia parasol – deszcz nam nic nie zrobi! – Tu ześ jest, Rudi! – otworzyły się drzwi i do sypialni zajrzała Jadwiżka. – Co tak sam tu siedzisz? Stało się co? – No, chyba tylko tyle, że dawno mojej mamulka nie widziałem… – Rudolf uśmiechnął się do niej serdecznie. Jadwiżka wzięła się pod boki i spojrzała na syna podejrzliwie. –Ty, a tyn twój brat – sapnęła – toście są po jednych pieniądzach! Nic, tylko wam figle i te wasze gupie rymowanki w głowie… Widzioł to świat? Pójdź już, synek, do gości, bo cie twoja Ana szuka.

Rozdział 15. Baśnie braci Grimm

Migawki wspomnień z mojego dzieciństwa wiążą się najczęściej z Babcią Heleną. Była już wtedy na rencie, więc miała dla swej jedynej wnuczki dużo, dużo czasu. Dla mnie i dla… pewnej pomysłowej Angielki, Agaty Christie. Moja mamulinka z kolei starała się wtedy dzielnie o miano wzorowej pani domu. Trwały wczesne, socjalistyczne lata sześćdziesiąte. W czarno-białej telewizji wyznaczały trendy: Alina Janowska i Irena Kwiatkowska z „Wojny domowej”. Każda kobieta w PRL chciała mieć takie fartuszki kuchenne jak one. I takiego męża jak Kazimierz Rudzki. Na naszym osiedlu „C” w Nowych Tychach – ówczesnej sypialni górniczego Śląska – otworzono właśnie nowoczesny i elitarny zakład fryzjersko-kosmetyczny „Praktyczna Pani”. Mamusia się tam tleniła na Marylin Monroe, a raz w roku, na Barbórkę, pozwalała posypać sobie włosy drogim, zagranicznym, szczerozłotym brokatem – co wprawiało mnie w autentyczny zachwyt. W zakładzie owym dostawała też najnowsze wykroje damskich sukienek, żakietów i płaszczyków oraz ubranek dziecięcych. Wykroje należało w domu czym prędzej odbić przez fioletową kalkę i podać dalej. Sąsiadce obok, pani Zosieńce Kubiak. A ta – pani Waluszek, z dziesiątego piętra. I szły w ruch domowe maszyny do szycia. Nasza nie była przedwojenną „Singierką”, więc psuła się pięć razy na metr bieżący ściegu. Mama klęła pod nosem, myśląc, że nie słyszę… Tylko w Praktycznej Pani można było obejrzeć, raz w miesiącu, profesjonalną prezentację kulinarną (ta niebiańska, waniliowa rolada z dżemikiem truskawkowym i nutką spirytusu!) oraz otrzymać nań przepis. Zdobyć wzór na sweterek à la Jacqueline Kennedy – robiony na drutach. Mozolnie i bez pomyłki przepisać na arkusz papieru kancelaryjnego w kratkę setkę krzyżyków – jako matrycę do wyszydełkowania firany na balkonowe okno. No i susząc włosy pod radziecką suszarką, z nabożeństwem wertować najświeższe, niemieckie katalogi mody – nie do zdobycia poza tym boskim miejscem! W tym czasie siedziałam Babci „na klinie”, to jest na kolanach, a ona zachwycająco czytała mi bajki Jana Brzechwy o Kopciuszku i o Czerwonym Kapturku. Umiałam je obydwie na pamięć: „Hej, wilku bury! Łapy do góry! Co zrobiłeś z babcią i Czerwonym Kapturkiem? Mów szybko, bo jak przyłożę dwururkę, to ci szyję kulami przeszyję!” Tak samo było z całą sławetną serią „Poczytaj mi mamo”, po złoty pięćdziesiąt sztuka. Tu hitem były dla mnie Dwa fartuszki Czesława Janczarskiego, świętego człowieka, dzięki któremu do końca życia zapamiętałam, że zwierzęta także odczuwają krzywdę. Albo Zofii Rogoszównej – Skrzypki Kasieńki, z rewelacyjną kompozycją własną mojej mamusi. Do dziś nie umiem pojąć, jak mamie wyszła taka piękna melodia; dopiero niedawno dowiedziałam się, że jest jej autorstwa. Bo myślałam, że mama znała ją z jakiejś audycji radiowej, czy skądś tam.

Pastereczka grała na skrzypeczkach i zapomniała o pilnowaniu gąsek: „Oj, grała, grała, aż pogubiła: Cóż ja nieszczęsna będę robiła?… Skrzypeczki, skrzypeczki, oddajcież mi moje białe gąseczki…” Melodia snuła się rzewnie i naprawdę pięknie. Całym sercem kibicowałam tej dziewczynce. Pamiętam też przebój dla dorosłych o kaczuszce i maku, śpiewany przez Mieczysława Wojnickiego. Śpiewały mi ją mama z babcią razem, a ja tańczyłam na chudych swych nóżkach: Kaczuszko, wiesz, maki są tak duże, duże, duże. A ty masz krótkie nóżki – jak zwykle u kaczuszki… Kaczuszko, wiesz, maki są czerwone, tak jak róże. Kaczuszki są nieduże – i tak już w życiu jest… Nie do wiary, jak w człowieku głęboko siedzą takie przeżycia. Mama z Babcią wykazały się z miłości do mnie jeszcze jednym, z nieba danym, talentem. Oto jakimś cudem dostałam od dziadków Ruczajów wielką księgę baśni braci Grimm. Było to opasłe, pożółkłe ze starości tomiszcze, pachnące stęchlizną, z czego wnoszę, że już wtedy musiało mieć ze sto lat. Wydane jeszcze „za Wilusia”, a więc, ku mojej dziecięcej rozpaczy, po niemiecku… Pewnie dlatego babcia Neli dziwnie łatwo się z tymi Grimmami rozstała. Poza wszystkim księga zawierała przepiękne, różnej wielkości malarskie dziełka sztuki – ilustracje w ramkach. Działały na wyobraźnię tak jak żadne z później oglądanych przeze mnie obrazków w książkach. Były jak żywe. Dziadek Orest pamiętał, że te baśnie dostał jego ojciec, a mój pradziadek Rudolf, od jakiegoś zaprzyjaźnionego księdza z Bogucic, na Boże Narodzenie. *** …nie na dzieciontko a na chrzciny… …od księdza markiefki… …bardzo się juliuszek gorszył że po niemiecku… czy tak było jadwiżku… …tak było… a jeszcze bardziej obstawoł przy tym żeby ta książka chłopcom koniecznie przekładać na nasze… widzioł to świat… co z tym było roboty… *** Któregoś wieczora, po kolacji, mama z babcią Heleną uradziły, że skoro dotąd komuniści nie rzucili na księgarski rynek braci Grimm, to nie ma na co czekać, ino trza brać się za tłumaczenie tego, co posiadamy. Mój tato, Andrzej, popukał się znacząco w czoło, ale obie kobiety nie dały sobie wyperswadować raz powziętego postanowienia. Z radości nie mogłam zasnąć. Nazajutrz zaczęła się ostra jazda. Trwała ze dwa tygodnie. Może dłużej. To były czarodziejskie dni mojego dzieciństwa. Tłumaczenie braci Grimm z oryginału! Na żywo! Które dziecko tak miało?… Wypracował się cały czytelniczy rytuał.

Codziennie po obiedzie (ładnie zjedzonym!) siadałyśmy we trzy przy dużym stole w kuchni, ja w środku – między mamą i babcią. Otwierały wielką księgę. Jedna czytała tekst po niemiecku – na głos, krótki fragment. Druga zaś, symultanicznie – jakby dziś powiedziano – tłumaczyła mi go na polski. Po jakimś czasie się zmieniały. I tak dzielnie przebrnęły przez chyba z pięćdziesiąt baśni. Babcia, jako osoba starsza, szybciej się męczyła i pod koniec „sesji” sapała: – Starczy już na dzisiej, Małgosiu… Mom tego dość… A pokaż Jagódce jeszcze raz wszystkie obrazki!

Rozdział 16. Matka Bogucka Jeśliby Orest Ruczaj miał czegokolwiek zazdrościć swemu bratu, Ignacowi, to tylko Matki Boskiej Boguckiej. Wszystko inne ułożyło się w ich życiu podobnie. Począwszy od dzieciństwa, które – choć w cieniu rozrastającej się huty cynkowej – było bardzo słoneczne i wesołe. Zabawom w domu lub „na placu” nie było końca. Jeden mieli tylko warunek do spełnienia: co rano wyczyścić ojcu buty na glanc i przynieść trawy dla królików. Już od tamtych lat zaczął się między czwórką rodzeństwa Ruczajów wyraźny podział. Energiczny Orest trzymał z pomysłowym Ignasiem, a drugi wedle urodzenia, poważny i siedzący w książkach Adam – bawił się raczej z malutką, spokojną Wandzią. Poza wszystkim, Oresta i Ignasia łączyło także fizyczne podobieństwo. Kiedy szybko rosnący Ignac dogonił wzrostem starszego brata – wyglądali jak bliźnięta. Wkurzało to Oresta, zwłaszcza że matka z upodobaniem ubierała ich jednakowo: w identyczne, marynarskie uniformy, w których co niedziela maszerowali do bogucickiego kościoła… – Ja jestem prawie cztery lata starszy! – marudził nachmurzony. – Nie chcę wyglądać tak, jak on!… – Przecież nie wyglądosz, Orest! – odpowiadał pogodnie Ignac, wystukując na bruku nierówne kroki. – Ja jestem kulawy… nie widzisz?… No, każdy widział. Ignac utykał na jedną nogę i nie pomagały żadne wkładki do buta. To była jedyna widoczna różnica między braćmi. Oczywiście, nie licząc tej niewidocznej: Ignaca bowiem w sposób szczególny strzegła sama Bogucko Paniynka. Ambitnemu Orestowi ciężko przychodziło pogodzić się z faktem, że w tym jednym młodszego brata nigdy nie przegoni… I tak po prawdzie, to do końca życia słuchał o Ignaca cudownym uzdrowieniu. Na wszystkich rodzinnych spotkaniach, urodzinach, świętach, ślubach, chrzcinach, komuniach świętych, jubileuszach i pogrzebach… A było to tak, że malutki, ledwo trzyletni Ignaś nagle bardzo ciężko zachorował. Tego roku przyszedł słotny i chłodny listopad. Wiatrzysko wiało jak diobli, więc początkowo Anna i Rudolf myśleli, że ich synek złapał zwykłe przeziębienie. Może latał bez czapki? Niebawem jednak nastąpiło gwałtowne pogorszenie. Chłopczyk dostał wysokiej gorączki i stracił przytomność. Doktór z Wełnowca rozłożył bezradnie ręce. Kazał obniżać gorączkę poprzez wkładanie chorego do balii z zimną wodą i – wręcz na siłę – pojenie go wywarem z kwiatu lipy. Anna nie odchodziła od łóżeczka przez dwie doby. Rudolf, nie zwlekając, wywiózł Oresta i Adasia do swych rodziców, do Bogucic. Wandzi jeszcze nie było na świecie. Babcia Jadwiżka przyjęła wnuki z otwartymi ramionami, a do bladego jak śmierć Rudiego szepnęła: – Nic się nie starej, bydymy się tu o Ignasia modlić… Dyć on wom nigdy nie chorowoł. Za to teraz był chory i to poważnie. Mimo starań nie spadała mu gorączka i nie wracał do przytomności ani na chwilę. Doktór wezwał na konsylium starszego kolegę z pobliskiego Dębu,

specjalistę od chorób dzieci. Ten także nie umiał pomóc. Obydwaj podejrzewali udar mózgu. Byli przygnębieni i bezradni. Szeptali coś do siebie na stronie, używając łacińskich słów. Doprowadzało to Annę do rozpaczy. Wybiła już północ, gdy wyszli od Ruczajów, zostawiając ziołową miksturę na obniżanie gorączki i prosząc Annę, by do rana, do ich powrotu, robiła chłopcu zimne okłady na czoło, rączki i stopy. Koniecznie też na stopy! Bladym świtem przyszło najgorsze – Ignaś zaczął majaczyć, a gorączka, choć wydawało się to już niemożliwe, jeszcze wzrosła. Z noska poleciała mu krew. Anna, która nigdy nie płakała i rzadko podnosiła głos, teraz zaczęła krzyczeć, szarpiąc za ubranie siedzącego przy niej męża: – Rudolf! Rudolf!…To dziecko umiera! Uścisnął obie jej ręce tak silnie, że – zdumiona – na chwilę zamarła. Wstał i nic nie mówiąc, owinął Ignaca szczelnie grubym, kraciastym kocem. Podniósł go, przytulił do piersi i wyszedł. Anna nie miała siły zapytać dokąd. Siedziała nad tym pustym łóżeczkiem i bezgłośnie płakała. Była głęboka jesień, od świtu lało jak z cebra. Rudolf z nieprzytomnym dzieckiem na rękach ruszył spod huty cynkowej. Szedł na skróty, przez park hutniczy, gdzie jeszcze tak niedawno, latem, stała wiedeńska karuzela i mały jego Ignaś piszczał wesoło, kręcąc się na kolorowym konisiu… Minął hałdy wełnowieckie, brnął dalej przez pełne błota łąki, potem koło stawu bogucickiego – aż do łagodnego skrętu w prawo, na kościół św. Szczepana. Tam, gdzie sam był kiedyś chrzczony przez księdza Leopolda Markiefkę… I tam, gdzie w bocznym ołtarzu, po lewej stronie, wisiał cudowny wizerunek Matki Boskiej Boguckiej. To Jej pokłonił się niegdyś jego ojciec, Juliusz Ruczajewski, gdy dotarł tu po brawurowej ucieczce Moskalom. Choć przestało już padać, Rudolf, idąc wzdłuż nawy kościoła, zostawiał za sobą wielkie, mokre plamy. Ciężko dysząc, ze zmęczenia i emocji, położył dziecko na małym ołtarzu pod Bogucką Panienką, rozwinął nieco kocyk i opadł na kolana. Zaczął gorąco się modlić. „…błagom Cie, dopomóż, Matko Jezusowa, żeby te dziecko nom niy umarło! Uproś u Swego Syna te łaskę wyzdrowienia dla mojego synaczka Ignaca… Ja widzę, że on naprawdę umiera! Jeśli taka jest wola Boża, to ja ją udźwignę, ale… wstaw się za nim, Matko nasza, Bogucka Panienko!… Uproś zdrowie dla mojego dziecka… Żeby mi nie umarł!…” Nigdy potem, gdy Rudolf wracał myślami do tego wspomnienia, nie potrafił sobie przypomnieć, w jaki sposób dotarł do domu na Wełnowiec. Anna opowiadała, że stanął w drzwiach mokry i ubłocony – i podał jej, bez słowa, zawiniątko z dzieckiem. – Kajś to był?… – zapytała przerażona. – Gdzie byłeś? – U Matki Boskiej Boguckiej. Nic nie odpowiedziała, tylko ostrożnie ułożyła synka w świeżo przebranym łóżeczku. Był rozpalony, ale wyglądał, jakby spał. Założyła mu nową, ogrzaną przy piecu nocną koszulę. Miękką, białą szmatką, moczoną w zimnej wodzie, zaczęła wycierać mu czoło. Nie była przygotowana na to, że dziecko otworzy oczka. Krzyknęła głośno, gdy napotkała jego przytomne spojrzenie. – Mamulko!… – wyszeptał z trudem. – Opowiedz o Wandzie-co-nie-chciała-Niemca…

Bawiące się dzieci. Katowice, początek XX w.

Rozdział 17. Jak to za Wilusia było Do najbliższej szkoły powszechnej, w Josephsdorfie, wszyscy trzej synowie Ruczajów – Orest, Adam i Ignac – chodzili razem. Była to szkoła pruska, po niemiecku więc uczyli się czytać, pisać i rachować. Za godanie po śląsku – czyli dla Niemca po polsku – rektór bił dzieci rózgą. Einz, zwei, drei… Aż łzy pojawiły się w oczach bitego i tracił harde spojrzenie. Anna nie umiała tego przeżyć. Gdy któryś z jej chłopców przychodził ze szkoły pobity – natychmiast interweniowała, ubierała swój śląski strój i biegła do szkoły. Nie na wiele się to przydawało. Chłopcy szybko się zorientowali, że dla odmiany przy matce, w domu, nie wolno im pisnąć ani słówka po niemiecku… Gdy wracali ze szkoły, prędko wpuszczała ich do izby i, zamykając dokładnie drzwi, mówiła z mocą: – No, teraz jesteście już u siebie! Godejcie po naszymu. Sama nigdy nie używała języka niemieckiego. Nawet na drobne, pruskie pieniądze nie mówiła, jak wszyscy, „fenigi” (od niemieckiego słowa pfennig, setna część marki), ale – „czeskie”. Te jej urocze, programowo ignorujące germanizację, „czeskie” przeszły potem do jednej z wielu rodzinnych legend. Od 1871 roku była tu Rzesza. Brutalna germanizacja obejmowała w sposób planowy szkoły, urzędy, handel, kulturę, sądownictwo. W roku 1888 cesarzem niemieckim z łaski Bożej, a zarazem suwerenem i wielkim księciem Śląska, został kolejny Hohenzollern: Wilhelm II, nazywany przez przekornych Ślązaków żartobliwie i z lekkim lekceważeniem – „Wilusiem”. Ostro zabrał się do modernizacji i rozbudowywania armii, niejako przy okazji rozwinął też gospodarkę. Na Śląsku pod jego rządami początkowo trochę zelżało, warunki ekonomiczne nieco się poprawiły. Rosły osady górnicze i hutnicze. Kominów nie dało się zliczyć. Przybywało miejsc pracy. I chociaż zadymione coraz bardziej powietrze dławiło w gardle, ludzie nabrali nadziei na lepsze jutro. Ale „Niymiec jest Niymiec”, jak mówiono na Śląsku. Miłościwie panujący cesarz Wiluś parł zapamiętale do konfliktu zbrojnego. Niczym ćma do ognia. Jak się później okaże, to nie on, ale jego poddani mieli za jego idee walczyć i… ginąć. Zbliżała się wojna światowa i sto pięćdziesiąt tysięcy zdolnych do boju Ślązaków pójdzie, wbrew woli, do pruskiej armii. Bić się o cudzą sprawę… Taka walka jest najtrudniejsza, bo beznadziejna i trudna do wytłumaczenia nawet przed własnym sumieniem. Bo niby czemu śląski chłopak, wyrwany z własnej zagrody, miał strzelać do Francuzów?… Co mu zawinili? I czemu od pokoleń tracił włosy pod pruskim hełmem? Tymczasem, po skończeniu szkoły młodziutki Orest Ruczaj spróbował sił w zawodzie piekarza. Wziął go na ucznia sam Theo­dor Paruch, mistrz piekarski, mający dobrze prosperującą piekarnię i sklep na pobliskim Józefowcu. Był to bardzo przedsiębiorczy Niemiec, dobry człowiek, od wielu lat uważany tu za

„swojego”. Polubił pojętnego „chłopaka od Ruczajów” i dał mu na zakończenie terminowania dobre papiery piekarskie. Takie, co to w każdej piekarni będą się liczyły. Bezpośrednio nad piekarnią Paruch i jego rodzina mieli eleganckie mieszkanie. Orest nigdy tam nie wchodził. Prowadziły doń kręte, metalowe schodki, zaczynające się tajemniczo tuż obok lady sklepowej. Korciły one młodziutkiego piekarczyka, ciekaw był, czy aby nie kryje się tam, na górze, jakaś panna przecudnej urody… Dwa lata po starszym bracie również Ignac poszedł na czeladnika – do ślusarza, Jorga Burego, w hucie cynku. Szczęśliwie Rudolf pracował w tym samym dziale, mógł więc „mieć na smarkocza oko”. Bo na tego chłopca jakoś najbardziej uważał. Od pamiętnej historii z cudownym ozdrowieniem ze śmiertelnej choroby Ignaś utykał na prawą nogę. Po prostu wstał wtedy z łóżeczka i zaczął kuleć. Ludzie godali, że to właśnie tą nóżką musiał już być na tamtym świecie… Doktorzy nie do końca skłonni byli potwierdzić wersję o uratowaniu chłopczyka przez Matkę Boską Bogucką. Po dokładnych badaniach i konsultacjach orzekli, nie bez konsternacji, że choroba całkowicie ustąpiła, nie potrafili jednak tego medycznie wytłumaczyć. Za błahostkę uznali natomiast fakt, że Ignac kuleje. Mówili Rudolfowi i Annie, że to mogło mu zostać po owej wysokiej gorączce, być może zresztą, że chłopiec przeżył – co niepojęte – udar mózgu… Ale Anna i tak wiedziała swoje, gdyby nie rozpaczliwa wyprawa męża, jego żarliwa modlitwa i poświęcenie umierającego dziecka Boguckiej Panience – lekarze rozłożyliby ręce. Z kolei Adama, który najlepsze noty osiągał z kaligrafii, przyjął na pomocnika stary Alojz Wantuch, pisarz na gminie. Bo spokojny i uporządkowany Adaś od początku miał zadatki na urzędnika. Był cichy i pracowity, a przy tym najbardziej urodziwy z młodych Ruczajów, co w przyszłości w naturalny sposób mogło ułatwić mu kontakty z ludźmi. Czyż kompetentny, zrównoważony i przystojny urzędnik nie wzbudza większego zaufania? Adam żywo przypominał wyglądem dziadka, Juliusza Ruczaja. Miał jak on szlachetne, z lekka wyostrzone rysy twarzy, oczy w kolorze fiołków na wiosnę i wyraźnie wykrojone usta. Nigdy nie mieli z nim rodzice żadnych kłopotów, więc… wzrastał sobie ten chłopaczek w swoim własnym rytmie, przez nikogo nie niepokojony. To, że Orest wziął się do pieczenia chleba i kołoczków z serem, nie zmyliło jego matki. Anna była z każdym rokiem coraz bardziej pewna, że ten ambitny synek w jakiś sposób trafi do polityki. Często po cichu dzieliła się tym przeczuciem z mężem, ale Rudolf, póki co, brał kapelusz z haka w antryju i szedł do huty, zarabiać na chleb. – Jeszcze wspomnisz moje słowa! – sapała Anna, zamykając za nim drzwi. – Jeszcze się wszyscy przekonacie… Bo tak, między Bogiem a prawdą, patrona Orest miał nie byle jakiego. Orest Oswald Ruczaj, pierwszy syn Anny i Rudolfa, trafił bowiem swoimi narodzinami w ciekawy czas. Dokładnie w tym dniu, gdy przyszedł na świat, dwudziestego piątego czerwca, roku pańskiego 1903, w wyborach do Reichstagu posłem z okręgu Katowice-Zabrze został Wojciech Korfanty. Pierwszy polski poseł – Górnoślązak!

Rozdział 18. Pauluś Waleska Griegerówna, młodsza siostra Anny Ruczaj, wyszła za mąż dwukrotnie i dwukrotnie owdowiała. Pierwszy mąż, Jan Hanzlik, był od niej dużo starszy i bajecznie bogaty. Oczywiście istniało podejrzenie, że Hilda von Grieger parła do mariażu córki właśnie z tego powodu, ale prawda była inna. Waleska zakochała się nie w pieniądzach, a w dobroci Jana. Okazał się wyjątkowym człowiekiem, z sercem na dłoni, a do tego pełnym radości życia i humoru. Przystojny w ten szczególny, pociągający sposób, który cechuje mężczyzn z lekko już siwiejącymi skroniami, a za to znających życie od podszewki. Był kupcem na Załężu. Pieniądze się go trzymały jak zaczarowane, a do tego bez wysiłku umiał zarabiać nowe… Swego czasu wszedł w spółkę z genialnym, mającym handel we krwi, Żydem o nazwisku Holtfinger i szybko dorobili się fortuny. Sprzedawali alkohol w sklepiku tuż obok kościoła św. Józefa. I szczerze mówiąc, największy utarg w tygodniu notowali, o ironio, po niedzielnej mszy świętej… Jan kochał Waleskę bez pamięci, ale mądrze jej to okazywał. Spowodował, że poczuła się kobietą wartościową, bez związku z tym, jak wyglądała. Łagodnie wyprowadził ją z zarozumialstwa, które wynikło z bezrozumnych metod wychowawczych zakochanej w córce Hildy von Grieger. Gdy nagle umarł, Waleska tygodniami chodziła nieprzytomna. Tylko Anna miała do niej dojście, z nikim innym w tym czasie nie chciała rozmawiać. Jan zostawił jej krocie w postaci dwóch dochodowych kamienic na Bismarckstrasse na Załężu i ogromnego majątku w niemieckich bankach. Wszystko to miała za nic. Drugim mężem Waleski został skromny górnik z kopalni Kleofas – Heniu Wróbel. Biedny jak mysz kościelna, ale szczery, pracowity i krzepki. Waleska myślała o nim z czułością: „Ten mój drugi roztomiły”. Nosił ją na rękach i obiecywał złote góry. Szeptał do ucha, że chce mieć z nią same córeczki, wszystkie tak urodziwe, jak ich mamusia… Zapamiętano w rodzinie Ruczajów, że pięknie śpiewał – zwłaszcza wzruszył wszystkich kolędami – tymi śląskimi, polskimi i niemieckimi. – U nos downiej to kożdy umiał kolyndy śpiywać. Ale tylko ty, Heniuś, jako jedyny znasz wszystkie zwrotki… – zachwycała się na rodzinnym kolędowaniu Jadwiżka, teściowa Anny. Ucieszył się wtedy z tej pochwały i uśmiechnął nieśmiało. Miał zabawne, długie, czarne wąsy, fantazyjnie podkręcone u dołu. Podobały się Walesce. Chichotała przy pocałunkach, bo ją nimi łaskotał. Małżeństwo nie trwało długo. Przeżyli razem tylko tę jedną wigilię Bożego Narodzenia. Pół roku po ich ślubie był na dole, w kopalni, straszliwy wypadek i nikt z tamtej feralnej, Heńkowej zmiany nie wyjechał „na wierch” żywy. Nie było właściwie co pochować… Zostawił jej syna, który przyszedł na świat równo siedem miesięcy po tej tragedii. Dziecko okazało się dla niej wybawieniem. U Ruczajów całkiem poważnie mówi się do dzisiaj, że ten Pauluś to Walesce życie

uratował. Bo ponoć, gdy wracała, podtrzymywana z obu stron przez Juliusza i Pawła, z tamtego, drugiego już w swym krótkim życiu małżeńskiego pogrzebu, wyglądała tak, jakby najbliższej nocy chciała się zabić. Czuli to z rosnącą zgrozą wszyscy żałobnicy. W popłochu naradzali się, co robić. Wtedy zajęła się nią Jadwiżka Ruczaj. Prosto z bogucickiego cmentarza wzięła udręczoną dziewczynę do swojego domu. – Siedź se tu u nos, Walesko, jak długo ci sie zachce! Żodyn niy bydzie cie tu szterowoł… Nikt tu ci nie przeszkodzi – mówiła serdecznie, gładząc jej jasną główkę. Juliusz stał obok i potakiwał w skupieniu. – Mamy przecież wolną izbę po twojej siostrze i Rudim, odkąd poszli na swoje, pod hutę cynku. Nikomu, dziecino, nie będziesz tu zawadą – powiedział cicho. W tajemnicy Jadwiżka nakazała synowi Pawłowi, który wciąż mieszkał w domu rodzinnym, by stawał na głowie, a jakoś Waleskę rozweselał. Ten tylko zacisnął zęby. Miał ochotę uciec na drugi koniec świata, zaszyć się w jakiejś norze! I tam krzyczeć do utraty świadomości. Bo niby jak miał pocieszyć Waleskę, co jej powiedzieć? Co?… Tymczasem Jadwiżka do pokoju udręczonej dziewczyny szybko przeniosła z kuchni klatkę ze swoim ukochanym strzyżykiem Ptoszkiem. Ptoszek wyśpiewywoł wdzięczne trele od rana do nocy i pewnie poczciwa Jadwiżka liczyła, że jego śpiew odciągnie Waleskę od złych myśli. Jadwiżka Ruczajowa – energiczna i ciągle ratująca cały świat, serdeczna Ślązaczka z Bogucic. Na kartach cudem ocalałych, starych albumów rodzinnych widać, jaka siła tkwiła w tej drobnej kobietce. Można uwierzyć, że to właśnie ona dzielnie trzymała ster rodzinnego życia. Pomogła mężowi Juliuszowi wrosnąć w obcą ziemię i zapoczątkować nową, śląską gałąź rodu. Wychowała dwóch synów i czworo wnuków. Na owych wszystkich, wykonanych w sepii, pozowanych fotografiach, stojący obok niej Juliusz ma taką minę, jakby cichym głosem mówił: „…No, potomni, chapeaux bas! Oto prawowita pani na Ruczaju: hrabina Jadwiga Franciszka Ruczajewska. Po waszemu: Jadwiżka Ruczaj…”

Załęże, stara widokówka

*** … jaka tam zaś ze mnie hrabina… widzioł to świat… jak mi rodzice na chrzcie świyntym dali… tak i niych ostanie… wielkie tytuły tylko złość i zowiść w ludziach czyniom… sam żeś juliuszku prostego hutnika cołkie życie udawał … …to prawda lecz powody były zgoła inne… ale czy wiesz moja jadwiżko… z ojcem moim byście się świetnie porozumieli… zawsze mi tłumaczył że nie sztuka mieć tytuł… sztuką jest… jak się go nosi… *** Przypuszczalnie szybko się okazało, iż młodziutka wdowa, którą Ruczaje wzięli pod swój dach, spodziewa się dziecka. Kończył się drugi miesiąc ciąży! Jadwiżka przeklęczała pół wieczora w swoim kościele parafialnym, przed obrazem Matki Boskiej Boguckiej, dziękując za zesłane Walesce pocieszenie. Znając nieco drastyczną prawidłowość, panującą w tej rodzinie, można bez trudu zgadnąć, co sobie wtedy automatycznie pomyślał Juliusz. Otóż, oczywiście, był przekonany, że Heniu Wróbel zrobił swojemu Paulusiowi miejsce… Na ojca chrzestnego Waleska nieoczekiwanie poprosiła Pawła Ruczaja – i takie samo imię nadała synkowi: Paweł. – Będzie się nazywał Pauluś. Paweł Henryk Wróbel. Na chrzcinach w kościele wszyscy płakali. „Taki mały synek, a już sierota! Widzioł to świat?… Widzioł to kiedy świat?” – zapytywała siebie w myślach Jadwiżka. Modliła się gorąco o błogosławieństwo dla tego złotowłosego chłopczyka, ale łzy same płynęły, a ulga nie przychodziła. Tuż po narodzinach dziecka oraz po cichych chrzcinach, wyprawionych w domu von Griegerów – rodziców Waleski i Anny – młoda matka przeniosła się do nowego mieszkania. Za życzliwą radą Pawła Ruczaja wybrała przestronne, jasne mieszkanko na pierwszym piętrze jednej ze swych kamienic na Załężu. Lokatorzy z pozostałych mieszkań, którzy wprowadzili się tu jeszcze za czasów kupca Jana Hanzlika – i przez niego byli starannie dobierani – ucieszyli się szczerze z „nowyj somsiadki”. Ustroili dla niej nawet drzwi wejściowe w tak zwaną „bramę” – łuk powitalny z kolorowych wstążek i plecionych, żywych kwioteczków. Zbierały je na łące, poprzedniego dnia, dzieci z całej kamienicy. Akcji tej przewodzili ochoczo dwaj chłopcy: Ernest Wolnick, z parteru, i trocha starszy Pyjter od Węgrzyków, z trzecigo piętra. Bardzo byli ciekawi nowego kolegi, bo wiedzieli od matek, że pani właścicielka rychło przybędzie tu zamieszkać razem z małym synkiem. Nawet już przegadywali się, z kim będzie on najchętniej kopał w piłkę… No, to się musieli nieźle zdziwić, gdy nazajutrz zobaczyli niemowlę niesione w białym beciku, z brabanckimi koronkami przy maleńkiej, jasnej główce… Mały Pauluś pomógł wszystkim w rodzinie zapomnieć o nieszczęściu. Był jak żywe srebro, zawsze roześmiany i gotowy do psot. Przypominał Walesce Puszka – wesołego, wszędobylskiego maltańczyka – pieseczka, którego miały z Aną w dzieciństwie. Patrzyła na swoje ukochane, wzrastające dziecko i powoli odzyskiwała radość życia.

Nie wyszła już za mąż, choć kandydaci pchali się drzwiami i oknami. Nie dziwota! Była młoda i śliczna, a do tego bogata, jak jakaś zamorska księżniczka. Jednak nie zaryzykowała po raz trzeci. Od śmierci Heńka Wróbla zawsze już nosiła się na czarno. Eleganckie w kroju aksamitne sukienki, zdobione białymi, koronkowymi kołnierzykami, paradoksalnie podkreślały jej zjawiskową urodę. I zawsze pachniała kwiatem lawendy… Na Śląsku mówiło się, że jak małe dziecko jest wyjątkowo urodne, to potem szybko z tego „wyrasta”, czyli po prostu z wiekiem brzydnie. Jednak nie przytrafiło się to Walesce, ta reguła ją ominęła. Była śliczna w każdym wieku. Jak Załęże długie i szerokie, latami szeptano z wypiekami na twarzach, że ta Wróblowo to, jezderkusie, chyba z innej gliny ulepiono jest. Od razu jednak dodawano, że tak po prowdzie to trza by ją naprowdy żałować, bo – choć tako piykno – Ponbócek zabroł jej i bogacza i biedoka… *** …to trzeba tyż mieć pecha… widzioł to świat… …a widział moja jadwiniu… taki już los… na naszym polesiu po powstaniu styczniowym same wdowy się ostały… …tuż i tak kobiycie wychodzi na jedno… czy to jakiesik powstanie jej weźmie chłopeczka… czy kopalnia… *** Całym sercem zajęła się synem, swoim uroczym Paulusiem. Nie szczędziła mu pieszczot, ale i stopniowo wprowadzała w obowiązki. Pilnowała, by jej matka, Hilda, zakochana teraz – dla odmiany – we wnuczku, nie miała nań zbyt dużego wpływu. Zupełnie nieoczekiwanie młodziutka wdowa okazała się sprawna w interesach. Coraz odważniej zarządzała majątkiem po Janie Hanzliku. Stały dochód przynosili jej lokatorzy z obu załęskich kamienic. Zaangażowała się w charytatywną działalność przy kościele św. Szczepana w Bogucicach, tam też zaczęła wspierać pieniężnie sierociniec pod wezwaniem Matki Boskiej Bolesnej. Paweł Ruczaj był częstym gościem w jej domu. Gdy przekraczał próg, zawsze czuł ten sam, delikatny zapach lawendy. Starał się nie zastanawiać, czemu od tego robi mu się gorąco… Z wielkim wyczuciem i znajomością potrzeb dziecka zastępował Paulusiowi ojca. Przynosił czasem drobne prezenty: a to drewnianego konika z przypinaną furką, a to piłeczkę, innym razem uroczego misia z aksamitu, wypchanego trocinami, a na Boże Narodzenie – zawsze komplet czterech, różnej wielkości, pysznych, czekoladowych Świętych Mikołajów w kolorowej pozłotce. Waleska stawiała te Mikołaje, w kolejności od najmniejszego do największego, na szafie w gościnnym pokoju i częstowała chłopca – jeśli był grzeczny – codziennie po zjedzonym pięknie obiedzie. Wystarczało tych smakołyków aż do Trzech Króli… Paweł uwielbiał małego. Dyskretnie pomagał też jego mamie – zwłaszcza w podejmowaniu finansowych decyzji. Był jak brat. Część rodziny, jak zwykle w takiej sytuacji, próbowała ich swatać – bo gołym okiem widać było, że pasują do siebie, ale zbywali to śmiechem:

– Towar namówiony zawsze uprzykrzony!

Rozdział 19. Była sobie Luizka Była sobie Luizka. Nie powiem, żeby była „dobrze urodzona”. Przyszła na świat w szpitalu, który cieszył się – i wtedy i teraz – wyjątkowo złą sławą. Jednak nie mieliśmy wówczas możliwości wyboru. Poza tym wierzyliśmy z Marcelem, że wszystko będzie dobrze. Była grudniowa, śnieżna noc 1985 roku. Mężów za Chiny Ludowe nie wpuszczano na porodówkę, więc i ja byłam sama: w niepewności i wśród obcych, jedynie z nikłymi nawykami z przebytego kursu w szkole rodzenia. Pan doktor położnik spał. No, co?… Noc w końcu była. Noc jest od spania. Zostawił mnie z trzema młodziutkimi dziewczątkami, z których jedna była świeżo upieczoną położną, a dwie – uczennicami ze szkoły na obowiązkowej praktyce. Gdy po kilku godzinach okazało się, że mamy problem, położne dziewczę pobiegło strwożone po lekarza. Nie przyszedł od razu. Licząc mianowicie czas moimi skurczami partymi – to po jakichś kilkunastu minutach. Wsadził kudłaty, rozczochrany łeb w uchylone drzwi. Był obudzony żywcem w środku nocy – a zatem lekko nieprzytomny i wyraźnie wściekły. Warknął jadowicie: – No co?… Rodzi, nie rodzi? – Właśnie niby wszystko dobrze szło, panie doktorze, ale jak przyszły te parte, to nagle akcja się u tej pani zatrzymała… Główka weszła pod sklepienie… czy coś… – położna była bardzo wystraszona. – To jak za dwie godziny nic, to mnie obudźcie – nakazał kudłaty oschle, acz mało gramatycznie. I zniknął. Śpiący był. Nie wierzyłam. Dwie godziny? I nie pomoże mi?… Matko święta. Rzeczona położna także chyba zwątpiła w moje rychłe szczęśliwe rozwiązanie, bo po krótkiej chwili i ona wyszła „odpocząć”. Kurna, po czym? Zaczęłam czuć ucisk w gardle. Przy szybko następujących po sobie skurczach przestało działać oddychanie przeponowe. Nie było też czasu na relaksację, zalecaną w szkole rodzenia… Osobą, która przy mnie wtedy została, była jedna z dwóch uczennic, Joasia. Tej młodziutkiej, kochanej dziewczyny nigdy nie zapomnę. Jako jeszcze-nie-położnej niewiele jej wolno było, więc siedziała tylko przy mnie, masowała mi plecy i po prostu zabawiała rozmową. Uratowała moją przytomność umysłu, bez niej wpadłabym w czarną panikę. Do dziś wspominam ją często i nie wiem, czy to wiara nakazywała jej nie opuścić mnie wtedy w potrzebie, czy po prostu miała dobre serce? Może jedno i drugie… Asia była Adwentystką Dnia Siódmego. Pochodziła ze Strumienia. Przez wiele lat pisałyśmy potem do siebie listy. Ona skończyła szkołę, została położną. Wyszła za mąż i mieli dwie urocze córeczki… Korespondencja urwała się w latach dziewięćdziesiątych, być może Joasia wraz z rodziną wyjechała za granicę. Wiem, że tu brakowało im pieniędzy… Ta moja rozpaczliwa rozmowa z Asią trwała już cztery godziny, gdy nagle na porodówce pojawił się… Rewolwerowiec! Taką ksywkę nadałyśmy mu w liceum – moja szkolna przyjaciółka od serca, Ewka i ja. Był w trzeciej klasie, a my, smarkate, w pierwszej – i kochałyśmy się w nim na zabój – zwłaszcza na przerwach, gdy udało nam się go na długim, szkolnym korytarzu wyśledzić. Był

cholernie przystojny, czarnowłosy i czarnooki, prawdziwy bohater z amerykańskich westernów… Rewolwerowiec. Od czasów licealnych minęło dobrych kilka lat. Nie wiedziałam już, czy to się dzieje naprawdę, czy z bólu może majaczę. Ale w klapie jego białego fartucha widniała całkiem realna, plastikowa plakietka informująca: Piotr Kordzik, asystent. A tuś mi, robaczku! Dostałeś się na medycynę… Błyskawicznie ogarnął sytuację, przywołał ospałą położną, skonsultował się z nią krótko. Zbadał puls dziecka hałaśliwym aparatem. Zapytał, gdzie lekarz, usłyszał, że śpi, więc stwierdził lakonicznie: – To spróbujemy sami. Po godzinie wspólnych starań urodziła się moja córeczka. Była śliczna. Miała brązowiutką karnację skóry i ciemne włoski. Kształtny, już wtedy zadarty, nosek. Tyle zdążyłam zauważyć. Wystraszona i wymęczona zapłakała żałośnie, a wtedy Joasia podała mi ją do ucałowania. Ostrożnie dotknęłam ustami mokrego, mięciuchnego policzka. Natychmiast przestała płakać i właśnie w tym momencie zadzwonił telefon na biurku położnej. To był Marcel. Nie mieliśmy wtedy telefonu w domu, więc musiał, biedok, biec po nocy na ryneczek naszego osiedla „Zuzanna”, by dostać się do jedynej tam budki telefonicznej. Położna obwieściła mu, że właśnie w tej chwili żona urodziła córeczkę. Odłożyła słuchawkę i z dziwnym uśmiechem powiedziała do mnie: – Ucieszył się. Chyba nawet rozpłakał…

Rozdział 20. Trawka dla królików Pałac, nazywany też Dworem w Załężu, wraz z jego gospodarczo-rolnym zapleczem mieścił się nie więcej niż pięć minut drogi od kamienic Waleski. Na prawo i na lewo ciągnęły się łąki i pola uprawne, należące do Pałacu i jego niemieckiego właściciela. Większa część Załężan pracowała wówczas w tym majątku. Często bawiły się tam, na tych rozległych łąkach, ich pozostawione samopas dzieciaki. To, co wydarzyło się tutaj ledwie siedmioletniemu Paulusiowi, wstrząsnęło życiem Waleski po raz trzeci. A mnie zaparło dech w piersi, gdy o tym pierwszy raz usłyszałam. Dwaj przyjaciele, Ernest i Pyjter, najbliżsi sąsiedzi Paulusia, jak tylko się budzili, skoro świt, biegli na „pałacowe” łąki zbierać trawkę dlo królików. Najlepsze były soczyste liście żółtego mlecza. Słońce jeszcze dobrze nie grzało, a już króle musiały być porządnie nakarmione – i dopiero wtedy można było lecieć do dom na zasłużone śniadanie przygotowane przez matkę. To było obowiązkowe zadanie wszystkich śląskich dzieci. Bo prawie każda rodzina hodowała tu króliki. Na podwórkach śląskich kamienic – również tych dwóch, należących do Waleski – panowały więc, sklecone z byle czego, wesołe, pełne puszystych zwierzaczków chlewiki. Mogę sobie wyobrazić, jak bardzo mały Pauluś Wróbel marzył o króliczku. Nie przetrwała do moich czasów informacja o tym, iżby Waleska, bądź ukochany ojciec chrzestny Paulusia, Paweł Ruczaj, zbudowali takowy króliczy chlewik dla chłopczyka. Nie wiem więc, czy miał on własną hodowlę, czy tylko pomagał starszym kolegom. Liczył sobie zaledwie siedem lat – może za mało na doglądanie własnego, króliczego stadka?… Jedno jest pewne: tego letniego dnia Pauluś Wróbel, Pyjter Węgrzyk i Ernest Wolnick pobiegli rankiem na pałacowe pola, by narwać dla króliczków trawy. Zapowiadał się pogodny dzień. Było już po żniwach. Chłopcy, pochyleni nad rżyskiem uważali pilnie, żeby nie skaleczyć stóp o ostre badyle, pozostałe po skoszonym zbożu. Niewiele wyrosło tam jeszcze nowych, zielonych źdźbeł… Gdzieniegdzie tylko widniały świeże, acz rachityczne odrosty trawy, więc w poszukiwaniach za młodym mleczem chłopcy zapędzili się głęboko w pole. Nie ustaliłam, czy zdarzenie to dotyczyło samego właściciela Pałacu, czy może jego zarządcy. Nie wiem, który z nich regularnie jeździł po majątku powozem, zaprzężonym w dwójkę karych koni i surowo kontrolował pracujących na roli ludzi. Był to człowiek zawsze dobrze ubrany, postawny, z nieodłącznym biczem w dłoni. Nienawidzono go szczerze, bo był bezlitosny i złośliwy. Często krzyczał ordynarnie i używał bata. Próbujących dochodzić swych praw szczuł pałacowymi psami. Na Załężu nazywano go ze strachem, ale i z pogardą: „Pańścior”. Z jakiego powodu, trzej mali chłopcy zrywający źdźbła trawki na dworskim polu, doprowadzili Pańściora aż do takiej furii? Trudno dziś powiedzieć. Zareagował, jakby miał jakieś poważne problemy psychiczne. Wyjechał powozem nagle, zza zakrętu – zobaczył dzieci i zaczął tak straszliwie krzyczeć,

że chłopcy struchleli na moment, a potem, wypuszczając z rąk swoje małe, wiklinowe koszyki, rzucili się do ucieczki po ostrym rżysku. Natychmiast jednak, poza bólem kaleczonych stóp, zatrzymał ich nieludzki, gardłowy wrzask: – Haaalt! Keine Bewegung!6 Bo spuszczę psa! Stanęli jak wryci, zmrożeni tym krzykiem. Pańścior, stojący w szerokim, wściekłym rozkroku, ruchem bicza przywołał ich do powozu. U jego nóg siedział olbrzymi, czarny wilczur. Zbliżyli się. Ernest Wolnick miał dwanaście lat, Pyjter dochodził czternastu. Wiedzieli już więc, co może ich spotkać. Uchylili się obydwaj na czas i nieco spłycili uderzenie Pańściora. Bił ich kolejno, po jednym silnym ciosie w twarz, ręką obleczoną w skórzaną rękawiczkę. – Du verflucht Schwein!7 – usłyszał najpierw Ernst, po nim Pyjter. Mały Pauluś, niewiedzący, co się właściwie dzieje, nie umiał się zaasekurować, przyjął więc najmocniejsze uderzenie i upadł na plecy, tracąc na sekundę przytomność. Chłopcy podnieśli go szybko i podpierając, postawili między siebie, bo oto Niemiec kazał im ustawić się w szeregu przed końmi. Sam wskoczył do powozu i – co dzisiaj wydaje mi się wręcz niemożliwe – ostro zaciął biczem, porywając zdezorientowane zwierzęta do biegu wprost na dzieci. Te, przerażone, zaczęły nieporadnie uciekać, ale zaraz przyśpieszyły, czując mokry powiew z końskich chrap tuż za sobą. Pauluś, nie nadążając za starszymi chłopcami, byłby się znowu przewrócił, wprost pod te konie i koła powozu, gdyby nie to, że jakimś cudem udało się Pyjtrowi, w tym szaleńczym biegu, krzyknąć: – Erni!! Chwyć małego za rękę!… Złapali go z obu stron za rączki i właściwie nieśli w powietrzu, a ponieważ byli dużo wyżsi, nogi zwisały dziecku nad ziemią. Uratowali Paulusia. Trudno mi ocenić, jak długo gnał Pańścior w ten sposób dzieci przed sobą. Świadkowie zdarzenia opowiadali ze zgrozą, że zwolnił dopiero pod lasem, przy kartoflisku, bo tam już byli ludzie. Pilnie wykopywali kartofle na pańskim, lecz widząc, co się dzieje, poderwali się z kolan i zaczęli wygrażać Pańściorowi. Jedna z kobiet schwyciła kopaczkę i wybiegła pod same konie. Nagły ruch wystraszył zziajane zwierzęta, skręciły w prawo – w pole – omal nie przewracając powozu i zatrzymały się. – Chcioł ześ ich zabić? Pieronie diosecki?…8 – krzyknęła kobieta, przygarniając do siebie trzech rozdygotanych chłopców. Najmłodszy słaniał się na nogach, więc ktoś inny z tłumu przyskoczył do dzielnej kobiety i wziął od niej Paulusia na ręce. – Żeby cie Pon Bóg pokarał za te dzieci!… Żeby cie pokarał!… – wołała kobieta, jakby zapominając o strachu. – Żeby takie coś małym dzieciom zrobić! Co z ciebie za człowiek?… Wstyd! A wy idźcie już, synaczki, do domu… Nie bydziecie tu stać po próżnicy… W sprytny sposób wydarła dzieci z rąk Pańściora i, sama ryzykując coraz więcej, powiedziała dobitnie: – A pon dziedzic to niech sie lepiyj wracajom do swoigo Pałaca!… – Toć! Prowda! Dość już bydzie tego na dzisioj!… – dołączyli do niej odważniej inni. Pańścior, ciężko przeklinając, wyprowadził konie na drogę i ruszył z powrotem. – Na przyszłość lepiej pilnujcie swoich bękartów! – warknął przez ramię. Ludzie wrócili do roboty, raz po raz zerkając z niedowierzaniem na wciąż jeszcze gniewną kobietę, do tego dnia zawsze wydawała im się taka cicha, niepozorna, taka nieśmiała… Kobieta ta była żoną szewca Gołąba i nazywała się Maria, a właściwie Maryjka.

Była matką mojej Babci Heleny. 6 Nie ruszać się! Ani kroku dalej! /niem./. 7 Ty przeklęta świnio! /niem./. 8 Ty diabelski pieronie /śl./.

Rozdział 21. Mokre rajtuzki Stryja, a właściwie mego stryjecznego dziadka, Ignaca Ruczaja, poznałam na pogrzebie. Jego własnym. Niestety, można dodać, ale nie myślę w ten sposób. Wiem z opowiadań rodzinnych, że był dobrym człowiekiem. Ujmował się za słabszymi. Poczytuję sobie za honor, że udało mi się, właściwie cudem, z tym krewnym pożegnać. Żadnego wcześniejszego spotkania nie pamiętam, w dniu jego śmierci miałam zaledwie sześć lat. Być też może, że na rodzinnych spotkaniach mylił mi się z dziadkiem Orestem. Byli braćmi – tak do siebie podobnymi, jak dwie krople wody, choć dzieliła ich przecież różnica kilku lat. Godając po naszymu, moja mama nie była za braniem małych dzieci na pogrzeby. Ale przy tym jednym – Ignaca – tata się uparł, literalnie jak koza. Pamiętam dość dokładnie nerwowy poranek przed wyjazdem na Wełnowiec, gdzie był ten pogrzeb. Poprzedniego wieczora mama wyprała moje jedyne wyjściowe, białe rajtuzki z ciepłej bawełny i one, jak na złość, nie wyschły na czas. Siwy dym… W tyskim mieszkanku na piątym piętrze takiego popłochu, jak wtedy, to za mojej pamięci doprawdy nie było. Ani przedtem, ani potem. *** …nieprowda… jo pamiętom większo chaja… jak się jagódka ubierała do piyrwszyj komunii świyntyj… …ty wiysz że mosz racja lyjno… komunia była na dziesiąto… i te dziecko chciało jeść… a my jej niy mogli dać… bo kościół zabranioł… …zabraniał ale tylko przed przyjęciem komunii… czyli nie można było nic zjeść na godzinę przed mszą… …tóż tak godom juliuszku… dziecko my musieli głodzić… a jeszcze do tego zabowiać… co by zapomniała o jedzeniu… ulka jej coś tam łosprawiała… o jakimś kociku… czy coś… …ale potym… to najgryfniej wyglądała ta naszo jagusia w kościele… …a co dzieci tam było… ze dwieście… …tak… to prawda… miała skromną sukienkę nad kolanko… i ciemne włoski upięte do góry… wyglądała jak moja matka róża w latach młodości… gdy była panienką… …co ty… julku… wedle mojego rozeznania w naszych koligacjach… to ona przypominała raczej annę… z całą pewnością annę… i… poza wszystkim… czyż to nie anna zrobiła jagódce miejsce…

*** Mamusia upierała się zawzięcie, że mianowicie nigdzie w mokrych rajtuzach nie pojadę, nie i koniec, kropka. Tato tymczasem, z tym jego denerwującym stoickim spokojem, przyniósł do kuchni żelazko. – Trzeba te rajtuzy Jagódce wyprasować – oświadczył tylko. – Jak to się robi, Małgosiu?… Mama się wściekła. Wyrwała tacie z rąk żelazko i, wyrzekając na głupotę męża, zaczęła nim energicznie „suszyć” moje rajtuzki. Biała para, wydobywająca się z prasowanego, mokrego materiału, z głośnym sykiem biła w sufit. A czas naglił… Jedzie pociąg z daleka, na nikogo nie czeka. Do dziś pamiętam niemiłe, trudne do wyrażenia, uczucie chłodu na skórze. Rajtuzkom niewiele pomogło wyprasowanie, po prostu pozostały wilgotne. A był to marzec. Jak wiadomo, w marcu jak w garncu. Wtedy był akurat przenikliwy ziąb. Jechało się najpierw pociągiem – z Tych Zachodnich City do Katowic. Potem biegło się (właściwie nie wiem, dlaczego zawsze biegliśmy do tego tramwaju?…) na przystanek tramwajowy pod Teatrem – i przez Słoneczną Pętlę – do Wełnowca. Brr! Najzimniej mi było w kolanka i stopy… Jak opowiedziałam kiedyś tę zabawną historyjkę mężowi memu, Marcelowi, to wcale się nie śmiał. Warknął nieprzyjaźnie, że on właściwie to powinien podać teściową do sądu, bo naraziła jego przyszła żonę na choroby reumatyczne. Które to choroby ani chybi złapią mnie, niebogę, na starość. Przystanek tramwaju nr 13 był dokładnie pod Hutą Cynkową, na wprost familoka Ruczajów. Jako pierwsi zamieszkali tu kiedyś pradziadkowie Anna i Rudolf. Ponieważ Ignac, jak jego ojciec, Rudolf, także podjął pracę w hucie – mógł przejąć to mieszkanie po rodzicach. Orest z rodziną mieszkał na Józefowskiej, Wandeczka, po mężu Cok – w Bogucicach. Adam nie żył. Pamiętam zapach sieni, do której weszliśmy. Połączenie woni świeżo odcedzonych i tłuczonych ziemniaków, karmy dla kur (gołębi?…), do czysta szorowanych – ciepłą wodą z „Miraxem” – desek podłogowych, malowanych na czerwono… I nagle ten pokój: prostokątny, obszerny. Rząd okien z prawej, piec kaflowy z lewej – dziś w nim, z wiadomych powodów, nie napalono. Zimno. Znowu zimno!… Pachnie chryzantemami. Kobiety śpiewają nad zmarłym różaniec. Wtedy tata obejmuje mnie lekko i mimo gwałtownego, acz niemego protestu mamy, prowadzi do trumny stryja Ignaca. Dziwię się, widząc łzy w oczach taty, gdy mówi do mnie szeptem: – Widzisz, to był, w drugim pokoleniu, twój stryjek Ignacy Ruczaj. On już nie żyje. Długo chorował… Teraz pożegnaj się z nim. On poszedł do nieba, wiesz? Nie byłam przygotowana na to, jak ostateczna jest śmierć. Niepewnie, przy łagodnej pomocy taty, dotknęłam rączką splecionych, jak do modlitwy, dłoni zmarłego. Wyglądał, jakby spał, ale wionęło od niego lodowatym chłodem. Może to przez ten wygaszony piec… Stryj Ignac nie otworzył oczu, choć na to po cichu liczyłam. Samej uroczystości pogrzebowej nie pamiętam. Może poza jednym, widocznie atrakcyjnym dla dziecka, szczegółem. Uderzyła mnie zapłakana twarz córki Ignaca, Lodzi. Była moją ukochaną matką chrzestną, kobietą wyjątkowej, arystokratycznej urody. Zawsze zachowywała się godnie, z klasą, a równocześnie była ciepła i ofiarna. Tak, to dobre słowo. Całe

życie wszystkim wokół pomagała. Z niewytłumaczalnych dla całej rodziny powodów nigdy nie wyszła za mąż. Pracowała jako kierowniczka najpiękniejszej kawiarni w Katowicach. Mówiło się w rodzinie, że Lodzia „poszła w Anę Ruczaj”, swoją babkę. Ponoć miała wszystkie jej cechy. Także cichy, spokojny sposób mówienia. Tym bardziej podczas powrotu z cmentarza oniemiałam, gdy mimo woli dotarł do mnie, skierowany do kogoś z dorosłych, konfidencjonalny szept babci Kornelii: – Ta Lodzia tak dzisiej płakała, a dyć całe życie wadziła się z ojcem! A teroz – już za późno na zgoda… Zrobiło mi się jakoś przykro. Podczas całego powrotu do Tychów już się nie odzywałam. Mama oczywiście wytłumaczyła to sobie po swojemu i wieczorem, sądząc, że śpię, cichutko sklęła tatusia, na czym świat stoi. Bo wszystko przez to, że kazał dziecku, za przeproszeniem, trupa głaskać!… Było to Jagódce do czegoś potrzebne? Tato przyjął krytykę dzielnie na gardę i nie wdał się z mamą w słowne potyczki. Był ważny powód, dla którego mój ojciec zachowywał się tak spokojnie, wbrew swej zodiakalno skorpioniej naturze – mamusia nosiła pod sercem mego braciszka, Romka. Urodził się trzy miesiące później. Seniorzy rodu Ruczaj – Kornelia i Orest – pokiwali nad białym łóżeczkiem Romusia srebrzącymi się już głowami i, z niejaką ulgą, że ponownie tradycji rodzinnej stało się zadość, orzekli: – Prowda jest tako, że to Ignac zrobił mu miejsce… Niech wom się tyn synaczek dobrze chowa.

Rozdział 22. Tyś jest Cyganka Nawet jako mała dziewczynka potrafiłam bez trudu obliczyć, ile ta moja Babcia ma lat. Nie było nic prostszego. Helena Julia Wickel, z domu Gołąb, urodziła się bowiem jedenastego maja, w pięknym roku 1900 – roku przełomu wieków, roku szczerych nadziei na zwycięstwo dobra i postępu. Przykro czyta się dziś wypowiedzi wielkich tamtego świata na temat ich marzeń o nowym, dwudziestym stuleciu. Jak jeden mąż spodziewali się świetlanej przyszłości, w której humanizm i myśl twórcza człowieka udoskonalą naszą planetę. Żal się pogłębia, gdy wyrazicielami takiego radosnego optymizmu okazywali się być ówcześni Żydzi. Każdy bieżący rok nowego stulecia był więc zarazem dokładnym podaniem Babcinego wieku metrykalnego. Bardzo ją to denerwowało, nie pozwalało na posługiwanie się w sporach rodzinnych argumentem starości. Zwykła dodawać sobie lat. Dla wywołania szacunku otoczenia. – Dej mi spokój, jo mom siedymdziesiąt siedym lat!… – wołała z mocą. – A gdzie to, babko, macie siedemdziesiąt siedem?… – pytał zdumiony adwersarz, wznosząc oczy do nieba. – Jest 1969, czyli mocie sześćdziesiąt dziewięć lot… Myślicie, że nie umiem liczyć? Babcia z oburzeniem wzruszała ramionami, a ja cieszyłam się w duchu, że jest młodsza, niż się przyznaje. Bardzo bałam się w tym czasie, że moja Babusia może umrzeć. Pamiętam jakieś Boże Narodzenie, gdy modliłam się gorąco przez całą mszę, stojąc z innymi dziećmi przy kościelnej szopce Betlejce. Prosiłam to urocze Dzieciątko, leżące na sianku, by ukochana Babcia dożyła choć do dnia mojej Pierwszej Komunii Świętej. Szczęśliwie dożyła. Jak co roku w jej urodziny kwitły fiołkowe i białe bzy, a moja Komunia wypadła nazajutrz, dwunastego maja. Babcia zachwycała się mną w każdym szczególe. Cieszyła ją moja króciutka, modna wówczas, komunijna sukienka, ślicznie upięty koczek z mirtowym wianuszkiem, cienkie, koronkowe rękawiczki. Powtarzała mi do uszka, że wyglądam „rasowo”, jak królewna. Miłość Babci do mnie była, widać z tego, bezwarunkowa. A więc ślepa. Miałam wtedy może ładniutką buzię, ale poza tym to byłam długa, chuda, z nogami jak patyki, bledziutka po ciągłych zapaleniach zatok i gardła, a do tego, dzień przed Komunią brat Romuś podrapał mnie w nos. Ledwie zaschnięta, podłużna, krwawa rana widoczna była nawet na zdjęciach grupowych… Takich robionych przez pana fotografa z daleka. Prezenty wówczas były jeszcze normalne: zegarek od chrzestnego, figurówki od chrzestnej. Poza tym – same wielkie bomboniery i czekolady… Babcia zrobiła mi, wspólny z wujkiem Ernstem, wyjątkowy prezent: bukiet świeżego, białego bzu i wspaniałe, wymarzone, wyśnione, drewniane paletki do badmintona! Na moim placu były takie tylko jedne, jedyne – Gabi Waluszek, której przysłał je w paczce z Niemiec Zachodnich ojciec… Zapamiętałam, że był korpulentnym, małym i łysym jak kolano, bardzo grzecznym inżynierem architektem, który kiedyś nagle z naszego wieżowca zniknął. Gabi szeptała zaufanym, że „tatuś uciekł”. Brakowało mi trochę tego zawsze miłego pana, ubranego w jasny,

popelinowy prochowiec. Nie rozumiałam, o co chodzi do chwili, gdy nasza sąsiadka, Zofija, „chodząca” do pani Waluszek – na dziewiąte piętro – obwieściła mojej mamie z triumfem, iż „otóż on pitnął do Niemiec i już nie wróci”. Próbował potem przez wiele lat ściągnąć do siebie żonę i córkę – ale cóż, zemsta komuchów była słodka. Nie dostawały paszportów aż do czasu, gdy Gabi kończyła liceum… Do dnia mojej Komunii prosiliśmy się więc wszyscy i to niemalże na kolanach, żeby z Gabi zagrać tymi jej nieziemskimi paletkami. Z nabożeństwem przyjmowaliśmy jej cykliczne przechwałki, że to są te niezwykłe, prawdziwe, dobre, niemieckie paletki. Każde z nas niecierpliwie czekało, kiedy ta Gabi wyjdzie z nimi na dwór. A wychodziła z ociąganiem, w otoczeniu wiernej świty – dwóch młodszych od siebie koleżanek z bloku, Basi i Bożeny. Miała sprytna dziewucha jeszcze kilkoro faworytów w zapasie, ale nie wszyscy oni umieli trafić paletką w lotkę. Zrobiła więc, z braku laku, swoisty sprawnościowy casting wśród nas – pozostałych maluczkich z placu. I… bingo! Po paru próbach grałam lepiej od niej. Role błyskawicznie się odwróciły. Teraz to Gabi, schodząc po schodach z dziewiątego, zatrzymywała się na „moim”, piątym piętrze, pukała do drzwi z ciemno-bordową tabliczką „M.A. Ruczajowie” i grzecznie pytała, czy Jagódka wyjdzie na podwórko. Świta potakiwała skwapliwie: – Niych Jadzia wyjdzie, pani Ruczajowo! Bydymy grać w bagdmińtona!.. Muszę uczciwie się przyznać, że nie zachowywałam się w takich razach wobec Gabi jak młoda, pełna godności, kilkuletnia dama: gnałam do tej małpy jak na skrzydłach, omal nie dławiąc się obiadem. No, ale wtedy nie wiedziałam jeszcze, że płynie mi w żyłach, panie dziejku, hrabiowska krew… A więc moja babcia Helena wystała mi takie zagraniczne paletki w katowickiej Składnicy Harcerskiej, na ulicy (Boże, przebacz!) Armii Czerwonej – w kilometrowej kolejce – i odtąd grałam w badmintona od świtu do nocy, aż do samej matury. *** …no… i dalej była chudo jak pies… ale za to przestała nom chorować… …talent do gry w kometkę odziedziczyła widać po moim synu juliuszku… …no ni godejcie różo… mój chłop umioł w to grać… widzioł to świat… joch tego niy wiedziała… przez całe życie… …daruj mi… jadwiżko… poleskie umiejętności nijak się miały… do śląskiego życia… …a co by mi… matko… przyszło z kometki… jakbym tam… na polesiu… nigdy nie spotkał mojej jadwiżki… …to jest argument… nie dałbyś mi rudolfa ani pawła… rudolf nie miałby z anną oresta… …a jo… orest… nie doczekołbych andrzeja i mojej pierworodnej wnuczki… jagódki… …której dali na chrzcie jadwiga na imię… na twoją cześć jadwiżko…

…i amen… widzioł to świat… tyle godać… *** W dzieciństwie najpiękniejsze były wiosna i lato. Dzieci siedziały w domu wtedy – i tylko wtedy – gdy dopadała je choroba. Na przykład zakaźna. Pół wieżowca leżało któregoś lata na odrę, drugie pół – na ospę wietrzną. A potem na odwrót. Ale za to jak wszyscy wyzdrowieliśmy, to bawiliśmy się na naszym placu aż do głębokich, egipskich ciemności. Babcia Helena pilnowała, żebym była bezpieczna: im bardziej się ściemniało, tym bardziej ona tkwiła w oknie kuchni na piątym piętrze. Gdy zerkałam na górę, zawsze widziałam głowę Babci – w chustce w tureckie, bordowe i brązowe wzorki, wiązanej pod brodą. – Jagódka!… a pódź już do dom… ciemno jest… – Jeszcze chwila! Jedno miałam przez Babcię wpojone tak bardzo, że potem to samo mówiłam własnym dzieciom: – Nigdy z żadnym obcym nigdzie nie idź! Choćby ci niy wiym co, złote góry obiecywoł!… Po powrocie do domu szybko jadło się przygotowane przez mamę kromeczki z serkiem do krajania i pomidorkiem, popijało szolką herbaty z cytryną, myło się porządnie, przy czym nogi – w emaliowanej misce z ciepłą wodą, bo szkoda lać wodę do wielkiej wanny, pakowało się w nocną koszulkę i z piskiem radości… wskakiwało Babci na tapczan. Bo gdy Ernst „miał manewry”, ona mieszkała u nas, w Tychach. Była to dla mnie czarowna chwila, przytulić się do ukochanej swojej Babci i nie bać się złych snów. I następował cały, uświęcony kilkuletnią tradycją, rytuał zasypiania. Najpierw trza sie pomodlić. Babcia na leżąco, ja na klęcząco, bo mom młode nogi… Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo, Wierzę w Boga Ojca, Dziesięcioro Przykazań Bożych i jeszcze na koniec: „zaprowadź do nieba wszystkie dusze, szczególnie te, które nojwiyncyj potrzebują Twojigo miłosierdzio…”. Zawsze w tym momencie ściskało mi się serce, że te duszyczki takie biedne. Ale już zaczynała się część artystyczna wieczoru: jako pierwsza szła bajka o Czerwonym Kapturku albo o Królewnie Śnieżce. Nikt nie umiał ich opowiadać piękniej. Babcia miała dar. Jednak ja nie mogłam się doczekać innego babcinego bestselleru – o Żydowskiej Karczmie. Rzecz była o pobożnym Żydzie, ojcu licznej rodziny i właścicielu karczmy na rozstajach dróg. Jego żona, święta kobieta, urodziła mu kilku synów po rząd, umierając, niestety, przy ostatnim. Troskliwy ojciec samotnie wychowywał ich na uczciwych ludzi. Chłopcy nazywali się kolejno: Icek, Izaak, Mosiek, Mojżesz, Abraham. Ci wyszli na ludzi i byli podporą ojcu w jego ciężkiej pracy. Tylko najmłodszy, Hugo, od początku sprawiał same kłopoty. Doszło do tego, że okradał gości w karczmie swego ojca. A byli nimi spracowani górnicy z okolicznych śląskich osad. Szybko połapali się, że chłopak podbiera im ze stołu co smaczniejsze kąski, a nawet próbuje sięgać do ich kieszeni… Ile to razy dostał po chciwej łapie od tego czy innego górnika! Zniecierpliwione chłopy wymyśliły w końcu przezwisko, będące jakby „pełną” wersją

imienia niecnoty: Hugo-Nie-Sraj-Tak-Długo-Bo-Już-Ćwierć-Na-Drugą. To śmieszne imię wprawiało mnie w zachwyt. Za każdym razem coraz większy. Usiłowałam je powtórzyć za Babcią, ale bezskutecznie. Cała zabawa polegała na tym, by wymówić ten ciąg słów na jednym wydechu. Już przy „długo” chichotałam, łapiąc oddech. Babcia śmiała się z moich nieudolnych prób. Właściwie nigdy nie dowiedziałam się, czy górnicy wychowali w końcu owego niesfornego Hugo…

Starsza pani w sukience z koronką

Bo oto wisienką na tym wieczornym torcie było… babcine śpiewanie. Choćbym chciała, nie oddam słowami brzmienia jej głosu. Połączenie rzewności z dramaturgią treści, siły z delikatnością górnych rejestrów. Nie śpiewała głośno. I może właśnie to było kluczem. Tłumiąc swój piękny głos, uzyskiwała jeszcze subtelniejsze jego brzmienie. Piosenką, którą obie uwielbiałyśmy, była ta jedna jedyna – z Babci młodości. O Cygance. Dziś jestem pewna, że wiązała się z jakąś tajemnicą. Jej śpiewanie dawało tej starszej kobiecie jakiś refleks silnych, być może bolesnych wspomnień. Śpiewając, zdawała się skarżyć na zły los. Nigdy nie dowiedziałam się, o co chodziło. Wtedy byłam za mała, a gdy zaczęłam dorastać do poważnych rozmów, Babcia śmiertelnie zachorowała. Leczenie było z konieczności szpitalne. Przez rok co miesiąc przetaczali jej krew, która wciąż zamieniała się w wodę. Była to złośliwa postać białaczki, pokłosie wieloletniej, szkodliwej dla zdrowia, pracy w hucie cynku. Odwiedzałam ją w szpitalu dzień w dzień. Gdy czuła się lepiej, odprowadzała mnie do windy, całowała serdecznie i wracała na oddział. Patrzyłam na jej przygarbioną postać, odchodzącą w głąb szpitalnego korytarza, lekko kołyszącym się krokiem. Do końca łączyła nas delikatna więź. Piątego czerwca 1973 roku, rankiem, zerwałam się na równe nogi. Bez powodu. Spojrzałam przestraszona na zegarek, ale była dopiero piąta minut sześć. Z ulgą wskoczyłam z powrotem pod kołdrę, do szkoły, Bogu dzięki, szłam na drugą lekcję. Przepadała matma z tą jędzą Tarkowską… Zasypiając usłyszałam jeszcze kojący śpiew kosa na topoli za oknem. Gdy po południu wróciłam ze szkoły, zastałam mamę płaczącą. Właśnie wróciła ze szpitala. Babcia Helena Julia Wickel umarła mi tego słonecznego dnia, o świcie. O godzinie piątej sześć. …W ten cichy wieczór, ciepły, majowy. idzie dziewczyna przez las dębowy. Idzie ona idzie, bardzo zadumana. Przed nią szła Cyganka płaszczem odziana… …Tyś jest Cyganka, ty wróżyć umiysz, co w lesie rośnie, ty to rozumiysz… …Wywróż mi Cyganko, wywróż mi z tyj ręki, a ja ci oddam serdecne dzięki… …A gdy Cyganka wróżyć przestała, zaroz sie dziewcyna łzami zalała… …On już cie nie kocha, on już kocha inną,

daremnie życie spędzasz dziewczyno…9 9 Ludowa piosenka śląska, prawdopodobnie autor pochodził z okolic Pszczyny.

Rozdział 23. Dworek przytulony do ziemi W małopolskim Przysieku niełatwo o kupno choćby skrawka ziemi. Tu ludzie zaczęli sobie ziemię „po ojcach” szanować. Do niedawna na takich urokliwych wsiach sprzedawano stare, walące się domy wraz z przynależnym im hektarami i duchami przodków na strychach, właściwie od ręki. A potem żałowano. Pieniądze szybko się wydawały, a tymczasem na ojcowiźnie rządził już na całego „miastowy”… Serce się krajało dawnym właścicielom, gdy burzył on stuletnią ruinę niemal do samych pokładów węgla kamiennego, gdy bezlitośnie wyrywał, wynajętą koparą, fundamenty przegnitego, drewnianego płotu, stawianego ongiś rękami ich tatusia… Zanim nie sprzedali, nie czuli sentymentu do tego miejsca, wybudowali przecież sobie i dzieciom nowocześniejsze domy, nieco dalej… Z lepszym widokiem, bliżej kościoła i szkoły. A ten „ojcowy”…? A stał sobie, opuszczony, przez kilka dekad. Tracił dachówki, zapadał się w siebie, marniał i… w końcu straszył. Nieraz, jak się przechodziło nieopodal, to słyszało się dziadka, świeć Panie nad jego duszą, stukającego w szybkę kuchennego okna. Widać dziadzio modlitwy potrzebował. Czym prędzej dawano więc na mszę… Teraz „miastowy” pobudował tu swój wielgachny dom, swój dwudrzwiowy garaż, postawił okazały, francuski płot z piaskowca, z prowansalskimi – a jakże! – okieneczkami na bujne kwiecie i sprowadził swoją rozkapryszoną żonę, lube dziatki z pieskiem i… teściową z trzema kotami syjamskimi. Do kompletu. Byli właściciele nigdy, przenigdy nie przychodzą oglądać tego wszystkiego z bliska, stają raczej, ukryci, na pobliskim wzgórzu. Patrzą rozgoryczeni, z opuszczonymi ramionami i kiwają głowami: – Taaak… Tak to miało wyglądać… Mieli my tego nie sprzedawać. I nigdy nie polubią tego, który kupił od nich ziemię. Ich ukochaną, jak się poniewczasie okazało, rodową ruinę. Ich ojcowiznę. Będą go starannie unikać w sklepie samoobsługowym, na poczcie i w kościele. Ziemia… To naprawdę duża sztuka kupić dziś ziemię w Przysieku. Jagodzie i Marcelowi udało się to właściwie tylko dlatego, że… nie chcieli jej kupić. Siedzieli od urodzenia w mieście i dobrze im było. Zadecydował przypadek. „Kupcie, bo okazja i niedrogo”. Miała to być, w rozumieniu Marcela, „inwestycja”, lokata nadwyżki finansowej, w boskim czasie ich małżeństwa. Kiedy to pieczone w rodzinnej firmie gołąbki same wpadały do gąbki. – Ziemia leży – jeść, pić nie woła – a jej cena rośnie! – powtarzał Marcelino z entuzjazmem. Ale to, panoczku, wiedzą już także miejscowi… Właścicielka rzeczonego skrawka kombinowała iście jak koń pod górkę. Skrawek był pięćdziesięcioarowym, Bogu dziękować, kwadratem. Porośniętym złocistym zbożem. Pani podzieliła go przemyślnie na dwa, prawie równe, prostokąty i… mniejszą część, dwudziestodwuarową, sprzedała Jagódce i Marcelowi.

Kupili, nie bardzo wiedząc po co. O jakimkolwiek budowaniu na tych włościach czegokolwiek nie było oczywiście mowy. Na początku. I tak, póki co, nie przeszkadzało im wcale, że baba-geniusz działkę podzieliła, zostawiwszy sobie, a jakże inaczej, większą połać. Ziemia może poleżeć. Może co wyleży… Ukłoniła się tutaj przysłowiowa, pana Kazimierza Kutza „śląska dupowatość”: dają – to biorę, faaajnie jest, naprawdę fajnie, ależ miła ta babka, co nam ziemię sprzedała. Potem się pomyśli. Przytomna refleksja pojawiła się u państwa Jagody i Marcela Śpiewaków jakoś tak przy pomiarach obrysu projektowanego budynku. W terenie. Bo się niespodzianie okazało, że jagódkowy dworek będzie rozległym jednak domiszczem i do zgodności z polskim, cholera, Prawem budowlanym brakuje mu dwa metry ziemi… Z każdego boku. Stanęli sobie na tym ugorze i spojrzeli, zacukani, w lewo. A tam kwitnąca złotym łanem pszenicy, druga część „ich” ziemi, ta, o którą to, rok wcześniej, nawet nie przyszło im do głowy powalczyć. Korzystając z opłotkowych znajomości dotarli do właścicielki. No i owszem, nie miała serca z kamienia. Wysłuchała, pokiwała ze zrozumieniem rudą głową i… sprzedała im łaskawie te brakujące cztery metry. O reszcie ani rozmawiać nie chciała. Twarda była. Nie miętka… – A dyć, panie Śpiewnik… „Śpiewak!…” – zaryczał w duszy Marcel. – …my teraz piniędzy nie potrzebujem… Co nom po piniądzach? – zapytała leniwie. – Kiedyś to panu pierwszemu domy znać, jak bedziem chcieli sprzedawać… Się nie pali… Państwo nom przecież stamtąd nie ucieknom… No, kurza twarz, racja. Nie uciekną. Trzeba było kobietę dociskać rok wcześniej. Teraz przepadło. Se ne vrati. Wyżebrane od kobiety cztery metry panu geodecie akurat wystarczyły, a zatem, jedno z głowy! W pocie czoła, bijąc kilometry dwoma niezależnymi i samorządnymi samochodami, zdobyli jeszcze tylko setkę innych pozwoleń na literalnie wszystko, z szambem włącznie i… budowa ruszyła. Stoi dziś w Przysieku biały dworek wśród pól, jak przed laty, we brzozowym, niemalże, gaju, nieodmiennie zapierając Jagódce dech w piersiach. Ten portyk kolumnowy, proszę państwa, żywcem wyjęty ze starych fotografii. Owe kolumny, słuszne, opasłe, jakby świadome, że podpierać mają, przez najbliższe stulecia, domek ten cały… Ganeczek taki ci zgrabny – z dwiema rustykalnymi wazami, pełnymi kwiatów amarantowej pelargonii. Brukowany, staroświecki podjazd. Na owalnym gazonie kwitną – pachnące tak słodko! – angielskie róże… Dlaczego wydaje jej się, że gdzieś widziała już taki dworek?… Według znawców tematu, dworek to nie jest bryła budynku, ale „architektura wysiedziana przez wiele następujących po sobie pokoleń”10. I nic nie pomogło Sowietom, że starli ją z powierzchni polskiej ziemi. Pozostała jako nostalgia, rodzaj pamięci o mitycznym gnieździe rodzinnym, fizycznie zniszczonym, lecz zachowanym głęboko w duszach ludzi. Jagodzie przychodziło czasem do głowy, że ten nagły i ekscentryczny w oczach rodziny

pomysł z budowaniem dworku nie całkiem wyszedł od niej. Był jakimś odległym refleksem traumy jej prapradziadka po mieczu, Juliusza Ruczajewskiego, wygnanego ongiś z rodowego majątku na Polesiu. Jego historię o popowstaniowej ucieczce, zmianie nazwiska, o pracy w hucie u Hohenlohego i wreszcie założeniu, wraz z ukochaną Jadwiżką Kroll, śląskiej gałęzi rodu, znali wszyscy do szóstego pokolenia w górę. Ale tylko jednej maleńkiej Jagódce zapadły w pamięć rzucone kiedyś mimochodem słowa jej dziadka – a juliuszowego wnuka – Oresta: – O tym majątku w Ruczaju to ja za wiele nie wiem… Dziadek Julek zawsze tylko wspominał ze łzami w oczach, że ponoć stał tam „dworek biały, jakby przytulony do ziemi”… Ten sugestywny obrazek nosiła Jagódka w sercu przez całe życie.

Budowa stylowego dworku

*** …jeśli można… moi mili… to powiem… że to nie była żadna architektura wysiedziana… ale rozmieszkana przez wieki… myśmy wprowadzając się po ślubie do dworku… nie tyle urządzali go przedmiotami… co rozmieszkiwali… dawali mu klimat i nasze ciepło… …każde w nim miejsce… różyczko… było rozmieszkane… i miało swój niepowtarzalny… charakter… pamiętasz… nasz kącik zegarowy w ludwikowskim stylu… jak smakowały tam podwieczorki… przy zachodzącym słońcu… letnią porą uwielbiałaś poziomki… ze świeżą śmietanką i odrobiną cukru… …dopilnowałeś mój miły… by meble w zegarowym kąciku… miały ten sam rysunek kwiatowy w drewnie… co ów zegar… ja bardzo się z tej twej troski… o szczegóły miłe mojemu sercu… cieszyłam… jak też z tego arrasu… wykonanego w angielskiej manufakturze… był taki piękny… …życzyłaś sobie moja różo… by wisiał na długiej ścianie… naprzeciw okien tarasowych… nad komodą… … przedstawiał średniowieczną scenkę… dama jadąca konno… po moście zwodzonym… do bajecznego zamku z białego kamienia… z wieżyczkami… pamiętasz wojciechu… …ma się rozumieć… a przy koniu owej damy szedł giermek z młodym pawiem na ręku… a przodem biegły dwa smukłe… psy gończe… nasz ugryź ciągle na nie powarkiwał… …ugryź nie potrafił zrozumieć… że cię zabrakło… mój miły… nie mogliśmy go i siłą odciągnąć od twej mogiły… do tego… zaraz potem odjechał juliuszek… …a biblioteka… biblioteka była po prawej… prowadziły doń podwójne dębowe drzwi… pomalowane na kolor kremowy… spoza szybek szaf bibliotecznych …świeciły złocenia… złote tytuły na skórzanych oprawach książek… …nasz julek od dziecięcia lubił tam przesiadywać… w albumach o astronomii był cały jego świat… *** Pod czujnym okiem Jagody wyrasta więc na ugorze jej dworkowe marzenie. Marcel tymczasem odczuwa to wszystko po swojemu. Po męsku, znaczy się. Jest boleśnie świadomy przyczyn i skutków. Skutków zwłaszcza. Ma umysł matematyczny. Jawi mu się, o ironio – zamiast dworku tego stylowego – jakaś przepastna studnia bez dna, która to pochłonęła wszystkie pieniądze, wraz z żelaznymi rezerwami na czarną godzinę. Od samego początku miał z Jagodą kłopoty. Chciał na tym ich klepisku – zakupionym okazyjnie – również tanim sumptem wyczarować jakiś letniskowy szałas, ale romantyczne ciągoty żony przeważyły i musiał wywalić cały majątek na szlachecki dworek. Już teraz wiedział, czemu nazywano w dawnej Polsce takie posiadłości, kurza twarz, „majątkiem”!

Współczuł szczerze tym wszystkim facetom z przeszłości, jak oni został z niczym. Na majątku. Chciał utwardzić drobnym i kusząco tanim kamyczkiem miejsce przed dworkiem, by łatwo parkowało się samochody, ale Jagódka wytłumaczyła mu, że tylko brukowany rustykalnymi bruczkami podjazd ma „duszę”. No i na środku powinien być owalny gazon z różami. Widziała taki na przedwojennych fotografiach… Że też krew go już wtedy nie zalała, to się szczerze do dziś dziwi. Urok osobisty jego żony osiągnął jednak swe apogeum dopiero podczas dekorowania gotowych już wnętrz. Wtedy to, jak baran zupełny, godził się na wszystko, co wymyślała, a im większy to był staroć, tym bardziej się radowała. Nie mógł niczego odmówić temu szczęśliwemu stworzeniu. Wydawał więc fortunę na meble z demobilu, porcelanę Rosenthala z 1900 roku. Na zegar, kurna, kurantowy, na telefon na korbkę, na materiałowe tapety w secesyjne floresy, na kafelki vintage i… figurę Najświętszej Panienki – do wybudowanej ostatnim tchem kapliczki. Pieniądze się skończyły. Pozostawało mu już tylko paść tam na kolana przed tą kapliczką i żarliwie modlić się o cofnięcie czasu do chwili, kiedy to dobrzy ludzie przyszli do jego luksusowego, piętrowego mieszkanka w Tychach. I powiedzieli, że „jest okazja kupić kawałek ziemi”. A to jeszcze nie był koniec trosk Marcela. Zaczęła dochodzić do głosu sprawa otoczenia dworku. Oboje z Jagódką, chwalić Boga, odrzucili idiotyczny pomysł zatrudnienia architekta ogrodów. Cokolwiek to znaczy. Samodzielnie przyjrzeli się stanowi faktycznemu. Każde z nich na swój sposób. Dookoła powstającego dworku utworzył się przez ostatnie trzy lata dziki plac budowy. I choć Marcel z tym walczył, wszędy walały się cegły jakoweś, drewno, stalowe pręty, papiery, puszki po piwie Tyskim, napoczęte opakowania farb w proszku i sztyle od łopat, które się złamały w ferworze pracy kopalnianej… A jeśli dodać do tego, kurde, skupiska rdzewiejących gwoździ oraz płaty wylanego betonu, kleju czy zaprawy murarskiej, to zrozumiałym dla Marcela stawało się, iż w tej sytuacji Jagódka powinna już wreszcie przestać naiwnie wierzyć, że ten krajobraz po bitwie zmieni ona kiedykolwiek w kwitnący ogród z „Pana Tadeusza” Andrzeja Wajdy… Rano, wieczór, we dnie i w nocy powtarzał jej cierpliwie, że tylko trawnik, trawnik, trawnik angielski, strzyżony na krótko raz w tygodniu, ma tu rację bytu. Tra-wnik. Zgrana, trzyosobowa ekipa Bobów Budowniczych zakończyła prace oczyszczające teren i pozostawiła po sobie wypaloną ziemię. Nie chciały rosnąć nawet porosty. Ki diabeł?… Jagódka załamywała ręce. Marcel, klnąc własny los, zwoził tony siewnej trawy. Chwytała się bardzo opornie. Właściwie nie chwytała się wcale. Matko święta. Zatrudniony przez Marcela do wykończeniówki pan Witek okazał się domorosłym ogrodnikiem z sąsiedniej wioski. Nie widział problemu. Jak trawa sie nie chyto, to trzeba kopać dołki, sadzić w nich rododendrony i zasypywać żyzną ziemią. Kupioną w sklepie. Wiedział, gdzie w pobliżu jest dobre centrum ogrodnicze, zawiózł tam Jagodę, pomógł wybrać krzaki, wykopał dołki i tak dalej. W ten sam sposób pełna zapału Jagódka posadziła przy zachodniej werandzie trzy piękne, karminowe azalie, angielską różę na gazonie, dwa klony złociste przy kapliczce, dwie obiecujące katalpy o liściach jak berety, dalej dwie choinki srebrnoigłe, krzak bzu i magnolijkę malutką, acz mającą dawać w niedalekiej przyszłości cudne kwiaty koloru écru… No i jeszcze jedną jabłonkę, jedną gruszę i czereśnię. Wszystkie szczepione.

Zazieleniło się wokół dworku, rozkwieciło, a nawet zazdrosna trawa nieco się ruszyła. Każda, literalnie każda z tych roślin to była krwawiąca zadra w sercu Marcela. Wkurzał się, bo naprawdę marzył mu się angielski trawnik. Łatwy do koszenia. W pierwszym odruchu chciał tego durnego, uczynnego Witka wywalić z roboty, ale… przeważyła męska solidarność. Bo zauważył z niejaką ulgą, że ten chłop to ma z Jagodą i tak za swoje. Rechotał Marcelek w duszy, ochoczo wybywając co rano do cichutkiego i spokojnego biura. Trzydzieści pięć kilometrów od dworkowych problemów… Nawet samej Jagódce rzucało się w oczy, że ten Witek rzeczywiście jest w stanie ciągłego szoku. Otwierał usta ze zdumienia, gdy wyjeżdżała mu z pomysłem a to sztukaterii natynkowej wokół okien, a to wymyślnych gzymsików na kapliczce. Kręcił z niedowierzaniem głową, gdy prosiła go o secesyjną pergolę w łukowate kwiaty na werandę, czy o przymocowanie napisu: „A.D. 2005” na frontonie dworku. A już całkowicie zarżnęła go nieśmiałym poleceniem wykonania dla niej metalowego uchwytu na… flagę narodową. – Przepraszam, a kiedyż to będzie pani wieszała tą chorągiewkę? – zapytał kąśliwie. – Na Pierwszego Maja?… „O żesz, ty gnojku…” – Jagódka, psycholog z wykształcenia, policzyła do trzech i odpowiedziała spokojnie: – Nie, panie Witku, na 3 Maja, w Święto Konstytucji, i na 11 listopada, w Święto Niepodległości. Pasuje panu? Nie mógł odwarknąć, bo w końcu to ona mu płaciła. A za dwa dni, rankiem, przyszedł Wituś z pięknie oszlifowanym, metalowym uchwytem i zapytał: – To na jaki kolorek mam go pani pomalować? I po chwili, jakby mimochodem, dodał ciepło: – Pani Jagódko, a bo zostało mi trochę tej metalowej rułki, to sobie do mnie, do domu, też zrobiłem taki sam uchwyt na flagę… 10 „Architektura wysiedziana przez setki pokoleń” – określenie architekta Pawła Włada Kowalskiego.

Rozdział 24. Jawna opcja śląska Po spektaklu „Miłość w Königshütte” zbrzydła mi mickiewiczowska inwokacja. I, nie ukrywam, trochę mi żal… Otóż nadzieja rodzimej dramaturgii, świetny Ingmar Villqist, chorzowianin, przywołał w swej sztuce postać polskiej nauczycielki w śląskiej szkole – tuż po styczniowym „wyzwoleniu”, w 1945. Dostała ona tutaj, w Chorzowie, nakaz pracy. Któregoś poranka ta młoda, piękna kobieta recytuje dzieciom na lekcji pierwsze słowa „Pana Tadeusza”. Pięknie, aktorsko, z uczuciem. Z dobrą dykcją. Jest podekscytowana, cała w rumieńcach, przekonana, że teraz oto te bełkoczące ohydną gwarą brudasy zrozumieją wreszcie, jak święta jest poezja Wieszcza. Na jakie wyżyny polskiego ducha nas wznosi… Jak przepojona jest głębokim patriotyzmem!… Ale wystraszone dzieci w tej klasie, gdzie jeszcze niedawno nie wolno było pisnąć słowa po polsku, a śląski „wasserpolnisch” traktowany był przez Germanów z pogardą, jako język motłochu – nie potrafiły skupić się na „tych pagórkach leśnych i łąkach zielonych”. Pogubiły się kompletnie już przy Litwie Ojczyźnie… Bo, jezuryny, to kim one w końcu są?… Niemcami, Polakami czy Litwinami?… – …Może Żydami? – próbował zgadnąć jakiś chłopczyk. – Gupiś!… My som Ślonzoki! – zawołał inny. Polska nauczycielka wściekła się nie gorzej niż jej rasowy, bismarckowski poprzednik. Z wrzaskiem dorwała dziecko na środek i, wściekle podsuwając mu pod oczy tekst inwokacji, kazała czytać. Nietrudno się domyślić, jak czytał to ten zahukany, chorzowski, powojenny bajtel… – Litfo… łojczyzno muoja… tyześ jes jak zdrowie… Za każde śląskie wtrącenie chłopiec był bity linijką: po łapkach, ramionach… Zaczynał od nowa i znów to samo. I znów. Aż się piękna pani zmęczyła. Siedząc w bielskim teatrze, płakałam jak bóbr. Nie wiedzieć czemu, nagle sama wróciłam do socjalistycznych już lat sześćdziesiątych, do mojej pierwszej klasy, do dnia, gdy z ciepłego, pełnego bajek i śpiewu domu trafiłam w obcy świat. Bo jak oni tu godajom?… Nic nie idzie zrozumieć… Mamuuuś, jo chca do domu!… Pamiętam szok, gdy po kilku szkolnych dniach zrozumiałam, że nie mogę tu do końca życia milczeć, że muszę zacząć mówić, i to, pieronie, tak, jak inni – czyli czysto po polsku. A nie „po śląsku”… I przyszedł wstyd. Ja, siedmioletnia śląska dziołszka, wnuczka powstańca śląskiego, zaczęłam się wstydzić śląskiego języka. Wstydziłam się też za mniej ogarnięte dzieci w klasie, którym to przestawienie się językowe zajęło więcej niż mnie czasu. Wychowawczyni metodycznie wyśmiewała je, pozwalała też do woli pośmiać się klasie. Taki tam… proletariacki humor. Sytuacyjny. Nieszkodliwy, bo zaraz następowało dobroduszne pouczenie nauczycielki: – Ty się, Kościelny, raz na zawsze musisz nauczyć, że w szkole i na podwórku masz

mówić wyłącznie po polsku! Wy-łącz-nie! W domu sobie gadaj, jak chcesz… Tam nikt cię nie słyszy… Acha! I nie nazywasz się już żaden „Jorguś”, tylko Jerzy! Radzę ci zapamiętać… Większość uczniów to były dzieci przybyszów, osiedlonych na Śląsku po wojnie. Siedziałam w ławce właśnie z taką dziewczynką, Sylwią Parańską. Miała piękne, jasne warkocze, sięgające aż za tyłek. Pierwszego dnia oświadczyła wszystkim z dumą, że jej tato jest magistrem inżynierem, a mamusia dentystką. Swoją drogą, cóż za idiotyzm! Wtedy w szkole podawało się wychowawczyni – głośno i wyraźnie – zawód rodziców, a ona, z uśmiechem uznania lub (częściej!) lekceważenia, wpisywała go do odpowiednich rubryk w dzienniku. Sylwia bardzo dobrze się uczyła – ze wszystkiego, a do tego równolegle robiła popołudniową, ciężką szkołę muzyczną w klasie fortepianu. Nauczycielki rozpływały się przez całą podstawówkę: – Sylwia Parańska zagra nam na akademii pierwszomajowej Chopina! – Sylwia Parańska uświetni rocznicę Rewolucji Październikowej utworem Schumanna! Wiem, że po latach ukończyła z wyróżnieniem katowicką Akademię Muzyczną i… wyjechała na stypendium pianistyczne do Bazylei. Tam zakochała się, dostała zaręczynowy pierścionek z brylantem i wyszła za mąż za bogatego Szwajcara. Nigdy na Śląsk nie wróciła. To właśnie od tej małej Sylwii, skądinąd poważnej i dobrze wychowanej, usłyszałam kiedyś – chyba w drugiej klasie – w banalnej, dziecięcej kłótni straszne słowa: – Zabieraj stąd swój piórnik! To moja część ławki, ty… ty potomku Hitlera!… Tatusia mojego, gdy usłyszał o tym wieczorem w domu, omal szlag nie trefił. – Jak można coś takiego powiedzieć? – krzyczał prawie ze łzami w oczach. – I od kogo to usłyszała, bo przecież sama tego tako smarkula nie wymyśliła?… Jutro rano ida do szkoły! Do dyrektorki! – Nigdzie niy pódziesz, Andrzyj, bo sie tam będą na Jagódce tylko mścić! Dyrektorka pewnie też gorol, to nic nie zrobi… – przekonywała mama spokojnie. Nie poskutkowało. Tatuś był ugodzony do żywego. – Dziadek Rudolf sie w grobie przewraca! On i babka Ana – takie Poloki! I jak swoje czworo dzieci chowali! W wielkiej do Polski miłości!… Jeronie, pieronie!… Patrz tylko na nich… po kolei: mój stryjek, Adam Ruczaj – śląski akowiec, zamęczony na gestapo w Katowicach! Mój ojciec, a twój dziadek, Orest – harcerz i powstaniec śląski, wywieziony na trzy lata wojenne na roboty do Bawarii, ledwo przeżył… Jego stryj rodzony, Paweł Ruczaj, wielki człowiek – zastrzelony w trzydziestym dziewiątym. Mój stryj, Ignac Ruczaj, ten kulawy, twojej chrzestnej, Lodzi, ojciec – w hucie cynku na Wełnowcu organizowoł pomoc dla AK! Przez całą wojnę! Ciocia Wanda, jego siostra, młoda mężatka i matka – pomagała sąsiadce w ukrywaniu ich wspólnego, żydowskiego znajomego sprzed wojny, Mielcarka. Mój chrzestny, Pauluś Wróbel – wielki harcerz, pocztowiec, zabity przez ruskich… Miał tylko trzydzieści lot… – tatusiowi tchu brakło. Przetarł oczy wierzchem dłoni. Pożałowałam, pożałowałem stukrotnie, że przyznałam mu się do tego, co rzuciła mi w twarz koleżanka… – „Potomkowie Hitlera”!… Jeronie!11… To posłuchaj mnie teroz, dziecko. Opowiem ci, co mi sie wydarzyło na początku wojny. Byłem wtedy jeszcze mały bajtel – mogłem mieć ze sześć, siedem lat… Opowiedział mi o dziwnym spotkaniu w miejscu, które ja w dzieciństwie zdążyłam jeszcze zobaczyć takim, jakim on je zapamiętał – tylko fontanna już nie działała – i mała, kamienna foka, o zatartych przez czas kształtach, próżno unosiła łebek w górę, po łyk wody… Było to wczesną wiosną 1940 roku na anladze, zielonym skwerze, tuż za familokiem

dziadków Ruczajów. Naprzeciw wełnowieckiej huty cynku. Wojna nie wojna, w kożdo niedziela szło sie do babki Any na obiad! Dawała, co tam miała, bardzo rzadko jadało się teraz rolady z modrą kapustą, ale najważniejsze było rodzinne spotkanie. Przychodzili równo wszyscy Ruczaje. Adam z żoną i maleńkimi córeczkami – Janinką i Danutką, Ignac ze swoją Wiką i córką Lodzią, Orest z Kornelą i synaczkami – Andrzejkiem i trzyletnim Emanuelkiem, oraz Wandzia-co-nie-chciała-Niemca i zgodnie z tym imieniem poślubiła śląskiego harcerza Gerarda Coka. Ze związku tego urodził się, póki co, uroczy Zbysinek. Zawsze przychodziła też „ciotka Ulka”, młodziutka wdowa nie-wdowa, skromna, cudowna dziewczyna, bytkowska harcerka. Uwielbiana przez wszystkie dzieci w rodzinie Ruczajów. Była to żona Paulusia Wróbla, zaginionego w niewyjaśnionych okolicznościach we wrześniu 1939 roku. Nigdy, do samej śmierci w latach osiemdziesiątych, Ula nie uwierzyła, że on nie żyje. Na tych obiadach u dziadków Ruczajów wszyscy najbardziej czekali na „zista babki Any”. Co ciekawe, nikt nigdy nie odważył się nazwać Anny Ruczaj z niemiecka „omą”, jak to było przyjęte na Śląsku w wielu rodzinach. Mój tatuś, Andrzej, do dzisiaj pamięta, jak raz jako uczniak, podpadł babci. Zwrócił się bowiem w jej obecności do swego ojca, Oresta: – Papa! A mogę iść na plac pograć w… – nie dokończył w co, bo babka Anna spiorunowała go wzrokiem. – „Papa” to jest na dachu!… – wycedziła z pogardą. – Nie gadaj mi tu po germańsku! Babcina sławetna zista była jakby dzisiejszą babką piaskową, tylko bardziej maślana, puszysta, lekka, z przypieczoną skórką – nawet weselne kołacze mogły się przy niej schować. Anna piekła ją w tak zwanej rurze, czyli wydzielonej części w kuchennym piecu kaflowym, przypominającym nasz piekarnik. Pamiętam, że u mojej Babci Heleny też była taka „ruła”. Wkładało się do niej często te potrawy, które chciano podać później, na gorąco. Bo nawet gdy już nie było ognia w piecu, czarodziejska ruła jeszcze długo trzymała ciepło… Ubolewam, że nie znalazł się w tamtym szacownym towarzystwie ani jeden mądry, który zapisałby dla potomnych przepis na to ciasto… Przeniosła się jedynie, przez kilka pokoleń, zabawna anegdota o tym, jak to w czasie wojny porcje wyczekiwanego deseru stawały się jakby coraz bardziej… półporcjowe, ale babcia Ana, dzielna kobieta, szła w zaparte i udawała, że wszystko jest jak „przed wojną”. Wnosiła więc swoje słodkie cudo, starannie pokrojone w cienkie trójkąty, do skromnej jadalni i obwieszczała gościom głośno i z godnością: – Macie tu, kochani, świeżutkie kawałki mojej zisty… Częstujcie się do woli!… – i już ciszej dodawała – …dla każdego po dwa… *** …dziołszko… zista to jest prawie normalno babka… tylko z kakao i otartą skórkom z cytryny… mogę podać ci na nią recept… jagódko… …musisz mieć kole 25 deko masła… szklonka cukru… ze 6 żółtek… i 6 łyżek oleju… to wszysko fajnie uciyrać… aż bydzie z tego gładko masa… ku tymu idą jeszcze dwie szklonki pszennej mąki z łyżeczkom proszku do pieczenio i te ubite 6 biołek… na koniec trocha skórki cytrynowyj…

…dzielisz te ciasto piyknie na dwie części… bioło część wlewosz do okrągłej blaszki z kominem… a do drugiyj części dodosz 1 łyżka kakao i troszka wanilii… i wylewosz to w sam środek biołej masy… …piec niecało godzina… i już jest co maszkecić w niedziela… ku bonkawie ze śmietankom… *** Tego szczególnego popołudnia Rudolf Ruczaj, wstawszy nagle od stołu, zaprosił swe wnuki na spacer. Anna uniosła oczy ku niebu. Cóż tyn chop zaś wymyślo?… Dzieci, nieco zaskoczone, wylazły spod wielkiego obrusa, pod którym, jak zwykle, bawiły się w Indian. Nie były zbyt chętne, bo przecież zaraz miała być podana smakowita zista! Jednak posłusznie wybiegły za dziadkiem. Poprowadził ich na anlaga, na zielony „hutniczy” skwer za domem. Ale nie tam, gdzie zwykle – nie w kierunku ławeczek i ślicznej, kamiennej foki, pijącej wodę z fontanny. W przeciwną stronę. Zatrzymał się w ustronnym miejscu, wśród nieśmiało rozkwitających krzaków bzu. Popatrzył zafrasowany po otaczających go twarzyczkach. Andrzej, Emanuel-Maniuś, Zbysiu, Lodzia, Janeczka i Danutka. Małe dzieci!… Tylko Andrzejek, Lodzia i Zbysinek chodzili już do szkoły… Do początkowych klas niemieckiej Volkschule. Jak im przekazać to, co mu chodziło po głowie…? Andrzej Ruczaj, mój tato, człowiek dziś grubo po siedemdziesiątce, pamięta z tamtej chwili każde słowo. Dziadek Rudolf spokojnie i rzeczowo mówił im, co to znaczy, że jest tu teraz wojna. Dlaczego jest tak, że nie wolno im w szkole i na ulicy mówić w języku ojczystym. Ostrzegał, że dla Niemców język śląski – to też polski. Prosił, by się chronili, nie wystawiali na bezsensowne niebezpieczeństwo, bo przecież muszą przeżyć tę wojnę, żeby Polska nie zginęła. Żeby Śląsk nie zginął. Przekonywał, że Niemcy przyszli – i pójdą. Nie będą tu wiecznie. Dlatego to nic nie znaczy, że teraz ze wszystkich radioków na Wełnowcu szczeka Hitler, a w szkole biciem zmuszają dzieci do wstąpienia do jego Hitlerjugend. – Komu z was się uda, to niech nie wstępuje do tego pieroństwa – radził cichym głosem. Ale najważniejsze, by w sercu pozostali sobą, śląskimi dziećmi. By nie dali się zgermanizować. Niemcy tu długo miejsca nie zagrzeją. Hitler własny naród oszukuje – prędzej czy później to wyjdzie na jaw. Przyjdzie na nich czas. Przegrają tę wojnę. Tak samo, jak tą światową, z czternastego roku. Zabiorą się stąd wraz ze swoją germańską butą, niemiłym dla ucha językiem i wymuskanymi mundurami. Ze swoim wstrętnym, niech ich pieron strzeli, Ordnungiem. I z Gestapo. I będzie znów tak radośnie i bezpiecznie na śląskiej ziemi, jak przed wojną. Poprosił też, aby byli dyskretni, nigdy nie wynosili z domu tego, co tam kiedy przypadkiem usłyszą. Nie zapamiętywali nazwisk gości, nie zadawali dorosłym za dużo pytań. Mają być uważni i cierpliwi. On spotka się z nimi – tutaj, w tym samym miejscu, już jak się to wszystko skończy – i wytłumaczy im wtedy wszystkie niejasne dla nich sprawy. Po wojnie.

Pięć lat później wojna się skończyła. Jak by nie spojrzeć, nie dla Ślązaków. Im władza ludowa przygotowała nowe piekło. Nie było już tego spotkania na skwerze, które obiecał ruczajowej młodzieży dziadek. Rudolf Ruczaj, syn powstańca styczniowego, organizator Plebiscytu na rzecz przyłączenia do Polski i czynny uczestnik trzech Powstań Śląskich, zmarł na zawał serca w 1942 roku. Na wieść o śmierci syna Adama z rąk Gestapo. 11 Śląskie, popularne przekleństwo w rodzaju: „jasna cholera”.

Rozdział 25. Święty Mikołaj w chlewiku No i stało się. Gen walki o wspólną sprawę, odziedziczony po Kajetanie Ruczajewskim – powstańcu listopadowym oraz po Wojciechu i Juliuszu – powstańcach styczniowych, wziął górę w młodziutkim Oreście. Nie w głowie mu już były drożdżowe kołoczki z makiem. Bez żalu odłożył „dobre” papiery od piekarza Parucha do szuflady nocnego stoliczka i… poszedł pracować na kolej w Katowicach. Dostał się na kolejowe magazyny za Hutą „Marta”. Zrazu był pomocnikiem pomocnika magazyniera, lecz szybko awansował na młodszego referenta w biurze. Bardzo przydał mu się wrodzony talent do języków, mówił lepiej od innych po niemiecku i po morawsku, a bardzo swobodnie po polsku. Kłaniały się tu, poza wszystkim, latami opowiadane mu przez Rudolfa na dobranoc polskie baśnie i legendy… Trzymali go więc na tej kolei i pilnowali zazdrośnie, co by im ten udany synek tylko gdzie niy uciekł… Gadał po niemiecku z kim trzeba, tłumaczył z polskiego na nasze – też komu trzeba i w ogóle nadawał się do różnych prac. Był chętny do nauki nowych rzeczy i prędko wszystko „chwytoł”. Jak miał ledwie szesnaście lat, wybuchło I Powstanie Śląskie. Chłopy ruszyli sami z siebie. Iskrą, która do tego doprowadziła, stało się brutalne spacyfikowanie strajku w kopalni Mysłowice. Było to piętnastego sierpnia 1919 roku. Dyrekcja przeciwko górnikom, ich żonom i dzieciom, stojącym przed kopalnią, rzuciła regularnych żołnierzy Grenzschutzu – niemieckiej, dobrze wyszkolonej Straży Granicznej. Użyli broni palnej. Wieść o masakrze rozeszła się natychmiast. Rzecz jasna, nikt takiego pętaka, jak Orest, nie miał najmniejszego zamiaru stawiać z karabinem u nogi, ale… gońców nigdy za wiele. W każdej wojnie. Taką miał nadzieję… Z Wełnowcem sąsiadowało inne górnicze osiedle – Josephsdorf, po naszymu Józefowiec. I na tym Józefowcu, szczęśliwym dla Oresta zbiegiem okoliczności, stała swojska gospoda niejakiego Krzysztoforskiego. Tam, przed Powstaniem, odbywały się tajne spotkania w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska. Wśród jej członków nie brakowało katowickich kolejarzy, którzy, znając młodego Oresta, pozwalali mu czasem stać na czujce podczas tych zebrań. Ale nigdy nie dostał broni do ręki. Inna sprawa, że broni brakowało w tym Powstaniu rozpaczliwie. Rząd polski nie pomógł – walczył w tym czasie o wschodnie granice i bał się, póki co, otworzenia nowego, śląskiego frontu – z Niemcami. A sam Piłsudski, jak to otwarcie zadeklarował, miał „ten cały Śląsk w dupie”. Problem tej krainy odsunięto więc w Warszawie na dalszy plan. Kopalnie nie zające, nie uciekną. A tymczasem było tu, pieronie, tych Germanów uzbrojonych po zęby prawie siedemdziesiąt tysięcy. Powstańców – w ramach Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska – tylko piętnaście tysięcy. Karabin miał co trzeci chłop.

Widać to dokładnie na zachowanych zdjęciach z początku I Powstania: wielka grupa powstańcza pozuje w pełnym rynsztunku, na przykład przed kościołem, wszyscy mają bojowe miny, ale tylko ci z pierwszych dwóch rzędów trzymają broń… Tymczasem Anna Ruczaj, matka Oresta, o jego byciu nawet i szarym gońcem słyszeć nie chciała: – Młodyś jeszcze, Orest, mleko mosz pod wąsem, siedź w domu. Idzie ci dopiyro na szesnasty rok! Boże, broń… Do żodnego Powstanio niy pódziesz!… Nie poszedł, bo nie zdążył. Ojciec, Rudolf, udając, że nie dostrzega jego błagalnego spojrzenia, tylko się szybko pod obrazkiem z „Jezusem pukającym do drzwi” przeżegnał, zajrzał bez słowa w oczy Annie, pogładził po głowie małą Wandeczkę i wyszedł „do Powstanio”. Orestowi przykazał mieć pozór na matkę i młodsze rodzeństwo. – Teraz ty żeś jest tu chłop. I… nie staraj sie, jeszcze sie w życiu nawojujesz… Orest chytrze planował zabezpieczyć jakoś rodzinę i polecieć za ojcem, ale ten… wrócił już po trzech dniach. Pierwsze Powstanie Śląskie trwało zaledwie tydzień. Było źle dowodzone i przeprowadzone właściwie gołymi rękami. Po początkowym, spektakularnym sukcesie, jakim stało się opanowanie rankiem, siedemnastego sierpnia, Tychów i pobliskich Paprocan – powstańcom nie udała się już ta sama sztuka ani w Pszczynie, ani w Mikołowie czy Wodzisławiu. Tylko jeszcze oddział powstańczy Jana Zejera zdobył Piekary i Radzionków. Pełne serdecznej woli walki inne oddziały, w tym ten, w którym walczył Rudolf Ruczaj i jego starszy brat Paweł, w następnych dniach krwawo zdobywały Szopienice, Roździeń, Janów, Nikiszowiec, Orzegów, Godulę, Lipiny. Na kilka, najwyżej kilkanaście godzin… Pod koniec Niemcy przyparli ich do granicy z Polską, na rzece Przemszy. W strachu przed odwetem niemieckim, na teren państwa polskiego przedarło się wtedy ponad dziewięć tysięcy powstańców, by wrócić do swych domów dopiero po kilku miesiącach. Rudolf nie poszedł z nimi. Gdy mała Wandzia otworzyła mu drzwi, schwycił ją na ręce i tak stał. Dłuższą chwilę. Anna aż się przeraziła, że może on ma jakąś straszną ranę na twarzy i chowa się za dzieckiem… Ale nie, ucałował dziewczynkę i postawił na podłodze. Był bardzo zmieniony. Ciemny zarost, opuszczone w dół kąciki ust, w oczach pustka. Anna, jak to ona, szybko zaczęła działać. Kazała chłopcom przynieść blaszaną balię spod stoła w kuchni, nagrzała wody na piecu – w wielkim garze – i zmusiła wręcz męża do kąpieli. Wyglądał, jakby nie kojarzył. Zasnął potem w pachnącej pościeli jak kamień i spał dwie doby. Dzieci miały zakaz podnoszenia głosu i wchodzenia do sypialni. Ojciec musioł sie wyspać. Nigdy nie opowiedział Orestowi, co przeżył w czasie owego I Powstania. Chłopak zresztą nie naciskał. Wystarczyło jedno znaczące spojrzenie matki. Wiadomo tylko było, że w czasie walk zaginął jedyny brat ojca, stryj Paweł. To był ciężki cios dla całej rodziny. Gdy się wszystko uspokoiło, Rudolf wrócił do roboty w hucie cynku i po jakimś czasie zaczął regularnie spotykać się z rozmaitymi kolegami. Ot, tak, przy chlewikach, z boku placu za familokiem. Mówili, że „muszą porozprawiać o… hodowli królików”. – Jasne!… – prychał wściekły Orest. – A może o Świyntym Mikołoju… W chlewiku od Ruczajów tylko jedną ścianę zajmowały rzeczone króle, więc było najwięcej miejsca. Spotkania tam się odbywały.

…dawna piosenko piosneczko… mocnaś ty jak kamień… …już zachodzi czerwone słoneczko… a ty zawsze z nami… …chłopcy w tym wielkim powstaniu… w dziewiętnastym roczku… …szli za tobą jak za wielką panią… na calutkim śląsku…12 12 Piosenka „Czerwone słoneczko” zespołu Dwa plus Jeden,1972 r.

Rozdział 26. Spotkanie w Cochabambie Luizka się wyrodziła. Natychmiast po burzliwym przyjściu na świat zaczęła dobitnie sygnalizować zdezorientowanym rodzicom, że ma własny i dawno przemyślany pomysł na życie. Nowoczesna, starannie wykonana z drzewa jaworowego kolebka jej nie zainteresowała. Bujanie, mające słodką dziecinkę łagodnie usypiać, doprowadzało ją do szału. Wystane w długiej kolejce, grzechoczące nad oną kolebusią malutkie, celuloidowe zabaweczki uznała z miejsca za badziewne. Pani lekarka w przychodni rejonowej, po panicznej asyście przy dwóch pierwszych szczepieniach Luizki, stwierdziła: – To dziecko łatwe nie będzie. Ma bardzo zdecydowany charakter. Od razu sprawdzili tę wiadomość w poradniku dla rodziców, autorstwa ówczesnej gwiazdy pedagogiki i nieco się uspokoili. Doktor Spock, ten stary, amerykański wyga, dowodził, iż dziecko wiedzące, czego chce – lepiej się rozwija. Sądząc po skorelowanym wyglądzie obojga rodziców, oczekiwano w rodzinie Ruczajów i Śpiewaków dziecka ciemnowłosego (po Jagusi) i z całą pewnością czarnookiego (po tatusiu). Luizka okazała się jasną blondynką o niebieskozielonych oczkach. Urodziła się Jagodzie i Marcelowi równo trzy lata po ślubie, co pozwoliło strwożonym krewnym – z obu stron – wziąć głębszy oddech. Bo zaczynali się poważnie obawiać, że „tu – to już dzieci niy bydzie”. *** …tyż prowda… widzioł to świat… tak długo z dzieciami czekać… i beztuż jest taka ta dziołcha… jak pędziwiatr… …zaiste moja jadwiniu… gorąca głowa… miała wyrosnąć na rezolutną, ułożoną i rodzinną pannę… a tymczasem… …na dwanoście miesięcy w roku… siedym… siedzi za wielkom wodom… *** Pierwszy roczek dziewczynki – pełen emocji i zadziwień światem – minął, jak z bicza trzasł. Wcześniej niż inne dzieci w jej wieku, zaczęła chodzić, mówić i.… jeść z apetytem domową pizzę, wedle cudownego – bo prosto ze Stanów Zjednoczonych – taniego przepisu. Jagódka dostała go od kolegi z liceum, Krzyśka Kańtocha. Trochę mąki, wody, soli, pomidorek, pięć łyżeczek margaryny i garść pieczarek. Fertig. Był to rok 1986. Fale odpływu waliły komunistom po bulajach. Na pochodach pierwszomajowych rozniosła się dziwaczna zrazu plotka, jakoby Ruskim w jakimś Czarnobylu wywaliło reaktor jądrowy… Nieliczni wiedzieli, co to oznacza. Siedzieli cicho, by nie zakłócać umiłowanym rodakom

Święta Pracy. I tylko szybciutko sobie i swoim najbliższym zaaplikowali preparat z jodem. Normalnym dzieciom podano jod grubo poniewczasie, a zresztą już wtedy ciemny lud sam się domyślił, że pomoże to tyle, co umarłemu kadzidło. Minęło przecież kilka dni, podczas których wiatr wiał dokładnie od wschodu… Ale Jagoda mimo wszystko stanęła, z półroczną Luizką na ręku, w kilometrowej kolejce do przychodni. Wiatr wiał nadal. Pielęgniarka, nieświadoma temperamentu małej, dość bezceremonialnie przytrzymała jej delikatną buźkę i wlała ohydną dawkę jodu. Została opluta. A trzeba wiedzieć, że Luizka, gdy miała rzeczywisty powód, to pluła dalej niż widziała. Tu powód był aż nadto czytelny. Pani w białym fartuchu potraktowała ją, do licha, jak przedmiot. W Polsce Ludowej nie żyło się wtedy fajnie. Wszystko było jakby w zawieszeniu. Premierował wówczas niejaki towarzysz Mess­ner, pierwszym sekretarzem Partii był zaś – pieszczoch Breżniewa – Jaruzelski. Zadłużenie PRL przekroczyło trzydzieści miliardów dolarów. W tak zwanym drugim obiegu wydawnictw był ruch, jak w Rzymie, masło i mięso – wciąż na kartki, a mleko w proszku dla dzieci dostawało się u… księdza proboszcza dobrodzieja, z zachodnich darów. Kupienie dla niemowlęcia buteleczki Bobo Fruta graniczyło z cudem. Reglamentacją objęto w końcu prawie wszystko – od alkoholu na wesele, po wyroby czekoladopododobne, cokolwiek to znaczyło, bo smakowało jak posłodzony, stary i źle przechowywany smalec… W Warszawie w końcu triumfalnie złapano, poszukiwanego od 13 grudnia 1981 roku, Zbigniewa Bujaka. Ogłosił to, z autentycznym orgazmem w oczach, rzecznik rządu, Urban. Przestaliśmy oglądać telewizję. Z dalekiego Watykanu dobiegało pokrzepienie: „Non abbiate paura”13! Papież Polak pomagał, jak umiał. A wiele umiał. Jego wizyty były niczym duchowa odskocznia w inne rejony wyobraźni. Każdy wierzył, że się uda. Nie bardzo wiedziano tylko, co mianowicie i kiedy. A Luizka sobie w tym czasie podrastała. To, jaka będzie ta urocza blondi – z kolorowymi frotkami we włoskach – powinna była jej rodzicom uświadomić już pierwsza kolędowa wizyta duszpasterska, w której mała brała czynny udział. Skończyła właśnie dwa latka. Do mikroskopijnego mieszkanka na osiedlu „Z” w Tychach przyszedł, Bogu ducha winien, ksiądz proboszcz – akurat proboszcz! – z pasterską wizytą. Chciał dobrze. Po zagajeniu, jak-też-to-się-tu-młodemu-małżeństwu-żyje, zwrócił się miło do Luizki, przytulonej do maminego ramienia: – A ty jesteś córeczką, tak?…Taka ładna dziewczynka! A jak masz, kochanie, na imię?… – BANIA! – odpowiedziała głośno i wyraźnie. Nie mogło być, niestety, mowy o przejęzyczeniu. Słyszeli dokładnie, co powiedziała: Bania. Jagoda i Marcel nie wiedzieli po prostu, jak zareagować. Ksiądz nieborak wyglądał, jakby marzył o natychmiastowym wylocie na księżyc. Wprost stąd, z tego mieszkania. I to bez rakiety… Ale to był jeno przedśpiew. W czasie, gdy mała tkwiła w wieku przedszkolnym, nastała w Polsce epoka lalek Barbie. Były wszechobecne: w reklamach, czasopismach dla dzieci, na chipsach, butach, ubrankach i zeszytach. Koleżanki miały po dwie, trzy lalki Barbie i szalały za nimi. Kochały Barbie. Spały z Barbie. Zabierały do przedszkola. Chciały być jak Barbie.

Luizka wolała bawić się kucykiem Pony. Zgodnie z modą powinna była wtedy nosić, dostępne już powoli na targowiskach, słodkie, niewinne, różowiutkie ciuszki i takież pantofelki, typu „mała miss”, ale jeszcze dzisiaj robi jej się niedobrze na widok różowego koloru. Szkołę podstawową, pewnie żeby się odróżniać od tłumu, przechorowała. Na nieustanne zapalenia górnych dróg oddechowych. W liceum postanowiła iść do klasztoru. Marcel woził ją już nawet, co miesiąc, na dni skupienia do Nazaretanek. Oboje z Jagodą mieli świadomość, że wzbraniać jej tej drogi życiowej nie powinni. Choć rodzicielska dusza łkała z niepewności… Dziadkowie z obu stron grzmieli. Któregoś razu Luizka spotkała tam łagodną, dobrą i bardzo już stareńką zakonnicę, madre di tutte le madri14, która porozmawiała z nią tak, jakby znały się od dawna. Być może w tym niezwykłym, młodzieńczym zapale i zapamiętaniu religijnym dziewczyny – mateczka przełożona zobaczyła siebie samą sprzed lat?… Luizka wróciła do domu, jak uderzona obuchem.

Andyjski krajobraz i dziewczyna

– Mami. Ja nie mogę teraz decydować o moim powołaniu – oświadczyła spokojnie. „Chwalić Boga na niebie!” – pomyślała Jagódka i kamień spadł jej z serca. – Poradzono mi, że mam iść na normalne studia, bawić się, być wśród rówieśników i się zakochać – opadła ciężko na krzesło w kuchni. – Żeby sprawdzić, czy jestem w stanie bez żalu zostawić to wszystko dla Pana Boga. I zaczęła się jazda. Dosłownie i w przenośni. W domu rodzinnym zdołała jeszcze tylko spokojnie dotrzeć do matury. Jednak każde licealne wakacje spędzała już we francuskim Taize – międzynarodowej wspólnocie ekumenicznej brata Rogera. Szokiem było dla niej zabicie tego świętego człowieka przez chorą psychicznie Rumunkę w 2005 roku. Setki młodych ludzi modliło się z nim, jak co wieczór, w taizowskim kościółku – gdy kobieta ta podeszła spokojnie i poderżnęła mu gardło. Luizka siedziała wtedy metr dalej. Zadzwoniła do Jagody z płaczem. Ale nie chciała wracać. Parę dni później odbył się w cichym Taize pogrzeb brata Rogera. Śpiewano pogodne, niosące nadzieję, taizowskie kanony. Stawiło się tam sześć tysięcy młodych ludzi z całego świata. Młodszy brat Luizki, siedemnastoletni wtedy Błażejek też dojechał. Na studia wybrała daleko od Śląska leżące miasto – Lublin. Cała rodzina się dziwiła, nie mogła to studiować w Katowicach, przy mamie?… Na drugim roku pojechała na – zasłużonego wysoką średnią ocen – Erasmusa do Hiszpanii. Można powiedzieć, że przez te pół roku zdobyła podstawy języka hiszpańskiego. Nieoczekiwanie przydało jej się to już w lutym, następnego, 2007 roku. Taize wysłało ją – jako jedyną Europejkę – na wolontariat do Boliwii. Miała pomóc w zorganizowaniu w Andach, w Cochabambie, Międzynarodowego Spotkania Młodzieży Ameryki Południowej. Ze względu na odwieczne urazy, tlące się między poszczególnymi krajami, było to przedsięwzięcie iście karkołomne. Luizka przez kilka miesięcy jeździła do wiosek andyjskich, położonych na wysokości czterech tysięcy metrów nad poziomem morza i zapraszała na Spotkanie. Większość żyjących tam młodych ludzi jeszcze nigdy w życiu nie zeszła w doliny… Nie było takiej potrzeby. Tu mieli swoje rodziny, skromne chatki, księdza w maleńkim kościółku – przyjeżdżającego raz na dwa miesiące – i lamy żywicielki. Jak sprawić, by pasterze lam zechcieli wziąć udział w międzynarodowym spotkaniu?… W październiku do Cochabamby zeszło z gór kilka tysięcy osób. Spotkanie taizowskie trwało cztery dni i wzięło w nich udział równo siedem tysięcy uczestników. Okazało się wielkim sukcesem, a Luizka, nie zaczerpnąwszy nawet głębszego oddechu, poleciała z poznanym tam polskim misjonarzem do Brazylii. Do taizowskiej fraterni w Alagoinhas. W faweli – dzielnicy nędzy – pracowała z upośledzonymi w różnym stopniu dziećmi ulicy. Jagoda właściwie nie przespała przez ten czas spokojnie ani jednej nocy, Marcel nie widział problemu, albowiem uważał, że dziewczyna sobie radzi, Błażej i Bartuś natomiast jednogłośnie – co im się rzadko zdarzało – uznali siostrę za stukniętą… Luizka wróciła odmieniona. Dorosła, przestawiły jej się w głowie priorytety. Problemy rówieśniczek, dotyczące modnych ciuchów i makijaży, stały się odległe. Skończyła jedne studia, zaczęła następne – latynoamerykanistykę na Uniwersytecie Warszawskim. Dziadki Ruczaje, Małgosia i Andrzej, zacierali ręce: „No, to teraz już się ta dziołcha ustatkuje, zagrzeje w tyj stolicy miejsce…” Akurat. Po pół roku studiowania zaproponowano jej stypendium w Ameryce. Wyjechała do Kanady.

Marcel, jak zwykle wspierał, nie tylko finansowo, jej decyzję. Jagódka miała opory. Bała się. Tych przelotów przez Atlantyk, ludzi, na których jej jedyna córka tam trafi, tysiąca niebezpieczeństw. – Mami, nie martw się o mnie – przekonywała ją Luizka, jeszcze przed podjęciem decyzji – już w tylu miejscach sobie poradziłam! Pomyśl, czego ja nie robiłam… – Tak, jeszcze tylko nie klaskałaś u Rubika!… – Ale pasek klinowy sama w samochodzie wymieniłam! – zaśmiała się na wspomnienie niedawnej przygody motoryzacyjnej w Lublinie. – I to kluczem do roweru. Żaden z facetów, zaczepianych na parkingu przed Lidlem, nie potrafił… I dziecko znów wyjechało na siedem miesięcy za ocean. Jagódka została z przeświadczeniem, że Luizka się wyrodziła. Nie będzie szła normalną, spokojną, przeznaczoną dla dobrze wychowanych panien drogą. Obce jej jest skromne składanie białych rączek na podołku. Już prędzej będzie gotowa zacisnąć te rączki w pięści i wygrażać nimi na jakimś wiecu przeciwko przemocy wobec kobiet… 13 Nie lękajcie się /wł./. 14 Matkę przełożoną /wł./.

Rozdział 27. Do Bytomskich Strzelców …Do Bytomskich strzelców wojska zaciągają, Wojska zaciągają. Niejednej dziewczynie, niejednej kochance Serca zasmucają, serca zasmucają… …Nie smuć się, dziewczyno, nie smuć sama siebie, Nie smuć sama siebie. Bo za roczek, za dwa, bo za roczek za dwa Powrócę do Ciebie, powrócę do Ciebie… …A jak nie powrócę, listy będę pisał, Listy będę pisał. Ty będziesz czytała i będziesz płakała, Ja nie będę słyszał, ja nie będę słyszał… …Napisał listeczek krwią palca swojego, Krwią palca swojego. Nie mogła przeczytać, nie mogła przeczytać Od żalu wielkiego, od żalu wielkiego… …Wyszła na góreczkę, gdzie wojacy jadą, Gdzie wojacy jadą. Po moim Jasieńku, po moim kochanku Konika prowadzą, konika prowadzą… …Prowadzą, prowadzą, żałobą okryty, Żałobą okryty. Pewnie mój Jasieniek, pewnie mój kochanek, Na wojnie zabity, na wojnie zabity… …Zabili, zabili pruscy wojownicy pruscy wojownicy. I pochowali go i pochowali go Na śląskiej granicy, na śląskiej granicy… …Na śląskiej granicy – murawa zielona murawa zielona. A na tej murawie, a na tej murawie Chorągiew czerwona, chorągiew czerwona… …Na chorągwi orzeł biały wyszywany biały wyszywany. Po moim Jasieńku, po moim kochanku Listek krwią pisany, listek krwią pisany…15 – No, do sto pieronów! Gdzie to chcesz iść? Do powstania?! Z taką przestrzeloną ręką?… Rozum ci odjęło? Jo sie nie zgadzom, nikaj niy pódziesz! Nigdzie, ani na krok!… Dopiyro co żeś wrócił… I już mnie nerwujesz! Tak, teraz Orest był pewny, że to ojciec krzyczy. Nie wiedział tylko na kogo. Przyłożył staranniej ucho do szpary w drzewnianej, tylnej ściance ojcowego chlewika.

Już dawno znalazł sobie to wygodne miejsce do regularnego podsłuchiwania tajemniczych spotkań. Kiedy to, w ściśle ustalonych porach, siedmiu, ośmiu chłopa, z jego ojcem na czele, siadało w dusznym chlewiku, zamkniętym od wewnątrz na skobel – i cichcem debatowało. O… hodowli królików. – Ty sie możesz, Rudi, nie zgadzać, ale na razie to ja tu jestem starszy i ja decyduję… – odezwał się ten drugi, zmęczonym głosem. Z wrażenia Orest aż upadł za siebie, w krzaki agrestu. Można właściwie śmiało powiedzieć, że „siadł na rzić”. Stryj Paweł! Stryj Paweł wrócił! Jezus Maryjo!… Dyć przepadł w dziewiętnastym roku, nie przyszoł z powstanio! Wszyscy go szukali: jego wychowanek, syn cioci Waleski, Pauluś Wróbel, długo krążył po wszystkich szpitalach, przytułkach i domach dla umysłowo chorych. Na próżno. Jak kamień w wodę! Orest wygramolił się z krzaków i okrężną drogą, wokół prawego skrzydła familoka, pognał, jak rączy jeleń, do domu. – Mamulko! Mamulko, a niy zdenerwujesz się? – pytał gorączkowo od progu. – Bo ja podsłuchiwałem pod chlewikami i… i żech usłyszoł, jak ojciec godali z… ze stryjkiem Pawłem!… Anna Ruczaj tylko się przeżegnała. Cóż tyn synek bredzi?!… Idzie już na drugi rok, jak nikt na oczy nie widzioł Pawła Ruczaja, jej jedynego szwagra. Całe dwa ciężkie lata minęły od tego wieczora, kiedy jej siostra, Waleska – śliczna, niczym obrazek – głosem zimnym jak lód, powiedziała powoli: – To ja jestem przeklęta. To przeze mnie. Już trzeci mężczyzna, który coś dla mnie znaczył, nie żyje. Wszystkim siedzącym wtedy przy stole ciarki przeszły po plecach, a Pauluś, Waleski syn, dla którego przecież Paweł Ruczaj był ojcem, wybiegł jak szalony z izby… „No, tóż i dzięki Bogu, zdaje sie, że ten Waleski trzeci chłop siedzi se teroz u mnie w chlywiku!” – pomyślała z nagłą falą dobrego humoru Anna. Miała tylko nadzieję, że Orest nie ogłupiał od tego ciągłego podsłuchiwanio i głos, który usłyszał, nie był wytworem jego bogatej – żeby nie powiedzieć: chorej – wyobraźni. Pośpiesznie rozwiązała kuchenny fartuch w tureckie wzory, rzuciła go na ławeczkę przy drzwiach i, chwytając mocno Oresta za ramię, warknęła: – To teroz tylko proś Boga, żebyś sie niy pomylił… „Jezusiczku…” – zdążył tylko pomyśleć, prowadzony przez matkę do sieni. Zabierając po drodze koszyk z trawą dla królików, skierowali się spokojnie w stronę chlewika. – Otwierej te drzwi, Rudolf, to ja! – powiedziała stanowczym głosem Anna. W chlewiku zaszumiało, jakby przetoczył się przezeń oddział kawalerii konnej i zaległa na chwilę głucha cisza. – A… a niy musisz ty, Ana, być w doma i rychtować obiod?… – dał się słyszeć niepewny, nieco za cienki głos jej męża. – Obiad narychtowany, otwierej!… – powtórzyła z mocą. – Ale już! Orest, stary koń – boć mu szło już na dziewiętnasty rok – aż schował głowę w ramionach. Takiego tonu matka używała niezmiernie rzadko. I nigdy nie podnosiła głosu! Po krótkiej, nerwowej wymianie szeptów w środku, drzwiczki chlewika nieznacznie się uchyliły, wyjrzał ojciec i zagaił naiwnie: – Aaa!… Przynieśliście trowka dlo królikow?… – No pewnie, bo dawno niy żarły!… – potwierdziła Anna we właściwy sobie, rezolutny

sposób i, niewiele czekając, wdarła się do wnętrza. Rudolf tylko zdążył usunąć się na bok, zaskoczony. Orest, z idiotycznym koszyczkiem pełnym mleczy, stał niezdecydowany w progu. Chwilkę trwało, zanim oczy wzburzonej kobiety przyzwyczaiły się do panujących tam egipskich ciemności. Zobaczyła go. Stał spokojnie, oparty o dawno nieużywaną, próchniejącą kurzą grzędę i uśmiechał się. – Czy wiesz, Anno, czemu się dotąd nie ożeniłem?… – zapytał półgłosem, pozornie bez związku z czymkolwiek. – Zastanawiałaś się nad tym kiedy?… Bo widzisz, moja miła bratowo, oto nie znalazłem takiej dzielnej kobiety, jak ty… Z lekkim zdziwieniem zauważyła, że nie użył ani jednego śląskiego słowa. – A Waleska? – syknęła wzburzona. – Niy mógł żeś to dać jej chociaż znać, że żyjesz? Pauluś… – Paulusiowi powiedział… – odezwał się szybko Rudolf. – Dał mu znać, że żyje, przez kogoś, kto wracał tu z polskiej armii do domu… jakie pół roku temu. Musisz przyznać, że umie tyn synek trzymać tajemnica… Taki młody… – Ta-jem-nica?… – wycedziła Anna, prostując plecy. Wyglądała jak Anioł Zemsty. Paweł nie spuszczał z niej wzroku. – Waleska traciła zmysły, nie przespała jednyj nocy, a ty… Podeszła kilka kroków do Pawła i wtedy dopiero dojrzała, że jest raniony w prawą rękę. I blady jak śmierć. Oprzytomniała w jednej chwili. Energicznie poprosiła męża i Oresta, by wzięli Pawła między siebie, pod ręce, i poprowadzili, niby pijanego krewnego, do domu. Trza dować pozór. Wszędzie pełno szpiclów. Zwłaszcza teraz, po Plebiscycie, który Niemcy wygrali marnymi, Boże przebacz, dwudziestoma procentami. A cyganili przy tym, aż się za nimi kurzyło! Bez przeszkód dotarli z ranionym Pawłem do mieszkania. Rzeczywiście był bardzo słaby, więc z widoczną ulgą usiadł przy stole, w jadalnym. Patrząc na swój przekrwiony już bandaż, powiedział cicho do Oresta, który zdejmował mu buty: – Ty się, Oreściku, nie gniewaj na Paulusia. Nie mógł przecież rozgłaszać, na lewo i prawo, że tam, niedaleko, na polsko-niemieckim pograniczu, twój stryj walczy sobie z Grenzschutzem. A potem… – … a potem, że bił bolszewików od Tuchaczewskiego na Polesiu… – dokończył z przejęciem Rudolf. – Dokładnie na tym Polesiu, skąd musiał kiedyś przez bagna uciekać nasz ojciec – a twój dziadzio – Juliusz… – To i teraz ja pogoniłem kota Rusom, przez te same bagna… Koło się zamknęło. – Paweł wziął głębszy oddech. – Bałem się o was i o ciocię Waleskę, rozumiesz, chłopcze? Jedni są tu za Polską, inni nie. Nigdy niy wiysz, kto cię słucha… Prosiłem Paulusia o milczenie. I mnie nie zawiódł… – Pauluś jest w michałkowickich skautach – przypomniał sobie nagle Orest. Tyle się w ostatnim czasie od kuzyna nasłuchał o tej jakiejś skautowskiej, kościuszkowskiej drużynie. – Oni, stryjku, ponoć zawsze dotrzymują słowa. Mają to w przysiędze – dokończył, zamyślony. Przybiegła matka z miską gorącej wody i opatrunkami. Młodziutka Wanda, z wypiekami na twarzyczce, ostrożnie postawiła na stole wazę z ołberibą – gęstą, pożywną zupą na kościach, z kalarepą i kartoflami. I koniecznie z zasmażką. Rozdała talerze – świąteczne, z kwiotuszkami – i przy każdym równiutko, tak jak uczyła ją mamulka, położyła sztućce. Nie te „na beztydzień”, codzienne, a srebrne – jeszcze po babce Jadwiżce Ruczaj. Annie udało się nie wzdrygnąć na widok rany Pawła. Ręka na wysokości przegubu była,

za przeproszeniem, przestrzelona na wylot, a nieudolnie założone szwy – właśnie się rozłaziły. „Jeszcze wda mu sie tu jakie zakażynie, Boże broń…” – przemknęło jej przez głowę. Ale jeśliby kto myślał, że ta Ślązaczka o manierach dobrze ułożonej damy, matka czwórki dzieci, siedziała w domu i tylko cięgiem prała pieluchy, malowała landszafty albo rychtowała jedzynie – to by się srogo zawiódł. Anna Ruczaj działała w środowisku śląskich kobiet od dawna. Począwszy od bogucickiego chóru „Lutnia”, w którym śpiewała jako młodziutka mężatka, przez trwającą latami charytatywną pomoc w sierocińcu przy tamtejszej parafii św. Szczepana, po czynny udział w tworzeniu już tu, na Wełnowcu, tajnego, domowego nauczania dzieci… języka polskiego. Gdy tylko ucichły działa Wielkiej Wojny, ta dzielna kobieta włożyła swój śląski strój, zapięła na szyi czerwone korale i pomaszerowała do pobliskiego Dębu – współorganizować Towarzystwo Polek.

Sierociniec. Katowice, początek XX w.

Oprócz przygotowywania patriotycznych pogadanek i historycznych żywych obrazów, należące do owego Towarzystwa „matki Polki” – jak je powszechnie nazywano – przeszły także, dzięki Panu Bogu, gruntowny kurs udzielania pierwszej pomocy. Teraz przydało się to jak znalazł, bo ręka Pawła Ruczaja wymagała natychmiastowego, fachowego opatrzenia. Rana zaczynała paskudnie ropieć. – Kto ci zakładoł te szwy, Pawełku? – zapytała słodko Anna. Czuła, że za chwilę wybuchnie. – Felczer wojskowy. Jedną ręką mnie szył, a drugą… grał z kapelanem w szkata. – Ty jej, Paweł, takich rzecy niy godej, bo gotowa jeszcze dzisiaj polecieć i odszukać tego konowała… – mruknął Rudolf znad swojego talerza. – A wtenczos – zawiesił głos – niy chciołbych być w jego skórze… Szybko uporała się ze zmianą opatrunku – za pomocą plastra sprytnie ściągnęła ku sobie brzegi rany, licząc w duchu, że łatwiej się zrosną. – To jest stara rana, Anno, od ruskiego postrzału pod Ostrołęką, prawie rok temu… Źle zszyta wtedy – i nie do końca zaleczona – teraz się otwarła. To mi ją piyknie drugi raz zaszyli… i puścili do domu na dwa tygodnie urlopu. Żebym sie z tego wylizał – powiedział Paweł, jakby do siebie. Ołberiba wystygła; jakoś nie miał apetytu – nawet na taką smakowitą zupę bratowej. – Skąd to wracasz stryjku?… – zapytał Orest bez tchu. – Od Bytomskich Strzelców. – O, mój ty Ponbócku!… – przeżegnała się szeroko Anna. – Toś ty w Bytomiu był? Tak blisko domu? Cały tyn czas?… – Nie, Aniczko, to jest nazwa mojego pułku: Pułk Strzelców Bytomskich. Wzięła się stąd, że jego pierwszymi żołnierzami byli śląscy uciekinierzy z Bytomia. Ja do nich trafiłem już po klęsce naszego pierwszego powstania, we wrześniu dziewiętnastego roku. No, i teraz… jestem ci ja w polskim wojsku. Paweł uśmiechnął się na widok zachwytu na twarzy bratanka. Orest aż się rwał do słuchania dalszego ciągu. – Ale to długa historia, nie mam dziś siły tyle godać… – machnął ręką, wstrzymując protesty. – Lepiej wy mi opowiedzcie, co tu się szykuje. U nas w pułku mówią, że my sie tak w sam raz uwinęli z tymi pierońskimi bolszewikami, żeby tu zdążyć. Na nasze trzecie powstanie… – Nie jest pewne, czy w ogóle do niego dojdzie – odezwał się Rudolf. – Drugie też raptem wybuchło – mimo że od lutego 1920 roku mieli my tu na karku alianckie siły rozjemcze – piyknie zwane Międzysojuszniczą Komisją Plebiscytową i Rządzącą. Anglicy, Włosi i Francuzi. Do wyboru, bracie, do koloru… – Opowiadaj, Rudi, bo wiem tylko o niektórych faktach. – Paweł oparł się wygodnie o poduszeczkę, którą mu wsunęła pod plecy Wandzia. – Co z tą Komisją? – Przewodniczącym Komisji był francuski generał Le Rond i ten trzymał z Korfantym. Angliki trzymali z Niemcami, Włosi chcieli być, jak to godali: „czynnikiem niezainteresowanym”. Mimo tego wszystkiego terror niemiecki się szerzył. Sicherheitpolizei wspomagała bezczelne bojówki, które rozbijały nasze zebrania, wiece, biły polskich działaczy… Nierzadko zdarzały się pobicia osób mówiących na ulicy po polsku… Istna plaga. Ale to jeszcze było nic, Pawle. Jak w gazetach napisali, że nawała bolszewicko zbliżo sie do Warszawy, to Niemcy jakby ogłupli! „Warschau gefallen! Polen kaput!”16 – darli sie na ulicach. Odbywały się, co rusz, ich triumfalne demonstracje. Radowali sie jak pieron. Ale tyż prędko ta ich radość, jak to u Germanów, przerodziła się w agresję. Niemieccy bojówkarze robili, co chcieli, a tamci z władz

koalicyjnych stali, jak barany. Zmusili w końcu Francuzów do wyjścia z Katowic – po prowdzie to wypchali ich z miasta – i wzniecili nowe rozruchy. Rozwydrzeni, jak licho, demolowali nam sklepy i warsztaty, zamordowali polskiego doktora Andrzeja Mielęckiego… – …i to jak niósł pomoc rannym na ulicach… – wtrąciła ze zgrozą Ana. – Nie pytał, czy to leży Polok czy Niemiec, każdego ratowoł… Pobili go i jeszcze żywego zawlekli do Rawy i utopili. Hahary… – Szesnastego sierpnia dostali my z Polski informacja, że nareszcie załamał sie front Tuchaczewskiego pod Warszawą – ciągnął Rudolf. – To był dla nas znak, że Polska nie zginie. Za dwa dni stanęła huta „Laura”, kopalnie „Max” i „Richter”. Zaczął sie sztrajk generalny. Czujesz to?… W noc na dwudziestego sierpnia – wybuchło nom II Powstanie Śląskie. Jo ci powiem, chopie… Co to sie działo! – Rudolf umilkł na chwilę. – Korfanty wezwał, by nie atakować wielkich miast, bo tam, nie wiadomo tyż po co, siedziały te siły rozjemcze. Ja walczyłem na linii Wełnowiec-Dąb-Załęże. Ludzie padali jak muchy… A już nojgorzyj było, jak do powstania szli chłopy z całej wielkiej rodziny, a wracał potem do domu tylko jeden… Wiysz, Pawle, a tym już razem jako goniec pomagał nasz Orest! – Rudolf z uśmiechem popatrzył na syna. – Latał z meldunkami między Bogucicami, Szopienicami, Roździeniem a Dąbrówką Małą. Szmat drogi… Otworzyły się drzwi i wrócili Adam z Ignacem. Oniemieli na widok Pawła. – Stryjku! Witomy! Jak żeś sie znalozł? Co ci sie stało w ręka?… Lecieć po ciocię Waleskę? A Pauluś już wie? Widziołeś sie z Paulusiem? Wiesz, jak on ciebie cały ten czas szukał!… – wołali jeden przez drugiego. – Siadać mi do stołu – zarządziła matka bez zbędnych ceregieli. – Dejcie stryjowi żyć, ledwo wrócił… – A wy co, chłopcy? Mieliście swoje powstańcze przygody? – zapytał Paweł, patrząc na przybyłych bratanków życzliwie. Jak oni wyrośli! Nie zdążyli odpowiedzieć, bo Orest prychnął z wyższością, właściwą wszystkim starszym braciom: – Oni?… Oni wtedy jeszcze słuchali bajek o czterech muzykantach z Bremy. – Jak już, to o Wandzie-co-nie-chciała-Niemca!… – sprostowała rezolutnie Wandusia. Adam i Ignac spojrzeli na siostrzyczkę z wdzięcznością. 15 Muzyka – Jan Kula. Autor słów – Bolesław Witold Palędzki, śląski działacz, bliski przyjaciel Wojciecha Korfantego, zginął w Auschwitz. 16 Warszawa padła! Polska pokonana! /niem./.

Rozdział 28. Różany sztandar hrabiny Potockiej Znam ja jeden śliczny zamek… gdzie ma miła przebywa, siedzi ona na małym stołeczku… białe orły wyszywa, jak że ci jest moja miła… białe orły wyszywać, my musimy ubodzy powstańcy… w szczerym polu w rzędzie stać, w rzędzie stoi jako skała… w rzędzie stoi jako słup, wtem przyleci kula rozpalona… wyrzuci go z rzędu precz, z rzędu precz mnie wyrzuciła… do szpitala mnie wiozą, piszcie listek do mej najmilejszej… niech się wszyscy dowiedzą, lewa ręka ustrzelona… prawa noga ujęta, spojrzyj spojrzyj moja najmilejsza… jak ta wojna zawzięta, choć zawzięta choć zażarta… choć nam zgasł żołnierski śpiew wstanie kiedy lud nasz rozgniewany… aby mścić powstańczą krew17 Paweł Ruczaj grzał się w przyjaznym cieple rodziny brata. Patrzył na ich kochane twarze i słuchał pełnych emocji opowieści o dwóch śląskich zrywach – ale sam nie potrafił już podzielać ich zapału. Za wiele widział. A może zbyt mało, ale za to dobitnie?… Między Bogiem a prawdą – nie miał pojęcia, jak znalazł się po drugiej stronie Przemszy, wtedy, w dniu upadku I powstania, w dziewiętnastym roczku. Pamiętał tylko, że Niemcy przyparli jego oddział niemal do samego brzegu tej granicznej rzeki i kto żyw, rzucał się wpław. Na polską stronę. Młody chłopak po jego prawej ręce najwyraźniej nie umiał pływać, więc gdy po raz kolejny zachłysnął się wodą, Paweł ruszył mu na pomoc. Ale tamten był już w takiej panice, że zaczął ściągać ich obydwu na dno. Ostatnią przytomną myślą Pawła było skojarzenie z Orestem: – …podobny do mojego bratanka… tylko trocha starszy… Obudził się w skromnej chałupce jakiegoś samotnie żyjącego Zagłębiaka, który po nakarmieniu go pyszną kartoflanką poprosił, żeby sobie poszedł. Kartoflanka zieleniła się świeżą cebulką… i było to jedyne, co teraz docierało do umęczonego umysłu Pawła. Próbował się skupić na usłyszanym przed chwilą poleceniu opuszczenia tego domu, ale za Boga nie umiał wymyślić, dokąd mianowicie mógłby stąd pójść?… I to czym prędzej… – O co wam, do diabła, w tym wszystkim chodzi? – wymruczał Zagłębiok nieprzyjaźnie. Bał się ukrywać u siebie powstańca z tamtej strony rzeki. I nie do końca mu ufał. Dziwny wydawał mu się ten topielec. – Do Polski chcemy… Niemcy nas… nienawidzom… – Paweł mówił z trudem. Wyglądał i czuł się tak, jakby ktoś wypompował mu całe powietrze z płuc. – A czemuż to przypuszczacie, że my, Polacy, was kochamy? – nieznajomy pociągnął tytoniu ze szklanej, pożółkłej lufki i przymknął oczy. – Zresztą ten tam… wielki nasz wódz w Warszawie woli starać się o swoją Matkę Boską Ostrobramską niż o was. Nie widzicie tego?… Zielona Litwa mu się śni, nie wasze czarne kopalnie. – Pan mnie wyciągnął z rzeki? – zapytał Paweł, chcąc zmienić temat. Nie miał teraz głowy do psychologicznych rozważań nad polityką Piłsudskiego. Poza tym odnosił przykre

wrażenie, że coś mu się stało z pamięcią. Piłsudski?… A właściwie co to za jeden?… – Przyprowadził tu pana taki gówniarz, nie pamięta pan? Mówił, że uratował go pan z topieli. Nie wiem, jak pan to zrobił, zwłaszcza, że dostał pan niemiecką kulkę w plecy. Spokojnie!… Już ją panu wyjąłem. Płytko cholera siedziała… I po kłopocie. Długo pan spał, ale widzę, że panu lepiej… – zakończył znacząco. Nazajutrz Paweł był już w drodze do Częstochowy. Wielu takich jak on ciągnęło właśnie w tym kierunku. Kilka kolejnych grupek uciekinierów wyprzedziło go, bo ciągle zostawał w tyle. Chciało mu się nieustannie spać. Bolała rana po kuli. Męczyły nawracające mdłości. Kładł się, gdzie popadło i zapadał w tak głęboki sen, jak – nie przymierzając – Siedmiu Braci Śpiących z baśni Grimmów, czytanych przez matkę… Powoli zaczynał kojarzyć, kim jest i co tu, pieronie, robi. Widział, jak z biegiem dni do innych powstańców, których spotykał tu i ówdzie, dołączały ich żony, a nawet dzieci – i razem przemykali się, w sobie tylko znanych kierunkach. Wielu miało tu jakiś pociotków czy też, naprędce uzyskany, „pewny” adres, więc w końcu Paweł został w jakiejś przydrożnej, ponurej gospodzie sam. „Prześpię sie tu trocha i jutro coś postanowię…” – pomyślał, chcąc się pocieszyć. Ale mimo woli kołatało mu się po głowie wszystko to, co usłyszał wieczorem od wystraszonej katowiczanki, która przybyła tu za swoim powstańcem: – Do Katowic ani niy mocie po co wracać… Cóż tyż te szkaradne Niemcy tam teroz wyrobiają!… Niych ich nagły pieron strzeli! Trza bydzie tu, u tych medalijkorzy, przeczekać najgorsze! Jo i mój chłopecek nie wracomy… Niy ma gupich… Skromna gospoda, w której przenocował, mieściła się w Poraju, jakieś pół dnia drogi od Jasnej Góry. Pieszo. Nie wiedział, czy znajdzie siły, żeby tam dojść. Bo przecież polskich pieniędzy na podróż koleją nie miał. Ale rano niespodziewanie trafiła mu się… bryczka! Chyba ją sobie wymodlił! Piykny konik i mili ludzie, jak się później okazało, jadący nawet za Częstochowę, w prawo, do Koniecpola Starego. Zgodzili się go podwieźć. – Trzeba tylko przestawić ten kosz ze szczeniaczkiem… O, tak… Siadajcie, proszę, panie żołnierzu. – Młoda zakonnica zakrzątnęła się wokół bryczki. – To psina dla naszej maleńkiej krewniaczki, Janki Cisowskiej. Jej ojciec jest nie byle kim! Ho, ho! To kamerdyner samego hrabiego Potockiego z Koniecpola! Pierwszy kamerdyner! A prywatnie mój kuzyn, Antoni. Właśnie z mamą moją i wujkiem jedziemy go odwiedzić! Mała oczekuje piesunia i wciąż o niego wypytuje… Ucieszy się! Przy tej pogodnej dziewczynie w habicie Paweł poczuł się jak starzec. Zaklął w duchu. Władował się niezgrabnie na wskazane mu miejsce, obok powożącego wuja zakonnicy. Byle dali mu pospać!… „Pewnie tak wyglądam, że tylko mnie mokrą szmatą obetrzeć i do trumny…” – pomyślał i, nieco przestraszony, postanowił wziąć się w garść. – „Bo jak nie, to mnie wywalą z tej bryki w połowie drogi. Po co im tako dupa w podróży?…” *** …to prowda… wyglądoł żeś synaczku na jedno umycie… widzioł to świat… i po coś to sie pchał… w taki świat drogi18… …przynajmniej nie musiałem iść pieszo… piyknie sie pokłoniłem starszej pani…

bo prócz zakonnicy jechała tą bryczką także jej matka… i matki brat… najstarszy z tego towarzystwa… no i tyn pies… przez cało droga piszczoł… a ta siostrzyczka zakonna uczyła dzieci w porajskiej szkole… mówiła… że są tam cztery klasy… z nauką rachunków… polskiego i religii… cztery lata… a dalsze kształcenie zależało od tego… czy rodzice mieli pieniądze… i tak oto ci troje zlitowali się nade mną… pogoda była udana… tylko ten koń… który na wstępie wydał mi się taki piykny… okazoł się… chudą chabetą o pierońsko ciężkim charakterze… chwilami wyglądało… że ciągnie do tyłu… ale jakoś nas dowiózł… szczęśliwie… *** Jednostajny rytm jazdy powodował, że senny Paweł z trudem skupiał się na słowach pana Bernarda, wuja zakonnicy. Był on prawdziwym bajarzem. To chyba po nim dziewczyna miała taki dar wymowy. Gdy tylko usiedli, zaczął swoją barwną, wielowątkową opowieść, która zdawała się nie mieć końca. Po godzinie Pawłowi odechciało się spać. – …Hrabia Henryk Potocki, pan na Koniecpolu, a także jego żona, Julia z Branickich Potocka, nie wywyższają się. I dlatego wszyscy ich niezwykle, jak na dzisiejsze czasy, szanują. Za to, że tacy oni opiekuńczy i dobrzy są dla ludzi. Powiem panu, że ubierają się też niewynośnie, elegancko, ale skromnie. Nasz Antoni chwali sobie służbę u nich… – Hrabia ponoć uwielbia przyrodę! – wtrąciła się ochoczo zakonnica. – Jego ogrodnik, pan Władek Pierzchała, zwany przez niego „panem botanikiem”, pielęgnuje mu te wszystkie wielkie drzewa i krzewy i klomby pełne kwiatów!… Prócz zwykłych drzew rosną tam też palmy z krajów egzotycznych, cytrusy, figi i morele. Oczkiem w głowie hrabiego jest ponoć ogromna oranżeria, w której mieszka sobie… pan uważasz… stuletnia papuga Ara! – Antoni zaklina się na wszystkie świętości, że owo ptaszysko gada ludzkim głosem… – Bernard z powątpiewaniem pokręcił siwą głową i cmoknął ponaglająco na konia. Ten w odpowiedzi zarżał niechętnie. – A pani hrabina z kolei, jakby na odwrót, hoduje konie! – przypomniała sobie dziewczyna i zamyśliła się na chwilkę. – Choć podług mnie, to raczej ona kwiatami zajmować się powinna, czyż nie?… Kuzyn Antoś mówił mi, że pani to szczególnie kocha te swoje koniki, ma ich ponad dwadzieścia! I dokładnie pamięta, jak każdemu na imię! Przeznaczyła dla nich cały osobny budynek obok pałacu, ten po prawej. – Beniu drogi, Krysiu! Już widać z oddali częstochowską wieżę! Pan spojrzy, panie żołnierzu… – odezwała się po raz pierwszy starsza pani. Wszyscy zwrócili twarze w stronę, gdzie z wielkim przejęciem patrzyła, na lewo od drogi, którą jechali. Tak, była tam. Wyższa i smuklejsza, niż sobie przez całe życie wyobrażał Paweł. Poczuł dziwne wzruszenie. Przypomniały mu się długie, zimowe wieczory w bogucickim domu i opowiadania ojca o cudownym wizerunku Jasnogórskiej Pani. O świętym wzgórzu i klasztorze, który oparł się Szwedom. O bohaterskim księdzu Kordeckim. O Babiniczu i kolubrynie… – A pan, panie żołnierzu, to naszego wojska pewnie szuka? – zagadnął pan Bernard życzliwie. – Nooo… tak. To jedyne wyjście. Na Śląsk na razie niy mom po co wracać… – Paweł miał niejasne wrażenie, że od przepłynięcia Przemszy to inni we wszystkim decydują za niego. Jakby przestał kierować własnym losem! Poczuł się, jak – nie przymierzając – pampoń spod Wodzisławia. – To wybornie, panie!… Pan prawdziwie w czepku rodzony! – rozpromienił się tymczasem wuj Krysi. – Tośmy się trafili, jak w korcu maku! Pewnikiem czuwa nad panem

Matka Boska Częstochowska! Na mszę u paulinów powinien pan dać! Na mszę… Pan wiesz, że właśnie tam, dokąd jedziemy, w Koniecpolu, od wczesnej wiosny tego roku formuje się Pierwszy Pułk Strzelców Bytomskich? Nazwę wziął od tych, którzy go utworzyli – Ślązaków z miasta Bytom! Jest tam u was takie?… – zerknął przelotnie na Pawła, ale nie czekał odpowiedzi. – To byli, łaskawy panie, przeważnie dezerterzy z niemieckiego wojska. I młodziutcy ochotnicy. Potem dochodzili też chłopcy z Zagłębia. I wtedy to jaśnie pani hrabina Julia Potocka, poza wszystkim, urocza kobieta… Nie wiedzieć czemu, stanęła Pawłowi przed oczyma prześliczna twarzyczka Waleski. „Chryste, jak jo za nią tęsknię… – pomyślał zaskoczony, czując nagłe ukłucie bólu w piersi. – Moja roztomiło… moja Waleska… Powiedziała mi jednego razu, co oznaczo jej imię: „panna złotowłosa”. Złotowłosa!… Pasuje to do niej, jak ulał. Ponbóczku, zachowej ją i Paulusia w zdrowiu… To na pewno ona wymodliła mi tych tu ludzi…” – …Słuchasz pan?… – zniecierpliwił się nagle Bernard. Paweł pośpiesznie kiwnął głową. – I właśnie hrabina Julia Potocka bez wahania oddała swój folwark w Starym Koniecpolu do wyłącznej dyspozycji tworzącego się Pułku! Tam się szkolili. Choć była to potajemna podchorążówka, władze wojskowe ją uznawały. Tak przynajmniej mówi Tosiek, a on przecie z Potockimi na co dzień… Opowiadał mi też o wzruszającej uroczystości na koniecpolskim rynku, przed remizą straży pożarnej. Było to w ostatnią niedzielę czerwca tego roku. Mimo upału wszyscy mieszkańcy przyszli, także z pobliskiego Chrząstowa. Bo wiesz pan, wiele tu u nas jest uciechy z odzyskanej dopiero co niepodległości. Społeczeństwo, choć biedne, robi wszystko, by jej ponownie nie utracić. W Koniecpolu zbierano więc wolne datki i, w wielkiej przed strzelcami z folwarku tajemnicy, zakupiono nowiutki karabin maszynowy na wozie! I w czerwcu, gdy żołnierze złożyli już na rynku uroczystą przysięgę wojskową, przekazano im ten cenny dar. – A na zakończenie uroczystości wyszła przed żołnierzy hrabina Julia Potocka i wręczyła im ufundowany przez siebie sztandar! Na miejscu poświęcił go ksiądz Siemaszko – wtrąciła się Krysia, korzystając z faktu, że wujowi zabrakło na chwilę tchu w piersiach. – To była stara chorągiew, jeszcze z powstania styczniowego, z wyhaftowanym cudnym wizerunkiem Matki Boskiej w Różach i datą 1863… Na polecenie hrabiny częstochowskie zakonnice odrestaurowały ją i dohaftowały na odwrocie, pod białym orłem na czerwonym tle, imię Strzelców Bytomskich. Złote litery błyszczały w słońcu… – Ich dowódca, niejaki porucznik Bańczyk, był tak wzruszony tymi darami, że pragnąc się jakoś odwdzięczyć, przywołał do siebie, na środek placu, młodziutkiego kaprala – Bernard nie dał sobie Krysi na długo przerwać. – Chłopak miał ze szesnaście, może siedemnaście lat, wgramolił się na przyturlaną naprędce beczkę i stojąc na niej, dał zebranym niezapomniany koncert. A śpiewał tak, że wszyscy na koniecpolskim rynku mieli łzy w oczach… I młodzi i starzy. Antoni dowiedział się potem, że ów kapral pochodził z miasta Sosnowca i nazywał się Jasiu Kiepura. Trzeba zapamiętać…Wielki talent. Oby Bóg ustrzegł go przed kulą wroga. – Krysiu! Ty módl się o to gorąco! – odezwała się nieśmiało starsza pani. – Twoja mateczka przełożona wszak twierdzi, że masz bardzo skuteczną modlitwę… – To i za tego tu, naszego wojaka, też zmów parę zdrowasiek! – zaśmiał się ciepło do siostrzenicy pan Bernard. – Boć go prosto do śląskiego pułku wieziem! Paweł także się uśmiechnął. Mógł założyć się z każdym i o każde pieniądze, że rozgadany wuj Krysi to były wojskowy. Spędzili oto dziś tyle czasu we wspólnej podróży, ale dopiero gdy weszli na tematy żołnierskie, oczy pana Bernarda zaświeciły się, niby te gwiazdy w niebiesiech… Jak staremu wiarusowi. 17 Piosenka czeska („Znam ja jeden krasny zamek”), bardzo popularna w czasach I wojny światowej, autor nieznany. Znana była w wersji polskiej najpierw na Śląsku Cieszyńskim –

zanotował ją już w 1903 roku Andrzej Hławiczka. 18 „Świat drogi” – popularne śląskie określenie na pojęcie: „kawał drogi”, którego dawniej nigdy tu nie używano. ===LUIgTCVLIA5tAm9Pfkp+S39ObhlwFWYKaxx9EXo6XTBROFR6GXYb

Rozdział 29. Harcerska lilijka Już rozpaliło się ognisko dając nam dobrej wróżby znak siedliśmy wszyscy przy nim blisko bo w całej Polsce siedzą tak, siedzą harcerze przy płomieniach ciepły blask ognia skupia ich wszystko co złe, to szuka cienia do światła dobro garnie się, mówiłeś druhu komendancie że zaufanie do nas masz że wierzysz w nasze szczere chęci wszak ty harcerskie serca znasz, warunki tylko warunkami od dawna już słyszymy to lecz my jesteśmy harcerzami i zwyciężymy wszystko zło…19 Mój dziadek Orest Oswald Ruczaj, syn Rudolfa i Anny, zmarł po ciężkiej, kilkuletniej walce z cukrzycą i przerostem prostaty. Pamiętam ten grudniowy wieczór. Jak co roku, na nasz balkon w tyskim wieżowcu bezszelestnie przyjechał wielkimi, białymi saniami święty Mikołaj… Z maszkietkami, słodyczami od Wedla. Przywiózł mi też czerwone papućki na zimę, a dla mojego małego braciszka Romusia – wspaniały pióropusz indiański. I znowu nie udało mi się sań Mikołaja zauważyć! Może to przez ten śnieg, padający gęstymi, puszystymi płatkami?… Tato późno wrócił z Katowic, usiadł przy mnie, bezwiednie wziął te moje nowe papucie do rąk i powiedział cicho: – No widzisz, dziecko, i już niy mosz dziadka… Pamiętam dokładnie, o czym wtedy pomyślałam – o chwili, kiedy przestałam być zuchem, a zaczęłam harcerką. Po uroczystym przyrzeczeniu, które zorganizowano pod Pomnikiem Powstańca Śląskiego w Tychach, pojechaliśmy prosto do dziadka Oresta – pochwalić się moim mundurkiem i krzyżem harcerskim. Byłam pierwszą harcerką wśród jego wnucząt. Zapamiętałam dziadka, jak bardzo wzruszony, półgłosem tłumaczył mi, że bycie harcerką to honor. Że harcerze nigdy nie zawodzą w potrzebie i zawsze są gotowi podać pomocną dłoń. Mówił o wielorakiej symbolice krzyża harcerskiego, stworzonego na wzór Orderu Virtuti Militari, przyznawanego za wyjątkowe męstwo na polu chwały. Powiedział to w taki sposób, że zadrżało mi serce. Pokazał mi – jak mogłam sama tego nie zauważyć? – że oprócz ramion krzyża, ozdobionych napisem CZUWAJ, czyli „bądź gotów” – jest w środku ukryta maleńka lilijka, symbol czystości, łączący skautów na całym świecie.

– Zobacz, Jagódko, tę lilijkę otacza krąg, ku któremu biegną gwiaździste promienie – to są dobre czyny harcerzy… Bo widzisz, dziecko, harcerz powinien choć roz do dnia zrobić coś dobrego dlo bliźnich… Teraz podziwej sie na ramiona twojego krzyża harcerskiego. Oplata je wianek z wawrzynu – to symbol wiedzy – i wianek z liści dębu – to symbol męstwa. Taki musi być harcerz: mądry i dzielny. Zawsze służyć Bogu i Ojczyźnie. A wiesz ty, czemu powierzchnia ramion krzyża, ich faktura, jest jakby usiana ziarnkami piasku?… Przejedź tu paluszkiem… Czujesz ziarenka? To oznaczo niezliczoną rzeszę harcerską. Jak piasek na plaży… I teraz takim jednym ziarnkiem, Jagódko, jesteś ty… Dziadek umarł w szpitalu bogucickim. Ale przedtem, chyba z rok wcześniej, włożył mi w dziecięce łapki trzytomowe wydanie Potopu Sienkiewicza i kazał sobie czytać na głos. Był to środek lat siedemdziesiątych: ja – jeszcze mała, ledwie poradziłam sobie z Kornelem Makuszyńskim i jego Awanturą o Basię a tu… taka poważna cegła. Jeździliśmy wówczas do dziadków Ruczajów, z Tych Zachodnich na Wełnowiec, co niedziela. Po obiedzie, jako najważniejsza w tym momencie osoba w rodzinie, siadałam wygodnie przy łóżku chorego, otwierając książkę. Oboje z dziadkiem Orestem radowaliśmy się tą chwilą. Najczęściej szło mozolnie po kilka rozdziałów, zaś wokół knowań księcia Bogusława względem Oleńki, przeczytałam ich jednym cięgiem dziewięć. Zainterweniowała w końcu ostro babcia Kornela z burczeniem, że dostanę na głowę „od tego czytanio…” Nawet nie wiem, kiedy skończyłam czytać dziadkowi o Kmicicu, ale pamiętam, że natychmiast po tym poprosiłam go o pozostałe tomy trylogii. Z utyskiwaniem wyszukała mi je z domowego księgozbioru babcia. Połknęłam je już sama, w domu, czytając do późnej nocy, siedząc przy ciepłych kaloryferach w kuchni. – Dziecko, jo nie wiem, czy ty powinnaś już czytać takie książki… – zamartwiała się mama. Chodziło jej przede wszystkim o rozdział, w którym zarzynają starego pana Nowowiejskiego. Niezwłocznie ją uspokoiłam, że daleko trudniejszym dla mnie był zupełnie inny wątek, mianowicie o strasznym losie Zosi Boskiej, w namiocie u Azji Tuhaj-beja. Albo o śmierci wiedźmy Horpyny. Kołek w serce… brrr! Mama łapała się za głowę. Tak więc dziadek Orest osiągnął swój cel. Sienkiewicz, a konkretnie jego wizja historii, poszła za mną w życie. W IV i V klasie szkoły podstawowej nie nazywano mnie moim imieniem. Dla całej klasy byłam „Baśką”, bo tyle mówiłam o tej barwnej postaci. Przynosiłam do szkoły fotosy z filmu „Pan Wołodyjowski” Jerzego Hoffmana. Piękne, kolorowe, teraz wiem, że na słabym papierze… Wycinałam je starannie z „Panoram” Babci Heleny. Ona sama mi je wyszukiwała: – Patrz ino, Jagódko, patrz! – wołała od progu, wymachując czasopismem. – Tu zaś mosz ta twoja Magdalyna Zawadzko! Piykno dziołcha… Z tych fotosów namiętnie robiłyśmy, z najlepszą moją koleżanką Ewcią Pik, gazetki ścienne w klasie. Pani od historii dawała nam za to plusiki do dziennika. Niedługo potem wygrałam szkolny konkurs wiedzy o trylogii, a nawet – z rozpędu chyba! – także ten o Koperniku. Marzyłam, by mój przyszły mąż miał wąsy i Michał na imię. Syn miał być jak Skrzetuski. Ojczyzna, Bóg i honor – najważniejsze! No i, co oczywiste, chciałam zostać pisarką. To wszystko wdrukował mi w mózg mój dziadek po mieczu – i umarł. Na cmentarzu józefowskim grób dziadka bardzo się wyróżniał. Nie, żeby jakoś specjalnie

wykonany przez kamieniarzy, żadne tam przedwojenne czarne marmury i pozłacane litery… Zwykły granit. Na nim, pod nazwiskiem, skromny napis: „Na wiecznej warcie – czuwaj!” I z prawej harcerska lilijka. Co roku, we Wszystkich Świętych, przez wiele kolejnych lat, przy grobie dziadka Oresta Ruczaja, po obu stronach, stała warta honorowa, złożona z czterech harcerzy. Cały boży dzień. Na baczność. W samych cienkich, szarych mundurkach. Czy deszcz, czy śnieżyca, czy jesienna słota. Zmieniali się co dwie godziny. Szczep tych wspaniałych harcerzy był dziełem życia mojego dziadka Oresta. *** …no tak… stoi tam napisane… na granitowym pomniku… o tyj warcie… tylko że… że harcyrzy już niy ma… ani jednego… …stali ci przez trzydzieści lat… dej spokój orest… pomarli dyć już tamci… starzy harcerze… co cie synu znali… …ale… żeby zwykłyj warty nie dać… roz do roku… we wszyskich świętych… co sie ci ludzie na cmyntarzu o mnie pomyślą… …ja to bym raczej… starał się o to… mój synu… że tam stoi napisane ruczaj… a nie ruczajewski… a nie tam… jak małe dziecko… o warcie harcerskiej marzyć… a poza wszystkim masz… swoją ulicę… oreściku… ulica twego imienia… przy twojej dawnej harcówce… …to ojcze… nie to samo… *** 19 Piosenka harcerska, autor nieznany.

Rozdział 30. Dzieci Górnego Śląska Wojenko, wojenko, cóżeś ty za pani, Że za tobą idą, że za tobą idą Chłopcy malowani?, Chłopcy malowani, sami wybierani, Wojenko, wojenko, wojenko, wojenko, Cóżeś ty za pani?, Wojenko, wojenko, co za moc jest w tobie, Kogo ty pokochasz, kogo ty pokochasz W zimnym leży grobie Na wojence ładnie, kto Boga uprosi, Żołnierze strzelają, żołnierze strzelają, Pan Bóg kule nosi, Maszeruje wiara, pot się krwawy leje, Raz dwa stąpaj bracie, raz dwa stąpaj bracie, Bo tak Polska grzeje, Wojenko, wojenko, co za moc jest w tobie? Kogo ty pokochasz, kogo ty pokochasz W zimnym leży grobie, Ten już w grobie leży, z dala od rodziny, A za nim pozostał, a za nim pozostał Cichy płacz dziewczyny…20 Pierwszym, co Pawłowi Ruczajowi rzuciło się w oczy, po wjechaniu ową przyjazną bryczką do Koniecpola, była niewielka tablica wmurowana nad wejściem do tamtejszego kościoła. Napisano nań: „Na pamiątkę zjednoczenia wolnej Polski. 1918. Mieszkańcy Koniecpola i Chrząstowa”. – Zawiesili ją, gdy Polska odzyskała niepodległość – usłyszał od pana Bernarda, który właśnie miał niejakie problemy ze zmuszeniem konia do pokonania ostatniego odcinka drogi. Zmęczone zwierzę zamierzało chyba nieelegancko wyłożyć się przed tym kościołem. Z trudem dociągnęli do folwarku hrabiny Potockiej, gdzie czekała ich przykra niespodzianka: wojska już tu nie było. Dowiedzieli się, że w lipcu przeniesiono ich pod Wieluń, a zaraz potem, dwudziestego drugiego sierpnia, Pułk Bytomski został koleją przetransportowany na Śląsk Cieszyński i w rejon Olkusza, w celu wzmocnienia granicy. Wyglądało na to, że Paweł musi wracać. Miał komiczne uczucie, że rozumie teraz tego wykończonego konia, który ich tutaj ostatkiem sił przywlókł, sam miał ochotę paść na ziemię i nie wstać więcej… Po serdecznym pożegnaniu z uroczym trio, złożonym z zakonnicy o werwie podlotka, jej subtelnej mamy i wuja gawędziarza, ruszył pośpiesznie w drogę. Pan Bernard pożyczył mu „parę złotych na wieczne nieoddanie”. – Trzeba wspierać obrońców naszej młodej Ojczyzny!… – uściskał Pawła krótko, po żołniersku.

Pieniądze te bardzo się przydały, pozwoliły Pawłowi w miarę szybko dotrzeć do Olkusza i nawet się nie obejrzał, jak został strzelcem rekrutem. Lekko licząc, Pułk Bytomskich Strzelców we wrześniu 1919 roku dysponował już dwoma tysiącami żołnierzy. Każdego dnia dochodzili z Górnego Śląska następni. Rwali się do walki z Niemcami. W większości byli to bardzo młodzi mężczyźni, ochotnicy i dezerterzy z niemieckiej armii. Ci ostatni przeważnie – o ironio! – przybywali do pułku żywcem w niemieckich mundurach i czapkach z czerwonym otokiem. Do tych czapek z miejsca przyczepiano im polskie orzełki. W połowie października Bytomiaków było już dwa i pół tysiąca. Wyglądało to na pospolite ruszenie. Zjawiska tego nie dało się więc politycznie pominąć i należało ubrać je w jakieś organizacyjne ramy. Decyzją Dowództwa Frontu Górnośląskiego 1 Pułk Strzelców Bytomskich został przetransportowany do Sosnowca w celu ochrony tamtejszego pogranicza. Dla Pawła oznaczało to codzienne utarczki zbrojne z Grenzschutzem, niemiecką, doskonale wyszkoloną strażą graniczną. Nie było łatwo ani bezpiecznie. Ale najgorsze, wszyscy czuli to pod skórą, nadciągało z wolna od bolszewickiego wschodu. W lutym generał Haller wyznaczył śląskiemu pułkowi nowe zadanie: zajęcie powiatu sycowskiego i namysłowskiego w Wielkopolsce. Krótko przed wyjazdem, młodszy kolega Pawła, Stanik Zdrzałek, michałkowicki ochotnik, ciężko oberwał od jakiegoś grenzschutza w lewą nogę. Chirurdzy w wojskowym lazarecie robili co mogli, ale w końcu, gdy wdała się gangrena, obcięli mu tę nogę na wysokości stawu kolanowego. Trochę podleczyli, dali drewnianą, darmową kulę i wysłali do domu. „Niezdatny do dalszej służby wojskowej.” I to właśnie jego poprosił Paweł o potajemne spotkanie z Paulusiem Wróblem, synem Waleski. Niech chłopak wie, że jego chrzestny ojciec żyje. W Bytomskich Strzelcach nie było Pawłowi lekko. Co innego dobroduszne gawędy starego wiarusa w przygodnej bryczce, a co innego smród, krew, otwarte rany i śmierć kolegów, widziana na żywo i bez retuszu… Nie bez znaczenia okazała się także kwestia języka śląskiego. Tego by sie był Paweł niy spodziewoł… Służący w pułku Polacy nie rozumieli, co się do nich po śląsku mówi. Gdy stacjonował blisko Śląska, w Olkuszu, złośliwe przytyki zdarzały się rzadziej, ale w „Polsce” Paweł zmuszony był zapomnieć o śląskiej godce. Niektórzy starsi rangą nie pozwalali w swojej obecności posługiwać się śląskim i nie przyjmowali do wiadomości odmienności językowej swych podwładnych. Traktowali język śląski jako wraży, niemiecki i okazywali chłodną dezaprobatę. Paweł miał pecha trafiać właśnie na takich. Choć to może brzmieć nieco humorystycznie, największa przykrość spotkała go w drodze z… wojskowej latryny. Któregoś dnia wracał z kolegą z tego przybytku i godali se rubaszne, śląskie wice, przekrzykując się wzajemnie. Nagle naprzeciw nich wyrósł, jak spod ziemi, ich przełożony. Nie miał dobrej miny. Niemal przyłożył swą skrzywioną gniewem twarz do twarzy zaskoczonego Pawła i wycedził: – Moje wojsko nie posługuje się niemczyzną! To język odwiecznego wroga Polski!

Jesteście, do jasnej cholery, w Polsce!… Następnym razem pójdziecie pod sąd polowy. W Pawle po tej scysji jakby coś ucichło. Nie odnalazł już w sobie tamtego świeżego zapału i entuzjazmu, z jakimi szukał polskiej armii w Koniecpolu. I przestał tego potrzebować. Wydobył z zakamarków pamięci całe mnóstwo polskich zwrotów, których używał jego ojciec, Juliusz Ruczajewski vel Ruczaj, opowiadając jemu i młodszemu Rudolfkowi polskie baśnie, legendy, tłumacząc tajemnice map geograficznych czy też śpiewając rzewne kołysanki z Polesia. Paweł zawziął się w sobie i dotrwał do bitwy warszawskiej, owego cudu nad Wisłą, używając tylko i wyłącznie czystej, nienagannej polszczyzny. Języka ojczystego. Języka świętego. Języka swojego dziada. Języka swojego ojca… I jego psa, Ugryzia. Bo chyba Juliusz musiał gadać do tego psa po polsku?… Ze sztandarem Matki Bożej w Różach, rozgrzani przemówieniem samego Marszałka i z pieśnią na ustach, wyruszył Pułk Bytomskich Strzelców na front wschodni. Był słoneczny poranek trzydziestego pierwszego maja 1920 roku. W szeregach wielkopolskiej armii wysłano ich na Polesie, co Paweł przyjął jako znak od Boga. Teraz odda Rucholom to, co zrobili jego ojcu! Miał do tego okazję prędzej, niż się spodziewał, bo już drugiego czerwca stoczyli z wściekle napierającym wrogiem krwawą bitwę pod Rybczanami. Odniesione tam zwycięstwo nad wojskami Tuchaczewskiego nie przeszło bez echa. – Cześć Wam, bohaterowie, dzieci Górnego Śląska i Wielkopolski! – tak zaczął swą gorącą, pochwalną przemowę dowódca grupy operacyjnej, generał Jędrzejewski. Nie mógł się ich nachwalić. Ustalono też wtedy, iż dzień drugiego czerwca będzie corocznym Świętem Pułku. A zaraz potem, siódmego czerwca, bytomiacy dostali nowego dowódcę, charyzmatycznego podpułkownika Władysława Langnera – lwowiaka, działacza Związku Harcerstwa Polskiego, żołnierza Legionów. Określano go jako wiernego regulaminowi wojskowemu służbistę, a do tego abstynenta, tępiącego wśród swoich oficerów najmniejsze przejawy nałogu alkoholowego. Poza wszystkim wiedziano, że jest sprawiedliwy i prawy. Poprowadził pułk do dalszych zwycięstw. Wichry wojenne pociągnęły ich aż na Litwę, w rejon pojezierza święciańskiego. „…Święciany? Pojezierze święciańskie?… – kołatało się Pawłowi po żołnierskiej głowie. – Skąd, do diaska, znam tą nazwę?… Święciańskie… Powiat święciański! Mam to! – olśniła go nagła myśl. – To tu zginął, w czasie tamtego polskiego powstania, nieznany mi dziadek, Wojciech Ruczajewski! I… tu gdzieś musi być jego grób!… Jego i babki Róży… No, to z Bożą pomocą, może znajdę, przy okazji, ten ich Dworek w Ruczaju. Dworek przytulony do ziemi…” Nie mogło być nawet mowy o takich poszukiwaniach. Właśnie w okolicach Święcian, nad rzeką Autą, w pierwszych dniach lipca Bytomscy Strzelcy stoczyli z bolszewikami zażartą, pełną ofiar w ludziach, walkę. Spotyka ich porażka. Dziewiątego lipca tracą Święciany. Boli to wszystkich, ale chyba najbardziej Pawła Ruczaja… Pułk cofa się całością sił pod Warszawę. Po uzupełnieniu stanu liczebnego, natychmiast – rozkazem Naczelnego Wodza – zostają rzuceni na przedpole Zegrza, by dotrwać tam, w zawziętej obronie, aż do polskiego

przeciwnatarcia znad Wieprza. Paweł zapamiętał dziką radość, z jaką gnali za uciekającymi bolszewikami. Mimo że poważnie raniony w rękę – była przestrzelona na wylot – jednak dociera z towarzyszami broni w rejon Pułtuska i Ostrołęki. Zdobywają oba te miasta. Tam zastaje ich koniec wojny. 20 Powstała późnym latem 1917 roku, niezwykle popularna piosenka legionowa, autor nieustalony, najczęściej wskazuje się na Feliksa Gwiżdża.

Rozdział 31. Koronki, tiule i pistolet Z harcerstwem – wtedy właściwie z angielską ideą skautingu – zetknął się mój dziadek Orest dzięki młodszemu o trzy lata kuzynowi, Pawłowi Wróblowi. Jego matka, Waleska, nazywała go od urodzenia „Paulusiem – złotym chłopczykiem” – i cała rodzina Ruczajów to zdrobnienie od niej chętnie przejęła. Pauluś chował się bez ojca. Był nim młody górnik, który zginął na załęskiej kopalni Kleofas, w strasznym wybuchu – tuż przed narodzinami synka… Była to niewiarygodna historia, głośna na całym Wełnowcu, Józefowcu i Załężu – bo wtedy Waleska została wdową już po raz drugi. Przy jej zjawiskowej wręcz urodzie i zamożności nie mogło to przejść bez echa. Ona zaś zacięła się w bólu i ogłosiła wszem i wobec, że to było mianowicie jej ostatnie małżeństwo. Więcej za mąż nie pójdzie! Ani jej się śni! Każdy w rodzinie Ruczajów tylko uśmiechnął się pod nosem, bo podobno nie było piękniejszej kobiety na całym Górnym Śląsku. Gdy teraz o tym myślę i znam dalszy ciąg tej opowieści, to wyobrażam sobie minę Pawła Ruczaja, kiedy to usłyszał. On jeden nie miał się z czego śmiać. Legenda rodzinna głosi bowiem, że kochał Waleskę do szaleństwa. Po raz pierwszy zobaczył ją – młodziutką siostrę panny młodej – na ślubie swego brata Rudolfa z Anną von Grieger. Waleska wyglądała tam jako ta nimfa wodna. W kremowej, tiulowej sukience, z koronkowym dekolcikiem w karo. Z herbacianymi różami we włosach i błękitnym spojrzeniem, które śniło mu się po nocach. Była jednak wówczas zmanierowaną przez matkę trzpiotką i Paweł postanowił poczekać, aż dziewczę dorośnie. Nie było to, jako żywo, dobre posunięcie, gdyż doczekał się tylko dwóch ślubów Waleski – i to jednego po drugim. A potem urodził się jej ten cudny synaczek. Nie wiedzieć czemu – a Paweł bał się domyślać – nazwała dziecko jego imieniem i na dodatek poprosiła go na ojca chrzestnego. Szedł obok niej nawą kościoła i niósł Paulusia do chrztu i wyobrażał sobie, jak głupi, że jest to jego ślub z Waleską i że to dziecię jest również jego… Często widywali się w tym czasie u Rudolfa i Anny, gdzie Waleska odzyskiwała spokój i poczucie bezpieczeństwa. Pod czułą opieką Anny wracała do sił po porodzie. Macierzyństwo służyło jej i powoli, powoli dochodziła do równowagi. Paweł nie posiadał się z radości. Praktycznie sam się do domu brata, naprzeciwko huty cynku, wprowadził… Żeby tylko tego słodkiego chrześniaka ponosić na rękach!… Żeby niczego nie uronić i widzieć, jak wzrasta… Żeby sprawdzać dyskretnie, czy Waleska już nie płacze. Z jego pomocą wprowadziła się z niemowlęciem do wygodnego mieszkania w swojej załęskiej kamienicy. Jednej z dwóch odziedziczonych po Janie, pierwszym mężu. Paweł wybrał dla niej coś w rodzaju apartamentu, na pierwszym piętrze, od słonecznej strony. Zadbał o to, by piece kaflowe działały bez zarzutu, a pokoik małego Paulusia nie wychodził na hałaśliwą ulicę z torami tramwajowymi. Uczestniczył w doborze mebli i przeróżnych bibelotów. Komenderował

całą przeprowadzką: i ludźmi, i końmi, które ciągnęły załadowane sprzętami wozy przez pół Katowic. Gdy ostatni pracownik firmy przewozowej wyszedł, nagle zostali sami w tym wielkim mieszkaniu. Waleska, choć zmęczona, wyglądała jak z obrazów flamandzkich mistrzów: siedząc w głębokim fotelu, wyściełanym granatowym aksamitem, który to kolor tylko podkreślał błękit jej oczu, karmiła synka piersią. Cichutko nuciła mu kołysankę. Jedną stopę, obutą w czarny pantofelek oparła wyżej, na niskim krzesełku. Pochylała się nad dzieckiem, a światło padające z okna miękko mieniło się na jej jasnych włosach, odbijało refleksem od delikatnych kolczyków z pereł… Paweł pomyślał, że się rozpłacze, jeśli natychmiast stąd nie wyjdzie. Widok Waleski napawał go takim wzruszeniem, że w zestawieniu z jej podwójną żałobą, jedyne co mu pozostawało, to strzelić sobie w łeb. Podniosła na niego oczy i poprosiła szeptem, by nie zapomniał malutkiego Paulusia odwiedzać… Jednej Any, swej nad podziw inteligentnej bratowej, nie zdołał oszukać. Moja prababcia Anna Ruczaj miała bowiem intuicję podobną ptakom – czuła, co się w gnieździe dzieje. Ale nie powiedziała ani słowa nikomu, samej Walesce i Pawłowi także nie. Udawała głupią i ślepą… I radowała się skrywanym przed światem, nieśmiałym szczęściem tych dwojga. Przeżycia życiowe Waleski paradoksalnie zbliżyły obie siostry do siebie. Dawniej, gdy były panienkami – wskutek dziwnych zabiegów wychowawczych ich matki – rosły niby w tym samym, rodzicielskim domu, lecz każda szła swoją drogą. Teraz więc, ucieszone z odbudowanej bliskości, trzymały się razem. W ten sposób Orest, syn Anny, był dla kuzyna Paulusia jak starszy brat. Minęło kilka wiosen. Chłopcy rozumieli się w mig i łączyły ich podobne zainteresowania. Jeden od drugiego zbierał wzory. Często w trakcie domowych zabaw śmiali się tak głośno, że na anladze było ich słychać. Pół dzieciństwa przeganiali wokół czerwonego familoka Ruczajów. Kryli się po cudzych chlewikach. Siadali na kamiennej foczce z pobliskiej fontanny i karmili ją, niebogę, kasztanami. Kopali w „szmata”, czyli w piłkę uszytą z kłębu gałganków, wyproszonych od babci Jadwiżki. Huta cynkowa, przynajmniej z zewnątrz, nie miała dla nich tajemnic. Grali w „Niymców i naszych”, przy czym Orest zawsze był „naszym”, a biedny Pauluś – Niemcem… Bawili się w defilady wojskowe i ćwiczyli zmianę warty. Od rana do nocy grali w cymbergaja. Gwałtowna wyprowadzka Paulusia do Bytkowa musiała więc być dla obu chłopców końcem dzieciństwa. Jeszcze na łożu śmierci dziadzio Orest opowiadał mi o tym z żalem. Mimo że miał przecież dwóch rodzonych braci – Adasia i Ignaca – to właśnie Pauluś był dla niego najważniejszy. Cioteczny brat… Bo początkowo ciocia Waleska mieszkała z synkiem na Załężu i chłopcy mieli do siebie bliżej. Jednak któregoś dnia mały Pauluś został pobity przez nazywanego „Załęskim Pańściorem” zarządcę niemieckiego folwarku. Za to, że na pańskim zbierał z dwoma kolegami trawkę dla królików. Źdźbła świeżej trawy, na rżysku, po żniwach. Do małego, wiklinowego koszyczka… Nie do uwierzenia. Rodzice tamtych dwóch, również pobitych chłopców, nawet pobiegli na skargę do załęskiego Dworu, ale trafili oczywiście na Pańściora. Ten wyrzucił ich na zbity pysk i poszczuł olbrzymimi, czarnymi jak smoła wilczurami. Dotkliwie pogryzły jednego z ojców, pana

Wolnicka. Nie śmiał, biedok, już potem nawet pójść po należne mu odszkodowanie. Na Załężu opowiada się o tym do dzisiaj. Waleska stanęła zatem przed wyborem: albo z Załęża natychmiast wyjechać, albo zabić Pańściora. Miała szczerą ochotę na to drugie. Wierzę, że w matczynej rozpaczy mogła dojść do takiego stanu psychicznego. Widziała już siebie, oczyma wyobraźni, jak wyjmuje oto mały pistolet z szuflady dębowego, rzeźbionego w roślinne motywy biurka… I pistolet, i rotterdamskie biurko należały niegdyś do jej pierwszego męża, Jana. Któregoś popołudnia on sam nauczył młodziutką żonę, jak posługiwać się bronią. Popatrzyła teraz, cała zapłakana, na jego duży portret, w iście brabanckiej, złoconej ramie. Wisiał nad biurkiem. – Nic prostszego, prawda, kochany? – szepnęła do niego. – Nic prostszego niż stanąć z tym pistoletem w ręku przy wyjeździe z folwarku. Poczekać… To tylko dwa kroki od twojej, Jasieńku, kamienicy… Porządnie wyceluję… Wiem, że nie dopuścił do tego Paweł Ruczaj. Był nie tylko chrzestnym ojcem Paulusia, ale i faktycznym jego opiekunem. Przybył natychmiast po otrzymaniu wiadomości o pobiciu dziecka. Wyczuł raczej niż usłyszał zamiary Waleski. Pewnie gdy zobaczył spuchniętą, posiniaczoną buźkę chłopca i zajrzał w oczy jego matce, nie zastanawiał się ani minuty. Spakował ich najbardziej niezbędne rzeczy w jedną walizkę i zawiózł oboje do Bogucic, do rodziców, Jadwiżki i Juliusza. Waleska bardzo im ufała. Zgodziła się tam pozostać do chwili, aż Paweł czegoś sensownego nie wymyśli. Jedno wiedzieli oboje na pewno: noga Waleski i jej syna nie postanie już nigdy na Załężu. Po kilku dniach Paulusiowi się poprawiło, bo „babcia Jadwinia” dzień i noc robiła mu na buzię okłady z alojza, czyli aloesu. Dziadzio Juliusz cierpliwie wyciskał z kłujących, alojzowych liści kleisty sok na owe kojące okłady. Do dziś jest to u Ruczajów mityczna wręcz roślina lecznicza. Hodują sobie tego „alojza” w doniczkach, na parapetach okien, od lat i niezmiennie. Ja też nie gorsza, mam w Dworku jeden piękny okaz, hoduję go, a jakże, choć czasem ten czy ów domownik warknie: – Po co nam taki brzydki kaktus?…Wyrzucić go! – Spadajcie – odpowiadam. A jeżeli, niy dej Panie Boże komuś przypadkiem jego alojz uwiędnie, to zaraz ktoś z rodziny dostarcza mu swojego dorodnego odszczepa… I tak to się kręci.

Rozdział 32. Bytkowskie opowieści Pawłowi Ruczajowi w krótkim czasie i właściwie cudem udało się załatwić dla Waleski kupno ładnego domku w Bytkowie. Byle dalej od Załęża. Waleska, która dysponowała po Janie Hanzliku bajeczną fortuną, z kamiennym wyrazem twarzy zrealizowała czek na okrągłą sumę, po czym podpisała, bez czytania, podsunięte jej przez Pawła dokumenty nabycia nieruchomości. I zaczęła, po raz kolejny, nowe życie. Trzeba przyznać, że ówczesny Bytków to nie była byle jaka tam wiocha, a porządna, znana już od czasów Jana Długosza, imponująco rozbudowana gmina. Gdy przybywała tam Waleska z dzieckiem, Bytków liczył sobie dwa tysiące siedemset mieszkańców, chlubił się stacją kolejową, pocztą, telegrafem, szkołą i miłym, trawiastym placem, ze smukłą topolą, rosnącą pośrodku. Tam odbywały się odpusty i święta rocznicowe. Kopalnie węgla kamiennego, huty żelaza i cynkownie stały tu jedna na drugiej. Czarny dym z ich kominów szedł w niebo dzień i noc. Bezgłośnie, jakby go nie było… Właśnie z gminnych obszarów Bytkowa, w połowie XIX stulecia, wyodrębnił się Wełnowiec, Józefowiec i górnicza kolonia, nazywana Frydrychą. Powodem do dumy był też system kształcenia: od 1870 roku bytkowskie dzieci miały własną szkołę. Najpierw czteroklasową, ale już od roku 1915, wprowadzono tu ośmioletni system nauczania. Do tej właśnie szkoły poszedł Pauluś. Do trzeciej klasy. Jak się okazało, przeprowadzka do Bytkowa wyszła mu na lepsze. Rozwinął skrzydła. Ich domek stał na skraju placyku z topolą, naprzeciwko budynku pocztowego. W samym sercu Bytkowa, więc wszędzie miał blisko. Ten „złoty chłopiec” poradził sobie łatwiej w nowym miejscu niż jego matka. Zaraz na początku zaprzyjaźnił się w klasie z panną Rogoszówną, która szczęśliwie okazała się być… córeczką najlepszego bytkowskiego piekarza. Odtąd Pauluś często przynosił mamulce, spod lady, chrupiące bułeczki, kołoczki i chlebek. Znając się z panem piekarzem, szybko poznał też pana mleczarza i stał się małym klientem jego mleczarni. Była ona na kółkach, bo mleko i produkty mleczne rozwożono wówczas od domu do domu, dzwoniąc natarczywie pełnymi bańkami. Każdego więc poranka, nawet zimą, Pauluś wybiegał na ten dźwięk przed furtkę i wracał ze świeżutką śmietanką do bonkawy dla mamy i kanką mleka dla siebie. Miał wielu nowych kolegów. Ale żaden, oczywiście, nie dorównywał Orestowi. Spotkania ze starszym kuzynem były dlań jeszcze długo najważniejsze. Parę lat przeminęło jak mgnienie oka i nagle Pauluś Wróbel, wraz ze piętnastymi urodzinami, obchodzonymi hucznie w gościnnym domu cioci Any na Wełnowcu, odnalazł swoje powołanie: harcerstwo. Od tej chwili zaczęła się tworzyć w rodzinie Ruczajów legenda Paulusia Wróbla. Jagoda nie zapamiętała z dzieciństwa żadnej uroczystości u dziadków Ruczajów – literalnie żadnej – na której by ktoś nie wspomniał jego, uwielbianej przez wszystkich, barwnej postaci. Postaci, która przepadła w zawierusze września 1939 roku, ale na której powrót –

w jakimś dziwnym, solidarnym napięciu – wszyscy czekali… W lutym 1918 roku wielki wizjoner z Laurahütty, dzisiejszych Siemianowic, druh Rajmund Skorupa, założył w sąsiedztwie Bytkowa pierwszą młodzieżową drużynę skautów. Opierał się na wzorze angielskim. Jako jeden z pierwszych wstępuje doń Pauluś i odtąd biega, jak rączy jelonek, na wszystkie zbiórki harcerskie. Pełna entuzjazmu instruktorska praca drużynowego Skorupy przyniosła efekty. W kwietniu 1920 sumiennie formowana przezeń drużyna oficjalnie otrzymuje imię Tadeusza Kościuszki i powoli zdobywa w Bytkowie popularność. Rodzice zaczynają widzieć w harcerstwie „porządne” miejsce dla swych dzieci, a szczytem marzeń każdego podrostka staje się możliwość… chodzenia na zbiórki. Odbywały się one początkowo w prywatnym domu doktora Jana Nepomucena Stęślickiego. To był powód, dla którego Waleska w ogóle zgodziła się na to całe harcerstwo syna. Bo doktor to była kolejna siemianowicka osobowość. Znali go i szanowali na Bytkowie wszyscy. Dzisiaj ulica w Siemianowicach oraz jedna z najważniejszych ulic śródmiejskich Katowic noszą jego imię. Zasłynął jako działacz niepodległościowy i plebiscytowy. Od 1905 roku mądrze przewodniczył śląskiemu oddziałowi Związku Sokołów Polskich i współorganizował Towarzystwo Czytelni Ludowych. W dwóch pierwszych powstaniach śląskich stał na czele służby lekarskiej dla rannych. Zaangażował się w plebiscytową akcję propagandową. A gdy w czerwcu 1922 roku będzie wchodziło do Katowic polskie wojsko, uroczyście prowadzone przez Pułk Bytomskich Strzelców, doktor Stęślicki powita ich na rynku. Wśród takich ludzi kształtował się Pauluś. I choć matka nieustannie, i wręcz chorobliwie drżała o niego, to jednak dawała się uspokajać łagodnym perswazjom Pawła Ruczaja. Do wybuchu I Powstania Śląskiego był on bardzo częstym gościem w Bytkowie. Pilnował, by chrześniak miał otwartą drogę do świata. Do czasów Jagódki przetrwał Paulusiowy album ze zdjęciami, wykonywanymi przez jednego fotografa, w równych odstępach czasowych, co kilka lat. Widać na nich, jak niezwykły musiał być ten wzrastający chłopiec. W krótkim czasie okazało się, że bycie harcerzem daje Paulusiowi prawdziwą radość. Zgodnie zresztą z pochodzeniem słowa „harcerz” – harcujący, czyli dobrze, aktywnie, radośnie się bawiący. Sprawnie przeszedł okres zdobywania trudnych sprawności harcerskich. Gdy dopuszczono go nareszcie do złożenia przyrzeczenia, smakował każde wypowiadane słowo: Mam szczerą wolę całym życiem wiernie służyć Panu Bogu i Ojczyźnie, Nauce i Cnocie. Nieść chętną pomoc bliźnim i być posłusznym Prawu Harcerskiemu. Wszyscy obecni na tej uroczystości stali zdumieni i nie umieli oderwać oczu od Paulusia. Niektórzy poczuli uszczypnięcie zazdrości, że nie są nawet w połowie tak zaangażowani w sprawę, jak ten jasny chłopiec. A on cieszył się nauką harcerskiego śpiewu przy ognisku, szlifowaniem języka polskiego, gawędami o historii Polski, harcerskimi biwakami, wycieczkami i manewrami, uczył się logicznego porządku zbiórek i planowania apeli. Ćwiczył pilnie technikę harcerską w zakresie ratownictwa, poznawał sposoby nawiązywania współpracy z lokalną władzą. Był w swoim

żywiole… Uwielbiał harcerską musztrę i wszelkie gry sportowe. Niedługo potem, w lecie dwudziestego roku, powstaje żeńska drużyna imieniem Emilii Plater. Gdy owe Platerówny przygotowały się już do złożenia przyrzeczenia, zaprosiły nań harcerzy z chłopięcej drużyny. To tam po raz pierwszy Pauluś zauważył druhnę Ulę Hanusik. Jedyną miłość życia. Swoją przyszłą żonę. Późniejszą chrzestną wszystkich dzieci Oresta. Ulubioną ciocię małej Jagódki. Kobietę, która czekała na Paulusia do końca swoich dni, bo nigdy nie przyjęła do wiadomości, że „zaginął na Wschodzie”. Nie jest jasne, czy wcześniej się znali – ona była córką średnio zamożnych gospodarzy rolnych, mieszkała trochę dalej od centrum Bytkowa. Jej rodzice uprawiali ziemię, mieli sad i warzywnik. Hodowali kozy. Ale młodzi chyba powinni byli spotykać się w szkole. Albo w kościele. Nie ma się już dziś kogo o to zapytać… Najbardziej wiążącą informacją wydaje się więc być ta, którą Jagódka usłyszała w dzieciństwie z ust samej „ciotki Ulki”, że to w dniu jej przyrzeczenia harcerskiego zwrócili z Paulusiem na siebie uwagę. Śmiała się, że była wtedy taka chuda i taka brzydka i nie wie zupełnie, czemu on… A Pauluś na zawsze zapamiętał jej drobną figurkę, szczupłą, delikatną twarzyczkę i dwa cienkie, sterczące na boki, jasne warkoczki, z wplecionymi biało-czerwonymi szlajfkami. I chudziutkie nogi w czarnych, sznurowanych trzewiczkach na obcasie. Musiała mieć bardzo małe stópki, bo rozmiar trzewików na to wskazywał… Orest – a jakże by inaczej! – zajęty w tym czasie powstaniami śląskimi i gorączką plebiscytową, w poczuciu wyższości uznał to wszystko za „jakiesik Paulusiowe breweryje”. Słuchał go jednym uchem, choć niedługo potem okazało się – i nie było to dla Oresta miłe – że to właśnie Pauluś, ten jego mały kuzynek, jako pierwszy trafił w ogień walk III Powstania Śląskiego. I to nie jako goniec, za przeproszeniem. Stare, mądre przysłowie śląskie mówi: „Nie pchaj się, a znajdą cię”… Druhny i druhowie z Paulusia drużyny „kościuszkowskiej” służyli w powstańczych oddziałach sanitarnych i w łączności. Od pierwszych dni walk powstańczych. Orest ponownie był kurierem między grupami powstańców w rejonie Bogucic, Dąbrówki Małej i Katowic. I Pauluś, i Orest wrócili z tego „powstanio” cali i zdrowi. Obie matki, Ana i Waleska, nie posiadały się z radości. Płakały, ściskały synków tak mocno, że aż się im wyrywali, a one od nowa płakały. Zaraz tyż, jak sie noleży, dały w bogucickim św. Szczepanie na mszę dziękczynną. Za szczęśliwy powrót wszystkich czterech Ruczajów. Bo krótko po chłopcach stanęli w drzwiach obydwaj bracia powstańcy: Paweł i Rudolf. Prosto z Anabergu, Góry św. Anny, którą wydarli Niemcom. Rudolf, ojciec Oresta, dostał odłamkiem niemieckiego handgranata, ale szybka pomoc jakiejś młodziutkiej, harcerskiej sanitariuszki, a potem, w domu, lecznicze okłady z alojza, pozwoliły rychło mu się pozbierać. Niepokoił natomiast Paweł Ruczaj. Ten, tym razem nie draśnięty na ciele, wrócił w złym stanie ducha. Mówił ze znużeniem, że ma tego wszystkiego dość. Powyżej uszu. Orest wiele razy opowiadał w rodzinie o owym dziwnym zachowaniu stryja. Ponoć Paweł

Ruczaj w żywe oczy kpił z rodzinnego, patriotycznego zadęcia i na samo słowo „Piłsudski” wychodził z pokoju. Uważał, że polski marszałek bał się Ślązaków jak ognia, bo mu się, staremu wydze, słusznie kojarzyli z nową wojną z Niemcami. A taka nie była mu na rękę, co poniekąd było zrozumiałe. Wysłał tu więc Piłsudski po cichu swoich dobrze przygotowanych oficerów, by pod płaszczykiem Polskiej Organizacji Wojskowej przeszkolili powstańców i „ugrali, ile się jeszcze da”. Stawką był węgiel. Państwo polskie było młode, biedne i zrujnowane po niedawnej nawale bolszewickiej, co zresztą Paweł widział na własne oczy. – Tyś, Rudolf, taki zapalony ideowiec – głos Pawła brzmiał gorzko – wierzysz święcie, że wszystkie nasze trzy Powstania Śląskie to był oddolny ruch ludowy… Dałbyś sie za to pokroić, jak kożdy Korfanciorz, a nie pomyślisz, tak na zdrowy rozum, że my nie byliśmy żadni wielcy powstańcy! My byli posrańcy, co sie obcym dali do wojny domowej pchnąć!… Jak smarkate dzieci! Rudolfa aż zatkało, zerknął na syna – ten siedział oniemiały, z otwartą gębą. „Jako to?… Po-srań-cy? Tak to stryj powiedzioł?…” – myślał w popłochu Orest, nie dając wiary własnym uszom. – Wielko polityka! Polacy, Niemcy, Anglicy i Francuzi siedzieli sobie spokojnie w gabinetach, a my sie brat z bratem zabijali! – warczał Paweł znad filiżanki z kawą, której nawet nie tknął. – A ty, Orest, wielki powstańcu, nie przewracej tak oczami, za smarkatyś jest! Życie to ty dopiero poznosz! I oby z tyj dobryj strony… Rudolf spiorunował syna wzrokiem. Młody zrozumiał, że w tej chwili lepiej się nie odzywać. – Jeden z naszych – mówił dalej stryj Paweł – jak rano wychodził do powstania, spotkał sąsiada, ich dzieci sie razem na placu bawiły, uścisnął mu ręka, powiedzieli se, jak zwykle: „Gruss Gott”, z Panem Bogiem, a potem tak sie zdarzyło, że właśnie on zabił go pod Górą Świętej Anny, bo parszywym zrządzeniem losu, w ferworze walki, stanęli naprzeciw siebie jako wrogowie: ten za Polokami, a ten za Niemcami!… Tak że, Orest, bratanku mój kochany, ty szczerze Bogu dziękuj, że my z twoim ojcem sami do siebie nie strzelali, a po jednej stronie barykady walczyli! Mieli my pieronowe szczęście. Synek, daj se powiedzieć, to była klasyczna, bratobójcza walka, podziały poszły w poprzek rodzin: jedni za Polską, jedni za Niemcami, jeszcze inni za autonomią śląską… Mówiąc krótko, szlag jasny Jagodę dziś trafia, że była wtedy za mała na poważne rozmowy z dziadkiem Orestem i nie dowiedziała się od najstarszego z rodu Ruczajów jakichś bliższych szczegółów. Żałuje także i tego, że nie poprosiła w swoim czasie ciotki Ulki, kochanej, dobrej cioci, o opowieści bytkowskie. Z pewnością chętnie opowiedziałaby o ukochanym mężu, o legendarnym Paulusiu… Wiadomo na pewno, że jak skończyło się III Powstanie, to właśnie nieco zgorzkniały, zmęczony walką Paweł Ruczaj opamiętał rozochoconych sukcesem – Annę, Rudolfa i Waleskę – i skłonił ich, nie przebierając w słowach, do zejścia na ziemię po tym całym wojowaniu. – A może byście się tak, do diaska, zajęli tym, że ani Pauluś, ani Orest nie mają właściwie żodnego fachu?… Jak długo będą mamlasami? Jeden jako wielki tłumacz na kolei, a drugi – jeszcze lepiyj – jako harcydupek? To im chleba nie da! Niezadługo zachce im sie żeniaczki i za co utrzymają swoje rodziny?… Dajcie już spokój z tą pierzińską polityką. Bingo! Pierwsza załapała, jak zwykle, Anna. Następnego dnia przeszukała pokój chłopców i wywlekła z orestowego nocnego stoliczka „zgubione” jakoby papiery od piekorza Parucha. Podsunęła mu je pod nos.

– Bydziesz piekł dobry chleb…! – oświadczyła z mocą. Rudolf potwierdził ruchem głowy. – Bierz sie do jakiejś porządnyj roboty, bo cie nie widać!… Oresta aż przytkało. Za nic nie chciał być piekarzem! Zaparł się więc, jak cap od sąsiadki, starej Lichociny: – Mamulko! Tato! Dajcie mi trocha czasu! Tylko trochę! Jużech prawie jest magazynierem na kolei. Obiecali mi to! Będę się tam starał i dużo się nauczę… Mamulko!… Miejcie litość… Ja nie cierpię piec kołoczków z makiem! – …a z serem? – pisnęła z nadzieją Wandzia. – Dobra, synek…! – Rudolf nie zwrócił na córkę uwagi. – Nie chcesz, to nie musisz. Ale zostoń mi aby porządnym magazynierem! Żeby sie matka za ciebie niy wstydziła. Trzy Oreścika palce na sercu i… Anna wzięła się za drugiego „pachoła”, drugiego młodego lenia w rodzinie. Poradziła siostrze, żeby, nie zwlekając, postarała się wyciągnąć z Paulusia, czy ma on mianowicie jakieś inne, Boże dopomóż, poza harcerskie zainteresowania. Ten, gdy Waleska nagle, przy obiedzie, stanowczym głosem kazała mu się przestać zajmować tym całym harcerstwem i zdobyć normalny zawód, siedział akurat twarzą do kuchennego okna. Patrzył dokładnie na biały budynek bytkowskiej poczty… Tym prostym sposobem, kiedy nastała tu Polska, Ruczaje podwójnie odetchnęli z ulgą, bo oto ich Orest posłusznie awansował na magazyniera kolejowego, zaś Pauluś przestał błądzić w obłokach i terminował sumiennie na… urzędnika pocztowego. Bo, jako żywo, przecież od zawsze fascynował go zawód pocztowca! A po cichu… dalej latał na harcerskie zbiórki. Latał, latał aż wylatał. W roku 1923 gruchnęła w rodzinie Ruczajów elektryzująca wiadomość. W Bytkowie powołano I Męską Drużynę Harcerską im. Andrzeja Małkowskiego. Druhem drużynowym zostaje osiemnastoletni Pauluś.

Rozdział 33. Latynoski doktorat Luizka się zakochała. Wyobrażam sobie, że gdybym teraz chwyciła za moją dworkową łopatę do sadzenia klonów i zaczęła kopać dziurę w kierunku południowo-zachodnim, to przekopałabym się w końcu na drugą stronę globu, tam, gdzie ona, moja Luizka, teraz jest. Do północnej Argentyny. Wiem, wiem, pierwsze pytanie: gdzie ją tam poniosło? Otóż nie przestało jej nosić. Kilka lat temu, po wolontariacie w Boliwii i Brazylii, poleciała sobie Luizka jeszcze na trzy tygodnie do Argentyny, gdzie mieszkało wielu jej latynoskich przyjaciół. Jednym z nich był, poznany rok wcześniej we francuskim Taize, Sebastian. Półkrwi Argentyńczyk i Włoch. Bardzo przystojny, a przy tym życzliwy, wesoły i inteligentny. I wierzący. Po tych właśnie wakacjach zamierzał wstąpić do seminarium. Luizka pasjami takich kolekcjonowała. Twierdziła, że pod każdą szerokością geograficzną najlepszymi jej przyjaciółmi okazują się być geje, księża, bracia zakonni oraz takie ciacha z powołaniami kapłańskimi, jak właśnie Sebastian. Bo w żaden sposób jej nie zagrażali. Mogła się fajnie bawić – zwiedzać, poznawać ludzi, języki, nabierać doświadczenia życiowego. A nie musiała się plątać w szeroko rozumiane stosunki damsko-męskie… Mój najlepszy z mężów, Marcelek, nie ustawał w triumfach. Ukochana córcia oto żywcem realizowała jego własne, nigdy niespełnione marzenia z czasów młodości w drętwym komunizmie: podróże! *** …widzioł to świat… tóż i sam móg se podróżować… ile ino21 dusza zapragnie… a dziecku dać świynty spokój… i głowy niy zawracać… co uważosz pawle… …podróże podobno kształcą… od dziecka dużo czytała… języków się uczyła… i akurat świat stanął otworem… to i wyleciała dziewczyna jak ptaszek kolorowy… wspomnij mamulko… mieli my… downo temu… takiego ptoszka we klatce ze złota… …co to tyż godosz… synku… ta klotka nie była złoto… sama ją na odpustowym sztandzie22 kupiyłach …a pamiętasz jeszcze… co stało się z naszym ptoszkiem… …tyż nom uciekł… jako ta luizka… …ktoś niy domknął drzwiczek złotyj klatki… mamulko moja… ***

Oto stać go było teraz na różnorakie przeloty córeczki wte i wewte przez Atlantyk i – jako jedyny w rodzinie – Marcel miał odwagę jej na to pozwalać. Poza tym, jako umiejący liczyć zodiakalny byk, cieszył się, że pobiera ona – praktycznie „po drodze” – darmowe lekcje kolejnych języków. I że pracując na wolontariatach – sama potrafi się tam utrzymać. Bo de facto nie zarabiała, ale – na przykład ucząc angielskiego dzieci w fawelach brazylijskich – mieszkała w teoretycznie bezpiecznym, taizowskim klasztorze, mając tam wikt i opierunek. Nie wydawała w ogóle pieniędzy na hotele i jedzenie. Mnie to nie pocieszało. Chodziło mi, latami, o jedno. Żeby Luizka wróciła cała i zdrowa do Polski. Ale podczas tamtej argentyńskiej wycieczki byłam nieco spokojniejsza. Luizka, zaproszona przez matkę Sebastiana, zamieszkała w jej domu. Poznawała nie tylko piękną, północną prowincję, ale i – rozrzuconą po niej – liczną rodzinę przyjaciela. – Piękne krajobrazy, mamusiu, cudna przyroda: słońce, góry… i ciepli, serdeczni ludzie! – krzyczała Luizka do jakiegoś telefonu, który gdzieś tam w końcu złapał zasięg. – Mogłabym tu całe życie siedzieć!… Argentyna jest piękna! Sebastian jest fantastyczny!… Ale nic się nie bój – on idzie na księdza! No, super, następny ksiądz! Choć właściwie, z mojego matczynego punktu widzenia, było to doskonałe wyjście. Nie wyobrażałam sobie, by moje dziecko było na stałe w jakiejś – choćby cudnej – ale zamorskiej Argentynie… Tymczasem pobyt Luizki dobiegał końca, wrzuciła jeszcze kilkadziesiąt zdjęć na picassę i żegnana przez Sebastiana i jego przyjazną rodzinę wsiadła do samolotu. Tylko przez sekundę popatrzyli sobie w oczy. A nam tu, nad jej zdjęciami, opadły szczęki… Pominę krajobrazy – faktycznie jak z filmów przyrodniczych National Geographic – ale oni… Oni! Luizka i Sebastian! Byli na kilku zdjęciach razem. W górach, nad jakąś przepaścią, w rezerwacie przyrody, na drodze dokądś. Wyglądali, jakby stworzeni dla siebie. Dwie, pasujące do siebie połówki pomarańczy… Po przyjacielsku objęci, pozujący do aparatu, trzymanego na wyciągniętej ręce Sebastiana. Przeszczęśliwi. Ale może nie zdają sobie z tego sprawy?… Ponbócku dopomóż! Luizka wróciła lekko oszołomiona, co literalnie oznaczało, że głupia nie jest. Ale cóż – ksiądz to ksiądz, nie ma zmiłuj się. Zapomniała, zajęła się nauką, skończyła studia na anglistyce, zaczęła drugie… pod wielce zagadkową nazwą: latynoamerykanistyka. Na warszawskim Uniwersytecie, blisko studiującego tam prawo, młodszego brata, Błażejka. Minęły trzy lata i stało się już pewne, że ten Sebastian to księdzem jednak nie będzie. Mieli gorący, jak na przyjaciół przystało, kontakt telefoniczny, e-maile, facebooka. Zawsze wiedzieliśmy, kiedy rozmawia właśnie z nim, bo wtedy najpiękniej się śmiała. Życie jest nieobliczalne. Podczas obrony owej drugiej, „latynoskiej” pracy magisterskiej, oczarowana pani promotor spytała, czy Luizka nie rozważyłaby propozycji… doktoratu na uczelni w Ameryce Południowej. A konkretnie w Argentynie? Chodzi mianowicie o uniwersytet w mieście o nazwie Tucuman… – Czy może ma tam pani jakichś znajomych? – Tak, pani profesor, ktoś się znajdzie… – odrzekła cichutko Luizka, a w głowie jej huczało: „Sebastian!…” Sebastian mieszka w Tucuman. Nie w Buenos Aires. Nie w Machu Picchu. Nie na płaskowyżu Nazca.

A właśnie w Tucuman. 21 Tylko /śl./. 22 Stragan na odpuście z okazji święta danej parafii.

Rozdział 34. Panoramiczne okno na piętrze – Ichbinin copotgeboren! – powtarzała z uśmiechem, spotkana na sopockiej plaży, niemiecka turystka. Przed chwilą wspólnie z Jagódką uratowały małą rybkę, którą silna morska fala wyrzuciła na brzeg. Ostrożnie włożyły ją do pożyczonego od jakiegoś malucha wiaderka z wodą i zaniosły, ze śmiechem walcząc z falami, tam, gdzie było głębiej. Rybka szybko odpłynęła. – Ichbinin copotgeboren! Ten dziwaczny zlepek głosek kołatał się po głowach Jagódki i Marcela i nie oznaczał dla nich kompletnie nic. – Ich- bin-in-copotgeboren! – powtórzyła dobitnie, w nadziei, że to im pomoże. No way, nie znali niemieckiego. Ona – angielskiego. Ale przecież jej mąż mówi trochę po angielsku, siedzi tam, niedaleko wyjścia! Niemka, zdeterminowana, by się dogadać, pociągnęła ich za sobą: – English… mein man… komme mit mir!… – Może lepiej nie?… Ona wygląda na taką z Zachodnich Niemiec… jakiś szpieg?… – szeptała mocno zaniepokojona Jagoda. Marcel, wtedy jeszcze jej chłopak, tylko prychnął. Ale minę też miał niewyraźną. Mogłoby to być śmieszne, gdyby nie fakt, że działo się to w roku 1980, czternastego sierpnia, w słonecznym Sopocie. Z niejasnych dla nich jeszcze przyczyn od kilku dni zwiększała się na horyzoncie ilość statków stojących na redzie u wejścia do portu. Coś się działo. Plażowicze cichaczem powtarzali między sobą plotkę, że „stocznia stanie” – cokolwiek to miałoby znaczyć. Narastało napięcie i trudne do sprecyzowania… oczekiwanie. W tym wszystkim – nagle ta Niemka i jej „copotgeboren”. Jagódce uparcie dzwoniło z tyłu głowy dwadzieścia lat komuszych ostrzeżeń, by trzymać się z daleka od kapitalistycznych Niemiec, bo tam panuje mianowicie imperializm, nacjonalizm, rewizjonizm i ukryty faszyzm. Co innego ci z NRD – to sprawdzeni przyjaciele i wzór socjalistycznego sukcesu! Z ich cudną Kathariną Witt, łyżwiarką, całującą się namiętnie z Honeckerem, na czele. Jednakże ta tutaj turystka na NRD-ówkę nie wyglądała. Mąż Anneliese – bo tak miała na imię – siedział na składanym, biwakowym krzesełku, rodem bynajmniej nie ze składnicy harcerskiej, i patrzył zaciekawiony w ich kierunku. Wstał, gdy podeszli. Jak na złość, był to rasowy German – szczupły, wysoki, niebieskooki, jasnowłosy… Uśmiech od ucha do ucha. Wiek nieokreślony. Piękna, wypielęgnowana opalenizna… „Matko święta, może dawny essesman?… – pomyślała w popłochu Jagódka, patrząc mu w oczy. Czysty błękit. W ogóle bardzo męski. I z pewnością dobrze wyglądałby w mundurze… Brrrrr! Wszystkie, literalnie wszystkie odcinki Czterech Pancernych i Hansa Klossa stanęły jej przed oczami. Okazało się, niestety, że Anneliese przeceniła mężowski angielski: yes, no, very good. A poza tym – gestykulacja wszystkimi czterema kończynami…

– Skoro tak, to musimy pójść razem do rodziców Jagódki, oni znają niemiecki! – oświadczył w końcu, rękami i nogami, Marcel. Dla Niemców brzmiało to mniej więcej tak: – Mother and father… of Jagódka… tam! They are… speaking… – O! Ja, gehen wir!23 – zgodzili się natychmiast. Małgosia i Andrzej Ruczajowie opalali się kawał drogi od tego miejsca. Lawirując zręcznie między kocami leżących plackiem beneficjentów Funduszu Wczasów Pracowniczych, podążała sympatyczna para Niemców za Jagódką i Marcelem. Zupełnie nie przejmowali się swoją rolą i głośno komentowali – po niemiecku, ma się rozumieć – tę niespodziewaną przeprawę przez pół sopockiej plaży. Mijani ludzie, na dźwięk wrażej mowy, podnosili wzrok: jedni z zaciekawieniem, innych raziła taka bezczelna, niemiecka swoboda i można było prawie usłyszeć zjadliwe: „…i to oni przegrali wojnę?!”… Dotarli wreszcie do taniego, „wczasowego” kocyka rodziców Jagódki, którzy, trochę zaskoczeni, próbowali błyskawicznie przypomnieć sobie, czego to, Jezus Maria, uczono ich przez cztery wojenne lata w niemieckiej szkole na Wełnowcu. Nieco płynniej przeszła na niemiecki Małgosia. Powiedziała po prostu, że ma na imię Gretel i zaśmiała się z wdziękiem. A oto jej mąż – Andrzej, ale jak to jest w języku gości – to ona, sorry, nie ma pojęcia. Keine Ahnung24. Chwilka konsternacji i Anneliese przytomnie wymyśliła, że „Anzej” to będzie… Andre. Może być, a ten pan?… Mąż Anneliese przedstawił się szarmancko: – Günther Sherling. No, tego to już się nie da przełożyć na nasze. Günther!… Przez następne chwile Marcel i Jagódka szczerze żałowali, że swego czasu w ich liceum dyrektor stanowczo orzekł, iż „w śląskiej szkole języka niemieckiego jako przedmiotu nauczania nie będzie!” I nie było. Mieli za to, nie wiadomo po co, w bolszoj ilości rosyjski. Bratni język. Śladowo – angielski, dość porządnie – francuski, zależnie od profilu klasy. Każda klasa miała bowiem ruski obowiązkowy oraz dodatkowo angielski – w klasach o profilu matematycznym i francuski – w humanistycznych. I teraz stali na tej plaży, jak osły. Jak osioły nawet. Prawdziwe. Bo nie rozumieli nic. I chociaż językiem hitlerowskim należałoby gardzić, to jednak chcieli dowiedzieć się przynajmniej, o co chodziło z tym „ichbininem copotgeborenem”. Mama Jagody złapała się za głowę. – Ich bin in Zoppot geboren! – wykrzyknęła. – To znaczy, że ona się urodziła tu, w Sopocie! Wy żywcem nic niy rozumiycie?… A zatem podróż Sherlingów nad polskie morze nie miała charakteru turystycznego a sentymentalny. Anneliese pamiętała to miasto więcej niż dokładnie. Miała dziewiętnaście lat, gdy musiała stąd, z całą rodziną, czyli matką, ojcem i dwiema siostrami – Chriestlein i Eriką – w panicznym pośpiechu uciekać. Ruscy wtargnęli do ich willi na Kaiserhöhe, czyli Wzgórzu Cesarskim, dosłownie pięć minut po tym, jak ojciec starannie zamknął drzwi wejściowe na klucz. Na oba zamki – górny i dolny. Pół życia zastanawiała się potem, po co właściwie to zrobił. Taszcząc skórzane walizki, zbiegali w dół brukowanej uliczki, gęsto porośniętej drzewami. Drzewa te stały się ich osłoną, choć pościgu nie było, bo sołdaty, póki co, zajmowali się plądrowaniem domu.

Anneliese jeszcze, obróciwszy się za siebie, zdążyła zobaczyć, jak wśród rechotu i żołdackich przekleństw wyrzucano przez panoramiczne okno na piętrze jej ukochany, biały fortepian. Wzdrygnęła się, słysząc huk instrumentu roztrzaskującego się z jękiem o kamienne płyty werandy. Matka, dla której to właśnie okno, wielkie okno z widokiem na morze, było kiedyś powodem do dumy – gdyż sama je zaprojektowała – teraz szarpnęła ją ponaglająco za sobą. Miała przerażone oczy i zaciśnięte usta. Przyśpieszyły, biegnąc w stronę Seestrasse. Dwa miesiące wcześniej nie dostali się na „Gustloffa”. Zadecydował zbieg okoliczności. Ojciec miał wstydliwie skrywaną, potężną w swych objawach chorobę morską. Bez skrupułów symulował więc przed rodziną starania o wyjazd. Jego żona i córki były przekonane, że walczył w gdyńskim kapitanacie o bilety wprost jak lew. W styczniu 1945 roku w swój tragiczny rejs „Gustloff” wypłynął więc, Gott seid Dank25, bez nich. Dnia dwudziestego trzeciego kwietnia wsiedli w ostatni wagon ostatniego pociągu do Reichu. Następnych Ruscy już nie puścili. Jechali przez wiele dni w niewyobrażalnym ścisku. I tak oto przeżyli, otwierając nowy rozdział w Lüneburgu, starym, malowniczym mieście wśród wrzosowisk. Zaczynając od zera. Ale tego wszystkiego Jagódka i Marcel nie dowiedzieli się tu, na sopockiej plaży. Dokładnie rok później Sherlingowie, po żywej korespondencji w obie strony, zaprosili młodych przyjaciół do siebie, pod Hamburg. Do Stade nad Elbą, przy ulicy Apfelstieg 7. 23 Dobrze, idźmy! /niem./. 24 Nie mam pojęcia /niem./. 25 Bogu dzięki /niem./.

Rozdział 35. Zielone peleryny „To jest nie do wytrzymania! Tego sie niy do strzymać…” – kłębiło się w biednej głowie Oresta. Czuł, że za chwilę coś w nim pęknie. Szedł jak nieprzytomny obok wciąż gadającego Paulusia i, po prowdzie, to wcale go nie słuchał. Bo jak, do dioska?… Co go obchodzą plany harcerzy bytkowskich na najbliższe wakacje? Albo uszycie dla nich zielonych, pieronie, peleryn? I po kiego im te zielone peleryny? Będą w nich wyglądać jak siostry zakonne… A tak w ogóle, guzik go to wszystko obchodzi!… Raczej prosiłby wiedzieć, jakim prawem oni takiego frupa26 za druha drużynowego wzięli? Ledwo co osiemnoście lot skończył! Gizd pieroński… Ponbócku, wybocz!… Ale-tego-niy-idzie-wytrzymać! Żodyn by tego niy strzymoł, żodyn! Od pierwszej chwili, gdy dzisiaj po południu Pauluś z ogniem w oczach obwieścił rodzince Ruczajów, co za zaszczyt go spotkał, Orest czuł się zerem. Zerem. Nulem. Istną dupą w kraglu27. Dupą zamiast głowy. Bowiem Pauluś, po otrzymaniu informacji, że będzie drużynowym, pierwsze kroki skierował nie do matki („…jezuryny, synek, ty wiesz, co robisz?!…”), a do ukochanej ciotki Any. I mimo że zachował się z właściwą sobie skromnością, w Oreście krew się zagotowała. Niby się ucieszył z niesamowitego awansu kuzyna – bo naprawdę, pod Bogiem, bardzo chciał się cieszyć – ale zrazu zapadł w jakieś, jemu samemu wstrętne, zawistne odrętwienie. Czuł, że to normalna, brudna podłość… Mamulka w najlepsze trajkotała z ojcem, z Paulusiem, Adamem, Ignacem i radującą się, jak jakaś głupia, Wandzią – zaś on, Orest… milczał. Bo właściwie nie wiedział, ku swemu całkowitemu poniżeniu, o co tego pierońskiego Paulusia pytać. Ni w ząb, kompletnie nie znał się na harcerstwie. Teraz pożałował gorzko, że nie słuchał, co tyż takigo tyn Pauluś mu godzinami opowiadoł, choćby tylko przez ostatnie miesiące… O tych wszystkich jego przysięgach, lilijkach, ziarnkach piasku i namiotach… Jasna Anielka!… I zielonych pelerynach. Siedzieli przy piecu w maminej kuchni. Słoneczne okna wychodziły na zielony skwerek hutniczy, na anlaga z fontanną – tą samą, przy której Orest i Pauluś spędzili pół dzieciństwa, bawiąc się w cyrk. Kamienna foka, pijąca wodę z fontanny, była ich własną, żywą, tresowaną foczką – karmili ją soczystą trawą, mleczami, gęsipępkami… Gadali do niej… Uczyli cyrkowych sztuczek, pokazując, jak się staje na głowie albo jak trza utrzymywać piłkę na nosie… Teraz dzieciństwo się skończyło. Pauluś nie był już tym samym Paulusiem, teraz nagle stał się poważnym, godnym ogólnego szacunku Pawłem Wróblem, druhem drużynowym I Męskiej Drużyny Harcerskiej na Bytkowie!… Orest miał szczerą ochotę otworzyć drzwi, podbiec do tej foki i wściekle skopać ją z cokołu fontanny. Może by mu choć trocha ulżyło! Zamiast tego, jakby nigdy nic, ofiarował się, że odprowadzi Paulusia pod Bytków. Prawie nigdy dotąd tego nie robił, bo do samej Alfrydy, kolonii robotniczej, leżącej pomiędzy Wełnowcem a Bytkowem było, jak obszył, dobre kilka kilometrów. Nie chciało mu się tak daleko chodzić.

Ale dzisiaj Orest sam przed sobą pragnął jakoś „wynagrodzić” Paulusiowi swoje poprzednie, ohydne, złe myśli. Zresztą, przy takiej dobrej pogodzie przyjemnie będzie się przejść. Stąd, spod Huty Cynkowej – równolegle do torów tramwajowych – aż ku Alfrydzie. Może świeże powietrze rozjaśni mu w głowie… A więc dreptał z Paulusiem drogą obok boiska futbolowego „Orzeł”, potem obok ogródków działkowych, brzozowego zagajnika, aż do mijanki przy tak zwanym „lasku cygańskim”. Od wczesnego lata obozowały tutaj tabory, było tłoczno, barwnie, wieczorami palono ogniska, tańczono, słychać było grę skrzypiec i rzewne pieśni… Do Bytkowa można było dojść albo przez ów cygański lasek, albo drogą dalszą, prowadzącą od wasserturmy, to jest wieży ciśnień – przez pola – aż do pierwszych zabudowań bytkowskich. Przeliczył się, że spacerek go uspokoi. Nie z Paulusiem, który złapał wiatr w żagle. Nie z Paulusiem, który miał misję. I sto nowych pomysłów na minutę. Zanim stanęli pod wasserturmą, Pauluś zdążył już ze szczegółami zaplanować wszystkie harcerskie zadania w drużynie, łącznie z grudniowymi jasełkami dla szkoły powszechnej. Oresta piekielnie rozbolała głowa. Pomyślał, że jego kuzyn należy do ludzi tyj sorty, tego rodzaju, co to nie dość, że harują jak konie, to jeszcze mogą o tym fanzolić bez przerwy, dzień i noc, dzień i noc, do upadłego. – Bo ty słuchasz mnie, Oreściku? – dobiegł doń szczery, lekko zdyszany głos kuzyna. – Nie za dużo aby godom?… Ty wiesz, to racja, gadam jak najęty… Czegoś mi dotąd nie przerwał?… Co ciebie właściwie może obchodzić taka zasada orientacji w terenie podług Gwiazdy Polarnej! Koniec tego! Zamknę się, jak Pana Boga jedynego kocham, i terozki ty godej. Ani słowa o harcerstwie więcej! Czekaj, niech złapię oddech… Ostatnio mi wspomniałeś o tyj piyknyj freli28, coś ją u piekarza spotkał… Co to za dziewczyna? Żeby nie musieć go zabić, Orest czym prędzej, pod jakimś, dosłownie pierwszym z brzegu pretekstem, pożegnał się i zawrócił na Wełnowiec. Musiał ochłonąć. Musiał. Teraz już naprawdę musiał. Biegł aż do boiska, co sprawiło, że prócz zmęczenia nie czuł nic. Pustka w głowie była błoga. Wolnym krokiem wrócił pod swój familok, ale nie od razu poszedł do mieszkania. Chciał spokojnie zebrać myśli i dojść z sobą do ładu. W takim stanie matka rozgryzłaby go w momencie. Nie o to mu chodziło, by jeszcze i ją zmartwić swoim, dopiero co objawionym, wrednym charakterem. Usiadł na kamiennym murku przy schodach. Takie murki, wznoszone po obu stronach pięciu schodków, prowadzących do drzwi wejściowych, miały wszystkie familoki. Mieszkańcy siadali sobie, ciepłymi, letnimi popołudniami, na tych murkach, na przezornie przynoszonych z chałupy kocykach, złożonych w kwadrat, albo na cienkich od „wysiedzenia” jaśkach. I łosprowiali29 do zachodu słońca o rozmaitych berach i bojkach. To tam straszono oddalające się od domu dzieci zielonkawym utopcem z pobliskich stawów, obgadywano ostatnie śluby, wesela i pogrzeby, omawiano często zdarzające się wypadki na kopalniach i w hutach, porównywano relacje z różnych wydarzeń, opowiadano o duchach i zmorach. Stałymi tematami były hodowle królików i gołębi – ukochanych ptaków, dla których budowano wymyślne gołębniki, niektóre przypominające pałace niemieckich grafów. Kobiety dzieliły się kucharskimi tajemnicami, mężczyźni, dyskutując o polityce, pykali fajeczki… Dzieci biegały w pobliżu albo grały w klasy. Szczęśliwie w tej chwili nie było już przy schodkach nikogo. Słońce zaszło, więc poszli do dom na wieczerzo. I dobrze, bo Orestowi nie było teraz potrzebne niczyje towarzystwo.

Siadł więc sam na tym murku i ukrył twarz w dłoniach, próbując się w końcu, jasny gwint, pozbierać. „No i co?… Druh drużynowy? To naprowdy niy byle co. I to kto nim został?… Mój młodszy kuzynek, mały bajtel, chowany bez ojca, którego żech jeszcze niedawno gonił po placu, wrzeszcząc: Bij Niymca!”. I on teroz bydzie kimś. No, będzie. Już jest. A jo co?… Co żech osiągnął? Stanowisko magazyniera na kolei? Może być, a co jeszcze? Polatałem trochę po Bogucicach przy trzecim Powstaniu? Piyknie, ale to, nie da się ukryć, byłoby na tyle. Bo tych papierów piekarskich od Parucha nie ma co liczyć. Piekorza ze mnie niy zrobią za nic…” Posiedział na ciepłym od całodniowego słońca murku jeszcze do zmroku i… powziął decyzję. Powoli podreptał do domu. Panowała tam wyjątkowa cisza, bo Rudolf z Wandeczką i chłopcami poszli do Bogucic, odwiedzić dziadków Ruczajów. Wzięli ze sobą nawet psa Wandeczki – małą, łaciatą Muszkę. Święty spokój… Matka siedziała przy lampce i sztopowała30 skarpety. Podniosła głowę i mruknęła przyjaźnie: – Idź tam, synku, do kuchni. W rurze masz gorące oplerki31… Chlyb na stole, pod takom biołom serwetkom… Ale Orest uradował się, że są w domu sami, klęknął przy nogach Anny i zaczął niepewnie: – Mamulko! Moja mamulko! Pobłogosławcie mnie, bo się biorę do czegoś, na czym sie nijako niy znom!… – A cóż tyż to bydzie, Oreściku? – spytała, pozornie spokojnie. – Założę harcerstwo na Wełnowcu. Nauczę się wszystkiego od Paulusia i co on na Bytkowie – zrobię tu, u nos! – O, mój ty Ponbócku! – westchnęła Anna, wstając. – Tóż widzę, że ci sie pomoc z nieba naprowdy przydać może!… Niych cie Bóg błogosławi, synek, w tym nowym postanowiyniu. Nakreśliła znak krzyża na czole Oresta, a on ucałował jej drobną dłoń. 26 „Korek od butelki, ktoś mały, mizerny” /śl./. 27 …w kołnierzu /śl./. 28 Panna na wydaniu /śl./. 29 Opowiadali, gawędzili /śl./. 30 Cerowała /śl./. 31 Parówki, kiełbaski /śl./.

Rozdział 36. Dwa paszporty – Güntherrr Scherrrling! Staaade! Apfelstieg siebennnn! – darła się papuga, siedząc z nami przy stole, na ramieniu pani domu. I nie była to wcale jakaś wielka ara Robinsona Crusoe, a zwykła, maleńka, popularna też w Polsce Ludowej, papużka falista. Gadała! Z natury rzeczy papużki te nie są w stanie nauczyć się mówić. Trąbiły o tym wszystkie poradniki dotyczące ich hodowli. Wiedziałam to na sto procent, bo w dzieciństwie miałam taki poradnik oraz trzy takie papużki: Filusia, Milusię i Maćka. Żadna nie gadała. A ta tu podaje pełny adres swego właściciela! Po niemiecku, z dobrym akcentem. Podobno na wypadek, gdyby się zgubiła! Nie mieściło mi się to w głowie. Było jakimś niemieckim cudem, jednym z wielu, które tu zobaczyłam. Był rok pański 1981, sierpień. W Polsce strajki, puste sklepy, brak nawet papieru toaletowego i podpasek higienicznych. Poznani rok wcześniej, na sopockiej plaży, państwo Scherlingowie zaprosili nas do siebie. Na dwa tygodnie. Żeby móc wówczas wyjechać do Niemiec Zachodnich, trzeba było pokonać wiele przeszkód. Po pierwsze, zaproszenie musiało być imienne, potwierdzone urzędowo – w miejscu zamieszkania zapraszającego. Einladung. Wprawiło to Scherlingów w popłoch, zwłaszcza że z punktu poinformowano ich tam, iż w razie Marcela i mojej decyzji o pozostaniu na terytorium Niemiec – to oni, jako zapraszający, będą nas mieli na karku. W sensie finansowym, zdrowotnym, mieszkaniowym i każdym innym. Telefonicznie uspokoiłam Anneliese: mamy tu, oboje z Marcelem, nieskończone studia, rodziców, rodzeństwo – nie chcemy uciekać. Już nie dodałam, że kocham Polskę i nie mam zamiaru stać się Niemką. Poza wszystkim, dziadek Orest, śląski powstaniec, w grobie by się przewrócił. I pewnie straszyłby mnie w tym Reichu co noc… Z Einladungiem – niemieckim legalnym zaproszeniem w ręku – trzeba było potem wiele dni stać na komendzie milicji w Tychach, w tak zwanym komitecie kolejkowym. Oznaczało to codziennie meldowanie się z przodu kolejki u kogoś, kto aktualnie, w tym dniu dzierżył listę oczekujących, by potwierdzić swoją cierpliwą obecność. Kolejka przesuwała się wolno. Po trzech tygodniach takiej zabawy samemu docierało się do szczytu kolejki i wchodziło do upragnionego Biura Paszportowego. Klitki z jednym biurkiem i trzema krzesłami. Siedział tam chłop o zacięciu esbeka, który traktował nas jak potencjalnych szpiegów na rzecz kapitalistycznych Niemiec. Po złożeniu tam tysiąca papierów, z Marcela „uregulowanym stosunkiem do służby wojskowej” włącznie, mieliśmy czekać do dwóch miesięcy na paszporty. Nie było pewne, czy w ogóle nam je wydadzą. W międzyczasie czekał nas kolejny idiotyzm, czyli załatwianie biletów na pociąg do

Hamburga. Smaczek polegał na tym, że nie potrafiliśmy podać daty wyjazdu. Bo nie mieliśmy w ręku paszportów. Jak w czeskim filmie. Gdyby, zgodnie z logiką, poczekać na owe paszporty, nie byłoby już wówczas w naszym terminie biletów… Nie sprzedawano ich mianowicie na bieżąco, jeno z wielotygodniowym wyprzedzeniem. A rezerwację robiło się, nie jak normalna reszta świata, w okienku na stacji kolejowej, tylko przez biura podróży. Najlepszy w Katowicach był „Vagon-Lits”, biuro obsługi ruchu turystycznego przy Warszawskiej, gdzie kłębiło się od nerwowych, żeby nie powiedzieć, spanikowanych klientów. Wszyscy, tak jak my, rezerwowali na czuja. Gdy przyszliśmy z Marcelem w końcu maja, wydawano już bilety na początek sierpnia. Zwroty były na wagę złota. Panie dwoiły się i troiły, by każdemu pomóc. Groteskę potęgował fakt, że wszyscy nie mieliśmy wciąż tych diabelnych paszportów, tylko tak zwaną promesę od Milicji Obywatelskiej, obiecującą, że do dwóch miesięcy… i tak w kółko. Miła pracownica biura sprzedała więc nam w końcu, po kilku podejściach, dwa bilety kolejowe w okolicy podanej w promesie daty. I teraz siedzimy i czekamy na paszporty. Ideałem była sytuacja, że je dostaniemy, Boże, dopomóż, przed dniem oznaczonym na biletach kolejowych do Scherlingów. Stoi sobie przed milicją w Tychach mała tablica z wywieszanymi cyklicznie, nawet nie pamiętam, czy to było codziennie, listami szczęśliwców. Mija miesiąc, półtora – nas tam nie ma i nie ma. Dwa dni przed planowanym, zgodnie z datą na biletach, wyjazdem znajduję swoje nazwisko na tablicy paszportowej: Jadwiga Anna Ruczaj. Marcela Stanisława Śpiewaka nie ma. Może złożyć odwołanie. Paszport odbieram tylko ja. Czuję się dziwnie, może dlatego, że „esbek”, patrząc mi lodowato w oczy, wycedził: – Ten-paszport-ma-pani-zwrócić-natychmiast-po-powrocie. Bez-zwłoki! Myślimy z Marcelem, że brak jego paszportu to pomyłka, niedopatrzenie… Ale mój tato, Andrzej, sceptycznie kręci głową: – Nie, dzieci, oni się tak nie mylą… Specjalnie jednymu z was nie dali, żeby i drugie niy pojechało… Idziemy nazajutrz do biura paszportowego i po krótkiej scysji ze szpicą kolejki, trochę na wariata, wchodzimy. Inny facet, znudzony, ale nie tak wredny, jak wczorajszy poprzednik, obejrzał nasze bilety i wykręcił jakiś numer telefoniczny. Potem drugi. Tłumaczy komuś, że to studenci, mają już bilety na pociąg… Na nic. – U nas się pana paszport nie zapodział – stwierdza rzeczowo. – Musicie jechać z odwołaniem do komendy wojewódzkiej w Katowicach. Tam niekiedy udaje się to załatwić. Niekiedy. Jeden dzień czasu. Kurza twarz… Wsiadamy do najbliższego autobusu linii Tychy-Katowice. Trzydzieści pięć minut drogi w deszczu. Wysiadamy na ulicy Francuskiej i biegiem do odległej, niebiesko-pomarańczowej, futurystycznej, jak na owe czasy, budowli. Nie jest zachęcająca. To tu w pierwszych dniach stanu wojennego zwożono internowanych ludzi… Olbrzymie schody. Dziwimy się, że tak mało milicjantów, ale tylko przez chwilę. Dyżurny służbiście informuje nas, że jest siedemnasta – zatem biura na komendzie zamykają. Chrząka znacząco.

Prosimy go o kierunek do Odwołań Paszportowych. Szczęśliwie właśnie stamtąd wybiega przyjemnie wyglądający człowiek w mundurze. Śpieszy się, patrzy na nas, jakbyśmy się urwali z choinki. Mówię mu w skrócie, bez tchu, o co chodzi, akcentując żałośnie, że bez mojego narzeczonego nie pojadę, bo się boję. Naprawdę! I tylko on nas może poratować. Jutro wyjazd. Podróż naszego życia… Mężczyzna po chwili zastanowienia mówi: – Jeśli wydano panu ten paszport, a tylko z jakichś powodów go cofnięto, to będzie on tutaj, u mnie. Jeśli nie, sprawa przegrana, nikt panu nie wyda paszportu na jutro, rozumie mnie pan?… I pani? Rozumiemy aż za dobrze. Bierze dane Marcela i znika w archiwum. Stoimy, jak Jaś i Małgosia, trzymając się za ręce. W środku wielkiego, przeszklonego, wyłożonego marmurem korytarza. Za oknami nadal leje jak z cebra. Po długiej chwili dyżurny milicjant wzywa Marcela do jakiegoś pokoju na piętrze. Mija wieczność i… mój chłopak zbiega po trzy schody w dół. – Mam! Maam!… – woła bezgłośnie, machając do mnie zieloną książeczką, z orłem bez korony na okładce.

Rozdział 37. Mirtowy wianuszek

Orest Ruczaj, mój dziadek, miał tak zwane lekkie pióro. Jak zasiadał do pisania – mógł nie jeść i nie spać. Gdy w roku 1973 dopadła go już na całego choroba, postanowił, ku zgrozie babci Kornelii, napisać historię Związku Harcerstwa Polskiego na Wełnowcu. Oznaczało to, ni mniej, ni więcej, tylko, że opisze swoje pierwsze i chyba najbardziej ukochane dziecko: Drużynę imienia Tadeusza Kościuszki… Choć potem urodzili mu się kolejno trzej synowie i dwie córki (Adam – zmarł we śnie, biedoczek, w drugim tygodniu życia i nikt nie potrafił powiedzieć na co, Andrzej – mój tata, dalej Emanuel „Maniuś” – mój chrzestny oraz Irena i Jadwiga), to każdy głupi na Wełnowcu wiedzioł, że dla Oresta Ruczaja liczy się przede wszystkim harcerstwo. Babcia Kornelia miała dowiedzieć się o tym wkrótce po ślubie. Tak jakby ciut za późno… Ślub ten, jak to u Ruczajów, był niezwykle uroczysty i dobrze przygotowany. Odbył się w strzelistym, położonym na wzniesieniu, „rodzinnym” kościele św. Szczepana w Bogucicach. Tam, gdzie przysięgali sobie przed laty Juliusz Ruczajewski-Ruczaj i Jadwiżka Kroll, a później ich syn, Rudolf, gdy poślubiał Annę von Grieger. I gdzie chrzczono małego Paulusia Wróbla. Pogoda tego lipcowego dnia 1930 roku była słoneczna. I dzięki Bogu, gdyż matka Kornelii, Marta Kapłonek, uszyła jej zwiewną, lecz cokolwiek „zimną” suknię ślubną, bo z prawdziwego jedwabiu. Co zresztą nie było takie częste w tamtych trudnych, kryzysowych czasach. Na materiał ten Marta składała latami. Chowała pieniądze do wełnianej skarpety i wsuwała pod kołkastla, czyli pod ciężką, metalową skrzynkę na węgiel, która stała w kuchni, przy piecu. Nikt pod nią nigdy nie zaglądał. Szczęściem nie bez znaczenia okazał się też fakt, że od szesnastego roku życia – zaraz po szkole – jej Kornelka terminowała w znanym, katowickim sklepie tekstylnym, na ulicy 3 Maja. Sprzedawano tam najróżniejsze materiały: na pościel, kotary, obrusy, na płaszcze, na eleganckie ubrania męskie, na sukienki, suknie ślubne, gardinki… W oddzielnych pudełkach, w szklanych gablotkach, leżały równiutko zwinięte tasiemki, ozdobne borty, aplikacyje i wstążki, wstążeczki – we wszystkich kolorach. Na samym końcu, w rogu, stała lada z okrągłymi tamborkami o różnej średnicy i muliną do wyszywania, a dalej dział z guzikami, nićmi, szpyndlikami o główkach z masy perłowej, naparstkami i innymi przyborami do szycia. Właściciel był Żydem, nazywał się Bringmann, ale w całych ówczesnych Katowicach mówiono o nim „Tekstyl”. Człowiek ten bardzo polubił pilną pannę praktykantkę. Bo też uwijała się ona, wśród tych ciężkich beli materiałów i nierzadko zmierzłych klientów, z niezwykłym, dziewczęcym wdziękiem. Tekstyl miał żonę i dzieci. Mieszkali nad sklepem w olbrzymim apartamencie, wyposażonym w przepiękne meble, sprowadzone z samego Rotterdamu. Pamiętam, że babcia do późnej starości opowiadała mi o tych meblach z nabożeństwem. *** …bo tyż i było co wspominać… całe to mieszkanie wyglądało jak z żurnala…

a nojpiykniyjszo była kuchnia… przy pomalowanych na słoneczno farba ścianach stały ci kremowe… takie kawa z mlekiem… mebelki z fikuśnymi zdobiyniami… a do tego wielki… jak trzy nasze… piec z hiszpańskimi kafelkami… i wszyndzie bielutkie serwetki z cienkiej jako pajęczyna koronki… …nawet mi nie opowiadaj takich rzeczy, moja kornelio… przypominasz mi bowiem umeblowanie naszego dworku na ruczaju… wszystko tam było prezentem ślubnym od mych teściów… prawdziwie mieli ruczajewscy poczucie piękna i harmonii… a potem… po konfiskacie… prawie nic nie zostało… ***

Katowice, 3-Maja, początek ubiegłego stulecia

Dzieci było troje, dwóch syneczków i najmłodsze dziewczątko. Uwielbiali wręcz Kornelkę. Czasem zostawała z nimi, gdy Bringmannowie szli do teatru albo do restaurantu na uroczystą kolację. Najmłodsza, Helusia, miała dopiero parę miesięcy, ale nie było to kłopotem, gdyż pani Bringmannowa nauczyła Kornelię, jak sobie radzić – pokazała jej hackę. A może „chadzkę” od „chadzania”?… Był to rodzaj specjalnego szala, uszytego z grubego płótna o odpowiedniej wytrzymałości, którym kobieta owijała przytulone do siebie dziecko w ten sposób, że w żadnym razie nie mogło jej wypaść. Hacka owijała więc bardzo ściśle lewe ramię kobiety, otaczała delikatnie dzidziusia opartego plecami o matkę, następnie jakimś nieznanym mi splotem wracała, przez brzuch i przez to samo ramię, powtórnie wokół dziecka i matki razem. Gdzie umocowywano tę drugą końcówkę materiału – nie mam pojęcia. Faktem jest, że wszystkich nas, swoich wnuków, babcia Kornelia „wyhuśtała” w takiej hacce. Robiła ją z długiego, płóciennego ręcznika, który normalnie służył do zawijania prania niesionego do magla. Jak urodził się mój Bartuś, to pokazały się właśnie w sklepach z artykułami dziecięcymi takie specjalne nosidełka, niektóre ze stelażem, zawieszane na piersi matki, ale… to już nie była tamta, dobra, stara, bringmannowa hacka! W nosidełku Bartuś się kiwał, wychylał do przodu i na boki, niecierpliwił… Mimo że wielokrotnie obłaziłam z nim, jak kangurzyca-maniaczka, całe osiedle Zet w Tychach, gdzie wtedy mieszkaliśmy – nie zasnął mi w tym diabelnym nosidełku ani na parę sekund. W hacce dziecina najwidoczniej myślała, że oto wróciła do ciepłego brzucha matki. Przytulona bezpiecznie, oparta o mamę pleckami, mogła obserwować otaczający świat tak długo, aż oczka jej się same zamknęły i… zasypiała błogo, na długie godziny. Tak było też z Helenką Bringmannówną – ona spała w hacce, a Kornelka mogła chłopcom czytać bajki, śpiewać piosenki lub nawet grać z nimi w „Człowieku, nie irytuj się”. Gdy więc po kilku latach Marta przyszła do sklepu Bringma­nna zakupić dla córki jedwab na suknię ślubną – ten bez mrugnięcia okiem zaproponował jej potężną zniżkę. Popłakała się. Suknia w kroju okazała się skromna, bo i Marta była skromną kobietą. Tego samego uczyła córkę. Myślę, że bardzo chciała, by jej jedynaczka, jako młoda pani, ujęła wszystkich właśnie skromnością. Pamiętam ją bardzo dobrze – moją prababcię Martę – jako wyjątkową osóbkę: nigdy potem takiej nie spotkałam. Drobniutka, niziutka i dobra. Energiczna i pracowita. Nie chodziła, tylko biegała. Zawsze miała coś do roboty… Umarła, gdy miałam sześć lat. W mojej bibliotece wisi dziś duża, ślubna fotografia dziadka Oresta i babci Kornelii. „Ślubny obroz” – w starej, złoconej ramie, z ręcznie wykaligrafowanym podpisem fotografa w dolnym, prawym rogu: E. Popelka… Był to bardzo ceniony, siemianowicki fotograf, pochodzący prawdopodobnie z Moraw. Widać na owej fotografii stojącą w poważnej pozie parę młodą. Twarze są wyraźne. Pan młody w ciemnym garniturze, białej koszuli i takiejż muszce, w błyszczących, czarnych lakierkach – trzyma w dłoni białe, eleganckie rękawiczki. Czuję tu „pański” gust prababci Anny, Oresta matki. Młodziutka, ledwie dziewiętnastoletnia Kornelia ubrana jest w subtelną, dwuczęściową sukienkę, składającą się z tuniki i spódnicy – długiej nad kostki. Jedyną ozdobą tej sukienki jest przewiązany na piersi kołnierz szarfa i… koronka u bukietu ślubnego. Bucik biały, na obcasie, z cienkim paseczkiem zapinanym z boku na wypukły guziczek. Nóżka w bielutkich pończoszkach.

Welon skromny, długi, z trenem, okolony jedynie błyszczącą lamówką. Dziewczęco pofalowane, ciemne włosy, ukryte pod wianuszkiem z żywych gałązek mirtu. W każdej śląskiej rodzinie, w której dorastała dziołcha, hodowano zawczasu taki mirt, w dużej doniczce. Żeby było potem na „wionek ślubny”… I jak już przy wianku jesteśmy, to muszę ze wstydem przyznać, że mam wyrzuty sumienia jeszcze dziś. Otóż, dzień przed moim ślubem z Marcelem babcia Kornelia przywiozła mi własnoręcznie upleciony, dokładnie taki, jaki ona miała, wionuszek dlo pani młodej… Ale wtedy zielone wianki mirtowe były już niemodne, a ja miałam, kupioną u prywaciarza na ulicy Stawowej w Katowicach, uroczą koronkę à la lady Diana Spencer i nie chciałam żadnego głupiego mirtu. Młodość bywa egoistyczna i okrutna, musiało być babci Neli strasznie przykro. Użyłam wprawdzie tego wianuszka do ozdobienia drzwi i nawet małą gałązkę mirtową pozwoliłam sobie przyczepić do dekoltu sukienki, ale… to na pewno nie było dla babci to samo, niż gdybym poszła do ślubu w jej wionku. No cóż, przepadło… Zapiski dziadka nie dotyczą, niestety, jego osobistego życia. Nie ma tam, na przykład, słowa o ślubie z Kornelią, jedynie lakoniczna informacja, iż „w lipcu 1930 roku druh Polczyk Tadeusz prowadził drużynę w zastępstwie urlopowanego Oresta Ruczaja”. A więc niejaki Polczyk zajął się wełnowieckimi harcerzami na czas, jaki mój dziadek zmuszony był poświęcić na ożenek z ukochaną… Matko jedyna. Z rodzinnych opowieści wiem jednak, że dziadek Orest bardzo Kornelię kochał. Była jego pierwszą miłością, zakochał się w jednej chwili, gdy zobaczył ją, kilkunastoletnią smarkulę, czekającą na matkę pod jedną z wełnowieckich piekarenek. Stała na schodkach w ładnej, kwiecistej sukieneczce – nie na darmo była córką krawcowej – i wcinała kołoczka z makiem. Nie zwróciła na niego najmniejszej uwagi. Za to jej spostrzegawcza matka, Marta Kapłonek – owszem! Gdy tylko wyszła z drzwi piekarni, z pieczywem na niedzielę, od razu zauważyła po drugiej stronie ulicy wyrostka, gapiącego się na jej Kornelkę, nie przymierzając z otwartą gębą. Przeżegnała się w duchu i czym prędzej pociągnęła córkę do domu… Mijały lata. Orest cierpliwie poczekał, aż panienka z jego snów rozpoczęła pracę u Tekstyla – uznał widać, że jest już dorosła – i wtedy dopiero spróbował jakoś się do niej zbliżyć. Nie było to łatwe, bo dziewczę nie oglądało się za kawalerami… Jej marzeniem było, póki co, wyuczenie się porządnego fachu, praca w dobrym sklepie i zarabianie własnych pieniędzy, by móc czasem kupić sobie coś ładnego. W domu się nie przelewało. Ojciec jej, Piotr Kapłonek, straciwszy zdrowie w pruskim wojsku, w czasie Wojny Światowej, teraz był majstrem w hucie cynku Hohenlohe. Mama na okrągło, nawet po nocach, szyła. I potem brała za swoją ciężką pracę marną zapłatę, bo jej „sie żol robiyło”, jak klient był ubogi. Wiele razy mi babcia Kornela opowiadała, jak to jej mama, Marta, od biednych w ogóle nie brała za szycie. A jeszcze gorzej, jak czasem zdarzyło się i tak, że ktoś zamówił uszycie czegoś większego, na przykład ciężkiego, zimowego płaszcza – a potem nie przychodził po odbiór… Marta, popłakując – ale tak, by nie martwić męża – zostawała z takim, nikomu niepasującym płaszczem – bez zapłaty. Kiedy Orest Ruczaj, ubrany jak z żurnala, zaczął pojawiać się w ich skromnym mieszkanku, Marta wiedziała dokładnie, kim on jest. Jej mąż, Piotr, pracował bowiem w hucie w tym samym dziale, co ojciec Oresta, Rudolf – na muflarni. Od dziecka uwielbiałam słuchać, jak to mój dziadek Orest – jako młody kawaler –

pierwszy raz przyszedł do domu panny Kornelii, zdjął kapelusz, przedstawił się jej zaskoczonym rodzicom i obwieścił bardzo poważnie, że chciałby właśnie zaprosić ich córkę na niedzielny spacer i na podwieczorek do pobliskiej cukierni. I że odtąd pragnąłby to robić co niedziela, jeśli oczywiście mu na to pozwolą… Kornelia – choć znała Oresta, bo już wielokrotnie odprowadzał ją z pracy pod dom – spłoniona stała przy matce i nic nie mówiła. On zaś dodał pośpiesznie, że nie jest już smarkatym synkiem, pracuje na kolei jako urzędnik i ma wobec dziewczyny poważne zamiary. Wtedy odezwał się Piotr, który dotąd spokojnie pykał fajeczkę: – Ale ty se zdowosz sprawa z tego, kawalyrze, że to jest porządno dziołcha?… I że mamy ją jedną? Na oba te pytania Orest odpowiedział żarliwym kiwnięciem głowy. Był to rok pański 1929, a całe pięć poprzednich lat dziadek Orest siedział po uszy w harcerstwie śląskim. Jak czytam w jego szczegółowych, pisanych wiecznym piórem notatkach, po wielu staraniach udało się kilku takim, jak on, zapaleńcom założyć I Drużynę Harcerzy im. Tadeusza Kościuszki w Wełnowcu. Stało się to 24 czerwca 1924 roku, w tutejszej szkole podstawowej, przy udziale jej aktywnego kierownika, Józefa Prażmowskiego oraz ówczesnego komendanta Hufca Katowickiego, podharcmistrza Jana Grzbieły. Drużyna liczyła trzydziestu chłopców w wieku do dwunastego do osiemnastego roku życia. Praca nad jej formowaniem poszła szerokim łukiem. Po pierwsze, skierowano pismo do dyrekcji huty cynkowej z prośbą o „udzielenie lokalu na harcówkę i umeblowanie tejże w ławki, stoły i szafa”. Po drugie, rozwijano technikę harcerską. W trakcie niezliczonej liczby wycieczek krajoznawczych, biwaków i musztry połączonej z wychowaniem fizycznym (marsz ze śpiewem harcerskim, gry terenowe, gry ruchowe, lekkoatletyka), przygotowywano chłopców do zdobywania sprawności na młodzika. Dziadzio Orest pisał: „Plan wycieczek z biwakami, jedno- i dwudniowych, dotyczył był lasów w Katowicach-Ligocie, Giszowcu i Murckach. Na wycieczkach uprawialiśmy pionierkę obozową – z braku namiotów stawialiśmy szałasy, wzorując sie na Vademekum i podręcznikach harcerskich. Uczyliśmy się orientacji w terenie podług Gwiazdy Polarnej i Oriona. Na wycieczkę udawaliśmy się pieszo, w ordynku ze śpiewem i przy dźwięku fanfarów. Trębaczami drużyny byli druh Jerzy Magiera, Ignacy Kozioł i Ignacy Ruczaj. Dobrze gotowoł na biwakach Hubert Kuchta: kawa z mlekiem, harbata, a też grochówka-fasolówka lub kaszanka na mięsie, kartofle i gulasz. To na koszt drużyny, chleb każdy miał swój. To w czasie lata do jesieni. O zimie też pomyślano – wtedy wystawialiśmy sztuki teatralne.” Na pierwszej rocznicy założenia swej Drużyny dziadek był nieobecny, gdyż został powołany do polskiego wojska i wcielony do 73. Pułku Piechoty w Katowicach. To wtedy na dłużej stracił z oczu panienkę Kornelię Kapłonek… A w Drużynie zaszły pewne zmiany: przyjęto doń grupę starszych harcerzy – z rozwiązanej, na wniosek Komendy Hufca, drużyny z pobliskiego Józefowca. Był to, między innymi, druh Gerard Cok, który bez pamięci zakochał się w pięknej i mądrej druhnie – Wandzi Ruczaj, mojej ukochanej cioci…

Robota rozwijała się pomyślnie. Dziadek z wielką radością odnotował w swym szarym zeszycie, iż w kwietniu 1925 jego harcerze otrzymali od huty cynkowej tak zwaną Basztę oraz… subwencję w kwocie 1500 złotych (przedwojennych!). Kupili zań, między innymi, dwa okrągłe, jednomasztowe namioty – na trzydzieści osób każdy, co było dla harcerzy prawdziwym świętem. Gdy tak teraz czytam wspomnienia dziadka, to wyjść z podziwu nie mogę, jak bardzo udała się harcerstwu na Wełnowcu jeszcze jedna rzecz: zjednanie sobie przychylności ogółu mieszkańców – i to nie tylko rodziców harcerek i harcerzy. Nawiązano również serdeczne i pożyteczne kontakty ze Związkiem Powstańców Śląskich, Towarzystwem Gimnastycznym „Sokół”, chórami śpiewaczymi „Harmonia” i „Mickiewicz”, Polskim Czerwonym Krzyżem, Związkiem Strzelców, Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży Męskiej i Towarzystwem Polek. W wyniku tej współpracy powstało już w roku 1927 wełnowieckie Koło Przyjaciół Harcerstwa, liczące sobie aż sto czterdzieści osób, pomagające odtąd w organizowaniu festynów, zawodów sportowych, przedstawień teatralnych, zabaw tanecznych dla rodziców i sympatyków oraz w zbieraniu funduszy na takie ważne rzeczy, jak umundurowanie czy letnie obozy harcerskie. Pierwszy taki dwutygodniowy, prawdziwy obóz pod namiotami, dla dwudziestu pięciu uczestników, urządzono w lipcu 1927 roku, w malowniczej Jasienicy. Płonie ognisko… i szumią knieje drużynowy siadł wśród nas opowiada starożytne dzieje bohaterski wskrzesza świat o rycerstwie u kresowych stanic o obrońcach naszych polskich granic a ponad nami wiatr szumny wieje i dębowy huczy las…32 32 Autor piosenki: Jerzy Braun.

Rozdział 38. Tajemnica Kornelii Największym harcerskim wydarzeniem na Wełnowcu stały się rocznicowe festyny, każdego czerwca organizowane w parku obok huty cynku. Cała lokalna społeczność brała w nich chętnie udział. Gromadnie przychodziły rodziny z dziećmi. Zapraszano też drużyny z sąsiednich gmin oraz weteranów Powstań Śląskich. Wszystko toczyło się dobrze. Z biegiem lat urządzono wreszcie w owej Baszcie wspaniale funkcjonującą harcówkę. Prace adaptacyjne w obiekcie i wokół niego trwały aż do września roku 1934, kiedy to ów Dom Harcerza został ostatecznie oddany do użytku młodzieży. Gości, licznie przybyłych na jego poświęcenie i otwarcie, od razu zachwycił estetycznie rozplantowany teren – trawniki, ścieżki, posadzone przez harcerzy drzewka i kwiaty, a przede wszystkim założony przez nich ogródek warzywny… Dziadek zapisał skrupulatnie, że „po południu odbył się pod Basztą wielki Festyn Harcerski z koncertem i zabawą dla mieszkańców Wełnowca, Józefowca i zaproszonych oficyjeli. W tym czasie w budynku przydzielono zastępom harcerskim ich pokoje. Na trzecim piętrze ulokowano sprzęt obozowy i wszelki inwentarz drużyn. Jedną salę przeznaczono na warsztaty stolarskie z narzędziami do ręcznego obrabiania drewna, heblarką i piłą taśmową. Harcerki wygospodarowały sobie izbę na warsztat krawiecki. Zatrudniane tu były też bezrobotne, starsze druhny – szyły one dla Składnicy Harcerskiej w Katowicach, za wynagrodzeniem.” Rok 1934, o czym w zapiskach nie ma słowa, był to też rok, w którym urodził się Orestowi drugi syn, Andrzej – nazwany tak zresztą na cześć Andrzeja Małkowskiego, twórcy harcerstwa na terenach polskich. Nie sądzę, żeby – w tak gorącym dla drużyny okresie – młody tatuś mógł, przy najlepszych chęciach, spędzać wiele czasu przy kołysce… Mogę też sobie łatwo wyobrazić, co zaczynała wówczas odczuwać Kornela. Młodziutkie dziewczę, które jeszcze dobrze nie zdążyło wejść w dorosłe życie, a już się zaręczyło, nie miało z Orestem łatwo. – Ja kompletnie nic nie wiedziałam wtedy o życiu… – wyznała mi kiedyś. – Jak to bydzie wszystko, jak to jest w małżyństwie, że dzieci przyjdom jedno za drugim… że bydymy musieli uciekać z domu… Tak szczerze to ci teraz mogę, Jagódko, powiedzieć, żech była ciemno jak tabaka w rogu! Było to takie tajemnicze, dziwne popołudnie, kiedy babcia Kornelia się przede mną otworzyła. Raz jeden jedyny. Wiele lat po śmierci dziadka Oresta. Siedziałyśmy sobie przy kawie i patrzyłyśmy, jak mój mały Bartuś bawi się pluszakami ze Stumilowego Lasu. Nie jestem nawet do końca pewna, czy wiedziała, do kogo mówi. Miała już wtedy ponad dziewięćdziesiąt lat i czasem się jej wszyscy myliliśmy – żyjący z nieżyjącymi… Coraz częściej, gdy ją odwiedzałam, pytała zaciekawiona: – A tyś, dziołszko, czyja jest?… – Andrzeja córka, babciu, twojego najstarszego syna! – To on jeszcze żyje?… Niy godej!… Teraz też tak było. Chcąc zmienić ten, nieco makabryczny dla mnie temat, zapytałam

babcię, jak to było z jej zakochaniem się w dziadku Oreście – i wtedy lawina ruszyła. Ku swemu zaskoczeniu usłyszałam, że babcia całe życie czuła się przez męża oszukana. – On mi sie podobał, jak tak chodził do mnie w zolyty, bo to był już poważny człowiek, niy żaden smarkocz… Robił już na kolei, był z dobryj, katolickiyj rodziny… Nasi ojcowie razem do huty cynkowej chodzili… – westchnęła cicho. – Pewnie, żech wiedziała, że Ruczaj jest na Wełnowcu wielki harcerz, ale mi obiecoł jeszcze przed ślubem, że to ja, ja jedyna będę dlo niego najważniejszo, że zawsze będzie ze mną… I że bydymy se tak razym spacyjerować… Ty wiysz, Jagódko, razu pewnego sie nawet umówił ze mną na spacer, już z malutkim Andrzejkiym, co sie dopiyro co urodził – że wyjdzie do nas, od tych swoich harcerzy, o czwartyj po południu i pójdziemy razem. Była sobota. To ja się pięknie, elegancko ubrałam i Andrzejka żech wystroiła, położyła go we wózeczku… a miał ci ten twój tata taki richtig elegancki, sprowadzony ekstra z Berlina, wózek – taki z wielkimi, srebrnymi kołami… Od nas z domu niy było daleko do harcówki, to pomyślałam zrobić mu niespodzianka i przyjechać z wózyczkiem po niego pod ta harcówka… – przerwała na chwilkę, a ja nie śmiałam się odezwać. – I nie wyszedł. Stałam tam z dzieckiem od za piętnoście czwarta, potem powoli wróciłam pod dom… i znów z powrotym pod ta jego harcówka. Tak do samej piątyj. A on do mnie nie wyszedł. To mi już potem nigdy… nie zależało. Zawsze, od dziecka, dziwiło mnie, czemu babcia Kornelia jest dla dziadka jakby oschła, niecierpliwa, podczas gdy on wodzi za nią maślanym wzrokiem i – jak sarkastycznie określała to moja mama – „nelusiuje jej”, nazywa czule swoją Neli… Myślę, że stracił ją wtedy, dawno, gdy tak stała z dzieckiem śpiącym w wózeczku, pod tamtą harcerską Basztą. Wspomnienia o wełnowieckiej drużynie zakończył dziadek szczegółowym opisem Jubileuszowego Zlotu ZHP w Spale, w roku 1935. Trwał on od dziesiątego do dwudziestego lipca. Przygotowania w Hufcach trwały kilka miesięcy. Katowicki nie ustępował innym, przez co Oresta nie było w domu od rana do nocy. Na otwarcie przyjechał do Spały sam prezydent najjaśniejszej RP, Ignacy Mościcki, wielki protektor Związku Harcerstwa. Postawionych na baczność harcerek i harcerzy, włączając delegacje skautów z zagranicy, było dwadzieścia pięć tysięcy. Dziadek opisał program Zlotu z podziałem na dni i godziny. O tym, jak współorganizował ogniska drużyn, defiladę i pokazy na stadionie. Jak został wybrany do Kolegium Sędziowskiego Pionierki Obozowej i Wodnej. Jak organizował Dzień Harcerzy Dawnych i Dzień Skautów Zagranicznych. Miał co robić. Wręcz wydaje mi się, że było to zbyt wiele jak na jednego człowieka, nawet tak obowiązkowego jak mój dziadek. Harował tam od rana do nocy. Pewnie nawet nie pomyślał o swym rocznym Andrzejku i młodziutkiej żonie, zostawionych w to upalne lato na zadymionym Wełnowcu… W zeszycie dziadka znalazłam trzy zasuszone listki: klonu, lipy – wraz z białym kwiatuszkiem i topoli. Nie wiem, gdzie były zbierane i przez kogo. Zapiski kończą się słowami: „Napisał Orest Ruczaj 26 III 1974 r.” Osiem miesięcy później już nie żył.

Rozdział 39. Ach, jaka piękna jest Panama! A więc władza ludowa łaskawie, na dwa tygodnie, pożyczyła nam nasze własne paszporty. Z perspektywy czasu myślę sobie, że mogliśmy, kurcze, rzucić wtedy w kąt te wypisane starannie wnioski o paszport, podziękować pełnym dobrej woli Scherlingom za ich Einladung z ich urzędu miejskiego i poczekać spokojnie, aż życie w Polsce znormalnieje, prezydentem zostanie Lech Wałęsa, a paszporty będą osobistą własnością obywateli. Tylko… że musielibyśmy czekać jeszcze dekadę, a ja tak bardzo chciałam wreszcie sprawdzić, jak wygląda ten kraj, dla którego ojciec Gabi Waluszek, tej z dziesiątego piętra, zdecydował się na kilkanaście lat rozłąki z rodziną i z którego to kraju pochodziła najpiękniejsza lalka mego dzieciństwa – Marina! Załatwiła mi ją – a któż by inny? – Babcia Helena. Kupiła lalusię od znajomej z huty cynkowej, która legalnie jeździła do Berlina Zachodniego w sprawach służbowych. Oczywiście Babcia dodatkowo dała jej torbę czekoladowych cukierków od Wedla, w podzięce za tę uprzejmość i zrealizowanie zamówienia. Ale warto było. Marina otwierała i zamykała błękitne oczka i miała prawdziwe blond loki. Do tego jeszcze ci imperialiści ubrali ją w szałową, kraciastą minisukienkę à la słynna modelka Twiggy… Nadszedł dzień naszego z Marcelem wyjazdu. Ciesząc się więc, że cudem udało nam się w końcu, choć na chwilę, wyrwać z tego szalonego grajdoła, wsiedliśmy do wyśnionego pociągu z napisem: „Hamburg”. Tłok niemiłosierny, ale mamy dwa miejsca siedzące w ośmioosobowym przedziale. Komfort. Nic nie zapowiadało bezsensownego strachu, jaki przeżyjemy na granicy w Berlinie Wschodnim. Najpierw jednak zdziwiło nas, że w NRD nie było widać… NRD. Po przekroczeniu bowiem polskiej granicy jechaliśmy bardzo długo jakąś taką marsjańską ziemią niczyją – zalesionymi, piaszczystymi bezdrożami, pozbawionymi siedzib ludzkich i jakichkolwiek oznak cywilizacji. Prócz wysokich nasypów po obu stronach torów i płotu z drutu kolczastego. Ciągnęło się to wiele kilometrów. I zupełnie nieoczekiwanie wjeżdżamy na dworzec Berlina Wschodniego. Pociąg zwalnia. Wyglądamy ciekawie przez otwarte okna i… w jednej chwili przenosimy się na plan filmu o czasach II wojny światowej. Odruchowo cofamy się od okien. Wzdłuż peronu, co parę metrów, stoi uzbrojony po zęby żołnierz, w szerokim rozkroku, z potężnym wilczurem u nogi. Chryste! Co tu się dzieje?… Wydaje się, jakby każdy z żołnierzy świdrował nas lodowatym wzrokiem. Żaden się nie uśmiechnął. – Jak tu wejdą, nie patrzcie im w oczy – rozlega się nagle stłumiony głos jednego z mężczyzn, jadących z nami w przedziale. Zatrzymujemy się. Jakieś krótkie zamieszanie, szczekliwa, niemiecka wymiana zdań na korytarzu. Wchodzi smukła, umundurowana Niemka. Bogu dzięki, bez psa. Ale i tak jej widok wywołuje u mnie lekki skurcz żołądka… I w tym momencie ten sam młody elegant, który przed chwilą nas konspiracyjnie ostrzegał, dostaje małpiego rozumu, zaczyna Niemkę podrywać. Robi to po niemiecku, więc niewiele rozumiem, ale wyczuwam nastrój tego „podrywu”. Kpiąco szyderczy. Seksistowski. Niemka purpurowieje, lecz zachowuje kamienną twarz. Oschle sprawdza nasze papiery,

pyta każdego, czy ma coś do oclenia. A tamten głupek dalej nawija. Jego jednak zostawiła sobie na sam koniec. Ledwie zerknąwszy na paszport, każe mu wskazać bagaż. Ten wskazuje. Każe mu go zdjąć z półki i otworzyć. Otworzył. Ostentacyjnie, jakby się brzydziła, dwoma palcami przerzuca dokładnie wszystkie jego rzeczy w walizce. Zadaje wiele szybkich, ostrych pytań. Facet przestaje się wygłupiać, jakby nagle otrzeźwiał. Za późno. Niemka uchyla drzwi i – zupełnie jak na filmie o okupacji – krótkim warknięciem przywołuje żołnierza z obstawy. Poleca mu zabrać naszego eleganta na kontrolę osobistą. Widzimy, że w trójkę znikają w czymś w rodzaju blaszanego baraku, postawionego na peronie. Okna zamalowane. W przedziale zalega złowroga cisza, bo Niemka wzięła ze sobą i nasze paszporty. – Przez tego głupiego ciula wszyskim nom teraz zrobią tako osobisto… – odzywa się po dłuższej chwili grubiutka, przemiła Siemianowiczanka. Jest w wieku mojej mamy. Jedzie po raz pierwszy, tak jak my z Marcelem. Odwiedzić starszą siostrę, Paulinę, która to wyjechała jeszcze w 1945 roku, wraz z mężem, śląskim Niemcem. Uwe się nazywoł. Zmarł w zeszłym roku, przed Zielonymi Świątkami, na… Nie dowiedzieliśmy się już konkretnie na co, bo wrócił elegant. Bez słowa zamknął leżącą wciąż na jego miejscu, rozbebeszoną walizkę. Wrzucił ją na półkę. Usiadł ciężko, zaklął pod nosem i odwrócił spoconą twarz do okna. Trzęsły mu się ręce. Było nam go żal. Wyglądał na sponiewieranego. Jeszcze raz wkroczyła do naszego przedziału tamta Niemka i łaskawie zwróciła nam paszporty. Jej „Auf wiedersehen!”33 zabrzmiało jakoś tak pogardliwie. Elegant patrzył w okno. Cały przedział odetchnął z ulgą, gdy ruszyliśmy w dalszą drogę. Ale oto czekały nas już milsze chwile – rzut okiem na kawałeczek kolorowego, pełnego ludzi i neonów Berlina Zachodniego, zdziwienie, że w RFN takie mają zgrabne domki na przedmieściach – z czerwonej, klinkierowej cegły, z firankami wykończonymi szeroką, koronkową bortą… Wrażenie spokoju, wszechobecnej czystości i poukładania. I na koniec ciepłe powitanie z Güntherem i Anneliese, na olbrzymim, rozświetlonym dworcu w Hamburgu. Od razu podali nam po dojrzałym, żółciutkim bananie. Ucieszyliśmy się jak dzieci. Teraz wydaje się to idiotyczne, ale wtedy w Polsce banany można było kupić tylko na Boże Narodzenie. Po odstaniu swego w długiej kolejce do lady. Były prawdziwym rarytasem. Cyniczną nagrodą towarzysza Gierka za rok posłusznej pracy na rzecz budowy jego wizji socjalizmu. Nie podskakujecie? To dostaniecie raz do roku banana. Z tętniącego życiem dworca pojechaliśmy lśniącym, błękitnym fordem taurusem do domu, do Stade, na Apfelstieg 7. Pojęcia nie mam, dlaczego byliśmy z Marcelem przekonani, że Scherlingowie mają służącą. Nie mieli. Pomylili nam się chyba z angielską arystokracją z filmów według Agaty Christie… Zajmowali piękny apartament na piętrze nowiutkiego, prywatnego, ale wielorodzinnego budynku. Nie mieli zatem willi, co też nas zdziwiło. Wystrój mieszkania przypominał nieco epokę wiktoriańską, ale z niemieckimi akcentami – bawarskie szczególiki, firaneczki, zasłony z lambrekinami, dobra porcelana za szkłem starej witrynki, babcine lampy i miękkie dywany. Stylowe organy na podwyższeniu w salonie i piękna reprodukcja dłoni złożonych do modlitwy Albrechta Dürera, na frontowej ścianie.

– Instrument dostałam od Günthera – szepnęła mi do ucha Anneliese. – Żebym już nie myślała o tamtym, roztrzaskanym o werandę w Sopocie… – Miałaś w Sopocie organy? I co się stało? – próbowałam zrozumieć. – Nie, nie organy… Biały, śliczny fortepian. Opowiem ci później… Oddali nam do dyspozycji uroczy pokój gościnny z osobną toaletą z owalną, drewnianą zawieszką na drzwiach: „Für Gäste”34. Zdusiłam w sobie natychmiastowe skojarzenie z „Nur für Deutsche”35… Wszystko mi się tam podobało. Jakbym przybyła od Zulusów. Ale największy szok spotkał nas nazajutrz, w mieście. Stade to naprawdę piękne, stare, zabytkowe miasteczko, założone w 994 roku. Leży nad malowniczą rzeką Elbą. Przepiękne, saksońskie kamieniczki. Klimat jak z naszej Historii żółtej ciżemki. Przyjeżdżając z kraju, gdzie wszystko, łącznie z zimowymi butami, było na kartki, a sklepy zionęły bladą pustką, doznaliśmy prawdziwego wstrząsu. I to w pierwszym, kurcze, napotkanym supermarkecie „Hertie”, cokolwiek ta niemiecka nazwa znaczy. Było tam wszystko: starannie porozwieszane na srebrnych wieszaczkach, podświetlone w ladach za szkłem, poukładane na półkach. Oznaczone kolorowymi, przejrzystymi plakietkami informacyjnymi. Ciuchy, ciuszki dla dzieci, cudowne, wiotkie biustonosze z „Triumpfa”, buciki i letnie pantofelki z „Ary”, artykuły papiernicze, środki higieny, żywność. Na różnych piętrach, w blasku ciepłych reflektorków. Przeróżne stoiska. Tutaj kasety magnetofonowe. Dalej papeteria jak ze snu, w różyczki na przykład. Kolorowe czasopisma i codzienne gazety. Książki, książki… I książki. W pięknych, twardych obwolutach. Chce mi się, kurcze, płakać. Podbiega do mnie znienacka rozpromieniona wręcz Anneliese z jakąś dziecięcą książeczką i triumfalnie wskazuje mi palcem na autora: – Janosch! No?… Janosch! „Ki diabeł?…” – myślę speszona. Jak to nie znam, to Polak przecież, zdobywa tu prestiżowe literackie nagrody, jest sławny?… A do tego pochodzi ze Śląska! Aus Schlesien! Z Oberschlesien w dodatku!… Muszę go znać! Co ja jej tu wygaduję?… Ohne möglich!36 To… to jest jego Miś i Tygrysek, on sam to wszystko maluje, jak ja mogę nie pamiętać tych ilustracji?… Miś i Tygrysek! Tutaj one są wszędzie: na T-shirtach, ubrankach dla dzieci, kubkach, zeszytach, tornistrach szkolnych… Kręci się filmy rysunkowe! Upssss! Robi mi się przykro, bo widzę okrągłe ze zdumienia oczy Anneliese, czuję, że zawiodła ją moja bystrość umysłu. Nie znam niemieckiego na tyle, by próbować to jakoś wytłumaczyć. Poprzednie kilka miesięcy ojciec Marcela, Eryk Śpiewak, a także moja mama, Małgosia, uczyli nas podstaw tego języka, ale to, widać, okazało się za mało… Zaczynam się już zastanawiać, czy aby nie jestem rzeczywiście taka tępa, by tego kalibru autor mi umknął? Z odsieczą niespodziewanie przychodzi Günther. Patrzy przez chwilę na mnie i na książkę Janoscha. – Annelies, tego mu w Polsce komuniści pewnie nie wydają! Czytałem, że jeśli ktoś od nich robi tutaj karierę – po ucieczce z kraju – to automatycznie tam jest wyklęty. Jagodka nie może go znać – mówi cicho. Anneliese nadal nie może uwierzyć. Kręcąc głową, rozczarowana odnosi Misia i Tygryska na miejsce. Razem z ich wyśnioną Panamą. Co ciekawe, te książeczki Janoscha doczekały się u nas wydania dopiero koło 2005 roku, gdy na świecie było już moje trzecie dziecko, Bartuś. Dopiero on spędził dzieciństwo, słuchając prostych bajek Janoscha o prawdziwej przyjaźni. Zachwycały go. Podobnie jak piękne ilustracje.

Pierwszą i najbardziej ukochaną książeczką Bartusia była: Ach, jak cudowna jest Panama! Mniej więcej w tym „bartusiowym” czasie Janosch przyjechał na rodzinny Śląsk. Był goszczony przez Kazimierza Kutza, pojechał zobaczyć „swoją” kamienicę, familok w Zabrzu, odbył wiele spotkań z czytelnikami, małymi i dużymi. Sygnował swoim nazwiskiem, coroczną odtąd, akcję śląskiej wkładki „Gazety Wyborczej” – Cegła Janoscha. Czytelnicy, w drodze głosowania, raz w roku wybierają postać zasłużoną dla Śląska. Za rozsławianie śląskiej tożsamości otrzymuje ona… czerwoną, starą cegłę. Nie jest to jednak zwykła cegła skądkolwiek. To cegła „z epoki”, pochodząca z zabrzańskiego familoka, w którym Janosch przyszedł na świat. Sporą ilość tych cegieł udało się własnoręcznie wykuć dziennikarzowi „Wyborczej”, tuż przed wyburzeniem budynku. Na każdej cegle pisarz złożył swój podpis. I namalował miniaturowy obrazeczek ze świata Misia i Tygryska. Otrzymali ją dotąd między innymi: Kazimierz Kutz, muzyk Józef Skrzek, Artur Rojek oraz katowicki architekt Tomasz Konior. Tymczasem latem 1981 roku wisiał nad Polską podstępnie przygotowywany przez ekipę Jaruzela stan wojenny, wprowadzono kartki na proszek do prania, a na mięsnych – zmniejszono przydziały, lady Diana Spencer i książę Karol wyjechali w podróż poślubną, w Stanach Zjednoczonych IBM pokazał swój pierwszy komputer osobisty, młodziutki Steve Jobs szykował się do skoku w jabłkową karierę, w Berlinie mur stał jeszcze twardo, a my z Marcelkiem… obieraliśmy sobie spokojnie ziemniaki w kuchni Anneliese Scherling. Bo jednak nie miała służącej. To zastanawiające, jak czasem jeden gest, ulotna chwila potrafi rzutować na resztę życia. Nie można się później już nigdy od tego uwolnić. Obieraliśmy więc te ziemniaczki na obiad, Anneliese nam pomagała i nagle, jakby odbiegając myślami wstecz, powiedziała powoli: – Jagodka… Patrz, ja zawsze kroję obrane ziemniaki w ten sam sposób – nigdy na pół, tylko na trzy razy; najpierw odcinam „mniejszą” połówkę – tak, widzisz, normalnie, ciach, a „większą” – kroję wzdłuż, na takie dwie części… Nie wiem, czemu to robię… Tyle lat… Pokazała mi to w dzieciństwie moja matka i od tamtego dnia… nie umiem inaczej. Mówiła, że tak kartofle szybciej się gotują, bo są pokrojone na równe, mniejsze trzy kąski… Trafiony, zatopiony. Od poranka w tamtej małej kuchni ja sama nie pokroiłam już inaczej ziemniaka – zawsze robię to na sposób Anneliese i jej matki. I oczywiście za każdym razem zastanawiam się czemu? Mało tego, jak można się domyślić, przekazałam ten kod krojenia ziemniaka także mojej Luizce. Niech ma. Przy każdej tej czynności będzie wspominać kolejno: matkę Anneliese, ją samą i mnie… Nie zostaliśmy wtedy w tamtej baśniowej Republice Federalnej Niemiec. Mimo że pakowaliśmy się prosto w stan wojenny. W kompletną beznadzieję. Mimo że wystarczyło wysiąść na rozświetlonym neonami dworcu Hauptbahnhof Hamburg z naszego pociągu powrotnego do Polski, do którego to skwapliwie wsadzili nas, równo po dwóch tygodniach legalnej wizyty, nasi przemili Scherlingowie. Poszukać najbliższego obozu przejściowego dla azylantów i rozpocząć obowiązkową naukę języka, opłacaną przez niemiecki rząd. I mimo że – jak zauważył, nieco zawiedziony naszym powrotem do kraju, ojciec Marcela – mieliśmy tam przecież to, co wtedy było dla nas najważniejsze. Siebie. 33 Do widzenia /niem./.

34 Dla gości /niem./. 35 Tylko dla Niemców /niem./. 36 Nie do pomyślenia! /niem./.

Rozdział 40. „Don‘t cry for me, Argentina…” Niech nikt jej, Jagódce, za przeproszeniem, nie pieprzy, że dzieci to się wychowuje nie dla siebie. Że dzieci wychowuje się dla świata. Żeby poszły w świat. Żeby były żonami, mężami, misjonarzami, kochankami, prezydentami of United States of America, aktorkami, mistrzami kung-fu, kucharkami, dyplomatami, adwokatami, alpinistkami, rozwodnikami, bohaterami tabloidów, marudami dioseckimi, patriotami, nie daj, Panie Boże – politykami, prezenterkami radiowymi z charyzmą, bez charyzmy, architektami krajobrazów, wnętrz, wykładowcami na KUL, Ślązakami czy Kaszubami, poetkami, pilotami turystycznych awionetek, laureatami Nobla, tancerkami rewiowymi i papieżami. Dobrze się gada. Zwłaszcza tym, których to nie dotyczy, których dziecko w dorosłość wchodzi tuż za rogiem. Luizka, gdy trafiła do Argentyny, zakochała się najpierw w tym kraju – może dlatego, że był pełen kontrastów, nadziei i dzikości, tak jak ona. Jej przewodnikiem po północnych prowincjach był Sebastian. To był piękny czas. Jeździli starym, zdezelowanym autkiem, pożyczonym od matki Sebastiana, oglądali niezwykłe miejsca, poznawali ciekawych ludzi. Mieszanka krwi dała Sebastianowi ciemną karnację, czarne jak noc oczy i jakiś rodzaj zdecydowania w poglądach. Przed zostaniem macho uchronił go jednak włoski romantyzm i radosna miękkość w zachowaniu. Po włoskich przodkach odziedziczył także poruszający do głębi głos – śpiewał i grał na gitarze klasycznej jak sam diabeł. Luizka była odporna na wszelakie męskie anioły, ale nie na diabła wcielonego. Broniła się pięć lat. Przypadek Luizki i jej Sebastiana żywcem przypominał więc nowelę argentyńską – z pięcioletnimi zawirowaniami wokół statusu związku, pięciodniowym czasem na podjęcie życiowej decyzji o doktoracie, pięciomiesięcznym narzeczeństwem i wreszcie bajkowym ślubem w Polsce. A na zakończenie – po wylocie córki za ocean – z pięciodniowym ryczeniem Jagódki po kątach, do poduszki, czy za kierownicą – co było już wybitnie głupie, bo podczas prowadzenia samochodu się nie płacze. Bliska rodzina, jak skonstatowała z ulgą Jagoda, z upływem wspólnych lat stała się bardzo wspierająca. Wszyscy bawili się świetnie na weselu, zachwycali się wszystkim, współpracowali z wodzirejem, przynieśli moc dobrych życzeń i podarunki, potem szczerze i z uczuciem żegnali Luizkę i jej męża. Tłumaczyli cierpliwie to, czego wytłumaczyć się nie dało; że, jako żywo, znów nie tak daleko ta cała Argentyna, że otwiera się Jagódce droga do corocznych, pięęęęknych wakacji w tropikach, że to w końcu nie RPA ani, tym bardziej, jakiś tam, panie, Przylądek Dobrej Nadziei, że przecież już ożeniła swego syna, Błażejka… No, kurde, to akurat porównanie jak kulą w płot, bo Błażejek i jego Blanka, chwalić Boga, nie polecieli na drugi koniec świata. Błażejek, chłopiec potrafiący ze skupieniem – właściwym zodiakalnym Pannom – dążyć do celu. Ambitny. Po kolei i w miarę spokojnie przynosił rodzicom powody do dumy. Zdał najlepiej w szkole maturę, dostał się lekko na studia, kończył je chlubnie, nie pił i za przeproszeniem, nie szlajał się, nieoczekiwanie postanowił nauczyć się salsy, tam wytańczył sobie żonę, uroczą i rezolutną Blankę, a ożenił się – jakby w drodze na zdany pomyślnie egzamin

aplikacyjny… Po mozolnych staraniach i przy braku jakichkolwiek powiązań rodzinnych w środowisku dostał pracę w wielkiej korporacji prawniczej. I wszystko to w Warszawie, rzut beretem od Przysieka, jakieś tam śmieszne, jak obszył, cztery setki kilometrów. W dniu, w którym Błażejek miał obronę pracy magisterskiej, Jagoda i Marcel spokojnie zdążyli zjeść śniadanie w dworku, wyjść z psami na poranny spacer, zostawić prowiant najmłodszemu Bartusiowi, by nie zginął, niebożę, z głodu w samotności oraz bez spiny wsiąść w samochód i dojechać do stolicy. Tam zaś sprytnie dobiec, z odległego od centrum parkingu, do budynku Prawa na UW i… zobaczyć, jak ich chłopak, siny, blady, ale szczęśliwy – wychodzi właśnie z egzaminu. Wprost w ramiona czekającej na niego młodziutkiej żony. I wydawało się, że ten Błażejek tak daleko od domu! W Warszawie! Nie osiadł tam dotąd ani jeden z Ruczajów, a w rodzinie Śpiewaków tylko raz ktoś z Załęża do Warszawy wyjechał. I… nie wrócił. Był to Jerzyk Śpiewak, ponoć najukochańszy, najmłodszy brat Ludwika – dziadka Marcela. Przemiły i uzdolniony muzycznie chłopak. Dziadek Ludwik opowiadał w nieskończoność, jak to ten Jerzyk „sam od siebie grał piyknie na skrzypcach”, dobrze się uczył, a dwa lata przed II wojną światową „dostoł się do wojska polskiygo – ale niy byle gdzie, ino do KOMPANII HONOROWEJ we Warszawie!”. Był bowiem mądry, a przy tym postawny, smukły i bardzo wysoki – więc stał na warcie przed Grobem Nieznanego Żołnierza. Ludwik Śpiewak pojechał do Warszawy na jego przysięgę i do końca życia nie zapomniał, jak jego wspaniały brat, Jerzyk, defilował ze stukotem obcasów… Był tam, na tej defiladzie, tylko on, ale tak to plastycznie opowiadał, że po latach wszystkie Śpiewoki myśleli, że widzieli to na własne oczy. Tego ich roztomiłego Jerzyka, jak trzymał wartę… Tak rodzi się legenda. Jerzyk zginął w czasie niemieckiego nalotu na Warszawę, w pierwszym dniu września 1939 roku. Nie ma grobu. Miał wrócić do domu w sierpniu, ale dowództwo wstrzymało wyjścia do rezerwy, za względu na niejasną sytuację polityczną… A z kolei Ruczaje od zarania swych śląskich dziejów nie ruszali się z Katowic. Jak mówił ojciec Jagody, Andrzej: „dość my sie już nawędrowali”. Gdy tak teraz pomyśleć, to słynna droga młodziutkiego Julka Ruczajewskiego z Polesia do śląskich Bogucic musiała być gehenną. Ukrywał się. Nie miał dokumentów. Pracował na roli u jakiegoś gospodarza w okolicy Siewierza. Nie wiadomo, jak był tam traktowany. Nieustannie bał się o matkę. Podobno nigdy tego nikomu nie opowiadał, cokolwiek więcej wiedziała tylko jego synowa, Anna, zaś strzępki wspomnień w pamięci rodzinnej mówią o ciężkiej chorobie podczas ucieczki z Polesia, spowodowanej najpewniej cierpieniem po stracie ojca w powstaniu 1863 roku, o tęsknocie za matką, ponoć prześliczną i mądrą Różą Gabrielą, i o żalu, że nie zabrał ze sobą choć ukochanego psa… Pies nazywał się Ugryź. Spokojną, nietęskniącą za dalekimi wojażami rodziną wstrząsnęła na długi czas dopiero historia kuzynki Andrzeja Ruczaja, Janinki. Jako córka Adama Ruczaja, najbardziej przecież przystojnej bestii z trzech synów Rudolfa i Anny, miała Janinka urodę wręcz zjawiskową. Jakieś szczęśliwe połączenie pięknej Róży Gabrieli, Anny i Waleski – zwłaszcza Waleski! Arystokratyczne, lekko wyniosłe rysy, szczupła sylwetka. Hebanowe włosy i do nich błękitne, duże oczy. Mówiła powoli, jakby z zastanowieniem, ale miało to niezwykły wdzięk. Po wojnie, pod koniec lat pięćdziesiątych, zaczęła pracować w liniach lotniczych jako stewardesa.

Któregoś dnia, gdy szła na tramwaj ulicą Armii Czerwonej w Katowicach, zaczepił ją idący z przeciwka obcokrajowiec. Był grzeczny, nie ukrywał olśnienia jej urodą, prosił o spotkanie. Amerykanin. Odmówiła tak stanowczo, że aż zrobiło jej się go żal. Przeprosił za natarczywość, tłumaczył, że on właśnie w tej chwili uwierzył w miłość od pierwszego wejrzenia. On nie ma złych zamiarów, on prosi ją tylko o jedno jedyne spotkanie w jakiejś kawiarni… Udała, że nie zna angielskiego. Przywlókł się akurat stary tramwaj na Wełnowiec – wskoczyła, pojechała. Cały wieczór prześladowały ją jego oczy. Dwa dni później obsługiwała rejs do Stanów Zjednoczonych. Tuż przed startem stała na pokładzie samolotu i objaśniała pasażerom, w kilku językach, zasady bezpieczeństwa. Jeden z nich poprosił z uśmiechem o powtórzenie jakiejś kwestii. Omal nie zemdlała. Po roku przyleciał powtórnie do Polski. Po nią. Wzięli ślub w Teksasie, tam urodziło się ich siedmioro dzieci. Sześciu synów, jedna dziołszka. Na pytania dorastającej Jagódki o tę romantyczną historię, Kornelia i Orest, jej dziadkowie, odpowiadali niezmiennie: – Janinka była bardzo ładna, ale… zostawiła tu jedyną siostrę i starą matkę, zostawiła swoich i poleciała z tym… Amerykonem za morza… Niy wiymy, czy dobrze żyją. Mają ponoć dużo dzieci. To wszystko. Jakby nabrali wody w usta. Temat Janinki był omijany. Mogła to być zazdrość, że udało się – jej jednej – wyrwać z szarej, burej Polski. Nie dość, że ładna – to jeszcze do Ameryki sobie uciekła… Że miała odwagę. Że taka piękność, kariera stała przed nią otworem, a tu – siedmioro dzieci! I co najgorsze, że nie wróciła z płaczem! Po latach Jagoda dowiedziała się tylko jeszcze tego, że Janinka ściągnęła do siebie, do Stanów, najpierw matkę, a potem siostrę Danutkę. Więcej podobnych przypadków nie było. Ruczajów, jako się rzekło, nie nosiło po świecie. Jagódka nawet próbowała wyjechać na studia poza Śląsk, ale jej rodzice, Małgosia i Andrzej, bardzo się o nią bali. – Ty wiysz, dziecko, co sie dzieje w tych akademikach? – pytał Andrzej ze zgrozą. No to postudiowała sobie Jagoda praktycznie w domu, umierając już pod koniec z nudów. Do tego stopnia, że gdy zaproponowano jej zostanie po studiach na uczelni w roli asystentki, wzięła nogi za pas. Temat podróży zamorskich powrócił nieoczekiwanie tuż po urodzeniu Luizki. W czasie jakiegoś spaceru z dzieckiem śpiącym w wózeczku Jagódka wstąpiła do saloniku prasowego po miesięcznik dla młodych matek typu „Mamo, to ja!”. Wzrok jej padł na wąską książeczkę w twardej obwolucie. Było to opisanie znaku zodiaku Strzelca, a więc maleńkiej Luizki! Przyniosła Jagódka książeczkę do domu i zaciekawiona przekartkowała. Poczuła autentyczne ukłucie w sercu. Stało tam bowiem jak byk, że żywiołem Strzelca kobiety są podróże. Miejsca w domu rodzinnym ona nie zagrzeje, bo ciągnie ją do świata, do poznawania języków obcych, do odkrywania nowego. Są to osoby ofiarne, doskonale spełniające się w działalności charytatywnej – bo kompletnie nie czują potęgi pieniądza. Mimo że ciepłe i urocze – rodzinę zakładają stosunkowo późno, gdy już znajdą swoje miejsce w szerokim świecie. Najpiękniej je charakteryzuje znak strzelca, który wypuszcza swą strzałę dalej, niż sięga jego wzrok… – Nie!… – pisnęła nie na żarty przestraszona Jagódka i rzuciła książką w kąt. Szybko, acz z trudem, udało jej się o niej zapomnieć.

I naprawdę z niewiadomych przyczyn przypomniała sobie o tych zodiakalnych wróżbach dopiero pod koniec weselnego przyjęcia swojej Luizki, kiedy to Mirek, młodszy brat Marcela, wziął od wodzireja mikrofon i zaśpiewał Młodej Parze pieśń z musicalu „Evita”. Ze słowami, ułożonymi przez siebie rankiem, w dniu ślubu: Szczęśliwa bądź nam Luizo, Niech Twoje serce nie zazna żalu, Niech będzie zdrowe i Bogiem silne I takie polskie i takie inne… Przyjmij nasz Skarb, Argentyno, Niech Twa gościnność – szczera i znana, stanie się krajem, stanie się rajem naszej Luizki i Sebastiana…

Zameczek księżnej Daisy w Promnicach

*** …miała ci nasza luizka… prawdziwie ślub… jak z jakiej baśni o królewnie i królewiczu wzięty… imaginuj sobie… myśliwski pałacyk… w leśnych ostępach… sala z wielkim kominkiem… okna z witrażami… czyż to nie romantyczne… …mocie różo świynto racjo… takigo wesela zawsze życzyłach mojej pucince… jagódce… ale to się dopiyro jej córze przytrofiło… …bo i jakże… moja helenko… inne czasy to były… za bolszewików pałacyk ów ku ich uciesze tylko stał… dygnitarzy jedynie tam wpuszczano… tak i jagódka miała wesele w normalnej restauracji… …ale czekejcie… ta restauracyjo… tak się piyknie jakosik nazywała… sasanka… tyż romantycznie… tak możnaby powiedzieć… ***

Rozdział 41. Złoty pierścionek na szczęście Doszła już do tego, że życie najprędzej biegnie po urodzeniu dzieci. W dzieciństwie czekała dosłownie w nieskończoność na święta Bożego Narodzenia – bo wtedy dostawało się duży prezent „od Dzieciątka”. Rok trwał tyle, co życie. A przecież były to literalnie te same dwanaście miesięcy… To czemu się teraz wydają, jak mrugnięcie okiem? Dopiero co urządziła „dworkową” wigilię – a tu następna za pasem… Dopiero co jej Luizka się zakochała, a już tyle minęło od ślubu z Sebastianem. A Błażejek? Czy naprawdę obchodzą z Blanką kolejną rocznicę?… Dziękować Bogu za Bartusia. Najmłodszy, licealista – ostatnie kukulątko, wciąż jeszcze przy rodzicach. Nawet powiedział niedawno, że Jagoda i Marcel mają sobie go cenić, bo tylko on już im został. Ma rację, bezczelny. Tylko… że niedługo i on wyjedzie na studia. Czy to już dopada ją syndrom pustego gniazda?… Jagódka gwałtownie potrząsa głową. Koniec z instynktem kwoki!… Należy się, mianowicie, zacząć szczerze cieszyć, że dzieci wyszły na odważnych, młodych ludzi – wykształconych, znających języki, otwartych na świat i otrzaskanych w wyjazdach za granicę. Latających LOT, Lufthansą i… przemierzających konno południowoamerykańskie Andy. Cieszyć się, a nie beczeć po kątach i mężowi rodzonemu cyklicznie ględzić… No, ale oczywiście nijak nie da się ukryć, że Luizka to już przegięła z tą swoją Argentyną! Jagoda jest bowiem autentycznym „nielotem”, boi się nawet myśleć o zawiśnięciu, na wiele godzin, nad oceanem! Ileż więc razy zdoła odwiedzić ukochaną córkę i jej argentyńską rodzinę? A ludzie wokół mówią – i mówią uczenie – że przecież otwiera się taka świetna, wymarzona wręcz okazja do podróży, nauki języków obcych, rejsów samolotowych, zwiedzania nowych miejsc, poznawania ciekawych ludzi. Wszystkiego tego, czego zabrakło rówieśnikom Jagódki w czasie tamtej zidiociałej, komunistycznej rzeczywistości… Dzisiaj wystarczy wyjąć paszport z sekretarzyka. I pieniądze z konta, odchudzonego ostatnio okrutnie przez owe dwa wesela dzieci. (Kto robi dwa wesela w ciągu dziesięciu miesięcy?…) A więc paszport, ustawić tu na parę tygodni Marcela i Bartusia, porozdawać psy po rodzinie, wziąć urlop. Tylko że… możliwości pojawiły się jakby nieco dla Jagódki za późno. A więc doszła już do tego, że czas jej ucieka. I że, tak po prawdzie, to pechowo akurat jej pokolenie było ostatnim z powojennych, które zostało prostacko wyhuziane przez… właściwie kogo? Przez historię?… Boga?… Przez Ojczyznę? Jeżeli tak – to którą: tę polską czy tę śląską?… Bo tutaj na rozpaczliwy brak perspektyw dla młodego człowieka początku lat osiemdziesiątych nakładało się jeszcze coś w rodzaju piętna pochodzenia ze Śląska. Za Ślązakami ogólnie się w Polsce nie przepadało… Już łatwiejsi do przełknięcia byli górale – ze swoimi skrzypeckami, kierpcami we wszystkich rozmiarach, łoscypkami, Krupówkami, prowadzeniem po łańcuchach na Giewont i ze swoim filmowym Janosikiem, Pyzdrą i Kwicołem… Tam – malowany Janosik, powieszony za poślednie ziebro, a tu – opływający w dostatki górnik. Do tego gada jakąś idiotyczną, poniemiecką gwarą – za cholerę się go zrozumieć nie da! Popracuje taki parę lat i potem całą resztę życia przesiedzi na pieniądzach! Hej… leć nasza piosenko… wesoło pleć się… nieś,

to śląsk… czarny śląsk… śpiewa polsce swą pieśń, o wesołej… i dumnej… przodowników gromadzie, o partii co w przyszłość… szczęśliwszą nas prowadzi37 *** …na boga żywego… cóż to śpiewacie… moja heleno… czy to… nie aby… jakieś… bolszewickie śpiewanie… …jo tam niy wiym różo… nasza jagódka… za dziecka… tak lubiła… tą piosenkę… wiecie… śpiewoł ją zespół pieśni i tańca ślonsk… i te dziecko mi siedziało na klinie38 jak zaczarowane… i słuchało… telewizor był u gryjty taki czorno… bioły… a jakie te chłopcy i dziołchy miały… piykne stroje ślonskie… jakie to musiały być kolory… a jak tańcowali… szerokie spódnice ino furgały… i czerwone korale… a raz do roku… na barbórka… mieli extra taki występ… w telewizji… były dwa… zespoły… mazowsze i ślonsk… i nie wiem czemu… ale mie sie zawsze bardziej podoboł ślonsk… jagusi tyż… a dyć tako mało była… *** Wbrew temu, co się myśli, Śląsk za komunizmu nie był krainą mlekiem i miodem płynącą. I choć jeszcze dzisiaj niektórym wydaje się to odkryciem, nie każdy Ślązak był górnikiem dołowym, w dodatku pracującym na przodku. Przodkiem nazywano tę najbardziej wżartą w zazdrosną ziemię część kopalni. Żeby zacząć wydobywać z tego miejsca węgiel, trza było najpierw urządzić tam, za każdym razem, małą II wojnę światową, ze szczególnym uwzględnieniem pól minowych i ciężkiej artylerii. Byli od tego „górnicy strzałowi”, znający się na podkładaniu materiałów wybuchowych. To właśnie tacy ludzie, non stop ryzykujący życiem, zarabiali najlepiej. To byli owi legendarni górnicy zarabiający kokosy. A że czasem wybuch poszedł nie w tę stronę, co powinien i rozpieprzał w drobny mak nie tylko ścianę węgla, ale i strzałowych – to już drobny szczegół. Rosnąca w siłę i mająca dawać ludziom dostatek Polska Ludowa potrzebowała na gwałt węgla, więc dla „kretów” wymyślono na przykład… sklepy górnicze. Na otarcie krecich łez. Z lodówkami, zamrażarkami, kolorowymi telewizorami i automatycznymi pralkami. Na tak zwaną krecią „kartę G”. W czasach, gdy tych towarów było jak na lekarstwo. Nic tak nie dzieli ludzi, jak przywileje dla wybrańców. Dostawali też te górniki najlepsze wczasy. Najatrakcyjniejsze kolonie letnie dla swych górniczych, od urodzenia wdychających węglowe powietrze, dzieci. No i poza kolejką, jeszcze ciepłe – małe fiaciki z fabryki w Tychach. W kolorze morskiego blue. Albo piasku pustyni. Do wyboru, do koloru. Wszystko, żeby zagłuszyć wrażenie, że górnicy giną jak muchy. Bo musieli kopać ten węgiel. I przechodzili potem, po dwudziestu latach takiej katorżniczej pracy, na dobrą, zasłużoną emeryturę, której im zazdrościła cała Polska. Po czym z nudów popadali w nałogi i umierali młodo. Jagódka miała za ścianą u rodziców dokładnie takiego sąsiada. Chudy jak patyk. Oczy zawsze jakby podkreślone czarną kredką. Był górnikiem strzałowym na kopalni „Wesoła”. Nazywoł sie Pieter Kubiak, pochodził spod Poznania, miał żonę Ślązaczkę i dwoje dzieci i na trzeźwo był dusza człowiek. Jego gwara była przezabawna, połączenie poznańskich powiedzonek z językiem śląskim. Gawędziarz świetny, dowcipniś, dobry mąż i ojciec. Na trzeźwo…

Na pytania Andrzeja Ruczaja, ojca Jagody, po co tyle pije, niezmiennie, z denerwującą flegmą, odpowiadał: – Andriusza!… Ty mój sąsiedzie kochany! Nie przejmuj się! Patrz, z czego żyjesz! Czamu lubie se wypić?… A powiedz ty mi, Andriusza, co jo mom, niczym dobry, robić z tymi zasranymi piniądzami?… Każdego miesiąca mi kopalnia nowe przysyło… Co mom, chodzić po sklepach, ciągnąć smugę za sobą i dobra różnorakie zakupywać? A po co mi to…? Andriusza, po co? Nie wiesz… No, to widzisz, ja też nie… Pieter długo swej smugi nie pociągnął, bo źle skończył. Gdy jego dzieci wyszły z domu, zaczął sprowadzać kompanów od kieliszka do siebie, do mieszkanka na piątym piętrze wieżowca i pił coraz więcej. Jak był pijany – stawał się agresywny. Mądra żona, Zofija, po kolejnym pobiciu, wyszła z domu tak jak stała, w jednej sukience i opuściła go na zawsze… Pomogła jej córka, u której, póki co, zamieszkała i… Fabryka Samochodów Małolitrażowych Fiat 126p – gdzie od wielu lat pracowała jako sprzątaczka. Gdy dowiedziano się tam o sytuacji Zofijki, przydzielono jej, po dwóch miesiącach nerwówki, maleńkie, cudne, jednopokojowe mieszkanko na nowym osiedlu M w Tychach, które skromnie i czyściutko sobie urządziła. Wreszcie odetchnęła. Wyrwała się z meliny. Pieter nie umiał uwierzyć, że się na to zdobyła. Ale, o dziwo, nie nachodził jej, obraził się. Do cna. Rozpowiadał, że odpłaciła mu, niewdzięczna, kamieniem za jego miłość. Czego jej, Zofiji, mianowicie brakowało? Chyba ptasiego mleka! A że jej czasem, niczym dobry, wlał?… Jak sie baby nie bije, to jej wątroba gnije! Alkohol, wbrew potocznemu myśleniu, wcale Pietra nie zakonserwował. Zapadał on kolejno na wszystkie choroby świata. I wkrótce umarł. Do końca „pilnowali” jego pokaźnej, górniczej emerytury dwaj notorycznie pijani kolesie od kieliszka i anorektyczna „konkubina” – jak sam nazywał tę milczącą, ciągle zawianą kobietę po przejściach… Jest jakaś gorzka prawda w starym śląskim powiedzeniu, że „górnik żyje dobrze, ale krótko”. W przypadku Pietra dotknęło to jednak całą jego rodzinę. Niedługo po ojcu, nagle, na zawał serca zmarł jego syn Zenuś. Też górnik dołowy. Przyszedł pewnego wiosennego ranka z nocnej zmiany na kopalni „Murcki”, powiedział do żony, że niezbyt dobrze się czuje, położył się do łóżka i już nie wstał. Miał trzydzieści cztery lata. Osierocił dwóch syneczków. Młodsza siostra Zenusia, Basieńka, także młoda mama dwójki dzieci, parę lat po bracie zmarła na guza mózgu. I z tej straty ich matka, Zofijka, już się nie podniosła. Gdy po roku umarła i ona, po czteroosobowej rodzinie Kubiaków nie zostało śladu. Do dziś ich mieszkanie obok rodziców Jagody stoi puste. Mimo że spółdzielnia mieszkaniowa solidnie je wyremontowała, wymieniła podłogi, sprzęt kuchenny i łazienkowy, okna i drzwi – nikt tam się dotąd nie wprowadził. Co tylko powiększa, ocierające się o zgrozę, wrażenie, iż jego dawni lokatorzy zniknęli nagle z powierzchni ziemi. Niemal jedno po drugim. A mieszkanie już po nich nie ożyło… Jagoda od dziecka cieszyła się, że nikt z jej rodziny nie zjeżdża na dół. Tato był elektrykiem w kopalni piasku, stryj – gryzipiórkiem w biurze, wujkowie – trenerem piłkarskim i stróżem nocnym w hucie cynkowej. Górników dołowych, chwalić Boga, jak Ruczaje długie i szerokie, nie było. Ostatni i jedyny ich krewny, który zginął pod ziemią – to był mąż Waleski Wróbel, ojciec Paulusia. Być może to straszne wydarzenie wsączyło w świadomość rodzinną Ruczajów nakaz: „Wszystko, tylko niy iść robić na dół!…” Śląsk jest ojczyzną trudną. W czasie, gdy Jagoda wchodziła w dorosłe życie, było tu ciężko oddychać. Wydawało się, że w powietrzu stale unosi się zapach dymu ze starej lokomotywy. Takiej poczciwej ciuchci, jak u Tuwima. Mało zieleni, jakaś taka szarość.

Teraz pozamykano największych trucicieli, zburzono huty żelaza i cynku. I powietrze jest czystsze, ale… oto doskwiera bezrobocie. Nie ma pracy dla górnika ani hutnika. Znikli szewcy, kuśnierze i zegarmistrze. W ich sklepikach, oczywiście po generalnych przebudowach, rozpanoszyły się banki, banki, banki i telefonia komórkowa. Wielkie markety zjadły rodowe piekarenki. Ojciec Jagódki, Andrzej, zwykł mówić, że z wiekiem bardziej się pamięta zdarzenia z dzieciństwa i młodości niż te, które miały miejsce wczoraj. To pewnie dlatego Jagodzie wciąż nie umyka zapach i smak śląskich kołoczków z makiem, kupowanych jej przez Babcię Helenę u piekarza, pana Beboka, na Józefowcu. Smak kopalnioków i pomarańczowej oranżady w proszku, zlizywanej wprost z otwartej małej dłoni – szybko, żeby tata nie zobaczył… A kataryniarz?… Prawdziwy, jak z piosenki Reny Rolskiej, chodził przecież wtedy po tyskich podwórkach! Starszy pan, z brodą, nosił wielką katarynkę, której dźwięki odbijały się od murów budynków. I przyciągały tłumy dzieci! Ludzie rzucali z okien drobne pieniążki – a dzieci przynosiły je kataryniarzowi do skarbonki, zawieszonej na szyi starego, nad wyraz łagodnego psa. Przyjście kataryniarza na plac było świętem. Gdy pieniążki przestawały upadać na bruk – kataryniarz rozdawał dziewczynkom złote pierścionki z niebieskim albo różowym oczkiem. Chłopcy dostawali landrynki. A szmaciorz? Te nawoływania szmaciorza pod domem: „Szmmmmmmat!…Stare szmmmmat zbierm!…” Błagało się wtedy mamę o jakikolwiek zniszczony ciuszek, biegło z tym na złamanie karku z piątego piętra (dziewięćdziesiąt dziewięć stopni!) i triumfalnie stawało w krótkiej kolejce do szmaciarza. Przyjeżdżał starą furką z zaprzężonym jednym, jakże wspaniałym w oczach dzieci, konikiem, którego czasem Jagoda ośmielała się leciutko pogłaskać. Za szmatkę otrzymywało się od szmaciarza dużego, czerwonego lizaka – najczęściej w kształcie „kokota”, kogutka z dużym, wywiniętym ogonem. Lizak był cudownie słodki, owocowy i soczysty. Tata załamywał za każdym razem ręce, że Jagoda psuje sobie zęby. Miał trochę racji. W jakiś naturalny sposób było dla małej Jagódki natychmiast wyczuwalne, które z dzieci na podwórku są stąd, a które „przyjezdne”, przybyłe tu – jak to gadali starsi – „dopiyro po wojnie”. Wskazywał na to nie ubiór, bo wszyscy chodzili jednako skromnie ubrani, ale język, przyjezdne dzieci mówiły wyłącznie po polsku. Czasem z lwowskim akcentem. Właściwie czemu tak było? To przecież one były tu gośćmi, więc dlaczego nawet nie próbowały nauczyć się godać po śląsku?… Wszystko poszło w drugą stronę. To dzieci „tutejsze” czym prędzej przeszły na czysty polski, jakby w strachu, jakby wstydząc się swojego śląskiego. Z pewnością wpływała na to też szkoła. A nawet jej wizja, bo gdy Jagódka dopiero miała pójść do szkoły, coraz częściej słyszała martwiących się rodziców: – Jak my w końcu niy zacznymy z tom dziołchą godać czysto po polsku, to bydzie potym w szkole miała same dwóje… Jagoda wzrastała więc, całkiem mimochodem, w przeświadczeniu, że język śląski jest gorszy i jego używanie może przynieść… co najmniej wstyd. Dzisiaj chciałaby zapomnieć, ale, niestety, bardzo dobrze pamięta sytuacje, kiedy czuła się zażenowana, gdy przy innych dzieciach Babcia, często bywająca w Tychach, wołała do niej z okna wieżowca: – Jagódko! A pódź już do dom, bo oberiba39 przyrychtowano na stole! Pokolenie następujące po Jagodzie nie miało już tego kompleksu śląskości. Z dwóch powodów: albo zupełnie nie posługując się gwarą, nie mieli tak zwanego śląskiego akcentu – dzięki czemu unikali problemów w towarzystwie nie-Ślązaków, albo – jak Jagody Luizka – kompletnie nie przejmowali się pochodzeniem, a nawet zaczęli z zamiłowaniem sięgać do swych

śląskich korzeni. Mniej więcej w wieku około maturalnym rozpoczęła Luizka wnikliwe poszukiwania własnej tożsamości. Po zorganizowaniu sobie przyśpieszonego kursu historii Śląska – kolejno u dziadków: Andrzeja Ruczaja i Eryka Śpiewaka – postanowiła wszem i wobec obwieszczać, że jest Ślązaczką. Odtąd, przebywając na okrągło za granicą, na pytanie: Where are you come from? – odpowiadała z przytupem: – From Silesia! Następowała zrozumiała konsternacja, a przejęta swoją rolą Luizka uściślała, że Silesia, Śląsk – to w Polsce taka kraina, jak Bawaria w Niemczech, Irlandia przy Wielkiej Brytanii czy Katalonia w Hiszpanii. Miała determinację i arystokratyczny tupet swej praprababki, Anny Ruczaj. Nie popuściła. Zaczęła się w domu poważnie awanturować, po jakiymu40 (sic!) rodzice nie uczyli jej dotąd języka śląskiego? Przecież są Ślązakami z dziada pradziada, nie?… Pełne popłochu tłumaczenia Jagody i Marcela, że chodziło o to, by nie miała kłopotów w szkole, uznała za idiotyczne: – Jakie wypracowania z polskiego? Co to ma do języka śląskiego? Przecież angielskiego też kazaliście mi się uczyć, nawet na prywatnych lekcjach, a jakoś przez to nie piszę wypracowań z polskiego po angielsku? Czy wy wiecie, że jak jestem gdzieś poza Śląskiem, choćby nad morzem czy w Lublinie, to jak ktoś mnie tam prosi, żebym powiedziała coś po śląsku – ja nie umiem! Patrzą na mnie jak na kretynkę! Nie znam ani jednego słowa! Czas umierać. Jagódka poczuła, że się starzeje, bo nie nadąża za własną córką. A to był dopiero Luizki przedśpiew. Do jej wyjścia za mąż za Sebastiana, świętego człowieka, czekało Jagódkę jeszcze parę niespodzianek. Pomysły tej dziewczyny nadawałyby się, jako żywo, na dobrą książkę psychologiczną pod tytułem: „Co nieszczęsne matki córek wiedzieć powinny?” Z chłopcami zrazu wydawało się, że nie będzie kłopotów. Starszy, Błażejek, wręcz przeciwnie do siostry, nie poczuł śląskiego bluesa. Wyjechał na warszawską uczelnię i tyle go widzieli. Ożenił się tam z wielkiej miłości, robi aplikację radcowską i już prędzej jego młodziutka żona, Blanka, choć warszawianka, interesuje się śląskością. Sama prosi Jagodę o opowieści rodzinne o przodkach Błażejka. Najmłodszy, Bartek, wykorzeniony niejako z ziemi śląskiej przez przeprowadzkę rodziców i dorastający już w Przysieku, czuje się Europejczykiem i Polakiem (w tej kolejności!). Pokolenia jego śląskich przodków, po mieczu i kądzieli, przewracają się zapewne w grobach. Oj, Jagódko, Jagódko! Było budować Dworek w Małopolsce? *** …tak dziołszko… tak to potem jest… trza ci to było… budować sie taki szmat drogi od naszego… wełnowca… …rację mocie oreście… a ta jagódki… jedyno córka… luizka jej dali na imię… ta co nojbardziej naszo była… to gdzie żesz ją poniosło… za siedym mórz… …najważniejsze… by szczęśliwa była… z tym amerykańskim mężem… *** 37 „Pieśń o Wiśle” Zespołu Pieśni i Tańca „Śląsk”. Lata pięćdziesiąte XX w. 38 Na klinie – na kolanach /śl./.

39 Zupa jarzynowa z dodatkiem kalarepki /śl./. 40 Dlaczego /śl./.

Rozdział 42. Białe maki od Korfantego – Co ty nie powiesz?… Nazywają nas w gazetach Wielkimi Polskimi Katowicami? – Paweł Ruczaj aż przewrócił oczami. – I ty sie z tego radujesz? Czyś ty, Rudi, na głowa upadł? Mosz tu gdzie jakie „polskie” Katowice?… Oni się chyba szaleju najedli. Jedynym prawdziwym Polakiem to jest tutaj, posadzony na stołku po przewrocie majowym, osobisty wróg Korfantego – wielki pan wojewoda Grażyński! I ta jego, pełna sanacyjnych dupków, umundurowana świta… Niy szukając daleko, Rudolf, pomyśl: byliśmy w grudniu całą familią na miejskim Sylwestrze – i co? No, powiydz mi? – dopytywał rozpalony. – I nic… jak to na takich okazyjach bywa… miasto siedziało po kawiarniach i lokalach… jedli, pili, tańcowali… – Rudolf był znużony i nie chciało mu się już gadać. – A o północy witali Nowy Rok i śpiewali na ulicach. Byłeś tam, Paweł, widziałeś… – Toć, pewnie, że śpiewali! – burknął ze złośliwą satysfakcją Paweł. – Tylko że jak katowickie ulice długie i szerokie, tak wszyscy wrzeszczeli: „Prosit, Neujahr!” Tak głośno, że sie policyjantom konie płoszyły… – Paweł, bądź sprawiedliwy: nasz ojciec nigdy niemieckich życzeń nie składał! Na żadną okazję! Zawsze było u nas w domu: „Niech wam się darzy w Nowym Roku”… – Taaa, tobie się „darzyło”, bo nasz ojciec był z Polski, prostą drogą z powstania styczniowego, jak dobrze pamiętosz! Jak tu nareszcie stanął, w Bogucicach, to był już z niego ukształtowany stary koń! I dlatego wniósł do małżeństwa z naszą matką polską godkę i dobrze spamiętane polskie zwyczaje… A tak między nami, to te całe ich powstanie to też była głupota. I co Polokom z niego przyszło? Wiesz może?… Wszystkich dzielnych wojoków Ruchole starannie wyrżnęli, a tych, co powstańcom pomagali, wywieźli kibitkami na Sybir… Reszta uciekła poza granice, jak nasz ojciec. Zostały im tam tylko sieroty! I wdowy z czarnymi, żałobnymi krzyżykami na czarnych sukniach! Nasza własna babka, dwojga imion Gabriela Róża, samotnie w rodowym Ruczaju umarła… I tylko pies nad nią zapłakoł. Pies, co sie nazywoł Ugryź… Rudolfa aż przytkało. Szczerze dziękował Bogu, że w domu akurat nie było jego żony, Anny. Ta by niechybnie jego jedynego brata po tych słowach wyrzuciła za drzwi! Na zawsze. Anna, ulubienica Juliusza Ruczajewskiego! To jej, swej synowej, ojciec najwięcej opowiedział o Ruczaju. I o klęsce powstańczej. Ją porównywał do swej uwielbianej matki, Róży Gabrieli… Nie dlatego, że z domu była von i pochodzeniem pasowała, jak ulał, do tamtej hrabiny z Polesia! Juliusz zawsze uważał Annę za prawdziwą damę. Dla jej klasy. I ludowego, śląskiego stroju, który nosiła z dumą. Dla jej żarliwej pomocy niesionej sierotom w katowickich domach dziecka. Dla aktywności w Towarzystwie Polek. Dla sposobu, w jaki wychowywała jego wnuki: Oresta, Adama, Ignaca i Wandę. Dla miłości, którą otoczyła nieszczęśliwą siostrę Waleskę i jej małego synka. I dla tego wielkiego, widocznego gołym okiem, uczucia, jakim obdarzyła jego syna, Rudolfa. Do samej śmierci powtarzał Rudolfowi i Pawłowi, że Anna to skarb, który należy chronić. Juliusz poznał się na synowej od tamtej pierwszej chwili, gdy zobaczył ją w białej, ślubnej sukni, z delikatną koronką przy smukłej szyi. Pomyślał wtedy, że to dziewczę przypomina różę otuloną płatkami śniegu. Jeśli, jak się okazało, należy dodać do tego jej mądrość i niespotykaną u niewiasty

odwagę, to on, Rudolf, powinien co roku na kolanach do Piekar pielgrzymować – w podzięce za taką niezwykłą kobietę. – Taka żona i taka bratowa nie zdarza się często. Ceńcie sobie Annę! – mówił synom. Rudolf otrząsnął się ze wspomnień i popatrzył uważnie na brata. Co sie stało z tym chopem? Co go tak odmieniło? Przeżycia wojenne w polskim wojsku? Powstania śląskie? Zawiedziona miłość? Miał kogoś poza Waleską? Właściwie tak mało może o nim powiedzieć… Jedno było pewne: odkąd nastała tu Polska, Paweł nie potrafił odnaleźć swego miejsca. Miotał się jak w pułapce. Każda rozmowa z nim kończyła się na polityce. Chyba, że dotyczyła Waleski i jego chrześniaka – złotowłosego, roztomiłego Paulusia… – A jak ty Rudi myślisz, że czemu naszego ojca, Juliusza Ruczajewskiego, uciekiniera z Polesia, nigdy Ruscy tu nie znaleźli? Bo z tego, co czytom, ich szpicle byli wszędzie. No, chciałbym to wiedzieć? – nagła zmiana tematu tak zaskoczyła Rudolfa, że wybełkotał niepewnie: – …Eee… bo zmienił nazwisko?… – Żartujesz chyba – Paweł był szczerze wkurzony. – Rusz głową, ciućmoku: zmienił nazwisko z Ruczajewskiego na Ruczaj. Już gorzej niy mógł! Przecie Ruczaj to była nazwa jego – jak to godoł – „poleskiego majątku”. Czyli – zupełnie jakby sie im sam, tym Ruskim, podał na srebrnyj tacy! A jednak go tu nie znaleźli… Czemu? – przyjrzał się surowo Rudolfowi, który wyraźnie nie nadążał. Po chwili wyczekiwania Paweł z politowaniem wzniósł obie ręce do góry. – No, toż ucz się, bracie, bo ja wiecznie żyć nie będę: Ruscy nie znaleźli naszego ojca na Śląsku, ponieważ nikt im go nie wydał! Bo tu nikogo nie obchodzi, skąd żeś przyszedł, jeśli umiesz uczciwie na rodzina swoja zarobić! I człowiekiem porządnym jesteś. I jeśli, witając się ze znajomym, ściskosz mu mocno rękę i patrzysz prosto w oczy. Wtedy żeś jest „nasz”. Rozumiysz? Tutaj nie gadało się o żadnym powstaniu listopadowym czy styczniowym. A wiesz czemu? Wiesz czy nie?… – Paweł zawiesił głos. – Bo to były polskie powstania! Nie dotyczyły Ślązoków, bo my tu przecież nawet nie mieli zaborów! Rozmaite Wilusie i Bismarki po kolei nami rządzili, ale jakoś, ciężko pracując na chleb, udawało się o nich zapominać. – Ojciec, gdyby żył i wszystko teroz tu słyszoł, to by nas chyba obu zabił! – otrzeźwiał nagle Rudolf. – Co cie dziś zaś napadło, Pawle? Dla ojca powstanie styczniowe to była święto rzecz! Warto mu było walczyć w tym ich, nawet przegranym, powstaniu… – … a potem uciekać, gdzie go oczy poniosą, tułać się latami po obcej ziemi, nie wiedzieć nawet, że matka rodzona zmarła! – Wiedział! Poczuł to! Tego ranka, w godzinie jej śmierci, jak przyszła do niego, o piątej minut sześć! – Rudolf miał łzy w oczach. – Rudi, wybacz mi – łagodził Paweł. – Masz rację, przyszła. Ale, do sto pieronów, czy nie lepiej byłoby, gdyby tam siedział przy niej, w tym ich Dworku na Ruczaju i trzymał ją za rękę? Pewnie o tym śniła… – zamilkł na chwilę. – Pamiętasz ten jeden, jedyny list, jaki stamtąd przyszedł, przyniesiony potajemnie przez jakiegoś posłańca? Wiele lat po śmierci Róży Ruczajewskiej? Jakiś dawny przyjaciel, Wasylek mu chyba było, opisał ojcu, jak to wszystko wtedy się stało; że znaleziono ją nieżywą, w biedzie, tylko z psem przy łóżku. Z psem! Pies nazywał się Ugryź… Nie dał się potem, mądra bestia, po pogrzebie ściągnąć z jej grobu… i tak tam wiernie trwał. Litościwi ludzie przynosili mu coś do żarcia, ale niczego nie tknął. To był naprowdy mądry pies. – Paweł opuścił głowę. – Nie udało mi się odszukać tego miejsca, w dwudziestym roku, jak my w Strzelcach Bytomskich wojowali. Byłem tuż przy samych Święcianach, Rudolfie, dosłownie dwa kroki od Ruczaju. Pieszo dzień drogi. Stała tam, na skrzyżowaniu traktów, tako tabulka, tabliczka z napisem: „Ruczaj”. Serce sie krajało. Zabrakło czasu. Bolszewiki nas tam mocno ciśli, napierali, jak sto diobłów. Nasze dowództwo szybko zarządziło odwrót…

– Pawle, podziwej sie, tyś tam, w tych Święcianach, przecież też walczył o Polskę! – Rudolf wypalił, zanim pomyślał, i zaraz tego pożałował. Brat się zjeżył. – No, patrz, synek, jakiś ty pochwytany! – warknął zgryźliwie. – To prowda, i ojciec i ja – walczyliśmy o Polskę, ale przynajmniej on w tym swoim styczniowym powstaniu miał jasny cel: wolność Ojczyzny! A ja co? Walczyłem, żeby moją Ojczyznę serdeczną – mój Śląsk – oddać! Myślałem, że zaniesiemy wolnej Polsce wolny Śląsk w darze! Wszyscyśmy, Ślązacy w polskim wojsku, śnili o idealnym państwie! Dla tego marzenia biliśmy się z bolszewikami jak lwy! Z miłością całowaliśmy nasz polski sztandar z Matką Boską Różaną. Uwierzyli my, że wreszcie ktoś nas przyjmuje na równych prawach, da to, czego nie dali Niemcy przez całe swoje panowanie: autonomię. Paweł obiema rękami przejechał po włosach. – Wiesz, bracie… – powiedział wolno Rudolf, któremu w końcu zaczęło się to wszystko układać w całość – siedzieliśmy z moim Orestem w samym środku Plebiscytu – i masz rację: w kampanii plebiscytowej Poloki obiecywali nom Autonomiczne Województwo Śląskie, Statut Organiczny, Sejm Śląski, własny Skarb, do Warszawy miało iść tylko dziesięć procent podatków… To musiało niektórych boleć – Rudolf poczuł, że pęka mu głowa. – Ech… daliśmy się żywcem podpuścić do powstań, a i tak przelanej krwi wystarczyło tylko na cztery lata autonomii. Potem Piłsudski nam ją odebrał. A ciągle jeszcze widzę Wojciecha Korfantego, jak na odprawie przed wyruszeniem w III Powstanie rozdawał nam, powstańcom, ziarenka białego maku – jako dobrą wróżbę: miały one nas chronić przed fałszywymi przyjaciółmi i ukrytymi wrogami… Godajom, że pod samą Górą Świętej Anny poległo nas prawie tysiąc pięćset… Nie pomogły nam te białe maki. – Bo jak miały pomóc, bracie? – Paweł zamyślił się na chwilę. – Byliśmy nakręceni obietnicami, liczyli my na to, że państwo polskie, samo dopiero co odrodzone po latach zaborów, potraktuje nas jak równouprawnionych obywateli, nie jako dodatek do węgla kamiennego! Ale oni, dokładnie tak, jak przed nimi Niemcy, chcieli tylko bogactw naturalnych. Bez Śląska to ta ich młodziutka, Najjaśniejsza Rzeczpospolita musiałaby iść do Europy na żebry. A tak – dostały im się, jak ślepej kurze ziarno, zupełnie bez roboty, gotowe, nowoczesne kopalnie, huty i cynkownie. I to razem z nami do kompletu – wyuczonymi, pracowitymi tubylcami – do zjeżdżania pod ziemię, do obsługi maszyn i całego tego poniemieckiego cyrkusu. Bez naszego węgla Piłsudski nie wygrałby wojny z bolszewikami. Byliśmy jego ekonomicznym majstersztykiem. I to był dla Polski prawdziwy cud nad Wisłą!

Rynek katowicki, słynne Delikatesy Borinskiego

Obaj mężczyźni zamilkli na chwilę. – Pamiętosz, Rudi, jak my dziećmi byli i kiedyś pijany furman przywiózł nam na plac, przez pomyłkę, wóz pełen węgla na opał i jeszcze zahaczył tą furą o nasz chlewik? Rozwalił nam go całkowicie, kury mało udaru serca nie dostały, a przerażone króliczki rozbiegły się po okolicznych podwórkach… – Rudolf przytaknął. – No, to tak właśnie Piłsudski nas widział, jak my wtedy tego furmana – że przywieźliśmy mu, nieproszeni, węgiel na jego plac i teraz ma z nami same kłopoty. Rudi, Rudi… uwierzyli my w integracjo, a dostali my polonizacjo – i to w wydaniu sanacyjnym… Ale powiem ci, najgorszym ich politycznym błędem było aresztowanie Korfantego. To jest przepaść nie do zasypania… – Niy godej tylko takich rzeczy przy Anie… – poprosił cicho Rudolf, spoglądając niepewnie na drzwi. Lada chwila jego żona miała wrócić. – Naturalnie, że nie! – żachnął się Paweł, klepiąc go po plecach. – Do głowy by mi to nie przyszło! Jeszcze mi życie miłe! Nigdy by mi niy wybaczyła, że tykam jej świętej Polski. Nawet jak bym jej, na zgodę, przyniósł największy kosz z czekoladkami z Delikatesów od Borinskiego!… – zaśmiał się krótko. – Z tobą dyć godom, nie z nią! Żebyś też łaskawie zaczął patrzeć na swojego Oresta i Adama. U nich nic, tylko ta Polska i Polska!… Ożenili się z fajnymi pannami, mają rodzinę, dom, udane dzieci i co?… W co się pakują? Czy masz o tym jakieś pojęcie?… Pierwszy siedzi w harcerstwie po uszy, ale bądź taki dobry, bracie i powiedz mi: dokąd tak właściwie od dłuższego czasu łazi Adam? Każdego dnia po robocie? Jego Marika niy mo zielonego wyobrażenia, gadałem z nią… Rudolf, ty wiesz, lepiej się trzy razy spytać, niż raz źle zrobić. A Adam… jest coś za cichy. Przykładny, polski urzędnik. Te ciche to nojgorsze, godom ci! – A czemu to się tak nie starasz o Ignaca? – zapytał Rudolf niecierpliwie. – Myślisz, że jak kulawy, to daleko nie zaleci? – Ignac jest mądry. Wie, co w trawie piszczy. Nie wychyla się niepotrzebnie, ale spokojnie robi, co sie należy. O niego jestem spokojny. To ty go nie doceniasz… Powrót Anny z zebrania Matek Polek przerwał tę dyskusję, obydwaj zamilkli natychmiast, gdy tylko drzwi się otworzyły. Anna przyjrzała im się uważnie, ale tylko wzruszyła ramionami. Nie miała już do nich siły. – Tam gdzie zgoda, tam Pan Bóg mieszko… – powiedziała tylko. Była to jedna z ostatnich tak poważnych rozmów braci przed wybuchem II wojny światowej.

Rozdział 43. Estrella del Sur41 Estrellita. Gwiazdeczka Południa. Tak mówi na nią argentyńska babcia i w ogóle wszyscy argentyńscy krewni. A naprawdę nazywa się Kiara. Ma dwa latka. Dla nas, w Polsce, stała się zamorskim Słoneczkiem. Może dla równowagi z tą „Gwiazdeczką”… To jednak prawda, że narodzin wnuczątka nie da się z niczym porównać. Zwłaszcza, jeżeli matką jest Luizka. Pamiętam, że była trzecia dwadzieścia nad ranem, kiedy w półśnie odebrałam telefon. W ciemności komórka wyświetliła mi anons: Luizka, Argentyna. – Mamuś?… – usłyszałam głos mojej, będącej przy nadziei, Luizki. – Co się robi z dzieckiem? – Z jakim dzieckiem? – oprzytomniałam natychmiast. Nie wierzyłam, że to się dzieje naprawdę. – No, z dzieckiem!… – nawet przez ten dzielący nas przestwór Oceanu Atlantyckiego wyraźnie wyczułam, że moja córka wzruszyła niecierpliwie ramionami. – Godzinę temu urodziła się Kiara, moja lekarka wyszła robić innej dziewczynie cesarkę, pielęgniarki nie przychodzą, a my z Sebastianem nie wiemy, co dalej?… Stanęłam przy oknie sypialni, przykładając czoło do zimnej szyby. Żeby nie zwariować albo żeby mi się mózg nie zagotował. – Luizka! Już urodziłaś? – zapytałam raz jeszcze, na wypadek, gdyby to wszystko jednak mi się śniło. – No tak! Urodziłam! Zważyli ją, zmierzyli… Trzymam ją na rękach! Co się teraz powinno zrobić, mamuś? – Luniu, kochana, to gratulacje! Dziewczynka? Jak fajnie, że dziewczynka! Córciu! Nakarm ją! Po prostu daj jej cyca! – Ale jak?! Ona nie chce! – Luizko, posłuchaj, to bardzo ważne, żebyś ją jak najprędzej nakarmiła piersią, bo wiesz, siara i te rzeczy… Po prostu połóż się na boku i przytul ją do piersi, a gdyby nie łapała, to połaskocz delikatnie palcem kącik jej usteczek, ten od strony cycusia, i zobaczysz, że zacznie pić! Ja z tobą też tak zrobiłam, gdy się urodziłaś… Nobel… Nobel w dziedzinie psychologii za ten nocny, międzykontynentalny Telefon Zaufania. Zostałam babcią. Moja pierworodna wnuczka nie zmarła z głodu w pierwszej dobie życia. Początkowo Luizka chciała nazwać córeczkę Nel, legendarnym imieniem w polskiej literaturze. Nosiła je, jak wiadomo, urocza Angieleczka z powieści Sienkiewicza: dzielna dziewczynka, która jednakże jednego kroku nie potrafiła zrobić bez męskiej pomocy. I to powstrzymało Luizkę. Choć nie wierzyła, albo starała się nie wierzyć w żadne głupawe przesądy, to jednak nie chciała, by nadane imię, przez jakieś niejasne konotacje, zrobiło z jej córki uroczego głuptaska. Sama Luizka jeszcze tak niedawno walczyła z facetami pod każdą szerokością geograficzną o to, by nie oceniali jej po dziewczęcym wyglądzie, by nie widzieli w niej tylko błękitno-zielonych oczu, blond loczków i zgrabnego ciała – a zamiast tego, by się

wraz z nią zabrali do postawienia świata na nogi. Nie bała się włazić w sam środek brazylijskiej biedy, pracując z kilkuletnimi dziewczynkami, które nie doświadczyły w życiu niczego, prócz przemocy, gwałtu i zaniedbania. Jeździła z katolickim wolontariatem po boliwijskich Andach, siedząc na odkrytych pakach rozklekotanych ciężarówek, które najczęściej były prowadzone przez niewzbudzających zaufania typków spod ciemnej gwiazdy. Nie sprawdzała, czy mają prawo jazdy. Uczestniczyła w organizowaniu imprezy na sześć tysięcy osób, integrującej latynoską młodzież. Nabierała wprawy w okazywaniu, że nie liczy się ładna buzia, a działanie. Wszystko to wiedział i prawie wszystko widział Sebastian, jej późniejszy ukochany. Ale nawet uczucie do niego nie wygasiło w Luizce feministycznej samokontroli. Gdy dowiedziała się przed ślubem, że w Argentynie kobieta przyjmująca nazwisko męża, brzmi jak jego własność, na przykład Maria de Silva jest tam „Marią od pana Silvy”, zapłonęła wściekłym oburzeniem. Nie miała jednak z kim o to walczyć, bo Sebastian doskonale ją rozumiał i nie widział przeszkód, by została przy własnym nazwisku, tym bardziej, że i jego dwie siostry zrobiły to samo. Takiego męża jej trzeba było, który dawał jej wolność, a równocześnie więził w mądrej miłości. Urodziła się więc nie Nel a Kiara. Dziewczątko miało cerę jak brzoskwinka i jasne włoski. Wzbudziła tym sensację, bo malutkie Argentyniątka są zwykle ciemnowłose i mają ciemniejszą karnację. Zachwyt otoczenia spotęgował również fakt, że na argentyńskim rynku zabawkowym bardzo popularna była akurat wtedy Kiki – lala wielkości niemowlęcia, oczywiście biała, o jasnych loczkach. Sprowadzano ją w dużych ilościach ze Stanów Zjednoczonych. Luizka i Sebastian długo nie mogli się przyzwyczaić do tego, że gdy pojawiali się z małą Kiarą w galeriach handlowych czy w parku, czy gdziekolwiek – zawsze towarzyszył im cichy szum głosów: – Qué hermoso bebé! Preciosa! Como una muñeca, como Kiki!42 Niektórzy pytali o kraj pochodzenia tej ślicznej dziewczynki, głaskali po jasnej główce. Zgodnie z umową, ponieważ ślub Luizki i Sebastiana odbył się w Polsce, chrzciny miały być argentyńskie. Madre de Dios!43 Jako że wraz z upływem czasu stan finansów Marcela coraz bardziej przypominał sytuację zubożałych właścicieli ziemskich tuż po przejściu bolszewików, w podróż „do wód” albo raczej za Wielką Wodę mogło się udać tylko jedno z nas. Padło na mnie. Tego się właśnie obawiałam, ja – zdeklarowany nielot. Przeważyła matriarchalna teoria spiskowa o tym, jakoby córką w połogu winna się opiekować jedynie matka. Nie ojciec rodzony, nie mąż córki, nie jej teściowa, a właśnie matka. Problemy awiacyjne matki nikogo nie wzruszały. No, może poza najmłodszym dziecięciem, świeżo upieczonym studentem, Bartusiem. Ponieważ moja trasa na drugą półkulę okazała się być czterofazowa: Katowice - Rzym - Buenos Aires - Tucuman, to do Rzymu poleciał ze mną właśnie Bartuś. Pewnie żeby sprawdzić, czy już na tym pierwszym, krótkim odcinku lotu nie ulegnę panice i nie zacznę czepiać się rąk stewardes albo czy nie powybijam okien w samolocie. W Rzymie spędziliśmy jeden cudowny, słoneczny dzień, przy czym nieoczekiwanie Bartuś okazał się wspaniałym przewodnikiem turystycznym. Miesiąc wcześniej zdawał rozszerzoną maturę z historii i uzyskał najwyższy wynik w Małopolsce. Wiedział więc praktycznie wszystko o każdej starej budowli czy postaci na rzymskich postumentach. Mimo braku czasu, z zapałem godnym rozochoconej nastolatki spełniłam dawne marzenie, hodowane w sercu od dzieciństwa: stanęłam na Hiszpańskich Schodach w Rzymie! Tych słynnych, na których siedząc jadła lody i majtała beztrosko zgrabnymi nogami prześliczna Audrey Hepburn w „Rzymskich wakacjach”.

Bartuś, który znał ten film, zafascynowany pstrykał zdjęcie za zdjęciem. Świeciło popołudniowe słońce i schody wyglądały dokładnie tak, jak w filmie: były białe i gorące od całodniowego upału, przesuwała się po nich leniwie fala różnojęzycznych turystów, a ja siedziałam dokładnie w miejscu, gdzie kiedyś Audrey, i sama sobie się dziwiłam, że do tego wszystkiego nie rozglądam się jeszcze za Gregorym Peckiem. – Dlaczego te schody nazywają się „hiszpańskie”? – zapytałam Bartusia, ale tego jednego akurat nie wiedział. Poszliśmy dalej, oglądając się co chwila za siebie, żeby choć raz jeszcze, z daleka, spojrzeć na nasze Hiszpańskie Schody. I gdy wydawało się już, że nieuchronnie kończy nam się ten wykradziony szarej codzienności dzień rzymskich wakacji i czas wracać do hotelu, Bartuś stanął jak wryty. Popatrzyłam w kierunku, który wskazał. – Wiesz, gdzie jesteśmy? – zapytał bez tchu. Staliśmy w małej uliczce, na prawo od nas zobaczyłam szerokie przejście między dwoma kamienicami. W głębi widoczny był stalowy, ozdobny parkan i za nim kawałek bocznej ściany jakiegoś budynku. Gdzie ja już widziałam to miejsce?… – To tu nakręcono końcową scenę „Rzymskich wakacji”, gdy księżniczka żegnała się z dziennikarzem! – zawołał Bartuś. – Ten budynek w głębi był filmową ambasadą jej państwa! I spod tego tu parkanu on odjechał nocną taksówką… Stoimy w tym samym miejscu! Nazajutrz Bartuś wracał do Polski, a do Rzymu przylatywały z Warszawy dwie moje towarzyszki dalszej podróży, koleżanki Luizki – Natalka i Ewcia, ta druga miała zostać madriną, matką chrzestną Kiary. Ewcia jest córką tych naszych przyjaciół z Roztocza, od których dostaliśmy Ugryzia. Przez lata wspólnych wakacji i potem studiowania w Warszawie, Ewcia i Luizka pokochały się jak siostry. – Ewuniu! Chcemy cię prosić wraz z Sebastianem, byś została matką chrzestną dla Kiary – powiedziała z drżeniem niepewności w sercu Luizka, zdając sobie sprawę, jakie trudy będzie musiała pokonywać Ewa, aby uczestniczyć w ważnych chwilach życia chrześnicy. – Wiem, że to daleko… Wzruszona Ewcia odpowiedziała natychmiast: – Przyjadę do Kiaruni choćby na koniec świata! I to był naprawdę koniec świata: dwanaście tysięcy kilometrów do przebycia, trzynaście godzin samego lotu nad Atlantykiem, turbulencje, zmiana stref czasowych, troska o bagaże… Bo wiozłam do Luizki całe wyposażenie dla niemowlęcia, zabawki, klocki Lego, ubranka, prezenty dla argentyńskiej rodziny. I choć nadal nie polubiłam samolotów, obecność dziewczyn podczas podróży bardzo mi pomogła. Nie wiedzieć kiedy stanęłyśmy we trzy na lotnisku w Tucuman. A tam – tłumy. Rozglądamy się niepewnie za Sebastianem, który miał po nas wyjechać. Jakoś go nie widać, za to mignął mi w oddali dziwny, słodki obrazek: przez drzwi główne wnosił ktoś na rękach maleńką dziewczynkę w białej sukieneczce w różyczki. Nie widzę nic więcej, bo tłum zasłania. Zdążyłam tylko pomyśleć, co za kompletni idioci biorą na lotnisko takie maleństwo, gdy… tłok się rozrzedził i ujrzałam rodziców owej różanej dzieweczki: Luizka i Sebastian. Matko jedyna! Bogowie! To dziecko ma zaledwie trzy tygodnie! Czy Histeria to moje drugie imię?… Przerażenie wymieszało się jednak z narastającą radością i już biegłyśmy z Luizką ku sobie. I wtedy z różnych stron zaczęli biec do nas poszczególni inni członkowie argentyńskiej rodziny, którzy przyczaili się w tłumie, chcąc zrobić nam niespodziankę: najpierw roześmiany od ucha do ucha ojciec Sebastiana, potem mama, siostra z mężem i dwójką dzieci, ciocia, wujek, miła sąsiadka… Znowu uruchomiła mi się filmowa wyobraźnia – wydało mi się,

że jesteśmy z Ewcią i Natalką w samym środku „Wielkiego greckiego wesela”. Luizka dopchała się w końcu do nas i zapłakana, ale rozpromieniona, podała mi Kiarę na ręce. Trzymając wtedy tam, na lotnisku, tę małą różyczkę w ramionach, pomyślałam, że nic już w moim życiu nie będzie takie samo. A ona rosła sobie i nabierała, jak kiedyś jej matka, zdecydowanego charakterku. Gdy miała zaledwie roczek, nauczyła się chodzić – i to od razu własnymi drogami: po najgłębszych kałużach, w błocie, wśród wysokich traw, po warzywnikach z dojrzewającymi arbuzami. „Jadła” kamyki z pobliskiej rzeczki i smar, wydrapany sprytnym paluszkiem spomiędzy szprych roweru ojca. Tańczyła w rytm piosenek, śpiewanych przy gitarze i grała widelcami na bębenkach z puszek po coca-coli. Piła gorzką mate, jak stary gauczo, i to używając prawdziwej bombiszczy – specjalnie wyprofilowanej, metalowej rurki. Mate to zioło, a właściwie narodowy napój argentyński i do końca nie wiem, czy można go podawać już niemowlętom. I w ogóle kto pozwoliłby tu, w Polsce, ledwie rocznemu dziecku pić przez ostro zakończoną bombiszczę? Przecież wybiłoby sobie nią oko! Podobnie jak kiedyś Luizka, Kiara bezczelnie odmówiła spania w dzień. Zamiast tego szukała towarzystwa rówieśników. Bardzo szybko nawiązywała znajomości. Pierwszą miłość, ze wszystkimi jej konsekwencjami, zaliczyła w kościele, podczas jednej z niedzielnych mszy, gdzie adorował ją nieznany, przemiły chłopczyk. Był nieco starszy i śmiało zaprosił Kiarę do zabawy. Wzięli się za rączki i biegali, zapatrzeni w siebie, między dwoma najbliższymi rzędami ławek, a obydwaj opiekuńczy tatusiowie podążali dyskretnie za zaświergolonymi pociechami. Sielanka ta skończyła się raptownie, bo Kiara, bystra dziewczynka, wypatrzyła na odległej ławce Matiasa, ukochanego kuzyna. On też już ją zauważył i podbiegł ochoczo. Przytulili się do siebie serdecznie. Nowego kolegę trafił szlag. Potuptał wściekły za Kiarą, obiema rękami oderwał ją brutalnie od Matiasa i, zbliżywszy wykrzywioną w dziecięcej zazdrości twarz do jej twarzyczki, wrzasnął jak dziki zwierz: – Łaaaaaa! Wierni w kościele zamarli. Nie, Gwiazdeczka Południa nie uciekła w ramiona matki z histerycznym płaczem. Przyjrzała się chłopczykowi uważnie i otwierając szeroko buźkę, ryknęła przerażającym rykiem lwa złotogrzywego: – Wrrrrraaaau! Mały z piskiem popędził do rodziców. Wierni w kościele zarechotali.

Dziewczynka z lalką

41 Gwiazda południa /hiszp./. 42 Jaki piękny dzidziuś! Cudowna! Zupełnie jak laleczka, jak Kiki! /hiszp./. 43 Matko boska /hiszp./.

Rozdział 44. Koronkowe serduszko W pierwszych dniach września 1939 roku zdarzenia następowały po sobie tak szybko, że z trudem można się było w tym wszystkim rozeznać. Zaczęło się już pierwszego, koło wpół do piątej rano, hałaśliwym przelotem nad Katowicami niemieckich bombowców kierujących się na Wieluń. Waleska i Paweł zerwali się na równe nogi: wojna! Paweł Ruczaj miał już swoje lata, a jeszcze bardziej – swoje dokładnie skrystalizowane polityczne poglądy, a jednak od razu, o świcie, zgłosił się jako rezerwista do 75 Pułku Piechoty WP, dawniej – Bytomskich Strzelców. Stacjonowali oni niedaleko stąd, na terenie parku w Siemianowicach. Waleska próbowała go zatrzymać, prosiła, błagała, przekonywała, że przecież jego wiek zwalnia go z udziału w tej nowej wojnie, zresztą – swoje się już nawojował, niech teraz idą młodsi… – No właśnie! – szepnął, całując obie jej dłonie i przytulając ją ze wszystkich sił do serca. – Nasz Pauluś już od tygodnia do domu nie wraca i pewnie poszedł z harcerzami walczyć o ojczyznę! Słyszysz te strzały? Już się zaczęło… A ja, Walesko, co? Mam siedzieć przy piecu i fajeczkę pykać? I liczyć na to, że Śląsk obronią nam utopce?… Zajrzał jej w oczy i choć zażartował, zrozumiała, że go nie przekona. Strzepnęła niewidzialny pyłek z polskiego munduru, który miał na sobie. Wciąż był taki przystojny… Resztką woli postarała się przy nim nie rozpłakać. Wcisnęła mu jeszcze tylko coś do ręki. Już za drzwiami, na schodach, otworzył dłoń i… zapachniało lawendą. Zobaczył skrawek starej tkaniny, wycięty na kształt serduszka – rozpoznał kremową koroneczkę z sukienki, w której po raz pierwszy ujrzał Waleskę – na ślubie Anny i Rudolfa. Zacisnął zęby. Tego właśnie pierwszego dnia wojny, późnym rankiem, Paweł Ruczaj z żołnierzami III batalionu 75 Pułku Piechoty wyruszyli z koszar do Michałkowic, gdyż na terenie tamtejszej kopalni „Michał” zabarykadowało się około stu dwudziestu niemieckich dywersantów, uzbrojonych po zęby. Byli to bojówkarze Freikorpsu, pogardliwie zwani po śląsku „szumowinami – frajkorzystami”, którzy w nocy na pierwszego września, jeszcze przed wkroczeniem na teren Śląska oddziałów Wehrmachtu, przeszli polską granicę, odległą stąd tylko o kilka kilometrów. Dowodził nimi Wilhelm Pisarski, zażarty wróg, jeszcze z czasów Plebiscytu i III Powstania Śląskiego, jeden z pierwszych członków opolskiego NSDAP. Jego banda, prócz trzydziestodwustrzałowej broni palnej i handgranatów, miała żelazne pałki sprężynujące, tak zwane totszlagery – przez Ślązaków określane jako „ciche zabijaki”. Walki były zaciekłe, ponieważ zaatakowana w czasie nocnej zmiany kopalnia „Michał” nie stała bezbronna. Działała tu już od sierpnia formacja samoobrony, w skład której wchodzili górnicy, dawni powstańcy śląscy z kapitanem rezerwy Walentym Fojkisem na czele, poza tym katowicka policja, działacze „Sokoła” i harcerze. Od kilku tygodni wszyscy oni trzymali pieczę nad przygranicznymi Michałkowicami. W tamtych gorących letnich dniach górnicy robili tylko dwie rzeczy: albo zjeżdżali na swoją szychtę do kopalni, albo chodzili na patrole. Grupa starszych harcerzy pod dowództwem Paulusia Wróbla dzień i noc pełniła dyżury w newralgicznych punktach miasteczka, a także pomagała ludności cywilnej w kopaniu rowów przeciwczołgowych. Tak doczekali wybuchu wojny. Po błyskawicznym, tyle razy ćwiczonym,

zwołaniu Zbiórki Alarmowej, poprowadził Pauluś swoich harcerzy do obrony kopalni. Ulka, jego żona, wraz z uruchomionym Pogotowiem Harcerek była tam sanitariuszką. „Tylko tak mogę pokazać, że mi na Polsce zależy…” – myślała sobie w najtrudniejszych momentach, gdy nie nadążała z opatrywaniem rannych. Byli wśród nich i żołnierze, i harcerze, i dawni powstańcy… Przełomowym momentem tej, trwającej blisko dziesięć godzin walki pod „Michałem”, było zastrzelenie Pisarskiego. Obniżyło to morale bojówkarzy, tym bardziej, że około południa dosłano kolejne, dobrze uzbrojone oddziały wojska z Siemianowic. Koło godziny czternastej zdziesiątkowani członkowie Frei­korps wyszli z pomieszczeń kopalni, zrywając z siebie opaski ze swastyką. Jeszcze nazajutrz krążyły po Michałkowicach harcerskie i powstańcze patrole, ale ich liczebność się zmniejszała. Było jasne, że w najbliższych godzinach dotrze tu regularna armia hitlerowska. W nocy z drugiego na trzeciego września wojsko polskie wraz z policją i administracją opuściły Śląsk, kierując się na Kraków. Pawła Ruczaja już między nimi nie było. Ten najbardziej rozczarowany Polską, oddał za nią życie pod „Michałem”. Ani Pauluś, ani Ulka nie mieli pojęcia, że walczyli z nim, niemal ramię w ramię; nie dowiedzieli się też, że tamtego ranka zginął. Po wycofaniu się wojska również harcerze zostali odkomenderowani do swych domów. Pauluś z żoną wrócili do Bytkowa. Zdążyli tylko szybko zmienić ubrania na czyste i już musieli stawić się w Katowicach na Dworcu Głównym. Od pierwszych godzin wojny trwała bowiem planowa ewakuacja, obejmująca rodziny kolejarzy i urzędników państwowych. Instytucje polskie próbowały przenieść działalność na inne, nieobjęte wojną tereny. Jako pocztowiec Pauluś otrzymał nakaz wyjazdu wraz z rodziną na wschód, gdzieś do powiatu stanisławowskiego. Jego matka, Waleska, na wieść o tym nawet nie drgnęła. Gdy zasmuceni jej uporem wychodzili, pośpiesznie nakreśliła im tylko znak krzyża na czołach, ale sama jeszcze raz odmówiła wyjazdu. Zdecydowała, że będzie czekać na powrót Pawła Ruczaja. Stała w ukwieconym pelargoniami oknie bytkowskiego domu i patrzyła, płacząc bezgłośnie, jak jej „złoty” Pauluś i Uleńka odjeżdżają na rowerach. Wyglądali jak para dzieciaków, wybierających się w tym wrześniowym upale na letnią wycieczkę… Zatrzymali się jeszcze nieopodal, przy placu z wielkim drzewem; syn odwrócił się i ostatni raz przywoływał ją gestem, z resztką nadziei w oczach. Machnęła mu odmownie ręką. – Wracajcie!… – krzyknęła tylko. Gdy wsiedli w Katowicach do pociągu, pełnego takich, jak oni „urzędowych” uciekinierów, natychmiast oboje zapadli w nerwowy sen, praktycznie nie spali od dwóch dni, a przeżycia spod „Michała” sprawiły, że śniły im się same krwawe koszmary. Obudził ich… Orest Ruczaj! Jechał z Kornelią i dwoma maleńkimi synkami trzy wagony dalej. Kolej katowicka jego też, jako swego pracownika, ewakuowała na wschodnie rubieże, do Dębicy. Dowiedział się od kogoś, że i Pauluś prawdopodobnie jedzie tym pociągiem. Przeciskał się więc przez tłum tak długo, aż dojrzał skuloną pod oknem drobniutką, jak ptaszek, Ulkę i śpiącego z głową na ramieniu Paulusia. Radości co niemiara! Opowiedzieli sobie pokrótce, co ich spotkało od pierwszego dnia wojny, martwili się, że po wyjściu wojska polskiego Śląsk został właściwie sam, na pastwę Niemców… Po dłuższej chwili Orest westchnął, że musi już wracać do swojego wagonu, do żony i dzieci. – Pogadamy sobie więcej na jakimś postoju, może w Krakowie, tam ponoć zatrzymamy się na dłużej… No, to trzymajcie się! – uśmiechnął się Orest i spojrzał na nich przeciągle, jakby

instynktownie chciał zapamiętać kochane twarze. – A to się moja Neli ucieszy… – powiedział jeszcze. – I chłopcy będą mieli niespodziankę, jak ciocię Ulę i wujka Paulusia zobaczą! Na myśl o słodkim Andrzejku i Maniusiu Ulce szybciej zabiło serce: kochała tych malców szczerze i z wzajemnością. I dopiero teraz, ona sama, w dziesiątym roku swego małżeństwa, miała dla ukochanego męża radosną nowinę. Zwlekała z tym jednak od dobrych kilku tygodni – czas był niespokojny, oni oboje zagonieni w pracy zawodowej, a jeszcze bardziej w harcerstwie. Nie znalazła ładnej chwili na podzielenie się z Paulusiem taką Tajemnicą. Troszkę też bała się zapeszyć… Czekała na spokojniejszy czas. „…nie będzie już spokojniejszych czasów! – pomyślała nagle z przerażeniem. – Nie będzie bezpieczeństwa i spokoju, będzie wojna!” W nagłym impulsie Ulka, nie zważając na otaczający ich kłąb ludzi, objęła męża za szyję: – Będziemy mieli dziecko! – wyszeptała mu do ucha. Poczuła, jak zadrżał…

Rozdział 45. Wrześniowa tułaczka Panował nieopisany rozgardiasz. Ludzie byli zdenerwowani, spoceni, przestraszone dzieci płakały. Upał niemiłosierny dobijał wszystkich. Konduktorzy nie panowali już nad niczym, tylko biegali po wagonach w tę i z powrotem, przeciskając się przez tłum i niechętnie odpowiadając na pytania podróżnych. Początkowo na większych stacjach pociąg zatrzymywał się na krótko, a zawiadowcy krzyczeli, żeby pozostać na swoich miejscach, bo zaraz transport będzie jechał dalej. W którymś miejscu dołączono do nich jeszcze kilka wagonów. Im bliżej było do Krakowa, tym wolniej pociąg jechał. Zdawało się, że minęły wieki, zanim stanęli w podkrakowskich Krzeszowicach. Szlaki były już zapchane, pociągi jechały w długich ciągach, obydwoma torami na wschód, jeden w ślad za drugim, jeden za drugim… Były wśród nich także transporty wojskowe. Za Krzeszowicami cały transport zatrzymał się nagle w szczerym polu i nikt nie wiedział dlaczego, ani na jak długo. Postój przedłużał się w nieskończoność. Ludziom zaczęło brakować picia i jedzenia, zwłaszcza dla żałośnie dopominających się dzieci. Niektórzy więc wyskakiwali ze stojącego pociągu i biegli do najbliższej wioski kupić wodę, mleko czy cokolwiek do jedzenia. Nawet jeżeliby w tym czasie transport ruszył, to jego szybkość była taka, że ci śmiałkowie, którzy pobiegli coś zdobyć, mieli pewność, że zdążą dogonić wlokące się ospale wagony. Było już w drodze kilka takich przymusowych postojów między stacjami, czasami nawet miejscowa ludność sama podchodziła do torów, przynosząc chleb i owoce. Na niektórych stacjach działały punkty PCK. Gdy dotarli do Krakowa-Bonarki, okazało się, że i tu stoi już kilka transportów cywilnych i wojskowych. Na tej stacji żołnierze zorganizowali kuchnię polową, rozdawali parującą grochówkę i pajdy chleba. Smaku tej wojskowej grochówki Kornelia Ruczaj nie zapomniała do końca życia. Był to wymodlony przez nią dar niebios: ciepły posiłek dla jej zgłodniałych synków. Gdy Andrzejek z Mankiem dojadali swoje kromki, umoczone w pysznej resztce maminej grochówki, Orest podniósł nagle głowę i powiedział cicho do żony: – Słyszysz?… Czy to nie wołanie naszej Ulki? Kornelia wstrzymała oddech i z wielu otaczających ją dźwięków wyłowiła ten jeden: – O-rest Ru-czaj! O-rest Ru-czaaaj! Tak, to głos Uli. Teraz nawet Andrzejek zaczął się rozglądać wokoło, w radosnym oczekiwaniu. Uwielbiał chrzestną i chrzestnego. Ciocia Ulka tego lata uszyła mu prawdziwy, maleńki, jak na liliputa, cudowny mundurek harcerski, a wujek Pauluś często i chętnie się z nim bawił, brał go na plecy i udawał konika… Jednak tej cioci, która teraz przed nimi stanęła, malec w pierwszej chwili nie poznał. – Ulka! Uleńka, uspokój się, co ci to?… – Orest skoczył na równe nogi i złapał ją za wyciągnięte ku niemu ramiona. Wyglądała, jakby zobaczyła śmierć: włosy w nieładzie, warkocz zwijany zawsze w porządny koczek na głowie – teraz do połowy był rozpleciony, najwidoczniej zgubiła gdzieś spinkę, a letni płaszczyk – rozdarty z boku, jakby się gdzieś w panice przedzierała… – Siadaj z nami, Ula, napij się wody… – zaczęła Kornelia, ale Ula już pytała bez tchu: – Pauluś… Jest z wami Pauluś? Widzieliście go? Spotkaliście się?… Bo on… poszedł do wsi po wodę… zabrał z plecaka pustą butelkę… i chyba nie zdążył wrócić do naszego przedziału

na czas! Ale… ale może do was… wy jedziecie przecież trzy wagony za naszym? Zdążył wskoczyć do was? Zdążył? Widzieliście Paulusia?…Wyszedł po wodę dla mnie… po wodę… Tylko na chwilę, do wsi… widać było zabudowania! Postój się skończył, a on nie wrócił… Wołałam go przez otwarte okna, krzyczałam, że ma wracać, że już ruszyliśmy. Wszyscy, co z nim wyszli, wrócili, a on nie… Widzieliście Paulusia? Oresta oblał zimny pot. Kazał kobietom zostać z dziećmi w tym miejscu, gdzie są i nigdzie się, na rany Boga, nie ruszać. Nigdy nie umiał sobie potem przypomnieć, ile pomieszczeń stacji i ile wagonów obiegł, ilu ludzi zaczepił, pytając o Paulusia, żebrząc choć o słówko o nim. Mijane w zawrotnym tempie twarze zbiły mu się w jedną – wyrażającą znużenie i obojętność, a usta powtarzające: „nie, nie wiem, nie widziałem” śniły mu się jeszcze wiele lat potem. Jego kuzyn, jego brat najukochańszy i najwierniejszy, podpora życiowa i pocieszyciel, zniknął oto bez śladu, jak kamień w wodę. Nikt go nie widział, nikt nie zapamiętał, co się z nim stało i dlaczego nie wrócił z tą cholerną butelką wody dla żony. Najgorsze jednak, co Orest Ruczaj wówczas usłyszał, to informację od jakiegoś oficera na koniu, że Niemcy przesuwają się niewiarygodnie szybko na wschód i właściwie to depczą im po piętach i że jest całkiem możliwe, że wyprzedzili już cały ten tu popieprzony transport, jadąc normalnymi, równoległymi do torów kolejowych, drogami. To oznaczało najgorsze: że na tamtej zapadłej wiosze Niemcy mogli bezbronnego Paulusia dopaść, wylegitymować, znaleźć go na jakiejś swojej liście czy w jakimś rozkazie!… Gdy roztrzęsiony Orest wrócił, okazało się, że Ulka spojrzała mu tylko raz jeden w oczy i po sekundzie podjęła decyzję: – Nie jadę dalej. Wracam szukać Paulusia. Rozpytam ludzi na wsiach, na stacjach, może komuś zostawił dla mnie wiadomość… Może wraca w kierunku domu. – Dziewczyno! Nie możesz! Tam już tylko Niemcy! On na pewno nie zawrócił, ucieka na wschód, naszym śladem! Rozminiecie się… Nim Orest skończył zdanie, rozpętało się piekło. Nastąpił nalot niemieckich samolotów, podczas którego zniszczono wiele wagonów uciekinierów i jeden transport z żołnierzami. Kornelia, na widok nadlatujących maszyn, instynktownie przykryła swoim ciałem bliżej siedzącego Manka, a Orest osłonił Andrzejka. Obydwaj chłopcy, przygwożdżeni do ziemi, krzyczeli wniebogłosy, przerażeni i ogłuszeni wybuchami. Po nalocie, ze strachu, wszyscy długo bali się ruszyć, wokół rozlegały się tylko krzyki i jęki rannych. Zginęło wielu żołnierzy. Orest z Kornelią sprawdzili, czy chłopcom nic się nie stało, szeptali słowa otuchy, postawili ich na nóżkach i otrzepali ubranka. Rozejrzeli się wokół siebie. Ulki nie było, wykorzystała zamieszanie i znikła. Służby kolejowe już zaganiały wszystkich do ocalałych wagonów, nie było więc mowy o próbie jej odnalezienia w tym pośpiechu. Kornelia płakała. Szczęśliwym trafem ich pociąg nie ucierpiał, bez przeszkód dotarli do swoich rzeczy i odprawiono ich w dalszą drogę. Pociągi znowu ułożyły się w gigantyczny ciąg. Teraz podróż trwała kilka dni i z powodu upału była bardzo męcząca. Zakończyła się gwałtownie pod Tarnowem, gdzie Niemcy wysadzili most na Dunajcu wraz z dwoma pociągami, które właśnie po nim przejeżdżały. Skład z Ruczajami zdążył się zatrzymać przed wyrwą. Widok był przerażający. Należało podjąć decyzję, co dalej. Część uciekinierów pozostała w transporcie, druga część, porzucając zabrany z domów dobytek, niosąc tylko to, co niezbędne, ruszyła wzdłuż wału nad Dunajcem. Kornelia prowadziła za rączkę Andrzejka i pomagała Orestowi pchać wózek z ich rzeczami. Na wierzchu siedział mały Maniuś i płakał. Ludzie radzili im, by porzucili ten wielki bagaż, ale Kornelia nie dała się przekonać. „Wyrzucić?… Moją wyprawę ślubną, srebrne sztućce po babce Jadwiżce, pościel z monogramem, obrusy, ciepłe ubrania dla dzieci, pierzynę i…

i albumy ze zdjęciami?… Nigdy!” – myślała sobie, wzruszając ramionami. Orest wolał się nie odzywać. Pierwszy napotkany prom w Wierzchosławicach najwyraźniej wyleciał wcześniej w powietrze. Kolejny, w Bobrownikach Wielkich, kursował i może nawet udałoby się Ruczajom przeprawić na drugą stronę, ale znów nadleciały niemieckie samoloty, bombardując okolice rzeki i kolumnę uciekających cywilów. Rzucili się do najbliższego zagajnika i padli w krzaki, znów osłaniając sobą dzieci. Leżeli w bezruchu i z przerażeniem słuchali, jak gdzieś obok ich kryjówki wybuchają pociski. Ludzie krzyczeli i rozpaczali. Orest jakby wpadł w trans, tak uparcie powtarzał w kółko, że to sprzeczne z umowami międzynarodowymi, że w końcu Kornelia nie wytrzymała: – Jakie umowy, Orest? Co to tyż wygadujesz? Nie widzisz, ile to obchodzi tych Germanów? Gdzieś mają twoje umowy! Bombardujom nos razem z małymi dziećmi! Pozbierali się i, starannie omijając wzrokiem ciała zabitych, wrócili do drogi, gdzie w popłochu porzucili przedtem wózek. Stanęli tam jak wryci: wszystko zostało zniszczone – walizki uciekinierów, ich plecaki, tobołki, pakunki; wszystko walało się rozbebeszone, zmieszane z ziemią po wybuchach, rozrzucone na bliższą i dalszą odległość. Kornela znalazła swój wózek leżący przy krzakach, siłą odrzutu wywrócony do góry kołami. Cały, ale pusty. Jedyne, co udało się odszukać i co leżało w pobliżu, to ciepłe buciki Andrzejka, szczęśliwie połączone w parę sznurowadłami, kilka pobrudzonych sztuk poszewek na pościel, blaszana kolejowa apteczka Oresta i… pierzyna, która się cudem boskim zachowała w całości tylko dlatego, że była ciasno zwinięta w rulon i przewiązana mocnym, harcerskim pasem. Nie było dokumentów, map, albumów ze zdjęciami, damasowych obrusów z wyprawy ślubnej Kornelii, zapasowych ubrań, pudła ze srebrnymi sztućcami i przede wszystkim zaginął płócienny woreczek z ich wszystkimi pieniędzmi, z całym dorobkiem życia. Był starannie ukryty na dnie wózka, pomiędzy pościelą. W kieszeni na piersi Orest nosił tylko podręczny portfel, z małą ilością gotówki i… Krzyż Zasługi w płaskim pudełeczku, wraz z harcerską legitymacją. Pochlipując, Kornela pozbierała to wszystko i na powrót ułożyła w wózku. Orest na wierzch posadził chłopców i ruszyli za innymi, lawirując skrzypiącymi kołami po piaszczystych drogach. Szli na północ, w kierunku Dąbrowy Tarnowskiej. Nawet nocą przemieszczali się w ciszy, a w dzień trzymali się leśnych ostępów, bezdroży, skrajów łąk i ściernisk, spali w rowach, w przydrożnych krzakach i cudzych stodołach, dopiero po jakimś czasie wychodząc na główny gościniec. Dołączyli do wlokącego się tłumu innych uciekinierów, ale ciężki do pchania wózek z resztą dobytku i małym Mankiem oraz słaniający się na nogach Andrzej utrudniali ich marsz i zostawali coraz bardziej w tyle. Okazało się jednak, że uratowało im to życie, gdyż znów nad kolumnę nadleciały niemieckie bombowce. Ruczaje rzucili się w bruzdy kartofliska, nakrywając sobą dzieci. Wybuchy były ogłuszające. Bardzo dużo ludzi idących przed nimi zginęło. Leżeli całymi rodzinami, matki z dziećmi w ramionach, starcy i młodzi, wśród roztrzaskanych wózków, walizek i plecaków… Wycieńczeni i przerażeni dotarli wieczorem do jakiejś wsi, gdzie dobrzy ludzie dali im wody, zimnych pierogów z kapustą i mleka dla dzieci, świeżo udojonego od krowy przez córkę gospodarzy. Pozwolili im przespać się na ziemi, przy piecu, na rozpostartej pierzynie Kornelii. Nazajutrz w obejściu niespodziewanie pojawili się polscy żołnierze, rozłożyli się, całkowicie wykończeni, na trawie. Kilku z nich zaczęło rozdzielać pozostałym ich racje żywnościowe na ten dzień. Orest z Andrzejkiem ustawili się nieśmiało na końcu owej żołnierskiej kolejki. Nie odpędzono ich i też, ku swej przeogromnej radości, dostali po kromce kwadratowego, czarnego chleba z marmoladą. Podzielili się z Kornelą i Mankiem. Nagle do tej grupy żołnierzy podjechał oddział na koniach, zaczęli coś wykrzykiwać

w zdenerwowaniu. Wszyscy zerwali się na równe nogi, Orest wyłowił słowa: – Od wschodu zdradziecko zaatakowała nas sowiecka armia!… Utworzyli drugi front, jesteśmy wzięci w dwa ognie. Wbili nam nóż w plecy! Musimy dać im odpór! Widząc rodzinę Ruczajów z ich żałosnym wózkiem i tobołami, jeden z oficerów zawołał: – Skąd jesteście? Co tu jeszcze robicie z tymi małymi dzieciakami? Ludzie, nie stójcie tak i nie gapcie się! Wracajcie do siebie, już nie ma dokąd uciekać. Z tej strony idą Ruskie, mogą być dla was jeszcze gorsi od Niemców… Uciekajcie! W kilka chwil wojsko zorganizowało się i wyruszyło, kierując się na wschód. Orest chciał zapłacić gospodarzom za serdeczną gościnę, ale nie wzięli grosza. Podziękował więc tylko i zaproponował wspólną ucieczkę do Katowic, ale oni, ze stoickim spokojem, machnęli ręką: – Iii tam, panie… my tu wzwyczajeni, tu przecie zawsze Ruskie wchodzili, wchodzom i wchodzić będom… nie dziwota to nam. Wracajcie z Bogiem, gdzie wasz dom. Zaczął się więc ostatni etap tej wrześniowej tułaczki. Ruczaje ostrożnie szukali drogi powrotnej, przedzierając się przez leśne dróżki, łąki, przez chaszcze pełne kłujących ostrężyn, byle nie iść otwartą przestrzenią. Przydały się teraz Orestowi harcerskie zajęcia z zakresu topografii i orientacji w terenie, które tak starannie organizował w swojej drużynie! Wiedział, jak poprowadzić rodzinę do domu. Zdarzyło się też, że spory kawałek drogi podwiozła ich jakaś inna rodzina, jadąca skromną furką, a kiedy indziej litościwy furman, wiozący warzywa, pozwolił im usadzić się obok siebie na koźle. W którymś miejscu natknęli się na niemiecki patrol i serca im zamarły. – Godomy po niemiecku!… – zdążył tylko szepnąć Orest. Niemców było dwóch. Obeszli powolutku Ruczajów dookoła, przyjrzeli się im dokładnie i jeden zapytał szczekliwie: – Juden?44 – Nein, wir sind Schlesier, kommen aus dem Katowitz45 – odpowiedział spokojnie Orest. Tak dobra znajomość niemieckiego uspokoiła ich nieco, ale zaczęli dopytywać, co oni tutaj, do diabła, robią i to z małymi dziećmi? Orest wytłumaczył, że jest pracownikiem kolei i dostał od przełożonych nakaz natychmiastowego wyjazdu z rodziną na wschód, co uczynił, ale u kresu drogi wkroczyli Rosjanie, więc tak tu teraz z żoną i synami błądzą, szukając drogi… Jeden z Niemców stwierdził z przekąsem: – Bo też niepotrzebnie tak daleko przed nami uciekaliście. Trzeba było spokojnie siedzieć z dziećmi w domu! Nic by się wam nie stało. Na Śląsk weszliśmy, jak do siebie, nie było tam przecież żadnego wojska… Ten drugi, nieco starszy, był bardziej wyrozumiały. – Nakaz to nakaz. To dobrze, że pan rozumie, co to obowiązek – poszperał chwilę w wojskowej, płaskiej torbie, którą miał przewieszoną przez ramię, i wyciągnął… zawiniętą w biały papier kromkę chleba z kiełbasą. Rozwinął ją, podzielił na pół i podał Andrzejkowi i Mankowi. Kornelii zrobiło się słabo. – Weźcie, nie wyglądacie na najedzonych… – patrzył chwilę, jak malcy łapczywie jedzą, po czym zwrócił się do milczących rodziców. – A wy posadźcie ich w końcu na ten wasz wózek i jazda stąd! Dopiero gdy Niemcy zniknęli za zakrętem, Kornela wybuchnęła histerycznym płaczem. Orest uspokajał ją, jak umiał, a gdy się opanowała, wyjął ukradkiem, trzęsącymi się rękami, swój Krzyż Zasługi z kieszeni na piersi. Otrzymał go za pracę dla Związku Harcerstwa Polskiego. – Gdyby mnie przeszukali, to nie żyjemy… Jeszcze tego samego popołudnia, nakazując żonie i chłopcom stać na czujce

i obserwować, czy nikt nie nadchodzi, zatopił Orest pudełko z Krzyżem za harcerstwo w pierwszym napotkanym stawie. Patrzył, jak znika pod zielonkawą wodą. – Byli tam utopce, tato, byli?… – dopytywał Maniuś z ciekawością. Ruszyli w dalszą drogę. Nocowali w stogach siana pod gołym niebem, w jakichś opuszczonych folwarkach, starych chatynkach. Raz nawet, już gdzieś pod Krakowem, trafili do dużego, jak pałac, dworu, ukrytego na wzgórzu, wśród drzew. Państwa tam już nie było, uciekli w obawie przed Rosjanami, ale została służba, która ulitowała się nad wycieńczoną Kornelią, jej mężem i zasypiającymi na stojąco malcami. Wpuścili ich na pokoje, pomogli się umyć w ciepłej wodzie, dali dzieciom nowe ubranka, które, o dziwo, pasowały jak ulał. – A wiedziałam, wiedziałam, że pasowne będą, bo nasi jaśnie panicze tej samej postury, co wasi chłopacy byli… – powiedziała z uśmiechem młodziutka służąca, nadal ubrana w granatową sukienkę, biały czepeczek i fartuch. Na zawsze zapamiętali tę błogą noc w pałacyku. Spali w niezwykłej białej sypialni, w wielkim pańskim łożu z białą, koronkową pościelą, wśród miękkich, pachnących pierzynek… A przedtem dostali pyszną kolację, podaną na wykwintnej porcelanie i srebrach, a miły, starszy służący usługiwał im dyskretnie przy tym królewskim posiłku. Na ich nieśmiałe, serdeczne podziękowania odpowiedział cicho: – Niech wam idzie na zdrowie! Wszystko tu zostało, wszystko, tyle dobra, tyle jedzenia… tylko naszej jaśnie pani i pana zabrakło. Dobrzy państwo nasze byli, oj, dobrzy – i dbali o wszystkich wkoło. To i czemu wam, ludziom w potrzebie, nie pomóc, kiedy sami tu zostalim i służyć już nie będzie komu… 44 Żydzi? 45 Nie, jesteśmy Ślązakami z Katowic.

Rozdział 46. Moje wielkie argentyńskie chrzciny Można powiedzieć, że na chrzcinach dzieci to ja się akurat znałam. Przecież wyprawiłam je hucznie kolejno Luizce, Błażejkowi i Bartusiowi, z rozpędu mogłabym ochrzcić nawet Ugryzia, bo tak mi to dobrze szło. Ale moja córka, świeżo upieczona mama, ostudziła mnie już w pierwszy dzień mego pobytu w dalekiej Argentynie: – Chrzciny?… – zapytała zdziwiona, jakby to nie jej dotyczyło. – Co tu planować?… Nie przejmuj się chrzcinami, tu nikt się nie przejmuje gośćmi: goście przychodzą i są – i każdy się dobrze bawi! Wyluzuj, mamuś. Gdybym była tam sama, pomyślałabym, że może rzeczywiście się starzeję i ulegam panice, ale stojące obok mnie młodziutkie Ewcia i Natalka zamarły. *** …bo i jakże to… bez przygotowań do chrzcielnej gościny… jakże to… naszego juliuszka chrzest świętowało pół powiatu… a przygotowania trwały bez mała dwie niedziele… własnoręcznie koronkami ozdobiłam dziecku prześliczną… białą koszulkę… … chrzciny to som chrzciny… i niy ma co udować że ich niy ma… widzioł to świat… u nos tyż to było zawsze wielkie wydarzynie… najprzód dowało się na mszo świynto do kościoła… potym sprzątało się z góry na dół cołki dom… spraszało chrzestnych i wszyskich gości… pare dni wcześnij piekło się kołocz z makiem i z biołym serem… zamawiało się dobro kucharka do zrobienio obiadu i… tak to u nos było… …chrzest to było ważne wydarzenie w naszej rodzinie moja jadwiżko… masz w zupełności rację… …no bo… chodziło tyż… a może przede wszyskim o to… że po chrzcie świyntym… dioboł46 już nie ma do dziecka dostępu… *** – Nie przyleciałaś tu przecież po to, żeby robić nam chrzciny! – kontynuowała pewna swego Luizka. – Tylko żeby nacieszyć się wnusią! Tyż prowda. Skoro tak, to spokojnie wzięłam małą na ręce i wyniosłam do kamiennej altanki, jedynego miejsca na zielonym terenie przy domu, gdzie było trochę cienia. Dawał go rozkwitający właśnie hibiskus, w Argentynie nazywany rosa china, chińską różą. Nieśmiało oplatał kolumienkę w altanie, bo tu, na południowej półkuli, dopiero zaczynała się wiosna. Było już jednak trzydzieści pięć stopni ciepła i nijak się to miało do którejkolwiek wiosny w Polsce. Słońce przeświecało przez listki hibiskusa i paliło mnie w głowę, pobliskie wzgórza stały we mgle, jakiś egzotyczny ptak wyśpiewywał ten sam, namiętny trel, a ja próbowałam ostudzić emocje. – Tju tu tuu – tata ta – ta tjaaa… – zanosił się wciąż od nowa ów rajski ptaszek.

Chrzest Kiary ma się odbyć dopiero za tydzień, specjalnie zaczekali na mój i dziewczyn przyjazd. Luizka opowiedziała mi, że rodzina Sebastiana bardzo się dziwiła, że tak późno przybywam, że tutaj argentyńska matka natychmiast jest przy rodzącej córce, nawet jeżeli mieszka na drugim końcu kraju. No, cóż, lo siento mucho47, przykro mi, ale ja zrobiłam to specjalnie. Nie złapałam na last minute pierwszego, lecącego do Argentyny samolotu nazajutrz po owym nocnym telefonie Luizki, nie wpadłam tam, skacząc po trzy schody, na oddział położniczy, nie czekałam, podekscytowana, przed domem, nie zajęłam się gotowaniem pożywnych posiłków dla karmiącej mamy, nie prasowałam Sebastianowi koszul do pracy. Przyleciałam do Tucuman równo trzy i pół tygodnia po narodzinach. Taki minimalny czas dałam młodej rodzinie na oswojenie się z nową sytuacją. Chciałam, by pobyli we trójkę sami, by nacieszyli się sobą, nauczyli się siebie, nie słuchali od razu moich, zapewne zbawiennych rad, przestróg, pouczeń. I tak, jak się okazało, przyjęli w tym czasie mnóstwo gości, więc chociaż ja jedna nie weszłam im na głowę i nie stresowałam ich, mieszkając z nimi od samego początku. – To powinien być miodowy miesiąc dla was: dla ciebie, Sebastiana i maleńkiej Kiary – tłumaczyłam spokojnie z lekka rozczarowanej Luizce, gdy dwa dni po porodzie zadzwoniła zapytać, kiedy przyjadę. Myślę, że to była mądra decyzja. Po fakcie Luizka przyznała mi rację, bo te, skądinąd życzliwe, ale ciągłe wizyty licznej rodziny Sebastiana bardzo ich zmęczyły. Siedząc sobie teraz z Kiarą w cieniu altanki, wzięłam głęboki oddech i postanowiłam popłynąć z prądem, co ma być – niech będzie. Nie znam się na argentyńskich zwyczajach, nie ja jestem matką tego dziecka, to nie moje chrzciny, nie moi goście, sama jestem tu gościem, kropka. Kiara przebudziła się na mych rękach, otworzyła oczka, przeciągnęła się i zakwiliła jak ten rajski ptaszek. Co mnie właściwie obchodzi cokolwiek poza tą delikatną kruszynką? Następne dni były nadspodziewanie rozrywkowe. Wszyscy bardzo się starali, byśmy z Ewcią i Natalką były zadowolone z naszego pobytu na Antypodach. Luizka też się starała, jeżdżąc wszędzie z nami, z czterotygodniową Kiarą noszoną w pasiastej chuście, udrapowanej na wzór śląskiej hacki. Maleństwo wyglądało tam jak szczeniaczek wrzucony do siatki na zakupy. Udawałam, że nie robi to na mnie wrażenia. I że nie martwię się także samą Luizką, przecież ona wciąż była w połogu! Zwiedziłyśmy Tucuman, ze szczególnym uwzględnieniem muzeum Casa de la Independencia48 – narodowej świątyni wszystkich Argentyńczyków. To w tym budynku w 1816 roku podpisano deklarację niepodległości, uwalniając się ostatecznie od hiszpańskich kolonizatorów. Wystrój wnętrza pozostał niezmieniony, wszystko wygląda tak, jak w tamtej ważnej chwili. Mama Sebastiana, która w tym dniu nam towarzyszyła, zaprowadziła nas do słynnego palmowego parku. Rzeczywiście nas zachwycił, leży w samym środku miasta, jest olbrzymi, rozłożony na wielkich przestrzeniach. Nie mam pojęcia, jak udało im się utrzymać go w takim dzikim, pierwotnym stanie. Palmy sięgają dosłownie nieba. Kolejnego dnia zawieziono nas – i Kiarę w hacce – na górujący nad Tucuman szczyt San Javier, niezwykłe miejsce z widokiem na całe miasto. Jest tam centrum lotów na paralotniach, a jednym z instruktorów okazał się być kuzyn Sebastiana, Marco. Skoki wyglądają dziwnie, bo jest to jakiś inny niż u nas rodzaj sprzętu – po wzięciu wielkiego rozbiegu skacze się z instruktorem dosłownie w przepaść, leci we dwójkę, a nad głową powinien się otworzyć wielki jak żagiel, prostokątny spadochron. Po hiszpańsku nazywa się to urządzenie parapente49, cokolwiek to znaczy. Ewcia i Natalka z radością kolejno spróbowały tego sportu – obie

początkowo darły się wniebogłosy nad przepaścią, ale gdy parapente szczęśliwie im się otworzyło, mogły zachwycać się niezwykłymi widokami i tropikalną roślinnością. Wylądowały bez szwanku na polu z drzewkami pomarańczowymi, u podnóża San Javier. Czekałam tylko, aż Luizka powie, że i ona, razem z noworodkiem, skoczy sobie teraz radośnie na owym parapente. Moja córeczka jakby czytała mi w myślach. – No nie, mamuś, nie skoczę przecież z Kiarą! – zaśmiała się. – Chociaż… tak właściwie ona już leciała na parapente! Skakałam z Marco, gdy byłam już w ciąży, to był dopiero drugi tydzień i jeszcze tego nie wiedziałam. A! Nawet musieliśmy powtórzyć start, bo pierwszy się nie udał! Bogowie, dodajcie mi sił. Kolejną niespodzianką był wyjazd – z Kiarą w hacce – do dalekiego Tafi del Valle, górskiej miejscowości przypominającej nasze Morskie Oko. Podróż trwa bite trzy godziny, po drodze mijamy urokliwe wioski, pola trzciny cukrowej i plantacje pomarańczowe. Niezwykłą ciekawostką dla Europejczyka są kapliczki przydrożne, stawiane tu, jak i w całej Ameryce Południowej, na cześć Pachamamy, połączenia inkaskiej Matki Natury, bogini ziemi i płodności sprzed odkryć Kolumba – z Maryją Dziewicą. Czyż to nie teologiczny majstersztyk? Pokonujemy wijące się wśród subtropikalnego lasu serpentyny asfaltowej szosy i nieoczekiwanie docieramy do dziwnie cichej doliny, otoczonej szaro-błękitnymi wzgórzami, z wielkim jeziorem La Angostura. Pierwsze, co tutaj jest dla nas szokujące, to snujące się wszędzie dzikie, samotne i zaniedbane psy oraz konie, puszczone samopas, pasące się na łąkach, w nieogrodzonych ogródkach czy przy drodze. Jeśli zapytać miejscowych, czemu te konie i psy są bezpańskie, odpowiadają, że one nie są bezpańskie tylko… wolne. Mieszkamy w Tafi przez trzy, niestety pochmurne i chłodne dni. Chodzimy po górach – z Kiarą w hacce – i zwiedzamy miasteczko, które z kolei przypomina nam Krupówki w Zakopanem – tak wielka jest ilość straganów z indiańskimi wyrobami. Dziewczyny kupują pamiątki. Natalka wymyśliła, że z kawałka aguayo50, pasiastego materiału, ręcznie tkanego przez Indian, uszyje sobie po powrocie do Polski niezwykłą oprawę na album ze zdjęciami z Argentyny. Do Tucuman wracamy w noc przed chrzcinami Kiary. Konkretnie jesteśmy w domu o wpół do pierwszej w nocy. Młodzi rodzice układają płaczącą dziecinę do snu, a my z dziewczynami stoimy i rozglądamy się nieprzytomnie po salonie – wszędzie leżą torby i plecaki z podróży, walają się ubranka dziecięce i nasze kurtki przyniesione z auta, reklamówki z pieluchami i kosmetykami do pielęgnacji niemowląt, kolorowe, gumowe grzechotki i zabawki, koszyk z resztą prowiantu na drogę, aparat fotograficzny, iPad Luizki, dokumenty… – Ciociu!… – wyszeptała niemal bezgłośnie Ewcia. – Czy na pewno jutro są te chrzciny? – Nie, nie jutro, Ewka, dzisiaj! – trzeźwo, jak zwykle, podsumowała sytuację Natalka. Zaczęłyśmy chichotać jak głupie. Ratuj nas, Pachamamo! Podnieś swą rękę i przyłóż w łeb, komu trzeba… Nazajutrz wstałyśmy o wpół do ósmej. Wyjrzałyśmy ostrożnie z naszych pokoi i widzimy, nie dowierzając własnemu szczęściu, że Luizka krząta się po domu ochoczo, już pięknie ubrana i umalowana. We włosy wpięła sobie subtelnie wyglądające białe kwiatuszki. W kolebusi leży Kiara, wystrojona w polską chrzcielną sukienkę, z koronkowymi zdobieniami. Sebastian, w garniturze i śnieżnobiałej koszuli, chodzi tam i z powrotem po przydomowym ogródku i najspokojniej w świecie rozmawia przez telefon komórkowy. Obrazek może byłby i sielski, gdyby nie to, że salon nadal wygląda na tylko z grubsza uprzątnięty, bez śladu przygotowań do rodzinnej imprezy, która ma się tu przecież odbyć już tego południa. Czy mamy

w tym domu jakieś białe obrusy? Czy jest tu gdzieś w pobliżu jakakolwiek piekarnia, w której możnaby kupić choćby kruche ciasteczka?… Boję się zapytać. Po co denerwować karmiącą matkę, jeszcze straci pokarm. Co wobec tego widać gołym okiem? No, że pogoda piękna. Robi się upalnie, choć to dopiero wpół do dziesiątej rano. Chrzest Kiary na dziesiątą. Jesteśmy gotowi do wyjazdu na mszę – dziecko, rodzice dziecka, dziewczyny i ja. To już sukces. Dysponujemy okrągłym stołem średniej wielkości i ośmioma krzesłami. Zaglądam ukradkiem do lodówki: niestety, żadnych większych zapasów. Już w drzwiach pytam córcię, z głupia frant, iluż to dzisiaj spodziewa się gości. – Będzie może z osiemdziesiąt osób – odpowiedziała beztrosko. – Sebastian wszystkich z rodziny zaprosił… a samych kuzynów ma koło trzydziestu. No i jeszcze mnóstwo znajomych. Natalka zbladła. Spojrzała na przerażoną Ewcię, a potem na mnie: – Ciociuuuuu! – jęknęła. – Nie ogarniam… – Nie przejmujcie się, dziewczynki! – uśmiecham się do stremowanej Ewci. – Najważniejsze, że mamy matkę chrzestną! – No i mnie!… Luizka powiedziała, że ja jestem la segunda madrina! – upomina się o atencję urażona Natalka. – Przepraszam kochanie, oczywiście, że jesteś Drugą Matką Chrzestną dla naszej Kiaruni! – przytulam Natalię serdecznie i głaszczę po płowych włosach. Wyjeżdżając do kościoła, obejrzałam się jeszcze na opustoszały domek, przeczuwając niejasno, że chyba pod ziemię się zapadnę, gdy tu wrócimy po chrzcie Kiary z całym tym tłumem gości. Gdzie ich wszystkich, do licha, posadzimy? Na trawie? Co damy jeść? I pić? Osiemdziesięciu ludziom?… Ja chcę do Polski! Przed kościołem czeka już brat Sebastiana, Jorge, który jest księdzem (znowu ksiądz!) i ma osobiście ochrzcić Kiarę. Nie wiem właściwie, jak mu się to technicznie uda, bo sam jest jej padrino, ojcem chrzestnym – ale niech tam, że tak to ujmę, to jest najmniejszy w tej chwili problem. Z pewnością sam diabeł mi to podsunął, bo tłumiąc nerwowy chichot, wyobraziłam sobie scenę, jak to ksiądz Jorge będzie raz stał przed Kiarą i przewodniczył ceremonii, a raz wskakiwał jak konik polny za Kiarę, przyjmując rolę ojca chrzestnego… Szybko okazuje się jednak, że będzie tam drugi ksiądz, a Jorge ma tylko mu asystować. W ostatniej chwili podchodzą do nas dwie znajome Luizki, Monica i Belen, i szepcząc dobre życzenia, wkładają na główkę dziecka cieniutką, ażurkową opaskę z maleńkimi różyczkami. Kiara wygląda w niej niczym księżniczka elfów. Uroczystość jest wzruszająca: smukła jak topola Ewcia, jako madrina, stoi z Kiarą w ramionach, obok rodzice, goście skupili się blisko nich, w kręgu, Natalka dzielnie czyta po hiszpańsku jakiś fragment Pisma, a główkę dziecka polewa wodą ze srebrnego, inkaskiego w stylu, dzbana sam ojciec chrzestny, Jorge: – Kiara Maria, yo te bautizo en el nombre del Padre y del Hijo y del Espiritu Santo…51 Podczas mszy kilkakrotnie, z uporem maniaka, liczę gości i wychodzi mi, że na nasze wielkie szczęście Luizka z Sebastianem źle oszacowali niebezpieczeństwo – jest trzydzieści pięć osób, ani jednej więcej i to wraz z nami. Pachamamo, boska Pachamamo, jesteś wielka! Może nie będzie tak źle? Najstarsi siądą, jak należy, przy stole, a młodszych…no, może posadzi się ich na jakichś poduszkach i karimatach wzdłuż ścian w salonie. My z dziewczynami i mamą Sebastiana będziemy w kuchni. To od razu cztery osoby mniej… Tak szczerze, to miałam największą ochotę uciec stąd, prosto z kościoła, gdzieś daleko, choćby na szczyt San Javier i polatać tam na paralotni do upadłego.

Uroczystość dobiegła końca, jeszcze tylko zdjęcia z chrzestnymi rodzicami i nasze śliczne, ochrzczone Boże Dziecię wraca z nami do auta. Jedziemy powoli z powrotem. Siedzę pomiędzy Ewą i Natalką, które na zmianę szturchają mnie łokciem w bok, unosząc pytająco brwi. Jadąca z przodu Luizka beztrosko rozmawia z Sebastianem. Po hiszpańsku, niewiele wyłapuję słów. Chyba cieszą się z udanej ceremonii w kościele. Za nami kawalkada samochodów. Jakby w myśl zasady „co się odwlecze, to nie uciecze”, wolno wjeżdżamy na parking przed domem. I wtedy zrozumiałam, co musieli odczuwać owi biblijni wędrowcy, kiedy im manna spadła z nieba. Parterowy domek Luizki i Sebastiana wyglądał tak, jakby stał na teatralnej, obrotowej scenie i właśnie ktoś jednym ruchem ukazał nam tę drugą, dotąd niewidoczną stronę. Ujrzałam zupełnie nowe dekoracje i to dosłownie: pobliskie drzewka cytrynowe i chińskie róże przystrojone zostały wprawną ręką w kolorowe kokardki i baloniki, okna i drzwi domu udekorowano niemowlęcymi smoczkami i papierowymi serduszkami z wydrukowanym na różowo imieniem Kiary, przepadł gdzieś fikuśny okrągły stół, a zamiast niego wstawiono trzy długie, prostokątne, tworzące ciąg wzdłuż salonu. Dało to miejsce na około pięćdziesiąt osób. Następne dwa stoły ustawiono na zewnątrz, pod otwartymi na oścież, zdobnymi w różowe kokardki oknami. Wyraźnie wyglądało na to, że ktoś tu przywiózł ciężarówkę plastikowych krzeseł. Stoły są wprawdzie z pobieżnie oheblowanego drewna, ale nakryto je bielutkimi, jak polski śnieg obrusami, zastawą stołową, a ktoś pomysłowy ze zwykłych, wysokich szklanek owiniętych kolorową bibułką, zrobił wazoniki ze świeżymi kwiatami. Na każdym stole – duży tort z białym kremem i cukrową figurką dziewczynki w beciku na górze. Wokół tego wszystkiego w chwili naszego przyjazdu kręci się ze dwadzieścia, trzydzieści osób. Na nasz widok robią Kiarze szpaler i witają nas wesołymi okrzykami. Sąsiadka z domku obok roznosi na stoły kawę w białych termosach i napoje. Jakaś dziewczyna z rodziny pstryka cały czas zdjęcia dobrym, japońskim aparatem. Ktoś melduje Sebastianowi, że za godzinę powinien być catering z obiadem. Sebastian pyta, które empanady52 zamówili i dostaje odpowiedź, że wszystkie, jakie były. – Bien! – cieszy się Sebastian. – Muchas gracias, bro!53 Do stołów zasiada, lekko licząc, z dziewięćdziesiąt osób. Cały czas dochodzą następni. Natalka z Ewcią powiedziały mi potem, że w szczytowym momencie imprezy doliczyły się stu piętnastu gości. Część wzięła talerzyki z jedzeniem i zrobiła sobie piknik na trawie. Jakieś wesołe nastolatki wynoszą z bagażnika samochodu gotowe do podania na stół wielkie półmiski z owocami. Nie wierzę własnym oczom. Nie tylko ja. – Ciociu! Ciociu! Co tu się dzieje? – pyta rozpromieniona Ewcia. – Co jest grane? – Luńka! – wykrzykuje surowo Natalia, świdrując wzrokiem moją córkę. – Ja cię bardzo przepraszam, ale zrobiliście nas w konia! – A gdzie tam! – śmieje się Luizka. – Nie chciałyście mi wierzyć, że chrzciny to nie problem. Cała familia pomaga je urządzić. To tutaj jest normalne. Na uroczystość do kościoła zawsze jedzie tylko część gości, najbliższa rodzina. Reszta w tym czasie dostaje klucze od domu i działa. Nikt nie wymaga od młodych, obolałych matek, by jeszcze urządzały chrzciny na wysokim poziomie, tak jak w Polsce! Tutaj wszyscy pomagają, jak mogą. Dziś rano Sebastian telefonicznie upewniał się, co kto przywiezie, bo tu jedni mają składane stoły, inni zapasowe krzesełka, ktoś przygotowuje ozdoby, przynosi swoje obrusy, inny – talerze, jeszcze ktoś sztućce… Co kto ma w dużej ilości. Po imprezie każdy spokojnie odnajduje swoje rzeczy i zabiera do siebie, aż do następnej, rodzinnej okazji. Tak tu jest! Właściwie goście sami sobie robią chrzciny, wesela, wielkie rocznice. Tu są naprawdę duże rodziny. Każdy więc chętnie pomaga i może liczyć na pomoc innych, gdy sam będzie w potrzebie. My dziś tylko musimy

zapłacić kuzynowi Sebastiana za zamówiony catering, komuś innemu za owoce, kawę, napoje… – …torty… – dopowiadam usłużnie. – Nie, torty to prezent dla Kiary od mamy Sebastiana! – uśmiecha się Luizka. – Piekła je i dekorowała przez ostatnie dwa dni. Nie spała w nocy. Ona na co dzień dorabia sobie pieczeniem ciast dla zaprzyjaźnionego sklepu. Ma do tego talent. – No, to w takim razie, Natalia, oba nasze wesela wyprawimy w Argentynie! Nasze wielkie, argentyńskie wesela! A potem chrzciny! – śmieje się Ewa. – Tutaj imprezy same się robią! 46 Diabeł /śl./. 47 Bardzo mi przykro /hiszp./. 48 Dom Niepodległości /hiszp./. 49 Paralotniarstwo /hiszp./. 50 Słowo w języku Indian Aymara. 51 Kiaro Mario, ja ciebie chrzczę w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego…/hiszp./. 52 Popularne argentyńskie danie. Rodzaj płaskich rożków wypełnionych czekoladowym, warzywnym lub mięsnym nadzieniem – podobne do pierogów, ale dużo większe i wykonane z twardszego ciasta. 53 Dobrze! Wielkie dzięki, bracie! /hiszp./.

Rozdział 47. Auto pełne ciasteczek

Rodzice, moi i Marcela, są Ślązakami. Wszyscy czworo. Pierwsi z Wełnowca, drudzy z Załęża – sąsiadujących ze sobą dzielnic Katowic. Ich losy w dziwny sposób były podobne, a nawet przeplatały się. Małgorzata Wickel – zwana Gryjtką – i Andrzej Ruczaj, Agnieszka Wodziejczyk – zwana Nysią – i Eryk Śpiewak. Tak po prawdzie, to nazwisko rodowe taty Eryka brzmiało przed wojną Śpiewok, ale komunistom z punktu nie spodobało się takie śląsko brzmiące… Zawsze zachodziłam w głowę czemu? Proste nazwisko Śpiewok, niedające kompletnie żadnych skojarzeń politycznych, za to głęboko zakorzenione w tej rodzinie załęskich górników, zostało po wojnie bez gadania spolonizowane. Nikt nie pytał czy boli. Jeśli szukam podobieństw, to obie dziewczynki były półsierotami, Nysi umarła matka, a Gryjtce ojciec. Kiedy Nysia miała pięć lat, jej ukochana, dobra i łagodna mamusia, Anna-Maria, powtórnie zaszła w ciążę. I była bardzo szczęśliwa przez całe dziewięć miesięcy, mimo że ostatnie tygodnie musiała już spędzić w szpitalu, praktycznie bez ruchu. Ale poród nie przebiegał normalnie. W pewnej chwili spocony lekarz zadał pytanie, na które ojciec miał jedną, twardą odpowiedź: – Niech pan doktor ratuje oboje!… Ocalał tylko braciszek Agnysi, Piotruś… Z kolei wesoły i robotny Francik Wickel, ojciec Gryjtki, został od razu na początku wojny, w 1940 roku, powołany do Wehrmachtu. Widzę dokładnie ten, nieistniejący już dziś, pierwszy familok na wełnowieckiej Halerze, skąd po przepłakanej nocy wyszedł Franciszek. Do służby w nie swoim wojsku. Nigdy nie wrócił. „Vermisst”54 – każda kobieta na Śląsku, której męża wziął Wehrmacht, modliła się, żeby nie dostać pisma z tym strasznym słowem w nagłówku. Oznaczało ono, że człowiek przepadł. Bez powiadomienia rodziny o powodzie śmierci, bez pogrzebu, bez mogiły… Mój dziadek Franciszek nie zdążył wysłać do Heleny, swej ukochanej żony, ani jednego listu… Szlag mnie teraz trafia, kiedy czytam w prasie ogólnopolskiej takie teksty, że „po co poszedł?”. I tutaj też odpowiedź jest jedna: bo jak nie, szanowni państwo redaktorzy, to pojechałby z całą rodziną prosto do Konzentrationslager. Drugą wojnę światową tych czworo dzieciaków przeżyło podobnie. Był głód, brakowało wszystkiego. Dorośli wokół wciąż się czegoś bali, trzeba było w szkole i na ulicy mówić wyłącznie po niemiecku, a niemieccy nauczyciele na siłę ciągnęli uczniów do Hitlerjugend. W klasie, do której uczęszczał na przykład mój tato, wszystkie dzieci dostały coś w rodzaju „powołania” do tej szpetnej organizacji. Rodzice mieli tylko je podpisać. Mały Andrzejek bał się z owym papierkiem wracać do domu. Bowiem u Ruczajów, dla odmiany, obowiązywał całkowity zakaz mówienia po

niemiecku. Wieczorem, gdy cała rodzina była już w domu, Orest zamykał drzwi na klucz, wieszał go na gwoździu przy kachloku, czyli piecu kaflowym i, mając w pamięci słowa swej matki, Anny, ogłaszał z powagą: – No!… To teraz tu momy Polska! Godejcie po naszymu! Sama bym się bała podejść w takiej chwili do niego z… deklaracją wstąpienia do Hitlerjugend! *** …jo to mioł wtedy wiedzieć… panie boże… co tyn synek musioł wycierpieć… to było przecież jeszcze całkiym małe dziecko… jednego słowa mi niy powiedzioł… że go w szkole tak bili… jak jo by tam zalecioł do tego nauczyciela… …mój oreście… taki człowiek nawet nie zasługuje na określenie… którym go obdarzyłeś…nauczyciel… *** Jeszcze dziś, na samo wspomnienie tamtej sytuacji, tata Andrzej unosi obie ręce do nieba: – Skąd?… Niy mogłech mu tego świństwa pokazać! Ojciec by mnie chyba zabił!… No, a poza tym, obiecołech kiedyś mojemu dziadkowi Rudolfowi nie wstępować za nic do Hitlerjugend. Było to na anladze przy hucie cynku, tam, gdzie stała taka fontanna z kamienną foką… Zniszczył wówczas tę deklarację i dla pewności skrawki wrzucił do ognia w piecu. Leżał potem, biedoczek mały, w łóżku – ze śpiącym już bratem Maniusiem – i ledwo oddychał… Wolał nie myśleć, co go jutro czeka in der Schule55. Zasypiając, usłyszał jeszcze cichutki, dobiegający z szafy obok, charakterystyczny sygnał: – Bom, bom, buum! Tu Polskie Radio Londyn. Nadajemy wiadomości dobre i złe – ale zawsze prawdziwe. Jesteśmy wolnym radiem… Dlaczego z szafy? Bo w mieszkaniu obok, za ścianą, żyły dwie panie Dymaszki i choć ich nazwisko brzmiało swojsko, były to naprawdę wredne, stare Niemki, każdego wieczoru podsłuchujące przez ścianę, czy u tych Ruczajów nie mówi się aby po polsku? Chwaliły się nawet, że dla lepszego „odbioru” przykładają do ściany blaszane kubki… Na górze z kolei mieszkał zapalony nazista, Niemiec, partei­genosse56, który węszył jak pies myśliwski, dzień i noc. Takie sąsiedztwo powodowało, że Orest, żeby posłuchać zakazanego radia, właził do szafy – głęboko, za zimowe płaszcze. Nazajutrz w klasie lehrer57, niemiecki nauczyciel, z kamiennym wyrazem twarzy zbierał kartki z podpisami ojców. Ci chłopcy, którzy nie przynieśli – zostali kolejno pobici w gabinecie kierownika szkoły. Musieli się tam położyć na ławie, zsunąć spodnie, a Niemiec ciął ich skórzanym pasem. Andrzejek potem przez kilka dni nie mógł siedzieć, ale nawet nie śmiał poskarżyć się w domu. Moja mama, Małgosia Wickel, również szczerze nienawidziła niemieckiej szkoły, ale z innych powodów. W domu było ciężko. Helena z pensji w hucie cynku u Hohenlohego musiała utrzymać ojca alkoholika, który co prawda miał dobry, szewski fach w ręku, ale od lat nie

pracował, oraz trójkę dzieci: Gryjtkę, trochę od niej starszego Ernsta i dorastającego Jorga. Bieda aż piszczała, a tu w szkole potrzebne były zeszyty, książki i atlas geograficzny… Gryjtka obrywała więc od niemieckich nauczycieli linijką po drobnych rączkach za ciągły brak tych rzeczy. Do tego wciąż chodziła głodna. Taki rarytas, jak choćby drożdżowy kołoczek58 z makiem, był jej marzeniem. Raz jeden w czasie wojny mała Gryjtka miała iście królewską ucztę. Drzwi w drzwi mieszkały z nią dwie Niemki – matka i córka, Marta i Margot Schwartz. Margot była nieślubnym dzieckiem Marty, wszyscy o tym wiedzieli i kręcili nosami, ale ona zupełnie się tym nie przejmowała. Miała tupet, jak nikt na Halerze, dobrze płatną pracę, jasne, niczym dojrzały len włosy i oczy koloru bławatków. Ta dziewczyna o egzotycznym imieniu kryła pewną tajemnicę. Od czasu do czasu przyjeżdżał do niej zielonym gazikiem niemiecki oficer. Zawsze wtedy, gdy Marta, jej matka, robotnica huty cynkowej, była w pracy. Oficer był wysoki, przystojny, nosił nieczytelny wtedy jeszcze dla Gryjtki, czarny, drapieżny mundur SS. Tego dnia zastał u swej „narzeczonej” właśnie Gryjtkę, mała siedziała przy białym stole i łuskała, z polecenia Margot, zielony groszek. Niemiec spojrzał na dziecko i skrzywił się, tak jakoś oszczędnie, samymi kącikami ust. Nie wiedział kim ona jest, ale nie zapytał. Obejmując lepiącą się do niego od wejścia Margot, wyciągnął do Gryjtki drugą rękę z kluczykiem do samochodu. – Wiesz, które to moje auto? – zapytał krótko. – Wiem, zielone… – odpowiedziała po niemiecku. – Pójdziesz tam, zamkniesz się w szoferce i poczekasz, aż wrócę – rozkazał. – Nie waż się nikogo wpuścić! Tam jest… ważny towar dla naszych dzielnych, niemieckich żołnierzy. Idź! Bogu dziękować, że nie wyciągnął po prostu pistoletu z kabury. Teraz mama uważa, że musiał wziąć ją za niemiecką dziewczynkę, była wówczas uroczą blondynką z loczkami wokół pucołowatej twarzyczki. Tylko oczy nie były „przepisowe”, bo zielone. Ma pilnować szwabskiego auta… Bez trudu otworzyła drzwiczki i wgramoliła się do szoferki. Jezusmaryjo!… Jeszcze nigdy nie siedziała w aucie od wojska! Jak opowie to bratu Ernstowi, ten nie uwierzy! A jak jej bydzie zazdrościł! Usiadła wygodnie, pomajtała nóżkami i rozejrzała się ciekawie dokoła. Tych tu, z przodu, dziwnych instrumentów nawet nie śmiałaby jednym paluszkiem dotknąć; jeszcze by auto ruszyło i co? Ale co tam jest za nią?… Zaintrygował ją wspomniany przez oficera „towar”. Co też mogą potrzebować dzielni, niemieccy żołnierze? Na tylnym siedzeniu rzeczywiście piętrzył się stos czegoś, co było starannie przykryte wielką, brezentową płachtą. Zerknęła na drzwi wejściowe familoka, potem do góry, na okno Margot Schwartz. Nie zauważywszy żadnego ruchu, odważyła się uchylić rąbka płachty. Ciaaasteczka! O, du liebe zeit!59… Słodkie, maślane herbatniczki, ozdobione w ząbek! Tysiące, tysiące świeżutkich herbatniczków, luzem, bez opakowań, cała góra, jakby ktoś wysypał ich tutaj, prosto z fabryki, kilka worków!… Nie wiadomo, jak długo Niemiec zabawił u Margot, jedno jest pewne – jego nieobecność wystarczyła Gryjtce, by najeść się do syta, do woli, do bólu brzuszka! Napchała sobie też przezornie obie, na szczęście zapinane na guziczki, kieszonki ciemnobrązowej sukienczyny – dla

mamulki i braci. Przysnęła potem błogo, cudownie najedzona, oparłszy główkę o szybę boczną szoferki. Gdy więc Niemiec otworzył drzwiczki, omal nie wypadła mu prosto pod nogi. Zachichotał złośliwie i po chwili wahania wcisnął jej w rączkę kilka herbatników. – To za grzeczne pilnowanie auta – rzucił przez ramię i wskoczył za kierownicę gazika. – Wynoś się stąd! „Pocałuj sie w rzić, ty szwabie…” – wzruszyła ramionkami dziewczynka i pobiegła do domu. Z owymi dwiema sąsiadkami łączy się jeszcze jedna wojenna historia mojej mamy. „Za Niemca”, czyli w czasie wojny, dostawało się kartki na produkty żywnościowe. Marta i jej córka, jako obywatelki niemieckie, dostawały więcej i czasami moja mama, ciągle głodna, zaglądała do nich w nadziei, że dostanie coś do zjedzenia. I zdarzało się, że Marta wołała ją, wychyliwszy się z okna ich familoka: – Gryjtka! A przyjdź do góry, gotuję kluski. Oznaczało to, że jak wyłowi starannie, zgodnie z niemiecką dokładnością, owe ugotowane tarte kluski, to pozwoli dziewczynce wyjeść łyżką taki gęsty, szary, słonawy wywar, który zostaje w garnku. Bardzo rzadko pływał w nim zagubiony, niedostrzeżony przez Martę, kawałeczek pysznej kluski. A ponieważ miała ta dobra kobieta miłosierne serce, to również co niedziela, po południu, zapraszała swoją kleine polnische sąsiadeczkę na… wylizywanie budyniu. Gryjtka siadała wtedy w kuchni u Marty, przy białym stole i z drżeniem obserwowała, jak ta rozlewa pyszny waniliowy lub kakaowy budyń do assijetek, czyli porcelanowych salaterek w czerwone różyczki. Każde kolejne skrobnięcie wielkiej łyżki o garnek, wygarniającej zeń budyń, było dla dziewczynki wręcz bolesne. „Zostaw mi już te trocha budyniu, zostaw!…” – zaklinała Niemkę w duchu, gorączkowo śledząc metodyczne, bezlitosne ruchy dłoni z łyżką. Jak już nie było czego wyskrobać, podawała Marta prawie czysty garnczek małej: – To zjedz sobie resztkę. Helena nie gotowała budyniu, bo do tego potrzebny był i cukier, i jajko, i mleko, i masło… A z jej kartek na taki luksus nie wystarczało. Ale bolało tę moją dzielną Babcię, że nie stać jej na „gupi budyń” dlo dziecka i kiedyś, na przerwie śniadaniowej, przypadkowo poskarżyła się na te nędzne, kartkowe przydziały koleżance z huty, Krysi Dziędziel. – …i jeszcze widzisz, ten mój Ernst… – westchnęła Helena na koniec – … w ogóle bez kartki… – Jak bez?… Lyńcia?… – zawołała zdziwiona rozmówczyni. Była to energiczna Ślązaczka z Michałkowic, matka siedmiu synów. Nie dawała sobie w kaszę dmuchać. – No, bo Ernst właściwie mieszka u mojego ojca w Hajdukach, ktoś sie musi, Krysiu, tym starym łobżyrokiem60 opiekować… Ale z tego powodu to na gminie w Wełnowcu nie mogą mi wydawać jego kartek… A w Hajdukach tyż nie – byłam sie pytać – bo synek nie jest tam u nich zameldowany. – Jak to?… I co z tego?… Kto powiedział, moja Lyńciu, że u nas ci kartki na Ernesta nie dadzą?… – dopytywała się wzburzona Dziędzielowa. – Musi być dlo niego kartka, dyć tak, czy tak, każdy ma swoją!… Kto ci takich gupot nagadał? – No… Marta, moja sąsiadka… Marta Schwartz, co też tu z nami pracuje, tylko najczęściyj na drugo zmiana. Dzisiej ją tu już gdzieś widziałam… Ona każdego miesiąca odbiera za mnie kartki, po drodze ze swoimi, bo ja zawsze wtedy jestem w hucie. To dobra przyjaciółka. Zawołały Martę i ta potwierdziła, że właśnie, richtig61 dziwne, ale tak jest. Na Ernesta Wickla kartki żywnościowej nie dają.

Helena rozpłakała się i postanowiła, że w takim razie ona to smoli, jutro rano zwolni się z roboty i pójdzie prosto do tego pierzińskiego urzędu zrobić im tam larmo. Wzburzona Krysia Dziędziel zagrzewała ją do boju. Biedna moja Babcia! Gdy wróciła z huty do domu, jeszcze się trzęsła z nerwów: – Tyle lat dawali mi jedna kartka mniej?… I dzieci mi głodne chodziły?… Bo była jedna kartka na dwóch chłopców?… Mała Gryjtka nie wiedziała, jak ją pocieszyć. Wieczorem ktoś cichutko zastukał do drzwi i weszła do kuchni Marta. Wyglądała, jakby się skurczyła. – Lyjna… – zaczęła niepewnie. – Nie idź tam jutro… do tego amtu62… To ja brałam twoje kartki na Ernesta… od samego początku. Wybacz mi. Helena myślała przez chwilę, że upadnie. Zaschło jej w gardle. – Ty, Marta?…Ty?… – wykrztusiła. – Ty, moja freundin… przyjaciółka… sąsiadka… niy oddawałaś mi kartek na synka?!…Tyle lat?… Jak ci niy wstyd, Marto?…Okradałaś sieroty… – Tak. Przepraszam cię. Nie wiem, czemu… Raz się zacznie… i potem tak to już idzie… Lyjno, ale ja karmiłam ci Gryjtkę przez te wszystkie lata! – ożywiła się nagle. – Ja jej czasami dawałam jeść!… Prawda, powiedz Gryjtko? Dawałam ci kluski z obiadu i… i co niedziela budyń… no, powiedz, pamiętasz dziecinko?… – Wyjdź, Marto – powiedziała spokojnie Helena. – Idź już do dom, prosza cie… Idź. Gdy drzwi się za Niemką zamknęły, Helena siadła na stołku i ukryła twarz w rąbku starego, jeszcze przedwojennego, fartuszka w tureckie wzory. Kupił jej go kiedyś Franciszek, na targu w Zołężu. Wzory jakby już trocha wypłowiały, pewno od tego tarcia o waszbret63. A może od szarego mydła?… „Gdyby mój Francik tu był…” Zaniosła się od płaczu. Wystraszona moja mama objęła ją szczupłymi, dziecięcymi ramionkami i prosiła pośpiesznie: – Nie płakejcie, mamo, nie płakejcie… Niy trza tak płakać… – Sieroty okrodała, Gryjtko… Sieroty… – usłyszała spod rąk matki. – To wszysko potymu, że człowiek jest ubogi… i sam jak palec na tym świecie… Oczywiście Babcia Helena, mająca miękkie serce, nie poszła nazajutrz do niemieckiego urzędu ze skargą na niemiecką sąsiadkę. Ale przestała się z nią przyjaźnić i Gryjtce tyż zakozała tam chodzić. Kartki zaczęła odbierać sama, bez problemów zwalniając się w hucie raz w miesiącu. Nikt u Hohenlohego nie robił jej z tym trudności, co bardzo ją zdziwiło. A tak jej to odradzała kilka lat temu „uczynna” Marta! – Po cóż masz się zwalniać i narażać na przykrości, moja Lyjno! – przekonywała ją wtedy. – Dasz mi upoważnienie i ja, idąc po moje kartki, wezmę także twoje… Cały ten nieoczekiwany dobrobyt, z odzyskaną kartą żywieniową dla Ernesta, nie potrwał, niestety, już długo, bo… akurat wojna się skończyła. „Jo to mom zawsze takie pieronowe szczęście…” – pomyślała w duchu Helena. Do wielu żon powoli wracali ich wypatrywani mężczyźni. Z Sybiru, z frontów, obozów jenieckich, od Andersa – czasem nawet ci uznani za zaginionych – ale ojciec Gryjtki nie powrócił. I tak to się nieszczęśliwie ułożyło, że ja nie poznałam mojego dziadka Franciszka, a mój mąż, Marcel – swej babci Anny-Marii. Nie wiem, jak u niego, ale u mnie była to w dzieciństwie spora wyrwa…

Orest Ruczaj, paradoksalnie okazujący się dziś być dobrym przodkiem – z ciekawym życiorysem i nawet ulicą swego imienia na Wełnowcu – był dość chłodnym, mało czułym dziadkiem. W każdym razie nie tak czułym, jak to kilkuletnim wnuczkom jest potrzebne. Często zastanawiałam się wtedy, jaki byłby ten mój drugi dziadek, Franciszek, tata mojej mamy. Może nosiłby długie, siwe wąsy, pykałby fajeczkę i miał drewniany gołębnik?… Zabierałby mnie na długie wycieczki, a jesienią puszczalibyśmy razem, w dół Halery, kolorowe latawce? Nauczyłby mnie gwizdać na dwóch palcach? Grałby ze mną w „cygana” starymi, tłustymi od wielokrotnego używania, kartami? Brałby na kolana i opowiadał bajki o utopcach?… Śpiewałby mi stare, śląskie śpiewki? Skoro mnie go brakowało, to co dopiero powiedzieć o tęsknocie malutkiej Gryjtki i smutnym Agnysi dzieciństwie bez matki? Dziubka dej, dziubka dej moja rostomiło, moja rostomiło. Bo jak dziubka nie dostana, zrobie jo se w sercu rana. Dziubka dej, dziubka dej moja rostomiło… Nie dom ci, nie dom ci, mojego dziubecka, mojego dziubecka. Bo mój dziubek nie błozynek, nie dostanie żoden synek, mojego, mojego, mojego dziubecka… Dziubka dej, dziubka dej, bo cie pieknie prosza, bo cie pieknie prosza, dej mi dziubka pukiś młoda, żodno się nie stanie szkoda. Dziubka dej, dziubka dej moja rostomiło… To se weź, to se weź, lecz ino troszeczka, lecz ino troszeczka, żeby na długo starczyło, żeby mi go nie ubyło, mojego, mojego, mojego dziubecka…64 54 Zaginiony na polu walki /niem./. 55 W szkole /niem./. 56 Towarzysz partyjny /niem./ – w czasie okupacji takiego określenia, ale z pogardliwym zabarwieniem, używano na Śląsku wobec członków NSDAP. 57 Nauczyciel /niem./. 58 Drożdżówka /śl./. 59 Popularne niemieckie westchnienie: „O, mój ty świecie!” (trzeba pamiętać, że mała Małgosia/Gryjtka chodziła wtedy do niemieckiej szkoły). 60 Pijakiem /śl./. 61 Rzeczywiście /niem./. 62 Urzędu /niem./. 63 Wielka, zrobiona z pofalowanej blachy, tarka do prania. Czasem mówiono tu na nią: „tarło do prania”. 64 Stara, śląska piosenka ludowa.

Rozdział 48. Piekarnia Ruczajów Owe dwie dziecięce parki poznały się bardzo wcześnie, bo tuż po wojnie. Tak się zdarzyło, że Agnysia i Erich chodzili razem do szkoły powszechnej na Załężu, przez rok nawet do tej samej klasy! Niesamowicie czujemy się z Marcelem, gdy patrzymy na ich stare, szkolne zdjęcie, gdzie ona siedzi skromnie w pierwszej ławce, ma dwa jasne, długie warkocze i zadumane spojrzenie, a daleko za nią, w ostatnim rzędzie, szeroko szczerzy się do pana fotografa mały łobuziak z ciemną grzywką, opadającą na oczy. Niedaleko od nich, na Wełnowcu, uczyła się Gryjtka. Jej „czerwona” – nazywana tak od koloru cegły – szkoła powszechna stała na ulicy Józefowskiej, na wprost piekarni Ruczajów. Któregoś ranka, gdy jak zwykle w czasie szkolnej przerwy, wbiegła tam zdyszana, niespodziewanie stanęła oko w oko z nieznanym jej chłopakiem. Zaskoczyło ją to, bo zawsze za ladą stała mała, drobna pani Kornelia Ruczajowa… Nie była ona może dla klientów za miła, ale bardzo rzeczowa. I, jakimś cudem, zawsze pamiętała, co kto u niej kupuje. Bez słowa i za każdym razem bezbłędnie podawała więc zgłodniałej Gryjtce najmniejszą, tanią bułeczkę, włożywszy ją uprzednio do malutkiej, papierowej tytki. – Co chcesz?… – warknął tymczasem zarozumiały wyrostek. Mógł mieć, tak jak ona, ze dwanaście lat. Patrzył na nią, jak byk na rzeźnika. – No?! – ponaglił. – Co chcesz?… – Bułka… – wykrztusiła przestraszona. Chłopak sięgnął na półkę i niechętnie podał jej bułeczkę, tak z ręki, bez pakowania do tytki: – Mosz! – Dziynki… – Gryjtka rzuciła na ladę drobną monetkę i uciekła. Taki był początek. Dziś tata Andrzej niewesoło się śmieje, że za tamto szczeniackie zachowanie musi pokutować do teraz, już pięćdziesiąt lat… Piekarnia Ruczajów… Jak na ironię losu mój dziadek Orest, choć bronił się przed tym rękami i nogami, skończył jednak jako piekarz… W lutym czterdziestego piątego, jak już wyzwoliciele nagwałcili się i nakradli do woli, zauważyli, że są głodni jak te syberyjskie tygrysy. Stało się to poważnym problemem, bo chleba nikt w Katowicach nie piekł w takich ogromnych ilościach. Część Ruskich stacjonowało w koszarach, na obrzeżach Wełnowca i pieronem szybko wyniuchali, że niejaki Orest Ruczaj ma porządne i czyste papiery piekarskie. Pomogła im w tym, a jakże, świeżo odziedziczona po Niemcach, genialnie skrupulatna ewidencja ludności gminy Wełnowiec… Przyjechali do Ruczajów późnym wieczorem, waląc w drzwi kolbami karabinów. Babcia Kornelia opowiadała mi, że pierwszą jej myślą było chwytać śpiące dzieci w ramiona i skakać z nimi z okna trzeciego piętra, na którym wówczas mieszkali. Może by się nawet nie pobudziły… Ale Orestowi taka myśl w głowie nie powstała, spokojnie zamknął żonę z maluchami w komórce, nakazując, na Boga, kompletną ciszę. Zaciskając mocno szczęki, podszedł do drzwi. Nie, nie zabili go, póki co. Usłyszał podobną propozycję nie do odrzucenia, jak kiedyś

Franciszek Wickel: albo piecze chleb dla ruskiego wojska, albo pakuje się natychmiast na ten eto gruzawik, co stoi pod domem – i z całą rodziną jedzie, kak durak, do obozu karnego. Nu, bystrieje?… Kak budiet?… Węgiel i drewno do pieca, mąka oraz inne niezbędne składniki będą Orestowi regularnie przywożone przez wojsko. Wszystko, co upiecze, będzie zatem tylko i wyłącznie dla żołnierzy zwycięskiej Armii Radzieckiej – nie wolno mu tym, pod karą śmierci, na własną rękę handlować. Jedyne, co może, to wziąć po jednym bochenku chleba dziennie dla siebie i rodziny… – A!… a familia twaja gdie?… – obudził się nagle jeden z nich. Miał twarz chytrego sukinsyna. Orest poczuł, jak strużka lodowatego potu spływa mu wolno wzdłuż pleców. Wykonał nieokreślony ruch ręką i wtedy… rozległ się przeraźliwy klakson ciężarówki na dole. – Dawajtie, ubiratsa otsuda! – polecił ostro oficer i wstał. Reszta zaczęła śpiesznie wychodzić. Ich buciory tłukły się o drewniane schody w korytarzu. – Spotykamy się utram, pod urzędem. Tylko nie zabudtie! – przykazał Orestowi. Nie ma co się dziwić, że dziadek i babcia Kornelia od razu poszukali w szafie białych fartuchów… Mieli takie, jeszcze ze szczęśliwych, przedwojennych czasów, kiedy to Kornelia bywała kucharką na obozach harcerskich, organizowanych przez męża. Jakby tego wszystkiego było mało, nazajutrz ruski komandir rozkazał im zająć lokal na ulicy Józefowskiej, który jest, jak to określił, „ledwo co oczyszczony z Germańców”. Z dużą, gotową do uruchomienia piekarnią, połączoną schodkami z mieszkaniem na piętrze. Haroszaja kwartira! Oresta zemdliło: mistrz Paruch! Jego rodzina… żona i sześć córek!… Wiedział, że dwie najstarsze miały już swoje dzieci – bo przed wojną były te słodkie szkraby zuchami w jego drużynie harcerskiej… Jezusie nazaryjski! Co z nimi wszystkimi?… I czy to musiała być akurat TA piekarnia? Oto teraz przekona się, chcąc nie chcąc, jak mieszkała rodzina Paruchów, jak tam u nich, na górze wygląda… Korciło go to przecież – w tamtym czasie, gdy jako smarkaty synek terminował w ich piekarni. Taki był tego ciekawy!… Jak ma się tam teraz, jakby nigdy nic, wprowadzić? Udawać, że nie wie, kto tam przed nim mieszkał? I tak będzie widział starego Parucha w każdym kącie piekarni… Ma już naprawdę szczerze dość. Kolejny zwrot w życiu?… Po co mu to?! Po tym wszystkim, co przeszedł? Orest miał ochotę uciec. Nie dospał już tej nocy ani minutki, ale nie znalazł dróg wyjścia. Rano wysłali po nich chudego konia i furkę. Nawet pomogli Orestowi znieść z góry tych kilka starych mebli, maszynę Singera od babci Marty Kapłonek i wiklinowy korb z ocalałą resztką wyprawy ślubnej. Usadowili na tym wszystkim Kornelię z dziećmi. Bardzo pilnowała, co by żodyn z nich jej nawet nie dotknął – żodyn! Mieszkanie Paruchów stało puste, ogołocone ze wszystkiego, nawet tapety zdarto ze ścian, pewnie w poszukiwaniu skarbów. W zrujnowanym dziecięcym pokoju mała Jadwinia, córeczka Kornelii i Oresta, urodzona w 1942 roku, znalazła, ku swej przeogromnej radości, różowy grzebyczek i takież lustereczko, leciutko tylko nadtłuczone. Orestowi zachciało się wyć. Z tego jednak, co dziadek po latach mi opowiadał, wynikało jasno, że wszelkie sentymenty szybko wywietrzały mu z głowy. Oto nazajutrz po tej błyskawicznej przeprowadzce, bladym świtaniem, o godzinie drugiej, przyjechała do nich z hukiem ruska ciężarówka, wypełniona po brzegi worami z mąką i wojskiem. Trąbili tak długo, aż wybudzony w środku nocy mój dziadek otworzył im, trzęsącymi się rękami, magazyn piekarni. Przeładunek w kilkunastu chłopa trwał parę minut, po czym oniemiały Orest usłyszał od

najwyższego tam rangą sołdata, że dokładnie o siódmej rano przyjadą po chleb. Tak, dziś rano, o siódmej, a kiedy…? Palskoj durak… Ma tyle upiec, ile tylko zdoła. I oby starczyło dla wszystkich w koszarach!… Bo głodni, jak ciężka cholera. A jak żołnierz głodny – to i jemu pepecha może, wot tak, sama z siebie, strielat zacząć… To samo powtarzało się co dzień aż do wyjścia armii sowieckiej z Katowic. Harowała w tej piekarni cała Oresta rodzina: on, Kornelia z małą Jadwinią w hacce, jej rodzice, a także dziesięcioletni Andrzej i dwa lata młodszy Maniuś. Pomagali, jak mogli. Praca była ciężka, ale… chleba przynajmniej mieli pod dostatkiem. Często przychodziła też do pomocy Ulka Wróbel, która szukała jakiegokolwiek zajęcia, by zapomnieć. Przez całą wojnę wypatrywała Paulusia i nie dała sobie powiedzieć, że straciła go wtedy, we wrześniu 1939 roku, tak samo, jak ich nienarodzone dziecko. Któregoś ranka Kornelia znalazła ją płaczącą nad wyjętą właśnie z pieca chałką, do złudzenia przypominającą maleństwo zawinięte w pieluszki… W tym samym czasie mała Gryjtka chodziła głodna i tylko mogła o chlebie pomarzyć. – Ty tego na szczęście niy znosz, dziołcho, jak to jest być głodnym, jak sie wtedy myśli choćby o kawołecku chleba… I jak wtedy boli w brzuchu… – opowiadała mi mama, wspominając dzieciństwo. Zaraz po wojnie, w takich rodzinach jak Gryjtki, panowała bieda. Mimo że wojna się skończyła. Sąsiad z familoka na Halerze, pan Walter, przy użyciu specjalnej formy, robił ołowiane żołnierzyki i jego żona biegała z nimi na targowisko przy Teatrze, na rynku katowickim. Zabierała ze sobą czasem Gryjtkę, obiecując, że jak coś sprzedadzą – wówczas da jej parę groszy i będzie mogła kupić sobie chleb. Nigdy się to nie udało. Ludzie chcieli jedzenia, a nie ołowianych żołnierzyków. W ogóle żołnierzyków mieli już dosyć. Gryjtka wracała do domu z niczym. – I co, udało sie wom co sprzedać?… – pytała od progu Helena. Niepotrzebnie, bo sama widziała, że dziecko wraca bez chleba. „Kiej sie to wszysko skończy?” – zadawała sobie moja Babcia Helena rozpaczliwe pytanie, siadała bez słowa na drewnianej ryczce i brała się do strugania kartofli. Kroiła je potem w cienkie talarki i kładła, bez omasty, bezpośrednio na rozgrzanej blasze pieca. Piekła chwilę z obu stron i dawała dzieciom, jeszcze gorące, prosto do rąk. A zatem dla Oresta i jego rodziny rozpoczął się nowy, „piekarski” etap w życiu. Zbliżał się już do pięćdziesiątki i oto znów startował od zera. Wszystko, czemu się dotąd zawodowo poświęcił, diabli wzięli. Jego dobra, urzędnicza praca na kolei przepadła, jego kunsztownie dziergane przez lata harcerstwo było rozbite, wzorcowa harcówka splądrowana jeszcze przez hitlerowców, a już kompletnie rozbebeszona przez wchodzących Rucholi… Nie został nawet jeden namiot ani maszyna do jego uszycia. Ale to wszystko nic. Jego brat, Adam, zabity za AK na gestapo w Katowicach. Zakatowano go. Rodzice pomarli – jedno po drugim, a najmilszy mu kuzyn, towarzysz dziecięcych zabaw, Pauluś Wróbel, zaginął bez śladu. Materialny dorobek życia Oresta został w polu pod Dąbrową Tarnowską. Niemcy bombardowali tam nawet same wozy i wózki, porzucone przy drogach przez uciekających cywilów… Orest nie przestawał się po cichu dziwić, że jego Kornelia to najbardziej płakała po swoim pięknym, zrobionym u fotografa, zdjęciu pierwszokomunijnym. A! I po brabanckich, damasowych obrusach z inicjałami, wyszytymi złotą muliną: K.R. Bo we wrześniu, w trzydziestym dziewiątym, mieli zabrać jak najmniej rzeczy, żeby się

mogli szybko przemieszczać. Kornelia, miotająca się po mieszkaniu w panice, wrzuciła najcenniejsze skarby na ten ich wspaniały, dziecięcy wózek sprowadzony kiedyś z zagranicy dla malutkiego Andrzejka. Orest kompletował dokumenty, pieniądze, mapy i podręczne narzędzia. Jeszcze ciepłe ubrania i buty… Na górę położyli pierzynę, na niej usadowili pięcioletniego Andrzejka i trzyletniego zaledwie Maniusia i dołączyli do długiego sznura uciekinierów na wschód. Z Wełnowca do Katowic, na dworzec było piechotą dość daleko, ale na szczęście z górki. Nieliczni mieli konie i furki; większość pchała takie, jak Ruczaje, wózki wypełnione dziećmi oraz tym, co uznali za najpotrzebniejsze. Kornelia zabrała albumy ze zdjęciami… Słuchając, już po wojnie, ilu osobom opowiada jego żona o tym straconym, wraz z albumami, zdjęciu z komunii – martwił się, czy czasem ona nie błądzi umysłowo… Mało to przeszła? Koń by tego nie udźwignął, co ona musiała. Jak siedemnastego września weszli Ruscy, cudem uszli z dziećmi z tamtego piekła. Wracali do Katowic ogłupiali ze strachu i zmęczenia. – Nic to! – pocieszał się mój dzielny dziadek, każdego wieczora, po zmówionym pacierzu. – Przecież mom dwóch synów! I to nie byle jakich! Dobrze się ich pożeni i postawią ród Ruczajów na nogi! I tu był pies pogrzebany. Gryjtka od Wickliny mianowicie nijak nie pochodziła z żodnyj bogatej rodziny. Szczerze mówiąc, była biedna jak mysz kościelna. Chudziutka, drobna („…jak to będzie dzieci rodzić?…”) i bardzo zakompleksiona. Choć musiał przyznać, że umiejętnie nadrabiała miną. Otwarcie, w twarz, nigdy nie wykrzyczał jej tego, co naprawdę myślał. Za jej plecami, owszem, żalił się połowie Wełnowca, z księdzem proboszczem na czele, jaki to błąd życiowy popełnia jego pierworodny syn. Jaki to jest głupi!… Ale niespodziewanie ta mała Gryjtka jakoś sobie radziła. W czerwcu 1948 roku, zaraz po ukończeniu szkoły powszechnej, wzięła świadectwo i przebiegła wszystkie urzędy i zakłady socjalistycznej pracy w pobliżu Wełnowca w poszukiwaniu jakiejkolwiek roboty. Wiedziała, że musi pomóc zapracowanej matce, więc choć w tym dniu deszcz lał jak z cebra – chodziła od drzwi do drzwi. Dopisało jej szczęście. Między dzisiejszą Słoneczną Pętlą a Spodkiem stały baraki Elektromontażu. Choć pewno wyglądała jak zmokła kurka, przyjęli ją tam „za gońca”. Biegała odtąd z przeróżnymi paczuszkami, dokumentami, listami i fakturami po całych niemal Katowicach. Tam i z powrotem, tam i nazod, po kilka razy dziennie. Często, gdy przed szesnastą wracała zmęczona, a zimą najczęściej zmarznięta na kość, okazywało się, że ktoś właśnie zapomniał o jakimś ważnym piśmie i musiała jeszcze raz biec na dół do centrum Katowic… Na początku zarabiało to drobne dziecko tyle, że starczało jej, co najwyżej, na pół funta kłaków, jak tu mówią. Całodzienne bieganie powodowało, że chudła w oczach. Do tego po krótkim czasie bezlitośnie zwrócono jej w kadrach uwagę, że musi się jakoś porządniej ubrać, jak nie chce wylecieć stąd na bruk. Z płaczem powtórzyła to mamie. Spłoszona i zawstydzona Helena zacisnęła zęby i zaczęła z punktu szukać dla córki krawcowej. Jakaś sąsiadka, Walterka chyba, poleciła jej Wiktę Ruczaj. Nie mieszko daleko, zaraz przy hucie cynku! W takim czerwonym familoku. Pierwsze drzwi! I tak młodziutka, stremowana Gryjtka stanęła w progu mieszkania po Annie i Rudolfie Ruczajach. Otworzył jej mężczyzna o dobrym spojrzeniu, utykający na prawą nogę. Był to Ignac

Ruczaj. Przyciskając do piersi pakunek z materiałem na pierwszą „dorosłą” sukienkę, zapytała go nieśmiało o krawcową. Okazała się nią żona Ignaca – miła, korpulentna osoba, o twarzy rubensowskiego anioła. Fachowo obejrzała przyniesiony przez Gryjtkę skromny materiał, położyła na stole wyłysiałe, być może jeszcze przedwojenne katalogi z wykrojami „Burdy” i po wybraniu przez dziewczynę wzoru – przystąpiła do wzięcia miary. Chudziutko tako… szczuplutko ta Gryjtka… Ale bydzie z niej jeszcze piykno dziołszka. Już kto jak kto, ale ona, Wikta, zna się dobrze na takich dziewczyńskich rzeczach!

Rozdział 49. Chłopczyk, którego nie było Ignac i Wikcia Ruczajowie mieli trzy córki. Jedna ładniejsza od drugiej. Pół Wełnowca czekało, aż te boginki dorosną… Mam takie jedno zdjęcie ze ślubu moich rodziców, gdzie są wszystkie trzy Ruczajówny „od Ignaca”. Były drużkami, czyli żeńską odmianą drużby weselnego. Wiele czasu w dzieciństwie spędziłam na wpatrywaniu się w to czarowne zdjęcie. Trzy Gracje w przepięknych, kremowych sukienkach: ciocia Lodzia siedzi, a po jej bokach – we wdzięcznych pozach – pochylają się nad nią siostry: Ana i Gela. Zastanawiałam się, czy będę do nich podobna, jak urosnę? I którą z nich chciałabym w przyszłości być?… Lodzią, moją chrzestną – prześliczną dziewczyną, o subtelnych rysach arystokratki i hebanowych włosach jak Królewna Śnieżka?… Angelą – szatynką o płowych loczkach wokół twarzy i filuternym spojrzeniu spod długich rzęs, kojarzącą się natychmiast z Jagienką z „Krzyżaków” Forda?… Czy Anną, imienniczką prababci Ruczajowej, najmłodszą z sióstr – dziewczęciem o niewiarygodnie dużych oczach – noszącą nonszalancko przerzucony przez lewe ramię, piękny, gruby warkocz?… W wieku mojej mamy, była Lodzia. Obie panienki poznały się w dniu przyjścia Gryjtki do pierwszej przymiarki. Lodzia była wtedy w domu i na jej widok zahukana Gryjtka natychmiast pomyślała, że dotąd nie widziała ładniejszej dziewczynki… A Lodzia po prostu, po skończonej przymiarce, schwyciła ją serdecznie za obie, zimne z przejęcia ręce i oświadczyła: – Odprowadzę cię, Małgosiu! Czy chcesz?… Będziemy mogły sobie jeszcze więcej porozmawiać… Nigdy, przenigdy nie nazwała jej „Gryjtką”. Gdy potem, pieczołowicie składając literki, czytałam Anię z Zielonego Wzgórza L. M. Montgomery, byłam święcie przekonana, iż pierwowzorem tamtej pięknej przyjaźni Ani z Dianą musiała być dla autorki przyjaźń mojej mamy i cioci Lodzi. I naprawdę szczerze było mi smutno, gdy trochę podrosłam i w końcu zrozumiałam, że to przecież niemożliwe.

Trzy Gracje. Katowice-Wełnowiec, 1958

Dziewczyny bardzo szybko stały się nierozłączne. Razem chodziły do kina, na lody „U Alody” na ulicy Młyńskiej, do teatru i do kościoła. Razem jeździły na popularne wówczas tanie wycieczki w Sudety, które z uporem maniaka organizował ów Elektromontaż. Pewnie było odgórne zalecenie, żeby w ten sposób „upolszczyć” te poniemieckie ziemie. Małgosia zabierała ze sobą Lodzię. Pięknie razem wyglądały na zdjęciu zrobionym przez zakładowego fotografa – na słynnym „Zakręcie Śmierci” w Szklarskiej Porębie. Czesały się tak samo, ubierały się niemal tak samo, bo Małgosi nie było stać na drogie materiały. Lubiły czytać te same książki. Mama często nocowała u Lodzi i chichotały wtedy do późna w nocy, aż nie zbudziła się w końcu w pokoju obok Wikta i nie klupała im energicznie w ścianę. Pasowały do siebie jak rodzone siostry. Zupełnie, jak kiedyś Pauluś i Oreścik – z tym, że Małgosi i Lodzi nie łączyły żadne więzy krwi. Choć jednak w końcu stały się rodziną. To właśnie Lodzia przedstawiła mojej mamie Andrzeja Ruczaja. Szły sobie, dwie kolorowe papużki nierozłączki, ulicą Józefowską, śpiesząc się na tramwaj do centrum Katowic, gdy nagle Lodzia delikatnie uścisnęła Gryjtkę za ramię i szepnęła, a trzeba powiedzieć, że nawet szept miała subtelny: – Popatrz, proszę, w lewo, Małgosiu… oto idzie mój kuzyn, uczeń technikum, doprawdy mówię ci: wspaniały chłopak! Jeśli nie znajdę takiego jak on – nigdy nie wyjdę za mąż… Jest inteligentny i dobrze wychowany. Chodź, przedstawię was sobie…

Narzeczeni. Katowice, 1954

Mama zaciekawiona spojrzała na młodziana po drugiej stronie ulicy i… zapragnęła gorąco, by oto ziemia się pod nią bezszelestnie rozstąpiła. Matko Bosko!… To on! Ten… ten wstrętny, zarozumiały, podły chłystek z piekarni Ruczajów, którego odpychające zachowanie śniło jej się po nocach przez ostatnich kilka lat! Ten sam. Nie chce go znać! Nie chce wiedzieć, czyim jest kuzynem!… Żodyn jej nie zmusi do podania mu ręki… Żodyn!65 Tymczasem, smagły chłopak o urodzie amanta filmowego już zaglądał, zaciekawiony, w jej zielone oczy, uśmiechnięta Lodzia coś tam mówiła aksamitnym głosem, a Gryjtce przeraźliwie szumiało w głowie. – My się chyba, koleżanko, skądś znamy?… – zawiesił głos, przytrzymując dłużej jej drobniutką dłoń w swojej. „Niy chcij wiedzieć, gdzie i kiedy my sie poznali!…” – warknęła w duchu Gryjtka i demonstracyjnie schowała obie ręce, zaciśnięte w piąstki, do kieszeni lichego płaszczyka. Kto się lubi, ten się czubi. O ile jej matka, Helena, znosiła jakoś tę nieoczekiwaną zażyłość córki z Lodzią Ruczajówną, o tyle o Andrzeju „od tego Ruczaja” – nawet słyszeć nie chciała. Pracując od lat w hucie cynkowej, świetnie znała ojca Lodzi, Ignaca, który był majstrem na muflarni. Nigdy jej złego słowa nie powiedział. Był życzliwy i chętny do pomocy. Ale wiedziała też, że jego starszy brat, zagorzały Polok, wielki harcerz, Orest Ruczaj – to człowiek zarozumiały i pyszny; a taki w życiu nie pozwoli zadawać się synowi z… gońcem. I to jeszcze po ojcu w Wehrmachcie… – Ty sie, Gryjta, dej spokój z tym smarkoczem! Stary Ruczaj bydzie ci zawsze przeciw stał, zawsze! On szuko bogatyj synowej… Niewiele się moja Babcia myliła w tej sprawie. Ale mama nie chciała słuchać. Minęło z półtora roku. Orest, zauważywszy nieco poniewczasie, że najstarszy syn zakochoł sie jak gupi w dziołsze od Wickliny, postanowił zrobić wszystko, by przerwać ten związek. Wyśmiewał, tłumaczył, obrzydzał, zakazywał. Ponieważ mu się to jakoś dziwnie nie udawało, zaczął od innej strony. Przy udziale księdza z Józefowca – świeć dziś, Panie, nad jego przewrotną duszą – zaczął pracować nad… rzekomym „powołaniem” Andrzejka. Wyszedł z prostego i nawet całkiem logicznego założenia, że lepiej będzie synkowi, z Bożą pomocą, księdzem zostać, niż za przeproszeniem, dupiato się ożenić! Mezalians taki popełnić… Wstydu na cołko wieś narobić… Nie dopuszczał do siebie nawet takiej myśli!… Babcia Kornelia tymczasem po cichutku, acz z wielką żarliwością, zaczęła regularne modlitwy do świętego Judy Tadeusza, uważanego na Śląsku za patrona od spraw trudnych. Pamiętam nawet tę jej malutką, zielonkawą książeczkę z ową „skuteczną” modlitwą. Pożyczyła ją wiele lat później mojej mamie, gdy ta była w ciąży z Romkiem. Ale o życiu w kapłaństwie zadurzony po uszy Andrzej Ruczaj nawet rozmawiać nie chciał. W czasie kolejnej awantury, zdesperowany, omal nie wywrzeszczał ojcu prosto w twarz, że jeśli zostanie księdzem wbrew swojej woli, to biada tym wszystkim młodym zakonnicom, które staną na jego drodze!… W ostatniej chwili ugryzł się w język, bo nie chcioł dostać po pysku. Im bardziej się zakazuje, tym bardziej uczucie młodych kwitnie. Małgosia, bystra dziewczyna, szybko awansowała w swym Elektromontażu. Najpierw z gońca na telefonistkę w zakładowej centrali, a po ukończeniu odpowiedniego kursu – na maszynistkę w dziale maszyn do pisania. Szczęśliwie ktoś zauważył, że ta mała pisze szybko

i nie robi błędów. Zarabiała teraz nieźle i po oddawaniu matce większej części wypłaty – na życie – z dziecięcą radością i cierpliwie szporowała, oszczędzała na wesele. Nie mogła się doczekać. Jej Andrzejek ukończył tymczasem, z tak zwanym złotym medalem, Śląskie Zakłady Techniczne. Te same, w których uczył się też jego rówieśnik, towarzyski i ciekawy świata, Eryk Śpiewak… I wymyślił sobie ten mój tata Andrzej, że jeśli zamiast na studia na Politechnice Gliwickiej (gdzie za ów medal miał przecież wejście bez egzaminów!), pójdzie od razu do pracy – to szybciej będzie mógł założyć rodzinę! Zatrudnił się radośnie jako technik elektryk w kopalni piasku. Było tam takich jak na lekarstwo, więc przyjęli go z otwartymi ramionami i sowitą pensją. Za pierwszą wypłatę młodzi kupili sobie, na ulicy Warszawskiej w Katowicach, skromne, złote obrączki. I… zaręczyli się. Rodziców tylko powiadomili o tym fakcie. Helena Wicklina tylko się przeżegnała, zaś Orest Ruczaj zacisnął zęby do bólu. Nie wiem i nigdy się nie dowiem, czy maczał w tym palce dziadek Orest lub też rzeczony ksiądz proboszcz – ale oto po dwóch zaledwie miesiącach pracy otrzymał Andrzej natychmiastowe powołanie do służby wojskowej. Na trzy lata, do Marynarki Wojennej! Ku chwale Ojczyzny. Trzy lata?… W Ustce?… A co ze mną? Żadne słowa nie mogły mojej mamy pocieszyć. Spróbował chłopak nawet złożyć odwołanie, prosił w nim o dwuletnią służbę, napisał biedny, że ma narzeczoną – ale Ludowe Wojsko Polskie było głuche na ich miłość. Andrzej Ruczaj był wykształcony, wysportowany i, jak wymagano w Marynarce, nie za wysoki wzrostem. Takiego im było trzeba. I tak nieszczęśliwa moja mama czekała trzy długie lata na powrót ukochanego z wojska.

Maszynistka. Elektromontaż-Katowice, lata 50.

Przez cały ten czas rodzice narzeczonego całkowicie ją ignorowali, choć kilka razy nieśmiało próbowała się do nich zbliżyć. Tylko dorastający brat Andrzeja, Maniuś, i ich kuzyn, Zbysiu Cok, opiekowali się nią, jak umieli. Maniek nawet pojechał z Małgosią pociągiem do Ustki – na przysięgę wojskową Andrzeja. Kornelia i Orest nabrali wody w usta i twardo udawali, że ich syn się nie zaręczył. Jakby tego było mało, na jednej ze spowiedzi usłyszała z okienka konfesjonału pełen świętego oburzenia syk, że „nie powinna mącić w domu takiego wzorowego, dobrego katolika, jakim jest Orest Ruczaj”… Moja mama powtarza do dzisiaj, że gdyby nie Lodzia i jej bezwarunkowa przyjaźń – nie przetrwałaby tego trudnego, trzyletniego okresu. Próba, na którą z kolei tata Marcela, Eryk Śpiewak, wystawił swoją Agnysię, nie trwała wprawdzie tak długo – ale była nie mniej dotkliwa, żeby nie powiedzieć: bolesna. Byli już po słowie, z ustaloną datą ślubu. Sukienka biała jak śnieg właśnie się szyje, goście pozapraszani. Na parapecie panieńskiego okienka rośnie dorodna mirta… Któregoś pięknego popołudnia siada Erich naprzeciw Agnysi, bierze w ręce jej obie dłonie i wali prosto z mostu: – Mam ci coś bardzo ważnego do powiedzenia, Agnysiu. Otóż, zanim ciebie pokochałem, zdarzyła mi się znajomość z pewną dziewczyną… I… i tak się to ułożyło, że mam z nią syna. Śliczny chłopczyk, Agnysiu, ma dziś już prawie dwa latka… Otóż ona poznała teraz jakiegoś mężczyznę, wychodzi za niego za mąż i na jego, widać kategoryczne żądanie, dziecka się wyrzekła… Chce mi go oddać, już, w tej chwili, natychmiast!… Inaczej chłopiec pójdzie do sierocińca… Wiem, Agnysiu, że nie mam prawa tego od ciebie wymagać, ale czy byś… zgodziła się przyjąć do naszego domu mojego syna?… Agnieszka, dotąd oniemiała z wrażenia, zatrzepotała długimi rzęsami, wstała i, prosząc o chwilę do zastanowienia, wypadła do drugiego pokoju. Słyszał stamtąd jej stłumiony płacz i serce mu się krajało. Teraz literalnie nie mógł pojąć własnej bezduszności i głupoty!… Co, jeśli każe mu się wynosić?… Miałaby zresztą świętą rację. Należy mu się wywalenie na zbity dziób!… I kopniak w tyłek. W momencie, gdy w panice chciał już walić pięściami w drzwi, za którymi zniknęła – płacz ustał. Gdy do niego wyszła, była spokojna. I zdecydowana. Oczy czerwone, jak u królika, którego Eryk w dzieciństwie hodował… – Przyprowadź tu to dziecko. Będę je kochała, jak swoje własne. To przecież jest możliwe, nie? – podniosła na niego wzrok. Następnej sceny najnormalniej w świecie nie potrafię sobie wyobrazić. Wiem tylko, że mój najlepszy z teściów porwał narzeczoną w ramiona i pośpiesznie, wśród pocałunków, wyznał, iż wymyślił sobie to wszystko, bo chciał sprawdzić, jak bardzo go Agnysia kocha. I teraz już do końca życia będzie miał dowód, że tak, kocha go, kocha, kocha, kocha!… Ja bym go udusiła na miejscu i bez zastanowienia. Zaś zdezorientowana Agnieszka, kochane dziewczę, po gwałtownym nabraniu powietrza, ponownie wybuchnęła płaczem i to o wiele głośniejszym niż poprzednio. Niełatwo mu było ją uspokoić. Płakała i płakała. I płakała. I właściwie, dotąd nie wiadomo, czy z radości, czy z żalu za tym chłopczykiem, którego nigdy nie było… 65 Nikt /śl./.

Rozdział 50. Szach-mat To chyba Zbigniew Cybulski powiedział kiedyś, że zagrać epizod to tak samo, jak dać mata w kilku ruchach. Nie jestem dobrą szachistką, ale to porównanie jest dla mnie czytelne. I zaraz staje mi przed oczami pewna, pozornie niewiele znacząca, sytuacja z przeszłości. Jako mała, może kilkuletnia dziewczynka, dość szybko zorientowałam się, na podstawie głośnych kłótni na rodzinnych uroczystościach, że są dwie polityczne opcje: Śląsk śląski i polski Śląsk. Pierwsza brzmiała mi trochę jak masło maślane, ale druga – póki co – wydawała się już bardziej logiczna… O trzeciej, śląskiej zakamuflowanej opcji niemieckiej, było jeszcze wtedy głucho; może dlatego, że jej przyszły twórca ganiał podówczas po Żoliborzu w krótkich spodenkach, a może po prostu dlatego, że powojenna władza ludowa Niemców ze Śląska skutecznie wygnała. Nie cierpiałam tych niedzielnych, proszonych obiadków u dziadka Oresta i babci Kornelii, bo tak czy siak – zawsze kończyły się one na Korfantym. Połowa rodziny uważała, że powstania śląskie zostały fachowo przygotowane i w odpowiednim momencie celowo wzniecone przez ludzi Piłsudskiego, a druga część, że za Boga, w życiu tak nie było, to był ruch oddolny, nasz, śląski! Uciskany lud poszedł spontanicznie, jak jeden mąż – na wezwanie swego trybuna, Wojciecha Korfantego. W zawrotnym tempie rozwijała się więc rodzinna awantura z beznadziejnymi, słabiutkimi nawoływaniami babci Kornelii w tle: – Jezderkusie!… A dalibyścież już roz spokój z tom pierzińskom polityką!… Nikt jej nigdy nie usłuchał, toteż szybko zorientowałam się, że jedyne, co mogę tu mądrego zrobić, to chyłkiem wymknąć się do tamtej „drugiej” Babci. Od ajnfartu66 u Ruczajów do ukochanych, czerwonych drzwi Heleny Wickliny dzieliło mnie jakieś sto pięćdziesiąt dziecięcych kroków. W prawo skos. Tylko jedna ulica, na której trza uważać… I już wbiegałam po schodkach do lauby. U Babci Heleny nigdy nikt nie interesował się Korfantym ani polityką w ogóle. Było tej dobrej, uczuciowej kobiecie najzupełniej wszystko jedno, kto nią rządzi – byle miała co do garnka włożyć. Wiele w życiu przeszła i teraz bała się tylko jednego – żeby nie było jeszcze roz jakiyj nowyj wojny, Boże chroń! Zaś jej syn, wujek Ernst, polityczne dysputy toczył co najwyżej z kamratami w szynku. W wielkiej babcinej kuchni, z wyszorowaną „Miraxem” czerwoną, drewnianą podłogą, liczyłam się więc tylko ja. Babcia zawsze w te niedziele czekała już na mnie, ubrana w odświętny fartuch w tureckie wzory. Od wejścia dostawałam kolejno: kusika w obydwa policzki, czekoladowego cukierka od Wedla, o intrygującej nazwie „Pierrot”, który smakował mi najbardziej, i partię świeżych numerów czasopisma „Panorama”. *** …a wiecie… różo… że te dziecko niy ino obrozki oglądało w tych gazetach… ale i już napoczynała sama skłodać literki… tako mało pucinka… siadała se do tego czytanio przy moim biołym… kuchennym stole… nóżki opierała o tako dolno półka… na kierej wprawdzie zawsze stała cynowo wanna i miski… ale na takie dziecięce stópki… było tam jeszcze trocha miejsca…

…to widzę… moja helenko… że jagódka… miała u ciebie spokojną przystań… zaiste nie jest to dobre gdy niewinne dziecię… w kłótniach rodzinnych uczestniczy… a już polityka z pewnością dla niej nie była… stosownym tematem… …cóż… moje drogie panie… ruczajewscy nigdy od polityki nie stronili… i nawet gdy po powstaniu styczniowym… wydawało się że od polityki ucieknę… to przecie i ta śląska ziemia która mnie przygarnęła… tyglem z wrzątkiem okazała się być… *** – A co Jagódko, u Ruczajów znowu się wadzą? – pytała zafrasowana Babcia. Potwierdzałam kiwnięciem główki, zatopiona w czasopismach. – Jo wiedziałach, że zaś tak bydzie. Ciągle ino ta polityka… Dobrze dziołszko, żeś przyszła – tu aby mosz świynty spokój… To tam, przy tym babcinym stole, zobaczyłam po raz pierwszy zdjęcie reżysera Kazimierza Kutza – w fotoreportażu z planu jego filmu „Perła w koronie”. Zwróciłam na niego uwagę, bo był uderzająco podobny do mojego taty, Andrzeja Ruczaja. Taki sam profil, zaczesane do góry ciemne włosy, sylwetka, wzrost. Zaraz jednak dziecięce zainteresowanie przerzuciło się na cudną aktorkę Łucję Kowolik i wnętrze jej filmowej kuchni, widocznej na jednym z fotosów w „Panoramie”. Taka sama roma nad takim samym stołem, jak tu, u mojej Babci! Takie same, bielutkie, wyszywane niebieską muliną makatki na ścianach, z napisem: „Kto rano wstaje, temu Pan Bóg daje”, identyczny obraz z sercem Jezusa i bifyj, i blacha pieca na węgiel!… Babciu! Babciu, czy wiesz…? Helena, oderwawszy się od krzątania przy piecu, zajrzała mi przez ramię. – Czytałach to, Jagódko… to bydzie takie coś o nas, o ludziach stąd… Powiydz mamie, żeby cie wzięła na tyn film! Nic tam zaś takigo niy może być… co byś niy mogła oglądać. Ale jednak było. Na film pojechał, podstawionymi autokarami, cały zakład pracy mego ojca. Jak obszył, dokładnie cała jego kopalnia piasku w Dziećkowicach. Zwykle robotnicy niechętnie jeździli nawet na darmowe operetki do Domu Muzyki i Tańca w Zabrzu… Ale nad podziw szybko się rozniosło, że w tym filmie to Kutz pokazał taaakie sceny! Więc na zorganizowany wyjazd do kina „Kosmos” w Katowicach waliły niespotykane pracownicze tłumy. Tylko mnie, małej kinomanki, rodzice nie mogli zabrać. Uznano, że to nie jest film dla dzieci. Zostałam więc w domu i płakałam Babci w rękaw. Byłam jednak wtedy jeszcze w tym szczęśliwym wieku, że wystarczało, aby zaśpiewała mi na pocieszenie swą cudną piosenkę o Cygance – a od razu nawet największe troski odpływały. To w tym mniej więcej czasie skromna i najbardziej wycofana w rodzinnym towarzystwie Babcia Helena zagrała w naszym życiu szachowy epizod. Była to dziesiąta rocznica ślubu moich rodziców, zjechali do nas, do Tychów, wszyscy Ruczaje, zaś ze strony mojej mamy – jej dwaj bracia: Jorg z żoną Ireną i Ernest, który specjalnie na tą okazję postarał się wytrzeźwieć. Była też Babcia Helena. Niechętnie brała udział w takich spotkaniach, gdzie musiała oglądać Oresta Ruczaja, bo choć minęło tyle lat, on nadal okazywał jej wrogość i pogardę. Nigdy też nie przyznał, jak bardzo się mylił w sprawie małżeństwa swego syna z „ubogą Gryjtką po ojcu w Wehr­machcie”. Za mojej dziecięcej pamięci nie odbyła się w tej rodzinie ani jedna uroczystość, na której

byłoby Babcię Helenę widać albo słychać. I tym razem, zaraz po podaniu tortu, Babcia swoim zwyczajem wycofała się do kuchni i żadna siła nie mogła jej stamtąd wywlec, choć próbowali i moi rodzice, i wuj Jorg i nawet, o dziwo, w tym dniu zajrzała do niej Kornelia: – A co tyż tak żeście tu uciekli, pani Wicklino, przecież w tamtym pokoju wszyscy siedzimy, niechże pani do nas przyjdzie, co to się stało? – Nic się nie stało, poczytom Jagódce bajki. Dziecko się nudzi… – odpowiedziała spokojnie Babcia. Stałam przy niej z książeczką w ręku, jakby na potwierdzenie tych słów. Początkowo wszystko szło swym zwykłym torem: my z Babcią zamelinowane w kuchni, szczęśliwe, że dano nam w końcu spokój, oni w dużym pokoju – gadają, śmieją się, śpiewają, pobrzękują sztućcami o pełne talerze, niedługo, daj Panie Boże, zabiorą się do swoich domów… Jednak tego wieczoru coś niedobrego zawisło w powietrzu, coś, jak tajone żale, niewykrzyczana złość, niechęć, zawiedziona ambicja. Zaczęło się normalnie, od polityki, ale nie była to nawet zwyczajowa potyczka na argumenty, tylko każdy nerwowo wywrzeszczał swoje i nagle nastała cisza. Nie wróżyła niczego dobrego. W tej ciszy rozległ się pełen pretensji donośny głos dziadka Oresta: – A wy to jak właściwie wychowujecie waszą córkę? Gdzie ona jest? Czemu tu z nami nie siedzi, tylko zawsze z tamtą drugą babką?… Obie z Babcią Heleną zamarłyśmy w naszej kryjówce. – Wnuczka powinna kochać wszystkich dziadków jednakowo! – pisnęła ciocia Jadzia, najmłodsza córka Oresta i Kornelii. Zabrzmiało to jak oświadczenie na zebraniu partyjnym. – Powinna, powinna, a tymczasem Jagódka zawsze od nas do Wicklów ucieka… – przytaknął stryj Emanuel Ruczaj, mój chrzestny. – Należałoby się może zastanowić, dlaczego to robi? – Jak to dlaczego? Niy wiesz? – dziadek Orest ze złością zerwał się z krzesła. – Bo tam ją cukierkami przekupują! I mówią dziecku, że jedna babcia jest „aaa” a druga „be”! A dziecko słucha i wzory zbiera! Babcia drżącymi rękami odłożyła książkę, którą mi czytała, wygładziła nieistniejącą fałdkę na skromnej, wizytowej sukience z koronkowym kołnierzykiem i ciężkim, kolebiącym się na boki krokiem podeszła do otwartych drzwi pokoju gościnnego. Przerażona podreptałam za nią. Kłótnia nabierała na sile. – Ja wam powiem, czemu Jagódka ciągnie do mojej mamy! – odezwała się niespodziewanie moja odważna mamusia, Małgosia. – Bo u niej może bawić się wszystkim, czym tylko zapragnie, choć moja matka niewiele posiada, może tam otworzyć każdą szafkę i zajrzeć do najmniejszej szufladki – a u was w domu to nie wolno jej nawet oprzeć się o kredens w kuchni! – No, coś takiego, co ty też godosz?… – Kornelii aż tchu zabrakło. – Ale… ale załóżmy na chwilę, że Jagódka kocha bardziej tamtą babcię – próbował łagodzić stryjek Emanuel. – Ma prawo do tego uczucia! – Jagoda jest za mała, żeby tak rozumować! Dziecko niy mo takich myśli! – krzyknął Orest. – To ona ją podburza przeciwko nam! Ona! Dziadek jako pierwszy dostrzegł, że Helena stanęła w drzwiach i wycelował w jej kierunku wskazujący palec. – Czego ją tam pani po cichu uczy? No, czego?… – podniósł głos. – Co jej pani od tylu lat wkłada do głowy? Kim pani w ogóle jest? Bo tak właściwie to dokładnie nie wiadomo, kim, do kroćset! Polką?… Niemką?… Zobaczyłam, że Babcia powoli wyprostowała ramiona i choć pobladła na twarzy,

odpowiedziała dobitnie: – Jo jestem STĄD, ze Śląska. *** …szach-mat… w jednym ruchu… *** 66 Ajnfart /śl./ – brama wjazdowa na tyły kamienicy, na wewnętrzne podwórko. Była zarazem bramą wejściową do części mieszkalnej.

Copyright © 2017, Gabriela A. Kańtor Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kopiowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych – również częściowe – tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw. ISBN: 978-83-7779-385-5 Projekt okładki: Elżbieta Chojna Korekta: Atelier Słowa, Monika Czechowska www.wydawnictwomg.pl [email protected] Plik opracował i przygotował Woblink

woblink.com